Amerikanen Lopen Niet 9789082821628 [PDF]

Zitiervorschau

© 2018 Arjen van Veelen Omslagontwerp Leon Postma en Leon de Korte (De Correspondent) en Martijn van Dam (Momkai) Art direction Harald Dunnink (Momkai) Illustratie auteur Cléa Dieudonné Redactie Harminke Medendorp Eindredactie Andreas Jonkers Correctie Annelieke Tillema Vormgeving binnenwerk Pre Press Media Groep Productiebegeleiding Tim Beijer ISBN 9789082821635 NUR 320 De auteur ontving voor dit boek een reisbeurs van het Nederlands Letterenfonds.

Inhoud

Dit land maakt me bang Amerikanen lopen niet  Een complete Amerika-ondeskundige De hoofdstad van de witte beschaving Geen kauwgom kauwen voor de rechter Zomaar een boze zwarte man Een lofzang op St. Louis Boodschappen doen aan de Road of Dreams Als Jack Kerouac zwart was  De Amerikanen die wel lopen Een ironische roadtrip naar Parijs Vrienden maken in St. Louis Vuurwerk of schoten Dominee in de vallei des doods De hut in het heartland  Een verrassing voor Donald Trump Kerst, kip en kapitalisme Een storm op de Missouri  Toerist in eigen land Met een knipmes door Europa Trump is niet het probleem  Een straatfeest op Main Street Het geluid van voeten op asfalt

9 19 31 41 53 59 63 69 77 85 91 101 111 123 131 141 149 163 175 179 185 187 197

Verantwoording en dankwoord201 Bronnen203

Voor Rosanne, zonder wie ik St. Louis nooit had gezien

Dit land maakt me bang

Het is drie uur in de ochtend als we wakker schrikken van luid gebons op de voordeur. ‘Hoorde jij dat ook?’ Natuurlijk hoorde ze het. Maar we durven geen van beiden naar het raam om te zien wie er in het holst van de nacht beneden op de veranda staat. Het zal geen bekende zijn, want we kennen hier nog niemand, behalve de overbuurman. Toch even gluren. Buiten is het pikkedonker, niets te zien. Alleen krekelgeluiden te horen. Wie van ons sluipt naar beneden? Er hangen nog geen gordijnen. Straks is het een valstrik, kijk je zo in de loop van een pistool – zulke dingen gebeuren hier, heb ik gelezen. Terug onder de lakens. Doen alsof het de wind was? Of een boos wasbeertje? ‘Laten we maar niet stoer doen’, zeg ik. Maar beneden op de keukentafel ligt een envelop met drieduizend Amerikaanse dollars met elastiekjes eromheen: de borg en de eerste maanden huur van ons droomhuis. En weer klinkt het gebons, luider en driftiger. Onze harten bonken nu mee. Drie dagen geleden zijn mijn vrouw en ik met onze kat en vier koffers naar St. Louis, Missouri gevlogen, een stad aan de rivier de 9

Mississippi, niet ver van waar die samenvloeit met de Missouri – veel meer dan dat wisten we niet. Alleen nog wat Wikipediafeitjes: Het Budweiserbier komt er vandaan. De rapper Nelly, bekend van de hit Hot in Herre, woont er. De honkbalclub St. Louis Cardinals is een van de beste van Amerika. De bekendste attractie is de Arch, een roestvrijstalen triomfboog van 192 meter hoog. Geen heel toeristische stad, geen place to be, maar we zijn hier ook niet als toeristen. We zijn hier beland door een speling van het lot. Beter gezegd, vanwege een melkzuurbacterie. Mijn vrouw is microbioloog, ze deed in Amsterdam promotieonderzoek naar de bacterie Lactobacillus johnsonii. Ze wilde verder onderzoek doen naar een verwante bacterie, crispatus. En dat bleek maar op een paar plekken ter wereld te kunnen, waaronder een laboratorium in St. Louis. We moesten googelen om te weten waar dat lag. Daarna pakten we onze biezen, vlogen een bacterie achter­ na, naar het beloofde land. Amerika trok me nooit zo. Ik ben er ook nooit geweest, op een paar dagen New York na. (En je kunt je afvragen of je New York wel mag meetellen, het leek me eerder een eiland op zich.) Ik reis liever naar plaatsen die me nieuw of spannend lijken: Algiers, New Delhi, Shanghai. Amerika? Dat land kon ik al blind uittekenen, dacht ik altijd, dankzij boeken, bioscoopfilms en het NOS Journaal. In Amerika zijn de snelwegen leeg met gele strepen. De mensen zijn er joviaal, iets te dik (en iets te oorlogszuchtig). Ze lopen daar met grote bekers koffie over straat. Er spiegelt neonlicht op nat asfalt. Sterker, ik woonde al jaren in Amerika: Nederland leek me altijd een Amerikaans satellietstaatje, met dezelfde iPhones en McDonald’s-friet, dezelfde straaljagers, dezelfde woorden, dezelfde debatten over ‘wit privilege’ en ‘institutioneel racisme’. 10

Elke sneeuwvlok in New York was breaking news in Nederland. Om nog maar te zwijgen over de krankzinnige hoeveelheid aandacht voor de Amerikaanse presidentsverkiezingen. Op Instagram was altijd wel iemand bezig met een roadtrip door de eindeloze States, zelf vond ik het leukste van Amerika dat je er helemaal niet heen hoefde om er te zijn geweest. Amerika kwam wel naar je toe, of je wilde of niet. Dat ene tripje naar New York was me trouwens uitstekend bevallen én had mijn vermoedens bevestigd: bijna alles wat ik er zag, had ik al eens gezien. Zoals die plek waar de Twin Towers niet meer stonden. De gele taxi’s. De prachtige kunst in het Museum of Modern Art. Ook ik had me daar door de menigte gewurmd om een foto te maken van De sterrennacht van Vincent van Gogh. Ik had zelfs even overwogen om ook een stadstour te boeken langs de filmlocaties van hitseries als Sex and the City. Dat leek me het hele idee van naar Amerika gaan: plekken bezoeken die je al eens zag. De films en series nareizen. Maar verder: waarom in vredesnaam naar een land gaan dat je allang kent? St. Louis kende ik dan weer niet van de film. Je hoorde sowieso zelden wat over die stad. Dat kwam waarschijnlijk, zo redeneerde ik voor we vertrokken, omdat er in St. Louis nooit iets van belang gebeurde. St. Louis klonk niet zo magisch als New York of Los Angeles, eerder als een soort Luik of Almelo. En eerlijk gezegd kwam dat me uitstekend uit. De afgelopen jaren had ik als columnist bij NRC Handelsblad gewerkt, maar ik was een beetje moe geworden van de eeuwige nieuwscyclus, en mijn eigen mening was me gaan vervelen. Mijn droom was eindelijk een roman te gaan schrijven, ik had al een synopsis gemaakt, zelfs al een contract getekend, champagne erbij. Het moest gaan over Alexander 11

de Grote. Het zou zich afspelen in Alexandrië. Het zou een roman worden over onsterfelijkheid, vriendschap en beschaving. Dus dat vertelde ik mijn vrienden: ik ging in Amerika mijn magnum opus schrijven, in een stad waar nooit wat gebeurde, in een land dat ik al kende. En ik propte vervolgens mijn koffers vol met boeken; niet over Amerika, maar over oude Grieken en over ruïnes van het antieke Egypte. Had ik me vooraf beter moeten inlezen? Absoluut. Maar zou er wel een reisgids bestaan die me had kunnen waarschuwen voor wat ik hier in St. Louis zou aantreffen? Misschien hadden de lage huurprijzen ons moeten opvallen. In Nederland hadden we een oproepje gezet op Craigslist, het Amerikaanse Marktplaats. Algauw reageerde ene meneer Roth, we spraken hem via Skype. Meneer Roth was geen directe familie van de beroemde schrijver, wel een Jood uit New York. De druk gebarende zestiger bleek gepromoveerd in de scheikunde. Hij gaf les op een zwarte school in St. Louis, als appeltje voor de dorst knapte hij huizen op om te verhuren. Voor ons had hij een vrijstaand, bakstenen huis in de aanbieding, gebouwd in 1927, geheel gerenoveerd. Houten veranda, gemaaid gazon, eigen oprit met een garage: suburbia zoals in de film. Hij woonde er zelf schuin tegenover, de huur bedroeg 900 dollar, contant aan hem te betalen. Daar kreeg je in Amsterdam nauwelijks een garagebox voor. Het huis lag aan de Monroe Avenue, noteerden we, in Vinita Terrace. Verlekkerd keken we alvast rond op Google Street View. Een lommerrijk, doodlopend straatje, in de voortuinen stonden beelden en bloemen en soms een Amerikaanse vlag. Op loop­ afstand zat een winkelcentrumpje met zo te zien in elk geval een supermarkt. Op een kwartiertje rijden bevond zich een uitgaanswijk. Ook de metro naar de universiteit was niet ver. 12

Perfect. Deal. Ik zag mijn nieuwe leven al helemaal voor me: ik zou eerst een groot eikenhouten bureau kopen. Vervolgens zou ik gaan schrijven aan mijn roman, in alle rust, als mijn vrouw naar het laboratorium was. Ten slotte zou ik af en toe een wandeling maken naar de buurtsuper voor vers brood en een Amerikaanse glimlach. St. Louis zou mijn blokhut in de wildernis worden. Vanaf het vliegveld waren we met onze huurauto binnen een kwartier in Vinita Terrace. Onze Monroe Avenue zag eruit zoals op Street View. Het enige wat tegenviel was de drukkende zomerhitte: bijna 35 graden Celsius. Binnen snorde de airco al en in de grote koelkast lagen blikjes cola en verse bagels klaar. We lieten de kat los, die onder het bed kroop. Zelf waren we ook nog wat beduusd van de zeven uur tijdsverschil en van de lange reis (rechtstreekse vluchten zijn er niet naar St. Louis, waardoor je, als je pech hebt met de aansluiting, zomaar een etmaal onderweg kunt zijn). Gelukkig was meneer Roth er ook, druk gebarend van opwinding. Aan de eettafel schetste hij met een fineliner op een papier heel kundig een stadsplattegrond, steeds opkijkend of we de kennis wel opnamen, als een leraar voor een krijtbord. St. Louis bestond uit de ‘city’, die als een halvemaan in een bocht van de Mississippi lag. Daaromheen lagen de eerste suburbs, waar wij woonden. Vervolgens arceerde hij zowat het hele noorden van de binnenstad: ‘Hier moet je niet komen.’ Voor de rest van de agglomeratie gold grofweg diezelfde vuistregel: noord = niet goed. Nu lag Vinita Terrace zelf in de noordelijke suburbs, maar volgens meneer Roth bevonden we ons in een verborgen oase – zij het in een als ongunstig bekendstaand deel van de stad. We moesten alleen een beetje opletten als we naar het centrum reden. ‘Dan kun je beter niet links afslaan bij Page Boulevard, ga liever 13

rechtdoor en dan via Forest Park.’ En we moesten bij voorkeur niet naar de ‘ghetto-Schnucks’, de dichtstbijzijnde grote supermarkt. Daar was de kwaliteit minder (van de bezoekers of de producten, dat liet hij in het midden). Beter was de ‘Jewish-Schnucks’, dezelfde supermarkt, maar dan in een welvarende wijk waar veel Joden woonden. Mijn oren klapperden. De laatste keer dat ik zulk reisadvies kreeg, was in een backpackershostel in Kaapstad. En toen was ik alsnog overvallen, in de straat van het hostel zelf. Maar meneer Roth bezwoer ons dat hier in Vinita Terrace nooit wat gebeurde. ‘Je kan op vakantie gaan zonder je huis op slot te doen!’ We geloofden hem: hij woonde tenslotte aan de overkant. Ons wijkje Vinita Terrace, leerden we, was een zelfstandige gemeente. Het hoorde bij de eerste suburbs van St. Louis, gebouwd voor mensen die begin vorige eeuw de drukke stad wilden ontvluchten. Het telde maar drie straten en er woonden volgens de laatste volkstelling 277 mensen. Toch had Vinita Terrace eigen gemeenteraadsverkiezingen, een eigen sneeuwopruimdienst, zelfs een eigen politie. Voor die agenten moesten we opletten, adviseerde meneer Roth. Ze stonden namelijk vaak om de hoek geparkeerd, te azen op mensen die niet stopten voor het stopbord. ‘Dus echt helemaal stoppen, ook als er geen verkeer is, en ook niet langzaam doorrollen.’ Als de agenten zich met dit soort pietluttigheden bezighielden, dacht ik, dan viel het hier inderdaad mee. Tot slot gaf de huisbaas nog een tip voor als we eens lekker uit eten wilden. Op tien minuten rijden naar het noorden had je een oud centrumpje met bakstenen huizen. Daar had je een leuk restaurant in een antieke treinwagon, waar je goede Europese wijn kon drinken. De naam van die andere oude suburb zei me toen nog helemaal niets: Ferguson.

14

Die avond zaten we voor het eerst buiten, we wiebelden wat op onze porch swing, het schommelbankje dat aan stalen kettingen aan het houten afdak hing. Het was nog steeds snikheet, we waren afgemat maar voldaan. Af en toe liepen er op straat zwarte mannen voorbij met ontblote, getatoeëerde basten en afgezakte broeken. Net rappers uit videoclips; maar ze slenterden onze veranda voorbij met minder bravoure, en droegen ook veel minder goud mee. Ze zwaaiden terug als wij zwaaiden. Ons eerste weekend in Vinita Terrace vulden we met praktische zaken: internet regelen, een eikenhouten bureau kopen, dollars pinnen voor de huisbaas. Toen we het belangrijkste geregeld hadden, reden we alvast naar het laboratorium bij het academisch ziekenhuis, waar mijn vrouw op maandag zou beginnen. Tegen het advies van onze huisbaas in sloegen we linksaf op Page Boulevard. Dat moest toch kunnen, er was veel verkeer, en het was nu eenmaal de snelste weg naar het centrum. Gaandeweg werden we stiller. We passeerden armoedige eettentjes met handgeschilderde opschriften. Sjofele minikerkjes. Aan beide kanten verschenen dichtgetimmerde panden. Vrijwel iedereen hier op straat was zwart. Ik dacht opnieuw aan Kaapstad. En hoe dichter we bij de binnenstad kwamen, hoe havelozer de aanblik werd. Garages met roestige wagens, drankzaakjes met tralies, overwoekerde stoepen en her en der een perceel waar gras woekerde. Dit was vast het getto – al was er iets geks met dit getto. Je zag hier geen flats, geen troosteloze sociale woningbouw, geen projects. De woonhuizen waren statig: kasten, vrijstaand, opgetrokken uit negentiende-eeuws baksteen, met riante houten veranda’s en ivoorwitte pilaren, balkons met gietijzeren sierwerk. Dit leek eerder de grachtengordel, waar de oorspronkelijke bewoners halsoverkop uit weggevlucht waren. Sommige panden waren half ingestort en overwoekerd, ont15

daan van dakgoten en alles wat maar waarde had, tot de bakstenen aan toe. Rottende veranda’s hingen scheef aan de gevels. Andere huizen waren verbrand en zo gelaten. Maar in de meeste andere huizen woonden nog wel mensen. En ook daar schilferde de verf vaak van de pilaren. Wat was hier gebeurd? Een tornado, een burgeroorlog, de apocalyps? Waarom hadden we dit niet voorbij zien komen op het nieuws? De bewoners liepen op straat of zaten op hun veranda’s alsof de ravage normaal was. We passeerden een neogotische kerk met dichtgetimmerde deuren en een ranke torenspits waar klimop door het kapotte glas in lood groeide. Volgens Google waren we al bijna bij het universiteitsziekenhuis. Rechtsaf nu, Delmar Boulevard oversteken. En zoals de zon opeens kan doorbreken, zo veranderde het stadslandschap bij toverslag. Opnieuw vielen we stil. Nu reden we langs weelderige villa’s met ommuurde tuinen en opritten met blinkende auto’s. Iets verderop passeerden we een taartvormige wolkenkrabber met luxehotel, bioscoopzalen en rode lopers; ertegenover lag een stadspark waar moeders jogden achter kinderwagens. Algauw bereikten we de blokkentorens van het academisch ziekenhuis. Aan de voet was een uitgaanswijk voor studenten, met restaurants en terrassen. Er was een metrohalte, met veel beveiligers bij de ingang. Er liepen studenten met koffiebekers, artsen in lichtblauwe ziekenhuiskledij. Deze wijk voelde als thuiskomen. De meerderheid van de mensen was hier wit. Op de terugweg namen we de route die onze huisbaas had aanbevolen, over een weg die dwars door het prachtige, kilometers­ lange Forest Park slingerde, naar onze oase. Na dat ritje zocht ik op mijn laptop naar informatie over waar we nu precies doorheen waren gereden. St. Louis was een van de 16

meest gesegregeerde steden van Amerika, las ik. En inderdaad, nergens was de scheiding zo helder zichtbaar als bij de Delmar Boulevard.1 Ten noorden van die weg was bijna iedereen zwart, ten zuiden de grote meerderheid wit. Die scheidslijn had zelfs een naam: de Delmar Divide. Met een eigen Wikipediapagina. Daar las ik dat de mensen aan de noordkant gemiddeld 18.000 dollar per jaar verdienden en aan de zuidkant 50.000 dollar. In sommige postcodegebieden aan de noordkant leefden de mensen gemiddeld achttien jaar korter dan in postcodegebieden een paar kilometer verderop aan de andere kant van Delmar.2 De scherpe lijn die we eerder die dag overstaken, kon onmogelijk spontaan zo zijn gegroeid, als klimop tegen een kerktoren. ‘Deze stad is Apartheid City’, zei ik tegen mijn vrouw. En dit bleek inderdaad geen nieuws, dit was gewoon de status quo. Ik vond tenminste weinig woedende opiniestukken over de antiek aandoende rassenscheiding; in de nieuwsberichten over het noorden van St. Louis ging het vooral over misdaad en straf. Binnen een paar zoekacties snapte ik ook waarom meneer Roth ons zo precies had gewaarschuwd. Misdaadcijfers bleken hier veel beter toegankelijk dan in Nederland. Ik stuitte bijvoorbeeld op een handige ‘buienradar’ van St. Louis, met de meest recente berovingen, inbraken en moorden per wijk. Ik vond talloze ranglijstjes van gevaarlijke steden. Ik las dat St. Louis net de nummer-één-­ positie had overgenomen van Detroit, als gewelddadigste stad van Amerika. En dat de misdaad het hoogst was op de plekken waar veel zwarte Amerikanen wonen. En, leerde ik, dat wij in een wijk waren gaan wonen waar driekwart zwart was. Het is met veiligheid zoals met gezondheid: als je er bezorgd over bent, kun je er beter niet al te veel over googelen, en toch is dat juist wat je doet. Handig, al die data; je wordt er alleen wel een beetje naar van. En paranoïde. Want je kunt al die statistieken vast heel goed nuanceren – zo leerde ik later ook – maar als er in het 17

holst van de nacht op de deur van je nieuwe huis wordt gebonsd, is het slecht kansrekenen. Mijn vrouw en ik zitten rechtop in bed. Het zou natuurlijk meneer Roth kunnen zijn, die komt zeggen dat onze autolichten nog aanstaan. In Nederland zouden we wellicht de deur op een kiertje doen. Maar hier bellen we de politie van Vinita Terrace. Al binnen een paar minuten zien we de blauwe lichten in de nacht. Buiten treffen we twee agenten, ze zijn in gesprek met een zwarte vrouw van een jaar of dertig. Ze wijst naar ons, beweert dat ze ons kent. De volgende dag vertelt meneer Roth dat hij nog nooit zoiets heeft meegemaakt. En in de tijd dat we nog in Vinita Terrace zullen wonen, zal zich zoiets inderdaad niet meer voordoen. Misschien was die vrouw gewoon wat in de war, of vergiste ze zich in een deur. Ik weet wel dat de geest van St. Louis zich meteen in die eerste dagen meester van me maakt. Deze stad, met al zijn geschiedenis, is mijn zenuwstelsel aan het binnendringen. Het is een stad waar ik het liefst binnen blijf, een stad die me bang maakt. Bang, ja, maar ook boos. Want dit Amerika, waar ik bij toeval ben beland, doet me eerder denken aan wat ik zag in Kaapstad of New Delhi. Waarom zou je naar een land gaan waar je al bent geweest? Nou, bijvoorbeeld omdat je er nog helemaal niets van hebt gezien.

18

Amerikanen lopen niet

Drie weken later ontwaak ik in het nieuwe huis en merk ik dat mijn benen zijn veranderd. Mijn dijen en kuiten zijn slapper, mijn billen blubberiger. Het eelt op mijn voeten voelt weker dan voorheen. Niet alleen mijn zenuwstelsel, maar ook mijn spiermassa is aan het veranderen. Ik ben bang dat mijn benen Amerikaans zijn geworden: ze zijn gestopt met lopen. Amerikanen lopen niet, dat wist ik al.3 Het viel me ook meteen op toen we hier kwamen wonen. Bij de supermarkt waar we onze boodschappen doen (meestal toch maar de ghetto-Schnucks, want die andere is te ver) staat naast de ingang een bataljon scootmobiels – gratis te gebruiken. Kijk ze toch waggelen vanuit hun auto naar die karretjes, kijk hoe ze die karretjes in klimmen, gracieus als een nijlpaard op een driewieler, hoor ze langs de schappen schuiven terwijl er gezinsverpakkingen suiker en vet in hun manden ploffen. En dan moeten ze ook nog terug, pinguïnend over de parkeerplaats. Tragikomisch, vond ik dat eerst. Ik lachte erom, zoals ik lachte om het feit dat ik hier wel makkelijk handgranaten kon kopen, maar niet zomaar nieuwe contactlenzen (of om het feit dat Amerikanen een onverklaarbare voorliefde bleken te hebben voor ouderwetse rollerdeodorant). Als je een Amerikaan ziet lopen, hoor je meestal binnen een paar seconden het bliepbliep van zijn auto­ slot.  19

Tot ik zelf iemand was geworden die met de auto naar het stadspark ging om zichzelf daar uit te laten – een park waar heel handig een provinciale weg dwars doorheen kronkelt. Tot ook ik van een voetganger veranderde in een automobilist. En nu pas begint het me te dagen dat deze Amerikanen niet per se lui zijn, dat ze misschien wel wíllen lopen, maar dat het ze gewoon heel moeilijk wordt gemaakt. Sinds onze aankomst wandel ik weinig. Niet eens omdat ik de hele tijd achter mijn bureau zit, of omdat het zo snikheet is. Lopen is leuk omdat je dan je gedachten kunt laten gaan, los als een hondje zonder lijn, maar juist dat dromerige slenteren is er hier niet bij, zelfs niet in onze eigen buurt. Je moet alert zijn op verdachte types, heeft meneer Roth gezegd, always be aware of your surroundings. En ook als de kust vrij lijkt, moet je scherp blijven, want anders is daar een boomwortel die je pootje licht of steekt er opeens een betonnen stoepplaat omhoog als een kruiende ijsplaat. Als er überhaupt een stoep is, trouwens. En als er überhaupt iets is om naartoe te lopen. Op nog geen vijf minuten wandelen van onze veranda ligt die strip mall, het buurtwinkelcentrum dat we in Nederland ontwaarden op Google Maps. Als ik erheen loop, blijkt het een geasfalteerde parkeerplaats met zes treurige winkeltjes. Er zit een rent-to-own-zaakje waar je meubels op afbetaling kunt kopen. En een pandjeszaak waar je sieraden kunt omzetten in geld. En The Loan Machine, waar je flitskredieten kunt krijgen. Dan zit er nog een nagelsalon en een Family Dollar (een soort Action). Het is kortom een winkelcentrum voor mensen zonder geld. En inderdaad, er bevindt zich ook een buurtsupermarktje: de Grocery & Liquor. De enige keer dat ik er kwam, hing er een sterke wietlucht. Het is meer een drankzaak die voor de vorm ook chips, blikvoer en loten verkoopt. 20

Verder op loopafstand van ons huis: minstens vier kleine kerken. Ze tieren hier welig, net als de drankzaken. Een van de eerste zondagen liep ik er een binnen: de Cathedral of Praise Christian, een godshuis dat nauwelijks groter was dan een garage. Ik werd er onthaald als een verlosser, er werd tweemaal voor me gebeden, aan het einde van de urenlange dienst kronkelde de voorgangster in extase over de grond, zoals dat gaat bij pinkster­gemeenten. Ik kreeg de hele show, maar voelde me ongemakkelijk als een klant in een kwijnende eenpersoonszaak die weet dat hij niks zal kopen. Dus inmiddels geef ik de Amerikanen hier groot gelijk, dat ze nauwelijks lopen. Ze willen dolgraag, dat is het punt niet. Ik las zelfs over een nieuwe suburb gebouwd voor mensen die op straat willen lopen. New Town, heet het wijkje – maar dat ligt helemaal aan de rand van St. Louis, letterlijk aan de maisvelden, ik moet er met de auto heen. Er zijn speciale wandelclubs van mensen die afspreken in overdekte shoppingmalls om rondjes te lopen. Want daar is er airco, daar liggen de tegels netjes plat, daar zijn bewakers. Daarbuiten? Daar is lopen eng en onprettig, lopen is er een omgekeerd statussymbool: je laat ermee zien dat je geen geld hebt voor een auto. En zo verschrompelt de stadsplattegrond steeds verder. Over Google Maps leg ik automatisch al een tweede kaart, met Plaatsen Waar Je Niet Moet Komen. Die kaart heeft zich in mijn hoofd gevormd, op basis van reistips en vuistregels die we gevraagd of ongevraagd krijgen. In het beste geval gaat het om specifieke straten, wijken of winkels (‘Better not go to Forest Park after dark’), soms gaat het om de helft van de stad (‘Never go north of Olive’), maar meestal gaat het om huidskleur. Laatst vroeg ik een Nederlander, die hier al een poosje woont, hoe je het weet wanneer je in een slechte wijk bent. Droog: ‘Als je er de enige witte bent.’ Hoe moet het dan in 21

onze eigen wijk, waar de meerderheid zwart is? Bij de kapper om de hoek ben ik de enige witte. Als ik de bus neem naar de stad: de enige witte. Ik weet dat Rosa Parks weigerde op te staan voor een witte passagier, maar er stappen hier nauwelijks witte mensen in, die nemen de bus niet meer. Toen mijn vrouw aan collega’s vertelde waar we woonden, leken ze licht bezorgd. Ons huis staat in een Plaats Waar Je Niet Moet Komen. En hoe moet het in onze eigen straat, waar onze directe buren zwarte Amerikanen zijn? Links woont een vrouw van een jaar of vijftig die altijd aan het werk is. Rechts woont een ouder stel, de man staat iedere ochtend op zijn veranda te wachten op een busje voor de dagbesteding, hij is een Koreaveteraan met alzheimer. Hij begroet ons steeds enthousiast en dist dan vaak dezelfde verhalen op over zijn tijd als bokser, waarbij hij flinke stoten in de lucht geeft. Nee, bang voor mijn buren ben ik niet. Maar in de rest van de stad, waar ik niemand ken, val ik terug op de vuistregels die me worden ingefluisterd. En als ik daarvan afwijk, word ik er wel op gewezen, soms ook door zwarte Amerikanen zelf. Mijn vrouw belde me vorige week op vanaf het metrostation, niet ver van onze wijk. Een zwarte vrouw had haar er vriendelijk op geattendeerd dat ze gevaar liep: ‘Ma’am, you look like a victim.’ Ik sprong in de auto en reed naar de metrohalte alsof ik haar moest ontzetten. Sindsdien nemen we daar de metro niet meer. In Amsterdam hadden we allerlei verheven idealen over diversiteit, maar als we hier in St. Louis rondrijden, betrappen we onszelf erop dat we de knopjes van de deurvergrendeling omlaag doen als we veel zwarte mensen zien. Elke keer als ik dat palletje indruk, voelt het alsof ik daarmee niet alleen de autodeuren, maar de halve stad afsluit. Alsof het een stemkastje is: Knopje dicht: ik neem mijn racistische gedachten voor lief en kies voor mijn veiligheid. 22

Knopje open: ik sla de waarschuwingen in de wind omdat je niet mag oordelen over mensen op basis van hun kleur. Onderweg in de stad kiezen we meestal toch voor ons eigen gevoel van veiligheid en gaan de palletjes dicht. En zo maak ik mijn stad dus steeds kleiner en mijn benen dikker. Maar wat moet ik dan? Overdag, als mijn vrouw de auto heeft, is mijn actieradius algauw vrijwel beperkt tot mijn eikenhouten bureau. En daar zit ik dan, elke dag, op een luchtgeveerde stoel, de bries van de airco in mijn nek, een stapel boeken over de oudheid en een opengeklapte laptop voor mijn neus. Precies wat ik wilde. Maar ik kan mij bar slecht concentreren op de roman. Klopklop. Ik zit achter mijn bureau op Facebook als ik door het raam meneer Roth op onze veranda zie. Dat doet hij wel vaker: even buurten. Hij controleert dan terloops of we wel netjes omspringen met zijn huis. Of we na het koken het fornuis goed poetsen, of ik wel een beschermmat onder de wielen van mijn bureaustoel heb gelegd – dat soort dingen. Tegelijk laat hij steeds doorschemeren hoe blij hij met ons is. Zoveel hoogopgeleide, welgestelde, witte Europeanen willen hier per slot van rekening niet wonen. We zijn z’n droomhuurders, hij nam ons laatst zelfs eens mee uit eten. Klantenbinding, dacht ik eerst, maar meneer Roth is misschien ook gewoon wat eenzaam. Een verdwaalde New Yorker, alleenstaand, tegen pensioenleeftijd, die nu met matig succes huisjes melkt in een zwarte suburb. Dit keer heeft hij een cadeau voor me meegenomen. Een wietpijpje gemaakt van knikkerglas. Hij heeft een vriend die goeie wiet kan regelen, zegt hij, op de veranda achter zijn huis kunnen we ongezien roken. Hij wil dat ik zijn smoking buddy word. Het voelt als een aanzoek. Als mijn vrouw thuiskomt, ligt het pijpje op de keukentafel. Ze wil dat ik het teruggeef, voor je het weet loopt zo’n hobby uit de 23

hand. Zelf aarzel ik nog. Zoveel menselijk contact heb ik hier nog niet. Ik kan ook wel wat afleiding gebruiken. We zijn tot nu toe naar een honkbalwedstrijd van de Cardinals geweest, we zijn naar de Missouri gereden voor een wandeling langs het water, we hebben gebadmintond in onze riante tuin, geluierd in onze schommelstoel op de veranda, we hebben betoverende zwermen vuurvliegjes gezien. Maar het doordeweekse monnikenbestaan bevalt me maar matig. En als het schrijven nu eens opschoot. Het meeste dat ik tot nog toe heb geschreven, zijn hoopgevende mailtjes naar mijn redacteur. Intussen zit ik eindeloos te googelen naar informatie over de plek waar ik mezelf heb opgesloten. Ik pluis Wikipedia uit, ik struin door de stad met mijn neus boven Google Maps. St. Louis blijkt een stad waar mensen zoals ik – witte mensen bedoel ik – massaal uit zijn weggevlucht. Die extreme zwart-witverdeling van de stad is geen natuurverschijnsel. Twee reusachtige volksverhuizingen hebben de stad gemaakt tot wat hij nu is. De eerste is The Great Migration: tussen 1916 en 1970 trokken er zes miljoen zwarte Amerikanen vanuit het platteland van de zuidelijke staten naar de industriesteden in het noorden en middenwesten. Ze verlieten huis en haard, op de vlucht voor het racisme, op zoek naar werk in de fabrieken. St. Louis was een van de steden waar ze hun heil zochten. Maar ze werden er niet met open armen ontvangen. Integendeel. Hele wijken werden voor de nieuwkomers afgesloten, dat was jarenlang zelfs gemeentebeleid. Zo ontstond die noord-zuidverdeling in de stad. En terwijl zwarte Amerikanen naar de stad toe trokken, begonnen witte mensen de City of St. Louis juist massaal te verlaten, omdat er steeds meer zwarte Amerikanen in de verpauperde binnenstad kwamen wonen. Vooral vanaf de jaren vijftig pakten ze bij tienduizenden hun biezen, er moeten bijna files van verhuis24

wagens hebben gestaan. Ze trokken naar de suburbs, eerst naar de ring van oudste suburbs. Maar daar, in die eerste suburbs, herhaalde zich het patroon: vanaf de jaren zeventig raakten die suburbs ook weer verpauperd, vooral in het noorden. Toen de eerste zwarte mensen er kwamen wonen, trokken de witte inwoners weg, nog verder weg van de stad, richting het westen. Daar, aan de overkant van de rivier de Missouri, is nu de uiterste ring suburbs, waar je bijna alleen witte mensen vindt. Veel Amerikaanse steden kenden zo’n uittocht, het fenomeen staat bekend als de white flight, maar in geen andere grote stad was die zo massaal als in St. Louis.4 De inwoners lieten hun prachtige negentiende-eeuwse bakstenen huizen achter alsof ze nucleair besmet waren. En ze betrokken nieuwere, vrijstaande huizen met veranda’s, garages en gazonnen: de Amerikaanse droom. Suburbia is ontstaan vanuit een verlangen naar groen gras én vanuit een angst voor zwarte mensen. En vanuit die enorme, uitgestrekte suburbs werden er snelwegen naar de stad aangelegd, zodat inwoners met de auto nog steeds makkelijk naar hun werk of een honkbalwedstrijd downtown konden, maar zonder dat ze dwars door al die ellende heen hoefden, zonder dat ze de stad nog hoefden te zien. Wel de lusten, niet de lasten van de stad. De metro werd in St. Louis trouwens nooit doorgetrokken naar die uiterste suburbs; openbaar vervoer wordt gezien als een pijpleiding voor paupers. In veel Europese steden, zoals Amsterdam of Parijs, is het centrum juist de place to be en zijn de wijken ‘buiten de ring’ juist minder populair. In St. Louis, en in veel andere Amerikaanse steden, is het precies andersom: een kapot stadshart, met florerende buitensteden. De mensen die in de stad bleven waren relatief arm, en relatief vaak zwart. De belastinginkomsten liepen terug, waardoor de stad 25

moest bezuinigen op voorzieningen en dus nog minder aantrekkelijk werd. Wie het zich kon veroorloven, trok weg naar een moderner, groter huis. Je zou het de vrije markt kunnen noemen, behalve dat die ‘vrije markt’ sterk gereguleerd was door overheidsbeleid, zoals maatregelen om zwarte mensen uit bepaalde wijken te weren. En die maatregelen waren ‘onverbeterlijk racistisch in hun logica en consequenties’, schrijft Colin Gordon in Mapping Decline. St. Louis and the Fate of the American City (2008), zijn monumentale studie over de val van St. Louis. Vooral jonge, witte middenklassegezinnen trokken weg. In Greater St. Louis, de hele metropool, wonen nu ongeveer tweeënhalf miljoen mensen. In de stad zelf, de City of St. Louis, staan duizenden panden en percelen leeg. De stad telt nog maar 320.000 inwoners, waar er in 1950 bijna 900.000 woonden. Het inwonertal van St. Louis County, de eerste ring van suburbs, is in diezelfde tijd ruimschoots verdubbeld. En in St. Charles County, aan de andere kant van de Missouri, groeide het inwonertal van 30.000 in 1950 naar 360.000 in 2010. Ons wijkje Vinita Terrace bevindt zich in die eerste, oudere ring van suburbs, in het noorden. Ook hier voltrok zich het patroon: nog maar een paar decennia terug was het een overwegend witte gemeente, nu is ze grotendeels zwart. Ik woon in een afgedankte suburb, ooit het podium voor de Amerikaanse droom, met een stratenplan dat nooit bedoeld was voor de benenwagen. En nu zijn mijn benen er behalve slap ook nog eens bang geworden. Moeten we hier niet ook uit wegvluchten? Op een middag klik ik wat rond op Zillow, het Amerikaanse Funda. Voor een paar duizend dollar, slechts een paar keer onze maandhuur, kan ik al eigenaar worden van een vervallen villa aan 26

Page Boulevard. Elders in de stad zijn ook kastelen te koop voor miljoenen dollars. In en rond St. Louis staan negen hoofdkantoren van bedrijven uit de Forbes 500, lees ik, de ranglijst van grootste bedrijven uit Amerika. Zoals landbouwbedrijf Monsanto: jaaromzet veertien miljard. De universiteit waar mijn vrouw werkt, de Washington University in St. Louis, opgericht in 1853, is trouwens ook een miljardenbedrijf, met een collegegeld van 50.000 dollar per jaar, exclusief kost en inwoning. Onbetaalbaar voor wie er een paar straten verderop geboren is. Want er loopt een muur door de stad. Geen echte muur – hoewel veel wijken en straten in St. Louis zijn afgeschermd met hekken, muren en camera’s en in de armere wijken gewoon met betonblokken – maar een muur in de hoofden van de inwoners. En juist vanwege de onzichtbaarheid is de muur zo sterk: je kunt hem niet zomaar omverwerpen. Het is een blokkade die de beter gesitueerden elkaar influisteren en van generatie op generatie doorfluisteren: don’t go left on Page, don’t go north of Olive. Die adviezen zijn niet alleen bedoeld voor je veiligheid, ze zorgen er ook voor dat je het pijnlijke contrast achter de muur niet hoeft te zien. En iedere keer dat je de vuistregels volgt, iedere keer dat je een blokje om rijdt, word je een beetje blinder. Nog zo’n negatief reisadvies: steek nóóit zomaar vanuit St. Louis de Mississippi over naar East St. Louis, het broertje van St. Louis. Daar is het nog erger, daar kom je niet alleen in een andere staat, Illinois, maar ook in een andere wereld: een failed state, een oorlogsgebied, als ik sommige comments op internetfora moet geloven. Er zwerven hier wilde honden door de straten, lees ik. En de mensen eten elkaar er nog net niet levend op. East St. Louis! Mijn huisbaas, hij komt weer eens buurten, vertelt dat-ie een keer ’s nachts pech op de snelweg had, daar. Hij rilt bijna van de herinnering. Zwaar gearceerd gebied! 27

Maar ik heb intussen schoon genoeg van mijn monnikscel. Mijn roman vordert toch voor geen meter. Ik plan de route, loop een generale repetitie op Street View, stop wat briefgeld in mijn sokken, neem de metro en steek via de bijna twee kilometer lange Eads Bridge de Mississippi over. De rivier is breed, machtig en schitterend. Dan: mijn metrohalte in East St. Louis. Nabij de halte staat nieuwbouw. Even verderop zijn hele huizenrijen verdwenen en de percelen volgegroeid met prairiegras en kleine struiken of bomen. De stoepen zijn zo overwoekerd dat ik om het struikgewas heen moet lopen. Maar, ik loop weer, ik loop! En als je hier kunt lopen, dan kun je het overal. In East St. Louis heeft Miles Davis (1926-1991) zijn jeugd doorgebracht, als zoon van een tandarts, hier blies hij voor het eerst op een trompet. Vlak daarvoor, in 1917, hadden er nog verschrikkelijke lynchpartijen plaatsgevonden, de herinnering moet nog vers geweest zijn. Ik heb gelezen dat tientallen zwarte inwoners door witte inwoners werden vermoord. Ik heb op internet zwart-wit­ foto’s gezien van verkoolde lijken, omstanders grijnzend als bij een jachttrofee. Terwijl de halve stad brandde, veranderde de brug in een vluchtroute. Sommige zwarte inwoners die haar niet op tijd konden bereiken, zochten een veilig heenkomen op zelfgemaakte vlotten, wanhopig peddelend naar de overkant van de Mississippi. Miles Davis vertrok op zijn achttiende naar New York, waar hij wereldberoemd zou worden. In zijn autobiografie noemt hij East St. Louis een boerenstad, ‘racistisch tot op het bot’. Nu zijn ook hier de witte inwoners vertrokken. Het woekerende groen en de bloesemende bomen geven de plek iets liefelijks, romantisch. Een Incastad in de jungle, behalve dat de stad helemaal niet verlaten is, want er wonen nog altijd tienduizenden mensen hier. Kinderen sjezen op crossfietsen voorbij. Een auto haalt me in, 28

te traag, naar mijn smaak. Ik probeer te lopen alsof ik hier moet zijn. Dat klopt ook: vooraf heb ik gebeld met een privémuseum dat ik op Google Maps zag, het enige museum van East St. Louis. Niet gewijd aan Miles Davis, aan hem herinnert hier niets, behalve het vervallen huis van zijn jeugd; maar aan Katherine Dunham (19092006), een danser, choreograaf, antropoloog, activist en schrijver die hier woonde. Nooit van gehoord, maar ik heb een bestemming. Het museum is gevestigd in een goed onderhouden villa. Ik duw tegen de grote houten deur, die meegeeft. De vrijwilligster met wie ik heb gebeld ontvangt me in een donkere hal waar Afrikaanse muziekinstrumenten staan. ‘Vertel de mensen maar dat je door East St. Louis bent gelopen en het hebt overleefd’, zegt ze lachend. Het is maar half een grap. Ze woont hier zelf ook: East St. Louis is veel veiliger dan de mensen denken, zegt ze met een trots die ik haar graag gun. En ze geeft een rondleiding langs de collectie: krantenknipsels, foto’s, privédocumenten, instrumenten van Katherine Dunham. Als ik ’s middags terugkeer achter mijn computer, denk ik vooral aan de wandeling. Het voelt absurd om verhalen uit mijn duim te zuigen die zich afspelen rond ruïnes uit de oudheid, terwijl ik zojuist echte, Amerikaanse ruïnes heb gezien, waar mensen van vlees en bloed leven. Ik neem me voor om vaker weg te gaan van mijn bureau. Niet alleen te voet. In een uitgestrekte metropool als deze heb je meer aan een fiets, bedenk ik. En dus tik ik een oude racefiets op de kop, om mijn spieren in vorm te houden, maar ook om niet te veranderen in een schichtige racist, iemand die bang is voor zijn eigen stad en in een auto rijdt waarvan de deuren steeds klikklak dichtgaan. We zijn hier tenslotte in het land van de vrijheid.

29

Een complete Amerika-ondeskundige

Een week verder, op een zaterdag in augustus, schiet een witte agent een ongewapende zwarte jongen dood in Ferguson, een suburb net ten noorden van Vinita Terrace. De agent sprak de jongen aan omdat hij midden op straat liep, wat verboden is. Maar over wat de precieze toedracht van de schietpartij is, lopen de getuigenverklaringen uiteen. Er zijn ook geen beelden van het incident. Alleen van de afloop: de achttienjarige Michael Brown die bloedend op het asfalt ligt. Zijn lichaam blijft er vier uur liggen in de zomerhitte. Diezelfde dag lig ik te luieren op een strand duizenden kilometers verderop, in Cape Cod, aan de Atlantische Oceaan. Mijn schoonfamilie, die deels Amerikaans is, heeft hier voor een weekend een huis afgehuurd voor een reünie. We praten bij, we relaxen in strandtenten, we gaan met de hele familie de oceaan op om walvissen te zien. De dag van de schietpartij is onze laatste vakantiedag, mijn vrouw en ik liggen nog even aan zee en vliegen die avond terug via Washington D.C. Daar blijkt er een probleem te zijn met onze aansluitende vlucht, we moeten de nacht doorbrengen in een vliegveldhotel. Om van de nood een deugd te maken, nemen we een taxi naar het centrum, naar het Witte Huis, dat ik nog nooit in het echt heb gezien. Het is al laat in de avond als we aankomen bij het hek om de donkere tuin. We maken een selfie en fantaseren dat achter de gordijnen in de verte de eerste zwarte president van Amerika ligt te snurken. 31

In Ferguson groeit een menigte rondom het lichaam van Michael Brown. Eerst alleen buren, vrienden, familieleden. Op sociale media verspreidt zich het gerucht dat de ongewapende, achttienjarige jongen zijn handen in de lucht hield toen hij werd doodgeschoten. Er komen steeds meer boze jongeren op de plek af. Iemand roept: ‘Hands up, don’t shoot!’ Anderen nemen de leus over en steken hun handen er demonstratief bij in de lucht. Rouw uit zich als woede, de menigte groeit. Het is niet heel uitzonderlijk dat een agent een burger doodschiet, maar meestal reageren omwonenden gelaten: zowel witte als zwarte inwoners gaan er vaak al van uit dat het slachtoffer het er wel naar gemaakt zal hebben. Zo niet deze keer. Boze jongeren slaan winkelruiten in en steken een benzinestation in de fik. De politie stuurt pantserwagens, sluipschutters, traangas, helikopters en herdershonden naar Ferguson. Militair vertoon, olie op het vuur. Mijn vrouw en ik komen terug van het Witte Huis. We kijken voor het slapengaan nog even CNN in onze hotelkamer en zien een brandend tankstation: onze stad gaat in vlammen op, jonge zwarte mannen zijn aan het plunderen. De volgende ochtend lezen we bezorgde appjes uit Nederland, want ook daar zijn de rellen nieuws. Maar ons straatje is nog even rustig als daarvoor. We merken weinig van de onlusten tien minuten rijden verderop, alleen het geluid van helikopters en langsrazende politiewagens alarmeert. Een week later sta ik op de parkeerplaats van een supermarkt in Ferguson. Ik ben niet ver van het restaurant in de treinwagon, dat meneer Roth ons had aanbevolen. Voor me staat een camera, een presentator van CBS News overhandigt me een stuk zwartgeblakerde traangasgranaathuls. ‘Kun je aan je kijkers laten zien’, zegt hij lachend, ‘heb ik zelf net ook gedaan.’ 32

Het is bijna drie uur in de middag, de augustuszon brandt op het asfalt. Een verveelde technicus hangt me een oortje om terwijl hij flirterige geintjes maakt met zijn collega. Om me heen staan busjes en straalwagens: BBC, CNN, Fox News. Ik zie beroemde gezichten: het Amerika dat ik ken van tv. De wereldpers is neergedaald in dit vergeten voorstadje in flyover country, het gebied dat veel Amerikanen normaal hooguit vanuit de lucht zien, het land dat je kunt overslaan. Zo meteen moet ik zelf op. Het Nederlandse programma Nieuwsuur heeft wat dure straalminuten ingekocht bij de wagen van CBS News. Ik ben dan wel geen deskundige, maar ik woon hier al wel een maand. En trouwens, voor de meeste Amerikaanse reporters hier voelt Ferguson ook als onbekend buitenland. Ik hoor nog steeds niks in mijn oortje en gebaar paniekerig naar de ginnegappende technicus terwijl ik in het zwarte gat van de camera blijf staren. Dan klinkt de stem van de Nieuwsuur-presentator: …al meer dan een week staan zwarte jongeren tegenover de politie in de Amerikaanse voorstad Ferguson… … president Obama is teruggekeerd in Washington… …nationale garde ingezet vanwege de aanhoudende rellen… …gaan we naar St. Louis… …hij zou rustig een roman schrijven, maar zit nu midden in de chaos… En dan mag ik vertellen hoe de situatie ter plaatse is. Buiten het zicht van de camera doen inwoners van Ferguson hun boodschappen. Er klinkt gerinkel van winkelwagentjes op het asfalt. Maar ik heb niet de tegenwoordigheid van geest dat beeld te schetsen. Ook het stukje traangasgranaat dat ik van de verslaggever kreeg, houd ik buiten beeld, hoewel het rekwisiet een perfect symbool zou zijn geweest voor de mediakaravaan die hier is neergestreken. Ik antwoord iets over politietactieken, vertel wat ik de dagen 33

ervoor heb gezien op straat – maar wat ik had moeten antwoorden, en wat ik precies gezien heb, dat besef ik later pas. De afgelopen dagen ben ik een paar keer naar Ferguson gefietst. De eerste keer ging ik op klaarlichte dag. Het bleek een klein halfuur naar het noorden. Ik passeerde een tunneltje waar een zwarte man me tegemoetkwam. Toen ik hem passeerde zag ik dat het een zwerver was, hij leek banger voor mij dan ik voor hem. De dagen erna ging ik vaker, soms ook met de auto, en soms ook na zonsondergang. Ferguson is net als Vinita Terrace een verarmde suburb, alleen groter, er wonen iets meer dan 20.000 mensen. En het is op te delen in een welvarend wit deel, ‘historic Ferguson’, met bakstenen huizen en winkels (waar ook het treinrestaurant is); en een verarmd, nieuwer zwart deel. De onlusten vinden vooral plaats in het zwarte deel, aan de West Florissant Avenue. Je hebt daar zo’n strip mall, een openluchtwinkelcentrum zoals bij ons om de hoek, maar groter. Er zit een McDonald’s en driehonderd meter verder ligt dat uitgebrande benzinestation, vlak bij de zijstraat waar Michael Brown is neergeschoten. Die paar honderd meter, dat is de ‘frontlinie’ waar politie en demonstranten elkaar treffen. Bijna alle beelden op tv worden hier geschoten. Net als een foto die ook in Nederland de kranten haalde: van een demonstrant met een Amerikaanse vlag om zich heen gedrapeerd, die een traangasgranaat terugwerpt naar de politie. Een prachtig, iconisch beeld. De McDonald’s is intussen gewoon open te midden van de chaos en functioneert als informeel perscentrum. Activisten en journalisten komen er voor de wifi, friet (en soms voor bekertjes melk om traangas mee uit de ogen te spoelen). Het verwrongen stalen skelet van het benzinestation even verderop is een geliefd decorstuk voor televisie-interviews.

34

Steeds als ik thuiskom en CNN aanzet, zie ik beelden van de rellen. Traangas, vuur. En heel veel boze, zwarte mannen. Beelden die aansluiten bij wat de mensen al vonden. Maar overdag hebben de protesten vaak meer weg van een straatfeest. Demonstranten tonen portretten van Michael Brown, die inmiddels als een heilige wordt geëerd. Agenten gaan op de foto met demonstranten. Een blond meisje tekent op straat hartjes met stoepkrijt in pasteltinten, terwijl even verder een zwart jongetje ‘R.I.P. Mike Brown’ op het asfalt kalkt. De paar honderd meter in Ferguson groeien die dagen uit tot een bedevaartsoord voor heel activistisch Amerika. Beroemdheden laten zich zien, zoals Jesse Jackson en Al Sharpton. Ook rapper Nelly komt langs. Er worden rozen uitgedeeld. Er zijn free hugs. Er lopen dominees samen op met rabbi’s en anarchisten. Op een dag lopen er zelfs Tibetaanse monniken rond. Het voelt soms als een pop-up van een utopische minisamenleving. En de straten zijn zowaar gevuld met andere voetgangers. Voor het eerst sinds ik hier woon, voel ik me op mijn gemak als ik over straat loop. Inderdaad zijn er ’s nachts vaak heftige confrontaties, als groepen jongeren de politie uitdagen. Of omgekeerd. Een paar dagen geleden zag ik een lange colonne pantserwagens op weg naar Ferguson, de weg trilde ervan. Het leek een bezettingsmacht op weg naar het front. En ik zag een paar dagen terug hoe politieagenten met ge­ heven houten wapenstokken een paar demonstranten arresteerden op de stoep voor de McDonald’s. Beelden van het incident, gefilmd vanuit alle hoeken, zag ik later overal terugkomen. Maar een echte oorlog is het niet. Er is traangas, er zijn sluipschutters, maar behalve Michael Brown zijn er geen doden gevallen. Toch klinkt de echo van het verleden. In 1992 vielen er in Los Angeles, bij de rellen die volgden nadat Rodney King door agenten in elkaar was getrapt, ruim vijftig doden. 35

Die eerste dagen wekt Ferguson eerder de indruk van een onschuldige realityshow, waar activisten en politie elke avond een theatervoorstelling geven met traangas als rookmachine. Ik betrap mezelf op de gedachte dat de activisten vooral de geschiedenis willen naspelen. Dat ze ook een beetje Martin Luther King willen zijn. En dat het allemaal spannender lijkt dan het is, omdat in deze tijd van internet en mobieltjes echt elk incident geregistreerd, uitvergroot en vermenigvuldigd wordt – maar ik zit er helemaal naast. Dit is geen rollenspelletje, geen tv-show, geen symboliek. De onlusten zelf mogen dan misschien meevallen, en ‘de media’ zullen hijgerig zijn, maar de achterliggende redenen waarom mensen hier de straat opgaan zijn bloedserieus. Wat me het meest verbijstert: ze hebben precies dezelfde goede redenen om de straat op te gaan als een halve eeuw eerder. Een week voor hij werd doodgeschoten, haalde Michael Brown zijn highschooldiploma. Dat is een klein wonder: zijn school is een van de slechtste van de staat. Negen van de tien leerlingen zijn arm. Bijna 98 procent van de leerlingen is zwart. De helft van de zwarte, mannelijke leerlingen studeert nooit af.5 Officieel is de segregatie van scholen afgeschaft in 1954, met de uitspraak van het Amerikaanse hooggerechtshof in de zaak-Brown versus Board of Education. Maar in praktijk bleef die scheiding gewoon bestaan. Dat komt deels door de manier waarop publieke scholen in Amerika worden gefinancierd: op basis van de huizenprijzen van het postcodegebied. In slechte buurten levert dat scholen op met weinig budget. Waardoor de buurten nog minder aantrekkelijk worden om te wonen (voor mensen met schoolgaande kinderen, in elk geval) en de huizenprijzen verder dalen, wat de scholen nog slechter maakt, enzovoorts. Recente pogingen om de school waar Michael Brown naartoe ging te integreren met witte scholen even verderop, 36

strandden op boze comités van witte ouders die geen zwarte kinderen in hun klassen wilden.6 Goed, dankzij Martin Luther King en al die andere burgerrechtenactivisten werd de segregatie – zoals scheiding van het openbaar vervoer, de scholen of zelfs Coca-Cola-automaten – afgeschaft. Juridisch waren alle Amerikanen nu gelijk. Obama kon president worden. Maar de werkelijkheid ter plaatse is nog even cru als daarvoor. En soms zelfs erger dan vóór de jaren zestig.7 Sinds ik hier woon verbaas ik me over die extreme ongelijkheid. En over het uitblijven van de razernij erover bij de mensen die het treft. Maar misschien waren ze al die tijd al razend, alleen luisterde er niemand. Nu is dan eindelijk de wereldpers gekomen. Alleen heeft die vooral oog voor het mediagenieke: smeulende ruïnes, boze, zwarte jonge mannen met ontblote bovenlijven in een mistbank van traangas. Die beelden zijn meer dan spectaculair alleen; ze prikkelen ook een diepgewortelde Amerikaanse angst: dat de tot slaaf gemaakten in opstand komen tegen de meesters en wraak zullen nemen.8 En die sluimerende angst voor een opstand (of is het een sluimerend schuldgevoel?) is zeker aanwezig in deze stad, waar de kloof zo groot is. En dus keren op tv steeds dezelfde vragen terug: wanneer zal ‘de rust’ weer terugkeren in Ferguson? Wanneer neemt ‘het normale leven’ het weer over? Vrij vertaald: wanneer kunnen we opgelucht ademhalen, omdat alles hier bij het oude is gebleven? Wanneer gaat iedereen weer terug in zijn hok? Op de parkeerplaats, met de microfoon in mijn hand, krijg ik door mijn oortje ook uit Nederland die vragen: hoe kan dit, in het land van Barack Obama, en hoelang duurt het nog, die onlusten? Wat ik had moeten antwoorden: deze rellen gaan over veel meer 37

dan alleen een geval van politiegeweld. Ze gaan over hele wijken die aan hun lot zijn overgelaten, met slechte scholen en gebrek aan kansen. Ze gaan over mensen die tien, twintig jaar korter leven omdat ze aan de verkeerde kant van de stad geboren zijn. Waar ze harder moeten werken, voor minder geld, terwijl ze slechter en viezer voedsel eten en slechtere dokters en scholen hebben. En dit alles voltrekt zich inderdaad in het Amerika van Obama – een zwarte man die trouwens alleen president kon worden door zich zo wit mogelijk voor te doen tijdens zijn campagne, en die ook nu zwijgt over het onrecht dat plaatsvindt. Die camera’s moeten niet die paar smeulende ruïnes in Ferguson filmen, maar de delen van de stad die al decennia in puin liggen. Want dat is het ‘normale leven’ voor heel veel mensen, dat is de situatie ter plaatse: stress, chaos, angst. Een paar weken na ‘Ferguson’, zoals de rellen daar zijn gaan heten, bezoek ik met mijn vrouw een wapenbeurs in St. Charles, een uiter­ ste suburb van St. Louis. We zijn hier uit nieuwsgierigheid. In een grote hal staan tientallen standjes met wapentuig. Van roze pistooltjes voor in de vrouwenhandtas tot machinegeweren voor de mannen. St. Charles ligt op twintig minuten rijden van Ferguson, aan de andere kant van de rivier de Missouri, maar we zijn in een andere wereld. Hier wonen vooral Republikeins stemmende, witte mensen. Zoals eigenlijk overal in de staat Missouri trouwens, behalve dan in de grote steden. Eén standje verkoopt behalve wapens ook T-shirts voor het goede doel. Namelijk: een fonds voor Darren Wilson, de agent die ­Michael Brown doodschoot. Daarmee kan hij de advocaten betalen voor de rechtszaak die hij wellicht aan zijn broek krijgt. De verkopers vinden het een schande dat activisten hem afschilderen als killer cop. 38

Op een van de shirts is een portret van Obama afgedrukt naast een foto van een leeuw. Onder de leeuw staat: African lion. Onder Obama staat: lying African. Op een ander shirt staat ‘Steun de lokale politie’. En daaronder, in wit op zwart, een citaat van Martin Luther King: ‘Injustice anywhere is a threat to justice everywhere.’ Het is een citaat, ironisch genoeg, uit een open brief die King schreef vanuit een politiecel in Birmingham. Amerikanen erkennen graag dat hun land wat weeffouten had, zoals de slavernij, maar zeggen er vaak ook meteen bij dat het unieke van Amerika is dat het land die fouten ook weer heeft gecorrigeerd. En dan komen ze bijvoorbeeld met King aan. Dat het dankzij hem steeds beter ging. En dat de lange weg van emancipatie nu is voltooid met president Obama: een zwarte president in het Witte Huis, dat ooit door tot slaaf gemaakten is gebouwd: wat wil je nog meer? Martin Luther King en Obama zijn nu stokken om mee te slaan: Wat zeuren jullie nou, jullie hebben toch al een halve eeuw geleden gekregen wat jullie wilden? En als een zwarte man president kan worden, dan moet het jullie toch ook wel lukken om een simpel baantje te vinden, in plaats van jullie eigen wijk in de fik te steken? Kort na ons bezoek aan de beurs ontmoet ik bij de autogarage een Vietnamveteraan met cowboyhoed, een conservatieve Fox-kijker. Hij woont in St. Charles, zegt hij, maar vertelt dat de rellen in Ferguson voor hem een reden zijn om deze maand zijn vergunning te halen om ook op straat wapens te mogen dragen. ‘Ik wil mijn vrienden kunnen beschermen als het donker is.’ Hij is niet de enige: wapenhandelaren melden stijgende verkopen, zoals altijd na wapengeweld. ‘Die jongen kreeg wat hij verdiende’, zegt een universiteitscollega van mijn vrouw over de schietpartij. Ze gelooft helemaal niets van het verhaal dat hij zijn handen in de lucht hield. En die leus, 39

‘Hands up, don’t shoot’? Je kunt volgens haar beter zeggen: ‘Pants up, don’t loot’ (broek optrekken, niet plunderen). Die Brown was geen heilige, geen martelaar, maar een dief die een agent aanviel. Zo zorgen de rellen in Ferguson er niet voor dat de muur in de stad omvergeworpen wordt, de gebeurtenissen verstevigen eerder de oude scheidslijnen. Ferguson? Dat heet aan de andere kant van de muur Ferghanistan. Eind augustus keert eindelijk de ‘rust’ weer. De meeste journalisten vliegen de stad uit, er valt niets meer te filmen. De parkeerplaats bij de supermarkt is weer gewoon een parkeerplaats van een supermarkt. En dan wordt er opnieuw een zwarte man gedood door een witte agent in St. Louis. Dit keer wordt de schietpartij wel gefilmd door een omstander. Het minutenlange filmpje komt algauw online. Een jonge verwarde man roept onsamenhangende dingen. Hij houdt zijn handen niet in de lucht, maar zwaait met een keukenmes naar spoken die alleen hij ziet. Hij heeft dringend psychische hulp nodig. In plaats daarvan krijgt hij een politiekogel. Dit keer volgen er geen rellen. Het incident haalt het internationale nieuws nauwelijks. Mensen vinden het ook geen nieuws, dit gebeurt zo vaak in St. Louis, bijna elke twee maanden.9 Maar als ik het filmpje bekijk, achter mijn bureau, en daarna de mediastilte opmerk die erop volgt, voel ik me een complete Amerika-­ ondeskundige. Ik snap niets meer van deze plek. Tegelijk ontkom ik er niet aan om deze stad beter te leren begrijpen. Bijvoorbeeld om de vraag te kunnen beantwoorden: als er nog eens midden in de nacht een verwarde vrouw op onze deur bonst, zal ik dan weer de politie bellen?

40

De hoofdstad van de witte beschaving

Ik sta aan de oever van de Mississippi, in het centrum van St. Louis, en kijk omhoog: naar een glanzende stalen boog van 192 meter hoog en 192 meter breed. De boog heeft de vorm van wat in de wiskunde een kettinglijn heet: een kromme lijn in de vorm van een hangende halsketting. Het is een prachtig beeldhouwwerk: even megalomaan als elegant. De Arch, zo heet deze sculptuur. Plaatjes van het monument sieren de mokken, petjes, sleutelhangers en glazen sneeuwbolletjes in de souvenirshop op het vliegveld. Het is het logo van St. Louis, de blikvanger van de skyline. De kleur van het staal wisselt steeds, al naar gelang de weersgesteldheid en het moment van de dag. Bij zonsopkomsten is de boog oranjeroze, bij donderwolken bijna zwart, soms weerkaatst hij bliksemflitsen, soms is hij half weggegumd door mistbanken. Ik loop richting een van de brede voeten en raak het monument even aan. Het staal voelt gewoon als staal. Om me heen lopen zowaar toeristen, die hetzelfde doen. St. Louis is niet bepaald een vakantiebestemming, maar als je er toch bent, moet je in elk geval de Arch afvinken. Het is ook geen slechte plek om te beginnen: de boog vertelt je bijna alles wat je over St. Louis moet weten. De Arch getuigt van enorme brutaliteit. Het bouwwerk werd voltooid in 1965, vlak voordat de eerste mens op de maan werd gezet. 41

Het Amerikaanse imperium was op de toppen van zijn kunnen. Bij de opening werd het bouwwerk officieel geschonken ‘aan het Amerikaanse volk’, als een ‘monument voor de westwaartse expansie van de Verenigde Staten’. Daarmee werd specifiek gedoeld op de ‘aankoop van Louisiana’. In 1803 had Thomas Jefferson, de president van de nog piepjonge Verenigde Staten, voor vijftien miljoen dollar een enorme lap grond van Napoleon Bonaparte gekocht: grofweg alles ten westen van de Mississippi tot aan de Rocky Mountains. Daardoor was het grondgebied van zijn imperium op slag verdubbeld. En opeens lag St. Louis niet meer aan de rand van het rijk, maar in het hart. Vanuit St. Louis trokken de pioniers gretig verder naar het nieuwe grondgebied in het westen. Vandaar dat de stad de Poort naar het Westen werd genoemd. En vandaar die boog: de Finse beeldhouwer en architect Eero Saarinen, die de Arch ontwierp, had zowel een toegangspoort als een Romeinse triomfboog voor ogen. Een triomf van de Amerikaanse pioniersgeest. De echte redenen om de Arch te bouwen waren veel minder fraai.10 De bouw van de Arch was een handig voorwendsel om veertig verpauperde huizenblokken – waar veel zwarte Amerikanen woonden – te kunnen slopen. De eerste snode plannen voor een monument op deze plek, het oudste stukje van de stad, ontstonden al tijdens de crisistijd in de jaren dertig. President Franklin D. Roosevelt kwam toen met zijn beroemde werkverschaffingsprogramma’s: staten en steden konden subsidies aanvragen om de economie een impuls te geven. In St. Louis kwamen rijke vastgoed­bezitters, zakenlui en projectontwikkelaars met een plan voor een monument in het verarmde historische centrum: het zou de waarde van hun bezittingen elders in de stad doen stijgen als die sloppen uit zicht waren. Een historische reden voor een megamonument was 42

zo gevonden. De sloppen werden geruimd. En bij de bouw van het monument werden zwarte arbeidskrachten gepasseerd door de witte bouwmaatschappijen. Ook de officiële reden voor het monument is onlosmakelijk verbonden met een zwarte bladzij in de geschiedenis van de VS. Want op die ‘westwaartse expansie’ volgde algauw het verjagen en vermoorden van de oorspronkelijke bevolking. Sommige inwoners zien de Arch dus als monument voor een genocide.11 Je kunt hier in elk geval niet om de geschiedenis heen. Aan de voet van de Arch staat nog het imposante negentiende-eeuwse Old Courthouse, een van de weinige historische gebouwen die gespaard bleven. In dit gerechtsgebouw vroeg de zwarte slaaf­ gemaakte Dred Scott in 1856 vergeefs om zijn vrijheid. Hij wist zijn zaak uiteindelijk voor het Amerikaanse hooggerechtshof te krijgen, dat bepaalde dat zijn zaak niet ontvankelijk was, omdat een ‘negro’ uit Afrika geen Amerikaans burger kon zijn.12 En zo wijst deze plek je op een fundamentele geschiedenisles over de Verenigde Staten: dit land is gebouwd op de mythe dat niet alle mensen gelijk zijn. In theorie is het natuurlijk precies andersom. Zelfs als Nederlander kende ik wel die prachtige woorden uit de Onafhankelijkheidsverklaring uit 1776, de blauwdruk van de VS: ‘…dat alle mensen als gelijken zijn geschapen…’ Maar ik wist niet dat de tekst van die verklaring nog veel verder gaat. Even verderop staan oorspronkelijke inwoners al omschreven als ‘merciless Indian savages’, genadeloze indiaanse wilden.13 Thomas Jefferson, de auteur van de tekst, hield in de loop van zijn leven zelf honderden zwarte slaven vast op zijn plantage, die kennelijk ook buiten zijn definitie van ‘alle mensen’ vielen. De VS werd ontworpen door een klein groepje welgestelde, witte mannen. En die founding fathers hadden zo hun eigen voorkeuren en 43

motieven. Of in elk geval: er bestaat een groot verschil tussen droom en daad, tussen theorie en praktijk. In praktijk is dit land gefundeerd op ongelijkheid. En dit is niet louter een geschiedenisles. Ongelijkheid, die oerzonde van de VS, speelt nog steeds hevig op. Bijna nergens zie je dat zo goed als in St. Louis. Met de rellen nog vers in het geheugen lijkt de Arch me in elk geval een passend monument voor deze stad: letterlijk gebouwd op de plek waar zwarte Amerikanen werden verdreven, ter nagedachtenis aan de Amerikaanse expansiedrift, die de genocide op de Amerikaanse indianen inluidde.14 De Arch is dus ook een passend monument voor Amerika zelf, als een tegenhanger van het Vrijheidsbeeld in New York: dit is het Onvrijheidsbeeld. Het verwarrende is nog wel dat ik, opkijkend tegen dit sierlijke gevaarte, er niet aan ontkom om bewondering te voelen voor de bravoure van de makers, voor hun optimisme, hun poging om de hemel aan te tikken. Dat is een andere les: hun droom is zo aanstekelijk! Ik blijk zelf ook omhoog te kunnen, trouwens: door de poten, via kleine gondels die doen denken aan oude sciencefictionfilms. Helemaal boven op de boog is er een observatiedek met kleine ramen. Aan de oostkant heb je uitzicht op de modderige Mississippi, een oude steenkoolcentrale aan de oever, een casino, je ziet het verguisde East St. Louis. Aan de andere kant kijk je op het centrum van St. Louis, met z’n bescheiden wolkenkrabberwoud. Je ziet het honkbalstadion van de St. Louis Cardinals, het oude gerechtsgebouw met z’n koepel, een rivieroever waar niemand flaneert en een snelweg langs loopt. De Arch lijkt hier op het dek eerder een reusachtige kram, die een verscheurde stad bijeenhoudt. En als je op de duizelingwekkende hoogte je neus tegen het glas duwt, dringt zich de vraag op: hoe kan zo’n kapotte stad zo’n prachtig monument voortbrengen? 44

Het korte antwoord: omdat deze stad ooit een van de grootste steden van Amerika was, het kroonjuweel van het heartland, het gedroomde New York van het westen – en zelfs eventjes de gedroomde hoofdstad. St. Louis werd in 1764 gesticht door Franse pelshandelaren, die hun nederzetting vernoemden naar de middeleeuwse Franse koning Lodewijk IX, een weinig succesvol kruisridder, die vanwege zijn fanatisme en ijver voor het katholieke geloof heilig verklaard was (vandaar dat ‘Saint’). De eerste jaren had het Franse stadje wel iets van een utopische samenleving, of in elk geval was het een smeltkroes. Rijk en arm leefden nog niet gescheiden, kleuren mengden. Dat was niet vanwege een of ander hooggestemd cultureel ideaal, maar omdat iedereen hier aan de grens, in de wildernis, in hetzelfde schuitje zat: je moest wel goed met elkaar overweg kunnen, anders nam je elkaar in je val mee. Zelfs met de Osage die hier destijds in de omgeving leefden, hadden de Fransen een goede verhouding. De Osage en de Fransen behandelden elkaar op gelijke voet en lieten elkaar met rust. Het was een zakelijke deal: de Osage leverden de pelzen die de Fransen over de rivier verhandelden.15 Die verhoudingen veranderden toen de Verenigde Staten het grondgebied van St. Louis kochten: niet lang daarna werden de Osage uit hun leefgebieden in Missouri en Arkansas verdreven. De stad groeide flink, stoomboten en stoomtreinen maakten de stad tot de hoofdstad van het heartland. In 1869 vindt er in St. Louis een conventie plaats met vertegenwoordigers van zeventien Amerikaanse staten. Het thema: de verplaatsing van de hoofdstad van Washington D.C. naar St. Louis. Organisator is een flamboyante ondernemer en krantenman uit St. Louis, Logan Uriah Reavis. Hij heeft net een boek gepubliceerd 45

waarin hij betoogt dat de hoofdstad van Amerika naar het nieuwe hart van het land moest worden verplaatst. De delegatieleden worden onthaald met oesters, kwartels en een stoomboottrip over de Mississippi.16 Hoewel niet alle delegatieleden enthousiast zijn over zijn plan, gaat Reavis na de conventie onverdroten door met zijn missie. Hij publiceert een volgend boek: St. Louis. The Future Great City of the World. Hierin voert hij zijn enthousiasme nog verder op: St. Louis is volgens hem niet alleen de gedoodverfde hoofdstad van Amerika, het is de hoofdstad van de wereld! Zo vergelijkt Reavis St. Louis met Jeruzalem, Babylon en Athene. Strooit hij met quasiwetenschappelijk bewijs om zijn voorspellingen te staven. Alle historische wereldsteden zouden op of vlak bij de ‘isothermische lijn van 41 graden Fahrenheit in de winter’ liggen: in een klimaat waar het nooit te koud of te heet wordt. Londen, Parijs, Rome, Constantinopel en Peking voldoen aan dat criterium. St. Louis ook. En die stad ligt ook nog eens, net als Thebe of Memphis, in een vruchtbare riviervallei. Ja, in St. Louis zal op een dag een ‘toekomstige Mozart’ komen wonen en een ‘toekomstige Rembrandt’. Reavis durft zelfs harde voorspellingen te doen over het toekomstige inwonertal van zijn stad. In 1900 zouden er 3.464.079 mensen wonen. En in 1970 al 16.647.941. Reavis concludeert: ‘Voortaan moet St. Louis worden gezien in het licht van haar toekomst, haar macht in het wereldimperium, haar scepter in de heerschappij van staten en naties. Haar lotsbestemming staat vast. Als een nieuwgeboren rijk beweegt ze voort tot een zelfbewuste grootsheid, en zal binnenkort als een magneet de hele wereld aantrekken. In haar boezem zijn alle uitersten van het land vertegenwoordigd, en alle delen van het land dragen bij aan haar groei. De mogelijkheden die ze haar volk biedt zijn machtig, maar nog machtiger zijn de verwachtingen die ze inspireert. 46

De stad die ze nu is, is slechts de kiem van de stad die ze zal zijn, met haar tien miljoen zielen die het uitgestrekte gebied van haar domeinen bezetten.’ Zijn boek leest als de profetie van een dronken citymarketeer. Maar Reavis was niet krankzinnig. Om te beginnen lag St. Louis dus, sinds de koop van Louisiana, inderdaad in het hart van het land. En bedenk: de Amerikaanse Burgeroorlog, een strijd over slavernij, was net voorbij toen hij het boek publiceerde. Het verdeelde land likte de wonden. St. Louis bevond zich op het kruispunt van Noord en Zuid. En de staat Missouri was de enige slavenstaat die was toegelaten tot de noordelijke alliantie: The Missouri Compromise. Het was de spiegel van een verscheurd land, en daarmee dus ook een ideale compromisstad. Praktisch gedacht: in de directe omgeving waren lood-, zink- én kolenmijnen. Verder bevond de stad zich bij de samenvloeiing van de twee grootste rivieren van de Verenigde Staten: een tiental kilo­ meter ten noorden van de stad stroomt de Missouri samen met de Mississippi. En dan liepen er vanuit St. Louis ook nog eens duizenden kilometers treinspoor alle kanten op. Reavis had het goed gezien: St. Louis was de as van een wagenwiel. Het was als in dat bordspel Kolonisten van Catan: als je ergens een stad moest bouwen, dan hier. Maar dat was geen stad voor iedereen. Reavis’ boek getuigt in elk geval van een blind vertrouwen in wat hij beschouwt als het superieure ‘witte mensenras’. Hij schrijft bijvoorbeeld dat op de plek waar nu St. Louis ligt tot voor kort wildernis was, ‘slechts bevolkt door stammen van woeste en onvriendelijke indianen’. Er klonken nauwelijks menselijke geluiden, behalve dan het ‘geschreeuw van de stemmen der wilden’. Pas door de komst van de ‘witte nederzettingen’ is de Mississippi van haar ‘eenzaamheid’ bevrijd, aldus Reavis. 47

Reavis gelooft dat de christelijke God zelf de witte mensen heeft uitverkoren om Amerika te beschaven. ‘Manifest Destiny’, zo heette dat wijdverbreide negentiende-eeuwse geloof; tegenwoordig zouden we het white supremacy noemen, het is één pot nat. De beschavingsmars van dat ‘witte ras’, voorspelt Reavis in elk geval, zal culmineren in het nieuwe St. Louis: de metropool van de Mississippivallei, de toekomstige hoofdstad van de wereld. En Reavis’ natte droom kwam bijna uit: St. Louis groeide niet alleen uit tot een enorme stad, maar werd ook een voorloper op het gebied van racistische maatregelen. Rond 1900 was St. Louis al de vierde stad van de Verenigde Staten, na New York, Philadelphia en Chicago. Aan de stadsoever lagen honderden stoomboten. De stad kreeg in 1894 het grootste treinstation ter wereld. De machtige rivier werd bedwongen door de revolutionaire stalen Eads Bridge. De bouwmaatschappij liet een circusolifant over de brug lopen om sceptici te overtuigen dat de bijna twee kilometer lange constructie veilig was. In 1904 werden hier de eerste moderne Olympische Spelen buiten Europa georganiseerd. Datzelfde jaar kwam de Wereldtentoonstelling naar St. Louis, en daarmee twintig miljoen bezoekers. Op die tentoonstelling waren de nieuwste technologieën te zien: couveuses, automobielen, een primitieve fax en een elektronische typemachine. Er was een luchtshow met onbemande vliegtuigen.17 Maar er werden niet alleen noviteiten vertoond. Ook die erfzonde van Amerika speelde weer op, dat geloof in de superioriteit van witte mensen. Er was bij die Wereldtentoonstelling een schaamteloze human zoo, waarin inheemse volkeren van overal ter wereld werden vertoond (‘savages’, wilden, zo werden ze door de organisatoren genoemd). Zoiets gebeurde destijds vaker, ook in Europa, tot na de Tweede Wereldoorlog aan toe. Maar in St. Louis gingen ze een stapje verder: ze wilden met die tentoonstel48

ling ook wetenschappelijk aantonen dat witte mensen superieur waren. De inheemsen mochten (of beter gezegd: moesten) meedoen aan sportwedstrijden, maar dan ongetraind, zodat ze zouden verliezen. Het experiment pakte niet helemaal goed uit: bij het paalklimmen en het vrouwenbasketbal wonnen vertegenwoordigers van inheemse groepen alsnog. Maar die uitslagen werden weggemoffeld.18 Maar niet lang na die Wereldtentoonstelling stagneerde de triomfmars van deze stad. St. Louis bereikte uiteindelijk nooit de drieënhalf miljoen inwoners die Reavis had voorspeld. De piek lag in 1950. Toen woonden er bijna een miljoen mensen in de stad. In de halve eeuw erna volgde een razendsnelle val. St. Louis kromp met twee derde, een Amerikaans record. Toen de Arch werd geopend in 1965 vertrokken inwoners al massaal. Vijftien jaar nadat het prestigieuze bouwwerk af was, werd in St. Louis de film Escape from New York opgenomen, een apocalyptische thriller die zich afspeelt in een verwoeste stad – St. Louis kon daarvoor als vrijwel kant-en-klaar filmdecor fungeren. Waarom St. Louis zo snel kromp? Het verhaal van de neergang van de stad is niet heel anders dan van zoveel Amerikaanse industriesteden. Vanaf de jaren zeventig verdwenen tienduizenden banen vanwege automatisering en het verplaatsen van fabrieken naar het buitenland. In St. Louis waren alleen al in de schoenenindustrie 15.000 banen te vinden. Die verdwenen allemaal, de schoenen kwamen voortaan uit Azië. Je zou het ook neoliberalisme kunnen noemen, het geloof in een volledig vrije wereldmarkt of gewoon ongebreideld kapitalisme; in elk geval sloten hier de fabrieken. Waar Reavis ook helemaal geen rekening mee had gehouden: die tienduizenden immigranten-in-eigen-land die uit het zuiden naar de stad waren getrokken: zwarte Amerikanen, op zoek naar werk, op de vlucht voor racisme. Maar werk was er steeds minder. En in het noorden was men, zoals ik al schreef, niet veel minder 49

racistisch, St. Louis liep er zelfs bij voorop. In 1916 stemden de inwoners per referendum vóór segregatie van stadswijken. Het was de eerste stad in de VS die zoiets vastlegde. Zwarten werden gediscrimineerd bij het kopen van huizen, hele wijken werden voor hen afgesloten, sloppenwijken ontstonden tegelijk met gated communities. De stad verviel, de uittocht begon. Het moet de nachtmerrie van Reavis zijn. St. Louis hoort bij de top van de Verenigde Staten, maar dan op de lijstjes waar je niet op wilt staan. Armste steden.19 Meest gesegregeerde steden.20 Steden met de meeste geslachtsziekten per inwoner.21 Meeste heroïne-­ overdoses van de staat.22 Slechtste stad om te wonen voor jonge gezinnen.23 Meest vervuilde steden.24 En het is ook nog eens de stad met het hoogste aantal moorden per inwoner, veel meer dan Detroit, Baltimore en Chicago.25 Trotse inwoners zeggen dan vaak dat die ranglijstjes misleidend zijn, omdat de stad St. Louis relatief klein is, met relatief grote suburbs, die niet meetellen in de statistiek, zoals bij andere metropolen. En inderdaad: als St. Louis City (de stad zelf ) zou fuseren met St. Louis County (de eerste ring suburbs), zou deze nieuwe stad al naar beneden kukelen op de ranglijstjes. Maar de reden dat die fusie niet plaatsvindt, is juist tekenend. De rijkere witte suburbs van de county hebben helemaal geen zin om samen te gaan met die arme city. Dus blijft de situatie zoals die is. De geschiedenis is hier niet heel anders dan elders in het land, alleen zijn de economische en raciale krachten die overal spelen hier beter zichtbaar. St. Louis is nu veranderd in een karikatuur van de Amerikaanse droom.26 Vanaf het observatiedek van de Arch kijk je niet alleen uit over de plek waar twee rivieren samenvloeien, maar ook waar verschillende Amerika’s botsen: zwart en wit, stad en platteland, noord en 50

zuid, rijk en arm. Van bovenaf gezien is iedereen gelijk. Ook op de grond zullen tegenstellingen vaak minder hevig blijken dan statistieken of nieuwsuitzendingen suggereren. Veel muren zijn wonderbaarlijk poreus, veel inwoners houden zich niet aan de hokjes waar ze door anderen in worden gestopt. Maar de toekomst van deze stad valt of staat met de vraag of al die groepen erin zullen slagen om samen te leren leven. Door de raampjes kan je Ferguson bijna zien liggen. De rellen die er plaatsvonden lieten de wereld zien dat het in St. Louis wat dat betreft nog niet bijster soepel gaat. St. Louis is een vergeten stad die iedereen zou moeten kennen zoals iedereen New York of Los Angeles kent. Hier leer je het verschil tussen theorie en praktijk, hier zie je de consequenties van een geloof in witte superioriteit en in ongebreidelde hebzucht. Bezoek in elk geval de Arch. Misschien, bedenk ik als ik weer beneden sta, is deze boog wel een grafiek in de hemel, eentje die waarschuwt voor wat er gebeurt als je dat fundament van ongelijkheid niet herstelt: na een ongekende stijging volgt een ongekend diepe val.

51

Geen kauwgom kauwen voor de rechter

Om de hoek van ons huis, aan de doorgaande weg, staat een gebouwtje, niet veel groter dan de minikerken of het drankzaakje verderop. Het herbergt zowel het stadhuis als de rechtbank van de Village of Vinita Terrace. Als ik er voor het eerst langsloop, valt mijn oog pas op een vergeeld A4’tje achter het raam. In verschillende lettertypen en kleuren staat er aangegeven welke kledingvoorschriften gelden in de rechtbank: Korte broeken Tanktops Naveltruitjes Mouwloze T-shirts Blote voeten Petjes Hoofdbedekking Vuurwapens, messen, mobiele telefoons Geen kauwgom kauwen voor rechter Alle broeken worden boven de billen gedragen ‘Op last van de rechter van de Village of Vinita Terrace’, staat eronder. Kennelijk wordt deze rechter ziedend als hij mensen kauwgom ziet kauwen voor zijn neus, want dat heeft hij laten onderstrepen. 53

Aandoenlijk knullig, inderdaad. Het verhaal erachter is minder schattig. Dit A4’tje leert je hoe actueel de droom van Martin Luther King nog is. De lijst met kledingvoorschriften vertelt je met wat voor mensen deze rechter soms te maken heeft. Arme mensen. Zwarte mensen. Mensen op blote voeten, zonder schoenen, bijvoorbeeld. En mensen die hun broek op de billen dragen. Waar een heel verhaal achter zit. Die ‘sagging pants’ komen uit de gevangenis. Gevangenen mochten geen riem dragen, dus zakte hun broek af. Eenmaal buiten bleven de ex-gedetineerden hun broek zo dragen, als statement.27 De afgezakte broek is nu ook codetaal: voor jonge, zwarte mannen. Voor tuig dat in de gevangenis hoort. En de kans dat je inderdaad in de gevangenis komt als je in dit gebouwtje moet zijn, is best groot. Meestal als ik er langskom is het gesloten, maar eens in de zoveel tijd is het er court day, de dag dat burgers die een kleine overtreding hebben begaan zich moeten melden bij de lokale rechter. Verwacht geen Law and Order-achtige scènes, met vurige pleidooien van advocaten en twijfelende jury’s. En lang niet alle mensen die zich hier moeten melden zijn straatarm of dragen sagging pants. De meeste wachtenden hebben gewoon een kleine verkeersovertreding begaan. Hun knipperlicht was stuk. Ze reden te hard. Gingen door rood. Het gaat hier vaak om tientjes. En toch kan het oordeel van de rechter voor enkelingen enorme consequenties hebben. Vinita Terrace telt drie straten, ik schreef het al eerder, met een bevolking zo groot als een postzegelclub: 277 inwoners. Langs Page Boulevard, de doorgaande weg, staan, een paar honderd meter uit elkaar, bordjes met ‘gemeentegrens van Vinita Terrace’. In een paar seconden ben je er voorbij, maar als je te snel rijdt, heb je zo een bekeuring aan je al dan niet afgezakte broek. 54

In Nederland krijg je die binnen een paar weken op de mat. Je kunt doorgaans gewoon online betalen. Hier krijg je een oproep om je te melden bij het lokale gerechtsgebouwtje, waar je hoort wat je boete is. Want die is onderhandelbaar. Nu hebben de meeste mensen helemaal geen zin om voor de rechter te verschijnen. Daar is een oplossing voor, leerde ik van een kennis uit St. Louis: je schakelt een verkeersadvocaat in. Zo hoef je zelf niet voor de rechter te verschijnen. Ook handig: die verkeersadvocaat kan je snelheidsovertreding laten omzetten in een iets hogere boete voor een ander vergrijp, bijvoorbeeld voor het maken van te veel lawaai, zodat je geen strafpunten krijgt op je rijbewijs en de premie voor je autoverzekering laag blijft. De gemeente vindt het prima: er komt meer geld binnen. Iedereen blij. Nou ja, niet iedereen. Veel mensen kunnen de boete niet zomaar betalen, laat staan de extra kosten van zo’n advocaat. Meer dan de helft van de Amerikanen kan een onverwachte uitgave van 400 dollar niet opbrengen.28 En daarna beginnen de problemen pas. Aanmaningen stapelen zich op. En als je die niet betaalt, volgt een arrestatiebevel. Bedenk ondertussen dat er rondom St. Louis tientallen van dit soort stadjes bestaan. Deze metropool is extreem versplinterd. St. Louis County, de ring van oudere suburbs, bestaat uit liefst negentig ministadjes. Bijna allemaal hebben die hun eigen politie. Als je vanuit het centrum over de snelweg naar de suburbs rijdt, dan kom je dus om de haverklap gemeentegrensborden tegen. Als je de ene verkeersfuik ongeschonden passeert, dient de volgende zich al aan.29 Bedenk vervolgens dat de politie hier verhoudingsgewijs veel meer zwarte automobilisten aanhoudt dan witte, hoewel blijkt dat die niet vaker in overtreding zijn – juist minder vaak.30 55

Het gaat deze politie niet om het beschermen van de burgers. Nu kun je je afvragen waarom er hier dan zoveel stadjes als Vinita Terrace bestaan. Dat is natuurlijk verre van efficiënt. Belangenverstrengeling ligt bovendien op de loer. De neef van de burgemeester is bijvoorbeeld de sheriff en zijn vrouw is de rechter. Of de parttime rechter van het ene stadje is parttime officier van justitie of parttime advocaat in een naburig stadje. Maar het gaat die gemeentebesturen niet om efficiëntie. En die ons-kent-ons-mentaliteit biedt juist allerlei voordelen. Als je je eigen koninkrijkje hebt, dan kun je allerlei regels bedenken. Bijvoorbeeld: een verordening dat het gras van je voortuin gemaaid moet zijn. Doe je dat niet, krijg je een boete. Maar wat nu als de gemeente de boete alleen handhaaft bij mensen die ze niet mag? Controle van de macht is er nauwelijks. De politiechef is namelijk de zwager van de burgemeester. In de gemeenteraad zit een vriendenclub. En die ministeden hebben geen kritische pers, hooguit een wijkkrantje volgeschreven door de vrouw van de politiechef, tevens gemeentesecretaris, die A4’tjes ophangt voor het raam van de rechtbank. Zo kun je mensen weren die je niet in je stadje wilt. En zo blijft de droom van Martin Luther King actueel. In een gemeente naast Vinita Terrace, Pagedale, delen ze zelfs boetes uit aan mensen die geen gordijnen voor hun ramen hebben hangen. En er is een verordening die verbiedt om met sagging pants rond te lopen. Die ‘gevangeniskleding’ zou je daar inderdaad zomaar in de gevangenis kunnen doen belanden.31 In Ferguson zijn er per huishouden drie openstaande bevelschriften32, grotendeels vanwege verkeersovertredingen en niet betaalde boetes. En wie te lang zijn boetes niet betaalt, krijgt een arrestatiebevel op de mat. Wie dan bij een normale verkeerscontrole tegen de lamp loopt, wordt opgepakt en gaat de cel in. En wie hier in de cel komt, al is het voor een paar weken van56

wege een boete die je niet kunt betalen, heeft al snel ‘levenslang’. Je baas ontslaat je bijvoorbeeld, omdat je niet op je werk kwam. Zo raak je je auto kwijt, want zonder je baan is die niet te betalen. En zonder auto kun je nauwelijks een baan vinden, want de banen hier zijn vaak nauwelijks te bereiken met het openbaar vervoer. In het verbijsterende boek The New Jim Crow. Mass Incarceration in the Age of Colorblindness (2010) beschrijft Michelle Alexander hoe de slavernijgeschiedenis van Amerika doorwerkt in het heden. En dan niet op een of andere symbolische manier, maar heel fysiek, met lichamen die nog steeds vast worden gehouden. Er belandden de laatste decennia steeds meer zwarte mannen in de cel, terwijl de misdaad, ook in die groep, flink daalde. En ruim 40 procent van de Amerikaanse gevangenen bestaat uit zwarte mannen, terwijl die maar 6,5 procent van de bevolking uitmaken. Alexander noemt deze praktijken een voortzetting van de beruchte Jim Crow-wetten – die rassenscheiding mogelijk maakten – maar dan met andere middelen. En misschien is dat nog mild uitgedrukt. Alexander constateert ook dat er momenteel meer zwarte mannen in de gevangenis zitten dan er in 1850 tot slaaf gemaakt waren. Niet zo gek dus, dat veel zwarte Amerikanen wegvluchten als ze aangehouden worden door een agent, ook als het om iets kleins gaat als te hard rijden. Er staat veel meer op het spel. In Ferguson zijn het gemeentebestuur en de politie nog steeds grotendeels wit, terwijl de bevolking inmiddels voor twee derde zwart is. De oude elite heeft nog de touwtjes in handen. De gemeente zegt dat ze die boete-inkomsten nodig heeft om Ferguson in stand te houden. Dat kan zo zijn, maar wat is dan nog het bestaansrecht? En waarom moeten juist de armsten de zwaarste lasten dragen? In Ferguson bevindt zich ook het hoofdkantoor van energie57

reus Emerson Electric, een bedrijf uit de Fortune 500, met een jaaromzet van bijna 25 miljard dollar. De belasting die het bedrijf betaalt aan de gemeente: 65.000 dollar.33 Maar in plaats daarvan plukken ze van kale kippen. ‘De mensen die voor de rechter verschijnen, moeten uren wachten in de rij en worden afgehandeld als vee’, vertelt Blake Strode, een pro-Deoadvocaat, me later. Strode, zelf opgegroeid nabij Ferguson, studeerde rechten aan Harvard en keerde terug naar zijn geboorteplaats om daar voor ArchCity Defenders te werken, een advocatenkantoor voor de allerarmsten. ‘De een na de ander krijgt de vraag: ‘hoeveel kun je betalen?’ Kun je je voorstellen hoe stressvol dat is? Voor mensen die drie banen hebben om rond te komen? Die geen opvang voor hun kinderen kunnen betalen? Het is een enorme inbreuk op hun leven vanwege heel, heel kleine kwesties.’ Dan valt er een krant door onze brievenbus. De twee gevouwen A4’tjes zijn de wijkbode van Vinita Terrace. Er staat een financieel overzicht in. De grootste kostenpost op de gemeentebegroting? ‘Law enforcement.’ De grootste inkomstenbron? Boetes. Ik woon in een politiefuik die geld genereert om de politiefuik te kunnen betalen. Zodat het stadje zelfstandig kan blijven, met eigen regels: ‘Gelieve niet in sagging pants te verschijnen, als je de boete te horen krijgt waarvan we ons koninkrijkje betalen.’ Toen in de jaren zestig de segregatiewetten werden afgeschaft, verdween het racisme zelf nog niet; het is alleen gewiekster geworden.

58

Zomaar een boze zwarte man

Tony Rice is een jonge zwarte man. Hij groeide op in Ferguson, is opgeleid als timmerman, en hij is boos. Al zie je dat niet aan zijn glimlach, al hoor ik nu geen woede in zijn stem: boos is hij. Hij moet er zelf ook nog aan wennen, want hij is het pas sinds kort. Op de dag dat Michael Brown werd doodgeschoten, was Tony op een vlooienmarkt meubels aan het verkopen met een vriend. Hij was net zijn baan kwijtgeraakt bij het meubelbedrijf waar hij zeven jaar had gewerkt. Op de vlooienmarkt kreeg hij een bericht dat er een jongen was doodgeschoten door de politie. Zoiets gebeurde in zijn stad wel vaker. ‘Die zal het er zelf wel naar hebben gemaakt’, was hier de standaardreactie, ook van veel zwarte inwoners. Moet je maar geen gekke dingen uithalen met de politie, was ook Tony altijd op het hart gedrukt. Zoals hij zoveel regels meekreeg. Dat je bepaalde welvarende delen van de stad moest vermijden, vooral ’s nachts. Niet omdat er criminelen waren, maar omdat er politie patrouilleerde. Met politieagenten moest je sowieso oppassen. Het beste was om zo veel mogelijk uit hun buurt te blijven, zodat ze je niet lastig konden vallen. Als Tony bijvoorbeeld naar de supermarkt reed en een politieauto op de parkeerplaats zag staan, dan reed hij eerst een blokje om tot ze weer weg waren. En daarom gaan veel jonge zwarte mannen niet zo gauw naar shopping malls waar veel witte 59

mensen komen en waar de beveiligers erom bekendstaan dat ze vooral zwarten lastigvallen. En dan is er nog The Talk, het ernstige gesprek dat ouders met hun oudere kinderen voeren, over rustig blijven als de politie ze toch aanhoudt, geen verdachte bewegingen maken, gewoon de handen op het stuur houden. Dat hoort erbij, het is de speciale rijles voor Driving While Black. Eigenlijk kreeg Tony precies dezelfde vuistregels en reisadviezen mee als ik, toen ik hier kwam wonen, maar dan precies andersom. En als je opgroeit met zulke regels, dan denk je dat het zo hoort. Segregatie was voor Tony iets uit de tijd van zijn oma, die in de jaren vijftig opgroeide in Arkansas, een staat in het zuiden van de VS. Zij vertelde hem weleens over gesegregeerde scholen en aparte drinkfonteintjes in de parken voor witte en zwarte mensen. Hij zag het als geschiedenis. Maar die dag, daar op de vlooienmarkt, toen Michael Brown werd gedood, toen begon het Tony te dagen dat zijn leven in Ferguson in veel opzichten leek op dat van zijn oma in Arkansas. En dat je niet je schouders op hoefde te halen, maar dat je de straat op kon. Sindsdien demonstreert Tony vrijwel wekelijks met een groepje lokale activisten. Hij is niet van het roepen. En zeker niet van het rellen. Hij kijkt en filmt met zijn telefoon. De beelden verspreidt hij onder zijn inmiddels tienduizenden volgers op Twitter. Gezien de tijd die hij in de acties steekt, zou je hem een beroepsactivist kunnen noemen; hij krijgt er alleen niet voor betaald. Hij hoopt wel iets te winnen: dat zijn eigen Ferguson zal veranderen. Hij is een lokale bekende, maar ook de eerste om te zeggen dat hij niet per se representatief is voor de activisten: die ‘boze zwarte man’, zag hij steeds in Ferguson, is vaak een jonge zwarte vrouw, die staan vaak in de frontlinie van de protesten. In die voorstad leerde ik hem kennen, lang nadat de media­ storm was overgewaaid. En nu heb ik bij hem thuis afgesproken. 60

Althans, in het huis van een vriend waar hij logeert. Want zijn eigen huis is hij kwijt. Jaren geleden kocht hij hier voor 65.000 dollar een woning. De bank zei dat het een goede prijs was, en dat hij het zich kon veroorloven, met zijn baan bij het meubelbedrijf. Tony had nauwelijks iemand in zijn omgeving die hij om advies kon vragen bij zijn hypotheek, want iedereen huurde. Kopen is altijd beter dan huren, redeneerde hij, dan bouw je tenminste bezit op. Hij tekende. Na enkele jaren schoot de rente op zijn hypotheek omhoog. Ook constateerde hij al die tijd amper iets te hebben afgelost. Tot hij de lasten niet meer kon opbrengen. Zijn huis ging de executieverkoop in. Iemand anders kocht het huis voor een schamele 11.000 dollar. Hijzelf eindigde na tien jaar investeren met een enorme restschuld. Het brengt hem tot tranen. Die schuld heeft grote gevolgen. Het is geen toeval dat deze ellende juist hem overkwam, lees ik in ‘The Case for Reparations’, een artikel van Ta-Nehisi Coates. Zwarte Amerikanen werden tot ver in de vorige eeuw geweerd van de huizenmarkt, met overheidsregels en informele afspraken. Ze konden geen bezit opbouwen. Ze huurden vaak. En waren dus duur uit. Begin deze eeuw waren zwarte Amerikanen een makkelijke prooi voor de verkopers van slechte hypotheken. Ze waren gretig om ook eindelijk te kunnen kopen. En ze hadden vaak weinig familieleden of vrienden die ze om advies konden vragen bij hun aankoop, want ze waren vaak de eerste generatie kopers – precies omdat zwarte Amerikanen eeuwenlang van de markt waren geweerd. Bij liefst een kwart van alle huizen die voor de opstand in Ferguson te koop stonden, ging het om een executieverkoop. Dat mijn huisbaas in Vinita Terrace zulke goedkope huizen kon opkopen (en dat wijzelf voor een prikkie in een vrijstaand huis konden wonen), komt dus mede door die huisuitzettingen. 61

Het is om boos van te worden. En dat is Tony dus ook. Nu de camera’s weg zijn, blijft hij demonstreren. Met andere activisten bedenkt hij acties om de druk op de ketel te houden. Dat #BlackLivesMatter nu zo’n beroemde hashtag is, dat beroemde artiesten en bekende activisten ermee aan de haal gaan, zegt hem ook niet zoveel. Hij wil gewoon over straat kunnen. Laatst zag Tony een kind een spandoek maken: ‘No racist cops’, geen racistische agenten, stond erop. Dat kind was al veel verder dan hijzelf op die leeftijd. Het gemeentebestuur is bezig met maatregelen die politiegeweld moeten voorkomen, zoals het verplicht stellen van body cams bij de politie. Maar het moet niet bij zulke technische oplossingen blijven, want wat heb je daaraan als je zelf nog steeds als uitschot gezien wordt? Zijn grootste droom, zegt hij, is om de hearts and minds van de witte inwoners van Ferguson te veranderen. Anders heeft het allemaal geen zin. De laatste maanden heeft hij best een goede band opgebouwd met veel witte inwoners, ook mensen die het totaal niet met hem eens zijn. Hij ontmoet ze steeds bij gemeenteraadsvergaderingen. Hij kent de burgemeester inmiddels, de politiechef, zelfs met veel agenten kan hij goed overweg. Dat zou doodnormaal moeten zijn, natuurlijk: dat agenten naar je zwaaien op straat. Dat wijkagenten de namen van inwoners kennen. ‘Geloof het of niet’, zegt hij, ‘hoe hard we ook demonstreren op straat, we willen vrienden met de politie zijn.’ Dit is de stad waar tegenstellingen diepgeworteld zijn, maar ook de plek waar mensen opstaan om daar iets aan te doen. Zonder haat, maar vastberaden en onvermoeibaar. Ik zal Tony nog vaak tegenkomen in St. Louis.

62

Een lofzang op St. Louis

Op een warme septemberavond slenter ik met mijn vrouw door het immense Forest Park. Het schemert, op de heuvels in de verte is een oranje gloed te zien. Er staan honderden brandende luchtballonnen. Morgen is de Great Forest Park Balloon Race, traditioneel vindt de avond ervoor de balloon glow plaats. Zodra de schemering invalt, zet de bemanning even de gasbranders open: één voor één lichten de ballonnen op als reusachtige kleurrijke lam­pions in de nacht. Het is een magisch schouwspel, met het mach­tige geluid van de branders en de opgewonden stemmen van kinderen en volwassenen in de lucht. Tienduizenden inwoners van de stad komen op de traditie af, in alle kleuren en rangen. Ze picknicken in het gras, slenteren door het luchtballonnenbos, gooien glow-in-the-darkfrisbees over, eten hamburgers. Verschillen vallen weg in de schemering. Vandaag is St. Louis een eenheid, de mooiste stad op aarde, vol onbezorgd nazomergeluk. Als de volgende ochtend al die ballonnen opstijgen, en de menigte in het park oh en ah roept, denk ik aan wat ik las over de tijd dat St. Louis de City of Flight werd genoemd, de stad van luchtvaartpioniers. Zo vrolijk moet het geweest zijn toen luchtvaartpionier Charles Lindbergh hier in 1927 een rondje over het park vloog met zijn Spirit of St. Louis. De verzamelde inwoners juichten de stadgenoot toe, die een paar maanden eerder al in een eenmo63

torig vliegtuigje vanuit New York over de oceaan naar Parijs was gevlogen. Evenzo moet het hebben gezinderd van verwachtingen in 1904, toen hier in het Forest Park de Wereldtentoonstelling werd gehouden. Het Palace of Fine Arts dat voor die expositie werd gebouwd, geïnspireerd op de Thermen van Caracalla in Rome, siert nog altijd de hoogste heuvel van het park. Het herbergt nu een gratis en magnifiek museum voor moderne kunst, met een imposante collectie: Matisse, Gaugain, Beckmann, Picasso, Rembrandt, Van Gogh en mummies uit Egypte. Voor dat paleis, uitkijkend over de heuvel, staat een groot bronzen standbeeld van Saint Louis zelf, de middeleeuwse koning naar wie de stad is vernoemd. St. Louis is in full battle dress, op de hoofdkap van zijn paard prijkt een kruisridderkruis. Voordat de Arch gebouwd werd, was dit standbeeld het officieuze logo van de stad. Het getuigt van die meer utopische, Franse geest, van een stad waar mensen echt mengen. En zeker op plekken als Forest Park merk je dat ook die geest nog rondwaart. Hier is St. Louis geen los zand. Forest Park is een groene long die twee keer zo groot is als Central Park in New York. Het park doet zijn naam eer aan, want behalve glooiende heuvels vind je er ook een echt bos. Er leven uilen en coyotes, er zijn romantische meertjes met bruggetjes waar je onderdoor kunt varen, er is een imposante dierentuin, met ijsberen en leeuwen, helemaal gratis. Er zijn openluchttheaters, waar in de zomer Shakespeare wordt gespeeld. Er zijn twee golfbanen, waar de welgestelden, zowel wit als zwart, op karretjes rondtuffen, er is een planetarium en een geschiedenismuseum. Je ziet mensen in alle kleuren en rangen. Eerder deze zomer bezochten mijn vrouw en ik met wat collega’s een filmvertoning bij het museum, in de openlucht in het park. Elke zomer zijn er hier klassiekers te zien op een groot scherm. 64

Vaak films die iets met de stad te maken hebben, zoals Meet Me in St. Louis. Soms ook gewoon Amerikaanse klassiekers. De halve stad verzamelt zich dan op de heuvel voor het ruiterstandbeeld van Saint Louis, met klapstoeltjes en koelboxen. Een keer keken we naar The Sound of Music, ik kreeg zowaar kippenvel op het moment dat de hele heuvel joelde en applaudisseerde toen Von Trapp een vlag met hakenkruis van een gevel trok. Maar vooral de eerste film die we zagen was onvergetelijk: Field of Dreams. Een magisch-realistisch verhaal over een boer uit Iowa die een honkbalveld aanlegt in zijn maisveld, omdat een stem in zijn hoofd hem dat opdraagt. Iedereen verklaart de boer voor gek (zoals Noach voor gek werd verklaard toen hij een boot bouwde in de woestijn). Maar dan verschijnen er honkballegenden uit het verleden, die als schimmen het veld bespelen. Field of Dreams is een absurde, kitscherige film, maar bekijk hem op een zomeravond met je voeten in het gras, omringd door duizenden andere inwoners van een honkbalstad, en je gaat vanzelf ook visioenen zien. Je gaat geloven dat de beste tijden van deze stad niet in het verleden liggen, dat oude helden weer zullen opstaan. Noem het futuristische nostalgie. Deze stad, waar ’s nachts schoten klinken, waar één derde van de inwoners in armoede leeft, is tegelijk een van de fijnste plekken om te leven. Een stad waar je voor een habbekrats kunt wonen in een Victoriaanse villa, waar je gratis naar de dierentuin kunt en naar topmusea. Er is een kathedraal die zo mooi is dat je er spontaan katholiek van wordt. Om de hoek ligt de woeste natuur, kun je naar kiezelstrandjes aan de Missouri, vuurtjes stoken, staren naar het langsstromende water, kijken hoe snel een boomstronk wegdrijft. Deze stad is een muziekstad, waar blues en alternatieve rockmuziek bloeien in schimmige cafés in het centrum. Het is een stad die kunstenaars aantrekt, niet op zoek naar roem, maar omdat de huren hier zo laag zijn (en blijven) dat je genoeg tijd overhoudt 65

om je aan de kunst zelf te wijden. Het is een groene stad die in de zomer als vuurwerk opbloeit: rozewitte kornoelje, paarse kersenbomen, gele magnolia’s, donkerrode judasbomen. Deze stad, waar dagelijks mensen tegen abortus demonstreren bij het universiteitsziekenhuis, heeft tegelijk als een van de zomerse hoogtepunten een poedelnaakte fietstocht dwars door de stad. Deze stad van segregatie blijkt tegelijk een smeltkroes, met grote groepen Bosniërs, Joden, Turken, Chinezen, Afghanen, Syriërs, Mexicanen. Deze stad is twee steden tegelijk, en niet alleen vanwege de ongelijkheid. Soms zijn twee tegenovergestelde indrukken allebei waar. Maar zijn ze wel tegengesteld? Daar waar de nood het hoogst is, daar waar de mensen wonen die ervaringsdeskundigen zijn, daar bloeien ook de tegenkrachten op. En juist deze stad brengt mensen voort die zich met zeldzame felheid keren tegen de absurde ongelijkheid die hen hier omringt. Op een vrijdagavond aan het einde van de zomer rijden we vanuit onze suburb naar een wijk in de binnenstad van St. Louis. We hebben afgesproken met nieuwe vrienden in een Ethiopisch restaurant aan Grand Boulevard, een straat die bekendstaat om zijn etnische diversiteit. Het is een van de weinige wijken in de stad die volgens de statistieken echt gemengd is: ongeveer de helft van de bewoners is wit en de andere helft zwart. Over de stoepen van Grand, onder het gele lantaarnpaallicht, flaneren zowaar mensen langs terrasjes van cafés en restaurants. De huizen zijn hier van rode baksteen, gebakken van het slik dat de Mississippi zelf aanvoert. We komen voor het eerst in deze wijk en zijn op slag verliefd. Niet veel later leidt een makelaar ons rond in een fraai huurhuis: de bovenste twee verdiepingen van een vrijstaand, negentiende-eeuws pand op een steenworp afstand van South Grand. 66

Deze wijk is walkable, zegt de makelaar. Er zijn nog wat ‘rauwe randjes’ in de wijk, her en der nog wat dichtgetimmerde panden, maar dat vinden we alleen maar interessant en lekker urban. We hakken een knoop door: we geven ons leven in de suburb op, zeggen de tuin vaarwel, en vertrekken uit Vinita Terrace. We gaan tegen de stroom in van de afgelopen halve eeuw, terug naar de leeggelopen stad. Straks zullen we geen groen gazon meer hebben, alleen een balkon, maar er ligt een groot park om de hoek van ons nieuwe huis en er zijn volop hippe restaurants om naartoe te wandelen. En vanuit de bovenste verdieping kunnen we het topje van de Arch zien. Als we meneer Roth over ons besluit vertellen, kan hij een vloek nauwelijks onderdrukken.

67

Boodschappen doen aan de Road of Dreams

In het najaar, een week of wat na onze verhuizing, loop ik met een boodschappentas over de Route 66. De vierduizend kilometer lange snelweg loopt dwars door Amerika en passeert ook ons nieuwe huis in Tower Grove East. Ik ontdekte het toen ik voor het eerst naar de grote Schnucks-supermarkt liep. Bij het kruispunt van Gravois Avenue en Grand Avenue hingen bordjes met: ‘Historic Route 66’. Zonder die bordjes zou ik de mythische snelweg niet hebben herkend. Want Gravois Avenue, zoals de snelweg hier heet, doet in niets denken aan de legende die ik ken. Motels met neon signs zijn er hier niet. Naast de supermarkt, op Gravois Avenue, kun je een pitstop maken in enkele generieke fastfoodrestaurants, zoals de Kentucky Fried Chicken. In de supermarkt zelf word ik regelmatig aangeklampt door mensen die vragen of ik hun voedselbonnen wil kopen zodat ze van het geld iets anders kunnen kopen: drank, drugs. Toen ik hier eens aan een voorbijganger vroeg naar authentieke sporen van de Route 66, keek ze me glazig aan en vroeg of ik een dollar kon missen. Meer dan andere Amerikaanse snelwegen werd de Route 66 een metafoor voor de Amerikaanse droom. De US 66, zoals de weg officieel heette, werd geopend in 1926. De snelweg was een aaneenschakeling van bestaande oude wegen: handelsroutes van de 69

oorspronkelijke bevolking, karavaanroutes van Europese immigranten. Het was voor velen een weg naar een beter leven. Dat begon al in de jaren van economische depressie en hongersnood in de jaren dertig van de vorige eeuw. Toen trokken tienduizenden boerenfamilies over de Route 66 naar het westen: witte, economische vluchtelingen. Maar pas in de jaren vijftig en zestig werd de snelweg echt legendarisch. Als de Amerikaanse droom ooit meer was dan een droom, dan toen, in de twee decennia na de Tweede Wereldoorlog: toen de welvaart voor de witte middenklasse flink toenam, toen veel Amerikanen zich een auto konden veroorloven (en een roadtrip naar Californië). De weg naar de zon was al een attractie op zich, een vrolijke keten van diners, motels, attractieparken, één lange kermis die de lof zong op Amerika, het land waar het leven alsmaar beter zou worden. Ruim de helft van de Route 66 voerde door Indian Country. De toerist passeerde tientallen zo niet honderden verschillende volken. Met elk hun eigen cultuur, talen, tradities, kleding, huizen of tenten. Maar de reiziger kreeg op de borden van motels en attracties vooral die ene Hollywood-versie voorgeschoteld: van de romantische, beminnelijke indiaan, die steeds een verentooi droeg en steeds in een wigwam woonde (wat ongeveer even absurd is als wanneer, bijvoorbeeld, alle verschillende Europeanen afgebeeld zouden worden met klompen aan).34 En die Hollywood-indiaan verwelkomde de vakantieganger heel gastvrij, alsof het hem niet deerde dat zijn eigen volk goeddeels verdreven of vermoord was. Die Amerikaanse droom was vooral voor witte Amerikanen bedoeld. Maar ook voor hen duurde die hooguit een paar decennia. De droom was in een flits voorbij. Vanaf de jaren zeventig begonnen de lonen al te stagneren en volgden er enorme bezuinigingen op de welvaartsstaat. Toen de Route 66 in 1985 werd ontmanteld, 70

was de droom in feite ook voorbij. Maar die glimp van welvaart bleef het beeld van Amerika nog heel lang bepalen. De weg zelf raakte in verval, net als veel dorpjes eromheen. De kleurrijke motels langs de route verlepten.35 Nog steeds is ongeveer 85 procent van de route begaanbaar, maar tegenwoordig zijn het vooral buitenlandse toeristen die de weg afleggen, op zoek naar een glimp van dat echte Amerika, al dan niet op een Harley. De doorsnee toerist op de Route 66 is een witte man of vrouw van 55 jaar oud met een inkomen van ruim 60.000 dollar. En 97 procent is wit, merendeels hogere middenklasse.36 Speciaal voor die toeristen zijn er de laatste jaren veel authentieke restaurants opgekalefaterd of zijn er nieuwe authentiek-kitscherige retrodiners bijgebouwd. De Route 66 is een openluchtmuseum van de Amerikaanse droom geworden, een aaneenschakeling van ruïneromantiek en jarenvijftignostalgie, een weg van witte weemoed die voert naar het Amerika dat niet meer bestaat (en in feite nooit heeft bestaan, lang niet voor iedereen in elk geval). Ik lees hoe Nederlandse reisgidsen de ‘experience’ aanprijzen: ‘Stoffige westerndorpjes, inheemse Amerikaanse dorpen, spooksteden, motels, typische Amerikaanse diners en drive-inbioscopen passeren de revue.’ Of: ‘Natuurlijk hap je af en toe een sappige hamburger weg in een diner zo kitsch en over the top Amerikaans dat het fantastisch is. Dit alles zorgt spontaan voor het echte Amerika-gevoel!’ Enfin. Dat lag dus allemaal in mijn wijk: ik kon US 66 van mijn bucketlist afstrepen met een simpel blokje om, ik kon voortaan zeggen dat ik mijn boodschappen doe aan de Route 66, de Motherroad, de Road of Dreams, de Main Street of America. En regelmatig, zoals nu, maak ik na het shoppen een ommetje. Ik loop 71

steeds hooguit een paar kilometer (en soms neem ik de fiets). Ik maak een bedevaart in stukjes. Het is goed voor me – in elk geval voor mijn benen. Er zijn toeristen die de hele Route 66 in twee weken afleggen. En zo was-ie natuurlijk ook bedoeld, het is niet voor niets een snelweg. Maar pas als je de vaart uit de weg haalt, leer je de legende kennen. De weg wordt dan een plek, in plaats van een waas van asfalt. Je kunt alle bordjes lezen. Kinh Do Nails. One Night Danceclub. Cla-Che Beauty Salon. This is a drug free school zone. Your New Car is Closer Than You Think. No loitering. No soliciting. No trespassing. Op het stukje Route 66 langs mijn wijk zul je vergeefs zoeken naar romantisch neonlicht, maar de reiswebsites hebben wel een punt, hier aan de Route 66 kun je inderdaad het ‘echte Amerika-gevoel’ opsnuiven. Bij de Dollar Store staat: ‘We accept EBT’ – wij accepteren mensen met een bijstandspasje. Een billboard langs de route prijst goedkope begrafenissen aan: ‘Complete funeral starting at $ 2,195, direct cremation starting at: $ 695.’ Een ander biedt aan je kapotte huis te verkopen: ‘We buy ugly houses – don’t fix it – sell it.’ De bordjes van dit stadslandschap vind je op zoveel plekken in de VS, het is typisch geworden.37 En je leert hier dat de auto voor veel Amerikanen geen symbool meer is van vrijheid, maar eerder een blok aan hun been. Dat zie je bijvoorbeeld aan de reclames voor ‘title loans’: flitskredieten met 72

het eigendomsbewijs van je auto (‘title’) als onderpand. ‘TitleMax Title Loans. Turn your car title into holiday cash.’ ‘Missouri Title Loans. The cash you need… Fast.’ ‘Lend Nation. Your one stop cash store.’ Achter die kleurrijke borden gaat een wereld van economische pijn schuil. Je kunt bijvoorbeeld door een financiële tegenvaller de energierekening of de huur niet betalen. Je hebt geen vrienden of familie van wie je even geld kunt lenen. De bank wil je geen creditcard meer geven. Dus ga je naar zo’n Title Loan-winkeltje en geef je je auto als onderpand. Op basis van de geschatte waarde krijg je een lening, vaak met een korte looptijd, maar met een enorme rente. Als je mazzel hebt, betaal je 80 dollar rente voor de 100 dollar die je leent. Maar rentepercentages van 500 procent komen ook voor: dan ben je dus 500 dollar kwijt.38 Dan wil je het geleende bedrag zo snel mogelijk terugbetalen. Maar stel dat net je wasmachine stukgaat. Dan kun je niet aflossen. Je auto wil je ook niet kwijt, want zonder auto kom je niet op je werk. Dus verleng je de lening. Met weer een maand woekerrente. Zo lopen kleine bedragen op tot bedragen die niet meer te betalen zijn. En als je niet betaalt, ben je alsnog je auto kwijt. En je auto kwijt zijn betekent in St. Louis iets heel anders dan in bijvoorbeeld New York. Je komt bijna letterlijk nergens zonder auto. En een auto is onontbeerlijk om aan de armoede te ontsnappen, blijkt uit onderzoek.39 Toch zijn er mensen die zo graag willen werken, dat ze dan maar gaan lopen. Langeafstandslopen, welteverstaan. Op het stukje Route 66 achter ons huis, waar de maximumsnelheid ongeveer zestig kilometer per uur is, zijn nauwelijks oversteekplaatsen. Het is er als het spelletje met de kikker die de weg oversteekt: op hoop van zegen. Zo scheidt de Route 66 de ‘goede’ van de ‘slechte’ buurt. 73

Aan onze kant vind je ook wel vervallen en dichtgetimmerde panden, maar daartussen ook hippe barretjes waar je vijf dollar betaalt voor een koffie (maar dan wel geserveerd in een glazen karaf, met een afdronk waar de barista je uren college over kan geven). Aan de andere zijde vind je een Aldi, een Afghaanse supermarkt en veel belwinkeltjes, beautyzaakjes en nagelsalons. Aan onze kant, in onze nieuwe ‘walkable’ buurt, lopen relatief weinig mensen over straat. Alleen die strook met etnische restaurantjes aan Grand Avenue is echt een voetgangersgebied. Maar zelfs daar is het opletten geblazen. Toen we net verhuisd waren, gingen we er wat drinken in een bar. We waren met de auto gekomen. Tegen elven, een paar speciaalbiertjes verder, wilden we naar huis wandelen, nog geen kwartiertje zou het zijn. De barman raadde het echter af. ‘Ik heb liever dat jullie de auto nemen’, zei hij. Dan liepen we minder kans om te worden overvallen. En de kans dat wij zouden worden aangehouden voor rijden onder invloed, achtte hij vrijwel nihil. We horen vaker verhalen over straatovervallen. We gaan ’s avonds regelmatig naar een restaurant direct om de hoek, een paar honderd meter verder, maar deze avondwandelingen voelen niet heel romantisch; daarvoor zijn we te alert. Zeker nadat we een keer werden aangevallen door een pitbull, zijn baas riep hem net op tijd terug. Wie zonder hardloopschoenen of zonder hond over straat gaat, wordt algauw gezien als een zonderling. Als ik andere voetgangers passeer, dan groet ik ze zoals Harley Davidson-rijders dat doen, als teken van herkenning dat je beiden gekozen hebt voor dit bijzondere vervoersmiddel. Het gekke is dat ik aan de overkant van die Route 66 veel vaker mensen langs de weg zie lopen dan in onze buurt, terwijl de stoe74

pen daar veel meer scheuren hebben. Ze halen soms gevaarlijke capriolen uit om de weg over te steken naar de supermarkt. De toeristen die de Route 66 ‘doen’ mogen dan voor 97 procent wit zijn, deze wandelaars zijn vaak zwart. Ze lopen hier vermoedelijk ook niet omdat ze de historische snelweg nou zo interessant vinden, maar omdat ze ook boodschappen moeten doen maar geen geld hebben voor een auto. Of omdat hun auto stuk is en ze de rekening niet kunnen betalen. Of omdat hun auto in beslag is genomen, de bus niet rijdt en ze toch op een bepaalde manier op hun werk moeten komen. De mensen die het meest lopen in Amerika zijn niet per se de marathonfanaten, niet de wandelevangelisten van de car free movement of urban explorers die het zo avontuurlijk vinden om al instagrammend te lopen op plekken waar dat nauwelijks kan; nee, het zijn de mensen die lopen omdat ze domweg ergens naartoe moeten. Een paar jaar terug verscheen er een grote overheidsstudie over hoe Amerikanen naar hun werk gaan. Zij die het minst verdienen, zo bleek, lopen het vaakst naar hun werk. Logisch: ze hebben geen geld voor een auto.40 In St. Louis heeft 20 procent van de huishoudens geen auto, wat in deze stad algauw betekent dat je actieradius beperkt is tot je eigen straat.41 Die autolozen vind je vooral in de armere delen. De metro komt er niet of nauwelijks. Er rijden wel bussen, maar heel fijnmazig en betrouwbaar is het netwerk niet. Van alle banen in de regio is maar dertig procent te bereiken via openbaar vervoer.42 In zulke auto-arme buurten vind je mensen als de achttien­ jarige Latonya Williams, die bijna dagelijks ruim drie kilometer naar haar werk in de Burger King loopt, over een stuk zonder stoepen, en doorsneden door een snelweg, om voor het minimumloon van 7,50 dollar per uur aan het werk te gaan en zo haar familieleden te kunnen onderhouden. Ik lees haar verhaal in de lokale krant St. Louis Post-Dispatch. De reportage beschrijft hoe ze over 75

taluds moet klimmen als een avonturier, hoe zware vrachtwagens haar rakelings passeren. Kort daarna lees ik een nieuw bericht in de krant: dat ze om het leven is gekomen terwijl ze langs de weg liep: ze werd aangereden door een auto die uit de bocht vloog. Amerikanen lopen niet, luidt het cliché. Er is een grote groep Amerikanen die wel loopt, die strakke kuiten hebben en eelt op de voeten, die juist veel te veel lopen – in een land waar dat eigenlijk niet kan, in het échte Amerika.

76

Als Jack Kerouac zwart was

Ik blader door On the Road van Jack Kerouac. De snelwegroman uit 1957 is gebaseerd op een serie roadtrips die de schrijver en zijn vrienden eind jaren veertig maakten. Ik wil weten wat de Amerikaanse snelweg nu zo mythisch maakt. Je hoort vaak dat het over vrijheid gaat, of het verlangen daarnaar. Om dat verlangen naar de eindeloze weg te begrijpen, zegt men, moet je deze klassieker lezen. Sal Paradise, de hoofdpersoon in de roman, is een jonge twintiger die met de auto ontsnapt aan het burgermansbestaan van de Amerikaanse droom. Hij wil weg uit het benauwde suburbia van de jaren veertig en vijftig en gaat op zoek naar het echte leven. Met zijn maten reist hij kriskras door Amerika. Onderweg doen ze dingen die niet mogen, zoals in gestolen auto’s rijden, prostituees bezoeken, wiet roken. Maar hij neemt ook regelmatig de bus. En af en toe gaat hij ook gewoon te voet, soms met zijn ziel onder de arm. Bijvoorbeeld op een warme voorjaarsavond in het voorjaar van 1949. Sal is met de bus in Denver aangekomen, maar is alleen, al zijn vrienden zijn naar andere plekken afgereisd. Hij vindt een baantje (kratten met bevroren watermeloenen uit ijswagens sjouwen) en even voelt hij zich een arbeider tussen de gekleurde arbeiders uit de onderklasse. Hij peigert zich af en heeft na een dag werken al flinke spierpijn: ‘Waarom in godsherejezusnaam?’ zegt hij in de vertaling die ik lees.43 En dan wandelt Sal peinzend het getto van Denver in. 77

‘In een lila avondschemer liep ik met pijn in al mijn spieren tussen de lichtjes van 27th Avenue en Walton Street door de kleurlingenwijk van Denver en wilde dat ik een neger was, want het beste dat de blanke wereld te bieden had bracht niet genoeg extase, niet genoeg leven, vreugde, spanning, donkerte en muziek, niet genoeg nacht.’ Ik wilde dat ik een néger was? Ik vraag me af of Kerouac dat bedoelt. Maar ja hoor, even later zegt Sal het weer. Hij heeft net een zakje warme nootjes van een straatverkoper gekocht, struint langs de donkere veranda’s en kijkt naar een potje honkbal op een veldje: ‘Er heerste opwinding, de lucht vibreerde van werkelijke levensvreugde die geen weet heeft van desillusie en ‘blanke droefenis’ en dat soort dingen.’ En zo gaat Sal verder met zijn ziel onder de arm, ‘als een trieste wandelaar in dit violette duister, deze ondraaglijke heerlijke avond, ik wou dat ik van de wereld kon wisselen met de gelukkige oprechte extatische negers van Amerika’. Ik pak het Engelse origineel erbij. Daar staat ‘Negro’. Dat woord werd een taboe in de jaren zestig44, zoals ‘neger’ dat bij ons werd, zij het een halve eeuw later pas (wat je verder ook over Amerikaans racisme kunt zeggen, qua vocabulaire zijn ze alvast een stuk vooruitstrevender dan wij). In de tijd dat Kerouac dit schreef was ‘negro’ nog een alom geaccepteerde term. Enfin, Sal wil dus een ‘Negro’ worden, maar dat gaat natuurlijk niet. Dus bezoekt hij die avond maar ‘een rijk meisje dat ik kende’ en de volgende ochtend geeft ze hem een biljet van 100 dollar mee, alsof hij haar gigolo is, en ‘daarmee waren al mijn problemen opgelost’. Voorlopig dan. Want Sal blijft onderweg voortdurend bezig met zijn witte huid, hij lijkt die wel te willen wegpoetsen, uit zelfhaat vermengd met jaloezie. Zwarte mensen vindt hij authentiek en puur, ze hebben betere, vrijere muziek, namelijk jazz, et cetera. 78

Hij gaat zelfs een keer katoen plukken tussen oudere, zwarte mensen uit Alabama. (Ook dat werk geeft hij snel op, hoor, want het is natuurlijk wel zwaar.) Nu komt onze held op me over als hipster met een beginnende burn-out, die zijn lichaam duizenden kilometers verplaatst om een jaar lang zichzelf te vinden. Hij doet me ook denken aan een witte gymnasiumscholier die zich vagelijk bewust is van de gouden paplepel die nog half uit zijn mond steekt en daarom afzakkende broeken gaat dragen, om ook een beetje rapper te zijn, en boos op de wereld. Je moet het schrijvers niet zomaar inwrijven wat ze hun fictieve personages laten denken of doen. Maar in dit geval ligt het anders: Kerouac zelf wilde óók een zwarte Amerikaan zijn. Dat maak ik tenminste op uit zijn dagboek. Van 1947 tot 1950 maakte hij zelf allerlei reizen door Amerika. Daar groeide later de roman On the Road uit. In zijn dagboek beschrijft hij zo’n zelfde melancholieke avond in Denver, met dezelfde wandeling. Hij noemt zichzelf ‘een witte man’, gedesillusioneerd met zijn eigen ‘witte ambities’ en het beste dat zijn ‘witte wereld’ hem te bieden heeft. Hij gebruikt in zijn privédagboek zelfs hardere woorden. Hij schrijft dat hij liever een ‘nigger’ zou zijn dan zichzelf.45 Het blijft vreemd, maar vooruit: als we de schrijver serieus willen nemen, dan dus ook zijn wens om zwart te zijn. Sterker nog, we kunnen proberen de jeugddroom van Jack Kerouac in vervulling te doen gaan. Laten we hem redden van zijn witte weemoed. We vliegen naar Denver, naar die weemoedig-magische avond in 1949, we grijpen hem bij de kraag, en veranderen hem bij toverslag in een jonge zwarte man. Weet je wat, we zetten hem neer in St. Louis, de stad die we een beetje kennen. En Kerouac zelf ook, hij deed de stad enkele malen 79

aan (met de bus). We steken hem nog een biljet van 100 dollar in zijn kontzak. Vervolg je reis, doe alles wat je gewend was te doen. En nu hup, de Road of Dreams op. Of nou ja, laten we Zwarte Jack nog een beetje op weg helpen. Hij kijkt zo angstig. We kopen een reisgids uit de destijds populaire American Guides Series. Die reeks werd gemaakt door schrijvers die tijdens de Depressie zonder werk zaten: ze kregen door de overheid betaald om reisgidsen te schrijven voor de staat waar ze woonden. We slaan het deel voor de staat Missouri open, de eerste editie daarvan zoals die verscheen in 1941.46 De gids bevat gedetailleerde beschrijvingen van plaatsen en wegen met kaarten, foto’s en hoofdstukken over cultuur en natuur. ‘St. Louis groeide uit tot een vrijhaven voor Negers tijdens de Burgeroorlog’, lezen we. Vrijhaven – dat klinkt alvast goed. ‘Hedentendage omvatten ze 11,4 procent van de bevolking’, gaat het verder, gevolgd door een beschrijving van de zwarte wijk waar ‘ze verblijven’. (Het gaat steeds over ‘ze’, de zwarten – de reisgids lijkt niet geschreven voor ‘hen’, de zwarte reizigers zelf.) De precieze grenzen van de zwarte wijk worden nauwkeurig opgesomd. Handig. Dan laat de schrijver van de gids zich even gaan in een lyrisch intermezzo: ‘Op warme avonden stromen ze uit hun woningen om samen te komen op de stoepen of in schommelstoelen langs de weg. Straatverkopers verkopen kruidige stukken barbecuevlees, hete vis en grote schijven watermeloen, en de lucht is rijk van gelach en zachte, lijzige stemmen.’ Kerouac had het geschreven kunnen hebben, zo romantisch klinkt dat zwarte getto van St. Louis.47 Maar we moeten praktisch blijven denken. Waar slaapt Zwarte Jack vannacht? We bladeren naar de praktische informatie. 65 hotels in St. Louis, allerlei restaurants en… zwembaden. Wacht, bij de zwembaden staat iets geks. Er staat steeds vermeld hoeveel ze kosten (bijvoorbeeld: 80

5 cent inclusief badpak, handdoek en zeep), maar bij sommige staat dat ze voor negroes zijn. Wat betekent dat? Zijn al die andere zwembaden in de lijst dan verboden voor negroes? Ai, in 1949 zitten we natuurlijk nog vol in het segregatietijdperk. Het is de tijd dat apartheid nog legaal is in grote delen van Amerika, in veel steden gelden de beruchte Jim Crow-wetten. Die waren eind negentiende eeuw ingevoerd om de afschaffing van de slavernij beetje bij beetje terug te draaien. Om in elk geval de zwarte burgers gescheiden te houden van de witte burgers met aparte scholen, restaurants, busstoelen, treinwagons, enzovoorts. De beroemde zangeres Josephine Baker zou twee jaar na ons bezoek – ondanks een vergoeding van 12.000 dollar – weigeren op te treden in St. Louis omdat er geen zwarte toeschouwers werden toegelaten in de zaal.48 Pas in 1964 zouden de wetten officieel worden afgeschaft, tot die tijd is onze roadtrip met Zwarte Jack niet ‘endless with possibilities’. Verre van.49 Neem zijn vervoersmiddel. Ook zwarte Amerikanen profiteren van de groei van de economie, ook voor hen is de auto een droom – misschien nog wel een grotere dan voor witte Amerikanen.50 Want snelwegen zijn niet gesegregeerd: er is geen aparte rijbaan voor zwarte automobilisten. In je eigen auto vertelt niemand je of je voor- of achterin moet zitten, zoals in de bus. Het is wel een gevaarlijke droom. Want de politie valt zwarte automobilisten regelmatig lastig in 1949. Zeker als ze in ‘verdacht’ dure of nieuwe auto’s rijden. Veel zwarte Amerikanen rijden daarom in een oudere of lelijkere auto dan ze kunnen betalen. Gewoon om van de vernederingen af te zijn. Of ze zetten een chauffeurspet op, zodat de agent kan denken dat ze bediende zijn van een witte eigenaar. Ook rijden ze vaak ’s nachts, als hun huidskleur minder opvalt.51 Eten en overnachten is ook niet eenvoudig: veel zwarte Ameri81

kanen worden geweigerd bij restaurants en hotels. Dus nemen ze een draagbaar toilet, matras en gaspitjes mee, achter in de auto. Hoe doet Zwarte Jack dat? Stel, hij heeft een auto en we laten hem vanuit St. Louis 400 kilometer naar Springfield rijden, het stadje waar de Route 66 zijn naam kreeg. Onderweg passeert hij de Ozarks, een bergachtige, conservatieve regio, waar in de twintigste eeuw nog veel lynchings plaatsvonden. Hij zal hier langs allerlei sundown-towns moeten: zonsondergangstadjes, waar een avondklok geldt voor zwarte mensen: als ze niet voor zonsondergang buiten de gemeentegrens zijn, worden ze verjaagd. Of erger. Aangehouden worden door de politie, geweigerd worden bij hotels en restaurants, verjaagd worden uit stadjes, onze American Guide zwijgt erover. We kunnen de gids wel weggooien. Dat veel tankstations zwarte mensen weigeren, staat ook niet vermeld. Dus hoe zou de roadtrip van Zwarte Jack verder verlopen? We krijgen een idee door het reisverslag van de jonge arts Robert Joseph Pershing Foster, die in het voorjaar van 1953 met de auto van Louisiana naar Californië reist. Foster heeft tijdens de Tweede Wereldoorlog in Duitsland gediend, als arts, en is naar Louisiana teruggekeerd met de droom zich daar te vestigen als chirurg. Maar in zijn geboortestad kan hij zijn beroep niet uitoefenen: de ziekenhuizen nemen geen zwarte chirurg aan. Dus rijdt hij naar Californië, in de hoop op een beter leven. Hij gaat netjes in pak. Onderweg door de woestijn van New Mexico en Arizona vangt hij keer op keer bot bij motels waar hij wil overnachten. Ze hebben fraaie, knipperende neonborden met ‘kamers vrij’, maar steeds komen de uitbaters met een andere smoes aanzetten. ‘Sorry, we hebben net de laatste kamer verhuurd’, ‘Sorry, we zijn vergeten het bordje weg te halen’. Elke keer dat Robert Foster naar een hotelreceptie loopt, schrijft Isabel Wilkerson in The Warmth of Other Suns. The Epic Story of America’s Great Migration, voelt zijn verzoek om een kamer ‘als 82

een sollicitatiegesprek’. Hij kent de weigeringen uit het zuiden, waar hij opgroeide, maar ‘het voelde erger, juist omdat dit het zuiden niet was’. En Foster is nog wel een chirurg in een net pak. Onze Zwarte Jack is een jonge zwarte reiziger, zonder vaste baan, zonder geld, zonder vaste verblijfplaats. Hij moet extra goed opletten. Zoals veel zwarte automobilisten in die tijd. Velen hebben een reisgids voor zwarte automobilisten mee, The Negro Motorist Green Book.52 Dat boek bevat adressen waar je als zwarte reiziger in elk geval terechtkunt: benzinestations, diners, kapperszaken, hotels. De naam van de gids komt van de man die de serie bedacht: Victor Green, postbode en activist uit de wijk Harlem in New York. De eerste editie verscheen in 1936, in de jaren erna werd de serie steeds geactualiseerd. Het valt op hoe dun ze zijn, de eerste versie telt maar zeventien pagina’s voor heel Amerika, en hoe zakelijk. In de eerste edities lees je niets over racisme, lynchings, segregatiewetten. Er staat alleen: ‘Het idee van The Green Book is om feiten en informatie te leveren verbonden aan autotochten die de negroïde automobilist kan gebruiken en waar hij op kan vertrouwen.’ In een latere editie, uit 1957, staat slechts: ‘Modern reizen heeft miljoenen mensen de gelegenheid gegeven de wonderen van de wereld te zien. De Witte reiziger kon zonder problemen accommodaties vinden, maar met de Negro is het iets anders. Voor de komst van een reisgids voor Negro’s, moest hij vertrouwen op mond-tot-mondverhalen, en vele malen bleken accommodaties niet beschikbaar. Nu liggen de zaken anders. De Negro-reiziger kan zich verlaten op The Green Book. Vandaar dat deze gids reizen populairder heeft gemaakt, zonder in gênante situaties te verzeilen.’ Die gids moet onze Jack dus hebben. Maar in The Green Book van 1949, het jaar dat Kerouac zo graag ‘nigger’ wilde zijn, staat slechts een handjevol hotels in St. Louis vermeld, tegenover die 65 83

in de American Guide. Op weg naar Springfield zijn nauwelijks plekken om te overnachten, aldus The Green Book. Wat nu? Kunnen we Zwarte Jack niet beter redden, voordat hij ergens halverwege de Ozarks onherroepelijk in de problemen komt? En is het nog wel een goed idee om hem dezelfde dingen te laten doen als zijn witte alter ego? Zoals met zijn maten in gestolen auto’s rijden, drugs gebruiken, blonde meisjes versieren, prostituees bezoeken? In het voorwoord van The Green Book uit 1949 staat: ‘Er zal een dag zijn, ooit in de nabije toekomst, wanneer deze gids niet hoeft te worden gepubliceerd. Dat is wanneer wij als ras in de Verenigde Staten gelijke kansen en privileges zullen hebben. Het zal een geweldige dag voor ons zijn om deze publicatie te staken want dan kunnen we gaan waar we maar willen, en zonder vernedering. Maar tot die tijd komt, zullen we doorgaan met deze informatie te publiceren, voor uw gemak, elk jaar.’ Hoopvolle woorden. En inderdaad: de laatste editie van The Green Book verscheen in 1966. Dat was twee jaar na de Civil Rights Act van 1964, toen de segregatiewetten werden afgeschaft. Dus we zouden Zwarte Jack beter naar de toekomst kunnen teleporteren. Maar naar welke toekomst, en naar welk jaar precies? Laten we even nadenken voor we de hendel van de tijdmachine overhalen. Voor je het weet belandt Jack in het St. Louis van begin deze eeuw, waar Driving While Black nog steeds spelen met je leven kan betekenen: nog steeds zijn zwarte Amerikanen zeer op hun hoede als ze door het platteland van Missouri moeten rijden.53 In de zomer van 2017 zal de NAACP, een Amerikaanse organisatie voor zwarte burgerrechten, een negatief reisadvies uitvaardigen voor de staat Missouri, vanwege de lange geschiedenis van rassenhaat in deze staat: ‘Individuals traveling in the state are advised to travel with extreme CAUTION.’54 Deze snelweg, die van de onvrijheid, lijkt inderdaad eindeloos. 84

De Amerikanen die wel lopen

Op een koude maandag in november wandel ik opnieuw over ­Route 66 als mijn telefoon gaat. Al weken gonst het in de stad van geruchten. Een dezer dagen zal bekend worden gemaakt of de agent wordt vervolgd die Michael Brown doodschoot. Mocht Darren Wilson vrijuit gaan, dan zullen er opnieuw rellen uitbreken, is de verwachting, en die zullen heftiger zijn dan de vorige keren. De stad zet zich al weken schrap. Veel winkeliers in de voorstad Ferguson, maar ook in de binnenstad van St. Louis zelf, hebben houten platen voor hun puien gespijkerd. Bedrijven adviseren werknemers vanuit huis te werken wanneer de jury met haar beslissing komt. Mijn vrouw stuurt me het ‘Emergency Response Plan’ door dat de rector van de universiteit aan alle medewerkers heeft gemaild. ‘If you need help coping with stress or other issues during this difficult time, I hope you will reach out to one of our available resources.’ Een stadje naast Ferguson adviseert inwoners om voldoende water in te slaan, te zorgen dat je een volle benzinetank hebt en je telefoons volledig opgeladen zijn. ‘Net als bij een storm.’ Het lijkt menens, deze storm gaat er echt komen. De sfeer in Ferguson en St. Louis is opgefokt, niet in de laatste plaats door alle ‘voorzorgsmaatregelen’ zelf. Dit veel te lange voorspel – de troepenopbouw, de persconferenties, de media die de stad weer binnenvliegen, de helikopters boven de stad – voedt de paranoia.

85

Een paar avonden geleden bezocht ik een trainingsavond, georganiseerd door de Don’t Shoot Coalition, een samenwerkingsverband van verschillende actiegroepen. Er waren ongeveer vijftig mensen. Tony zag ik niet, wel wat lokale journalisten. De activisten deden rollenspellen, bijvoorbeeld over hoe je kalm blijft als er pal voor je neus politieagenten dreigend met hun houten knuppels op de grond slaan. De actievoerders kregen ook theorieles, bijvoorbeeld over wat je rechten zijn als je wordt gearresteerd. Een dominee, Osagyefo Sekou, sprak de demonstranten toe. Hij drilde ze in ‘militant, non-violent civil disobedience’, in de traditie van Martin Luther King. Dominee: ‘We are confronting an…?’ Zaal: ‘EVIL SYSTEM!’ Dominee: ‘And we do so with…?’ Zaal: ‘DEEP ABIDING LOVE!’ De demonstranten mogen dan vreedzame acties aankondigen, de autoriteiten bereidden zich de afgelopen weken voor op geweld. De St. Louis County Police kocht voor ruim 170.000 dollar nieuwe oproeruitrusting: traangasgranaten, rubberen kogels, helmen en tweeduizend setjes plastic handboeien. De National Guard is in de stad voor rugdekking. De leider van de lokale Ku Klux Klan zei in een tv-talkshow er niet voor terug te deinzen dodelijk geweld te gebruiken om zijn achterban te beschermen tegen gewelddadige demonstranten. Verschillende wapenwinkels meldden opnieuw flink hogere verkopen. Intussen worden er leden van de radicale New Black Panther Party gearresteerd met explosieven op zak, die ze wilden laten ontploffen tijdens de demonstraties. Het lijkt alsof iedereen hoe dan ook een storm verwacht. It’s gonna get ugly, is de teneur.

86

Maar ik werd dus gebeld. Het telefoontje, nota bene uit Nederland, van de Nieuwsuur-redactie, vertelt me dat die avond waarschijnlijk eindelijk bekend zal worden gemaakt of de agent wordt vervolgd. De uitkomst zal te zien zijn tijdens een live tv-uitzending. Ik bel Lindy Drew, een 36-jarige fotografe die maatschappelijk werk studeert. Ik leerde haar kennen in Vinita Terrace, we hadden dezelfde huisbaas. Met wat vrienden van Lindy kijken we op de universiteitscampus naar een tv-scherm waarop de officier van justitie bekendmaakt dat een jury besloten heeft de agent niet aan te klagen vanwege de dood van Michael Brown. Meteen schakelt de zender live over naar Ferguson: daar is het inderdaad al ugly aan het worden. Ik rijd er met Lindy en twee van haar vrienden naartoe: we hebben het gevoel dat we geschiedenis kunnen meemaken. Onderweg horen we op de radio berichten over rellen en schietpartijen. We gaan te voet richting het politiebureau, maar een cordon van de oproerpolitie schermt de weg af. Erachter branden politieauto’s, we horen het ploffen van traangasgranaten. Boven de weg hangt al de kerstverlichting, warme rode lichtjes die de woorden ‘Season’s Greetings’ vormen. Hun schijnsel gaat over in de gloed van vuur, meer dan vijfentwintig panden zullen vannacht uitbranden. Maar nu komen we niet langs het politiecordon. We rijden terug naar St. Louis. Lindy en ik besluiten nog naar South Grand te gaan, vlak bij waar ik woon. Ook daar zijn rellen uitgebroken, appen mensen ons. We arriveren rond middernacht op South Grand, waar ik die ochtend werd gebeld. Er zijn veel ruiten gesneuveld. De puien van het postkantoor, de bank, een hip restaurant, een pandjeszaak, een Iraans familierestaurant waar ik graag kom, allemaal aan diggelen. De daders zullen niet de georganiseerde activisten zijn, met hun boodschap van deep abiding love. Het zijn eerder jongens en meis87

jes uit de wijk, de ravage lijkt het resultaat van pure sloopdrift. Toch is het nu relatief rustig op straat. De met helmen en traangasmaskers bewapende politie kijkt toe en ziet vooralsnog geen reden tot ingrijpen. Er lopen ook niet-slopende demonstranten rond. Sommige dragen duikbrillen en mondkapjes, voor als er met traangas geschoten mocht worden. Ze roepen: ‘Whose streets? Our streets!’ Lindy en ik hebben het gevoel dat de heftigste confrontaties voorbij zijn, als er plotseling toch een traangasgranaat valt. Ik merk het pas als er mensen langsrennen. Een meisje van een jaar of vijftien, inderdaad geen activist, weet al sprintend nog een ruit in te tikken. Lindy en ik zetten het ook op een lopen, tot we weg zijn van de wolk. Er rolt een pantserwagen voorbij terwijl we kuchend naar mijn huis lopen. Het spul slaat gemeen op mijn keel en longen. Achter ons drijft een feeërieke mistbank van peper boven de zijstraat van de Route 66. Heel fotogeniek, maar onze ogen tranen. Ik heb niet eens de volle laag gekregen, maar een paar seconden lang zag ik weinig van het geprik in mijn ogen. Thuis spoelen we onze ogen uit. De dagen erna zie ik op tv veel traangaswolken en boze zwarte mannen. Toch levert die simplistische media-aandacht uiteindelijk meer op dan louter kijkcijfers. Er komt een vergrootglas op Ferguson te liggen. Maanden later, op 4 maart 2015, zal de Amerikaanse minister van Justitie, Eric Holder, een persconferentie geven. Hij zegt dat er géén bewijs gevonden is voor de claim van demonstranten dat Michael Brown zijn handen in de lucht hield toen hij door de agent werd doodgeschoten. Maar dat betekent geenszins dat ze hebben gedemonstreerd vanwege fake news. Integendeel. Want Holder maakt ook de resultaten bekend van een vernietigend onderzoeksrapport over structurele racistische praktijken van politie en justitie in Ferguson in de jaren voorafgaand aan de rellen. 88

Enkele bevindingen uit het rapport van ruim honderd pagina’s55: Van alle mensen die de politie in Ferguson arresteerde is 93 procent zwart. Als de politie geweld gebruikt, is het in negentig procent van de gevallen tegen een zwarte inwoner. Als de politie herdershonden inzet, gaat zelfs honderd procent van de hondenbeten naar zwarte inwoners. Dat alles terwijl zwarte inwoners maar twee derde van de bevolking van Ferguson uitmaken. Die grote verschillen zouden natuurlijk nog te verklaren zijn als zwarte inwoners veel crimineler waren dan witte. Maar uit het onderzoek blijkt juist het tegendeel: bij zwarte Amerikanen die van de weg worden gehaald, wordt twee keer vaker de auto doorzocht dan bij witte inwoners – terwijl zwarte inwoners achteraf juist 26 procent mínder vaak verboden middelen of wapens blijken te vervoeren. En dan de cijfers bij snelheidsovertredingen: zodra de politie alleen op de ogen vertrouwt om een snelheidsovertreding te constateren – in plaats van radar of laser – worden zwarte Amerikanen 48 procent vaker gepakt. Racisme lijkt de beslissende factor, stelt het rapport. De onderzoekers citeren uit allerlei racistische e-mails die op het bureau rondgaan, soms verzonden door hooggeplaatsten. Zoals moppen over president Obama als aap of Michelle Obama als dansende naakte Afrikaanse. En afgezien van die drek in de inbox: veel praktijken van de politie in Ferguson – zoals het in de cel gooien van mensen die te arm zijn om een boete te betalen die ze kregen vanwege een lullige overtreding – druisen domweg tegen de Grondwet in. Michael Brown mag zijn handen misschien niet in de lucht hebben gehouden, maar zijn zaak illustreert perfect het structurele racisme in de stad, waarover veel inwoners al jaren klaagden zonder te worden gehoord. Er geldt in Ferguson namelijk een – op zich tamelijk onschuldige – lokale verordening getiteld ‘Manner of 89

walking along roadway’ (‘Wijze van wandelen langs de rijbaan’). Voetgangers moeten op of zo dicht mogelijk bij de stoep lopen om de verkeersstroom niet te hinderen. Deze regel is in de jaren twintig bedacht door de auto-industrie en geldt in veel Amerikaanse steden. Het probleem is dat er in steden als Ferguson vaak geen goede stoepen en oversteekplaatsen zijn. En bovendien laat ‘manier van lopen’ nogal wat ruimte over voor de vrije interpretatie van de agent. Uit hetzelfde rapport blijkt dat in Ferguson 95 procent van alle manier-van-lopenboetes naar zwarte inwoners gaat. En ook de dood van Michael Brown werd ingeleid door deze ‘misdaad’: hij slenterde midden over straat, daardoor kreeg de agent hem in het oog.56 Zonder het routineuze racisme waartegen de inwoners de straat opgingen, had Michael Brown nog geleefd. De demonstranten en relschoppers die deze novembernacht over South Grand lopen, hebben nog geen weet van dit rapport, dat maanden later pas zal verschijnen. Ze hebben de bevindingen ook niet nodig; het zijn ervaringsdeskundigen. En in de dagen na de juryuitspraak blijven ze lopen, over South Grand, om de hoek van de Route 66: symbool bij uitstek van de hoop op een beter leven. Soms blokkeren de activisten de afslagen naar de hoofdsnelwegen, die ooit gebouwd werden om de white flight naar de suburbs te faciliteren en om de tweedeling in de stad niet te hoeven zien. Snelwegen zijn niet onschuldig. ‘Je bent jong en de wereld ligt nog helemaal open’ – volgens sommigen is dat de definitie van de Route 66. Omdat hún wereld onvrij is, eisen deze demonstranten de straten op. En daarom roepen ze: ‘Whose streets? Our streets!’ En die paar dagen in november zijn de straten inderdaad van hen.

90

Een ironische roadtrip naar Parijs

Mijn voorruit is een scherm met daarop een lege snelweg en zachtgele strepen, aan weerszijden eindeloos maisland. Uit de autoradio klinkt een zalvende mannenstem die vertelt dat hij na een auto-ongeluk anderhalf uur dood was, maar dat God hem op wonderbaarlijke wijze tot leven wekte, puur om er een boek over te schrijven – je gelooft het niet! Maar de interviewer gelooft hem wel en kondigt een praise-­ nummer aan. Ik draai aan de knop. Countrymuziek. Ik draai weer verder. Christelijke rock. Nogmaals draaien. Reclames voor God, tractoren en erectiepillen. Anderhalf uur geleden reed ik naar het zuiden, luisterend naar een interessant gesprek over robotica op St. Louis Public Radio. Toen ik St. Louis achter me liet, begon het signaal van de zender te haperen, en kon ik alleen op de hogere heuveltoppen nog flarden van het programma opvangen. En nu helemaal niets meer. Mijn radio lijkt wel gehackt, ik ben in een ander land, waar andere wetten gelden en andere mensen wonen. De Jesus freaks die in pick-ups rijden met bumperstickers tegen Obama. Mensen zoals ik komen hier hooguit om een hike te maken in de natuur. Maar zo spectaculair is de natuur van Missouri hier nu ook weer niet. Het landschap glooit, maar er zijn geen bergen, Grand 91

Canyons of grizzlyberen. De fauna die ik zie, ligt platgereden op de weg, ik hobbelde net over een geplet wasbeertje. Verder is hier niks. Er zijn geen bestemmingen – en toch ben ik op weg naar Parijs. De afgelopen dagen zat ik gebogen over de kaart van Missouri. Pure poëzie, die landkaart, schitterend van de vrolijkheid. Kijk nu naar de namen van die stadjes: Hope, Wisdom, Freedom, Liberty, Joy, Romance, Noble, Safe en Success. Er zijn ook meerdere gedichten over geschreven, ontdekte ik. Zoals dat van de Amerikaanse dichter Mona Van Duyn. Ze werd geboren in Waterloo, Iowa, groeide op in Eldorado, Iowa en publiceerde in 1972 het gedicht ‘A small excursion’: Take a trip with me Through the towns of Missouri. Feel naming in all its joy, as we go through Braggadocio, Barks, Kidder, Fair Play Nodaway Kinderpost, Humansville […] Surely the whole world loves the lover of men, who calls a tiny gathering in Midwest America Paris, Carthage or Alexandria Odessa, Cairo, Arcadia or Milan Dit zijn geen plaatsnamen, maar blauwdrukken van utopieën. Veel van de plaatsen zijn bedacht door avonturiers, immigranten en dromers, die hier in de negentiende eeuw aankwamen en allemaal hoopten de Future Great City te scheppen. In ieder geval heb je 92

een kosmopolitische blik als je je dorp Oran doopt, of Congo of Peking. Of wat te denken van Tripoli, Missouri? En Cabool, Missouri? Of Arab, Missouri? Al die namen betekenen in feite hetzelfde: grenzeloos vertrouwen in de toekomst. Al die stadjes heten in feite: Optimism, Missouri, USA. En ik moest erheen. Ik heb een roadtrip van twee dagen gepland langs stadjes in de buurt van St. Louis die vernoemd zijn naar wereldsteden. In een straal van vier uur rijden van mijn bureau blijken zich minstens vijftig van zulke wereldsteden te bevinden. Ik zou op één benzinetank naar Amsterdam, Warschau en Florence kunnen; of naar Peking, Marseille, Brussel, Delhi en Havana. Ik zou Napels kunnen zien, en dan sterven – of gewoon meteen doorrijden naar Venetië of Wenen. Of naar Paris, Tennessee. St. Louis is inderdaad het hart van de wereld – Logan Uriah Reavis, de auteur van The Future Great City, had gelijk. Na een uur of drie rijden is zelfs de lichte glooiing verdwenen en koers ik door een landschap dat zo vlak is als Nederland. Ik bevind me in de Mississippivallei, heb de radio uitgezet en ben bijna bij mijn eerste tussenstop: Cairo, Illinois, in een gebied dat Little Egypt heet. Het voelt goed om even weg te zijn van mijn bureau. Ik verheug me al op de selfies die ik mijn vrienden straks kan appen, het ene moment vanuit Cairo, dan vanuit Dresden en dan vanuit Lima. Bovendien: mijn roman die maar niet afkomt speelt zich af in Egypte. Ik zou zelfs naar verschillende Alexandria’s kunnen, en dit tripje wegboeken als veldonderzoek. Vlak voor ik Cairo binnenrijd, zie ik een bordje met Future City. Dat had ik even gemist op Google Maps. Het blijkt een voorstadje van Cairo, waar nog maar enkele huizen bewoond zijn. Als ik door het spookstadje heen ben, zet ik de auto langs de snelweg, bij een groot plaatsnaambord van Cairo, de verf bladdert ervan af. 93

Terwijl ik er een foto van maak, word ik gepasseerd door een jonge man en vrouw met kinderwagen. Vreemd, Amerikanen lopen niet. Er is hier ook geen stoep, en nergens zijn winkels te zien. Ik staar ze na. Hun kleren ogen slonzig. Arme witte mensen, die heb ik nog niet vaak gezien in mijn leven. Cairo, Illinois is een van de zeven Cairo’s in de VS. Het stadje werd gesticht op een schiereiland in de Mississippi, daar waar die samenvloeit met de rivier de Ohio. Handig voor de handel, was de gedachte. De beroemde schrijver Mark Twain, die zelf opgroeide in Hannibal, Missouri, en jarenlang als stoombootkapitein werkte, moet hier vaak gestopt zijn. Hij schreef in elk geval over dit stadje in zijn Avonturen van Huckleberry Finn. In dat boek varen de ontsnapte slaafgemaakte Jim en de hoofdpersoon Huck op een vlot de Mississippi af, in de hoop in Cairo de Ohio op te varen, richting vrij gebied. Maar door de stroom passeren ze het stadje zonder te stoppen, en drijven ze verder over de Mississippi, door de slavenstaten. Ik ben weer ingestapt en rol langzaam Main Street binnen. Het ziet er niet veel beter uit dan Future City. Bungelende gevels, kapotte ruiten, ingestorte panden, hele stukken straat weg. Hier en daar zie ik wat mensen op straat, tussen aftandse gebouwen, wat het geheel juist verlatener maakt. Het verval doet me denken aan East St. Louis, alleen is die plek voor 99 procent zwart, hier zie ik meer witte mensen. Bij Shemwell’s Barbecue – de enige eetgelegenheid die ik zo gauw kan vinden – zitten alleen witte mensen. Het eetcafé bestaat al sinds de jaren veertig, lees ik, en het interieur lijkt ook uit die tijd. Een van de aanwezigen vertelt me een grap over de deplorabele toestand van de stad. ‘Als er een aardbeving is, breekt Cairo af, en drijft de stad weg op de Mississippi’, zegt hij. ‘Niemand die zich er druk over zal maken.’ Een ander 94

waarschuwt, terwijl ik mijn cola afreken, dat ik op mijn snelheid moet letten als ik zo weer verder ga: op deze doorgaande weg worden veel boetes uitgedeeld. Het eerste teken dat ik Parijs heb bereikt is een reusachtige plastic meerval langs de kant van de weg, gemonteerd op een billboard met de tekst: ‘WELCOME TO PARIS, TENNESSEE – HOME OF THE WORLD’S BIGGEST FISH FRY.’ Ik ben er eindelijk. Paris, Tennessee is een verademing vergeleken bij Cairo. De huizen zijn ook negentiende-eeuws, maar staan allemaal goed in de verf. Pasteltinten domineren het centrale plein. Ik zie een nagelsalon, een antiekwinkel en verschillende subtiele verwijzingen naar de Eiffeltoren en de Franse romantiek. Op het plein is een show van antieke automobielen gaande. Bij hun glimmende, blauwe Ford uit 1936 zit een gepensioneerd echtpaar in klapstoeltjes met een vijflitertank Pepsi tussen hen in. Ik begin een praatje over hun mooie auto (veel meer dan dat kan ik er ook niet over zeggen, want ik ben geen kenner) en vraag of ze weleens in het echte Parijs zijn geweest. De vrouw schudt het hoofd, ze houdt niet van reizen, zegt ze, of van het buitenland. ‘Mensen zijn er slecht, voor je het weet word je vermoord om vijf dollar.’ En: ‘Sorry dat ik het zeg, maar het is ook een etnisch iets.’ Daarom woont ze nu juist in dit Parijs: hier is weinig misdaad, hier zijn vooral witte mensen. Nu valt het me pas op hoeveel ouderen ik tref. Dit lijkt een plaats waar pensionado’s hun toevlucht zoeken. Voor het donker wordt, ga ik op zoek naar de plaatselijke Eiffel­ toren. In een park buiten het centrum moet een replica staan, vijftien meter hoog. Inderdaad vind ik in het stadspark, waar wat groepjes kinderen aan het spelen zijn, een soort hoogspanningsmast. Aan de voet van de Eiffeltoren spreekt een leeftijdgenoot me 95

aan, een Mexicaan met tatoeages. Ik vraag hem waar je in de stad ergens iets kunt drinken. Hij noemt de naam van het enige café dat nu nog open is. Daarna biedt hij me aan om een Mexicaans meisje voor me te regelen. Ik bedank en ga terug naar het centrum, waar de autoshow inmiddels is opgedoekt. Het is donker, er is niemand meer op straat. In de enige bar die open is in downtown Parijs word ik door barvrouw Karen hartelijk ontvangen. Behalve mij alleen een handvol stamgasten. ‘Parijzenaars zijn vooral pensionado’s’, zegt ze. ‘We noemen ze hier parasieten.’ Daarna naar mijn motelkamer, stoffig en stinkend naar rook. Ik stuur kusjes naar huis. De ironische appjes naar mijn vrienden laat ik maar zitten. Ik ben te moe om iets gevats te bedenken over Parijs. En wat moet ik appen over de rest van de trip? ‘Haha, ik ben in Cairo geweest, een compleet kapot stadje’? De volgende ochtend rijd ik terug, ik heb een route gepland via antieke beschavingen: Sparta en New Athens. Maar onderweg word ik verleid door bordjes die een ‘gigantisch’ Superman-standbeeld aanprijzen in het stadje Metropolis. Dat pak ik graag even mee. De Gigantic Superman is een meter of vier hoog. Op het voetstuk staat de inscriptie ‘TRUTH – JUSTICE – THE AMERICAN WAY’. Ernaast een bronzen replica van een bijbel, met in reliëfletters het gebed dat de lokale dominee heeft uitgesproken bij de onthulling in 1993: ‘We realiseren ons dat Gij de enige en ware God zijt… Tegelijk weerspiegelen de schepping, en ook ons mensenwerk, Gods hand, zoals ook dit Superman-beeld doet.’ Terwijl ik de bronzen bijbel en de rest van het monument bestudeer, komt een jonge militair voor het Superman-beeld staan. Hij poseert in uniform. Hoe oud is hij? Zeventien? Negentien? Een vrouw, die zijn moeder zal zijn, maakt een foto. 96

God, zoon, Superman – ze vloeien naadloos in elkaar over als een heilige drie-eenheid. De soldaat kijkt ernstig en de moeder ook. Voor de mensen in Metropolis is dit tafereel kennelijk bloedserieus. (En dat is het natuurlijk ook, uitgezonden worden naar een oorlog.) Achter Superman is een bakstenen muur: elke steen stond voor een inwoner van Metropolis die 35 dollar heeft gedoneerd voor de bouw van het monument. Iets verder zie ik het gedenkteken voor de gesneuvelden in Vietnam en andere oorlogen. De moeder heeft haar zoon net opgehaald van de basis, zegt ze. Hij kan nu worden uitgezonden. Na mijn wereldreis van twee dagen zit ik weer achter mijn schrijftafel. Ik googel over wat ik onderweg heb gezien. Het Superman-stadje Metropolis stamt uit de negentiende eeuw (en dankt z’n naam dus niet aan het Metropolis van de latere Superman-strips). Net als hier in St. Louis verdwenen er vanaf de jaren zeventig veel fabrieken. Toen begon de plaats zich te promoten als ‘Home of Superman’. Er is een Superman-museumpje en een jaarlijks Superman-festival – ongetwijfeld het grootste ter wereld. Future City was gebouwd als suburb van Cairo, voor zwarte inwoners. Het overstroomde een paar keer. Nu waren er nog zes huizen bewoond. In de halve spookstad Cairo woonden ooit 15.000 mensen. Toen de spoorlijnen kwamen, werd de strategische positie aan de rivieren irrelevant. Ook waren er, net als in St. Louis, hevige rassenrellen. Dat gebeurde vooral in de jaren zestig, nadat een jonge zwarte man in een politiecel om het leven kwam. Daarna trokken nog meer inwoners weg. De stad verviel. Nu wonen er nog maar 2.500 mensen.

97

Steeds dezelfde patronen als in St. Louis. Fabrieken die dichtgaan, gevolgd door verval. Tegelijk: migratie vanuit het zuiden, en dan segregatie. Cairo was het getto van Little Egypt, lees ik ergens. En Paris? Dat was dan de gated community. Het optimisme uit het gedicht van Mona Van Duyn, over de plaatsnamen van Missouri, is in elk geval ver te zoeken. Haar gedicht eindigt met deze verzen: Oh to be physically and aesthetically footloose, travelling always, going through pure sound that stands for a space, like Cabool, Canalou, Plad, Auxvasse, Koshkonong, Weaubleau, Roubidoux, Hahn Dongola, Knob Noster and Foose! De roadtrip van Mona Van Duyn was duidelijk veel luchtiger en lyrischer dan de mijne. Misschien reed ik net de verkeerde kant op, moet ik de landkaart verder verkennen? Of is het gedicht gewoon verouderd? Het verscheen in 1972, de tijd dat de fabrieken weliswaar net begonnen te sluiten, maar de gevolgen nog niet zo zichtbaar waren. Ik doe op Wikipedia een steekproefje naar een paar van de dorpjes en stadjes die ze noemt, even kijken hoe het ze nu vergaat. Cabool, Missouri (2.146 inwoners): 22 procent van de bevolking leeft onder de armoedegrens. Koshkonong, Missouri (212 inwoners): 45 procent van de bevolking leeft onder de armoedegrens. Weaubleau, Missouri (418 inwoners): 27 procent van de bevolking leeft onder de armoedegrens. 98

Aan de cijfers te zien heeft ook hier, net als in St. Louis, een economische tornado gewoed. Maar de bevolking van deze gehuchten en stadjes is vrijwel geheel hagelwit. De radiozenders en de bumperstickers mogen er dan totaal anders zijn; qua economie lijken die plattelandsstadjes kennelijk heel aardig op veel straten in het noorden van mijn stad. Ook hier zijn ze niet immuun voor ongelijkheid, die oerzonde van de VS. Ik neem me voor om meer ‘wereldsteden’ te bezoeken – maar het komt nog geen moment bij me op dat de inwoners ervan ook weleens hun stem zouden kunnen verheffen.

99

Vrienden maken in St. Louis

Op een winterse dag loop ik een dependance van de St. Louis Public Library binnen. In de hal word ik tegengehouden. Voor ik het weet heb ik zo’n blauw zwembandje om mijn arm dat steeds strakker wordt opgepompt. Bloeddrukmeting. Ze denken dat ik dakloos ben. De bibliotheken in deze stad trekken veel zwervers aan, heb ik gemerkt. Er is hier verwarming in de winter, verkoeling in de zomer en gratis wifi. Ze fungeren als officieuze opvang. Ik vertel dat ik een goede zorgverzekering heb, maar ze geven me nog wel de uitslag mee (iets te hoog). Als ik mijn laptop openklap tussen de echte zwervers, voel ik me alsnog een zonderling. In zekere zin ben ik dat ook. Ik kan in elk geval niet zeggen dat ik in St. Louis een spetterend sociaal leven heb opgebouwd. Op vrijdagmiddag ga ik af en toe met mijn vrouw mee naar borrels op haar werk. Ze heeft aardige collega’s, maar ik spreek de taal van de microbiologie niet. Ze lijken niet bijster geïnteresseerd in wat er in de stad gebeurt. Wel nodigde een sympathieke collega van mijn vrouw me eens uit uilen te kijken in het park. Een hartelijk, christelijk stel vraagt ons weleens mee om te frisbeeën in hun achtertuin. We zijn ook met ze naar een trivia night geweest, een soort pubquiz om geld in te zamelen. Dat is een initiatierite in St. Louis, begreep ik. En soms ga ik met mijn vrouw mee naar avonden van de jood101

se gemeente. In St. Louis blijken zo’n 40.000 joden te wonen, bijna evenveel als in heel Nederland bij elkaar. Ik doe een keppeltje op en mompel mijn naam alsof het Aron is. Ik zei het al: geen spetterend sociaal leven. Nieuwe vrienden maken na je dertigste verjaardag is sowieso lastig. En zeker in St. Louis. De stad heeft de reputatie dat de inwoners er nogal op zichzelf zijn, lees ik in verschillende artikelen. Had ik maar een hobby, bedenk ik, of een sport. Maar gelukkig is er zowaar een voetbalscene in St. Louis. Eén keer raakte ik in een Afghaans restaurant in gesprek met de eigenaar, over zaalvoetbal. Hij introduceerde me bij zijn team. Daar speel ik elke maandagavond. Het team bestaat voor het grootste deel uit Turkse Amerikanen. De helft van de tijd is de voertaal Turks. Verder blijf ik vooralsnog een kleine zelfstandige met een bureautje aan huis. Oké, soms neem ik mijn laptopje mee naar de bibliotheek. Of naar koffietentjes met muren van opengewerkte baksteen en professionele graffiti, waar ik speel dat ik ook collega’s heb. En ik heb me via meetup.com ingeschreven bij wat clubjes, zoals een leesclub over The Souls of Black Folk, van W.E.B. Du Bois, maar de paar mensen die kwamen opdagen bleken minstens zo zonderling als ik. Hoefden die Amerikanen maar niet zo hard te werken om hun rekeningen te kunnen betalen, denk ik soms, het heet toch home of the free? Of waren er maar weer eens flinke rellen, dan leer je tenminste mensen kennen. Tony heb ik al een poosje niet gezien, Lindy spreek ik soms nog, maar ze heeft het erg druk met afstuderen. Het is winter en stil in de stad en mijn aanspraak bestaat overdag voornamelijk uit onze poes Amy. Dus besluit ik dat het tijd is om een echte werkplek te zoeken, in het centrum van St. Louis. Op internet vind ik The Writer’s Room, 102

een etage met werkplekken speciaal voor schrijvers. Het bedrijf is gevestigd in Locust Street, in een negentiende-eeuws bakstenen pand van vier etages, ooit gebouwd als hoofdkantoor van Lambert Pharmacal Co., een farmaceutisch bedrijf dat beroemd werd door de uitvinding van Listerine®, een mondspoelwater. Het gebouw ligt een paar blokken van de plek waar Nobelprijswinnaar T.S. Eliot opgroeide, van het beroemde gedicht The Waste Land. Een vrolijke man van eind twintig met blonde krullen doet de deur van het statige pand voor me open. Hij stelt zich voor als Austin Skinner, begeleidt me over krakende houten trappen naar de derde etage en heet me met een genereus gebaar welkom in The Writer’s Room. De ruimte is gevuld met boekenkasten, oude typemachines, chesterfieldbanken. De ramen zijn statig en hoog, met uitzicht op het centrum. Schrijvers zie ik niet, wat gelukkig betekent dat er plek vrij is. Voor 90 dollar per maand kan ik hier al terecht, vertelt Austin. Ik teken meteen een contract. Het zal de beste investering blijken die ik in St. Louis doe. Niet dat deze hub per se bruist van de literatuur. Er werken een paar andere mensen, iemand die z’n proefschrift afmaakt, iemand die pedagogische studieboeken redigeert. En regelmatig is de etage helemaal leeg, op de beheerder Austin na, die hier kantoor houdt. Hij is zelf ook een freelancer, hij verdient de kost met het schrijven van subsidieaanvragen in de culturele sector voor mensen die zelf niet kunnen schrijven. Intussen is hij bezig met een roman. Net als ik komt hij niet uit St. Louis, leer ik als we aan het einde van onze werkdag eens een biertje drinken in een microbrewery om de hoek. Austin groeide op in een katholiek nest in het plattelandsstadje Litchfield, op een uur rijden van de stad. Veel van zijn schoolvrienden wonen er nog steeds, vertelt hij. Sommige zijn het leger ingegaan. Hij ging liever in St. Louis Engels en literatuur studeren. Zijn grote schrijversheld is William Faulkner (ik moet 103

beslist Faulkners novelle The Bear lezen, als ik zo geïnteresseerd ben in raciale relaties in dit land). En hij is fan van president Abraham Lincoln, vanwege de manier waarop hij het verdeelde land bij elkaar hield. Austin zelf leeft ook in twee verschillende werelden, stad en platteland. Dat merk ik pas goed als hij mijn vrouw en mij uitnodigt om in zijn geboortestadje de nationale feestdag 4 juli mee te vieren. Litchfield ligt aan de Route 66, maar gelukkig ook langs een nieuwe, drukke snelweg, dus het is niet weggekwijnd zoals veel andere stadjes. Het had ooit het hoogste percentage fastfoodrestaurants per inwoner, een Amerikaans record. Dat heb je algauw, als er een paar restaurants openen in zo’n klein stadje, maar de bewoners zijn er nog steeds trots op, aldus Austin. En terecht ook wel, want het fastfood in zijn hometown smaakt echt beter dan in de stad: het eten wordt er nog met liefde bereid. Het is prachtig weer en iedereen heeft vrij. De hele gemeenschap is naar het stuwmeer getogen aan de rand van de stad. Speedboten klapperen over het water. Aan de oever, in de schaduw van wat bomen, treffen we Austins ouders en grootouders. We worden ontvangen als oude vrienden, meteen worden er vanuit het ijs in de koelboxen blikjes Budweiser voor ons opgediept. En het eten dat ze ons aanbieden smaakt hier inderdaad heel goed. Zijn vader staat erop ons het kleine kanon te demonstreren dat hij zelf heeft gebouwd. Hij gebruikt golfballen als kogels. Ze ketsen honderden meters ver over het water. Ik slaak beleefde kreten van bewondering. Deze man leerde Austin als kind al jagen: hoe een geweer te hanteren, hoe de lokroep van een vrouwtjeskalkoen na te doen. Ik snap na die dag ook waar Austin zijn taal vandaan haalt, als ‘Holy shitballs of fire!’ Austin zal een goede vriend van me worden. Buddy, noemt-ie me. En veel later zal hij mij ook leren schieten met zijn Smith & Wesson-revolver, op een boerenveld met twee van zijn jeugdvrien104

den. We schieten op bierblikjes, ik breng het er niet slecht van af, maar schiet gaandeweg steeds slechter, omdat we hebben afgesproken dat degene die het slechtst schiet in één teug een Budweiser moet leegdrinken – en dat ben ik meestal. Niet veel later zal ik nog een vriendschap sluiten. Op dagen dat ik in mijn eentje in The Writer’s Room werk, en de enige geluiden komen van het kraken van de houten vloer, moet ik naar buiten en verken ik op mijn oude racefiets de stad. Ik ga bijvoorbeeld naar de kade, om daar in de schaduw van de Arch, met uitzicht op de rivier, een boterham te eten. Ik fiets ook vaak naar het noorden. Ik heb de app Strava ontdekt, met een actuele kaart, een heatmap, waarop je kunt zien waar er in de stad veel gefietst wordt. In het noorden wordt niet gefietst, althans niet door Strava-gebruikers, zie ik. Dat is onbetreden sneeuw. Die oude en vervallen wijken verken ik tijdens steeds langere lunchpauzes. Het zijn altijd wonderlijke tochten. Ik kom een keer midden in de stad een jong bos tegen met een hek eromheen, dat op sommige plekken is opengebroken. Hier stond vroeger een wijk van flats, leer ik later, vergelijkbaar met die in de Bijlmer. Ze werden gesloopt met dynamiet, de natuur nam de overhand. Ik kom stadstuinen tegen, niet van hipsters, maar van oude zwarte mannen die in het zuiden zijn geboren en hier okra verbouwen zoals vroeger. Ik kom kogelhulzen tegen op straat alsof het achteloos weggeworpen peuken zijn. Bermmonumentjes die herinneren aan schietpartijen. Tenten in struikgewas waar daklozen wonen in kleine gemeenschappen.57 Hier leer ik St. Louis ook op zijn grimmigst kennen. De dakloze die ik de ene dag spreek, blijkt een paar weken later zomaar overleden, door brand in zijn koepeltent. Bij een stel drugspanden zie ik dat ook zwangere vrouwen gebruiken. Maar alleen maar grimmig is het niet. Er zijn verschillende 105

eettentjes in North City die ik regelmatig bezoek. Ik heb er een ontdekt, Corner Stone Café, waar je voor een paar dollar een reusachtige lunch krijgt. De eigenaar probeert me soms voorzichtig te bekeren tot een specifieke vorm van christendom, maar lijkt vooral opgetogen dat ik van alle restaurants in de stad het zijne heb uitverkoren. Zijn vrijblijvende evangelische hartelijkheid kan ik wel gebruiken en ook de chicken sandwich smaakt erg goed. In deze tent kom ik op een middag Chuck tegen. Of eigenlijk stelt de serveerster me aan hem voor: een zwarte, kaalgeschoren jonge man in een mouwloos shirt, verdiept in een pizza. Hij is ook schrijver, zegt ze. Chuck vindt het prima dat ik bij hem aanschuif. Zijn volledige naam is R.C. Patterson, zegt hij, en hij is inderdaad schrijver, hij wil me zo wel wat van de schriftjes laten zien die hij in eigen beheer uitgeeft en zelf illustreert, steeds als hij wat geld overheeft. Chuck is bijna afgestudeerd in de filosofie; hij hoeft alleen zijn scriptie nog af te maken. Daarnaast werkt hij als orderpicker in een magazijn. Tussen het werk door kan hij luisteren naar de audioboeken op zijn telefoon. Op die manier leest hij heel veel, alles door elkaar, van Tolkien tot Borges. We laten onze cola bijvullen en spreken over onze favoriete schrijvers, we hebben er een paar gemeen, maar wat mijn belangstelling vooral wekt, is het feit dat Chuck in Baden woont. Baden, daar ben ik weleens doorheen gefietst, tijdens een van mijn zwerftochten. Het ligt in het uiterste noorden van St. Louis: een vervallen negentiende-eeuwse wijk, ingeklemd tussen het spoor, de Mississippi en twee oude begraafplaatsen. De wijk is een zelfstandige stad geweest, gesticht door arme Duitse immigranten, die hier hun utopia wilden metselen. Men zegt dat de liefelijke ligging, tegen de heuvels van de Mississippivallei, hen deed denken aan thuis, aan de Rijn. Daarom 106

noemden ze hun stadje Baden, naar het Duitse adellijke kuuroord. Inmiddels wonen er vrijwel alleen maar zwarte Amerikanen. Toen ik erdoorheen fietste, kon ik alleen als ik mijn ogen half dichtkneep nog iets terugzien van dat gedroomde rivierstadje. Op de heuvel in het centrum stond de oude Duitse hervormde kerk nog, met zijn ranke spits. In het gras lag afval en in de straten rondom zijn veel panden dichtgetimmerd. Kuuroord is nu getto, dacht ik, maar dat woord zal Chuck niet gauw gebruiken. Baden is zijn thuis. En er is in Baden ook een bibliotheekje, een basisschool, een goed visrestaurant, een samenleving. Volgens Chuck is het ook lang niet de slechtste wijk van de stad – waar hij gelijk in heeft; er zijn altijd plekken waar het erger is, zoals er ook in Baden zelf veel slechtere straten zijn dan de zijne, en zoals er in zijn straat ook mindere huizen te vinden zijn dan de best aardige woning van zijn ouders. Bij het afscheid koop ik nog een paar bundels van Chuck. The Imperative, heet er een. Thuis blader ik erdoorheen. De bundel bevat poëzie, essays, korte verhalen en tirades, die gesitueerd zijn in de genadeloze binnenstad van St. Louis. Veel zinnen lijken in één ruk geschreven, rauw uit het leven. Maar de bundel bevat ook verwijzingen naar Plato, Kant, Borges en Heraclitus (en naar sociologisch onderzoek over white flight). Rode draad is het personage Adrian, een jonge man die door de kapotte straten van St. Louis struint, waar de ‘verlaten winkels en huizen heiligdommen zijn voor de vergetenen’. Dit is een stad waar je steeds te horen krijgt dat je je geboortegrond, deze onheilsplek, moet verlaten: “There’s nothing here…” “Leave.” “Go to a better city.” “Go to college…” 107

I would kill all the useless motherfuckers who say that bullshit. […] The answer to our future is here. Adrian wil niet weg uit de stad, ondanks een mysterieuze gewelds­ epidemie die er gaande is. Op een dag struint hij over de kapotte stoepen en stuit op een groep jonge mensen rondom een lichaam. ‘It’s a fucking body, nigga!’, roept er eentje. Maar Adrian is vooral geïnteresseerd in een meisje in de groep. Hij doet alsof de dode man een goede vriend van hem was, om zo haar sympathie te winnen. Vergeefs. Later ontpopt hij zichzelf tot moordenaar, een artistieke seriemoordenaar, welteverstaan: ‘Although people will never admit it, the murder of a stranger is entertaining.’ Later bezoek ik een poëzieavond waar Chuck optreedt, een open mic in een bovenzaaltje van een café op South Grand. We spreken ook een paar keer af in het centrum. Chuck praat graag over inzichten die hij heeft opgedaan via de boeken die hij beluisterde. Ik hoop van hem ook meer te leren over het leven in een wijk als Baden. Het moet een compleet andere wereld zijn om in op te groeien, maar veel vertelt hij er niet over, soms een glimp. Bijvoorbeeld dat hij blij was toen hij eens een wit stel met kinderwagen zag. De gentrificatie van zijn wijk zou eindelijk beginnen, hoopte hij. En Chuck verzekert me dat ik niet zo schichtig hoef te zijn als ik in de noordelijke wijken kom, want de mensen die er schieten, de mensen die de kogelhulzen achterlaten, schieten vooral op mensen die ze kennen. En zeker niet zomaar op mij, een witte man. Daar komt alleen maar gedonder van. Verder vindt hij het niet zo’n interessant gespreksonderwerp, vergeleken met boeken. En het is misschien ook wel irritant om gereduceerd te worden tot woordvoerder van de plek waar je toevallig ter wereld kwam. Of van je kleur. Later komt hij regelmatig bij ons over de vloer. Op een avond 108

vertelt hij na het eten dat zijn auto stuk is, hij kreeg van een vriend een lift naar onze wijk. Of ik hem thuis kan brengen. De maanden daarna breng ik hem vaker naar huis, omdat hij even geen geld heeft voor de reparatie van zijn wagen. Tijdens deze ritten is hij openhartiger. Chuck vertelt me dat hij thuis Cum Laude genoemd wordt, omdat hij als enige is gaan studeren. De familie van Chuck is hier twee generaties eerder vanuit Arkansas komen wonen, tijdens de Great Migration. Zijn vader is gepensioneerd fabrieks­ arbeider, Vietnamveteraan. Een oudere broer zit in de gevangenis, vanwege doodslag. ‘Onterecht’, voegt hij eraan toe. Ik weet dat het zomaar waar kan zijn. ‘The system is rigged’, zeg ik. Zijn ouderlijk huis ligt aan een weg vlak achter het spoor dat de grens van de wijk Baden markeert. Daar staat nog een verweerd bord met ‘Willkommen to Baden’. De eerste keer kon ik het alleen ironisch opvatten, maar hoe vaker ik het passeer, hoe meer ‘welkom’ ik me voel. Ook de rest van de stad voelt op den duur vriendelijker, dankzij vrienden als Chuck en Austin, beiden ambiërende schrijvers net als ik, beiden op hun manier bezig hun geboorteplek te ontstijgen.

109

Vuurwerk of schoten

Er is een spelletje dat mijn vrouw en ik in die tijd met regelmaat spelen als we ’s avonds op de bank zitten te lezen. Het gaat meestal zo. Eerst klinkt er buiten een serie luide knallen. Mijn vrouw kijkt op van haar e-reader. ‘Dat moet haast wel vuurwerk zijn’, zegt ze dan. En ik antwoord: ‘Hm, ik weet het niet, ik gok eerder schoten.’ En dan lezen we weer verder. Vervolgens, na een kwartiertje, kijken we op ons mobieltje naar de uitslag. Het goede antwoord staat dan meestal al op de Facebookpagina van onze wijk. ‘Acht schoten op de hoek van Arsenal en Virginia’, schrijft een van de buren bijvoorbeeld. Of, laconieker: ‘Zo, die patroonhouder is leeg.’ Soms lezen we er ook speculaties over het type wapen en kaliber, maar dat is meer voor gevorderden. Gunshots or fireworks, noemen ze het spelletje hier. Schoten of vuurwerk. Het wordt vooral met oud en nieuw gespeeld, want dan wordt overal in de stad extra veel geschoten, vreugdevuur voornamelijk. Op de dag na oudjaar was de stoep van The Writer’s Room bezaaid met koperkleurige hulzen, zoals bij ons rode rotjes. Maar in de wijk waar wij wonen, hoor je ook de rest van het jaar schoten, vooral in de zomer, op hete dagen. En niet alleen als er iets te vieren is. Ik zag laatst eens de afloop van een ruzie op straat, jochies van een jaar of vijftien die elkaar te lijf waren gegaan met golfclubs – tot er eentje naar binnen was gelopen om zijn pistool te pakken. 111

Toen ik langsliep was de politie al gearriveerd, een van de jochies werd gefouilleerd. ‘Het gaat een hete zomer worden’, verzuchtte een oudere vrouw met wie ik naar het tafereel stond te kijken. Als St. Louis de laatste tijd de landelijke media haalt, dan is het niet meer vanwege rellen in Ferguson, maar omdat het de ‘moordhoofdstad van de Verenigde Staten’ is geworden. Er vallen hier meer doden per inwoner dan in beruchte steden als Chicago of Detroit. Vorig jaar steeg het aantal moorden met dertig procent, tot 159 doden. Dit voorjaar ligt het moordcijfer in St. Louis nog eens vijftig procent hoger: als dit zo doorgaat zullen er in 2015 meer dan tweehonderd doden vallen. Ofwel 1 op de 1.500 inwoners zal er niet meer zijn. Statistieken uit oorlogstijd. Onze nieuwe wijk bevalt ons intussen uitstekend: we genieten van het stadspark, de etnische restaurants, het café om de hoek met een keur aan speciaalbieren. Je zou ons gentrifiers kunnen noemen: stadspioniers die naar verpauperde wijken trekken (of kolonisten, net hoe je erover denkt). Dat onze wijk zo gemengd is, fifty-fifty zwart-wit volgens de statistieken, daar merken we niet zo heel veel van. Ons huizenblok is bijvoorbeeld vrijwel geheel wit. Een blok verder is weer overwegend zwart. In de ene straat zit een goedkope liquor store, even verderop zit een biologische kruidenier-annex-koffietent, waar een ambachtelijk brood negen dollar kost, wat bijna een middelvinger is naar de mensen die een straat verder wonen. Het patroon van de hele regio, ongelijkheid, herhaalt zich hier gewoon in het klein. De schoten die mijn vrouw en ik vrijwel wekelijks horen, herinneren ons aan ‘de andere kant’ van de stad. Ze zijn lang niet allemaal gewelddadig van aard. Het kunnen ook ‘gewoon’ vijftienjarige jochies zijn die spelen met een pistool in een steegje, zoals elders kinderen klooien met Super Soakers. Het kan ook ‘gewoon’ 112

iemand zijn die in zijn achtertuin z’n nieuwe wapen uitprobeert. Maar soms staat de uitslag van ons spelletje niet alleen in de Facebookgroep, maar ook klein in de lokale krant. Een nieuwe stip op de homicide map van de St. Louis Post-Dispatch, de keurig bijgehouden overzichtskaart met alle geweldsdoden van dit jaar. Je hebt in St. Louis geen vergunning nodig om een wapen in huis te hebben. Als je op straat een wapen wilt dragen, onder je kleren, moet je weliswaar een papiertje hebben, maar dat is bijna even makkelijk te regelen als een visvergunning.58 Voor het openlijk rondlopen met wapens moet je een training van een dag volgen; daarna mag je zelfs met een semi-automatisch geweer over je schouder de straat op. Niet dat je hier vaak mensen met wapens ziet; de meeste mensen dragen hun wapens onzichtbaar. Heel soms zie je een man aan de bar in een café met een revolver op z’n heup, cowboyhoed op – maar meestal zie je niks. Wat dus niet betekent dat er geen wapens zijn. Bij bepaalde gebouwen zijn er speciale verordeningen: bij de ingang van de bibliotheek en de dokter, bijvoorbeeld, hangen bordjes met ‘geen wapens toegestaan’. Maar op alle andere plekken kun je er het beste van uitgaan dat iedereen die je er tegenkomt een pistool bij zich draagt of binnen handbereik in het dashboardkastje heeft liggen. Daarom maak ik in St. Louis nooit ruzie in het verkeer. De wapenwetten zijn hier zo soepel, omdat St. Louis in een conservatieve, rechtse staat ligt. De stad is omringd door het platteland en die plattelandscultuur, zoals wapenliefhebberij (of opvattingen over abortus), sijpelt door naar de stad. En naar onze vriendenkring. Neem het christelijke stel waar we weleens gaan eten en frisbeeën. Hartelijke mensen, opgegroeid op het platteland van Missouri en Illinois. De een werkt als onderzoeker aan de universiteit, de ander is leraar geschiedenis. Ze zijn 113

niet rijk, maar wonen in een groot huis, er zit zelfs een torentje op. Om het kasteel te verdedigen hebben ze een wapen in een kluisje. Ze praten erover alsof het een boormachine is. Ook Austin heeft wapens in zijn appartement: een jachtgeweer, een revolver en een pistool. Hij zat als kind eens naast zijn vader in de pick-up toen die het aan de stok kreeg met een andere automobilist. ‘Grab the gun, son’, was zijn vaders verzoek, geef me het pistool uit het dashboardkastje. Het wapen bleek uiteindelijk niet nodig. Ook in de stad heeft Austin zijn pistool nooit hoeven gebruiken, hij neemt het wapen ook zelden mee naar buiten. Wel zijn hond, trouwens, een vervaarlijk ogende maar poeslieve pittbull van het asiel. Thuis gebruikte hij zijn jachtgeweer wel een keer. Althans, hij zag op een avond vanuit zijn bovenwoning een zwerver beneden in de straat morrelen aan een autoportier. De zwerver ging van auto naar auto, op zoek naar kleingeld waarschijnlijk. Austin deed zijn raam open en ontgrendelde het wapen. Het klikgeluid was al genoeg. Hij leerde me ook meer over het geluid van schoten. Als je op het platteland een serie zachte knallen hoort in combinatie met een enkele zwaardere, diepere knal, dan is dat vaak een vader die zijn zoon leert jagen: een jonge schutter met een licht wapen die misschiet, gevolgd door een welgemikt schot van papa. Een andere keer vroeg ik hem hoe je het geluid van schoten kunt onderscheiden van vuurwerk, in de hoop beter te worden in het spelletje dat ik met mijn vrouw speel. Vuurwerk produceert een meer ‘poppy’ geluid, zei hij, het gaat alle kanten op. Schoten klinken meer gecomprimeerd. Maar het blijft lastig: rotjes in een steeg kunnen ook klinken als schoten. Of automatisch geweervuur in de verte: dat kan weer klinken als een ratelband. In de binnenstad vind ik het ook niet zo heel gek dat veel mensen een wapen hebben. De aanrijtijden van de politie zijn vaak lang. En er is veel gewelddadige misdaad. Ook in onze buurt wor114

den mensen regelmatig onder bedreiging van een wapen van hun auto beroofd. Soms gewoon voor hun eigen huis, in die paar stappen tussen het autoslot en de voordeur. En er zijn veel inbraken. In Missouri gelden zeer ruimhartige wetten op zelfverdediging. Je mag niet alleen schieten op insluipers die je huis binnenkomen, maar eigenlijk overal waar je je maar bedreigd voelt (in je auto of gewoon op straat). Ik moet er niet aan denken om zelf een wapen in huis te halen om mijn vrouw en de poes tegen indringers te verdedigen. Maar als ik een wapen zou kopen, dan kan ik het beste een shotgun met korte loop aanschaffen, zegt Austin tenminste: met zo’n wapen hoef je helemaal niet te kunnen mikken, de hagel waaiert breeduit. Intussen blijft in St. Louis het geweld toenemen. Het is een mysterie voor politie en deskundigen. Het laatste jaar dat er in St. Louis zoveel mensen werden vermoord, is twintig jaar geleden, in de jaren negentig, tijdens een crackepidemie. Nu is er geen speciale verklaring voor het geweld. Er zijn bendes in St. Louis, maar die zijn al even gefragmenteerd als de hele stad. Er is een groeiend probleem met heroïne, maar de meeste schietpartijen lijken daar niets mee te maken te hebben. Mijn vrouw kwam dit jaar eens thuis van de universiteit en vertelde over een fascinerend gesprek dat ze had met een van de zwarte schoonmakers. Haar zoon had 100 dollar verloren bij een weddenschap met straathondengevechten en kon de schuldeiser niet betalen. Een paar dagen later werd hij getipt dat die schuldeiser naar hem op zoek was en een pistool bij zich had. Het volgende wat ze van haar zoon hoorde, was een telefoontje vanaf een plek duizenden kilometers verderop: hij ging zich aanmelden bij het leger, om aan deze stad, aan deze moorden, te ontsnappen. Mensen schieten elkaar ‘zomaar’ neer. Vanwege familievetes of straatruzies die nog geen vuistslag waard lijken.59 115

Stel je voor dat er in Amsterdam niet eens per maand, maar iedere dag twee mensen worden vermoord. Dag in, dag uit, 365 dagen per jaar. Tel daar de duizenden gewonden bij op. Elke dag helikopters boven je wijk. Dan heb je een idee van het geweld hier. Tegelijk heb je dan een compleet verkeerde indruk. Want het gekke is dat je er weinig van hoeft te merken dat je in de moordhoofdstad woont. Het overgrote deel van de moorden vindt plaats in een paar wijken in het noorden. Er zijn veel wijken waar je nooit een schot hoort. In St. Louis vertellen ze graag dat de moordstatistieken een vertekend beeld geven. En dan komen ze met dat verhaal over de gemeentegrenzen van St. Louis en dat de veilige suburbs niet meetellen in de cijfers, in tegenstelling tot andere metropolen. Zo’n ranglijst zegt inderdaad niet alles; dat wil niet zeggen dat het meevalt met de moorden. Zeker niet als je nog eens beter naar de statistieken kijkt. De krant The Guardian onderzocht de moordcijfers in heel Amerika voor het jaar 2015. De journalisten besloten voorbij die stadsgrenzen te kijken. Ze verdeelden de VS in blokken van vierduizend inwoners. Van de 63 gevaarlijkste blokken lagen er acht in St. Louis. En bijna alle acht lagen langs één straat in North City, wat de officieuze naam is voor alles ten noorden van Delmar Boulevard, waar voornamelijk zwarten wonen. De krant doopte die straat dan ook tot de gevaarlijkste van Amerika.60 In North City kun je de statistieken dus niet wegwuiven, ook niet als je er overdag even doorheen fietst tijdens een lunchpauze. In het noorden is de doodsengel een morbide clown. Hij strikt rode ballonnen aan de lantaarnpalen. Hij stapelt teddyberen op het asfalt. Hij bestrooit de straten met kaarsen en hartjes. ‘Murder shrines’, heten ze, die bermmonumentjes op de straathoeken, gemaakt van ballonnen, waxinelichtjes, hartjes uit de Dollar Store. De teddyberen heten ‘death bears’. De dood voelt hier zo zacht als 116

pluche, oogt zo vrolijk als Disneyland. De dood is een hartjesballon met ‘You’re so special’ erop, vastgeknoopt aan een houten telefoonpaal boven een stoep waar het bloed nog tussen de tegels zit. De meeste monumentjes zijn voor jonge zwarte mannen, tieners en jonge twintigers. Ook rondom het eettentje in het noorden, waar ik Chuck ontmoette, worden weleens mensen vermoord. Dat gebeurt doorgaans ’s nachts. Ik merk het pas als er monumentjes verschijnen. Op een dag hangt er bijvoorbeeld een bos plastic rozen aan een lantaarnpaal. Met een uitgeprinte foto, zoals bij een vermiste kat. Het is de plek waar de 28-jarige Deon tegenaan is gereden, lees ik in een kort politiebericht. Hij leefde al niet meer toen hij de paal raakte: hij werd gevonden met schotwonden in borstkas, rug, dij, buik. Een week later zijn de rozen weg. Nu hangen er lege doosjes van zijn favoriete sigaartjes. Swisher Sweets. Het plakband laat al los. Een blok verder duikt een monumentje op dat slechts bestaat uit een kruis van twee takken, aan elkaar gebonden met een elastiekje. Met een Facebookfoto, in zwart-wit geprint op een A4’tje. Soms zie ik lege drankflesjes. Kennelijk zijn de nabestaanden dan bij het monument samengekomen. Het herdenken van de doden op straat, in plaats van op een begraafplaats buiten zicht, kun je zien als een protest, een hartenkreet. Zie onze rouw, zeggen de felgekleurde ballonnen en knuffels. En hier, bij al die ballonnen, flessen en beertjes, pas hier dringt de betekenis van die activistenkreet ‘Black Lives Matter’ tot me door, vrij vertaald: zwarte levens zouden óók mee moeten tellen. Want dat doen ze hier niet. Hoe verschillend die zelfgemaakte straat­ altaartjes ook zijn, ze vertellen allemaal hetzelfde verhaal: zo fragiel als deze monumentjes zijn, zo zijn onze levens. Goedkoop als heliumballonnen. Bam. Bam. Bam. Weg. En vergeten. 117

Er is iets met de kogels hier: ze raken voornamelijk zwarte lijven. Mijn witte huid maakt me min of meer immuun. Ik kan dus door de wijken fietsen waar mensen in tenten wonen, waar zwangere vrouwen drugs gebruiken, waar kruispunten zijn afgesloten wegens verse moorden – en ik kom altijd veilig weer thuis, op de bank, en veeg op mijn telefoon de Facebookgroep van mijn eigen buurt open, waar het trouwens meestal gaat over een weggelopen hond of een net geopende cocktailbar. Op een dag loop ik door een levendige winkelstraat in de wijk University City naar mijn auto. Ik ben net naar een protest wezen kijken van fastfoodmedewerkers die met universiteitspersoneel demonstreerden voor hoger uurloon. En dan stuit ik op een groepje mensen, jong en oud, met flyers in de hand. Weer een demonstratie, denk ik. Het blijkt een familie die geld vraagt voor de begrafenis van een jonge man die drie dagen eerder is vermoord. Dit zijn z’n broers en zussen, en z’n zoontje. Het joch – ik denk vier jaar – houdt een A4’tje vast met een geprinte profielfoto van zijn vader. Er staat een webadres bij van de GoFundMe-pagina waar je geld kunt doneren. Een ander familielid heeft ook een geldblikje. Ik geef een tientje. In de auto terug krijg ik het even te kwaad. Wat is dit voor stad waar een kind moet bedelen om zijn vader te kunnen begraven, op een steenworp afstand van studenten die 50.000 euro collegegeld van hun ouders krijgen? Thuis check ik bij de politieberichten of het verhaal van die familie klopt. En ja, ‘Man found shot to death in car on Saturday in St. Louis is identified’, lees ik. Steffon Moore, 27 jaar, uit de wijk Baden. Kogels in schouder, torso, voorhoofd, de motor van de auto liep nog en er lag een wapen bij zijn voeten. Op de GoFundMe-website lees ik:

118

‘if yall knew him he was tha coolest guy ever......he had respect and was very funny. he was a great father to his son and an excellent friend to whoever he rocked with. if you are affiliated in any way with hb, then we are ask­ ing for help with his funeral!!’ Er is nog lang niet genoeg geld opgehaald voor de uitvaart: slechts een paar honderd van de benodigde 3.000 dollar. Door het jaar heen stuit ik op de absurdste protesten tegen het geweld. Op een dag rijdt een reusachtige stoet lijkwagens door de stad, witte en zwarte limousines, alsof Martin Luther King wordt begraven. Daarachter rijden tientallen zwarte mannen en vrouwen op motoren. Het is een nepbegrafenis, een demonstratie tegen het moorden, georganiseerd door begrafenisondernemers. Doodgravers die tegen de dood zijn? Ik vraag een jonge man van een van de ondernemingen waarom ze dit doen. ‘Omdat ook wij liever oude mensen begraven dan jonge mensen met gaten in hun lijf’, zegt hij. ‘En omdat ook wij familie en vrienden hebben.’ Hij heeft zelf vorige week zijn vermoorde neef begraven. De begrafenisstoet is bedoeld als afschrikking, zegt hij: ‘Dit is waar je eindigt, in een lijkwagen.’ Langs de kant van de weg staan vaders en moeders met kinderen toe te kijken. Een andere keer fiets ik langs een billboard waarop een witte man bivakkeert. Hij slaapt boven op de stellage in een hangmat. Hij komt naar beneden en vertelt dat hij eigenaar is van een billboardbedrijf dat vooral in de arme delen van de stad opereert. Hij rijdt bewust in een aftandse pick-up die niet snel geroofd zal worden (het stelen van auto’s onder bedreiging van een vuurwapen komt hier vaak voor). Een bumpersticker met ‘I don’t trust liberal media’ siert de wagen. 119

Elke ochtend moeten zijn werknemers dat oorlogsgebied North City in, zegt hij. Hij gebruikt de homicide map als weerkaart: voor ze op pad gaan, eerst kijken of het veilig is. Hij is het zat. Hij heeft gezworen hier net zo lang te blijven zitten totdat er een week voorbijgaat waarin er in St. Louis niemand wordt vermoord. Na bijna een maand kamperen op die stellage, gesteund door buurtbewoners die hem eten komen brengen, blijken er zowaar zes dagen voorbij te gaan zonder een dode. Net als hij van het billboard af wil komen, zwaar vermoeid van het slechte slapen, confronteert een reporter van de St. Louis Post-Dispatch hem met het laatste nieuws: dat een paar uur eerder toch nog iemand is vermoord. De billboardzitter ontsteekt in woede tegen de verslaggever. ‘Doe zelf dan iets tegen dat geweld.’ Maar het meest absurdistische protest zijn de bordjes die tijdens de geweldsgolf verschijnen in de voortuinen van de wijken in het noorden. Witte bordjes met daarop het trotse symbool van St. Louis, de Arch, en de tekst ‘We must stop killing each other.’ We moeten stoppen met elkaar te doden. De oproep zou een dooddoener moeten zijn, maar is dat niet, in deze stad. En de daders laten zich er niet door afschrikken. De bordjes verschijnen later overal in de stad, ook in onze buurt, als een wanhopig mantra, we moeten stoppen, we moeten stoppen. In de wijk Baden, in een straat waar veel ramen dichtgespijkerd zijn, fiets ik langs nog zo’n bordje, pal naast een monumentje met wat teddyberen. De deur van het restaurant ernaast gaat open. Een zwarte vrouw verschijnt, de eigenaresse, blijkt. Ze heeft de moord zien gebeuren, zegt ze. Het straataltaartje zou ze liever weg hebben, want de dood op je stoep is geen goede reclame. De nabestaanden komen elk weekend hier drinken – maar niet uit haar restaurant, dan zou het haar tenminste nog klandizie opleveren. 120

Het altaartje weghalen durft ze niet. Een winkelier een straat verder had ook een altaartje voor de deur, maar toen hij het weghaalde, werden de ruiten van zijn zaak ingegooid. ‘I am tired of this niggah shit’, zegt ze. In de zomer van 2015 is wel duidelijk dat de stijging geen toevallige fluctuatie is. Volgens de politiechef van St. Louis is er een verband tussen de protesten en het vuurwapengeweld: de politie heeft de handen vol aan de demonstraties, dus zouden criminelen elders brutaler worden. Ook in andere steden waar protesten tegen politiegeweld zijn geweest, zoals Chicago en Baltimore, stijgt het vuurwapengeweld immers weer. Het ‘Ferguson-effect’, heet het al snel in de media.61 Maar in St. Louis waren de geweldscijfers al maanden eerder aan het stijgen, nog voordat de protesten uitbraken. Van die stijging kunnen de protesten zelf dus niet de oorzaak zijn. Wel is er een verband tussen die twee, lijkt me: zowel ‘Ferguson’ als het vuurwapengeweld komt voort uit dezelfde voedingsbodem: uitzichtloosheid. Het is een neerwaartse spiraal. Op plekken waar veel wanhoop is, grijpen mensen vaker naar een wapen. En op die plekken zijn de agenten banger. Dus grijpen ook zij sneller naar een wapen. Ik word intussen steeds beter in het herkennen van schoten, vind ik. Tot ik een keer het geluid van schoten van heel dichtbij hoor. Het is ’s nachts in Ferguson, als daar opnieuw een kleine demonstratie wordt gehouden met ongeveer honderd demonstranten. Ik ben erheen gereden om even de sfeer te proeven, misschien zie ik Tony nog. De demonstranten staan tegenover enkele tientallen agenten, het protest verloopt rustig, met muziek en gescandeer. Tot tegen middernacht drie, vier knallen klinken. Wat was dat? Twee agenten blijken te zijn getroffen, eentje zwaargewond, maar 121

dat zal ik later pas lezen. Weg hier, waarschuwt een van de demonstranten me, ‘A niggah knows when it’s gunshots’. Wie hier opgroeit, weet wanneer het raak is; ik blijf gelukkig een amateur. Korte tijd later ga ik met mijn vrouw naar het academisch ziekenhuis. Niet naar het laboratorium waar ze werkt, maar een paar afdelingen verder, naar een kamertje op de verloskundeafdeling. Nog voordat de echoscopist de sonde ook maar op de ontblote buik van mijn vrouw heeft kunnen leggen, turen we al ingespannen naar het scherm. We knijpen elkaars handen fijn, we hebben vaker naar zo’n scherm gekeken. En ja, daar is het, vormen in de pixels, knuistjes bij een hoofd. En ja, goddank, een hartje dat razend tikt. We krijgen van de echoscopist printjes mee met grappige onderschriftjes: ‘Hi mommy and daddy!’

122

Dominee in de vallei des doods

Dominee Kenneth McKoy is een rijzige man met zwarte dreadlocks waar zilver in glinstert. Hij draagt Nikes en heeft de rust over zich van een staatsman. Elk weekend loopt hij met een kleine groep door de gevaarlijkste straten van St. Louis. Hij gaat naar de plekken waar jonge mensen elkaar doodmaken. Daar vraagt hij ze om ermee te stoppen. Soms geeft hij ze alleen een hug. Hij doet dit elke donderdag, vrijdag en zaterdag. Hij begint steeds om elf uur ’s avonds en loopt door tot twee uur ’s ochtends. Op zondag gaat hij voor in de kerk, de Progressive AME Zion Church, een minikerk in een slechte buurt, liever is hij op straat. Jezus predikte ook met zijn voeten. Ik ontmoet McKoy voor het eerst in een koffietentje. Daar vertelt hij me meer. Hij begon met zijn nachtelijke wandelingen nadat hij de begrafenis had moeten leiden van een jongen van zeventien, die was doodgeknuppeld vanwege een drugsruzie. Voor zijn dood had de jongen McKoy nog gevraagd of hij niet een baantje wist. ‘Ik heb niet hard genoeg voor hem gezocht’, zegt de dominee boven zijn koffie. Er is nog een reden dat hij dit doet. Zijn zoon van 22, die lid is van de Crips, een bende. McKoy kreeg eens een telefoontje uit het ziekenhuis waar zijn zoon was opgenomen. De rit ernaartoe duurde een kwartiertje, maar voelde voor McKoy als de langste van zijn leven. In het ziekenhuis trof hij zijn zoon huilend aan, nog onder 123

het bloed. ‘Ze probeerden me te vermoorden!’, had hij gezegd. Hij had het overleefd. Daarom wil McKoy dus dat ze stoppen met schieten. Dat zelfs zijn eigen zoon tot voor kort nauwelijks naar hem luisterde, geeft aan hoe moeilijk zijn missie is. De eerste keer dat hij ’s nachts de wijk introk hing er een dichte mist over de straten. Hij zag de gestalten van een tiental drugsverslaafden opdoemen: het leek wel een zombiefilm, zegt McKoy. Hij durfde hen eerst niet te naderen, maar deed het toch. Hij deelde eten uit, bad met hen. Ze waren dankbaar. In de weken erna werd hij minder vriendelijk begroet. De politie had drugspanden opgerold in de straten waar hij had gelopen. Nu dachten de drugshandelaren dat hij daar iets mee te maken had en kreeg hij doodsbedreigingen. Maar als ik echt wil weten hoe het ’s nachts op straat is, in the valley of the shadow of death, naar psalm 23, moest ik maar eens meelopen. Een paar weken later arriveer ik op de afgesproken plek, een verlichte, vrijwel lege parkeerplaats bij een Burger King, waar de laatste gasten vertrekken. Het is langs Delmar Boulevard, niet ver van het academisch ziekenhuis. We zullen richting het noorden lopen. Daar komt de dominee al aanrijden. In zijn achterbak liggen zakken met sandwiches, chips en waterflesjes. En een bijbel, maar die laat hij op de hoedenplank achter. ‘Dit is mijn kogelvrij vest’, zegt McKoy als hij zijn witte boordje omdoet. Zijn vaste groepje bestaat uit wandelaars van verschillende kerken, ook zijn er atheïsten bij. Deze avond loopt een schrijfster mee en twee activisten die ook demonstreerden in Ferguson. Bang zijn ze niet, zeggen ze. In Ferguson wel: voor de politie, voor het traangas. We lopen uit het licht van de parkeerplaats, de hoek om, het 124

donker in. We komen bij de Hodiamont Tracks: een straat waar ooit een tram liep en nu veel drugs gedeald en gebruikt worden. Halverwege treffen we een groepje daklozen. McKoy houdt halt en geeft ons zakjes met eten en water om uit te delen. Een van de daklozen vertelt dat hier gisternacht een vrouw is neergestoken. Er hangt spanning in de lucht, zegt de dominee als we verder gaan, hij merkt het aan de intonatie waarmee de mensen onderweg ‘Y’all be careful!’ zeggen. De hoofdweg over, langs betonblokken die een weg afsluiten, een zijstraat in. Hier is de helft van de huizen drugspand, zegt McKoy, en er wordt regelmatig geschoten. Op een straathoek verderop hangen wat jongens. McKoy spreekt er twee aan, rond de twintig zijn ze. We vormen een cirkel met de twee jongens, houden elkaars handen vast. De dominee bidt hardop, de rest buigt het hoofd. Later hoor ik dat de jongens in een bende zitten. Het zijn niet de goudbehangen macho’s die ik ken van Netflix. Ze zijn niet cool, eerder bang. In het begin waren de mensen hier heel wantrouwend, zegt McKoy. Eén keer werd, bij wijze van waarschuwing, met een AK-47-machinegeweer een salvo in de lucht gevuurd. Een andere keer bleef een auto alsmaar rondjes om zijn wandelgroepje rijden, bedoeld als intimidatie. Desondanks heeft hij beide keren de bendeleden benaderd, uitgelegd dat hij hun drugshandel helemaal niet wil verstoren; hij wil alleen dat ze stoppen met elkaar doodschieten. Het gekke is – nee, het logische – dat willen ze zelf ook. Inmiddels vragen ze hem soms of hij voor hen wil bidden. We lopen net ten zuiden van The Ville, nu een van de beruchtste wijken, maar nog niet lang geleden woonde hier de zwarte middenklasse, hier woonden in de jaren vijftig en zestig beroemdhe125

den als Josephine Baker en Tina Turner. Chuck Berry, de uitvinder van de rock-‘n-roll, groeide hier in de buurt op, schreef zijn bekendste nummers, zoals Maybellene en Johnny B. Goode, in een huis dat even leeg en verlaten is als zovele andere die we nu passeren. We passeren een nachtclub, een parkeerplaats vol gepimpte auto’s, dichtgetimmerde panden die er ’s nachts nog schimmiger uitzien dan overdag. Na een uur lopen gaan we zitten op enkele betonblokken waar een donkere straat op doodloopt. Even pauze. Goed moment om zelf wat te eten. Na een minuut of vijf komt er achter onze rug een auto op ons af rijden, heel langzaam. De dominee staat traag op en loopt verder, wij volgen zwijgend. Voor het eerst die avond is McKoy zichtbaar nerveus. De auto draait vlak voor hij bij ons is om, rijdt om de betonblokken heen, over het gras, de weg op. ‘Zo naderen ze je als ze gaan schieten’, zegt McKoy even later in een parkje, naast een standbeeld van Martin Luther King. Geen schot hebben we nog gehoord als we rond twee uur ’s nachts terug zijn bij onze parkeerplaats. Ik voel een grote opluchting. En McKoy loopt hier elk weekend, week in, week uit. Het lijkt bijna zelfkastijding, een boetedoening, bedenk ik als ik diep in de nacht thuiskom: alsof hij zichzelf wil offeren, alsof hij een schietschijf is. Zo zit het niet. Hij zou zich een hypocriet voelen als hij het niet deed, vertelde McKoy me tijdens de wandeling. Anders zou hij alleen maar mooie woorden preken. En het heeft ook effect, daarom gaat hij ermee door. Zo was er de nacht dat ze een nerveuze jongen troffen die met hen mee wilde lopen. Ze baden met hem. Hij tilde zijn shirt op, toonde een pistool: hij was op weg om iemand neer te schieten met wie hij ruzie had. De dominee had hem bij zijn schouders gegrepen, op hem 126

ingepraat. ‘Heb je een zoon?’ Ja. ‘Wat moet je zoon dan straks zonder jou, als jij in de cel zit, of dood bent?’ De jonge man zag van zijn plan af. Weken later kwam McKoy hem weer tegen, de man bedankte hem nu dat hij zijn leven had gered. De dominee houdt meer van deze straatjongens dan dat hij bang voor ze is, zegt hij. Misschien omdat hij zijn eigen zoon in ze herkent, denk ik. Of zichzelf. Kun je houden van mensen die anderen neerschieten? Zijn ze dat wel waard? Veel mensen in deze stad denken van niet, lijkt het. Ze zeggen dingen als: ‘Ik heb het zelf ook niet makkelijk gehad toen ik opgroeide, maar ik heb gewoon hard gewerkt, mijn kansen gepakt, er zijn geen excuses.’ Of: ‘Waarom gaan ze nooit de straat op tegen het geweld dat ze zichzelf aandoen?’ Of: ‘Die zwarten klagen over geweld van de politie, maar waarom schieten ze elkaar dan dood?’ Dat laatste is op zich een interessante vraag: waarom ‘ze’ elkaar neerschieten. Al lijken de mensen die hem stellen vaak niet geïnteresseerd in het antwoord. Het is voor hen eerder een retorische vraag, waarin hun antwoord al verpakt is: dat het de eigen schuld is van de zwarte Amerikanen dat ze doodgaan. Eerst dit: zoals alles in St. Louis – de wijken, de kerken, de vakbonden, de scholen – zijn ook de moordcijfers per ras verdeeld. Witte mensen doden vooral witte mensen, zwarte mensen doden vooral zwarte mensen. Elke groep doodt ‘elkaar’. Maar vuurwapengeweld komt inderdaad veel meer voor bij zwarte mensen: ongeveer tachtig procent van zowel de daders als de slachtoffers van al die moorden zijn zwarte Amerikanen. De puntenwolken op de moordkaart van de St. Louis Post-Dispatch overlappen bijna precies de raciale kaart. Waarom zijn de cijfers daar zo hoog?

127

‘Onze kinderen zijn gestopt met bang zijn om dood te gaan’, zegt de eigenaresse van een ander restaurantje waar ik weleens kom, Fresno’s Diner. Ook in deze buurt wordt al jaren veel geschoten. De eigenaresse heeft haar eigen zoon verloren aan geweld. Een andere zoon heeft in de gevangenis gezeten. Gestopt met bang te zijn voor de dood. Niet vanwege een of andere stoïcijnse filosofie, maar omdat ze niets te verliezen hebben. Je leven is in deze wijk toch al weinig waard. Zelfs de politiechef van St. Louis – niet bepaald een geitenwollensokkentype – zegt het met zoveel woorden tegen de lokale krant: ‘Het is armoede, gebrek aan banen, gebrek aan opleidingskansen.’ Wanhoop, zo simpel is het. Het verklaart ook het ‘mysterie’ dat schietpartijen vaak niet om drugs of om bendeoorlogen gaan, dat er geen ‘ratio’ achter lijkt te zitten. Tegelijk: was het maar zo simpel. Want in Amerika is er nog altijd die hardnekkige mythe dat iedereen, zwart of wit, gelijke kansen krijgt. En dat wie faalt, gewoon zijn eigen glazen heeft ingegooid. Geen wanhoop, maar eigen schuld. Nee, hier doen de meeste mensen niet aan verzachtende omstandigheden, maar roepen ze: eigen verantwoordelijkheid. Dat gedachtegoed verander je niet zomaar. Hoewel. De afgelopen jaren is in Amerika het denken over drugsmisbruik flink aan het veranderen. Ook zo’n onderwerp waarover men vroeger vooral dacht: eigen verantwoordelijkheid. Jaren geleden had je de War on Drugs, van Ronald Reagan: hij voerde extreem zware straffen in voor drugsbezit. Inmiddels wordt zijn zogenaamde oorlog tegen drugs door velen gezien als een verkapte oorlog tegen zwarte mensen (bijvoorbeeld in het spraakmakende boek The New Jim Crow). Er bestonden verschillende soorten straffen voor typische ‘zwarte’ en voor ‘witte’ drugs. Wie betrapt werd met een gram zuivere cocaïne, kreeg een korte celstraf. Maar 128

op een gram crack stond al snel twintig jaar cel. Chemisch gezien verschilden deze drugs weinig, maar crack werd vooral door zwarten gebruikt en zuivere cocaïne door witten. Het nettoresultaat was dat Amerikaanse gevangenissen tjokvol kwamen te zitten, met verhoudingsgewijs extreem veel zwarte Amerikanen. Dit hardvochtige beleid werd voortgezet onder president Bill Clinton, trouwens.62 Nog zoiets: de ‘Just Say No’-campagne van Nancy Reagan, de vrouw van. Boodschap: je kunt gewoon ‘nee’ zeggen tegen drugs. En wie ‘ja’ zegt, doet dat zichzelf aan. Het klinkt zo stoer. Totdat je eigen kinderen aan de heroïne raken. De afgelopen jaren is er in Amerika een nieuwe heroïne-epidemie gegroeid. Negentig procent van de nieuwe gebruikers zijn witte Amerikanen. De sterkst groeiende groep nieuwe gebruikers bestaat uit welvarende huisvrouwen en scholieren. Ook in de rijkere suburbs komen nu jonge mensen om het leven door overdoses. En driekwart van de Amerikaanse heroïneverslaafden begint te gebruiken via onschuldig ogende pijnstillers.63 Stel, je hebt rugklachten en stress. Je gaat naar de dokter en krijgt pijnstillers voorgeschreven. Je stopt er steeds meer in je lijf. Je ziet ze niet als drugs, want voor die pijnstillers wordt op tv veel reclame gemaakt. Tot je ze niet meer kunt betalen, maar wel verslaafd bent. Dan schakel je over op heroïne: veel goedkoper en minstens zo effectief. Heroïne kopen blijkt niet eens zo moeilijk. ‘Ga in North St. Louis naar een willekeurig tankstation en vraag maar rond’, vertelde een ex-verslaafde me eens. Just say no? Inmiddels – nu pas, nu het henzelf treft – klinkt er in de VS de roep om de drugswetten aan te passen. In de metropool St. Louis stierven de afgelopen zeven jaar al 2.300 mensen door overdoses. Sinds enkele jaren zijn er in de suburbs rondom St. Louis wekelijkse wandeldemonstraties tegen 129

heroïne. Moeders en vaders en kinderen houden borden in de lucht met de namen van familieleden die aan heroïne gestorven zijn. ‘Walking for Wellness’ heet de campagne. Week in, week uit laten deze demonstranten zien dat drugsverslaving geen keuze is, maar een ziekte die je kan overkomen. En als het slecht weer is, lopen ze ook, in het overdekte winkelcentrum. Je kunt je afvragen wat het voor zin heeft, al dat gewandel. Ik had hetzelfde toen ik meeliep met McKoy, door de vallei des doods. Dus loop ik maanden later nog eens met hem mee. Het is Goede Vrijdag, de dag dat Jezus stierf voor de zonden van de mensheid. Er is vandaag alleen een korte wandeling, met een wat grotere groep. De dominee heeft een metershoog houten kruis mee dat hij op zijn schouder torst. Zijn zoon is er nu ook bij. Hij heeft een kunstdijbeen gekregen, hij wil dit bendeleven niet meer. Terwijl we lopen, zet McKoy een hymne in: There is a fountain filled with blood Drawn from Immanuel’s veins; And sinners, plunged beneath that flood, Lose all their guilty stains Of de mensen zullen stoppen met elkaar te doden, of dat bidden en zingen echt iets uitricht tegen kogels? Ik denk het niet, hooguit biedt het een enkeling troost, wat ook niet onbelangrijk is. Toch geeft McKoy hoop. Want hij is moedig. En dan bedoel ik niet de moed om je ’s nachts in de vuurlinie te begeven, maar de moed om van daders te houden, omdat ze evengoed slachtoffers zijn. Dat is, zeker in dit land, een radicale liefde.

130

De hut in het heartland

Ik kan mijzelf wel voor m’n kop slaan, ik moet echt beter op mijn spullen letten. Toch schiet ik in de lach. Stel, je woont in de ‘gewelddadigste stad van Amerika’, waar je soms zo bang bent om beroofd te worden dat je dollarbiljetten in je sokken schuift. En wanneer je dan een keer ontsnapt naar het platteland, wordt daar je fotocamera gestolen, in Hartville nog wel, in het hart van het heartland. Aan de balie van het lokale politiebureau vul ik een aangifteformulier in. Het ziet er niet naar uit dat de sheriff veel actie zal ondernemen om mijn camera terug te krijgen. In een hokje achter de balie zit een oude, magere man in een oranje gevangenisoverall te wachten. Een uur geleden zat ik in de broodjeszaak tegenover dit politiebureau. Toen ik terugkwam van de wc, bleek mijn plastic tas met camera weg. Ik dacht dat ik hier in het heartland, waar de mensen elkaar nog kennen, waar het leven zo rustig en overzichtelijk is, mijn tasje wel even kon laten liggen. Quod non. Ik weet vrij zeker wie de dief is: een man van in de vijftig, witte huidskleur – natuurlijk, ze zijn allemaal wit in dit stadje – die net was vertrokken. Maar de vrouw van de broodjeszaak kende de man niet. Vast iemand uit een stadje verderop, zei ze. Vandaag is de maandelijkse court day: de kruimeldieven, ver131

keersovertreders, drugsgebruikers uit de hele omgeving melden zich bij de rechtbank in Hartville om hun straf of boete te horen. Die dief is waarschijnlijk alweer foetsie nadat hij zich heeft gemeld, en heeft mijn camera intussen al verpatst in een tweedehandszaak. Heel treurig ben ik niet, er stonden nog weinig foto’s op de geheugenkaart en het was geen duur toestel. Waar ik wel mee zit, is het feit dat ik ook hier, in mijn blokhut in Hartville, de komende week op mijn hoede moet zijn. Ik ben hier vanwege een woord: ‘heartland’. Je komt het voortdurend tegen in St. Louis. Op billboards langs de snelwegen, op verpakkingen in de supermarkt, in de kranten: HEARTLAND, USA. Het woord gaat vaak gepaard met afbeeldingen van graan of koeien. Het lijkt wel een merk. Als ik die reclames mag geloven, wonen in het heartland de ‘echte’ Amerikanen, de achterkleinkinderen van de pioniers, het beste van de VS. Ze leven nog dicht bij de natuur en bij God. De mensen helpen elkaar nog als de oogst mislukt of als er een tornado dreigt. Dit is het small town America van de hardwerkende witte boeren, het beloofde land, waar zelfs het fastfood heerlijk smaakt, en waar de Main Street even idyllisch is als de Main Street, USA in Disneyland, die trouwens geïnspireerd is op een stadje in Missouri. Dit klonk een stuk fraaier dan de wereldstadjes die ik zag tijdens mijn eerdere trip. De tand des tijds had de landkaart daar ironisch gemaakt – maar misschien moest ik gewoon verder zoeken. Paris bleek per slot van rekening best welvarend. Misschien zat Mona Van Duyn, met haar liefelijke plaatsnamengedicht, er toch niet ver naast. Maar waar lag het heartland dan precies? Ik kroop achter mijn computer, maar een routebeschrijving kon ik niet vinden. Ik keek op Wikipedia, maar de concreetste 132

coördinaten van het heartland waren: alle Amerikaanse staten die niet grenzen aan een oceaan. Nogal een groot gebied om uit te kammen. Vrienden zeiden: het heartland, dat is codetaal voor witte mensen. Bestond dat heartland dan wel, behalve als nostalgisch droomland? En inderdaad, al googelend vond ik de exacte coördinaten van het hart van Amerika. Elke tien jaar is er in Amerika namelijk een volkstelling. Op basis daarvan wordt het ‘demografisch centrum’ van Amerika bepaald. Dat is het punt waarop je een denkbeeldige kaart van de VS perfect op je vinger kan laten balanceren als elke Amerikaan even zwaar zou zijn. Het demografisch centrum nu? Dat lag in Plato, Missouri, een gehucht van 109 inwoners, dat heel gepast is vernoemd naar de Griekse filosoof die nadacht over de ideale samenleving. Om het hart van het land te bereiken, hoefde ik volgens Google Maps maar een paar uur naar het westen te rijden. Zie je wel, lachte ik: die Reavis, die schreef dat St. Louis in het hart van de wereld lag, had wéér gelijk. Dus ik dacht: ik sla twee vliegen in één klap. Ik ga een week in Plato zitten, zonder wifi, geen kans op traangas, dicht bij de natuur, ik neem mijn laptop mee en ga aan mijn roman werken. En dan weet ik straks meteen hoe dat heartland is, omdat ik er even heb gewoond. Nog even een hotel googelen. Plato bleek er geen te hebben, wel wat kerkjes. Ook in het nabijgelegen Hartville was geen overnachtingsmogelijkheid, volgens Google Maps en TripAdvisor althans. Al verder zoekend vond ik wel een plek om te overnachten: een houten blokhut op een lap grond van een boer. Dat klonk perfect. Niet veel later reed ik St. Louis uit, op weg naar het hart van het land. Ik ging nu naar het westen, naar de Ozarks. Dat gebied zou 133

minder arm moeten zijn dan het gebied rond Cairo. De natuur was er woester en soms zelfs bergachtig. Je had er in elk geval toerisme, had ik gelezen. Branson, Missouri lag hier ook ergens: een christelijke variant van Las Vegas, met veel shows en entertainment, waar nooit werd gevloekt. Na twee uur nam ik een afslag en reed via een kleinere weg een stuk naar het zuiden, de uitlopers van het Ozarkgebergte in. Het was stralend weer en het landschap uitzinnig groen. Het landschap bleek hier inderdaad zo idyllisch als Boerenland-yoghurtverpakkingen. Ik golfde op en neer, dit was Zuid-Limburg, maar zonder de mensen en veel uitgestrekter. Slechts af en toe een tegenligger die zowaar zwaaide. Of een erf waar jochies in blote bast op een crossfiets slalomden tussen autowrakken en roestige koelkasten. Tot ik hier in Hartville arriveerde. De boer en boerin die de blokhut verhuren, wonen een kilometer buiten het centrum. Ze hebben een enorme lap grond met koeien en ook een bos. Het blijken gastvrije mensen, ze zeggen dat ik lekker mag rondstruinen over hun land als ik dat wil en nodigen me later ook uit voor het eten. Op de boerderij proef ik het gedroomde heartland, denk ik. Want deze mensen blijken niet van hier, ze komen uit Arizona, en serveren me een Mexicaans garnalengerecht. De boer vertelt dat hij graag op zijn eigen terrein jaagt op kalkoenen en herten, zowel met geweer als pijl en boog. Zijn vrouw bestiert de blokhut, die ze voornamelijk aan jagers verhuurt en soms aan passanten. De hut ligt aan de rand van het bos, binnen hangen geweien aan de muur en schilderijen met jachttaferelen. Overdag schrijf ik in de blokhut aan mijn roman. Mijn gezelschap bestaat uit kolibries, hommels, vuurvliegjes, reusachtige nachtvlinders. Regelmatig klinken in de verte geweerschoten.

134

Om de dag te breken bezoek ik soms het centrum van Hartville. Er is een Main Street met een supermarkt, een café, een broodjeszaak, een gerechtsgebouw. Maar ook hier gesloten panden, en liefst drie tweedehandszaakjes. Verder: een gun store met als slogan ‘Investeer in kostbare metalen, koop lood.’ En een kerkje dat verkondigt: ‘God is geen optie, Hij is een noodzakelijkheid.’ Je bent hier geneigd het meteen te geloven. Hartville ligt op een kruispunt van belangrijke Amerikaanse geschiedenissen. Er heeft hier bijvoorbeeld een veldslag plaatsgevonden tijdens de Amerikaanse Burgeroorlog. Ook loopt de ‘Trail of Tears’ langs het stadje. Dat ‘spoor der tranen’ legden vijf indianenvolkeren af, onder wie de Ahniyvwiya (Cherokee), toen ze van hun voorvaderlijke landen in het zuidoosten van de VS verdreven werden naar territoria in het westen. Duizenden kwamen er bij die tochten om.64 Net als opmerkelijk veel gehuchten, hoe klein ook, heeft Hartville zijn eigen historische genootschap en een museum. Ik denk omdat geschiedenis het belangrijkste is dat hier resteert. Ik loop het pand binnen, een schemerige ruimte vol archieven en paperassen in een voormalig bankgebouw. Een vrouw met roze nagellak laat me wat olieverfschilderijen zien: tafereeltjes van pioniers en boeren. Ik denk aan Laura Ingalls Wilder, die niet ver van hier een roman schreef die later als Little House on the Prairie de wereld zou veroveren. De reeks, het zouden al snel meer boeken worden, gaat over een pioniersfamilie die allerlei tegenslagen te boven komt dankzij haar christelijke normen en waarden. Ik ken de tv-serie die ervan werd gemaakt uit mijn jeugd. Wilder was de dochter van een pioniersfamilie die lang door het midwesten had gezworven, steeds op zoek naar vruchtbare grond, om uiteindelijk in Missouri te aarden. Daar begon Wilder later een kippenboerderij. En weer later ging ze ook schrijven, aanvankelijk columns over kippen houden, voor een lokale krant. 135

Een bijverdienste om de boerderij overeind te houden (zoals boerinnen hier vaak nog steeds een bijbaantje hebben omdat de boerderij niet genoeg oplevert). Nog weer later, geholpen door haar dochter, schreef ze die boeken. Nog steeds lijk je hier een pioniersmentaliteit nodig te hebben om te overleven. De aarde mag dan jubelen van vruchtbaarheid, tussen het groen zie je ook veel verlaten schuren, alsof de grond hier juist vervloekt is. En voorzieningen zijn er weinig. Het dichtstbijzijnde ziekenhuis is een uur rijden. De drogist verkoopt T-shirts met ‘Hartville University’, maar dat is een grap. Er is wel een eetcafé, waar veel boeren in overalls komen, ze spreken over de melkprijzen. Bij de kassa van het eetcafé staat een geldblikje met een tekst die om donaties vraagt voor de ziekenhuisbehandeling van een jongen die zijn gezicht heeft verbrand. Omdat mijn telefoon in Hartville nauwelijks bereik heeft, ga ik er regelmatig lunchen, want hier is tenminste wifi. Aan spontane praatjes met vreemden doet men in dit café niet zo, merk ik. Ons kent ons, of gewoon verlegenheid, ik weet het niet, maar ik bezoek het eetcafé uiteindelijk een keer of zeven en slechts één keer word ik aangesproken: door een jochie dat me de schildpad laat zien die hij gevangen heeft. Het dier zit in een krat en knabbelt aan een blaadje sla. Op een dag zie ik een zwarte koets door Main Street rijden. Heel even denk ik aan Little House on the Prairie. Maar het zijn Amish. Je hebt twee soorten, vertelt de boer waar ik de blokhut huur me een paar dagen later: de tractor-Amish en de gewone Amish. De tractor-Amish rijden zes dagen per week op de tractor en gebruiken hun koets alleen om zondag naar de kerk te gaan. De gewone Amish gaan alle dagen van de week met de koets. Ze zijn nieuw in deze streek, ze komen uit Pennsylvania. Niet alle automobilisten zijn al gewend aan de trage rijtuigen, laatst is er in een dorp 136

verderop een koets aangereden, man en vrouw dood. Ze lieten negentien kinderen achter. ’s Nachts in de hut hoor ik vaak vreemde geluiden. Ik denk aan de zwarte beren die in deze streek voorkomen, en aan de poema die hier laatst is gesignaleerd. Het alertst ben ik op menselijk geluid. Heel soms passeert er een auto en luister ik of die stopt. Straks wordt niet alleen mijn camera, maar ook mijn MacBook gejat. Niet dat ik wat zou kunnen uitrichten als iemand op de deur bonst, ik heb geen wapen, geen bereik en als ik gil, schrikken hooguit de nachtvlinders ervan. Halverwege mijn verblijf rijd ik naar het naburige Plato, het officiële hart van de wereld. Dat dorp is kleiner dan Hartville. Er is geen winkelstraat, maar wel een doorgaande weg met zowaar een basisschool, een bank en de Plato Church of Christ. Aan die weg ligt ook een metalen schijf die vermeldt dat hier het Center of Population ligt. Of eigenlijk ligt dat centrum kilometers verderop, op de coördinaten 37.517534º noorderbreedte en 92.173096º westerlengte, maar dat is in een weiland. De bewoners van Plato waren heel trots toen hun gehucht uitgeroepen werd, heb ik gelezen. Logisch, het ene moment lig je in the middle of nowhere, het volgende ben je het middelpunt. Ze mogen ervan genieten, in elk geval tot de volgende volkstelling in 2020. Dan ligt het centrum een stuk verder naar het zuidwesten, doordat de bevolking van Californië en andere staten harder groeit door immigranten dan de rest van het land. De discus wandelt met een gemiddelde snelheid van zestien meter per dag, reken ik uit. In de week dat ik hier ben, zal hij 100 meter verder kruipen. Want die demografische veranderingen gaan behoorlijk rap. 137

Volgens demografische verwachtingen zullen witte Amerikanen in 2050 minder dan de helft van de bevolking uitmaken.65 Ze hebben dan nog wel het grootste puntje van de taart, maar al die andere puntjes tezamen – zwarte Amerikanen, Latino’s, enzovoorts – zullen samen groter zijn. Latino’s vormen nu al de grootste minderheid (niet langer zwarte Amerikanen). Wat bevolking betreft, is Plato dus niet representatief voor de rest van Amerika. Want hier vind je, behalve de Amish, weinig nieuwkomers. Het ‘echte Amerika’ is zodoende evengoed een Latino in een suburb van Los Angeles of een Chinees in St. Louis als een witte boer in dit dorp. Maar als het heartland inderdaad codetaal is voor witte mensen, dan is dit stadje juist wel representatief. Want je vindt hier alleen witte mensen. En voor de inwoners – voor eigenlijk álle witte Amerikanen in dit land – zal het als een schok komen als ze in de toekomst niet meer het middelpunt zijn. Na een week in het heartland, en zowaar duizenden woorden verder, keer ik terug in The Writer’s Room. Austin is er niet en ik ben de enige. Voor de lunch maak ik een fietstocht door North City. Het gekke is: juist nu moet ik aan het platteland denken. Want wat ik in Hartville heb gezien, zie ik in het getto opnieuw. Zowel daar als hier heb je drugsproblemen en kapotte huizen. Zowel daar als hier heb je een nepeconomie van pandjeswinkels en bedrijfjes voor kortlopende woekerleningen. Op beide plekken zijn er weinig banen, zodat voor veel jongeren het leger een aantrekkelijke optie lijkt. En niet alleen in de stad, ook op het platteland zijn er grote onderlinge verschillen. Je hebt rijke dorpen naast vervallen gehuchten. Je hebt er kasten van huizen, met een landingsbaan in de achtertuin, met verderop weer een trailerpark. En je treft er stadjes die niet heel rijk en ook niet heel arm zijn, zoals de plek 138

waar Austin vandaan komt. Toch was het ook voor hem een hele sprong om te kunnen studeren. Het heartland kun je niet echt bezoeken, natuurlijk niet, het is een mythische plek, maar als ik nu een plek zou moeten aanwijzen, dan zou ik een willekeurige vervallen Main Street in een platte­ landsstadje in Missouri nemen. Is het heartland niet weinig anders dan een getto voor vergeten witte Amerikanen?

139

Een verrassing voor Donald Trump

De lente breekt aan, het tweede voorjaar dat we hier meemaken. Vanaf ons balkon zien we de bomen in de achtertuinen exploderen van de roze en witte bloesem. We zijn met zijn drieën nu, ons zoontje is geboren. We maken al voorzichtige wandelingen in een botanische tuin om de hoek. Maar we zijn vooral veel thuis, op de bank, maken de wereld klein. Donald Trump is deze dagen veel op televisie. Zo veel, dat mijn vrouw en ik bang zijn dat ons zoontje eerder Trump kan zeggen dan papa of mama. Trump heeft zijn presidentscampagne afgetrapt met het beledigen van zowel Mexicanen als moslims. En daar heeft hij de voorverkiezingen mee gewonnen. Austin heeft een petje van hem gekocht, maar dat is ironisch bedoeld (al zijn veel leden van zijn familie erg voor Trump, vertelt hij, die kandidaat neemt tenminste geen blad voor de mond). Op een vrijdagmiddag komt Trump spreken in St. Louis, niet ver van The Writer’s Room. Ik weet dat ik vroeg moet zijn, want ik ben laatst vergeefs naar een campagnebijeenkomst van Trump gereden in het stadje Pella, Iowa: ondanks de sneeuw en de vrieskou stonden er daar al ver voor aanvang lange rijen buiten de zaal, ik kwam er niet in. Dat gaat me niet nog eens gebeuren. Uren van tevoren meng ik me tussen de duizenden wachtende fans. Het is apart om op een doordeweekse dag zoveel mensen op straat te zien. Ze zijn 141

overwegend jong, wit en goedgemutst. Aan de kleding te zien komen velen van het platteland. Er zijn veel camouflagebroeken en -petjes, het uniform van mensen die van jagen houden. Een enkeling heeft hier de nacht doorgebracht om de beste plek te hebben. Dranghekken scheiden de supporters van groepjes demonstranten. Sinds mijn eerdere uitstapjes naar het heartland heb ik nog veel meer wereldstadjes bezocht, van het steenkolenstadje West Frankfort, Illinois tot het boerendorp Parma, Missouri. En nu ben ik in downtown St. Louis omringd door dezelfde plattelanders: de verworpenen der aarde zijn naar de stad gekomen om hun recht te halen, denk ik even, maar ze hebben geen hooivorken mee. En de mensen die ik spreek, zijn heel aardig. Aardiger in elk geval dan het groepje, eveneens overwegend witte, Bernie Sanders-supporters die naast me staan te roepen. ‘Fucker!’, schreeuwt er een naar me. Een ander: ‘Ga terug naar jullie woonwagens! Bernies lul is groter!’ Waarop een Trump-aanhanger gevat terugroept: ‘Ja, en Bernies lul is gratis en voor iedereen!’ Meer tegengeluid komt van de activisten uit Ferguson. Ik herken enkele gezichten, waaronder dat van Tony. Sommige voeren hevige discussies met Trump-supporters. Ik zie een jonge zwarte vrouw met dreads bekvechten met een jonge witte man met honkbalcap, alleen een dranghek scheidt hen. Een Twitter-gevecht, maar nu van gezicht tot gezicht. De gebaren zijn fel, maar ze praten tenminste met elkaar. Ik bekijk de Trump-supporters nog eens beter. Veel oudere mensen, maar ook veel vrolijke millennials, jongens en meisjes, scholieren en studenten. En niet allemaal plattelanders, ook de middenklasse uit het suburbia blijkt vertegenwoordigd. Ze komen normaal vooral naar de binnenstad voor concerten of honkbal. In zekere zin zijn ze hier in het hol van de leeuw. 142

De deuren gaan open. Fans rennen naar de securitycheck, er zijn maar drieduizend stoelen in de zaal. Ik ga met de stroom mee naar binnen en vind een plaatsje op vijftig meter van het podium. Het podium heeft een goudkleurige achterwand, het zal Trump goed staan. Lang niet iedereen kan naar binnen: buiten staan nog grote groepen Trump-fans tegenover Ferguson-activisten en Bernie Sanders-aanhangers. Wat ik nog niet weet, is dat er ook veel activisten de zaal in gekomen zijn, vermomd als Trump-fans. Tony staat wel nog buiten, ik zit met hem te appen. Een rij achter me zitten een paar blonde meisjes van rond de achttien die gillen alsof ze een popster zien. ‘Dit is een lovefest’, zegt Trump tegen de zaal. ‘Dat hoor je nooit in de media.’ Hij is nog maar een paar minuten aan het speechen, of een paar rijen voor me klinkt: ‘Er zit hier een crimineel!’ Tumult alom. Een zwarte man – niet vermomd als Trump-fan – wordt uit de rij gewerkt, politieagenten schieten te hulp en arresteren hem. ‘Get him out of here!’ schreeuwt Trump. Opgezweept door hun idool veranderen al die lieve jongens en meisjes in de zaal in een spreekkoor: ‘USA! USA!’ Een paar minuten later is het weer raak. Dit keer is het een witte jonge man met een brilletje die wordt afgevoerd. Heeft hij iets gedaan? Iets geroepen? Het is mij niet duidelijk, en de rest van de zaal waarschijnlijk ook niet. Toch keren drieduizend fans zich joelend tegen één demonstrant. ‘Beautiful’, zegt Trump. Hij vergelijkt de onderbrekingen met de pauze-acts bij sportwedstrijden. En instrueert de zaal goed om zich heen te kijken: je kunt de ordeverstoorders zo herkennen, zegt hij. De bad people komen altijd in hun eentje, ze hebben geen vrienden, het zijn losers. De zaal lacht – ik trek een grimas van de zenuwen. Een gesprek met mijn buren dan maar, zodat ik niet oog als een eenling. Ze 143

komen uit het plattelandsstadje Farmville waar ik weleens langs ben gereden. ‘Je hebt daar goede wijngrond, toch?’ probeer ik. Ik voel me een Ajax-fan in het Feyenoord-vak. Als ik me al ongemakkelijk voel, hoe moet het dan voor die aanwezige activisten zijn? Of als je gewoon zwart bent en politiek geïnteresseerd? Angstaanjagend is deze show. Maar ik voel een heel ander soort angst dan tijdens sommige tochten door de gevaarlijke stadsdelen. Want het engste is dat ik zelf ook bijna begeesterd raak. De met goud omlijste man op het podium is komisch en ad rem. Zijn taal is niet dichtgetimmerd. Hij snapt waar deze mensen vandaan komen, hij voelt hun pijn, lijkt wel. En tegelijk is de inhoud van zijn woorden vaak hatelijk, hij foetert tegen Mexicanen, tegen zwarte Amerikanen, maar hij brengt het allemaal zo aanstekelijk grappig en met zulke perfecte timing dat ik zelf soms in de lach schiet. ‘Go home to mommy’, zegt hij als er weer een demonstrant wordt afgevoerd. En als de rust weer terugkeert: ‘Was that exciting? You had a good time, right?’ Net als bij Amerikaans showworstelen weet je niet of het allemaal echt is wat je ziet, of dat het in scène wordt gezet. Je zou het verbaal lynchen kunnen noemen, maar het heeft ook iets slapstick­ achtigs. En de toeschouwers? Een groot deel van de mensen in de zaal heeft heel goede redenen om zich gefrustreerd te voelen. De elite, van zowel links als rechts, besloot immers dat je het platteland wel kunt afschrijven. En zelfs de frustratie van suburbia is te begrijpen. De mensen zijn er niet per se arm, maar lonen stagneren, banen zijn flexibel, witte mannen zijn niet langer standaard de baas in het land: voilà, je onzekerheid neemt toe. Als je opgroeit met de verwachting dat het leven je toelacht, valt de werkelijkheid gewoon tegen: alsof je een roltrap oploopt die stuk blijkt. 144

De tragiek is dat ze die frustratie nu ventileren op mensen die nog veel zwakker staan dan zijzelf, zoals immigranten. En dat ze daartoe worden aangemoedigd door een steenrijke zakenman uit New York. Die belooft hun fabrieken te herbouwen, hun wegen te repareren, de Main Streets op te kalefateren. Ik hoorde eens deze definitie van de geschiedenis van Amerika: rijke witte mannen die niet-rijke witte mensen vertellen dat hun vijanden zwart en bruin zijn. En deze rijke witte man doet precies dat, maar zo aanstekelijk, dat hij ook mensen aantrekt die het economisch helemaal niet slecht hebben. Ook welvarend suburbia is vertegenwoordigd. Hun ‘armoe’ is wellicht psychologisch van aard: ze hebben ook die protesten in Ferguson gevolgd, ze kennen ook de veranderende demografie en economie van Amerika; ze voelen aan hun water dat hun voorheen zo dominante positie niet meer vanzelfsprekend is (en dat hun leven minder comfortabel zal worden dan dat van hun ouders). Maar ze komen hier gewoon om te lachen, van opluchting, lijkt wel. Want deze man zegt tenminste waar het op staat: dat Amerika hún land is en dat alles weer goed zal komen. En als hij zelfs mij kan laten lachen, dan al helemaal de mensen in de zaal. Ik heb het gevoel dat ik zit te kijken naar de nieuwe president van de Verenigde Staten. Tegelijk zie ik hier ook al de tegenkrachten aan het werk. De speeches van Trump worden regelmatig verstoord door activisten, heb ik op tv gezien. Het hoort bij de show die hij neerzet, het is bijna gescript. Ditmaal verloopt het script echter anders. De verstoringen blijven maar komen, steeds worden individuen de zaal uitgesleept. En dan staat op een goed moment een hele groep tegelijk op. De ervaren Ferguson-activisten, die traangas en pantserwagens hebben overleefd en voor de duvel niet bang zijn, werpen eindelijk 145

hun vermommingen af en scanderen: ‘Stop de haat! Stop de haat!’ Dit zijn geen eenlingen zonder vrienden, deze mensen weten hoe ze obstructie kunnen plegen. Een van de activisten is Keith Rose, een twintiger die als linguïst aan de universiteit werkt en veel van zijn vrije tijd in demonstreren steekt. Hij groeide op in het boerendorp Brussel, waar de enkele honderden inwoners behoorlijk enthousiast zijn over Trump. Keith is gay, heeft een vriend uit China, heeft gestudeerd; maar zal zijn voormalige dorpsgenoten niet gauw hillbillies of deplorables noemen. Het gaat tenslotte ook om zijn familie, en hij kent hun zorgen. Wat niet wegneemt dat Trump in zijn ogen een gevaarlijke charlatan is die bestreden moet worden. Bijna tien minuten leggen hij en de anderen Trumps speech stil. Zoiets is niet eerder gebeurd, zelfs Trump lijkt van zijn à propos. ‘De politie is politiek correct, dus het duurt allemaal wat langer. Ons land moet harder worden, folks.’ Iedereen in de zaal snapt de hint naar de agent die Michael Brown doodschoot in Ferguson. Intussen wordt weer een zwarte activist afgevoerd door twee agenten. ‘It would be so nice’, zegt Trump dan peinzend – maar hij maakt de zin niet af. ‘Ik zal maar niet zeggen waar ik nu aan denk, folks. I’m a nice person, I refuse to say.’ Op mijn telefoon lees ik berichtjes van Tony. Op straat zijn opstoot­ jes gaande tussen Trump-aanhangers en demonstranten. De politie arresteert uiteindelijk 32 mensen. Later annuleert Trump, officieel vanwege veiligheidsredenen, zijn campagnebezoek in Chicago. De activisten uit Ferguson en St. Louis zien het als een overwinning. Ze hebben Trump stil gekregen – zij het voor even.66 ’s Avonds komen Chuck en Austin bij ons eten. Ik laat ze op mijn laptop een filmpje zien dat ik heb gemaakt: Trump die de 146

zaal opzweept terwijl een zwarte man wordt afgevoerd door de politie. Ik vraag ze of dit misschien normaal is bij verkiezingsbijeenkomsten, misschien ben ik als Nederlander gewoon minder theater en fanatisme gewend? Maar ze zijn even geschokt als ik. Het Trump-petje is niet grappig meer. Een paar dagen later ga ik naar een gemeenteraadsvergadering in Ferguson, in een zaaltje zonder goud en glitter, met een systeemplafond. Op de agenda staat een stemming van de raad: voor of tegen een hervorming van de politie. Het Amerikaanse ministerie van Justitie heeft het stadje een pakket maatregelen opgelegd. Zoals: extra training van politieagenten, stoppen met etnisch profileren, stoppen met de praktijk dat je in de cel kunt belanden als je bepaalde boetes niet betaalt. Maar aanvankelijk verzette de gemeenteraad zich tegen die maatregelen: die zouden te duur zijn. De vraag is vandaag in feite: zullen al die acties en demonstraties van de afgelopen anderhalf jaar iets concreets opleveren? Ook hier zijn er activisten in de zaal, veelal dezelfde die eerder die week Donald Trumps speech verstoorden. Ditmaal zijn ze er als publiek. Er klinkt gejuich als de uitslag bekend wordt: de gemeenteraad stemt vóór het hervormingsplan. Activisten schudden de hand van de burgemeester en de aanwezige politieagenten. Op dit microniveau gaat iedereen heel vriendschappelijk met elkaar om. Demonstranten, politie, inwoners, burgemeester, raadsleden: iedereen kent elkaar inmiddels. Een van de inwoners, een vrouw in een ‘I Love Ferguson’-T-shirt, vertelt me dat ze tegen de politiehervorming is. Die zou te veel geld kosten, geld dat Ferguson helemaal niet heeft. Maar nu de democratie heeft gesproken, schaart ze zich er toch achter. Onder dit systeemplafond wordt geschiedenis geschreven, terwijl ook hier groepen tegenover elkaar staan. Het kan ook zonder traangas en tientallen cameraploegen. Democratie is soms angst147

aanjagend, maar soms ook heel mooi. Keith is er ook. Hij toont me zijn pols, waar nog een schram op zit van de handboei waarmee hij de zaal werd uitgezet. Om dezelfde pols draagt hij een Black Lives Matter-bandje. Het lijkt alsof het ene protest naadloos overvloeit in het andere. En zo is het voor hem ook. Trump noemt hij een symptoom van een eeuwenoud onrecht: dat niet alle mensen hier gelijk zijn. Onverwacht komt na de stemming de vader van Michael Brown binnen. Hij draagt een T-shirt met een foto van zijn zoon, de jongen met wie het allemaal begonnen was. ‘Michael Brown = Change’, staat erop. De man zegt tegen wat lokale verslaggevers: ‘Het is triest dat er een mensenleven voor nodig was om verandering teweeg te brengen. En het neemt het verlies niet weg. Maar het is mooi dat dit de erfenis is van mijn zoon.’ En dan loopt Brown Sr. naar de burgemeester en geeft hem een hand.

148

Kerst, kip en kapitalisme

Noel, Missouri, bijgenaamd ‘The Christmas City’, was tot voor kort een arm plattelandsstadje zoals er zoveel zijn, met in de Main Street een barbershop, een winkel voor landbouwzaden en een bank die meestal gesloten is. De plaats ligt in een verarmde uithoek van het Ozark-gebergte, tegen de grens met Arkansas en Oklahoma, in een bocht van de prachtige Elk River. Er wonen 1.800 mensen. Op een zaterdagmiddag rijd ik het stadje binnen en loop de Main Street op. Ik zie de vertrouwde, dichtgetimmerde panden. Maar dan: een vrouw in een paars, vrijwel alles bedekkend gewaad. Daarna nog een compleet gesluierde vrouw, in een groen gewaad. Ik loop verder, passeer een Somalisch geldwisselkantoor, pal naast een nostalgische antiekzaak met in de etalage een antieke honkbalschoen en Amerikaanse vlaggen. Even verder zit een Mexicaanse katholieke kerk. Bij het postkantoor, naast de protestantse kerk, hangt een poster die voor Engelse les adverteert, in drie talen, waaronder Arabisch. Daartegenover zit een Mexicaans restaurant waar ze Spaanstalige kranten verkopen. Bij de winkel voor landbouwzaad ligt een stoeptegel met de tekst ‘Love the Lord Your God with All Your Heart and With all your Soul and with all your Strength – Deut. 6 : 5’. Even verderop, in een voormalig winkelpand, is een moskee gevestigd. In het raam een poster: ‘The Quran, never changed or altered. Billions read it, Millions memorized it. Ever wonder why?’ 149

Ik bezoek Noel terwijl op de opiniepagina’s van de kranten een debat woedt over de opkomst van Donald Trump. ‘It’s the economy, stupid!’, zegt de een, wijzend op kapotte platte­ landsstadjes. ‘It’s the identity, stupid!’, zegt de ander, wijzend op de haattaal van Trump-fans. Toen Donald Trump zijn campagne aftrapte, beloofde hij witte kiezers dat hij de economie aan zou slingeren én de instroom van moslims en Mexicanen zou stoppen. In Noel, Missouri, vind je zowel veel moslims als Mexicaanse Amerikanen, en dat in een van de conservatiefste delen van Missouri. Je had hier tot voor kort een café dat Kathy’s Kountry Kitchen heette, een naam die niet toevallig af te korten viel tot KKK. En waar je T-shirts kon kopen met ‘I got caught eating at the KKK’.67 Noel is het schrikbeeld van Trump. Ik ben benieuwd hoe ze hier in de praktijk samenleven. Als Noel tot voor kort enige lokale bekendheid genoot, dan was het als toeristische bestemming. Het stadje ligt aan een zijtak van de Route 66 en is een uitvalsbasis voor ‘float trips’: je kunt vanuit Noel de rustig voortkabbelende rivier afzakken met een kano of een vlot, terwijl je intussen Budweisers drinkt – een geliefd tijdverdrijf voor stadsmensen in Missouri. In de zomerweekenden barst Noel uit zijn voegen vanwege de dagjesmensen en heet het stadje ‘The ­Canoe Capital of the Ozarks’. Verder is er de kerstkaartentraditie. Sinds de jaren dertig versturen mensen uit heel Amerika hun kerstkaarten via het postkantoor van Noel. Die kaarten krijgen dan een poststempel met een kerstboom en de tekst ‘Noel, Missouri, The Christmas City in the Ozark Vacation Land’. Het is een vorm van citymarketing. Stadjes als North Pole in Alaska en Bethlehem in Pennsylvania doen het ook. In het topjaar 1947 werden er maar liefst 400.000 kaarten 150

verstuurd via Noel. De hele gemeenschap hielp met stempelen. Als Noel nu in het nieuws komt, dan is het vanwege de sharia die er zou heersen. En dat heeft weer te maken met kip. De gemiddelde Amerikaan eet 40 kilo kip per jaar. Dus zijn er de laatste decennia overal op het platteland grote moderne kippenslachterijen gekomen, ook in Noel. Hoe efficiënt de hedendaagse kippenfabrieken ook zijn, het verwerken van een levende kip tot een vleesproduct is toch nog grotendeels handwerk. Er zijn nog geen robots die de kippen uit de hokken bij de kippenboeren plukken en in transportkooien stoppen. Daar zijn mensenhanden voor nodig. Er zijn ook handen nodig om de kippen, eenmaal in de fabriek, ondersteboven aan hun poten te hangen, waarna ze – dat gaat wel automatisch – een elektrische schok krijgen en onthoofd worden. Daarna zijn er weer handen nodig om de poten en vleugels af te hakken. Enzovoorts. Veel van die fabrieken draaien dag en nacht door. Het werk is eentonig, zwaar, op wisselende uren, in fabriekshallen die gekoeld worden tot 8 graden Celsius om bacteriegroei tegen te gaan. Praten gaat niet door de herrie van de machines, je staat in kippenbloed, kippenpoep, kippeningewanden. Zolang ze de mensen nog niet kunnen vervangen door robots, zoeken de fabrieken werknemers die goedkoop zijn en niet zeuren. Mensen die geen keus hebben. De fabriek in Noel is van Tyson Foods. Sinds Tyson het lokale abattoir in de jaren negentig overnam, is het karakter van het stadje compleet veranderd. Tyson importeerde de afgelopen twintig jaar eerst vooral arbeidskrachten uit Mexico, later ook vluchtelingen uit Kenia, Laos, Myanmar, Micronesië, Ethiopië, Soedan en vooral uit Somalië. Zoals de kerstkaarten uit alle uithoeken komen, zo trekt het stadje nu migranten aan. 151

Deze instroom bracht de afgelopen jaren ook raciale spanningen naar Noel. Ik lees over lekgestoken autobanden, bedreigingen met vuurwapens.68 Een paar jaar geleden vroegen de moslims onder de fabrieksarbeiders om pauzes in te lassen zodat ze konden bidden tijdens hun shift. Toen waren de poppen helemaal aan het dansen. In de media, althans. Breitbart en andere rechtse platforms begonnen te schrijven over het kippenstadje Noel, en zelfs over de ‘sharia’ die zich via de kippenfabrieken als een virus zou verspreiden over het Amerikaanse heartland. Op straat merk ik weinig van die sharia, of het moeten de van top tot teen gesluierde vrouwen zijn. Maar het stadje is inderdaad flink van karakter veranderd door die immigratie. In de Pizza Bar & Grill kan ik ook halalpizza bestellen en Mexicaanse quesadilla’s. De man die er werkt is getrouwd met een Mexicaanse, zijn baas is weer Somalisch. En het beruchte KKK-café? Dat heet nu gewoon Kathy’s Café. ‘Het is een reusachtige smeltkroes hier’, zegt Randy, een verkoper in een tweedehandszaak met op de pui ‘Christmas City USA since 1932’. Hij is geen moslim of baptist, maar Jehovah’s getuige en kan, zegt hij, de zaak dus ‘vanuit een neutraal perspectief’ bekijken. En het is volgens hem inderdaad nogal heftig voor dit kleine kerststadje dat er honderden mensen zijn komen wonen ‘die geen kerst mogen vieren van hun geloof’. Maar anderzijds, veel van de Mexicanen die hierheen kwamen zijn katholiek en vieren juist wel kerst. Het stadje is evengoed opgeleefd door de migranten. In de antiekwinkel merk ik iets meer van de onrust die hier zou heersen. ‘Ze groeten je niet, ze kijken je niet aan of ze kijken je juist vies aan’, zegt een witte klant. ‘Ze doen geen moeite om belangstelling te tonen voor onze cultuur’, vult haar vriendin aan. Ze voelt zich geïntimideerd als ze over straat gaat. De ander: ‘Weet je wat het is, als we nou in de grote stad waren, dan is het een ander verhaal, maar hier in zo’n kleine gemeenschap…’ 152

Even later ervaar ik zelf de spanning op straat. Of is het projectie? Ik ben naar de moskee gelopen, die gesloten blijkt. Bij de African Grocery Store vraag ik aan wat mannen die er rondhangen – Somaliërs vermoed ik – waar ik de imam kan vinden. Ze spreken slecht Engels, maar eentje weet me te vertellen dat de imam waarschijnlijk bij het Durdur Grocery & Restaurant aan de overkant is, waar hij werkt. En terwijl ze dat vertellen, rijdt er een auto langzaam voorbij met opgeschoten witte jongens. Het raampje zakt naar beneden, eentje richt een speelgoedpistool op ons gezelschap. De mannen reageren gelaten, ze zijn het kennelijk gewend. In de grote African Grocery Store staan hoge schappen met stapels rijstzakken en wasmiddelen. Tapijten, bidmatjes, gewaden in alle kleuren, goud en paars en groen. Uit een luidspreker klinkt zacht Arabisch gezang. Als kassakoopjes liggen er korans, pijnstillers en slaapmiddelen. Ik vertel de man achter de kassa dat ik hier op de bonnefooi ben en meer wil weten over de samenleving in Noel. ‘Dan moet je mijn dochter hebben’, zegt hij meteen. Zijn dochter Maryan werkt als serveerster in het Somalische restaurant achter in de winkel, je moet een deur door met een doek, langs de vriezers met vlees. Zijn andere, jongere dochter gaat haar halen. ‘There’s a dude you should talk to’, hoor ik haar bijdehand zeggen. Maryan Hersi verschijnt, begin twintig, hoofddoek en hipsterbril, een stadse verschijning die ik hier niet had verwacht. Ze wil me graag meer vertellen over Noel, maar heeft nu geen tijd, de gasten wachten. Een foto dan? Ze wil liever niet op beeld nu. Ik krijg haar nummer: ‘Bel me later.’ Ik keer terug naar mijn slaapplek, een klassiek motel met een neon sign, gelegen aan de rivier. Op mijn laptop lees ik lokale kranten over Noel. Het boerenbasisschooltje heeft te maken met klassen die voor meer dan de helft uit migrantenkinderen bestaan en waar 153

de kinderen in totaal elf talen spreken, van Swahili tot Pingelapees. Veel van die kinderen zijn zo arm dat ze op school een voedselpakket voor het weekend meekrijgen – terwijl hun ouders de hele dag in de fabriek een overvloed van kippen staan te verwerken.69 Het is een mythe dat vluchtelingen goedkope arbeidskrachten zijn – het is alleen goedkoop voor het bedrijfsleven zelf, maar de rest van de samenleving draait op voor de kosten van gezondheidszorg, scholing, sociale voorzieningen – aldus een immigratie-­ expert op het rechtse platform Breitbart, in een artikel over Noel.70 En deze expert heeft een punt. Want als tegenover die enorme stroom migranten nu enorme economische bloei stond. Maar ook de witte inwoners van het stadje profiteren maar mondjesmaat van de fabriek. Tyson Foods mag dan de op een na grootste vleesproducent ter wereld zijn, het bedrijf betaalt hier nauwelijks belasting. De fabriek staat op een landtong aan de overzijde van de rivier, precies buiten de gemeentegrens. Vergelijkbaar met energiereus Emerson Electric in Ferguson, dat daar ook nauwelijks belasting afdraagt. Intussen klaagt de burgemeester van Noel niet over Tyson, maar over de Somaliërs: hij zei in een lokale krant dat ze zich niet wilden aanpassen aan de cultuur van het stadje, dat ze ‘sharia willen praktiseren’. Andersom klagen Somaliërs dat de politie hen juist etnisch profileert: zeventig procent van de boetes zou naar hen gaan, als er een auto voorbijrijdt met Somaliërs erin, zou de politie al een bon uitschrijven. Het bedrijf Tyson lijkt hier in elk geval de grootste winnaar. Tyson profiteert van mensen die geen nee kunnen zeggen. Het profiteert van de wanhoop van vluchtelingen die uit oorlogsgebieden komen en bereid zijn keihard te werken zonder gezeik, omdat alles beter is dan teruggaan. Hun werk grenst aan slavernij: ze zijn in theorie vrij, ze hoeven hier niet per se te werken, maar hebben geen andere opties. Plaspauzes zijn nauwelijks mogelijk: ik lees berichten van werknemers in de kippenindus154

trie die daarom luiers dragen terwijl ze aan de lopende band kippen plukken.71 Maar het bedrijf teert ook op de economische malaise van het platteland waar megafarms kleine boerderijen opslokten terwijl de federale overheid intussen sociale voorzieningen uitkleedde. Waardoor zo’n vergeten stadje inmiddels moeilijk nee kan zeggen als zo’n parasitaire kippenfabriek zich hier wil vestigen. Je zou het de vrije markt kunnen noemen. Maar dat de fabrieken naar Azië gingen, dat kleine boerderijen verdwenen, dat de overheid bezuinigde – dat was allemaal geen toeval, dat was beleid. En dat beleid werd geïnspireerd door een blind geloof in vrije markt, in deregulering, in globalisering, in een overheid die zich terugtrekt: noem het desnoods neoliberalisme. In elk geval is de ongelijkheid hier niet spontaan gegroeid, het is geen natuurverschijnsel, net zoals de ongelijkheid die ik eerder in St. Louis zag dat niet is. Het bedrijf is intussen wel zo slim om regelmatig aan goede doelen te geven. Toen de rivier hier laatst overstroomde, hielp Tyson bijvoorbeeld met opvang en een voedselbank. En ja, als de fabriek sluit, is er helemaal niets meer. De volgende ochtend bel ik Maryan. Vergeefs. Ik besluit nog een dag te blijven en het later nog eens te proberen. Van alle mensen die ik hier heb ontmoet, leek zij me het meest opgewekt én ambitieus. Om de tijd te doden maak ik een uitstapje. Op een klein uur rijden van Noel, net over de grens met Arkansas, bevindt zich namelijk een van de grootste particuliere musea voor moderne kunst ter wereld: het Crystal Bridges Museum of American Art. Het wordt gesponsord door de puissant rijke familie Walton, oprichters van de megasupermarkt Walmart. Die winkels verkopen spullen en voedsel tegen bodemprijzen. Dat veel van die stadjes die ik passeer zo vervallen ogen, komt mede omdat 155

Walmart de kleine familiebedrijfjes heeft weggeconcurreerd.72 Het bedrijf laat veel producten niet in Amerika maken, maar daar waar het het goedkoopst kan. In China bijvoorbeeld. Vandaar dat je nog nauwelijks fabrieken op het platteland ziet, waar die er vroeger wel waren. Het personeel krijgt in de Walmart iets boven het minimumloon betaald. Om kosten te besparen geeft het bedrijf vaak geen vaste contracten of fulltimebanen, zodat het personeel vaak alsnog op de rand van de armoede leeft en afhankelijk is van voedselbonnen – die weer besteed kunnen worden in de Walmart, zodat die keten ook nog eens geld verdient aan de sociale voorzieningen.73 In de kleine steden waar Walmart zich vestigt, zijn ze vaak nog blij ook, want veel andere werkgelegenheid is er niet. Je zou bijna bewondering voelen voor de bedenkers van dit vernuftige, parasitaire systeem. Het heeft de Walton Family in elk geval duizelingwekkende rijkdom gebracht: de zes meest vermogende leden van die familie bezitten samen méér dan de laagste veertig procent van alle Amerikanen.74 En ook deze familie, net als de Tyson Family, koopt haar zonden af door iets terug te geven aan de gemeenschap: kunst, gratis toegankelijk. Crystal Bridges Museum of American Art welcomes all to celebrate the American spirit in a setting that unites the power of art with the beauty of nature Dat lees ik bij de ingang van het Crystal Bridges Museum of American Art. Het megamuseum bevindt zich in een natuurgebied aan de rand van Bentonville, Arkansas, het stadje waar het hoofdkantoor van Walmart is gevestigd. Het museum van glas en zandsteen ligt half verzonken in een paradijselijk parklandschap. Ik ga naar binnen en wandel vluchtig door de zalen, zie een Mark Rothko en een Jackson Pollock. Dan ga ik naar het museum156

park, er is een beeldentuin. Ik bezoek een woonhuis van de beroemde Amerikaanse Frank Lloyd Wright, die tijdens de Depressie in de jaren dertig naam maakte door eenvoudige, betaalbare maar mooie huizen te ontwerpen voor alle Amerikanen. Verderop langs de wandelroute staan luidsprekers op palen. Ze horen bij een wisseltentoonstelling genaamd Border Cantos. Een geluidskunstenaar heeft soundscapes gemaakt op basis van gevonden voorwerpen langs de Amerikaans-Mexicaanse grens, zoals hulzen van jachtgeweren, ladders die gebruikt zijn om over muren te klimmen, lege waterflesjes. Het doel is ‘de complexe issues die de Amerikaans-Mexicaanse grens omringen te onderzoeken en te humaniseren’. Die complexe issues suizen nog na in mijn oren als ik weer voor de ingang van het museum sta en een foto zie van de oprichter: Walmart-erfgename Alice Walton. ‘In mijn ogen hebben mensen overal toegang nodig tot kunst’, staat erbij. ‘Dat is iets wat we hier niet hadden en daarom was het zo belangrijk dat Crystal Bridges een plek kreeg in deze regio.’ Ik wandel naar mijn auto en zie op de traptreden van de uitgang in steen gegraveerde teksten met de namen van de sponsoren van het museum. Behalve de Walmart Family ook de Tyson Family van de kippenfabriek. En hoe prachtig de omgeving ook is, hoe beeldschoon sommige werken: ik voel hevige weerzin tegen deze ‘maatschappelijk betrokken’ kunst, betaald door bedrijven die het platteland verminken, maar vooral mogelijk gemaakt door vluchtelingen die even verderop ploeteren in de helse fabriek. Ik houd niet zo van dat woord ‘neoliberalisme’: het is zo’n abstracte en ongrijpbare term, een vage aanklacht. Maar in en rond Noel leerde ik een heel concrete definitie ervan: neoliberalisme, dat is een kippenfabriek in een natuurgebied waar vluchtelingen als moderne slaven werken, zodat de bezitters steenrijk worden, ter157

wijl het platteland intussen kapotgaat, etnische spanningen groeien, tradities onder druk staan en mensen zoals ik al die tijd worden afgeleid met goedkope kipnuggets en prachtige moderne kunst. Ik zit al een kwartier te wachten in de African Grocery Store, kop thee in de hand, als Maryan eindelijk de trap afdaalt. Ze draagt ditmaal geen bril, heeft zich opgemaakt en schuift naast me op de bank. Haar Somalische familie is via Soedan en Kenia naar Minnesota gekomen, naar Minneapolis, de stad waar ze opgroeide. Kort geleden zijn ze hierheen getrokken, vanwege de winkel. Zelf werkt ze in het restaurant, maar als ze geen thee serveert aan arbeiders van de kippenfabriek, doet ze vrijwilligerswerk in Noel: ze geeft Engelse les aan vluchtelingen, ze tolkt en bemiddelt voor de arbeiders in de fabriek. ‘Ik was een van diegenen die pleitten voor invoering van bidpauzes.’ En met succes, zegt ze. ‘Vroeger waren de opzichters steeds van: “schiet op, schiet op”, nu mogen de mensen vijftien minuten bidden.’ Ze is de aanstichter van de ‘sharia’ in het dorp, denk ik, waar op Breitbart en andere rechtse sites zoveel ophef over was. Zelf ziet ze het als sociaal werk, in die richting wil ze ook gaan studeren. En al haar vrije tijd steekt ze in het verbeteren van de verhoudingen in dit stadje. Maar ze heeft nog een ambitie, waar ze aarzelend over vertelt: fotomodel worden, binnenkort vliegt ze naar New York voor een shoot, foto’s voor Amazon en Coca-Cola, ze zochten een model met hoofddoek. Daarom wilde ze niet dat ik haar zomaar op de foto zette. Ik vertel over het ‘schietincident’ met de passerende auto gisteren. Ze zegt dat ze vaker vervelende dingen meemaakt: mensen die bierflesjes naar haar gooien, mensen die roepen dat ze hier weg moet. ‘Maar ik laat me niet intimideren, I’ll just show them I am the bigger one.’ 158

Als ik na ons gesprek het parkeerterrein van de kippenfabriek oploop, rijden trucks met kooien vol stille kippen af en aan. Ik maak wat foto’s tot een opzichter me wegstuurt en keer terug naar mijn motel. Het schemert al bijna als ik op de veranda ga zitten met uitzicht op het water. In het laatste daglicht glinsteren gele en grijze kiezels op de bodem. In de zomer zakken ze hier bij duizenden de rivier af, je kunt hun vrolijke gejoel horen in de fabriek, las ik in een reportage van een journalist die hier twintig jaar geleden al undercover werkte.75 Nu is het vrijwel stil, op wat vogeltjes na. Ik open het Mexicaanse biertje dat ik net kocht. Tussen het loof door, aan de overkant, is het grijs te zien van de fabriekshal. En nu hoor ik ook een zacht gebrom. Waarschijnlijk de airco van de fabriek, waar ze gewoon doorwerken. Het verstoort mijn idylle, als ik het eenmaal heb gehoord, valt het verontrustende geluid niet meer te negeren. Is dit het achtergrondgeluid van een wereld die de vrije markt omhelsde? Is dit het oude liedje van een land dat voor en door rijke, witte mannen is ontworpen? En gaat het liedje nou over economie of over identiteit? Maar waarom zouden we moeten kiezen. Het zijn allemaal valse dilemma’s. Al die zaken staan niet los van elkaar, ze versterken elkaar. We zitten allemaal in hetzelfde schuitje, maar worden tegen elkaar uitgespeeld. ‘E pluribus unum’, uit velen één: dat is het officieuze motto van de Verenigde Staten. Ik heb eens opgezocht waar de Latijnse spreuk vandaan komt: uit een gedicht dat wordt toegeschreven aan de Romein Vergilius. Het is een heel banaal, praktisch gedicht. Over een Romeinse keuterboer die samenwoont met een donkere, Afrikaanse vrouw. Hij wordt wakker met honger en gaat dan een soort salade mengen, in een vijzel, met een stamper. Zoals de twee een gemengd stel vormen, zo mengt hij ook de ingrediënten. ‘Color est 159

e pluribus unus’, staat er: de salade krijgt ‘één kleur, uit vele ingrediënten’.76 Daar is inderdaad wat stampwerk voor nodig. Waar gehakt wordt, vallen spaanders. Misschien is dat wat ik in Noel heb gezien. Neem de witte vrouw in de antiekzaak. Ik snap haar wel, als ze zegt dat het voor zo’n stadje niet meevalt om die enorme veranderingen te verhapstukken. En wat als je een werkloze witte man bent in Noel, als je eigen economische situatie precair is? Dan klamp je je des te meer vast aan je identiteit – desnoods een kerstkaartentraditie. Maar wat als je opeens omringd wordt door honderden mensen die geen kerst vieren? Wie geef je dan de schuld? Het neoliberalisme? Veel te abstract. Dan richt je je onvrede eerder op wie je voorbij ziet lopen. Het lijkt een moedeloos makende cirkel; toch geeft het stadje me hoop, juist omdat samenleven op microniveau vaak zoveel beter gaat dan in de kranten en op internet staat, waar je dreigende berichten leest over de ‘sharia’ en ‘de oorlog tegen Kerstmis’. Want gezien de enorme economische en sociale krachten die hier spelen, valt het me eigenlijk nog mee met de spanningen. Misschien doordat samenleven hier géén abstract begrip is, er is gewoon geen andere optie. De pizzeria moet wel een halalmenu hebben, anders gaat-ie failliet. En wat als je verliefd wordt op een vrouw die toevallig Mexicaans is? Grote krachten beuken op deze mensen in, maar ze zetten zich schrap. Ik voel meer bewondering voor de pragmatische inwoners van Noel dan voor de progressieve mensen in St. Louis, die mooie multicultiwoorden gebruiken maar in praktijk gewoon in hun eigen bubbel vertoeven. En Noel brengt mensen voort als Maryan: de ene dag is ze serveerster in een plattelandsdorpje, de andere dag tolk, en dan vliegt ze weer naar een fotoshoot in New York City. Ik 160

snap het als sommige inwoners van Noel daardoor geïntimideerd zijn: zoveel ambitie, zoveel levensdrift. De bigger one, inderdaad. Maar de Amerikaanse droom was altijd een immigrantendroom, de hoop op een beter leven elders. De kerstkaartentraditie bestaat ook nog altijd, vertelde de postmeester me toen ik eerder vandaag het postkantoor binnenliep, zij het dat die kaarten niet meer in zulke aantallen worden verstuurd. Aan de muur hing nog een wereldkaart met alle uithoeken waar er kaarten vandaan waren gekomen. En met kerst zijn er nog steeds veel vrijwilligers die komen helpen stempelen. Ik kreeg zelf ook een stempel mee. Met de groeten uit Noel, Missouri, The Christmas City, The Canoe Capital of the Ozarks.

161

Een storm op de Missouri

Al na een paar uur begint de rivier slaapliedjes te neuriën. Ik hoor ze als ik mijn peddel even stilhoud: ‘Sluit je ogen maar’, lispelt de Missouri, ‘zie je wel, het is niet gevaarlijk, drijf maar mee, kalm als een ontwortelde boom…’ We gaan ontdekkingsreizigertje spelen, Austin en ik. Voor tweehonderd dollar hebben we een gebutste aluminium kano gekocht: vijf meter lang, met een plaatje van een grizzlybeer op de boeg. We hebben het vaartuig gevuld met blikken Budweiser, twee tentjes en navigatiekaarten van het Army Corps of Engineers. Austin draagt een leren cowboyhoed. Vanochtend, toen we hem zwaarbeladen te water lieten, waren we nerveus. Op een kleine proefvaart in een kreek na hebben we niet eerder in het vaartuig gezeten. De man die ons de boot verkocht, schudde zijn hoofd toen we vertelden wat we ermee van plan waren. Ik las ergens over boomwortels die je onder water kunnen duwen. En over vliegende karpers: vissen zo zwaar als aardappelzakken, die als je ze laat schrikken uit het water opspringen en een volwassen man uit zijn boot kunnen slaan. En over de beruchte ‘Chain of Rocks’, een waterval vlak voor St. Louis, ons einddoel. Een paar weken geleden besloot mijn vrouw haar baan aan de universiteit op te zeggen. Tijdens haar zwangerschapsverlof diende zich een conflict aan met haar leidinggevende: die had haar 163

onderzoeksdata gebruikt zonder haar naam te noemen. Toen mijn vrouw daar wat van zei, waren de poppen aan het dansen. Zonder vaste aanstelling had ze weinig poten om op te staan. Het betekent dat, na bijna twee jaar, ons visum stopt. En dat we daarna nog maar een maand hebben om onze auto te verkopen, de biezen te pakken en het land te verlaten: de grace period. Het komt veel te vroeg, voor ons beiden. We hebben het hier inmiddels enorm naar onze zin gekregen, we hebben net wortel geschoten. Haar onderzoek lag net op stoom, ik hoopte nog zoveel ‘wereldsteden’ te bezoeken. En we hebben een zoontje van een paar maanden, die Austin steeds little Americano noemt. Maar het is niet anders. In elk geval wil ik dit land nog een laatste keer aan me voorbij zien trekken: een melancholische float trip. Dus zijn Austin en ik in zijn nieuwe pick-up naar het stadje New Haven gereden, de kano achter in de bak, met een vlaggetje aan de punt. Mijn vrouw reed de auto terug. En vanochtend, na een nacht in onze tentjes, hebben we de kano het water in geduwd. Het was vloed, de strekdammen waren kopje-onder, ze waren alleen te zien aan de draaikolken erboven. Boomstammen dreven voorbij met de snelheid van fietsers. We sprongen in de kano op hoop van zegen, als beginnende bobsleeërs, en begonnen als bezetenen te peddelen naar het midden van de stroom. Nu we daar eenmaal zijn, overvalt ons de rust. De rivier voelt aan als een meer. Als alles om je heen dezelfde snelheid heeft als jij, merk je niet hoe hard je gaat. We hoeven nauwelijks iets te doen, behalve soms wat bijsturen. ‘De rivier sust ons in slaap’, mompel ik, terwijl New Haven met ruim tien kilometer per uur uit het zicht verdwijnt. De Missouri is de langste rivier van het land. Ze ontspringt in de Rocky Mountains en stroomt dan 3.767 kilometer lang door tot 164

St. Louis, waar ze rondom de stad buigt en dan samenvloeit met de Mississippi. Austin en ik willen die laatste ongeveer honderd kilometer van de rivier afzakken, van New Haven in een dag of vijf tot aan St. Louis. Meer dan tweehonderd jaar geleden voeren twee mythische Amerikaanse ontdekkingsreizigers ook over deze rivier: Meriwether Lewis en William Clark. Hun Corps of Discovery Expedition staat bekend als de eerste Amerikaanse expeditie naar het westen. Lewis en Clark vertrokken in mei 1804 vanuit St. Louis. Ze peddelden precies de andere kant op, tegen de stroom in, naar terra incognita, met een grote roeiboot en een leger van dertig man. Net een jaar eerder, in 1803, hadden de nog jonge Verenigde Staten voor vijftien miljoen dollar die enorme lap grond van de Fransen gekocht: bijna alles ten westen van de Mississippi, tot aan de Rocky Mountains. Dat nieuwe land moest verkend worden, zodat het kon worden geëxploiteerd. Het duo kreeg een specifieke opdracht mee van president Thomas Jefferson: een waterweg te vinden naar de oceaan, een gedroomde, nieuwe handelsroute. ‘The Corps of Discovery Expedition’, zo ging hun missie de annalen in, maar het was een militair-commerciële veroveringsmissie.77 En zo peddelden Lewis, Clark en hun dertig soldaten westwaarts. Ook aan boord was de zwarte man York, die tot slaaf gemaakt was door de vader van Clark. De enige vrouw aan boord was de tiener Sacagawea, een vrouw uit de Shoshone-stam, die was meegenomen als gids en tolk. Het is onmogelijk om onderweg niet aan Lewis en Clark te denken. Al was het maar omdat elke plek waar de twee ook maar een plasje hebben gedaan of een boterham hebben gegeten, gemarkeerd is met een plaquette of standbeeld. Maar ook omdat, tot mijn grote verbazing, vanaf de rivier ge165

zien Amerika in tweehonderd jaar geen spat veranderd lijkt. De Amerikaanse overheid heeft veel land langs de rivier opgekocht: beide oevers zijn grotendeels natuurgebied geworden. De maisvelden erachter zie je niet. Zelfs sommige stadjes die we passeren zijn onzichtbaar door die groene haag. De Missouri voelt vanaf het water als de Amazone. Weliswaar passeren we bruggen, oude fabrieken en energiecentrales. Soms zijn er tekenen van menselijk leven, zoals af en toe een geweerschot in de verte. Eén keer nadert een boot: twee mannen met geweren. ‘Kalkoenjagers’, zegt Austin. Als ze langszij varen, zet hij zijn plattelandsaccent op, als teken dat we goed volk zijn. Verder is er geen mens te zien. Alleen de arenden in de lucht en soms – of denk ik dat maar? – de schimmen van reusachtige meervallen onder de kano. Amerika bestaat hier uit drie kleuren: het blauw van de hemel, het bruin van het water, het groen van de beboste oevers. Daar, in het bos, kamperen we. We sprokkelen hout, we drinken Budweiser, we proberen op een oude radio zenders te vinden. ’s Nachts dromen we onrustige dromen ingefluisterd door het driftige klotsen, het krakende drijfhout en de doffe plons van een monsterlijke vis. ’s Ochtends, als de mist optrekt, zien we op het strand de sporen van dieren: herten, coyotes, wasberen, alles door elkaar, als in het paradijs. En eenmaal op het water zijn we weer alleen. ‘De rivier is van ons’, zeggen we. ‘Onze rivier, ons land’ – in het bezittelijk voornaamwoord ‘ons’ ligt het verhaal van de Verenigde Staten besloten. Het is die andere Amerikaanse droom: de fantasie dat deze onmetelijke ruimte van jou is. Het is de droom Adam en Eva, Lewis en Clark, te zijn in het paradijs. ‘Het is het gevoel van absolute macht’, schreef de Trinidadiaan166

se schrijver V.S. Naipaul in een essay over de ontdekking van Amerika getiteld ‘Columbus & Crusoë’. Meestal blijken er, heel vervelend, ook anderen in het paradijs rond te lopen. Zelfs Robinson Crusoë kwam op zijn onbewoonde eiland iemand tegen, die hij omdoopte tot Vrijdag. Crusoë instrueerde Vrijdag meteen dat hij hem meester moest noemen, hij was hier tenslotte ‘eerst’ en de verhoudingen moesten wel helder zijn. Nog zo’n verhaal. Toen de Franse pioniers de plek aandeden die nu St. Louis heet, troffen ze tientallen met gras begroeide heuvels aan. Een soort piramides van aarde, de grootste was een meter of dertig hoog. Ze waren duidelijk door mensenhanden opgeworpen en dateerden, aan de verwering te zien, van ver voor Columbus. Maar de kolonisten konden zich niet voorstellen dat de oorspronkelijke bevolking deze bergen gebouwd had. Dus opperden ze de wildste theorieën. Dat die bulten restanten waren van een hoge, maar exotische beschaving, van een ander continent. Vikingen bijvoorbeeld, of Feniciërs. En die massagraven die hier werden gevonden? Die waren van hun krijgsolifanten. Terwijl hier tussen onze tiende en veertiende eeuw wel degelijk een grote stad lag: een archipel van tientallen hoge en lage terpen, ommuurd met houten palissades. Die stad telde op zijn hoogtepunt enkele tienduizenden inwoners – meer dan het Parijs of Londen van die tijd. Er was zelfs een observatorium voor hemellichamen. Cahokia wordt hij nu genoemd, het was de eerste metropool van Noord-Amerika.78 Ik hoorde zelf pas van de ‘indianenstad’ toen ik er in de buurt kwam wonen. Ook voor mij was het nieuw dat er onder de Amerikaanse indianen stedenbouwers waren (ik dacht dat ze allemaal in tentendorpjes woonden, dat krijg je als Disney en Karl May je beeld bepalen – mythen zijn hardnekkig). Wat ik verder hoorde: eind veertiende eeuw, nog voor de Euro167

peanen kwamen, stortte de beschaving van Cahokia in. De stad werd verlaten. Waarom dat gebeurde, is niet bekend. Het kunnen opeenvolgende misoogsten geweest zijn, overstromingen. Of gewoon wanbestuur. Wel bekend is dat de Europeanen de piramides afgroeven om plaats te maken voor wegen of landbouw. Alleen de grootste heuvel van Cahokia lieten ze staan, op een paar kilometer van East St. Louis. Die heuvel kun je nog bezoeken. Een betonnen trap voert naar de top, vanaf de heuvel heb je een goed zicht op de skyline van St. Louis, met die reusachtige glimmende stalen boog, de Arch. We hoeven het leven in Cahokia niet te romantiseren om ervan te leren – de botten die er werden gevonden, waren niet van olifanten, en waarschijnlijk de restanten van mensenoffers – maar vanaf die heuvel besef je goed welke waarschuwing van de ruïnestad uitgaat: dat elke beschaving, hoe machtig ook, kan inzakken als een plumpudding. Terug naar de rivier, terug naar Lewis en Clark. Die waren dus bij lange na niet de eerste Europeanen die hier kwamen: Franse huidenhandelaren waren hun al decennia eerder voorgegaan; het gebied was ‘Frans’ totdat Napoleon het verkocht. En ze zagen dat de oorspronkelijke bevolking soms paarden bezat met Spaanse brandmerken. In hun dagboeken noemden Lewis en Clark de mensen die ze ontmoetten consequent ‘wilden’. Terwijl: het gebied dat de avonturiers hadden ‘verkend’, was al negenduizend jaar bewoond. De Osage in Missouri woonden bijvoorbeeld in landbouwnederzettingen van enkele honderden of soms duizenden inwoners. Met hun eigen vorm van democratie. Veel inheemsen zagen de ‘ontdekkingsreizigers’ zelf juist als barbaren, blijkt uit hun overlevering. De Amerikanen wasten zich amper, stonken, aten honden- en paardenvlees. Soms schoten ze dieren dood, puur voor de lol. 168

Ik heb een verkorte editie van de dagboeken van Lewis en Clark meegenomen tijdens de kanotocht. Ik blader er ’s avonds in de tent wat in en lees over honger, vrieskou, hitte, sneeuwstormen, beren, muskieten, vijandelijke ‘wilden’. Pas bijna drie jaar na vertrek – men dacht al dat ze dood waren – keerden ze terug. De mythische waterweg naar zee hadden ze niet gevonden: de Missouri bleek niet verder te gaan dan de bergen. ‘Ik overpeinsde dat ik erg weinig had gedaan, echt heel weinig, om het geluk van het menselijk ras vooruit te helpen’, schreef Meriwether Lewis in zijn dagboeken. Later raakte Lewis aan de drank, in de schulden en aan de drugs. Op 35-jarige leeftijd overleed hij aan een schotwond – waarschijnlijk zelfdoding. Generaal Clark dwong de Osage later om akkoord te gaan met een bestand waarin ze vrijwel heel hun grondgebied afstonden (bijna heel Missouri en de helft van Arkansas) in ruil voor een snippertje land en een symbolisch geldbedrag. De Osage hadden decennialang op goede voet gestaan met de Fransen. En ze hadden nooit oorlog gevoerd tegen de Amerikanen, toen die plotseling ‘eigenaar’ van hun land waren geworden. Sterker, ze hadden Lewis en Clark onderweg zelfs geholpen. Dit was verraad, ordinair landjepik – Clark zelf was zich er terdege bewust van, schreef hij later: ‘Als ik na dit leven verdoemd zal zijn, dan zou het zijn vanwege dit bestand.’79 Een halve eeuw na de tocht waren veel van de volken die langs de rivier leefden uitgeroeid of van hun land verdreven. Een genocide die gefaciliteerd werd door het voorbereidend werk van ‘ontdekkingsreizigers’ Lewis en Clark. Dat staat allemaal niet op de bordjes en plaquettes die we tegenkomen langs de rivier. Daar lezen we verhalen van twee helden, die de oersnelweg naar het westen voor het eerst in kaart brachten. Het is het verhaal dat veel Amerikaanse schoolkinderen leren: dat 169

dit land niet ‘ontdekt’ werd door de Italiaan Christopher Columbus, laat staan door de Amerikaanse indianen, maar door dat duo Lewis en Clark. Hun dagboeken gelden als Amerika’s ‘officieuze Odyssee’, aldus de inleiding van mijn verkorte editie. Later zal ik een essay lezen van de Amerikaans-indiaanse schrijfster Debra Magpie Earling. Ze vertelt wat die ‘duizend’ bordjes met Lewis en Clark háár zeggen: hier, en daarginds ook, hebben wij jou ontdekt.80 Dit land is van ons, ga weg – zo zou je ‘Amerikaanse droom’ ook kunnen vertalen. En ‘ons’ betekent hier: de nakomelingen van de eerste witte Europese kolonisten. Of zoals de Amerikaanse jurist Michelle Alexander kort na de rellen in Ferguson op haar Face­ bookpagina schreef: ‘Dit land is gesticht met het idee dat sommige levens er niet toe doen.’81 President Jefferson, die de expeditie van Lewis en Clark uitstuurde, wordt alom gezien als de belangrijkste geestelijk vader en architect van de VS. Hij was de hoofdauteur van de Onafhankelijkheidsverklaring van 1776, die prachtige, revolutionaire tekst over individuele vrijheid, met zinnen als ‘All men are created equal’ en dat iedereen van nature recht heeft op vrijheid en op the pursuit of happiness, het nastreven van geluk. Jefferson was een filosoof, een archeoloog, een kind van de Verlichting. Hij was geen voorstander van slavernij, integendeel. Maar er is een verschil tussen theorie en praktijk. Jefferson zelf, ik schreef het al eerder, was een slavenhouder die gedurende zijn leven honderden zwarte Amerikanen gevangenhield op zijn plantage. Voor hen kennelijk geen pursuit of happiness. Diezelfde Jefferson schreef trouwens in zijn Notes on the State of Virginia (1785) dat zwarte mensen lelijker en ook veel dommer zijn dan witte mensen.82 Jefferson toonde tijdens zijn leven ook een wetenschappelijke en persoonlijke belangstelling voor de oorspronkelijke inwoners 170

van ‘zijn’ land, die hij aanvankelijk als nobele mensen zag. Maar toen ze niet wilden meewerken aan zijn beschavingsoffensief, noemde hij ze wilde barbaren en meende hij dat ze weg moesten wezen. En desnoods moesten worden uitgeroeid als dieren. Jefferson legde het eens uit aan Alexander von Humboldt, die beroemde Pruisische Verlichtingswetenschapper, in een brief waarin hij ook verslag uitbrengt van de expeditie van Lewis en Clark: er zit inmiddels niets anders op dan de ‘Aboriginal inhabitants’ te vervolgen tot ze zijn vernietigd (‘pursue them to extermination’) of anders te verdrijven naar nieuwe standplaatsen buiten ons bereik.83 En in een brief aan John Adams (11 juni 1812) schrijft de architect van de VS dat weerspannige stammen als dieren verjaagd mogen worden: ‘we shall be obliged to drive them, with the beasts of the forest into the Stony mountains’.84 Inderdaad: niet gelijkheid, maar ongelijkheid: dat is het fundament waar dit land op is gebouwd. ‘Je moet zoiets in zijn tijd zien’, hoor je dan vaak. Nu is het inderdaad al te vrijblijvend om verontwaardigd te zijn over wanstaltige ideeën van eeuwen geleden. Maar wat als deze Jefferson nog steeds als een eerbiedwaardige founding father wordt gezien? Hier in Missouri zijn er zelfs meer gedenktekens voor Jefferson dan in zijn eigen staat Virginia. En wat als blijkt dat zijn ideeën de tand des tijds vrij ongeschonden hebben doorstaan? Want dat is wat me het meest verrast heeft in St. Louis: hoe actueel dát fundament van onvrijheid en ongelijkheid nog is. Een maand nadat we naar St. Louis verhuisden, werd deze ‘vergeten’ stad wereldnieuws toen een tiener door een agent werd doodgeschoten. Hier, in een stad die inmiddels omringd is door Trump-supporters, veranderde #BlackLivesMatter van een hashtag in een straatbeweging. De afgelopen twee jaar hoorde ik schoten, snoof ik traangas, maar het is vooral de achteloze alledaagsheid 171

van de ongelijkheid die onder de huid is gaan zitten: hoe gewoon het is dat er een stad is waar één derde van de inwoners arm is, hoe normaal dat er wijken zijn waar iedereen die je spreekt wel iemand kent die is vermoord. Op de Missouri naderen we inmiddels de noordelijke suburbs van St. Louis. We zien het op onze navigatiekaarten, de stad is nog onzichtbaar vanaf de rivier. Die heerlijke illusie van ongereptheid en onschuld houdt stand tot na de stadsgrenzen van St. Louis zelf: ook daar vormt de natuur een discreet kamerscherm. Ik denk aan de koude wintermaand in februari, toen ergens achter die groene haag mijn zoontje werd geboren. Het was in een ziekenhuis waar verder vooral jonge zwarte tienermoeders kwamen. Op de gang belde een vader in wording – hij zal zestien zijn geweest, droeg sagging pants – met een vriend. Hij zei dat hij ‘de relatie niet zag zitten’, terwijl achter de deur zijn vriendin hoorbaar aan het bevallen was. Wat voor toekomst zal dat kind krijgen, dat op bijna exact dezelfde plek, op hetzelfde moment, met hetzelfde paspoort geboren werd als mijn zoon? En terwijl we met een grote boog om de stad drijven, richting de Mississippi, denk ik aan Chuck. Vorige maand kwam hij weer eens eten, mijn zoon was net geboren, ik zong voor de grap het Amerikaanse volkslied als wiegenliedje. Hij zong mee, maar in plaats van ‘land of the free and the home of the brave’ zong hij ‘…and the home of the slaves’. Ik moest lachen, maar hij zong het niet alleen als grap: voor hem voelt ‘home of the free’ zo vaak als een farce. Ook Donald Trump krijg ik niet uit mijn kop tussen het groen. Maar zijn populariteit in de polls zou toch geen schok mogen zijn in een land waar Lewis en Clark en Thomas Jefferson nog als 172

heiligen worden vereerd. Trump heeft een eeuwenoude White Lives Matter-beweging wakker gekust. Hij gaat terug naar de bronnen, hij herhaalt die oude droom: dit land is van ons. Hoe heerlijk die droom is, en meer dan alleen een droom, constateer ik onderweg, bij het kampvuur met een blik bier, uitkijkend op een lege rivier. Budweiser heeft deze zomer de merknaam op het blik weggelaten: er staat, tot aan de verkiezingen, ‘America’. Ook prijken er vaderlandslievende citaten op het blik, zoals een strofe uit het volkslied. Of dit citaat uit de protestsong This Land is Your Land van Woody Guthrie: ‘From the Redwood Forest to the Gulf Stream Waters this land was made for you and me.’ Het is de vraag of alle bierdrinkers de ironische, maatschappijkritische bedoeling van de tekst zullen opmerken, in deze vurige, nationalistische zomer. Zelf vind ik het in elk geval een prettige sensatie: al dit land, allemaal van ons. Maar dit land behoort aan niemand toe, zal ik zo leren, hooguit aan het water. Je leest weleens dat zinnen meanderen, net zoals rivieren dat kunnen doen: dat klinkt liefelijk en poëtisch. Een dichter die in St. Louis opgroeit, weet wel beter. ‘I think that the river is a strong brown god–sullen, untamed and intractable’, schreef T.S. Eliot. Ofwel: de rivier is een sterke, bruine god: nors, ongetemd en onhandelbaar. Dat sloeg weliswaar op de Mississippi, maar de Missouri kan ook flink tekeergaan, merken we nu. We leren hier wat meanderen inhoudt: de onvoorstelbare stuwkracht van een wakker geworden, boze rivier die zijn eigen pad kiest. Het onweer barst los vlak voor we de stad bereiken. We hebben niet opgelet, zijn in slaap gesust, verheugden ons te veel op het moment dat de Missouri dadelijk samenvloeit met de Mississippi. Regendruppels tikken op onze rug. En algauw zien we ook schuimkoppen. 173

We peddelen naar de kant, maar de oever is te steil en er hangen takken over het water. Volgens de kaart zou hier, op het punt waar de twee rivieren samenkomen, een landtong zijn met een opgang en een observatieplaats. Verderop zien we betonnen platen liggen, schots en scheef, opgetild bij een van de laatste overstromingen, als piepschuim. We trekken de kano de oever op en schuilen onder een betonnen afdak, naast een informatiebord over Lewis en Clark. Voor ons de boze rivier, de donderende hemel, stronken van vers ontwortelde bomen drijven voorbij als in een versneld afgespeelde film. De kleuren van Amerika verdwijnen: er zijn alleen nog grijstinten, de overkant is weg. Het lijkt alsof de riviergod heel Amerika wil wegspoelen, met al zijn goed en zijn kwaad: alsof hij de inwoners de kans wil geven om het land opnieuw te funderen, maar dan goed.

174

Toerist in eigen land

Ik zweef in een reuzenrad, zo’n vijftig meter boven zee. Het is oktober, en verrassend zomers in Scheveningen. De badplaats beschikt sinds kort over een permanent reuzenrad, net als Londen, Tianjin en New York. Mijn gondel heeft zelfs airconditioning. Beneden strekt de pier zich behaaglijk uit in zee. Een paar jaar geleden was de promenade nog dicht en verwaarloosd, nu is ze gerestyled tot een fraaie foodboulevard waar badgasten van alle kleuren en talen flaneren. Over het strand hobbelen ruiters, langs de vloedlijn zoekt een man met een emmer naar schaaldieren, in zee dobberen geduldige surfers. Zomaar een dag in een volmaakt Nederland. Begin deze zomer verhuisden mijn vrouw en ik van St. Louis, Missouri naar Den Haag. We beleefden een omgekeerde cultuurschok. Nederland is schathemeltjerijk. De snackbars heten nu ‘fritesatelier’. Elke dag lijkt er hier wel een festival gaande: Vuurwerkfestival, Vliegerfestival, Foodtruckfestival. Op terrasjes drink je mojito naast Boeddhabeelden, ze stralen het omgekeerde uit van het onbehagen waarover je in de kranten soms leest. We kennen Den Haag nauwelijks, zijn hier toeristen. Amsterdam, waar we eerder woonden, was te duur geworden voor twee freelancers met een kind, met de huidige woningmarkt. Dan maar Den Haag, de enige grote stad aan zee. The Hague Beach, heet 175

Scheveningen tegenwoordig in de citymarketing, die gericht is op expats. We grappen dat de stad een van de meest gesegregeerde steden van Nederland is, en dat we onze draai dus wel zullen vinden. Maar als we hier knallen horen, is het van de vuurwerkfestivals. Ondertussen denken we nog vaak aan Amerika. Niet alleen omdat ook hier de hele dag de presidentsverkiezingen op tv zijn, de ontknoping nadert, maar omdat ik overeenkomsten zie tussen Nederland en Amerika, hoe meer ik om me heen kijk. Dat we Amsterdam bijvoorbeeld niet meer kunnen betalen, komt door een milde variant van een scheefgroei die me akelig bekend voorkomt. En in de openbare bibliotheek, waar ik zit te werken aan de finale van mijn roman, zit ik vaak te tikken naast zwervers, net als in St. Louis. ‘Schrikbarende toename overlast verwarde personen in Den Haag’, lees ik in de kranten op de leestafel. En: ‘Explosieve groei aantal daklozen – nachtopvang puilt uit.’ Dat zou mijn tafelgenoten kunnen verklaren. Die oerzonde van de VS, ongelijkheid, duikt hier evengoed op. Dat Nederland vergeleken met St. Louis zo rijk is, maakt de armoede die er ook is alleen maar schrijnender. Natuurlijk, Nederland heeft gelukkig nog een veel beter vangnet dan de VS. Godzijdank. Maar laten we dat vangnet dan ook koesteren als ons grootste goed, denk ik, in plaats van er gaten in te maken, alsof dat niks kost. Net als in Ferguson zijn er in Den Haag trouwens rellen geweest nadat een man, Mitch Henriquez, door politieagenten werd gedood. Net als in Ferguson teerde ook het Haagse oproer op een voedingsbodem van achterstand. En net als daar was er ook in Den Haag al jaren geleden gewaarschuwd voor rellen: in rapporten, opiniestukken, burgeracties. Ik lees een rapport terug van Amnesty, Gelijkheid onder druk uit 2013: ‘Als de situatie langs deze lijnen verslechtert, kan de boosheid […] ontaarden in rellen en oproer.’ De toenmalige Nationale 176

ombudsman waarschuwde, lang voor de rellen uitbraken, over de manier waarop de politie omgaat met niet-witte burgers: ‘Iemand met een kleur, daar kun je op los timmeren.’85 Misschien is het waar wat ik vroeger dacht: je hoeft helemaal niet naar Amerika, het land komt vanzelf wel naar je toe.

177

Met een knipmes door Europa

Chuck wil asiel aanvragen in Europa. Voordat Trump hier de baas is, grapt hij op de chat. Hij is inmiddels afgestudeerd in de filosofie. Hij heeft nieuw werk gevonden in de keuken van een sandwich shop, het betaalt iets beter dan orderpicken in het magazijn. En hij heeft, zo vertelde hij me, een Smith & Wesson 9mm-pistool en een AR-15 automatisch geweer gekocht. Ter zelfverdediging. Hij wil weten of hij bij ons kan logeren. Hij heeft een meevaller van duizend dollar, zegt hij, iets met studiegeld dat hij terugkreeg nu hij zijn diploma heeft. Chuck is nooit buiten Amerika geweest, stranden heeft hij nooit gezien, alleen de modderige oever van de Mississippi. Nooit eerder zat hij zo lang in het vliegtuig. Ik denk een schema uit om zo veel mogelijk hoogtepunten in een driedaags weekend te persen, te beginnen bij de pier van Scheveningen en dan via Parijs naar het Zwarte Woud en terug via Heidelberg, een driehoek van ongeveer zestienhonderd kilometer. Voor Parijs reken ik anderhalf etmaal. ‘Vind je het spannend?’ app ik als hij op het vliegveld van Chicago is. ‘It’s scary’, schrijft hij terug, ‘8 hours over the historic death trap of the Atlantic.’ Hij komt de aankomsthal uit in een bruin leren jack met een zwarte capuchon over zijn hoofd. We nemen de trein die langs de tulpenvelden voert. Het is zijn eerste keer met de trein. Ik vertel hem 179

over het reisschema: strak, maar haalbaar. Zoals die filmscène van Jean-Luc Godard, zeg ik: twee jongens die door alle zalen van het Louvre rennen: alles zien in een recordtijd van 9.45 minuut. ‘Wat denk je dat er gebeurt’, zegt hij, ‘als een zwarte man door het Louvre gaat rennen?’ Vanaf station Hollands Spoor lopen we via de Schilderswijk naar het huis van Spinoza, waar Chuck een selfie maakt. Het is tegenover een stukje rosse buurt. Daar wil hij ook een foto van maken, maar ik heb er geen zin in. Ik wil hem het Binnenhof laten zien: oude kastelen, die hebben ze in Amerika niet. Hij is er vooral gefascineerd door de wapens van de militaire politie die er patrouilleert in het kader van een toegenomen dreiging. ‘Die wapens stellen weinig voor’, zegt hij. ‘Ze zijn niet eens doorgeladen.’ De volgende middag, nadat ik een krantendeadline heb gehaald, vertrekken we naar Parijs. Ik heb vermoeide ogen van het schrijven, maar rijd hard om de files bij Antwerpen voor te zijn. Chuck is ook moe, van de lange vlucht, het tijdsverschil, de Budweisers die hij onderweg dronk (als je maar een paar weken vakantie per jaar hebt, moet je het er goed van nemen). Eenmaal Brussel gepasseerd constateer ik dat we voor op schema liggen. Ik stel voor om van de route af te wijken en via Waterloo te gaan, om daar het monument van de veldslag te bekijken, de piramidevormige Leeuwenberg. Het is een halfuur rijden. We hebben de berg voor onszelf, het is helder weer, we kijken uit over de landelijke omgeving. Een tractor met ploeg trekt over het oude slagveld. ‘Dit is geweldig’, zegt Chuck, terwijl hij door de verrekijker tuurt. Eenmaal beneden blijft hij lang rondhangen in de souvenirwinkel. Uiteindelijk komt hij naar buiten met een knipmes, het 180

lemmet zo breed als mijn handpalm en met op de plastic greep een silhouet van Napoleon te paard. ‘Passend om op een slagveld een wapen te kopen’, zeg ik. Naar Parijs, Frankrijk. In het donker bereiken we de flats van de voorstad Gennevilliers, waar ik een Airbnb heb geboekt omdat het goedkoop was en je er tenminste kon parkeren. ‘Een van de aanslagplegers van de aanslagen in Parijs komt hier vandaan’, zeg ik als we langs de flats rijden. ‘Parijs is een stuk gemêleerder dan ik me had voorgesteld’, zegt hij even later. De gastheer ontvangt ons met een glas rode wijn. Hij nodigt ons uit in zijn minuscule achtertuin en biedt ons een sigaret aan. Chuck laat hem het mes zien dat hij heeft gekocht. De gastheer lijkt even te schrikken. ‘Een souvenir uit Waterloo’, zeg ik snel. ‘Het is z’n eerste keer Europa.’ Er blijkt alleen een tweepersoonsbed op onze kamer te zijn. De volgende ochtend zegt Chuck dat ik vreemd heb gesnurkt. Hij zegt het niet verwijtend, eerder bezorgd, maar ik vind het toch, of juist daarom, vervelend om te horen. Het is grijs weer, de top van de Eiffeltoren is onzichtbaar door de mist. Aan de voet liggen betonnen blokken die er vroeger niet waren. Er patrouilleren ook veel meer militairen. De prullaria op de kleedjes van de illegale straatverkopers zijn nog wel hetzelfde, maar het is me niet eerder opgevallen – of nee, ik had het vanzelfsprekend gevonden – dat de verkopers allemaal pikzwart zijn. Chuck gaat meteen voor de grap naast zo’n kleedje staan en doet alsof hij me een Eiffeltoren-sleutelhangertje aanbiedt. Gisteravond waren we nog even met de metro naar de Avenue des Champs-Élysées. Daar was eerder die week een aanslag ge181

pleegd op een politieagent. We wandelden langs een bloemenzee met Franse vlaggen en spandoeken met ‘Citoyens avec la police’ en ‘Vive la France’. Omdat we nodig naar het toilet moesten, wilden we een restaurant binnengaan. We liepen naar binnen, langs de portier, een zwarte man. Althans, ik liep naar binnen en toen ik omkeek zag ik dat Chuck nog bij de ingang stond. Tegengehouden. ‘Is dit nou privilege?’ vroeg ik even later met een lege blaas. ‘This is a perfect example’, zei hij, met een volle. Later vertelt hij me over zijn allereerste indruk van Nederland. Hij kwam op Schiphol opgetogen het vliegtuig uit: voor het eerst was hij Amerika uit. ‘Ik liep rond op de luchthaven op zoek naar de uitgang en zag dat iedereen die hier in bagagekarretjes rondreed of aan het schoonmaken was, zwart was. I was like “Damn, they got a caste system at the airport!”’ Ook bij de ingang van de Eiffeltoren wordt hij tegengehouden, maar om een andere reden. Bij de poortjes die er tegenwoordig voor het terrein onder de poten staan, gaat het alarm af, vanwege het knipmes – dat hij klaarblijkelijk heeft meegenomen uit de Airbnb. Via een zijdeur staan we weer buiten het hek. ‘Waarom heb je dat mes dan niet thuisgelaten?’ zeg ik. ‘Om me veiliger te voelen’, antwoordt Chuck. Thuis heeft hij zijn wapen, hier voelt hij zich bloot. ‘Europa is veel veiliger’, zeg ik. Omdat ik vind dat hij toch echt de Eiffeltoren in moet nu hij zo dichtbij is, stel ik voor dat hij dan maar in zijn eentje gaat, en dat ik zolang wel op zijn spullen pas, zelf heb ik de toren toch al gezien. En dus loop ik even later rondjes om de toren met dat stomme mes, gewikkeld in een plastic tasje, waarin ook twee sjaaltjes zitten die hij voor zijn moeder en zijn zus heeft gekocht. 182

‘It’s going to take longer than I thought’, appt Chuck na een halfuur vanuit de mist. Nog een halfuur later stuurt hij een foto van de stad, met vooral wolken zichtbaar. ‘Almost at the top! It’s ok, I guess’, schrijft hij. Heel vreemd is het ook weer niet dat hij hier op zijn hoede is, bedenk ik, terwijl ik langs de miezerige Seine loop. In deze stad zijn de afgelopen jaren honderden mensen gedood door terroristen. En de Eiffeltoren is natuurlijk doelwit nummer één. Wellicht dat deze plek voor hem even onveilig voelt als North City voor mij, toen ik er voor het eerst kwam. De volgende ochtend stuiven we door de bloeiende koolzaadvelden van Noord-Frankrijk richting het Zwarte Woud. Ik geef gas. Er zijn kleine reisergernissen, smakgeluiden, plaspauzes, stiltes – een auto is ook maar een samenleving – maar het lijkt wel alsof hij steeds opgewekter wordt naarmate we dichter bij de Rijn komen. Eerst voeren we gesprekken over politiek, over hoe Disneyfilms volgens hem antisemitisch zijn. En dat Immanuel Kant heeft geschreven dat zwarte mensen dom zijn: hoe gek het is om dat te lezen als eerstejaarsfilosofiestudent. We stoppen even bij een plattelandsdorp waar posters hangen van Marine Le Pen. Het dorpscafé is vrijwel verlaten. Later, we naderen de Rijn al, vertelt hij over de schietpartijen die hij als kind zag op weg naar school. En over de twee keer dat hij onder schot is gehouden door agenten omdat hij leek op iemand die ze zochten (omdat hij ook zwart was, zegt Chuck). Hoe anders was de overval voor zijn eigen deur in Baden kort geleden nog maar. Hij voelde zich hulpeloos zonder wapen. Daarom draagt hij sindsdien een wapen. Hij vertelt dat hij bijna uitkijkt naar het moment dat hij het nodig heeft.

183

‘Ik weet dat het gek klinkt, maar je hoopt op iets wat je niet wilt dat gebeurt.’ We steken de Rijn over, iets ten noorden van de Franse gemeente Saint-Louis. Aan de overkant van de rivier is een truckersrestaurant genaamd Altes Zollhaus. We drinken een biertje om te vieren dat we er bijna zijn. Tegen de avond zien we de sparren van het Zwarte Woud. Ook ik was hier niet eerder. Dit is het landschap zoals J.R.R. Tolkien het bedoeld heeft, besluiten we. We overnachten in een bergchalet met houten veranda en uitzicht op de bergen. Er is wifi in overvloed. ‘You outdid yourself, Arjen’, zegt Chuck. Even later staat hij op het balkon te facetimen met zijn zus. Zijn accent klinkt nu anders, meer als thuis. Zijn zus gilt van opwinding als hij vertelt dat hij, als eerste van de familie, op de Eiffel­ toren heeft gestaan. We slapen als kinderen. De volgende ochtend nemen we, op weg naar Heidelberg, de afslag naar Baden-Baden.

184

Trump is niet het probleem

De nacht van de presidentsverkiezingen ga ik naar de Melkweg in Amsterdam, waar The President’s Night plaatsvindt. Er zijn debatten, muziek, comedy, film, talkshows met Amerika-deskundigen – en natuurlijk live CNN op groot scherm. De radio en televisie hebben er hun studio’s gebouwd. Het publiek is overwegend wit, hip en hoogopgeleid; geen boerenoveralls en legerkapsels, maar jurkjes en gesoigneerde baarden. De kans lijkt groot dat een vrouw president zal worden. Het voelt als een Champions League-finale die bij voorbaat al gewonnen lijkt, kaartjes kostten dertig euro. En dan, in de vroege ochtend, is de feestzaal bijna leeg. Om me heen zitten volwassen mensen verdwaasd op de vloer. Een paar maanden later manoeuvreer ik de buggy met mijn little Americano door een menigte op het Malieveld. Er hebben zich enkele duizenden mensen verzameld om te demonstreren tegen de ‘Muslim Ban’, het inreisverbod dat de Amerikaanse president Trump plots heeft ingesteld voor reizigers uit moslimlanden. Holland Against Hate, heet de betoging. Een demonstrant houdt een bord omhoog met een foto van Anne Frank: ‘Shame on you Trump!’ Een groepje scandeert: ‘Hey hey, ho ho, Donald Trump has got to go!’ Wat als Trump beelden van ons te zien zou krijgen, denk ik, wat nu als hij op miraculeuze wijze naar ons zou luisteren: ‘Alright folks, jullie hebben wel een punt, I’ve got to go’ – wat dan? Als 185

Trump terugtreedt, zullen dan onze problemen verdwenen zijn, kunnen we dan over naar de orde van de dag? Integendeel. Bijna alles wat ik in Missouri heb gezien, van de rellen in de stad tot en met de ellende op het platteland, voltrok zich al ver voordat Trump de baas werd. En ook in Europa klonk ver voor Trump al even rechts-populistische taal. En bij ons blijft het niet eens meer bij taal alleen, zie de antisemitische maatregelen in Hongarije of Polen. Ook wij bouwen muren en hekken, ook wij zien toe hoe er nog steeds elk jaar duizenden migranten verdrinken in de Middellandse zee. Ook hier groeit ongelijkheid, stagneren middeninkomens. Dus als Trump weg was, zouden we niet opgelucht kunnen ademhalen. Die economische en sociale krachten zouden nog steeds hetzelfde zijn. Trump is eng genoeg, maar hij is niet ons grootste probleem, hooguit een symptoom ervan. Wil je het probleem bij de wortel aanpakken, dan moet je de krachten stuiten die Trump hebben voortgebracht. Maar hoe?

186

Een straatfeest op Main Street

Op een vrijdagochtend in september, bijna een jaar na de overwinning van Trump, rijd ik de Main Street in van Amsterdam, Missouri, met in mijn tas een zakje koelkastmagneetjes. In onze Haagse bovenwoning was het stadje door mijn hoofd blijven spoken. Tientallen ‘wereldsteden’ had ik al afgevinkt, maar Amsterdam was er nooit van gekomen. Het gehucht ligt ook helemaal aan de andere kant van de staat, tegen de grens van Kansas aan, op vijf uur rijden van St. Louis. Dus bezocht ik het stadje vanuit Nederland maar virtueel: ik reed er rondjes op Google Street View, las het lokale nieuws, de politieberichten, bladerde door Facebook-fotoalbums. Het was verslavend. Zo las ik een oproep om geld voor luiers te doneren aan Mary, een moeder van drie jonge kinderen, die haar man plotseling verloor. Ik las dat Clayton werd uitgezonden naar Afghanistan. Dat het huis van Lisa aan Main Street was afgebrand, waarbij haar kat en hond omkwamen, er was 1.500 dollar voor haar opgehaald. Boer Alan moest met veel pijn in het hart zijn melkveehouderij opgeven, die generaties lang van vader op zoon was overgegaan, omdat hij niet meer kon concurreren met de megafarms die goedkope immigranten inhuurden. Amsterdam is omringd door platteland en verlaten steenkoolmijnen. Ooit was het gehucht ‘bekend van tv’: toen er een bloeiend 187

fabriekje voor visgerei stond, Bass Buster Lure Co. De eigenaar had een veelbekeken visshow. Nu had je er nog weinig te zoeken. Maar als een privédetective op afstand volgde ik het wel en wee van de driehonderd inwoners. Die allemaal wit waren, op een na. De ruime meerderheid had hier op Trump gestemd: hier woonden de mensen van wie ze in het grote Amsterdam zo ontzettend waren geschrokken, dit wereldstadje had het nu daadwerkelijk voor het zeggen in de wereld, de rollen waren omgedraaid. Na een paar maanden online gluren las ik ook een uitnodiging voor de Amsterdam Jubilee, het jaarlijkse dorpsfeest. Er zou een optocht zijn, demonstraties van cheerleaders, schapenherders, basketbalteams. Het volkslied zou gezongen worden, er zou een Winchester-geweer worden verloot – ik wist genoeg, ik moest naar de Amsterdam Jubilee. Meteen een goede gelegenheid om mijn vrienden in St. Louis weer te zien. Hotels had Amsterdam niet, althans niet volgens Google Maps. Ik chatte op Facebook met de organisatie van de Jubilee en hoorde dat Leona’s Mini Mart wel wat kon regelen. Ik belde het winkeltje op vanuit Den Haag, een vrouw met een rokersstem dacht dat ik haar in de maling nam. Maar inderdaad, ik kon er logeren. Op Schiphol kocht ik gauw nog wat koelkastmagneetjes van Amsterdamse gevels, bij wijze van spiegeltjes en kraaltjes, om ze gunstig te stemmen. Ik arriveer in het stadje de dag voor de Jubilee. In Leona’s Mini Mart blijkt de kamer die ik gereserveerd heb al vergeven, aan seizoensarbeiders, maar de vrouw achter de kassa kan wel wat regelen. Naast de minimarkt en het tankstation staat een appartement leeg. De klusjesman haalt de bezem erdoorheen. Ik ben de eerste bewoner in jaren. Ik wandel naar de Main Street. Die is uitgestorven als in een 188

westernfilm. Check. Ik zie het vervallen fabriekspand van Bass Buster Lure Co. Check. De bank is dicht. Check. Er zit nog een tweedehands rommelzaakje. Check. Wat doe ik hier eigenlijk? Weer een vervallen Main Street, weer die treurnis, weer een ploeterende ‘wereldstad’ waar de mensen niet meer dromen van de toekomst maar nostalgisch terugblikken. Zo zien zoveel van die stadjes er hier uit – zelfs de Main Street van Marceline, Missouri, waar Walt Disney opgroeide, en waar hij die idyllische Main Street USA in Disneyland op heeft gebaseerd.86 Dit heb ik toch al tig keer gezien, alleen staat er nu ‘Amsterdam, population 277’ op de bordjes, leuk voor de selfie. Dan word ik op straat aangesproken door een vrouw. Ze vermoedt dat ik de Nederlander ben die de Jubilee komt bijwonen, het gaat rond op Facebook. Laura heet ze, ze organiseert de jaarlijkse schoolreünie, die samenvalt met de Jubilee. De lokale school – kleuter-, basis- en middelbare school ineen – is de trots van Amsterdam en omgeving. Die moet ik natuurlijk zien, zegt ze. En met haar bedwelmende enthousiasme weet ze me over te halen. Het gebouw ligt tegen de maisvelden aan. Ik krijg een rondleiding van de vrouwelijke conciërge. In het technieklokaal staat een veewagen die door de leerlingen gelast is, in het geschiedenis­ lokaal zie ik dat alle leerlingen iPads voor hun neus hebben. De school is verrassend modern. Ook de boze buitenwereld is niet ver weg. In de gangen staan om de zoveel meter metalen kasten. Daar kun je in schuilen als er een storm is – of een schietpartij. Er passen dertig kinderen in één kast, als iedereen rechtop staat met de armen strak langs het lijf. Sommige leraren dragen hier wapens, vertelt de conciërge, want geld voor een bewaker is er niet en het politiebureau is ver weg. Ik ga in de kast staan, de conciërge doet de deur dicht. Ik ben opeens letterlijk opgesloten in dit gehucht. Bij het afscheid geef ik 189

mijn gids als dank een koelkastmagneet. Die ik even later op Face­ book zie verschijnen. Terug in de Main Street tref ik burgemeester Jodie Wood. Ze is een gezette, Harley-rijdende vrouw van eind veertig met een leren holster voor haar revolver met de initialen J.W. Met gele tape zet ze de vakken af voor de tientallen standjes die hier morgen komen te staan. Haar man Scott, pijpfitter van beroep, helpt mee. Het stel woont nog maar een jaar of zes in Amsterdam. Hiervoor leefden ze in een grote, luxe caravan. Daar reden ze heel Amerika mee door, waar er maar werk was voor haar man. Tot ze wilden settelen. Toen er in Amsterdam een autogarage te koop kwam, hebben ze die gekocht. Jodie runt er de boel, terwijl Scott uren rijden verderop als pijpfitter werkt. Hij is vaak weg. Kinderen zitten in het leger, ook ver weg. Omdat Jodie niet van stilzitten houdt, deed ze mee aan de burgemeestersverkiezingen. Ze behaalde meteen een verpletterende overwinning met 29 stemmen, de andere kandidaat had er 15. En bij de volgende verkiezingen was er geen tegenkandidaat meer. Burgemeester zijn is ondankbaar werk, zegt Jodie, ze is er min of meer in geluisd. ‘I had written ‘stupid’ all over my face, but it beats watching tv.’ En ze doet het voor Amsterdam, want zoals iedereen die ik hier tref, is ze apetrots op de plaats. De volgende ochtend word ik vroeg wakker van gejoel. Een groep kinderen staat klaar voor de aftrap van een hardloopwedstrijd, een van de eerste onderdelen van de Jubilee. De zon is nog maar net op, in het gras zit dauw. Als ik later in de Main Street kom, blijkt die compleet veranderd. Honderden mensen lopen er langs de standjes. Tientallen antieke auto’s staan er opgesteld voor de carshow. Er is rockmuziek, de geur van barbecues. Bij het treinspoor dat de Main Street 190

doorsnijdt, vormt zich de parade: kinderen op paarden, de opgepoetste antieke brandweerwagen van Amsterdam, veewagens en karren met schoolklassen en cheerleaders. Er staat een barbecuewagen die patriot burgers verkoopt. De man achter het fornuis blijkt de lokale sheriff, die dit werk erbij doet om de studie van zijn kinderen te betalen. Op het veld bij de Baptist Church zijn jongens van veertien, vijftien aan het basketballen. Ik denk aan hun school, aan de benauwde kast. Zouden ze later weg willen uit dit gat? Daar gaan zoveel romans over: mensen die uit hun benauwde dorp ontsnappen, maar het verhaal van mensen die verkiezen te blijven, misschien wel de grote meerderheid, wordt minder vaak op­ getekend. Nee hoor, zeggen deze jongens zelf, met dezelfde trots op Amsterdam die ik eerder bij de ouderen zag. Misschien is het de euforie van de feestdag, maar ze willen hier helemaal niet weg. Banen zijn er dan niet meer, oké, maar wel op drie kwartier rijden. En er zitten verderop ook colleges waar ze na hun highschool kunnen studeren. En dan is er altijd nog het leger: als je slim je leger­ onderdeel kiest, hoef je niet naar het front in Afghanistan. Ja, Amsterdam is perfect, altijd rustig, geen verkeerslichten. Het grootste misverstand? That we’re all stupid here. Ik vraag de jongens of ze de film Rich Hill hebben gezien, een documentaire over opgroeien in een arm stadje in Missouri, een halfuur rijden van hier. Ik vind de film prachtig, maar zij véél te negatief. De man die mijn appartement heeft schoongeveegd zit met familie en vrienden op klapstoeltjes voor zijn huis aan Main Street. Het negentiende-eeuwse huis blijkt het oudste van Amsterdam, het heeft hem 5.000 dollar gekost. Ik maak een praatje, vertel wat ik hier doe, en dat ik morgen doorrijd naar St. Louis. 191

‘Arme jij’, zegt hij. St. Louis is een oorlogsgebied, waarom zou je daar in vredesnaam heen gaan? Hij is er als vrachtwagenchauffeur eens overvallen door drie zwarte jongens. ‘Dit is van de laatste keer dat ik in St. Louis was’, zegt hij. En wijst naar het litteken van een schampschot op de witte huid onder zijn shirt. De parade gaat beginnen. Voor één keer zijn de treinen gestopt, zodat de optocht veilig het spoor kan oversteken. Een goederentrein van de Kansas City Southern Railway staat geduldig te wachten achter de slagbomen. Sarah, een Walmart-medewerker van 34 jaar, moeder van drie kinderen van wie de oudste 17 is, zingt het Amerikaanse volkslied. En dan duurt het bijna een halfuur voordat alle praalwagens, paarden, kinderfietsen, motoren voorbij zijn. Ook de burgemeester rijdt mee, op haar paarse Harley Tricycle. Ik ben werkelijk onder de indruk van de enorme stoet. En daarna volgen de taartenbakwedstrijd, de wedstrijd wie de mooiste baby heeft, de cheerleadercompetitie, de talentenjacht, het vistoernooi. Er zijn foodtrucks met gefrituurd eten, stands met zelfgemaakte juwelen, kaarsen, zeepjes. Er is een benefietmaaltijd in het dorpshuis, er zijn plastic borden met gefrituurde kippenvleugels en kippenlever. De festiviteiten gaan door als de avond valt en Main Street wordt omgetoverd tot een dansvloer. Een band speelt oude rocknummers, Summer of ’69 schalt over Amsterdam. Kinderen verkopen lichtgevende armbandjes en limonade. Zelfs de ouderen dansen mee op straat. DeAnna Johnston Hutton, die de parade organiseert, geeft me een oranje T-shirt met een windmolentje erop en de tekst AMSTERDAM STRONG. ‘Een souvenir’, zegt ze. En dan stelt ze me voor aan de bankier van het stadje, die bijna alle panden in Main Street heeft opgekocht. ‘Ik heb geluk’, zeg ik, terwijl we vanaf de stoep 192

naar de festiviteiten kijken, ‘dit moet wel het grootste evenement van het jaar zijn!’ ‘Het énige evenement van het jaar’, corrigeert de bankier. ‘Wat je nu ziet is een huls.’ Hij gebaart naar de gevels. ‘Als je het nuchter bekijkt, is deze stad dood.’ En ik hoor weer het verhaal van zoveel andere stadjes hier: de Walmart kwam, de winkels gingen weg, en ze zullen niet meer terugkomen. Ik vraag hem of het klopt dat hij alle panden in de Main Street heeft opgekocht. En waarom dan, het lijkt me een slechte investering. ‘Tough question’, zegt hij. ‘Omdat ik het zelf belangrijk vind dat het bewaard blijft.’ Zijn vader was hier al bankier, hij voelt zich verbonden met de plek. ‘En het is een hechte gemeenschap.’ En dan zegt hij peinzend: ‘Je weet nooit, misschien dat er ooit technologische of maatschappelijke veranderingen komen waardoor dit weer een aantrekkelijke plek wordt.’ Zo heeft hij de daken van de bakstenen panden met metaal laten bekleden, zodat ze in elk geval niet verder vervallen raken, en nog makkelijk veertig jaar meekunnen zonder al te veel onderhoud. Amsterdam als een lichaam, denk ik. Een bevroren lichaam dat wacht totdat de techniek zo vergevorderd is, dat het weer tot leven kan komen. De band speelt Johnny B. Goode van Chuck Berry. Halverwege, over een drumsolo heen, vraagt de zanger applaus voor een marinier in het publiek, die even terug is met verlof. Ik ga op de stoep zitten met een flesje limonade. Heeft de bankier gelijk? Is dit een huls? Is Amsterdam deze nacht een Potemkin-dorp, een eendaags feest, opgetrokken om de stad die verdwenen is tegelijk te vieren en te betreuren? Ik denk aan een krantenknipsel dat ik eerder die dag vond in het lokale museum. Het was geschreven in de jaren dertig, toen 193

Amsterdam nog een eigen dagblad had, de Border Banner. ‘Hail the small town!’, zo luidde de kop boven het voorpagina-artikel. ‘Leve het dorp!’ Daaronder: ‘We herinneren ons hoe jaren geleden woorden als ‘provinciaaltje’ (‘hick’) en ‘boerenpummel’ (‘rube’) nog algemeen gebruikt werden. En hoe het de gewoonte van grotere steden was zich superieur te gedragen richting de zogenaamde ‘plattelandsgemeenschappen’. Die dagen zijn gelukkig voorbij.’ En verderop: ‘De gedesillusioneerde mensen die dachten dat het de felle lichten waren die het leven de moeite waard maken, zullen snel weer terugkeren naar het platteland, gretig grijpend naar de vrede, oprechtheid, integriteit en de blijdschap die daar vertoeft waar nabuurschap nog mogelijk is.’ Het hoofdredactioneel commentaar lijkt vanavond, tachtig jaar later, te kloppen als een bus. Ik zie oprechte blijdschap en innige nabuurschap. Voor me wordt wild en schokkerig gedanst door de diehards van de reünie. Ze hebben lichtgevende armbandjes om, groen en geel en roze. Vroeger werden ze boerenpummels genoemd, deze plattelandsbewoners, tegenwoordig misschien deplorables. Normaal loopt hier misschien geen kip. Maar vanavond is deze straat van hen en ze zullen het laten weten ook. Ze dansen tot de dode stenen leven. De Jubilee druipt van de nostalgie, zeker, maar wat is er mis met weemoed naar een tijd dat er hier nog fatsoenlijke banen waren? En ja, dan moet je terug naar de jaren vijftig.87 Maar kan die tijd écht niet worden teruggedraaid? Is het echt zo’n absurd verlangen om hier weer één fabriek voor visgerei neer te zetten, zoals vroeger, in plaats van hengels te laten maken door kinderhanden in Azië? Donald Trump sprak niet alleen haattaal, maar in hetzelfde pakket beloofde hij de steenkolenmijnen tot leven te wekken, de wegen te repareren en de Main Streets op te kalefateren. Hij gaf de inwo194

ners van het vergeten platteland hoop, trots en zondebokken. Ik kan me voorstellen waarom driekwart van de Amsterdammers op hem heeft gestemd, maar de kolenmijnen zijn een jaar later nog even dicht. Er zullen vast ook wel racisten wonen in Amsterdam, zoals overal, ik zag ergens het woord ‘nigger’ gekalkt op een wegafscheiding – maar het is zeker niet de grondtoon hier. Trumps naam valt zelden, trouwens. Het is een verademing: in Nederland lijken ze veel meer met hem bezig, hier zijn mensen aan het overleven. Geld inzamelen voor elkaar. De oude bioscoop afstoffen en in ere herstellen. Samen een feest organiseren. Terwijl de rock-’n-roll doorgaat en ik aan mijn rietje zuig, krijg ik zowaar heimwee naar een plek waar ik nooit eerder ben geweest. Want de Amsterdammers bezitten iets wat ikzelf niet heb. Noem het een sense of place. Een verbondenheid met de grond waar je voorouders woonden. Wat voor mij the middle of nowhere lijkt, kapotte gebouwen, is voor hen heilige grond. Misschien idealiseer ik als stedeling het plattelandsleven te veel (ongeveer zoals Kerouac toen hij even rondliep in die ‘kleurlingenwijk’ in Denver). Maar ook dit heb ik tig keer gezien: daar waar de toestand vooraf enkel tragisch leek, trof ik juist de meest optimistische mensen. Juist waar de nood het hoogst is, vond ik ook de grootste veerkracht. En dit optimisme is meer dan een pose, meer dan een naïef geloof in wederopstanding. Ik las op Twitter eens een opmerking die me aan het denken zette: dat het neoliberalisme slecht samengaat met wortels. En dat een vrije markt het best floreert als mensen los zand zijn, flexibel, mobiel. Hier, op dit feest, geven ze dat gedachtegoed in elk geval een dikke vinger. Dit is juist een ode aan wortels, het is een straatprotest, een lovefest. Op deze avond in Amsterdam zie ik hoe je een Main Street tot leven wekt, maar dan zonder haat. 195

Het geluid van voeten op asfalt

Als ik bij het krieken van de dag Amsterdam verlaat, zijn vrijwilligers op Main Street al bezig plastic bekers en ander afval op te rapen. Ik zwaai en ga de snelweg op. Het is stralend nazomerweer, de weg is leeg. Op de radio klinken weer dominees. Tijdens een tussenstop app ik met wat vrienden in St. Louis. Ik spreek met Austin af elkaar vanavond te treffen, bij de voet van het standbeeld van St. Louis in Forest Park. Ik verheug me op het weerzien, er is veel om over bij te praten. En hij brengt ongetwijfeld een koelbox met Budweisers mee. Maar intussen volg ik ook berichten op Twitter en Facebook over de protesten die er gaande zijn in St. Louis. Het is bijna drie jaar na ‘Ferguson’, en opnieuw zijn er rellen en protesten vanwege de vrijspraak van een agent die een zwarte man doodschoot. In de vroege avond is er een stilteprotest gepland in het centrum, zie ik, in een straat nabij het politiebureau. Ik ga erheen in korte broek, Tony is er ook. Een paar dagen terug zat hij nog een nacht in de cel. Hij is al meer dan tien dagen op rij aan het demonstreren (of eigenlijk al drie jaar). ‘We werden als vee opgeveegd bij de laatste demonstratie’, vertelt hij me. Vergeleken met drie jaar geleden treedt de politie alleen maar harder op. Ze blokkeerde straten van twee kanten en pakte iedereen op die zich daartussen bevond. Er werd een lokale journalist opgepakt en mis197

handeld, er werd een luchtmachtofficier in de boeien geslagen die daar toevallig woonde. Allemaal hebben ze hetzelfde proces-verbaal gekregen: failure to disperse, weigeren om uiteen te gaan. Tony heeft nog blauwe plekken op zijn rug van de wapenstok van een agent. Toch oogt hij niet moedeloos. Onder de nieuwe gouverneur, een adept van Donald Trump, mag de politie dan harder optreden, hij is wel wat gewend. In St. Louis gingen mensen al de straat op ver vóór Trump. Onder president Obama werden ze hier ook al met traangas bespoten. Een stad van de toekomst, inderdaad. Het is dan ook een langetermijngevecht, weet Tony. Hij strijdt tegen de fundamentele ongelijkheid, de oerzonde van Amerika. En dat kost jaren. In Birmingham, Alabama was het destijds ook niet in een middag gepiept. Wat dat betreft hebben die willekeurige arrestaties van de afgelopen dagen een voordeel: veel inwoners van St. Louis beseffen nu pas dat er bij deze protesten meer op het spel staat dan de rechten van een specifieke groep. Als ook een journalist en officier opgepakt worden, dan is er echt iets mis. Als je onrecht op z’n beloop laat, omdat je denkt dat het jou niet aangaat, zal iedereen op den duur de sjaak zijn. We zitten in hetzelfde schuitje. Er is een oud gedicht waar ik aan denk. ‘Let America Be America Again’, heet het, van de zwarte Amerikaanse dichter Langston Hughes. De titel klinkt bijna hetzelfde als Make America Great Again, de verkiezingsslogan van Trump. Maar de portee is anders. Hughes schrijft: ‘America never was America to me’, en: ‘There’s never been equality for me / Nor freedom in this “homeland of the free.”’ Dat geldt niet alleen voor hemzelf: I am the poor white, fooled and pushed apart, I am the Negro bearing slavery’s scars. 198

I am the red man driven from the land, I am the immigrant clutching the hope I seek– And finding only the same old stupid plan Of dog eat dog, of mighty crush the weak. I am the young man, full of strength and hope, Tangled in that ancient endless chain Of profit, power, gain, of grab the land! Of grab the gold! Of grab the ways of satisfying need! Of work the men! Of take the pay! Of owning everything for one’s own greed!88 Amerika is het land van de allermooiste belofte, namelijk die van vrijheid. Ze moet alleen nog worden ingelost. En of het komt door de gebeurtenissen van de afgelopen tijd weet ik niet, maar de groep demonstranten die zich hier vanavond verzamelt, lijkt veel gemengder dan bij de protesten die ik eerder meemaakte. Ik zie veel nieuwe gezichten, veel meer witte gezichten ook. Terwijl de menigte groeit komt Chuck aanlopen, ik heb hem geappt dat ik hier ben. Mouwloos shirt, kaalgeschoren hoofd, nieuwe sneakers. We praten vlug bij, want de organisatoren van het protest zijn de menigte al in het gelid aan het zetten voor een stille tocht. Chuck woont nog altijd in Baden, maar is inmiddels afgestudeerd, hoor ik, en heeft nu een deeltijdbaan als assistent-professor aan de filosofiefaculteit, hij geeft het eerstejaarscollege Introduction to Philosophy. Het is beter werk dan hij ooit heeft gehad. Chuck toont me een nieuwe bundel die hij net heeft geschreven: Jim CroMagnon Man. De bundel bestaat uit een serie overpeinzingen en gedichten – of beter gezegd tirades – van een racistische witte man. Op het omslag staat een portret van Trump, getekend door Chuck zelf. De nieuwe president heeft racisten weer 199

vleugels gegeven, zegt Chuck, maar zijn white supremacy heeft eeuwenoude wortels. Ik blader staand wat door het boekje en zie dat het motto ontleend is aan een racistische verhandeling over witte superioriteit, geschreven door ‘onze’ Europese verlichtingsfilosoof Immanuel Kant: ‘Die Menschheit ist in ihrer größten Vollkommenheit in der Rasse der Weißen. Die gelben Indianer haben schon ein geringeres Talent. Die Neger sind weit tiefer.’89 De menigte groeit verder. Een paar meter van ons vandaan loopt een zwarte man met een automatisch geweer tussen de demonstranten. Dat mag van de wet, maar je moet wel lef hebben om dat te doen, als zwarte man, met zoveel politie. Toch is dat precies waarom hij dit doet, zegt Chuck: hij eist het recht op dat iedereen heeft. Ik vraag Chuck of hij ook een wapen bij zich heeft. Hij trekt zijn shirt even omhoog en ik zie het Smith & Wesson-pistool in de holster aan zijn riem hangen. Terwijl we staan te kletsen, komt een van de organisatoren op ons af en plakt zonder iets te zeggen een stuk blauwe tape over onze monden. Pas dan zien we dat de meeste van de honderden aanwezigen al zo beplakt zijn, en in formatie staan opgesteld. Het is stil geworden. We beginnen te lopen, dwars over de brede weg, gevolgd door politie met zwaailicht maar zonder sirene, alleen het geluid van schoeisel op asfalt – het geluid uit het beroemde citaat van Martin Luther King: ‘There is no noise as powerful as the sound of the marching feet of a determined people.’ Chuck heeft zich ook aangesloten, ik aarzel. Ik moet zo naar het park, naar Austin. Ik loop een klein stukje mee op en blijf daarna nog even kijken naar de menigte die wegmarcheert in het laatste avondlicht, met op de achtergrond de goudkleurig fonkelende Arch van St. Louis. 200

Verantwoording en dankwoord

Van de zomer van 2014 tot en met de zomer van 2016 schreef ik vanuit St. Louis over ‘Klein Amerika’ voor De Correspondent. Uit die verhalen is later dit boek gegroeid. Ze zijn terug te lezen op decorrespondent.nl/arjenvanveelen. Alle verhalen heb ik grondig bewerkt en aangevuld met nieuw onderzoek. Omwille van de verhaallijn heb ik de oorspronkelijke volgorde van verschijning op enkele plaatsen in dit boek aangepast. Daarnaast heb ik voor dit boek in 2017 twee reizen terug naar Missouri gemaakt. Ik ben het Nederlands Letterenfonds erkentelijk voor een reisbijdrage die ik hiervoor ontving. Enkele delen zijn, in geheel andere vorm, gepubliceerd in De Groene Amsterdammer, Das Magazin en NRC Handelsblad. Veel mensen hebben me geholpen dit boek beter te maken. Milou Klein Lankhorst was enthousiast over mijn plan en scherpte mijn ideeën erover aan. Andreas Jonkers stelde, zoals altijd, de juiste vragen bij de tekst. Harminke Medendorp maakte het boek dunner, mooier en duidelijker. Annelieke Tillema viste vele fouten uit de tekst. Leon Postma en Leon de Korte vingen mijn woorden in beeld. Jonathan Lewis leerde me de kunst van concentratie. Veel inwoners van St. Louis hebben mijn blik op de stad gevormd, met name Sarah Kendzior via haar boek The View from Flyover Country. Dispatches from the Forgotten America. Marc Chavannes, Clarice Gargard, Sjoerd de Jong en Erica Moore lazen 201

mee tijdens het schrijven: zij hebben me behoed voor fouten en misinterpretaties. Eventuele onvolkomenheden komen uiteraard op mijn conto.

202

Bronnen

Dit land maakt me bang 1 ‘Crossing a St. Louis street that divides communities’, BBC News, 14 maart 2012. 2 ‘A child born in Clayton can expect to live 18 years longer than a child born in the Jeff-Vander-Lou neighborhood in North St. Louis.’ Aldus For the Sake of All (2015), een onderzoek naar ongelijkheid en gezondheid van de Washington University in St. Louis en de Saint Louis University, zie forthesakeofall.org.

Amerikanen lopen niet 3 Of in elk geval lopen ze heel weinig, blijkt uit onderzoek met stappentellers. Inwoners van de VS lopen het minst van alle geïndustrialiseerde landen. Amerikanen zetten per dag gemiddeld ongeveer de helft minder stappen dan bijvoorbeeld Australiërs. ‘In America a pedestrian is someone who has just parked their car’, aldus Tom Vanderbilt in ‘The Crisis in American Walking. How we got off the pedestrian path’, slate.com, 10 april 2012. 4 Van alle grote steden kent St. Louis de relatief grootste afname van de bevolking, gemeten vanaf de piek. In St. Louis daalde de bevolking met 63 procent, nummers twee en drie zijn Detroit, 203

Michigan en Youngstown, Ohio, met elk ongeveer 62 procent daling. Bron: ‘List of shrinking cities in the United States’, Wikipedia.

Een complete Amerika-ondeskundige 5 Nikole Hannah-Jones, ‘School Segregation, the Continuing Tragedy of Ferguson’, ProPublica.org, 19 december 2014.  6 Het radioprogramma This American Life wijdde een reportage aan het mislukte initiatief: ‘The Problem We All Live With’, door Nikole Hannah-Jones (2015). 7 De verdiensten van de burgerrechtenbeweging zijn grotendeels gestagneerd of zelfs teruggedraaid, aldus een recente studie van de Eisenhower Foundation. In de afgelopen halve eeuw groeide het aantal kinderen in armoede van 16 naar 21 procent, groeide het aantal gevangenen veel sneller dan de bevolking (terwijl zwarte Amerikaanse mannen nu bijna zes keer meer kans op gevangenschap hadden dan witte mannen), raakten scholen weer gesegregeerd en nam het geweld vanuit extreemrechts toe. Bron: ‘Half-century of US civil rights gains have stalled or reversed, report finds’, The Guardian, 27 februari 2018. 8 ‘Fears that the victims might rise up and take revenge are deeply rooted in American culture, with reverberations to the present’, aldus Noam Chomsky in een interview (‘Noam Chomsky on the Roots of American Racism’, The New York Times, 18 maart 2015). 9 Gemiddeld vijftien keer per jaar schiet de politie van St. Louis City een burger neer, gemeten over de periode 2010 tot en met 2016. Niet al die schietpartijen hebben een dodelijke afloop; dat cijfer varieert tussen de vier à acht per jaar. St. Louis heeft daarmee per hoofd van de bevolking het hoogste aantal gevallen van politiegeweld in de VS. (Bron: ‘Shot by cops and forgotten’, Vice 204

News, 11 december 2017.) In heel de VS doodde de politie in 2015 ongeveer 1.150 burgers, ofwel 95 per maand (bron: onderzoek ‘The Counted’ van The Guardian).

De hoofdstad van de witte beschaving 10 Voor de schaduwkanten van de Arch baseer ik me op: Tracy Campbell, The Gateway Arch: A Biography, Yale University Press (2014). 11 Tef Poe, ‘Ten Disturbingly Racist Things About St. Louis’, The Riverfront Times, 5 december 2013. 12 ‘Dred Scott v. Sandford’, Wikipedia. 13 Adrian Jawort, ‘The Declaration of Independence – Except for ‘Indian Savages’’, indiancountrymedianetwork.com, 23 september 2017. 14 Ik vermijd het woord ‘indianen’ in dit boek zo veel mogelijk, omdat het onduidelijk is. Het woord is waarschijnlijk terug te voeren op een historisch misverstand: Columbus dacht dat hij India bereikt had. ‘Indianen’ suggereert bovendien dat er één monolithische groep is, terwijl de oorspronkelijke bevolking van de VS juist verdeeld is over honderden, heel uiteenlopende, groepen en naties. Liefst noem ik de betreffende groep daarom bij de eigen naam (bijvoorbeeld ‘de Osage’). Voor de verzamelnaam bestaan er in de VS verschillende opties. Zoals Native Americans, American Indians of Indigenous Americans. Onder de oorspronkelijke inwoners bestaat er geen overeenstemming over het beste etiket (logisch, want ze verschillen onderling veel; en de wens om ze als één groep te etiketteren is sowieso niet de hunne). Daarom kies ik zo veel als mogelijk voor het neutrale en heldere ‘oorspronkelijke inwoners’. Zie onder meer: ‘Why are American Indians and Alaska Natives also referred to as Native Americans?’, Bureau of Indian Affairs, 205

bia.gov/frequently-asked-questions, ‘Five myths about American Indians’, The Washington Post, 22 november 2017 en Amanda Blackhorse, ‘Native American? American Indian? Nope. Refer to Us By Our Tribe, Nation’, indiancountrymedianetwork.com, 14 augustus 2017. 15 J. Frederick Fausz beschrijft deze relatief utopische Franse tijd in zijn boek Founding St. Louis: First City of the New West (2011). 16 ‘St. Louis hosts convention in 1869 in pitch to become nation’s capital’, St. Louis Post-Dispatch, 20 oktober 2012. 17 ‘X-rays, ‘fax machines’ and ice cream cones debut at 1904 World’s Fair’, The Source, Washington University in St. Louis, 7 april 2004. 18 ‘Olympic-Sized Racism. Remembering the 1904 games, where Indians, Pygmies, and other “savages” faced off in the interest of science’, slate.com, 21 augustus 2008. 19 ‘List of lowest-income places in the United States’, Wikipedia. 20 ‘Study ranks St. Louis as one of 10 worst segregated cities’, St. Louis Post-Dispatch, 24 juli 2017. 21 ‘St. Louis No. 1 In Nation For Chlamydia, No. 2 For Gonorrhea’, St. Louis Public Radio, 16 december 2014 (news.stlpublicradio.org). 22 ‘St. Louis area has highest rate of opioid addiction, overdose deaths in state’, ktrs.com, 20 september 2016. 23 ‘St. Louis Is the Worst City in the U.S. for Young Families, Study Says’, The Riverfront Times, 23 februari 2016. 24 ‘Breathe Uneasy: St. Louis Ranked Worst City for Asthma’, The Riverfront Times, 25 maart 2009; ‘Top 14 Dirtiest Cities In The US’, citiesjournal.com, 20 februari 2014. 25 ‘FBI data ranks St. Louis as most violent city in U.S.’, kmov.com, 9 februari 2014. 26 In St. Louis zie je dezelfde patronen als in veel Amerikaanse steden, alleen extremer, waardoor je ze makkelijker kunt bestuderen – aldus Colin Gordon, van de al eerder aangehaalde 206

studie Mapping Decline. Hij citeert een anonieme commentator: ‘St. Louis is not a typical city, but, like a Eugene O’Neill play, it shows a general condition in a stark and dramatic form.’ 

Geen kauwgom kauwen voor de rechter 27 ‘Factcheck: Sagging Pants. Was the fashion of sagging one’s pants born of a prison mode of signaling sexual availability?’, snopes. com, 27 augustus 2011. 28 ‘Why half of Americans can’t come up with $400 in an emergency’, USA Today, 6 oktober 2017. 29 Radley Balko, ‘How municipalities in St. Louis County, Mo., profit from poverty’, The Washington Post, 3 september 2014. 30 ‘Driving while black: one of the reasons tensions are so high in St. Louis’, Fusion.tv, 10 oktober 2014. 31 Josh Sanburn, ‘Missouri Town Sued After Citing Residents for Saggy Pants, Mismatched Curtains’, Time, 5 november 2015. 32 Aldus een onderzoeksrapport van advocatengroep ArchCity Defenders: Municipal Courts White Paper, november 2014. 33 ‘The Economics of Ferguson: Emerson Electric, Municipal Fines, Discriminatory Policing’, The Atlantic, 26 april 2015.

Boodschappen doen aan de Road of Dreams 34 Jennifer Allford, ‘Route 66 might be iconic, but the real story – one of American Indians – has been lost along the way’, mic.com, 9 maart 2018. Een gedegen reisgids over de Amerikaanse indianen en de Route 66 is te vinden via www.americanindiansandroute66. com.

207

35 ‘Endangered Site: Historic Route 66, U.S.A.’, Smithsonian Magazine, maart 2009. 36 Blijkt uit de ‘Route 66 Economic Impact Study’ van David Listokin, econoom aan Rutgers University (2011). 37 ‘The new Main Street, USA is a strip mall of dollar stores, pawn shops, check cashing centers and payday loan outlets’, schrijft Sarah Kendzior (‘The real reason Ferguson is boarding up its storefronts’, quartz. com, 17 november 2014). 38 ‘Rise in Loans Linked to Cars Is Hurting Poor’, The New York Times, 25 december 2014; en: ‘The US payday loans crisis: borrow $100 to make ends meet, owe 36 times that sum’, The Guardian, 9 mei 2015. 39 ‘Transportation Emerges as Crucial to Escaping Poverty’, The New York Times, 7 mei 2015. 40 Aldus een onderzoek van The U.S. Census Bureau, het Amerikaanse CBS. Via: ‘Low-Income Americans Walk and Bike to Work the Most’, Streetsblog USA, 8 mei 2014. 41 ‘Car Ownership in U.S. Cities’, governing.com. 42 ‘The Transportation System: Benefits Beyond Mobility St. Louis County, Missouri’, stlouisco.com. En: ‘Why the Fight for Better Transit is Part of the Fight for Racial Equity’, citylab.com, 13 oktober 2017.

Als Jack Kerouac zwart was 43 De vertaling van Guido Golüke uit 1988 (De Bezige Bij). 44 ‘When Did the Word Negro Become Taboo?’, slate.com, 11 januari 2010. 45 De betreffende dagboekfragmenten zijn gepubliceerd in The New Yorker: ‘Kerouac: On the Road Again’, 22 juni 1998. 46 Alle delen van The American Guides Series zijn tegenwoordig online beschikbaar via archive.org. 208

47 Zie ook: ‘Romantic Racism in Jack Kerouac’s On the Road’, studiepaper door J. Mitchell op academia.org (2016). 48 ‘Josephine Baker returns, rips St. Louis’ racial discrimination’, The St. Louis Post-Dispatch, 5 februari 2012. 49 Voor het ‘reconstrueren’ van zijn denkbeeldige roadtrip baseer ik me op ‘Why Black Americans Are Not Nostalgic for Route 66’, The Atlantic, 3 november 2016. 50 ‘Driving While Black: The Car and Race Relations in Modern America’, door Thomas J. Sugrue, gepubliceerd op autolife.umd. umich.edu (publicatiedatum onbekend). 51 ‘Why Black Americans Are Not Nostalgic for Route 66’, The Atlantic, 3 november 2016. 52 Alle uitgaven zijn gedigitaliseerd en toegankelijk via The New York Public Library, digital collections: digitalcollections.nypl.org. 53 ‘From the Green Book to Facebook, how black people still need to outwit racists in rural America’, The Guardian, 21 maart 2018. 54 ‘NAACP Missouri travel advisory is the first issued for a state’, cnn. com, 2 augustus 2017.

De Amerikanen die wel lopen 55 ‘Investigation of the Ferguson Police Department’, United States Department of Justice Civil Rights Division, justice.gov, 4 maart 2015. 56 ‘The risks of walking while black in Ferguson’, The Washington Post, 4 maart 2015.

209

Vrienden maken in St. Louis 57 Informele tentdorpjes voor daklozen zijn bepaald geen uitzondering in de VS. Ze zijn vanaf eind jaren tachtig een constante in veel grote steden. Maar soms duiken ze opeens weer op in het nieuws. Een paar jaar terug, bijvoorbeeld, op het hoogtepunt van de huizencrisis. Kranten schreven dat de ‘Hoovervilles’ weer terug zouden zijn – de sloppenwijken uit de jaren dertig van de vorige eeuw (vernoemd naar president Herbert Hoover). Maar die tentstadjes waren er al jaren vóór de crisis. En nu de crisis officieel voorbij is, zijn ze er nog steeds. Ze zijn zelfs in opkomst, volgens het rapport Welcome Home. The Rise of Tent Cities in the United States (2014) van de Yale Law School. De onderzoekers telden honderd tentsteden in de VS.

Vuurwerk of schoten 58 De wapenwet van Missouri is inmiddels verder versoepeld: sinds januari 2017 mag je ook zonder vergunning een wapen onder je kleren dragen en hoef je er geen training voor af te leggen. 59 ‘Rise in Murders Has St. Louis Debating Why’, The New York Times, 10 februari 2015. 60 ‘Grasping for change on America’s most violent streets’, The Guardian, 10 januari 2017. 61 ‘Crime up after Ferguson and more police needed, top St. Louis area chiefs say’, St. Louis Post-Dispatch, 15 november 2014.

210

Dominee in de vallei des doods 62 Michelle Alexander, The New Jim Crow. Mass Incarceration in the Age of Colorblindness (2010). 63 ‘The Numbers Behind America’s Epidemic’, The New York Times, 30 oktober 2015.

De hut in het heartland 64 ‘Trail of Tears’, Wikipedia. 65 ‘The last days of a white world’, The Guardian, 3 september 2000.

Een verrassing voor Donald Trump 66 ‘How St. Louis Stopped Donald Trump’, The Riverfront Times, 14 maart 2016.

Kerst, kip en kapitalisme 67 Aldus het artikel ‘The Roots of Route 66’ in The Atlantic, 3 november 2016. 68 ‘Relations Improve, But Tension Remains for Immigrants in Southwest Missouri Town’, kbia.org, 20 april 2015. 69 ‘In A Small Missouri Town, Immigrants Turn To Schools For Help’, npr.org, 10 december 2013. 70 ‘Expert: Refugee ‘Chain Migration’ Puts Foreign Labor First’, breitbart.com, 7 februari 2017. 71 ‘Exploitation and Abuse at the Chicken Plant’, The New Yorker, 8 mei 2017. 211

72 ‘NOT Made in America: Top 10 Ways Walmart Destroys US’, demos.org, 2 juli 2012. 73 ‘Walmart Workers Cost Taxpayers $6.2 Billion In Public Assistance’, forbes.com, 15 april 2014. 74 ‘Fact check: Bernie Sanders says Walmart heirs own more wealth than bottom 40 percent of Americans’, Politifact, 31 juli 2012. 75 Jesse Katz, ‘The Chicken Trail’, The Los Angeles Times, 10 november 1996. 76 Vincent Hunink, ‘Een oud-Romeinse boerenpesto: het moretum’, Hermeneus, 76, 2004.

Een storm op de Missouri 77 Roberta Conner, ‘Our people have always been here’, in: Alvin M. Josephy, jr. (Ed.), Lewis and Clark Through Indian Eyes. Nine Indian Writers on the Legacy of the Expedition (2006). 78 Timothy R. Pauketat, Cahokia: Ancient America’s Great City on the Mississippi (2010). 79 J. Frederick Fausz, Founding St. Louis: First City of the New West (2011). 80 In: Alvin M. Josephy, jr. (ed.), Lewis and Clark Through Indian Eyes. Nine Indian Writers on the Legacy of the Expedition (2006). 81 ‘This nation was founded on the idea that some lives don’t matter. Freedom and justice for some, not all. That’s the foundation. Yes, progress has been made in some respects, but it hasn’t come easy. There’s an unfinished revolution waiting to be won. ’Op: facebook.com/ Michelle-Alexander. 82 Het begint al met die zwarte huid, ‘that immovable veil of black which covers all the emotions of the other race’ (‘die onbeweeglijke sluier van zwart die alle emoties van het andere ras bedekt’). Zwarte mannen vinden hun eigen ras ook lelijk, stelt Jefferson, ze geven zelf ook de 212

voorkeur aan witte vrouwen, ‘net zoals orang-oetans zwarte, menselijke vrouwen prefereren boven hun eigen soort’. En zwarte mensen zijn ‘in reason much inferior’. De meeste zullen bijvoorbeeld nooit in staat zijn om Euclides te snappen. (Uit: Thomas Jefferson, ‘Notes on the state of Virginia’, op: archive.org.) 83 ‘Thomas Jefferson to Alexander von Humboldt’, 6 december 1813, op: founders.archives.gov. 84 ‘Thomas Jefferson to John Adams’, 11 juni 1812, op: founders. archives.gov.

Toerist in eigen land 85 ‘Nationale ombudsman: “Politie die erop los timmert, is probleem”’, omroepwest.nl, 20 oktober 2013.

Een straatfeest op Main Street 86 Thomas Frank, ‘The intolerance of the left: Trump’s win as seen from Walt Disney’s hometown’, The Guardian, 27 januari 2017. 87 ‘There is nothing un-progressive about wanting your town to thrive, about recognizing that it isn’t thriving today, about figuring out that the mid-century, liberal way worked better’, aldus de in Missouri geboren journalist Thomas Frank recent. (Thomas Frank, ‘The intolerance of the left: Trump’s win as seen from Walt Disney’s hometown’, The Guardian, 27 januari 2017.)

213

Het geluid van voeten op asfalt 88 Langston Hughes (1902 - 1967) schreef ‘Let America Be America Again’ in 1935. Het verscheen voor het eerst in 1936 in Esquire Magazine. Uit: The Collected Poems of Langston Hughes (1994). 89 Uit Immanuel Kants Von den verschiedenen Rassen der Menschen (1775), waarin Kant zijn racisme van een natuurwetenschappelijk fundament probeert te voorzien.

214

Meer boeken over de grote ontwikkelingen van deze tijd?

Ga naar www.decorrespondent.nl/boeken