Atlas Historyczny Świata [PDF]

Zitiervorschau

TABLICE 1, 2, 3, 4.

Objaśnienia z zakresu pradziejów. Zasadniczego podziału prehistorii dokonano ze względu na podstawowy surowiec kultury materialnej, z którego wykonywano narzędzia, i wyodrębniono epoki: kamienia i metali. Pierwsza obejmuje paleolit (typowy dla plejstocenu), mezolit i neolit, a druga - epoki: miedzi, brązu (okresy I-V) i żelaza (okresy: halsztacki, lateński, rzymski). Epoki młodsze, począwszy od mezolitu, zaliczane są do holocenu. Dla paleolitu typowe było łowiectwo i związane z nim koczownictwo. Okres ten rozpada się na cztery podepoki: paleolit dolny, środkowy, górny i późny. W paleolicie dolnym (1.000.000/600.000-180.000 lat temu) nastąpiło stopniowe odrywanie się od świata zwierzęcego tej formy, z której ukształtował się człowiek. W jej ewolucji powszechnie przyjmowane są trzy ogniwa: Australopithecus (małpy południowe), Pithecanthropus (małpolud) i rasy mieszane. Ślady ich odnaleziono w Makapan, w Toro-Koro, Sangiran, Oldoway (Zinjanthropus), Tell Oubedije i CzuKu-Tien. Najmłodszym ogniwem rozwojowym jest Homo (człowiek), którego najstarsi przedstawiciele (Homo neandertalensis - człowiek neandertalski, Mauer) występowali przede wszystkim w paleolicie środkowym i zaliczani są do rasy wymarłej. W podepoce tej istota praludzka początkowo posługiwała się naturalnymi okruchami skalnymi, później ułamkami skał częściowo obrobionymi (kultury otoczakowe i narzędzi siecznych), dochodząc do narzędzi będących już na wysokim poziomie obróbki (kultury klaktońskie i pięściakowe). Ewolucja tych narzędzi dokonała się w ciągu dwóch najstarszych epok lodowych (Mindel, Riss). Ze schyłkowej fazy tej epoki pochodzą znaleziska w Polsce, a przede wszystkim na Górnym Śląsku. W paleolicie środkowym (180.000-40.000 lata p.n.e.) znaczna część Europy była już zasiedlona. Koczownicy docierający do pd. Polski datowani są na ostatnią epokę międzylodowcową i częściowo na I okres ostatniego zlodowacenia (Würm I). W paleolicie górnym (40.000-14.000 lata p.n.e.) nastąpiło dalsze zróżnicowanie kultur, szczególnie mieszanych. Coraz bardziej doskonaliły się łowiectwo i sztuka, zwłaszcza we Francji, skąd ludy dochodziły do Polski pd. Obecna epoka wypełnia dalsze okresy ostatniego zlodowacenia. W późnym paleolicie (14.000-8000 lata p.n.e.) koczownicy zajmowali teren nizinny Europy, aż po wybrzeże Bałtyku. Podepoka ta łączona jest z końcowymi fazami ostatniego zlodowacenia. W mezolicie (8100-4500 lata p.n.e.) następował dalszy rozwój łowiectwa i pojawiło się łucznictwo. Od mezolitu rozpoczyna się okres holoceński, obejmujący także czasy współczesne. Neolit (4500-1700 lata p.n.e.) przyniósł gruntowne zmiany w gospodarce i kulturze. Kształtowała się wówczas gospodarka rolniczo-hodowlana z osadnictwem przeważnie o charakterze stałym. Dla najstarszych zespołów neolitycznych charakterystyczne są kultury seskloska i kriszańska, dla młodszych kultury ceramiki wstęgowej, malowanej, pucharów lejowatych (wykazujących związek z kulturą

grobów megalitycznych, osłoniętych wielkimi głazami), amfor kulistych, a dla najmłodszych: kultury ceramiki sznurowej, pucharów dzwonowatych i północnowschodnioeuropejska. Wielu autorów sądzi, że pod względem etnicznym kultury pucharów lejowatych, amfor kulistych i ceramiki sznurowej należy wiązać z Indoeuropejczykami. Epokę miedzi wyodrębniono na podstawie znalezisk zwłaszcza na Płw. Bałkańskim. W I i II okresie epoki brązu (1700-1300 r. p.n.e.) nastąpił rozwój wyrobów z brązu oraz zróżnicowanie wielu kultur. Na III okres (1300-1100 r. p.n.e.) przypadło powstanie kultury łużyckiej, zaliczanej do wielkiego zespołu kultur pól popielnicowych. Najczęściej przypisywane jest jej prasłowiańskie pochodzenie, a okresy IV (1100-900 r. p.n.e.) i V (900-700 r. p.n.e.) wyznaczają jej ekspansję terytorialną. W tym czasie wśród Indoeuropejczyków wykształcają się ludy: pragermańskie, praceltyckie, prailiryjskie, pratrackie, prasłowiańskie, prairańskie, prabałtyckie (przodkowie Litwinów, Łotyszów i Staroprusów, wytępionych przez Krzyżaków) i inne. Początki epoki żelaza, okres halsztacki (700-400 r. p.n.e.) przyniosły gwałtowny rozwój kultury łużyckiej czego odzwierciedleniem jest osadą w Biskupinie (pow. żniński). Charakterystyczna dla tego okresu ekspansja ludów trackich (Kimerowie), irańskich (Scytowie), germańskich i celtyckich zapoczątkowała przemiany kulturowo-etniczne. Na terenie Polski powstały nowe kultury - wschodniopomorska i grobów kloszowych (głównie w początkach okresu lateńskiego). W okresie lateńskim (400-1 r. p.n.e.) do wielkiego znaczenia doszli Celtowie, którzy opanowując pokaźne tereny Europy - znacznie poszerzyli celtyckie terytorium plemienne. W okresie rzymskim (I-III w. p.n.e.) Rzymianie powiększyli maksymalnie granice imperium po Ren i częściowo Dunaj, a na pocz. II w. przesunęli je na drugi brzeg dolnego Dunaju, dzięki opanowaniu Dacji. Organizowali też wyprawy nad Łabę do pd. Moraw i pd.-zach. Słowacji, gdzie zetknęli się z ludami germańskimi, mieszkającymi na zachód od dolnej Odry, na południe od Sudetów i Karpat. Na wschód od tej granicy rozciągały się siedziby Słowian zach. (Wenedów, związanych z kulturą przeworską i oksywską) oraz wsch. (kultury zarubiniecka i częściowo czerniachowska). Słowianie zach. przesuwali się nad Morawę i Cisę, natomiast przez terytoria słowiańskie przenikały ludy germańskie (szczególnie Wandalowie) wzdłuż Odry, Wisły, Bugu i Dniestru, i prawdopodobnie ludy irańskie (Sarmaci) - znad M. Czarnego na obszar pomiędzy Dunajem i Cisą. W okresie wędrówek ludów (400-600 r. n.e.), a zwłaszcza w I poł. V w., organizacja plemion słowiańskich uległa zniszczeniu, wskutek najazdu ludu turko-mongolskiego, zwanego Hunami.

TABLICA 5.

Mezopotamia. Umieszczenie mapy Mezopotamii na początku części atlasu poświęconej Wschodowi Starożytnemu odpowiada znaczeniu, jakie dzisiaj przypisywane jest temu krajowi w dziejach ludzkości. Mapa przedstawia złożoność struktury etnicznej

Mezopotamii, obejmującej ludy pochodzenia azjanickiego (Sumerowie, Gutejczycy, Kasyci, Huryci), semickiego (Akadowie, Amoryci, Chaldejczycy) oraz Indoeuropejczyków. Ludy te stworzyły szereg kultur, z przodującą sumeryjską, później sumeryjsko-akadyjską, o czym świadczy największe zagęszczenie osiedli miejskich i stanowisk archeologicznych w pd. części Mezopotamii. Mapa uwzględnia również dwa dalsze, ważne ośrodki kulturalne i polityczne Mezopotamii, a mianowicie Asyrię oraz Mitanni. Państwo starobabilońskie wyniesione zostało do największej potęgi przez Hammurabiego (1728-1686 r. p.n.e.), który zapewnił Semitom supremację w Mezopotamii niszcząc Sumerów. Karton przedstawia rekonstrukcję Babilonu, opartą na pracach wykopaliskowych, prowadzonych na pocz. XX w.

TABLICA 6-7.

Świat starożytny w połowie II tysiąclecia p.n.e. Na mapie zaznaczono główne ośrodki państwowe istniejące w poł. II tysiąclecia p.n.e. na obszarze Azji, Afryki i Europy, oraz kierunki migracji ludów, zwłaszcza indoeuropejskich i semickich. Mocarstwem ówczesnego Wschodu był Egipt, który w okresie XVIII dynastii (XVI-XIV w. p.n.e.) opanował Syrię po Eufrat oraz Nubię. Mitanni (któremu podlegała Asyria), Babilonia i Elam, usunięte zostały na dalszy plan przez potężniejące państwo Hetytów. Dzięki sukcesom w walce z Mitanni i Egiptem zajęło ono w XIV-XIII w. p.n.e. mocarstwową pozycję na Wschodzie. Mało natomiast wiadomo o kulturach, które powstały nad Indusem i Huang-ho. Rysem szczególnym tego okresu są migracje ludów indoeuropejskich, które ze swych hipotetycznych siedzib na pn. od M. Czarnego i M. Kaspijskiego przesunęły się na obszar Azji i Europy. Kartony ilustrują postęp, jaki zaznaczył się w znajomości tzw. Starego Świata w starożytności. Niedokładne i niejasne informacje Herodota poszerzone zostały w wyniku wypraw Aleksandra Wlk. i jego następców i naniesione następnie na mapie Eratostenesa. Mapa Ptolomeusza odzwierciedla już pogłębioną znajomość Europy, Azji i Afryki okresu Cesarstwa Rzymskiego. Mapa ta była podstawą znajomości świata aż do czasu wielkich odkryć (XIV-XVI w. n.e.).

TABLICA 8.

Egipt starożytny. W odróżnieniu od złożonej etnicznie i kulturowo struktury Mezopotamii, zjednoczony na pocz. III tysiąclecia p.n.e. Egipt stanowił jednolite państwo. Jego życiodajną arterią był Nil, jedynie wzdłuż jego brzegów ciągnął się pas uprawnej ziemi, resztę kraju pokrywała pustynia. Główne ośrodki kraju położone były nad brzegami rzeki i po podboju Egiptu przez Aleksandra Wlk. (332 r. p.n.e.) tylko ich nazwy ulegały zmianie.

Karton przedstawia rekonstrukcję planu Aleksandrii, opartą na informacjach autorów starożytnych. Zaznaczono na nim także teatr rzymski, odkryty przez polską ekspedycję archeologiczną.

TABLICA 9.

Azja Mniejsza w II tysiącleciu p.n.e. Palestyna. Obok Mezopotamii i Egiptu trzecim ważnym ośrodkiem Wschodu była Azja Mniejsza, której rolę ujawniły dopiero wyniki badań wykopaliskowych XX w. Analiza zachowanych tekstów klinowych umożliwiła zrekonstruowanie procesu formowania się państwa Hetytów, które powstało w wyniku podboju azjanickich Chatti przez Indoeuropejczyków (XVIII w. p.n.e.). Podobnie na obszarze pn.-zach. Mezopotamii powstało państwo Mitanni (XVI w. p.n.e.). Po podbiciu azjanickich Hurytów przez Indoeuropejczyków rywalizacja wielkich potęg Hetytów, Mitanni i Egiptu doprowadziła do długotrwałych wojen, w których przewagę uzyskało państwo Hetytów (XIV-XIII w. p.n.e.), ale wyczerpane wojnami uległo najazdowi nowych ludów wkraczających na teren Azji Mniejszej (ok. 1200 r. p.n.e.). Mapa „Palestyna na przełomie II i I tysiąclecia p.n.e.” przedstawia rozmieszczenie plemion izraelskich (XIII-XII w. p.n.e.) oraz, po krótkotrwałym ich zjednoczeniu w ramach jednej organizacji państwowej (XI-X w. p.n.e.), wytworzenie się dwóch królestw, izraelskiego na północy, judzkiego na południu.

TABLICA 10-11.

Świat śródziemnomorski w I tysiącleciu p.n.e. W pierwszym tysiącleciu p.n.e. cały obszar M. Śródziemnego stał się widownią poważnych przeobrażeń wywołanych kolonizacją fenicką i grecką oraz migracją ludów indoeuropejskich na obszar zach. i pd. Europy. Wydarzeniem, które wstrząsnęło Wschodem, był upadek Asyrii (koniec VII w. p.n.e.), na gruzach której powstało kilka państw: medyjskie, władające częścią Iranu, państwo nowobabilońskie, nadto zaś państwo egipskie oraz lidyjskie (w zach. części Azji Mniejszej). Z różnych przyczyn, głównie ekonomicznych, rozpoczęli Fenicjanie, zwłaszcza zaś Tyrejczycy oraz Grecy kolonizację wybrzeży M. Śródziemnego, zakładając liczne miasta. Rywalizacja doprowadziła do konfliktu między Grekami a Fenicjanami, których poparli Etruskowie. W toku długotrwałych walk Fenicjanie, zapewniwszy sobie przewagę pod przewodnictwem Kartaginy, zdołali wyprzeć Greków z zach. połaci M. Śródziemnego ograniczając ich do części wsch. Natomiast w głębi kontynentu europejskiego migrujący Celtowie zasiedlili znaczną część zach. Europy, a we wsch. główną rolę odgrywali Scytowie, przejściowo sięgający Azji zach.

TABLICA 12.

Państwo perskie. W historii Wschodu powstanie państwa perskiego oznaczało przejęcie przewodnictwa przez mało dotąd znane plemię indoeuropejskich Persów. Plemię to, podobnie jak Medowie, Partowie czy Baktrowie, zaliczane do tzw. grupy irańskiej, przybyło na teren Iranu z końcem II tysiąclecia p.n.e. i usadowiło się w pd.-zach. części nad Zat. Perską. Zależni początkowo od Medów - którzy w toku walk z Asyrią wytworzyli silne państwo - Persowie, pod wodzą jednego z największych zdobywców w dziejach, Cyrusa, rozpoczęli podboje i opanowali najpierw Medię (około 550 r. p.n.e.), następnie Lidię (546 r. p.n.e.), z kolei Babilonię (538 r. p.n.e.), by za następcy Cyrusa, Kambyzesa podbić Egipt (525 r. p.n.e.). Największe terytorium zajmowała Persja za panowania Dariusza, który oparł granice państwa o Indus i Kaukaz, a po podboju Tracji o Dunaj. Rządząca despotycznie monarchia perska nie liczyła się z postawą przyzwyczajonych do wolności kolonii greckich w Azji Mniejszej i konflikt, jaki wybuchł na tym tle, doprowadził do długotrwałych wojen grecko-perskich.

TABLICA 13.

Grecja w V wieku p.n.e. WOJNY PERSKIE. Porównanie mapy ukazującej główne fazy wojen greckoperskich z mapą przedstawiającą państwo perskie unaocznia ogromną dysproporcję sił przeciwników. Nie cała zresztą Grecja przystąpiła do walki z Persją. Po zdławieniu powstania kolonii greckich w Azji Mniejszej (499-494 r. p.n.e.) podjęli Persowie lądowo-morską ekspedycję do Tracji (492 r. p.n.e.), po czym wyprawili się przeciw Atenom i Eretrii. Klęska poniesiona pod Maratonem (490 r. p.n.e.) z rąk Ateńczyków skłoniła Persję do podjęcia wielkiej wyprawy w celu podboju Grecji (480/479 r. p.n.e.). Grecy zrzeszeni w Związku Panhelleńskim pod przewodnictwem Sparty, po początkowych niepowodzeniach (klęska pod Termopilami, spalenie Aten) odnieśli najpierw decydujące zwycięstwo na morzu (Salamina 480 r. p.n.e.), a w roku następnym zniszczyli pod Platejami lądowe siły perskie, następnie przeszli do ofensywy, której rezultatem było wyparcie Persów z Europy i wyswobodzenie kolonii greckich w Azji Mniejszej. Karton przedstawia jedną z hipotetycznych wersji przebiegu bitwy pod Salaminą. WOJNA PELOPONESKA. Po zwycięstwie nad Persami coraz większą rolę w Grecji zaczęły obok Sparty odgrywać Ateny, które zorganizowały z wyswobodzonych spod panowania perskiego miast Ateński Związek Morski (478/477 r. p.n.e.) z podlegającymi mu administracyjnie okręgami. Dążenie Aten i Sparty do zdobycia hegemonii w Grecji doprowadziło do wyniszczającej kraj wojny

peloponeskiej (431-404 r. p.n.e.). Sparta zajmowała mocną pozycję na lądzie, Ateny dysponowały licznymi punktami oparcia na wyspach i wybrzeżach, dlatego też konflikt trwał długo. Dopiero dzięki pomocy finansowej od Persji. Sparta mogła wystawić silną flotę i odnieść zwycięstwo pod Ajgospotamoi w Hellesponcie (405), które zadecydowało o klęsce Aten i utracie przodującej pozycji w Grecji.

TABLICA 14-15.

Starożytna Grecja – podział etniczny. Mapa ilustruje ukształtowany w II i na pocz. I tysiąclecia p.n.e. podział plemienny i dialektyczne zróżnicowanie Grecji. Ze źródeł językowych i archeologicznych można wnosić, że Grecje pierwotnie zasiedlała ludność przedindoeuropejska. Napisy, informacje zaczerpnięte ze źródeł literackich, znaleziska archeologiczne, zwłaszcza zaś odczytanie tzw. pisma linearnego pochodzącego z XIV-XIII w. p.n.e. i ustalenie jego greckiego charakteru, pozwalają odtworzyć etapy zasiedlania Grecji przez Greków (w języku greckim: Hellada, Hellenowie). Pierwsza migracja Greków przypadała na pocz. II tysiąclecia p.n.e. Prawdopodobnie dopiero w Grecji wytworzyły się dwa odrębne plemiona, Jonowie i Achajowie. W wyniku dalszej migracji plemion greckich, Dorów (tzw. wędrówka Dorów) ok. 1200-1100 r. p.n.e. ukształtował się nowy podział dialektyczny Grecji, ostateczną formę przybierając w toku tzw. Wielkiej Kolonizacji (VIII -VI w. p.n.e.), kiedy Dorowie po opanowaniu pokaźnej części Peloponezu i podbiciu znacznej części Krety, poprzez Rodos sięgnęli do Azji Mniejszej. Silnie spokrewniony z doryckim był tzw. dialekt północnozachodni, panujący w części Peloponezu i zach. części środkowej Grecji. Z przeddoryckich dialektów joński ograniczony został do Attyki, poprzez zaś wyspy rozszerzył się na środkową część wybrzeży zach. Azji Mniejszej. Wyraźne związki z dialektem achajskim wykazywały dialekty arkadyjskie, spokrewnione z cypryjskimi, nadto beockie i tesalskie, którymi mówiono w pn. części zach. wybrzeży Azji Mniejszej. Te ostatnie dialekty mają wspólną nazwę - dialekty eolskie.

TABLICA 16.

Attyka. Macedonia. Niewielki, bo liczący niespełna 2400 km2 półwysep Attyka, o dobrze rozwiniętej linii brzegowej, ale mało urodzajny, stanowił kolebkę państwa ateńskiego. Gdy dzięki przeniesieniu części ludności Attyki (synoikismos) Ateny stały się centralnym ośrodkiem państwa pozostałe miejscowości utraciły swe znaczenie polityczne, a ich obywatele stali się Ateńczykami. Do większego znaczenia doszły jedynie: port Pireus, zbudowany w V w. p.n.e. w miejsce niedogodnego, bo piaszczystego portu Faleron, oraz Eleuzis, miejsce kultu bogini płodności Demeter, słynne z misteriów eleuzyńskich.

Karton przedstawia rozwój Aten w szczytowym okresie ich świetności w V w. p.n.e., kiedy po zniszczeniach perskich (480/479 r. p.n.e.) zostały znacznie powiększone i dzięki Peryklesowi przyozdobione wspaniałymi budowlami na Akropolu, a przez budowę tzw. Długich Murów łączących Ateny z Pireusem zamienione w potężną twierdzę. Macedonia obejmowała znaczne obszary, zamieszkane przez różnoplemienną ludność. Przez długie wieki nie odgrywała jednak poważniejszej roli, rozbita wewnętrznie, odcięta od morza przez leżące na wybrzeżu kolonie greckie, uwikłana w ciężkie walki obronne z sąsiednimi ludami. Twórcą potęgi Macedonii był dopiero Filip II (359-336 r. p.n.e.), który zlikwidował podział na dzielnice, opanował i częściowo zniszczył kolonie greckie, dzięki czemu uzyskał szeroki dostęp do morza, a podbijając Tesalię zdobył silną pozycję w Grecji. Zajętą Trację zamienił w prowincję, stanowiącą teren rekrutacyjny, podobnie jak obszar sąsiednich Peonów i Agrianów. Przygotowując się do wyprawy przeciw Persji, złamał Filip pod Cheroneją (338 r. p.n.e.) przeciwstawiających się mu Greków, zwłaszcza Ateny i Teby, zyskując od Aten Chersonez Tracki służący jako baza wypadowa przeciw Persji. Karton przedstawia bitwę pod Cheroneją, stoczoną przez przeciwników dysponujących liczebnie prawie równymi siłami, ale z przewagą sztuki wojennej Filipa i jego zaprawionych do walki wojsk nad grecką milicją obywatelską. Udział w tej bitwie syna Filipa - Aleksandra, późniejszego zdobywcy Persji, był zapowiedzią jego przyszłej roli militarnej.

TABLICA 17.

Państwo Aleksandra Wielkiego. Z wiosną 334 r. p.n.e. Aleksander Wlk. na czele około 35-tysięcznej armii wyprawił się przeciw Persji, odnosząc świetne zwycięstwa (nad Granikiem 334 r. p.n.e., pod Issos 333 r. p.n.e., pod Gaugamelą 331 r. p.n.e.). Śmierć ostatniego władcy perskiego, Dariusza III (330 r. p.n.e.), oznaczała kres monarchii Achemenidów. Aleksander ogłosił się władcą Azji, podbił Iran i część Indii. Monarchia Aleksandra Wlk. pokrywała się z państwem perskim, z tą różnicą, że centrum władzy znajdowało się w Macedonii, leżącej na peryferiach ogromnego państwa. Aleksander, zdając sobie prawdopodobnie sprawę z niedogodnego położenia stolicy, założył w Egipcie Aleksandrię, którą przeznaczył na metropolię. W administrowaniu utrzymał dawny perski podział na satrapie, na stanowiska satrapów powołując w wielu wypadkach Persów. Przewagę zapewnił jednak zdobywcom i w wielu punktach, ważnych strategicznie, założył kolonie greckie.

TABLICA 18.

Państwa hellenistyczne w II wieku p.n.e. Wkrótce po śmierci Aleksandra Wlk. (323 r. p.n.e.) jego państwo rozpadło się w toku zaciętych walk między następcami (diadochami) i powstał system państw hellenistycznych. Egipt dostał się pod rządy Lagidów, utworzyła się tzw. monarchia syryjska Seleucydów, obejmująca azjatyckie posiadłości państwa Aleksandra, uniezależniła się Macedonia pod władzą Antygonidów, której podlegała Grecja. Jednak w ciągu III w. p.n.e. system państw hellenistycznych również zaczął się załamywać, zwłaszcza w Azji. Na terenie Baktrii powstało państwo greckie, które zawładnęło częścią Indii; w Partii, na skutek najazdu plemienia Parnów, powstało silne państwo zdobywcze; w Azji Mniejszej uniezależniły się Pont, Kapadocja, Bitynia, dalej na wschodzie Armenia i Media Atropatene. Do wielkiego znaczenia doszedł także Pergamon. Całkowite załamanie się świata hellenistycznego nastąpiło pod wpływem czynników orientalnych około połowy II w. p.n.e. Ekspansja Rzymu doprowadziła do upadku Macedonii (148 r. p.n.e.) i podboju Grecji (146 r. p.n.e.) oraz włączenia królestwa Pergamonu pod nazwą Azji do państwa rzymskiego (129 r. p.n.e.). Seleucydzi utracili na rzecz Partów prowincje irańskie i Mezopotamię, utrzymując w swym posiadaniu jedynie Syrię i Cylicję. Odcięta od połączeń z zachodem Baktria uległa naporowi koczowników z Azji środkowej (I w. p.n.e.). Syria dostała się pod panowanie Rzymu (64 r. p.n.e.), który również zawładnął Egiptem (30 r. p.n.e.), jako ostatnim państwem hellenistycznym.

TABLICA 19.

Italia (podział etniczny ok. 500 roku p.n.e.) Italia około 500 r. p.n.e. przedstawiała mozaikę różnych grup etnicznych, które jeszcze przez kilka wieków utrzymały swą odrębność kulturową i językową, ulegając dopiero przewadze Rzymu, choć proces romanizacji trwa) aż do I w. p.n.e. Znaczne połacie Italii i wysp (nie zaliczanych w starożytności do Italii) zamieszkane były przez nieindoeuropejskich Ligurów, Sykanów, Elymów, Sardów, systematycznie jednakże spychanych przez przybyszów, indoeuropejskich Italików, którzy w dwóch falach, najpierw latyńskiej, później umbryjsko-sabelskiej, od ok. r. 1200 p.n.e. opanowali większość Italii. Nie odgrywali oni jednak - podobnie jak późniejsi przybysze, Ilirowie - poważniejszej roli w Italii. Dominowali tu Etruskowie, prawdopodobnie przybysze z Azji zach. (ok. X w. p.n.e.), oraz Grecy (VIII-VII w. p.n.e.). Dopiero około 500 r. p.n.e. ekspansja Italików zdołała załamać supremację Greków i Etrusków. W toku długotrwałych walk na pierwsze miejsce w Italii wysunął się Rzym.

Karton przedstawia Rzym, największe państwo niewolnicze starożytności, które kilkakrotnie tłumiło powstania niewolników, m. in. na Sycylii w końcu II w. p.n.e. i najgroźniejsze - powstanie Spartakusa w Italii (73-71 r. p.n.e.).

TABLICA 20.

Kartagina i Italia. Założona przez Fenicjan w końcu IX w. p.n.e. Kartagina zyskała od VI w. p.n.e. dominującą pozycję wśród kolonii fenickich w zach. części M. Śródziemnego, tworząc liczne faktorie handlowe na wyspach i wybrzeżach pd. Europy i pn. Afryki. Szczególnie zaciekłe walki toczyła Kartagina z Grekami, powstrzymując ich ekspansję na zachód. Zapewniwszy sobie monopol handlowy w tej części M. Śródziemnego, natrafiła na groźnego przeciwnika w postaci Rzymu. Konflikt, który wybuchł między obu potęgami (tzw. wojny punickie, I – (264-241 r. p.n.e.), II – (218-201 r. p.n.e.), III – (149-146 r. p.n.e.), zakończył się ostatecznie - mimo sukcesów odnoszonych przez znakomitego wodza kartagińskiego Hannibala zwycięstwem Rzymu. Kartagina została ograniczona do terytorium Afryki, a kiedy raz jeszcze zerwała się do walki, została przez Rzymian zdobyta i zniszczona (146 r. p.n.e.). Przedstawiona na mapie organizacja polityczna Italii wraz z Niziną Nadpadańską, która dopiero od końca I w. p.n.e. zaliczana była do Italii, powstawała stopniowo od IV w. p.n.e., jako wynik ekspansji Rzymu. Tworząc pod swym przewodnictwem organizację polityczną, zwaną Związkiem Italskim, Rzym musiał się liczyć ze stosunkami etnicznymi i różnym poziomem kulturalnym ludów zamieszkujących Płw. Apeniński. Politykę Rzymu kształtowały te wymogi natury militarnej. Ustawiczne wojny z ludami Italii zmuszały Rzym do zakładania kolonii w ważnych punktach strategicznych, które zasiedlano nadwyżką ludności. W rezultacie ludność italska dzieliła się na trzy kategorie polityczne: obywateli rzymskich, obywateli kolonii (tzw. kolonii latyńskich) o specjalnym statusie prawnym oraz na sprzymierzeńców. Ucisk tych ostatnich doprowadził do wojny (90-89 r. p.n.e.), w wyniku której wszyscy wolni mieszkańcy Italii stali się obywatelami rzymskimi.

TABLICA 21.

Państwo rzymskie. Rzym - w odróżnieniu od powstałych w krótkim czasie, ale też szybko uległych rozpadowi państw, jak np. Persja czy monarchia Aleksandra Wlk. - budował swe imperium w ciągu wieków, ogarniając swą ekspansją coraz większe obszary Europy, Azji i Afryki. Rzym republikański po opanowaniu Italii (pocz. III w. p.n.e.) złamał w toku trzech wojen Kartaginę, a odebrane jej terytoria zamienił na bezwzględnie

eksploatowane prowincje. Eksploatacyjna polityka rządzących Rzymem warstw posiadających potęgowała się w miarę podbojów, co wywoływało bunty ludności zamieszkującej prowincje i nieraz łączącej się z niewolnikami. Ekspansja Rzymu w okresie republikańskim skierowana była na wschód. Uległy jej Macedonia, Grecja, Syria, wiele też państw przeszło pod panowanie Rzymu na skutek zapisów ich władców (Pergamon, Cyrenajka, Bitynia). Zamknięciem podbojów okresu republikańskiego było opanowanie Galii przez Cezara (58-52 r. p.n.e.), kiedy granice Rzymu oparły się o Ren na północy, a o Eufrat na wschodzie.

TABLICA 22-23.

Świat starożytny w II wieku n.e. Nie licząc drobniejszych tworów politycznych, jak Armenia w II w. n.e., ówcześnie znany świat podzielony był między cztery państwa. Jedynie granice Cesarstwa Rzymskiego i częściowo, na zachodzie, państwa Partów są dobrze znane, linie graniczne pozostałych państw, wskutek braku danych źródłowych, odtworzone są hipotetycznie. Dzięki częstszym kontaktom handlowym, wyprawom lądowym i morskim, np. między Chinami a Rzymem, granice znanego świata znacznie się rozszerzyły, sięgając od O. Atlantyckiego do O. Spokojnego. Świadectwem ożywionych kontaktów handlowych, np. między Rzymem a Dalekim Wschodem, są znaleziska monet i zabytków kultury materialnej. Jednakże wymiana handlowa miała charakter jednostronny, Rzym bowiem sprowadzał towary luksusowe, za które musiał płacić szlachetnymi kruszcami. Mimo potęgi rozwijanej przez ówczesne państwa, ich granice ustawicznie narażone były na napór plemion „barbarzyńskich”: Hunów, Germanów, Sarmatów, plemion z głębi Sahary, czy z gór Szkocji, co zapowiadało groźny kryzys ówczesnych państw, zwłaszcza Rzymu w V w.

TABLICA 24.

Wczesne Cesarstwo Rzymskie. W I-II w. n.e. stan posiadania Rzymu znacznie się rozszerzył przez zamianę dotychczasowych państw zależnych (Mauretania, Kapadocja, Tracja) na prowincje oraz przez podbój odleglejszych terytoriów (Dacja, Brytania, zach. Mezopotamia), które miały bądź ważne znaczenie gospodarcze, bądź stanowiły wysunięte bastiony obronne. Cesarstwo bowiem - mimo pewnych prób ekspansji - przeszło do obrony, wznosząc umocnione pasy fortyfikacyjne (limes, fossatum) na najbardziej zagrożonych odcinkach granic. W obrębie granic świat rzymski (orbis terrarum) tworzył jeden wielki organizm gospodarczy. Wymianę handlową ułatwiał znakomicie rozwinięty system dróg. rozbudowa portów i organizacja transportu morskiego. Cechą charakterystyczną tego okresu było przeniesienie głównych ośrodków

produkcji do prowincji, czego konsekwencją było spychanie Italii z jej dotychczas uprzywilejowanego stanowiska. Wymiana handlowa zaspokajała potrzeby niewielkiej tylko części ludności, ogromna bowiem jej większość zadowalała się produktami własnego wyrobu.

TABLICA 25.

Podbój Galii. Rzym. Rozbicie plemienne Galii (widoczne na mapie) znacznie ułatwiało Rzymowi ekspansję. Od opanowania obszaru położonego nad M. Śródziemnym (121 r. p.n.e.) i stworzenia tu prowincji zwanej od kolonii Narbo Galią Narbońską (będącej pomostem pomiędzy Italią a Hiszpanią) upłynęło kilkadziesiąt lat, zanim Rzym przystąpił do podboju reszty Galii. Dokonano tego w toku zaciętych walk pod wodzą Gajusza Juliusza Cezara (58-52 r. p.n.e.). Dzięki umiejętnej polityce jednania arystokracji plemiennej, panowanie rzymskie w Galii utrwaliło się i stała się ona jedną z najważniejszych prowincji, ulegając w okresie cesarstwa procesowi latynizacji (romanizacji). Jednakże separatyzm Galów zaznaczył się jeszcze w III w. n.e., a powstania chłopów galijskich, tzw. bagaudów, w III i IV w. n.e. zmuszały Rzym do ponawiania interwencji zbrojnych. Z niewielkiej osady zabudowanej bezplanowo w okresie republikańskim przeobraził się Rzym w dobie cesarstwa, dzięki użyciu ogromnych środków przez państwo, w pełną przepychu stolicę imperium. Upiększały ją rynki cesarskie wiążące się z centrum politycznym Rzymu, forum Romanum, termy, amfiteatry (Koloseum), cyrki, teatry, akwedukty, służące upamiętnieniu zwycięstw oręża rzymskiego łuki triumfalne i kolumny (Trajana i Marka Aureliusza). Na znacznych obszarach miasta znajdowały się ogrody bogaczy. Zabudowie mieszkalnej służącej plebsowi nie poświęcano specjalnej uwagi, wielopiętrowe budynki (insulae) często więc padały ofiarą pożarów. Karton ilustruje rozwój centrum Rzymu w dobie cesarstwa, umiejscowienie rynków cesarskich i obraz zabudowy Kapitolu.

TABLICA 26-27.

Cesarstwo Rzymskie w V wieku n.e. Po śmierci Teodozjusza I (395) państwo rzymskie zostało podzielone na 2 części: zachodnią (ze stolicą w Rzymie) oraz wschodnią (ze stolicą w Konstantynopolu). Losy każdej z nich potoczyły się odmiennie. Podczas gdy część wschodnia, ludniejsza i bogatsza, o przewadze elementu greckiego zdołała przetrwać i mimo ciężkich ataków Hunów utrzymać swą integralność, część zachodnia, mniej gospodarczo rozwinięta, zależna od najemnych wodzów wojsk germańskich, stała się

od początku V w. terenem ekspansji plemion germańskich, które opanowały ją, zakładając państwa Wandalów, Wizygotów, Franków, Burgundów, Anglów i burząc tym samym Ces. Rzymskie na zachodzie. Rok 476, w którym ostatniego cesarza pozbawiono władzy, uważano dawniej za koniec starożytności. Karton przedstawia Konstantynopol, od 330 r. będący stolicą Cesarstwa Wsch., stale rozbudowywaną i upiększaną kosztem Rzymu i pełniącą od V w. rolę głównego ośrodka świata śródziemnomorskiego.

TABLICA 28.

Iran. Rozwój chrześcijaństwa do V wieku. Od chwili powstania państwa Sassanidów, którzy obalili poprzednio panującą dynastię Arsacydów, stał się Iran zaciętym przeciwnikiem Rzymu, stanowiąc na jego wsch. granicy, w Armenii i nad Eufratem, groźne niebezpieczeństwo. Rzym z trudem powstrzymywał ekspansję Sassanidów, ale Iran także zmuszony był część swych sił użyć do obrony swego państwa przed naporem groźnych koczowników, Heftalitów, zwanych też Białymi Hunami. Mimo zaangażowania w wojnę, Iran Sassanidów pielęgnował zdobycze kulturalne poprzedników, osiągając w literaturze, architekturze, rzeźbie, sztukach plastycznych dużą doskonałość zapewniającą Iranowi ważne, obok Grecji i Rzymu, miejsce w kulturze antycznej. Rozwijające się początkowo w Palestynie, nadto w Azji Mniejszej - głównie dzięki działalności wędrownych kaznodziei - objęło chrześcijaństwo, mimo krwawych prześladowań (pierwsze w Rzymie w r. 64 n.e. za Nerona) całe imperium rzymskie. Sięgnęło również poza granice cesarstwa, do państwa Sassanidów. Przyznane przez Konstantyna Wlk. tzw. edyktem mediolańskim (313) równouprawnienie z pogaństwem zadecydowało o zwycięstwie chrześcijaństwa. Jednakże spory dogmatyczne przyczyniły się do powstania różnych sekt, (najważniejsza Ariusza Arianie), gwałtownie zwalczających się. Nową fazę w rozwoju chrześcijaństwa zapoczątkowało przyjęcie wyznania Ariusza przez osiadłe w granicach cesarstwa plemiona germańskie, co oznaczało przekształcenie się chrześcijaństwa w religię uniwersalną.

TABLICA 29.

Europa w VI wieku. W I poł. VI w. na obszarach dawnego Ces. Zachodniorzymskiego nadal utrzymywały się utworzone po najazdach przez ludy germańskie królestwa: Ostrogotów (Teodoryk Wlk. 493-526), Wandalów, Wizygotów, Franków (Chlodwig 481-511). Królestwo Franków, mimo okresowego podziału między synów

Chlodwiga - co uwidocznione jest na kartonie - wykazywało dużą dynamikę rozwoju i znamiona trwałości. Ces. Wschodniorzymskie po reformach finansowych i wojskowych za panowania Justyniana I (527-565) podjęło próby odbudowania „Imperium Romanum”, niszcząc Król. Wandalów (533-534) i Ostrogotów (535-553) oraz znacznie uszczuplając obszar Król. Wizygotów (552). W kierunkach zach. i pd. ciągle trwały migracje Longobardów, Awarów i Bułgarów, a w kierunku zach. Anglów, Sasów i Słowian. Słowianie zdążali także w kierunku pd. Jako zalążek typowych dla średniowiecza form działalności religijnej, kulturalnej i gospodarczej, powstał klasztor na Monte Cassino, założony przez Benedykta z Nursji.

TABLICA 30-31.

Europa w połowie VII wieku. Azja w VII i VIII wieku. Na tle europejskich wydarzeń w VII w. dominuje aktywność ludów słowiańskich, połączona z formowaniem się ich pierwszych państw. Powstaje tzw. państwo Samona (623-658, domniemane granice zaznaczono na mapie), związek plemion dulebsko-wołyńskich oraz związek siedmiu plemion słowiańskich (na pd. od dolnego Dunaju), który został wchłonięty przez Bułgarów (679-681), lud pochodzenia tureckiego, dając początek państwu bułgarskiemu. Zapoczątkowane w VI w. rozprzestrzenianie się Słowian, silne i - ze względu na rolniczy charakter tych plemion - na ogół trwałe, sięgnęło w kierunku zach. po źródła Menu i źródła Drawy; na pd. do środka Płw. Bałkańskiego, po górny bieg Wardaru i okolice Tessaloniki, częściowo nawet na Peloponez i Azję Mniejszą. Stanowiło to wielkie zagrożenie dla Ces. Wschodniorzymskiego, które napór Słowian usiłowało zahamować, przeciwstawiając im Awarów i Bułgarów. Jednak Słowianie utrzymali się na Płw. Bałkańskim, ces. zaś utraciło kontrolę nad Istrią i Dalmacją, a przede wszystkim nie zdołało zapobiec usadowieniu się w Italii germańskich Longobardów (568), wypartych z okolic naddunajskich przez Awarów. Król. Wizygotów likwidowało resztki posiadłości cesarskich na pd. skrawku Hiszpanii. Syrię (634640), wyspę Cypr (649) i pn. Afrykę (699) zajmowali stopniowo muzułmańscy Arabowie, napierając na Kretę i Rodos (654), południowe wybrzeże Azji Mniejszej (655) oraz Sycylię (667). Z dawnych zdobyczy Justyniana I pozostały szczątki: Korsyka, Sardynia i tzw. Egzarchat Rawenny z Sycylią. Król. Franków zachowało swą potęgę i zdolność ekspansji, mimo podziału na Austrazję i Neustrię oraz pomimo osłabienia władzy króla na rzecz majordomów. Plemiona anglosaskie spychały coraz dalej na zachód celtycką ludność Wyspy Brytyjskiej, tworząc drobne królestwa, których było pod koniec VII w. osiem, niebawem zaś siedem, stąd „heptarchia”. Na terenie Azji najpotężniejsze było państwo chińskie (ces. dynastii Tang, 618907). Dysponując potężnym potencjałem gospodarczym, rozpoczęło ono w VII w. silną ekspansję, uzależniając od siebie wielkie obszary od rzeki Syr-darii po Koreę oraz tereny nad Mekongiem. W VIII w. Ces. Chińskie przeżyło poważny kryzys wywołany buntem feudalnym (755), co wykorzystało Król. Tybetu, rozszerzając w

końcu VIII w. znacznie swe granice, głównie kosztem Ces. Chińskiego.

TABLICA 32.

Słowianie. Cesarstwo Wschodniorzymskie. Z praojczyzny między Bałtykiem a Karpatami, między Odrą a Dnieprem, rozprzestrzeniali się Słowianie na zach., pd. i wsch. sięgając w VI w. po linię Łaby, Dunaju oraz dorzecze górnej Dźwiny i Oki. W VII i VIII w. zajęli cały Płw. Bałkański, doszli na Kretę i do Azji Mniejszej, posunęli się nieco naprzód na zach. poza Łabę oraz poczynili postępy na pn.-wsch. Rozprzestrzenianie się ułatwiła im tzw. wędrówka ludów i wynikające z niej opustoszenie wielu terenów. Ponieważ byli ludem rolniczym, ich zasiedlenie miało znamiona trwałości. Karton przedstawia rozwój grodu kijowskiego, od pierwotnego niewielkiego obronnego i kultowego ośrodka pogańskiego (X w.), poprzez kolejne etapy rozbudowy grodu za książąt Włodzimierza Wlk. (980-1015) i Jarosława Mądrego (1019-1054) oraz ich następców aż do XII w. Ces. Wschodniorzymskie (Bizancjum) przedstawione jest w granicach za Justyniana I (527-565). Pod naporem Arabów, Słowian, Bułgarów, Awarów i Longobardów obszar Cesarstwa stopniowo kurczył się. Wielki cios zadała Bizancjum czwarta wyprawa krzyżowa (1202-1204). zdobycie Konstantynopola przez krzyżowców i założenie Ces. Łacińskiego (1204-1261), które nie miało widoków trwałości, ale wyrządziło wielkie szkody Bizancjum. Na bazie nie uznającego władzy łacinników „Ces. Nicei” Ces. Bizantyjskie odbudowało się, ale nie było już w stanie powstrzymać rosnącego naporu tureckiego, aż do swego ostatecznego upadku (zdobycie Konstantynopola 1453). Karton przedstawia potęgę stolicy imperium bizantyjskiego, Konstantynopola, w XV w. - ośrodka gospodarczego, kulturalnego, kultowego i wojskowego, będącego przykładem stopienia w jedną urbanistyczną całość elementów antycznych i średniowiecznych.

TABLICA 33.

Podboje Arabów. Głoszona przez Mahometa (Muhammada, syna Abdullacha) nowa religia, zwana islamem, czyli poddaniem się woli bożej, stała się potężnym czynnikiem ideologicznym, jednoczącym świat arabski i dynamizującym go. Sam Mahomet zdołał utworzyć państwo obejmujące znaczną część Płw. Arabskiego z ośrodkami w miastach: Jatrib (nazwanym niebawem Madinat an-Nabi, czyli „miasto proroka”, po polsku Medyna) i Mekka. Następcy Mahometa, zwani kalifami, czyli zastępcami

proroka, wykorzystując słabość Ces. Wschodniorzymskiego, opanowali Syrię (634640), Egipt (640-645) i wsch. część pn. wybrzeża Afryki aż po Trypolitanię (643) oraz wyspę Cypr (649), ważną bazę dla floty. Najazdom arabskim uległo także po zaciętych walkach (633-651) Państwo Perskie (Sassanidów). Los Państwa Perskiego podzieliła również Armenia (654). Za rządów kalifów z rodu Omajjadów (661-750) Arabowie zdobyli na wsch. ziemie aż po Indus, na pn.-wsch., sięgnęli aż po M. Kaspijskie, Jez. Aralskie i w dorzecze Syr-darii (659-714, 751). Na zach. wydarli Ces. Bizantyjskiemu dalszą część pn. Afryki, nazywając ją Magrebem (zdobycie Kartaginy 698), a pozyskawszy dla islamu dotychczasowych groźnych przeciwników Berberów (Maurów), wkroczyli do wizygockiej Hiszpanii, którą opanował wódz arabski Tarik, rozbijając armię wizygocką (711-714). Po przekroczeniu Pirenejów Arabowie zaczęli wdzierać się w głąb państwa Franków. Kres ich podbojom położył Karol Młot zwycięstwem pod Poitiers (732), a jego syn Pepin utrwalił granicę na Pirenejach włączając do swego państwa Akwitanię. W Azji Mniejszej Arabowie, mimo zaciętych walk, niewiele posunęli się naprzód, zajęli Tars, lecz zostali odparci spod Cezarei (659). Ich potężna flota oblegała dwukrotnie Konstantynopol (673-678 i 717-718), ale bezskutecznie. Cesarstwo wykazywało zadziwiającą odporność. W ostatnim okresie (750-900) Arabowie byli jeszcze nadal groźni, ale ich ekspansja wyraźnie słabła. Zdobyli co prawda Sardynię (760), Kretę ( 823), Korsykę i Sycylię (831-878), zdołali założyć swe bazy w Prowansji i w Italii, ale były to już ich ostatnie zdobycze, o ileż skromniejsze od poprzednich. Postępujący rozpad kalifatu arabskiego (p. karton) był jednym z powodów zahamowania ekspansji, a nawet początków wycofywania się z terenów Hiszpanii.

TABLICA 34-35.

Europa za panowania Karola Wielkiego. W ostatnich dziesiątkach łat VIII w. na czoło państw europejskich wysunęło się Król. Franków pod rządami Karola Wlk. (768-814). Przezwyciężywszy krótkotrwały podział państwa (768-771), opanowało ono południową i środkową Italię, usuwając królów longobardzkich (774) i podporządkowując sobie Ks. Benewentu (787), wyspy Korsykę i Sardynię, a nawet czasowo Wenecję i Dalmację (806-812). Pozycję Karola Wlk. w Italii i świecie ugruntowała koronacja na cesarza rzymskiego, dokonana przez papieża Leona III (800). Na pd.-zach. Frankowie przekroczyli Pireneje i po zaciętych walkach z Arabami opanowali kraj aż po Ebro (777-812). Nie zdołali zawładnąć Płw. Bretońskim (786-799), zadowalając się jego formalnym podporządkowaniem. Podbili natomiast i wcielili Bawarię (788) oraz niezwykle krwawo ujarzmili Saksonię (772804), narzucając jej chrzest. Rozbili groźne do niedawna państwo Awarów (796), podporządkowując sobie słowiańskie ludy: Chorutan, Słowian Panońskich, dalej zaś na pn. część Serbów Łużyckich, Wieletów (zwierzchnictwo) i Obodrzyców (przymierze). Wielką dynamikę wykazywało także młode państwo bułgarskie, które poszerzyło swój obszar o tereny Ces. Bizantyjskiego (mimo jego zaciętego oporu), Słowian Bałkańskich (Serbów) oraz terytorium państwa Awarów aż po Cisę (814-831). Na

pozycje obronne przechodził coraz wyraźniej arabski Emirat Kordobański, cofając się nie tylko pod naporem Franków, ale i chrześcijańskiego Król. Asturii, którego południowa granica opierała się o rzekę Duero.

TABLICA 36.

Francja od IX do XV wieku. Po podziale państwa Franków w r. 843 - układ w Verdun - Karolowi Łysemu (840877) przypadła w dziedzictwie po ojcu, cesarzu Ludwiku Pobożnym, zach. część król. Dzielnica Karola, „króla Franków”, zamieszkana zwarcie przez ludność romańską, wykazywała w następnym stuleciu niemałą spoistość i trwałość. Co prawda przesunięta została na pd. na linię Pirenejów, zgodnie zresztą z granicą etnograficzną, na pn. utraciła terytorium Flandrii (pod koniec XV w.), na wsch. zaś nie zdołała włączyć całej Burgundii, ale za to sięgnęła z. powodzeniem po Delfinat i Prowansję (XV w.). Przede wszystkim jednak Francja przezwyciężyła zagrożenie władzy królewskiej przez potężne twory feudalne (Normandia, Burgundia, Akwitania), szczególnie niebezpieczne dla całości i niepodległości państwa w okresie tzw. wojny stuletniej (1337-1453). Karton III przedstawia rozwój średniowiecznego Paryża z niewielkiej ufortyfikowanej osady miejskiej na wyspie Panny Marii i przyległym terenie na prawym brzegu Sekwany, aż do obejmującego oba brzegi rzeki, kilkakrotnie większego obszaru miasta obwarowanego przez Filipa II Augusta (1180-1223) i powiększonego następnie przez Karola V (1364-1380).

TABLICA 37.

Państwa Wschodniej i Południowej Słowiańszczyzny od X do XIV wieku. Słowiańszczyzna Wsch. stanowiła w X w. rozległy twór państwowy z ośrodkiem w Kijowie. Powiązana różnorakimi stosunkami z Ces. Bizantyjskim przyjęła od niego chrzest (988). Wykazywała wewnątrz żywy rozwój gospodarczy i kulturalny, na zewnątrz zaś ekspansję w kierunku zach. (m. in. Grody Czerwieńskie) skutecznie też odpierała najazdy koczowniczych ludów ze wschodu, ulegając dopiero nawale tatarskiej (1223, p. mapy 50-51, 52). Na Płw. Bałkańskim uformowały się trzy państwa słowiańskie: chorwackie, pozostające pod religijnymi i kulturalnymi wpływami Rzymu i dość szybko wcielone do Król. Węgierskiego (XII w.): serbskie, przynależne do kręgu religijnokulturalnego bizantyjsko-słowiańskiego i przeżywające swój największy rozkwit za Stefana Duszana (1331-1350) oraz bułgarskie - założone przez Bułgarów, dość szybko zeslawizowanych, które największy obszar osiągnęło za cara Symeona (893-

927), by później wycofać się z terenów północnych i zachodnich, przejściowo zaś (I poł. XIII w.) sięgnąć aż po brzeg M. Egejskiego.

TABLICA 38-39.

Europa w okresie Państwa Wielkomorawskiego. W IX/X w. ujawniło się osłabienie podzielonego państwa Franków oraz wzrost na terenie Europy nowych sił politycznych, przede wszystkim słowiańskich. Nad górną Wisłą i środkową Wartą uformowały się dwa organizmy państwowe, z których połączenia powstało później państwo polskie. Przede wszystkim jednak wyrosło potężne Państwo Wielkomorawskie, prawdopodobnie będące kontynuacją tzw. państwa Samona (zob. mapa 30-31). Pod rządami Rościsława (846-870) i Świętopełka (871-894) objęło ono swym zasięgiem również pd. część ziem polskich (tzw. państwo Wiślan). Dzięki misji Konstantyna (Cyryla) i Metodego, którzy stworzyli alfabet słowiański i zapoczątkowali literaturę słowiańską, osłabiona została ekspansja niemiecka. Równocześnie formowały się dwa państwa Słowian wschodnich: północne z ośrodkiem w Nowogrodzie i południowe z ośrodkiem w Kijowie, złączone zresztą niebawem w jedno Księstwo Kijowskie (882). Na Płw. Bałkańskim Bułgarzy zorganizowali potężne carstwo (Symeon 893-927), w zasadzie słowiańskie. Do Panonii, pomiędzy Karpaty i Dunaj wdarli się Węgrzy (896) odrębni etnicznie i politycznie, zahamowując ekspansję bułgarską, niszcząc Państwo Wielkomorawskie (907) i dając początek państwu (królestwu) węgierskiemu. Obrazu tego okresu dopełniają najazdy Normanów, a także Arabów, którzy napierali głównie na Italię i sąsiednie wyspy, jak też na posiadłości bizantyjskie w rejonie M. Egejskiego. Karton przedstawia formujące się na przeł. IX i X w. państwa Słowiańszczyzny Zachodniej oraz domniemane granice Państwa Wielkomorawskiego.

TABLICA 40.

Ludy europejskie na przełomie I i II tysiąclecia. Przypuszczalny zasięg zasiedlenia Europy i przyległych terenów Afryki oraz Azji przez podstawowe grupy etniczne: słowiańską (z podziałem na Słowian zachodnich, wschodnich i południowych), bałtycką (Bałtowie), germańską, romańską, celtycką, grecką i zhellenizowaną, ugrofińską, iliryjską (Albańczycy), wreszcie arabską i mongolską - zróżnicowano na mapie kolorami. Nazwy ludów naniesiono w kolorze czerwonym.

TABLICA 41.

Polska, Litwa, Czechy i Węgry. Mapa I przedstawia państwo polskie po przyjęciu chrztu przez Mieszka I (966) i po wyznaczeniu Bolesławowi Chrobremu, jeszcze za życia ojca, własnej dzielnicy (ok. 985), zwanej przez historyków umownie „Państwem Krakowskim”. Braciom przyrodnim Chrobrego, synom Ody, przeznaczył Mieszko Polskę północną, „Państwo Gnieźnieńskie”. Jednakże Bolesław, zaraz po śmierci ojca (992), zjednoczył obie dzielnice, obronił niepodległość w wojnach z ces. Henrykiem II (1002-1018), zdołał włączyć do swego państwa Łużyce, Morawy, Słowację, Grody Czerwieńskie i chwilowo nawet Czechy. Uzyskał papieską i cesarską zgodę na założenie arcybiskupstwa w Gnieźnie (999-1000) czym ugruntował kościelnopolityczną samodzielność Polski. Mapa II obrazuje ekspansję państw: polskiego, czeskiego i litewskiego w XIII/XIV w., głównie w kierunku wsch., a węgierskiego głównie w kierunku pd. Wielorakie związki gospodarcze, kulturalne, po większej części także etniczne, wiązały te cztery państwa, znajdując niejednokrotnie wyraz w politycznym złączeniu pod wspólnym władcą: Polski i Czech przelotnie (1003-1004 i 1300-1305); Polski i Węgier dłużej (1370-1382 i 1440-1444); Polski i Litwy najtrwalej - od unii krewskiej (1385) i objęcia tronu polskiego przez Władysława Jagiełłę (1386). W 2 poł. XV i 1 ćwierci XVI w. w tych państwach rządy objęli nawet najbliżsi członkowie rodziny Jagiellonów (w Czechach 1471-1526, na Węgrzech 1490-1526).

TABLICA 42-43.

Europa na przełomie X i XI wieku. W Europie utrwaliły się i okrzepły nowe organizmy państwowe: Królestwo Polskie Bolesława Chrobrego (zgoda cesarza i papieża na koronację 1000, koronacja 1025). Ks. Kijowskie, Król. Węgierskie (1001), na północy zaś państwa skandynawskie, z których najaktywniejsza była Dania (Kanut Wlk., siostrzeniec Chrobrego, panując w Danii 1014-1035, podporządkował sobie Anglię 1016-1035, Norwegię 1028-1035 i Szwecję 1031-1035). Wśród królestw wywodzących się z dawnej monarchii Karola Wlk. na czoło wysunęło się Król. Wschodniofrankońskie (niemieckie), którego władcy przybrali tytuł cesarzy rzymskich (od 962). Odrodziła się też potęga Ces. Bizantyjskiego, które odzyskawszy szereg strat na Arabach (Cypr 964, Antiochia 969), zniszczyło i wchłonęło stopniowo (971 i 1018) Carstwo Bułgarskie, podporządkowało sobie Serbię, Chorwację i pd. Italię. W Hiszpanii wzmagał się napór drobnych początkowo państw, niebawem królestw chrześcijańskich, na Kalifat Kordobański.

TABLICA 44.

Rozwój terytorialny Anglii od X do XV wieku. Poczynając od uwzględnienia rozmiarów najdawniejszego napływu Duńczyków do Anglii i uformowania się tzw. ziem prawa duńskiego (Danelag, Danelaw 878), przedstawiono na mapie wzrost państwa dynastii Plantagenetów od skromnych początków we Francji (hrabstwo Anjou IX wiek, Touraine przed 1060, Maine 1109-1129), poprzez nabycie Normandii (1151), aż do objęcia rządów w Akwitanii (1152) oraz Anglii (1154) przez króla Henryka II. Królowie francuscy zdołali odebrać Anglikom lenna we Francji (Filip II August 1202-1204) z wyjątkiem części Akwitanii, zwanej Gujenną, z ośrodkiem w Bordeaux. Filip VI (król francuski) początkowo zatwierdził Edwardowi III (królowi angielskiemu) posiadanie Gujenny (1328), ale niebawem ogłosił jej konfiskatę (1337), co m.in. zapoczątkowało tzw. wojnę stuletnią pomiędzy Anglią i Francją. Klęski feudalnego rycerstwa francuskiego, niefortunnie atakującego umocnione pozycje świetnych angielskich łuczników (Crecy 1346, Poitiers 1356 król francuski Jan w niewoli) zadecydowały o przejściu w ręce angielskie, i to bez obowiązków lennych, znacznej części Francji pd., a na pn. okręgu Calais (pokój w Bretigny 1360). W ciągu następnych kilkunastu lat królowie francuscy zdołali ograniczyć tereny posiadane przez Anglików do pasa nadbrzeżnego Gujenny oraz Calais (rozejm w Brugii 1375), ale wewnętrzne walki we Francji umożliwiły Anglikom (Henrykowi V) po zwycięstwie pod Azincourt (1415) ponowne znaczne rozszerzenie posiadłości we Francji a nawet rządy w całym kraju (traktat w Troyes 1420). Podjęta z inspiracji Joanny d’Arc (1429-1430) walka z królem angielskim Henrykiem VI, który koronował się także na króla Francji (w Paryżu 1431), doprowadziła w końcu do ostatecznej klęski Anglików pod Castillon (1453) i całkowitego wyparcia ich z Francji. Przy Anglii pozostawały jedynie Wyspy Normandzkie oraz (do r. 1558) port Calais. Zaabsorbowani wojną z Francją królowie angielscy nie zdołali podporządkować sobie król. szkockiego, także i w Irlandii słabły ich wpływy.

TABLICA 45.

Włochy od IX do XV wieku. W końcu IX w. Król. Italii obejmowało jeszcze granice od Alp po okolice Gaety, Ces. Bizantyjskie miało swe posiadłości na południu Italii i na wybrzeżach Adriatyku, a Korsyka i Sardynia pozostawały w rękach Arabów. W XI w. Pizańczycy odbili obie wyspy Arabom, a na południu Płw. Apenińskiego wzmogła się penetracja Normanów, którzy pod koniec stulecia wyparli Bizantyjczyków z Italii. Arabów z Sycylii i założyli państwa normańskie. Na północnym wybrzeżu Adriatyku powstała

Rep. Wenecji, w późniejszym zaś średniowieczu szereg innych republik miejskich z Genuą na czele. Sycylię (1288), Sardynię (1324) i południową Italię (1442) opanowali hiszpańscy królowie Aragonii. Południowa Italia, tzw. Król. Neapolu pozostawała jakiś czas w rękach dynastii Andegawenów (1266-1442). Trwałe podstawy dla swego istnienia, zwłaszcza jego południowej części, stworzyło Państwo Kościelne, wywodzące się z darowizny Pepina Małego (756). Stolicę Państwa Kościelnego i zarazem siedzibę papieży, przedstawia karton.

TABLICA 46-47.

Rozprzestrzenianie się chrześcijaństwa od VI do XV wieku. Chrześcijaństwo w VI w. obejmowało kraje basenu M. Śródziemnego wraz z Francją, Irlandią i zach. częścią Brytanii, rozprzestrzeniało się zaś w kierunkach wsch. i pn. Na południowe ziemie polskie sięgnęło prawdopodobnie w 2 poł. IX w., na północne w następnym wieku (966). Najdłużej trwała w pogaństwie Litwa, która po wcześniejszych próbach (XIII w.) przyjęła chrzest ostatecznie z końcem XIV w. (1387) i została włączona do polskiej prowincji kościelnej. W VII i VIII w. islam wyparł chrześcijaństwo ze wsch., pd. i zach. krajów śródziemnomorskich, sięgając do Italii i Prowansji. Na skuteczniejszy opór natrafiał jedynie ze strony Bizancjum w Azji Mniejszej oraz ze strony Król. Franków w zach. Europie. Próbą zbrojnego przeciwstawienia się ówczesnego feudalnochrześcijańskiego świata rozszerzaniu się islamu były wyprawy krzyżowe (XI-XIII w.). Zahamowały one doraźnie postępy islamu, utworzyły krótkotrwałe Król. Jerozolimskie (p. karton), podsyciły walkę z Arabami na Płw. Iberyjskim, ale równocześnie osłabiły znacznie Ces. Bizantyjskie. W późnym średniowieczu islam był więc skutecznie wypierany na zachodzie, Portugalczycy i Hiszpanie poczynili nawet zdobycze na pn. wybrzeżach Afryki. Na wschodzie natomiast dogorywało Ces. Bizantyjskie, aż ostatecznie upadło pod nawałą turecką (Konstantynopol 1453, Trapezunt 1461). Imperium Osmańskie rozszerzyło swe panowanie poza Dunaj, na Krym i rejon dolnego Dniepru. Na mapie zaznaczono zasięg ważniejszych ruchów innowierczych (herezje), skupiska ludności żydowskiej, siedziby arcybiskupstw i ważniejszych klasztorów oraz uniwersytetów, powiązanych w swych początkach z Kościołem.

TABLICA 48.

Europa w XII wieku. Czołowe organizmy polityczne uwikłane były w ciężkie walki, stawiające pod znakiem zapytania dotychczasowe osiągnięcia. Ces. Bizantyjskie odzyskało znaczne tereny na Płw. Bałkańskim i w Azji

Mniejszej, pozostawało jednak nadal pod silnym naciskiem Seldżuków na wschodzie, a Słowian na zachodzie państwa. Władcy Niemiec (Fryderyk Barbarossa 1152-1190, Henryk VI 1190-1197) koronowali się na cesarzy rzymskich i podporządkowali sobie całe Niemcy, Burgundię, Italię wraz z Król. Sycylii, Czechy oraz próbowali wymusić uznanie swej zwierzchności przez króla Anglii, książąt polskich, a nawet królów Cypru i Armenii. Nie zapobiegli jednak kryzysowi swego państwa, rozbitego wewnętrznie na zwolenników Hohenstaufów i Welfów atakowanego przez papiestwo, miasta pn. Italii oraz króla Francji (Bouvinnes 1214). Osłabiona i rozczłonkowana Francja zaczynała odradzać się pod rządami energicznych królów (Filip II August 1 180- 1223). Chrześcijańskie królestwa natomiast zdołały wyprzeć muzułmanów z większej części Płw. Iberyjskiego.

TABLICA 49.

Państwo niemieckie od IX do XV wieku. Państwo niemieckie powstało w wyniku traktatu w Verdun (843) jako tzw. Król. Wschodniofrankońskie (p. tabl. 36). Jego władcy nosili tytuł królów rzymskich, a jeśli koronowali się w Rzymie, przybierali tytuł cesarzy rzymskich. Tabl. 49 przedstawia państwo niemieckie po korzystnym dla Król. Wschodniofrankońskiego traktacie w Mersen (870). Posługując się dość zręcznie instytucją cesarstwa rzymskiego, władcy niemieccy dążyli do opanowania z jednej strony dawnego dziedzictwa Lotara (Dolna Lotaryngia, Burgundia, Italia), z drugiej strony ziem Słowiańszczyzny zachodniej, częściowo także południowej. Pierwsze nabytki, na południu i południowym zachodzie, okazały się nietrwałe (XIV i XV w.). Natomiast na wschodzie kres ekspansji cesarstwa położyły dopiero Węgry oraz Polska za cenę dotkliwej straty (Pomorze i Śląsk w pocz. XIV w.).

TABLICA 50-51.

Europa około połowy XIII wieku. W wyniku układów cesarza Fryderyka II (wyklętego przez papieża Grzegorza IX) z sułtanem Egiptu powstało Król. Jerozolimskie (1229-1244). Ces. Bizantyjskie uległo rozbiciu (Ces. Nicei, Ces. Trapezuntu) oraz powstały drobne łacińskie państewka feudalne, z Cesarstwem Łacińskim w Konstantynopolu na czele. Na państwa chrześcijańskie Azji Przedniej wzmagał się nacisk Sułtanatu Egiptu i sułtanatu seldżuckiego (Sułtanat Rum albo Sułtanat Ikonion), niebawem zaś jeszcze groźniejszych Mongołów (od 1243). Nawała mongolska pobiła i ujarzmiła Ruś (1223), niszczyła najazdami księstwa polskie i Król. Węgierskie. Tymczasem niemieckie zakony rycerskie budowały dla siebie państwa nad brzegami M.

Bałtyckiego. Król sycylijski Karol Andegaweński w interesie swego państwa skierował ósmą i ostatnią krucjatę pod dowództwem swego brata Ludwika IX, króla francuskiego, na Tunis (1270). Krucjata ta zakończyła się całkowitym niepowodzeniem i śmiercią Ludwika. Jedynie młode królestwa Portugalii, Kastylii i Aragonii kontynuowały wyprawy i zepchnęły muzułmanów na pd. skrawek Płw. Iberyjskiego (Emirat Grenady).

TABLICA 52.

Państwo Mongołów w XIII i XIV wieku. Zaczynając od skromnych początkowo terenów nad rzeką Onon (1202), utalentowany przywódca Mongołów Temudżyn, zwany Czyngis-chanem, zbudował dzięki podbojom ogromne państwo, sięgające od M. Kaspijskiego po brzegi Pacyfiku. Jego następcy podbili Chiny, wsch. część Imperium Osmańskiego, część Azji Mniejszej (1243) oraz księstwa ruskie. Podział państwa mongolskiego na kilka ułusów doprowadził do ich stopniowego (w r. 1294) uniezależnienia się od wielkiego chana, co osłabiło potęgę mongolską. Dymitr Doński, ks. moskiewski, pobił Tatarów na Kulikowym Polu (1380). Rabunkowa gospodarka Mongołów w Chinach wywołała wreszcie powstanie ludowe, a rodzima dynastia Ming (1368-1644) zlikwidowała rządy mongolskie. Podboje wznowił „wielki emir” Timur Chromy (Timur Lenk, Tamerlan, 1366-1405), który po rozgromieniu nad Worsklą (dopływem Dniepru) wojska wlk. ks. litewskiego Witolda (1399), po wzięciu do niewoli sułtana Turków Osmańskich Bajazyta I w bitwie pod Ankyrą (1402), zbudował państwo od rzeki Indus po rzekę Halys. Po śmierci Timura państwo jego rozpadło się.

TABLICA 53.

Imperium Osmańskie w XIV i XV wieku. Niewielkie plemię tureckie, osadzone w 1 poł. XIII w. przez sułtana Ikonion na granicy Ces. Nicei, osiągnęło pod rządami Osmana I (1288- 1324/26) niezależność, następnie przeszło do podbojów na terenach Azji Mniejszej oraz Piw. Bałkańskiego gromiąc Serbów (1389), Bułgarów (1365, 1393) oraz niwecząc wyprawę krzyżową Zygmunta Luksemburskiego, króla węgierskiego (1396, p. karton). Cios zadany państwu Osmanów przez Timura Chromego (pod Ankyrą, 20 VII 1402) nie na długo zahamował ich ekspansję. Niefortunna wyprawa króla węgierskiego Władysława (panującego równocześnie w Polsce) zakończona klęską pod Warną (1444), przyśpieszyła zdobycie Konstantynopola przez Osmanów (1453), którzy przenieśli tam swą stolicę. W kilka lat później padło Ces. Trapezuntu (1461), ostatni szczątek Ces. Bizantyjskiego. Pod koniec XV w. Sułtanat Osmański objął całą Azję Mniejszą, Płw. Bałkański aż po Sawę i Dunaj, oraz rozciągnął zwierzchnictwo nad Wołoszczyzną (1396), Chanatem Krymskim (1475) i Mołdawią (1501).

TABLICA 54.

Gospodarka Europy z końcem XIV wieku. Główne obszary produkcji rolniczej, górniczej i rzemieślniczo-przemysłowej, a także główne ośrodki miejskie zostały przedstawione na mapie w pewnym uproszczeniu. Najważniejsze lądowe i morskie szlaki komunikacyjne wytyczają sieć stosunków handlowych, uzupełnioną w rejonie M. Bałtyckiego i M. Północnego zaznaczeniem miast należących do Hanzy bądź posiadających u siebie hanzeatyckie składy.

TABLICA 55.

Polska za Kazimierza Wielkiego. Kraków w XV wieku. W okresie panowania Kazimierza Wlk. nastąpił potężny wzrost obszaru Król. Polskiego, od odziedziczonych po ojcu dwóch dzielnic (106.000 km2) do zjednoczonego państwa (270.000 km2). Założono ponad 500 nowych wsi, około 70 nowych miast, skodyfikowano prawo, ufundowano uniwersytet w Krakowie (1364), zreformowano górnictwo, system monetarny, handel i wojsko. Karton przedstawia zespół urbanistyczny stołecznego Krakowa, rozbudowany głównie w czasach Kazimierza Wlk. W skład stolicy wchodziły: 1 - zamekrezydencja królewska na Wawelu. 2 - miasto Kraków, rozplanowane w r. 1257, 3 miasto Kazimierz (lokacja 1335), 4 - miasto Kleparz, czyli Florencja, (lokacja 1366), 5 - przedmieścia.

TABLICA 56.

Ruchy społeczne w Europie w wiekach średnich. Spośród antyfeudalnych powstań ludowych zlokalizowanych na mapie wybijają się zwycięskie walki chłopów szwajcarskich (1291-1394) oraz niezwykle dynamiczne powstanie husyckie w Czechach (1419-1434). Jedną z bitew husyckich (na Witkowej Górze koło Pragi, 1420) przedstawia karton.

TABLICA 57.

Państwa skandynawskie. Miasta średniowieczne. Na terenie Skandynawii uformowały się trzy państwa (królestwa): Danii, Norwegii i Szwecji. Połączył je pod swymi rządami, co prawda na krótko, Kanut Wlk. panujący w Danii (1014-1035), Norwegii (1028-1035). Szwecji (1031-1035), a także w Anglii (1016-1035). W XII w. Skandynawowie musieli odpierać najazdy floty słowiańskiej (Konghelle 1136), przechodząc stopniowo do przeciwdziałania (zdobycie Arkony przez Duńczyków 1168). W XIII w. zaznaczyły się ekspansje: Duńczyków na Pomorze oraz na teren Estonii; Szwedów zaś w Finlandii. Pod koniec XIV w. tzw. unia kalmarska połączyła ponownie trzy królestwa skandynawskie (1397- 1523). Kartony III-VI przedstawiają plany czterech średniowiecznych miast europejskich, z różnych części Europy i odmiennych kręgów kultury: Pragi - stolicy Czech (III), Nowogrodu Wlk. - stolicy ruskiej republiki (IV), Londynu - stolicy Anglii (V), Wenecji - stolicy słynnej rep. morskiej (VI). Można z nimi porównać z tabl. 55 Kraków - stolicę Polski reprezentującą najregularniejszy i najdojrzalszy układ urbanistyczny.

TABLICA 58-59.

Europa na przełomie XIV i XV wieku. Na północy i wschodzie Europy wyrosły nowe siły polityczne. Duży potencjał przedstawiały trzy połączone unią królestwa skandynawskie (od 1397). Królestwo Polskie połączone z Wlk. Ks. Litewskim (od 1386) i rozciągające zwierzchność nad Mołdawią (od 1387), dowiodło swej siły rozbijając doszczętnie pod Grunwaldem zwerbowane przeważnie z obcego rycerstwa siły Zakonu Niemieckiego (15 VII 1410, p. karton II i III). Imperium Osmańskie (tureckie) zlikwidowało resztki Ces. Bizantyjskiego i dokonywało podboju Słowian bałkańskich. W rejonie M. Śródziemnego Król. Aragonii rozszerzyło swe panowanie od Saragossy po Sycylię. Francja przeżywała krótki okres powodzenia w wojnie stuletniej. Władcy niemieccy mieli niemałe trudności z powodu rozrostu Zw. Szwajcarskiego (p. karton IV).

TABLICA 60.

Ludy europejskie w końcu XV wieku. Mapa przedstawia zarys stosunków etnicznych w Europie w końcu XV wieku. Zasiedlenie grup ludności przedstawiono w kolorach, częściowo uzupełnionych sygnaturami. Nazwy poszczególnych ludów naniesiono w kolorze czerwonym. Widoczne jest przesunięcie się żywiołu niemieckiego na wschód, podobnie zresztą jak żywiołu słowiańskiego (Wielkorusów) ku wschodowi. Wyraźnie zaznacza się także proces formowania się nowoczesnych narodowości.

TABLICA 61.

Państwo Moskiewskie w XIV i XV wieku. Początkowo Księstwo Moskiewskie zajmowało niewielkie terytorium wokół miasta Moskwy (ok. r. 1300), zrazu pod zwierzchnictwem tatarskiej Złotej Ordy (do r. 1480). W ciągu XIV w. rozrosło się na obszarze od Kaługi po J. Białe. Po zdobyciu i wchłonięciu Rep. Nowogrodzkiej (1478), stało się w XV/XVI w. rozległym państwem, które na pn. sięgało poza koło podbiegunowe, na pd. do Dniepru i Dońca, na zach. ogarniało Psków i Wielkie Łuki, na wsch. zaś przekraczało Ural. Jednocząc ziemie ruskie, popadało w coraz ostrzejsze konflikty z państwem litewsko-ruskim, noszącym nazwę Wlk. Ks. Litewskiego i pozostającym w unii z Polską.

TABLICA 62-63.

Europa w końcu XV wieku. Koniec XV w. i początek XVI w. był szczytowym okresem potęgi i znaczenia dynastii Jagiellonów w Europie. Przedstawiciele dynastii, blisko ze sobą spokrewnieni, rządzili w Polsce i na Litwie, w Czechach (ze Śląskiem) i na Węgrzech. Potędze tej zagrażało rosnące w siły Wlk. Ks. Moskiewskie, napierające nieustannie na ziemie litewsko-ruskie oraz Imperium Osmańskie napierające - po całkowitym opanowaniu Bizancjum i Bałkanów - na Węgry, zagrażali też zachłanni Habsburgowie, którzy ostatecznie zagarnęli Jagiellonom kraje czeskie, Śląsk i Węgry (1526). Na drugim krańcu Europy wyrosło zjednoczone Król. Hiszpanii (1479), które usuwając ostatecznie muzułmanów (1492), wykształciło model silnej władzy monarszej. Wzmocniła się i rozszerzyła terytorialnie Francja. W Anglii natomiast

trwała wojna domowa. Usamodzielniały się coraz bardziej miasta pn. Italii oraz Zw. Szwajcarski (pokonanie Maksymiliana I Habsburga pod Dornach 1499).

TABLICA 64.

Wielkie Odkrycia Geograficzne. Na mapie przedstawione są szlaki najważniejszych podróży odkrywczych od wypraw Normanów w IX w. poczynając, aż do poł. XVII w. Kolorami zaznaczono wybrzeża kontynentów i wysp odkrytych przez przedstawicieli różnych narodowości. Dwa kartony ilustrują dzieje zdobycia Meksyku przez Ferdynanda Korteza (15191520).

TABLICA 65.

Drogi handlowe Genui i Wenecji około 1500 roku. Genua i Wenecja, dwie największe włoskie republiki kupieckie, osiągnęły w XIV i XV w. szczyt swego rozwoju, będąc głównym pośrednikiem w handlu między Europą zach. a krajami Bliskiego Wschodu. Kupcy weneccy i genueńscy prowadzili żywe transakcje handlowe nie tylko z krajami Lewantu (tj. krajami położonymi na wsch. wybrzeżach M. Śródziemnego), ale także sięgali na M. Czarne i M. Azowskie, prowadząc handel w pn. rejonach Azji Mniejszej, w Gruzji i na Krymie. Okręty genueńskie i weneckie docierały także do Europy zach., do portów francuskich, hiszpańskich, portugalskich, angielskich i niderlandzkich. Kupcy z obu tych republik korzystali również z dróg lądowych, łączących ich zwłaszcza z obszarami Cesarstwa Rzymskiego i Francją. Genua i Wenecja, koncentrując wielkie kapitały handlowe, były najbogatszymi miastami ówczesnej Europy. Dopiero wielkie odkrycia geograficzne zmniejszyły znaczenie pośrednictwa handlowego tych miast, jakkolwiek w XVI, a nawet XVII w. ich rola w handlu z krajami Lewantu nadal była znaczna.

TABLICA 66.

Europa w XVI wieku. Mapa gospodarcza. Na znaczne ożywienie gospodarki towarowo-pieniężnej w Europie w XVI w. złożyło się kilka czynników. Istotny wpływ miał przyrost ludności do około 90 mln. Wprawdzie nie wszędzie był on wysoki, niemniej w niektórych krajach, jak np. we

Flandrii czy w Ks. Mediolanu zaludnienie przekraczało 50 osób na km2, podczas gdy przeciętna europejska nie sięgała 10 osób. Rozwijająca się technika ułatwiała znaczny wzrost produkcji. W rolnictwie powszechnie panowała trójpolówka, poprawiła się również jakość narzędzi. W przemyśle na większą skalę wykorzystywano energię wodną dzięki użyciu koła wodnego. Zastosowanie kołowrotka w tkactwie przyspieszyło produkcję nici. W górnictwie, dzięki postępowi technicznemu, stało się możliwe wydobywanie na większych głębokościach. Wzrost zapotrzebowania na produkty rolne wzmógł wysiłki w celu ich zwiększenia. W związku z tym wykształciły się dwa typy gospodarki: w zach. Europie typ gospodarki oparty na większych i średnich gospodarstwach (farmerskich), a w krajach położonych na wschód od Łaby typ gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej. Początkowo korzystniejsza dla szybszej koncentracji i zwiększenia produkcji okazała się gospodarka folwarczno-pańszczyźniana. Z czasem, w miarę wzrostu obciążeń pańszczyźnianych i ograniczania swobody produkcyjnej chłopów, ujawniły się ujemne jej strony. Wzrastające w niektórych krajach zach., np. w Anglii czy w Hiszpanii, zapotrzebowanie na wełnę powodowało dalsze perturbacje w rozwoju gospodarki wiejskiej. Przeznaczenie znacznych połaci kraju na hodowlę wiązało się bowiem z rugowaniem dotychczasowych użytkowników (chłopów) z ich gospodarstw. Również w produkcji pozarolniczej następowały zmiany. Rozwijał się zwłaszcza system nakładczy, w którym organizatorem produkcji był zarazem sprzedawca - nakładca (zwykle kupiec), natomiast producent był odsunięty od rynku. System nakładczy występował zarówno w produkcji cechowej, gdzie całe grupy różnych rzemieślników przygotowywały jeden produkt, jak i w produkcji pozacechowej, gdzie ludność, najczęściej wiejska, w ramach pracy chałupniczej wykonywała zamówienie nakładcy. Jako nowa forma pojawiła się w XVI w. w Europie manufaktura. Rozwój ekonomiczny umożliwiała także zarysowująca w skali całego kontynentu specjalizacja produkcji. Zależna była ona od dostępności surowca, a także istnienia stosunkowo licznej grupy wysoko kwalifikowanych specjalistów. Mapa przedstawia zasadnicze obszary produkcji rolniczej, zwłaszcza upraw wysoko wartościowych zbóż i roślin przemysłowych, jak i najważniejsze ośrodki wydobycia surowca. Tak więc sukiennictwo, wykorzystujące wełnę hiszpańską i angielską, rozwijało się głównie we Włoszech (Florencja, Mediolan, Wenecja), w Niderlandach (Flandria) w środ. i pd. Anglii, której rola wzrosła wyraźnie w XV i XVI w. Mniejsze ośrodki produkcji znajdowały się w Cesarstwie Rzymskim (Saksonia), w krajach korony czeskiej (Łużyce, Śląsk), w Król. Polskim (Wielkopolska). Natomiast płóciennictwo rozwijało się w Niemczech pd.. w Czechach i na Śląsku. Centrum jedwabnictwa były Włochy (Genua, Modena, Florencja), nieco później rozwinęło się w Niderlandach. Szwajcarii, w Kolonii. Rozkwit produkcji tekstylnej następował dzięki szczególnie szybkiemu postępowi technicznemu w tej dziedzinie. Mniejsze zmiany natomiast zachodziły w górnictwie i przemyśle metalurgicznym, toteż ani górnictwo, ani metalurgia nie wyszły poza tradycyjne ośrodki. Specjalizacja produkcji wymagała zwiększenia wymiany handlowej. Na mapie zaznaczono główne szlaki komunikacyjne i najważniejsze ośrodki handlowe. Punkt ciężkości handlu przesunął się w XVI w. znad M. Śródziemnego nad O. Atlantycki, do portów hiszpańskich i portugalskich (Lizbona), nieco później do Niderlandów (najpierw do Antwerpii, potem do Amsterdamu) i do Anglii. W handlu bałtyckim dominujące znaczenie

zdobył Gdańsk. Zmniejszyła się natomiast rola lądowych centrów handlowych, zwłaszcza w Niemczech.

TABLICA 67.

Ruchu społeczne w Niderlandach i Niemczech w XVI wieku. Szybki rozwój gospodarczy Europy w XVI w. spowodował daleko idące zmiany w układzie społecznym, naruszając dotychczasową hierarchię społeczną i doprowadzając do nasilenia się konfliktów społecznych. Były one wyrazem dążenia nowych, rozwijających się sił społecznych, do zdobycia lepszej pozycji w państwie a zwłaszcza do ograniczenia przywilejów feudałów. W innych krajach, szczególnie słabiej rozwiniętych, konflikty te były formą protestu przeciwko zrzucaniu całego ciężaru dokonujących się przemian na barki uboższej części społeczeństwa. Niekiedy zresztą dochodziło do przeplatania się obu tych tendencji. Taki charakter miały wydarzenia w Cesarstwie podczas wielkiej wojny chłopskiej w latach 1524-1525 , która była szczytowym punktem ciągnącej się od końca XV w. walki chłopów niemieckich ze zwiększaniem powinności świadczonych feudałom. W walce tej wzięli udział także chłopi zamożni, którzy usiłowali pozbawić panów ich uprawnień, znajdując w swych dążeniach poparcie części mieszczaństwa, zmierzającej do emancypacji spod wpływów feudałów. Uczestnicy ruchu znaleźli dla siebie motywację ideologiczną w radykalnym ruchu reformacyjnym, anabaptyzmie, któremu Biblia dostarczała argumentów dla żądań zniesienia nierówności i niesprawiedliwości. Mapa przedstawia zasięg ruchu powstańczego w pd. cz. Cesarstwa, Austrii i Szwajcarii. Znalazł on także oddźwięki w pn. części Ces. oraz na ziemiach polskich i czeskich. Przeciwko ruchowi chłopskiemu rzucone zostały silne oddziały wojskowe, doszło do krwawych walk, w wyniku których chłopi zostali pokonani, główne ośrodki oporu zdobyte, a przywódca ruchu Tomasz Münzer, ujęty w bitwie pod Frankenhausen i stracony. O ile wojna chłopska nie przyniosła sukcesu powstańcom w Ces. Rzymskim, o tyle powstanie, które wybuchło w Niderlandach w II poł. XVI w. przeciwko uciskowi religijnemu, fiskalnemu i narastającemu absolutyzmowi królów hiszpańskich, skończyło się zwycięsko. Powstanie niderlandzkie rozpoczęło się w r. 1572 w odpowiedzi na bezwzględne poczynania Filipa II wobec opozycji. W r. 1579 pn. prowincje niderlandzkie zawiązały w Utrechcie unię, tworząc Republikę Zjednoczonych Prowincji Niderlandów i wypowiadając posłuszeństwo królowi. Do unii przyłączyły się także niektóre miasta pd. Niderlandów. Hiszpanom nie udało się pokonać Niderlandczyków, jakkolwiek wtargnęli głęboko w terytorium Rep. Zjednoczonych Prowincji Niderlandów i opanowali na południu zbuntowane miasta. Republika zdołała obronić swą niezależność, a nawet na mocy rozejmu w Bredzie w r. 1609 poszerzyć nieco zasięg swego obszaru. Podział Niderlandów jednakże utrzymał się, a pd. część pozostała nadal pod władaniem Hiszpanów. Rep. Zjedn. Prow. Niderlandów stworzyła natomiast nowy model państwa, w którym ograniczone zostały przywileje feudałów, a dominująca rola przypadła mieszczaństwu, przede wszystkim bogatemu kupiectwu. Stało się to podstawą do zdobycia przez Rep. Zjedn. Prow. Niderlandów poczesnego miejsca wśród światowych mocarstw w XVII w. pod względem ekonomicznym i

kulturalnym.

TABLICA 68.

Włochy w XVI wieku. Na pocz. XVI w. Włochy były przodującym gospodarczo i kulturalnie krajem Europy. Wyroby florenckie, weneckie, mediolańskie miały znakomitą markę, a kupcy włoscy nie tylko dominowali na M. Śródziemnym, ale zapuszczali się na M. Czarne i O. Atlantycki, spotykało się ich prawie we wszystkich ważniejszych ośrodkach handlu europejskiego. Także kultura włoskiego Odrodzenia cieszyła się wszechstronnym uznaniem i wzorowano się na niej od Lizbony po Moskwę. Do Włoch zjeżdżali masowo adepci nowych prądów, by zdobywać wiedzę o świecie na uniwersytetach włoskich. Ekonomicznej i kulturalnej pozycji Włoch nie odpowiadała sytuacja polityczna. Utrzymywało się bowiem rozdrobnienie i rozbicie na drobne nieraz państewka. Na południu dominowało Król. Neapolu i Król. Sycylii, centrum zajmowało Państwo Kościelne, przejawiające pod rządami papieży humanistów tendencje ekspansywne, i Rep. Florencka, na północy natomiast do najważniejszych państw należały Rep. Wenecka i Rep. Genueńska oraz Ks. Mediolanu (rządzone przez Sforzów) i Sabaudia. Rozdrobnienie to uniemożliwiło Włochom skuteczne przeciwstawienie się Francji i Hiszpanii - mocarstwom, które od r. 1492 zaczęły rywalizować o wpływy na Płw. Apenińskim. Po wojnach, ciągnących się przeszło pół wieku, pokój w Chateau-Cambresis w r. 1559 utrwalił wpływy hiszpańskie we Włoszech. Królowie hiszpańscy sprawowali bezpośrednią władzę na Sycylii, Sardynii i w Neapolu (od r. 1504) oraz w Mediolanie (od r. 1535). Pod ich wpływem pozostawała Sabaudia, rządzona przez Medyceuszy. Toskania (tj. dawna Rep. Florencka poszerzona o terytorium Sieny), państwo papieskie (poszerzone o Ks. Ferrary), a także Genua, której bankierzy wspierali wielokrotnie skarb madrycki. Zniszczenia spowodowane długotrwałymi wojnami a także ograniczenie niezależności stały się przyczyną upadku ekonomicznego Włoch, który szczególnie silnie zaznaczył się w XVII w. Nadal natomiast utrzymywały Włochy przodujące w Europie stanowisko w wielu dziedzinach kultury.

TABLICA 69.

Podział religijny Europy w XVI wieku. Dawny podział na katolików i prawosławnych nie rozwiązał sprzeczności, jakie odżyły na nowo, tym razem w łonie kościoła katolickiego. Od momentu wystąpienia Marcina Lutra w r. 1517 pogłębiał się podział wewnętrzny i katolicyzm utracił w wielu państwach dominujące znaczenie. Mapa przedstawia stan z II poł. XVI w. W pn. i środ. Europie utrwaliła się wtedy przewaga luteranizmu, który po wieloletnich walkach w Ces. Rzymskim na mocy postanowienia pokoju augsburskiego z r. 1555

zapewnił sobie przewagę w pn. części Ces. (w Brandenburgii i Saksonii od r. 1539, w Ks. Pomorskim od r. 1534). Także pn. kraje korony czeskiej, Łużyce i Śląsk stały się w większości luterańskie. Luteranizm przenikał również silnie na obszar Austrii i Węgier. Na terenie Król. Polskiego luteranie zdobyli poparcie w zach. Wielkopolsce i w Prusach Książęcych. Oba lenna polskie, Prusy Książęce (od r. 1525) i Kurlandia (od r. 1561) były luterańskie. Krajami luterańskimi były również Król. Szwecji (od r. 1527), Król. Danii (od r. 1561) i Król. Norwegii (od r. 1537). Mniej jednolity i zwarty był obszar wpływów kalwinizmu. Centrum stanowiła pn. i zach. Szwajcaria, zwłaszcza Genewa, w której ostatecznie osiadł w r. 1536 Jan Kalwin. Stosunkowo największym osiągnięciem kalwinizmu było wywalczenie praw przez francuskich kalwinów zwanych hugenotami. Po długoletnich walkach religijnych we Francji (1562-1598) Henryk VI wydał w r. 1598 edykt nantejski zabezpieczający dominującą pozycję katolicyzmowi, ale gwarantujący także hugenotom tolerancję i prawa polityczne, zwłaszcza na południu Francji. W Palatynacie kalwinizm stał się wyznaniem panującym od r. 1555. Także w Niderlandach, zwłaszcza pn., kalwinizm przyjął się u większości stając się elementem scalającym Niderlandczyków w walce z Habsburgami. Wielu zwolenników miał kalwinizm wśród szlachty polskiej (szczególnie małopolskiej), litewskiej oraz węgierskiej (przede wszystkim w Siedmiogrodzie). W Czechach i na Morawach doszło do swego rodzaju scalenia zwolenników kalwinizmu z utrakwistami (r. 1602). Na terenie Polski Bracia Czescy współpracowali z kalwinami. W Szkocji kalwinizm w postaci tzw. prezbiterianizmu stał się religią panującą od r. 1560. Również w Anglii i w Irlandii zwolennicy kalwinizmu - purytanie mieli wielu zwolenników, religią panującą stał się jednak, na mocy decyzji Henryka VIII z r. 1534, anglikanizm. Bardziej radykalne kierunki religijne (anabaptyzm, arianizm) nie zdobyły sobie trwałej, dominującej pozycji, chociaż przez cały wiek utrzymywały się ich gminy, zwłaszcza w środ. Europie. Jako nowe zjawisko na karcie religijnej Europy należy odnotować pojawienie się mahometanizmu w pn. częściach Płw. Bałkańskiego i na Węgrzech, w wyniku podboju tureckiego. W zach. i środ. Europie dominującym wyznaniem pozostawał nadal katolicyzm. Trwała przy nim ludność Włoch, Hiszpanii i Portugalii, większość ludności Irlandii. Francji, Polski, pd. cz. Cesarstwa i pd. Niderlandów, znaczna część ludności Czech, Węgier i Litwy. W oparciu o uchwały soboru trydenckiego (15451563) katolicyzm zaczął powoli odzyskiwać część utraconych w pierwszych etapach reformacji pozycji.

TABLICA 70-71.

Europa w połowie XVI wieku. Mapa przedstawia stan, jaki wytworzył się w Europie w rezultacie zwycięstwa hiszpańskiego w wojnach włoskich i tureckiego w wojnie o Węgry. Hiszpania i Turcja odgrywały w tym okresie dominującą rolę w Europie. Hiszpania znalazła się u szczytu swej potęgi. Dzięki powołaniu na tron Karola I Habsburga w r. 1516 w ręku jej władcy znalazły się Niderlandy ze znaczną częścią dawnego państwa burgundzkiego. Dzięki opanowaniu Sardynii, Sycylii, Neapolu (1504), a później Mediolanu (1535) Hiszpanie mieli decydujące wpływy we Włoszech. Karol I był za-

razem cesarzem rzymskim narodu niemieckiego (1519-1556). Hiszpania dominowała więc nie tylko w zach. części M. Śródziemnego, ale w całej zach. Europie, otaczając terytoria swego najgroźniejszego rywala - Francji, która musiała pogodzić się z tą sytuacją w traktatach: madryckim (1526), w Cambrai (1529) i w Chateau-Cambresis (1559). Drugorzędną rolę w tej rywalizacji odgrywała Anglia. Wskutek wewnętrznego rozbicia malał również wpływ Ces. Rzymskiego na politykę europejską. Nie powstały też na jego terenie organizmy państwowe zdolne do skutecznej konkurencji z Habsburgami. W środ.-wsch. Europie Habsburgom nie udało się zdobyć równie silnej pozycji jak na zachodzie. Wprawdzie po wygaśnięciu węgiersko-czeskiej linii Jagiellonów (1526) władający dziedzicznymi krajami austriackimi Ferdynand Habsburg został królem czeskim, nie zdołał jednak utrzymać pod swym panowaniem całego Król. Węgierskiego, którego większość wraz z Siedmiogrodem znalazła się od r. 1541 (co potwierdziły układy pokojowe z lat 15641568) w ręku tureckim. W rezultacie nieprzerwanej niemal ekspansji Turcji w I poł. XVI w., pod panowaniem sułtana znalazło się całe zach. i pn. wybrzeże M. Czarnego (opanowanie Jedysanu w 1526), Hospodarstwo Wołoskie (1476) i Mołdawskie (1501), nowe wyspy na M. Śródziemnym (Rodos 1522, Cypr 1573). Potęga turecka stanowiła więc najpoważniejszy element nie tylko we wsch. części basenu M. Śródziemnego, ale i w środ. Europie, gdzie przez cały wiek miała skutecznie szachować Habsburgów austriackich. W korzystniejszej sytuacji niż państwa Habsburgów austriackich znalazła się Rzeczpospolita (Król. Polskie i Wlk. Ks. Litewskie), szczególnie gdy rozwiązała trudny problem związku obu państw w Unii Lubelskiej (1569). W pn.-środ. Europie stała się ona najważniejszym mocarstwem. Nie mieszając się zbytnio do konfliktu naddunajskiego, Polska ugruntowała swą pozycję nad M. Bałtyckim (traktat krakowski 1525 r.). Przystąpiła także do likwidacji Państwa Zakonu Inflanckiego, którego obszary zostały w większości wcielone do Rzeczypospolitej na podstawie układu wileńskiego z r. 1561 i zwycięstwa w wojnie z Rosją (1582). Polska i Litwa powstrzymały ekspansję Carstwa Rosyjskiego (które w ciągu I poł. XVI w. zdołało znacznie przesunąć na zachód swą granicę). Mimo opanowania Chanatu Kazańskiego (1552) i Chanatu Astrachańskiego (1554), Carstwo Rosyjskie pod rządami Iwana IV nie zdołało osiągnąć najważniejszego celu - trwałego dostępu do M. Bałtyckiego. Uniezależnienie się Szwecji (1523) doprowadziło do rozbicia unii kalmarskiej. Państwa skandynawskie nie były więc zdolne do odgrywania dominującej roli na M. Bałtyckim. Wprawdzie zarówno Szwecja jak i Dania konkurowały także o spadek po państwie inflanckim, jednak ich zdobycze były stosunkowo skromne, a sytuacja wewnętrzna nie sprzyjała umocnieniu pozycji międzynarodowej.

TABLICA 72.

Rzeczpospolita Polska w latach 1569-1648. W II poł. XVI i w I poł. XVII w. Rzeczpospolita Polska, wzmocniona reformami ruchu egzekucyjnego i scalona unią lubelską z Litwą, stała się jednym z najważniejszych mocarstw europejskich. Po unii Rzeczpospolita została - w silniejszym niż poprzednio stopniu - wciągnięta do spraw tatarsko-tureckich a zwłaszcza rosyjskich.

Zgodnie jednak z potrzebami rozwoju ekonomicznego, głównym kierunkiem jej zainteresowań były problemy bałtyckie. Wojna z Rosją (1577-1582) zadecydowała o utrzymaniu większości Inflant w ręku polskim. Wkrótce jednak Polska popadła w nowy konflikt ze swym poprzednim sojusznikiem - Szwecją. Gdy nie udało się utrzymać unii personalnej (1592-1598), rozpoczął się konflikt zbrojny w r. 1600, który - wobec wyczerpania sił polskich na innych frontach - przyniósł opanowanie przez Szwecję znacznej części Inflant (rozejm mitawski 1622), a nawet zagrożenie polskiego stanu posiadania u ujścia Wisły i Pregoły (rozejm w Starym Targu 1629), co z najwyższym trudem, dzięki zaangażowaniu Szwecji w wojnę trzydziestoletnią, udało się odrobić (rozejm w Sztumskiej Wsi 1635). Niewielką rekompensatą stało się wcielenie do Polski Bytowa i Lęborka (1637), zwłaszcza wobec jednoczesnego opanowania przez Szwedów Pomorza Szczecińskiego. Polska nie zdołała więc utrzymać u progu XVII w. swej dominującej pozycji nad M. Bałtyckim, co zresztą w pełni uwidoczniło się w toku wojen w latach pięćdziesiątych. Niepowodzenia nad M. Bałtyckim w pewnej mierze wywołane były zbytnim rozdrobnieniem wysiłku politycznego Polski. Podjęta w pocz. XVII w. próba politycznego podporządkowania sobie Rosji (1604-1605, 1610-1619) przyniosła tylko pewne korzyści terytorialne, utrzymane pokojem polanowskim w r. 1634. Niepowodzeniem skończyły się dążenia do ugruntowania wpływów polskich w Hosp. Mołdawskim - wojna z Turcją (16201621) przekreśliła te plany. Nie udało się także w sposób skuteczny rozwiązać problemu krymskiego. Współdziałanie z Habsburgami w toku wojny trzydziestoletniej poza uzyskaniem przez Wazów lenna raciborsko-opolskiego (16451666) nie przyniosło poważniejszych zysków. W ciągu I poł. XVII w. Polska zdołała ochronić swą pozycję międzynarodową, ale jej nie umocniła, dlatego poważny kryzys wewnętrzny, jakim stało się powstanie pod wodzą Bohdana Chmielnickiego (16481654), musiał spowodować podważenie jej mocarstwowej pozycji. Trwalsze od politycznego było znaczenie Polski jako ważnego ogniwa w rozwoju kultury ogólnoeuropejskiej. Wskazane na mapie akademie i ważniejsze szkoły średnie oraz ośrodki reformacyjne podkreślają bogactwo ruchu intelektualnego w Rzeczypospolitej, który silnie oddziaływał na kraje sąsiednie.

TABLICA 73.

Ekspansja Szwecji w XVI i XVII wieku. Szwecja należała do słabiej zaawansowanych ekonomicznie krajów europejskich i dopiero rozwój produkcji żelaza zapewnił jej bardziej poczesne miejsce na mapie gospodarczej Europy. Jednak zdobycie rangi jednego z pierwszych mocarstw europejskich możliwe było przede wszystkim dzięki szybkiej ekspansji terytorialnej, skierowanej głównie na południe, wzdłuż wybrzeży M. Bałtyckiego, wykraczającej również poza obszary nadbałtyckie, ku M. Północnemu i M. Norweskiemu. Celem tej ekspansji było nie tylko zdobycie żyznych terenów, które zdolne byłyby poprawić zaopatrzenie Szwecji w płody rolne, ale i opanowanie ważnych centrów handlowych, dzięki czemu cały handel bałtycki, a zwłaszcza zyski z niego płynące należałyby do Szwedów. W XVI w. okazją do pierwszych podbojów stał się rozkład państwa inflanckiego. W pierwszym etapie Szwecja opanowała Estonię i wyspę Dago (traktat

szczeciński 1570 r.). Udało się jej także, przy współudziale Polski, odepchnąć Rosję od M. Bałtyckiego oraz zająć Ingrię i Karelię (pokój w Stołbowie 1617). Na pocz. XVII w. Szwecja wznowiła ekspansję na terenie Inflant, opanowując Rygę i większość terytorium inflanckiego (1622), co potwierdzone zostało traktatem pokojowym w Oliwie w r. 1660. Dalsza ekspansja kosztem Rzeczypospolitej przekraczała możliwości Szwedów. Inwazja na Prusy Książęce przyniosła tylko przejściowe zdobycze (1629-1635). Nie udała się także próba podporządkowania sobie całego państwa polskiego w latach 1655-1660, jakkolwiek (co pokazuje mapa) początkowe sukcesy Szwedów były bardzo poważne. Natomiast znaczne zdobycze przyniosła Szwedom interwencja w wojnie trzydziestoletniej. Na podstawie pokoju westfalskiego w r. 1648 uzyskali oni Pomorze Szczecińskie, Wismar, oraz biskupstwa Bremy i Verden, opanowując ujście Odry, Łaby i Wezery. Także w rywalizacji z Danią Szwedzi wykazali swą wyższość militarną, zdobywając Ozylię, Gotlandię, prowincje Halland, Jämtland i Härjedalen (pokój w Brömsebro w r. 1645), Skanię (traktat w Roskilde w r. 1658), oraz Bornholm i Trondheim (pokój kopenhaski w r. 1660). Przez następne półwiecze Szwecja utrzymywała stan swego posiadania niemal nie uszczuplony. Dopiero w toku wojny północnej 1700-1721 po początkowych sukcesach, utraciła większość zdobyczy.

TABLICA 74.

Rosja w XVI i XVII wieku. Po ustaleniu zach. granic Cesarstwa Rosyjskiego w r. 1533 układem z Litwą ekspansja terytorialna carów skierowała się najpierw na pd.-wsch. gdzie kolejno opanowano obszary Chanatu Kazańskiego (1552) i Chanatu Astrachańskiego (1556). W ten sposób zdobyty został dostęp do M. Kaspijskiego, ułatwiający handel ze Wschodem. Dalsze podboje w tym kierunku doprowadziły w końcu XVI w. do zajęcia części Chanatu Syberyjskiego. W latach sześćdziesiątych Iwan IV starał się wykorzystać rozkład państwa inflanckiego, by uzyskać szeroki dostęp do M. Bałtyckiego. Udało mu się na pewien czas opanować Narwę i część Inflant, a w wojnie z Wlk. Ks. Litewskim Połock. Wszystkie te terytoria musiał oddać po przegranej wojnie z Rzeczpospolitą i Szwecją (1582, 1583). Natomiast opanowanie obszarów nadwołżańskich i syberyjskich miało charakter trwały i wiązało się z jednoczesnym osadnictwem rosyjskim. Daty zakładania miast wskazują na znaczne zaawansowanie tego procesu w końcu XVI w. Kryzys dynastyczny, spowodowany wygaśnięciem Rurykowiczów (1598), doprowadził do przewlekłego kryzysu wewnętrznego, wykorzystanego przez państwa sąsiednie. Szwecja opanowała definitywnie Ingrię i Karelię (1617), Rzeczpospolita ziemie: Smoleńską, Siewierską i Czernihowską (1619). W miarę wewnętrznego umacniania się Rosji pod panowaniem Romanowów, podejmowane były próby odzyskania tych terytoriów. Dopiero jednak powstanie Chmielnickiego (1648-1654) i osłabienie Rzeczypospolitej w poł. XVII w. umożliwiło nie tylko realizację tych dążeń, ale także włączenie lewobrzeżnej Ukrainy z Kijowem do Rosji (rozejm andruszowski w r. 1667 i pokój Grzymułtowskiego zawarty w Moskwie w r. 1686). W 1 poł. XVII w. do Rosji przyłączona została część Syberii oraz na krótki czas Azow (1637-1642) umożliwiający dostęp do M.

Azowskiego. Wprowadzanie na terenie państwa rosyjskiego nowych form gospodarczych rodziło narastające konflikty społeczne. Chłopi burzyli się przeciwko ograniczaniu ich uprawnień, przywiązywaniu do ziemi i narzucaniu nowych powinności, a mieszczaństwo domagało się większej samodzielności. W poł. XVII w. Rosja stała się terenem potężnych ruchów ludowych, które objęły zarówno obszary wiejskie, jak i szereg miast. W latach 1670-1671 ziemie nad Wołgą i Donem ogarnęło wielkie powstanie chłopsko-kozackie pod wodzą Stiepana Razina, które z trudem zostało stłumione przez wojska carskie.

TABLICA 75.

Czechy i Węgry w XVI i XVII wieku. Przejście królestw Węgierskiego i Czeskiego pod panowanie habsburskie w r. 1526 nie uchroniło tych państw przed poważnymi wstrząsami. Przeciwko Ferdynandowi Habsburgowi węgierskie stronnictwo szlacheckie wysunęło Jana Zapolyę. Walka o tron, przy jednoczesnej interwencji tureckiej doprowadziła w r. 1541 do rozbicia państwa węgierskiego na trzy części. Z zach. i pn. obszarów powstało państwo utrzymujące dawną nazwę - Król. Węgierskie, znajdujące się we władaniu Habsburgów. W części wsch. uformowało się Ks. Siedmiogrodzkie, pozostające w lennej zależności od Turcji. Natomiast środ. Węgry z Budą zostały bezpośrednio wcielone do Turcji. Podział ten potwierdziły układy z lat 1564 i 1568. Do trwałej stabilizacji stosunków jednak nie doszło. Cieszący się szeroką autonomią Siedmiogród zdążał do uzyskania niezależności, czy to wiążąc się unią personalną z Polską (1576-1586), czy próbując znaleźć oparcie w Austrii, czy też łącząc swe wysiłki z Mołdawią i Wołoszczyzną. Ostatecznie musiał się pogodzić z zależnością od Turcji i wraz z nią uczestniczył w wojnach przeciwko Habsburgom. Przyniosły one, na mocy traktatu w Zsitvatorok w r. 1606, nowe nabytki dla Turcji i Siedmiogrodu. Dalsza, aktywna polityka władców Siedmiogrodu skończyła się interwencją turecką. Doszło do częściowego rozbioru Ks. Siedmiogrodzkiego między Turcję i Austrię oraz do znacznego ograniczenia jego autonomii. Rozstrzygający tę sprawę układ w Vasvar w r. 1664, zapewnił Turcji nowe nabytki kosztem Król. Węgierskiego. Postępujące ograniczanie uprawnień i samodzielności krajów korony czeskiej pod panowaniem habsburskim doprowadziło na pocz. XVII w. do podjęcia próby oderwania się Czech od państwa habsburskiego. Powstanie czeskie w latach 1618-1621 skończyło się klęską i podporządkowaniem krajów korony czeskiej absolutyzmowi habsburskiemu. Wojna trzydziestoletnia nie zmieniła tej sytuacji, przyniosła tylko liczne zniszczenia, zwłaszcza Czech i Śląska, a także stratę Łużyc na rzecz Saksonii w r. 1635. Traktat westfalski ugruntował pozycję Habsburgów, a wygaśnięcie linii Piastów śląskich (1675) ułatwiło jeszcze politykę centralizacji i germanizacji.

TABLICA 76.

Imperium Osmańskie od XVI do XVIII wieku. W końcu XV w. Imperium Osmańskie obejmowało obszary Azji Mniejszej i Płw. Bałkańskiego. Okres rządów Selima I (1512-1520) i Selimana II (1520-1566) przyniósł gwałtowny rozwój imperium, dzięki czemu stało się ono jednym z największych mocarstw światowych. Ekspansja turecka odbywała się we wszystkich niemal kierunkach. W r. 1516 uzależnione zostało od sułtana terytorium pn. Mezopotamii z Kurdystanem, Syrią i Palestyną, w r. 1517 Egipt i Hidżaz, w r. 1521 Barka. Lennem tureckim została w r. 1520 Algieria, jakkolwiek w poł. XVI w. Turcja musiała toczyć walki o poszczególne porty z Hiszpanami, którzy zdołali utrzymać się w paru miejscach do XVIII w. W 1551 r. Turcja podbiła Trypolitanię i opanowywanie pn. Afryki zakończyła narzuceniem zwierzchnictwa Tunezji (ostatecznie w r. 1574). Na wschodzie Turcy natknęli się na poważnego przeciwnika - Persję. Nie starczyło im sił na podporządkowanie sobie tego państwa, ale pograniczne terytoria stały się obiektem wielu wojen, które przyniosły Turcji trwałe opanowanie Armenii (1514), zach. części Gruzji (1555), pd. Mezopotamii z Bagdadem i dostępem do Zat. Perskiej (1534). Sam Bagdad utraciła zresztą Turcja w r. 1625. Także na pewien tylko okres udało się Turkom podbić wsch. Gruzję, Azerbejdżan i Luristan. W Europie w XVI w. Turcy opanowali wybrzeże M. Czarnego (podbój Jedysanu 1526) oraz obszar naddunajski, sięgając po Karpaty i Dniestr (podporządkowanie Mołdawii 1501), zabór środ. Węgier 1541 (Ks. Siedmiogrodzkie). Maksymalny zasięg Turków na tym obszarze przypadł na r. 1664. We wsch. części M. Śródziemnego opanowali niemal wszystkie wyspy (Rodos 1522, Cypr 1573, Kreta 1669). Do bitwy pod Lepanto (1571) flota turecka dominowała na całym M. Śródziemnym, a i później stanowiła groźną potęgę. W XVII w. Turcy rozszerzyli swą ekspansję w Europie na Zaporoże (1711-1739) i Podole (1672). Jednak XVII-wieczna ekspansja turecka, związana z przejściowym wzmocnieniem Imperium Osmańskiego w poł. XVIII w. przez wezyrów z rodu Köprülich. była krótkotrwała i pod koniec tego wieku Turcja została zmuszona do wycofywania się ze zdobytych poprzednio w Europie pozycji.

TABLICA 77.

Niemcy w pierwszej połowie XVII wieku. Głęboki kryzys, jaki Ces. Rzymskie przeżyło w 1 poł. XVII w., spowodowany był dwiema sprzecznymi tendencjami: z jednej strony dążeniami Habsburgów do wzmocnienia władzy cesarskiej i centralizacji państwa, z drugiej strony zabiegami władców poszczególnych państewek o utrzymanie czy poszerzenie swych uprawnień. Sprzeczności te zaostrzał konflikt religijny: Habsburgowie dążyli do restauracji

katolicyzmu, czemu przeciwstawiali się książęta jako władcy luterańscy lub kalwińscy (Hohenzollernowie w Brandenburgii, Wettynowie w Saksonii). Wewnętrzne rozbicie znalazło wyraz w powstaniu unii protestanckiej (1608), na czele której stanął elektor Palatynatu Fryderyk i ligi katolickiej (1609). Istniejące napięcie doprowadziło do wybuchu wojny trzydziestoletniej (1618-1648). Rozpoczęło ją powstanie w Czechach, detronizacja Habsburgów i powołanie Fryderyka na tron czeski. Pierwszy okres wojny, w którym przeciwko cesarzowi Ferdynandowi II występowały Czechy i Palatynat (1618-1624), skończył się klęską obozu antyhabsburskiego. Nie poprawiło sytuacji włączenie się Danii do wojny. Duński okres wojny (1625-1629) upłynął pod znakiem przewagi wojsk cesarskich w pn. części Ces. Rzymskiego. Całkowita zmiana nastąpiła dopiero w wyniku interwencji szwedzkiej. W tzw. szwedzkim okresie wojny (1629-1635) przeciwko cesarzowi wystąpiły najsilniejsze państwa protestanckie - Brandenburgia i Saksonia. Król szwedzki Gustaw Adolf po zwycięstwie pod Breitenfeld (1631) stał się panem Cesarstwa, ale po jego śmierci w bitwie pod Lützen (1632) sytuacja wojsk szwedzkich uległa pogorszeniu, co doprowadziło do rozbicia koalicji antycesarskiej. Na mocy pokoju praskiego w r. 1635 Saksonia za cenę Łużyc wycofała się z wojny, natomiast włączyła się do niej Francja (tzw. francuski okres wojny 1635-1648), a ponieważ już poprzednio na terenie Cesarstwa walczyły wojska hiszpańskie, wojna przybrała w pełni charakter międzynarodowy. Walki toczyły się na obszarze niemal całego Cesarstwa. Prowadzone w sposób wyjątkowo bezwzględny, spowodowały niesłychane spustoszenie i zniszczenie całego kraju. Oblicza się, że Cesarstwo, które liczyło u progu wojny 16 mln. ludności, pod koniec nie przekraczało 10 mln. Spalone i złupione zostały liczne miasta. Około 1/3 ziemi uprawnej leżała odłogiem. Zniszczonych zostało wiele ośrodków przemysłowych. Znacznie obniżył się poziom życia umysłowego.

TABLICA 78.

Niemcy po pokoju westfalskim (druga połowa XVII wieku) Wojnę trzydziestoletnią zakończył traktat westfalski (podpisany w Munster i Osnabrück) w r. 1648. Wprowadził on zarówno istotne zmiany terytorialne, jak i nową regulację stosunków wewnątrz Niemiec. Tak więc traktat uznał oderwanie się Szwajcarii i Republiki Zjednoczonych Prowincji Niderlandów od Niemiec, odstąpienie Francji Alzacji i 3 biskupstw w Lotaryngii, Szwecji zaś Pomorza Szczecińskiego, Wismaru, Arcybiskupstwa Bremy i Verden. Wewnątrz Cesarstwa Saksonia utrzymała Łużyce, Brandenburgia znaczną część Pomorza Zach. z biskupstwem kamieńskim i ekspektatywę na biskupstwo magdeburskie (włączone w r. 1680), Bawaria - Górny Palatynat. Władcy terytorialni w Cesarstwie otrzymali nie tylko daleko posuniętą swobodę w prowadzeniu polityki wewnętrznej, ale i uprawnienie do samodzielnej polityki zewnętrznej. W sprawach religijnych wrócono do zasad pokoju augsburskiego (z r. 1555). uznając jednak wszelkie zmiany dokonane do r. 1624. Cesarstwo przestało więc, praktycznie biorąc, tworzyć jedność państwową. Na terenie jego powstawały liczne związki, przeciwstawiające się

polityce cesarza. Sytuację tę wykorzystywały szczególnie Francja i Szwecja, które występując jako gwaranci traktatu westfalskiego - starały się nie dopuścić do uformowania się nowego ośrodka silnej władzy centralnej i broniły tzw. „wolności niemieckich”. Już w latach 1658-1668 Francja doprowadziła do utworzenia Związku Reńskiego, którego członkowie popierali politykę francuską Cesarstwa. Wprawdzie w licznych wojnach koalicyjnych z Ludwikiem XIV Cesarstwo występowało formalnie jako przeciwnik Francji, faktycznie jednak zawsze część państw niemieckich zajmowała stanowisko po stronie króla francuskiego. Nawet zniszczenie Palatynatu przez wojska francuskie w latach 1688-1689, mimo powszechnej fali oburzenia w Cesarstwie, nie zmieniło tego stanu rzeczy. Natomiast w poszczególnych państwach niemieckich, przede wszystkim w Brandenburgii, także w krajach dziedzicznych Habsburgów, pozycja władców ulegała wzmocnieniu, położone zostały podstawy pod rozwój absolutyzmu, co było przygotowaniem do mającego nastąpić w XVIII w. wzrostu międzynarodowego znaczenia niektórych państw niemieckich.

TABLICA 79.

Anglia, Irlandia i Szkocja w XVII wieku. Wielka Armada. W końcu XVI w. niezależność Anglii została zagrożona przez Hiszpanię. Konflikt między obu państwami wyrósł na tle rywalizacji o posiadłości zamorskie i prawo swobodnego handlu z nimi. W latach 1583-1604 doszło do wojny, której kulminacyjnym punktem było wysłanie przez króla hiszpańskiego Filipa II w czerwcu r. 1588 Wielkiej Armady (liczącej około 130 okrętów) na podbój Anglii. Flota hiszpańska została jednak pokonana w starciach w Kanale La Manche i pod Gravelines, po czym rozbita przez burzę opłynęła Anglię i Szkocję i z trudem powróciła do Hiszpanii. Natomiast w następnych latach flota angielska z powodzeniem atakowała porty hiszpańskie, zwłaszcza Kadyks (1596). W poł. XVII w. Anglia przeszła rewolucję burżuazyjną. U jej podłoża leżały przemiany społecznogospodarcze, rozwój przemysłu sukienniczego, opartego głównie o własny surowiec, oraz rozwój handlu, co doprowadziło do wzbogacenia się warstw średnich, mieszczaństwa i szlachty (gentry). Parlament angielski otwierał przed nimi możliwości zdobywania coraz większych wpływów w państwie. Tymczasem rządy Stuartów (od r. 1603) uwydatniły tendencje absolutystyczne, przy jednoczesnym ograniczaniu czy lekceważeniu praw parlamentu, zwłaszcza w sprawach fiskalnych. Konflikt między monarchą a większością społeczeństwa pogłębiały sprawy religijne. Przeciwko popieranemu przez króla kościołowi anglikańskiemu występowali purytanie. Zatarg między królem Karolem I a parlamentem doprowadził w r. 1642 do wybuchu wojny domowej. Po stronie parlamentu opowiedział się Londyn wraz z mieszczaństwem i szlachtą wsch. i pd. części Anglii. Armia królewska została pokonana, Karol I ujęty i stracony w r. 1649. Po obaleniu monarchii Anglia została ogłoszona republiką, w której jednak decydujący głos, jako tzw. Lord-protektor zdobył sobie wódz wojsk rewolucyjnych Oliver Cromwell. W r. 1660 do władzy

ponownie wrócili Stuartowie, ale już musieli liczyć się z parlamentem. Nowy zatarg doprowadził w r. 1688 do tzw. bezkrwawej rewolucji, w wyniku której Jakub II Stuart został obalony, a jego następcy Maria Stuart i Wilhelm Orański uznali w Deklaracji Praw z r. 1689 parlamentarny system rządów W ten sposób władza dostała się w ręce burżuazji miejskiej i wiejskiej, co ułatwiło wszechstronny rozwój ekonomiczny Anglii w XVIII w. (rewolucja rolnicza i przemysłowa) i ugruntowało pozycję Anglii, jako wielkiego mocarstwa.

TABLICA 80.

Francja w latach 1648-1789 Jakkolwiek tylko w II poł. XVII w. Francja była hegemonem w Europie, to przez cały pozostały okres, który przedstawia mapa, należała do pierwszych mocarstw europejskich. Francja zaliczała się do najludniejszych krajów Europy (18 mln. w poł. XVII w.; 25 mln. w końcu XVIII w.). Dzięki protekcyjnej polityce rządu rozwijał się przemysł i handel, a w XVIII w. idee fizjokratyzmu wpłynęły dodatnio na podniesienie poziomu rolnictwa. Kraj jednakże odczuwał koszty utrzymywania licznej armii (w II poł. XVII w. - w okresie pokoju - około 200 tys.), jak i licznego dworu. Olbrzymie pieniądze pochłonęła zwłaszcza budowa wspaniałej rezydencji monarszej w Wersalu, przeprowadzona w latach 1668-1689 według planów Louis le Vana i Jules Hardonin-Mansarta. Pałac królewski otoczony został kunsztownymi ogrodami, projektowanymi przez Andre le Notre’a. Wersal, który swą symetrią, ładem, porządkiem oraz ogromem miał reprezentować wielkość króla Francji, stał się wzorem dla wielu innych rezydencji monarszych w Europie. Wydatki na utrzymanie armii i dworu zmuszały władze do rygorystycznej polityki fiskalnej. Na rozwój gospodarczy ujemnie wpływały przejawy nietolerancji, zwłaszcza prześladowania hugenotów po odwołaniu edyktu nantejskiego. budzące niezadowolenia, przybierające formy zaburzeń w miastach i wsiach, szczególnie liczne pod koniec rządów Ludwika XIV. Przodująca pozycja Francji na arenie międzynarodowej znalazła swe odbicie w systematycznej ekspansji terytorialnej, prowadzącej do przesunięcia granic Francji ku Renowi, na południu ku Alpom i Pirenejom. Kolejne traktaty pokojowe przysparzały coraz to nowych obszarów państwu francuskiemu. Traktat westfalski (1648) przyniósł potwierdzenie posiadania 3 biskupstw w Lotaryngii i części Alzacji, traktat pirenejski (1659) Roussillon oraz Artois i Charolat, traktat akwizgrański (1668) części Flandrii, traktat w Nijmegen (1678) Franche Comte. Polityka tzw. reunionów poszerzyła również stan posiadania Francji nad Renem (m. in. przez zajęcie Strasburga), co potwierdził traktat w Rijswijk (1697). W XVIII w. traktat wiedeński (1738) otworzył drogę do pełnego wcielenia Lotaryngii do Francji (1766). W 1768 r. Genua musiała odstąpić Francji Korsykę. Jeżeli nawet niektóre z opanowanych miast lub obszarów Francja musiała po pewnym czasie zwrócić, to i tak przez półtora wieku utrzymała terytorium znacznie poszerzone na wschód.

TABLICA 81.

Świat w XVIII wieku. Wiek XVII przyniósł dalsze rozszerzanie się wpływów europejskich na świecie. Obok dawnych potęg kolonialnych, Portugalii i Hiszpanii, które zdołały utrzymać na ogół swe dawne posiadłości, wyrosły nowe - Holandia, Anglia i Francja. Zresztą także mniejsze państwa europejskie, jak Dania, Szwecja, a nawet zależna od Polski Kurlandia szukały posiadłości zamorskich w Gambii, by - zgodnie z zasadami merkantylizmu - ułatwić swe kontakty handlowe. Imperium kolonialne Holendrów powstawało w końcu XVI w. Holenderskie kompanie handlowe zakładały faktorie, a także plantacje produktów poszukiwanych w Europie na terenie Ameryki Pn. (Nowy Amsterdam) i Pd. (Gujana), w Afryce (Kraj Przylądkowy), w Azji (Cejlon. Wyspy Sundajskie, Tajwan). Śmiali żeglarze holenderscy dokonali wielu odkryć geograficznych - w latach 1642-1643 Tasman dotarł do Australii i Nowej Zelandii. W poł. XVII w. Rep. Zjedn. Prow. Niderlandów po dwu wojnach morskich (1652-1654, 1664-1667) musiała uznać przewagę Anglii, która wyrosła na pierwszą potęgę kolonialno-handlową. Na rzecz Anglii Holendrzy ustąpili z nowego Amsterdamu (odtąd Nowy Jork) w Ameryce Pn., gdzie na wschodnich wybrzeżach powstały najważniejsze ośrodki zamorskiego osadnictwa brytyjskiego. Anglicy założyli również faktorie kupieckie nad Zat. Hudsona, a na M. Karaibskim odebrali Hiszpanom Jamajkę. W Azji angielska Kompania Wschodnioindyjska zdołała podporządkować sobie szereg ważnych punktów w Indiach (Madras, Bombaj, Kalkuta). Najpóźniej przystąpiła do tworzenia swego imperium kolonialnego Francja. Francuzi osiedlali się w Ameryce Pn., nad rzeką św. Wawrzyńca (Kanada) i nad Missisipi (Luizjana). na Antylach: w Afryce ich najważniejszą kolonią stał się Senegal: zaczęli także penetrację Indii (Pondicherry). Posiadłości swe rozszerzała na wschodzie także Rosja, sięgając w XVII w. do O. Spokojnego. Poza Indiami kolonizacja europejska nie naruszyła pozycji wielkich państw azjatyckich. Znacznie ograniczyła dostęp dla cudzoziemców Japonia. Chiny, gdzie do władzy doszła mandżurska dynastia Cing (1644), obroniły swe roszczenia do terenów pn. (traktat z Rosją w Nerczyńsku 1689). Utrzymała swą potęgę Turcja, natomiast Persja, potężna u progu stulecia, w jego połowie zaczęła się chylić ku upadkowi. Podobna była sytuacja państwa Wielkiego Mogoła w Indiach. W Afryce nie doszło do wytworzenia się silniejszych organizmów państwowych. Mimo wzrastającej wymiany handlowej w Azji i Afryce, penetracja europejska nie sięgała daleko w głąb kontynentów.

TABLICA 82-83.

Europa w drugiej połowie XVII wieku. Pierwsza poł. XVII w. upłynęła w Europie pod znakiem wojny trzydziestoletniej. Zmieniła ona nie tylko układ sił w Ces. Rzymskim, ale wpłynęła w sposób zasadniczy na układ stosunków międzynarodowych w Europie, podważając pozycję Habsburgów hiszpańskich i austriackich. Hiszpania, związana od r. 1580 z Portugalią, mimo niepowodzeń w wojnie z Anglią i powstańcami niderlandzkimi (rozejm z r. 1609), pozostawała nadal największą potęgą zach. Europy. Natomiast Habsburgowie austriaccy nie mogli się uporać ze wzrastającą opozycją w Czechach i na Węgrzech, czego przejawem były ustępstwa na rzecz Siedmiogrodu (1606). Jednakże próba sił, jaką stało się powstanie czeskie, skończyła się zwycięstwem Habsburgów i dopiero rozszerzenie się wojny na obszar całego Ces. Rzymskiego, a zwłaszcza interwencje innych państw osłabiły znaczenie tego sukcesu. Poza Niemcami jedynym sojusznikiem, który okazał skuteczną pomoc Habsburgom austriackim, była Hiszpania. Natomiast Rzeczpospolita Polska, jakkolwiek stała u szczytu swej międzynarodowej potęgi ograniczyła się tylko do akcji dywersyjnej (lisowczycy). Możliwość efektywnej pomocy Polski została ograniczona długoletnią wojną z Rosją, a potem koniecznością przeciwstawienia się Turcji (1620-21) i Szwecji (1619-22, 1626-29). Z wojny ze Szwecją Polska wyszła pokonana, co ułatwiło Szwedom ich interwencję w Cesarstwie. W opozycji przeciw Habsburgom, obok większości protestanckich władców Cesarstwa znalazły się Siedmiogród, Dania, Rep. Zjedn. Prow. Niderlandów, Szwecja i Francja, nie licząc państewek włoskich. W toku działań wojennych ujawniła się potęga militarna Szwecji, która zadała ciężkie klęski wojskom cesarskim, pokonała Danię (1643-45) i zdołała zapewnić sobie hegemonię nad M. Bałtyckim. Jednak decydujące znaczenie miał dopiero udział Francji, wzmocnionej reformami Henryka IV i Richelieu’go. Jej sukcesy militarne przesądziły wynik wojny trzydziestoletniej, a zwycięsko zakończona pokojem pirenejskim wojna z Hiszpanią (1659) zdecydowała o jej hegemonii w zach. Europie. Gwarancja Francji i Szwecji w traktacie westfalskim zapewniała trwałość wpływów obu tych państw w Cesarstwie. W układzie sił europejskich nastąpiła więc istotna zmiana. Miejsce, które w pocz. XVII w. zajmowała Hiszpania i Polska, w połowie tego wieku wywalczyły sobie Francja i Szwecja. Habsburgowie austriaccy wzmocnili swe stanowisko w krajach dziedzicznych, ale kosztem swej pozycji w Cesarstwie. Nie uległa natomiast większym zmianom rola Rosji i Turcji, przeżywających okres osłabienia, jak i Anglii, a więc państw, które nie włączyły się bezpośrednio do wojny trzydziestoletniej.

TABLICA 84.

Kraje naddunajskie i Bałkany w XVII i XVIII wieku. Mapa przedstawia zmiany, jakie nastąpiły w krajach naddunajskich i na Bałkanach wskutek załamania się potęgi tureckiej w końcu XVII w. W latach siedemdziesiątych (1676) ekspansja turecka w Europie miała największy zasięg, ale w następnym dziesięcioleciu uległa załamaniu. Nieudane oblężenie Wiednia i poniesiona pod jego murami 12 września 1683 r. klęska zadana przez sprzymierzone wojska austriackie, polskie i kontyngenty Cesarstwa pod wspólnym dowództwem Jana III Sobieskiego (której przebieg przedstawia załączona mapa II) zapoczątkowały trwający dwa wieki proces cofania się państwa tureckiego w Europie. Wojna Turcji z państwami Świętej Ligi zakończona została pokojem karłowickim (1699). Polska odzyskała Podole i Ukrainę Naddnieprzańską, Austria większość terytorium środkowych Węgier i Siedmiogrodu, a Wenecja Moreę i porty na pn.-zach. wybrzeżach Grecji (ale bez straconej w r. 1669 Krety). Umocniły swą samodzielność Raguza i Czarnogóra. Wprawdzie w toku następnej wojny (1714-1718) Turcja odzyskała Moreę i większość portów greckich, ale na mocy pokoju w Pożarewacu straciła na rzecz Austrii resztę terenów węgierskich (Banat), Serbię z Belgradem i zach. część Wołoszczyzny. Ponadto obszar Turcji uszczupliła Rosja, która po nieudanej pierwszej próbie wtargnięcia na obszary naddunajskie (1711) w następnej wojnie odniosła sukcesy, zdobywając Azow (traktat belgradzki 1739). Odtąd też nie Austria, ale Rosja stała się głównym przeciwnikiem Turcji na tym obszarze. Zwycięstwa armii rosyjskich w toku wojen z lat 1768-1774 i 1786-1792 odniesione w krajach naddunajskich przesądziły sprawę dalszych ustępstw Turcji - oddanie Austrii części Hosp. Mołdawskiego, Bukowiny w r. 1775 oraz odstąpienie Rosji w r. 1792 Jedysanu. Mimo wojennych niepowodzeń Turcja nie zmieniła swej polityki wobec ludności bałkańskiej, która była nadal pozbawiona praw politycznych i możliwości swobodnego rozwoju kulturalnego. Często więc wybuchały powstania, krwawo tłumione przez władze tureckie.

TABLICA 85.

Rosja za Piotra I. Za panowania Piotra I w Rosji (1682-1725) zostały przeprowadzone głębokie reformy wewnętrzne, modernizujące państwo carów, które zdobyło dominującą pozycję we wschodniej Europie. Polityka zewnętrzna podporządkowana była dążeniu do zdobycia swobodnego dostępu do morza. Próba dotarcia do M. Czarnego przyniosła tylko krótkotrwałe owoce (opanowanie Azowa w latach 1699-1711). Natomiast pełnym powodzeniem uwieńczone zostało dążenie do uzyskania dostępu do M. Bałtyckiego. W wojnie północnej (1700-1721) na Rosję spadł główny ciężar

przeciwstawienia się Szwecji. Piotr I zdołał powstrzymać najazd szwedzki na Rosję, a gdy Karol XII skierował się na Ukrainę, Rosjanie w decydującej bitwie pod Połtawą 8 lipca 1709 r. (której przebieg ilustruje załączona mapa II) pokonali armię szwedzką i działania wojenne zostały przesunięte na tereny nadbałtyckie. Wojska rosyjskie dokonały ostatecznego podboju Inflant, Estonii, Ingrii i Karelii, zajęły też część Finlandii oraz pomogły w pokonaniu wojska szwedzkiego na Pomorzu Szczecińskim. W końcowym etapie wojny flota rosyjska, która wywalczyła sobie przewagę na morzu, była w stanie przeprowadzać desanty w okolicach Sztokholmu. Traktat w Nystad (1721) potwierdził zdobycze Piotra I (z wyjątkiem Finlandii) w wojnie północnej. Pod koniec rządów Piotra I Rosja poszerzyła znacznie swe panowanie nad M. Kaspijskim, zajmując w r. 1723 (do r. 1732) zach. i pd. wybrzeże kosztem Persji, a w Azji, jak wskazuje załączona mapka III, opanowała Kamczatkę i ustabilizowała granicę z Chinami (1689). Założony w czasie wojny północnej Petersburg (1703 stał się stolicą Imperium Rosyjskiego). Piotr I nie tylko zmodernizował aparat państwowy, ale przyczynił się także do znacznego rozwoju ekonomicznego Rosji. Szczególnie szybko rozwinął się przemysł metalurgiczny i znacznie ożywił się handel. Oblicza się, że za panowania Piotra I w Rosji założono około 200 manufaktur.

TABLICA 86-87.

Europa na początku XVIII wieku. Przełom XVII i XVIII w. był jednym z najważniejszych okresów w dziejach stosunków międzynarodowych w Europie. W rezultacie trzech wojen: Świętej Ligi z Imperium Osmańskim (1683-1699), wojny sukcesyjnej hiszpańskiej (1701-1714) i wojny północnej (1700-1721) mapa polityczna Europy gruntownie się zmieniła, ponieważ powstał nowy układ sił, który w zasadzie w tej postaci formował obraz polityczny Europy przez dwa następne wieki. Na mocy traktatu karłowickiego (1699) kończącego wojnę Świętej Ligi z Imperium Osmańskim Turcja straciła nie tylko wszystkie (prócz Krety) obszary opanowane przez nią w XVII w., ale także została usunięta z Węgier i Siedmiogrodu, które przeszły pod władzę Habsburgów. Wzmocniło to w sposób zasadniczy pozycję Habsburgów w środkowej Europie, tym bardziej że podjęte przeciwko absolutyzmowi Habsburgów na Węgrzech, powstanie Rakoczego (1703-1711) skończyło się klęską. W wojnie sukcesyjnej hiszpańskiej przeciwko Francji i Hiszpanii walczyły: Austria, księstwa niemieckie, Anglia, Republika Zjednoczonych Prowincji Niderlandów i Sabaudia. Początkowo sukcesy odnosiła Francja, po 1704 r. zaczęły się jej niepowodzenia. Wojnę zakończył pokój w Utrechcie (1713) i Rastatt (1714). Francji wprawdzie udało się utrzymać na tronie madryckim Burbona, nie zdobyła jednak żadnych posiadłości hiszpańskich. Hiszpania natomiast straciła znaczne obszary. Habsburgom austriackim oddając południowe Niderlandy, Ks. Mediolanu, Król. Neapolu i Sardynii, Sabaudię i Sycylię (wymienioną z Austrią w r. 1720 na Sardynię), a Anglii Gibraltar i Minorkę. Anglia zyskała ponadto przywileje w handlu z koloniami hiszpańskimi. W ten sposób wojna położyła kres hegemonii francuskiej, natomiast stworzyła podstawy pod przewagę angielską oraz wysunęła Austrię na czołowe miejsce w Europie. Wojna północna, w

której przeciwko Szwecji wystąpiły początkowo Dania, Saksonia i Rosja, a w późniejszych fazach Polska, Hanower i Prusy, przyniosła załamanie pozycji państwa polskiego, związanego unią personalną przez Augusta II (1697-1733) z Saksonią. Polska zgodnie z traktatem z r. 1705 (uznawanym tylko przez konfederatów warszawskich) musiała ograniczyć swą suwerenność na rzecz Szwecji, a na mocy traktatu w Altranstadt (1706) straciła związek z Saksonią. Po tych niepowodzeniach ani Polska, ani Saksonia nie zdołały odzyskać dawnej pozycji międzynarodowej, chociaż Augustowi II przywrócono tron, a Rzeczpospolita nie poniosła żadnych strat terytorialnych. Klęska połtawska załamała pozycję Szwecji, która musiała odstąpić większość zdobytych w XVII w. terytoriów: Hanower zajął obszar biskupstwa Verden i Bremy (traktat w Sztokholmie w 1719 r.). Prusy uzyskały Pomorze Szczecińskie (traktat w Sztokholmie w 1720 r.), a Rosja Ingrię, Karelię, Estonię i Inflanty (traktat w Nystad w 1721 r.), zapewniwszy sobie uprzednio dominujące wpływy w osłabionej wojną Polsce. W rezultacie wojny północnej z grona potęg europejskich ubyły więc Polska i Szwecja, natomiast hegemonię na wschodzie Europy zapewniła sobie Rosja.

TABLICA 88.

Ekspansja Prus w latach 1618-1795 Rozrost państwa pruskiego następował przede wszystkim kosztem dawnych ziem słowiańskich. Punktem wyjściowym stało się objęcie władzy przez Jana Zygmunta Hohenzollerna w Brandenburgii i w Prusach Książęcych (1618). Traktat westfalski kończący wojnę trzydziestoletnią przyznał Brandenburgii ostatecznie część Pomorza Zach. z biskupstwem kamieńskim, biskupstwo Minden oraz ekspektatywę na biskupstwo Magdeburg (wcielone w r. 1680). Traktat welawsko-bydgoski uniezależnił Prusy Książęce od Polski, natomiast Lębork i Bytów uzyskał Hohenzollern jako swe lenno wraz z obietnicą odstąpienia starostwa drahimskiego. Skierowanie ekspansji brandenbursko-pruskiej na obszar ujścia Odry zakończyło się zdobyciem prawego brzegu Odry w 1679 r., Szczecina i Pomorza po rzekę Pianę w 1720 r. Wojna o sukcesję austriacką przyniosła dalsze zdobycze terytorialne opanowanie Śląska (1742) oraz wschodniej Fryzji (1744). Tak poszerzone Prusy miały swój udział we wszystkich trzech rozbiorach Polski. Rozwój terytorialny państwa brandenbursko-pruskiego (od r. 1701 Królestwa Pruskiego) był możliwy dzięki nastawieniu całej polityki wewnętrznej na olbrzymi wysiłek fiskalnomilitarny. Polityka wielkiego elektora Fryderyka Wilhelma (1640-1688), a później króla pruskiego Fryderyka Wilhelma I (1713-1740) doprowadziła do zwiększenia armii pruskiej, która już w r. 1740 sięgała 80 tys. ludzi, a za Fryderyka II w okresie pokojowym doszła do 160 tys. Absolutystyczne rządy w państwie pruskim, opartym na oddanej Hohenzollernom szlachcie (junkrach), konsekwentnie były wspierane polityką ekspansji terytorialnej, której ofiarą padła przede wszystkim Polska. W r. 1795 pod panowaniem pruskim znalazło się 2/3 terytorium dzisiejszego państwa polskiego.

TABLICA 89.

Kolonie angielskie w Ameryce Północnej. W XVII i XVIII w. Ameryka Pn. była terenem stosunkowo silnego osadnictwa europejskiego. W koloniach angielskich, powstających wzdłuż wsch. wybrzeży, w II poł. XVIII w. mieszkało już blisko 2 mln ludności. Znaczna jej część trudniła się rolnictwem, jakkolwiek powstające miasta, w których rozwijał się przemysł i handel, również wchłonęły część ludności. Osadnictwo angielskie miało charakter zwarty, w przeciwieństwie do kolonii francuskich, w których większość przybyszów zajmowała się myślistwem, rybołówstwem lub w faktoriach prowadziła handel z ludnością tubylczą - Indianami. Osadnictwo rolnicze było w koloniach francuskich nieznaczne. Chociaż zwarte osadnictwo angielskie do poł. XVIII w. nie objęło obszarów daleko w głębi lądu, kolonie angielskie czuły się zagrożone otaczającymi je posiadłościami francuskimi, usiłowały więc odebrać Francuzom ważniejsze pod względem gospodarczym obszary lub strategiczne szlaki. W toku wojen francusko-angielskich w XVIII w. Francja utraciła kolejno Nową Funlandię i Acadię (w r. 1713), Kanadę i Luizjanę (w r. 1763). Natomiast od Hiszpanii Anglicy uzyskali Florydę w zamian za tereny na zachód od Missisipi. Rozwijające się kolonie angielskie domagały się przyznania im uprawnień, jakie miała ludność metropolii. Ponieważ władze brytyjskie nie liczyły się z tymi żądaniami, w r. 1774. na tle zatargu o opłaty skarbowe, doszło do wybuchu antybrytyjskiego powstania w 13 koloniach północnoamerykańskich. Powstanie zamieniło się w wojnę o niepodległość, z chwilą gdy kongres w Filadelfii w r. 1776 ogłosił Stany Zjednoczone Ameryki Pn. niezależnym państwem. Wojna toczyła się ze zmiennym szczęściem, póki Amerykanie nie uzyskali pomocy od Francji i innych krajów europejskich. W r. 1783 zawarto pokój paryski, który zatwierdzał koloniom niepodległość oraz obszary po Missisipi i pas jezior. Nowo utworzone państwo ustaliło podstawy swego ustroju we wprowadzonej w r. 1789 konstytucji.

TABLICA 90-91.

Europa około połowy XVIII wieku (stan z 1763 roku). Okres od traktatu nysztadzkiego do traktatu hubertusburskiego nie przyniósł poważniejszych zmian w układzie sił politycznych w Europie. Przeważały dwa wielkie mocarstwa - Anglia na zachodzie i Rosja na wschodzie, różniące się bardzo ustrojem, gospodarką i możliwościami militarnymi oraz nadające ton ówczesnej polityce. Żadna potęga europejska nie zdołała z nimi skutecznie konkurować. Nie powiodły się więc dalekosiężne plany Austrii, która w trzecim dziesiątku XVIII w. stanęła u szczytu swej potęgi, ale jej monarcha, Karol VI, wskutek braku męskiego

potomka musiał zrezygnować z ambitnych planów i w obliczu grożącego kryzysu szukać oparcia w Rosji, co nie uchroniło go ani przed porażką w wojnie o tron polski (1733-1735), która kosztowała go Sycylię i Neapol (utracone na rzecz Burbonów hiszpańskich), ani przed utratą Serbii i Małej Wołoszczyzny w wojnie z Turcją. Następczyni Karola VI, Maria Teresa, w czasie wojny o sukcesję austriacką (17401748) tylko dzięki poparciu Anglii i Rosji zdołała utrzymać większość swych dziedzicznych posiadłości, zresztą za cenę utraty Śląska na rzecz Prus oraz Parmy i Piacenzy na rzecz Burbonów. Francja, która po okresie współdziałania z Anglią podjęła próbę otwartej rywalizacji z nią, także musiała skapitulować. Wprawdzie w wojnie o tron polski wywalczyła Lotaryngię, ale już w wojnie sukcesyjnej austriackiej, w czasie której doszło do pierwszej od r. 1713 konfrontacji zbrojnej z Anglią na kontynencie i w koloniach, nie odniosła żadnych korzyści, udział zaś w wojnie siedmioletniej musiała opłacić całkowitym rozpadem swego imperium kolonialnego (1763). Nową potęgą konkurującą o pierwszeństwo w Cesarstwie i środkowej Europie stały się w tym czasie Prusy, które zdołały obronić swą pozycję w czasie wojny siedmioletniej (1756-1763) toczonej z Austrią, Francją, Rosją i Saksonią. Mimo znacznej przewagi przeciwników, Prusy nie poniosły klęski militarnej, głównie dzięki talentom wojskowym Fryderyka II, a przede wszystkim pomocy angielskiej i zmianie polityki rosyjskiej w r. 1762. Rosja, mimo że w tym okresie większych zdobyczy terytorialnych - poza opanowaniem Azowa (1739) i części Finlandii (1743) - nie miała, bezspornie panowała nad M. Bałtyckim oraz we wschodniej i środkowej Europie, a jej wpływy dominowały w Polsce, Szwecji i Danii.

TABLICA 92.

Świat w drugiej połowie XVIII wieku. W II poł. XVIII w. mapa świata uległa poważnym zmianom w porównaniu ze stanem w poprzednim wieku. Na pierwsze miejsce wśród mocarstw kolonialnych zdecydowanie wysunęła się Anglia, doprowadzając Francję do utraty niemal całego imperium kolonialnego (pokój paryski 1763 r.) i opanowując dawne kolonie francuskie w Ameryce Pn., większość wysp Archipelagu Antyli, Senegal, faktorie francuskie w Indiach. Traktat paryski przyznał także Anglii Florydę i wyspę Tobago odebrane Hiszpanii, dla której rekompensatą były obszary na zachód od Missisipi. Anglia przejęła ponadto szereg dawnych kolonii holenderskich, szczególnie w Indiach, oraz podporządkowała sobie ponownie odkrytą Australię, a w końcu XVIII w. zajęła Przyl. Dobrej Nadziei (1795). Jedynie na obszarze Indonezji i w Azji wschodniej Holendrzy zdołali utrzymać swe posiadłości. Wojna o niepodległość Stanów Zjednoczonych i pokój paryski (1783) osłabiły pozycję Anglii. Musiała uznać niepodległość Stanów Zjednoczonych, zwrócić Francji Senegal, Tobago i niektóre miasta w Indiach, a Hiszpanii Florydę - nie podważyło to jednak dominującej roli angielskiego imperium kolonialnego. W II poł. XVIII w. o układzie sił w koloniach nie decydowały, jak poprzednio, wyniki walk na kontynencie europejskim, ale na terenie samych kolonii. Nadal jednak rywalizacja toczyła się między mocarstwami europejskimi. Dawne wielkie państwa azjatyckie starały się

utrzymać swą izolację, co nie przeszkadzało ich ekspansji terytorialnej (np. opanowanie przez Chiny Tybetu w r. 1730. Birmy i Syjamu w r. 1780/81). Tak np. wszelki handel morski państw europejskich z Chinami mógł się odbywać tylko przez porty w Kantonie i Makau. W zachodniej części Azji zaczął się zmierzch potęgi tureckiej. Persja na krótko tylko dźwignęła się z upadku pod rządami Nadir Szacha, w Indiach rozpadło się państwo Wielkiego Mogoła (1757), a Bengal został uzależniony od Anglików. Znajomość świata pogłębiła się dzięki nowym odkryciom, z których największe znaczenie miały wyprawy Anglika Jamesa Cooka w Oceanii i u wybrzeży Antarktydy.

TABLICA 93.

Rozbiory Polski. Polska należała do największych (733.500 km2) i najludniejszych (około 12 mln w r. 1772) krajów Europy, jednakże jej ustrój polityczny nie był dostosowany do zmienionej w XVIII w. sytuacji. Otoczona państwami absolutystycznymi, dysponującymi silnymi armiami, Rzeczpospolita mająca 12.000 żołnierzy i pozbawiona mocnej władzy centralnej nie była już w stanie prowadzić niezależnej polityki. Unia personalna z Saksonią nie przyniosła oczekiwanych korzyści. Sąsiedzi hamowali zresztą wszelkie reformy, które mogły wzmocnić państwo. Podjęte w początkach panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego próby reformy również spotkały się z przeciwdziałaniem Prus i Rosji, to doprowadziło do przewlekłego kryzysu wewnętrznego, zakończonego I rozbiorem w r. 1772, dokonanym przez Prusy, Austrię i Rosję. Reformy Sejmu Wielkiego, powiększenie liczby wojska (do 60 tys.) oraz Konstytucja 3 Maja 1791 r. wywołały wyraźny sprzeciw u sąsiadów. Po krótkiej wojnie z Rosją (1792) Stanisław August skapitulował i oddał władzę w ręce konfederacji targowickiej, która odrzucała przeprowadzone reformy. Mimo to w r. 1793 Prusy i Rosja dokonały II rozbioru Polski. W okrojonym państwie polskim doszło w r. 1794 do wybuchu powstania przeciwko obcej przemocy. Pod wodzą Tadeusza Kościuszki powstańcy odnieśli początkowo szereg sukcesów, jednak mimo wielkiego wysiłku militarnego nie potrafili stworzyć armii zdolnej do dłuższego przeciwstawiania się przeważającym siłom pruskim i rosyjskim. Powstanie zakończyło się klęską. W r. 1795 Rosja, Prusy i Austria przeprowadziły III rozbiór, a w r. 1797 przyjęły konwencję, która raz na zawsze miała wymazać „imię polskie”. Rozbiory Polski zakończyły proces tworzenia się nowego układu sił w środkowowschodniej Europie. Powstały trzy scentralizowane wielonarodowościowe monarchie absolutystyczne, opierające swą politykę na hegemonii jednego narodu nad pozostałymi, pozbawionymi praw politycznych i możliwości swobodnego rozwoju kulturalnego.

TABLICA 94-95.

Europa w końcu XVIII wieku. Do rewolucji francuskiej nie nastąpiły istotniejsze zmiany w układzie sił międzynarodowych w Europie. Podział Europy na kraje północne i południowe, który zarysował się po wojnie siedmioletniej, okazał się nietrwały. Monarchie absolutystyczne środkowej i wschodniej Europy (Austria, Prusy, Rosja), na żądania reform oświeceniowych odpowiadające ekspansją terytorialną, zawarły porozumienie o przeprowadzeniu rozbiorów Polski (1772, 1793, 1795) zgodnie z zasadą zapewniającą równomierne wzmocnienie wszystkich trzech zaborców. Likwidacja państwa polskiego, największy akt gwałtu w ówczesnej Europie, scaliła doraźnie interesy zaborców, uzależniła jednak Prusy i Austrię w silniejszym niż poprzednio stopniu od Rosji, co miało stać się zarzewiem konfliktów między tymi państwami. Wskutek zaabsorbowania zaborców podziałem Polski osłabło natomiast tempo likwidacji panowania tureckiego w krajach naddunajskich i na Bałkanach. Wprawdzie Rosja zdołała w toku wojen w latach 1768-1774 i 1786-1792 zadać ciężkie klęski Imperium Osmańskiemu, jednak jej zdobycze musiały ograniczyć się tylko do Krymu i Jedysanu. Również Szwecja, która mogła stać się obiektem ekspansji terytorialnej swych sąsiadów, zdołała przeprowadzić niezbędne reformy wewnętrzne i wykazała dostateczną odporność militarną w czasie konfrontacji z Rosją w latach 1789-1790. Na zachodzie Europy Francja - mimo trudności wewnętrznych, wynikających z niedostosowania jej ustroju absolutystycznego do potrzeb rozwijającej się ekonomiki - zdołała wzmocnić się na tyle, że mogła wraz z Hiszpanią skutecznie interweniować w wojnie o niepodległość Stanów Zjednoczonych. Wojna ta toczyła się jednak głównie poza Europą, a jedyną zmianą na mapie Europy, jaką wprowadził traktat paryski w r. 1783. było odzyskanie Minorki przez Hiszpanię. Wojna ta nie zmieniła zresztą w sposób istotny układu sił. Francja nadal musiała borykać się z trudnościami wewnętrznymi, które doprowadziły do wybuchu rewolucji (1789), podczas gdy Anglia w latach siedemdziesiątych wkroczyła w okres rewolucji przemysłowej i ostatecznie uformowała ustrój kapitalistyczny, dzięki czemu znalazła się w wyjątkowo korzystnej sytuacji ekonomicznej.

TABLICA 96.

Francja w okresie Rewolucji (1789-1795) Rozwojowi ekonomicznemu Francji stał na przeszkodzie ustrój polityczny. Absolutystyczna monarchia chroniła przywileje kleru i szlachty, stanowiących 2,3% ludności, podczas gdy tzw. trzeci stan (mieszczanie i chłopi), od którego przede wszystkim ten rozwój zależał, pozbawiony był wszelkiego wpływu na władzę.

Krytyczna sytuacja fiskalna państwa i doraźne trudności gospodarcze w latach osiemdziesiątych wywołały wybuch powszechnego niezadowolenia. Przesilenie polityczne zakończyło się zwołaniem w r. 1789 Stanów Generalnych i zburzeniem Bastylii, symbolu absolutyzmu królewskiego. Pierwszy etap tak rozpoczętej rewolucji przyniósł uformowanie się we Francji monarchii konstytucyjnej (od 3 IX 1791). Jednak nowy zatarg z Ludwikiem XVI, zaostrzony wskutek interwencji zagranicznej, doprowadził do obalenia monarchii (21 IX 1792 r.) i utworzenia republiki, co wzmocniło siły rewolucyjne i ułatwiło mobilizację całego narodu do walki z najazdem. Jednak koalicja antyfrancuska, w skład której weszły Anglia, Austria, Prusy, Hiszpania, Holandia i Sardynia, pozyskała sojuszników w samej Francji. Doszło do zdrady i spisków kontrrewolucyjnych. Monarchiści wydali w obce ręce Tulon, w Wandei wybuchło powstanie. W tych warunkach jakobini wprowadzili dyktaturę (2 VI 1793 - 27 VII 1794), przeciwko której w znacznej części departamentów (na które została podzielona Francja w celu likwidacji feudalnych granic podziału wewnętrznego) monarchiści i żyrondyści zorganizowali rozruchy. Jakobini odpowiedzieli na nie terrorem i reformami ekonomicznymi, którymi pozyskali sobie chłopów. Przeprowadzili też reformy w wojsku, zwiększając jego liczebność do 1 mln i usprawniając system walki, czym zmusili interwentów do wycofania się za Ren. Po upadku jakobinów władzę objął Dyrektoriat, który w r. 1795 wprowadził nową konstytucję. Mimo zahamowania bardziej radykalnych reform, podstawowe założenia rewolucji zostały zrealizowane: zniesiono wszelkie przywileje feudalne oraz wszelkie powinności, jakie feudalizm narzucał. Chłopi otrzymali ziemię na własność, a władza znalazła się w rękach burżuazji. Także opinia międzynarodowa stopniowo musiała uznać rewolucję za fakt dokonany. Prusy i Hiszpania wycofały się z koalicji w r. 1794, a burżuazyjna Francja była zdolna do podjęcia akcji ofensywnych we Włoszech i w Niemczech.

TABLICA 97.

Niemcy i Włochy w latach 1801-1814 Wraz z rozpoczęciem wojny w r. 1792 Francuzi podjęli energiczną propagandę idei rewolucyjnych w sąsiednich krajach, przede wszystkim w Niemczech i Włoszech, których wewnętrzne rozbicie stanowiło dodatkowy bodziec zachęcający do przeciwstawienia się stosunkom feudalnym. Akcja ta spotkała się z oddźwiękiem, co ułatwiło Francuzom umocnienie się na linii Renu w r. 1795, a następnie przeniesienie walk do południowych i środkowych Niemiec. W tymże roku Bonaparte opanował pn. Włochy, co zatwierdzał pokój w Campo Formio w r. 1797. Z Lombardii, Modeny, części Rep. Weneckiej i Państwa Kościelnego utworzona została Rep. Cisalpińska (w r. 1802 nazwana Rep. Włoską), zalążek zjednoczonego państwa włoskiego. Rep. Genui zamieniono na Rep. Liguryjską, utrzymano też pod protektoratem Francji Rep. Lukki, natomiast Wenecja została oddana Austrii. Po wojnie z drugą koalicją pokój w Luneville w 1801 r. przyznał Francji zdobycze na lewym brzegu Renu oraz uznał istnienie republik: Cisalpińskiej, Liguryjskiej, Batawskiej, Helweckiej oraz Król. Etrurii (Toskania). Stan ten uległ zmianom po ogłoszeniu Francji cesarstwem w r. 1804. W następnym roku Napoleon został władcą

utworzonego na miejsce republiki Król. Włoch, natomiast w r. 1806 brat jego Józef królem Neapolu, Ludwik Napoleon - królem Holandii, siostry Eliza i Paulina księżnymi Piombino i Guastalla. Rep. Liguryjska została wcielona do Francji (1805), podobny los spotkał Państwo Kościelne (1809). Na terenie Niemiec zasadnicze przesunięcia granic nastąpiły w związku z trzecią wojną koalicyjną. W r. 1806 Franciszek I, który w r. 1804 ogłosił się cesarzem austriackim, złożył koronę cesarza rzymskiego - tak nastąpił kres cesarstwa. Zarazem w Niemczech powstał Związek Reński, którego protektorem został Napoleon. Na mocy pokoju w Preszburgu (1805) Austria odstąpiła Król. Włoch - Wenecję, Bawarii - Tyrol i Trydent, resztę swych posiadłości zachodnich - Wirtembergii i Badenii, uzyskując jako odszkodowanie Ks. Salzburg. Natomiast traktat pokojowy w Tylży w r. 1807 zatwierdził częściowy rozbiór Prus. Tak więc z ziem II i III zaboru pruskiego powstało Ks. Warszawskie i Wolne Miasto Gdańsk, z terenów na zachód od Łaby wraz z Brunszwikiem i Hesją utworzono Król. Westfalii (którego władcą został Hieronim Bonaparte), rejon Chociebuża przyznany został Saksonii, a Bayreuth Bawarii. Po wojnie z Austrią w r. 1809 pokój w Schonbrunn cześć Galicji przydzielił Ks. Warszawskiemu, Salzburg - Bawarii, pd. Tyrol - Król. Włoskiemu, a Prowincje Iliryjskie - Napoleonowi. Potrzeby blokady kontynentalnej skłoniły w r. 1810 Napoleona do wcielenia Król. Holandii oraz pn. Niemiec wprost do Cesarstwa. Liczne zmiany granic Niemiec i Włoch w latach 1797-1810 miały na celu ugruntowanie dominujących wpływów Francji lub samego Napoleona na tym obszarze. Ujawniając jednak kruchość i sztuczność wszelkich wewnętrznych podziałów, ułatwiły nasilenie się w tych państwach tendencji zjednoczeniowych, które urzeczywistniły się w II poł. XIX w.

TABLICA 98.

Księstwo Warszawskie. Wyprawa Napoleona w roku 1812. Ks. Warszawskie powstało na mocy postanowień traktatu w Tylży (7-9 VII 1807). W uznaniu polskich wysiłków militarnych (walki legionów we Włoszech, powstanie wielkopolskie w r. 1806) oraz w celu stworzenia silnego oparcia dla wpływów francuskich w tej części Europy, Napoleon utworzył Ks. Warszawskie z ziem II i III zaboru pruskiego (prócz Gdańska, który został wolnym miastem). Władcą Księstwa został król saski, Fryderyk August. W dniu 22 VI 1807 r. Księstwo uzyskało konstytucję, zapewniającą m. in. wolność osobistą chłopom. Główną uwagę skupiono na utrzymaniu licznej armii - początkowo 30-tysięcznej, a od r. 1809 - 60-tysięcznej. W tymże roku dzięki zwycięskiej wojnie z Austriakami, Księstwo zostało powiększone o tereny III zaboru austriackiego i obwód zamojski. Utworzenie Ks. Warszawskiego nie rozwiązywało sprawy polskiej i Polacy oczekiwali, spełnienia swych nadziei po wojnie Napoleona z Rosją. Armia polska stanowiła 1/6 wielkiej armii, a tereny Księstwa stały się bazą dla ofensywy francuskiej. 600-tysięcznej armii wyposażonej w 1300 dział Rosjanie przeciwstawili 260 tys. wojska. W dniu 24 VI 1812 r. armia francuska przekroczyła Niemen. Rosjanie wycofywali się w głąb opustoszałego

kraju. 18 VIII Francuzi zajęli Smoleńsk, a po krwawej bitwie pod Borodino (5-7 IX) - Moskwę. Po miesięcznym pobycie w Moskwie Napoleon musiał rozpocząć odwrót, wyniszczający jego armię. Po klęsce Napoleona Ks. Warszawskie zostało zajęte przez wojska rosyjskie w 1813 r.

TABLICA 99.

Europa w roku 1812. Mapa przedstawia układ sił w Europie w przededniu wyprawy Napoleona na Moskwę. W wyniku wojen napoleońskich i jednostronnych dyktatów do Francji zostały włączone wszystkie terytoria na lewym brzegu Renu - Holandia i pn. Niemcy (od r. 1810), Sabaudia z Piemontem, Genua, Państwo Kościelne (od r. 1809), Elba (od r. 1802). Bezpośrednio do Francji należały także Prowincje Iliryjskie, tj. dawna posiadłość Rep. Weneckiej na Bałkanach (od r. 1809). Francja była cesarstwem, w którym Napoleon sprawował rządy absolutne. Wzdłuż granic francuskich (z wyjątkiem neutralnej Rep. Helweckiej, zmniejszonej terytorialnie na korzyść Francji i Król. Włoch) utworzone zostały państwa związane ścisłymi sojuszami z Francją i uznające zwierzchnictwo Napoleona. Na południu należało do nich Król. Hiszpanii, jakkolwiek nie było ono w pełni spacyfikowane i od r. 1808 toczyły się tam walki z Hiszpanami i wspierającymi ich Anglikami. Osobą Napoleona jako władcy związane było z Francją Król. Włoch. Zależne natomiast od Francji było Król. Etrurii i Król. Neapolu. W Niemczech, po likwidacji cesarstwa w r. 1806, powstał Związek Reński, kierowany przez Napoleona. W podobny sposób związane było z Napoleonem Ks. Warszawskie (1807), którego władca, Fryderyk August saski, był także członkiem Związku Reńskiego. W Hanowerze, Gdańsku i Erfurcie przebywały stale wojska francuskie. Ponadto kilka państw związanych było z Francją Napoleona sojuszem. Należało do nich mocno okrojone Ces. Austriackie i równie silnie zmniejszone Król. Pruskie. Do blokady kontynentalnej antyangielskiej przyłączyła się Dania z Norwegią i Szwecją, a także do r. 1812 Rosja, która wykorzystała okres formowania się napoleońskiego porządku w Europie do podboju Finlandii (1808) i Besarabii (1812). Do grona przeciwników Napoleona należała przede wszystkim Wielka Brytania, pozostająca od r. 1804 w stanie wojny z Francją, a także Portugalia i osłaniane przez flotę brytyjską Król. Sardynii i Sycylii. Turcja zachowywała neutralność. W r. 1812 wskutek inwazji do grona przeciwników Francji doszło Imperium Rosyjskie. Rozbicie przez Rosjan wielkiej armii rozpoczęło proces likwidacji systemu napoleońskiego.

TABLICA 100.

Europa po Kongresie Wiedeńskim. Po pokonaniu Napoleona, zawarciu z Francją traktatu paryskiego w r. 1814 i osadzeniu Bonapartego na Elbie zwycięskie mocarstwa zwołały kongres do Wiednia w celu zgodnego z zasadami legitymizmu przywrócenia w Europie stanu posiadania monarchii absolutystycznych sprzed rewolucji francuskiej. W ten sposób wielkie mocarstwa zamierzały doprowadzić do ponownej stabilizacji w Europie i jednocześnie ograniczyć możliwość oddziaływania żywiołów liberalnych lub rewolucyjnych. Powrót Napoleona z Elby skłonił Anglię, Austrię, Rosję, Prusy i rządzoną przez Burbonów Francję do zaniechania wzajemnych sporów i sfinalizowania decyzji. Tak więc Belgię połączono z Holandią, tworząc Król. Niderlandów, Norwegię oderwano od Danii i przyłączono do Szwecji. Na Płw. Apenińskim przywrócono poprzedni stan tylko na południu i w środkowych Włoszech. Natomiast Genuę wcielono do Król. Sardynii, zaś terytorium Rep. Weneckiej do Ces. Austriackiego, tworząc Król. Lombardzko-Weneckie. W Parmie i Modenie wprowadzono dynastie podporządkowane Habsburgom. Z dawnych republik przywrócono tylko Związek Szwajcarski (jeśli pominąć drobne organizmy państwowe). Austria odzyskała także swe dawne posiadłości alpejskie, powiększono terytorium Bawarii, szczególnie zaś rozrosły się Prusy kosztem terenów nadreńskich. Saksonii, Szwecji (reszta Pomorza Zach.) i Ks. Warszawskiego. Ks. Warszawskie przestało istnieć. Oderwane odeń tzw. Ks. Poznańskie włączono do Prus, z Krakowa stworzono Rzeczpospolitą Krakowską, a z reszty ziem - Królestwo Polskie, związane unią personalną z Rosją. Rosja utrzymała wszystkie swe poprzednie zdobycze, z wyjątkiem okręgu tarnopolskiego, oderwanego w r. 1809 od Austrii. Francja natomiast powróciła do granic z r. 1792.

TABLICA 101.

Sprawa wschodnia w Europie w latach 1800-1876. Nazwą „sprawa wschodnia” tradycyjnie określa się działania dyplomatyczne i zbrojne związane z procesem rozpadu wielonarodowego Imperium Osmańskiego na terenie posiadłości w Europie, toczące się od XVIII w., a nasilające się coraz bardziej od pocz. w. XIX. Tureckie posiadłości w Europie obejmowały na pocz. XIX w. cały Półwysep Bałkański oraz wasalne w stosunku do Turcji autonomiczne księstwa Mołdawii i Wołoszczyzny. Przylegające do zach. części posiadłości tureckich ziemie południowosłowiańskie Chorwacja i Słowenia znajdowały się pod panowaniem Austrii. W 1797 r., po upadku Republiki Weneckiej Austria odziedziczyła również Dalmację, by w latach 1805 i 1809 utracić ją na rzecz Francji. Francja utworzyła tu

tzw. Prowincje Iliryjskie. Po klęsce Napoleona obszary te powróciły znów do Austrii. Była posiadłość wenecka - Wyspy Jońskie - uzyskały w 1800 r. pewną samodzielność pod zwierzchnictwem Turcji, w 1815 r. przeszły pod protektorat brytyjski, a od r. 1864 znalazły się w składzie Król. Grecji. Niezależna Republika Dubrownicka w r. 1808 została włączona do znajdującej się wówczas pod rządami Francji Dalmacji, a od r. 1814 wraz z Dalmacją przeszła pod panowanie Austrii. Faktyczną niezależnością od XVIII w. (jednakże nie uznawaną ani przez Turcję, ani przez inne państwa) cieszyła się Czarnogóra, która w ustawicznych walkach zwolna rozszerzała swoje terytorium od strony Hercegowiny i Albanii, starając się uzyskać dostęp do Adriatyku. Niezależność Ks. Czarnogóry Turcja uznała dopiero w 1atach 1858-1860, a pełną niepodległość dopiero w r. 1878. Posiadająca pewien samorząd prowincja belgradzka (Serbia) stała się w r. 1804 ośrodkiem wielkiego powstania narodowego Serbów, które przy poparciu Rosji doprowadziło do utworzenia w 1804 r. państwa faktycznie samodzielnego, ale w r. 1813 znów podbitego przez Turcję. Nowe powstanie w r. 1815 spowodowało utworzenie księstwa autonomicznego pod tureckim zwierzchnictwem i z garnizonami tureckimi w twierdzach; w 1833 r. księstwo to powiększyło swój obszar do rozmiarów sprzed r. 1813, a w r. 1867 zostały całkowicie zlikwidowane garnizony tureckie. Również Grecy od pocz. XIX w. dążyli do zrzucenia jarzma tureckiego. Po nieudanej próbie w r. 1821, powszechne powstanie w r. 1825 przyniosło wyzwolenie. Odrębne, niezależne od Turcji państwo greckie, jeszcze w szczupłych granicach (nieco rozszerzonych w r. 1832, z pewną ilością wysp na M. Egejskim, lecz bez Krety, okupowanej przez Egipt), zostało uznane w 1830 r. przez mocarstwa. W r. 1864 do Grecji przyłączono Wyspy Jońskie. Autonomiczne pod zwierzchnictwem tureckim Ks. Wołoskie i Mołdawskie, stanowiące parokrotnie pole walk w wojnach rosyjsko-tureckich (lata 1806-1812, 1828-1829, 1853), były terenem ruchu narodowego i zjednoczeniowego. Po próbie powstania ludowego w r. 1821, rewolucja burżuazyjna 1848 roku przyniosła podstawę zjednoczenia obu księstw, dokonanego faktycznie w r. 1859, a zalegalizowanego przez Turcję i mocarstwa w r. 1862, z przybraniem nazwy Ks. Rumunii. Rosja uzyskała w 1812 r. Besarabię, a w latach 1829-1856 posiadała deltę Dunaju. Południowy skrawek Besarabii znajdował się w latach 1856-1878 pod władzą Rumunii; stamtąd to w r. 1863 wyruszył polski oddział Z. Miłkowskiego (pseudonim T. T. Jeż) na pomoc powstaniu styczniowemu (rozbrojony pod Kostangalią). Podobne próby wyzwoleńcze od pocz. XIX w. (z nasileniem po r. 1850) podejmowali Bułgarzy, walcząc zarówno przeciw politycznemu panowaniu Turcji, jak i greckiej supremacji kulturalnej w postaci władzy kościelnej patriarchatu konstantynopolitańskiego. Popierane przez Rosję wysiłki w tej dziedzinie zakończyły się pomyślnie w r. 1870 utworzeniem wyodrębnionego obszaru bułgarskiej organizacji kościelnej, tzw. egzarchatu bułgarskiego. Największe, ale zakończone klęską powstanie bułgarskie wybuchło w r. 1876. W poł. XIX w. powstania narodowowyzwoleńcze wybuchały także w Bośni i Albanii.

TABLICA 102-103.

Europa w latach 1815-1871. Okres między kongresem wiedeńskim (1815) a wojną francusko-pruską (18701871), charakteryzował się w Europie przede wszystkim nasileniem się ruchów rewolucyjnych związanych z dążeniami narodów ujarzmionych i podzielonych do wyzwolenia i zjednoczenia, oraz z zaostrzającymi się przeciwieństwami społecznymi. Porządek narzucony przez reakcyjne mocarstwa na kongresie wiedeńskim był nie do utrzymania. Bardziej podważały go dążenia poszczególnych narodów, niż polityka rządów, które zresztą początkowo dążyły do stabilizacji ustrojów i granic. Najwięcej wojen w tym okresie toczyła Rosja, która dwukrotnie (w latach 1828-1829 i 18531855) walczyła z Turcją, w r. 1849 interweniowała na Węgrzech, a w latach 1831 i 1863-1864 stłumiła powstania polskie. Wielonarodowa i reakcyjna Austria trzykrotnie interweniowała zbrojnie we Włoszech przeciw włoskim ruchom narodowym i dążeniom do zjednoczenia (w latach 1848-1849, 1859 i 1866), tracąc w dwu ostatnich interwencjach kolejne posiadłości Lombardię i Wenecję. Wreszcie reakcyjne Prusy wywołały w r. 1864 wojnę z Danią by zagarnąć Szlezwik i Holsztyn, a w r. 1866 z Austrią, by przyłączyć kilka państw niemieckich (największe wśród nich - Król. Hanoweru). Włoska wojna przeciw Austrii w r. 1859 toczyła się przy pomocy Francji, która za to uzyskała od Król. Sardynii Sabaudię i Niceę (zresztą na podstawie plebiscytu). Ruchy wyzwoleńcze powodowały tworzenie się nowych państw, a zjednoczeniowe - znikanie państw me opartych na zasadzie narodowej. Tak więc rewolucja w Belgii w r. 1830 przeciw supremacji holenderskiej doprowadziła do utworzenia nowego państwa, Król. Belgii, powiększonego w r. 1839 o zach. część Wlk. Ks. Luksemburg (będącego do r. 1890 w unii personalnej z Holandią). Wojna włoska (1859) doprowadziła w roku następnym do likwidacji szeregu dynastycznych państw w środ. i pd. Włoszech (Modena, Parma, Toskania, Król. Obojga Sycylii) i do proklamacji w 1861 r. nowego państwa - Król. Włoch, które w r. 1866 uzyskało od Austrii Wenecję, a w r. 1870 zlikwidowało Państwo Kościelne (częściowo anektowane w latach 1859 - 1860), instalując swą stolicę w Rzymie. Najsłabsza z wielonarodowych państw europejskich Austria musiała (po chwilowym triumfie w r. 1849 odniesionym przy pomocy Rosji), poniósłszy klęskę w wojnie z Włochami i Francją w r. 1859, a z Prusami w 1866, poczynić ustępstwa na rzecz niektórych narodów. W r. 1867 Austria przyznała równouprawnienie państwowe Węgrom (od 1867 - Monarchia Austro-Węgierska) oraz w 1868 r. szeroki samorząd Polakom w Galicji, podczas gdy Rosja po upadku powstania styczniowego w Polsce (1863-1864) zlikwidowała resztki odrębności Król. Polskiego. W wyniku walk wyzwoleńczych i ruchów zjednoczeniowych wymierzonych przeciw Imperium Osmańskiemu na Półwyspie Bałkańskim następowały liczne i daleko idące zmiany. W latach 18291832 powstało państwo greckie; w r. 1817 - autonomiczne Ks. Serbii; Ks. Wołoskie i Ks. Mołdawskie stopniowo rozszerzając swoje uprawnienia zjednoczyły się w r. 1859, a w r. 1862 uzyskały uznanie zjednoczenia i przybrały nazwę Ks. Rumunii. Bułgarzy w r. 1870 uzyskali niezależność kościelną, lecz ich ruchy wyzwoleńcze w tym okresie skończyły się porażką. Na terenie Skandynawii nastąpiło oddzielenie się

Norwegii od Danii i połączenie się jej (wbrew woli Norwegów) w 1814 r. ze Szwecją w unii realnej pod berłem króla szwedzkiego; unia ta przetrwała do r. 1905. Nasilanie się wystąpień robotniczych w wielu krajach, największe we Francji w latach trzydziestych i czterdziestych, następnie w Niemczech i Austrii, było wynikiem coraz silniej zaostrzających się przeciwieństw społecznych.

TABLICA 104.

Francja w XIX wieku. We Francji po r. 1815 miały miejsce kilkakrotne zmiany formy rządu: po reakcyjnej restauracji burbońskiej (w latach 1815-1830) utworzono nieco liberalniejsze królestwo „z woli ludu” Ludwika Filipa (w latach 1830-1848), a następnie na okres czterech lat burżuazyjną republikę (po klęsce ruchów demokratycznych w r. 1848), która ustąpiła miejsca nowej reakcyjnej postaci monarchii - Drugiemu Cesarstwu Napoleona III. Drugie Cesarstwo zostało obalone przez rewolucję wrześniową 1870 r., która zainaugurowała tzw. Trzecią Republikę Francuską, o charakterze również burżuazyjnym, chwilowo zagrożoną wydarzeniami Komuny Paryskiej na wiosnę 1871 r. Granice Francji uległy w tym czasie dwukrotnej zmianie: w 1860 r. uzyskała ona od Król. Sardynii Sabaudię i okręg Nicei (na podstawie plebiscytu wśród tamtejszej ludności), natomiast na mocy pokoju frankfurckiego w r. 1871 utraciła na rzecz Cesarstwa Niemieckiego Alzację i wsch. Lotaryngię. Zarazem Francja dokonywała w tym okresie rozległych podbojów kolonialnych, przynoszących jej poważne zdobycze terytorialne, zwłaszcza w pn. Afryce (w r. 1830 rozpoczęła podbój Algierii, a w r. 1881 narzuciła protektorat należącej dotąd do Turcji Tunezji). W Europie Francja również prowadziła wojny i szereg interwencji zbrojnych: w 1823 r. interweniowała przeciw rewolucji hiszpańskiej, w 1829 na Peloponezie na rzecz Greków, w 1830 i latach następnych przeciw Holendrom popierając Belgów, w r. 1849 przeciw Rep. Rzymskiej na rzecz przywrócenia absolutnej władzy papieża, w latach 1854-1855 razem z Anglią przeciwko Rosji, a po stronie Turcji, w r. 1859 w sojuszu z Król. Sardynii przeciw Austrii, w latach 1864-1867 nawet na drugiej półkuli - w Meksyku - w celu uzyskania wpływów w Ameryce Łacińskiej, i wreszcie w latach 1870-1871 przeciw Prusom i sprzymierzonym z nimi państwom niemieckim. Rozwój gospodarczy Francji w tym okresie był pomyślny i wielostronny, ale korzyści z niego czerpała wyłącznie burżuazja. Masy pracujące wielokrotnie występowały przeciw złym warunkom pracy i wyzyskowi, ruchy te jednak burżuazja potrafiła w każdym wypadku zdławić w najbezwzględniejszy sposób (i tak np. w r. 1871 rozprawiła się z Komuną Paryską - pierwszym rządem klasy robotniczej).

TABLICA 105.

Anglia w XIX wieku. Królestwo Wlk. Brytanii i Irlandii, które wyszło zwycięsko z wojen przeciwko Francji napoleońskiej, w zasadzie w Europie innych walk zbrojnych nie toczyło (z wyjątkiem okresu 1854-1855, gdy razem z Francją stanęło po stronie Turcji, przeciwko Rosji carskiej, by nie dopuścić do utrwalenia się przewagi rosyjskiej na Bliskim Wschodzie). W sprawach europejskich Anglia na ogół zachowywała neutralność, a jedynie w r. 1827 wraz z Francją i Rosją podpisała porozumienie w sprawie udzielenia pomocy wojskowej walczącej przeciwko Turcji Grecji. Posunięcie to zresztą miało na celu utrwalenie w nowo powstałym państwie greckim angielskich wpływów gospodarczych. W r. 1830 brała też udział w gwarancji neutralności Belgii wespół z innymi mocarstwami (Francją. Rosją, Austrią i Prusami). Okres po r. 1815 charakteryzował się bardzo dynamicznym rozwojem handlu i przemysłu, w znacznym stopniu związanym z rozległymi podbojami kolonialnymi w Azji i w Afryce, przynoszącymi angielskim warstwom posiadającym niezmierne bogactwa. Podobnie jak we Francji masy pracujące wielokrotnie występowały z żądaniami polepszenia swej sytuacji ekonomicznej i społecznej (wielką rolę odegrał tu m. in. ruch czartystów). Anglia stopniowo też zaczęła dokonywać reform swojego zacofanego systemu parlamentarnego, które przyniosły poważniejsze wyniki dopiero w ostatnim trzydziestoleciu XIX w., w miarę wzrostu wpływów partii liberalnej. Partia ta m.in. starała się polepszyć sytuację Irlandczyków, w Irlandii bowiem, w wyniku ucisku narodowego i wyzysku ze strony angielskich posiadaczy, kilkakrotnie dochodziło do ruchów rewolucyjnych. Od lat siedemdziesiątych zaczęto czynić pewne ograniczone ustępstwa na rzecz Irlandczyków, dalekie jednak od całkowitego zaspokojenia ich żądań. W r. 1864 Anglia dobrowolnie odstąpiła Grecji Wyspy Jońskie, lecz w r. 1878 uzyskała od Turcji pod swój zarząd Cypr; w r. 1890 odstąpiła Niemcom Helgoland w zamian za pewne posiadłości w Afryce.

TABLICA 106.

Rewolucje europejskie w latach 1815-1849. Przeciwko reakcyjnemu systemowi ustalonemu przez kongres wiedeński w r. 1815 i mocarstwa „Świętego Przymierza” burzyły się bezustannie ludy wszystkich krajów, przy czym w środ.-wsch. Europie obok żądań poprawy sytuacji ekonomicznej ruchy rewolucyjne reprezentowały dążenia narodowowyzwoleńcze. W wielu krajach zach. Europy masy pracujące buntowały się przeciwko reakcyjnym rządom. Największe nasilenie osiągnęły wystąpienia rewolucyjne we Francji, dochodziło do wybuchów buntu w Hiszpanii i w państwach niemieckich, a w Anglii do wystąpień na rzecz reform parlamentarnych i poprawy warunków pracy. Belgijska rewolucja w 1830 r.,

wymierzona przeciwko supremacji Holendrów, miała charakter wyzwoleńczy. Szczególnie silne ruchy rewolucyjne, skierowane przeciwko absolutystycznym rządom w poszczególnych państwach i dążące do zjednoczenia narodowego, miały miejsce w państwach włoskich. Rewolucjoniści burżuazyjni z różnych krajów złączyli się w stowarzyszeniu Młodej Europy, będącej pod wpływem idei Mazziniego. założyciela Młodych Włoch (znajdowali oni azyl w Szwajcarii i w Anglii). W państwach wielonarodowych jak Austria, Rosja, Turcja ruchy rewolucyjne miały z reguły charakter równoległy: społeczny i narodowowyzwoleńczy. Ruchy o charakterze narodowowyzwoleńczym przeważały na Bałkanach, bowiem proces uświadomienia społecznego znajdował się tam dopiero w stadium początkowym. Do silnych, niemal równoczesnych wystąpień doszło w r. 1830 we Francji, Belgii, Polsce i Włoszech. Po ich stłumieniu ziemie włoskie i polskie były nadal terenem bezustannego wrzenia, manifestującego się w kolejnych spiskach i rewolucjach. W r. 1848 tzw. rewolucja lutowa w Paryżu, która obaliła monarchię francuską, zapoczątkowała serię nowych wystąpień rewolucyjnych w całej niemal Europie, mających największe nasilenie we Włoszech i w Polsce (Wlk. Ks. Poznańskie, Galicja). W r. 1849 interwencja carskiej Rosji zdławiła zwyciężającą rewolucję na Węgrzech. Nieskoordynowane wystąpienia rewolucyjne narodów słowiańskich zostały wyzyskane przez reakcję dla wystąpień antywęgierskich, podobnie jak ruch Rumunów w Siedmiogrodzie.

TABLICA 107.

Rosja po roku 1815 (część europejska). W XIX w. carat dokonywał licznych podbojów przyłączając kolejno w Europie: w 1809 r. Finlandię, w 1812 r. Besarabię, w 1815 r. większą część Ks. Warszawskiego, tworząc Król. Polskie w unii personalnej z Rosją, ze stopniowym znoszeniem odrębności po upadku powstania listopadowego 1830-1831, a zwłaszcza powstania styczniowego 1863-1864. W 1829 r. Rosja uzyskała deltę Dunaju, którą wraz ze skrawkiem Besarabii utraciła w 1856 r., a w 1878 r. znów odzyskała ów skrawek, lecz już bez delty Dunaju. Równocześnie od samego pocz. XIX w. dokonywała podboju Kaukazu, zaczynając od włączenia w 1801 r. Gruzji i opanowując dalsze ziemie zakaukaskie w wyniku wojen z Turcją w latach 1828-1829 i 1877-1878, oraz z Persją w r. 1813 i 1828. Armie rosyjskie wielokrotnie przechodziły przez ziemie rumuńskie i bułgarskie, lecz poza Besarabią dalszych zdobyczy Rosja tu nie uzyskała, m. in. wskutek sprzeciwu innych mocarstw (Wlk. Brytania, Austria). Wystąpienie rewolucjonistów burżuazyjnych w r. 1825 (powstanie dekabrystów), późniejsze spiski przeciw absolutystycznemu ustrojowi oraz liczne powstania chłopskie kończyły się niepomyślnie, lecz zmusiły carat w r. 1861 do uwłaszczenia chłopów. Stopniowy rozwój przemysłu, m. in. w należącej do Rosji części Polski, zwolna przekształcał oblicze państwa, które jednak do końca XIX w. miało zdecydowanie charakter rolniczy. Wolno podnosił się poziom oświaty, m. in. powstawały nowe uniwersytety, lecz w związku z polityką ucisku narodowego wobec wszystkich nie-Rosjan niektóre z nich carat likwidował (np. warszawski i wileński).

Polityka ta zaznaczała się coraz silniej zwłaszcza w II poł. XIX w. Represje narodowe szczególnie przybrały na sile wobec Polaków, Białorusinów, Ukraińców, narodów bałtyckich i kaukaskich.

TABLICA 108.

Cesarstwo rosyjskie w XIX wieku. Mapa obrazuje podboje dokonane przez carską Rosję w XIX w. w Azji. Podbój Azji środ., rozpoczęty jeszcze w XVIII w., trwa niemal do końca XIX w., powodując upadek państewek turkotatarskich, jak Chanat Kokandzki, lub ich zwasalizowanie, jak np. Chiwy i Buchary. Obszary zaludnione przez Kirgizów, Kazachów, Tadżyków, Turkmenów i Uzbeków znalazły się pod rządami Rosji, co przyniosło tym obszarom pewien postęp gospodarczy, lecz zarazem różne formy ucisku narodowego i kulturalnego, które z kolei doprowadzały do rodzenia się ruchów wyzwoleńczych. W 1atach 1858-1860 Rosja uzyskała rozległe obszary nad Amurem, gdzie również wprowadzenie bardziej postępowych form gospodarki przyniosło tamtejszej ludności pewne korzyści. Po przetargach z Japonią, Rosja uzyskała w 1875 r. cały Sachalin, podczas gdy przyległe Kuryle zajęła Japonia. Równocześnie kolonizowano rosyjską część Azji - Syberię - m.in. wskutek stałego zsyłania tam przez sądy carskie przestępców politycznych. Stopniowo ludność tubylczą usuwano na drugi plan i celowo pozbawiano możności rozwijania własnej kultury narodowej.

TABLICA 109.

Powstanie Listopadowe i Styczniowe. POWSTANIE LISTOPADOWE 1830-1831. Utworzone w 1815 r. na Kongresie Wiedeńskim Królestwo Polskie, związane unią personalną z carską Rosją, otrzymało liberalną konstytucję, nie była ona jednak w pełni przestrzegana. 29 XI 1830 r. w Warszawie wybuchło powstanie skierowane przeciwko caratowi. W lutym 1831 r. przeważające liczebnie wojska carskie wkroczyły do Królestwa, gdzie natrafiły na silny opór armii polskiej, która w marcu i maju 1831 r. była zdolna nawet do podjęcia kontrofensywy. Dopiero jesienią 1831 r. rosyjska armia Paskiewicza zdobyła Warszawę, a Królestwo utraciło większość swej autonomii. Powstańcy udali się na emigrację, tam też przeniósł się ośrodek polskiego życia politycznego. POWSTANIE STYCZNIOWE 1863-1864. Po wojnie krymskiej, gdy carat przystąpił do przeprowadzenia pewnych reform politycznych, w Królestwie ożyły nadzieje na uzyskanie większej samodzielności. Skromne ustępstwa Aleksandra II w zakresie autonomii dla Królestwa nie zadowoliły dążących do niepodległości Polaków. Tajna organizacja „Czerwonych” podjęła przygotowania powstańcze. Powstanie wybuchło 22 I 1863 r., objęło teren Królestwa, rozprzestrzeniając się również dalej na wschód, głównie na Litwę. Powstał Tajny Rząd Narodowy. Ma-

nifest powstańczy z dn. 22 I zapowiadał uwłaszczenie chłopów i walkę o pełną niepodległość. Nadzieje na interwencję mocarstw zachodnich spowodowały włączenie się do walki również szlacheckiej organizacji „Białych”, która próbowała objąć kontrolę nad ruchem. Działania powstańczych oddziałów partyzanckich trwały do 1864 r. Carat przeprowadził krwawą pacyfikację kraju. Nie chcąc dopuścić do licznego udziału w powstaniu chłopów polskich, carat zmuszony został do wydania dekretu o uwłaszczeniu w Królestwie. Po klęsce powstania wszystkie uprzednie ustępstwa caratu zostały cofnięte, a Królestwo utraciło resztki swej dotychczasowej odrębności.

TABLICA 110.

Odrodzenie słowiańskie w XIX wieku. Położenie narodów słowiańskich pod względem sytuacji politycznej i poziomu kulturalnego było w wieku XIX bardzo zróżnicowane. Niezależność polityczną posiadała tylko Rosja, lecz na jej obszarze nawet panujący naród rosyjski nie posiadał swobód politycznych i szansy pełnego rozwoju kulturalnego, podczas gdy podbite narody takie jak Polacy. Ukraińcy i Białorusini szansy takiej nie miały w ogóle (z wyjątkiem krótkiego okresu samodzielności Polaków w Król. Polskim). Wszystkie narody zach. i pd. Słowiańszczyzny uzależnione były od państw niesłowiańskich, które z reguły, choć w różnym stopniu, ograniczały rozwój ich kultury narodowej. Dlatego dążenia narodowowyzwoleńcze posiadały zawsze także aspekt odrodzenia oświatowego i kulturalnego. Występował on zarówno pod rządami Austrii, uciskającej Czechów, Słowaków, Słoweńców. Chorwatów, Polaków, Ukraińców i Serbów, jak i Turcji, władającej Słowianami bałkańskimi. Dodajmy, że Polacy w Prusach nie byli w lepszej sytuacji, podobnie jak podzieleni między Prusy i Saksonię Łużyczanie. Wśród Słowian znajdujących się pod władzą Austrii oraz Turcji, począwszy od lat trzydziestych, rozpoczął się coraz silniejszy ruch odrodzenia kulturalnego, domagający się praw językowych, własnych szkół i instytucji kulturalnych. Ruch ten w Austrii był silniejszy niż w Turcji europejskiej, gdzie dominowały dążenia narodowowyzwoleńcze, ale np. wśród Bułgarów aspekt walki o wyzwolenie spod greckiej supremacji kulturalnej był nieodłącznym składnikiem walki politycznej. Chwilowe sukcesy w tej dziedzinie osiągnęli Słowianie w Austrii w r. 1848. tracąc je po zwycięstwie reakcji i znów stopniowo odzyskując po r. 1860. Jedynie na Węgrzech, po r. 1867, wskutek ucisku madziaryzacyjnego pogorszyła się sytuacja Słowian, zwłaszcza Słowaków. Najszersze swobody w Austrii uzyskali Polacy.

TABLICA 111.

Rozwój kolei żelaznych w Europie w XIX wieku. Od zbudowania w r. 1825 w Anglii pierwszej linii kolejowej (Darlington-Stockton) właśnie ten kraj przez długi czas przodował w dziedzinie budowy kolei żelaznych. Francja zbudowała pierwszą linię kolejową w r. 1832. Rosja w 1834, od 1835 zaczęto budować koleje w Niemczech (pierwsza linia Norymberga-Fürth zbud. w 1835 r.), które szybko pokrywały obszar kraju coraz gęstsza siecią połączeń (m.in. w r. 1842 powstała linia Wrocław-Oława). Podobne zjawiska zachodziły w zach. części Austrii i w pn. Włoszech poczynając zwłaszcza od lat pięćdziesiątych. Nieco wolniej proces rozwoju kolei żelaznych odbywał się w Rosji, lecz Warszawa otrzymała pierwsze połączenie już w r. 1845 (w stronę Częstochowy, z przedłużeniem do granicy austriackiej na pograniczu Śląska). W zach. i środ. Europie o budowie nowych linii i wyborze tras decydowały przede wszystkim względy gospodarcze, w Rosji także strategiczne, przy czym lekceważono nieraz właśnie potrzeby gospodarcze. W Austrii wydarzenia r. 1848 przekonały rząd o konieczności budowania kolei w celu szybkiego przerzucania wojsk, co spowodowało szybszy rozwój nowych linii, m.in. na Węgrzech w latach pięćdziesiątych oraz w Galicji (linia Kraków-Lwów w 1858 r.). Towarzystwa reprezentujące kapitał zachodnio- i środkowoeuropejski kierujące się interesami gospodarczymi w związku z ekspansją ekonomiczną w Turcji europejskiej, doprowadziły do budowy na Płw. Bałkańskim linii kolejowych łączących Austrię z M. Czarnym i M. Egejskim (koleje rumuńskie dotarły do M. Czarnego już w latach sześćdziesiątych, a w r. 1888 zbudowano linię Belgrad-Sofia-Stambuł). Linie te odegrały wielką rolę przy przesunięciach armii rosyjskiej w czasie wojny z Turcją w latach 1877-1878. Połączenia między Rosją a jej sąsiadami utrudniała odmienna szerokość torów. Ze względów strategicznych w Rosji nie budowano wielu linii, które byłyby ważne z powodów gospodarczych, i tak np. nie było połączenia najkrótszą trasą między Warszawą a Poznaniem.

TABLICA 112.

Niemcy, Austria i Szwajcaria w latach 1815-1871. Utworzony na kongresie wiedeńskim w 1815 r. Związek Niemiecki był luźną konfederacją 38 państw, leżących na obszarze w przybliżeniu obejmujących istniejącą do 1806 r. Rzeszę Niemiecką oraz części ziem na terenie Austrii. Nie wchodziły do Związku posiadłości pruskie uzyskane przez rozbiory Polski oraz Prusy Wsch. i Ks. Szlezwik; natomiast Związek obejmował: Ks. Holsztynu. Wlk. Ks. Luksemburg, Ks. Lichtenstein i należące do Niderlandów (później częściowo do

Belgii) Ks. Limburg. Decydującą rolę w Związku odgrywała Austria, głównym jej rywalem były trochę tylko mniejsze obszarowo, ale za to nieco ludniejsze Prusy; pewien potencjał reprezentowały nadto jeszcze Bawaria, Saksonia, Hanower, Wirtembergia i Badenia, i w dalszej kolejności państwa średnie i małe, z wyjątkiem czterech wolnych miast-republik: Hamburga, Bremy, Lubeki i Frankfurtu nad Menem. W r. 1834 powstał Niemiecki Związek Celny (Zollverein) pod przewodnictwem Prus w celu ułatwienia kontaktów gospodarczych (handel między członkami Związku nie podlegał żadnym opłatom). W r. 1866 Prusy, po zwycięskiej wojnie z Austrią, spowodowały rozwiązanie Związku Niemieckiego i zagarnęły Hanower, Hesję elektoralną, Nassau i Frankfurt. Zarazem dokonały aneksji nie tylko Holsztynu i Luksemburga, lecz także Szlezwiku. Limburg, Lichtenstein i Luksemburg zerwały łączność z nowym układem sił w Niemczech. Prusy w r. 1867 stanęły na czele Związku Północnoniemieckiego (Norddeutscher Bund), który obejmował wszystkie państwa niemieckie leżące na północ od Menu. Austria została wykluczona z udziału w wewnętrznej polityce niemieckiej. W 1871 r. Prusy stanęły na czele nowoutworzonego Cesarstwa Niemieckiego (Deutsches Reich), konfederacji 25 państw pod władzą króla pruskiego, który odtąd nosił dziedziczny tytuł cesarza niemieckiego. W skład Cesarstwa weszły też zdobyte na Francji Alzacja i Lotaryngia. Wschodnie prowincje Prus, w tym ziemie polskie, zostały włączone zarówno do Związku Północnoniemieckiego, jak też później do Cesarstwa wbrew protestom Polaków. Hegemonię sprawowały Prusy, których obszar zajmował około 2/3 całej powierzchni Związku Niemieckiego, a stolicą Cesarstwa został Berlin. Drugim co do wielkości państwem, posiadającym także pewne specjalne uprawnienia, była Bawaria. Zarazem utrzymały się miniaturowe księstewka, zwłaszcza w Turyngii, mające po kilkadziesiąt tysięcy ludności. Szwajcaria w latach 1803-1848 stanowiła związek 22 kantonów, a od 1848 r. konfederację; poszczególne kantony zachowały rozległe uprawnienia państwowe. W 1845 r. środkowoszwajcarskie kantony o większości katolickiej utworzyły wewnętrzny związek - Sonderbund, który został w r. 1847 pokonany przez większość protestancką przeciwną dalszemu rozluźnianiu spoistości związku, po czym nastąpiła pewna centralizacja, z zachowaniem jednakże ograniczonej suwerenności kantonów. Szczególny przypadek stanowił kanton Neuchatel, będący księstwem znajdującym się pod władzą króla pruskiego, przeciw czemu burzyli się mieszkańcy kantonu (1848) i w rezultacie w r. 1857 wszelka łączność Neuchatel z Prusami została zerwana. Miniaturowe Ks. Liechtenstein, położone między Austrią a Szwajcarią, po rozpadzie Związku Niemieckiego w r. 1866 uzyskało niezależność, wchodząc zarazem w unię celną z Austrią. Ces. Austrii, wskutek klęski w wojnie z Prusami w r. 1866, przekształciło się w 1atach 1867-1868 w Monarchię Austro-Węgierską (zob. tabl. 121). W latach 1859 i 1866 Austria utraciła swe główne posiadłości włoskie Lombardię i Wenecję (zob. tabl. 113). Natomiast jeszcze w 1846 r. anektowała obszar Rzeczypospolitej Krakowskiej, włączając go do Galicji.

TABLICA 113.

Zjednoczenie Włoch w XIX wieku. Włochy po upadku Napoleona I znalazły się ponownie w sytuacji podobnej jak przed rewolucją francuską 1789 r.: podzielone na szereg państw dynastycznych i z obcym zaborcą - Austrią - na północy. Po r. 1815 na półwyspie było osiem niezależnych państw. Największe z nich, Król. Obojga Sycylii, obejmowało pd. część półwyspu z Neapolem jako stolicą i wyspą Sycylią. Drugim co do wielkości państwem był Piemont, oficjalnie noszący nazwę Król. Sardynii. Średniej wielkości państwami były: Państwo Kościelne i Wlk. Ks. Toskanii, znacznie mniejszymi Ks. Parmy i Ks. Modeny. Dwa najmniejsze - Ks. Massa Carrara i Ks. Lukki istniały niedługo: pierwsze w r. 1829 zostało włączone do Ks. Modeny, a drugie w r. 1847 do Wlk. Ks. Toskanii. Ks. Modeny i Wlk. Ks. Toskanii posiadały władców z austriackiej dynastii Habsburgów. Położone w pn. Włoszech. Lombardia i Wenecja, tworzyły prowincję austriacką, tzw. Król. Lombardzko-Weneckie ze stolicą w Mediolanie. Przeciw podziałowi, reakcyjnym władcom i zaborcy austriackiemu, który wielokrotnie interweniował także w środ. Włoszech, rosło niezadowolenie, przeradzające się w gwałtowne rozruchy, a nawet rewolucje (zwłaszcza w r. 1830 i 1848), inicjowane przez związki patriotyczne, częściowo kierowane z zagranicy (głównie z Szwajcarii - Młode Włochy), głoszące hasło demokratycznych zjednoczonych Włoch. Najbardziej reakcyjne rządy posiadały: Król. Obojga Sycylii, Państwo Kościelne i Ks. Modeny. Rewolucja 1848 r., w której brali udział także Polacy (m. in. Legion Mickiewicza w Lombardii i w Rzymie), uległa przewadze austriackiej. Upadek rewolucji przyspieszyła chwiejna polityka Król. Sardynii, które tylko początkowo poparło ruchy wolnościowe. Dopiero w r. 1859 dzięki pomocy Francji wyzwolona została Lombardia, po czym żywiołowy ruch ludowy obalił poszczególnych władców i przyniósł w 1atach 1860-1861 zjednoczenie i utworzenie Król. Włoch. W r. 1866 Austria zwróciła Wenecję, a w r. 1870 upadła świecka władza papieża i Rzym stał się w roku następnym stolicą Włoch zjednoczonych pod dynastią piemoncką.

TABLICA 114-115.

Podboje kolonialne w XIX wieku. Wiek XIX, zwłaszcza jego druga połowa, stanowią niemal nieprzerwane pasmo podbojów kolonialnych podejmowanych przez państwa europejskie, a pod koniec wieku także przez Stany Zjednoczone i Japonię w Afryce i Azji. Ekspansja europejska zniszczyła wiele państw tubylczych poddając bezwzględnej eksploatacji skolonizowane obszary, doprowadzając do zubożenia wielu pierwotnie bogatych krajów. Tylko Ameryka Łacińska wyzwoliła się spod władzy Hiszpanii i Portugalii

jeszcze w pierwszym ćwierćwieczu XIX w. Przodowała w podbojach Wlk. Brytania, stopniowo zagarniająca największą część wsch. Afryki i znaczne części zach., przy czym ofiarą ekspansji brytyjskiej padły także dwie niezależne republiki Burów w pd. Afryce: Orania i Transwal. Ponadto od 80-tych lat XIX w. Anglicy objęli kontrolę nad Egiptem, nominalnie podlegającym Turcji, zapewniając sobie poprzednio wyłączną władzę nad Kanałem Sueskim, a pod koniec XIX w., po stłumieniu powstania ludności, opanowali Sudan. Równocześnie w Azji począwszy od poł. XIX w. Anglicy stopniowo ugruntowali swoją władzę w Indiach, podbili Birmę, zajęli liczne wyspy na O. Spokojnym. Również Australia wraz z Nową Zelandią stała się kolonią angielską. W wyniku niezadowolenia osadników pochodzenia angielskiego rząd brytyjski przyznawał stopniowo autonomię największym koloniom nadając im status dominiów: Kanadzie w r. 1867, Australii w 1901, Nowej Zelandii w 1907 i Południowej Afryce w 1910 r. Obok Wlk. Brytanii ogromne mocarstwo kolonialne, składające się głównie z obszarów zach. i środ. Afryki i ze zdobytej już w 1830 r. Algierii tworzyła Francja, rozszerzając stopniowo swe wpływy na północy i w rezultacie zajmując w 1881 r. Tunezję. Dłużej trwał proces opanowywania Maroka, bowiem dopiero w XX w. (1912 r.) ustanowiony został tam protektorat francuski. Innym terenem podbojów francuskich były Indochiny. W latach 50-80-tych XIX w. Francja, tocząc walki z Chinami, skolonizowała Kambodżę. Laos, Annam i Tonkin. Do rywalizacji kolonialnej z opóźnieniem dołączyły się Niemcy, zdobywając pod koniec XIX w. pewne obszary we wsch. i zach. Afryce, oraz niektóre wyspy na O. Spokojnym. Jeszcze skromniejszy udział przypadał (ostatniemu chronologicznie współzawodnikowi) Włochom, które uzyskały tylko dwa niezbyt wielkie obszary we wsch. Afryce (Somalię Wł. i Erytreę), podczas gdy próba opanowania Etiopii pod koniec XIX w. skończyła się niepowodzeniem. Nie tylko wielkie mocarstwa brały udział w podbojach kolonialnych. Rozległe obszary w zach. i wsch. Afryce posiadała Portugalia, a Holandia opanowała Archipelag Malajski, wtedy zwany Holenderskimi Indiami Wschodnimi. Do grona kolonizatorów weszła też Belgia, zdobywając sam środek Afryki - Kongo. Natomiast Hiszpania przestała być państwem kolonialnym, tracąc pod koniec XIX w. na rzecz Stanów Zjednoczonych ostatnie swoje większe posiadłości - wyspy na półkuli zach. (Kubę, Puerto Rico) i wsch. (Filipiny), zachowując tylko minimalne skrawki w Afryce. Od poł. XIX w. podbojów kolonialnych dokonywały także dwa mocarstwa pozaeuropejskie: Stany Zjednoczone i Japonia. Stany Zjednoczone w 1867 r. nabyły od Rosji Alaskę, pod koniec XIX w. zaanektowały Hawaje, a w 1898 r. uzyskały od Hiszpanii Puerto Rico i Filipiny. Japońskie zdobycze kolonialne odbywały się kosztem Chin i Korei. W 1895 r. Japonia zagarnęła Chinom wyspę Formozę (Tajwan), a Koreę opanowywała stopniowo, by ją wreszcie anektować w 1910 r. Niewielką stosunkowo posiadłość kolonialną Trypolitanię (dzisiejsza Libia) w pn. Afryce zachowała Turcja, władając równocześnie w zach. Azji rozległymi terytoriami arabskimi.

TABLICA 116.

Stany Zjednoczone Ameryki Północnej w XIX wieku. Z 13 pierwotnych stanów, które oderwały się od Wlk. Brytanii w k. XVIII w., stopniowo rozrosła się federacja obejmująca dziś 50 stanów. Tworzenie się nowych stanów następowało przede wszystkim na drodze podboju i kolonizacji obszarów w środ. i zach. części kontynentu, czemu towarzyszyło wypieranie i likwidowanie tubylczej ludności indiańskiej. Ponadto powiększano pierwotne terytorium drogą różnego rodzaju transakcji, a także wojen z sąsiadami. W r. 1803 odkupiono od Francji olbrzymi obszar zwany Luizjaną, a w r. 1819 od Hiszpanii Florydę. Na mocy układu z Wlk. Brytanią w 1846 r. przyłączono wielkie tereny na pn.-zach. – Oregon, a na południu przez akces dotychczasowej republiki Teksas w 1845 r. oraz przez wojnę z Meksykiem w 1848 r. uzyskano obszar większy niż pierwotne trzynaście stanów. Od 1867 r. Stany Zjednoczone rozpoczęły także ekspansję kolonialną, w 1867 r. odkupiły Alaskę od Rosji, w 1898 zaanektowały Hawaje i nabyły inne wyspy na O. Spokojnym: w 1898 r. uzyskały od Hiszpanii Puerto Rico i Filipiny, a w 1903 r. wydzierżawiły strefę Kanału Panamskiego. Liczba stanów ciągle się zwiększała. W 1837 r. było już ich 26. w chwili wybuchu wojny secesyjnej w r. 1861 – 34, a w czasie wojny powstał nowy stan - Zachodnia Wirginia, który oddzielił się od „niewolniczej” Wirginii w 1863 r. Obszary położone w środ. i pn. części kontynentu przechodziły najpierw przez status terytorium, czekając na rangę stanu nieraz dosyć długo. np. Montana przez 25 lat (1864-1889), a Nowy Meksyk i Arizona aż 49 (18631912). Wybrzeże zach. zostało skolonizowane szybciej i szybko dojrzało do rangi stanu: Kalifornia stała się stanem już w 1850, a Oregon w 1859 r. Liczba ludności zasilanej imigracją z Europy (a na wybrzeżu zach. także z Azji przez Chińczyków i Japończyków) wzrosła: z 5,3 mln na początku XIX w. do 23 mln w 1850 r., 40 mln w 1870, 63 mln w 1890 i 76 mln w r. 1900. Ludność skupiała się głównie w uprzemysłowionych stanach obu wybrzeży oraz na środ. wschodzie.

TABLICA 117.

Ameryka Południowa w XIX wieku. Ucisk kolonialny Hiszpanów i Portugalczyków oraz wpływ rewolucji francuskiej, były, poczynając od 1810 r., przyczyną powstań na całym obszarze pd. Ameryki. Na wyspie San Domingo (Haiti) już w 1803 r. powstali miejscowi potomkowie niewolników murzyńskich, przeciw ówczesnej władzy francuskiej. W Meksyku w walce wyzwoleńczej brali udział Indianie, podczas gdy inne powstania były dziełem Kreolów (białych urodzonych w koloniach). W r. 1811 wyzwoliły się obszary dzisiejszej Kolumbii i Wenezueli (od 1830 r. jako Nowa Granada) oraz Paragwaj, w 1814 Urugwaj, w 1816 Argentyna (wówczas Zjednoczone Prowincje La Plata), w

1818 Chile, w 1821 Peru, w 1822 Ekwador i w 1825 r. Boliwia. Meksyk i obszary środ. Ameryki wyzwoliły się po ciężkich walkach w r. 1821. Niektóre kraje tworzyły krótkotrwałe związki, np. Wenezuela, Kolumbia i Ekwador w 1atach 1821-1830 połączyły się w Wielką Kolumbię, w 1atach 1823-1847 istniały także Stany Zjednoczone Ameryki Środ. Jedyna kolonia portugalska, Brazylia, wyzwoliła się w 1821 r., stając się jedynym w pd. Ameryce cesarstwem, istniejącym do r. 1889. Dążąc do rozszerzenia swego terytorium Brazylia w 1atach 1821-1828 okupowała Urugwaj. Wojny były częstym zjawiskiem w pd. Ameryce. I tak Chile w 1884 r. odebrało Boliwii jej dostęp do O. Spokojnego i anektowało sąsiedni skrawek wybrzeża Peru (chodziło o złoża saletry). Meksyk z kolei w wojnie ze Stanami Zjednoczonymi utracił w r. 1848 blisko połowę swego terytorium na północy (m. in. Kalifornię), a w 1atach 1863-1867 padł ofiarą agresji francuskiej. Panama do 1903 r. była częścią Kolumbii i dopiero Stany Zjednoczone, chcąc opanować strefę budowanego wtedy kanału mającego połączyć dwa oceany, spowodowały ogłoszenie oddzielnego państwa panamskiego. Wyspa Haiti podzielona na dwie republiki - Haiti na zachodzie i San Domingo na wschodzie - wyzwoliła się w 1804 r., a Kuba dopiero w 1898 r.

TABLICA 118.

Azja w XIX wieku (do 1914 roku). Największa, pn. część Azji (lecz stosunkowo najmniej zaludniona) należała do carskiej Rosji, która w II poł. XIX w. stopniowo zwiększała swe posiadłości kolejno podbijając dalsze części Turkiestanu oraz uzyskując w 1858 r. znaczny obszar nad Amurem. Od południa postępowały podboje brytyjskie, zwłaszcza w Indiach po rozgromieniu powstania w 1atach 1857-1858, oraz w Birmie, zdobytej w r. 1886. Wreszcie na pd. wschodzie Francuzi w latach 1863-1885 opanowali Indochiny, a Archipelag Malajski dostał się całkowicie w ręce Holendrów. Niepodległość zachowały Chiny, które jednak utraciły na rzecz mocarstw europejskich niektóre porty na swoim wsch. wybrzeżu i musiały zrzec się Tonkinu na rzecz Francji. Japonia, która dopiero od II poł. XIX w. zetknęła się z Europejczykami i Amerykanami, również wkroczyła na drogę podbojów kolonialnych, zaczynając od wojny z Chinami, zdobywając w 1879 r. wyspy Riukiu, a w r. 1895 Formozę (Tajwan). Korea, do 1885 r. wasalne państwo Chin. pod koniec XIX w. zaczęła ulegać wpływom Japonii, a w r. 1910 utraciła niepodległość i stała się kolonią japońską. Afganistan, obszar ścierających się wpływów rosyjskich i brytyjskich, z trudem utrzymał samodzielność, w gruncie rzeczy będąc uzależnionym w znacznym stopniu od Anglików. Niezależny pozostał Syjam, lecz zach. część jego terytorium pozostawała pod wpływem Anglików, a wsch. -Francji (Indochin). Z trudem utrzymywała niezależność Persja, której od północy zagrażała carska Rosja, a od południa Anglia (oba te mocarstwa w r. 1907 podzieliły Persję na sfery wpływów). Turcja, ekonomicznie uzależniona od mocarstw zachodnich, władała rozległymi obszarami arabskimi (Irak, Syria, wybrzeże M. Czerwonego). Ostatnia kolonia hiszpańska - Filipiny - przeszła w 1898 r. pod rządy Stanów Zjednoczonych.

TABLICA 119.

Afryka w XIX wieku (do 1914 roku). W XIX w. niemal cała Afryka została podbita przez państwa europejskie, a zwłaszcza przez dwa główne mocarstwa: Francję i Wlk. Brytanię, które niejako podzieliły Afrykę na dwie strefy wpływów. Zach. i środ. część opanowała Francja, która już w 1830 r. usadowiła się w Algierii, a pod koniec XIX w. podbiła różne obszary nad Zatoką Gwinejską (na końcu, w 1893 r. Dahomej), oraz na O. Indyjskim Madagaskar, dotąd niezależne królestwo. Południową i wschodnią częścią kontynentu interesowała się Wlk. Brytania, po wybudowaniu Kanału Sueskiego szukająca zabezpieczenia najkrótszej drogi do Indii przez M. Czerwone. W ostatnim ćwierćwieczu XIX w. Anglicy uzyskali kontrolę nad Egiptem, stanowiącym nominalne lenno tureckie. W końcu stulecia po stłumieniu powstania ludowego podbili Sudan, równocześnie narzucili swoją władzę ważnym pod względem gospodarczym terenom na południowym krańcu Afryki, podbijając m. in. dwie republiki Transwal i Oranię założone tam przez potomków kolonistów holenderskich - Burów, którzy sami także byli kolonizatorami w stosunku do kolorowych tubylców. Znaczne obszary na zach. i wsch. wybrzeżu (Angola, Mozambik) posiadała już od dłuższego czasu Portugalia, podczas gdy środek Afryki, dorzecze Kongo, stał się w 1885 r. własnością króla Belgów Leopolda II, jako „Państwo Kongo”, a od 1908 r. już jako belgijska kolonia. Niemcy, które nieco później zainteresowały się terenami Afryki, zdobyły niewielkie obszary na zach. i wsch. wybrzeżu oraz nad Zatoką Gwinejską. Jeszcze później do rywalizacji kolonialnej przystąpiły Włochy, które próbowały bez skutku narzucić swą władzę Etiopii i musiały zadowolić się skrawkami nad M. Czerwonym i O. Indyjskim (Erytrea, Somalia). Większego znaczenia nie posiadały również kolonie hiszpańskie. Ostatnią kolonią turecką była Trypolitania, podczas gdy lenno Turcji, Tunezję, zagarnęła Francja w 1881 r. Pod koniec XIX w. państwami niezależnymi w Afryce pozostawały jeszcze tylko Etiopia i Maroko oraz założona w 1821 r. przez wyzwolonych niewolników murzyńskich ze Stanów Zjednoczonych republika Liberia. GOSPODARKA AFRYKI NA PRZEŁOMIE XIX I XX W. Wykrycie cennych surowców w Afryce stało się jedną z głównych przyczyn jej podziału pomiędzy rozwinięte kraje europejskie. Mapa ilustruje rozmieszczenie bogactw naturalnych Afryki na przełomie XIX i XX w. W tym czasie coraz większą rolę zaczęło już odgrywać górnictwo, jednak nadal rozwijała się tradycyjna produkcja tzw. „towarów kolonialnych”.

TABLICA 120.

Europa Środkowa - narodowości i języki (ok. 1900 roku). Obszar na wschód od linii idącej z pn. od Szczecina na pd. ku Triestowi stanowił, w przeciwieństwie do zach. Europy, obraz wielkiej rozmaitości etnicznej, ze wzajemnym przemieszaniem poszczególnych obszarów językowych, niekiedy wprost uniemożliwiającym wytyczenie politycznej granicy pokrywającej się z etniczną. Na wsch. od niemieckiego obszaru językowego, obejmującego większą część Rzeszy Niemieckiej i Austrię, rozciągały się ziemie zachodniosłowiańskie, obszar austriacki graniczył także z południowosłowiańskim, a ten z kolei od zachodu sąsiadował z włoskim. W XIX w. i na pocz. XX wzmogła się wschodnia ekspansja Niemców, powodująca częściową germanizację pogranicznych obszarów polskich, czeskich i słoweńskich. Ponadto na północy stykali się i ścierali Niemcy z Duńczykami (w Szlezwiku). Znaczny obszar na wschód od dolnej Odry (Pomorze Zach.) był już zgermanizowany, natomiast zawzięta walka trwała na zachodnim krańcu Wielkopolski, na Górnym Śląsku, częściowo jeszcze na Dolnym i na Mazurach. Dwa ostatnie obszary były w tym czasie prawie całkowicie zniemczone. Na ziemiach słowiańskich rozdzielonych w środku obszarem madziarskim (węgierskim) nad środkowym Dunajem oraz od strony M. Czarnego rumuńskim, od 2 poł. XIX w. coraz ostrzej występowało zjawisko ścierania się kultury i języka węgierskiego ze słowackim, serbochorwackim oraz z rumuńskim. Podobny proces miał miejsce na pograniczu słowiańsko-włoskim nad pn. Adriatykiem, podczas gdy dalej na pd. Serbowie ścierali się z elementem albańskim. Z kolei nad wsch. Bałtykiem element litewski ustępował przed niemieckim w Prusach Wsch. i przed polskim na Wileńszczyźnie. Toczyły się także ostre spory o stan posiadania między poszczególnymi narodami słowiańskimi, m.in. spór polskoczeski na Śląsku Cieszyńskim, polsko-ukraiński we wsch. Galicji, polsko-białoruski na Białorusi, a także bułgarsko-serbski w Macedonii.

TABLICA 121.

Niemcy. Austro-Węgry. Cesarstwo Niemieckie, po r. 1871 składające się z 25 różnej wielkości państewek, znajdowało się pod hegemonią Prus, zajmujących. 2/3 całego, obszaru Rzeszy. Król pruski nosił tytuł cesarza niemieckiego i był naczelnym wodzem całości sił zbrojnych. Państwo w szybkim tempie stawało się potęgą militarną i przemysłową, a rozwój kultury i techniki uczynił Rzeszę jednym z przodujących państw świata. Równocześnie przeciwko rządom arystokracji i wielkiej burżuazji, „junkrów” w

rolniczych częściach wsch., „baronów węgla i stali” na uprzemysłowionym zachodzie, rosła opozycja coraz liczniejszej klasy robotniczej, manifestująca się w strajkach i demonstracjach. Na terenach zamieszkałych przez Polaków w Poznańskiem, na Pomorzu, Śląsku i na Mazurach, Łużyczan w Brandenburgii i Saksonii, Duńczyków w pn. Szlezwiku oraz Francuzów w Lotaryngii i Alzacji (tworzących łącznie ok. 8% ogółu ludności), trwał silny germanizacyjny ucisk językowy, kulturalny i polityczny. Jeszcze bardziej wielonarodowym państwem była Monarchia Austro-Węgierska, dzieląca się od r. 1867 na dwa równorzędne państwa - Austrię i Węgry - ze wspólnym monarchą i niektórymi wspólnymi instytucjami. Stanowiąc jedność na zewnątrz, wewnątrz państwa te posiadały odrębne ustawodawstwo i administrację. Zwierzchnią władzę sprawowali Austriacy, liczący zaledwie ok. 25% ogółu ludności, jedynie na Węgrzech wyłączne prawo decyzji posiadał element madziarski (węgierski), stanowiący tam 49%. Austriacy i Węgrzy, licząc łącznie 43% ogółu ludności, stanowili mniejszość, lecz pozostałe narody: Słowianie (Czesi, Polacy, Słowacy, Ukraińcy, Słoweńcy, Chorwaci, Serbowie), Rumuni i najmniej liczni Włosi nie umieli złączyć swych sił, by walczyć o narodowe i społeczne wyzwolenie. Okupowane od 1878 r. przez Monarchię Austro-Węgierską i zaanektowane w r. 1908 Bośnia i Hercegowina nie posiadały nawet takich ograniczonych praw, jak inni Słowianie w Austro-Węgrzech

TABLICA 122-123.

Europa w latach 1871-1914. Sytuacja wytworzona w Europie po zjednoczeniu Niemiec i utworzeniu Cesarstwa Niemieckiego, nosiła pozorne cechy trwałości: w ciągu 44 lat (z wyjątkiem Płw. Bałkańskiego) nie dochodziło do zmian granic i ustrojów państwowych. Zarazem jednak przygotowywały się daleko idące przeobrażenia, które musiały doprowadzić do nowego konfliktu na największą skalę, do wojny powszechnej. Pozorną stabilizację zakłócały ruchy społeczne; im bardziej reakcyjny był ustrój danego państwa, tym radykalniejsza opozycja rosła przeciwko niemu. Narody, którym narzucono wbrew ich woli związek z obcym państwem, dążyły do wyzwolenia. Pod koniec XIX w. miały miejsce coraz silniejsze ruchy narodowowyzwoleńcze w państwach wielonarodowych: w Imperium Osmańskim, Cesarstwie Rosyjskim, Monarchii Austro-Węgierskiej, częściowo w Król. Pruskim, Król. Wlk. Brytanii (Irlandia), Król. Hiszpanii (Katalonia). Terenem rosnącego niepokoju stawała się zwłaszcza środkowa i wsch. Europa, głównie ziemie polskie w Rosji, Austro-Węgrzech i Niemczech, Finlandia, ziemie ukraińskie, a także południowosłowiańskie w Austro-Węgrzech i w Turcji. W 1912 r. doszło do wojny wyzwoleńczej przeciwko Turcji, połączonej z takimż ruchem Greków i Albańczyków. Ruch grecki jeszcze przed 1912 r. osiągnął poważny sukces w postaci uzyskania przez Kretę w r. 1898 bardzo szerokiej autonomii. (Zmiany na Płw. Bałkańskim w wyniku wojny 1912 r. przedstawia tabl. 124). W 1905 r. Norwegowie zerwali narzuconą im w 1814 r. unię ze Szwecją, a w 1910 r. rewolucja burżuazyjna obaliła monarchię w Portugalii. Coraz bardziej zaostrzała

się walka rewolucyjna Irlandczyków przeciwko politycznemu i społecznemu uciskowi angielskiemu. Rewolucja 1905 r. w Rosji osiągając w efekcie częściowe ograniczenie absolutyzmu carskiego silnie wpłynęła na wzrost nastrojów opozycyjnych w AustroWęgrzech i w Turcji.

TABLICA 124.

Półwysep Bałkański w latach 1877-1914 Mapa przedstawia tę część Europy, w której w wyniku ruchów wyzwoleńczych narodów podległych Imperium Osmańskiemu dochodziło do zmian najczęstszych i najdalej idących, prowadzących do rozpadu Imperium w Europie. Najpierw wojna rosyjsko-turecka w latach 1877-1878, zakończona zwycięstwem Rosji, przyniosła (mimo ograniczenia skutków tego zwycięstwa przez rewizję pierwotnego traktatu pokojowego w San Stefano) na mocy traktatu berlińskiego utworzenie półniezależnej Bułgarii oraz powiększenie terytoriów Czarnogóry, Serbii i Rumunii; Rosja odzyskała też utracony w 1856 r. skrawek Besarabii. W latach późniejszych następowały dalsze zmiany. W 1881 r. Grecja, która nie brała udziału w wojnie 1878 r. uzyskała Tesalię, w 1885 r. autonomiczna prowincja turecka Rumelia Wsch. połączyła się z Bułgarią. Bośnia i Hercegowina na razie weszły w 1878 r. w posiadanie Austro-Węgier, które anektowały ten obszar w r. 1908, wycofując się równocześnie z okupowanego od r. 1878 Sandżaku Nowopazarskiego. Obszary, których wojna 1877-1878 nie wyzwoliła spod władzy Turcji, były terenem stałego wrzenia rewolucyjnego o charakterze narodowym i społecznym. Najsilniejsze ruchy miały miejsce w Macedonii, przede wszystkim w wyniku działań WMRO (Wewnętrznej Macedońskiej Rewolucyjnej Organizacji), będącej pod silnym wpływem bułgarskim, ale dążącej również do utworzenia odrębnej Macedonii autonomicznej. W wyniku rywalizacji dążeń aneksjonistycznych Bułgarów, Serbów i Greków, Macedonia stała się terenem walki „wszystkich przeciw wszystkim”; wielkie powstanie antytureckie 1903 r. zakończyło się niepowodzeniem. Silnie (zwłaszcza po r. 1909) rozwijał się ruch narodowy Albańczyków. Rewolucja młodoturecka 1908 r. przyniosła wzmożenie dążeń emancypacyjnych poszczególnych narodów, a natychmiastowym jej skutkiem była aneksja Bośni i Hercegowiny przez Austro-Węgry oraz ostateczne włączenie byłej Rumelii Wsch. do Bułgarii, która ogłosiła formalną niepodległość (dotąd Bułgaria była nominalnie państwem wasalnym wobec Turcji). W r. 1912 Bułgaria, Czarnogóra, Grecja i Serbia utworzyły tzw. Sojusz Bałkański przeciw Turcji. W październiku 1912 r. wypowiedziały jej wojnę (I wojna bałkańska), która zakończyła się zwycięstwem państw sojuszniczych i niemal zupełną likwidacją posiadłości tureckich w Europie. Traktat londyński z 30 V 1913 pozostawiał Turcji tylko skrawek wsch. Tracji (do linii Enos-Midye). Albania ogłosiła 28 XI 1912 swoją niepodległość, a wytyczeniem jej granic zajęły się mocarstwa (w celu ukrócenia aneksyjnych dążeń Czarnogóry, Grecji i Serbii). Nieuzgodnione dostatecznie przed wojną roszczenia terytorialne członków Sojuszu Bałkańskiego, ścierające się ze sobą zwłaszcza na terenie Macedonii, doprowadziły do zniweczenia dzieła Sojuszu i do jego rozpadu wskutek wybuchu w czerwcu 1913

r. II wojny bałkańskiej. Wojnę spowodowała Bułgaria, która znalazła się w konflikcie ze wszystkimi swymi sąsiadami, Rumunia neutralna w wojnie antytureckiej, pragnąc powiększyć swój stan posiadania w Dobrudży, wzięła udział w tej nowej wojnie. W wyniku II wojny bałkańskiej, na mocy postanowień traktatu bukareszteńskiego z 10 VIII 1913. Bułgarii odebrano część jej zdobyczy z wojny przeciwko Turcji, dzieląc niemal całą Macedonię między Serbię i Grecję, oraz pozbawiając Bułgarię pd. Dobrudży na rzecz Rumunii. Z kolei Turcja, która również zaatakowała Bułgarię, odzyskała znaczną część wsch. Tracji z Adrianopolem (Edirne). Bułgaria zatrzymała tylko zach. część Tracji, pas wybrzeża nad M. Egejskim między ujściem Mesty a ujściem Maricy. Grecja, której zdobycze terytorialne były największe, anektowała także Kretę i niemal wszystkie wyspy M. Egejskiego, dotąd należące do Turcji. Jedynie archipelag zwany Dodekanezem (główna wyspa Rodos) w pd.-wsch. części tego morza, zajęty przez Włochy podczas wojny o Trypolitanię, pozostał nadal pod okupacją włoską. Powiększone terytorialnie Serbia i Czarnogóra stały się odtąd sąsiadami i zaczęły przygotowywać swoje połączenie.

TABLICA 125.

Rozpad Austro-Węgier. Odbudowa państwa polskiego. ROZPAD AUSTRO-WĘGIER. Dualistyczna Monarchia Austro-Węgierska, składająca się z tzw. Przedlitawii. tj. części austriackiej, oraz Zalitawii, tj. części węgierskiej, jako państwo wielonarodowe musiała ponieść skutki zwycięstwa zasady samookreślenia narodów, triumfującej pod koniec I wojny światowej, przede wszystkim w wyniku rewolucji socjalistycznej w Rosji. W miejsce dwu złączonych unią realną i personalną państw - Cesarstwa Austrii i Król. Węgier - powstały późną jesienią 1918 r. nowe oddzielne państwa, oparte na zasadzie etnicznej (chociaż w niektórych wypadkach musiano również brać pod uwagę względy gospodarcze i warunki geograficzne, wobec czego nie wszystkie nowe granice polityczne pokrywały się ściśle z etnicznymi): Austria , Węgry oraz Czechosłowacja, łącząca części b. Przedlitawii (Czechy i Morawy) i Zalitawii (Słowacja i Ruś Podkarpacka). Ponadto pewne części b. Austro-Węgier weszły w skład już istniejących państw sąsiednich, jak Rumunia i Włochy, bądź też powstałego pod koniec 1918 r. Król. Serbów, Chorwatów i Słoweńców, oraz odrodzonej po 123-letnim okresie rozbiorów Polski. Chwilowo istniała także na terenie wsch. Galicji tzw. Republika Zachodnioukraińska, która latem 1919 r. zaanektowana została przez Polskę. Między tzw. państwami sukcesyjnymi, jak nazwano spadkobierców Monarchii AustroWęgierskiej, trwały od samego początku spory terytorialne. Spory te rozstrzygały mocarstwa zachodnie, bądź dochodziło do kompromisów, względnie do dyktatu ze strony silniejszej, czy też plebiscytu. ODBUDOWA PAŃSTWA POLSKIEGO. Upadek caratu i zwycięstwo Rewolucji Październikowej w Rosji oraz klęska państw centralnych w I wojnie światowej ułatwiły odbudowę państwa polskiego. W wyniku rozpadu Monarchii

Austro-Węgierskiej w końcu października 1918 r. w Krakowie utworzona została Polska Komisja Likwidacyjna, a na Śląsku Cieczyńskim Polska Rada Narodowa. Stanowiła ona zalążek władzy politycznej. 7-10 listopada 1918 r. w Lublinie powstał Tymczasowy Rząd Ludowy, który ogłosił program reform społecznych. Po wybuchu rewolucji w Niemczech i podpisaniu przez nich zawieszenia broni, w dniu 11 listopada 1918 r. zostały rozbrojone garnizony niemieckie w pn. części b. Królestwa, a tzw. Rada Regencyjna przekazała władzę w ręce Józefa Piłsudskiego, który ogłosił się Naczelnikiem Państwa i przystąpił do organizowania Sił Zbrojnych. Podporządkowały mu się lokalne ośrodki władzy w terenie, jednak przez pewien jeszcze czas w różnych miejscowościach działały równolegle tworzone żywiołowo Rady Delegatów Robotniczych. W początkach listopada 1918 r. w b. Galicji Wsch. powstała Republika Zachodnioukraińska, co spowodowało wybuch walk polsko-ukraińskich zakończonych dopiero w lipcu 1919 r. zwycięstwem polskim. 14 listopada w Poznaniu powstał Komisariat Naczelnej Rady Ludowej, a w początkach grudnia poznański Sejm Dzielnicowy powołał Naczelną Radę Ludową. W końcu grudnia 1918 r. rozpoczęło się powstanie w Wielkopolsce, które doprowadziło w lutym 1919 r. do wyzwolenia tej prowincji. 1 VIII 1919 r. Sejm Ustawodawczy Rzeczypospolitej Polskiej uchwalił ustawę włączającą Wielkopolskę do państwa polskiego. W styczniu 1919 r. wybuchły krótkie walki polsko-czeskie o Śląsk Cieszyński, zakończone podziałem b. Ks. Cieszyńskiego. Do plebiscytu na spornych obszarach nie doszło: delimitacja polsko-czechosłowacka nastąpiła w 1920 r. w wyniku decyzji Rady Ambasadorów. Granice polsko-niemieckie ustalono na podstawie traktatu wersalskiego. Nie spełnił on postulatów polskich dotyczących włączenia do Polski całego Górnego Śląska, Gdańska, Warmii i Mazur. Gdańsk przekształcony został w Wolne Miasto pod patronatem Ligi Narodów; na Śląsku, Warmii i Mazurach miały zostać przeprowadzone plebiscyty. Na Śląsku trzykrotnie doszło do wybuchu polskich powstań narodowych skierowanych przeciwko terrorowi niemieckiemu (V 1919, VIII 1920, V 1921 r.). Po plebiscycie Warmia i Mazury, z wyjątkiem 5 wsi na Powiślu i 3 na Mazurach przyznanych Polsce, pozostały w granicach Prus Wsch., Górny Śląsk natomiast został podzielony, przy czym większość zagłębia przemysłowego przypadła Polsce. Wschodnie granice II Rzeczypospolitej zostały ustalone w wyniku wojny, gdyż Piłsudski nie zgodził się na proponowaną przez zachodnich aliantów tzw. linię Curzona. W kwietniu 1919 r. wojska polskie podjęły ofensywę, która doprowadziła do zajęcia Wilna i Białorusi po Dźwinę i Berezynę, a w drugiej poł. 1919 r. również Wołynia i Podola. W kwietniu 1920 r. Piłsudski po zawarciu przymierza z ukraińskim atamanem Petlurą rozpoczął ofensywę na Ukrainie, przejściowo zajmując Kijów. Wkrótce rozpoczęła się kontrofensywa wojsk radzieckich, które posunęły się daleko na zachód. W sierpniu 1920 r., w wyniku bitwy stoczonej na przedpolach Warszawy i kontrofensywy polskiej znad Wieprza, nastąpił odwrót wojsk radzieckich. Kompromisowy pokój w Rydze (III 1921 r.) ustalał granice polskoradzieckie. W jesieni 1920 r. na tajny rozkaz Piłsudskiego dywizja gen. Żeligowskiego pozornie zbuntowała się i ruszyła na pozostające w rękach litewskich Wilno. Po zajęciu obszaru Wilna utworzono tam tzw. Republikę Litwy Środkowej, która w 1922 r. włączona została do Polski. Wsch. granice Polski zostały uznane przez mocarstwa zachodnie dopiero w marcu 1923 r.

TABLICA 126-127.

Europa podczas I wojny światowej (1914-1918) Mapa obrazuje podział państw europejskich na trzy grupy: państwa centralne, państwa koalicji oraz państwa neutralne. Strzałkami oznaczono ofensywy armii obu bloków, przy czym inicjatywa i większość sukcesów do r. 1917 należała do państw centralnych, których siły zajęły stopniowo rozległe terytoria Rosji (w tym w r. 1915 ziemie polskie), Belgii, pn. Francji, oraz Serbię i Czarnogórę, a nawet część formalnie neutralnej Albanii i jeszcze w 1917 r. odnosiły sukcesy w Rumunii i we Włoszech. Z państw koalicji początkowe sukcesy ofensywne osiągała tylko Rosja, która zajęła w 1914 r. dużą część Prus Wsch. oraz większą część Galicji, lecz w 1915 r. musiała zdobycze te opuścić. Najbardziej zacięte walki toczyły się na froncie zach. - w Belgii oraz w pn. i wsch. Francji - gdzie dopiero wiosną 1918 r. z trudem powstrzymano postępy niemieckie, przechodząc następnie do zwycięskiej kontrofensywy, m.in. dzięki pomocy amerykańskiej (po przystąpieniu w 1917 r. Stanów Zjednoczonych do wojny po stronie koalicji). Również walki w Galicji i w Król. Polskim były w latach 1914-1917 bardzo zacięte i wskutek wyczerpania Rosji zakończyły się sukcesem Niemiec i Austro-Węgier. Fronty: bałkański i północnowłoski były także areną bardzo zaciekłych walk, w wyniku których w 1918 r. Włosi powstrzymali dalszy napór państw centralnych. Na Bałkanach w pn. Grecji (front salonicki) od końca 1916 r. wojska koalicji zaczęły wypierać wojska państw centralnych i sprzymierzonych z nimi Bułgarów. Równocześnie toczyły się walki morskie. Niepomyślnie dla koalicji zakończyła się operacja dardanelska przeciwko Turcji (1914-1915); Anglicy walczyli z flotą niemiecką na M. Północnym odnosząc zwycięstwo w bitwie jutlandzkiej w 1916 r., a Włosi z Austriakami na Adriatyku. Niemcy i ich sojusznicy wykorzystywali swe czasowe sukcesy dla narzucenia korzystnych dla siebie traktatów pokojowych: w lutym i marcu 1918 r. w Brześciu z Ukrainą i Rosją Radziecką, oraz w maju 1918 r. w Bukareszcie z Rumunią. Na mocy tych traktatów zmniejszone zostały terytoria państw pokonanych, lecz już jesienią tegoż roku, po klęsce państw centralnych, traktaty zostały unieważnione. Od sierpnia 1914 r. u boku armii austro-węgierskich i niemieckich przeciwko carskiej Rosji walczyły polskie ochotnicze jednostki zbrojne (Legiony), lecz w wyniku antypolskiej polityki Niemiec oddziały polskie w 1917 r. zaniechały walki, a w r. 1918 po traktacie brzeskim z Ukrainą wystąpiły przeciwko Niemcom i Austriakom. W późniejszym okresie wojny zarysowywać się zaczęły oznaki rozpadu państw wielonarodowych, jak carska Rosja i Austro-Węgry. Rewolucja rosyjska samym obaleniem caratu obudziła ruchy narodowowyzwoleńcze, a październikowa rewolucja socjalistyczna 1917 r. dała narodom wchodzącym w skład byłego Cesarstwa Rosyjskiego prawo do samostanowienia. Jesień 1918 r. przyniosła całkowite załamanie wojskowe państw centralnych:

pierwsza skapitulowała Bułgaria (29 IX), następnie Turcja (30 X), z kolei AustroWęgry (3 XI) i wreszcie Niemcy (11 XI). Rosja Radziecka unieważniła traktaty brzeskie i zaczęła stopniowo wyzwalać okupowane przez Niemców i Austriaków obszary. Na gruzach Austro-Węgier powstały państwa narodowe (zob. tabl. 125).

TABLICA 128.

Rozpad Imperium Osmańskiego (1914-1920). Wielonarodowe państwo tureckie w wyniku wojny bałkańskiej w latach 1912-1913 utraciło niemal wszystkie swe posiadłości w Europie (na Płw. Bałkańskim). Proces rozpadowy w okresie I wojny światowej objął także prowincje azjatyckie zamieszkałe przez Arabów, którzy przy pomocy Wlk. Brytanii zrzucili zwierzchnictwo tureckie, Wlk. Brytania nie dotrzymała danych Arabom obietnic i po wojnie podzieliła ich ziemie między siebie i Francję. Turcja sułtańska prowadziła w latach 1914-1918 wojnę nie tylko przeciwko Wlk. Brytanii i Francji (pomyślna dla Turcji kampania dardanelska, mniej pomyślne w Mezopotamii, Palestynie i Syrii), lecz także przeciwko carskiej Rosji, która odniosła zwycięstwo (Rosjanie zajęli czasowo całą turecką Armenię). Po rewolucji rosyjskiej, w wyniku chaosu panującego na Zakaukaziu, Turcy posunęli się naprzód i poczynili chwilowe zdobycze, tracąc je ostatecznie po kapitulacji 30 X 1918 r. Rok 1918 przyniósł Turcji szereg klęsk w jej posiadłościach azjatyckich. Prowincje zamieszkałe przez Arabów znalazły się pod zwierzchnictwem brytyjskim. Trację Wsch. (bez Stambułu) w 1920 r. zajęli Grecy, którym mocarstwa oddały również okręg Smyrny (Izmir). Terytorium Turcji ograniczono do silnie okrojonej Anatolii (Azji Mniejszej), na mocy traktatu sewrskiego z 10 VIII 1920 r., uznanego przez sułtana, lecz odrzuconego przez patriotów tureckich, którzy podjęli walkę z najeźdźcami zakończoną pomyślnie nowym korzystnym traktatem pokojowym w Lozannie 24 VII 1923 r. (odzyskano okręg Smyrny i Trację Wsch.). Jedynie w rejonie cieśnin Bosforu i Dardaneli czasowo ograniczono suwerenność turecką przez utworzenie zdemilitaryzowanej strefy cieśnin (statut obowiązujący do r. 1936).

TABLICA 129.

Afryka w latach 1914-1939. Afryka podzielona niemal w całości między państwa europejskie, w momencie wybuchu I wojny światowej posiadała tylko dwa niepodległe państwa: Liberię i Etiopię oraz jedno dominium brytyjskie - Związek Południowej Afryki. Egipt, stanowiący do I wojny światowej nominalne lenno tureckie, od 1914 r. znalazł się pod protektoratem brytyjskim (podobnie jak Cypr), a dotychczasowe kolonie niemieckie zostały stopniowo zajęte i podzielone przez Anglików, Francuzów i

Belgów. Formalnie miały one tworzyć tzw. mandaty Ligi Narodów, faktycznie jednak zostały anektowane. Niemiecka Afryka Pd.-Zach. (Namibia) została w postaci mandatu oddana Związkowi Południowej Afryki. I wojna światowa przyniosła również pewne ożywienie tendencji wyzwoleńczych, głównie w najpóźniej - bo w 1912 r. - podbitym Maroku, podzielonym między Francję i Hiszpanię. W pn. Maroku powstała czasowo Republika Rif i tylko z trudem Hiszpanie przy pomocy Francuzów mogli odzyskać władzę na tym obszarze. We wszystkich krajach zamieszkałych przez ludność mówiącą po arabsku wzmagały się dążenia antykolonialne. W Egipcie wzrastał ruch antybrytyjski, wskutek czego Wlk. Brytania musiała w r. 1922 nominalnie uznać niepodległość Egiptu, a w Libii (była Trypolitania) miały miejsce wystąpienia antywłoskie. Faszystowskie Włochy stłumiły te ruchy, a nawet w 1935 r. wszczęły agresję przeciw Etiopii, którą w roku następnym zajęły i połączyły z posiadanymi dotąd w tym rejonie koloniami, Erytreą i Somalią, w jeden obszar zwany Włoską Afryką Wschodnią. Niepodległa pozostawała tylko Liberia. W 1931 r. na mocy Statutu Westminsterskiego Związek Południowej Afryki uniezależnił się od Wlk. Brytanii, a w 1936 r. Anglicy wycofali swe wojska z Egiptu, z wyjątkiem strefy Kanału Sueskiego.

TABLICA 130-131.

Europa w latach 1918-1923. Lata 1918-1923 były okresem ustalania nowych granic na mocy traktatów pokojowych zawartych przez państwa koalicji i ich sojuszników z Niemcami i ich sojusznikami: w Wersalu 28 VI 1919 z Niemcami, w Saint-Germain-en-Laye 10 IX 1919 z Austrią, w Neuilly-sur-Seine 27 XI 1919 z Bułgarią, w Trianon 4 VI 1920 z Węgrami i w Sevres 10 VIII 1920 z Turcją; ten ostatni został zastąpiony nowym w Lozannie 24 VII 1923 r. Niezależnie od tamtych traktatów doszło do wytyczenia różnych nowych granic w środ. i wsch. Europie. Ważnym problemem było przede wszystkim uregulowanie sukcesji po zlikwidowanej Monarchii Austro-Węgierskiej (por. tabl. 125). Granicę między Polską a Czechosłowacją wytyczyły mocarstwa zachodnie decyzją z 28 VII 1920 r.; układ podpisany w Trianon 4 VI 1920 r. stworzył podstawy dla rozgraniczenia obszarów byłych Austro-Węgier między Rumunią, Czechosłowacją i Król. Serbów, Chorwatów i Słoweńców (Jugosławią). Wreszcie granica jugosłowiańsko-włoska została ustalona przez układ w Rapallo 12 XI 1920 r., a na podstawie uzupełnienia z r. 1924 Włochy uzyskały także Rijekę (Fiume). Rosja Radziecka dążyła do uregulowania spraw granicznych z jej sąsiadami w Europie, uznawszy niepodległość Finlandii, Estonii, Łotwy i Litwy; Rosja Radziecka zawarła z tymi państwami w r. 1920 układy pokojowe, regulujące także sprawę granic. Następnie w Rydze 18 III 1921 r. został podpisany przez republiki radzieckie: Rosyjską i Ukraińską układ z Polską, przejęty później w imieniu całej federacji przez utworzony w 1922 r. Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich. 16 III 1921 r. zawarto też układ pokojowy z Turcją. Wojna między Grecją a Turcją toczyła się aż do jesieni 1922 r. W jej wyniku

Grecja musiała Turcji zwrócić zajęte w 1919 r. terytoria, a wspomniany wyżej traktat lozański z 24 VII 1923 r. definitywnie uregulował także w tym rejonie problemy graniczne. Europa po I wojnie światowej poważnie różniła się od przedwojennej: w części środkowej i wschodniej, wskutek rozpadu Austro-Węgier i rezygnacji Rosji Radzieckiej ze zdobyczy caratu, powstało szereg państw: nad Bałtykiem (Finlandia, Estonia, Łotwa i Litwa) i w rejonie karpacko-naddunajskim: odzyskała niepodległość Polska; utworzona została Czechosłowacja; oraz ograniczone do madziarskiego obszaru Węgry. Doszło do zjednoczenia ziem rumuńskich i połączenia się Słowenii, Chorwacji, Serbii i Czarnogóry w nowe Król. Serbów, Chorwatów, Słoweńców, od 1929 r. zwane Jugosławią. Zatwierdzona została również niepodległość Albanii. Mniejsze zmiany zaszły w zach. Europie, po rozpadzie Monarchii AustroWęgierskiej pewne zdobycze terytorialne osiągnęły Włochy (częściowo kosztem Jugosłowian), a Francja odzyskała utracone w 1871 r. Alzację i wsch. Lotaryngię. Drobne zyski osiągnęła także Belgia (okręgi Eupen i Malmedy). Dzięki pomyślnemu wynikowi plebiscytu pn. Szlezwik powrócił do Danii. Rozwiązaniami połowicznymi trzeba nazwać utworzenie Wolnego Miasta Gdańska - państewka autonomicznego w unii celnej z Polską - oraz próby takich rozwiązań w Kłajpedzie (w 1923 r. włączonej w postaci autonomicznego okręgu do Litwy) i Rijece (Fiume) - w 1924 r. włączonej do Włoch. Problemem spornym pozostała kwestia Besarabii, anektowanej przez Rumunię, ale nadal rewindykowanej przez ZSRR, który aneksji tej nigdy nie uznał. W 1922 r. utworzone zostało tzw. Wolne Państwo Irlandzkie, stanowiące dominium brytyjskie (pn. część wyspy nadal pozostała pod władzą brytyjską Irlandia Pn. lub Ulster). Czasowo obszar Niemiec na zachód od Renu pozostawał pod okupacją mocarstw zachodnich (głównie Francji), a zagłębie Saary przez 15 lat było zarządzane przez Ligę Narodów.

TABLICA 132.

Rewolucja rosyjska i wojna domowa w latach 1917-1921. Gdy w Rosji wybuchła rewolucja lutowa, znaczna część nierosyjskich obszarów na zachodzie, m.in. ziemie polskie, znajdowała się pod okupacją niemiecką. 3 III 1918 r. Rosja Radziecka zawarła z Niemcami i Austro-Węgrami tzw. pokój brzeski. Utworzone w wyniku rewolucji październikowej nowe państwo radzieckie musiało zgodzić się czasowo na tak daleko idące ustępstwa, gdyż chciało zwrócić wszystkie siły przeciwko armiom kontrrewolucyjnym, popieranym przez mocarstwa zachodnie. Mimo początkowych sukcesów w 1atach 1918 i 1919, nacierające od wschodu wojska Kołczaka, od południa Denikina (od r. 1920 Wrangla) i od północy Judenicza poniosły zdecydowaną klęskę. Władza radziecka stopniowo wszędzie zatriumfowała, likwidując m.in. próby utworzenia rządów burżuazyjnych na Ukrainie i Białorusi. W trudnym położeniu znalazła się Rosja Radziecka latem 1920 r. na skutek wojny z Polską, grożącej oderwaniem Ukrainy i zniweczeniem niezależności Białorusi. Ostatecznie, po zmiennych kolejach, jesienią 1920 r. został zawarty rozejm.

zatwierdzony ostatecznym układem pokojowym w Rydze 18 III 1921 r., w którym Rosja i Ukraina Radzieckie musiały wprawdzie poczynić Polsce znaczne ustępstwa (zach. Białoruś i zach. Ukraina znalazły się pod władzą polską, wbrew proponowanej latem 1920 r. linii wzdłuż Bugu i Sanu, tzw. Linii Curzona), lecz dzięki temu mogły budować socjalizm w warunkach pokojowych, po ostatecznym zlikwidowaniu jesienią 1920 r. ostatniej armii kontrrewolucyjnej Wrangla na Krymie. Rosja Radziecka uznała niepodległość Finlandii jeszcze w końcu 1917 r., a w r. 1920 także Estonii, Łotwy i Litwy, nie zaakceptowała natomiast aneksji Besarabii przez Rumunię.

TABLICA 133.

Półwysep Bałkański (1919-1939). W przeciwieństwie do okresów poprzednich, 1ata 1919-1939 były na Bałkanach okresem względnej stabilizacji. Granice ustalone traktatami pokojowymi w 1atach 1919-1920 utrzymywały się bez zmian, mimo że na Węgrzech, a zwłaszcza w Bułgarii, rozwijał się rewizjonizm terytorialny, skierowany głównie przeciw Król. SHS (w Bułgarii także przeciwko Grecji i Rumunii). Inspirowana z Bułgarii Wewnętrzna Macedońska Rewolucyjna Organizacja (WMRO) siała niepokój w Macedonii jugosłowiańskiej i greckiej aż do swego rozpadu w r. 1934. Król. Serbów. Chorwatów i Słoweńców (od 1929 r. Jugosławia) z trudem rozwiązywało swe problemy graniczne, w 1919 r. w wyniku kompromisu z Rumunią doszło do podziału Banatu, w r. 1920 Król. musiało zrzec się roszczeń do pd. Karyntii, gdzie plebiscyt wypadł na korzyść Austrii; 12 XI 1920 r. na mocy traktatu w Rapallo poczyniło znaczne ustępstwa na rzecz Włoch tracąc zach. Krainę, kilka wysp adriatyckich i miasto Zadar (Zara) w Dalmacji, oraz wyrzekając się Istrii; a w 1924 r. zgodziło się na aneksję Rijeki (Fiume) przez Włochy (w zamian za położony obok port Suszak). W wyniku separatystycznych dążeń chorwackich, centralistycznie rządzona Jugosławia (od 1929 r. dyktatura królewska) musiała zgodzić się w 1939 r. na utworzenie autonomicznej Chorwacji. Grecja przeżywała również ciężkie wstrząsy: w 1920 r. utraciła Pn. Epir na rzecz Albanii, a w 1922 r. musiała zwrócić Turcji Trację Wsch. i okręg Smyrny (Izmir), zatrzymując jedynie uzyskaną w 1920 r. byłą bułgarską Trację Zach. W Grecji w r. 1924 upadła monarchia, wprowadzono ustrój republikański, lecz w 1935 r. znów wprowadzono rządy monarchistyczne. Także w Albanii w 1928 r. obalono republikę i ustanowiono monarchię, lecz w kwietniu 1939 r. kraj ten został podbity przez Włochy: powstała fikcyjna unia realna włosko-albańska, faktycznie była to aneksja. Utworzona w 1934 r. Ententa Bałkańska, obejmująca Grecję, Jugosławię, Rumunię i Turcję, miała bronić granic tych państw przeciwko naporowi rewizjonizmu bułgarskiego.

TABLICA 134.

Azja Wschodnia w latach 1919-1939. Najważniejszą zmianą, w porównaniu z poprzednimi okresami było pojawienie się na Dalekim Wschodzie władzy radzieckiej, która zastąpiła dawne rządy carskie: Rosja Radziecka (od 1922 r. - ZSRR), zapewniła ludom zamieszkującym te rozległe obszary możność rozwoju własnej kultury, włączając je w postaci republik i okręgów autonomicznych w ramy RFSRR. W 1atach 1920-1922, w okresie agresji japońskiej przeciwko Rosji Radzieckiej istniała na pograniczu Mandżurii i nad M. Ochockim Republika Dalekiego Wschodu, która przyłączyła się do RFSRR. Japończycy musieli do r. 1925 wycofać swoje wojska z Władywostoku i z pn. części wyspy Sachalin, na linię graniczną z 1905 r. Terenem wielu wstrząsów wewnętrznych były Chiny, w których oddzielne prowincje uzyskiwały faktyczną samodzielność wobec słabości rządu centralnego, nie umiejącego stawić czoła penetracji mocarstw europejskich i Stanów Zjednoczonych, a zwłaszcza agresji japońskiej, konsekwentnie rozwijającej się od r. 1931. W wyniku tej agresji doszło w 1931 r. do oderwania od Chin Mandżurii i proklamowania jej w 1934 r. Cesarstwem Mandżukuo, faktycznie będącym kolonią japońską. Po r. 1937 duży pas wsch. wybrzeża Chin był okupowany przez Japończyków. Siły patriotyczne stawiały opór agresji japońskiej: wytworzyły się dwa ośrodki oporu - komunistyczny w oparciu o przyjazną pomoc ZSRR, oraz nacjonalistyczny, ze stolicą w Czungking. Przy pomocy ZSRR uzyskała samodzielność była chińska prowincja tzw. Mongolia Zewnętrzna, ukonstytuowana od 1924 r. jako Mongolska Republika Ludowa; zawarła ona sojusz ze Związkiem Radzieckim, dzięki któremu mogła oprzeć się agresji japońskiej w 1atach 1938 i 1939. Amerykańska kolonia Filipiny uzyskała w 1934 r. znaczne rozszerzenie swych uprawnień autonomicznych, stając się republiką pod kontrolą wojskową Stanów Zjednoczonych.

TABLICA 135.

Czechosłowacja i Jugosławia w latach 1918-1945. Czechosłowacja, utworzona 28 X 1918 r., składała się z ziem czeskich (Czechy, Morawy, były Śląsk Austriacki) oraz Słowacji i mającej być okręgiem autonomicznym Rusi Podkarpackiej (tzw. Ukrainy Zakarpackiej). Granice Czechosłowacji zatwierdziły traktaty w St. Germain (10 IX 1919) i w Trianon (4 VI 1920), podczas gdy granica z Polską na Śląsku Cieszyńskim ustalona została decyzją mocarstw z 28 VII 1920 r.: traktat wersalski (28 VI 1919) przyznał Czechosłowacji także skrawek pow. raciborskiego. W wyniku odśrodkowych, podżeganych z Berlina,

dążeń Niemców sudeckich z pogranicza Czech i Moraw, 30 IX 1938 (Konferencja Monachijska) Czechosłowacja zmuszona została do odstąpienia Niemcom części terytorium, a 15 III 1939 r. Niemcy zajęli resztę Czech i Moraw, tworząc 16 III tzw. Protektorat Czech i Moraw o fikcyjnej autonomii, pod ścisłym zarządem Rzeszy. Również Węgry wymusiły na Czechosłowacji jesienią 1938 r. odstąpienie pd. skrawków Słowacji i Rusi Podkarpackiej, a w marcu 1939 r. zajęły cały obszar Rusi Podkarpackiej. Polska w październiku 1938 r. zajęła Zaolzie i powiększyła swój stan posiadania w pn. Orawie i Spiszu. Słowacja (14 III 1939) stała się pseudoniezależnym państwem pod wojskową kontrolą Niemiec. Przeciwko Niemcom i własnemu reakcyjnemu rządowi wybuchło latem 1944 r. powstanie narodowe. W okresie od końca 1944 do maja 1945 r. Armia Radziecka wraz z korpusem czechosłowackim wyzwoliła ostatecznie Czechosłowację (5 V 1945 wybuchło w Pradze powstanie). Jugosławia (od 1 XII 1918 Król. Serbów, Chorwatów i Słoweńców - Król. SHS, a od 29 XI 1929 Król. Jugosławii) obejmowała Serbię z przyłączoną do niej 26 XI 1918 Czarnogórą, oraz ziemie słoweńskie, chorwackie i serbskie, dotąd należące do Austro-Węgier. Po licznych sporach o granice z niemal wszystkimi sąsiadami (zob. tabl. 133) państwo ustabilizowało się jako monarchia pod hegemonią serbską, przeciwko której burzyły się inne grupy ludności, zwłaszcza Chorwaci, którzy w rezultacie w 1939 r. uzyskali autonomię. Od 1929 r. w Jugosławii istniała dyktatura królewska, od 1931 r. pseudoparlamentarna. W 1921 r. Jugosławia wraz z Czechosłowacją i Rumunią weszły w skład Małej Ententy, sojuszu skierowanego przeciw rewizjonizmowi węgierskiemu, a w 1934 r. w skład Ententy Bałkańskiej, skierowanej przeciwko roszczeniom bułgarskim. Oba te związki okazały się bez wartości, w 1938 r. partnerzy z Małej Ententy nie pomogli Czechosłowacji, a w 1atach 1940-1941 Ententa Bałkańska pozostała bierna wobec ataku włoskiego na Grecję i niemieckiego na Jugosławię. Hegemonia serbska i dyktatura królewska nie wytrzymały próby sił w chwili agresji niemieckiej w kwietniu 1941 r.: dążenia odśrodkowe ułatwiły rozbiór państwa między sąsiadów. W kwietniu 1941 Niemcy zajęły największą część Słowenii, oddając Włochom faszystowskim jej pd.-zach. skrawek oraz znaczną część Dalmacji. Włochy ponadto zaanektowały dla zarządzane; przez siebie Albanii część przedwojennej Serbii (rejon Kosovo) i Macedonii. Większą część Macedonii okupowała pozostająca w sojuszu z Niemcami Bułgaria. Chorwacja z okrojoną Dalmacją oraz z Bośnią i Hercegowiną stała się pseudoniezależnym państwem tzw. Niezależnym Państwem Chorwackim (NDH), pod kontrolą niemiecką: podobne państewko pod swoją kontrolą chcieli utworzyć Włosi w Czarnogórze, nie znaleźli jednak poparcia ludności, podczas gdy Serbia w granicach sprzed r. 1912 miała tworzyć pseudoniezależne państwo pod okupacją niemiecką. W agresji przeciwko Jugosławii w kwietniu 1941 r. wzięły również udział Węgry, które zajęły zach. część Wojwodiny (Baczkę), podczas gdy jej część wsch. (Banat) znajdowała się pod administracją niemiecką. Przeciw okupantom oraz współpracującym z nimi reakcyjnym rządom kolaboranckim w Zagrzebiu i Belgradzie w lecie 1941 r. wybuchło powstanie ludowe, kierowane przez komunistów, które stopniowo, aż do wiosny 1945 r. wyzwalało coraz to dalsze części państwa. 29 XI 1945 r. proklamowano Federacyjną Ludową Republikę Jugosławii, składającą się z sześciu republik ludowych.

TABLICA 136.

ZSRR w latach 1922-1939 (część europejska). Granice ZSRR w Europie zostały ostatecznie ustalone w 1atach 1920-1921 (zob. tabl. 132). Utworzony w grudniu 1922 r. Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich objął w Europie: Rosyjską Federacyjną Socjalistyczną Republikę Radziecką z szeregiem republik autonomicznych (Tatarska, Kałmucka, Komi, Baszkirska, Dagestańska, Karelska i in.). Ukraińską SRR, Białoruską SRR oraz Zakaukaską Federacyjną Socjalistyczną Republikę Radziecką (ZFSRR) składającą się z trzech republik - Armeńskiej SRR, Gruzińskiej SRR i Azerbejdżańskiej SRR. W 1936 r. federacja ta została rozwiązana i wymienione republiki stały się samodzielnymi republikami związkowymi. Oprócz RFSRR niektóre republiki związkowe posiadały w swym składzie republiki autonomiczne - w USRR znajdowała się Mołdawska ASRR, a kilka innych w granicach republik zakaukaskich. Wszystkie podziały opierały się na zasadzie etnicznej. Każdemu narodowi konstytucja radziecka przyznała prawo posiadania własnej państwowości socjalistycznej o cechach narodowych, z równouprawnieniem w dziedzinie języka i własnej kultury. Władza radziecka położyła wielki nacisk na rozwój gospodarczy i narodowokulturalny kraju. Pierwsze miejsce w rozwoju gospodarczym zajmował przemysł, opierający się na wykorzystaniu niezmierzonych bogactw naturalnych, przez rządy carskie mało eksploatowanych, lub w ogóle nie znanych. Szczególnie uprzywilejowane pod względem występowania bogactw naturalnych i mające możność wytworzenia olbrzymich ośrodków przemysłowych były: środ. część RFSRR. Ukraina, rejony kaukaski i uralski. Stosownie do potrzeb rozwijała się komunikacja, powstawały nowe linie kolejowe i połączenia wodne. m.in. Kanał Białomorsko-Bałtycki (1933 r.) i Kanał Moskwa-Wołga (1937 r.). Wiele miast uległo przemianowaniu: Piotrogród (Petersburg) w 1924 r. na Leningrad, Jekaterynburg w 1924 r. na Swierdłowsk, Symbirsk w 1924 r. na Uljanowsk, i in. Stolicą ZSRR i RFSRR stała się Moskwa, USRR - do 1934 r. Charków, potem Kijów, BSRR - Mińsk, ZFSRR (do 1936 r.) - Tbilisi (dawna nazwa Tyflis).

TABLICA 137.

ZSRR w latach 1922-1945 (część azjatycka). Ponad dwukrotnie większa od europejskiej, część azjatycka ZSRR składa się przede wszystkim z terytorium RFSRR (z kilkoma republikami i okręgami autonomicznymi, oraz obwodami narodowymi) oraz z pięciu republik związkowych

na obszarze dawnego Turkiestanu: Kazachskiej, Kirgiskiej, Tadżyckiej, Turkmeńskiej i Uzbeckiej SRR. Początkowo były one autonomicznymi republikami RFSRR, następnie uzyskiwały status republik związkowych, zatwierdzony ostatecznie przez konstytucję w 1936 r. Dwa dawne państwa wasalne Rosji carskiej, Chiwa i Buchara, w 1924 r. weszły w skład Turkmeńskiej i Uzbeckiej ASRR (potem SRR); czasowo istniała także Turkiestańska ASRR, wchodząca w skład RFSRR, a zlikwidowana w 1924 r. na rzecz nowych republik opartych na zasadzie etnicznej. Istniejąca w 1atach 1920-1922 Republika Dalekiego Wschodu przyłączyła się również do RFSRR, a ostatnia w skład ZSRR weszła w 1944 r. Tannu-Tuwa (jako Tuwiński Obwód Autonomiczny w RFSRR, od 1961 r. Tuwińska ASRR). Tak jak w europejskiej, tak i w azjatyckiej części ZSRR władza radziecka położyła największy nacisk na rozwój gospodarczy i narodowo-kulturalny. Na podłożu istniejących tu niezmierzonych bogactw naturalnych rozbudowano stopniowo potężny przemysł, a poszczególnym narodom, choćby najmniejszym, zapewniono swobodny rozwój własnej kultury narodowej (m.in. powstały uniwersytety w republikach środkowoazjatyckich). Rozbudowano poważnie komunikację, budując m.in. drugi tor kolei transsyberyjskiej, oraz zupełnie nowe połączenie (w 1atach 1927-1931), tzw. Turksib - linię Turkiestańsko-Syberyjską łączącą Azję Środ. z Syberią. W związku z rozwojem przemysłu powstały liczne nowe miasta, a wiele spośród dawniej istniejących małych mieścin stało się potężnymi ośrodkami, jak np. Czelabińsk i Swierdłowsk (dawny Jekaterynburg) w Zagłębiu Uralskim, Nowokuźnieck w Zagłębiu Środkowosyberyjskim (Kuzbass) czy Komsomolsk nad Amurem na Dalekim Wschodzie.

TABLICA 138-139.

Europa w latach 1923-1939. W Europie granice ustalone na mocy traktatów z lat 1919-1920 nie uległy zmianie aż do r. 1938. Jedynie w wyniku wzrostu sity Niemiec i ustępliwości mocarstw zachodnich doszło do zlikwidowania w r. 1930 okupacji Nadrenii oraz powrotu Zagłębia Saary do Rzeszy w r. 1935. Główne niebezpieczeństwo dla pokoju europejskiego stanowił faszyzm, który opanował w 1922 r. Włochy, a w 1933 r. Niemcy. Zbliżone formy ustrojowe istniały także (w 1atach 1923- 1930) w Hiszpanii i od 1926 r. w Portugalii. Dyktatury pod różnymi postaciami ustanowione zostały także: w republikach bałtyckich (Litwa, Łotwa, Estonia), w Jugosławii (1929), w Bułgarii (1934) i w Grecji (1935 r.). W Europie zach. przybierały natomiast na sile prądy demokratyczne. W Hiszpanii w 1931 r. zlikwidowano monarchię, lecz w 1936 r. reakcja wywołała tam wojnę domową, obalając w 1939 r. demokratyczną republikę przy pomocy Niemiec i Włoch. Państwa faszystowskie ciążyły ku sobie; w 1936 r. doszło do zbliżenia niemieckowłoskiego (tzw. „oś” Berlin-Rzym), w 1atach 1936-1937 Niemcy zainicjowały utworzenie bloku antyradzieckiego - Paktu Antykominternowskiego, do którego w 1939 r. przystąpiły Węgry i Hiszpania (oraz Japonia). Faszyzm niemiecki dążył do zaborów terytorialnych. Ofiarą tych dążeń padła najpierw Austria, włączona do Rzeszy w marcu 1938, potem w dwóch etapach (jesienią 1938 i w marcu 1939 r.)

Czechosłowacja, a następnie Kłajpeda (w marcu 1939). W kwietniu 1939 r. Włochy zajęły Albanię. Dla obrony istniejącego stanu posiadania państwa zagrożone przez rewizjonizm terytorialny łączyły się sojuszami. Przewodziła tu Francja, która w 1921 r. zawarła sojusz z Polską, w 1924 z Czechosłowacją oraz w 1935 r. z ZSRR. Sojusze te nie miały jednak realnej wartości wobec braku zdecydowania w polityce francuskiej, ulegającej brytyjskim nastrojom zaspokajania agresorów (appeasement). Tak samo nie spełniły swej roli sojusze w środ. i pd.-wsch. Europie ani Mała Ententa z 1atach 1921-1933 (Czechosłowacja. Jugosławia, Rumunia) utworzona przeciwko rewizjonizmowi węgierskiemu (nie próbująca powstrzymać agresji węgierskiej przeciwko Czechosłowacji w jesieni 1938 r.) ani Ententa Bałkańska (Grecja, Jugosławia, Rumunia, Turcja) z 1934 r. z ostrzem wymierzonym przeciwko rewizjonizmowi bułgarskiemu. Rewizjonizm Węgier i Bułgarii popierały Niemcy i Włochy. Nad zachowaniem pokoju w Europie miała czuwać Liga Narodów utworzona w 1920 r. z siedzibą w Genewie, do której stopniowo przystąpiły wszystkie państwa europejskie. W 1926 r. do Ligi wstąpiły Niemcy, a po ich wystąpieniu z Ligi w r. 1933 wszedł w jej skład w 1934 r. Związek Radziecki, pragnący przeciwdziałać agresji faszystowskiej. Liga okazała się jednakże instytucją nie mającą żadnych możliwości czynnego działania, co ujawniło się w pełni podczas agresji włoskiej przeciwko Etiopii w 1atach 1935-1936 (Włochy wtedy wystąpiły z Ligi), a potem podczas agresji niemieckich w 1938 i 1939 r. Duże zagrożenie dla pokoju stanowiło również niezadowolenie mniejszości narodowych w poszczególnych państwach, np. w Polsce, Czechosłowacji, Jugosławii i Rumunii. Przeciw rządowi w Madrycie burzyli się Katalończycy, ludność cypryjska występowała przeciwko brytyjskiej władzy kolonialnej (powstanie w 1931 r.), a Irlandczycy domagali się zjednoczenia wyspy i zniesienia resztek zależności od Wlk. Brytanii; ten drugi cel osiągnęli w 1937 r., gdy Wolne Państwo Irlandzkie odrzuciło status dominium i ogłosiło się Republiką Eire. O wiele za późno próbowała przeciwstawić się imperializmowi Niemiec Wlk. Brytania, zawierając w r. 1939 sojusz z Polską, który zresztą także nie posiadał realnej wartości. Związek Radziecki w latach trzydziestych zawarł ze wszystkimi swymi sąsiadami traktaty o nieagresji.

TABLICA 140.

Bliski Wschód po roku 1923. Rozpad Imperium Osmańskiego przyniósł tylko częściowe wyzwolenie ziem arabskich. Na południu, na Płw. Arabskim, początkowo powstało nad M. Czerwonym Królestwo Hidżazu, w pewnym stopniu protegowane przez Anglików, co nie uchroniło go jednak od zajęcia przez Wahabitów z Nedżdu (środek półwyspu) w 1925 r.; w r. 1932 Nedżd i Hidżaz połączyły się i utworzyły jednolite państwo Arabię Saudyjską. Na północ od Płw. Arabskiego powstały bądź uzależnione od Anglików państwa,

jak Emirat Transjordanii (w 1922 r.) i Król. Iraku, bądź mandaty Ligi Narodów, oddane pod zarząd Anglii (Palestyna) oraz Francji (Syria i Liban). W Palestynie Anglicy czasowo popierali imigrację żydowską, jednak wobec ostrego sprzeciwu tamtejszej większości arabskiej imigracji zakazali, lecz mimo zakazu rozwijała się ona nadal. Transjordania była mandatem brytyjskim do r. 1946, a Palestyna do 1948, podczas gdy Irak uzyskał w 1932 r. formalną niepodległość z zastrzeżeniem brytyjskiej kontroli wojskowej. Francja stopniowo rozszerzała prawa Syrii i Libanu, lecz zrzekła się mandatu dopiero po II wojnie światowej, w wyniku ostrych wystąpień arabskich. Turcja, będąc od r. 1922/1923 państwem czysto narodowym tureckim, nie wysuwała roszczeń wobec krajów arabskich, prowadziła jednak spór z Irakiem o ważny rejon Mosulu (zagłębie naftowe), przegrywając go, oraz z Syrią o okręg Aleksandretty; w r. 1938 okręg ten stał się jednostką autonomiczną jako Kraj Hatay, a w r. 1939 Francja odstąpiła go Turcji. W 1937 r. został zawarty w Saadabad w Iranie (do 1934 r. zwanym Persją) regionalny Pakt Przednioazjatycki między Afganistanem. Irakiem, Iranem i Turcją.

TABLICA 141.

Polska podczas II wojny światowej. WOJNA OBRONNA POLSKI W R 1939. Plan ataku na Polskę ukryty pod kryptonimem „Fall Weiss”, którego realizacja rozpoczęła się w dniu 1 IX 1939 r. przewidywał okrążenie i zniszczenie wojsk polskich jeszcze na terenach położonych na zachód od Wisły, Sanu i Narwi. W tym celu Niemcy utworzyli dwie grupy armii. Grupa Armii „Południe” składała się z 14, 10 i 8 armii, koncentrowała się na Śląsku i w Słowacji, a wspomagana była przez 4 flotę powietrzną. Grupa Armii „Północ” składająca się z 4 i 3 armii była wspierana przez 1 flotę powietrzną oraz Powietrzną Grupę „Prusy Wschodnie”. Łącznie, wraz z zebranymi w pobliżu granic polskich odwodami Naczelnego Dowództwa Wermachtu na froncie polskim działało 18 korpusów i grup operacyjnych. 7 dywizji pancernych, 4 dywizje lekkie, 4 dywizje zmotoryzowane, 3 zmotoryzowane pułki SS. 1 brygada kawalerii. 3 dywizje górskie, 43 dywizje i 3 brygady piechoty, wojska 8 odcinków straży granicznej (Grenzschutzu) oraz 3 dywizje słowackie, razem 79 większych jednostek. Ugrupowanie obronne wojsk polskich przedstawiało się następująco: na prawym skrzydle znajdowała się Samodzielna Grupa Operacyjna „Narew” i armia „Modlin”. Pomorza bronić miała armia „Pomorze”, w Wielkopolsce koncentrowała się armia „Poznań”, na południe od niej armia „Łódź”, na Śląsku i wzdłuż granicy słowackiej po wsch. stoki Tatr armia „Kraków”, na wschód od niej armia „Karpaty”. W wielkim łuku Wisły zbierać się miała odwodowa armia „Prusy”, pozostałe odwody pod Wyszkowem, Kutnem, Tarnowem i Lublinem. Łącznie, wraz z mieszaną dywizją „Kobryń” miano wystawić 40 dywizji piechoty, 11 brygad kawalerii, 2 brygady pancerno-motorowe oraz 83 bataliony Obrony Narodowej. Nie wszystkie te jednostki zdołały się zmobilizować i skoncentrować. Pomimo zaciętego i bohaterskiego oporu wojsk polskich przeważającym liczebnie, a zwłaszcza technicznie, wojskom hitlerowskim w zasadzie udało się zrealizować

plan operacyjny, choć musiały one wprowadzić doń zmiany. Nie udało się Niemcom otoczyć i zniszczyć armii „Kraków” na jej pozycjach wyjściowych. Armia „Łódź” po zaciętym oporze nad granicą wycofała się do Modlina, który bronił się do końca września. Odwodowa armia „Prusy” znajdowała się jeszcze w stadium koncentracji, gdy spadło na nią uderzenie 10 armii niemieckiej, któremu nie zdołała się przeciwstawić. Armia „Pomorze” została wprawdzie pobita w pierwszych dniach września, ale po połączeniu z armią „Poznań” dokonała zwrotu zaczepnego na skrzydło 8 armii niemieckiej, co spowodowało przejściowy kryzys w dowództwie niemieckim i zmusiło go do przerzucenia wielkiej ilości dywizji nad Bzurę. Po bitwie nad Bzurą szczątki armii „Poznań” i „Pomorze” przedostały się do Warszawy, która stawiała nieprzyjacielowi bohaterski opór do 28 września. Armia „Modlin”, po kilkudniowym zaciętym oporze pod Mławą, uległa przewadze 3 armii niemieckiej. Lewe skrzydło tej armii, wzmocnione grupą pancerną przerzuconą z 4 armii uderzyło na Samodzielną Grupę Operacyjną „Narew” i dokonało głębokiego rajdu na południe, nawiązując kontakt z nacierającymi od południa szybkimi wojskami 14 armii niemieckiej. W ten sposób nastąpiło dwustronne oskrzydlenie większej części wojsk polskich, które jednak zacięcie walczyły wewnątrz okrążenia. Na południu skutecznie działała nowoutworzona armia „Małopolska”, która odparła natarcie niemieckie na Lwów. Zebrana na Polesiu grupa gen. Kleberga podjęła marsz na zachód, usiłując przyjść z odsieczą oblężonej Warszawie i walczyła skutecznie aż do 5 października. Nieco wcześniej (2 X) zakończył się opór Grupy Obrony Wybrzeża, która prowadziła walkę z przeważającymi siłami wojsk lądowych, lotnictwa i marynarki niemieckiej. W żadnej z przeprowadzonej w Europie zwycięskich kampanii II wojny światowej hitlerowcy nie posiadali tak znacznej przewagi liczebnej i technicznej nad przeciwnikiem jak w Polsce, pomimo to realizacja „Fall Weiss” uległa na skutek oporu polskiego znacznemu przedłużeniu, a wysokie straty (zwłaszcza w sprzęcie) zmusiły dowództwo niemieckie do przesunięcia ofensywy na froncie zachodnim aż do wiosny 1940 r. OKUPACJA HITLEROWSKA W POLSCE I WALKI ZBROJNE Z OKUPANTEM. Terytorium Polski po zajęciu przez wojska niemieckie oddano początkowo pod zarząd wojskowych władz okupacyjnych, ale już w październiku 1939 r. województwa śląskie, poznańskie, większa część łódzkiego, część warszawskiego, krakowskiego i kieleckiego zostały włączone administracyjnie do Rzeszy, a z reszty ziem polskich utworzono tzw. Generalne Gubernatorstwo ze stolicą w Krakowie. Po ataku na ZSRR Niemcy powiększyli GG o Dystrykt Galicja, okręg Białostocki przyłączyli do Rzeszy, ponadto utworzyli Komisariaty Rzeszy „Wschód” i „Ukraina”. Najwyższą faktyczną władzę na terenach okupowanych sprawował Główny Urząd Bezpieczeństwa Rzeszy i jego szef Himmler. Opracowany przez SS „Generalny plan Wschód” przewidywał eksterminację narodu polskiego i skolonizowanie ziem polskich przez Niemców. W tym celu przeprowadzono wysiedlenie ludności polskiej najpierw z terenów włączonych do Rzeszy, zorganizowano obozy koncentracyjne, które stały się obozami masowej zagłady. Ludność żydowską zamknięto w gettach i poddano ją następnie całkowitej eksterminacji. Miliony ludzi aresztowano, lub też wywożono na roboty przymusowe do Rzeszy. Odpowiedzią na terror okupanta był masowy ruch oporu, dysponujący prasą podziemną i sprężystą organizacją. Do najważniejszych organizacji należały: Związek Walki Zbrojnej (ZWZ) przekształcony w 1942 r. w Armię Krajową (AK),

Bataliony Chłopskie (BCh), Gwardia Ludowa - siła zbrojna Polskiej Partii Robotniczej. 1 stycznia 1944 r. ugrupowania lewicy powołały Krajową Radę Narodową, a ta - Armię Ludową (AL). Organizacje te prowadziły rozmaite formy walki, od sabotażu, aż po powstania zbrojne włącznie. Oddziały partyzanckie na zapleczu frontu wschodniego utrudniały Niemcom prowadzenie działań wojennych. Partyzantka polska, a na terenach wschodnich radziecka, objęły znaczne obszary kraju.

TABLICA 142.

Europa podczas II wojny światowej (1939-1943). Wojna rozpoczęła się od napaści Niemiec na Polskę 1 września 1939 r. W celu zabezpieczenia przed Niemcami ludności zamieszkującej ziemie zach. Białorusi i Ukrainy, należące do Polski, ZSRR zajął te obszary, oddając Litwie Wilno. Niemcy wiosną 1940 r. dokonały dalszych agresji, zajmując w kwietniu Danię i Norwegię, w maju Holandię, Belgię, i Luksemburg. Francja i Wlk. Brytania od 3 IX 1939 r. były w stanie wojny z Niemcami, lecz działań bojowych nie prowadziły. Dopiero ofensywa niemiecka przeciwko Francji w maju 1940 r. zmusiła Francję do czynnego oporu, zakończonego w końcu czerwca 1940 r. jej kapitulacją. Niemcy okupowali pn. i zach. Francję, a pd. część z rządem w Vichy, kolaborującym z Niemcami i zwalczanym przez patriotów oraz przez Komitet Wolnych Francuzów z siedzibą w Londynie, pozostała chwilowo wolna. Sojusznik Niemiec, Włochy, w jesieni 1940 r. zaatakowały Grecję, ponosząc porażkę. W czerwcu 1940 r. wystąpiły one także przeciwko Francji i Wlk. Brytanii. Gdy zmuszenie Wlk. Brytanii do kapitulacji okazało się niemożliwe. Niemcy od jesieni 1940 r. zaczęły przygotowywać agresję przeciwko ZSRR, wbrew zawartemu 23 VIII 1939 r. paktowi o nieagresji. Związek Radziecki umacniał tymczasem swoje pozycje strategiczne, zyskując w marcu 1940 r., po wojnie z Finlandią, zabezpieczenie dla Leningradu, w lipcu 1940 r. odzyskując zwróconą przez Rumunię Besarabię, wreszcie osiągając szerokie wyjście na Bałtyk dzięki przystąpieniu do ZSRR trzech republik: Estonii, Łotwy i Litwy, które przyjęły latem 1940 r. ustrój radziecki. W celu okrążenia ZSRR Niemcy porozumiały się z Finlandią i Rumunią, do której wprowadziły swoje wojska, następnie w marcu 1941 r. narzuciły Bułgarii przystąpienie do tzw. Paktu Trzech (Niemcy-Włochy-Japonia), co wywołało przesilenie w Jugosławii, chwilowy akces do tegoż paktu, a następnie przewrót antyfaszystowski. 6 IV 1941 r. Niemcy podjęły agresję przeciwko Jugosławii i Grecji, kończąc i tę kampanię pomyślnie. Podbitą Jugosławię Niemcy podzieliły między siebie i swych sojuszników (zob. tabl. 135). Dnia 22 VI 1941 r. Niemcy napadły na ZSRR. Początkowo wojska niemieckie odnosiły znaczne sukcesy, lecz w grudniu 1941 r. atak niemiecki załamał się pod Moskwą, a w 1942 r. Armia Radziecka rozpoczęła stopniowe wypieranie najeźdźców. Przełomem w całej wojnie stała się w końcu 1942 r. zwycięska dla ZSRR bitwa nad Wołgą (bitwa stalingradzka), po której Niemcy już właściwie musieli uważać wojnę

za przegraną. W walce z najeźdźcą wydatną pomoc dla ZSRR stanowiły działania partyzanckie we wszystkich okupowanych przez hitlerowców krajach, m. in. w Polsce i Jugosławii. Wlk. Brytania już w czerwcu 1941 r. uznała ZSRR za sojusznika i nawiązała z nim współpracę, trzecim partnerem stały się później Stany Zjednoczone. Po nawiązaniu stosunków między polskim rządem emigracyjnym w Londynie a rządem ZSRR, w Związku Radzieckim zaczęła formować się armia polska, którą jednak rząd emigracyjny wycofał do Iranu. W r. 1943 z inicjatywy Związku Patriotów Polskich w ZSRR utworzono 1 Dywizję Piechoty im. T. Kościuszki, która stała się zalążkiem Wojska Polskiego, odtąd siły polskie brały udział w walkach obok Armii Radzieckiej. Bardzo poważne znaczenie miała wojna morska, w której Wlk. Brytania pomimo licznych porażek potrafiła utrzymać swoją pozycję, a na M. Śródziemnym zadawała ciężkie ciosy flocie włoskiej.

TABLICA 143.

Europa podczas II wojny światowej (1944-1945). Rok 1943 był już zapowiedzią wyraźnego zwycięstwa bloku antyfaszystowskiego, który od grudnia 1941 r. poważnie wzmocnił się wskutek przystąpienia do wojny Stanów Zjednoczonych. Udział Stanów Zjednoczonych w wojnie na terenie Europy zaznaczał się głównie w dostawach na rzecz Wlk. Brytanii i ZSRR, a w listopadzie 1942 r. wojska USA wylądowały we francuskiej Afryce pn., przyczyniając się do poważnego zagrożenia Włoch i w konsekwencji, po inwazji aliantów latem 1943 r. na Sycylię, główny sojusznik Niemiec, Włochy, zostały rozbite i zmuszone do kapitulacji. Tymczasem Niemcy pod koniec 1942 r. zajęły resztę Francji, a w odpowiedzi na przejście Włoch do przeciwnego obozu zagarnęły większą część Płw. Apenińskiego i utworzyły na północy neofaszystowską tzw. Włoską Republikę Socjalną (stolica Saló). Główny ciężar wojny ponosił nadal Związek Radziecki, stopniowo wypierający siły najeźdźców ze swego terytorium. Latem 1944 r. przełamano front w Rumunii, która 25 VIII 1944 r. zerwała z Niemcami i wypowiedziała im wojnę. Z kolei odpadły od Niemiec Bułgaria, gdzie 9 IX 1944 r. władzę objęły siły demokratyczne, oraz Finlandia. W wyniku tego Niemcy musieli ewakuować Grecję i większą część Jugosławii; 20 XI przy pomocy radzieckiej został wyzwolony Belgrad, który stał się stolicą ludowej Jugosławii, a wyzwalanie pozostałych obszarów zakończyło się wiosną 1945 r. Tymczasem na zachodzie Europy został w końcu utworzony drugi front. 6 VI 1944 r. Amerykanie i Anglicy wylądowali we Francji i zaczęli zwolna wypierać Niemców; w Paryżu wybuchło powstanie, które przyczyniło się do oswobodzenia stolicy, a w końcu sierpnia zainstalował się tam tymczasowy rząd Wolnej Francji (rząd marszałka Petaina współpracujący z III Rzeszą przeniósł się z Vichy do Niemiec). Częściowo wyzwolono także Belgię. W lipcu 1944 r. Armia Radziecka i utworzone w ZSRR Wojsko Polskie

przekroczyły Bug i zajęły Chełm (lubelski), gdzie 22 VII ogłoszono manifest Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego, proklamujący Polskę Ludową. Stopniowo wyzwolona została wsch. część ziem polskich. 1 VIII 1944 r. wybuchło w Warszawie inspirowane przez rząd emigracyjny powstanie antyniemieckie, które poniosło klęskę, tak samo jak rozpoczęte 29 VIII powstanie słowackie. Niemcy podjęli ostatnią próbę ofensywy na zachodzie w połowie grudnia 1944 r. (w Ardenach). która spowodowała apel mocarstw zachodnich do ZSRR o przyspieszenie nowej ofensywy. Rozpoczęła się ona 12 I 1945 r. i szybko odniosła decydujące sukcesy, wyzwalając resztę ziem Polski i wkraczając na teren Niemiec. Równocześnie toczyły się ciężkie walki na Węgrzech i w Słowacji, skąd Niemcy wycofywali się bardzo wolno. Budapeszt, Bratysława i Wiedeń zostały wyzwolone w kwietniu 1945 r. Patrioci austriaccy proklamowali niepodległą Austrię. Zachodni sojusznicy, po zlikwidowaniu ostatniej ofensywy niemieckiej, postępowali również szybko w głąb Niemiec i w połowie kwietnia oddziały amerykańskie i radzieckie spotkały się nad Łabą. Niemcy nadal stawiali zacięty opór, oddzielne grupy wojsk niemieckich trzymały się jeszcze w Kurlandii, mimo że Armia Radziecka wyzwoliła tymczasem całą Litwę i byłe Prusy Wsch., wojska niemieckie okupowały nadal Norwegię, Danię (w obu tych krajach działał silny ruch oporu), Holandię, a do końca kwietnia także pn. Włochy, wyzwolone dopiero 27 IV 1945 r. Część sił niemieckich na zachodzie kapitulowała 4 maja, całkowita kapitulacja nastąpiła 9 maja 1945 r. Ostatnim aktem walki wyzwoleńczej było powstanie w Pradze (5 V 1945 r.), któremu z pomocą pospieszyła Armia Radziecka. W pn. Jugosławii walki przeciągnęły się do 15 V 1945 r.

TABLICA 144.

Wojna na Oceanie Spokojnym (1941-1945). Militaryści japońscy kontynuowali działania agresywne głównie po r. 1939. W 1940 r. za zgodą rządu w Vichy wkroczyli do Indochin Francuskich. Przez cały rok 1941 przygotowywali agresję przeciwko Stanom Zjednoczonym. Wlk. Brytanii i Holandii, w celu zdobycia nowych terenów dla emigracji i nowych źródeł surowców, co dałoby podstawy do hegemonii nad całą Azją, a przynajmniej wschodnią. 7 XII 1941 r. Japończycy zaatakowali bazę floty amerykańskiej na Hawajach (Pearl Harbor), a następnie Filipiny, Singapur, Indie Holenderskie, stopniowo odnosząc wszędzie chwilowe sukcesy i zajmując ogromne obszary, niezwykle cenne pod względem gospodarczym. Kontynuowali też agresję w Chinach (w 1940 r. utworzyli w Nankinie rząd kolaborancki), lecz siły patriotyczne stawiały im zacięty opór. Okupowali Birmę i opanowali szereg wysp na O. Spokojnym (m. in. część Nowej Gwinei), zagrażając Australii. Stany Zjednoczone, mimo silnego oporu Japonii, systematycznie wypierały ją z zajętych wysp. W wielkich bitwach morskich Midway i Wake w 1942 r. Japończycy ponieśli dotkliwe porażki. Ciężkie walki w rejonie Nowej Gwinei i Wysp Salomona pod koniec 1943 r. skończyły się również klęską Japonii, która przestała zagrażać Australii. W 1944 r. Amerykanie odebrali Japończykom Wyspy Marshalla i Karoliny

oraz swoją kolonię Guam, a pod koniec roku przystąpili do odzyskania Filipin, gdzie walki przeciągnęły się jednakże aż do wiosny 1945 r. Decydujące walki toczyły się w 1944 r. i na początku 1945 r. Na wiosnę 1945 r. Amerykanie, po zdobyciu wysp Iwo Jima i Okinawy, mogli dokonywać nalotów powietrznych na Japonię. W wyniku koncentrycznych uderzeń wojsk radzieckich przy współudziale armii mongolskiej została rozbita japońska armia kwantuńska, wyzwolono Mandżurię, pn. Koreę, pd. Sachalin i Kuryle, co przyspieszyło kapitulację Japonii. Zrzucenie więc bomby atomowej na Hiroszimę (6 VIII 1945) i Nagasaki (9 VIII 1945) nie było podyktowane koniecznością strategiczną a stało się aktem antyhumanitarnym. Ostateczne podpisanie bezwarunkowej kapitulacji Japonii nastąpiło 2 IX 1945 r. KONTROFENSYWA SPRZYMIERZONYCH W REJONIE WYSP SALOMONA. Po zdobyciu Indonezji w 1942 r. Japończycy zamierzali opanować Australię, w tym celu usiłowali stworzyć sobie bazy operacyjne na wyspach Salomona. M. Koralowe oraz archipelag tych wysp stały się terenem skomplikowanych operacji marynarki, lotnictwa i wojsk lądowych Japonii oraz wojsk sprzymierzonych. Po długotrwałych walkach, prowadzonych ze zmiennym szczęściem, Amerykanie uzyskali przewagę, zniszczyli główne siły floty japońskiej, izolowali, a następnie zlikwidowali garnizony japońskie na wyspach. Walki w rejonie wysp Salomona stanowiły obok bitwy koło Midway punkt zwrotny w II wojnie światowej na Dalekim Wschodzie.

TABLICA 145.

Polacy na frontach II wojny światowej. Przez cały okres II wojny światowej wojska polskie walczyły poza granicami kraju. W 1939 r. rozpoczęto organizację wojska polskiego we Francji. Osiągnęło ono 80.000 ludzi i wzięło udział w kampaniach 1940 r. w Norwegii (Samodzielna Brygada Strzelców Podhalańskich i marynarka wojenna) oraz we Francji (1 Dyw. Grenadierów, 2 Dyw. Strzelców Pieszych, 3 Dyw. Piechoty, 10 Bryg. Kawalerii Pancernej i lotnictwo). Po klęsce Francji ocalałe wojska przeniesiono na Wyspy Brytyjskie, a I Korpus Polski osłaniał wybrzeże Szkocji. Lotnicy polscy wzięli chlubny udział w bitwie powietrznej o Wlk. Brytanię, marynarka wojenna w walkach z Kriegsmarine i w służbie konwojowej na różnych akwenach świata. Na Bliskim Wschodzie powstała Brygada Karpacka, która w 1941 r. broniła Tobruku. Po ataku niemieckim na ZSRR na terenie Związku Radzieckiego powstały polskie formacje wojskowe, które zostały następnie wyprowadzone na Bliski Wschód i tam zorganizowane jako II Korpus WP. Po wylądowaniu aliantów we Włoszech, II Korpus został przeniesiony do Italii, odznaczył się w walkach o Monte Cassino, Ankonę i Bolonię. W 1944 r. w inwazji w Normandii wzięła udział 1 Dywizja Pancerna, która następnie uczestniczyła w wyzwoleniu Belgii i Holandii, a swój udział w wojnie zakończyła zdobyciem hitlerowskiej bazy morskiej Wilhelmshafen. We wrześniu 1944 r. Polska Brygada Spadochronowa uczestniczyła w wielkiej operacji

powietrzno-desantowej sprzymierzonych pod Arnhem. W walkach o Francję i Belgię w 1944 r. wzięli udział polscy partyzanci, a ich liczbę można oceniać na 20-30 tys. Przy końcu wojny polskie siły zbrojne na Zachodzie stanowiły 220.000 ludzi. Odnotowujemy, że w okupowanej Polsce przez cały okres wojny skutecznie działał ruch oporu. Partyzanckie oddziały GL, AL. BCh. AK i in. skupiały w swych szeregach ok. 1/2 mln ludzi. Na wiosnę 1943 r. z inicjatywy Związku Patriotów Polskich powstała w ZSRR 1 Dywizja Piechoty im. Tadeusza Kościuszki, która stanowiła zalążek 1 Korpusu, a następnie 1 Armii Wojska Polskiego. Już w październiku 1943 r. 1 Dywizja wzięła udział w bitwie pod Lenino. W lecie 1944 r. 1 Armia WP wkroczyła na ziemie polskie, uczestnicząc w walkach nad Wisłą, w wyzwoleniu Warszawy, przełamując Wał Pomorski i zdobywając Kołobrzeg. W ostatnim etapie II wojny światowej, obok 1 Armii, w Operacji Berlińskiej wzięła udział również i 2 Armia WP, która sforsowała Nysę Łużycką, od południa osłaniając główne uderzenia radzieckie, a następnie przyczyniła się do wyzwolenia pn. obszarów Czechosłowacji. W Operacji Berlińskiej uczestniczyło ok. 200.000 żołnierzy polskich, a całe WP liczyło w tym czasie już ok. 400 tys. żołnierzy. Łącznie z polskimi silami zbrojnymi na zachodzie w końcowym etapie wojny znajdowało się pod bronią ponad 600 tys. polskich żołnierzy. WALKI O NARVIK 8-30 V 1940 r. W walkach o Narvik obok oddziałów francuskich, brytyjskich i norweskich wzięła udział Samodzielna Brygada Strzelców Podhalańskich. Niemcy, którzy wylądowali w Narviku, dążąc do zabezpieczenia przechodzących przez ten port transportów szwedzkiej rudy żelaznej, zostali wyparci z miasta, jednak sukces sprzymierzonych nie mógł być wykorzystany na skutek klęski Francji, która spowodowała ewakuację wojsk alianckich z Norwegii. W zaciętych walkach pod Narvikiem polska brygada straciła łącznie ponad 300 zabitych, rannych i zaginionych. BITWA O MONTE CASSINO. W dniu 11 maja 1944 r. armie sprzymierzonych rozpoczęły ofensywę na froncie włoskim przeciwko pozycjom niemieckim, na tzw. linii Gustawa, których jednym z filarów były umocnienia na Monte Cassino, już kilkakrotnie bezskutecznie atakowane przez wojska brytyjsko-amerykańskie. Zadanie zdobycia klasztoru bronionego przez wyborową niemiecką dywizję spadochronową otrzymał II Korpus Polski. W dniu 18 maja wojska polskie kosztem strat wynoszących 4199 ludzi (w tym 924 zabitych) zdobyły umocniony masyw górski na zachód od klasztoru, a także i sam klasztor Monte Cassino. Sukces ten stanowił istotny moment bitwy o Rzym, która doprowadziła do wyzwolenia stolicy Włoch.

TABLICA 146.

Terror hitlerowski w Europie Środkowej. Od początku swego istnienia reżim hitlerowski stosował terror najpierw wobec niemieckich ugrupowań lewicowych i demokratycznych, a w miarę postępujących podbojów, wobec narodów krajów okupowanych, zwłaszcza w środ.-wsch. Europie. W 1942 r. hitlerowcy podjęli masową eksterminację całej ludności żydowskiej. Głównym wykonawcą rozkazów Hitlera i inspiratorem polityki terroru była organizacja SD (Sicherheits Dienst) i SS (Schutz-Staffel) kierowane przez Heinricha

Himmlera, który stał na czele Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy (RSHA). Rozbudowano więzienia i obozy koncentracyjne, których gęsta sieć pokryła cały obszar Rzeszy i krajów okupowanych. Więźniów mordowano a także wykorzystywano ich jako siłę roboczą dla potrzeb gospodarki Niemiec. Oprócz głównych obozów koncentracyjnych istniały setki podobozów, a także obozy zagłady, w których uśmiercano miliony ludzi. Wielu zbrodni ludobójstwa dopuścili się hitlerowcy również na jeńcach wojennych, głównie radzieckich. Dokonywali także masowych egzekucji w więzieniach, w miastach i we wsiach, zwłaszcza na terenach o natężonym ruchu oporu. Największy terror szalał na ziemiach polskich, na okupowanych obszarach ZSRR, w Jugosławii i w Grecji, od 1944 r. również w pn. Italii i na terenie Słowacji. POWSTANIE WARSZAWSKIE 1 VIII - 2 X 1944. Powstanie warszawskie wybuchło 1 VIII 1944 r. na rozkaz Komendy Głównej Armii Krajowej. Podjęcie decyzji o powstaniu spowodowane zostało zarówno chęcią walki z wrogiem w obliczu nadchodzącej, jak się zdawało, ostatecznej klęski III Rzeszy, jak i dążeniem do zyskania przez rząd polski w Londynie atutu w przetargach z rządem radzieckim i Polskim Komitetem Wyzwolenia Narodowego. Cele polityczne dowództwa AK nie były znane szerokim warstwom społecznym. W powstaniu obok oddziałów AK wzięły udział jednostki AL przy współdziałaniu całej ludności stolicy. Powstańcom próbowały przyjść z pomocą oddziały 1 Armii WP, które w połowie września wyzwoliły Pragę. Po 63 dniach zaciętych walk, na skutek głodu, braku broni i amunicji dowództwo AK podpisało akt kapitulacji. Straty polskie wraz z ludnością cywilną wyniosły około 200.000 ludzi, Niemcy stracili ok. 26.000. Po powstaniu ludność Warszawy została wysiedlona, a ocalałe części miasta na wyraźny rozkaz Hitlera prawie całkowicie zniszczono.

TABLICA 147.

Wyzwolenie Polski. Wyzwolenie Polski odbyło się w trzech etapach. 22 VI 1944 r. rozpoczęło się uderzenie 1 Frontu Białoruskiego, które doprowadziło do zniszczenia niemieckiej Grupy Armii „Środek” na Białorusi. W lipcu nastąpiło natarcie lewego skrzydła 1 Frontu Białoruskiego poprzez Bug ku Wiśle. Na tym kierunku działała również 1 Armia WP. Nieco później wojska 1 Frontu Ukraińskiego rozpoczęły operację lwowsko-sandomierską. W wyniku tych działań do końca września 1944 r. zostały wyzwolone tereny po Wisłę i Narew (przy czym na zach. brzegu tych rzek powstało kilka przyczółków), oraz wsch. część obecnego województwa rzeszowskiego. 12 I 1945 r. rozpoczęła się operacja Wisła-Odra, w której wzięły udział wojska 1 i 4 Frontów Ukraińskich oraz 1 i 2 Frontów Białoruskich. Niemcy ponieśli kompletną klęskę, wojska radzieckie i polskie dotarły do Odry i przekroczyły tę rzekę. W dniu 17 I 1 Armia WP wyzwoliła Warszawę lewobrzeżną. 19 I wojska 1 Frontu Ukraińskiego wyzwoliły Kraków, wkrótce potem okrążony uprzednio Górnośląski Okręg Przemysłowy. W marcu 1945 r. wojska 1 i 2 Frontów Białoruskich zniszczyły niemieckie Grupy Armii „Wisła” i „Środek” na Pomorzu i wraz z 1 Armią WP dotarły do Bałtyku, wyzwalając Koszalin, Kołobrzeg, Gdańsk i Gdynię. Przez kilka

tygodni stawiał opór garnizon niemiecki w Poznaniu (do 23 II), prawie do końca wojny (6 V) bronili się hitlerowcy w okrążonym Wrocławiu. Najpóźniej, bo dopiero w końcu kwietnia i w początkach maja 1945 r. zostało wyzwolone Pogórze Sudeckie oraz zach. część Beskidu Śląskiego, a także Szczecin (26 IV). BITWA POD LENINO 12-13 X 1943. W dniach 12-13 X 1943 r. pod Lenino, wsią położoną nad rzeką Miereją na Białorusi, wojska 33 armii radzieckiej, w skład której wchodziła 1 Dywizja Piechoty im. Tadeusza Kościuszki wraz z 1 pułkiem czołgów, podjęły próbę przełamania pozycji 89 korpusu 4 armii niemieckiej. Dywizja polska, licząca ponad 12 tys. ludzi, stanowiła centrum ugrupowania 33 armii, wspartego silną artylerią. 1 i 2 pułki piechoty oraz 1 pułk czołgów i odwodowy 3 pułk piechoty pomimo ciężkich strat sforsowały Miereję i utrzymały przyczółki na jej zach. brzegu. Bitwa stanowiła chrzest bojowy pierwszej wielkiej jednostki ludowego Wojska Polskiego, a jej rocznica jest święcona jako Dzień Wojska Polskiego. WALKI 1 ARMII WOJSKA POLSKIEGO NA WALE POMORSKIM 30 I 7 III 1945. Po wyzwoleniu Warszawy 1 Armia WP, stanowiąca część prawego skrzydła wojsk 1 Frontu Białoruskiego, posuwała się naprzód w kierunku pn.-zach. i przekroczyła dawną granicę polsko-niemiecką na zachód od Bydgoszczy, napotykając na drodze umocnione pozycje Wału Pomorskiego, zbudowanego przez Niemców w okresie międzywojennym. Po ciężkich walkach okupionych dużymi stratami wojsko polskie w okresie 30 I - 4 III 1945 r. przełamało kolejno pozycję przesłaniania, główną niemiecką pozycję obronną oraz pozycję ryglową. Sukces ten ułatwił zniszczenie Grupy Armii „Wisła” i wyzwolenie Pomorza Zach.

TABLICA 148.

Europa po II wojnie światowej (1945-1965). Mapa Europy po r. 1945 wykazuje bardzo niewielkie zmiany w porównaniu ze stanem po r. 1919 w części zachodniej, lecz poważne w częściach środkowej i wschodniej. Na zachodzie Europy doszło właściwie tylko do drobnych przesunięć granicy francusko-włoskiej w Alpach w 1947 r. na korzyść Francji. W 1944 r. Islandia stała się państwem samodzielnym. Ogromne zmiany zaszły w środkowej Europie. Na konferencjach międzysojuszniczych w Teheranie (28 IX - 1 XII 1943), a zwłaszcza w Jałcie (4-11 II 1945) i Poczdamie (17 VII - 2 VIII 1945) ustalono zasady kontroli Niemiec po ich kapitulacji oraz podział byłej Rzeszy na 4 strefy okupacyjne (tak samo podzielony został Berlin, leżący wewnątrz radzieckiej strefy): pod kontrolą ZSRR (wschód po Łabę). Wlk. Brytanii (pn.-zachód), Francji (zachód) i Stanów Zjednoczonych (pd.-zachód). Konferencja w Poczdamie podjęła uchwałę o przekazaniu ziem etnicznie polskich - obszarów na wschód od Odry i Nysy Łużyckiej oraz byłego W. M. Gdańska i większej części byłych Prus Wsch. w skład odbudowanej Polski. Odbudowane zostały wszystkie państwa zagarnięte przez Niemcy hitlerowskie: Austria (do r. 1955 pozostawała pod okupacją 4 mocarstw), Czechosłowacja (w granicach z 1937 r., bez Ukrainy Zakarpackiej, odstąpionej ZSRR na mocy układu z 29 VI 1945 r.), oraz Jugosławia, której terytorium uległo

powiększeniu na pn.-zachodzie (na mocy traktatu pokojowego z Włochami z 10 II 1947 r. Do Jugosławii wróciły Istria, Kraina zach., Zadar i Rijeka. tj. niemal wszystkie zabory włoskie z 1at 1920-1924. Utworzono też Wolne Terytorium Triestu, które w r. 1954 podzieliły między siebie Włochy i Jugosławia (miasto zatrzymały Włochy). Austria i Węgry pozostały w przedwojennych granicach: Rumunia odzyskała zabrany przez Węgry w 1940 r. pn. Siedmiogród. Grecja odzyskała w 1947 r. od Włoch Dodekanez. Obszar Rumunii zmniejszył się w porównaniu do jej obszaru z 1939 r., gdyż Besarabię i pn. Bukowinę odzyskał ZSRR w 1940 r., co zatwierdził traktat pokojowy w 1947 r., a pd. Dobrudzę odstąpiono Bułgarii w 1940 r.; fakt ten zatwierdził również traktat z 1947 r. ZSRR, powiększony w 1940 r. o terytoria republik nadbałtyckich Estonii, Łotwy i Litwy, o Besarabię i zach. ziemie Białorusi i Ukrainy, zyskał także wsch. część byłych Prus Wsch. z Królewcem (obecnie Kaliningrad) oraz Ukrainę Zakarpacką, przez co zaczął graniczyć z Czechosłowacją i z Węgrami. Szczególnie ważne przemiany zachodziły na obszarze podzielonych Niemiec. W strefie radzieckiej ukształtowały się podstawy dla nowego demokratycznego ustroju, podczas gdy w trzech strefach zachodnich odbudowano system kapitalistyczny. W r. 1949 utworzono: na wschodzie w b. strefie radzieckiej - Niemiecką Republikę Demokratyczną (NRD), ze stolicą w radzieckim sektorze Berlina, a na zachodzie z trzech zach. stref okupacyjnych Niemiecką Republikę Federalną (NRF), ze stolicą w Bonn. Niemiecka Republika Demokratyczna układem z 6 VI 1950 r. uznała linię Odry i Nysy Łużyckiej za definitywną granicę polsko-niemiecką. W atmosferze tzw. „zimnej wojny’”, zapoczątkowanej na przełomie lat 1947/1948, doszło do podziału Europy na przeciwstawne bloki. W 1949 r. z inicjatywy Stanów Zjednoczonych powstał Pakt Północnoatlantycki (NATO), który w Europie objął: Wlk. Brytanię, Holandię, Belgię, Luksemburg (tzw. Benelux), Francję, Włochy, Portugalię, Norwegię, Danię, Islandię, Grecję i Turcję, a w 1955 r. także NRF. Kraje socjalistyczne odpowiedziały najpierw tylko złączeniem swych wysiłków ekonomicznych, czego wyrazem było utworzenie w 1949 r. Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej, lecz w 1955 r., w odpowiedzi na przyjęcie NRF do NATO zawarły Układ Warszawski, mający zagwarantować współpracę polityczną i wojskową dla celów obronnych. Również na zachodzie powstał w 1957 r. blok gospodarczy (EWG), grupujący część państw zachodnioeuropejskich. Upadły w Europie monarchie: jugosłowiańska (1945 r.), włoska i bułgarska (1946 r.), rumuńska (1947 r.).

TABLICA 149.

Azja w latach 1939-1965. W Azji II wojna światowa była okresem ogromnych japońskich podbojów, a po kapitulacji Japonii w r. 1945 - jej imperium kolonialne rozpadło się; Japonia musiała zwrócić pd. Sachalin i Kuryle Związkowi Radzieckiemu, a Tajwan Chinom, wycofać się z Mandżurii, która wróciła także do Chin, oraz z Korei, która została podzielona na strefy okupacyjne: radziecką (północ) i amerykańską (południe). W 1948 r. w Korei powstały dwa państwa: na północy - Koreańska Republika Ludowo-

Demokratyczna, na południu - Republika Korei pod kontrolą Stanów Zjednoczonych. W 1aach 1950-1953 doszło między państwami koreańskimi do wojny, która zakończyła się przywróceniem stanu posiadania sprzed wojny. Japonia okupowana była przez Stany Zjednoczone, które zawarły z nią w r. 1951 traktat pokojowy. Chiny stały się republiką ludową w 1949 r., po usunięciu z kontynentu sił nacjonalistycznych, które schroniły się pod opieką Stanów Zjednoczonych na Tajwan i utworzyły tam, nie uznawane m.in. przez ChRL, oddzielne kapitalistyczne państwo. Ruchy narodowowyzwoleńcze w posiadłościach kolonialnych państw europejskich przyczyniały się do ustępstw, a w konsekwencji do całkowitego wycofywania się mocarstw kolonialnych z podbitych obszarów. Indie Brytyjskie, posiadające status dominium, domagały się pełnej niepodległości i uzyskały ją w 1950 r., przy czym część muzułmańska oddzieliła się i utworzyła Republikę Pakistanu (składała się ona z dwu części: Pakistanu i Pakistanu Wsch.). Próby Francuzów i Holendrów narzucenia Indochinom i Indonezji formy federacji z metropolią (Unia Francuska i HolenderskoIndonezyjska) nie powiodły się. Laos i Kambodża również wystąpiły z Unii Francuskiej. W pn. Wietnamie powstała Demokratyczna Republika Wietnamu ze stolicą w Hanoi. W zach. Azji poważny kryzys wywołało zniesienie mandatu brytyjskiego w Palestynie i proklamowanie tam państwa Izrael w 1948 r., co z miejsca doprowadziło do wojny żydowsko-arabskiej i podziału Palestyny przez ONZ na część żydowską i arabską w 1949 r.; w 1950 r. Transjordania stała się Królestwem Jordanii. INDOCHINY W LATACH 1939-1954. Indochiny, znajdujące się pod panowaniem Francji, zostały w 1940 r. okupowane przez Japończyków, którzy stąd podjęli inwazję na Malaje i Birmę. W czasie II wojny światowej Laos i Kambodża utraciły część terytorium na rzecz Syjamu. W Wietnamie ludność prowadziła walkę przeciw Japończykom, a w 1945 r. została proklamowana Demokratyczna Republika Wietnamu, nie uznana przez Francję, która próbowała zbrojnie przywrócić swą suwerenność w Indochinach. Kilkuletnia wojna zakończona kapitulacją wojsk francuskich pod Dien Bien Phu (7 V 1954 r.) doprowadziła do podziału Wietnamu. W wyniku postanowień konferencji genewskiej Francja uznała suwerenność Wietnamu, Laosu i Kambodży. Na północ od 17 równoleżnika powstała Demokratyczna Republika Wietnamu, oddzielona strefą zdemilitaryzowaną od tzw. Republiki Wietnamu, gdzie zaczęły wkrótce dominować wpływy amerykańskie. Przewidziane układem połączenie obu części Wietnamu nie nastąpiło.

TABLICA 150.

Ameryka Północna i Środkowa w XX wieku. Stany Zjednoczone w XX w. przeżywały dalszy dynamiczny rozwój gospodarczy, a udział w obu wojnach światowych, w 1atach 1941-1945, przyczynił się do gigantycznej rozbudowy przemysłu, będącego dostawcą państw europejskich (w latach 1941-1945 także Chin i Australii) oraz do wzrostu zasobów finansowych (m.in. dzięki korzyściom płynącym z eksportu). Wzrastała liczba ludności, rozwijała się komunikacja. W podobnie korzystnej sytuacji znalazła się Kanada, dominium brytyjskie, od r. 1931 niemal samodzielne, również uczestniczka obu wojen

światowych. Stany Zjednoczone prowadziły aktywną politykę nacisków gospodarczych i presji wojskowej wobec swoich sąsiadów południowych: w 1914 r. dokonały interwencji zbrojnej w Meksyku, parokrotnie lądowały wojska amerykańskie na Kubie i Haiti. W 1903 r. Stany Zjednoczone zawładnęły strefą Kanału Panamskiego. przepoławiającego Republikę Panamy (która wielokrotnie protestowała przeciwko niekorzystnym warunkom dzierżawy). Do Ligi Narodów Stany Zjednoczone nie weszły, za to aktywnie współdziałały od 1942 r. przy tworzeniu Organizacji Narodów Zjednoczonych, której siedzibą od 1945 r. stał się Nowy Jork. Podczas II wojny światowej Stany Zjednoczone nabyły od Wlk. Brytanii prawo dzierżawy licznych baz morskich w posiadłościach brytyjskich: na Nowej Fundlandii, Bermudach, W. Bahama i kilku wyspach Wielkich i Małych Antyli (jeszcze w 1916 r. odkupiły od Danii jej posiadłości antylskie). Bazy wojskowe Stanów Zjednoczonych powstały także w paru punktach Ameryki Środkowej i Południowej: od r. 1903 bazę taką Stany Zjednoczone posiadają na Kubie (Guantanamo), co jest przedmiotem sporu z powstałą w 1959 r. Socjalistyczną Republiką Kuby. Meksyk, który był neutralny w I wojnie światowej, a w II wziął udział po stronie koalicji antyfaszystowskiej, ustanowił na stałe rządy parlamentarne.

TABLICA 151.

Ameryka Południowa w XX wieku. Państwa południowoamerykańskie (a zwłaszcza Brazylia, Argentyna, Peru i Wenezuela) były wielekroć areną przewrotów wewnętrznych, zmian ustroju parlamentarnego na dyktatorski i odwrotnie. Większość tych państw pozostawała w różnym stopniu zależności gospodarczej od Stanów Zjednoczonych, co było m.in. przyczyną wzięcia przez nie nominalnego udziału w obu wojnach światowych po stronie Stanów Zjednoczonych, choć niektóre (np. Argentyna i Chile) w II wojnie światowej sympatyzowały raczej z państwami „osi” faszystowskiej i dopiero w 1945 r. dały się nakłonić do symbolicznej deklaracji wojennej, by móc na tej podstawie znaleźć się w ONZ. Na kontynencie południowoamerykańskim Brazylia powiększyła swoje terytorium o skrawki odrywane od Wenezueli, Kolumbii, Ekwadoru i Peru. Paragwaj toczył w 1atach 1932-1935 wojnę z Boliwią o terytorium Gran Chaco i w 1938 r. uzyskał 2/3 rewindykowanego obszaru. Podobnie Peru w 1941 r. zagarnęło wsch. część Ekwadoru. Natomiast Chile zgodziło się dzięki interwencji Ligi Narodów w 1929 r. zwrócić skrawek wybrzeża odebrany Peru w r. 1884., odrzuciło wszakże takież żądanie Boliwii, która nadal nie posiada dostępu do O. Spokojnego. Z leżących na terenie Ameryki Pd. posiadłości europejskich, Gujana Brytyjska uzyskała po II wojnie światowej najpierw samorząd, a w 1966 r. niepodległość, podczas gdy obie pozostałe części Gujany, francuska i holenderska (Surinam) posiadają autonomię pod luźnym zresztą zwierzchnictwem metropolii. Liczne wyspy brytyjskie w Małych Antylach również uzyskały niezależność, formując w 1958 r. tzw. Federację Indii Zachodnich, która zresztą niebawem uległa rozpadowi. Wyspy

należące do Francji - Martynika i Gwadelupa - są formalnie „zamorskimi departamentami” francuskimi, czyli częścią metropolii a nie koloniami, co bynajmniej nie oznacza faktycznej niezależności.

TABLICA 152.

Afryka w latach 1939-1965. II wojna światowa przyniosła w swych następstwach największe zmiany w Afryce w postaci stopniowej likwidacji kolonializmu. Proces ten nie pociągał za sobą prawie wcale zmian granicznych, chociaż wytyczanych niejednokrotnie sztucznie, w interesie wyłącznie mocarstw kolonialnych. Podczas II wojny światowej północ kontynentu była terenem działań wojennych, najpierw od 1940 r. między Włochami a Anglikami w Libii i Etiopii, gdzie wybuchło powstanie ludowe, potem od r. 1942 z udziałem wojsk Stanów Zjednoczonych w posiadłościach Francji. Etiopia odzyskała niepodległość już w 1941 r.; Włosi i wspomagający ich Niemcy musieli kapitulować w zajętej przez nich Tunezji w r. 1943. Komitet Wolnych Francuzów opanował już w r. 1940 Francuską Afrykę Równikową, a w 1943 r. mógł zainstalować się w Algierze. Koniec wojny przyniósł żywiołowy wzrost ruchów wyzwoleńczych, zmuszających mocarstwa kolonialne do czynienia ustępstw. Anglicy wycofali się z Egiptu w 1948 r., zatrzymując do 1954 r. kontrolę Kanału Sueskiego: w r. 1956 opuścili także Sudan. Francja uznała w 1956 r. niepodległość Maroka (swoją część zwróciła także Hiszpania) i Tunezji, a wojna wyzwoleńcza w Algierii, w której Francuzi ponieśli klęskę, zakończyła się 3 VII 1962 r. proklamowaniem niepodległości Algierii. Libia w 1951 r. ogłosiła się niepodległym królestwem (Włochy zrzekły się tej kolonii w traktacie pokojowym z r. 1947). Od 1960 r. dotychczasowe kolonie europejskie jedna po drugiej proklamowały niepodległość. W Afryce zach. w r. 1960, uzyskało niepodległość dotychczasowe Kongo Belgijskie. W tym też roku doszło do secesji Katangi. Kongo podjęło działania wojenne, zakończone w 1963 r. ustanowieniem całkowitej kontroli nad Katangą i likwidację jej secesji. W 1atach 1961-1963 otrzymały niepodległość kolonie wschodniego wybrzeża; Madagaskar stał się od 1960 r. niepodległą Republiką Malgaską. Po rozwiązaniu (w 1963 r.) przez Wlk. Brytanię Federacji Rodezji i Niasy, w 1964 r. uzyskała niepodległość Rodezja Pn., przybierając nazwę Zambii. Jedynie Portugalia upierała się przy zatrzymaniu swoich kolonii. Reakcyjny rząd Związku Pd. Afryki, uprawiający politykę rasistowską, wystąpił w r. 1961 ze Wspólnoty Brytyjskiej i proklamował republikę, zatrzymując bezprawnie Namibię.

TABLICA 153.

ZSRR w latach 1945-1965 (część europejska). W czasie II wojny światowej zmienił się terytorialny kształt państwa radzieckiego. W jesieni 1939 r. weszły w jego skład ziemie zach. Białorusi i zach. Ukrainy, w marcu 1940 r. (traktat z 12 III) skrawki odstąpione przez Finlandię; w czerwcu 1940 r. Besarabia i pn. Bukowina; w sierpniu 1940 r. jako republiki związkowe: Litwa, Łotwa i Estonia; we wrześniu 1944 r. (układ rozejmowy z Finlandią) rejon Pieczengi (dawne Petsamo); w czerwcu 1945 r. (układ z Czechosłowacją) Ukraina Zakarpacka; a latem 1945 r., na podstawie konferencji poczdamskiej ZSRR zyskał część byłych Prus Wschodnich. Ziemie uzyskane od Polski (układ graniczny z 16 VIII 1945 r.) włączono w skład Białoruskiej, Ukraińskiej i Litewskiej SRR. Skrawki odstąpione przez Finlandię w 1940 r. włączono częściowo do Obwodu Leningradzkiego RFSRR, a częściowo do nowo utworzonej (31 III 1940 r. Karelo-Fińskiej SRR (od 16 VII 1956 r. stanowi ona Karelską ASRR w składzie RFSRR). Pn. Bukowina i pd-wsch. Besarabia weszły w skład Ukraińskiej SRR, a reszta Besarabii w skład nowej, utworzonej 2 VIII 1940 r., Mołdawskiej SRR. Rejon Pieczengi wszedł w skład Murmańskiego Obwodu RFSRR. Odstąpiona przez Czechosłowację Ukraina Zakarpacka stała się Obwodem Zakarpackim Ukraińskiej SRR. Wreszcie uzyskana w 1945 część b. Prus Wsch. została włączona do RFSRR jako Obwód Kaliningradzki. Czasowo zniesione w 1atach 1943-1944 dwie republiki autonomiczne odzyskały ten status: Czeczeńsko-Inguska w 1957 i Kałmucka w 1958 r. Natomiast Obwód Krymski został włączony w r. 1954 do Ukraińskiej SRR. W okresie powojennym, po odbudowie zniszczeń, Związek Radziecki kontynuował dalszy dynamiczny rozwój gospodarczy.

TABLICA 154.

Odrodzenie państwa polskiego. Po wyzwoleniu spod okupacji hitlerowskiej Polska Rzeczpospolita Ludowa została odbudowana w nowych granicach, ustalonych na konferencji poczdamskiej oraz w wyniku bezpośrednich umów polsko-radzieckich. Terytorium państwa objęło 312.500 km2, dokonano przesiedleń i repatriacji ludności, przystąpiono do odbudowy zniszczeń wojennych. Pierwszy 3-letni plan Odbudowy Gospodarczej (1947-1949) był poświęcony odbudowie kraju. 6-letni plan Rozwoju Gospodarczego i Budowy Podstaw Socjalizmu (1950-1955) oraz następujące po nim pięciolatki miały doprowadzić do zasadniczych przeobrażeń gospodarczych i społecznych. Obie mapy

ilustrują odbudowę kraju ze zniszczeń wojennych oraz główne inwestycje w podstawowych dziedzinach gospodarki narodowej.

TABLICA 155.

Odkrycia geograficzne w XIX i XX wieku. U progu XIX w. znane były zarysy prawie wszystkich lądów. Wnętrzna kontynentów (poza Europą) świeciły na mapach pustkami. Zlikwidowanie białych plam na mapach stało się celem wypraw badawczych XIX i XX w. W na ogół starannie przygotowanych wyprawach brali udział podróżnicy i naukowcy różnych narodowości. Przeprowadzano ścisłe obserwacje geofizyczne, geograficzne, geologiczne, topograficzne, zoologiczne i botaniczne a nawet historyczne. Równocześnie czyniono obserwacje oceanograficzne wzdłuż szlaków morskich wypraw. Odkryto ostatni kontynent - Antarktydę. W XX w. zdobyto oba bieguny ziemskie. Po wielkich trudach udało się wreszcie sforsować tzw. przejście północno-zachodnie i przejście północno-wschodnie. Stosunkowo późno stanęła ludzka stopa na najwyższym szczycie globu ziemskiego. Dopiero w 1953 r. zdobyto szczyt Mt. Everest. Ostatnie białe plamy na mapie zlikwidowały wyprawy arktyczne III Międzynarodowego Roku Geograficznego.

TABLICA 156.

Świat w latach 1945-1965. Po drugiej wojnie światowej powstało szereg państw socjalistycznych: Polska, Czechosłowacja, Węgry, Rumunia, Bułgaria, Jugosławia, Albania, Chińska Republika Ludowa (od 1948 r.), Koreańska Republika Ludowa (1948), Niemiecka Republika Demokratyczna (1949), Republika Północnego Wietnamu (1954), Kuba (1959), które wraz z ZSRR i Mongolską Republiką Ludową tworzą obóz socjalistyczny. W styczniu 1949 r. powstała Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej (RWPG). Jej założycielami były: ZSRR, Polska, Czechosłowacja, Węgry, Rumunia, Bułgaria. Później do niej przystąpiły: Albania (1949), NRD (1950), Mongolia (1962). Od 1962 r. Albania nie bierze udziału w pracach RWPG. Państwem stowarzyszonym z RWPG jest Jugosławia. W dniu 14 V 1955 r. została utworzona Organizacja Układu Warszawskiego mająca na celu wspólną obronę obozu państw socjalistycznych w składzie: ZSRR, Polska. Czechosłowacja. NRD, Węgry, Rumunia, Bułgaria i Albania. Powstało Zjednoczone Dowództwo Sił Zbrojnych krajów członkowskich z siedzibą w Moskwie. W dniu 4 IV 1949 r. podpisano Pakt Północnoatlantycki (NATO), w którym uczestniczą: Stany Zjednoczone, Kanada, Wlk. Brytania, Francja, Belgia, Holandia,

Luksemburg, Dania, Norwegia, Islandia, Grecja (1952), Turcja (1952), Republika Federalna Niemiec (1955). Siedzibą Połączonego Dowództwa Sił Zbrojnych NATO w Europie było Fontainebleau (do 1967). Dowództwa regionalne paktu znajdowały się: Środkowoeuropejskie w Mastricht w Holandii, Strefy Śródziemnomorskiej na Malcie, Europy Południowej w Neapolu, Europy Północnej w Oslo, Zachodnioatlantyckiej w Ottawie. W dniu 1 IX 1951 r. utworzono Pakt Wojskowy Pacyfiku (ANZUS), w którym uczestniczą USA, Australia i Nowa Zelandia. W 1954 r. powstała Organizacja Paktu Azji Południowo-Wschodniej (SEATO), w skład której weszły USA, Wlk. Brytania, Francja, Australia, Nowa Zelandia, Filipiny, Syjam, Pakistan. W okresie „zimnej wojny”, 24 II 1955 r. podpisano również tzw. Pakt Bagdadzki (występujący od 1959 r. pod nazwą Organizacji Paktu Centralnego CENTO). Układ podpisały: Wlk. Brytania, Turcja, Iran, Pakistan, Irak (do 1958 r.). USA uczestniczy w pakcie na zasadzie państwa stowarzyszonego. W marcu 1945 r. powstała Liga Państw Arabskich zrzeszająca następujące państwa: Arabię Saudyjską, Egipt, Irak, Jemen, Liban, Syrię, Transjordanię (potem Jordanię), Libię (1953), Sudan (195.6), Maroko (1958), Tunezję (1958), Kuwejt (1961), Algierię (1962). W 1948 r. w miejsce Unii Panamerykańskiej powstała Organizacja Państw Amerykańskich (OAS). Obejmowała ona USA i państwa Ameryki Łacińskiej (Kubę do 1962 r.). Inną organizację regionalną na półkuli zach. utworzono w grudniu 1951 r. Była to Organizacja Państw Ameryki Środkowej, obejmująca Gwatemalę, Honduras, Kostarykę, Nikaraguę, Salwador, państwo współpracujące - Panama. W Europie powstała w 1954 r. Unia Zachodnioeuropejska, a w jej skład weszła Wlk. Brytania, Francja, Włochy, RFN, Belgia, Holandia i Luksemburg. Wcześniej (w 1952 r.) państwa skandynawskie utworzyły Radę Północną złożoną z Danii, Finlandii, Norwegii i Szwecji. Po utworzeniu licznych nowych państw afrykańskich, w 1963 r. powstała Organizacja Jedności Afrykańskiej (OAU) zrzeszająca wszystkie państwa Afryki (30) z wyjątkiem Rep. Południowej Afryki. W latach 50-tych zaczęły tworzyć się regionalne międzynarodowe organizacje gospodarcze. W 1950 r. w ramach tzw. Planu Kolombo powstała Organizacja Wspólnego Rozwoju Gospodarczego Południowej i Południowo-Wschodniej Azji. Weszły do niej państwa udzielające kredytu: USA, Wlk. Brytania, Australia, Kanada, Nowa Zelandia i Japonia oraz państwa korzystające z kredytów: Afganistan, Birma, Bhutan, Cejlon, Filipiny, Indie, Indonezja, Iran, Kambodża, Korea Pd., Laos, Malajzja, Malediwy, Nepal, Pakistan, Singapur, Syjam i pd. Wietnam. W Europie zach. powstały najpierw Europejska Wspólnota Węgla i Stali (ECSCEWWS) – 1952, Europejski Bank Inwestycyjny EIB (EBJ) – 1957, Euratom CEEA 1958: te same państwa – Francja, RFN, Włochy, Belgia, Holandia i Luksemburg utworzyły 25 III 1957 r. Europejską Wspólnotę Gospodarczą (EEC -EWG). Układ Rzymski stanowiący podstawę tej organizacji wszedł w życie 1 I 1958 r. Z EWG stowarzyszyły się Grecja i Turcja, oraz kraje afrykańskie, przeważnie byłe kolonie państw członkowskich. Konkurencyjną organizacją dla EWG było Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu (EFTA), w skład którego weszły: Wlk. Brytania, Szwecja, Norwegia, Dania, Szwajcaria, Austria, Portugalia, państwo stowarzyszone - Finlandia. W 1961 r. powstała Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju. Jej

członkami były: USA, Kanada, Wlk. Brytania, Francja, Włochy, RFN, Japonia, Szwajcaria, Belgia, Holandia, Luksemburg, Dania, Szwecja, Norwegia, Islandia, Irlandia, Hiszpania, Portugalia, Grecja i Turcja. W charakterze obserwatorów: Finlandia, Jugosławia i Australia. Siedzibą organizacji stał się Paryż.

Księgozbiór DiGG

f

2010