Τρότσκι : 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης [PDF]

Zitiervorschau

Τόνι Κλιφ

Τρότσκι 2. Το ξίφ ο ς της επανάστασης 1917-1923

2

1917-1923

To ξίφ ο ς ■της cna νάστασης

ΤΡΟΤΖΚΙ

Tony Cliff

Trotsky 2. 1917-1923 The Sword of the Revolution

Bookmarks, London 1990

ISBN: 978-960-7967-51-0 www.mandstiko.gr ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΜΑΡΞΙΣΤΙΚΟ ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ ΕΡΓΑΤΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΑΘΗΝΑ: ΤΘ 8161, 100 10. Αθήνα ΛΕΥΚΩΣΙΑ: ΤΚ 7280, Λευκωσία Τυπώθηκε τον Γενάρη του 2010 σε 1000 αντίτυπα Μετάφραση-πρόλογος: Λέανδρος Μπόλαρης Επιμέλεια: Κώστας Πίττας Φιλολογική επιμέλεια: Σταυρούλα Πανίδου Εξώφυλλο, σελιδοποίηση: Παντελής Γαβριηλίδης Εκτύπωση: Αφοί Παππά ΑΕΒΕ, Πλαστήρα 256 Αγ. Ανάργυροι ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ ΑΘΗΝΑ: ΜΑΡΞΙΣΤΙΚΟ ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ Φειδίου 14-16, Τ.Κ.10678, τηλ.: 210 5247584 [email protected]

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Πρόλογος του μεταφραστή

__

Εισαγωγή Κεφάλαιο 1 Η εδραίωση της σοβιετικής εξουσίας ___ Το Συνέδριο των Σοβιέτ Προς μια κυβέρνηση συνασπισμού; Η αρχή της Κόκκινης Τρομοκρατίας Κεφάλαιο 2 Η ειρήνη του Μπρεστ-Λιτόφσκ Διαφωνίες στη μπολσεβίκικη ηγεσία Οι σκληροί όροι της συνθήκης ειρήνης Διαπραγματεύσεις με τη Γαλλία και τη Βρετανία Μπορούσε να πετύχει η τακτική του Τρότσκι «ούτε πόλεμος ού­ τε ειρήνη»; Κεφάλαιο 3 Το κτίσιμο του Κόκκινου Στρατού Οι στρατιωτικές γνώσεις του Τρότσκι Μαθαίνοντας από την ιστορία Η κυριαρχία της πολιτικής

Τόνι Κλιφ Κεφάλαιο 4 Η δομή του Κόκκινου Στρατού Η εκλογή των αξιωματικών

84

Προς την εφαρμογή της επιστράτευσης Μαζικές λιποταξίες Ο ρόλος των εργατών και των κομμουνιστών Η χρησιμοποίηση πρώην τσαρικών αξιωματικών Εντάσεις ανάμεσα στους τσαρικούς αξιωματικούς και τη βάση του Κόκκινου Στρατού Οι επίτροποι Κεφάλαιο 5 Το πνεύμα του Κόκκινου Στρατού _________ Το διεθνιστικό πνεύμα του Κόκκινου Στρατού

105

Επαναστατική πειθαρχία Ο αγώνας για την αλήθεια Εντάσεις στον Κόκκινο Στρατό Κεφάλαιο 6 Ο Κόκκινος Στρατός παίρνει το βάπτισμα του πυρός Σβιαζσκ

116

Το θωρακισμένο τρένο του Τρότσκι Ο στρατός και η κοινωνία Κεφάλαιο 7 Η αντιπολίτευση ενάντια στον Τρότσκι μέσα στον Κόκκινο Στρατό Η πάλη ενάντια στη νοοτροπία του αντάρτικου Οι απαρχές της στρατιωτικής αντιπολίτευσης στον Τρότσκι μέ­ σα στο Κομμουνιστικό Κόμμα Ο Λένιν και το στρατιωτικό μέτωπο Το Όγδοο Συνέδριο -6-

127

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης Κεφάλαιο 8 Διαμάχες για τη στρατηγική του πολέμου Το νότιο μέτωπο Το κόκκινο ιππικό Η άμυνα της Πετρούπολης

160

Η πορεία στη Βαρσοβία Κεφάλαιο 9 Η συζήτηση για το στρατιωτικό δόγμα Στρατιωτική επιστήμη ή τέχνη;

180

Η περίπτωση του Τουχατσέφσκι Η ένοπλη πολιτοφυλακή Κεφάλαιο 10 Ο Κόκκινος Στρατός και η εμφάνιση της σταλινικής γραφειοκρατίας Κεφάλαιο 11 Ο Πολεμικός Κομμουνισμός σε αδιέξοδο ___________ Πείνα, επιδημίες και κρύο Τρότσκι: Υπέρμαχος της Νέας Οικονομικής Πολιτικής Οι στρατιές εργασίας Η στρατιωτικοποίηση της εργασίας Η Τσεκτράν Η αντιπαράθεση για τα συνδικάτα Οι απόψεις του Τρότσκι και του Μπουχάριν Η Εργατική Αντιπολίτευση Η Πλατφόρμα των Δέκα Το κλείσιμο της αντιπαράθεσης για τα συνδικάτα Πώς μπορούμε να εξηγήσουμε τη στάση του Τρότσκι απέναντι στα συνδικάτα; Μαζική δυσφορία Η Κρονστάνδη παίρνει τα όπλα Το αγροτικό Μπρεστ-Λιτόφσκ

200

207

Τόνι Κλιφ Κεφάλαιο 12 Η παρακμή του προλεταριάτου και η άνοδος της γραφειοκρατίας ___ Το προλεταριάτο εξαντλεί τον εαυτό του για χάρη του αγώνα Ο γραφειοκρατικός Λεβιάθαν Το πολιτικό μονοπώλιο των μπολσεβίκων Η μεταμόρφωση του κόμματος Αυξανόμενος συγκεντρωτισμός εξουσιών στο κόμμα Η πάλη για την υπεράσπιση της εσωκομματικής δημοκρατίας Η απαγόρευση των φραξιών Κεφάλαιο 13 Τα πρώτα βήματα της Κομμουνισπκής Διεθνούς Το Δεύτερο Συνέδριο της Κομιντέρν Κεφάλαιο 14 Η Κομιντέρν: Ο Τρότσκι διδάσκει στρατηγική και τακτική Το Τρίτο Συνέδριο Ο Τρότσκι και το Γαλλικό Κομμουνιστικό Κόμμα Συμπερασματικά Κεφάλαιο 15 Ο Λένιν ια ο Τρότσια ενώνουν τις δυνάμεις τους για να πολεμήσουν τη γραφειοκρατία «Σταματήστε την υποχώρηση» Η υπεράσπιση του μονοπωλίου στο εξωτερικό εμπόριο Το μπλοκ του Λένιν με τον Τρότσκι ενάντια στο μεγαλορώσικο σοβινισμό Ράμπκριν Η Διαθήκη του Λένιν

247

266

285

311

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης Κεφάλαιο 16 Ο Τρότσκι και η Τρόικα Ο Τρότσκι χρονοτριβεί Η εισήγηση του Τρότσκι για τη βιομηχανία Το αίνιγμα: Γιατί δε μίλησε ο Τρότσκι; Σημειώσεις

342

370

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης

Πρόλογος του μεταφραστή Ο δεύτερος τόμος της βιογραφίας του Τρότσκι από τον Τόνι Κλιφ καλύπτει την περίοδο από τη νίκη της Επανάστασης του Οκτώβρη του 1917 μέχρι τα μέσα του 1923. Ο τίτλος του τόμου «Το Ξίφος της Επανάστασης» ταιριάζει απόλυτα με αυτή την περίοδο της πολιτικής δράσης του Λέοντα Τρότσκι. Είναι η περίοδος που η εξουσία των σοβιέτ γνωρίζει μια σύντομη σταθεροποίηση και κατόπιν βρίσκεται αντιμέτωπη με τις πιο σοβαρές δοκιμασίες. Η υπογραφ ή της Συνθήκης Ειρήνης του Μ πρεστ-Λιτόφσκ την άνοιξη του 1918 - ύστερα από σοβαρές διχογνωμίες στο μπολσεβίκικο κόμμα και τα σοβιέτ - εξασφάλισε μόνο μια σύντο­ μη περίοδο ανάπαυλας για το νεαρό εργατικό κράτος. Από το καλο­ καίρι εκείνης της χρονιάς φουντώνει ο εμφύλιος πόλεμος. Για τρία σχε­ δόν χρόνια η εξουσία των σοβιέτ θα βρεθεί πολιορκημένη από τις αντεπαναστατικές στρατιές των «Λευκών», την ιμπεριαλιστική επέμ­ βαση της Δύσης - στρατεύματα από δεκατέσσερις χώρες προσπάθη­ σαν να πνίξουν την επανάσταση. Η επανάσταση βγήκε νικηφόρα από αυτή την αναμέτρηση. Απο­ φασιστικό ρόλο σε αυτή την έκβαση έπαιξε ο Τρότσκι. Ο Τρότσκι ως πρόεδρος του Σοβιέτ της Πετρούπολης ήταν ο οργανωτής της κατά­ ληψης της εξουσίας τον Οκτώβρη του 1917. Τώρα, μετά από τη θητεία του ως Επίτροπου του Λαού για τις Εξωτερικές Υποθέσεις, ανέλαβε την ηγεσία του Κόκκινου Στρατού των Εργατών και των Αγροτών. Υπήρξε ο οργανωτής, ο εμπνευστής του. Από μια σκιώδη δύναμη με­ - 11 -

Τόνι Κλιφ ρικών δεκάδων χιλιάδων εθελοντών στα πρώτα του βήματα, ο Κόκκι­ νος Στρατός έφτασε τα 5 εκατομμύρια άνδρες που υπεράσπισαν τη σοβιετική εξουσία σε μέτωπα χιλιάδων χιλιομέτρων. Ηταν ένα από τα κορυφαία επιτεύγματα της επαναστατικής δράσης του Τρότσκι. Ο Τόνι Κλιφ αφιερώνει ένα μεγάλο τμήμα αυτού του δεύτερου τό­ μου της πολιτικής βιογραφίας του Τρότσκι στον Κόκκινο Στρατό και τον εμφύλιο πόλεμο. Από μια άποψη ο δεύτερος τόμος της βιογραφίας του Τρότσκι από τον Κλιφ είναι και μια σύντομη ιστορία του ρώσικου εμφυλίου πολέμου, κάτι που έλειπε από την ελληνική βιβλιογραφία. Αυτό έχει ιδιαίτερη σημασία. Πρώτον, γιατί πρόκειται για μια από τις πιο «άγνωστες» περιόδους της ζωής και της δράσης του Τρότσκι. Όμως, υπάρχει κι ένας ακόμα λόγος. Ο εμφύλιος πόλεμος έπαιξε κα­ θοριστικό ρόλο στην πορεία που θα ακολουθούσε η επανάσταση τα επόμενα χρόνια. Δεν μπορούμε να κατανοήσουμε την άνοδο της γρα­ φειοκρατίας, τον εκφυλισμό της επανάστασης με τον οποίο συγκρούστηκε πρώτος ο Τρότσκι από το 1923 και μετά, αν δεν λάβουμε υπόψη το αποτύπωμα που άφησε στην κοινωνία και το κόμμα ο εμφύλιος πό­ λεμος. Στο τέλος του εμφυλίου πολέμου το σοβιετικό καθεστώς είχε μεί­ νει όρθιο, είχε νικήσει την αντεπανάσταση, αλλά η νίκη αυτή ήταν από πολλές απόψεις πύρρειος. Η οικονομική καταστροφή είχε πάρει βιβλι­ κές διαστάσεις. Η Πετρούπολη, το λίκνο της επανάστασης, το 1920 εί­ χε χάσει τα 2/3 του πληθυσμού που είχε το 1917. Η εργατική τάξη που είχε κάνει την Οκτωβριανή Επανάσταση, το 1920 ήταν πια μια κουρα­ σμένη σκιά του παλιού της εαυτού: «εμφανίζεται κάποια φορά στις στατιστικές αλλά ως τάξη δεν υφίσταται» όπως έγραφε εκείνη την πε­ ρίοδο ο Λένιν. Το κεφάλαιο αυτού του τόμου όπου ο Κλιφ παρουσιά­ ζει αυτή την εικόνα, έχει τίτλο «Η εργατική τάξη εξαντλεί τον εαυτό της για χάρη του αγώνα». Δεν πρόκειται για ρητορική υπερβολή. Η εξασθένιση της εργατικής τάξης σε μια κατεστραμμένη χώρα όπου κυριαρχούσαν οι μικρο-ιδιοκτήτες αγρότες, έβαλε τεράστιες πιέ­ σεις στο νεαρό εργατικό κράτος και στο μπολσεβίκικο κόμμα. Τις πιέ­ - 12 -

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης σεις τις έκανε ακόμα πιο άγριες η απομόνωση του καθεστώτος. Οι μπολσεβίκοι, κι όχι μόνο ο Τρότσκι, υπολόγιζαν στις νικηφόρες επα­ ναστάσεις στη Δύση και πάνω απ’ όλα στη Γερμανία. ΓΓ αυτό άλλωστε πήρανε την πρωτοβουλία για την ίδρυση της Τρίτης, Κομμουνιστικής Διεθνούς το 1919. Ο Τρότσκι συνέβαλε τόσο στην ίδρυση της Διε­ θνούς, όσο και στην προσπάθεια να εξοπλιστούν με επαναστατική στρατηγική και τακτική τα νεαρά κομμουνιστικά κόμματα που έκαναν τα πρώτα τους βήματα. Αλλά καμιά από τις επαναστάσεις εκείνης της περιόδου δεν εξελίχθηκε νικηφόρα. Η απομόνωση κι οι πιέσεις συνεχί­ ζονταν. Το κενό που άφηνε η υποχώρηση της εργατικής τάξης το γέμιζε η αναδυόμενη γραφειοκρατία. Η δημοκρατία των σοβιέτ αδυνάτιζε όσο η εργατική τάξη διασκορπιζόταν και αποσαθρωνόταν στη θύελλα του εμφυλίου, το κόμμα υποκαθιστούσε τα σοβιέτ και σιγά-σιγά ο κομμα­ τικός μηχανισμός υποκαθιστούσε την ίδια την κομματική δημοκρατία. Σήμερα, πολλοί στην αριστερά αναζητούν τις ρίζες του εκφυλι­ σμού και εν τέλει της ανατροπής της επανάστασης σε κάποιο ιδεολο­ γικό «προπατορικό αμάρτημα» των μπολσεβίκων, του Λένιν και του Τρότσκι. Ένα σωρό ερμηνείες προβάλλονται από αυτή την άποψη: Φταίνε υποτίθεται οι «ιεραρχικές δομές» του κόμματος, οι «τεχνοκρατικές», «οικονομίστικες» αντιλήψεις των μπολσεβίκων για την οικοδό­ μηση του σοσιαλισμού, μέχρι κι η «δίψα για την εξουσία» του Λένιν ή του Τρότσκι. Κάποιοι πάνε ακόμα πιο μακριά: ο ίδιος ο Οκτώβρης ήταν το αποφασιστικό «λάθος» σύμφωνα με αντιλήψεις που επιμέ­ νουν, ανιστόρητα, ότι στη Ρωσία της εποχής ήταν διάπλατη η προο­ πτική μιας ήσυχης και καθώς πρέπει αστικής κοινοβουλευτικής δημο­ κρατίας. Ο Τ. Κλιφ απορρίπτει αυτές τις αυθαίρετες ερμηνείες. Στην ανά­ λυσή του, βασίζεται στη μαρξιστική ρήση ότι «οι άνθρωποι φτιάχνουν την ιστορία τους αλλά όχι σε συνθήκες που επιλέγουν οι ίδιοι». Το μπολσεβίκικο κόμμα δεν μπορούσε να κάνει πίσω από τη στιγμή που είχε οδηγήσει την επανάσταση στη νίκη του Οκτώβρη. Το να κάνει πί­ - 13-

Τόνι Κλιφ σω θα σήμαινε γενικευμένη σφαγή της επανάστασης. Η μόνη επιλογή που είχε ήταν να κρατήσει την εξουσία, ελπίζοντας και δουλεύοντας για το άπλωμα της επανάστασης. Όμως, στο μεσοδιάστημα, το βάρος των κοινωνικών συνθηκών του εμφυλίου πολέμου, άλλαξε και το ίδιο το κόμμα. Αυτό δεν έγινε μονομιάς. Ο ίδιος ο Τρότσκι, στα κείμενά του της δεκαετίας του ’30, είχε εντοπίσει έναν από τους παράγοντες που έδω­ σαν ώθηση στην ανάδυση και εδραίωση της γραφειοκρατίας, τον ίδιο τον Κόκκινο Στρατό. Γιατί; Ο Τ. Κλιφ δίνει ιδιαίτερο βάρος στην εξή­ γηση και με αυτόν τον τρόπο παραδίδει μαθήματα μαρξιστικής ανά­ λυσης. Ο Κόκκινος Στρατός στηρίχτηκε σε στοιχεία που πολλές φορές έρχονταν σε αντίθεση μεταξύ τους. Η συντριπτική του πλειοψηφία ήταν επιστρατευμένοι αγρότες. Η αγροτιά στήριζε τους μπολσεβίκους ενάντια στους Λευκούς που έφερναν τους παλιούς γαιοκτήμονες. Αλλά δυσανασχετούσε απέναντι στους κομμουνιστές που επιτάσσανε το σιτάρι για να θρέψουν τις πόλεις και το στρατό. Οι εργάτες που καταταχτήκανε μαζικά στον Κόκκινο Στρατό είχαν ενθουσιασμό και πί­ στη, αλλά δεν ήξεραν πώς να διεξάγουν έναν πόλεμο. Η αντεπανά­ σταση δεν περίμενε πότε η εργατική τάξη θα διαμορφώσει τους δικούς της πολεμικούς ηγέτες και επιστήμονες. Γι’ αυτό το λόγο, ο Κόκκινος Στρατός στελεχώθηκε με δεκάδες χιλιάδες πρώην τσαρικούς αξιωμα­ τικούς, τους «στρατιωτικούς ειδικούς» όπως έμειναν γνωστοί. Ο Τρότσκι έπαιξε αποφασιστικό ρόλο στην επιβολή αυτού του μέτρου, δια­ φορετικά η επανάσταση θα χανόταν. Αλλά αυτή ήταν μια κατάσταση που δεν μπορούσε να διαιωνίζεται επ' αόριστο. Δεν είναι τυχαίο ότι οι γραφειοκρατικές πρακτικές που επικρατήσανε στο κόμμα ξεκινήσανε να εφαρμόζονται πρώτα στις κομματικές οργανώσεις του στρατού. Εκεί, στον Κόκκινο Στρατό, εντοπίζεται και η συγκρότηση του «πυρήνα» αυτού που αργότερα θα αποτελέσει τη σταλινική φράξια. Η «στρατιωτική αντιπολίτευση» - στον Τρότσκι και την πολιτική του κατάγγελλε τη χρησιμοποίηση «αστών ειδικών» στο στρατό, διαλα- 14-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης λούσε την ανωτερότητα του «προλεταριακού στρατιωτικού δόγμα­ τος» και του «επιθετικού πνεύματος». Ο Τρότσκι, στις σκληρές απα­ ντήσεις του επέμενε ότι τέτοιες λογοκοπίες το μόνο που φανερώνουν είναι την ξιπασιά των νέων αξιωματούχων του καθεστώτος που είχε διαμορφωθεί μετά τον Οκτώβρη. Η εργατική τάξη, υποστήριζε, δεν μπορεί να χτίσει το σοσιαλισμό αν δεν αφομοιώσει τις κατακτήσεις του πολιτισμού και των γνώσεων που μέχρι τότε κρατούσε για λογαριασμό της η παλιά άρχουσα τάξη. Οχι μόνο στα στρατιωτικά ζητήματα αλλά και στην οικονομία, στην καθημερινή ζωή. Ο Τρότσκι έδινε μάχες για να επιβιώσει και να ανακάμψει η εργατική δημοκρατία. Οι αναδυόμενοι γραφειοκράτες βάφτιζαν τη δίκιά τους ανέλιξη σαν «προλεταριακή επίθεση». Οπως και στον πρώτο τόμο αυτής της βιογραφίας, ο Τ. Κλιφ δεν προσπαθεί να κάνει μια «αγιογραφία» του Τρότσκι, να «σιδερώσει» μέχρι εξαψανίσεως τα λάθη και τις μονομέρειές του, όπως για παρά­ δειγμα στη συζήτηση για τα συνδικάτα που συγκλόνισε το κόμμα το 1920. Ομως, πάντοτε βάζει αυτές τις αντιπαραθέσεις στο συγκεκριμέ­ νο ιστορικό τους πλαίσιο. Ο τόμος τελειώνει στα μέσα του 1923, όταν ο ετοιμοθάνατος Λένιν δίνει την τελευταία μάχη του, αυτή τη φορά κόντρα στη γιγάντωση της γραφειοκρατίας. Το πρόσωπο του Στάλιν είχε ήδη αρχίσει να γίνεται ο πόλος συσπείρωσης αυτής της νέας κοι­ νωνικής δύναμης που απομακρυνόταν με γρήγορα βήματα από την εργατική τάξη. Ο Λένιν σε αυτή την τελευταία μάχη ζήτησε τη συμμαχία του Τρότσκι. Ο τελευταίος δίστασε και έκανε πίσω «στην πρώτη και πιο μεγάλη ευκαιρία» για μια σημαντική νίκη σε αυτή την αναμέ­ τρηση: στο Δωδέκατο Συνέδριο του κόμματος την άνοιξη του 1923 το πρώτο συνέδριο όπου ο Λένιν ήταν απών - σιώπησε και άφησε το Στάλιν να κυριαρχήσει ανενόχλητος. Σύντομα θα το πλήρωνε. Ήδη από τα τελευταία κεφάλαια αυτού του τόμου σκιαγραφούνται οι βασικοί άξονες της μεγάλης μάχης που θα δώσει ο Τρότσκι κι οι σύντροφοί του από το 1923 μέχρι το 1928, της πάλης για να κρατη­ θεί ζωντανή η κληρονομιά του Οκτώβρη, της σύγκρουσης με τη γρα- 15-

Τόνι Κλιφ φειοκροτία που τελικά θα πνίξει την επανάσταση. Αυτή η αναμέτρηση εξετάζεται λεπτομερειακά στον τρίτο τόμο της βιογραφίας του Τρότσκι από τον Κλιφ.

Λέανδρος Μπόλαρης

-16-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης

Εισαγωγή Αυτός είναι ο δεύτερος τόμος της πολιτικής βιογραφίας του Λέον Τρότσκι. Ξεκινάει με την εδραίωση της μπολσεβίκικης εξουσίας μετά την Επανάσταση του Οκτώβρη του 1917, ακολουθεί τα βήματα του Τρότσκι ως κομισάριου [Επιτρόπου] εξωτερικών υποθέσεων στις δια­ πραγματεύσεις του Μπρεστ-Λιτόφσκ με τη Γερμανία, την Αυστροουγ­ γαρία, τη Βουλγαρία και την Τουρκία, και παρουσιάζει το μεγαλύτερο επίτευγμά του σ’ εκείνα τα χρόνια: τη δημιουργία του Κόκκινου Στρα­ τού και τον ηγετικό ρόλο που έπαιξε στον εμφύλιο πόλεμο. Το βιβλίο ολοκληρώνεται με την απομόνωση του Τρότσκι στο Πολιτικό Γραφείο μετά την απομάκρυνση του Λένιν από την πολιτική σκηνή. Το χτίσιμο του Κόκκινου Στρατού δικαιολογημένα θεωρείται ένα γιγάντιο επίτευγμα του Τρότσκι. Συγκρότησε έναν πανίσχυρο στρατό από το μηδέν, συνδυάζοντας αντιθετικά στοιχεία. Η υπεράσπιση της επανάστασης απαιτούσε σωστή στρατιωτική στρατηγική και αυτό σήμαινε ότι ο Τρότσκι χρειαζόταν να χρησιμοποιήσει πρώην τσαρικούς αξιωματικούς. Ωστόσο, αυτούς τους αξιωματικούς, τους χώριζε μια κοινωνική άβυσσος από τη μάζα των στρατιωτών, στον ενθουσιασμό και την αυτοθυσία των οποίων στηριζόταν ο Κόκκινος Στρατός. Οι φαντάροι του τσαρικού στρατού είχαν εξεγερθεί ενάντια στους ίδιους εκείνους αξιωματικούς. Η σύγκρουση ανάμεσα στους αξιωματικούς και τους φαντάρους ήταν αντανάκλαση της σύγκρουσης ανάμεσα στους αγρότες και τους γαιοκτήμονες. Παρόλα αυτά, ο Τρότσκι επέ­ μενε με ιδιαίτερη ένταση ότι ο Κόκκινος Στρατός δεν μπορούσε να νι­ - 17-

Τόνι Κλιφ κήσει χωρίς το πάθος των στρατιωτών και την τεχνική των επαγγελματιών. Μια πρόσθετη δυσκολία ήταν η ετερογενής σύνθεση των στρα­ τιωτών του Κόκκινου Στρατού. Η ραχοκοκαλιά του ήταν τα προλετα­ ριακά στοιχεία, ενώ οι αγρότες ήταν ασταθείς και ταλαντεύονταν καθ' όλη τη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου. Είχαν ταχθεί με τους μπολσε­ βίκους, που τους έδωσαν τη γη, όμως απεχθάνονταν τη σοβιετική κυ­ βέρνηση, που έκανε κατασχέσεις στο σιτάρι τους και επέβαλε υποχρε­ ωτική επιστράτευση. Το αποτέλεσμα ήταν ότι οι μαζικές λιποταξίες αποτελούσαν συχνό φαινόμενο. Οι πολιτικοί επίτροποι (κομισάριοι) στις μονάδες του Κόκκινου Στρατού διαδραμάτισαν κρίσιμο ρόλο στον έλεγχο των τσαρικών αξιωματικών και στη διατήρηση της πολιτι­ κής ηγεσίας στους στρατιώτες. Μια από τις πιο σημαντικές εξελίξεις εκείνων των χρόνων ήταν η ανάδυση μιας στρατιωτικής αντιπολίτευσης κόντρα στον Τρότσκι. Κυ­ ρίως την αποτελούσαν παλιοί μπολσεβίκοι που είχαν διατελέσει διοι­ κητές μονάδων της Κόκκινης Φρουράς πριν τη δημιουργία του Κόκκι­ νου Στρατού και οι οποίοι, όταν αυτός συγκροτήθηκε, απεχθάνονταν να παίρνουν διαταγές από πρώην τσαρικούς αξιωματικούς. Πίστευαν ότι δεν υπήρχε καμιά ανάγκη να μάθουν από τους «ειδικούς». Μιλού­ σαν για την «προλεταριακή στρατιωτική στρατηγική» και το «προλε­ ταριακό στρατιωτικό δόγμα». Συχνά ημιμαθείς, χοντροκομμένοι, φου­ σκωμένοι με αυταπάτες, ασκούσαν κριτική στη στάση του Τρότσκι απέναντι στην κουλτούρα γενικά και τη στρατιωτική επιστήμη συγκε­ κριμένα. Οταν ο πόλεμος πήγαινε άσχημα, η στρατιωτική αντιπολίτευση γινόταν πιο επιθετική και κάποιες φορές πράγματι πολύ ισχυρή. Για παράδειγμα το Μάρτη του 1919 στο Όγδοο Συνέδριο του Ρωσικού Κομμουνιστικού Κόμματος, οι “Θέσεις" για τη στρατιωτική πολιτική, που τις είχε γράψει ο Τρότσκι και τις υποστήριζε ο Λένιν, συνάντησαν ευρεία αντίσταση: τις υπερψήφισαν 174 αντιπρόσωποι, τις καταψήφι­ σαν 85 και 32 απείχαν. - 18-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης Ο ρόλος που έπαιξε εκείνη η πρώιμη στρατιωτική αντιπολίτευση ως το έμβρυο της σταλινικής φράξιας, θα γίνει αντιληπτός πολύ αργό­ τερα, κάτω από το φως των μελλοντικών εξελίξεων. Ο Τρότσκι, δημι­ ουργώντας και καθοδηγώντας τον Κόκκινο Στρατό, έριξε τους σπό­ ρους μιας αντιπολίτευσης που, εν τέλει, θα συμβάλει στην πτώση του. Ο πόλεμος κυριαρχούσε σε κάθε πτυχή της σοβιετικής ζωής και ο Κόκκινος Στρατός αποτέλεσε σε μεγάλο βαθμό το θεμέλιο της μελλο­ ντικής γραφειοκρατίας. Η ιεραρχική δομή του Κόκκινου Στρατού, που ορθωνόταν πάνω σε μια ετερογενή κοινωνική βάση, τον όγκο της οποίας αποτελούσε η εξατομικοποιημένη αγροτιά, αναπόφευκτα δυ­ νάμωνε τις γραφειοκρατικές τάσεις. Η ισχύς της γραφειοκρατίας σε μια οργάνωση είναι αντιστρόφως ανάλογη με την ισχύ της βάσης. Η κομματική οργάνωση στο στρατό συγκροτήθηκε πάνω σε στρατιωτι­ κές γραμμές. Αυτήν τη γραφειοκρατία την ενίσχυσαν επιπλέον οι συν­ θήκες του εμφυλίου πολέμου, οι οποίες έκαναν αναγκαία τη συχνή με­ τάθεση στρατιωτικού και πολιτικού προσωπικού σε μακρινά μέρη για την αντιμετώπιση έκτακτων καταστάσεων. Ο ίδιος ο Τρότσκι αναγνώ­ ρισε αυτήν την κατάσταση, γράφοντας ότι προς το τέλος του εμφυλί­ ου πολέμου «η ανάπτυξη ενός Κόκκινου Στρατού των πέντε εκατομ­ μυρίων διαδραμάτισε έναν ρόλο καθόλου αμελητέο στη συγκρότηση της γραφειοκρατίας». Την άνοδο της γραφειοκρατίας ενθάρρυναν επίσης και κοινωνικές - πολιτικές αλλαγές κατά τη διάρκεια του εμφυλίου. Η μείωση του με­ γέθους του προλεταριάτου μαζί με την αποσύνθεση και εξατομικοποίησή του, η παρακμή των σοβιέτ, των άμεσα εκλεγμένων εργατικών συμβουλίων, η συγχώνευση του κόμματος και του κράτους, όλοι αυτοί οι παράγοντες συνέβαλαν σ' αυτή τη διαδικασία. Στο τέλος του εμφυλίου πολέμου, τα αδιέξοδα στα οποία είχε βρε­ θεί ο Πολεμικός Κομμουνισμός ενθάρρυναν τον Τρότσκι (με την υπο­ στήριξη του Λένιν) να αρχίσει να χρησιμοποιεί μονάδες του Κόκκινου Στρατού ως “στρατιές εργασίας” και γενικότερα προς την κατεύθυνση της στρατιωτικοποίησης της εργασίας. Αυτό ήταν και το υπόβαθρο - 19 -

Τόνι Κλιφ της “συζήτησης για τα συνδικάτα” μέσα στο κόμμα το χειμώνα του 1920-21, όταν ο Τρότσκι τάχτηκε υπέρ της “κρατικοποίησης” των συν­ δικάτων και η μόλις σχηματισμένη Εργατική Αντιπολίτευση τάχτηκε υπέρ της “συνδικαλιστικής" κρατικής οργάνωσης. Ο Λένιν δεν υιοθέ­ τησε καμιά απ’ αυτές τις δυο ακραίες θέσεις. Ο τόμος αυτός ασχολείται επίσης με το ρόλο που διαδραμάτισε ο Τρότσκι στην καθοδήγηση της Κομμουνιστικής Διεθνούς, διδάσκο­ ντας στρατηγική και τακτική στα τμήματά της. Επίσης, αυτός ο τόμος μιλάει για την έκκληση του Λένιν - ο οποί­ ος βρισκόταν στα τελευταία του - στον Τρότσκι να σχηματίσουν μαζί ένα μπλοκ ενάντια στη γραφειοκρατία, ενάντια στο μεγαλορώσικο σω­ βινισμό και ενάντια στον Στάλιν. Τα τελευταία κεφάλαια ασχολούνται με το Δωδέκατο Συνέδριο του Κόμματος. Σ’ αυτό το συνέδριο ο Τρότσκι δεν εκπλήρωσε τη συμφωνία που είχε κάνει με τον Λένιν, ότι δη­ λαδή θα συγκρουστεί με τον Στάλιν. Προσπαθώ να εξηγήσω αυτήν την υπαναχώρηση του Τρότσκι. Η περίοδος που καλύπτει ο τόμος τελειώνει στον Απρίλη του 1923. Δηλαδή λίγο πριν από μεγάλα ιστορικά γεγονότα: την ολοκλη­ ρωτική απόσυρση του Λένιν από την ενεργό πολιτική δράση, την ήττα της Γερμανικής Επανάστασης τον Οκτώβρη - Νοέμβρη του 1923, η οποία σήμανε και το τέλος του επαναστατικού κύματος που είχε ση­ κωθεί στα τέλη του 1918, την πρώτη εμφάνιση του Χίτλερ, ο οποίος ηγήθηκε μιας αποτυχημένης απόπειρας πραξικοπήματος στη Βαυαρία το Νοέμβρη του 1923, το σχηματισμό της Αριστερής Αντιπολίτευσης στη Ρωσία. Ο πρώτος τόμος αυτής της βιογραφίας, “Τρότσκι: Προς τον Οκτώβρη, 1879-1917”' κάλυψε τη ζωή του Τρότσκι απ’ τη γέννησή του μέχρι την Οκτωβριανή Επανάσταση. Οι δυο πρώτοι τόμοι της πολιτι­ κής βιογραφίας του Λένιν2 καλύπτουν την ίδια περίοδο, από τη γέννη­ σή του μέχρι την επανάσταση. Οι διαδρομές των δυο ανδρών όλα εκεί­ να τα χρόνια σπάνια διασταυρώθηκαν. Ο Τρότσκι συνάντησε για πρώτη φορά τον Λένιν το 1902 και την επόμενη χρονιά ήρθαν σε πολι­

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης τική ρήξη. Ο Τρότσκι προσχώρησε στον μπολσεβικισμό το Μάη του 1917. Στους πέντε μήνες που μεσολάβησαν μέχρι τον Οκτώβρη, ο Λέ­ νιν και ο Τρότσκι συνεργάστηκαν πολιτικά εξαιρετικά στενά, οδηγώ­ ντας το μπολσεβίκικο κόμμα και το προλεταριάτο στην επανάσταση. Εκτός απ’ αυτούς τους μήνες, η ιστορία που αφηγείται η βιογραφία του Τρότσκι είναι πολύ διαφορετική απ’ αυτή του Λένιν. Όμως, όταν φτάνουμε στην περίοδο της ζωής του Τρότσκι που περιγράφει ετούτος εδώ ο τόμος - από την Επανάσταση του Οκτώβρη μέχρι την απομάκρυνση του Λένιν από την ενεργό πολιτική ζωή το 1923 - οι δυο ιστορίες εμπλέκονται άμεσα. Σ’ αυτά τα πεντέμισι χρό­ νια, ο Λένιν κι ο Τρότσκι συνεργάστηκαν στενά: εκείνη την εποχή το κόμμα αποκαλούνταν συχνά το κόμμα του Λένιν και του Τρότσκι, όπως η κυβέρνηση κι η Κομμουνιστική Διεθνής. ΙΥ αυτόν το λόγο, σε αυτόν εδώ τον τόμο έχω κάνει εκτεταμένα "δάνεια" από τον τρίτο τό­ μο της βιογραφίας του Λένιν.

Τόνι Κλιφ Γενάρης 1990

-21 -

Το σατυρικό περιοδικό'Κόκκινο Πιπέρι' παρουσιάζει την Σοβιετική ποδοσφαιρική ομάδα: Στην πρώτη σειρά (από αριστερά προς τα δεξιά): Ράντεκ. Σοσνόφσκι. Τρότσκι, Ριαζάνοφ και Μπουχάριν. Στην δεύτερη σειρά: Ζινόβιεφ, Λένιν. Μαρξ (κρατώντας την μπάλα), Κάμενεφ, Λοζόφσκι και Τσιτσέριν.

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης

Κβφάλαιο Πρώτο Η εδροίωση ins σοβιετική; εξουσίο* Στις 25 Οκτώβρη (7 Νοέμβρη) 1917, οι μπολσεβίκοι έθεσαν την Πετρούπολη υπό τον έλεγχό τους. Όταν ο Λένιν βγήκε από την παρα­ νομία ύστερα από διάστημα τεσσάρων μηνών περίπου, είπε στον Τρότσκι: «“Ξέρετε, το να περνάς από τις διώξεις και τη ζωή στην παρανο­ μία ξαφνικά στην εξουσία..." έκανε μια παύση αναζητώντας την κα­ τάλληλη λέξη, “Es schwindet (σου προκαλεί ζάλη)" περνώντας ξαφνικά στα γερμανικά και κάνοντας με το χέρι του έναν κύκλο πάνω από το κεφάλι του».' Ο Τρότσκι συνεχίζει: Πρέπει να σχηματιστεί η κυβέρνηση. Παρόντες είμαστε κάποια μέλη της Κεντρικής Επιτροπής. Ξεκινάμε μια βιαστική συνεδρία­ ση σε μια γωνιά του δωματίου. “Πώς θα τους αποκαλούμε;”αναρωτιέται φωναχτά ο Λένιν. “Οτι­ δήποτε εκτός από υπουργούς, είναι μια τόσο βρομισμένη, κακό­ φημη λέξη”"Πρέπει να τους αποκαλούμε επιτρόπους" προτείνω, "αλλά υπάρχουν τόσοι από δαύτους ετούτη τη στιγμή. Ίσως ανώτατους επιτρόπους’: Όχι, ούτε το ανώτατος’ ακούγεται κα­ λά. Τι θα λέγατε για το επίτροποι του λαού’ “Επίτροποι του λαού; Μάλλον αυτό μας κάνει νομίζω” συμφωνεί ο Λένιν. “Και την κυβέρνηση συνολικά;" "Ενα σοβιέτ φυσικά... το Σοβιέτ των Επιτρόπων του Λαού. Ε, τι λέτε;” "Το Σοβιέτ των Επιτρόπων του Λαού;” αναφωνεί ο Λένιν. “Αυτό είναι θαυμάσιο, μυρίζει πολύ επανάσταση!”1 - 23-

Τόνι Κλιφ Μ’ αυτόν τον τρόπο γεννήθηκε το Συμβούλιο των Επιτρόπων του Λα­ ού (ή Σοβναρκόμ, που είναι η ρώσικη συντομογραφια του). Ο Λένιν πρότεινε ότι επικεφαλής της κυβέρνησης έπρεπε να γίνει ο Τρότσκι, αφού ήταν ο επικεφαλής της Στρατιωτικής Επαναστατικής Επιτροπής, του οργάνου πόυ καθοδήγησε την κατάληψη της εξουσίας. Ο Τρότσκι απέρριψε αυτήν την πρόταση. Γράφει ότι ο Λένιν: Επέμενε να αναλάβω το Επιτροπάτο των Εσωτερικών, λέγοντας ότι το πιο σημαντικό καθήκον της στιγμής ήταν η καταπολέμη­ ση της αντεπανάστασης. Πρόβαλα αντιρρήσεις και ανέφερα, ανάμεσα σε κάμποσα άλλα, και το ζήτημα της εθνικής καταγω­ γής. Αξιζε τον κόπο να προσφέρουμε στους εχθρούς μας ακόμα ένα όπλο, όπως ήταν η εβραϊκή καταγωγή μου; Ο Λένιν παραλίγο να χάσει την ψυχραιμία του. “Μπαίνουμε μπροστά σε μια μεγάλη διεθνή επανάσταση. Τι σημασία έχουν τέτοιες άσχετες λεπτομέρειες;" Ένας σύντομος, πνευματώδης διάλογος ξεκίνησε. “Δεν χωρά αμφιβολία ότι η επανάσταση είναι μεγαλειώδης” απάντησα “όμως υπάρχουν ακόμα αρκετοί ηλίθι­ οι” Όμως, προφανώς, δεν μας καθορίζουν οι ηλίθιοι” “Πιθανότατα όχι, αλλά μερικές φορές πρέπει να παίρνουμε υπόψη μας και την ηλιθιότητα. Γιατί να δημιουργήσουμε από την αρχή επιπλέον επιπλοκές;" Ο Σβερντλόψ και άλλα μέλη της Κεντρικής Επιτροπής τάχτηκαν με την άποψή μου. Ο Λένιν μειοψήφησε.1 Ο Σβερντλόφ πρότεινε το διορισμό του Τρότσκι στη θέση του Επιτρό­ που για τις Εξωτερικές Υποθέσεις, αφού ήταν ο κατάλληλος άνθρω­ πος «να αντιμετωπίσει την Ευρώπη» εκ μέρους της Επανάστασης.

Το Συνέδριο των Σοβιέτ Το Δεύτερο Πανρωσικό Συνέδριο των Σοβιέτ ξεκίνησε τις εργα­ σίες του στις 26 Οκτώβρη (8 Νοέμβρη). Η κοινωνική του σύνθεση ήταν πολύ διαφορετική από εκείνη του Πρώτου Συνεδρίου που είχε πραγματοποιηθεί τον Ιούνη, έξι μήνες πριν. Το προηγούμενο συνέ-, δριο το αποτελούσαν κυρίως μικροαστικά στοιχεία: κυριαρχούσαν οι - 24-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης διανοούμενοι και οι αξιωματικοί του στρατού. Το Συνέδριο του Οκτώ­ βρη ήταν πολύ νεότερο από ηλικιακή άποψη και πολύ περισσότερο προλεταριακό. Οπως περιγράφει ο Τζον Ριντ: Στεκόμουν εκεί παρακολουθώντας την άφιξη των νέων αντιπρο­ σώπων - μεγαλόσωμοι, γενειοψόροι στρατιώτες, εργάτες με μαύρες μπλούζες, κάποιοι μακρυμάλληδες αγρότες. Η κοπέλα που ήταν επικεφαλής της γραμματείας - μέλος της ομάδας Εντίστβο | Ενότητα, ΣτΜ] του Πλεχάνοφ - χαμογέλασε περιφρονη­ τικά: “Αυτοί είναι πολύ διαφορετικοί άνθρωποι από τους αντι­ προσώπους στο πρώτο Sezd” σχολίασε. "Κοιτάξτε πόσο χοντρο­ κομμένοι και αδαείς μοιάζουν! Οι Σκοτεινοί Ανθρωποι.. " Ήταν αλήθεια. Είχαν αναταραχτεί τα βάθη της Ρωσίας και αυτό που εί­ χε ανέβει στην επιφάνεια ήταν ο βυθός της.4 Η πολιτική σύνθεση, επίσης, του Δεύτερου Συνεδρίου ήταν πολύ διαφορετική απ’ εκείνη του Πρώτου. Ενώ στο Συνέδριο του Ιούνη κυ­ ριαρχούσαν οι μενσεβίκοι και οι Σοσιαλεπαναστάτες, τώρα η πλειοψηψία των συνέδρων ακολουθούσε τους μπολσεβίκους. Οι μπολσε­ βίκοι διέθεταν περίπου 390 σε σύνολο 650 αντιπροσώπων. Η δύναμη των Σοσιαλεπαναστατών υπολογιζόταν ανάμεσα σε 160 με 190 αντι­ προσώπους. Ομως, αυτοί οι αριθμοί είναι παραπλανητικοί, αφού οι Σοσιαλεπαναστάτες είχαν διασπαστεί κι οι περισσότεροι αντιπρόσω­ ποί τους ήταν υποστηρικτές των Αριστερών Σοσιαλεπαναστών, που εκείνη την περίοδο ήταν φιλομπολσεβίκοι. Οι μενσεβίκοι, που τον Ιούνη διέθεταν περισσότερους από 200 αντιπροσώπους, τώρα είχαν περιοριστεί σε μόλις 60 με 70 και ακόμα κι αυτοί ήταν διασπασμένοι σε διάφορες ομάδες. Οι δεξιοί Σοσιαλεπαναστάτες και οι μενσεβίκοι δεν μπορούσαν να βασιστούν σε παραπάνω από 100 αντιπροσώ­ πους. Το Συνέδριο εξέλεξε μια νέα Εκτελεστική Επιτροπή. Την αποτε­ λούσαν δεκατέσσερις μπολσεβίκοι, εφτά Σοσιαλεπαναστάτες, τρεις μενσεβίκοι και ένα μέλος της ομάδας Ενωμένοι Διεθνιστές (η ομάδα του Μαξίμ Γκόρκι). Αμέσως, οι δεξιοί Σοσιαλεπαναστάτες κι οι μενσε­ - 25-

Τόνι Κλιφ βίκοι δήλωσαν ότι αρνούνται να μοιραστούν τις θέσεις της Εκτελεστι­ κής με τους μπολσεβίκους. Κατόπιν, στο βήμα ανέβηκε ο Μάρτοφ, ο ηγέτης των μενσεβίκων. Δήλωσε ότι το επείγον πρόβλημα ήταν η υπέρβαση της κρίσης με ει­ ρηνικά μέσα. Οι μπολσεβίκοι, αναγνωρίζοντας την ανάγκη να αποκαλυφθεί ο πραγματικός χαρακτήρας της πολιτικής των μενσεβίκων και των Σοσιαλεπαναστατών, δεν αντιτάχθηκαν στη δήλωση του Μάρ­ τοφ, παρά τον αντιμπολσεβίκικο τόνο της ομιλίας του. «Οι μπολσεβί­ κοι δεν είχαν να πουν τίποτα απολύτως εναντίον της. Ας γίνει το ζήτη­ μα της ειρηνικής επίλυσης το πρώτο θέμα στην ατζέντα. Γίνεται ψηφο­ φορία για την πρόταση του Μάρτοφ: κατά - καμιά ψήφος».5 Ωστόσο, οι ηγέτες των δεξιών μενσεβίκων και των δεξιών Σοσιαλεπαναστατών αρνήθηκαν κατηγορηματικά να συνεργαστούν με το “κόμμα της εξέγερσης” Μετά τη σχετική δήλωσή τους, ολόκληρη η δε­ ξιά πτέρυγα - οι δεξιοί μενσεβίκοι, οι Σοσιαλεπαναστάτες κι η εβραϊκή Μπουντ - αποχώρησε από το συνέδριο. Ο Μάρτοφ συνέχισε τις παρεμβάσεις του, σαν να μη συνέβαινε τί­ ποτα, κηρύσσοντας τη συμφιλίωση. Τότε, ο Τρότσκι ανέλαβε να του απαντήσει: Τώρα μας λένε: αποκηρύξτε τη νίκη σας, κάντε παραχωρήσεις, συμβιβαστείτε. Με ποιον; Ρωτώ: με ποιον έχουμε υποχρέωση να συμβιβαστούμε; Με τις κακομοιριασμένες ομάδες που μόλις μας εγκατέλειψαν ή μας κάνουν αυτήν την πρόταση; Στο κάτω-κάτω, τις γνωρίσαμε καλά όλες. Κανείς στη Ρωσία δεν είναι πια μαζί τους. Λες και πρόκειται ανάμεσα σε δυο ισοδύναμες πλευρές, υποτίθεται ότι πρέπει να γίνει ένας συμβιβασμός από τα εκατομ­ μύρια των εργατών και των αγροτών που αντιπροσωπεύονται σ’ αυτό το συνέδριο, τους οποίους (εργάτες κι αγρότες) αυτές οι ομάδες είναι έτοιμες, όχι για πρώτη ούτε για τελευταία φορά, να ξεπουλήσουν όπως συμφέρει την αστική τάξη. Οχι, σ’ αυτό το σημείο δεν μπορεί να γίνει κανένας συμβιβασμός. Σ' εκείνους που έφυγαν και σε αυτούς που μας λένε να κάνουμε αυτό το πράγμα, πρέπει να πούμε: είστε θλιβερά ναυάγια, ο ρόλος σας έχει τελειώσει. Πηγαίνετε εκεί που είναι η θέση σας: στο σκουπι- 26-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης δοτενεκέ της ιστορίας! "Τότε, θα φύγουμε!" απαντάει ο Μάρτοφ από το βήμα, μέσα σε θύελλα χειροκροτημάτων για τον Τρότσκι.6

Προς μια κυβέρνηση συνασπισμού; Ο Αβίλοφ, που πήρε το λόγο εκ μέρους των μενσεβίκων που δεν είχαν αποχωρήσει από το συνέδριο, υποστήριξε ότι έπρεπε να σχημα­ τιστεί ένας σοσιαλιστικός συνασπισμός, ένας συνασπισμός όλων των σοσιαλιστικών κομμάτων. Πρέπει να τονίσουμε ότι, εξ αρχής, κανένας από τους μπολσεβίκους δεν ήθελε μια αποκλειστικά μπολσεβίκικη κυ­ βέρνηση, παρόλο που ο Λένιν κι ο Τρότσκι επέμεναν σε μια κυβέρνη­ ση στην οποία θα κυριαρχούν οι μπολσεβίκοι κι η οποία δε θα περι­ λάμβανε “αμυνίτες” όσους δηλαδή είχαν υποστηρίξει τη συμμετοχή της Ρωσίας στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο. Ο Τρότσκι απέρριψε αποφασιστικά την πρόταση του Αβίλοφ: Πριν λίγες μέρες, όταν ανέκυψε το ζήτημα της εξέγερσης, μας εί­ παν ότι απομονωνόμαστε, ότι θα σπάσουμε τα μούτρα μας ... Παρόλα αυτά, η επανάσταση... είχε μια σχεδόν αναίμακτη νίκη. Αν ήταν αλήθεια ότι είμαστε απομονωμένοι, τότε πώς επικρατή­ σαμε τόσο εύκολα; Όχι, δεν ήμασταν εμείς απομονωμένοι από τις μάζες, ήταν η Προσωρινή Κυβέρνηση κι η δημοκρατία, μάλ­ λον η μισο-δημοκρατία... Με τους δισταγμούς και τους συμβιβα­ σμούς τους έχασαν την επαφή με την πραγματική δημοκρατία. Η μεγάλη μας αρετή ως κόμμα είναι ότι έχουμε ένα συνασπισμό με τις μάζες... με τους εργάτες, τους στρατιώτες, τους φτωχότε­ ρους αγρότες. Αν είναι αναγκαία μια κυβέρνηση συνασπισμού, τότε πρέπει να είναι συνασπισμός με τη φρουρά μας, ιδιαίτερα με τους αγρότες και τις εργαζόμενες τάξεις. Για έναν τέτοιο συνασπισμό μπο­ ρούμε να είμαστε περήφανοι. Αντεξε τη δοκιμασία της φω­ τιάς... Όλη μας η ελπίδα είναι ότι η επανάστασή μας θ’ανάψει τη φωτιά της ευρωπαϊκής επανάστασης. Αν ο ξεσηκωμός των λαών δεν τσακίσει τον ιμπεριαλισμό, τότε είναι βέβαιο ότι αυτοί που θα τσακιστούν θα 'μαστέ εμείς. Δε χωράει καμιά αμφιβολία γι' αυτό. - 27-

Τόνι Κλιφ Η Ρώσικη Επανάσταση είτε θα προκαλέσει μια επανάσταση στη Δύση είτε οι καπιταλιστές των άλλων χωρών θα στραγγαλίσουν την επανάστασή μας.7 Όταν τέθηκε σε ψηφοφορία η μενσεβίκικη πρόταση για το σχημα­ τισμό κυβέρνησης συνασπισμού, πήρε γύρω στους 150 από τους 650 ψήφους. Είναι πιθανό ότι υπέρ εκείνης της πρότασης ψήφισαν και κά­ ποιοι από τους μετριοπαθείς μπολσεβίκους.* Λίγες μέρες αργότερα, στις 29 Οκτώβρη (11 Νοέμβρη), την πρό­ ταση για το σχηματισμό κυβέρνησης απ’ όλα τα σοσιαλιστικά κόμμα­ τα την επανέφερε η Πανρωσική Εκτελεστική Επιτροπή του Συνδικά­ του των Σιδηροδρομικών (Βίκζελ το ρώσικο ακρωνύμιο), στην οποία πλειοψηφούσαν οι μενσεβίκοι κι οι δεξιοί Σοσιαλεπαναστάτες. Η Βίκ­ ζελ διακήρυξε: «Το Συμβούλιο των Επιτρόπων του Λαού που σχηματί­ στηκε στην Πετρούπολη στηρίζεται μοναχά σε ένα κόμμα και ως εκ τούτου δεν μπορεί να τύχει της αναγνώρισης και της υποστήριξης από όλη τη χώρα ως σύνολο. Μια νέα κυβέρνηση πρέπει να σχηματισθεί...». Η Βίκζελ απαίτησε να σταματήσουν οι πολεμικές επιχειρήσεις ενάντια στην αντεπανάσταση, απειλώντας ότι διαφορετικά θα παραλύσει τους σιδηροδρόμους.’ Εκείνη την κρίσιμη στιγμή, μια σειρά από ηγετικά στελέχη των μπολσεβίκων στράφηκαν εναντίον του Λένιν και του Τρότσκι και απαίτησαν το κόμμα να παραδώσει την εξουσία σ’ ένα συνασπισμό όλων των σοσιαλιστικών κομμάτων. Πριν τον Οκτώβρη, οι ηγέτες της δεξιάς πτέρυγας του μπολσεβικισμού - ο Κάμενεφ, ο Ζινόβιεφ, ο Νόγκιν κι ο Λουνατσάρσκι - είχαν υποστηρίξει ότι η εξέγερση θα ήταν πρόωρη και θα ηπόταν. Τώρα, μετά τη νικηφόρα εξέγερση, υποστήρι­ ζαν ότι οι μπολσεβίκοι δεν θα μπορούσαν να διατηρήσουν την εξου­ σία, παρεκτός κι αν έμπαιναν σε μια κυβέρνηση συνασπισμού με τους μενσεβίκους και τους Σοσιαλεπαναστάτες. Στις 29 Οκτώβρη (11 Νοέμβρη), η Κεντρική Επιτροπή του μπολ­ σεβίκικου κόμματος σε μια συνεδρίαση, από την οποία απούσιαζαν ο - 28-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης Λένιν κι ο Τρότσκι, ψήφισε ομόφωνα υπέρ της διεύρυνσης της κυβέρ­ νησης.10 Με μια κίνηση, που θα αποδεικνυόταν δυσοίωνη για το μέλ­ λον, διαγράφτηκε από τα πρακτικά που κράτησε η γραμματεία, η εξής φράση: «και συμφωνούμε να αποσύρουμε την υποψηφιότητα του Λέ­ νιν και του Τρότσκι, αν απαιτηθεί». Μετά από αυτές τις λέξεις υπάρχει η επισήμανση «Εγκρίνεται»." Ο Κάμενεφ, πρόεδρος της Πανρωσικής Εκτελεστικής Επιτροπής των Σοβιέτ (VtsIK το ρώσικο ακρωνύμιο), εξουσιοδοτήθηκε να οργανώσει μια σύσκεψη με θέμα το σχηματισμό κυβέρνησης συνασπισμού. Οι μενσεβίκοι κι οι Σοσιαλεπαναστάτες έθεσαν τον εξής όρο για την είσοδό τους: η νέα κυβέρνηση δεν θα λογοδοτούσε στα σοβιέτ αλ­ λά «στους ευρείς κύκλους της επαναστατικής δημοκρατίας», τα μπολ­ σεβίκικα αποσπάσματα θα αφοπλίζονταν και ο Λένιν κι ο Τρότσκι θα αποκλείονταν από τη σύνθεσή της.11Αυτοί οι όροι στην ουσία σήμαιναν ότι οι μπολσεβίκοι θα έπρεπε να κηρύξουν άκυρη την Επανάστα­ ση του Οκτώβρη, ότι θα αποδέχονταν τον αφοπλισμό τους και θα εξοστράκιζαν τους ηγέτες και οργανωτές της εξέγερσης. Οι μπολσεβίκοι διαπραγματευτές, ιδιαιτέρως ο Κάμενεφ κι ο Ριαζιάνωφ, βρίσκονταν στη δεξιά πτέρυγα του κόμματος και ήθελαν τόσο πολύ να έρθουν σ’ ένα συμβιβασμό με τους μενσεβίκους και τους Σοσιαλεπαναστάτες, ώστε ήταν έτοιμοι να αποδεχτούν τους όρους τους. Τόσο πολύ άγχος είχαν για έναν τέτοιο συμβιβασμό που, ενώ η μάχη στα υψώματα του Πούλκοβο ακόμα μαινόταν, με την Κόκκινη Φρου­ ρά να χτυπιέται με τα στρατεύματα του Κερένσκι στην τελευταία αμυ­ ντική περίμετρο της Πετρούπολης, υπέγραψαν μια κοινή έκκληση για την κατάπαυση του πυρός - μια δήλωση που έμμεσα στρεφόταν κατά του ίδιου τους του κόμματος και της κυβέρνησής τους. Στη 1 (14) Νοέμβρη, ο Κάμενεφ παρουσίασε τους όρους των μεν­ σεβίκων σε μια διευρυμένη ολομέλεια της Κεντρικής Επιτροπής, η οποία χωρίστηκε στα δυο. Ο Τρότσκι δήλωσε: Ένα πράγμα γίνεται σαφές από την εισήγηση και αυτό είναι ότι - 29-

Τόνι Κλιφ τα κόμματα που δεν πήραν μέρος στην εξέγερση θέλουν να αρ­ πάξουν την εξουσία από το λαό που τα ανέτρεψε. Αν δεν πάρου­ με την πλειοψηψία [στην κυβέρνηση], δεν υπήρχε κανείς λόγος να οργανώσουμε την εξέγερση. Αν οι άλλοι αρνοΰνται κάτι τέ­ τοιο, τότε είναι προφανές ότι δεν θέλουν το πρόγραμμά μας. Πρέπει να έχουμε το 75%. Είναι ξεκάθαρο ότι δεν μπορούμε να κάνουμε αυτήν την παραχώρηση, όπως δεν μπορούμε να αποδε­ χτούμε ότι ο Λένιν δεν θα είναι πρόεδρος- μια τέτοια παραχώρη­ ση είναι ανεπίτρεπτη. Ο Τζερτζίνσκι παρατήρησε ότι «οι εκπρόσωποί μας δεν εφάρμοσαν την απόφαση της Κεντρικής Επιτροπής. Η Κεντρική Επιτροπή έχει αποφασίσει ότι η νέα κυβέρνηση πρέπει να είναι οπωσδήποτε υπόλο­ γος στη VtsIK... Από την αρχή είχαμε κάνει σαφές ότι δε θ’ ανεχόμασταν αντιρρήσεις για τη συμμετοχή των Λένιν και Τρότσκι. Τίποτα απ' αυτά δεν εφαρμόστηκε και προτείνω την ποινή της μομφής στους εκ­ προσώπους, την ανάκλησή τους και την αποστολή νέων». Ο Ουρίτσκι υιοθέτησε την ίδια σκληρή γραμμή: «...δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία ότι δεν πρέπει να κάνουμε πίσω ούτε για τον Λένιν ούτε για τον Τρότσκι, γιατί κάτι τέτοιο θα αποτελούσε αποκήρυξη του προγράμματος μας. Δεν υπάρχει λόγος να επιμένουμε για τους άλλους». Κατόπιν ο Λένιν δήλωσε: Είναι καιρός να βάλουμε ένα τέλος στην ταλάντευση. Είναι σα­ φές ότι η Βίκζελ βρίσκεται στο πλευρό των Καλέντιν και των Κορνίλοψ (τσαρικοί στρατηγοί]. Η πλειοψηψία των εργατών, των αγροτών και του στρατού είναι μαζί μας. Εδώ κανένας δεν απέδειξε ότι η βάση είναι εναντίον μας. Διαλέξτε ανάμεσα στους πράκτορες του Καλέντιν και τη βάση. Πρέπει να στηριχτούμε στις μάζες και να στείλουμε αγκιτάτορες στα χωριά. Ωστόσο, η δεξιά πτέρυγα της Κεντρικής Επιτροπής ήταν ανυποχώρη­ τη στις προσπάθειές της για κυβέρνηση συνασπισμού. Ο Ρίκοφ δήλω­ σε: «Αν διακόψουμε [τις διαπραγματεύσεις], θα χάσουμε και τις ομά­ δες που μας υποστηρίζουν... και δεν θα είμαστε σε θέση να κρατήσου­ - 30-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίψος της επανάστασης με την εξουσία. Ο Κάμενεφ διεξήγε τις συνομιλίες με απολϋτως σωστό τρόπο». Ο Μιλιούτιν έθεσε «το ζήτημα για το αν πρόκειται να επιμείνουμε στη διατήρηση της εξουσίας στα δικά μας χέρια... Αν δεν παρα­ συρθούμε... τότε θα μας γίνει απόλυτα σαφές ότι δεν μπορούμε ν αντέξουμε σ’ ένα μακρόχρονο εμφύλιο πόλεμο». Μετά από μια έντονη συζήτηση, το ζήτημα της διακοπής ή συνέ­ χισης των συνομιλιών τέθηκε σε ψηφοφορία. Το αποτέλεσμα ήταν: υπέρ της διακοπής 4 ψήφοι, ενάντια 10. Οι αδιάλλακτοι Λένιν και Τρότσκι βρέθηκαν στη μειοψηφία13 κι οι μπολσεβίκοι αντιπρόσωποι συνέχισαν τις προσπάθειες για το σχηματισμό μιας κυβέρνησης συνα­ σπισμού. Την ίδια μέρα, η ίδια αντιπαράθεση έγινε στην Επιτροπή Πετρούπο­ λης του κόμματος. Ο Λένιν δε μάσησε τα λόγια του: ...τώρα, σε μια τέτοια στιγμή, όταν βρισκόμαστε στην εξουσία, ερχόμαστε αντιμέτωποι με μια διάσπαση. Ο Ζινόβιεψ κι ο Κάμε­ νεφ λένε ότι δεν μπορούμε να πάρουμε την εξουσία σε όλη τη χώρα. Δεν μπορώ να ακούω ψύχραιμα τέτοια λόγια. Τα θεωρώ προδοσία... Ο Ζινόβιεψ λέει ότι δεν είμαστε η σοβιετική εξουσία. Είμαστε, αν θέλετε, μόνο οι μπολσεβίκοι, που έχουμε μείνει μόνοι μας από τη στιγμή που μας άφησαν οι μενσεβίκοι κι οι Σοσιαλεπαναστάτες κλπ, κλπ. Ομως, δεν είμαστε εμείς υπεύθυνοι γΓ αυ­ τό. Το Συνέδριο των Σοβιέτ μας έκλεξε... Οσο για τη συμφιλίωση, γΓ αυτό δεν μπορώ καν να μιλήσω σο­ βαρά. Ο Τρότσκι πριν κάμποσο καιρό είπε ότι η ενοποίηση είναι αδύνατη. Ο Τρότσκι το κατάλαβε αυτό και από τότε είναι ο κα­ λύτερος μπολσεβίκος. Αυτοί (Ζινόβιεψ, Κάμενεφ και σία) λένε ότι είμαστε ανίκανοι να κρατήσουμε μόνοι την εξουσία κλπ, κλπ. Ομως, δεν είμαστε μό­ νοι μας. Ολη η Ευρώπη είναι μπροστά μας. Πρέπει να κάνουμε την αρχή. Ο Λένιν συνέχισε: «Το τωρινό μας σύνθημα είναι: Οχι συμβιβασμοί... [παλεύουμε] για μια ομοιογενή μπολσεβίκικη κυβέρνηση». Δεν δίστα­ σε να εξαπολύσει την απειλή, την οποία εννοούσε στα σοβαρά, ότι «θα απευθυνθεί στους ναύτες». «Αν πάρετε την πλειοψηψία, πάρτε την - 31-

Τόνι Κλιφ εξουσία στην Κεντρική Εκτελεστική Επιτροπή και συνεχίστε, όμως εμείς θα πάμε στους ναύτες. Απαντώντας στις απόψεις του Λένιν, ο Λουνατσάρσκι υποστήριξε ότι η κυβέρνηση συνασπισμού ήταν μια αναγκαιότητα. Επεσήμανε το σαμποτάζ που έκανε το τεχνικό προσωπικό, ως απόδειξη της ανάγκης οι μπολσεβίκοι να μπουν σ’ ένα συνασπισμό. «Δεν μπορούμε να τα κα­ ταφέρουμε με τις δικές μας δυνάμεις. Θα ξεσπάσει λιμός». Ο Τρότσκι τάχτηκε με τον πιο έντονο τρόπο με τις απόψεις του Λένιν ενάντια στη συμφιλίωση και το σχηματισμό κυβέρνησης συνα­ σπισμού με τους μενσεβίκους και τους Σοσιαλεπαναστάτες. Μας λένε ότι δεν μπορούμε να χτίσουμε. Σ’ αυτήν την περίπτω­ ση θα πρέπει να παραδώσουμε την εξουσία σε εκείνους που κα­ λά έκαναν και μας πολεμούσαν... Μας λένε ότι δεν μπορούμε να καθίσουμε πάνω σε ξιφολόγχες. Ναι, αλλά και χωρίς ξιφολόγχες δεν μπορούμε να τα καταφέρουμε. Χρειαζόμαστε ξιφολόγχες εκεί ώστε να μπορούμε να καθόμαστε εδώ... Ο συμβιβασμός με τη Βίκζελ δεν πρόκειται να απομακρύνει τη σύγκρουση με τα αποσπάσματα των Γιούνκερ και την αστική τάξη. Όχι, θα συνεχίσουν ένα σκληρό ταξικό αγώνα εναντίον μας και στο μέλλον... Είμαστε αντιμέτωποι με την ένοπλη βία, η οποία μπορεί να κατανικηθεί μόνο αν χρησιμοποιήσουμε και εμείς από την πλευρά μας βίαια μέσα. Ο Λουνατσάρσκι λέει ότι το αίμα ρέει. Τι να κάνουμε; Δηλαδή δεν έπρεπε να ξεκινήσουμε; Τότε, γιατί δεν ομολογείτε ότι το βασικό μας σφάλμα δεν διαπράχτηκε τον Οκτώβρη, αλλά στα τέλη του Φλεβάρη, όταν μπήκαμε στην αρένα του μελλοντι­ κού εμφυλίου πολέμου. Έχουμε έναν πραγματικό συνασπισμό. Ο συνασπισμός μας είναι με τους αγρότες - [δηλαδή] τους στρατιώτες που πολεμάνε τώ­ ρα για την μπολσεβίκικη εξουσία. Το Πανρωσικό Συνέδριο των Σοβιέτ εμπιστεύτηκε την εξουσία σε ένα συγκεκριμένο κόμμα. Αυτό, απλά το ξεχνάτε. Αν μετά την κατάληψη της εξουσίας εί­ μαστε ανίκανοι να εφαρμόσουμε το πρόγραμμά μας, τότε θα πρέπει να πάμε στους εργάτες και στους στρατιώτες και να δη­ λώσουμε ότι χρεοκοπήσαμε. Όμως, τίποτα δεν πρόκειται να βγει αν αφήσουμε λίγους μπολσεβίκους σε μια κυβέρνηση συνασπι- 32-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης σμού. Έχουμε πάρει την εξουσία, τώρα πρέπει να αναλάβουμε και τις ευθύνες. Μετά από αυτή την παρέμβαση του Τρότσκι, το λόγο τον πήρε ξανά ο Νόγκιν, για να υποστηρίξει τα επιχειρήματα των συμφιλιωτών: Οι Σοσιαλεπαναστάτες άφησαν τα σοβιέτ μετά την επανάσταση, το ίδιο έκαναν κι οι μενσεβίκοι... αυτό σημαίνει ότι τα σοβιέτ θα καταρρεύσουν. Μια τέτοια κατάσταση πλήρους χάους στη χώ­ ρα, θα έχει ως κατάληξη το ναυάγιο του κόμματός μας σε πολύ μικρό χρονικό διάστημα. Κατόπιν, μια σειρά από ομιλητές υποστήριξαν τον Λένιν και τον Τρότσκι: ο Γκλομπόφ, ο Σλούτσκι κι ο Μπόκι. Κι ο Τρότσκι μίλησε ξανά: Πριν την εξέγερση στο κόμμα μας είχαμε βαθιές διαφορές, τόσο στις τάξεις της Κεντρικής Επιτροπής όσο και στους ευρύτερους κύκλους του κόμματος. Τα ίδια πράγματα είχαν ειπωθεί, οι ίδιες εκφράσεις είχαν επιστρατευθεί τότε όπως και τώρα, υποστηρίζο­ ντας ότι η εξέγερση δεν είχε καμιά ελπίδα επιτυχίας. Τα παλιά επιχειρήματα ακούγονται ξανά, μετά τη νικηφόρα εξέγερση, αυ­ τήν τη φορά υπέρ ενός συνασπισμού. Δεν θα υπάρξει τεχνικός μηχανισμός, μας λένε. Ζωγραφίζετε την κατάσταση με τα πιο με­ λανά χρώματα με σκοπό να μας τρομάξετε, να εμποδίσετε το προλεταριάτο να εκμεταλλευτεί τη νίκη του... Επαναλαμβάνω ότι τότε μόνο θα τραβήξουμε τους μικροαστούς με το μέρος μας, όταν θα αποδείξουμε ότι έχουμε μια υλική, μαχητική δύναμη στα χέρια μας. Την αστική τάξη μπορούμε να τη νικήσουμε μοναχά ανατρέποντάς την. Αυτός είναι ο νόμος της ταξικής πάλης. Αυτή είναι η εγγύηση της νίκης μας. Τότε και μόνο τότε θα μας ακο­ λουθήσει η Βίκζελ. Το ίδιο μπορεί να λεχθεί και για άλλες τεχνι­ κές υπηρεσίες. Αυτοί οι μηχανισμοί θα τεθούν στην υπηρεσία μας, μόνον αν διαπιστώσουν ότι είμαστε μια δύναμη. Συνεχίζετε να επαναλαμβάνετε ότι δεν μπορούμε να καθόμαστε πάνω σε ξιφολόγχες. Όμως, για να μπορούμε εμείς να κάνουμε εδώ αυτή τη συζήτηση, είναι απαραίτητο να έχουμε ξιφολόγχες στο Τσάρσκοε Σέλο (όπου η Κόκκινη Φρουρά πολεμούσε τα στρατεύματα του Κερένσκι]. Κάθε κυβέρνηση στηρίζεται στην ισχύ, όχι στη συμφιλίωση. Η δι-33-

Τόνι Κλιφ κιά μας κυβέρνηση είναι η ισχύς που εφαρμόζει η πλειοψηψία εις βάρος της μειοψηφίας. ΓΓ αυτό δεν χωράει αμφιβολία. Αυτό είναι η αλφαβήτα του μαρξισμού.14* Οι δεξιοί μπολσεβίκοι δεν περιορίστηκαν στο να εκφράζουν τη γνώμη τους μέσα στο κόμμα. Κατά τη διάρκεια μιας συνεδρίασης της Κεντρι­ κής Εκτελεστικής Επιτροπής των Σοβιέτ, ο Λάριν, που πρόσφατα είχε περάσει από τους μενσεβίκους στους μπολσεβίκους, κατέθεσε πρότα­ ση στην οποία ασκούνταν κριτική στη σοβιετική κυβέρνηση για παρα­ βίαση της ελευθερίας του τύπου: Την παρούσα στιγμή, στις παραμονές των εκλογών για τη Συ­ ντακτική Συνέλευση, η κατάσταση γύρω από τον τύπο χρειάζε­ ται βελτίωση. Τα μέτρα που πάρθηκαν ενάντια στον τύπο (ελευ­ θερία), θα μπορούσαν να δικαιολογηθούν μόνο κατά τη διάρκεια του αγώνα [για την εξουσία) αλλά όχι τώρα... Η λογοκρισία κάθε μορφής πρέπει να εκλείψει παντελώς.17 Ο Κάμκοφ, ηγέτης των Αριστερών Σοσιαλεπαναστατών, υποστήριξε την πρόταση του Λάριν. Ο Τρότσκι υπεράσπισε την πολιτική περιορι­ σμού της ελευθερίας του τύπου που εφάρμοζε η σοβιετική κυβέρνηση: Το να απαιτείς, κατά τη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου, να εγκαταλειψθούν όλα τα καταπιεστικά μέτρα, είναι ισοδύναμο με την απαίτηση να σταματήσει ο ίδιος ο πόλεμος. Μια τέτοια απαίτηση μπορεί να έρθει μόνο από αντίπαλους του προλετα­ ριάτου. Οι αντίπαλοί μας δεν μας κάνουν προσφορές ειρήνης. Πιστεύω ότι κανείς δεν μπορεί να εγγυηθεί [τη νίκη] απέναντι Τα πρακτικά εκείνης της συνεδρίασης παραλείψθηκαν όταν το 1927 εκδόθηκαν τα πρωτόκολλα της Επιτροπής Πετρούπολης από το 1917. Τα αντίγραφα των πρωτότυ­ πων κειμένων έφτασαν αμέσως στον Τρότσκι μέσω ενός υποστηρικτή του κι εκείνος τα δημοσίευσε αμέσως φωτογραφημένα στο Δελτίο της Αντιπολίτευσης (15) και αρ­ γότερα τα ανατύπωσε στο βιβλίο του «Η σταλινική σχολή της πλαστογραφίας». (16) Η σύγκριση με την επίσημη έκδοση, δεν αφήνει αμφιβολία ότι τα πρακτικά που δημο­ σίευσε ο Τρότσκι είναι τα γνήσια. Στα φωτογραψημένα πρακτικά, δίπλα σε ένα απόσπασμα της ομιλίας του Λένιν στο οποίο επαινεί τη στάση του Τρότσκι απέναντι στο ζήτημα του συνασπισμού, υπάρχει ένα έντονο, μεγάλο ερωτηματικό. Στη γωνιά του τυπογραφικού, με το ίδιο μολύβι, είχε γραφτεί η λέξη «Κόφτε το». - 34-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίψος της επανάστασης στους κορνιλοφικούς. Σε κατάσταση εμφυλίου πολέμου, νομιμο­ ποιούμαστε να κλείνουμε εφημερίδες που υποστηρίζουν την άλ­ λη πλευρά... Όμως, όταν πια θα είμαστε νικητές, η στάση μας απέναντι στον Τύπο θα είναι ανάλογη με εκείνη απέναντι στο ελεύθερο εμπό­ ριο. Τότε, φυσικά, θα κινηθούμε προς ένα |κανονικό) καθεστώς στα ζητήματα του Τύπου...1* Δυο σχέδια απόφασης κατατέθηκαν: του Λάριν που καταψηφί­ στηκε με 31 ψήφους κατά και 22 υπέρ και του Τρότσκι που πέρασε με 34 ψήφους και μια αποχή.19Δυο μπολσεβίκοι, ο Ριαζιάνοφ κι ο Λοζόφσκι, ψήφισαν κατά του σχεδίου απόφασης του Τρότσκι. Την ίδια μέρα, τέσσερις Επίτροποι του Λαού - Νόγκιν, Ρίκοφ, Μιλιούτιν και Τεοντόριβιτς - παραιτήθηκαν από την κυβέρνηση κι ο Σλιάπνικοφ, Επίτροπος του Λαού για την Εργασία, διακήρυξε την πο­ λιτική του αλληλεγγύη με τους παραιτηθέντες. Φαινόταν ότι η εξέγερση των δεξιών μπολσεβίκων ενάντια στον Λένιν και τον Τρότσκι επιβεβαίωνε την τακτική των μενσεβίκων, που υπολόγιζαν στην ειρηνική αποσύνθεση του νέου καθεστώτος. Ο μεν­ σεβίκος ηγέτης Νταν απαντώντας στα μέλη της Κεντρικής Επιτροπής του κόμματός του που αντιτίθονταν στην έναρξη διαπραγματεύσεων με τους μπολσεβίκους, υποστήριξε ότι μια συμφωνία θα ήταν αδύνατη χωρίς «μια διάσπαση του μπολσεβικισμού» κι ότι η απόρριψη κάθε συμφωνίας από τους Λενινιστές κόστιζε στους μπολσεβίκους «τερά­ στιες μάζες εργατών» και επίσης ότι «χάρη στην τακτική μας, οι μπολ­ σεβίκοι ήδη διασπώνται».” Όμως, ο Νταν είχε κάνει λάθος υπολογισμούς. Ο Λένιν, ο Τρότσκι κι η πλειοψηφία της Κεντρικής Επιτροπής δεν επρόκειτο να φοβηθούν από τους μπολσεβίκους ηγέτες που παραιτήθηκαν από τα πόστα τους. Στις 3 (16) Νοέμβρη, κατηγορήθηκαν για σπάσιμο της κομματικής πειθαρχίας και απειλήθηκαν με διαγραφή από το κόμμα: Η Κ.Ε. είναι υποχρεωμένη να επαναλάβει το τελεσίγραφό Της και να σας προτείνει είτε να δεσμευτείτε γραπτώς ότι θα υποτάσσε­ - 35-

Τόνι Κλιφ στε σε όλες τις αποφάσεις της Κ.Ε. και θα υπερασπίζεστε τη γραμμή του κόμματος σ’όλες σας τις ομιλίες είτε να αποσυρθείτε από κάθε δημόσια κομματική δραστηριότητα και να παραιτηθεί­ τε από όλα σας τα πόστα στο εργατικό κίνημα μέχρι το συνέδριο του κόμματος. Αν αρνηθείτε να προχωρήσετε σε μια από τις δυο αυτές δεσμεύ­ σεις, η Κ.Ε. θα είναι υποχρεωμένη να θέσει το ερώτημα της άμε­ σης διαγραφής σας από το κόμμα.21 Ο Σβερντλόφ αντικατέστησε τον Κάμενεφ στη θέση του προέ­ δρου της VTsIK. Δεν έγινε καμιά παραχώρηση στις απόψεις όσων παραιτήθηκαν. Αντιθέτως, οι διαπραγματεύσεις με τους μενσεβίκους και τους Σοσιαλεπαναστάτες αφέθηκαν να καταρρεύσουν. Μετά απ’ αυτήν την εξέλιξη κατέρρευσε κι η δεξιά αντιπολίτευση στην Κ.Ε. Στις 7 (20) Νοέμβρη, ο Ζινόβιεψ συνθηκολόγησε και επα­ νήλθε στην Κ.Ε. Με λόγια που προοιώνιζαν μελλοντικές, πολύ πιο τραγικές συνθηκολογήσεις, ο Ζινόβιεψ έκανε έκκληση στους φίλους του: Παραμένουμε δεμένοι με το κόμμα, προτιμάμε να κάνουμε λάθη μαζί με εκατομμύρια εργάτες και στρατιώτες και να πεθάνουμε μαζί τους, παρά να κάνουμε στο πλάι σ' αυτή την αποφασιστική, ιστορική στιγμή.22 Τρεις βδομάδες μετά, στις 30 Νοέμβρη (12 Δεκέμβρη) οι Ρίκοψ, Κάμενεφ, Μιλιούτιν και Νόγκιν έκαναν παρόμοιες δηλώσεις. Μ’ αυτόν τον τρόπο αποφεύχθηκε μια πολύ απειλητική διάσπαση στο κόμμα, σε μια κρίσιμη καμπή της ιστορίας. Η λογική της ταξικής πάλης ήταν πολύ δυνατή για να την μπλοκάρουν οι δεξιοί μπολσεβίκοι. Απέναντι τους δεν βρέθηκαν μόνο ο Λέ­ νιν κι ο Τρότσκι. Οι ηγέτες των μενσεβίκων και των Σοσιαλεπαναστατών τράβηξαν το χαλί κάτω από τα πόδια των δεξιών μπολσεβίκων, θέτοντας όρους που ταίριαζαν περισσότερο σε ηττημένους παρά σε νι­ κητές: (1) Η Κόκκινη Φρουρά πρέπει να αφοπλιστεί.

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης (2) Τα στρατεύματα της φρουράς να τεθούν υπό τις διαταγές του δημοτικού συμβουλίου. (3) Να κηρυχτεί αμνηστία. Οι ίδιοι δίνουν την εγγύηση ότι τα στρατεύματα του Κερένσκι που θα μπουν στην πόλη, δεν θα ρίξουν ούτε έναν πυροβολισμό και δεν θα εμπλακούν σε έρευνες και συλλήψεις. Κατόπιν θα σχηματιστεί μια σο­ σιαλιστική κυβέρνηση, χωρίς, όμως, τη συμμετοχή των μπολ­ σεβίκων." Στη σύσκεψη της Βίκζελ στη 1 (14) Νοέμβρη «Οι μενσεβίκοι δή­ λωσαν ότι στους μπολσεβίκους πρέπει να μιλάς μόνο με όπλα... και η Κεντρική Επιτροπή των Σοσιαλεπαναστατών τάχτηκε κα­ τά μιας συμφωνίας με τους μπολσεβίκους.14 Ένα από τα θετικά παρεπόμενα των διαπραγματεύσεων ήταν ότι οι Αριστεροί Σοσιαλεπαναστάτες, απηυδισμένοι από τη στάση των μενσεβίκων και των Δεξιών Σοσιαλεπαναστατών, αποφάσισαν να μπουν στην κυβέρνηση μαζί με τους μπολσεβίκους. Η αδιαλλαξία του Λένιν, του Τρότσκι, του Σβερντλόφ και άλλων, επικράτησε των ταλαντεύσεων των Ζινόβιεψ, Κάμενεφ, Ρίκοφ και σία. Ομως, γιατί αντιμετώπισαν τόσο σκληρή αντίσταση; Επρόκειτο απλά για ταλαντεύσεις μιας χούφτας ανώτερων στελεχών του κόμματος; Οχι. Από τη φύση τους οι επαναστάσεις γεννούν αβεβαιότητα, γιατί σε μια επανάσταση ο συσχετισμός των ταξικών δυνάμεων αλλά­ ζει συνεχώς και με ταχύτητα. Πρόκειται για εξισώσεις με πολλούς αγνώστους. Οι ταλαντεύσεις, σ’ αυτές τις συνθήκες, γίνονται ιδιαίτερα επικίνδυνες αλλά και αναπόφευκτες. Αυτές οι ταλαντεύσεις δεν επη­ ρεάζουν αναγκαστικά με την ίδια ένταση τη μάζα των εργατών και τη βάση του επαναστατικού κόμματος. Είναι καθήκον της κομματικής ηγεσίας να τις απορρίψει και να τις καταπολεμήσει, όμως, υπάρχει κι η περίπτωση να τις αντανακλά. Ο Ζινόβιεψ, ο Κάμενεφ, ο Ρίκοφ κι οι υπόλοιποι αψήφησαν ανοιχτά την πλειοψηψία της Κεντρικής Επιτρο­ πής, επειδή είχαν την αίσθηση ότι τους στήριζαν πολλοί μπολσεβίκοι αγωνιστές σ’ όλη τη χώρα. Κάποιοι εργάτες κι οι οργανώσεις τους είχαν όντως αμφιβολίες - 37-

Τόνι Κλιψ πάνω στο ζήτημα μιας κυβέρνησης συνασπισμού όλων των σοσιαλι­ στικών κομμάτων. Για παράδειγμα, το Συμβούλιο Συνδικάτων της Πε­ τρούπολης [κάτι σαν Εργατικό Κέντρο ΣτΜ] βρισκόταν από μήνες πριν κάτω από την επιρροή των μπολσεβίκων. Είχε καλωσορίσει την εξέγερση και στις 27 Οκτώβρη (9 Νοέμβρη) είχε απευθύνει έκκληση σε όλους τους εργάτες της Πετρούπολης να υποστηρίζουν το νέο καθε­ στώς. Παρόλα αυτά, τέσσερις μέρες αργότερα και μετά από μια πολύ έντονη συζήτηση, το συμβούλιο ψήφισε μια απόφαση με την οποία απαιτούσε “άμεση συμφωνία ανάμεσα σε όλα τα σοσιαλιστικά κόμμα­ τα” και το σχηματισμό μιας κυβέρνησης συνασπισμού. Η Κεντρική Επιτροπή του Συνδικάτου Ναυτών και Εργατών Πο­ τάμιων Μεταφορών εξέδωσε επίσης μια έκκληση στις 29 Οκτώβρη (11 Νοέμβρη), με την οποία υποστήριζε τη νέα κυβέρνηση, όμως την επό­ μενη μέρα απαίτησε ένα υπουργικό συμβούλιο «όλων των σοσιαλι­ στών και των ομάδων της επαναστατικής δημοκρατίας». Παρόμοια αι­ τήματα διατυπώθηκαν σε αποφάσεις κι άλλων συνδικάτων και εργο­ στασίων της Πετρούπολης. Το σοβιέτ εργατών και στρατιωτών αντιπροσώπων του Βίμποργκ, του προπυργίου των μπολσεβίκων στην Πετρούπολη, καταδίκασε στις 29 Οκτώβρη (11 Νοέμβρη) το «προδοτικό μονοπάτι» που επέλεξαν να ακολουθήσουν οι μενσεβίκοι αμυνίτες κι οι Σοσιαλεπαναστάτες. Ομως, στη 1 (14) Νοέμβρη το ίδιο σοβιέτ κυκλοφόρησε μια έκκληση, που την υπέγραφαν οι φράξιες των μπολσεβίκων, των μενσεβίκων και των Σοσιαλεπαναστατών, η οποία μιλούσε για «τερματισμό των μικροκομματικών καυγάδων και της έντασης» και την εδραίωση «όλων των σοσιαλιστικών δυνάμεων». Το μεγάλο εργοστάσιο Ομπούχοφ είναι ένα ακόμα χαρακτηριστι­ κό παράδειγμα της πολιτικής ταλάντευσης των εργατών της Πετρού­ πολης εκείνες τις μέρες. Σε μια συνέλευση που έγινε στις 19 Οκτώβρη (1 Νοέμβρη) ο μενσεβίκος - διεθνιστής Ντάβιντ Ντάλιν δεν κατόρθω­ σε να ολοκληρώσει την ομιλία του και άλλοι μενσεβίκοι δεν κατάφεραν καν να ξεκινήσουν τη δική τους, επειδή οι εργάτες δεν ήθελαν να

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίψος της επανάστασης ακούσουν την παραμικρή κριτική για τους μπολσεβίκους. Το κοινό απαιτούσε με φωνές τη σύλληψη του Ντάλιν ως κορνιλοφικού αντεπαναστάτη κι εχθρού του λαού. Όμως, μετά, οι ίδιοι εργάτες υιοθέτη­ σαν μια απόφαση στο πνεύμα των απαιτήσεων της Βίκζελ και την επό­ μενη μέρα μια αντιπροσωπεία τους όρμησε σε μια συνεδρίαση της επι­ τροπής της Βίκζελ, απαιτώντας ειρήνη και κυβέρνηση αποτελούμενη από όλα τα σοσιαλιστικά κόμματα. Ακόμα κι οι μπολσεβίκοι ναύτες του αντιτορπιλικού Ό λέγκ” που είχαν κληθεί από την Κρονστάνδη, μετέδωσαν από τον ασύρματο του πλοίου τους στις 30 Οκτώβρη «τα χαρμόσυνα νέα» των διαπραγμα­ τεύσεων ανάμεσα «σε όλα τα σοσιαλιστικά κόμματα, τα οποία προ­ σπαθούν να σχηματίσουν μπλοκ».25 Ήταν η καθαρή ματιά κι η αδιαλλαξία του Λένιν και του Τρότσκι που υπερνίκησαν τις ταλαντεύσεις στην Κεντρική Επιτροπή και το κόμμα - κι όλα αυτά, μόλις μερικές μετά τη νίκη της Οκτωβριανής Επανάστασης.

Η αρχή της Κόκκινης Τρομοκρατίας Αρχικά, η νέα κυβέρνηση αντιμετώπισε με πολύ χαλαρότητα τους αντιπάλους της. Σύντομα, όμως, έμαθε το κόστος μιας τέτοιας συμπε­ ριφοράς. Οι ευέλπιδες των στρατιωτικών σχολών, που τους είχαν αφή­ σει ελεύθερους οι μπολσεβίκοι από τα Χειμερινά Ανάκτορα στις 26 Οκτώβρη (8 Νοέμβρη), πρόδωσαν την εμπιστοσύνη τους και δυο μέ­ ρες μετά ξεκίνησαν μια εξέγερση. Την ίδια χαλαρή αντιμετώπιση είχε κι ο στρατηγός Κρασνόφ, ο οποίος επίσης την ανταπέδωσε με προδο­ σία. Ο Βίκτορ Σερζ στο βιβλίο Έτος Ένα της Ρώσικης Επανάστασης, έγραψε για τα γεγονότα της Μόσχας: Οι Λευκοί παραδόθηκαν στις 4:00 μμ στις 2 (15) Νοέμβρη. Ή Επιτροπή Δημόσιας Ασφάλειας διαλύεται. Η Λευκή Φρουρά παραδίδει τα όπλα της και διαλύεται. Οι αξιωματικοί μπορούν να κρατήσουν τα πιστόλια τους, διακριτικό του βαθμού τους. Στις - 39-

Τόνι Κλιφ στρατιωτικές ακαδημίες θα υπάρχει μόνο ο απαραίτητος για ασκήσεις οπλισμός... Η Στρατιωτική Επαναστατική Επιτροπή εγγυάται την ελευθερία και το απαραβίαστο όλων.' Αυτά ήταν τα βασικά σημεία της ανακωχής που υπογράφτηκε ανάμεσα στους Κόκκινους και τους Λευκούς. Οι ένοπλοι υπερασπιστές της αντεπανάστασης, οι χασάπηδες του Κρεμλίνου, που σε περίπτω­ ση νίκης δεν θα έδειχναν το παραμικρό έλεος στους Κόκκινους... έφυγαν ελεύθεροι. Ο Σερζ σχολιάζει: Ανόητη επιείκεια. Οι ίδιοι εκείνοι Γιούνκερ, οι ίδιοι αξιωματικοί, εκείνοι οι φοιτητές, οι σπεσιαλίστες της αντεπανάστασης, δια­ σκορπίστηκαν σε όλα τα μήκη και τα πλάτη της Ρωσίας και ορ­ γάνωσαν τον εμφύλιο πόλεμο. Η επανάσταση θα τους συνα­ ντούσε ξανά, στο Γιαροσλάβ, στο Ντον, στο Καζάν, στην Κρι­ μαία, στη Σιβηρία, και σε κάθε συνωμοσία σε πιο κοντινά μέρη.26 Ήταν οι μέρες της επαναστατικής αθωότητας. Το επόμενο πρωί μετά την εξέγερση του Οκτώβρη, με τον Λένιν και τον Τρότσκι από­ ντες κι ύστερα από επιμονή του Κάμενεφ, καταργήθηκε η θανατική ποινή. Όταν ο Λένιν πληροφορήθηκε αυτό το πρώτο νομοθέτημα, θύ­ μωσε πολύ. «Πώς μπορείς να κάνεις μια επανάσταση χωρίς εκτελεστι­ κά αποσπάσματα; Πιστεύετε ότι μπορείτε να αντιμετωπίσετε όλους τους εχθρούς καταθέτοντας τα όπλα σας; Τι άλλα μέσα καταστολής διαθέτετε; Φυλάκιση; Κανείς δεν δίνει σημασία σ’ αυτά στη διάρκεια ενός εμφυλίου πολέμου, όπου κάθε πλευρά πιστεύει ότι εκείνη θα νι­ κήσει». «Πρόκειται για λάθος» συνέχισε, «για μια απαράδεκτη αδυνα­ μία, μια πασιφιστική αυταπάτη» και πολλά ακόμα. «Πιστεύετε πραγ­ ματικά ότι θα βγούμε νικητές χωρίς επαναστατική τρομοκρατία;»* Ούτε ο Τρότσκι είχε καμιά αμφιβολία ότι η επανάσταση θα υπο­ χρεωνόταν να χρησιμοποιήσει την τρομοκρατία της για να πολεμήσει την αντεπανάσταση. «Δεν πρόκειται να μπούμε στο βασίλειο του σο­ σιαλισμού φορώντας λευκά γάντια και περπατώντας σε ένα γυαλισμέ­ νο παρκέ» είπε στο Πανρωσικό Συνέδριο των Αγροτών Αντιπροσώ­ - 40-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης πων στις 3 (16) Δεκέμβρη.® Στις 28 Οκτώβρη (10 Νοέμβρη), μετά την καταστολή της εξέγερ­ σης των ευελπίδων, το Σοβναρκόμ δημοσίευσε ένα διάταγμα με το οποίο έθετε εκτός νόμου το κόμμα των Καντέ - το κύριο αντεπαναστατικό κόμμα της αστικής τάξης: Έχοντας πλήρη επίγνωση της βαριάς ευθύνης για τη μοίρα του λαού και της επανάστασης που έχει πέσει στους ώμους της σο­ βιετικής εξουσίας, το Συμβούλιο των Επιτρόπων του Λαού απο­ φάσισε ότι το κόμμα των Καντέ, που αποτελεί μια οργάνωση της αντεπαναστατικής ανταρσίας, είναι ένα κόμμα εχθρών του λαού.” Ο Τρότσκι δήλωσε: Κάναμε μια μικρή αρχή με τη σύλληψη των ηγετών των Καντέ... Στη Γαλλική Επανάσταση οι Ιακωβίνοι είχαν στείλει καλύτερους ανθρώπους στην γκιλοτίνα... γιατί αντιτάχθηκαν στη θέληση του λαού. Δεν έχουμε εκτελέσει κανέναν και δεν ετοιμαζόμαστε να το κάνουμε.30 Ωστόσο, αυτή η υπόσχεση δεν υλοποιήθηκε. Το Σοβναρκόμ απο­ φάσισε στις 7 (20) Δεκέμβρη 1917 να ιδρύσει, στα πλαίσια της πάλης ενάντια στην αντεπανάσταση, την Τσεκά - Πανρωσική Έκτακτη Επι­ τροπή για την Καταπολέμηση της Αντεπανάστασης και του Σαμποτάζ. Αρχικά το προσωπικό της ήταν ολιγάριθμο, οι πόροι της περιορι­ σμένοι και οι πρώτες θανατικές καταδίκες που επέβαλε αφορούσαν κοινούς εγκληματίες. Ο Μ.Ι. Λάτσις, μέλος της Τσεκά το 1918, δηλώ­ νει ότι στους έξι πρώτους μήνες της δράσης της η Τσεκά εκτέλεσε 22 ανθρώπους.31 Η επαναστατική τρομοκρατία στη Ρωσία, όπως η προηγούμενη κατά τη διάρκεια της Γαλλικής Επανάστασης το 1789, ήταν η αντίδρα­ ση ενάντια στην απειλή της ξένης επέμβασης και της αντεπανάστα­ σης. Η Τρομοκρατία στο Παρίσι, που ξεκίνησε στις 2 Σεπτέμβρη 1793, ήταν η απάντηση στη διακήρυξη του Κόμη Μπράουνσβικ για την ξένη επέμβαση με σκοπό τη συντριβή της επανάστασης. Το ίδιο έγινε και -41 -

Τόνι Κλιφ στη Ρωσία, όταν οι νίκες της τσεχοσλοβάκικης στρατιάς επί του Κόκ­ κινου Στρατού το 1918, ήταν η μεγαλύτερη απειλή που είχε γνωρίσει μέχρι τότε η επανάσταση. [Η Τσεχοσλοβακία δεν υπήρχε ακόμα ως κράτος. Η Τσέχικη Λεγεώνα, ήταν εθελοντές που πολεμούσαν στο πλευρό της Αντάντ ΣτΜ] Στις 20 Ιούνη 1918, ο Βολοντάρσκι, ένας δη­ μοφιλής μπολσεβίκος ρήτορας, δολοφονήθηκε από αντεπαναστάτες. Στις 30 Αυγούστου έγινε απόπειρα δολοφονίας του Λένιν. Τραυματί­ στηκε βαριά και για κάποιες μέρες βρισκόταν σε πολύ κρίσιμη κατά­ σταση. Ένα άλλο στέλεχος των μπολσεβίκων, ο Ουρίτσκι, πρόεδρος της Τσεκά Πετρούπολης, δολοφονήθηκε. Σ’ αντίποινα, οι μπολσεβίκοι εξαπέλυσαν την Κόκκινη Τρομοκρατία. Στις 2 Σεπτέμβρη 500 όμηροι εκτελέστηκαν στην Πετρούπολη. Ενώ από το Σεπτέμβρη του 1917 έως και τον Ιούνη του 1918 η Τσεκά είχε εκτελέσει 22 ανθρώπους, στο δεύτερο μισό του 1918 έγιναν 6.000 εκτελέσεις.” Συνολικά, στα τρία χρόνια του εμφυλίου πολέμου, από το 1918 μέχρι το 1920, εκτελέστηκαν 12.737 άνθρωποι® Ωστόσο, η Κόκκινη Τρομοκρατία ήταν περιορισμένη σε σχέση με τη Λευκή Τρομοκρατία. Για παράδειγμα, τον Απρίλη του 1918 στη Φινλανδία οι αντεπαναστάτες έσφαξαν 10.000 με 20.000 ανθρώπους." Ο Λένιν είχε απόλυτο δίκιο όταν δήλωνε στο Έβδομο Συνέδριο των Σοβιέτ στις 5 Δεκέμβρη 1919: Την Τρομοκρατία μας την επέβαλε η τρομοκρατία της Αντάντ, η τρομοκρατία του πανίσχυρου παγκόσμιου καπιταλισμού που στραγγαλίζει τους εργάτες και τους αγρότες και τους καταδικά­ ζει σε θάνατο από πείνα, επειδή μάχονται για να υπερασπίσουν τη χώρα τους.35 Σε μια ομιλία στις 11 Σεπτέμβρη 1918 ο Τρότσκι έκφρασε την ίδια ιδέα: Τώρα που οι εργάτες γίνονται οι στόχοι της κατηγορίας ότι διαπράττουν αγριότητες στον εμφύλιο πόλεμο, πρέπει να απαντή­ σουμε με βάση την εμπειρία μας: το μόνο ασυγχώρητο αμάρτημα που μπορεί να διαπράξει αυτήν τη στιγμή η ρώσικη εργατική τά­ - 42-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης ξη είναι η επιείκεια προς τους ταξικούς εχθρούς της. Παλεύουμε για χάρη του μεγαλύτερου καλού της ανθρωπότητας, για την αναγέννηση της ανθρωπότητας, για να την τραβήξουμε από το σκοτάδι, από τη σκλαβιά....* Ο ίδιος ο Μαρξ είχε δώσει στους υποστηρικτές του τον καλύτερο μπούσουλα στο ζήτημα της τρομοκρατίας. Το φθινόπωρο του 1848, καταγγέλλοντας τον «κανιβαλισμό της αντεπανάστασης», διακήρυξε ότι υπάρχει μόνο ένα μέσο «να μειωθεί, να απλοποιηθεί και να περιο­ ριστεί τοπικά ο αιματοβαμμένος επιθανάτιος ρόγχος της παλιάς κοι­ νωνίας κι οι πόνοι της γέννας μιας καινούργιας, μόνο ένα μέσο: η επα­ ναστατική τρομοκρατία».* Ο Τρότσκι, πιστός σ’ αυτήν την επιχειρηματολογία, έγραφε το 1920: Το πρόβλημα στην επανάσταση, όπως και στον πόλεμο, συνίσταται στο τσάκισμα της θέλησης του εχθρού, στον εξαναγκα­ σμό του σε συνθηκολόγηση και την αποδοχή των όρων του νικη­ τή... Ο βαθμός αγριότητας της σύγκρουσης εξαρτάται από μια σειρά εσωτερικών και διεθνών περιστάσεων. Όσο πιο άγρια και επικίν­ δυνη είναι η αντίσταση του ταξικού εχθρού που έχει ανατραπεί, τόσο πιο αναπόφευκτα το σύστημα για την καταστολή του παίρ­ νει τη μορφή ενός συστήματος τρομοκρατίας.3*

- 43-

Η πρώτη αντιπροσωπεία των μπολσεβίκων στο Μπρεστ-Λιτόφσκ τον Δεκέμβρη 1917: (Από αριστερά προς τα δεξιά) Λίπσκι, τρότσκι, άγνωστος και Γιόφε

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης

Κεφάλαιο Δεύτερο Η ειρήνη του Μηρεσι-Λιιόφσκ Ο Τρότσκι, μόλις ανέλαβε Επίτροπος Εξωτερικών Υποθέσεων, έσπευσε να δημοσιεύσει τις μυστικές διπλωματικές συμφωνίες της τσαρικής κυβέρνησης. Έλπιζε ότι αυτή η κίνηση όχι μόνο θα εκνεύριζε τις κυβερνήσεις της Αντάντ, οι οποίες ήταν συνέταιροι σ’ αυτές τις συμφωνίες, αλλά και ότι θα ενθάρρυνε τη γερμανική εργατική τάξη να παλέψει ενάντια στην ίδια της την κυβέρνηση, η οποία με τη σειρά της είχε κάνει κι αυτή μυστικές συμφωνίες. Στις 27 Οκτώβρη (9 Νοέμβρη) 1917 ο Τρότσκι έβγαλε την εξής διακοίνωση με θέμα “Μυστική Διπλωματία και Μυστικές Συμφωνίες": Με τη δημοσίευση των απόρρητων διπλωματικών ντοκουμέ­ ντων που σχετίζονται με τη διπλωματία της τσαρικής κυβέρνη­ σης και των αστικών κυβερνήσεων συνασπισμού... υλοποιούμε μια δέσμευση του κόμματός μας από τον καιρό που ακόμα βρι­ σκόταν στην αντιπολίτευση. Η μυστική διπλωματία είναι ένα όπλο απαραίτητο στην εκμε­ ταλλευτική μειοψηφία, η οποία είναι αναγκασμένη να εξαπατά την πλειοψηψία για να τη βάζει να υπηρετεί τα συμφέροντά της. Ο ιμπεριαλισμός, με τα παγκόσμια σχέδια προσάρτησης, τις αρπακτικες συμμαχίες και μηχανορραφίες, έχει αναπτύξει στον υπέρτατο βαθμό το σύστημα της μυστικής διπλωματίας. Η πάλη ενάντια στον ιμπεριαλισμό, που έχει ξεζουμίσει και κατα­ στρέψει τους ευρωπαϊκούς λαούς, σημαίνει επίσης και πάλη ενά­ ντια στην καπιταλιστική διπλωματία, που έχει πολλούς λόγους - 45-

Τόνι Κλιφ να φοβάται το φως της ημέρας. Ο ρωσικός λαός και μαζί μ’αυτόν οι λαοί της Ευρώπης κι όλου του κόσμου πρέπει να γνωρίσουν ολόκληρη την αλήθεια για τα σχέδια που κατέστρωσαν στα κρυ­ φά οι χρηματιστές κι οι διπλωματικοί τους πράκτορες... Η κα­ τάργηση της μυστικής διπλωματίας είναι βασική προϋπόθεση για μια έντιμη, προς το συμφέρον των λαών, δημοκρατική εξωτε­ ρική πολιτική. Η διακοίνωση καταλήγει ως εξής: Το πρόγραμμά μας δίνει μορφή στις φλέγουσες προσδοκίες εκα­ τομμυρίων εργατών, στρατιωτών και αγροτών. Επιθυμούμε την ειρήνη, όσο πιο γρήγορα γίνεται, βασισμένη στην έντιμη συνύ­ παρξη και συνεργασία των λαών. Ευχόμαστε την όσο πιο σύντο­ μη γίνεται ανατροπή της εξουσίας του κεφαλαίου. Παρουσιάζο­ ντας στα μάτια όλου του κόσμου το έργο των κυρίαρχων τάξεων, όπως εκφράζεται στα μυστικά ντοκουμέντα της διπλωματίας, στρεφόμαστε στους εκμεταλλευόμενους με την έκκληση που αποτελεί το θεμέλιο της εξωτερικής πολιτικής μας: “Προλετάριοι όλων των χωρών, ενωθείτε!”1 Ο Τρότσκι, σε μια ομιλία του στο Σοβιέτ της Πετρούπολης στις 4 (17) Νοέμβρη 1917, εξήγησε με ποιο τρόπο έβλεπε το έργο των σοβιετικών αντιπροσώπων στις ειρηνευτικές διαπραγματεύσεις: Αφού καθίσουμε σε ένα τραπέζι (με τους εκπροσώπους των αντι­ πάλων μας|, θα τους κάνουμε συγκεκριμένες ερωτήσεις, που δεν χωρούν υπεκφυγές ως απάντηση κι η όλη πορεία των διαπραγ­ ματεύσεων, κάθε λέξη που θα ξεστομίσουμε, θα καταγράφεται και θα μεταδίδεται με τον τηλέγραφο σε όλους τους λαούς, που θα είναι και οι κριτές των συζητήσεών μας. Η γερμανική κι η αυ­ στριακή κυβέρνηση, κάτω από την πίεση των λαών τους, δέχτη­ καν να καθίσουν στο εδώλιο. Μπορείτε να είστε βέβαιοι, σύντρο­ φοι, ότι ο κατήγορος, που εκφράζεται στο πρόσωπο της ρωσικής επαναστατικής αντιπροσωπείας, θα είναι κι αυτός στη θέση του και την κατάλληλη στιγμή θα κάνει μια βροντερή ομιλία ζητώ­ ντας την καταδίκη της διπλωματίας όλων των ιμπεριαλιστών.2 Δυο βδομάδες περίπου μετά, στις 23 Νοέμβρη (6 Δεκέμβρη) ο Τρό- 46-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης τσκι εξέδωσε μια έκκληση “Στους εκμεταλλευόμενους λαούς της Ευ­ ρώπης, τους καταπιεσμένους και ρημαγμένους”: Δεν κρύβουμε από κανέναν ότι δε θεωρούμε τις παρούσες καπι­ ταλιστικές κυβερνήσεις ικανές για μια δημοκρατική ειρήνη. Μό­ νο η επαναστατική πάλη των εργαζόμενων μαζών ενάντια στις παρούσες κυβερνήσεις μπορεί να φέρει μια τέτοια ειρήνη στην Ευρώπη. Την πλήρη πραγματοποίησή της μπορεί να την εγγυηθεί μόνο μια νικηφόρα προλεταριακή επανάσταση σε όλες τις καπιταλι­ στικές χώρες. ...Μπαίνοντας σε διαπραγματεύσεις με τις παρούσες κυβερνή­ σεις... το Συμβούλιο των Επιτρόπων του Λαού δεν παρεκκλίνει από το δρόμο της κοινωνικής επανάστασης. ...Σ’ αυτές τις ειρηνευτικές διαπραγματεύσεις η σοβιετική εξου­ σία θέτει στον εαυτό της δυο καθήκοντα: πρώτον, να εξασφαλί­ σει την ταχύτερη δυνατή κατάπαυση της ανέντιμης και απάν­ θρωπης σφαγής που καταστρέφει την Ευρώπη και, δεύτερον, να βοηθήσει, με όλα τα μέσα που μας είναι διαθέσιμα, την εργατική τάξη όλων των χωρών να ανατρέψει την εξουσία του κεφαλαίου και να καταλάβει την κρατική εξουσία στο όνομα της δημοκρατι­ κής ειρήνης και του σοσιαλιστικού μετασχηματισμού της Ευρώ­ πης και της ανθρωπότητας ολόκληρης.3 Μ’ αυτόν τον τρόπο ο Τρότσκι έκανε σαφές ότι, ενόσω θα ήταν Επί­ τροπος των Εξωτερικών, θα συνέχιζε να δρα ως επαναστάτης αγκιτά­ τορας. Η τυπική έναρξη των ειρηνευτικών διαπραγματεύσεων με την Τε­ τραπλή Συμμαχία της Γερμανίας, Αυστροουγγαρίας, Βουλγαρίας και Οθωμανικής Αυτοκρατορίας έγινε στις 9 (22) Δεκέμβρη στο ΜπρεστΛιτόφσκ, μια πολωνική πόλη που κατείχαν τα γερμανικά στρατεύμα­ τα. Οι ουσιαστικές διαπραγματεύσεις ξεκίνησαν με την άφιξη του Τρότσκι στις 14 (27) Δεκέμβρη. Από τη στιγμή που ο Τρότσκι πάτησε το πόδι του στο ΜπρεστΑιτόφσκ, ανέλαβε το ρόλο του δημόσιου κατήγορου εκ μέρους της επανάστασης. Εξαρχής, με έναν καταιγισμό επαναστατικών τοποθετή­ - 47-

Τόνι Κλιφ σεων προς τους αντιπροσώπους της Τετραπλής Συμμαχϊας, επιτέθηκε στις προτάσεις ειρήνης που έκαναν, στις κυβερνήσεις τους και στο κοι­ νωνικό τους σύστημα. Ο μαρξισμός του Τρότσκι του έδωσε ένα μεγάλο πλεονέκτημα σε αυτές τις αντιπαραθέσεις. Όπως έγραψε αργότερα: «Απέναντι στους αντιπάλους μας είχαμε ένα τεράστιο πλεονέκτημα. Εμείς τους γνωρί­ ζαμε καλύτερα από ό,τι εκείνοι γνώριζαν εμάς».1 Στο Μπρεστ-Λιτόφσκ υποδέχτηκαν τον Τρότσκι αντιπροσωπείες από τα τοπικά σοβιέτ και συνδικάτα, οι οποίες του ζήτησαν επιτακτι­ κά να συντομεύσει τις διαπραγματεύσεις και να υπογράψει συμφωνία ειρήνευσης. Ο κόμης Ότοκαρ Τσέρνιν, ο αυστριακός υπουργός Εξωτε­ ρικών, γράφει στο ημερολόγιό του στις 7 Γενάρη 1918: Ο Γερμανός αξιωματικός που συνόδευσε τη ρώσικη αντιπροσω­ πεία από το Ντάνεμπουργκ, ο λοχαγός βαρόνος Λάμεζαν, μας έδωσε μερικές ενδιαφέρουσες λεπτομέρειες... Καταρχάς, μας ενημέρωσε ότι τα χαρακώματα μπροστά στο Ντάνεμπουργκ εί­ ναι τελείως εγκαταλειμμένα κι ότι εκτός από κάποια φυλάκια εδώ κι εκεί δεν υπήρχαν καθόλου Ρώσοι. Επίσης, μας περιέγραψε πως σε πολλούς σιδηροδρομικούς σταθμούς την ομάδα των δια­ πραγματευτών την περίμεναν αντιπροσωπείες, για να απαιτή­ σουν τη σύναψη ειρήνης. Ο Τρότσκι, παρόλο που τους απαντού­ σε με ευγενικές και προσεκτικές ομιλίες, γινόταν όλο και πιο σκε­ φτικός...5 Παρόλα αυτά, οι κινήσεις του Τρότσκι δεν έδειχναν άνθρωπο που ικέ­ τευε για ειρήνη με κάθε κόστος. Ένα από τα πρώτα του βήματα ήταν να κάνει σαφές ότι δε θα γινόταν επιτρεπτή καμιά περαιτέρω κοινωνι­ κή σχέση ανάμεσα στην αντιπροσωπεία της σοβιετικής κυβέρνησης και εκείνης της Τετραπλής Συμμαχϊας: Αποφάσισα να θέσω ένα άμεσο τέλος στην οικειότητα, η οποία είχε αναπτυχθεί εντελώς ασυναίσθητα τις πρώτες μέρες. Μέσω των στρατιωτικών αντιπροσώπων μας, έκανα γνωστό ότι δεν εί­ χα καμιά επιθυμία να συναντηθώ με τον Πρίγκιπα της Βαυαρίας. Αυτό σημειώθηκε. Κατόπιν, απαίτησα τα γεύματα και τα δείπνα

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίψος της επανάστασης μας να γίνονται σε ξεχωριστούς χώρους, με το πρόσχημα ότι κα­ τά τη διάρκεια τους κάναμε τις συνεδριάσεις μας ‘ Ο κόμης Τσέρνιν σημείωσε στο ημερολόγιό του: «Όπως φαίνεται, τώρα ο άνεμος φυσάει σε εντελώς διαφορετική κατεύθυνση από πριν».7 Τον Τρότσκι συνόδευε ο Καρλ Ράντεκ , ο οποίος πρόσφατα είχε φτάσει στη Ρωσία κι ήταν εκδότης της γερμανικής κομμουνιστικής εφημερίδας Die Fackel (Ο Πυρσός), που μοιραζόταν στα γερμανικά χαρακώματα. Φτάνοντας στο σταθμό, ο Ράντεκ, υπό τα βλέμματα των αξιωματικών και των διπλωματών που περίμεναν να υποδεχτούν επί­ σημα τη σοβιετική αντιπροσωπεία, άρχισε να μοιράζει επαναστατικά φυλλάδια στους γερμανούς στρατιώτες. Απέναντι του στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων, ο Τρότσκι είχε το γερμανό υπουργό Εξωτερικών, τον φον Κούλμαν, τον αυστριακό υπουργό Εξωτερικών, τον κόμη Τσέρνιν, το γερμανό στρατηγό Μαξ Χόφμαν - ο οποίος εκπροσωπούσε την Ανώτατη Στρατιωτική Διοίκη­ ση - και πολλές φορές παρέμβαινε στη συζήτηση με χοντροκομμένο τρόπο, όταν ένιωθε ότι οι πολιτικοί διαπραγματευτές δεν έδειχναν την απαιτούμενη αποφασιστικότητα. Ο κόμης Τσέρνιν ήταν το πιο συμφι­ λιωτικό μέλος της τριανδρίας: η Αυστρία είχε επείγουσα ανάγκη από ειρήνη και ψωμί κι ο κόμης Τσέρνιν φοβόταν ότι μια κατάρρευση των συνομιλιών θα οδηγούσε σε κατάρρευση την Αυστροουγγρική Αυτο­ κρατορία. Ωστόσο, ο βαθμός επιρροής του στις εξελίξεις δεν ήταν με­ γάλος, μιας κι η Αυστρία εξαρτιόταν απολύτως από τη Γερμανία για τα πάντα, από τα πολεμικά εφόδια μέχρι τα τρόφιμα. Στις 14 και 15 (27 και 28) Δεκέμβρη, η γερμανική αντιπροσωπεία κατέθεσε το σχέδιο μιας συνθήκης ειρήνης με πολύ σκληρούς όρους, με τους οποίους απαιτούσε την προσάρτηση μεγάλων τμημάτων της πρώην ρώσικης αυτοκρατορίας από τη Γερμανία. Ο Τρότσκι διέκοψε τις διαπραγματεύσεις και πήγε στην Πετρούπολη.

- 49-

Τόνι Κλιφ

Διαφωνίες στη μπολσεβίκικη ηγεσία Η μπολσεβίκικη ηγεσία δεν ήταν ενωμένη για την πολιτική που θα έπρεπε να ακολουθήσει κατά τις ειρηνευτικές διαπραγματεύσεις. Ο Λένιν ήταν πεπεισμένος ότι δεν υπήρχε άλλη εναλλακτική λύση πέρα από την αποδοχή των γερμανικών όρων. Στις 7 (20) Γενάρη, έγραψε τις “Θέσεις για το Ζήτημα της Αμεσης Σύναψης μιας Ξεχωριστής Ειρή­ νης με Προσαρτήσεις": Δεν χωράει αμφιβολία ότι η σοσιαλιστική επανάσταση στην Ευ­ ρώπη θα έρθει και πρέπει να έρθει. Όλες μας οι ελπίδες για την τελική νίκη του σοσιαλισμού βασίζονται σ’ αυτήν τη βεβαιότητα και σ’ αυτήν την επιστημονική πρόγνωση. Η προπαγανδιστική μας δράση γενικά και ειδικά η συμφιλίωση στα χαρακώματα, πρέπει να απλωθεί και να ενταθεί. Ωστόσο, θα ήταν λάθος να βασίσουμε την τακτική της ρώσικης σοσιαλιστικής κυβέρνησης στις απόπειρες να καθορίσουμε το αν η ευρωπαϊκή κι ιδιαίτερα η γερμανική σοσιαλιστική επανάσταση θα ξεσπάσει σε έξι μήνες (ή κάποιο αντίστοιχο σύντομο χρονικό διάστημα). Από τη στιγμή που μας είναι πραγματικά αδύνατο να καθορίσουμε κάτι τέτοιο, κάθε τέτοια απόπειρα, αντικειμενικά μιλώντας, δεν θα είναι τίπο­ τα περισσότερο από ένα στοίχημα στα τυφλά. Δεν μπορεί να γίνει πόλεμος δίχως στρατό κι η Ρωσία ουσιαστικά δε διέθετε στρατό. «Δεν χωράει η παραμικρή αμφιβολία ότι στις παρού­ σες συνθήκες ο στρατός μας είναι απολύτως ανίσχυρος να αντιμετωπί­ σει με επιτυχία μια γερμανική επίθεση» έγραψε ο Λένιν. Η σοσιαλιστική κυβέρνηση της Ρωσίας βρίσκεται αντιμέτωπη με το ερώτημα - στο οποίο η απάντηση δεν μπορεί να καθυστερή­ σει - να αποδεχτεί τώρα αυτήν την ειρήνη με προσαρτήσεις ή να διεξάγει άμεσα έναν επαναστατικό πόλεμο. Στην πραγματικότη­ τα, δεν υπάρχει καμιά μέση οδός ανάμεσα σε αυτές τις δυο επι­ λογές. Οι συγκεκριμένες τακτικές δεν πηγάζουν άμεσα από μια γενική αρχή, έγραψε ο Λένιν. Κάποιοι θα υποστήριζαν ότι «μια ειρήνη θα σήμαινε πλήρη ρήξη με τις βασικές αρχές του προλεταριακού διεθνισμού. - 50-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης Ωστόσο, είναι προφανές ότι αυτό το επιχείρημα είναι λανθασμένο. Οι εργάτες που χάνουν μια απεργία και αναγκάζονται να επιστρέφουν στη δουλειά με όρους που συμφέρουν τον καπιταλιστή κι όχι εκείνους, δεν προδίδουν το σοσιαλισμό». Μήπως μια συνθήκη ειρήνης θα αποτελούσε πλήγμα για τη γερ­ μανική επανάσταση; ρωτούσε ο Λένιν - κι έδινε την απάντηση: Το ξέσπασμα της γερμανικής επανάστασης δεν πρόκειται να το δυσκολέψει, όσον αφορά τις αντικειμενικές προϋποθέσεις του, η υπογραφή μιας ξεχωριστής ειρήνης από τη μεριά μας... Μια σοβιετική σοσιαλιστική δημοκρατία στη Ρωσία θα αποτελεί το ζωντανό παράδειγμα για τους λαούς όλων των χωρών και η προπαγανδιστική της επίδραση, οι επαναστατικές επιπτώσεις της θα είναι τεράστιες.' Τα επιχειρήματα του Λένιν συνάντησαν σκληρή αντίσταση στις γραμ­ μές του κόμματος. Οσοι τον είχαν στηρίξει πριν και μετά τον Οκτώ­ βρη, τώρα ένιωθαν αιφνιδιασμένοι και σοκαρισμένοι από τη στάση του. Από την άλλη, η δεξιά πτέρυγα του κόμματος, που είχε ταχθεί ενάντιά του τις μέρες του Οκτώβρη, τώρα τάχθηκε υπέρ του. Ο Ζινόβιεφ ήταν ο πιο ενθουσιώδης υποστηρικτής της άμεσης υπογραφής της ειρήνης. Η αριστερά, που υποστήριζε τον Λένιν κατά τη διάρκεια της επανάστασης, τώρα σχεδόν ομόφωνα τασσόταν εναντίον του. Ο Τρότσκι δεν πίστευε ότι η Ρωσία είχε τις δυνάμεις για έναν επα­ ναστατικό πόλεμο, ωστόσο απέρριπτε την υπογραφή της συνθήκης ει­ ρήνης. Υποστήριζε ότι η παράταση των διαπραγματεύσεων θα βοη­ θούσε στον ξεσηκωμό των εργατών της Γερμανίας και της Αυστρο­ ουγγαρίας, όπως και της Αντάντ, της συμμαχίας στην οποία ηγούνταν η Βρετανία και η Γαλλία. Ένας επαναστατικός πόλεμος ήταν αδιανόητος. Σχετικά μ’ αυτό το ζήτημα δεν υπήρχε ούτε καν σκιά διαφωνίας ανάμεσα σε μένα και τον Βλαντιμίρ Ιλιτς... Υποστήριζα, όμως, ότι προτού προχωρήσουμε στην υπογραφή της συνθήκης ειρήνης, ήταν αναγκαίο να αποδείξουμε πρώτα - 51-

Τόνι Κλιφ στους εργάτες της Ευρώπης, με τον πιο χτυπητό τρόπο, πόσο μεγάλο, πόσο δυνατό ήταν το μίσος μας γΓ αυτούς που κυβερ­ νούσαν τη Γερμανία... Να ξεσηκώσουμε τις μάζες στη Γερμανία, στην Αυστροουγγαρία, στην Αντάντ - αυτό-ελπίζαμε να πετύχουμε, όταν μπαίναμε στις ειρηνευτικές διαπραγματεύσεις. Έχοντας αυτόν το σκοπό στο νου μας, εκτιμήσαμε ότι οι διαπραγματεύσεις θα πρέπει να τρα­ βήξουν όσο γινόταν πιο πολύ, δίνοντας μ' αυτόν τον τρόπο στους ευρωπαίους εργάτες αρκετό χρόνο για να αποκτήσουν την αίσθηση της πραγματικότητας της επανάστασης και, ακόμα πιο σημαντικό, της ειρηνικής πολιτικής της επανάστασης.9 Ο Τρότσκι επέμενε να υποστηρίζει τη γραμμή «ούτε πόλεμος ούτε ει­ ρήνη», ελπίζοντας ότι μ’ αυτό τον τρόπο θα παρατείνει την ανακωχή χωρίς να υπογράψει τη συνθήκη ειρήνης. Στα μέσα του Γενάρη οι εξελίξεις στη Γερμανία ενίσχυσαν τα επι­ χειρήματα του Τρότσκι. Όπως γράψει ο Γουίλερ-Μπένετ, ιστορικός της Συνθήκης του Μπρεστ-Λιτόψσκ: Ένα κύμα απεργιών και ταραχών απλώθηκε στη Γερμανία και την Αυστρία. Στη Βιέννη και το Βερολίνο συγκροτήθηκαν σο­ βιέτ. Το Αμβούργο, η Βρέμη, η Λειψία, η Έσση και το Μόναχο συγκλονίστηκαν κι αυτά. Το σύνθημα Ό λ η η εξουσία στα σο­ βιέτ” ακούστηκε δυνατά στους δρόμους του Μείζονος Βερολί­ νου, όταν μισό εκατομμύριο εργάτες σταμάτησαν τη δουλειά. Προμετωπίδα των αιτημάτων τους ήταν η ταχύτατη σύναψη ει­ ρήνης χωρίς προσαρτήσεις και αποζημιώσεις, στη βάση της αυ­ τοδιάθεσης των λαών σύμψωνα με τις αρχές που διατύπωσε ο Ρώσος Επίτροπος του Λαού για τις Εξωτερικές Υποθέσεις στο Μπρεστ-Λιτόψσκ, και η συμμετοχή εργατικών αντιπροσώπων στις ειρηνευτικές διαπραγματεύσεις.10 Στις 18 (31) Γενάρη η Πράβδα κυκλοφόρησε με πρωτοσέλιδο: «Συνέ­ βη! Το κεφάλι του γερμανικού ιμπεριαλισμού είναι στην γκιλοτίνα! Η σιδερένια γροθιά της προλεταριακής επανάστασης υψώνεται!». Παρό­ λο που μέχρι τις 3 Φλεβάρη το απεργιακό κίνημα είχε σβήσει, εκείνη τη συγκεκριμένη στιγμή δεν ήταν διόλου ξεκάθαρο πόσο θα κρατούσε - 52-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης αυτή η ύφεση του κινήματος. Η πρώτη επίσημη συζήτηση των “Θέσεων για την Ειρήνη” του Λέ­ νιν στην Κεντρική Επιτροπή έγινε στις 11 (24) Γενάρη, όταν το απεργιακό κίνημα στη Γερμανία βρισκόταν σε πλήρη ανάπτυξη. Στη συνε­ δρίαση συμμετείχαν και στελέχη που δεν ήταν μέλη της Κ.Ε. Ένα μεγάλο μέρος του κόμματος, ανάμεσά του η μεγάλη πλειοψηφία της Επιτροπής Πετρούπολης και του Περιφερειακού Γραφείου της Μόσχας, τασσόταν υπέρ του επαναστατικού πολέμου. Οι απόψεις ενός μεγάλου κομματιού της βάσης του κόμματος μπορούν να συνοψι­ στούν στη φράση του Οσίνσκι, μέλους του περιφερειακού γραφείου της Μόσχας: «Τάσσομαι υπέρ της παλιάς θέσης του Λένιν». Ο Μπουχάριν τάχτηκε υπέρ του «επαναστατικού πολέμου» ενάντια στις δυνα­ στείες των Χοεντσόρλεν και των Αψβούργων: η αποδοχή των απαιτή­ σεων του Κάιζερ θα ήταν μια μαχαιριά στην πλάτη του γερμανικού και αυστριακού προλεταριάτου. Ο Τζερτζίνσκι κατηγόρησε τον Λένιν για ατολμία κι ότι μ’ αυτές τις θέσεις ξεπουλά όλο το πρόγραμμα της επα­ νάστασης: «Ο Λένιν κάνει τώρα με καλυμμένη μορφή ό,τι έκαναν ο Ζινόβιεφ κι ο Κάμενεφ τον Οκτώβρη». Κατά την άποψη του Ουρίτσκι, ο Λένιν προσέγγιζε το πρόβλημα «από την οπτική γωνία της Ρωσίας και όχι από τη διεθνή». Ο Λόμοφ δήλωσε ότι «η σύναψη ειρήνης σημαίνει συνθηκολόγηση με το γερμανικό ιμπεριαλισμό». Ο Κοσιόρ καταδίκα­ σε με έντονες διατυπώσεις τη θέση του Λένιν, εκ μέρους της κομματι­ κής οργάνωσης Πετρούπολης. Ο Τρότσκι υποστήριξε ότι: Το ζήτημα που τίθεται για επαναστατικό πόλεμο είναι αβάσιμο. Πρέπει να διαλύσουμε το στρατό, αλλά διάλυση του στρατού δε σημαίνει και υπογραφή ειρήνης... Αρνούμενοι να υπογράψουμε τη συνθήκη και προχωρώντας στην αποστράτευση, πιέζουμε τα πράγματα να αποκαλυφθούν, γιατί μόλις κηρύξουμε την απο­ στράτευση, οι Γερμανοί θα επιτεθούν. Αυτό θα αποτελέσει ένα σαφές μήνυμα στους Γερμανούς σοσιαλδημοκράτες, ότι δεν πρό­ κειται για ένα παιχνίδι με προκαθορισμένους ρόλους." - 53-

Τόνι Κλιφ Οι πιο αποφασιστικοί υποστηρικτές της ειρήνης ήταν ο Ζινόβιεφ, ο Κάμενεφ, ο Σβερντλόφ, ο Στάλιν κι ο Σοκόλνικοφ. Ο Στάλιν είπε: «Δεν υπάρχει επαναστατικό κίνημα στη Δύση, [υπάρχει] μόνο μια δυ­ ναμική και δεν μπορούμε να βασιστούμε σε μια δυναμική». Ο Ζινόβιεφ, όπως τον Οκτώβρη, δε θεωρούσε βάσιμη την προσμονή μιας επανάστασης στη Δύση. Δεν είχε σημασία, δήλωσε, ότι η σύναψη της συνθήκης ειρήνης θα αδυνάτιζε το επαναστατικό κίνημα στη Δύση: «φυσικά... η ειρήνη θα δυναμώσει το σοβινισμό στη Γερμανία και για μια κάποια περίοδο θα αποδυναμώσει το κίνημα παντού στη Δύση». Ο Λένιν έσπευσε να αποκηρύξει τα επιχειρήματα αυτών των αδέ­ ξιων υποστηρικτών του. «Πώς; Δεν μπορούμε να πάρουμε στα σοβαρά την επανάσταση στη Δύση;» αναφώνησε μόλις άκουσε την τοποθέτη­ ση του Στάλιν. Ήταν αλήθεια πως η επανάσταση στη Δύση δεν είχε ακόμα ξεκινήσει, όμως «αν αλλάζαμε την τακτική μας με βάση αυτό... τότε θα προδίδαμε το διεθνή σοσιαλισμό». Ενάντια στον Ζινόβιεψ, ο Λένιν δήλωσε ότι ήταν λάθος να υποστηρίζει κανείς ότι η σύναψη της ειρήνης θα αδυνατίσει για κάποιο χρονικό διά­ στημα το κίνημα στη Δύση. Αν πιστεύουμε ότι το γερμανικό κί­ νημα μπορεί να αναπτυχθεί άμεσα αν διακοπούν οι ειρηνευτικές διαπραγματεύσεις, τότε θα πρέπει να θυσιαστούμε, γιατί η δύνα­ μη της γερμανικής επανάστασης θα είναι πολύ μεγαλύτερη από της δικιάς μας. Ο Λένιν ούτε για μια στιγμή δεν έβγαζε από το μυαλό του την επανα­ στατική δυναμική της Δύσης; Οσοι υποστηρίζουν τον επαναστατικό πόλεμο επισημαίνουν ότι κάτι τέτοιο θα μας εμπλέξει σε έναν ταξικό πόλεμο με το γερμα­ νικό ιμπεριαλισμό και κατ’ αυτόν τον τρόπο θα ξυπνήσουμε την επανάσταση στην Γερμανία. Ομως, η Γερμανία εγκυμονεί ακόμα την επανάσταση, ενώ εμείς έχουμε γεννήσει ένα απολύτως υγιές παιδί, μια σοσιαλιστική δημοκρατία την οποία, σε περίπτωση που ξεκινήσουμε τον πόλεμο, μπορεί να τη σκοτώσουμε.11 Οταν οι τρεις θέσεις τέθηκαν σε ψηφοφορία, ο Λένιν πήρε 15 ψήφους, - 54-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης ο Τρότσκι 16 και ο Μπουχάριν που καλούσε σε «επαναστατικό πόλε­ μο» έλαβε 32 ψήφους. Ωστόσο, επειδή στην ψηφοφορία συμμετείχαν και στελέχη που δεν ήταν στην Κ.Ε., το αποτέλεσμα δε δέσμευε το όρ­ γανο. Από τη μεριά του ο Λένιν ήταν πρόθυμος να αφήσει τον Τρότσκι να ροκανίσει το χρόνο. Με μοναδική αρνητική την ψήφο του Ζινόβιεφ, η Κεντρική Επιτροπή αποφάσισε «να κάνει τα πάντα ώστε να μεταθέ­ σει χρονικά την υπογραφή της ειρήνης».14 Ο Τρότσκι έθεσε σε ψηφοφορία την εξής διατύπωση: σταμάτημα του πολέμου, όχι υπογραφή ειρήνης, αποστράτευση. Το αποτέλεσμα: εννιά υπέρ, εφτά κατά. Μ' αυτόν τον τρόπο η Κεντρική Επιτροπή εξουσιοδότησε επίσημα τον Τρότσκι να προσπαθήσει να εφαρμόσει την πολιτική του στο Μπρεστ-Λιτόφσκ. Μετά από αυτήν τη συνεδρίαση της Κεντρικής Επιτροπής, ο Λέ­ νιν κι ο Τρότσκι κατέληξαν σε μια προσωπική συμφωνία. Ο Τρότσκι υποσχέθηκε ότι, υπό συγκεκριμένες συνθήκες, θα εγκατέλειπε την πο­ λιτική του και θα υποστήριζε την άποψη του Λένιν. Όσο οι Γερμανοί θα τους άφηναν το περιθώριο να μην επιλέγουν ανάμεσα στον πόλεμο και την ειρήνη, ο Τρότσκι θα συνέχιζε την πολιτική της αναβλητικότη­ τας. Όμως, την στιγμή που η επιλογή θα γινόταν αναγκαία, τότε θα υποστήριζε τη θέση του Λένιν υπέρ της υπογραφής συνθήκης ειρήνης. Ομως, όπως θα φανεί από την πορεία των γεγονότων, ο καθένας ερ­ μήνευε τη συμφωνία με έναν κάπως διαφορετικό τρόπο. Ο Λένιν έμει­ νε με την εντύπωση ότι ο Τρότσκι θα υπέγραφε τη συνθήκη μόλις οι Γερμανοί απειλούσαν ότι θα ξεκινούσαν ξανά την επίθεση στο μέτω­ πο. Ο Τρότσκι θεωρούσε ότι είχε δεσμευτεί να υπογράψει τη συνθήκη μόνο όταν οι Γερμανοί θα είχαν όντως ξεκινήσει τις επιθετικές επιχει­ ρήσεις. Έτσι κι αλλιώς, ο Τρότσκι χρησιμοποιούσε τις διαπραγματεύσεις ως μέσο μαζικής προπαγάνδας. ΓΓ αυτόν τον λόγο απέρριπτε τις οποιεσδήποτε αοριστολογίες που χαρακτηρίζονταν από υπεκφυγές. Στις 29 Δεκέμβρη (11 Γενάρη 1918) ο φον Κούλμαν, ο επικεφαλής της γερ- 55-

Τόνι Κλιφ μανικής αντιπροσωπείας, δήλωσε: “Κάθε συνθήκη ειρήνης περιλαμβάνει ένα προοίμιο το οποίο δη­ λώνει ότι η κατάσταση πολέμου έχει αρθεί κι ότι τα δυο μέρη επι­ θυμούν από δω και στο εξής να ζουν με ειρήνη και συνεννόηση...” Ο Τρότσκι παρενέβή: “Επιτρέψτε μου να προτείνω την απαλοι­ φή της πρότασης αριθμός δύο του σχεδίου, η οποία λόγω του απολϋτως συμβατικού και διακοσμητικού της χαρακτήρα, αποτελεί, όπως πιστεύω, μια παραφωνία με τον εντελώς πρακτικό χαρακτήρα αυτού του ντοκουμέντου... Διακηρύξεις τέτοιου εί­ δους, που αντιγράφονται από το ένα διπλωματικό κείμενο στο άλλο, δεν έχουν ποτέ χαρακτηρίσει τις πραγματικές σχέσεις ανά­ μεσα στα κράτη’.’15 Ο Τρότσκι σε κάποια άλλη στιγμή άρπαξε την ευκαιρία να τραβήξει το πέπλο που κρύβει την πραγματικότητα της πολιτικής εξουσίας. Στη 1 (14) Γενάρη ο στρατηγός Χόφμαν εξαπέλυσε μια φραστική επί­ θεση στους μπολσεβίκους, κατηγορώντας τους ότι η κυβέρνησή τους στηριζόταν στη βία. Ο Τρότσκι απάντησε: Ο στρατηγός έχει απόλυτο δίκιο, όταν λέει πως η κυβέρνησή μας στηρίζεται στη βία. Μέχρι σήμερα δεν έχει υπάρξει κυβέρνηση απαλλαγμένη απ’ αυτό το στήριγμα. Και αυτή η κατάσταση θα συνεχίζεται όσο η κοινωνία αποτελείται από εχθρικές μεταξύ τους τάξεις... Αυτό που κάνει εντύπωση και ενοχλεί τις άλλες κυ­ βερνήσεις είναι ότι η δίκιά μας κυβέρνηση αντί να συλλαμβάνει απεργούς, συλλαμβάνει τους καπιταλιστές που οργανώνουν τα λοκ-άουτ, αντί να πυροβολεί τους αγρότες που ζητούν γη, συλ­ λαμβάνει και πυροβολεί τους γαιοκτήμονες και τους αξιωματι­ κούς που χτυπούν τους αγρότες...16 Ο Τρότσκι θυμόταν αργότερα ότι σ’ εκείνο το σημείο το πρόσωπο του Χόφμαν έγινε μοβ από νευρικότητα.ΙΓΟ Τσέρνιν σχολιάζει στο ημερο­ λόγιό του: «Ο Χόφμαν εκφώνησε αυτήν την ατυχή ομιλία. Την προε­ τοίμαζε μέρες κι ήταν πολύ περήφανος γι’ αυτήν»." Στις 28 Γενάρη (10 Φλεβάρη) ο Τρότσκι διέκοψε τις διαπραγμα­ τεύσεις με την Τετραπλή Συμμαχία, δηλώνοντας ότι, αν και η Ρωσία - 56-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης αρνεΐται να υπογράψει την ειρήνη των προσαρτήσεων, ταυτόχρονα δηλώνει ότι ο πόλεμος έχει τελειώσει. Μετά από μια σκληρή καταδίκη του ιμπεριαλισμού, ο Τρότσκι συνέχισε: Αποσύρουμε τα στρατεύματα και το λαό μας από τον πόλεμο. Οι αγρότες-στρατιώτες μας μπορούν να επιστρέψουν στα μέρη τους για να καλλιεργήσουν ειρηνικά τη γη που η επανάσταση έχει πάρει από τους γαιοκτήμονες για να τη δώσει στους αγρό­ τες. Οι εργάτες μας μπορούν να γυρίσουν στα εργοστάσια και να παράγουν, όχι στην υπηρεσία της καταστροφής, αλλά στην υπη­ ρεσία της δημιουργίας. Πρέπει, χέρι-χέρι με τους αγρότες, να δη­ μιουργήσουν ένα σοσιαλιστικό κράτος. Βγαίνουμε από τον πόλεμο. Πληροφορούμε όλους τους λαούς κι όλες τις κυβερνήσεις γΓ αυτό το γεγονός. Δίνουμε εντολή απο­ στράτευσης σε όλες τις στρατιές μας, που αυτή τη στιγμή βρί­ σκονται παραταγμένες απέναντι στα στρατεύματα της Γερμα­ νίας, της Αυστροουγγαρίας, της Τουρκίας και της Βουλγαρίας. Περιμένουμε, το ελπίζουμε με όλη μας την ψυχή, ότι αυτό το πα­ ράδειγμα θα το ακολουθήσουν κι άλλοι λαοί. Την ίδια στιγμή δηλώνουμε ότι οι όροι που μας υπέβαλαν οι κυ­ βερνήσεις της Γερμανίας και της Αυστροουγγαρίας είναι για μας, ως θέμα αρχής, αντίθετοι στα συμφέροντα όλων των λαών. Αυ­ τούς τους όρους τους αρνούνται οι εργαζόμενες μάζες όλων των χωρών, ανάμεσα τους και της Γερμανίας και της Αυστροουγγα­ ρίας... Δεν μπορούμε να βάλουμε την υπογραφή της Ρώσικης Επανά­ στασης κάτω από τέτοιους όρους, που φέρνουν τη δυστυχία, την καταπίεση και το μίσος σε εκατομμύρια ανθρώπους. Οι κυβερνή­ σεις της Γερμανίας και της Αυστροουγγαρίας είναι αποφασισμέ­ νες να αρπάξουν εδάφη και πληθυσμούς με τη βία. Ας το κάνουν ανοιχτά. Εμείς δεν μπορούμε να συναινέσουμε στη βία. Αποσυ­ ρόμαστε από τον πόλεμο, όμως, είμαστε αναγκασμένοι να αρνηθούμε την υπογραφή της συνθήκης ειρήνης.19 Ο Τρότσκι παρέμεινε στο Μπρεστ-Αιτόφσκ για μια μέρα ακόμα και πληροψορήθηκε για τον καυγά ανάμεσα στο στρατηγό Χόψμαν, που ήθελε άμεση επανέναρξη των επιχειρήσεων, και στους διπλωμάτες - 57-

Τόνι Κλιφ Κούλμαν και Τσέρνιν, που προτιμούσαν την αποδοχή της κατάστασης «ούτε πόλεμος ούτε ειρήνη». Φαινόταν ότι οι διπλωμάτες θα έπαιρναν το πάνω χέρι. Ο Τρότσκι, λοιπόν, επέστρεψε στην Πετρούπολη με την πεποίθηση ότι η πολιτική του είχε φέρει το επιθυμητό αποτέλεσμα. Ο Γουήλερ-Μπένετ, περιέγραψε τα επιτεύγματα του Τρότσκι στο Μπρεστ-Λιτόφσκ: Μόνος του, χωρίς τίποτα από πίσω να τον στηρίζει, μακριά από μια χώρα βυθισμένη στο χάος κι ένα καθεστώς που καλά-καλά δεν είχε σταθεί στα πόδια του, αυτός ο εκπληκτικός άνθρωπος, ο οποίος μόλις ένα χρόνο πριν ήταν ένας άσημος δημοσιογράφος στη Νέα Τόρκη, αντιμετώπιζε με επιτυχία τους ενωμένους ταλα­ ντούχους διπλωμάτες της μισής Ευρώπης.” Η Πράβδα ανέφερε με ενθουσιασμό: Οι Κεντρικές Δυνάμεις βρίσκονται σε ένα αδιέξοδο. Δεν μπο­ ρούν να συνεχίσουν την επιθετικότητά τους, χωρίς να αποκαλύψουν τα κανιβαλικά δόντια τους που στάζουν αίμα. Για το συμ­ φέρον του σοσιαλισμού και το δικό τους συμφέρον, οι εργαζόμε­ νες μάζες της Αυστρο-Γερμανίας δεν θα επιτρέψουν το βιασμό της επανάστασης.21 Στη 1 (14) Φλεβάρη ο Τρότσκι παρουσίασε μια μακροσκελή εισήγηση για τις ειρηνευτικές διαπραγματεύσεις στην Κεντρική Εκτελεστική Επιτροπή των Σοβιέτ. Καταλήγοντας, είπε: Σύντροφοι, δεν θέλω να πω ότι αποκλείεται μια παραπέρα προ­ ώθηση των Γερμανών σε βάρος μας. Λαμβάνοντας υπόψη την ισχύ της ιμπεριαλιστικής παράταξης στη Γερμανία, θα ήταν πολύ ριψοκίνδυνη μια τέτοια δήλωση. Ομως, εκτιμώ ότι με τη στάση που έχουμε κρατήσει πάνω στο ζήτημα, οποιαδήποτε προέλαση θα αποτελέσει ένα πολύ δυσάρεστο γεγονός για τους Γερμανούς μιλιταριστές.12 Ομως, στις 3 (16) Φλεβάρη, μόλις ένα 24ωρο μετά την ομόφωνη έγκρι­ ση της εισήγησης του Τρότσκι από την Κεντρική Εκτελεστική Επιτρο­ πή, οι Γερμανοί πληροφόρησαν τη σοβιετική κυβέρνηση ότι «από της - 58-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης 12ης μεσημβρινής της 18ης Φεβρουάριου, η συναφθείσα ανακωχή με τη Ρωσική Δημοκρατία θα έχει τερματιστεί κι η κατάσταση πολέμου θα έχει τεθεί σε ισχύ εκ νέου». Ο Λένιν ήθελε να ερωτηθούν οι Γερμανοί αν ήταν ακόμα εφικτή η υπογραφή της συνθήκης ειρήνης. Όμως ο Τρότσκι συνέχισε να προβά­ λει τις αντιρρήσεις του. Η γερμανική επίθεση δεν συνάντησε αντίσταση. Στις 18 Φλεβάρη, λιγότεροι από εξήντα Γερμανοί στρατιώτες κατέλαβαν το Ντβινσκ. Τα γερμανικά στρατεύματα προέλαυναν χρησιμοποιώντας το σιδηρόδρο­ μο, χωρίς να ρίξουν ούτε έναν πυροβολισμό. Στη διάρκεια λίγων ημε­ ρών (από τις 18 μέχρι τις 24 Φλεβάρη) κατέλαβαν το Ρεβάλ, τη Ρέζιτσα, το Ντβινσκ, το Μινσκ και εισέβαλαν στην Ουκρανία. Ο στρατη­ γός Χόφμαν έγραψε: Είναι ο πιο κωμικός πόλεμος που έχω υπόψη μου. Βάζουμε σ' ένα τρένο μερικούς πεζικάριους με πολυβόλα κι ένα πυροβόλο και τους σπρώχνουμε στον επόμενο σταθμό. Τον καταλαμβάνουν, αιχμαλωτίζουν τους μπολσεβίκους και, αφού ενισχυθούν με μερι­ κούς ακόμα άνδρες, συνεχίζουν την πορεία τους. Αν μη τι άλλο, αυτή η διαδικασία έχει τη γοητεία της πρωτοτυπίας.25 Η Κεντρική Επιτροπή συνεδρίασε το πρωινό της 18ης Φ λεβάρη. Ο Τρότσκι έδωσε την αναφορά του για τη γερμανική προέλαση. Ο Λένιν πρότεινε να αποσταλεί τηλεγράφημα στη Γερμανία, με το οποίο θα προτείνεται η υπογραφή της ειρήνης. Ο Τρότσκι ανατάχτηκε σ’ αυτήν την κίνηση. Αργότερα, στην αυτοβιογραφία του, ο Τρότσκι ανέφερε ότι: Οταν το γερμανικό Γενικό Επιτελείο μας ενημέρωσε για την εκπνοή της ανακωχής, ο Λένιν μου θύμισε τη συμφωνία που είχαμε κάνει. Του απάντησα ότι εγώ ως τελεσίγραφο δε θεωρούσα απλά μια φραστική διατύπωση, αλλά μια πραγματική γερμανική επί­ θεση, η οποία δε θα άφηνε καμιά αμφιβολία για τις σχέσεις ανά­ μεσα στις δυο χώρες... Όπως έκανα και πριν, επέμεινα ότι πρέπει πρώτα ο Χόφμαν να ξεκινήσει την επίθεσή του, ούτως ώστε οι εργάτες της Γερμανίας, -59 -

Τόνι Κλιφ όπως και οι εργάτες στα κράτη των Συμμάχων της Αντάντ, να μάθουν ότι η επίθεση είναι πραγματική κι όχι απλά μια απειλή. Ό χι" ανταπάντησε ο Λένιν. “Αυτή τη στιγμή δεν έχουμε την πο­ λυτέλεια να σπαταλήσουμε ούτε μια ώρα. Η δοκιμή έγινε. Ο Χόψμαν θέλει να τελειώσει το ζήτημα. Η καθυστέρηση είναι αδύ­ νατη. Αυτό το κτήνος τρέχει γρήγορα” Το Μάρτη, στο συνέδριο του κόμματος, ο Λένιν δήλωσε ότι: “Εί­ χαμε συμφωνήσει μεταξύ μας [δηλαδή εκείνος κι εγώ| ότι θα συνεχίσουμε μέχρι το γερμανικό τελεσίγραφο, αλλά ότι μετά από αυτό θα συνθηκολογούσαμε'.' Περιέγραψα τη συμφωνία παρα­ πάνω. Ο Λένιν συναίνεσε να μην επιτεθεί μπροστά στο κόμμα ενάντια στην άποψή μου, μόνο επειδή του υποσχέθηκα να μη στηρίξω τους υποστηρικτές του επαναστατικού πολέμου.14 Ας επιστρέφουμε στη συνεδρίαση της Κεντρικής Επιτροπής το πρωινό της 18ης Φλεβάρη. Τα πρακτικά της συνεδρίασης αναφέρουν: Σύντροφος Τρότσκι (κατά της αποστολής τηλεγραφήματος με προσφορά ειρήνης) Υπογραμμίζει ότι οι μάζες μόλις τώρα αρχί­ ζουν να συνειδητοποιούν όσα συμβαίνουν, η υπογραφή της συν­ θήκης ειρήνης αυτή τη στιγμή θα προκαλέσει σύγχυση στις γραμμές μας, το ίδιο ισχύει και για τους Γερμανούς, οι οποίοι πι­ στεύουν ότι το μόνο που περιμένουμε είναι ένα τελεσίγραφο... Πρέπει να περιμένουμε για να δούμε τι εντύπωση θα προκαλέσουν όλα αυτά στο γερμανικό λαό. Το τέλος του πολέμου έγινε αποδεκτό με χαρά στη Γερμανία και δεν αποκλείεται καθόλου ότι μια γερμανική επίθεση θα προκαλέσει μια σοβαρή έκρηξη στη Γερμανία. Πρέπει να περιμένουμε μέχρι να διαπιστώσουμε τον αντίκτυπο και μετά, αν κάτι τέτοιο δεν συμβεί, έχουμε τον καιρό να προτείνουμε ειρήνη. Σύντροφος Λένιν (υπέρ της προσφοράς ειρήνης). Υπάρχει η υποψία ότι οι Γερμανοί θέλουν μια επίθεση μόνο και μόνο για να ανατρέψουν τη σοβιετική κυβέρνηση. Βρισκόμαστε αντιμέτωποι με μια κατάσταση που απαιτεί από μας να δράσουμε.25 Η πρόταση του Λένιν τέθηκε σε ψηφοφορία. Έξι ψήφισαν υπέρ, εφτά κατά. Ωστόσο, όταν η κεντρική επιτροπή συνεδρίασε ξανά το απόγευμα -6 0-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης της ίδιας μέρας, 18 Φλεβάρη, ο Τρότσκι αυτή τη φορά στήριξε με την ψήφο του τον Λένιν. Το αποτέλεσμα, όταν τέθηκε σε ψηφοφορία το ζήτημα αν «πρέπει να προσφέρουμε στη γερμανική κυβέρνηση άμεση υπογραφή συνθήκης ειρήνης», ήταν: εφτά μέλη της κεντρικής επιτρο­ πής ψήφισαν υπέρ, πέντε κατά και δυο απείχα ν* Στις 19 Φλεβάρη η σοβιετική κυβέρνηση έκανε την προσφορά. Η γερμανική απάντηση ήταν σκληρή. Η Ρωσία θα έπρεπε να προχωρή­ σει σε πλήρη αποστράτευση, να παραχωρήσει τη Λετονία και την Εσθονία, να εκκενώσει την Ουκρανία και τη Φινλανδία. Οταν συνε­ δρίασε πάλι η κεντρική επιτροπή στις 23 Φλεβάρη, η έκβαση της ψη­ φοφορίας εξαρτιόταν πάλι από την ψήφο του Τρότσκι. Ο Λένιν έκανε σαφές ότι, αν δεν γίνονταν αποδεκτοί οι γερμανικοί όροι, θα υπέβαλε την παραίτησή του από την κυβέρνηση. Τα πρακτικά της κεντρικής επιτροπής αναφέρουν: Ο σύντροφος Λένιν εκτιμά ότι σ’ αυτό το σημείο η πολιτική της επαναστατικής φρασεολογίας τελειώνει. Αν συνεχιστεί τώρα αυ­ τή η πολιτική, θα αποχωρήσει τόσο από την κυβέρνηση όσο και από την κεντρική επιτροπή. Για έναν επαναστατικό πόλεμο, χρειάζεστε ένα στρατό, που αυτή τη στιγμή δεν υπάρχει. Τούτο σημαίνει ότι οι όροι πρέπει να γίνουν αποδεκτοί. Ο Τρότσκι δεν συμφώνησε με την πρόταση του Λένιν: Τα επιχειρήματα του Βλαντιμίρ Ίλιτς κάθε άλλο παρά πειστικά είναι: αν είχαμε όλοι την ίδια εκτίμηση της κατάστασης, θα είχα­ με αντιμετωπίσει το πρόβλημα της άμυνας και θα την είχαμε ορ­ γανώσει. Η θέση μας δεν θα ήταν τόσο άσχημη, ακόμη κι αν ανα­ γκαζόμασταν να εγκαταλείψουμε το Πίτερ (την Πετρούπολη) και τη Μόσχα. Θα κρατούσαμε όλο τον κόσμο σε ένταση. Αν υπογράψουμε σήμερα το γερμανικό τελεσίγραφο, αύριο μπορεί να βρεθούμε αντιμέτωποι με ένα άλλο τελεσίγραφο. Ολα είναι διατυπωμένα με τέτοιο τρόπο, ώστε να αφήνουν περιθώρια για νέα τελεσίγραφα. Μπορούμε να υπογράψουμε την ειρήνη και να χάσουμε την υποστήριξη των πρωτοπόρων στοιχείων του προ­ λεταριάτου ή να τα απογοητεύσουμε.27

-61-

Τόνι Κλιψ Όμως, ο Τρότσκι δεν ήθελε να διακινδυνεύσει μια διάσπαση στο κόμμα σε μια στιγμή τόσο επικίνδυνη για την επανάσταση. Στα πρα­ κτικά της κεντρικής επιτροπής διαβάζουμε πως ο Τρότσκι δεν θεωρεί ότι απειλούμαστε με καταστροφή... Στη θέση του Λέ­ νιν υπάρχει πολύς υποκειμενισμός. Δεν έχω πεισθεί ότι αυτή η θέση είναι η σωστή, αλλά δε θέλω να κάνω οτιδήποτε που θα διαταράξει την ενότητα του κόμματος..." Κατόπιν τούτου, ο Λένιν πρότεινε πως «οι γερμανικοί όροι πρέπει να γίνουν άμεσα αποδεκτοί». Το αποτέλεσμα της ψηφοφορίας: εφτά υπέρ, τέσσερις κατά και τέσσερις αποχές. Απείχαν οι Τρότσκι, Κρεστίνσκι, Ντζερτζίνσκι και Γιόφε.” Οι τρεις ηγέτες της “πολεμικής” φράξιας που απείχαν - Κρεστίνσκι, Τζερτζίνσκι και Γιόφε - εξήγησαν με μια δήλωσή τους ότι η λευκή ψήφος τους οφειλόταν στην έγνοια τους να μη διασπαστεί το κ ό μ μ α * Στις 24 Φλεβάρη, ο Τρότσκι κατέθεσε την παραίτησή του από το Επιτροπάτο των Εξωτερικών Υποθέσεων: Ο σύντροφος Τρότσκι υπογραμμίζει ότι μιας κι υπογράφεται η ειρήνη, θεωρεί ότι είναι ανεπίτρεπτο να παραμείνει [στη θέση], επειδή θα είναι αναγκασμένος να υπερασπίζει μια άποψη με την οποία δε συμφωνεί.31 Η Κεντρική Επιτροπή ζήτησε από τον Τρότσκι να παραμείνει στη θέ­ ση του Επιτρόπου Εξωτερικών μέχρι να υπογράφει η ειρήνη. Στο μόνο που συμφώνησε ήταν να μη δημοσιοποιήσει την παραίτησή του μέχρι εκείνη τη στιγμή και δήλωσε ότι στο εξής δε θα συμμετέχει σε καμιά κυβερνητική θέση. Η Κεντρική Επιτροπή, παρακινημένη από τον Λέ­ νιν, υποχρέωσε με απόφασή της τον Τρότσκι να συμμετέχει τουλάχι­ στον στις κυβερνητικές συνεδριάσεις που είχαν να κάνουν με θέματα εξωτερικής πολιτικής.32 Στο Έβδομο Συνέδριο του κόμματος το Μάρτη του 1918, το οποίο τελικά επικύρωσε τη συνθήκη ειρήνης, ο Τρότσκι εξήγησε πάλι τους λόγους για τους οποίους απείχε από την ψηφοφορία: -6 2-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης Έχοντας πίσω μας μια χώρα αποδυναμωμένη, μια αγροτιά παθητικοποιημένη και ένα προλεταριάτο με ζοφερή διάθεση, βρεθή­ καμε και μπροστά στο φάσμα μιας διάσπασης του κόμματός μας... Από την ψήφο μου εξαρτιόνταν πολλά... Δεν μπορούσα να αναλάβω την ευθύνη μιας διάσπασης. Πίστευα ότι έπρεπε να υποχωρήσουμε |μπροστά στην προέλαση του γερμανικού στρα­ τού] αντί να υπογράψουμε μια ειρήνη για χάρη μιας ψεύτικης ανάπαυλας. Όμως, δεν μπορούσα να σηκώσω στους ώμους μου την ευθύνη της ηγεσίας του κόμματος...13 Όταν το συνέδριο εξέλεξε τη νέα κεντρική επιτροπή, ο Λένιν κι ο Τρότσκι πήραν τις περισσότερες ψήφους. Το κόμμα, παρόλο που απέρριψε την πολιτική του, συνέχισε να δίνει στον Τρότσκι την πλήρη εμπι­ στοσύνη του.

Οι σκληροί όροι της συνθήκης ©ιρήνης Έχει υπολογιστεί ότι με τη Συνθήκη του Μπρεστ-Λιτόφσκ η Ρω­ σία έχασε περίπου τις εξής εκτάσεις και πλουτοπαραγωγικές πηγές: 3.243.000 τετραγωνικά χιλιόμετρα με πληθυσμό άνω των 62 εκατομ­ μυρίων, που αντιστοιχούσε στο %της έκτασής της και το 44% του πλη­ θυσμού της. Έχασε το 1/3 της συνολικής σοδειάς της και το 27% του κρατικού εισοδήματος, το 80% των εργοστασίων ζάχαρης, το 73% της παραγωγής σιδήρου και το 75% της παραγωγής άνθρακα. Ο ι 9.000 από τις 16.000 βιομηχανικές επιχειρήσεις της βρίσκονταν στις περιο­ χές που χάθηκαν.34 Η αντίθεση στην πολιτική ειρήνης του Λένιν είχε μεγάλη απήχηση στις μάζες. Τ ο Φ λεβάρη έγινε ένα “δημοψήφισμα” στο οποίο 200 σο­ βιέτ εξέφρασαν τις απόψεις τους. Η πλειοψηφία τους, 105 σοβιέτ, τά­ χτηκαν υπέρ του πολέμου με τη Γερμανία. Στα σοβιέτ των βιομηχανι­ κών πόλεων, η μεγάλη πλειοψηφία τάχτηκε υπέρ του πολέμου. Μόνο δυο μεγάλες πόλεις, η Πετρούπολη και η Σεβαστούπολη, καταγράφηκαν ως υποστηρικτές της ειρήνης. Από την άλλη, μια σειρά μεγάλα κέ­ ντρα τάχτηκαν με μεγάλες πλειοψηφίες κατά της πολιτικής του Λένιν: -63-

Τόνι Κλιφ η Μόσχα, η Κρονστάνδη, το Αικατερίνεμπουργκ, το Χάρκοβο, το Αικατερίνοσλαβ και το Ιβάνοβο-Βοζνεζέσκ, ήταν μερικά απ’ αυτά. Από τα 42 επαρχιακά σοβιέτ που εξέφρασαν γνώμη, τα έξι τάχτηκαν υπέρ της ειρήνης και τα είκοσι υπέρ του πολέμου. Επίσης, 88 κωμοπόλεις και χωριά τάχτηκαν υπέρ της ειρήνης και 85 υπέρ του πολέμου.15 Παρόλα αυτά, η αντιπαράθεση στο κόμμα τερματίστηκε με τη σύ­ γκληση του έκτακτου Έβδομου Συνεδρίου από τις 6 μέχρι τις 8 Μάρ­ τη. Την παραμονή του συνεδρίου κυκλοφόρησε μια νέα καθημερινή εφημερίδα, που έκανε αντιπολίτευση στην πολιτική του Λένιν. Τον

Κομουνίστ, Όργανο της Επιτροπής Πόλης και της Περιφερειακής Επι­ τροπής Πετρούπολης του ΣΔΕΚΡ, εξέδιδαν οι Μπουχάριν, Ράντεκ και Ουρίτσκι. Σ ’ αυτήν την εφημερίδα έγραφαν προβεβλημένα στελέχη του κόμματος: Μπουμπνόφ, Λόμοφ, Ποκρόβσκι, Πρεομπραζένσκι, Πιατάκοφ, Κολοντάι, Ινέσα Αρμάντ και άλλοι. Αυτός ο κατάλογος δί­ νει μια αίσθηση της δύναμης και της ποιότητας του Κομούνιατ. Το Έβδομο Συνέδριο, μετά από μια έντονη αντιπαράθεση, ενέκρινε την πολιτική του Λένιν με 30 ψήφους υπέρ και 12 κατά, ενώ υπήρ­ ξαν και 4 λευκά. Ο ι τοπικές οργανώσεις του κόμματος ενέκριναν αυ­ τήν την πολιτική είτε αμέσως είτε μετά από λίγο καιρό. Η απόφαση με την οποία το συνέδριο επικύρωσε τη συνθήκη ειρή­ νης ήταν πέρα για πέρα διεθνιστική και επαναστατική στον τόνο της: Το συνέδριο θεωρεί ότι είναι υποχρεωμένο να επικυρώσει την ιδιαίτερα ενοχλητική και εξευτελιστική συνθήκη ειρήνης, την οποία υπέγραψε η σοβιετική κυβέρνηση εξαιτίας της έλλειψης ενός στρατού, της εξαιρετικά άσχημης κατάστασης των αποθαρ­ ρυμένων μονάδων στην πρώτη γραμμή του μετώπου και της αναγκαιότητας να αξιοποιηθεί η οποιαδήποτε ευκαιρία, όσο μι­ κρή κι αν είναι, για μια ανάσα πριν τη γενική έφοδο του ιμπερια­ λισμού ενάντια στη σοβιετική, σοσιαλιστική δημοκρατία... Το συνέδριο θεωρεί ότι η πιο αξιόπιστη εγγύηση για το δυνάμωμα της σοσιαλιστικής επανάστασης, που είναι νικηφόρα στη Ρω­ σία, είναι η μετατροπή της σε μια διεθνή εργατική επανάσταση... Με την πεποίθηση ότι η εργατική επανάσταση ωριμάζει σε όλες -64-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης τις αντιμαχόμενες χώρες, ετοιμάζοντας την αναπόφευκτη και πλήρη ήττα του ιμπεριαλισμού, το συνέδριο διακηρύττει ότι το σοσιαλιστικό προλεταριάτο της Ρωσίας, με όλη του τη δύναμη κι όλα τα μέσα που διαθέτει, θα υποστηρίξει τα αδελφά επαναστα­ τικά κινήματα των προλετάριων σε όλες τις χώρες." Η τελική επικύρωση της συνθήκης έγινε από το Τέταρτο Συνέδριο των Σοβιέτ στις 15 Μάρτη, με 748 ψήφους υπέρ έναντι 261 κατά, ενώ 115 σύνεδροι απείχαν. Ανάμεσά τους ήταν και 64 “Αριστεροί Κομμου­ νιστές” Από κει και πέρα, οι “αριστεροί κομμουνιστές” δε μίλησαν ξανά για τα ζητήματα του πολέμου. Όμως οι Αριστεροί Σοσιαλεπαναστάτες εξέφρασαν την αντίθεσή τους, ουσιαστικά από εθνικιστική σκοπιά, με έντονο και παθιασμένο τρόπο. Αποχώρησαν από το Συμβούλιο των Επιτρόπων του Λαού αμέσως μετά την επικύρωση της συνθήκης.

Διαπραγματεύσεις με τη Γαλλία και τη Βρετανία Ένας πρόσθετος παράγοντας συνέβαλε στη σύγχυση που επικρα­ τούσε στις γραμμές των μπολσεβίκων. Στις 22 Φ λεβάρη ο Τρότσκι ενημέρωσε την Κεντρική Επιτροπή για την προσφορά στρατιωτικής βοήθειας από τη Γαλλία και τη Βρετανία, ώστε η Ρωσία να μπορέσει να πολεμήσει τη Γερμανία. Η πλειοψηφία των Αριστερών Κομμουνι­ στών απέρριψε από θέση αρχής την αποδοχή βοήθειας από ιμπεριαλι­ στικά κέντρα. Ο Τρότσκι, από την άλλη, τάχτηκε αναφανδόν υπέρ της αποδοχής της βοήθειας, απ’ όπου κι αν προερχόταν. «Τα επιχειρήμα­ τα των Αριστερών Κομμουνιστών» είπε «δεν μπορούν να σταθούν μπροστά σε μια σοβαρή κριτική». Εμείς, ως το κόμμα του σοσιαλιστικού προλεταριάτου το οποίο βρίσκεται στην εξουσία και διεξάγει πόλεμο με τη Γερμανία, μέ­ σω του κρατικού μηχανισμού αξιοποιούμε κάθε τι που διαθέτου­ με, για να εξοπλίσουμε και να εφοδιάσουμε τον επαναστατικό στρατό μας με τον καλύτερο δυνατό τρόπο, εξασφαλίζοντας -65-

Τόνι Κλιφ όσους πόρους μπορούμε. ΓΓ αυτό το λόγο παίρνουμε αυτά τα εφόδια από παντού, ακόμα και από καπιταλιστικές κυβερνήσεις. Παρόλα αυτά, το Ρωσικό Σοσιαλδημοκρατικό Εργατικό Κόμμα |οι μπολσεβίκοι κρατούσαν ακόμα την παλιά ονομασία του κόμ­ ματος Στμ| διατηρεί την πλήρη ανεξαρτησία του στη χάραξη της εξωτερικής πολιτικής, δεν αναλαμβάνει καμιά πολιτική δέσμευ­ ση απέναντι στις καπιταλιστικές κυβερνήσεις και εξετάζει την κάθε μια προσφορά κατά περίπτωση, ανάλογα με τις ανάγκες. Ο Λένιν, ο οποίος δε συμμετείχε στη συγκεκριμένη συνεδρίαση της Κεντρικής Επιτροπής, πρόσθεσε την εξής δήλωση στα πρακτικά της: «Παρακαλώ, προσθέστε την ψήφο μου υπέρ της αποδοχής πατατών και όπλων από τους αγγλογάλλους ιμπεριαλιστές ληστές».37 Την ίδια μέρα, στις 22 Φλεβάρη, ο Λένιν έγραψε ένα άρθρο με τίτ­ λο “Η Φαγούρα" για να εξηγήσει την ετοιμότητά του να αξιοποιήσει τις συγκρούσεις ανάμεσα στις ιμπεριαλιστικές δυνάμεις, προς το συμ­ φέρον του προλεταριάτου που βρίσκεται στην εξουσία. Ας υποθέσουμε ότι ο Καλιάεφ*, έχοντας βάλει σκοπό να σκοτώ­ σει έναν τύραννο, ένα τέρας, προμηθεύεται ένα πιστόλι από κά­ ποιον απατεώνα, ληστή, υποσχόμενος σε αντάλλαγμα να του δώσει ψωμί, λεφτά και βότκα. Μπορεί κάποιος να καταδικάσει τον Καλιάεφ για “δοσοληψίες μ’ ένα ληστή” με σκοπό την εξασφάλιση ενός θανατηφόρου όπλου; Κάθε λογικός άνθρωπος θα απαντήσει Ό χ ι” Αν ο Καλιάεφ δεν μπορεί να προμηθευτεί από άλλη πηγή το πιστόλι κι αν οι προ­ θέσεις του είναι ευγενείς (η δολοφονία ενός τυράννου, όχι η δο­ λοφονία με σκοπό το πλιάτσικο), τότε όχι μόνο δεν πρέπει να τον κατηγορήσουμε, αλλά πρέπει να τον επαινέσουμε, επειδή βρήκε μ' αυτόν τον τρόπο το όπλο. Όμως, αν ένας ληστής προ­ μηθευτεί ένα όπλο από έναν άλλο ληστή, για να διαπράξει μια δολοφονία με σκοπό το πλιάτσικο και του υποσχεθεί σε αντάλΟ Καλιάεψ ήτανε μέλος μιας «μαχητικής ομάδας» του Σοσιαλεπαναστατικού Κόμμα­ τος, και είχε λάβει μέρος σε μια σειρά «τρομοκρατικές» ενέργειες. Στις 4(17) Φλεβάρη του 1905 εκτέλεσε τον κοβερνήτη-στρατηγό της Μόσχας, τον Αρχιδούκα Σ Α Ρομανόφ, θείο του Τσάρου Νικολάου του Δεύτερου. Εκτελέστηκε στο Σλούσεμπουργκ (κά­ στρο που είχε γίνει φυλακή) στις 10 (23) Μάη της ίδιας χρονιάς.

-66-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης Χαγμα ψωμί, λεφτά και βότκα, μπορεί κανείς έστω και να συγκρί­ νει (πολύ περισσότερο να ταυτίσει) μια τέτοια “δοσοληψία μ’ ένα ληστή” με τη συμφωνία που έκανε ο Καλιάεφ: Ο Λένιν πρόσθεσε ένα υστερόγραφο στο άρθρο του: Οι Βορειοαμερικάνοι στα τέλη του 18ου αιώνα, κατά τη διάρκεια του πολέμου της ανεξαρτησίας τους ενάντια στην Αγγλία, δέ­ χτηκαν βοήθεια από την Ισπανία και τη Γαλλία, που ήταν αντα­ γωνιστές της Αγγλίας και εξίσου αποικιοκράτες ληστές. Λέγεται ότι υπήρχαν και τότε “αριστεροί μπολσεβίκοι" που έγραφαν “βα­ θιές αναλύσεις” για τις ‘ βρόμικες συμφωνίες” εκείνων των Αμερι­ κανών.” Ωστόσο, εν τέλει η προσφορά για βοήθεια δεν είχε καμιά συνέχεια.

Μπορούσε να πετύχει η τακτική του Τρότσκι «ούτε πόλεμος ούτε ειρήνη»; Εξετάζοντας τα δεδομένα τόσα χρόνια μετά, γίνεται σαφές ότι οι τακτικές που πρότεινε ο Λένιν στις διαπραγματεύσεις του Μπρεστ-Λιτόφσκ ήταν οι σωστές. Ωστόσο, εκείνη τη χρονική στιγμή, ο Τρότσκι είχε πολύ σοβαρούς λόγους να πιστεύει ότι η πολιτική του θα ήταν επιτυχής. Ο Τρότσκι κωλυσιεργούσε όσο γινόταν περισσότερο στις δια­ πραγματεύσεις, γιατί ήθελε να δώσει στις ευρωπαϊκές μάζες τη δυνα­ τότητα να κατανοήσουν το χαρακτήρα της σοβιετικής κυβέρνησης και της πολιτικής της. Ο ι απεργίες που ξέσπασαν το Γενάρη του 1918 στη Γερμανία και την Αυστρία, απέδειξαν ότι αυτή η προσπάθεια δεν ήταν μάταια. Αρκεί να διαβάσει κανείς το ημερολόγιο του κόμη Τσέρνιν, για να συλλάβει τον πανικό που επικρατούσε στα κέντρα εξουσίας της Βιέννης, το φόβο τους για την πιθανότητα λιμού και εξεγέρσεων στα υποτελή έθνη της αυτοκρατορίας. Ο Τσέρνιν, με την Αυστροουγγρική Αυτοκρατορία στα πρόθυρα της κατάρρευσης, απείλησε τους Γερμα­ νούς ομολόγους του ότι θα ξεκινήσει χωριστές διαπραγματεύσεις με τη Ρωσία, έστω κι αν η απειλή ήταν κενή λόγω της ολοένα αυξανόμε- 67-

Τόνι Κλιψ νης εξάρτησης της Αυστροουγγαρίας από τη γερμανική βοήθεια. Ο Γουήλερ-Μπένετ, περιγράφει ως εξής τη θέση του Τσέρνιν: «Η ειρήνη πάση θυσία έγινε το σύνθημά του... Η Αυστρία είχε φτάσει στο τέλος των πολεμικών δυνατοτήτων της, η πολιτική δομή της ήταν κα­ ταδικασμένη»." Ο Τσέρνιν έγραψε σε έναν φίλο του στις 17 Νοέμβρη 1917: Να τα βρούμε με τη Ρωσία το ταχύτερο δυνατόν, κατόπιν να σπάσουμε την αδιαλλαξία της Αντάντ, που θέλει να μας εξοντώ­ σει και ύστερα να κάνουμε ειρήνη, έστω με απώλειες- αυτό είναι το δικό μου σχέδιο κι η ελπίδα για την οποία ζω.41 Έγραφε στο ημερολόγιό του στις 23 Δ εκέμβρη 1917: Σε προσωπικό επίπεδο ο Κούλμαν είναι υποστηρικτής μιας γενι­ κής ειρήνης, όμως φοβάται την επιρροή των στρατιωτικών, που θέλουν να συνάψουν ειρήνη μόνο αν είναι νικητές.42 Στις 27 Δεκέμβρη έγραφε στο ίδιο ημερολόγιο: Τα πράγματα συνεχίζουν να χειροτερεύουν... Είπα στον Κούλ­ μαν και τον Χόφμαν ότι θα είμαι μαζί τους όσο μπορώ, όμως, αν αποτύχουν οι προσπάθειές τους, τότε θα επιδιώξω χωριστές δια­ πραγματεύσεις με τους Ρώσους... Η μοναδική επιθυμία της Αυ­ στροουγγαρίας είναι η τελική ειρήνη. Ο Κούλμαν κατανοεί τη θέση μου και λέει ότι κι ο ίδιος θα προτιμούσε να φύγει, παρά να δει την αποτυχία μιας τέτοιας πολιτικής. Μου ζήτησε να διατυ­ πώσω τις θέσεις μου γραπτώς, επειδή ένα τέτοιο κείμενο "θα ισχυροποιούσε τη θέση του’.’ Το έκανα. Το τηλεγράφησε στον Κάϊζερ.43 7 Γενάρη 1918: Μόλις έψτασε τηλεγράφημα το οποίο αναφέρει ότι στη Βουδα­ πέστη ξέσπασαν διαδηλώσεις ενάντια στη Γερμανία. [Οι διαδη­ λωτές] έσπασαν τα τζάμια του Γερμανικού Προξενείου. Είναι μια έντονη ένδειξη του κλίματος που θα επικρατήσει αν δεν επιτευ­ χθεί η ειρήνη...44 15 Γενάρη 1918:

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης Σήμερα, από την πατρίδα έλαβα μια επιστολή ενός δημάρχου, με την οποία μου εφιστά την προσοχή στην καταστροφή που επικρέμαται άμεσα, λόγω της έλλειψης τροφίμων. Αμέσως τηλεγράφησα τα εξής στον Αυτοκράτορα: Μόλις έλαβα μια επιστολή από τον statthalter [αξίωμα όπως του δημάρχου) Ν.Ν., η οποία επιβεβαιώνει όλους τους φόβους τους οποίους επαναλαμβάνω συνεχώς στη Μεγαλειότητά σας και αποδεικνϋει ότι στο μέτωπο του εφοδιασμού σε τρόφιμα, βρι­ σκόμαστε στο χείλος της καταστροφής. Αυτή η κατάσταση, η αι­ τία της οποίας είναι η απροσεξία κι η ανικανότητα των Υπουρ­ γών, είναι τρομακτική και φοβάμαι ότι είναι ήδη πολύ αργά για να αποτρέψουμε την κατάρρευση που αναμένεται στις αμέσως επόμενες βδομάδες... Μόλις πληροψορήθηκα αυτήν την κατά­ σταση, πήγα αμέσως στον Πρωθυπουργό για να του μιλήσω σχε­ τικά. Του είπα ότι, όπως είναι τα πράγματα, μέσα σε λίγες βδο­ μάδες οι πολεμικές βιομηχανίες και το σιδηροδρομικό δίκτυό μας θα παραλύσουν, ο εφοδιασμός του στρατού θα γίνει αδύνα­ τος, θα καταρρεύσει και τούτο θα σημάνει την κατάρρευση της Αυστρίας και επίσης της Ουγγαρίας. Σε κάθε μια από αυτές τις διαπιστώσεις μου απάντησε ότι ναι, έτσι έχουν τα πράγματα... Μόνο σ' έναν από μηχανής θεό μπορούμε να ελπίζουμε για να μας σώσει από το χειρότερο.45 17 Γενάρη 1918: Ασχημα νέα από τη Βιέννη και τα περίχωρά της. Σοβαρό απεργιακό κίνημα, λόγω της περικοπής του δελτίου σε αλεύρι και της αργής προόδου των διαπραγματεύσεων στο Μπρεστ.46 Την ίδια μέρα ο Τσέρνιν έλαβε ένα μήνυμα από τον αυστριακό Αυτο­ κράτορα: Για μια ακόμα φορά σας επισημαίνω, με τον πιο έντονο τρόπο, ότι η μοίρα της μοναρχίας και της δυναστείας εξαρτάται από την ταχύτερη δυνατή σύναψη ειρήνης στο Μπρεστ-Λιτόψσκ... Αν στο Μπρεστ δεν επιτευχθεί η ειρήνη, τότε θα ξεσπάσει επανά­ σταση.47 Ο Τσέρνιν έγραψε στο ημερολόγιό του στις 20 Γενάρη: -69-

Τόνι Κλιφ Η κατάσταση τώρα είναι η εξής: χωρίς βοήθεια από το εξωτερι­ κό... μέσα σε λίγες βδομάδες χιλιάδες θα χαθούν από το λιμό... Αν δεν πετύχουμε ειρήνη σύντομα, τότε οι φασαρίες πίσω στην πατρίδα θα επαναληφθούν και κάθε διαδήλωση στη Βιέννη θα κάνει ακόμα μεγαλύτερο το τίμημα της ειρήνης...4* Τις προσπάθειες των Αυστριακών για ειρήνη άνευ όρων τις υπο­ στήριζαν η Τουρκία κι η Βουλγαρία. Όμως ακόμα πιο σημαντική ήταν η υποστήριξη του φον Κούλμαν, του γερμανού υπουργού Εξωτερικών και του φον Χέρτλινγκ, του καγκελάριου. Ο Τσέρνιν περιγράφει τις αντιδράσεις που προκάλεσε η δήλωση του Τρότσκι στις 10 Φλεβάρη για αποχώρηση από τις διαπραγματεύ­ σεις: Στη συνάντηση των διπλωματικών και στρατιωτικών αντιπρο­ σωπειών της Γερμανίας και της Αυστρίας με θέμα τη στάση που θα έπρεπε να υιοθετηθεί, υπήρξε ομόφωνη απόφαση, με μόνον έναν να διαφωνεί, ότι πρέπει να γίνει αποδεκτή ως τετελεσμένο γεγονός η δήλωση του Τρότσκι. Ο στρατηγός Χόφμαν - η μια αρνητική ψήφος - δήλωσε ότι η απάντηση που έπρεπε να δοθεί στη δήλωση του Τρότσκι ήταν μια ανακοίνωση τερματισμού της εκεχειρίας, η προέλαση στην Πετρούπολη κι η ανοιχτή υποστή­ ριξη της Ουκρανίας εναντίον της Ρωσίας. Στην τελική εθιμοτυπι­ κή συνεδρίαση, στις 11 Φλεβάρη, ο χερ φον Κούλμαν εξέψρασε την άποψη της πλειοψηψίας σε μια εντυπωσιακή ομιλία.4* Η αυστριακή αντιπροσωπεία Τηλεγράφησε στη Βιέννη ότι η ειρήνη είναι γεγονός, με αποτέλε­ σμα η αυτοκρατορική πρωτεύουσα να πάρει σχεδόν αμέσως γιορτινή όψη. Ο Κούλμαν, με την ειλικρινή ελπίδα της ειρήνης στην καρδιά του, ανακήρυξε την τυπική ολοκλήρωση των διαπραγματεύσεων στις 11 Φλεβάρη και αναχώρησε για το Βερολίνο. Ωστόσο, ακριβώς σ’ εκείνο το σημείο η πλάστιγγα άρχισε να γέρνει εναντίον του: Μόλις έψτασε στο Βερολίνο, έλαβε αμέσως εντολή να παρουσια­ - 70-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης στεί - μαζί με τον καγκελάριο και τον αναπληρωτή καγκελάριο στη μικρή λουτρόπολη του Χόμπουργκ, όπου ο Κάϊζερ έκανε τη φθινοπωρινή θεραπεία του. Εκεί, καθ’ όλη τη διάρκεια της 13ης διεξήχθη μια σκληρή μάχη γύρω από τα ζητήματα της ειρήνης και του πολέμου, με τον Αυτοκράτορα να παρουσιάζεται ξαφνι­ κά στις συζητήσεις ως ένα δυστυχισμένο φάντασμα.50 Οι πολιτικοί συνέχιζαν να διαφωνούν με το Γενικό Επιτελείο. Φοβούνταν τις επιπτώσεις που θα είχε η συνέχιση των εχθρο­ πραξιών στην ίδια τη Γερμανία... Ο Κούλμαν, εκτός από την πα­ ράθεση των γενικών του αρχών, τους επεσήμανε ότι ένας νέος πόλεμος στην Ανατολή θα έφερνε τη συμμαχία με την Αυστρία στα πρόθυρα της διάλυσης...»51 Από τα απομνημονεύματα του Λούντεντορφ52 και του Κούλμαν γίνεται σαφές ότι για μέρες κανένα από τα δυο στρατόπεδα - των υποστηρικτών του πολέμου γύρω από το Γενικό Επιτελείο (Χίντεμπουργκ, Λούντεντορφ και Χόφμαν) και των υποστηρικτών της ειρή­ νης, με επικεφαλής τον Κούλμαν και τον Χ έρτλινγκ - δεν είχε πάρει το πάνω χέρι. Ο Κούλμαν κι ο Χέρτλινγκ δήλωσαν επανειλημμένα ότι η κατάσταση στο εσωτερικό της Γερμανίας είναι απαγορευτική για την επανέναρξη των επιχειρήσεων ενάντια στους Ρώσους. Όμως το γερμα­ νικό Γενικό Επιτελείο παρέμενε αμετακίνητο στις θέσεις του. Εν τέλει, με την υποστήριξη του Κάϊζερ, το Γενικό Επιτελείο επικράτησε. Λίγες μέρες μετά ο στρατηγός Χόφμαν ανακοίνωσε τον τερματισμό της εκε­ χειρίας και διέταξε τα γερμανικά στρατεύματα να προελάσουν στην Πετρούπολη. Ο Καρλ Λήμπκνεχτ, ο Γερμανός επαναστάτης σοσιαλιστής, έγρα­ ψε, μέσα από το κελί της φυλακής όπου βρισκόταν, ότι η πολιτική των παρατεταμένων διαπραγματεύσεων του Τρότσκι ωφέλησε πολύ την επανάσταση στη Γερμανία: Το αποτέλεσμα του Μπρεστ-Λιτόψσκ δεν είναι μηδενικό, έστω κι αν οι διαπραγματεύσεις κατέληξαν σε μια εξαναγκαστική συν­ θηκολόγηση. Χάρη στη ρώσικη αντιπροσωπεία, το Μπρεστ-Λιτόφσκ έγινε ένα επαναστατικό βήμα απ’ το οποίο η φωνή της -71 -

Τόνι Κλιφ επανάστασης ακούστηκε πλατιά. Αποκάλυψε την πραγματική φύση των Κεντρικών Δυνάμεων, τη γερμανική πλεονεξία, τα πο­ νηρά ψέματα και την υποκρισία της. Ήταν επίσης μια συντριπτι­ κή ετυμηγορία κατά της λεγάμενης πολιτικής ειρήνης της Πλειοψηψίας [του Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος], η οποία δε χαρα­ κτηρίζεται τόσο από την υποκρισία της, αλλά από τον κυνισμό της. |Το μήνυμα] αποδείχτηκε αρκετά ισχυρό ώστε να πυροδο­ τήσει μαζικά κινήματα σε διάφορες χώρες.*3 Ο Λήμπκνεχτ υποστήριξε ότι μια γρήγορη σύναψη ειρήνης από τα σο­ βιέτ θα έκανε ζημιά στη γερμανική επανάσταση: Θα ήταν μεγάλο λάθος ο ισχυρισμός ότι η λύση που δόθηκε τώ­ ρα είναι λιγότερο επωφελής απ’ αυτήν που θα προέκυπτε στο Μπρεστ-Λιτόψσκ από μια γρήγορη υπογραφή της συνθήκης στις αρχές του Φλεβάρη. Αντιθέτως. Μια παράδοση τέτοιου εί­ δους θα έριχνε το χειρότερο φως στην αντίσταση που είχε προηγηθεί και θα έκανε την επακόλουθη υποταγή στον εξαναγκασμό να μοιάζει σαν “vis haud ingrata” Ο απόλυτα προφανής κυνισμός, η βαρβαρότητα της τελικής γερμανικής δράσης, έκαναν όλες αυ­ τές τις υποψίες να υποχωρήσουν.** Αντίθετα με τη σταλινική μυθολογία που επικράτησε τα επόμενα χρό­ νια, ο Λένιν δεν ήταν απόλυτα βέβαιος ότι η πολιτική «ούτε πόλεμος ούτε ειρήνη» του Τρότσκι ήταν λάθος. Για παράδειγμα, η Κρούπσκαγια μιλάει για τους δισταγμούς του Λένιν γύρω από το συγκεκριμένο ζήτημα. Στα απομνημονεύματά της δείχνει ότι παρόλη τη σταθερή πε­ ποίθησή του για την ανάγκη σύναψης άμεσης ειρήνης, ο Λένιν σκε­ φτόταν ότι ίσως ο Τρότσκι μπορεί τελικά να αποδεικνυόταν ότι ακο­ λουθούσε τη σωστή τακτική. Περιγράφει έναν περίπατο με τον Λένιν στις όχθες του ποταμού Νέβα κάποια μέρα προς τα τέλη του Φ λεβά­ ρη. Ενόσω περπατούσαν, ο Λένιν Επαναλάμβανε ξανά και ξανά τους λόγους για τους οποίους ήταν λάθος η άποψη “ούτε πόλεμος ούτε ειρήνη” Ενώ επιστρέψαμε, ο'Ιλιτς ξαφνικά σταματάει και με το κουρασμένο πρόσωπό του να φεγγοβολάει λέει "Ε, ποτέ δεν ξέρεις!" - εννοώντας ότι - 72-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης ίσως η επανάσταση να έχει ξεσπάσει ήδη στη Γερμανία Όταν τα γεγονότα απέδειξαν την ορθότητα της θέσης του Λένιν, ο Τρότσκι το αναγνώρισε πρόθυμα. Στις 13 Οκτώβρη 1918, σε μια σύνο­ δο της Κεντρικής Εκτελεστικής Επιτροπής των σοβιέτ, ο Τρότσκι δή­ λωσε: Θεωρώ καθήκον μου να δηλώσω σ’ αυτήν τη σημαντική συνέ­ λευση ότι τη στιγμή που πολλοί από εμάς - ανάμεσα τους και εγώ - αμφέβαλαν για το κατά πόσο ήταν για μας αναγκαίο ή επι­ τρεπτό να υπογράψουμε την ειρήνη του Μπρεστ-Λιτόψσκ, επει­ δή μια τέτοια ενέργεια ίσως να είχε αρνητικό αντίχτυπο στην ανάπτυξη του παγκόσμιου προλεταριακού κινήματος, ο σύντρο­ φος Λένιν ήταν ο μοναδικός, σε αντιπαράθεση με πολλούς από μας, ο οποίος, με την επιμονή του και την ασύγκριτη διορατικό­ τητα του, υποστήριζε τη θέση ότι πρέπει να περάσουμε μέσα από αυτή την εμπειρία για να μπορέσουμε να συνεχίσουμε, να κρατήσουμε μέχρι τον ερχομό της παγκόσμιας προλεταριακής επανάστασης. Και τώρα, με την εμπειρία των πρόσφατων γεγο­ νότων, όσοι είχαμε διαφωνήσει μαζί του, είμαστε υποχρεωμένοι να αναγνωρίσουμε ότι δεν ήμασταν εμείς που είχαμε δίκιο. [πα-

ρατεταμένο χειροκρότημα]* Ο Τρότσκι γνώριζε πολύ καλά ότι αν η σοβιετική δημοκρατία είχε υπογράψει νωρίτερα τη συνθήκη, οι όροι της τελευταίας δε θα ήταν τόσο σκληροί. Ωστόσο, σ’ αυτήν την περίπτωση, ο γερμανικός ιμπε­ ριαλισμός δε θα ξεσκεπαζόταν τόσο ανοιχτά, ούτε ο μύθος της μπολ­ σεβίκικης “σύμπραξης” μαζί του θα διαψευδόταν τόσο αποτελεσματι­ κά. Ο Τρότσκι ήταν πεπεισμένος, μέχρι το τέλος της ζωής του, ότι οι διαπραγματεύσεις [στο Μπρεστ-Λιτόφσκ] διαδραμάτισαν έναν πολύ σημαντικό ρόλο στην εσωτερική κατάρρευση των Κεντρικών Δυνάμε­ ων. Η Γερμανική και η Αυστροουγγρική Αυτοκρατορία μετά την ειρή­ νη του Μπρεστ θα είχαν μόλις εννιά μήνες ζωής, μέχρι τον Νοέμβρη του 1918. Η προπαγάνδα που έκανε ο Τρότσκι μέσω των διαπραγμα­ τεύσεων έπαιξε σημαντικό ρόλο στην απονομιμοποίησή τους απένα­ ντι στους ίδιους τους λαούς τους. -73-

Τόνι Κλιφ Πάνω απ’ όλα αυτό που χρειάζεται να υπογραμμιστεί είναι ότι τό­ σο ο Λένιν όσο κι ο Τρότσκι, παρ’ όλες τις διαφορές που είχαν γύρω από την τακτική, θεωρούσαν ότι η εξωτερική πολιτική της σοβιετικής δημοκρατίας πρέπει να υποτάσσεται στις ανάγκες της παγκόσμιας ερ­ γατικής επανάστασης. ΈχεΓμεγάλη σημασία αυτό το σημείο, γιατί στα επόμενα χρόνια ο Στάλιν θα παρουσίαζε την πολιτική του Λένιν ως μια πολιτική ειρηνικής συνύπαρξης με τον καπιταλιστικό κόσμο. Μια από τις συνέπειες της αντιπαράθεσης για το Μπρεστ-Λιτόφσκ ήταν οι ανακατατάξεις στη “σειρά” των μπολσεβίκων ηγετών. Ο Λένιν βγήκε απ’ αυτή τη δοκιμασία με πελώριο ηθικό κύρος. Ο Ζινόβιεφ, ο οποίος σύμφωνα με τα λόγια του Λένιν τον Οκτώβρη είχε συμπεριφερθεί ως “απεργοσπάστης" αποκαταστάθηκε, τασσόμενος αποφασιστικά στο πλευρό του Λένιν. Ο Τρότσκι, αντίθετα, κατά κάποιο τρόπο επι­ σκιάστηκε. Όμως, αυτή η κατάσταση θα ήταν προσωρινή. Το κύρος του συγκρινόταν μόνο με του Λένιν και σύντομα θα έφτανε σε νέα ύψη, ως οργανωτής και ηγέτης του Κόκκινου Στρατού.

-74-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης

Κεφάλαιο Τρίτο

Το κτίσιμο του Κόκκινου Στρατού Ένα μήνα μετά την επανάσταση οι πρώτοι Λευκοφρουροί ανέλαβαν δράση στον ποταμό Ντον υπό τις διαταγές των Κορνίλοφ, Καλέντιν, Αλεκσέεφ και Ντενίκιν και οι Κοζάκοι του Όρενμπουργκ ξεσηκώ­ θηκαν υπό τις διαταγές του αταμάνου [τοπικού αρχηγού] Ντουτόφ. Τον Ιούνη του 1918 τριάντα χιλιάδες Τσεχοσλοβάκοι στρατιώτες ένα τμήμα που είχε οργανωθεί επί Κερένσκι - στασίασαν ενάντια στους μπολσεβίκους. Ο γερμανικός στρατός σύντριψε τα επαναστατι­ κά καθεστώτα στη Φινλανδία και την Ουκρανία και κατέλαβε τη Λι­ θουανία και τη Λετονία. Σ τις 2 Λυγούστου του 1918 τα βρετανικά στρατεύματα κατέλαβαν τον Αρχάγγελο, ανέτρεψαν το τοπικό σοβιέτ και εγκαθίδρυσαν μια Προσωρινή Κυβέρνηση του Βορρά. Την επόμε­ νη μέρα βρετανικά και ιαπωνικά στρατιωτικά τμήματα αποβιβάστη­ καν στο Βλαδιβοστόκ και σύντομα ενισχύθηκαν από αμερικάνικες και γαλλικές μονάδες. Η ιμπεριαλιστική επέμβαση είχε ξεκινήσει και θα συνεχιζόταν μέχρι το Νοέμβρη του 1920. Σ τις ρώσικες δυνάμεις των “Λευκών” που πολεμούσαν ενάντια στα σοβιέτ, προστέθηκαν πολλοί ξένοι στρατοί: ο γερμανικός, ο αυ­ στριακός, ο βρετανικός, ο γαλλικός, ο ιαπωνικός, ο αμερικάνικος, ο σέρβικος, ο πολωνικός, ο ουκρανικός, ο ρουμανικός, ο φινλανδικός, ο εσθονικός, ο λιθουανικός, ο τσεχοσλοβάκικος [και ο ελληνικός, ΣτΜ]. Ο Κόκκινος Στρατός πολέμησε σε μέτωπα με συνολική περίμετρο -75-

Τόνι Κλιφ 8.000 χιλιομέτρων. Ο πόλεμος διεξήχθη με βαθιές διεισδύσεις των “λευκών” στρατιών, πότε από το ένα και πότε από το άλλο σημείο αυ­ τής της περιμέτρου, που τις διαδέχονταν οι αντεπιθέσεις των “κόκκι­ νων” Ξανά και ξανά τα εδάφη που έλεγχε η σοβιετική εξουσία περιορί­ ζονταν στα όρια του παλιού πριγκιπάτου της Μόσχας, δηλαδή σε μια μικρή περιοχή γύρω από τη Μόσχα και την Πετρούπολη. Η αποφασι­ στική χρονιά του πολέμου ήταν το 1919. Ο ι κορυφώσεις του ήταν τρεις μεγάλες εκστρατείες. Του ναυάρχου Κολτσάκ από τη βάση του στη Σιβηρία με κατεύθυνση το Βόλγα και τη Μόσχα την άνοιξη, η προέλαση του στρατηγού Ντενίκιν από το νότο προς την ίδια κατεύ­ θυνση το καλοκαίρι και η απόπειρα του στρατηγού Γιουντένιτς να κα­ ταλάβει την Πετρούπολη το φθινόπωρο. Χρειάστηκε να φτάσει ο Νο­ έμβρης του 1920 και η ήττα του στρατού του Βράνγκελ στην Κριμαία, για να τερματιστεί ο εμφύλιος πόλεμος μετά από τρία ολόκληρα αιμα­ τοβαμμένα χρόνια.

Οι στρατιωτικές γνώσεις του Τρότσκι Στις 4 Μάρτη 1918 ο Τρότσκι έγινε Επίτροπος Πολέμου και πρόε­ δρος του Ανώτατου Πολεμικού Συμβουλίου. Ποιες ήταν οι γνώσεις του για τα στρατιωτικά ζητήματα; Η εμπειρία που απέκτησε ως πολε­ μικός ανταποκριτής στους Βαλκανικούς Πολέμους1 είχε εμπλουτίσει σημαντικά αυτές τις γνώσεις. Ένας στρατιωτικός ιστορικός, ο συνταγ­ ματάρχης Χ άρολντ Γουόλτερ Νέλσον - της Σχολής Πολέμου της Πενσυλβάνια - έχει γράψει για τον Τρότσκι: Δεν είχε βρεθεί ποτέ προσωπικά σε μια μάχη, δεν του είχε επιτραπεί καν να επισκεφθεί το μέτωπο. Ωστόσο, από τη στιγμή που έγινε πολεμικός ανταποκριτής, επέδειξε μια αξιοθαύμαστη ικανότητα στην ανάλυση της στρατηγικής κατάστασης.11 Ο Τρότσκι προχώρησε πολύ παραπέρα από τις πολεμικές ανταποκρί­ σεις: Παρόλο που αφιέρωσε το μεγαλύτερο μέρος της προσοχής του - 76-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης στην καθημερινότητα του πολέμου, ο τρόπος με τον οποίο προ­ σέγγιζε τα ζητήματα στρατηγικής είχε ως αποτέλεσμα να κάνει ιδιαιτέρως πολύτιμες αναλύσεις, αποκαλύπτοντας ταυτόχρονα ένα αξιοθαύμαστο ένστικτο.1 Ένα από τα πρώτα καθήκοντα ενός στρατηγικού νου είναι ο καθο­ ρισμός των αποφασιστικών σημείων σ’ ένα πόλεμο. Κατόπιν, πρέπει να καθορίσει τις απαιτούμενες ενέργειες για την επίτευξη του επιθυμη­ τού αποτελέσματος. Ο συνταγματάρχης Νέλσον επισημαίνει, ξανά και ξανά, ότι, όσον αφορά την στρατηγική αντίληψη, ο Τρότσκι ξεπερνούσε τους στρατηγούς των βαλκανικών χωρών. Μετά τη μεγάλη νίκη του βουλγάρικου στρατού απέναντι στον τούρκικο στις 12 Νοέμβρη 1912, ο Τρότσκι έγραψε ότι, παρόλα αυτά, η συγκεκριμένη νίκη θα οδηγού­ σε στην τελική ή π α των Βουλγάρων μπροστά στις οχυρωμένες τούρ­ κικες θέσεις στην Τσατάλτζα. Αν και είχε περιορισμένες πηγές στη διάθεσή του, ο Τρότσκι είχε επεξεργαστεί ένα στρατηγικό σχέδιο στο οποίο είχε επισημάνει τις κρίσιμες περιοχές που απαιτούσαν ιδιαίτερη προσοχή για να εξασφαλιστεί η νίκη. Εξετάζοντας από αυτήν τη χρονική από­ σταση το τι έγινε, φαίνεται ότι ο Τρότσκι διέθετε καλύτερη στρα­ τηγική αντίληψη από το βουλγαρικό Γενικό Επιτελείο. Κατανο­ ούσε πολύ πληρέστερα την ανάγκη για ταχύτητα κι όχι απλά για τακτικές νίκες και διαισθανόταν την αναγκαιότητα συγκέντρω­ σης των δυνάμεων στα κρίσιμα θέατρα των επιχειρήσεων, γι’ αυ­ τό ήταν ενάντια στον διασκορπισμό τους για χάρη της επίτευξης κάποιων πολιτικών στόχων. Ο Τρότσκι στα γραπτά του επέδειξε βαθιά γνώση των βασικών αρχών που απαιτούνται για μια έγκυ­ ρη ανάλυση περίπλοκων στρατιωτικών προβλημάτων.4 Το Ν οέμβρη του 1914 η φ ιλελεύθερη εφημερίδα Κιέβσκαγια Μιστ πρότεινε στον Τρότσκι να γίνει πολεμικός ανταποκριτής της. Η εμπει­ ρία αυτή εμπλούτισε τις γνώσεις του. Για παράδειγμα, η δημιουργική και ρεαλιστική του φαντασία του επέτρεψε να προβλέψει την εμφάνι­ ση του τανκ. Συνειδητοποιώντας ότι ο πόλεμος των χαρακωμάτων οδηγεί σε μια αδιέξοδη “ισοπαλία’’ τις αντιμαχόμενες πλευρές, ο Τρό- 77-

Τόνι Κλιφ τσκι εξέτασε την πιθανότητα να ξεπεραστεΐ το πρόβλημα των ευάλω­ των σημείων στις μηχανές εσωτερικής καύσης, ώστε να μπορέσει να κατασκευαστεί «μια κολοσσιαία πολεμική μηχανή, που θα μπορεί να κινείται μέσα στα συρματοπλέγματα».5 Επίσης, ο Τρότσκι απέδειξε πόσο διορατικός ήταν, όταν μάντεψε ότι ο συντηρητισμός των στρατηγών θα καθυστερούσε την ευρεία και αποτελεσματική χρήση των τανκς. Έγραψε ότι «οι τεχνολογικές καινο­ τομίες που εμφανίζονται προς το τέλος ενός πολέμου, αποτελούν το πειραματικό μοντέλο για την προετοιμασία του επόμενου πολέμου». Ως εκ τούτου ο Τρότσκι πρόβλεψε ότι «θα χρειαστεί να περάσουν πε­ ρίπου δέκα χρόνια από την αρχική σύγκρουση μέχρι να κατανοηθούν πλήρως οι [νέες] τεχνικές του πολέμου».4 Ο συνταγματάρχης Νέλσον σχολιάζει ως εξής την πρόγνωση του Τρότσκι: Η ιστορική γνώση μας επιτρέπει να επιβεβαιώσουμε τις υποθέ­ σεις του Τρότσκι. Όντως, πριν το τέλος του πολέμου, οι τεχνολο­ γικές καινοτομίες γέννησαν ελπίδες για ένα αποφασιστικό στρα­ τηγικό πλεονέκτημα. Το τανκ και το αεροπλάνο ήταν οι πρώτες στη σειρά μιας ολόκληρης λίστας καινοτομιών, που έδειξαν ότι ενδεχομένως μπορούσαν να αλλάξουν το χαρακτήρα του πολέ­ μου, πριν το τέλος του Πρώτου Παγκοσμίου. Κάποιοι στρατιωτι­ κοί θεωρητικοί του πολέμου (οι Liddell Hart, JFC Fuller, Douhet και Mitchell) είχαν κατανοήσει τις νέες πολεμικές τεχνικές πριν περάσουν τα δέκα χρόνια για τα οποία είχε γράψει ο Τρότσκι, όμως, κανένα στρατιωτικό κατεστημένο δε διέθετε την απαραί­ τητη οξύνοια, ώστε να υιοθετήσει αποφασιστικά αυτές τις τεχνι­ κές στο συγκεκριμένο χρονικό διάστημα.7 Ο Τρότσκι προχώρησε πέρα από την πρόβλεψη της έλευσης του τανκ. Έχοντας κατανοήσει τόσο τα βασικά στοιχεία του πολέμου των χαρα­ κωμάτων όσο και τις δυνατότητες του τανκ, ο Τρότσκι προέβλεψε πως οι αμυντικές στρατιωτικές επιχειρήσεις του μέλλοντος θα βασίζονται σε ένα νέο είδος φρουρίου: Γύρω από κρίσιμα στρατηγικά σημεία θα απλώνονται ομόκεντρες -7 8-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης σειρές στενών χαρακωμάτων, που θα συνδέονται με ένα κοινό δί­ κτυο προστατευμένο από συρματόπλεγμα. Αυτά τα χαρακώματα θα είναι κατασκευασμένα με τις πιο προηγμένες κατασκευαστικές μεθόδους. Σ ’ αυτά θα είναι τοποθετημένες πυροβολαρχίες εύκολα μετακινούμενες, οι οποίες θα σταθμεύουν σε θέσεις κάτω από το έδαφος. Επίσης, κάτω από την επιφάνεια του εδάφους, θα είναι εγκατεστημένα αξιόπιστα καταφύγια, αποθήκες, εργαστήρια και δυνατές ηλεκτρικές γεννήτριες. Όλες αυτές οι εγκαταστάσεις θα είναι διεσπαρμένες σε μια μεγάλη έκταση, ούτως ώστε να μην προσφέρουν εύκολο στόχο. Ένα τέτοιο φρούριο του μέλλοντος, δίχως μεσαιωνικές οχυρώσεις, θα μπορεί να εκπληρώνει όλους τους σκοπούς που πρέπει να επιτελεί ένα φρούριο* Αυτή η ανάλυση μοιάζει να προοιωνίζει τη γαλλική στρατηγική, βάσει της οποίας κατασκευάστηκε η “Γραμμή Μαζινό” μετά το τέλος του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου.

Μαθαίνοντας από την ιστορία Ο Τρότσκι, όταν χρειάστηκε να χτίσει και να καθοδηγήσει τον Κόκκινο Στρατό, δεν μπορούσε να στηριχτεί σε μια πλούσια εμπειρία προηγούμενων επαναστάσεων. Η πρώτη φορά που η εργατική τάξη πήρε την εξουσία στα χέρια της ήταν με την Παρισινή Κομμούνα, το 1871. Ο ι αποτυχίες στα πολεμικά μέτωπα συνέβαλαν σε μεγάλο βαθ­ μό στην πτώση της Κομμούνας. Ο Λισαγκαρέ, που πολέμησε για την υπεράσπιση της Κομμούνας, περιγράφει ως εξής την κατάσταση των στρατευμάτων της: Τα περισσότερα τάγματα ήταν ακέφαλα... Οι Εθνοφρουροί δεν είχαν στρατιωτικά στελέχη... Και οι στρατηγοί που είχαν αναλάβει την ευθύνη να οδηγήσουν 40.000 άνδρες στη μάχη, δεν είχαν διοικήσει ούτε τάγμα στο πεδίο της μάχης. Αμελούσαν να πά­ ρουν ακόμη και τις πιο στοιχειώδεις προφυλάξεις, δεν γνώριζαν πώς να χρησιμοποιήσουν το πυροβολικό, τα κάρα με τα πυρομαχικά ή τα ασθενοφόρα, ξεχνούσαν ακόμη και να εκδώσουν ημε­ ρήσια διαταγή και άφηναν τους άνδρες χωρίς τροφή, στο κρύο και την ομίχλη, επί ώρες. Κάθε Ομοσπονδιακός (στρατιώτης της - 79-

Τόνι Κλιφ Κομμούνας) επέλεγε όποιον αξιωματικό του άρεσε.’ Επίσης, οι άνδρες είχαν εγκαταλειψθεί να τα βγάλουν πέρα μόνοι τους, κανείς δεν τους φρόντιζε ούτε τους έλεγχε. Τις μονάδες που βρίσκονταν στη γραμμή του πυρός σπάνια, ή σχεδόν ποτέ, τις αντικαθιστούσαν ξεκούραστες μονάδες. Όλο το βάρος έπε­ φτε ουσιαστικά στους ίδιους και τους ίδιους άνδρες. Κάποια τάγ­ ματα έμεναν τριάντα, σαράντα μέρες στα χαρακώματα, ενώ κάποια άλλα παρέμειναν διαρκώς στα μετόπισθεν.10 Απούσιαζε παντελώς η κεντρική διεύθυνση των επιχειρήσεων. Οι Κομμουνάροι Χωρίς εντολές, χωρίς στρατιωτικές γνώσεις, δεν μπορούσαν να δουν παραπέρα από τον ορίζοντα της συνοικίας τους, ακόμη και του δρόμου τους. Το αποτέλεσμα ήταν ότι, αντί να κατασκευα­ στούν καμιά διακοσαριά οδοφράγματα, στρατηγικά τοποθετη­ μένα και ισχυρά, τα οποία θα μπορούσαν να τα υπερασπίσουν εύκολα 7.000 ή 8.000 άνδρες, τελικά κατασκευάστηκαν εκατο­ ντάδες, τα οποία ήταν πολύ δύσκολο να εξοπλιστούν επαρκώς." Η εμπειρία της Παρισινής Κομμούνας, λοιπόν, έδειχνε στον Τρότσκι τι ΔΕΝ έπρεπε να κάνει. Κατά τα άλλα, είχε να του προσφέρει πολύ λίγα. Ο ι μαρξιστές, όταν συζητούσαν για τους επαναστατικούς πολέ­ μους, συχνά είχαν ως σημείο αναφοράς τους πολέμους της Γαλλικής Επανάστασης. Ωστόσο, όπως εξήγησε ο ίδιος ο Τρότσκι, μια τέτοια αναφορά είχε μόνο περιορισμένη αξία: Οι ιστορικές αναλογίες είναι πολύ ελκυστικές. Όμως, όταν κατα­ φεύγουμε σ’ αυτές, πρέπει να το κάνουμε με ιδιαίτερη προσοχή... Στα τέλη του 18ου αιώνα η Γαλλία ήταν η πλουσιότερη και η πιο πολιτισμένη χώρα της ευρωπαϊκής ηπείρου. Η Ρωσία όμως, στον 20ο αιώνα, είναι η πιο φτωχή και καθυστερημένη χώρα της Ευρώ­ πης. Τα επαναστατικά καθήκοντα του γαλλικού στρατού, σε σύ­ γκριση με τα δικά μας επαναστατικά καθήκοντα, ήταν πολύ πιο επιφανειακά. Εκείνη την εποχή το ζήτημα ήταν η ανατροπή των “τυράννων” η κατάργηση ή ο περιορισμός της δουλοπαροικίας. Σήμερα, το καθήκον που έχουμε μπροστά μας είναι η πλήρης κα­ τάργηση της εκμετάλλευσης και της ταξικής καταπίεσης.12

-80-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης Μια από τις πιο κρίσιμες διαφορές ανάμεσα στη Γαλλική αστική Επα­ νάσταση και τη Ρωσική προλεταριακή Επανάσταση ήταν ότι η γαλλι­ κή αστική τάξη είχε, στο πέρασμα γενεών πριν το ξέσπασμα της επα­ νάστασής της, κατορθώσει να σπάσει το μονοπώλιο των ευγενών στην εκπαίδευση - και αυτό σήμαινε και στη στρατιωτική εκπαίδευση. Του­ ναντίον, το προλεταριάτο παρέμεινε μια τάξη καταπιεσμένη και στε­ ρημένη πνευματικά μέχρι την επανάσταση. Πολύ πριν το ξέσπασμα της [αστικής] επανάστασης, οι αστοί μπορούσαν να πουν στους ευγενείς: «Εσείς έχετε τη γη, εμείς έχουμε τα λεφτά. Είμαστε πλουσιότεροι από σας. Είμαστε πλουσ ιότεροι και πνευματικά. Εσείς έχετε την Εκκλησία, εμείς έχουμε τα πανεπιστήμια. Έχετε παπάδες, έχουμε κα­ θηγητές. Έχετε τη Βίβλο, εμείς έχουμε την Εγκυκλοπαίδεια». Η αστική τάξη είχε σπάσει το μονοπώλιο των ευγενών και στα στρατιωτικά ζητήματα. Όταν ήρθε η κρίσιμη στιγμή, οι μισοί από τους 15.000 αξιωματικούς στο στρατό του βασιλιά τάχτηκαν στο πλευρό της επανάστασης. Η Γαλλική Επανάσταση δημιούργησε το στρατό της συγχωνεύοντας τους ένοπλους επαναστατικούς σχηματισμούς με τάγματα του παλιού βασιλικού στρατού. Αντιθέτως, η Ρωσική Επανά­ σταση χρειάστηκε να διαλύσει πρώτα πλήρως τον τσαρικό στρατό, χωρίς να αφήσει ούτε ίχνος του. Ο Κόκκινος Στρατός ήταν ένα ολο­ κληρωτικά νέο δημιούργημα. Υπήρχε, ωστόσο, ένα σημαντικό δίδαγμα που ο Τρότσκι μπορού­ σε να πάρει από την Γαλλική Επανάσταση - και το έκανε: τα στρατεύ­ ματα που ήξεραν για ποιο σκοπό μάχονταν και πίστευαν σε αυτό το σκοπό ήταν κατά πολύ ανώτερα από μισθοφόρους ή απλά επιστρα­ τευμένους στρατιώτες.

Η κυριαρχία της πολιτικής Ο Κλαούζεβιτς ήταν για τον Τρότσκι η μεγαλύτερη αυθεντία σε ζητήματα πολέμου. Μια από τις βασικές θέσεις του Κλαούζεβιτς ήταν ότι ο πόλεμος αποτελεί συνέχεια της πολιτικής με άλλα μέσα. Αυτό -81 -

Τόνι Κλιφ ισχύει πολύ περισσότερο στον εμφύλιο πόλεμο. Η πολιτική κυριαρχεί στη στρατηγική, την τακτική, την οργάνωση. Αυτή ήταν η αρχή που τήρησε ο Τρότσκι σε όλη τη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου. Αντιμε­ τώπισε αυτόν τον πόλεμο ως αναπόσπαστο κομμάτι της επανάστα­ σης, ως μια προέκταση της ταξικής πάλης, η οποία κορυφωνόταν με την εδραίωση της πολιτικής εξουσίας του προλεταριάτου. Η κεντρική πολιτική υπαγορεύει τις στρατιωτικές πολιτικές επιλογές. Όμως αυτό δε συμβαίνει αυτόματα. Ο Τρότσκι χρειάστηκε πρώτα να ενεργοποιή­ σει και να αξιοποιήσει τον ενθουσιασμό των επαναστατών, γιατί αυτοί ήταν το κλειδί για να εμπνεύσει και να επιβάλλει την πειθαρχία στους υπόλοιπους μαχητές του Κόκκινου Στρατού. Η πολιτική του μεγαλοφυΐα ήταν το χαρακτηριστικό που καθόρισε τον τρόπο που ηγήθηκε στον Κόκκινο Στρατό. Ο Καρλ Ράντεκ είχε γράψει σε ένα άρθρο του με τίτλο “Λέον Τρότσκι, ο οργανωτής της νίκης”: Η ιστορία της προλεταριακής επανάστασης έχει δείξει πώς μπο­ ρεί κάποιος να αλλάξει την πένα του με ένα ξίφος. Ο Τρότσκι εί­ ναι ένας από τους λαμπρότερους συγγραφείς στο παγκόσμιο σο­ σιαλιστικό κίνημα. Όμως οι φιλολογικές του ικανότητες δεν τον εμπόδισαν να γίνει ο πρώτος επικεφαλής, ο πρώτος οργανωτής του πρώτου προλεταριακού στρατού. Η επανάσταση πήρε την πένα από το χέρι του καλύτερου συγγραφέα της και στη θέση της έβαλε ένα ξίφος... Οι περιστάσεις απαιτούσαν έναν άνθρωπο που θα μπορούσε να ενσαρκώσει το κάλεσμα στον αγώνα, έναν άνθρωπο ο οποίος, υποτάσσοντας πλήρως τον εαυτό του στις ανάγκες του αγώνα, θα γινόταν το πιο βροντερό σήμαντρο που καλεί στα όπλα, η θέ­ ληση που αποσπάει απ’ όλους την ανεπιφύλακτη υποταγή σ’ ένα μεγάλο σκοπό, για τον οποίο οι μεγάλες θυσίες είναι αναγκαίες. Μόνο ένας άνθρωπος με ικανότητα για εργασία, όπως ο Τρότσκι, μόνος ένας άνθρωπος που ήξερε να μιλάει στους στρατιώ­ τες, όπως ο Τρότσκι - μόνο ένας τέτοιος άνθρωπος μπορούσε να γίνει ο σημαιοφόρος των ένοπλων εργαζόμενων. Ο Τρότσκι ήταν όλα αυτά τα πράγματα συγχωνευμένα σ’ ένα άτομο.13

Τόνι Κλιφ

Κεφάλαιο Τέταρτο

Η 6ομή ίου Κόκκινου Σιροιού Οι μπολσεβίκοι έπρεπε να κτίσουν ένα στρατό από το μηδέν. Το Φλεβάρη του 1917 στον Τσαρικό στρατό υπηρετούσαν 9 εκατομμύρια άνδρες. Ο ι μαζικές λιποταξίες ξεκίνησαν με την Επανάσταση του Φ λε­ βάρη και επιταχύνθηκαν μετά τον Οκτώβρη. Ο στρατηγός Ποσόχοβ, επιτελάρχης της 12ης Στρατιάς, δήλωσε προς τα τέλη του Νοέμβρη ότι «πλέον, στρατός δεν υφίσταται».1 Στις 10 Ιούλη του 1918 ο Τρότσκι έγραφε τα εξής, εξετάζοντας τους μήνες που προηγήθηκαν: Γενικά, ο παλιός στρατός είχε τη μοίρα της παλιάς Ρωσίας. Αν την πτώση της παλιάς Ρωσίας τη σηματοδότησε η εξέγερση των χωρικών ενάντια στους γαιοκτήμονες, των εργατών ενάντια στους καπιταλιστές και του λαού ολόκληρου ενάντια στην κατα­ πιεστική γραφειοκρατική μηχανή και τον ίδιο τον Τσάρο, τότε, η διάλυση του στρατού ήταν προκαθορισμένη απ' όλους τους πα­ ραπάνω παράγοντες.2 Ο ι μπολσεβίκοι κληρονόμησαν κάποια μικρά υπολείμματα του παλιού στρατού. Μια επίσημη ιστορία του εμφυλίου πολέμου υπολογίζει ότι μόνο 30.000 με 50.000 περίπου στρατιώτες «παρέμειναν κάτω από το λάβαρο της επανάστασης». Ανάμεσά τους τα Λετονικά Συντάγματα Τυφεκιοφόρων, η Τέταρτη Μεραρχία Ιππικού, κάποιες μοίρες θωρακι­ σμένων οχημάτων και μερικές μονάδες που στάθμευαν στην Απω Ανατολή.3 Εκτός απ’ αυτές τις μονάδες, οι μπολσεβίκοι διέθεταν και την Κόκ-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης κινη Φρουρά - την εργατική πολιτοφυλακή. Ο ι υπολογισμοί, στις πα­ ραμονές της Οκτωβριανής Επανάστασης, μιλάνε για περίπου 20.000 Κοκκινοφρουρούς στην Πετρούπολη - πολλοί χωρίς οπλισμό - και λιγότερους από 10.000 στη Μόσχα.4 Στη διάρκεια των πρώτων μηνών της επανάστασης οποιαδήποτε απόπειρα να γίνει επιστράτευση ήταν καταδικασμένη σε αποτυχία. Η χώρα είχε απηυδήσει από τον πόλεμο. Ο ι μπολσεβίκοι όφειλαν ένα με­ γάλο μέρος της επιρροής τους ακριβώς στην πάλη τους για ειρήνη, για τον τερματισμό του πολέμου. Για αυτούς τους λόγους, λοιπόν, το πρώτο βήμα στη συγκρότηση του Κόκκινου Στρατού ήταν η εθελοντι­ κή κατάταξη στις γραμμές του. Η τυπική ίδρυση του Κόκκινου Στρατού έγινε με ένα διάταγμα που υπέγραψε ο Λένιν στις 18 Γενάρη 1918.0 νέος στρατός πήρε την ονομασία “Εργατο-αγροτικός Κόκκινος Στρατός": 1) Ο Εργατο-αγροτικός Στρατός συγκροτείται από τα πιο συνει­ δητά και οργανωμένα στοιχεία του εργαζόμενου λαού. 2) Η πρόσβαση στις γραμμές του είναι ανοιχτή για όλους τους πολίτες της Ρωσικής Δημοκρατίας που έχουν συμπληρώσει το 18ο έτος της ηλικίας τους. Ο καθένας που είναι έτοιμος να αφιε­ ρώσει τις δυνάμεις του, τη ζωή του, στην υπεράσπιση των κατακτήσεων της Οκτωβριανής Επανάστασης, της σοβιετικής εξου­ σίας και του σοσιαλισμού, μπορεί να ενταχθεί στον Κόκκινο Στρατό. Για την κατάταξη στις γραμμές του Κόκκινου Στρατού απαιτούνται "συστάσεις" από επιτροπές [μονάδων του παλιού στρατού ΣτΜ) ή από δημοκρατικές μαζικές οργανώσεις που υποστηρίζουν τη σοβιετική εξουσία, από κομματικές ή συνδικα­ λιστικές οργανώσεις ή από τουλάχιστον δυο μέλη τέτοιων οργα­ νώσεων.5 Ο Τρότσκι δεν εξιδανίκευε την αρχή της εθελοντικής κατάταξης. Αποτελούσε μια πρακτική αναγκαιότητα: Σε συνθήκες όπου ο παλιός στρατός έχει καταρρεύσει πλήρως και μαζί μ' αυτόν όλοι οι μηχανισμοί που εξασφαλίζουν τη συ­ γκρότηση και διοίκησή του, η εθελοντική κατάταξη αποτελεί το -85-

Τόνι Κλιφ μόνο διαθέσιμο μέσο για τη συγκρότηση μονάδων οι οποίες θα διαθέτουν έστω κάποιο επίπεδο πολεμικής ετοιμότητας ‘ Δυστυχώς, στις συγκεκριμένες συνθήκες, ένας στρατός εκατομμυρίων δεν μπορούσε να συγκροτηθεί αποκλειστικά από εθελοντές. Όμως, από τη στιγμή που θα διαμορφωνόταν ένας σταθερός προλεταριακός πυρήνας εθελοντών μαχητών, ο Τρότσκι θα μπορούσε να προχωρήσει στην επιστράτευση της πλειοψηφίας των εργατών και των αγροτών.

Η εκλογή των αξιωματικών Η εθελοντική κατάταξη στον Κόκκινο Στρατό πήγαινε χέρι-χέρι με την αρχή της εκλογής των αξιωματικών από τους στρατιώτες. Ο Λένιν είχε θέσει, ήδη από τον Απρίλη του 1917, το ερώτημα: «Πρέπει οι στρατιώτες να εκλέγουν τους αξιωματικούς τους;» Η απάντηση που έδωσε δε χωρούσε παρερμηνείες: «Όχι μόνο πρέπει να τους εκλέγουν, αλλά και το κάθε βήμα οποιουδήποτε αξιωματικού ή στρατηγού πρέ­ πει να ελέγχεται από πρόσωπα που έχουν εκλεγεί ειδικά για αυτόν το σκοπό από τους στρατιώτες». Συνέχιζε μ’ ένα άλλο ερώτημα: «Είναι επιθυμητό οι στρατιώτες να αποφασίζουν την καθαίρεση των ανωτέρων τους;» Και απαντούσε: «Είναι και επιθυμητό και αναγκαίο για πολλούς λόγους. Ο ι στρατιώτες θα υπακούουν και θα σέβονται μόνο μια εξουσία που θα έχουν εκλέξει»/ Η κυβέρνηση των σοβιέτ ακολούθησε αυτήν τη γενική γραμμή. Στις 16 (29) Δεκέμβρη του 1917 το Σοβναρκόμ εξέδωσε ένα διάταγμα σύμφωνα με το οποίο: Σε όλες τις μονάδες και τους σχηματισμούς τους φορέας κάθε εξουσίας είναι το αντίστοιχο σοβιέτ ή επιτροπή των στρατιω­ τών... Από δω και πέρα καθιερώνεται η εκλογή των αξιωματικών και υπαξιωματικών. Μέχρι το επίπεδο συντάγματος οι διοικητές εκλέγονται από τις γενικές συνελεύσεις των ομάδων, διμοιριών, λόχων, μοιρών, πυροβολαρχιών, ταγμάτων και συνταγμάτων. Οι διοικητές σχηματισμών μεγαλύτερων από σύνταγμα, μέχρι το

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης βαθμό του αρχιστράτηγου, εκλέγονται από συνέδρια και συνδια­ σκέψεις που καλούν οι αντίστοιχες επιτροπές. Οι διοικητές στρατιών εκλέγονται από συνέδρια στρατιών και οι διοικητές Μετώπων (ομάδων στρατιών ΣτΜ | από αντίστοιχα συνέδρια... Οι επιτελείς εκλέγονται επίσης από συνέδρια, τα οποία επιλέγουν για αυτήν τη θέση ανθρώπους με την κατάλλη­ λη εκπαίδευση..."

Προς την εφαρμογή της επιστράτευσης Στις πρώτες του μέρες, ο εθελοντικός Κόκκινος Στρατός ήταν δυσδιάκριτος από τα αποσπάσματα των Κόκκινων Φρουρών. Ένας ιστορικός έχει περιγράψει την Κόκκινη Φρουρά ως εξής: «Το 1917 οι Κόκκινες Φρουρές μοιράζονταν μερικά βασικά γνωρίσματα: τον εθε­ λοντικό χαρακτήρα τους, το ότι επέλεγαν μόνες τον τρόπο συγκρότη­ σης και διεύθυνσής τους, το ότι είχαν έναν έντονα τοπικό προσανατο­ λισμό, για την ακρίβεια εργοστασιακό, το ότι τις διέκρινε η εχθρότητα απέναντι στην κατεστημένη πολιτική εξουσία. Η σύνθεσή τους άλλαζε διαρκώς και βρίσκονταν, σχεδόν συνέχεια, στα πρόθυρα της κρίσης».’ Ο ι Κόκκινες Φρουρές ήταν αποτελεσματικές μόνο απέναντι σε ρώσικες αντισοβιετικές δυνάμεις, οι οποίες ήταν εξίσου κακοοργανωμένες και με ελλιπή πειθαρχία - και στη συγκεκριμένη συγκυρία ήταν επίσης μικρότερες σε μέγεθος και χειρότερα εξοπλισμένες. Ομως δεν είχαν καμιά ελπίδα απέναντι σε τακτικούς στρατούς, όπως το γερμανικό στρατό στην Ουκρανία ή τους Τσέχους στη Σιβηρία και το Βόλγα. Ανεπαρκής ήταν επίσης κι ο αριθμός των εθελοντών που κατα­ τάσσονταν στον Κόκκινο Στρατό. Τον Απρίλη του 1918 ο Κόκκινος Στρατός αριθμούσε περίπου 200.000 άνδρες, οι οποίοι προέρχονταν σχεδόν αποκλειστικά από το προλεταριάτο των μεγάλων πόλεων.10 Στις 22 Απρίλη 1918 ο Τρότσκι κατέθεσε για έγκριση στην Παν­ ρωσική Κεντρική Εκτελεστική Επιτροπή των Σοβιέτ ένα διάταγμα για την “Υποχρεωτική Στρατιωτική Εκπαίδευση" Μ ’ αυτό το διάταγμα κα­ θιερωνόταν η υποχρεωτική στρατιωτική εκπαίδευση για τους εργάτες - 87 -

Τόνι Κλιψ και για όσους αγρότες δεν είχαν εργάτες γης στη δούλεψή τους. Η εκ­ παίδευση θα διαρκούσε 12 ώρες τη βδομάδα, για 8 βδομά δες το χρόνο." Ένα μήνα αργότερα, στις 29 Μάη, η Κεντρική Εκτελεστική Επιτροπή ενέκρινε τα πρώτα βήματα για την υποχρεωτική κατάταξη στον Κόκκινο Στρατό: θα εφαρμοζόταν στις περιοχές της Μόσχας, της Πετρούπολης, του Ντον και του Κουμπάν.11Κατόπιν, στις 12 Ιούνη, το Σοβναρκόμ αποφάσισε την επιστράτευση των εργατών και των φτω­ χών αγροτών στις στρατιωτικές περιφέρειες του Πρι-Βόλγα, των Ουραλίων και της Σιβηρίας, δηλαδή στις περιοχές που αντιμετώπιζαν άμεση απειλή από τις αντιμπολσεβίκικες δυνάμεις.11 Τ ο ν Ιούλη η δύναμη του Κόκκινου Σ τρ α τού είχ ε φτάσει τις 725.383 άνδρες.14 Η ευρεία επιστράτευση των φτωχών και μεσαίων χω­ ρικών ξεκίνησε μόνο όταν ο προλεταριακός πυρήνας του Κόκκινου Στρατού είχε εδραιωθεί. Στο τέλος του 1919 ο Κόκκινος Στρατός αριθμούσε 3 εκατομμύρια άνδρες.15 Η μαζική κατάταξη αγροτών έφερε ένα στοιχείο αστάθειας στον Κόκκινο Στρατό. Ο ι αγρότες ήταν πολύ λιγότερο αξιόπιστοι σε σχέση με τους εργάτες και απέναντι στη σοβιετική εξουσία κρατούσαν μια πολύ περισσότερο αμφιλεγόμενη στάση. Υποστήριζαν τους μπολσεβί­ κους που τους είχαν δώσει τη γη, όμως ήταν αντίθετοι στους κομμου­ νιστές που επέβαλαν επίταξη στο στάρι τους - κάποιες φορές δεν αντιλαμβάνονταν καν ότι μπολσεβίκοι και κομμουνιστές ήταν το ίδιο πράγμα. Από τη μια καλωσόριζαν την προστασία που τους έδιναν οι μπολσεβίκοι απέναντι στην απειλή της επιστροφής των γαιοκτημόνων με τους Λευκούς Στρατούς και από την άλλη αντιστέκονταν στις επι­ τάξεις σιτηρών και στην επιστράτευσή τους στον Κόκκινο Στρατό. Να πώς ο Τρότσκι περιέγραφε παραστατικά τη μεταβαλλόμενη διάθεσή τους κατά τη διάρκεια του εμφυλίου: Η διάθεση της αγροτιάς ταλαντευόταν διαρκώς. Στην πρώτη πε­ ρίοδο ολόκληρα συντάγματα αποτελούμενα από αγρότες παρα­ δίδονταν, καμιά φορά χωρίς να ρίξουν τουψεκιά και μετά, όταν οι Λευκοί τους επιστράτευαν στους δικούς τους σχηματισμούς, λι-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης ποτακτούσαν ξανά και περνούσαν πάλι στη δική μας πλευρά. Κάποιες φορές οι αγροτικές μάζες προσπαθούσαν να δείξουν την ανεξαρτησία τους και εγκατέλειπαν και τους Λευκούς και τους Κόκκινους, κατέφευγαν στα δάση συγκροτώντας τις δικές τους, «Πράσινες» μονάδες. Όμως, η διασπορά, η έλλειψη συντο­ νισμού και τα πολιτικά τους αδιέξοδα είχαν προδικάσει το χαμό τους. Συνεπώς, ο συσχετισμός ανάμεσα στις διάφορες ταξικές δυνάμεις της επανάστασης βρήκε την πιο χαρακτηριστική έκ­ φρασή του απ’ οπουδήποτε αλλού στα μέτωπα του εμφυλίου πο­ λέμου: οι αγροτικές μάζες - την υποστήριξη των οποίων διεκδικούσε η αντεπανάσταση των γαιοκτημόνων, των αστών και των διανοούμενών τους στη σύγκρουση με την εργατική τάξη - συ­ νεχώς ταλαντεύονταν πότε προς τη μια πλευρά και πότε προς την άλλη. Όμως στο τέλος οι αγρότες έδωσαν την υποστήριξή τους στην εργατική τάξη... Σ ’ αυτήν την κοινωνική πραγματικό­ τητα έγκειται η τελική αιτία της νίκης μας.“

Μαζικές λιποταξίες Η ταλάντευση της αγροτιάς εκφράστηκε με μαζικές λιποταξίες από τον Κόκκινο Στρατό. Ο Φ. Νικόνοφ, ένας Ρώσος ιστορικός του εμφυλίου πολέμου, αναφέρει περιπτώσεις λιποταξιών από στρατιωτι­ κά τρένα, τα οποία μετέφεραν επιστρατευμένους, σε ποσοστό 25% ή 30% και σε μερικές ακραίες περιπτώσεις της τάξης του 50% με 70%. Ο Νικόνοφ γράφει ότι οι ενισχύσεις έφταναν στο μέτωπο κατά κανόνα στα 2/3 της αρχικής τους δύναμης.17Το Φλεβάρη του 1919 στον Κόκ­ κινο Στρατό υπηρετούσαν περίπου 1 εκατομμύριο άνδρες. Το Γενάρη του 1920 ο αριθμός τους είχε φτάσει τα 3 εκατομμύρια. Στη χρονιά που είχε μεσολαβήσει είχαν σημειωθεί τουλάχιστον 2.846.000 λιποτα­ ξίες και ανυποταξίες. Το 90% αποτελούνταν από άνδρες οι οποίοι απλά δεν παρουσιάστηκαν στα κέντρα κατάταξης." Από αυτούς, 1.753.000 τελικά αναγκάστηκαν να υπηρετήσουν τη θητεία τους.1’ Οι λιποταξίες ήταν ένα γενικευμένο φαινόμενο και σε άλλους επα­ ναστατικούς στρατούς οι οποίοι αποτελούνταν από αγρότες. Για πα­ ράδειγμα, ένας ιστορικός αναφέρει ότι στο στρατό της Γαλλικής Επα­ -89-

Τόνι Κλιφ νάστασης «τα τάγματα της στρατιάς των Αρδενών φυλλορροούσαν... οι π έντε στους έξι νεοσύλλεκτους είχαν εξα φ α νισ τεί...»” Βέβαια «υπήρχαν διαφοροποιήσεις από μονάδα σε μονάδα, όμως κάποιες φο­ ρές, σ’ εκείνες που βρίσκονταν μακριά από την ιδιαίτερη πατρίδα τους, οι λιποταξίες έφταναν στο 1 /3 της δύναμής τους».21 Ήδη από τις 7 Οκτώβρη του 1918 ο Τρότσκι έλαβε μέτρα ενάντια στη λιποταξία, εκδίδοντας την παρακάτω διαταγή: 1) Αποτελεί καθήκον των αγροτικών σοβιέτ και των Επιτροπών Φτωχών | Χωρικών ΣτΜ | να συλλαμβάνουν τους λιποτάκτες και να τους μεταφέρουν ψρουρούμενους στα αρχηγεία των μεραρ­ χιών ή συνταγμάτων. Αν σε κάποιο χωριό εντοπιστούν ασύλληπτοι λιποτάκτες, ως υπεύθυνοι θα θεωρηθούν ο πρόεδρος του σοβιέτ κι ο πρόεδρος της Επιτροπής των Φτωχών και θα υπόκεινται σε άμεση σύλλη­ ψη. Όποιος λιποτάκτης παρουσιαστεί εθελοντικά στο αρχηγείο του συντάγματος ή της μεραρχίας και δηλώσει Είμαι λιποτάκτης, όμως ορκίζομαι ότι στο μέλλον θα πολεμήσω με περηφάνια,’ δε θα διωχθεί και θα του επιτραπεί να εκπληρώσει τα υψηλά καθή­ κοντα ενός πολεμιστή του Κόκκινου Στρατού. Οποιος λιποτάκτης αντισταθεί τη στιγμή της σύλληψής του, θα εκτελείται επί τόπου.22 Οι λιποτάκτες, από άποψη πολεμικών δυνατοτήτων, δεν υστερούσαν καθόλου σε σχέση με τους άλλους στρατιώτες. Στις 24 Φ λεβάρη 1919 ο Τρότσκι δήλωσε: Δώστε μου 3.000 λιποτάκτες από οποιοδήποτε μέρος και ονομά­ στε τους σύνταγμα. Θα τους δώσω έναν καλό, έντιμο επίτροπο συντάγματος, ένα μαχητικό επίτροπο, θα τους δώσω τους κα­ τάλληλους διοικητές ταγμάτων, λόχων και διμοιριών - και |σας| διαβεβαιώνω ότι, σε διάστημα τεσσάρων εβδομάδων, αυτοί οι 3.000 λιποτάκτες θα προσφέρουν στην επαναστατική μας πατρί­ δα ένα θαυμάσιο σύνταγμα. Δεν είναι απλά μια ελπίδα, ένα πρό­ γραμμα, μια ιδέα· όλα αυτά έχουν δοκιμαστεί στην πράξη...15 Ο Τρότσκι περιγράφει μια συνάντηση με λιποτάκτες στην αυτοβιο­ -90-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης γραφία του: Το Επιτροπάτο Πολέμου της περιφέρειας του Ριαζάν κατόρθω­ σε να συγκεντρώσει περίπου 15.000 απ’ αυτούς τους λιποτάκτες. Περνούσα από το Ριαζάν κι είπα να ρίξω μια ματιά. Κάποιοι από μας προσπάθησαν να με μεταπείσουν. ‘Μπορεί κάτι να συμβεί,’ με προειδοποίησαν. Όμως όλα πήγαν μια χαρά. Έγινε προσκλη­ τήριο κι οι άνδρες βγήκαν από τα καταλύματά τους. 'Σύντροφοι λιποτάκτες, ελάτε στη συγκέντρωση. Θα σας μιλήσει ο σύντρο­ φος Τρότσκι Έτρεξαν γεμάτοι ένταση και περιέργεια, θορυβώ­ δεις σαν σχολιαρόπαιδα. Τους είχα φανταστεί πολύ χειρότερους κι εκείνοι με είχαν φανταστεί πολύ πιο τρομερό. Μέσα σε μερικά λεπτά είχα περικυκλωθεί από ένα άτακτο, εντελώς απειθάρχητο πλήθος, που όμως δεν έδειχνε το παραμικρό ίχνος εχθρότητας. Ο ι ‘σύντροφοι λιποτάκτες με κοιτούσαν τόσο γεμάτοι περιέρ­ γεια, που θαρρείς τα μάτια τους θα πετάγονταν από τις κόγχες τους. Σκαρφάλωσα σ' ένα τραπέζι εκεί στην αυλή και τους μίλη­ σα περίπου μιάμιση ώρα. Ήταν ένα από τα πιο ζεστά ακροατήρια που είχα απευθυνθεί. Προσπάθησα να τονώσω την αυτοεκτίμη­ σή τους και στο τέλος τους ζήτησα να σηκώσουν το χέρι τους ως ένδειξη πίστης στην επανάσταση. Οι νέες ιδέες τους επηρέαζαν μπροστά στα μάτια μου. Ήταν γνήσια ενθουσιασμένοι, με ακο­ λούθησαν στο αυτοκίνητο, με καταβρόχθιζαν με τα μάτια τους, όχι φοβισμένα όπως πριν, αλλά με ενθουσιασμό και φώναζαν με όλη τη δύναμη της φωνής τους. Με δυσκολία με άφηναν να φύ­ γω. Αργότερα πληροψορήθηκα - με κάποια περηφάνια - ότι ο καλύτερος τρόπος εκπαίδευσής τους ήταν να τους ρωτήσουν 'Τι υποσχέθηκες στο σύντροφο Τρότσκι;.’ Τα συντάγματα των ‘λιπο­ τακτών’ του Ριαζάν πολέμησαν καλά στο μέτωπο.”

Ο ρόλος των εργατών και των κομμουνιστών Η σταθερότητα και το αξιόμαχο του Κόκκινου Στρατού στηρίζο­ νταν πάνω απ’ όλα στον προλεταριακό πυρήνα του. Ο Τρότσκι έγρα­ ψε: Ο στρατός μας αποτελείται από εργάτες και αγρότες... και στον εργατο-αγροτικό στρατό μας τον ηγετικό ρόλο, όπως και σε όλες τις σφαίρες της ζωής και της εργασίας, τον έχουν οι εργάτες. -91 -

Τόνι Κλιφ Το ρόλο αυτόν τον κατέχουν λόγω της μεγαλύτερης συνειδητοποίησής τους, της μεγαλύτερης ενότητάς τους, του υψηλότερου βαθμού επαναστατικής σκληραγώγησής τους Το 1920, ένα άρθρο που ανέλυε τα ποσοστά των εργατών στις διάφο­ ρες μονάδες του Κόκκινου Στρατού συμπέραινε ότι: Στις μεραρχίες οι οποίες είχαν διακριθεί στη δράση το ποσοστό των εργατών κυμαινόταν από 24,4% (Όγδοη Μεραρχία Κόκκι­ νου Ιππικού) μέχρι 19,6% (28η Μεραρχία Τυψεκιοφόρων). Στη φημισμένη Πρώτη Στρατιά Ιππικού του Μπουντιένι, το ποσο­ στό των εργατών ήταν 21,7%. Από την άλλη, στην Ένατη Μ ε­ ραρχία Τυψεκιοφόρων, η οποία θεωρούταν χαμηλής μαχητικής αξίας, οι εργάτες ήταν μόνο το 10,5% της δύναμής της. Στα αποσπάσματα τιμωρημένων οι εργάτες αποτελούσαν το 9,7% του συνόλου και στις μονάδες που είχαν συγκροτηθεί από συλληψθέντες λιποτάκτες το 3,8%. Συνολικά στον Κόκκινο Στρατό εκείνη τη χρονιά το ποσοστό των εργατών είχε ψτάσει το 14,9%, στις μονάδες του μετώπου το 16,5%, ενώ στις μονάδες των μετό­ πισθεν το ποσοστό έπεφτε στο 11% με 13%.“ Τα μέλη του κομμουνιστικού κόμματος αποτελούσαν τη ραχοκοκαλιά του Κόκκινου Στρατού και έπαιζαν πολύ αποφασιστικό ρόλο στην εν­ θάρρυνση, έμπνευση και ατσάλωμα της πλειοψηφίας των μαχητών. Για παράδειγμα, ο Τρότσκι δήλωνε σε μια ομιλία του στην Πανρωσική Κεντρική Εκτελεστική Επιτροπή στις 2 Σεπτέμβρη 1918: Κάθε τρένο που μας έφερνε στο μέτωπο δέκα, δεκαπέντε ή είκο­ σι κομμουνιστές... ήταν το ίδιο πολύτιμο για μας με ένα τρένο που μετέψερε ένα καλό σύνταγμα ή ένα μεγάλο φορτίο όπλων.27 Ο ρόλος των κομμουνιστών στον Κόκκινο Στρατό είχε καθοριστεί επακριβώς με μια διαταγή της 9ης Μάη 1920, η οποία απευθυνόταν στους επιτρόπους και τους διοικητές όλων των βαθμιδών στο δυτικό μέτωπο: Σε κάθε διμοιρία, τομέα ή ομάδα πρέπει να βρίσκεται ένας κομ­ μουνιστής (ας είναι και νεαρής ηλικίας, φτάνει να είναι αψοσιωμένος στο σκοπό), ο οποίος θα φροντίζει για το ηθικό των συ­ -92-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης μπολεμιστών του, θα τους εξηγεί τους σκοπούς και τους στόχους του πολέμου... Χωρίς μια τέτοια εσωτερική, ανεπίσημη, καθημε­ ρινή, 24 ώρες το 24ωρο πολιτική δουλειά, η οποία θα διεξάγεται επίμονα κάτω από οποιεσδήποτε συνθήκες, η επίσημη πολιτική δουλειά, με άρθρα και ομιλίες, δεν πρόκειται να φέρει τα ανα­ γκαία αποτελέσματα. Η συμπεριφορά των κομμουνιστών στον Κόκκινο Στρατό είναι αποφασιστικής σημασίας για το ηθικό και το αξιόμαχο των μο­ νάδων. Εξ αυτού, είναι αναγκαίο οι κομμουνιστές να διανέμονται σωστά, να καθοδηγούνται από κοντά και να κάνουν προσεκτικό έλεγχο της δουλειάς τους.” Στις 19 Οκτώβρη 1919 ο Τρότσκι έγραψε για το ρόλο των οργανώσε­ ων του κομμουνιστικού κόμματος στο ατσάλωμα του Κόκκινου Στρα­ τού: Κάθε νέος κίνδυνος στο μέτωπο προκαλεί μια συρροή κομμουνι­ στών στις ενεργές μονάδες. Δεν υπήρξε ούτε μια φορά που κάλε­ σμα της Κεντρικής Επιτροπής να αποτύχει να κινητοποιήσει αυ­ τήν την αντίδραση. Αντιθέτως, οι τοπικές κομματικές οργανώ­ σεις έχουν εκπληρώσει τις υποχρεώσεις τους δυο και τρεις φορές και τη θέση των κομματικών μελών που έχουν πέσει στο πεδίο της μάχης την παίρνουν νεαροί προλετάριοι, οι οποίοι, μέσα στην ατμόσφαιρα που επικρατεί στις κομματικές οργανώσεις, σύντομα αποκτούν την αναγκαία επαναστατική θέληση. Απ’ αυ­ τήν την άποψη, η Πετρούπολη εξακολουθεί να δίνει το παρά­ δειγμα.” Ο ι κομμουνιστές πολεμούσαν μέχρις εσχάτων. Ήταν φανατικά αφοσιωμένοι στην υπόθεση για την οποία μάχονταν. Γνώριζαν ότι, αν έπε­ φταν στα χέρια των Λευκών και γινόταν γνωστό ότι ήταν μέλη του κόμματος, ο θάνατος ήταν αναπόφευκτος. ΓΓ αυτό πολεμούσαν μα­ νιασμένα και ενστάλαζαν το ίδιο πνεύμα στους υπόλοιπους στρατιώ­ τες. Ο Τρότσκι συνέκρινε τους κομμουνιστές στον Κόκκινο Στρατό με τους σαμουράι της Ιαπωνίας: Κάποια φορά ακούσαμε με μεγάλο ενδιαφέρον για τη γιαπωνέζι­ κη κάστα των σαμουράι, οι οποίοι ποτέ δεν διστάζουν να πεθά-9 3-

Τόνι Κλιφ νουν για χάρη των συλλογικών, εθνικών συμφερόντων, για τα συμφέροντα της κοινότητας ως σύνολο. Πρέπει να πω ότι στο πρόσωπο των επιτρόπων μας, των πιο κομμουνιστών μαχητών μας, έχουμε αποκτήσει ένα νέο, κομμουνιστικό είδος σαμουράι, οι οποίοι - χωρίς ωφελήματα ή προνόμια της κάστας - είναι ικα­ νοί να πεθάνουν και να διδάξουν στους άλλους πώς να πεθάνουν, για την υπόθεση της εργατικής τάξης.” Υπάρχουν άφθονες αποδείξεις για τον ηγετικό και ηρωικό ρόλο των κομμουνιστών στρατιωτών στην πρώτη γραμμή του μετώπου. Ένας ιστορικός καταθέτει παραδείγματα από την προέλαση του Γιουντένιτς προς την Πετρούπολη, όπου την πρώτη γραμμή άμυνας την κρατούσαν αποκλειστικά κομμουνιστές. Αναφέρει τα λόγια του διοι­ κητή μιας από τις μεραρχίες που υπεράσπιζαν την πόλη: «Ο ι σύντρο­ φοι κομμουνιστές βαδίζουν προς το θάνατό τους με τον ίδιο τρόπο που πηγαίνουν στο εργοστάσιο, για να εκπληρώσουν ένα σημαντικό και δύσκολο καθήκον, χωρίς περιττούς ενθουσιασμούς και ηρωικές χειρονομίες».31 Ο στρατιωτικός ιστορικός Φ. Νικόνοφ υποστηρίζει ότι κατά τη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου το επίπεδο του αξιόμαχου κάθε μονά­ δας του Κόκκινου Στρατού υπολογιζόταν με βάση το ποσοστό των κομμουνιστών στη σύνθεσή της. Υπολογίζει ότι μονάδες με λιγότερο από 4% ή 5% κομμουνιστές θεωρούνταν αναποτελεσματικές. Μονάδες που στη δύναμή τους οι κομμουνιστές έφταναν το 6% με 8% θεωρού­ νταν ικανοποιητικές, με μια μέση μαχητική ικανότητα. Ο ι μονάδες με 12% ή 15% κομμουνιστές στις γραμμές τους θεωρούνταν επίλεκτες.” Ο ι κομμουνιστές είχαν ειδικά καθήκοντα, αλλά κανένα ειδικό προνόμιο, όπως εξηγούσε ο Τρότσκι σε μια διαταγή του με ημερομη­ νία 11 Δεκέμβρη 1918 και με τίτλο “Ο ρόλος των κομμουνιστών στον Κόκκινο Στρατό”: Ο κομμουνιστής στρατιώτης έχει τα ίδια δικαιώματα με οποιονδήποτε άλλο στρατιώτη κι ούτε μια στάλα περισσότερα. Αντίθε­ τα, επωμίζεται ασύγκριτα βαρύτερα καθήκοντα. Ο κομμουνι­ -94-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης στής στρατιώτης πρέπει να είναι υποδειγματικός μαχητής, να βρίσκεται πάντα στην πρώτη γραμμή της μάχης, θα πρέπει πά­ ντοτε να προσπαθεί να οδηγεί τους άλλους στα πιο επικίνδυνα σημεία, θα πρέπει να αποτελεί υπόδειγμα πειθαρχίας, συνειδητότητας και θάρρους... Μόνο ένας τέτοιος υποδειγματικός στρα­ τιώτης έχει το δικαίωμα να φέρει τον τίτλο του κομμουνιστή. Διαφορετικά, θα πρόκειται για έναν πανάθλιο υποκριτή, που πρέπει να κριθεί δυο φορές πιο αυστηρά από οποιονδήποτε άλ­ λον.” Ο ι κομμουνιστές που έπεφταν σε παραπτώματα θα έπρεπε να τιμω­ ρούνται με διπλή αυστηρότητα, σε σύγκριση με τους υπόλοιπους. Σε μια διαταγή της 8ης Αυγούστου 1919 ο Τρότσκι δηλώνει: Οι κομμουνιστές που κρίθηκαν ένοχοι για αδικήματα και εγκλή­ ματα εις βάρος του επαναστατικού στρατιωτικού καθήκοντος, θα τιμωρούνται δυο φορές αυστηρότερα από μη-κομμουνιστές, επειδή ό,τι μπορεί να συγχωρεθεί σε ένα αδαές, μη-συνειδητοποιημένο άτομο, δεν μπορεί να συγχωρεθεί στην περίπτωση μέ­ λους ενός κόμματος που βρίσκεται στην πρωτοπορία της εργατι­ κής τάξης όλου του κόσμου.34 Την 1η Οκτώβρη 1919 ο συνολικός αριθμός των κομμουνιστών στον Κόκκινο Στρατό έφτανε τις 180.000. Έχει υπολογιστεί ότι στη διάρκεια του εμφυλίου περισσότεροι από 200.000 κομμουνιστές έπεσαν στα πε­ δία των μαχών. Όταν ο εμφύλιος τέλειωνε, οι κομμουνιστές στο στρα­ τό είχαν φτάσει τις 280.000 κι ήταν οργανωμένοι σε 7.000 πυρήνες.” Εκείνη την περίοδο τα μισά μέλη του κόμματος υπηρετούσαν στον Κόκκινο Στρατό.

Η χρησιμοποίηση πρώην τσαρικών αξιωματικών Η αρχική μέθοδος της εκλογής των αξιωματικών του Κόκκινου Στρατού δεν μπορούσε να επιβιώσει από τη στιγμή που η μεγάλη πλειοψηφία των στρατιωτών του ήταν πλέον αγρότες, που ήταν σε διαρκή ταλάντευση και συχνά ακολουθούσαν τη διαδρομή επιστρά­ -95-

Τόνι Κλιφ τευση - λιποταξία - επανακατάταξη. Όπως εξηγούσε ο Τρότσκι: Η εκλογή των αξιωματικών από τις μονάδες - οι οποίες πολιτικά ήταν πρωτόγονες, μιας και αποτελούνταν από πρόσφατα επι­ στρατευμένους νεαρούς αγρότες - αναπόφευκτα θα κατέληγε σε ένα παιχνίδι με την τύχη... Ο επαναστατικός στρατός, ως στρα­ τός δράσης... είναι ασυμβίβαστος με μια κατάσταση όπου οι εκλεγμένες επιτροπές δεν καταφέρνουν τίποτα περισσότερο από το να ακυρώνουν κάθε κεντρική κατεύθυνση, επιτρέποντας σε κάθε μονάδα να αποφασίζει για λογαριασμό της το αν θα προχωρήσει επιθετικά ή θα διατηρήσει αμυντική διάταξη.36 Η εκλογή των αξιωματικών ήταν επίσης εντελώς ασυμβίβαστη με τη γενικευμένη χρήση πρώην τσαρικών αξιωματικών. Λίγες μέρες μετά το διορισμό του ως Επιτρόπου Πολέμου, σε μια ομιλία του στο Σοβιέτ της Μόσχας στις 19 Μάρτη 1918, ο Τρότσκι εξήγησε την επιτακτική ανάγκη επιστράτευσης των τσαρικών αξιωματικών και της ανάθεσης σ’ αυτούς υπεύθυνων πόστων. Η επίσημη ονομασία τους θα ήταν “Στρατιωτικοί Ειδικοί”: Στα καθήκοντα της σοβιετικής δημοκρατίας με κανέναν τρόπο δεν περιλαμβάνεται ο παροπλισμός των τεχνικών μέσων που μπορούν να αξιοποιηθούν για να διασφαλίσουν την επιτυχία του ιστορικού έργου της... Θα ήταν ανόητο να απορριφθεί η χρήση των πρώην τσαρικών αξιωμα­ τικών. Κάτι τέτοιο: Θα ήταν το ίδιο με το να ισχυριζόμασταν ότι πρέπει να ξεφορτω­ θούμε κι όλες τις μηχανές που μέχρι τώρα χρησιμοποιούνταν για την εκμετάλλευση των εργατών. Αυτό θα ήταν σκέτος παραλογισμός. Η επιστράτευση των στρατιωτικών ειδικών είναι για μας το ίδιο ουσιώδης με το πέρασμα στα δικά μας χέρια όλων των μέ­ σων παραγωγής και μεταφοράς και όλου του πλούτου της χώρας γενικά.37 Ο Τρότσκι, κοιτώντας προς τα πίσω, μετά το τέλος του εμφυλίου πο­ λέμου, εξηγούσε τον κρίσιμο ρόλο που διαδραμάτισαν οι πρώην τσα­ -96-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίψος της επανάστασης ρικοί αξιωματικοί: Τους χρειαζόμασταν ως αντιπροσώπους της τέχνης τους, ως αν­ θρώπους που είχαν τριβή με τη στρατιωτική ρουτίνα και που δί­ χως αυτούς θα έπρεπε να ξεκινήσουμε από το μηδέν. Σ ’ αυτήν την περίπτωση, πραγματικά δεν πιστεύω ότι οι εχθροί μας θα μας επέτρεπαν να ολοκληρώσουμε ανενόχλητοι τη στρατιωτική αυτομόρφωσή μας.38 Για να στηρίξει τη χρήση τσαρικών αξιωματικών, ο Τρότσκι πρόβαλε το παράδειγμα της Γαλλικής Επανάστασης: Ο στρατός της Μεγάλης Γαλλικής Επανάστασης... συγκροτήθηκε ως ένα αμάλγαμα,' όπως έλεγαν τότε, των παλιών ταγμάτων του βασιλικού στρατού και των νέων, εθελοντικών ταγμάτων.39 Όπως υποστήριζε, ίδια ήταν κι η εμπειρία του Αμερικάνικου Εμφυλίου Πολέμου.40 Η συντριπτική πλειοψηφία των διοικητών του Κόκκινου Στρατού ήταν πρώην τσαρικοί αξιωματικοί. Κατά τη διάρκεια του εμφυλίου, στον Κόκκινο Στρατό υπηρέτησαν 48.409 πρώην τσαρικοί αξιωματι­ κοί και 10.339 στις στρατιωτικο-διοικητικές υπηρεσίες. Επίσης, από τον τσαρικό στρατό προήλθαν 13.949 γιατροί και 26.767 κατώτερο νοσηλευτικό και υγειονομικό προσωπικό. Επιπροσθέτως, από τον τσαρικό στρατό στρατολογήθηκαν 214.717 υπαξιωματικοί. Το σύνολο των "στρατιωτικών ειδικών” έφτασε τις 314.181.41 Απ’ αυτούς τους πρώην τσαρικούς αξιωματικούς, ένα σημαντικό ποσοστό είχε υπηρετήσει στους Λευκούς Στρατούς πριν ενταχθεί στον Κόκκινο Στρατό. Το 1921 στον Κόκκινο Στρατό υπηρετούσαν συνολι­ κά 14.390 πρώην “Λευκοί" αξιωματικοί.42 Ο αριθμός των αξιωματικών που αποφοίτησαν από τις ακαδημίες και τα σεμινάρια του Κόκκινου Στρατού ήταν μικρός σε σχέση με τον αριθμό των πρώην τσαρικών αξιωματικών. Στη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου, από τα σεμινάρια για μελλοντικούς διοικητές αποφοίτησαν μόνο 39.914 αξιωματικοί.43 Από αυτούς οι 26.585 αποφοίτησαν το -97-

Τόνι Κλιφ 1920. Δηλαδή το 1918-19, στην πιο οξυμένη φάση του εμφυλίου, μόλις 13.000 απόφοιτοι τέτοιων σχολών ανέλαβαν τη διοίκηση μονάδων.44 Συχνά οι νεαροί "Κόκκινοι Διοικητές” - όπως έγιναν γνωστοί - εί­ χαν υπηρετήσει κάτω από τις διαταγές πρώην τσαρικών αξιωματικών. Ο Τρότσκι δήλωσε το Δεκέμβρη του 1921 ότι «Ο ι Κόκκινοι Διοικητές που έχουν αποφοιτήσει από τις σοβιετικές στρατιωτικές σχολές αποτελοϋν περίπου το 10% του συνόλου». Επίσης, «πρώην υπαξιωματικοί αποτελούν το 13% των διοικητών μας».45 Το 95% των διοικητών του Κόκκινου Στρατού δεν ήταν μέλη του κομμουνιστικού κόμματος.46 Ο Τρότσκι, για να εξασφαλίσει την αφοσίωση των πρώην τσαρι­ κών αξιωματικών, επιστράτευσε έναν επιδέξιο συνδυασμό καλοπιά­ σματος και πίεσης. Στις 29 Ιούλη 1918 ανακοίνωσε ότι οι πρώην αξιω­ ματικοί που αρνούνται να υπηρετήσουν θα οδηγούνται σε στρατόπε­ δα συγκέντρωσης. Στις 30 Σεπτέμβρη διέταξε την εφαρμογή του συ­ στήματος των ομήρων, ώστε να εμποδιστούν οι πρώην τσαρικοί αξιω­ ματικοί να προδίδουν τον Κόκκινο Στρατό. Ο Τρότσκι καταλάβαινε ότι ακόμα κι η απειλή της εκτέλεσης δεν επρόκειτο να εμποδίσει αξιω­ ματικούς που σκόπευαν να προδώσουν στο μέτωπο. Γι’ αυτό το λόγο διέταξε να καταρτισθεί μια λίστα όλων των συγγενών των αξιωματι­ κών, ώστε όποιος σκεφτόταν να αυτομολήσει να γνωρίζει ότι η σύζυ­ γος και τα παιδιά του θα γίνονταν όμηροι.47Ήταν ένα πολύ σκληρό μέτρο, όμως ο Τρότσκι ήξερε ότι, χωρίς αυτό, η επανάσταση θα χανό­ ταν κι ο "λευκός" τρόμος θα ξεπερνούσε κατά πολύ σε σκληρότητα το σύστημα των ομήρων.

Εντάσεις ανάμεσα στους τσαρικούς αξιωματικούς και τη βάση του Κόκκινου Στρατού Ο Τρότσκι αναφέρεται συχνά στις αντιθέσεις που ανέκυπταν ανά­ μεσα στους πρώην τσαρικούς αξιωματικούς και τους στρατιώτες και δεν ήταν καθόλου έτοιμος να χαϊδέψει το “πληβειακό μίσος” ενάντια στους στρατιωτικούς ειδικούς. Ο Τρότσκι είχε δίκιο όταν υποστήριζε

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης ότι ήταν αναγκαίο η προλεταριακή κυβέρνηση να αξιοποιήσει την κληρονομιά του καπιταλισμού, τόσο τις μηχανές όσο και το προσωπι­ κό - τεχνικούς και αξιωματικούς του στρατού. Όμως, η αναλογία ανά­ μεσα σ’ αυτές τις δυο “κληρονομιές” δεν πρέπει να ξεπερνάει κάποια όρια. Η χρησιμοποίηση ανθρώπινου δυναμικού αναγκαστικά θα προκαλούσε πολύ μεγαλύτερες κοινωνικές και ψυχολογικές εντάσεις από τη χρησιμοποίηση άψυχων μηχανών στα εργοστάσια και τους σιδηρο­ δρόμους. Ο Τρότσκι είχε δίκιο όταν έλεγε ότι χωρίς τις δεκάδες χιλιάδες των πρώην τσαρικών αξιωματικών που πείστηκαν ή εξαναγκάστηκαν να υπηρετήσουν στον Κόκκινο Στρατό, η νίκη στον εμφύλιο πόλεμο θα ήταν αδύνατη. Παρόλα αυτά, οι προδοσίες πρώην τσαρικών αξιωματι­ κών ήταν συχνό φαινόμενο- και γίνονταν ακόμα συχνότερες όταν η κατάσταση στα μέτωπα χειροτέρευε για τον Κόκκινο Στρατό. Διοικη­ τές συνταγμάτων, μεραρχιών, ακόμα και στρατιών περνούσαν στο στρατόπεδο του αντιπάλου, μερικές φορές παίρνοντας μαζί και τις μο­ νάδες τους. Σε κάθε τέτοια περίπτωση, η αντίθεση στη χρήση πρώην τσαρικών αξιωματικών δυνάμωνε στις τάξεις του Κόκκινου Στρατού και του κόμματος. Ωστόσο ο Τρότσκι προειδοποιούσε ότι η προδοσία κάποιων αξιω­ ματικών δεν έπρεπε να οδηγεί στην εξαγωγή λάθος συμπερασμάτων: Η δυσπιστία απέναντι στους στρατιωτικούς ειδικούς έχει ενταθεί ως αποτέλεσμα της προδοσίας μερικών καθαρμάτων. Έχουν εκ­ δηλωθεί συγκρούσεις ανάμεσα σε επιτρόπους και διοικητές. Σε κάποιες από τις περιπτώσεις που έχουν υποπέσει στην αντίληψή μου, οι επίτροποι έχουν επιδείξει μια εντελώς άδικη στάση απέ­ ναντι στους στρατιωτικούς ειδικούς, ρίχνοντας στο ίδιο τσουβάλι έντιμους ανθρώπους και προδότες. Σε άλλες περιπτώσεις, οι επί­ τροποι έχουν επιδιώξει να συγκεντρώσουν στα δικά τους χέρια τη διοίκηση και τη διεξαγωγή των επιχειρήσεων, αντί να περιορι­ στούν στο ρόλο της πολιτικής ηγεσίας και επιτήρησης. Τέτοιες απόπειρες εγκυμονούν κινδύνους, γιατί η σύγχυση των αρμοδιο­ τήτων και των καθηκόντων σκοτώνει την αίσθηση της υπευθυ­ - 99 -

Τόνι Κλιφ νότητας. Κάνω έκκληση στους συντρόφους επίτροπους να μην παρασύρονται από στιγμιαίες εντυπώσεις και να μη βάζουν στο ίδιο τσουβάλι ενόχους και αθώους.4* Ένα συχνό φαινόμενο ήταν η υπεροπτική συμπεριφορά των “στρατιω­ τικών ειδικών” Πολλοί πρώην τσαρικοί αξιωματικοί συμπεριφέρονταν πολύ άσχημα απέναντι στους φαντάρους και χρησιμοποιούσαν το βαθμό τους για να εξασφαλίσουν αδικαιολόγητα προνόμια. Ο Τρότσκι αναφέρθηκε στην άσκηση σωματικής βίας σε βάρος στρατιωτών από αξιωματικούς: Έχω λάβει επιστολές που μου υποδεικνύουν ότι σε κάποιες μονά­ δες ανθεί η πρακτική αξιωματικών να χαστουκίζουν στρατιώτες. Ακόμα και κάποιοι κομμουνιστές μου έχουν εξομολογηθεί ειλι­ κρινή: ‘του ‘δωσα μια στα δόντια με τη λαβή του περιστρόφου μου.' Είναι άλλο πράγμα να εκτελείς κάποιον στη φωτιά της μά­ χης για κάποιο σημαντικό παράπτωμα, όμως αν ένας στρατιώ­ της του Κόκκινου Στρατού νιώθει ότι μπορεί να τον χτυπήσουν στα δόντια, τότε πρόκειται για μια τέτοια απώλεια ηθικής αξιο­ πρέπειας, μια τέτοια απερισκεψία, που πρέπει να ξεριζωθεί με κάθε κόστος. Πρέπει να κατοχυρωθεί ο σεβασμός της προσωπι­ κότητας του στρατιώτη του Κόκκινου Στρατού.49 Ένα άλλο γνώρισμα της συμπεριφοράς των αξιωματικών ήταν η αγέ­ νειά τους. Ένα παράδειγμα, ήταν η χρησιμοποίηση των προσφωνήσε­ ων ty και vy στον Κόκκινο Στρατό. Στα ρωσικά, όπως και σε πολλές άλλες γλώσσες, υπάρχει διαφορετική λέξη για το δεύτερο ενικό και το δεύτερο πληθυντικό. T o ty “εσύ” και το vy “εσείς” Το πρώτο δηλώνει οικειότητα και το δεύτερο σεβασμό και ευγένεια. Ήταν συνηθισμένο, οι αξιωματικοί να απευθύνονται στους στρατιώτες με το “εσύ” ενώ οι στρατιώτες απαντούσαν με το “εσείς” Ο Τρότσκι σε ένα άρθρο που έγραψε στην Ισβέστια της 18ης Ιούλη 1922, υποστήριζε ότι: Στον Κόκκινο Στρατό, ένας διοικητής δεν πρέπει να απευθύνε­ ται στον ενικό σε ένα στρατιώτη και να περιμένει να του απαντή­ σει στον πληθυντικό. Αν γίνει αυτό, διαμορφώνεται μια κατά- 100 -

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης στάση ανισότητας ανάμεσα στα πρόσωπα και όχι μια έκφραση υπακοής κατά τη διάρκεια της εκτέλεσης του καθήκοντος. Τα παραπάνω μπορούν να φανούν απλές λεπτομέρειες σε μερι­ κούς. Δεν είναι! Ένας άνδρας του Κόκκινου Στρατού πρέπει να σέβεται τον εαυτό του και τους γύρω του. Ο σεβασμός της αν­ θρώπινης προσωπικότητας αποτελεί ένα από τα ηθικά θεμέλια της συνοχής του Κόκκινου Στρατού. Ο στρατιώτης του Κόκκι­ νου Στρατού υπακούει τις διαταγές των ανωτέρων κατά τη διάρ­ κεια της εκτέλεσης του καθήκοντος. Οι απαιτήσεις της πειθαρ­ χίας, από αυτή την άποψη, είναι απόλυτες. Ομως την ίδια στιγμή ο στρατιώτης γνωρίζει και νιώθει ότι είναι ένας συνειδητός πολί­ της, ο οποίος έχει κληθεί να εκπληρώσει υποχρεώσεις υψηλής ευ­ θύνης. Η υπακοή κατά την εκτέλεση των στρατιωτικών καθηκό­ ντων πρέπει να συνοδεύεται από την πολιτική και κοινωνική ισό­ τητα, κάτι που απαγορεύει την προσβολή της ανθρώπινης αξιο­ πρέπειας.50 Κάποιες εκδηλώσεις ανισότητας είναι ακόμα αναπόφευκτες, υποστη­ ρίζει ο Τρότσκι, όμως μερικές φορές είναι απολύτως απαράδεκτες. Μια επιστολή του προς όλα τα επαναστατικά στρατιωτικά συμβούλια των μετώπων και το στελεχικό δυναμικό του στρατού και του ναυτι­ κού, με ημερομηνία 21 Οκτώβρη 1920 και τίτλο "Περισσότερη ισότη­ τα” κατέκρινε την κατάχρηση των προνομίων: Οταν το αυτοκίνητο χρησιμοποιείται για εκδρομές μπροστά στα μάτια των κατάκοπων στρατιωτών του Κόκκινου Στρατού ή όταν οι διοικητές ντύνονται σαν δανδήδες, ενώ οι άνδρες τους εί­ ναι μισόγυμνοι, τέτοια φαινόμενα δεν μπορούν παρά να προκαλέσουν οργή και μουρμουρητά δυσαρέσκειας ανάμεσα στους στρατιώτες του Κόκκινου Στρατού. Υπήρχε επίσης το ζήτημα των προνομίων στις άδειες: Δεν είναι μυστικό για κανέναν, ιδιαίτερα για τους άνδρες του Κόκκινου Στρατού, το γεγονός ότι διοικητές και επίτροποι παίρ­ νουν άδειες με το πρόσχημα επίσημων αποστολών. Για παρά­ δειγμα, ο υποδιοικητής των αποθηκών μιας μεραρχίας δέχεται μια επίσκεψη από τη σύζυγό του, κάτι το οποίο από μόνο του - 101 -

Τόνι Κλιφ αποτελεί παραβίαση των κανονισμών και κατόπιν στέλνεται σε μια επταήμερη “επίσημη αποστολή” ώστε να την επισκεφτεί κι αυτός με τη σειρά του. Όμως στη φρουρά των αποθηκών υπάρ­ χουν άνδρες του Κόκκινου Στρατού που έχουν τρία ολόκληρα χρόνια να δουν τα σπίτια τους. Επίσης, υπήρχαν και τα απογευματινά πάρτι με αλκοόλ, με την πα­ ρουσία γυναικών και ούτω κάθε εξής: Τέτοια φαινόμενα δεν αποτελούν εξαιρέσεις. Τα γνωρίζει κάθε άνδρας του Κόκκινου Στρατού. Στις μονάδες γίνεται συχνά κου­ βέντα - φυσικά με υπερβολές - για τα γλεντοκόπια και τα μεθύ­ σια στα αρχηγεία Οταν υπάρχουν ήττες στα μέτωπα, συχνά οι στρατιώτες του Κόκκινου Στρατού - πότε δικαιολογημένα και πότε αδικαιολόγητα - ρίχνουν το φταίξιμο στην τρυφηλή ζωή των διοικητών τους.*'

Οι επίτροποι Τα διάφορα συστατικά στοιχεία του Κόκκινου Στρατού - εργάτες κι αγρότες, κομμουνιστές και πρώην τσαρικοί αξιωματικοί - δεν ήταν μόνο ετερογενή, συχνά ήταν και ανταγωνιστικά μεταξύ τους. Κάποιοι από τους αξιωματικούς που διοικούσαν τους εργάτες και τους αγρότες ήταν οι ίδιοι μισητοί αξιωματικοί που, μόλις μερικούς μήνες πριν, επέ­ βαλλαν τη θέληση του Τσάρου ή της Προσωρινής Κυβέρνησης στους απλούς φαντάρους. Ήταν οι γόνοι των γαιοκτημόνων, ενάντια στους οποίους είχαν ξεσηκωθεί οι αγρότες παίρνοντας τη γη. Επίσης, οι στρατιώτες, ιδιαίτερα οι αγρότες, δεν έδειχναν και με­ γάλη προθυμία να αποδεχθούν την κεντρική πειθαρχία. Το πνεύμα τους ήταν τοπικιστικό και η τακτική που προτιμούσαν ήταν ο ανταρ­ τοπόλεμος. Αυτό που ήταν αναγκαίο ήταν ένας νέος θεσμός, για να μετασχηματιστούν όλα αυτά τα συστατικά σε ένα συνεκτικό σώμα, για να αποφευχθούν οι στάσεις, οι προδοσίες και οι μαζικές λιποταξίες. ΓΓ αυτό το λόγο ο Τρότσκι είχε την ιδέα των επιτρόπων. Ο ι επίτροποι δεν ήταν κάτι καινούργιο. Υπήρχαν στους στρατούς - 102 -

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης της Γαλλικής Επανάστασης κι από τότε ο θεσμός του επιτρόπου ή του πολιτικού αξιωματικού είχε καθιερωθεί και σε άλλους στρατούς. Ο Κερένσκι είχε διορίσει επιτρόπους στο στρατό, για να λειτουργούν ως προσωπικοί του αντιπρόσωποι. Είχαν τοποθετηθεί μόνο στους μεγά­ λους σχηματισμούς κι ο ρόλος τους ήταν ασήμαντος. Ο Τρότσκι τοπο­ θέτησε έναν επίτροπο δίπλα σε κάθε αξιωματικό από το επίπεδο του λόχου μέχρι την ανώτατη διοίκηση και καθόρισε επακριβώς το ρόλο τους. Στις 6 Απρίλη του 1918 ο Τρότσκι εξηγούσε τα καθήκοντα των επιτρόπων: Ο στρατιωτικός επίτροπος είναι το άμεσο πολιτικό όργανο της σοβιετικής εξουσίας στο στρατό. Το πόστο του έχει εξαιρετική σημασία. Οι επίτροποι επιλέγονται από τις γραμμές των πιο άμε­ μπτων επαναστατών, αυτών που είναι ικανοί, ακόμα και στις πιο δύσκολες συνθήκες, να παραμένουν η ενσάρκωση του επανα­ στατικού καθήκοντος... Ο στρατιωτικός επίτροπος πρέπει να φροντίζει να μην αποσυνδέεται ο στρατός από τη σοβιετική εξουσία ως σύνολο και να εξασφαλίζει ότι οι στρατιωτικοί θεσμοί δεν μετατρέπονται σε κέντρα συνωμοσίας ή σε όργανα που στρέφονται ενάντια στους εργάτες και τους αγρότες. Ο επίτρο­ πος συμμετέχει σε όλη τη δουλειά της στρατιωτικής ηγεσίας, λαμβάνει αναφορές και αποστέλλει άλλες μαζί με αυτήν, συνυ­ πογράφει τις διαταγές. Τα πολεμικά συμβούλια θα επικυρώνουν μόνο τις διαταγές οι οποίες υπογράφονται εκτός από τον στρα­ τιωτικό διοικητή κι από έναν τουλάχιστον επίτροπο. Ολη η ερ­ γασία πρέπει να διεξάγεται εν γνώσει του επιτρόπου, ωστόσο οι αποφάσεις για τα καθαρά στρατιωτικά ζητήματα είναι υπόθεση του στρατιωτικού ειδικού, ο οποίος εργάζεται χέρι-χέρι με τον επίτροπο. Ο επίτροπος δε φέρει ευθύνη για την αποτελεσματικότητα κα­ θαρά στρατιωτικών, επιχειρησιακών εντολών. Η ευθύνη γι' αυτές ανήκει αποκλειστικά στο στρατιωτικό διοικητή. Η υπογραφή του επιτρόπου σε μια επιχειρησιακή διαταγή σημαίνει ότι ο ίδιος διαβεβαιώνει ότι η συγκεκριμένη διαταγή εξυπηρετεί καθαρά επιχειρησιακές ανάγκες και δεν έχει σχέση με άλλα (αντεπαναστατικά) κίνητρα... Η μόνη επιχειρησιακή διαταγή που μπορεί να μπλοκάρει ο επίτροπος είναι εκείνη για την οποία διαθέτει - 103-

Τόνι Κλιψ τεκμηριωμένα στοιχεία ότι εξυπηρετεί αντεπαναστατικούς σκο­ πούς... Η ευθύνη για την πλήρη και επακριβή υλοποίηση των διαταγών ανήκει στον επίτροπο και όλο το κύρος και τα μέσα της σοβιετικής εξουσίας βρίσκονται στη διάθεσή του γι' αυτό τον σκοπό.52 Οι "Θέσεις” που έγραψε ο Τρότσκι και υιοθετήθηκαν από το Ογδοο Συνέδριο του κόμματος τον Μάρτη του 1919, αναφέρουν: Οι επίτροποι στο στρατό δεν είναι μόνο οι άμεσοι εκπρόσωποι της σοβιετικής εξουσίας, αλλά επίσης οι φορείς του πνεύματος του κόμματός μας, της πειθαρχίας του, της σταθερότητας και του θάρρους του στον αγώνα για την επίτευξη των στόχων που έχει θέσει.53 Από τους επιτρόπους αναμενόταν η ύστατη θυσία: «Όποιος επωμίζε­ ται τον τίτλο του επιτρόπου, πρέπει να είναι έτοιμος να προσφέρει την ίδια του τη ζωή!»54

- 104-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης

Κβφάλαιο Πέμπτο

Το πνεύμα του Κόκκινου Στρατού Το βασικό στοιχείο που ατσάλωσε τον Κόκκινο Στρατό ήταν οι ιδέες που τον ενέπνεαν. Ο Ναπολέων είχε πει ότι στον πόλεμο ο πα­ ράγοντας του ηθικού παίζει τρεις φορές μεγαλύτερο ρόλο από τον υλι­ κό εξοπλισμό. Για τον Τρότσκι το ηθικό του στρατού αποτελούσε το πιο αποφασιστικό στοιχείο στη συγκρότησή του και στη μάχη. Στις 29 Ιούλη 1918, τη στιγμή που το καθεστώς απειλούταν θανάσιμα από τα τσέχικα στρατεύματα, ο Τρότσκι έβγαλε μια ομιλία με θέμα "Η Σοσια­ λιστική Πατρίδα σε Κίνδυνο”: Χρειάζεται να ξαναζωντανέψουμε πλήρως τις παραδόσεις της Γαλλικής Επανάστασης. Θυμηθείτε με ποιο τρόπο οι Ιακωβίνοι στη Γαλλία μιλούσαν για ολοκληρωτική νίκη, αν και ο πόλεμος ακόμα συνεχιζόταν και με ποιο τρόπο οι Γιρονδίνοι τους φώνα­ ζαν: "Μιλάτε για το τι πρόκειται να κάνετε μετά τη νίκη, δηλαδή έχετε κάνει καμιά συμφωνία με τη νίκη;" Ένας Ιακωβίνος τους απάντησε: 'Έχουμε κάνει συμφωνία με το θάνατο'.’ Η εργατική τάξη δεν μπορεί να ηττηθεί. Είμαστε οι γιοι της εργατικής τάξης: έχουμε κάνει τη δική μας συμφωνία με το θάνατο και, συνεπώς, με τη νίκη!1 Σε μια συγκέντρωση στη Μόσχα στις 24 Φλεβάρη 1919, στην πρώτη επέτειο από την ίδρυση του Κόκκινου Στρατού, ο Τρότσκι είπε: Δεν είχαμε καμιά αμφιβολία ότι θα μπορούσαμε να συγκροτή­ σουμε το στρατό, αρκεί να του προσφέραμε μια νέα ιδέα, ένα νέο - 105-

Τόνι Κλιψ

ηθικό θεμέλιο. Εκεί, σύντροφοι, βρισκόταν όλη η ουσία του ζητή­ ματος. Βεβαίως, ο στρατός είναι μια υλική οργάνωση, η οποία συγκρο­ τείται, ως ένα βαθμό, με βάση τους δικούς της εγγενείς νόμους και εξοπλίζεται με τα τεχνικά εργαλεία τα οποία εξασφαλίζει το επίπεδο ανάπτυξης της βιομηχανίας και συγκεκριμένα η στρατιωτική-τεχνική επιστήμη. Όμως, το να βλέπει κανείς στο στρατό μόνο άνδρες που ασκούνται, ελίσσονται και μάχονται, δηλαδή το να βλέπει μόνο τα κορμιά τους, να βλέπει μόνο τουφέκια, πο­ λυβόλα και κανόνια, σημαίνει ότι δε βλέπει πως ο στρατός, παρ' όλες τις επιμέρους διαφορετικές εξωτερικές του εκφράσεις, έχει μια ενδότερη δύναμη. Ένας στρατός είναι ισχυρός, όταν τα μέλη του δένονται μεταξύ τους μ’ έναν εσωτερικό ιδεολογικό δεσμό.1 Στο παρελθόν, το πολεμικό πνεύμα του Ρώσου στρατιώτη, δηλα­ δή βασικά του Ρώσου αγρότη, ήταν παθητικό, υπομονετικό, με απέραντη αντοχή. Τον έπαιρναν από το χωριό του, τον έβαζαν σε ένα σύνταγμα και του έκαναν ασκήσεις και καψόνια. Κατόπιν έστελναν το σύνταγμα προς μια συγκεκριμένη κατεύθυνση κι αυ­ τός ακολουθούσε το σύνταγμά του, πυροβολούσε, λόγχιζε, σπά­ θιζε και πέθαινε... χωρίς να γνωρίζει γιατί πολεμάει και για ποιον σκοπό. Όταν ο στρατιώτης άρχισε να σκέφτεται και να κριτικάρει, τότε εξεγέρθηκε και ο παλιού τύπου στρατός διαλύθηκε. Για να δημιουργηθεί εκ νέου, χρειάζονταν νέα ιδεολογικά θεμέλια: ήταν

αναγκαίο να γνωρίζει ο κάθε στρατιώτης γιατί πολεμάει? Ο ι άνδρες του Κόκκινου Στρατού ήξεραν γιατί πολεμούσαν και είχαν βαθιά πίστη στο σκοπό για τον οποίο πολεμούσαν.

Το διεθνιστικό πνεύμα του Κόκκινου Στρατού Από τα πρώτα του βήματα ο Κόκκινος Στρατός του Τρότσκι ήταν κάτι πολύ περισσότερο από μια εθνική οργάνωση. Ο ιστορικός Ε. Η. Carr γράφει: Ο Κόκκινος Στρατός ως δημιουργία και ως αντίληψη δεν υπήρξε αποκλειστικά εθνικός. Η Πράβδα της 24 Φλεβάρη 1918, μαζί με την επίσημη ανακοίνωση της ίδρυσής του, δημοσίευε και μια έκ­ κληση τριών Αμερικανών για τη δημιουργία ενός “διεθνούς απο- 106-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίψος της επανάστασης σπάσματος του Κόκκινου Στρατού” από εθελοντές που θα έχουν τα αγγλικά ως μητρική γλώσσα. Λέγεται ότι η συγκεκριμένη έκ­ κληση μεταφράστηκε και κυκλοφόρησε σε πέντε γλώσσες.4 Ο Τζον'Ερικσον, ιστορικός του Κόκκινου Στρατού, γράφει: Η αναζήτηση εκπαιδευμένων ανδρών οδήγησε στα στρατόπεδα αιχμαλώτων πολέμου. Το Γενάρη του 1918, ένα Συνέδριο Αιχμα­ λώτων Πολέμου στη Σαμάρα, ζήτησε να πάρει άδεια για τη συ­ γκρότηση μονάδων του Κόκκινου Στρατού. Από κείνη την στιγ­ μή και πέρα, η σοβιετική στρατιωτική διοίκηση δεν παρέβλεπε τις δυνατότητες να αντλεί εθελοντές από το συγκεκριμένο αν­ θρώπινο δυναμικό. Το αποτέλεσμα ήταν η συγκρότηση των “Διεθνών Ταγμάτων” του Κόκκινου Στρατού, όπως και των “Κι­ νέζικων Ταγμάτων” από Κινέζους μετανάστες εργάτες που εργά­ ζονταν σε διάφορες περιοχές.5 Ο α ριθμός αυτών των εθελοντώ ν υπολογίζεται από 50.000 μέχρι 90.000.6 Ο Τρότσκι έδωσε ιδιαίτερη έμφαση στο διεθνιστικό πνεύμα που έπρεπε να εμποτίζει τον Κόκκινο Στρατό, στην πρώτη ομιλία του ως Επίτροπος Πολέμου στο Σοβιέτ της Μόσχας στις 19 Μάρτη 1918: Χρειαζόμαστε ένα στρατό που θα μας κάνει πανίσχυρους στην αναπόφευκτα επερχόμενη σύγκρουση με τον παγκόσμιο ιμπε­ ριαλισμό. Με τη βοήθεια αυτού του στρατού δε θα υπερασπί­ σουμε μόνο τον εαυτό μας, αλλά θα είμαστε σε θέση να βοηθή­ σουμε τον αγώνα του παγκόσμιου προλεταριάτου. ...Εμείς, μιας και η ιστορία μας πρόσψερε τη νίκη νωρίτερα απ’ ότι σ’ άλλους πρέπει να είμαστε έτοιμοι, στην πρώτη αναλαμπή της παγκόσμιας επανάστασης,να συνδράμουμε ένοπλα τα εξεγερμένα αδέλφια μας στις άλλες χώρες.7 Στις 22 Απρίλη 1918 η Πανρωσική Εκτελεστική Επιτροπή των Σοβιέτ ενέκρινε τον Ό ρ κ ο του Κόκκινου Στρατιώτη" γραμμένο από τον Τρότσκι. Στον όρκο συμπεριλαμβανόταν και το εξής απόσπασμα: Εγώ, παιδί του εργαζόμενου λαού και πολίτης της Σοβιετικής Δημοκρατίας, λαμβάνω τον τίτλο του στρατιώτη του Κόκκινου -107-

Τόνι Κλιφ Στρατού των Εργατών και των Αγροτών. Μπροστά στην εργατική τάξη της Ρωσίας και όλου του κόσμου ορκίζομαι να φέρω αυτό τον τίτλο με τιμή. Ορκίζομαι να ανταποκριθώ στο πρώτο κάλεσμα της Κυβέρνη­ σης των Εργατών και των Αγροτών για να υπερασπίσω τη Σοβιε­ τική Δημοκρατία από' κάθε κίνδυνο και επίθεση οποιουδήποτε εχθρού και να μη λυπηθώ ούτε κόπους ούτε την ίδια μου τη ζωή στον αγώνα για τη Ρώσικη Σοβιετική Δημοκρατία και για την υπόθεση του σοσιαλισμού και της αδελφότητας των λαών.’ Τη στιγμή που ο στρατός του Γιουντένιτς, εξοπλισμένος από τη Βρε­ τανία, απειλούσε την ίδια την ύπαρξη της σοβιετικής εξουσίας στην Πετρούπολη, ο Τρότσκι εξέδωσε μια ημερήσια διαταγή με τίτλο “Οι Δυο Βρετανίες”: Κόκκινοι πολεμιστές! Συχνά οι καρδιές σας ξεχειλίζουν από μί­ σος για την αρπακτική, υποκριτική, βουτηγμένη στο αίμα και το ψέμα Βρετανία και το μίσος αυτό είναι δίκαιο και καθαγιασμένο. Σας δυναμώνει δέκα φορές περισσότερο στη μάχη ενάντια στον εχθρό. Μα ακόμα και σήμερα, καταμεσής της πιο σκληρής μάχης ενά­ ντια στο τσιράκι της Βρετανίας, τον Γιουντένιτς, σας ζητώ το εξής: Ποτέ μην ξεχνάτε πως υπάρχουν δυο Βρετανίες. Πως εκτός

απ’ την αιμοδιψή Βρετανία του κέρδους, της βίας και της δωροδο­ κίας, υπάρχει η Βρετανία της εργασίας, της πνευματικής δύναμης, των υψηλών ιδανικών, της διεθνούς αλληλεγγύης... Αυτή η Βρετα­ νία της εργασίας, σύντομα θα υψώσει το ανάστημά της και θα φορέσει ζουρλομανδύα σ’ αυτούς τους εγκληματίες... Θάνατος στα όρνεα του ιμπεριαλισμού! Ζήτω η Βρετανία των εργατών, η Βρετανία της εργασίας, η Βρετανία του λαού!’ Στις 30 Ιούνη του 1920 κι ενώ ο πόλεμος με τη Πολωνία κορυφωνόταν, ο Τρότσκι απαγόρευσε την κυκλοφορία ενός στρατιωτικού περιο­ δικού και επέβαλε αυστηρές ποινές στους εκδότες του, επειδή τύπω­ σαν άρθρο με σοβινιστικές επιθέσεις ενάντια στο πολωνικό έθνος. Το άρθρο μιλούσε για «τον αθεράπευτο εβραϊσμό των Πολάκων» [υποτι­ μητικός όρος για τους Πολωνούς, ΣτΜ] σε σύγκριση με την εντιμότη­ -108-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης τα και ευθύτητα των Μεγαλορώσων. Ο Τρότσκι σχολίασε: Δεν υπάρχει ανάγκη να εξηγήσουμε το πόσο ασυμβίβαστες είναι τέτοιες χοντροκομμένες και ψεύτικες γενικεύσεις με το πνεύμα αδελφοσύνης προς τις εργαζόμενες μάζες της Πολωνίας που διακατέχει την εργατική τάξη της Ρωσίας...10

Επαναστατική πειθαρχία Σ ’ αυτά τα θεμέλια της έμπνευσης από τα επαναστατικά ιδανικά βάσισε ο Τρότσκι την αναγκαία πειθαρχία για να πετύχει τη νίκη απέ­ ναντι σε πολύ υπέρτερες δυνάμεις. Στην ομιλία του στο Σ οβιέτ της Μόσχας στις 19 Μάρτη του 1918, είπε: Πρέπει να εμπνεύσουμε την πειθαρχία στον Κόκκινο Στρατό, με κάθε κόστος και με οποιοδήποτε τίμημα - όχι το παλιό είδος, την αυτόματη πειθαρχία της ράβδου, αλλά τη συνειδητή, συλλο­ γική πειθαρχία, που βασίζεται στον επαναστατικό ενθουσιασμό και στο ότι εργάτες και αγρότες έχουν σαφή κατανόηση των τα­ ξικών τους καθηκόντων." Ο Τρότσκι έκανε σαφές ότι η πειθαρχία του Κόκκινου Στρατού ήταν ποιοτικά διαφορετική από την πειθαρχία των καπιταλιστικών στρα­ τών. Στον Κόκκινο Στρατό, η πειθαρχία πήγαζε από το ξύπνημα της συνείδησης των εργατών και των αγροτών. Σε μια εισήγησή του με θέ­ μα “Ο Κόκκινος Στρατός στον Εμφύλιο Πόλεμο” που την εκφώνησε στη συνεδρίαση του Πέμπτου Συνεδρίου των Σοβιέτ στις 10 Ιούλη του 1918, ο Τρότσκι εξηγούσε: Δεν θέλουμε την παλιά πειθαρχία, την πειθαρχία όπου ο κάθε αδαής αγρότης και εργάτης τοποθετούταν στο σύνταγμα, το λό­ χο και τη διμοιρία του και ξεκινούσε, χωρίς να ρωτάει γιατί πάει να πολεμήσει, γιατί τον έσπρωχναν να χύνει το αίμα του. Η επανάσταση έδωσε γη στους αγρότες, η επανάσταση έδωσε εξουσία στους εργάτες και τους αγρότες: αυτά ήταν μεγάλα επι­ τεύγματα- όμως κανένα επίτευγμα δεν είναι πιο σημαντικό από το ξύπνημα της ανθρώπινης προσωπικότητας κάθε καταπιεσμέ­ νου και ταπεινωμένου ατόμου. -109-

Τόνι Κλιφ Στα πρώτα του στάδια, το ξύπνημα της ατομικής συνείδησης παίρνει μια χαοτική μορφή. Ενώ χθες ο αγρότης καλά-καλά δεν αντιλαμβανόταν τον εαυτό του ως αυθύπαρκτη ύπαρξη και ήταν έτοιμος, με την πρώτη διαταγή της κυβέρνησης, να πάει και να χύσει τυφλά το αίμα του, τώρα δεν έχει διάθεση να υπακούει τυ­ φλά. Ρωτάει: πού μου λένε να πάω και γιατί: Και δηλώνει: Δεν πηγαίνω, δε θέλω να υπακούσω! Αυτό το λέει γιατί η επίγνωση της ανθρώπινής του αξιοπρέπειας, της προσωπικότητάς του αφυπνίζεται για πρώτη φορά· έτσι, αυτή η επίγνωση, που είναι ακόμα σε ακατέργαστη μορφή και όχι πλήρως χωνεμένη, όταν μετατρέπεται σε πράξεις, παίρνει αναρχικές μορφές. Πρέπει να φτάσουμε σε μια κατάσταση όπου κάθε εργάτης και κάθε στρατιώτης θα αντιλαμβάνεται τον εαυτό του ως μια αυτο­ τελή προσωπικότητα άξια σεβασμού, αλλά που ταυτόχρονα θα αισθάνεται ότι αποτελεί κομμάτι της εργατικής τάξης της δημο­ κρατικής Ρωσίας, έτοιμος, χωρίς δισταγμό, να διακινδυνεύσει τη ζωή του για τη Ρώσικη Δημοκρατία των Σοβιέτ... Αυτή είναι η ψυχολογική συγκολλητική ύλη που, χρησιμοποιώ­ ντας την, θα μπορέσουμε να δημιουργήσουμε ένα νέο στρατό, έναν πραγματικό, συνειδητό στρατό των Σοβιέτ, που θα τον ενώνει μια πειθαρχία που θα γίνεται αποδεκτή από τα μυαλά των στρατιωτών και όχι η πειθαρχία της ράβδου.12 Όσο ψηλότερος ήταν ο βαθμός, τόσο πιο σκληρή ήταν η πειθαρχία. Χωρίς σιδερένια πειθαρχία, έλεγε ο Τρότσκι, ο Κόκκινος Στρατός είναι καταδικασμένος. Όμως, δεν μπορεί να υπάρξει πειθαρχία χωρίς οι στρατιώτες να εμπιστεύονται τις ικανότητες και την αποφασιστικότη­ τα των διοικητών τους: Ο στρατιώτης, ο άνδρας του Κόκκινου Στρατού, θα εκτελέσει μια διαταγή γρήγορα και αποτελεσματικά, μοναχά αν η φωνή του διοικητή του είναι καθαρή και διακριτή, αν ο διοικητής δια­ θέτει την αυτοπεποίθηση να δίνει διαταγές. Αν |ο διοικητής) δεν είναι βέβαιος για τον εαυτό του κι η διαταγή του ακούγεται πε­ ρισσότερο ως παράκληση ή πρόταση, η μονάδα ολόκληρη διαι­ σθάνεται ότι ο διοικητής της δεν έχει αυτοπεποίθηση. Αλίμονο σ’ αυτήν τη μονάδα κι αλίμονο σ’ αυτόν το διοικητή...13 -110-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης Σ ε περίπτωση κατάρρευσης της πειθαρχίας οι πρώτοι που τιμωρού­ νταν ήταν οι διοικητές κι οι επίτροποι. Η εισήγηση του Τρότσκι στο Έκτο Συνέδριο των Σοβιέτ, στις 9 Νοέμβρη 1918, δήλωνε: Έχουμε καθιερώσει έναν κανόνα, που κάποιοι το θεωρούν απάν­ θρωπο, ο οποίος, όμως, παραμένει εν πλήρη ισχύ: για κάθε πανι­ κόβλητη υποχώρηση, για κάθε περίπτωση λιποταξίας, υπόλογοι, πρώτα και πριν απ’ όλους, είναι ο διοικητής κι ο επίτροπος. Αν δεν έλαβαν όλα τα αναγκαία μέτρα, αν φρόντισαν για τον εαυτό τους να παραμείνουν αλώβητοι ή αν λιποτάκτησαν μαζί με τις μονάδες τους, τότε, θα είναι οι πρώτοι που θα πέσουν κάτω από κοφτερό λεπίδι της επαναστατικής τιμωρίας. Προφανώς, κάποι­ οι σύντροφοι σκέφτηκαν και εξέψρασαν αυτήν τους την άποψη, πως ενεργούμε υπερβολικά σκληρά, ανελέητα. Ζούμε σε καιρούς σκληρούς και ανελέητους για την εργατική τάξη, η οποία είναι αναγκασμένη να υπερασπίζεται την εξουσία της και την ίδια της την ύπαρξη απέναντι σ' ένα πλήθος εχθρούς...14 Ο σκληρός και ηρωικός αγώνας απαιτούσε σιδερένια πειθαρχία και το χέρι του Τρότσκι δεν τρεμούλιασε ούτε στιγμή στην επιβολή της.

Ο αγώνας για την αλήθεια Ένα σημαντικό στοιχείο της επαναστατικής πειθαρχίας, που ήθελε να ενσταλάξει στον Κόκκινο Στρατό ο Τρότσκι, ήταν η επιμονή για ει­ λικρινή και έντιμη αναφορά των γεγονότων. Όπως υποστήριζε το ψ έ­ μα είναι όπλο της αντίδρασης, η αλήθεια είναι όπλο του κομμουνι­ σμού: ο Κόκκινος Στρατός πρέπει να παλεύει για την αλήθεια. Ο Τρότσκι εξαπέλυσε μια σκληρή επίθεση στις συγκαλύψεις και τα κουκουλώματα σε μια ημερήσια διαταγή του με ημερομηνία 5 Ιούνη 1919. Η απόκρυψη γεγονότων, έγραφε: Είναι η ποταπή ψυχολογία του δημοσίου υπαλλήλου της παλιάς εποχής κι όχι του επαναστάτη πολεμιστή, που αντιμετωπίζει θαρρετά τον εχθρό αλλά και την πιο σκληρή αλήθεια. Οι επίτρο­ ποι κι οι διοικητές που βλέπουν τα μειονεκτήματα των μονάδων τους και τα ομολογούν ειλικρινά, θα παίρνουν διαρκώς μέτρα - ill -

Τόνι Κλιφ για να διορθώσουν αυτές τις αδύνατες πλευρές. Διοικητές και επίτροποι που αποκρύπτουν περιπτώσεις λιποταξιών και πανι­ κόβλητης υποχώρησης σαν να ‘ταν μια κρυφή αρρώστια, το μόνο που κατορθώνουν είναι εξαπλώνουν αυτήν την αρρώστια και εν τέλει να καταστρέφουν τις μονάδες τους. Πρέπει να διδάξουμε και να υποχρεώσουμε τους διοικητές μας να αποκαλούν μια μάχη, μάχη, έναν πανικό, πανικό, ένα κατόρ­ θωμα, κατόρθωμα και μια δειλία, δειλία. Πρέπει να αναφέρουν με τη μέγιστη δυνατή ακρίβεια τον αριθμό των απωλειών, δηλαδή τον αριθμό των νεκρών και τραυματιών, τον αριθμό των αιχμα­ λώτων, τον αριθμό όσων εγκατέλειψαν το πεδίο της μάχης πανι­ κόβλητοι - προσθέτοντας ξεχωριστά τον αριθμό όσων δεν επέ­ στρεψαν... Από τις αναφορές των επιχειρήσεων πρέπει να ξεριζωθούν πλή­ ρως η καυχησιολογία, η ελαφρόμυαλη αοριστία και το καθαρό ψέμα. Ήταν αναγκαίο να Αποκηρυχτούν και να στιγματιστούν οι αλαζόνες, οι καυχησιά­ ρηδες κι οι ψεύτες. Στον επαναστατικό στρατό δεν υπάρχει θέση γΓ αυτούς και πολύ περισσότερο στις γραμμές των διοικητών και των επιτρόπων.15 Ο Τρότσκι έθεσε το ερώτημα: ποια ήταν η κοινωνική ρίζα της επικρατούσας ανακρίβειας στην έκθεση των γεγονότων; Ρωτήστε οποιονδήποτε χωρικό σ’ έναν επαρχιακό δρόμο πόσο απέχει το χωριό Ιβάσκοβο. Θα απαντήσει: τρία βέρστια. Εκ πεί­ ρας γνωρίζουμε ότι η πραγματική απόσταση ως το Ιβάσκοβο μπορεί να αποδειχτεί εφτά βέρστια, ακόμα κι οχτώ. Αν είστε επί­ μονος και συνεχίσετε να ρωτάτε αν είναι όντως τρία βέρστια, όχι περισσότερο ή λιγότερο, ο συνομιλητής σας θα απαντήσει: "ε, καλά, και ποιος τα μέτρησε;” Αναμφίβολα, αυτή η αντιμετώπιση του χρόνου από κάποιον σε σχέση με την αντιμετώπιση του χρόνου από άλλους πηγάζει από τη φύση της αγροτικής Ρωσίας. Εκεί, το σκληρό κλίμα κι η σκλη­ ρή υποταγή στο κράτος και το γαιοκτήμονα λειτουργούν ως σχολείο παθητικότητας κι υπομονής και, κατά συνέπεια, αδιαφο­ - 112-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης ρίας απέναντι στο χρόνο. Η ικανότητα να περιμένει κανείς για ώρες έξω από την πόρτα κάποιου άλλου, ήσυχα, παθητικά, είναι ένα προαιώνιο χαρακτηριστικό του Ρώσου αγρότη. “Μην ανησυ­ χείς, θα περιμένει” είναι η “διατύπωση” που εκφράζει την κακε­ ντρεχή περιφρόνηση του αφέντη για το χρόνο του αγρότη και την εξίσου γεμάτη κακία βεβαιότητά του ότι ο αγρότης θα υπομείνει τα πάντα, μιας και δεν είναι συνηθισμένος να δίνει αξία στο χρόνο του.16

Εντάσεις στον Κόκκινο Στρατό Αφού η μεγάλη πλειοψηφία των στρατιωτών δυσφορούσε απένα­ ντι στους πρώην τσαρικούς διοικητές, οι επίτροποι έτειναν να γίνονται οι μεσολαβητές ανάμεσα στους διοικητές και τους στρατιώτες. Κάποιες φορές οι στρατιώτες ξεσπούσαν την οργή τους πάνω στους επιτρό­ πους. Για παράδειγμα, τον Ιούλη του 1918, ο επίτροπος Μπιτς δολοφονήθηκε κοντά στο Λβοφ, όταν στις μονάδες που στάθμευαν στην περιοχή ξέσπασαν ταραχές, που τις προκάλεσε η προπαγάνδα των Αριστερών Σοσιαλεπαναστατών, που καλούσαν σε επίθεση ενάντια στους Γερμανούς στην Ουκρανία.17 Μια άλλη περίπτωση ήταν αυτή του επιτρόπου Λίντοφ, μέλους του επαναστατικού στρατιωτικού συμ­ βουλίου μιας στρατιάς του ανατολικού μετώπου, τον οποίο δολοφό­ νησαν φαντάροι κατά τη διάρκεια μιας ανταρσίας." Συχνά ο επίτροπος δεν ερχόταν μόνο σε αντιπαράθεση με τους στρατιώτες από τη μια και τους διοικητές από την άλλη, αλλά και επί­ σης με τις ανώτατες στρατιωτικές αρχές. Για παράδειγμα, ο Τρότσκι, στην ημερήσια διαταγή της 30ης Αυγούστου 1918, αναφέρεται στην εκτέλεση επιτρόπων της Πέμπτης Στρατιάς: Χθες εκτελέστηκαν είκοσι λιποτάκτες, αφού είχαν καταδικαστεί από το έκτακτο στρατοδικείο της Πέμπτης Στρατιάς. Οι πρώτοι που εκτελέστηκαν ήταν διοικητές και επίτροποι που εγκατέλειψαν τις θέσεις που τους είχε εμπιστευθεί η Στρατιά. Κα­ τόπιν εκτελέστηκαν δειλοί ψεύτες που παρισταναν τους άρρω­ στους. Στο τέλος εκτελέστηκαν κάποιοι λιποτάκτες, οι οποίοι -113-

Τόνι Κλιφ αρνήθηκαν να εξιλεωθούν για το έγκλημά τους συμμετέχοντας στη μάχη που συνεχιζόταν.” Επρόκειτο για την υπόθεση του επίτροπου Παντελέεφ, η οποία αργό­ τερα έγινε πασίγνωστη. Ο Τρότσκι έστειλε τον Παντελέεφ και το διοι­ κητή του συντάγματος, όπου ήταν επίτροπος, στο στρατοδικείο, γιατί εγκατέλειψαν τη γραμμή του πυρός στην κορύφωση της μάχης του Σβιαζσκ. Ο ι αντίπαλοι του Τρότσκι χρησιμοποίησαν αργότερα την υπόθεση Παντελέεφ για να τον κατηγορήσουν ότι εκτελούσε κομμου­ νιστές. Ο Κόκκινος Στρατός συνέχισε να λειτουργεί αποτελεσματικά, παρ’ όλες αυτές τις εντάσεις. Οι κομμουνιστές οδηγούσαν τον προλε­ ταριακό πυρήνα του στρατού, ο οποίος τραβούσε μαζί του τους επι­ στρατευμένους αγρότες. Ο ένας ομόκεντρος κύκλος επηρέαζε τον άλ­ λο. Τα αντιτιθέμενα στρατόπεδα των στρατιωτών και των πρώην τσα­ ρικών αξιωματικών θα μπορούσαν να οδηγήσουν τον Κόκκινο Στρατό σε αποσύνθεση, αν δεν υπήρχε η παρέμβαση των επιτρόπων. Αν οι πρώην τσαρικοί αξιωματικοί αφήνονταν να διοικούν ανεξέλεγκτοι, ο Κόκκινος Στρατός θα κατέρρεε, κοινωνικά και πολιτικά. Χωρίς αυτούς τους αξιωματικούς, ο Κόκκινος Στρατός θα ήταν καταδικασμένος σε ήττα. Ο ι επίτροποι ήταν απαραίτητοι για τον έλεγχο των αξιωματι­ κών.

-114-

Φωτό πάνω: Ένα από τα θωρακισμένα τρένα του Κόκκινου Στρατού. Πολλά από αυτό δεν μετέφεραν μόνο στρατιώτες και εφόδια, αλλά ολόκληρα τυπογραφεία, κινηματογραφικά συνεργεία και άλλο εξοπλισμό για προπαγάνδα. Φωτό κάτω: Κόκκινοι Ναύτες-στην Πετρούπολη ετοιμάζονται για τη μάχη ενάντια στοι Γιουντένιτς το 1919.

Τόνι Κλιφ

Κεφάλαιο Έκτο

0 Κόκκινοι Στρατό; παίρνει το βάπτισμο του nup0s Σβιαζσκ Μέχρι τώρα ασχοληθήκαμε με τον Κόκκινο Στρατό κυρίως από την άποψη της δομής του. Ωστόσο, ο Κόκκινος Στρατός χτίστηκε και ατσαλώθηκε μέσα στον ίδιο τον εμφύλιο. Σε αντίθεση με τους "κανονι­ κούς” στρατούς, οι οποίοι έχουν στην διάθεσή τους χρόνια ειρήνης για να εκπαιδευτούν και να εξοπλιστούν, ο Κόκκινος Στρατός χτίστηκε κάτω από την άμεση πίεση του εμφυλίου πολέμου. Στα τέλη του καλοκαιριού του 1918 το καθεστώς των σοβιέτ βρέ­ θηκε στο χείλος της αβύσσου. Στα δυτικά, οι Γερμανοί είχαν καταλάβει όχι μόνο την Πολωνία, τη Λιθουανία και τη Λετονία αλλά και τη Λευ­ κορωσία κι ένα μεγάλο τμήμα της Ρωσίας. Η Ουκρανία είχε μετατραπεί σε γερμανο-αυστριακή αποικία. Στα βόρεια, οι Γάλλοι κι οι Βρετα­ νοί είχαν καταλάβει το Μουρμάνσκ και τον Αρχάγγελο και απειλού­ σαν να προελάσουν στη Βολόγκντα. Στο Γιαροσλάβ ο Σαβίνκοφ*, με την ενθάρρυνση των Βρετανών και των Γάλλων, οργάνωσε μια "Λευ­ κή” εξέγερση με σκοπό να συνδέσει τα στρατεύματα της Αντάντ στο • (στμ) Ο Σαβίνκοφ ήταν βετεράνος "τρομοκράτης' του Κόμματος των Σοσιαλεπαναστατών. Μετά το 1917 βρέθηκε στην ακραία δεξιά πτέρυγα του κόμματος, που τάχτη­ κε φανατικά υπέρ της αντεπανάστασης.

- 116-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης βορρά με τους Τσεχοσλοβάκους και τους Λευκοφρουρούς στο Βόλγα. Στον Ντον, στα νότια, απλωνόταν η εξέγερση του στρατηγού Κρασνόφ, ο οποίος είχε συμμαχήσει με τους Γερμανούς. Οι μπολσεβί­ κοι είχαν ήδη χάσει την πρόσφατα δημιουργημένη Ταταρο-Μπασκιρική Δημοκρατία και οι Βρετανοί είχαν καταλάβει το Μπακού. Στα ανα­ τολικά, το τσεχοσλοβάκικο εκστρατευτικό σώμα, που είχε στασιάσει, είχε θέσει υπό τον έλεγχό του μια εκτεταμένη ζώνη, η οποία περιλάμ­ βανε ένα μεγάλο τμήμα της περιφέρειας του Βόλγα, τα Ουράλια και τη Σιβηρία. Στις 6 Αυγούστου, όταν έπεσε το Καζάν, ο δρόμος για τη Μό­ σχα άνοιξε. Αν οι Τσέχοι κατάφερναν να διασχίσουν το ποτάμι [Βόλ­ γα] σ’ εκείνο το σημείο, θα μπορούσαν να προελάσουν απερίσπαστοι στην ανοιχτή πεδιάδα προς τη Μόσχα. Δυο μέρες μετά ο Τρότσκι διέταξε την πρώτη υποχρεωτική επι­ στράτευση αξιωματικών και υπαξιωματικών και έλαβε αυστηρά μέτρα για την πάταξη και της παραμικρής αμέλειας στην εκτέλεση του καθή­ κοντος στο στρατόπεδο των σοβιέτ. Την ίδια μέρα έφυγε κι ο ίδιος για το μέτωπο, με το τρένο το οποίο για δυόμισι χρόνια θα γινόταν η κα­ τοικία και το κινητό αρχηγείο του. Στην ημερήσια διαταγή που έβγαλε πριν την αναχώρησή του, ο Τρότσκι έγραψε: Χαιρετίζω όλους όσους... υπερασπίζονται με τιμή και γενναιότη­ τα την ελευθερία και την ανεξαρτησία της εργατικής τάξης και της εργαζόμενης αγροτιάς. Τιμή και δόξα στους γενναίους μαχη­ τές. Την ίδια στιγμή κάνω την εξής προειδοποίηση: δε θα υπάρξει κανένα έλεος για τους εχθρούς του λαού, τους πράκτορες του ιμπεριαλισμού, τα τσιράκια της αστικής τάξης. Στο τρένο του Επιτρόπου του Λαού για τα Στρατιωτικά Ζητήματα, όπου γρά­ φεται αυτή η διαταγή, συνεδριάζει ένα Στρατιωτικό Επαναστατι­ κό Δικαστήριο... [στο οποίο] έχει παραχωρηθεί απεριόριστη εξουσία στη ζώνη της σιδηροδρομικής γραμμής, η οποία τίθεται υπό στρατιωτικό νόμο. ...Προειδοποιώ τους σοβιετικούς αξιωματούχους, σε όλες τις πε­ ριοχές όπου διεξάγονται στρατιωτικές επιχειρήσεις ή γίνονται μετακινήσεις στρατευμάτων, ότι θα είμαστε διπλά απαιτητικοί -117-

Τόνι Κλιφ μαζί τους. Η Δημοκρατία των Σοβιέτ δε θα τιμωρήσει λιγότερο σκληρά αϊτό τους εχθρούς της τους αμελείς και εγκληματικούς υπηρέτες της... Η Δημοκρατία των Σοβιέτ βρίσκεται σε κίνδυνο! Ουαί κι αλίμο­ νο σ’ όσους επιδεινώνουν αυτόν τον κίνδυνο!1 Ο Τρότσκι έφτασε στο Σβιαζσκ, μια μικρή πόλη στη δυτική όχθη του Βόλγα, απέναντι από το Καζάν. Βρήκε τον Κόκκινο Στρατό πλήρως αποθαρρυμένο. Είχαν σημειωθεί μαζικές λιποταξίες στρατιωτών, ενώ στους κόλπους των διοικητών και των επιτρόπων επικρατούσε κλίμα κατάρρευσης. Στην αυτοβιογραφία του περιγράφει ως εξής την κατά­ σταση που αντιμετώπιζε: Κάθε μονάδα ζούσε τη δίκιά της ξεχωριστή ζωή και μοναδικό κοινό σημείο με τις υπόλοιπες ήταν η ετοιμότητα να το βάλει στα πόδια... Το ίδιο το έδαφος λες και ήταν σπαρμένο με πανικό. Τα νεοαφιχθέντα Κόκκινα αποσπάσματα, ενώ κατέφθαναν με ακ­ μαίο ηθικό, αμέσως απορροφούνταν από την αίσθηση της αδρά­ νειας και το πνεύμα της υποχώρησης. Στην ντόπια αγροτιά άρχι­ σε να απλώνεται η φήμη ότι τα σοβιέτ ήταν καταδικασμένα. Οι παπάδες κι οι έμποροι σήκωναν κεφάλι. Τα επαναστατικά στοι­ χεία στα χωριά κρύβονταν. Τα πάντα ήταν ετοιμόρροπα, δεν υπήρχε ένα σταθερό σημείο να κρατηθείς. Η κατάσταση έμοιαζε να είναι απελπιστική.2 Η μοίρα της επανάστασης κρεμόταν σε μια κλωστή. Η περιοχή που έλεγχε είχε πλέον περιοριστεί στα σύνορα του αρχαίου Πριγκιπάτου της Μόσχας. Δε διέθετε παρά ελάχιστο στρατό και ήταν περικυκλωμένη από εχθρούς. Μετά το Καζάν θα ερχόταν η σειρά του ΝίζνιΝόβγκοροντ και ύστερα ο δρόμος για τη Μόσχα θα άνοιγε χωρίς εμπόδια. Η μοίρα της επανάστασης αποφασιζόταν εδώ, στο Σβιαζσκ. Κι εδώ, στην πιο αποφασιστική στιγμή, όλα εξαρτιόνταν από ένα τάγμα, από ένα λόχο, από το θάρρος ενός επιτρόπου.1 Σ ε διάστημα λίγων βδομάδων ο Τρότσκι κατόρθωσε να μετατρέψει αυτόν τον απείθαρχο όχλο σε μια μάχιμη δύναμη, η οποία, ως Πέμπτη - 118-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίψος της επανάστασης Στρατιά, θα αποτελούσε μια από τις καλύτερες ανάμεσα στις δεκαέξι στρατιές που οργανώθηκαν κατά τη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου. Παρ' όλη την κατάρρευση του ηθικού στις γραμμές του Κόκκινου Στρατού, γράφει ο Τρότσκι: η επανάσταση σώθηκε. Τ ι χρειάστηκε: Πολύ λίγα. Οι πρώτες γραμμές των μαζών έπρεπε να κατανοήσουν το θανάσιμο κίνδυ­ νο που διέτρεχε η επανάσταση. Η πρώτη αναγκαία προϋπόθεση της επιτυχίας ήταν να μην κρύψουμε τίποτα και περισσότερο απ' όλα να μην κρύψουμε τις αδυναμίες μας. Δεν παραμυθιάζουμε τις μάζες, λέμε τα πράγματα με τ' όνομά τους... Σ' όλη τη χώρα η προπαγάνδα στηριζόταν στα τηλεγραφήματα από το Σβιαζσκ. Τα σοβιέτ, τα συνδικάτα, το κόμμα, όλοι ρίχτη­ καν στην προσπάθεια να σχηματίσουν νέα αποσπάσματα και έστειλαν χιλιάδες κομμουνιστές στο μέτωπο του Καζάν. Η πλειοψηφία της νεολαίας του κόμματος δεν ήξερε να χειρίζεται τα όπλα, όμως είχαν τη θέληση να νικήσουν- κι αυτό ήταν το σημα­ ντικότερο. Πρόσφεραν τη ραχοκοκαλιά στο μαλακό σώμα του στρατού.4 Ο Γκούσεφ, ο οποίος αργότερα θα γινόταν υποστηρικτής του Στάλιν, ήταν τότε στο Σβιαζσκ. Αρκετά αργότερα, το 1924, δηλαδή σε μια φά­ ση που δεν ήταν καθόλου φιλικός απέναντι στον Τρότσκι, περιέγραψε τον αντίκτυπο που είχε η παρουσία του τελευταίου στους στρατιώτες του Κόκκινου Στρατού: Η άφιξη του συντρόφου Τρότσκι προκάλεσε μια αποφασιστική αλλαγή στη κατάσταση. Στον ασήμαντο σιδηροδρομικό σταθμό του Σβιαζσκ, μαζί με το τρένο του συντρόφου Τρότσκι κατέφθασε και η η ενδυνάμωση της θέλησης για νίκη, ένα νέο πνεύμα πρωτοβουλίας κι η αποφασιστική πυγμή σε όλες τις σφαίρες του έργου του στρατού. Από τις πρώτες μέρες όλοι ένιωσαν ότι είχε υπάρξει μια απροσ­ δόκητη αλλαγή, όχι μόνο στο σταθμό - στο προκεχωρημένο αρ­ χηγείο του πολιτικού τομέα και του εφοδιασμού του στρατού, όπου στοιβάζονταν τρένα εφοδιασμού και αμέτρητα συντάγμα­ τα - αλλά ακόμα και σε μονάδες που στάθμευαν σε απόσταση δεκαπέντε βερστιών. Καταρχήν η αλλαγή φαινόταν στο ζήτημα - 119-

Τόνι Κλιψ της πειθαρχίας. Ο ι σκληρές μέθοδοι του συντρόφου Τρότσκι ήταν σκόπιμες κι αναγκαίες σε εκείνη την περίοδο των απειθάρ­ χητων και άτακτων πολεμικών επιχειρήσεων. Με τίποτα δεν μπορούσε να υπολογίζει στην πειθώ, καθώς δεν υπήρχε χρόνος για κάτι τέτοιο. Έτσι, στις εικοσιπέντε μέρες που ο σύντροφος Τρότσκι έμεινε στο Σβιαζσκ, επιτελέστηκε ένας τεράστιος όγκος δουλειάς, με αποτέλεσμα τα αποδιοργανωμένα και αποθαρρυμέ­ να τμήματα της Πέμπτης Στρατιάς να μετατραπούν στις αξιόμα­ χες μονάδες που αργότερα θα καταλάμβαναν το Καζάν.5 Το τρένο του Τρότσκι παρέμεινε μέσα στην ακτίνα πυρός του εχθρού. Ο ι επίτροποι των μονάδων του πρότειναν να μετακινηθεί σε ένα ασφαλέστερο σημείο, σε ένα ποταμόπλοιο στο Βόλγα. Ομως, ο Τρότσκι αρνήθηκε, γιατί ανησυχούσε για τις επιπτώσεις που θα είχε μια τέ­ τοια κίνηση στο ηθικό των στρατιωτών. Ωστόσο, ο Τρότσκι πήγε όντως σε ένα πλοίο στο ποτάμι: σε μια τορπιλάκατο, μαζί με ναύτες της Κρονστάνδης, τμήμα ενός στολίσκου που πραγματοποίησε μια τολμηρή νυχτερινή επιδρομή. Τα περισσότερα σκάφη του στολίσκου καταστράφηκαν, όμως η επιδρομή στέφθηκε με επιτυχία, αφού εξου­ δετέρωσε τις πυροβολαρχίες του εχθρού στην όχθη του ποταμού κι ο Τρότσκι επέστρεψε ασφαλής στη βάση του. Ο Κόκκινος Στρατός ανακατέλαβε το Καζάν στις 10 Σεπτέμβρη 1918 ύστερα από μια σκληρή μάχη. Ο Τρότσκι έγραψε: Ήταν ένας “μικρός πόλεμος”· στις επιχειρήσεις συμμετείχαν από τη μεριά μας 25.000 με 30.000 άνδρες. Όμως, ο μικρός πόλεμος διαφέρει από το μεγάλο μόνο στην κλίμακα. Έμοιαζε με ένα ζω­ ντανό μοντέλο πολέμου. ΓΓ αυτό οι μεταβολές κι οι εκπλήξεις γί­ νονταν πιο άμεσα αισθητές. Ο μικρός πόλεμος ήταν μεγάλο σχο­ λείο.6 Για το νεαρό Κόκκινο Στρατό το Σβιαζσκ αποτέλεσε ένα σημείο κα­ μπής: Ο στρατός διαμορφωνόταν με θαυμάσιο τρόπο. Το χαμηλότερο σημείο στην πορεία της επανάστασης, η στιγμή της κατάληψης του Καζάν από τους Λευκούς, τώρα ανήκε στο παρελθόν. Πα­ - 120-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης ράλληλα, στην αγροτιά διαδραματιζόταν μια μεγάλη αλλαγή. Οι Λευκοί είχαν διδάξει στους μουζίκους την πολιτική αλφαβήτα τους. Στη διάρκεια των επόμενων επτά μηνών, ο Κόκκινος Στρα­ τός εκκαθάρισε [από την κατοχή του εχθρού) μια περιοχή σχε­ δόν δυόμισι εκατομμυρίων τετραγωνικών χιλιομέτρων, με πλη­ θυσμό άνω των σαράντα εκατομμυρίων ανθρώπων. Η επανά­ σταση, για μια ακόμα φορά, προχωρούσε εμπρός.7 Το Σβιαζσκ ήταν το “Βαλμύ” της Ρώσικης Επανάστασης. Στο Βαλμύ, στις 20 Σεπτέμβρη 1792, ο γαλλικός επαναστατικός στρατός πέτυχε την πρώτη νίκη του απέναντι στους Πρώσους. Μετά από αυτή τη νίκη, ο ποιητής Γκαίτε έγραψε: «Από αυτό το μέρος κι από αυτήν τη μέρα χαράζει μια νέα εποχή της παγκόσμιας ιστορίας και μπορείτε να λέτε με περηφάνια ότι ήσασταν παρόντες στη γέννησή της». Στα τέλη Σεπτέμβρη ο Τρότσκι επέστρεψε στη Μόσχα και ανα­ διοργάνωσε το Ανώτατο Στρατιωτικό Συμβούλιο, μετονομάζοντάς το σε Επαναστατικό Στρατιωτικό Συμβούλιο της Δημοκρατίας - ένα σώ­ μα με αρμοδιότητα τη χάραξη της στρατιωτικής πολιτικής. Κάτω από τις διαταγές αυτού του σώματος βρίσκονταν τα επαναστατικά στρα­ τιωτικά συμβούλια δεκατεσσάρων στρατιών, αποτελούμενα από το δι­ οικητή της στρατιάς και τρεις ή τέσσερις επιτρόπους. Ο αναπληρωτής του Τρότσκι, ο οποίος διαχειριζόταν τα καθημερινά ζητήματα όταν ο Τρότσκι απούσιαζε στα μέτωπα, ήταν ο Εφραίμ Μάρκοβιτς Σκλιάνσκι, μόλις 26 χρονών τότε. Ο Σκλιάνσκι, ως φοιτητής ιατρικής στο Κίεβο, έγινε μέλος των μπολσεβίκων το 1913 και κατόπιν έγινε στρατιωτικός γιατρός και σαν τέτοιος δούλεψε στη στρατιωτική οργάνωση του μπολσεβίκικου κόμματος. Ο Τρότσκι εκτιμούσε βαθύτατα τον αναπλη­ ρωτή του και τον περιέγραφε ως «Καρνό της Ρώσικης Επανάστασης».* Ο Λάζαρος Καρνό (1753-1823) ήταν ένα απ’ τα βασικά μέλη της μεγάλης Επιτροπής Δημόσιας Ασφάλειας, η οποία διαδραμάτισε σημαντικότατο ρόλο στην υπεράσπιση της Γαλλικής Επανάσταση το 1793-94, όταν βρέθηκε αντιμέτωπη με τους στρατούς των ξένων εισβολέων αλλά και την εσωτερική αντεπανάσταση. Ο Καρνό ήταν επικε­ φαλής της στρατιωτικής άμυνας της επανάστασης. Οι έξοχες επιτυχίες του στην αντι­ μετώπιση των εισβολέων του εξασφάλισαν το τίτλο του «οργανωτή των νικών».

- 121 -

Τόνι Κλιφ Τα άλλα μέλη του Επαναστατικού Στρατιωτικού Συμβουλίου της Δημοκρατίας ήταν ο Βατζέτις, ο οποίος μόλις είχε διοριστεί στη θέση του Αρχηγού Γενικού Επιτελείου, ο I. Ν. Σμιρνόφ κι ο Α. Ρόζενγκλοτς, οι οποίοι είχαν υπηρετήσει με τον Βατζέτις στο Βόλγα, ο Ρασκόλνικοφ, δι­ οικητής του Κόκκινου στολίσκου στο Καζάν, ο Μουράλοφ κι ο Γιουρένεφ. Δηλαδή, οι νικητές του Καζάν έγιναν οι επικεφαλής του στρατού.

Το θωρακισμένο τρένο του Τρότσκι Το ταξίδι στο Σβιαζσκ ήταν το πρώτο από τα 36 μεγάλα ταξίδια που έκανε ο Τρότσκι στα μέτωπα του εμφυλίου πολέμου, τα οποία απείχαν τεράστιες αποστάσεις το ένα από το άλλο, με το ειδικό τρένο από το οποίο διεύθυνε τον εμφύλιο πόλεμο. Το τρένο ήταν η καρδιά του Κόκκινου Στρατού. Γράφει ο Τρότσκι: Κατά τη διάρκεια των πιο κοπιαστικών χρόνων της επανάστα­ σης, η προσωπική μου ζωή ήταν αξεδιάλυτα δεμένη με τη ζωή εκείνου του τρένου. Από την άλλη, το τρένο ήταν αναπόσπαστα δεμένο με τη ζωή του Κόκκινου Στρατού. Το τρένο συνέδεε το μέτωπο με τη βάση, έλυνε επί τόπου επείγοντα προβλήματα, εκ­ παίδευε, έκανε εκκλήσεις, εφόδιαζε, επιβράβευε και τιμωρούσε... Επί δυόμισι χρόνια, με σύντομα διαλείμματα, έζησα σ’ ένα βαγό­ νι. Εκεί δεχόμουν όσους έφερναν αναφορές, έκανα συσκέψεις με τοπικές στρατιωτικές και πολιτικές αρχές, μελετούσα τηλεγρα­ φήματα, υπαγόρευα διαταγές και άρθρα. Από κει, μαζί με τους συνεργάτες μου, έκανα μακρινά ταξίδια με αυτοκίνητο στο μέτω­ πο. [Το τρένο] είχε μετατραπεί σ’ έναν κινητό διοικητικό μηχανι­ σμό... Στα τμήματά αυτού του μηχανισμού συμπεριλαμβάνονταν η γραμματεία, ένα τυπογραφείο, μια γεννήτρια, μια βιβλιο­ θήκη, ένα γκαράζ κι ένα λουτρό... Δε διαθέτω ακριβή στοιχεία για τη συνολική απόσταση που κά­ λυψε το τρένο στη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου. Σ' ένα από τα σημειωματάριά μου αναφέρονται τριάντα έξι ταξίδια, 105.000 χιλιόμετρα συνολικά. Ένας από τους πρώην συνταξιδιώτες μου γράφει ότι θυμάται πως το τρένο έκανε πεντέμισι φορές το γύρο της γης - μια απόσταση δηλαδή διπλάσια απ' αυτήν που αναφέ­ ρω παραπάνω. Σ ’ αυτήν δεν περιλαμβάνονται τα δεκάδες χιλιά­ - 122-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης δες χιλιόμετρα με το αυτοκίνητο, που ξεκινούσε από τη σιδηρο­ δρομική γραμμή για να φτάσει στις πρώτες γραμμές του μετώ­ που. Μιας και το τρένο πάντοτε κατευθυνόταν στα πιο κρίσιμα σημεία, το διάγραμμα των ταξιδιών του αποδίδει μια αρκούντως ακριβή και ολοκληρωμένη εικόνα όσον αφορά τη σχετική σπουδαιότητα των διαφόρων μετώπων * Στο τρένο, γράφει ο Τρότσκι Είχαμε πάντοτε σε εφεδρεία λίγους διαλεχτούς κομμουνιστές για να αναπληρώσουν τα κενά, όπου χρειαζόταν, καμιά εκατοστή εμπειροπόλεμους μαχητές, ένα μικρό στοκ από μπότες, δερμάτι­ να μπουφάν, ιατρικά είδη, πολυβόλα, κιάλια, χάρτες και άλλα χρήσιμα εφόδια κάθε είδους. Φυσικά, τα υλικά μέσα που υπήρ­ χαν στο τρένο ήταν πενιχρά σε σχέση με τις τεράστιες ανάγκες του στρατού. Όμως, αυτό το στοκ ανανεωνόταν διαρκώς.’ Η άφιξη του τρένου έφερνε σε επαφή και την πιο απομακρυσμέ­ νη μονάδα με το σύνολο του στρατού και με τον παλμό της ζωής όχι μόνο της χώρας, αλλά του κόσμου ολόκληρου. Οι ηττοπα­ θείς φήμες και οι αμφιβολίες διαλύονταν και το πνεύμα των ανδρών τονωνόταν. Η αναπτέρωση του ηθικού τους διαρκούσε για κάμποσες βδομάδες, μερικές φορές μέχρι την επόμενη επίσκεψη του τρένου.10 Θα ήταν εντελώς αδύνατη η αντιμετώπιση του πολέμου εκ μέ­ ρους μας, αν δεν προβαίναμε σε αλλαγές και αυτοσχεδιασμούς σε τακτά χρονικά διαστήματα. Το τρένο έπαιρνε τις πρωτοβου­ λίες και ταυτόχρονα τις συντόνιζε. Όχι μόνο δίναμε ώθηση για κάποια πρωτοβουλία στο μέτωπο και στην άμεση οπισθοφυλα­ κή του, αλλά φροντίζαμε και για να διοχετευτεί παντού. Δεν θέ­ λω να ισχυριστώ ότι τα καταφέρναμε πάντοτε σ' αυτόν τον το­ μέα. Όμως, όπως έχει αποδείξει ο ίδιος ο εμφύλιος πόλεμος, πε­ τύχαμε το σημαντικότερο: τη νίκη." Στην ασταθή ισορροπία μιας ζυγαριάς ακόμα κι ένα μικρό βάρος μπορεί να είναι αποφασιστικό. Το τρένο και τα αποσπάσματά του έπαιξαν το ρόλο αυτού του βάρους πάρα πολλές φορές στη διάρκεια των δυόμισι χρόνων των ταξιδιών του.12 Μέσα από αυτό το τρένο ο Τρότσκι απέδειξε πως το ξίφος και η πένα μπορούν να δράσουν σε πλήρη αρμονία μεταξύ τους. Το προϊόν του - 123-

Τόνι Κλιφ πλούσιου διανοητικού έργου του Τρότσκι έχει καταγραφεί στους πέ­ ντε τόμους των κειμένων του με τίτλο Πως εξοπλίστηκε η Επανάσταση. Σ ’ αυτούς περιλαμβάνονται άρθρα, ομιλίες, αναφορές, εκκλήσεις, δια­ ταγές, οδηγίες, επιστολές, τηλεγραφήματα κι άλλα ντοκουμέντα σχετι­ κά με τον Κόκκινο Στρατό. Δυστυχώς, σε αυτούς τους τόμους δεν συμπεριλαμβάνεται η αλληλογραφία του Τρότσκι (κυρίως με τον Λένιν) και πολλές από τις ομιλίες που έκανε στη διάρκεια του εμφυλίου πολέ­ μου. Ο Τρότσκι εξηγεί ότι: Οι πιο σημαντικές ομιλίες, δηλαδή αυτές που απευθύνονταν άμε­ σα στους στρατευμένους εργάτες, στα μέτωπα και τις μονάδες, και οι οποίες είχαν ιδιαιτέρως πρακτική και συγκεκριμένη σημα­ σία, που καθοριζόταν από τις ανάγκες της στιγμής, αυτές λοιπόν οι ομιλίες κατά κανόνα δεν καταγράφονταν από κανέναν.13 Ο ι τόμοι με τίτλο Πώς εξοπλίστηκε η Επανάσταση διακρίνονται από έναν πλούσιο συνδυασμό ιστορικής ευρυμάθειας, πρωτοτυπίας, καινο­ τομίας και λεπτομερούς απόδοσης της στρατιωτικής ζωής.

Ο στρατός και η κοινωνία Ένας στρατός δε βρίσκεται έξω από την κοινωνία ούτε αναπτύσ­ σεται ανεξάρτητα απ’ αυτήν. Σε κάθε δεδομένη ιστορική περίοδο, το επίπεδο της στρατιωτικής τεχνικής αντανακλά το επίπεδο της τεχνι­ κής συνολικά στην οικονομία και η δομή του στρατού αντανακλά τη γενικότερη κοινωνική δομή. Στην περίοδο του μεσαίωνα, ο ιππότης εί­ χε ένα άλογο κι ένα σπαθί, επειδή ο χωρικός είχε ένα άλογο κι ένα αλέ­ τρι. Ο ι μεγάλοι στρατοί του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, με εκα­ τομμύρια άνδρες ο καθένας, δε θα μπορούσαν να υπάρξουν χωρίς τους εργάτες στα εργοστάσια που παρήγαγαν τα όπλα και τα βλήμα­ τα. Η πυρηνική βόμβα - η δυνατότητα να πεθάνουν εκατομμύρια ή δεκάδες εκατομμύρια άνθρωποι με το πάτημα ενός κουμπιού - είναι σε πλήρη ευθυγράμμιση με τις πολυεθνικές επιχειρήσεις και τη δύναμή τους να μεταφέρουν τεράστια κεφάλαια με ένα τέλεξ από χώρα σε χώ­ ρα, να κλείσουν εργοστάσια πετώντας χιλιάδες εργάτες στην ανεργία - 124-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης ή ν’ ανοίξουν άλλα, προσλαμβάνοντας χιλιάδες. Αν η κυρίαρχη κοινωνική σχέση είναι αυτή του αφέντη με τους δουλοπάροικους, οι ίδιες φεουδαρχικές σχέσεις καθορίζουν τη σχέση του αφέντη με τους ιππότες. Αν στο καπιταλιστικό εργοστάσιο υπάρ­ χει μια ιεραρχία που ξεκινάει από το διευθυντή, περνάει στον υποδιευ­ θυντή και μετά στον εργοδηγό και τέλος στον εργάτη, τότε η ίδια ιε­ ραρχία - σε ακόμα πιο ακραία μορφή - αναπαράγεται και στο στρατό: από το στρατηγό στον ταγματάρχη κι από κει στον υπαξιωματικό, τον απλό φαντάρο. Ο ι κοινωνικές συνθήκες που επικρατούσαν στη Σοβιετική Δημο­ κρατία επηρέαζαν τη δομή και τη λειτουργία του Κόκκινου Στρατού. Καθ’ όλη τη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου ο Κόκκινος Στρατός βρι­ σκόταν διαρκώς κάτω από την πίεση του τοπικιστικού και κατακερμα­ τισμένου χαρακτήρα της αγροτιάς, του μικρού μεγέθους του προλετα­ ριάτου και της γενικής πολιτιστικής ένδειας. Αυτές οι περιστάσεις πα­ ρεμπόδισαν ξανά και ξανά τις προσπάθειες του Τρότσκι να εξασφαλί­ σει τη συνοχή του Κόκκινου Στρατού στη διάρκεια του εμφυλίου πο­ λέμου. Ήταν αυτές οι συνθήκες που έτρεφαν τη συνεχή αντιπολίτευση στη στρατιωτική πολιτική του, μια αντιπολίτευση που στο μέλλον θα αποτελούσε το έμβρυο της σταλινικής φράξιας. Τα κομματικά στελέχη, αντανακλώντας τα διαφορετικά επίπεδα στη συνείδηση της εργατικής τάξης και τις αντιθέσεις ανάμεσα στη μά­ ζα των αγροτών και τους εργάτες, επεδείκνυαν μια έντονη τάση προς τον “υποκαταστατισμό” δηλαδή την υποκατάσταση της άμεσης δρά­ σης των εργατών από τον κρατικό και κομματικό μηχανισμό και μια τάση προς το γραφειοκρατικό χειρισμό των μαζών. Αυτή η τάση εκ­ φραζόταν με περισσότερη δύναμη στο στρατό, επειδή εκεί οι εργάτες ήταν σκορπισμένοι μέσα στη μάζα των αγροτών. Το γεγονός ότι ο στρατός ήταν ένας οργανισμός που οι ανάγκες του είχαν την υψηλότε­ ρη προτεραιότητα κι η ικανοποίησή τους δεν χωρούσε καθυστερήσεις, ενίσχυσε ακόμα περισσότερο τις αυταρχικές, γραφειοκρατικές τάσεις του κομματικού στελεχικού δυναμικού. - 125-

ΑφΙοα σχεδιασμένη από τσν&κτορ Ντένι που δείχνει τον Τρότσκι σαν Άγιο Γεώργιο να καρφώνει τον δράκο της αντεπανάστασης. Το Λεύκωμα με τκ πρώτες αφίσες της Οκτωβριανής Επανάστασης κυκλοφορεί από τκ εκδόσεις Μαρξισυκό Βιβήιοπωηείο.

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης

ΚΘψάλαιο Έβδομο

Η αντιπολίτευση ενάντια στον Τρότσκι μέσα στον Κόκκινο Στρατό

Η πάλη ενάντια στη νοοτροπία του αντάρτικου Σ ’ όλη τη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου ο Τρότσκι χρειάστηκε διαρκώς να παλεύει αφενός ενάντια σ’ αυτούς που αντιπολιτεύονταν το συγκεντρωτισμό και αφετέρου ενάντια στη νοοτροπία του αντάρτι­ κου, που εκδηλωνόταν στις τάξεις του Κόκκινου Στρατού. Αυτές οι τάσεις αντιμετωπίστηκαν αποτελεσματικά μόνο στα μέσα του 1919. Κάνοντας μια ανασκόπηση της περιόδου, ο Τρότσκι έδινε την εξής ερμηνεία για την εμφάνιση και ενίσχυση αυτών των τάσεων: Η αγανάκτηση για το γραφειοκρατικό συγκεντρωτισμό της Τσα­ ρικής Ρωσίας αποτέλεσε ένα σημαντικό χαρακτηριστικό γνώρι­ σμα της επανάστασης. Περιφέρειες, επαρχίες, πόλεις, uyezd [ουέζντ, μια διοικητική υποδιαίρεση της παλιάς Ρωσίας ΣτΜ) αντα­ γωνίζονταν μεταξύ τους για το ποιος θα δείξει μεγαλύτερη ανε­ ξαρτησία. Στην αρχική περίοδο της επανάστασης, η ιδέα “εξου­ σία στο τοπικό επίπεδο" πήρε έναν ιδιαίτερα χαοτικό χαρακτή­ ρα... Για τις πλατιές μάζες ήταν μια αναπόφευκτη και, όσον αφο­ ρά τις αιτίες της, υγιής αντίδραση απέναντι στο παλιό καθεστώς, που κατέπνιγε κάθε πρωτοβουλία. Ωστόσο, από ένα σημείο και μετά, όταν οι αντεπαναστατικές δυ­ - 127-

Τόνι Κλιφ νάμεις συντονίστηκαν αποτελεσματικότερα και οι εξωτερικές απειλές μεγάλωσαν, αυτές οι πρωτόγονες τάσεις προς την αυτο­ νομία γίνονταν όλο και πιο επικίνδυνες και από πολιτική και ιδι­ αίτερα από στρατιωτική άποψη.1 Ο Τρότσκι ανέφερε στην εισήγησή του στο Πέμπτο Συνέδριο των Σο­ βιέτ: Μιλώντας για τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουμε στη δημιουρ­ γία του νέου στρατού, πρέπει να αναφερθώ στη σημαντικότερη απ’ αυτές, τον ανυπόφορο τοπικισμό, τον τοπικό πατριωτισμό. Τα τοπικά όργανα της σοβιετικής εξουσίας παρεμποδίζουν τη διακίνηση στρατιωτικής περιουσίας, την υφαρπάζουν και την αποκρύπτουν... Κάθε ονέζντ, ακόμη και κάθεβολόστ, (μια άλλη διοικητική υποδι­ αίρεση μικρότερη από το ουέζντ ΣτΜ) έχει την πεποίθηση ότι ο καλύτερος τρόπος για να υπερασπιστεί τη σοβιετική εξουσία εί­ ναι να συγκεντρώσει στην έκτασή του όσο το δυνατόν περισσό­ τερα υλικά αεροπορίας, ασύρματους, τουφέκια και θωρακισμένα αυτοκίνητα- και όλοι τους προσπαθούν να αποκρύψουν αυτό το υλικό... Πρέπει να βάλουμε τέλος σ’ αυτήν την κατάσταση. Πρέπει να διεξάγουμε την πιο σκληρή πάλη ενάντια στην παρεμπόδιση, την απαλλοτρίωση και την απόκρυψη στρατιωτικής περιουσίας από τα τοπικά σοβιέτ.1 Ο Τρότσκι επέστρεφε ξανά και ξανά στο ίδιο ζήτημα. Ο ι κοινωνικές ρίζες της νοοτροπίας του αντάρτικου ήταν βαθιές: βρίσκονταν στη εξατομικοποιημένη, κατακερματισμένη αγροτιά- και εφόσον οι αγρότες αποτελούσαν τη μεγάλη πλειοψηφία των στρατιω­ τών του Κόκκινου Στρατού, η αντάρτικη νοοτροπία ήταν πλατιά απλωμένη σ’ όλο το στρατό. Η αγροτιά από μόνη της είναι ανίκανη να δημιουργήσει ένα συ­ γκεντρωτικό στρατό. Δεν μπορεί να προχωρήσει πέρα από τις τοπικές αντάρτικες μονάδες, που η πρωτόγονη "δημοκρατία" τους συχνά δεν είναι τίποτα περισσότερο από ένα παραπέτασμα που κρύβει την προσωπική δικτατορία του κάθε αταμάνου. - 128-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης Ιαξιωματικού των Κοζάκων αλλά και οποιουδήποτε τοπικού αρ­ χηγού! Στα ελληνικά μπορεί να μεταφραστεί ως “καπετάνιος" ΣτΜ). Αυτές οι “αντάρτικες” τάσεις κυριαρχούσαν και σε ένα με­ γάλο τμήμα των κομμουνιστών, ιδιαίτερα όσων προέρχονταν από την αγροτιά ή στο παρελθόν είχαν υπηρετήσει ως στρατιώ­ τες ή υπαξιωματικοί.1 Η άμεση εμπειρία της επανάστασης και οι αρχικές φάσεις του εμφυλί­ ου πολέμου είχαν δημιουργήσει μια παράδοση αντάρτικης νοοτροπίας στο ίδιο το μπολσεβίκικο κόμμα, μια παράδοση που ήταν δύσκολο να ξεπεραστεί, ιδιαίτερα από τη σ τιγμή που αυτή η νοοτροπία ήταν εδραιωμένη στο προσωπικό που διοικούσε τις αντάρτικες μονάδες. Ο Τρότσκι εξηγεί: Ο στρατός μας συγκροτήθηκε βιαστικά, από αντάρτικες μονά­ δες που οργανώθηκαν μέσα στη φωτιά της μάχης. Συγκροτήθη­ κε από μονάδες Κοκκινοφρουρών εργατών από την Πετρούπο­ λη και τη Μόσχα. Σε αυτές τις μονάδες οι διοικητές διακρίνονταν από τους άνδρες τους μόνο από το γεγονός ότι ήταν, ίσως, πε­ ρισσότερο πολυμήχανοι, πολιτικά πιο προχωρημένοι και πιο γενναίοι από τους υπόλοιπους, όμως συχνά δε διέθεταν ούτε τις στοιχειώδεις στρατιωτικές γνώσεις.4 Οι επικεφαλής των αντάρτικων μονάδων, οι οποίοι συχνά προέρχο­ νταν από τις γραμμές των παλιών μπολσεβίκων, ανέπτυξαν μια ολό­ κληρη “θεωρία” για να δικαιολογήσουν την πρακτική τους: Αναπτύχθηκε μια άποψη σύμφωνα με την οποία, σε μια επανα­ στατική χώρα και σε μια επαναστατική εποχή, δε χρειαζόμαστε παρατεταμένη εκπαίδευση, ασκήσεις, συστηματοποίηση, δε χρει­ αζόμαστε κανονισμούς - μια άποψη δηλαδή που υποστήριζε ότι το μόνο που χρειαζόμαστε είναι επαναστατική αλληλεγγύη, θέ­ ληση να πολεμήσεις και να πεθάνεις· και πως με τις μικρές, σφιχτοδεμένες μονάδες μας θα διασχίσουμε όλη τη χώρα και, αν εί­ ναι αναγκαίο, θα πάμε και πέρα από τα σύνορα, σε άλλες χώρες, νικώντας παντού τους εχθρούς μας.5 Η πρόσφατη, άμεση εμπειρία φαινόταν να επικυρώνει τη θεωρία των - 129-

Τόνι Κλιφ ηγετών των αντάρτικων μονάδων: Στην πρώτη περίοδο η εμπειρία έμοιαζε να επιβεβαιώνει αυτήν τη θεωρία. Γιατί όμως: Γιατί οι πρώτοι μας αντίπαλοι ήταν ομά­ δες Λευκοφρουρών. Επειδή ο αντίπαλος ήταν κι αυτός αδύνατος και κακά οργανωμένος και τα στρατεύματά του τα αποτελούσαν μικρές μονάδες... μπορούσαμε να επικρατούμε. Αυτό έδωσε σε μερικούς συντρόφους την εντύπωση ότι οι αντάρτικες μονάδες αποτελούν την τελευταία λέξη της επαναστατικής πολεμικής τέ­ χνηςΌμως, από τη στιγμή που οι εχθροί μας κατόρθωσαν να σχημα­ τίσουν ισχυρότερες μονάδες και να τις συγκροτήσουν σε τακτι­ κούς σχηματισμούς - σε ταξιαρχίες, μεραρχίες και σώματα στρα­ τού - στα νότια και στ’ ανατολικά, τότε έγινε αμέσως φανερό ότι οι χαλαρές, επισφαλείς, ασταθείς και άμορφες αντάρτικες μονά­ δες δεν ήταν σε θέση να αντεπεξέλθουν στα καθήκοντα που εί­ χαμε μπροστά μας... Ο ι οργανωτές του Κόκκινου Στρατού έβγαλαν τα κατάλληλα συμπε­ ράσματα: Δώσαμε μια επίμονη πάλη για να αποκτήσει ο Κόκκινος Στρα­ τός δομή τακτικού στρατού, για να αντικαταστήσουμε τις δια­ σκορπισμένες αντάρτικες μονάδες με ένα ενιαίο, συγκεντρωτικό σύστημα διαχείρισης και διοίκησης... Χρειάστηκε να περάσει μια μακρά περίοδος, το 1918 και το 1919, πριν υπερκεραστούν οι ιδέες και τα συνθήματα της αντάρτικης νοοτροπίας που υπήρχαν στα μυαλά των επαναστατών εργατών και αγροτών...6 Η αντάρτικη νοοτροπία ήταν ριζωμένη στο αγροτικό περιβάλλον. Η αγροτιά είχε μια διπλή φύση. Από τη μια, στον αγώνα της ενάντια στους γαιοκτήμονες αποτελούσε μια επαναστατική δύναμη. Από την άλλη, τη χαρακτήριζε μια αντιδραστική τάση προς τον ατομικισμό, το συντηρητισμό και τις μικροαστικές αντιλήψεις. Ο Τρότσκι διέκρινε στην αντάρτικη νοοτροπία του αγρότη φα­ ντάρου ένα σημαντικό στοιχείο μιας προοδευτικής κοινωνικής εξέγερ­ σης: το ξύπνημα της προσωπικότητας - για το οποίο τόσο συχνά μι-130-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης λούσε - του “άχρωμου" καταπιεσμένου και αμόρφωτου χωρικού. Στην ομιλία που έκανε στα εγκαίνια της Στρατιω τικής Ακαδημίας στις 8 Νοέμβρη 1918, ο Τρότσκι είπε: Ατομα χωρίς εμπειρία από την επανάσταση και την ψυχολογία της είναι φυσιολογικό... να αντιμετωπίζουν με κάποια θλίψη, ακόμα και με αηδία, την άναρχη αγριότητα και βία με την οποία εμφανίστηκαν τα επαναστατικά γεγονότα. Όμως ακόμα και σ’ αυτή την ταραχώδη αναρχία, ακόμα και στις πιο αρνητικές εκδη­ λώσεις της, όταν ο στρατιώτης, ο χθεσινός σκλάβος, απ’ τη μια στιγμή στην άλλη βρέθηκε σ’ ένα βαγόνι πρώτης θέσης και έσκι­ σε τα βελούδινα καλύμματα για να τυλίξει τα πόδια του, ακόμα και με τέτοιες πράξεις βανδαλισμού, εκφραζόταν το ξύπνημα της προσωπικότητας. Αυτός ο καταπιεσμένος, κατατρεγμένος Ρώ­ σος αγρότης, που μέχρι τώρα δεχόταν χαστούκια και τις πιο χυ­ δαίες προσβολές, βρέθηκε, ίσως για πρώτη φορά στη ζωή του, σ’ ένα πολυτελές βαγόνι και είδε τα βελούδινα καλύμματα, ενώ την ίδια στιγμή τα πόδια του ήταν τυλιγμένα με βρωμερά κουρέλια, και έσκισε τα βελούδα, λέγοντας ότι έχει κι αυτός επιτέλους δι­ καίωμα σ' ένα κομμάτι καλού μεταξιού ή βελούδου. Μετά από δυο ή τρεις μέρες, μετά από ένα μήνα, μετά ένα χρόνο - όχι, μετά ένα μήνα - κατάλαβε πόσο αισχρό ήταν να λεηλατήσει τη λαϊκή περιουσία. Όμως, η αφυπνισμένη προσωπικότητα, η ατομικότη­ τα, όχι απλά ο “υπ αριθμόν τάδε και τάδε” αλλά η ανθρώπινη προσωπικότητα, θα παραμείνει ζωντανή μέσα του για πάντα. Το καθήκον μας είναι να προσαρμόσουμε αυτήν την προσωπικότη­ τα στην κοινότητα, να την κάνουμε να νιώσει ότι δεν είναι ένα νούμερο, ένας σκλάβος, όπως ήταν πριν, ότι δεν είναι ένας κά­ ποιος Ιβάνοφ ή Πετρόφ, αλλά, πρώτον, ότι είναι ο Ιβάνοφ ως χω­ ριστή προσωπικότητα και, δεύτερον, ταυτόχρονα, ως τμήμα της κοινότητας όλου του λαού, χωρίς αφέντες και δούλους.7 Η αντάρτικη νοοτροπία δεν ήταν πάντοτε αντιδραστική. Χρειάζεται να τη δούμε ιστορικά. Σ ε ένα συγκεκριμένο στάδιο ανάπτυξης της επανάστασης και του εμφυλίου πολέμου ήταν ιστορικά δικαιολογημέ­ νη, ήταν αναγκαία και νόμιμη: Δεν μπορεί κανείς να απαιτήσει από μια τάξη που δεν έχει στα -131 -

Τόνι Κλιφ χέρια της την κρατική εξουσία, αλλά που ακόμη παλεύει γι’ αυ­ τήν, να δημιουργήσει έναν τακτικό στρατό. Μια τέτοια τάξη εί­ ναι φυσικό να αφιερώσει όλες τις δυνάμεις της στη διάλυση του τακτικού στρατού της κυρίαρχης τάξης, στην προσπάθεια να αποσπάσει μεμονωμένες μονάδες από το στρατό του εχθρού ή να σχηματίσει τέτοιες μονάδες στα πρόχειρα, κρυφά στην αρχή και κατόπιν ανοιχτά, στην αρένα του φανερού εμφυλίου πολέ­ μου. Με άλλα λόγια, το αντάρτικο είναι όπλο μιας τάξης (ή ενός καταπιεσμένου έθνους) που είναι πιο αδύνατη οργανωτικά, και συγκεκριμένα στο στρατιωτικό επίπεδο, από την τάξη στην οποία ανήκει ο συγκεντρωτικός κρατικός μηχανισμός. Σε μια τέ­ τοια περίοδο η αντάρτικη νοοτροπία δεν είναι απλά ένας προο­ δευτικός παράγοντας. Αποτελεί, γενικά, τη μοναδική μορφή ανοιχτού αγώνα των καταπιεσμένων για την απελευθέρωσή τους. Όμως, σ’ ένα επόμενο στάδιο η αντάρτικη νοοτροπία γίνεται αντιδρα­ στική: Ο ιστορικά προοδευτικός ρόλος του αντάρτικου αγώνα παύει να υφίσταται από τη στιγμή που η καταπιεζόμενη τάξη παίρνει στα χέρια της την κρατική εξουσία... Αρκεί να θέσει κανείς το ερώτημα: ποιος είναι ο λόγος να πάρει η εργατική τάξη την εξουσία, αν υποτίθεται ότι δεν χρειάζεται να τη χρησιμοποιήσει για να επιβάλει τον κρατικό συγκεντρωτισμό στη σφαίρα που, από τη φύση της, απαιτεί το μεγαλύτερο βαθμό συγκεντρωτισμού, δηλαδή τη στρατιωτική σφαίρα;' Ωστόσο, ακόμα και μετά τη συγκρότηση ενός συγκεντρωτικού επανα­ στατικού στρατού, δε θα ήταν σωστή μια δογματική απόρριψη των αντάρτικων μεθόδων. Ακόμα και τότε, οι αντάρτικες μονάδες μπορούν να παίξουν ένα χρήσιμο ρόλο, αρκεί να βρίσκονται κάτω από τη διεύ­ θυνση του τακτικού στρατού. Τον Αύγουστο του 1919, το ιππικό του Μαμόντοφ απομακρύνθηκε εκατοντάδες βέρστια από τον κύριο όγκο των “λευκών" στρατιών του Ντενίκιν και διείσδυσε στα μετόπισθεν του Κόκκινου Στρατού, καταστρέφοντας σιδηροδρομικές γραμμές και άλ­ λα ζωτικά κέντρα ανεφοδιασμού. Ο ι αντάρτικες μέθοδοι του Μαμό-132-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης ντοφ υποχρέωσαν τον Κόκκινο Στρατό να χρησιμοποιήσει κι εκείνος αντάρτικες μεθόδους. Στις 6 Σεπτέμβρη 1919 ο Τρότσκι έγραψε ένα άρθρο με τίτλο “Χρειαζόμαστε αντάρτες;” Η απάντησή του ήταν ένα εμφατικό «Ναι»: Η επιδρομή του Μαμόντοφ μας υποχρεώνει... να ενισχύσουμε τον τακτικό μας στρατό προσθέτοντας εξαίρετα αντάρτικα αποσπάσματα, με ατσαλένια δύναμη, που θα μπουν στα πλευρά του εχθρού σαν αιχμηρά αγκάθια... Χρειάζεται να δημιουργήσουμε ένα αντάρτικο κίνημα τέτοιου τύπου*

Οι απαρχές της στρατιωτικής αντιπολίτευσης στον Τρότσκι μέσα στο Κομμουνιστικό Κόμμα Η ισχυρή επιρροή που ασκούσε η αντάρτικη νοοτροπία στο στελεχικό δυναμικό του κόμματος οδήγησε στο σχηματισμό μιας Στρα­ τιωτικής Αντιπολίτευσης, η οποία διήρκεσε σε όλο τον εμφύλιο πόλε­ μο και κατόπιν αποτέλεσε τον πυρήνα της σταλινικής φράξιας. Ο Τρότσκι έγραψε τα εξής για την εμφάνιση της Στρατιωτικής Αντιπολί­ τευσης: Από τη στιγμή που ο στρατός αποτελεί τον πιο αναγκαίο απ' όλους τους μηχανισμούς του κράτους και από τη στιγμή που στη διάρκεια των πρώτων χρόνων του σοβιετικού καθεστώτος η άμυ­ να της επανάστασης βρισκόταν στο κέντρο της προσοχής του, δεν είναι παράξενο που όλες οι συζητήσεις, οι συγκρούσεις κι οι ομαδοποιήσεις μέσα στο κόμμα περιστρέφονταν γύρω από το ζήτημα της οικοδόμησης του στρατού. Από την πρώτη στιγμή που ξεκινήσαμε τις προσπάθειές μας να μετατρέψουμε τις διασπαρμένες μονάδες σ’ ένα συγκροτημένο τακτικό στρατό, εμφα­ νίστηκε μια αντιπολίτευση.10 Τη Στρατιωτική Αντιπολίτευση την αποτελούσαν δυο ομάδες. Υπήρχαν οι πολυάριθμοι αγωνι­ στές της παρανομίας, που είχαν εξαντληθεί πλήρως από τις φυ­ λακές και τις εξορίες και που τώρα δεν μπορούσαν να βρουν μια θέση στο χτίσιμο του κράτους και του στρατού. Αντιμετώπιζαν -133-

Τόνι Κλιφ με μεγάλη δυσαρέσκεια όλους τους νεοφερμένους - και από τέ­ τοιους δεν υπήρχε έλλειψη σε κανένα πόστο. Όμως, σ’ αυτήν την αντιπολίτευση συμμετείχαν επίσης πάρα πολλά καλά στελέχη, μαχητικά στοιχεία με φρέσκα αποθέματα ενεργητικότητας, τα οποία βαρυγκωμούσαν πολιτικά βλέποντας τους μηχανικούς, αξιωματικούς, δασκάλους, καθηγητές από το χθεσινό παρελθόν να βρίσκονται για μια ακόμα φορά σε θέσεις με εξουσία." Οι “Αριστεροί Κομμουνιστές” με τη Διακήρυξή τους, που δημοσιεύτη­ κε στην εφημερίδα Κομμουνίστ στις 20 Απρίλη 1918, παρείχαν την πρώτη θεωρητική κάλυψη σ’ αυτήν την αντίθεση στη χρήση στρατιω­ τικών ειδικών: Το παλιό σώμα αξιωματικών και η διοικητική ιεραρχία του τσα­ ρικού στρατού ανασυγκροτούνται... Η πολιτική γραμμή που εφαρμόζεται μπορεί να ενδυναμώσει την επιρροή εξωτερικών και εσωτερικών αντεπαναστατικών δυνάμε­ ων στη Ρωσία, να καταστρέψει την επαναστατική δυναμική της εργατικής τάξης και, αποκόπτοντας τη Ρώσικη Επανάσταση από την παγκόσμια επανάσταση, να έχει καταστροφικό αντίχτυπο και στις δυο.12 Στον Κόκκινο Στρατό, η κομμουνιστική στρατιωτική ηγεσία στο Τσαρίτσιν [μετέπειτα Στάλινγκραντ ΣτΜ] διαδραμάτισε έναν ιδιαίτερο ρόλο ενάντια στην προσπάθεια του Τρότσκι να δημιουργήσει ένα συγκε­ ντρωτικό στρατό. Μετά τη νίκη του Κόκκινου Στρατού στο Σβιαζσκ και το Καζάν, το κύριο προπύργιο των Λευκοφρουρών ήταν στο νότο. Η πιο ισχυρή μπολσεβίκικη δύναμη στην περιοχή ήταν η Δέκατη Στρατιά, υπό τις διαταγές του Κλεμ Βοροσίλοφ. Όμως ο Βοροσίλοφ αρνιόταν να εκτελέσει τις διαταγές που έστελνε ο Τρότσκι και το Επαναστατικό Στρατιωτικό Συμβούλιο της Δημοκρατίας. Ο Βοροσίλοφ ήταν μπολσε­ βίκος από το 1905, όμως το 1914 πήγε εθελοντής στον τσαρικό στρατό. Ήταν ματαιόδοξος και ημιμαθής. Εκδήλωνε την αντίθεσή του στη δια­ μόρφωση συγκεντρωτικών στρατιωτικών αρχών και ιδιαίτερα στη χρη­ σιμοποίηση στρατιωτικών ειδικών. Ο Τρότσκι γράφει: «Το Τσαρίτσιν, όπου τα στρατιωτικά στελέχη είχαν συσπειρωθεί γύρω από τον Βοροσί-134-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης λοφ, κατείχε μια ειδική θέση στον Κόκκινο Στρατό αλλά και στη στρα­ τιωτική αντιπολίτευση».11 «Στο Τσαρίτσιν επικρατούσε ατμόσφαιρα δι­ οικητικού χάους, αντάρτικο πνεύμα, ασέβεια προς το Κέντρο, πλήρης έλλειψ η διοικητικής τάξης και προκλητική αγένεια απέναντι στους στρατιωτικούς ειδικούς».” Γιατί το Τσαρίτσιν κατείχε μια τόσο ξεχωριστή θέση; Τα επαναστατικά αποσπάσματα τα διοικούσαν κατά κανόνα πρώην υπαξιωματικοί, οι οποίοι προέρχονταν από την αγροτιά του Βόρειου Καύκασου. Ο βαθύς ανταγωνισμός ανάμεσα στους Κοζάκους και στους αγρότες των νότιων στεπών χρωμάτισε με μια ανελέητη σκληρότητα τον εμφύλιο πόλεμο σε εκείνη την πε­ ριοχή. Ο πόλεμος είχε εισχωρήσει για τα καλά μέσα στα χωριά, ολόκληρες οικογένειες ξεκληρίζονταν. Επρόκειτο για έναν αγρο­ τικό πόλεμο, με ρίζες βαθιά χωμένες μέσα στα χώματα του τόπου κι η μουζίκικη αγριότητά του ξεπερνούσε κατά πολύ τη βία του επαναστατικού αγώνα σε άλλες περιοχές της χώρας. Αυτό το εί­ δος πολέμου ανέδειξε ένα σημαντικό αριθμό από αφοσιωμένους άτακτους, οι οποίοι διακρίνονταν στις τοπικές αψιμαχίες, αλλά που, όταν αναλάμβαναν επιχειρήσεις μεγαλύτερης κλίμακας, συ­ νήθως αποτύγχαναν. ...Μετά την Επανάσταση του Οκτώβρη, ο Βοροσίλοφ έγινε το φυσικό κέντρο της αντιπολίτευσης των πρώην υπαξιωματικών και των άτακτων ενάντια σε μια συγκεντρωτική στρατιωτική ορ­ γάνωση, η οποία απαιτούσε στρατιωτικές γνώσεις και μια ευρύ­ τερη αντίληψη των πραγμάτων.15 Το καλοκαίρι του 1918 ο Στάλιν στάλθηκε στον Κάτω Βόλγα, με εντο­ λή να εξασφαλίσει τη μεταφορά των φορτίων τροφίμων προς τα βό­ ρεια, προς την κεντρική Ρωσία. Με την εξουσία που είχε ως μέλος της Κεντρικής Επιτροπής, ανέλαβε την άμυνα του Τσαρίτσιν απέναντι στα “λευκά” στρατεύματα που το περικύκλωναν. Ο Τρότσκι γράφει στην αυτοβιογραφία του: Ο Στάλιν έμεινε στο Τσαρίτσιν για μερικούς μήνες σχηματοποι­ ώντας τις ίντριγκές του εις βάρος μου, με τη βοήθεια της ντόπιας αντιπολίτευσης του Βοροσίλοφ και των στενότερων συνεργατών -135-

Τόνι Κλιφ του. Ακόμα και τότε, η ίντριγκα κατείχε σημαντική θέση στις δραστηριότητές του... Κάθε μέρα λάμβανα από το γενικό επιτε­ λείο ή τα επιτελεία των μετώπων παράπονα για το Τσαρίτσιν, όπως: είναι αδύνατο να εκτελεστεί μια διαταγή, είναι αδύνατο να μάθουμε τι γίνεται εκεί πέρα, ακόμα και το να λάβουμε μια απά­ ντηση σ’ ένα ερώτημα είναι κάτι το αδύνατο. Ο Λένιν παρακο­ λουθούσε με ανησυχία την εξελισσόμενη σύγκρουση. Γνώριζε τον Στάλιν καλύτερα απ' ότι τον γνώριζα εγώ και προφανώς υποπτευόταν ότι την ξεροκεψαλιά του Τσαρίτσιν την οργάνωνε στα κρυφά ο Στάλιν.16 Βλέπουμε ξανά και ξανά τον Στάλιν να υπονομεύει τον Τρότσκι κι όχι μόνο μέσω των προστατευόμενών του στο Τσαρίτσιν. Να μερικά πα­ ραδείγματα: στις 7 Ιούλη 1918 ο Στάλιν τηλεγραφεί στον Λένιν κατη­ γορώντας τους στρατιωτικούς ειδικούς ως «αδρανείς», «λουφαδό­ ρους» και «αδέξιους».17Τρεις μέρες αργότερα έγραφε ξανά στον Λένιν: Εγώ ο ίδιος, χωρίς τυπικότητες, θα καθαιρέσω διοικητές και επι­ τρόπους που καταστρέφουν το έργο μας. Το απαιτεί το συμφέ­ ρον του έργου μας και, φυσικά, το γεγονός ότι ο Τρότσκι δεν μου έχει στείλει καμιά σχετική εξουσιοδότηση δεν πρόκειται να με αποτρέψει.1* Στις 4 Αυγούστου ο Στάλιν έγραψε στον Λένιν για την «αδράνεια του πρώην διοικητή» του Τσαρίτσιν, για «συνωμοσία κάποιων απ’ αυτούς που είχε διορίσει» και για τις «εγκληματικές του διαταγές», τις οποίες ακύρωσε προσωπικά ο Στάλιν. Επίσης ο Στάλιν επέβαλε «μια έγκαιρη απομάκρυνση των λεγόμενων ειδικών (αφοσιωμένων υποστηρικτών τη μια των Κοζάκων, την άλλη των Βρετανών ή την παρ’ άλλη των Γάλλων)».1* Σ ’ αντίθεση με τις εκτιμήσεις του για τους “στρατιωτικούς ειδ ι­ κούς” ο Στάλιν ήταν γεμάτος επαινετικά λόγια για τους διοικητές που ανέρχονταν από τη βάση. Σε μια συνέντευξή του στην Ισβέστια της 21ης Σεπτέμβρη 1918, ο Στάλιν μίλησε για ένα ευχάριστο φαινόμενο: ...την εμφάνιση ενός σώματος διοικητών, το οποίο αποτελείται από αξιωματικούς που ξεκίνησαν από κατώτερους βαθμούς και -136-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης διαθέτουν πρακτική εμπειρία από τον ιμπεριαλιστικό πόλεμο κι οι οποίοι απολαμβάνουν της πλήρους εκτίμησης των ανδρών του Κόκκινου Στρατού.® Μετά από μια σειρά συγκρούσεων ανάμεσα στο Επαναστατικό Στρα­ τιωτικό Συμβούλιο της Δημοκρατίας και το Τσαρίτσιν, ο Τρότσκι κατάφερε να πετύχει την απομάκρυνση του Στάλιν. Σ τις 4 Οκτώβρη 1918 ο Τρότσκι μίλησε στο τηλέφωνο με τον Λένιν και τον Σβερντλόφ: Ζητάω κατηγορηματικά την ανάκληση του Στάλιν. Τα πράγμα­ τα στο μέτωπο του Τσαρίτσιν πηγαίνουν άσχημα, παρά τις υπε­ ράφθονες στρατιωτικές δυνάμεις. Ο Βοροσίλοφ είναι ικανός να διοικεί ένα σύνταγμα, όχι όμως κι ένα στρατό 50.000 ανδρών. Παρόλα αυτά, θα τον διατηρήσω στη θέση του διοικητή της Δ έ­ κατης Στρατιάς του Τσαρίτσιν, υπό την προϋπόθεση ότι θα τεθεί υπό τις διαταγές του Σίτιν, του διοικητή του Νοτίου Μετώπου. Μέχρι σήμερα, οι άνθρωποι του Τσαρίτσιν δεν έχουν καταφέρει να στείλουν στον Κοζλόφ ούτε μια αναφορά επιχειρήσεων. Τους διέταξα να υποβάλλουν εκθέσεις πληροφοριών και επιχειρήσεων δυο φορές την ημέρα. Αν αύριο δεν εκτελεστεί αυτή η διαταγή, θα στείλω τον Βοροσίλοφ και τον Μίνιν στο στρατοδικείο... Επιχειρήσεις ευρείας κλίμακας είναι αδύνατες χωρίς το συντονι­ σμό με το Τσαρίτσιν. Δεν υπάρχει χρόνος για διπλωματικές δια­ πραγματεύσεις. Το Τσαρίτσιν είτε θα υπακούσει στις διαταγές εί­ τε θα βγει από τη μέση. Διαθέτουμε μια κολοσσιαία υπεροχή δυ­ νάμεων, αλλά στην κορυφή επικρατεί χάος. Αυτή η κατάσταση, με τη σταθερή και αποφασιστική στήριξη από μεριάς σας, μπορεί να διορθωθεί μέσα σε 24 ώρες. Οπως και να ‘χει, αυτή είναι η μό­ νη γραμμή πλεύσης που μπορώ να διανοηθώ.21 Η συμπάθεια που έδειχνε ο Στάλιν για τη Στρατιωτική Αντιπολίτευση είχε αντιφατικά στοιχεία. Ο Στάλιν, στην κυβέρνηση και στην Κεντρι­ κή Επιτροπή ήταν οπαδός της πειθαρχίας και του συγκεντρωτισμού, όμως στο Τσαρίτσιν αψηφούσε την κεντρική εξουσία. Η δυσπιστία του ημιμαθούς προς τους στρατιωτικούς ειδικούς, σε συνδυασμό με το μί­ σος και τη ζήλια του προς τη συγκεκριμένη προσωποποίηση της κε­ ντρικής εξουσίας στο στρατό - δηλαδή τον Τρότσκι - τον έκανε να -137-

Τόνι Κλιφ παρεκκλίνει από τη συνηθισμένη τάση του προς το συγκεντρωτισμό. Ας επιστρέφουμε στο Τσαρίτσιν. Ο Τρότσκι διόρισε διοικητή του νότιου μετώπου τον Σίτιν, έναν πρώην στρατηγό του τσαρικού στρατού και ως επίτροπο δίπλα του έβαλε τον Σλιάπνικοφ, ο οποίος αντικατέστησε τον Στάλιν. Ο Τρότσκι συνόδεψε αυτούς τους διορισμούς με μια απειλή: «Διοικητές και επί­ τροποι που τολμούν να παραβιάζουν τους κανόνες της πειθαρχίας, όποια κι αν είναι τα προτερήματά τους, θα οδηγούνται άμεσα στο επαναστατικό στρατοδικείο του Νοτίου Μετώπου».12 Επίσης ο Τρότσκι διόρισε έναν άνθρωπο που εμπιστευόταν, τον A. I. Οκούλοφ, ως διοικητή της Δέκατης Στρατιάς, για να ελέγχει τον Βοροσίλοφ.0 Ο Οκούλοφ, μπολσεβίκος από το 1903, μετά την επανά­ σταση του Φλεβάρη είχε γίνει μέλος της εκτελεστικής επιτροπής [των σοβιέτ] στο κυβερνείο του Κρασνογιάρσκ και κατόπιν μέλος του προε­ δρείου της Κεντρικής Εκτελεστικής Επιτροπής. Τ ο 1918 αποσπάστηκε στη στρατιωτική δουλειά, πρώτα στη Σιβηρία και ύστερα σε μια σειρά μέτωπα, ενώ για κάποια περίοδο υπήρξε και μέλος του Επαναστατι­ κού Στρατιωτικού Συμβουλίου της Δημοκρατίας. Ο Τρότσκι έδωσε μεγάλη δημοσιότητα στη σύγκρουση με την ομάδα του Τσαρίτσιν, όταν μίλησε στο συνέδριο των σοβιέτ για τη στρατιωτική κατάσταση και δε μάσησε τα λόγια του περιγράφοντας τις συνθήκες που επικρατούσαν στη Δέκατη Στρατιά. Το συμπέρασμά του: Στην πραγματικότητα, δεν έχουν κατανοήσει όλοι οι σοβιετικοί. αξιωματούχοι ότι υπάρχει μια κεντρική διοίκηση κι ότι όλες οι εντολές που έρχονται από τα ανώτερα όργανα πρέπει να εκτελούνται, ότι η παρέκκλιση απ’ αυτές είναι ανεπίτρεπτη και ότι θα είμαστε ανελέητοι με τους σοβιετικούς αξιωματούχους που δεν τα έχουν κατανοήσει αυτά. Θα τους καθαιρέσουμε, θα τους πετάξουμε έξω από τις γραμμές μας, θα τους καταστείλουμε.2* Σχολιάζοντας εκείνη την ομιλία του ο Τρότσκι πολλά χρόνια αργότε­ ρα έγραψε: - 138-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης Απευθυνόταν στον Στάλιν, σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό απ’ ότι στον Βοροσίλοφ, παρόλο που τότε, φαινομενικά, η επίθεση είχε στόχο τον Βοροσίλοφ. Ο Στάλιν ήταν παρών στο συνέδριο και παρέμεινε σιωπηλός. Την ίδια στάση κράτησε και στη συνεδρία­ ση του πολιτικού γραφείου. Δεν μπορούσε να υπερασπίσει ανοι­ χτά τη συμπεριφορά του. Απλά μεγάλωνε ο θυμός του.“ Η ομάδα του Τσαρίτσιν, αντιδρώντας σ’ αυτόν τον εξευτελισμό, ξεκί­ νησε μια εκστρατεία ψιθύρων εις βάρος του Τρότσκι. Τον κατηγορού­ σαν ότι έχει γίνει φίλος των τσαρικών στρατηγών και ότι καταδιώκει τους μπολσεβίκους στο στρατό. Ο ι κατηγορίες έφτασαν μέχρι τις σελί­ δες της Πράβδα, που εκείνη την περίοδο τη διεύθυνε ο Μπουχάριν. Σ τις 29 Νοέμβρη 1918 η Πράβδα δημοσίευσε ένα άρθρο του Β. Σόριν, “αριστερού κομμουνιστή" και μέλους της Επιτροπής Πόλης της Μόσχας, με το φαινομενικά αθώο τίτλο “Διοικητές κι Επίτροποι στο στρατό του μετώπου" Ο Σόριν εξαπέλυσε επίθεση στον τρόπο συ­ γκρότησης του Κόκκινου Στρατού. Ο ι διοικητές, έγραψε, έχουν υπερ­ βολικές εξουσίες. Ο ι διοικητές διαθέτουν το δικαίωμα σε απεριόριστη εξουσία κατά τη διάρκεια «εξαιρετικών περιστάσεων», με μόνο περιο­ ρισμό την ενημέρωση της διοίκησης του μετώπου «Προκύπτει, λοιπόν, το ερώτημα: Ανθρωποι που δεν έχουν τίποτα κοινό με τον κομμουνι­ σμός δε θα έχουν μια δική τους αντίληψη για το τι συνιστά μια “εξαιρε­ τική περίσταση” μια αντίληψη μάλιστα που έχει διαμορφωθεί πριν από την επανάσταση;» Επίσης, έγραφε ο Σόριν, από τη στιγμή που οι κανονισμοί αναγκά­ ζουν έναν επίτροπο να συνυπογράφει τις διαταγές, τότε αυτός ο επί­ τροπος κινδυνεύει να μετατραπεί «σ' έναν αχυράνθρωπο, υποχρεωμέ­ νο να επικυρώνει, ακόμη κι όταν διαφωνεί, όλες τις εντολές του διοικη­ τή». Μήπως οι εξουσίες που είχαν οι διοικητές για επιβολή ποινών δεν προέρχονταν «από το εγχειρίδιο κανονισμών της ακαδημίας του Τσά­ ρου Νικόλαου;» Τα πυρά της κριτικής του έφταναν ακόμα πιο μακριά: «Σ την ίδια κατηγορία με αυτές τις ιδέες ανήκουν κι οι μέθοδοι που εφαρμόζονται στο στρατό, οι οποίες, ενώ υποτίθεται ότι έχουν σχεδια­ -139-

Τόνι Κλιψ στεί για να φέρνουν τη “σιδερένια πειθαρχία" στην πραγματικότητα υποσκάπτουν και αδυνατίζουν την επαναστατική δραστηριότητα των κομμουνιστών στρατιωτών». Ιδιαίτερα, υπογράμμιζε ο Σόριν, η διαταγή, βάσει της οποίας οι επίτροποι «είναι υπόλογοι με την ίδια τους τη ζωή» για τον τρόπο που οι άνδρες τους εκτελούν τις εντολές των ανωτέρων τους, έχει ως απο­ τέλεσμα την ηθική κατάπτωση αυτών που είναι υπεύθυνοι για την πο­ λιτική δουλειά στον Κόκκινο Στρατό. «Μ ια διαταγή τέτοιου είδους, η οποία συνοδεύεται από οδηγίες όπως “οι έρευνες δεν πρέπει να διαρ­ κούν πολύ κι οι πειθαρχικές παραβάσεις πρέπει να τιμωρούνται άμε­ σα” μπορεί κατά καιρούς κυριολεκτικά να σπείρει τον πανικό ανάμεσα στους συντρόφους του κόμματος». Σ ’ αυτό το σημείο ο Σόριν έδωσε το αποφασιστικό χτύπημα. Ανέφε­ ρε την υπόθεση Παντελέεφ, του επίτροπου, ο οποίος, μαζί με άλλους από το σύνταγμά του, είχε εκτελεστεί μετά την καταδίκη του από το στρατοδικείο για λιποταξία κατά τη διάρκεια της μάχης του Σβιαζσκ. Ο Σόριν παρουσίασε την υπόθεση ως απόδειξη του ότι «ο φόβος μήπως οδηγηθούν στο εκτελεστικό απόσπασμα για τυπικούς λόγους, μετατρέ­ πει τους επίτροπους σε απλά εργαλεία στα χέρια του διοικητή, σε όργα­ να που ο τελευταίος χρησιμοποιεί για να απευθυνθεί στους κατώτερούς του». Ο Σόριν απέδωσε την ευθύνη για την εκτέλεση του Παντελέεφ άμεσα στον Τρότσκι. Το άρθρο έκλεινε με ένα κάλεσμα σε μάχη, μια προτροπή «να παλέψουμε με αποφασιστικότητα ενάντια στην απόπει­ ρα εξασθένισης της δικτατορίας του Κομμουνιστικού Κόμματος στο στρατό, αφαίρεσης της προσωπικότητας των κομμουνιστών στρατιω­ τών, ανάσχεσης της επαναστατικής προσπάθειας».* Οι αντιπαραθέσεις για την υπόθεση Παντελέεφ συνεχίστηκαν επί μήνες. Το επαναστατικό στρατιωτικό συμβούλιο της Πέμπτης Στρα­ τιάς είχε θίξει το ζήτημα λίγες μέρες πριν τον Σόριν, το ίδιο είχε κάνει κι η εκτελεστική επιτροπή της δυτικής περιφέρειας.17 Ο Τρότσκι διαμαρτυρήθηκε μ’ ένα τηλεγράφημα που έστειλε στις 23 Νοέμβρη 1918 στον Λένιν και τον Σβερντλόφ: -140-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης Οι κύριοι αυτοί που διυλίζουν τον κώνωπα παρουσιάζουν την υπόθεση με τρόπο που να δείχνει ότι ο Παντελέεψ εκτελέστηκε, κατόπιν διαταγής μου, αποκλειστικά για το γεγονός της λιποτα­ ξίας του συντάγματος του και ανεξάρτητα από τη διαγωγή του ίδιου του Παντελέεφ. Ωστόσο ο Παντελέεψ, όχι μόνο δεν παρέμεινε στη θέση του... αλλά, αντίθετα, εμφανίστηκε, συνοδευόμενος από όλους τους λιποτάκτες, σ' ένα ατμόπλοιο, το οποίο εί­ χαν καταλάβει με σκοπό να κατευθυνθούν στο Νίζνι... Πρέπει επίσης να προσθέσω ότι ο διοικητής του συντάγματος, κομμου­ νιστής κι αυτός, αποδέχτηκε αξιοπρεπώς την ποινή του θανά­ του, ενώ ο Παντελέεφ έμπηξε τα κλάματα και υποσχόταν ότι στο μέλλον θα συμπεριψερθεί διαφορετικά. Η αναταραχή που κατευθύνεται από την εκτελεστική επιτροπή της δυτικής περιφέρειας, της οποίας ο Παντελέεφ ήταν μέλος, οδηγεί καταφανώς σε κα­ τάρρευση του ηθικού. Επιμένω στη λήψη των πιο δραστικών μέ­ τρων για το σταμάτημά της. Είμαι αναγκασμένος να προσθέσω ότι στο παρελθόν η διαγωγή της δυτικής εκτελεστικής επιτρο­ πής προς το Επιτροπάτο Πολέμου συνίστατο στη συστηματική κακόβουλη υπονόμευση® Ο θόρυβος συνεχιζόταν για μήνες. Ο Τρότσκι επανήλθε στο ζήτημα με μια επιστολή στην Πράβδα και την Ισβέστια, στην οποία αντέκρουε τον ισχυρισμό ότι εκτέλεσε αδικαιολόγητα τον Παντελέεφ.1’ Επίσης, φαίνεται ότι ο Τρότσκι είχε δεχτεί επιθέσεις για την υπόθεση Παντελέ­ εφ στη συνεδρίαση του στρατιωτικού τμήματος του Όγδοου Συνεδρί­ ου του κόμματος, το Μάρτη του 1919, ωστόσο στα επίσημα πρακτικά δεν αναφέρεται κάτι τέτοιο. Τα πρακτικά της συνεδρίασης του πολιτικού γραφείου, στις 18 Απρίλη 1919, αναφέρουν ότι ο Τρότσκι ζήτησε για δεύτερη φορά η Κεντρική Επιτροπή να ορίσει μια ανακριτική επιτροπή για την υπόθε­ ση Παντελέεφ, μιας κι αυτό το ζήτημα είχε τεθεί εκ νέου στο συνέδριο του κόμματος. Το Πολιτικό Γραφείο ανέθεσε στο οργανωτικό γραφείο - γνωστό ως οργκμπυρό - να σχηματίσει την επιτροπή, κάτι που έκα­ νε δυο μέρες μετά.10 Η επιτροπή, στην έκθεσή της, υιοθέτησε τη θέση του Τρότσκι.11 -141 -

Τόνι Κλιφ Στις 25 Δεκέμβρη 1918 η Πράβδα δημοσίευσε ακόμα μια πολεμική ενάντια στον Τρότσκι. Επρόκειτο για ένα άρθρο με τίτλο "Είναι και­ ρός” και συντάκτη του τον Α. Καμένσκι, μέλος της Πανρωσικής Κε­ ντρικής Εκτελεστικής Επιτροπής των Σοβιέτ και μπολσεβίκο από το 1905. Ο Καμένσκι απέρριπτε τη χρησιμοποίηση των πρώην τσαρικών αξιωματικών στο στρατό, επειδή, κατά την άποψή του, η στρατιωτική επιστήμη και η τέχνη του πολέμου δεν είχαν καμιά αξία. Ο Καμένσκι πρόβαλε την εμπειρία του στην Ουκρανία, με διοικητή τον Βοροσίλοφ και επίτροπο τον ίδιο, για να υποστηρίξει τους ισχυρισμούς του. Ο Καμένσκι κατέκρινε τους κανονισμούς που είχε επιβάλει ο Τρότσκι το Μάρτη του 1918 σχετικά με τις εξουσίες των διοικητών. Σύμφωνα με τον Καμένσκι: Στη δική μας γλώσσα αυτό σημαίνει ότι ο διοικητής είναι ο από­ λυτος άρχοντας και ότι τα μέλη του στρατιωτικού συμβουλίου θα βάζουν απλά μια διακοσμητική υπογραφή [στις διαταγές του διοικητή |. Ακούμε συχνά ότι η διεξαγωγή του πολέμου είναι κάτι τόσο πε­ ρίπλοκο, που δε θα μπορούσαμε να τα βγάλουμε πέρα χωρίς ει­ δικούς. Δεν χωράει αμφιβολία ότι η στρατιωτική ειδίκευση είναι κάτι περίπλοκο, ωστόσο αποτελεί επίσης αναπόσπαστο τμήμα ενός πιο γενικού και λεπτού ζητήματος, της διεύθυνσης της κρα­ τικής μηχανής ως συνόλου. Έχουμε ήδη επιδείξει το θάρρος και την αποφασιστικότητα μας σ’ αυτόν τον τομέα με την Επανά­ σταση του Οκτώβρη. Υπάρχουν πολλές παραμορφώσεις, όμως από την αρχή αρνηθήκαμε να στραφούμε για βοήθεια σε “πρίγκιπες από την απέναντι όχθη” Αντίθετα, τους διώξαμε, γιατί έκαναν σαμποτάζ... Ομως, ακόμα κι αν αποδεχθούμε ότι οι στρατιωτικοί ειδικοί είναι το οξυγόνο, χωρίς το οποίο ο σοσιαλιστικός στρατός δε θα μπορεί να αναπνεύσει, τι καλό έχουν φέρει; Κανένα απολύτως. Τ ι ζη­ μιά έχουν κάνει; Τεράστια. Ήταν στα πρόθυρα να παραδώσουν το Τσαρίτσιν και θα το έκαναν, αν δεν τους διώχναμε την τελευ­ ταία στιγμή. Στη συνέχεια ο Καμένσκι κατηγορεί το στρατηγό Σίτιν, διοικητή του - 142-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης Νοτίου Μετώπου, για προθυμία να εκτελεί κομμουνιστές: Χωρίς τη συμφωνία μας και παρά τις διαμαρτυρίες μας, “φύτε­ ψαν" στην περιοχή μας μια ομάδα κυρίων που τους απέσπασαν από άλλα μέτωπα και οι οποίοι συνέχισαν την καταστροφική τους δουλειά κι εδώ... Ο σύντροφος Οκούλοφ, μέλος του επανα­ στατικού στρατιωτικού συμβουλίου του Νοτίου Μετώπου, έχει δηλώσει ότι, κατά τη διάρκεια των εχθροπραξιών κοντά στο Όρενμπουργκ, από το επιτελείο του λιποτάκτησαν είκοσι αξιω­ ματικοί. Αλλοι επτά το έσκασαν από το ανατολικό μέτωπο και, εξαιτίας αυτού του γεγονότος, δύο από τους καλύτερούς μας συ­ ντρόφους, ο Ζαλούσκι και ο Μπόι, παραλίγο να οδηγηθούν στο εκτελεστικό απόσπασμα, όπως ο Παντελέεφ και μόνο χάρη στην αίσθηση δικαίου του συντρόφου Σμίλγκα γλίτωσαν τις ζωές τους... Σχετικά με τους επιτρόπους. Έχοντας κάψει τα δάκτυλά μας περισσότερες από μια φορές με αστήρικτες κατηγορίες, είτε πολύ περισσότερο με την εκτέλεση των καλύτερων συντρόφων, θα πρέπει να είμαστε πιο προσεκτικοί. Οι επίτροποι είναι οι πο­ λιτικοί μας αντιπρόσωποι κι είναι απαράδεκτο να εκτελούνται χωρίς δίκη. Ο Καμένσκι δεν έχασε την ευκαιρία να πλέξει το εγκώμιο του Βοροσί­ λοφ: Δοξασμένος, απτόητος, αψοσιωμένος στην επανάσταση, παλιός αγωνιστής του κόμματος, με πολλά προσόντα.31 Ο Τρότσκι κατέθεσε μια σφοδρή διαμαρτυρία για το άρθρο του Καμένσκι σε μια επιστολή προς την Κεντρική Επιτροπή. Ζήτησε από την Κεντρική Επιτροπή να εκδώσει μια δημόσια ανακοίνωση: Ζητώ από την Κεντρική Επιτροπή: Να δηλώσει δημόσια αν η πολιτική του Επιτροπάτου Πολέμου είναι προσωπική μου πολιτική, πολιτική της μιας ή της άλλης ομάδας ή πολιτική του κόμματος συνολικά. Να φέρει εις γνώση της κομματικής κοινής γνώμης τα στοιχεία στα οποία ο σύντροφος Καμένσκι στηρίζει τον ισχυρισμό περί εκτέλεσης των καλύτερων συντρόφων χωρίς δίκη. Να επισημάνει στην συντακτική επιτροπή του κεντρικού οργά­ -143-

Τόνι Κλιφ νου πόσο απαράδεκτο είναι να εγκρίνει τη δημοσίευση άρθρων τα οποία δεν ασκούν κριτική στη γενική πολιτική του Επιτροπάτου Πολέμου ή στην πολιτική του κόμματος γενικά, αλλά εξαπο­ λύουν βαρύτατες καταγγελίες για τις πιο αξιοκατάκριτες ενέρ­ γειες (εκτέλεση χωρίς Λίκη των καλύτερων συντρόφων), χωρίς πρώτα να διασταυρώσουν με τις κομματικές οργανώσεις το βά­ σιμο αυτών των καταγγελιών, μιας και είναι σαφές ότι, αν αυτές οι κατηγορίες έχουν την οποιαδήποτε βάση, τότε το ζήτημα δεν μπορεί να λυθεί με άρθρα πολεμικής στον κομματικό τύπο, αλλά μόνο με τη δικαστική διερεύνηση εκ μέρους του κόμματος.13 Την ίδια μέρα, στις 25 Δεκέμβρη 1918, η Κεντρική Επιτροπή ενέκρινε μια απόφαση με την οποία καταδίκαζε τον Καμένσκι και την Πράβδα, ακολουθώντας σαφώς τα σημεία που είχε διατυπώσει ο Τρότσκι.31 Όμως αυτή η απόφαση δε σταμάτησε τις βολές ενάντια στον Τρότσκι. Ο ι εσωκομματικοί του αντίπαλοι αναπαρήγαγαν τις ιστορίες που κυκλοφορούσαν τα πολιτικά προπαγανδιστικά τμήματα των Λευκών Στρατών για την αιμοδιψή δράση των κόκκινων διοικητών - και ιδιαι­ τέρως του Τρότσκι, ιστορίες που τύπωναν σε προκηρύξεις και προ­ σπαθούσαν να τις μοιράσουν στους άνδρες του Κόκκινου Στρατού.35 Η αδιαλλαξία του Τρότσκι μόνο βάλσαμο δεν ήταν για τις πληγές των αρκετών παραγκωνισμένων παλιών μπολσεβίκων που μετείχαν στον Κόκκινο Στρατό. Όπως εξηγεί ο Τρότσκι στην αυτοβιογραφία του: Δεν είναι παράξενο ότι το στρατιωτικό έργο μου δημιούργησε τόσους εχθρούς. Κοιτούσα ευθεία μπροστά, παραμέριζα με τους αγκώνες μου όσους έμπαιναν εμπόδιο στις στρατιωτικές επιτυ­ χίες ή - πάνω στη βιασύνη της δουλειάς - πατούσα τα δάχτυλα των απρόσεκτων, χωρίς να έχω καιρό καν να ζητήσω συγγνώμη. Κάποιοι άνθρωποι δεν ξεχνάνε τέτοια πράγματα. Οι δυσαρεστημένοι κι όσοι είχαν πληγωμένα αισθήματα έβρισκαν το δρόμο τους προς τον Στάλιν ή τον Ζινόβιεψ, τους οποίους επίσης είχα πλήξει.34 Με άλλα λόγια, η αντιπολίτευση στη στρατιωτική πολιτική του Τρό-144-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης τσκι ήταν ένας συνδυασμός Αριστερών Κομμουνιστών, όπως ο Μπουχάριν, με την μισοαναλφάβητη κλίκα των πρώην υπαξιωματικών, που την κατεύθυνε ο Στάλιν. Σε αυτούς προστέθηκε ένα ακόμα σημαντικό πρόσωπο, αν και καλυμμένα, ο Ζινόβιεφ. Δεν μπορούσε να συγχωρή­ σει στον Τρότσκι τον ένδοξο ρόλο που είχε διαδραματίσει τον Οκτώ­ βρη, ενώ ο ίδιος, ο παλιός μπολσεβίκος, είχε οπισθοχωρήσει τρομο­ κρατημένος. Ο Ζινόβιεφ χρησιμοποίησε τη θέση του - ήταν πρόεδρος του Σοβιέτ της Πετρούπολης - ως βάση των επιθέσεων ενάντια στον Τρότσκι. Η Πετρογκράντσκαγια Πράβδα δημοσίευσε σε συνέχειες ένα μα­ κροσκελές άρθρο του Σ. I. Γκούσεφ* με τίτλο “Πώς να χτίσουμε το Σο­ βιετικό Στρατό”” Ο Γκούσεφ τάχτηκε κατά της επιβολής σιδερένιας πειθαρχίας στον Κόκκινο Στρατό από τον Τρότσκι και κατά της χρη­ σιμοποίησης πρώην τσαρικών αξιωματικών: Η ελεύθερη, συντροφική πειθαρχία κάνει μη-αναγκαίες και άχρηστες όλες τις "αυστηρές" διαταγές, οι οποίες στρέφονται σε “απειθάρχητα πρόσωπα” Κάθε τέτοιο “απείθαρχο πρόσωπο” αν εντοπιστεί, θα συναντήσει την πιο αυστηρή καταδίκη από τους ίδιους τους συντρόφους του. Στη συνέχεια του άρθρου του ο Γκούσεφ τάσσεται υπέρ της ακόμα με­ γαλύτερης επέκτασης της ελευθερίας και της «αυτενέργειας» των Ο Τρότσκι στο “Η Ζωή μου" γράφει για τον Γκούσεφ: «Αποκαλοΰταν "παλιός μπολ­ σεβίκος' λόγω του ρόλου του στην επανάσταση του 1905. Για τα επόμενα δέκα χρόνια είχε αποσυρθεί σε μια αστική (ωή, όμως, όπως πολλοί άλλοι, το 1917 επέστρεψε στην επανάσταση. Αργότερα, εξαιτίας κάποιων μικρο-δολοπλοκιών, ο Λένιν κι εγώ τον απομακρΰναμε από τη δουλειά στο στρατό κι αμέσως τον περιμάζεψε ο Στάλιν. Σήμε­ ρα, η κύρια “αποστολή’ του συνισταται στην πλαστογράφηση της ιστορίας του εμφυ­ λίου πολέμου και το βασικό προσόν του για αυτή την ‘αποστολή’ είναι ο απαθής κυνι­ σμός του»37. 0 Γκούσεφ έγινε το 1923 μέλος της Επιτροπής Ελέγχου, η οποία έπαιξε ένα σημαντικό ρόλο στην παγίωση του ελέγχου του Στάλιν πάνω στο κόμμα. Το 192526, δηλαδή στην περίοδο του τσακίσματος της Αριστερής Αντιπολίτευσης, ο Γκούσεφ ήταν επικεφαλής του τμήματος Τύπου της Κεντρικής Επιτροπής. Το 1929-1933, κατά τη διάρκεια της λεγάμενης “Τρίτης Περιόδου’ ήταν μέλος του προεδρείου της Εκτελε­ στικής Επιτροπής της Κομιντέρν.

- 145-

Τόνι Κλιφ στρατιωτών του Κόκκινου Στρατού, σε σημείο που να μπορούν ουσια­ στικά να υποκαθιστούν τον αξιω ματικό: Η ηγετική πρωτοβουλία του αξιωματικού χάνει την αποφασιστι­ κή σημασία της σ’ ένα στράτευμα που αποτελείται από δοκιμα­ σμένους στρατιώτες και στο οποίο ο κάθε στρατιώτης είναι ικα­ νός να εκτιμήσει σωστά τη στρατιωτική κατάσταση και επί τό­ που, στο πεδίο της μάχης, κάτω από το πυρ του εχθρού και, σύμ­ φωνα με τις αλλαγές στην κατάσταση, να εφαρμόσει ένα νέο τα­ κτικό σχέδιο, το οποίο θα εκπληρώνει τους στόχους της επιχεί­ ρησης. Τι ευλυγισία, κινητικότητα, καινοτόμο πνεύμα |θα εκφράζουν τα παραπάνω] σε σύγκριση με τα ακίνητα, αποβλακωμένα στρατεύ­ ματα, που έχουν βαλτώσει στην εκτέλεση ‘διαταγών’ του αστικού στρατού. Εδώ βλέπουμε την ελεύθερη δημιουργικότητα στο πε­ δίο της μάχης, μέσα στα ευρύτερα πλαίσια του σχεδίου επιχειρή­ σεων. Εκεί βλέπουμε σκέτη στασιμότητα...” Στην Πετρογκράντσκαγια Πράβδα έγραψε ένα άρθρο κι ο Λάσεβιτς, ηγέτης της στρατιωτικής οργάνωσης των μπολσεβίκων, μέλος της Κε­ ντρικής Επιτροπής και στενός φίλος του Ζινόβιεψ: Αν κάποιοι μας λένε ότι έχουμε ξεμυαλιστεί με τους στρατηγούς, τότε πρέπει να πω και να το επαναλάβω, αν χρειαστεί, ότι θέλου­ με να χρησιμοποιήσουμε μόνο ό,τι χρήσιμο έχουν - να το πάρου­ με από τους στρατηγούς και μετά, να τους πετάξουμε σαν στυμ­ μένες λεμονόκουπες." Στο ίδιο πνεύμα μίλησε κι ο Ζινόβιεψ: Γνωρίζουμε πολύ καλά ότι οι διοικητές τους οποίους έχουμε καλέσει να μας υπηρετήσουν, δεν τρέφουν αισθήματα φιλίας και συμπάθειας απέναντι μας και, συνεπώς, θα ήταν ανόητο να τους τοποθετήσουμε σε θέσεις ευθύνης κατά τη διάρκεια ενός εμφυ­ λίου πολέμου. Όμως, επί του παρόντος, η κατάσταση είναι τέ­ τοια που τα συμφέροντά μας - η απόκρουση και συντριβή των Γερμανών - συμπίπτουν με τα συμφέροντα των στρατηγών, που θεωρούν τους εαυτούς τους πατριώτες και γΓ αυτό το λόγο μπο­ ρούμε να αξιοποιήσουμε τολμηρά τις υπηρεσίες τους στο στρα­ -146-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης τό μας. Κι εκείνοι, μιας και γνωρίζουν πόσο δυνατοί είμαστε, στην πραγματικότητα αναλαμβάνουν το ρόλο της ορντινάντσας.41 Το Γενάρη του 1919 ο Στάλιν έδωσε ένα βρόμικο χτύπημα στον Τρότσκι. Η Κεντρική Επιτροπή και το Συμβούλιο Αμυνας έστειλαν την 1η Γενάρη τον Στάλιν και τον Ντζερτζίνσκι να ερευνήσουν τις αιτίες για την πτώση του Περμ και τις ήττες στο ανατολικό μέτωπο, το οποίο κάλυπταν η Πρώτη και η Δεύτερη Στρατιά. Στην έκθεσή τους διατύ­ πωναν βαρύτατες κατηγορίες ενάντια στις ανώτατες στρατιωτικές αρ­ χές, συμπεριλαμβανομένου και του Επαναστατικού Στρατιωτικού Συμβουλίου της Δημοκρατίας, δηλαδή ενάντια στον Τρότσκι: Το γενικό επιτελείο και τα στρατιωτικά επιτροπάτα των περιφε­ ρειών, που συγκροτήθηκαν και στάλθηκαν στις μονάδες του με­ τώπου, ήταν εμφανώς αναξιόπιστα... ...Το Επαναστατικό Στρατιωτικό Συμβούλιο της Δημοκρατίας |με| τις λεγάμενες “οδηγίες” και διαταγές του, αποδιοργάνωσε τον έλεγχο του μετώπου και των στρατιών. Αν δεν γίνουν οι ανα­ γκαίες αλλαγές στο κεντρικό αρχηγείο, δεν πρόκειται να υπάρξει καμιά εγγύηση επιτυχίας στα μέτωπα." Το υποτιθέμενο «αντεπαναστατικό πνεύμα» των σοβιετικών στρατευ­ μάτων που στάλθηκαν για να ενισχύσουν την πόλη του Περμ οφειλόταν, σύμφωνα με την έκθεση των Στάλιν και Ντζερτζίνσκι, «στην πα­ λιά, προεπαναστατική μέθοδο εκπαίδευσης των μονάδων». Το Επανα­ στατικό Στρατιωτικό Συμβούλιο της Δημοκρατίας είχε «διαχειριστεί το μέτωπο με εγκληματικά απαράδεκτο τρόπο», το είχε «παραλύσει» με τις «αντιφατικές εντολές του» και είχε στερήσει τη δυνατότητα από τη Δ εύτερη Στρατιά «να σπεύσει τάχιστα σε ενίσχυση της Τ ρίτης Στρατιάς». Η έκθεση μιλούσε «για την απολύτως τυφλή τοποθέτηση ως διοι­ κητών μη-εκλεγμένων αξιωματικών, πολλοί εκ των οποίων ώθησαν τις μονάδες τους να περάσουν στο εχθρικό στρατόπεδο».43 Κατήγγελλε την «απομόνωση του Επαναστατικού Στρατιωτικού Συμβουλίου της -147-

Τόνι Κλιφ Δημοκρατίας από το μέτωπο και τις ατυχείς οδηγίες του γενικού διοι­ κητή»44. Το συμπέρασμα της έκθεσης ήταν η ανάγκη να αλλάξει «η σύνθεση του ίδιου του γενικού επιτελείου».45 Οι προσβολές έπεφταν βροχή στα κεφάλια των πρώην τσαρικών αξιωματικών, γεγονός που παρεμπόδιζε τις προσπάθειες του Τρότσκι να τους στρατολογήσει στον Κόκκινο Στρατό. Ο στρατηγός Β. Φ. Νικόφσκι, ο οποίος από μόνος του είχε δηλώσει επιθυμία να υπηρετήσει στον Κόκκινο Στρατό, άλλαξε γνώμη και σε μια ανοιχτή επιστολή στον Τρότσκι δήλωνε ότι δεν είχε καμιά διάθεση «να πεταχτεί σαν στυμμένη λεμονόκουπα», σύμφωνα με την έκφραση του Λάσεβιτς. Ο Τρότσκι αντέκρουσε έντονα τις επιθέσεις ενάντια στους αξιωματικούς. «Εκείνοι οι πρώην στρατηγοί που στις σημερινές δύσκολες κι αντίξοες συνθήκες εργάζονται ευσυνείδητα, έστω κι αν έχουν συντηρητικές αντιλήψεις, αξίζουν ασύγκριτα περισσότερο σεβασμό εκ μέρους της εργατικής τάξης από τους ψευτοσοσιαλιστές που εμπλέκονται σε δο­ λοπλοκίες».44 Ο Τρότσκι είχε αηδιάσει με τις χοντροκοπιές απέναντι στους στρατιωτικούς ειδικούς. Σε ένα άρθρο με τίτλο “Γράμμα προς ένα Φ ί­ λο” καταπιάστηκε με αυτό το ζήτημα. Έγραψε: Ο δικός μας γραφειοκράτης... είναι πραγματικά μια ιστορική σαβούρα - ήδη συντηρητικός, αργοκίνητος, απρόθυμος να μάθει και με συμπεριφορά γεμάτη εχθρότητα σε όποιον του υπενθυμί­ ζει την αναγκαιότητα της μάθησης. Αυτός είναι η πραγματική απειλή για την κομμουνιστική επανά­ σταση. Αυτοί [οι γραφειοκράτες] είναι οι πραγματικοί συνένοχοι της αντεπανάστασης, ακόμα κι αν δεν είναι ένοχοι συνωμοσίας... Μοναχά ένας τιποτένιος σοβιετικός γραφειοκράτης, που προ­ στατεύει ζηλόφθονα τη νέα δουλειά του και την αγκαλιάζει εξαι­ τίας των προσωπικών προνομίων που του εξασφαλίζει κι όχι επειδή υπηρετεί τα συμφέροντα της εργατικής επανάστασης, μπορεί να τρέφει μια τέτοια ποταπή δυσπιστία απέναντι στον οποιοδήποτε ειδικό, διακεκριμένο οργανωτή, τεχνικό, ειδικευμέ­ νο επιστήμονα - μιας κι έχει ήδη αποφασίσει από μόνος του ότι “εγώ και τα φιλαράκια με κάποιο τρόπο θα τα βολέψουμε?7 -148-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης

Ο Τρότσκι δε χαριζόταν στους αντιπάλους του. Υποστήριζε ότι η χο­ ντροκομμένη και υπερφίαλη στάση του νέου γραφειοκράτη ήταν ιδιαί­ τερα επιζήμια για την εργατική τάξη, η οποία, λόγω της υποτελούς θέ­ σης της στην παλιά κοινωνία, συνέχιζε να μαστίζεται από την αμάθεια: Η επαναστατική ανάπτυξη (της συνείδησης ΣτΜ) του προλετα­ ριάτου συνίσταται στο ότι... αποκτά συναίσθηση της υποτελούς θέσης του, της φτώχειας του και εξεγείρεται ενάντια στις κυρίαρ­ χες τάξεις. Αυτό του δίνει τη δυνατότητα να καταλάβει την πολι­ τική εξουσία. Όμως, η κατάληψη της πολιτικής εξουσίας αποκα­ λύπτει στα μάτια του προλεταριάτου, πρώτη φορά τόσο πλή­ ρως, την εικόνα της φτώχειας του σε σχέση με τις ανάγκες της ει­ δικευμένης γνώσης και εμπειρίας στον τομέα της διακυβέρνησης. Η κατανόηση από την επαναστατική τάξη των ίδιων των ανε­ παρκειών της αποτελεί εγγύηση ότι θα τις ξεπεράσει. Η επανάσταση δεν θα είχε κανένα νόημα, αν απλά έκανε δυνατό για μερικές χιλιάδες ή έστω για κάποιες δεκάδες χιλιάδες προχωρημένους εργάτες να βολευτούν σε θεσούλες στα σοβιέτ και τα επιτροπάτα. Η επανάστασή μας θα είναι άξια του εαυτού της μόνο όταν ο κάθε εκμεταλλευόμενος και εκμεταλλευόμενη νιώσουν ότι οι ζωές τους έχουν γίνει πιο εύκολες, πιο ελεύθερες, πιο καθαρές κι αξιοπρεπείς. Δεν το έχουμε καταφέρει ακόμα. Και μπροστά μας ξεδιπλώνεται ένας δύσκολος δρόμος μέχρι να φτάσουμε σ’ αυτόν τον ουσιαστικό και μοναδικό σκοπό μας." Ο Τρότσκι δεν χάιδευε ποτέ τους αντιπάλους του. Σ ’ αυτή τη σύ­ γκρουση ανάμεσα στη χυδαία Στρατιω τική Αντιπολίτευση, η οποία απέρριπτε την ευκαιρία να μάθει από τους αστούς ειδικούς, και τον Τρότσκι, ο οποίος οραματιζόταν ένα νέο κόσμο, στον οποίο οι εργάτες θα είχαν κάνει κτήμα τους τους πολιτιστικούς θησαυρούς αιώνων, συ­ ναντάμε σε εμβρυακή μορφή τον πυρήνα της πάλης του Τρότσκι ενά­ ντια στο Σταλινισμό. Κι όλα αυτά συνέβαιναν μόλις ένα χρόνο μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση!

-149-

Τόνι Κλιφ

Ο Λένιν και το στρατιωτικό μέτωπο Η αντιπολίτευση στην πολιτική του Τρότσκι γινόταν ακόμα πιο έντονη, επειδή ο Λένιν για πολύ καιρό δεν εξέφραζε άποψη για τη χρη­ σιμοποίηση των πρώην τσαρικών αξιωματικών. Ο Τρότσκι απεύθυνε επανειλημμένες εκκλήσεις στον Λένιν για να κερδίσει την υποστήριξή του. Τον Αύγουστο του 1918 ο Λένιν ζήτησε τη γνώμη του Τρότσκι για μια πρόταση που είχε κάνει ο Λάριν, να αντικατασταθούν όλοι οι αξιωματικοί με κομμουνιστές. Ο Τρότσκι έδωσε μια έντονα αρνητική απάντηση: Πολλοί από αυτούς [τους πρώην τσαρικούς αξιωματικούς) προ­ δίδουν. Όμως, και στους σιδηροδρόμους σημειώνονται περιπτώ­ σεις σαμποτάζ στην κίνηση των τρένων που μεταφέρουν στρα­ τεύματα. Ωστόσο, κανένας δεν έχει προτείνει την αντικατάσταση των μηχανικών του σιδηροδρόμου με κομμουνιστές. Η πρόταση του Λάριν πρέπει να απορριφθεί ως ανάξια λόγου... Οσοι βγά­ ζουν τις πιο δυνατές κραυγές ενάντια στη χρησιμοποίηση των αξιωματικών είναι είτε άνθρωποι που έχουν καταληφθεί από τον πανικό, είτε πλήρως απομακρυσμένοι από την πραγματικότητα της δουλειάς του στρατιωτικού μηχανισμού. Σε ορισμένες περι­ πτώσεις, πρόκειται για κομματικά στελέχη στο στρατό που είναι χειρότερα κι από σαμποτέρ - επειδή είναι ανίκανα να επιβλέψουν το οτιδήποτε, συμπεριφέρονται σαν σατράπηδες, σπαταλούν το χρόνο τους χωρίς να κάνουν τίποτα κι όταν αποτυγχά­ νουν, ρίχνουν το φταίξιμο στους αξιωματικούς του γενικού επι­ τελείου.49 Ο Λένιν δεν είχε πειστεί ακόμα και αυτό φαίνεται σε μια ομιλία του σε αξιωματικούς του Κόκκινου Στρατού στις 24 Νοέμβρη 1918: «Σ το νέο στρατό που χτίζουμε σήμερα, οι αξιωματικοί πρέπει να προέρχονται αποκλειστικά από τις μάζες. Μοναχά οι κόκκινοι αξιωματικοί θα έχουν το σεβασμό των στρατιωτών και θα μπορούν να δυναμώσουν το σο­ σιαλισμό στο στρατό μας. Ένας τέτοιος στρατός θα είναι ακατανίκη­ τος».® Ο Λένιν δεν είχε σαφή αντίληψη για το πόσο εκτεταμένη ήταν η -150-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης χρήση των στρατιωτικών ειδικών, μέχρι και τις παραμονές του Όγδο­ ου Συνεδρίου του κόμματος το Μάρτη του 1919. Όπως αφηγείται ο Τρότσκι, στις αρχές του Μάρτη 1919: Ο Λένιν μου έστειλε ένα σημείωμα όπου ρωτούσε: να απολύσου­ με όλους τους ειδικούς και να διορίσουμε αρχιστράτηγο τον Λάσεβιτς; Ο Λάσεβιτς ήταν ένας παλιός μπολσεβίκος, που είχε προαχθεί σε λοχία κατά τη διάρκεια του “γερμανικού” πολέμου. Απάντησα, γράφοντας στην άλλη πλευρά του σημειώματος: “παιδιακίσια πράγματα”.. Ο Λένιν μου έριξε ένα πονηρό βλέμμα κάτω από τα πυκνά φρύδια του σαν να μου ‘λεγε: “είστε πολύ σκληρός μαζί μου” Όμως, βαθιά μέσα του, του άρεσαν οι σύντο­ μες και κοφτές απαντήσεις, που δε χωρούσαν παρερμηνείες. Με­ τά τη συνεδρίαση με πλησίασε. Ο Λένιν μου έκανε διάφορες ερωτήσεις για τη κατάσταση στο μέτωπο. “Με ρωτήσατε” του εί­ πα “αν θα ήταν προτιμότερο να διώξουμε όλους τους παλιούς αξιωματικούς. Όμως, γνωρίζετε πόσοι υπηρετούν στο στρατό αυτήν τη στιγμή;” Ό χι" “Ούτε κατά προσέγγιση;” “Δε γνωρίζω" Ό χ ι λιγότεροι από τριάντα χιλιάδες” “Ορίστε;!” Ό χ ι λιγότεροι από τριάντα χιλιάδες. Σ ε κάθε προδότη αντιστοι­ χούν εκατοντάδες άλλοι που είναι αξιόπιστοι. Σε κάθε λιποτάκτη αντιστοιχούν δυο ή τρεις σκοτωμένοι στη μάχη. Πώς θα τους αντικαταστήσουμε όλους;”51 Λίγες μέρες μετά, ο Λένιν έκανε μια ομιλία για τα προβλήματα οικοδό­ μησης της σοσιαλιστικής κοινωνίας. Εκεί είπε: Όταν ο σύντροφος Τρότσκι πρόσφατα με πληροφόρησε ότι ο αριθμός των αξιωματικών του παλιού στρατού που υπηρετούν αυτή τη στιγμή στο Επιτροπάτο Πολέμου φτάνει τις δεκάδες χι­ λιάδες, αντιλήφθηκα συγκεκριμένα πού βρίσκεται το κλειδί για να χρησιμοποιήσουμε τον εχθρό μας, πώς να υποχρεώσουμε όσους ήταν ενάντια στον κομμουνισμό να τον χτίσουν, πώς να χτίσουμε τον κομμουνισμό με τα τούβλα που μας πέταγαν οι κα-151-

Τόνι Κλιψ πιταλιστές!51 Το συγκεκριμένο επεισόδιο δείχνει πόσο μακριά από τα πραγματικά ζητήματα του Κόκκινου Στρατού βρισκόταν ο Λένιν: μέχρι και το Μάρτη του 1919 δεν γνώριζε πόσοι πρώην τσαρικοί αξιωματικοί υπη­ ρετούσαν στον Κόκκινο Στρατό.* Ο Τρότσκι, το 1940, έδωσε την εξής περιγραφή των σχέσεών του με τον Λένιν για τα στρατιωτικά ζητήματα κατά τη διάρκεια του εμφυ­ λίου πολέμου: Πρέπει να υπογραμμίσω... ότι η υποστήριξη του Λένιν δεν ήταν χωρίς όρους. Ο Λένιν ταλαντεύτηκε περισσότερες από μια φορές και σε κάποιες στιγμές έκανε σοβαρά λάθη στην κρίση του. Το δικό μου πλεονέκτημα απέναντι του ήταν ότι ταξίδευα αδιάκοπα στα διάφορα μέτωπα, ερχόμουν σε επαφή με μια μεγάλη γκάμα ανθρώπων, από ντόπιους χωρικούς, αιχμαλώτους και λιποτά­ κτες, μέχρι τα σημαντικότερα στρατιωτικά και κομματικά στελέ­ χη του μετώπου. Όλες αυτές οι διαφορετικές εικόνες είχαν ανε­ κτίμητη σημασία. Ο Λένιν δεν έφυγε ποτέ από τη Μόσχα... Έπρεπε να σχηματίσει γνώμη για τα στρατιωτικά ζητήματα, για τα οποία κανείς μας δεν είχε προηγούμενη εμπειρία, με βάση την πληροφόρηση που του έδιναν τα ανώτερα κομματικά κλιμάκια. Κανείς δεν ήταν πιο ικανός από τον Λένιν να κατανοεί τις μεμο­ νωμένες φωνές από τα κάτω, όμως αυτές οι φωνές έφταναν στα αυτιά του μόνο σε εξαιρετικές περιπτώσεις.** Παρά τις όποιες διαφορές τους στα στρατιωτικά ζητήματα, ο θαυμα­ σμός του Λένιν για την ηγεσία του Τρότσκι στο Κόκκινο Στρατό παρέ­ μενε αμείωτος. Ο Γκόρκι, στις αναμνήσεις του για τον Λένιν, γράφει: |Ό Λένιν), χτυπώντας τη γροθιά του στο τραπέζι, φώναξε: “Δείξ­ τε μου κάποιον άλλον ο οποίος θα ήταν ικανός να οργανώσει μέ­ σα σ’ ένα χρόνο έναν σχεδόν υποδειγματικό στρατό. Ναι, και να

Είναι πολύ αστείο, να διαβάζει κανείς στην περίοδο της γκλάσνοστ' ['διαφάνεια' ΣτΜ] τη δεκαετία του 1980 τον ισχυρισμό του μεταρρυθμιστή Ρόϊ Μεντβέντεφ: «Ο Λένιν υπήρξε αναμφίβολα ο ηγέτης του | Κόκκινου Στρατού] κι ο βασικός στρατηγικός νους του εμφυλίου πολέμου».51

- 152-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης κερδίσει και την εκτίμηση των στρατιωτικών ειδικών. Έχουμε έναν τέτοιο άνθρωπο. Έχουμε τα πάντα και θα δείτε θαύματα!”” Στην πραγματικότητα, το γεγονός ότι ο Στάλιν, ο Βοροσίλοφ και η παρέα τους, στη σύγκρουσή τους με τον Τρότσκι, επικαλούνταν τη με­ γαλύτερη κομματική τους ηλικία, έτεινε να τη μετατρέψει σε μια σύ­ γκρουση ανάμεσα στο κόμμα και το στρατό. Ο Λένιν διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στη νίκη του Τρότσκι σ’ αυτήν τη σύγκρουση. Όπως παρατηρεί ο Γιαν Μ. Μ έιγερ (Jan Μ Meijer) στο σημείωμα που έγραψε ως επίλογο για τη συλλογή The Trotsky Papers·. Κάθε φορά που ο Τρότσκι συναντούσε αντίδραση, για να γίνουν πειστικά τα επιχειρήματά του, έπρεπε να τα επαναλάβει ο Λέ­ νιν... Ισως, ούτε ο Τρότσκι ούτε ο Λένιν είχαν καταλάβει πόσο πολλά όψειλε ο πρώτος στον Λένιν για τη διατήρηση της επαφής του με τα μεσαία κλιμάκια του κόμματος. Απ’ αυτήν την άποψη, ο Λένιν έγινε σχεδόν κομμάτι της προσωπικότητας του Τρότσκι και, μετά το θάνατό του, ο Τρότσκι είχε μεγάλο πρόβλημα στις σχέσεις του με τους ανθρώπους που αποτελούσαν αυτά τα με­ σαία κλιμάκια."

Το Όγδοο Συνέδριο Λίγο πριν ξεκινήσουν οι εργασίες του Ογδοου Συνεδρίου το Μάρ­ τη του 1919, τα λευκά στρατεύματα του Κολτσάκ διέρρηξαν το ανατο­ λικό μέτωπο, απειλώντας σοβαρά τη σοβιετική εξουσία. Η Κεντρική Επιτροπή αποφάσισε ότι ο Τρότσκι πρέπει να πάει αμέσως στο μέτω­ πο κι ότι όλοι οι αντιπρόσωποι στο συνέδριο που προέρχονταν από το στρατό θα πρέπει να επιστρέφουν κι εκείνοι στις μονάδες τους. Αμέ­ σως εκδηλώθηκαν έντονες διαμαρτυρίες ότι τάχα ο Τρότσκι προσπα­ θούσε να αποφύγει την κριτική για την πολιτική του. Η Κεντρική Επι­ τροπή άλλαξε την απόφασή της, επιτρέποντας στους αντιπροσώπους να παραμείνουν - όχι όμως και στον Τρότσκι. Την εισήγηση για τη στρατιωτική πολιτική την έκανε ο Σοκόλνικοφ, ο οποίος πρότεινε τις θέσεις που είχε γράψει ο Τρότσκι με τίτλο - 153-

Τόνι Κλιφ “Η πολιτική μας για τη δημιουργία του Στρατού”57 Ακολούθησε η αντιεισήγηση της Στρατιωτικής Αντιπολίτευσης από τον Β. Μ. Σμιρνόφ. Υποστήριξε τη δημιουργία ενός στρατού νέου τύπου, βασισμένου στο δημοκρατικό έλεγχο και τις αντάρτικες επιχειρήσεις. Δεν υπήρξαν άλλες ομιλίες αφιερωμένες αποκλειστικά στο στρατιωτικό ζήτημα πέ­ ρα απ’ αυτές του Σοκόλνικοφ και του Σμιρνόψ, μόνο σκόρπιες αναφο­ ρές σε γενικότερες παρεμβάσεις. Η λεπτομερής συζήτηση έγινε κατά τη διάρκεια μιας ξεχωριστής συνεδρίασης των αντιπροσώπων που προέρχονταν από τις στρατιωτι­ κές μονάδες. Συμμετείχαν 85 αντιπρόσωποι, οι 57 με “αποφασιστική” κι οι υπόλοιποι με “συμβουλευτική” ψήφο. Η συζήτηση ήταν θυελλώ­ δης. Ο ι πιο επιθετικοί ήταν ο Βοροσίλοφ κι ο Μ ίνιν από την ομάδα του Τσαρίτσιν. Έκαναν τις σκληρότερες επιθέσεις στους στρατιωτι­ κούς ειδικούς και υποστήριξαν ότι στην πραγματικότητα ο Κόκκινος Στρατός είχε χτιστεί χωρίς τη βοήθεια τους." Επιστράτευσαν περιπτώ­ σεις προδοσιών από στρατιωτικούς ειδικούς, για να ζητήσουν τον πε­ ριορισμό του ρόλου τους και την ενίσχυση του ρόλου των κομματικών στελεχών. Μετά από αυτήν τη θυελλώδη συζήτηση, οι “Θ έσεις” του Σμιρνόφ εγκρίθηκαν με 37 ψήφους υπέρ έναντι 20 κατά.” Η μειοψη­ φία που υποστήριζε τις “Θέσεις” του Τρότσκι αποχώρησε από τη συνε­ δρίαση. Τα πράγματα εξελίχθηκαν εντελώς διαφορετικά, όταν η συζήτηση μεταφέρθηκε στην ολομέλεια του συνεδρίου. Ο Λένιν τάχτηκε έντονα υπέρ των θέσεων του Τρότσκι. Για τον Κόκκινο Στρατό είπε τα εξής: Αν η κυρίαρχη τάξη, το προλεταριάτο, θέλει να διατηρήσει την εξουσία, πρέπει... να αποδείξει την ικανότητά του για κάτι τέτοιο με τη στρατιωτική του οργάνωση. Με ποιον τρόπο μπορεί μια τάξη, που μέχρι τώρα ήταν το κρέας για τα κανόνια των αξιωμα­ τικών της άρχουσας ιμπεριαλιστικής τάξης, να δημιουργήσει τους δικούς της διοικητές; Βρεθήκαμε εδώ αντιμέτωποι μ’ ένα πρόβλημα, για το οποίο τώ­ ρα πια, μέσα από την εμπειρία ενός χρόνου, έχουμε μια συνολική εκτίμηση. Όταν περιλάβαμε στο επαναστατικό πρόγραμμα του - 154-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης κόμματός μας το ζήτημα των στρατιωτικών ειδικών, συνοψίσαμε την πρακτική εμπειρία του κόμματος σε ένα από τα πιο σημαντι­ κά ζητήματα. Όσο μπορώ να θυμηθώ, οι πρώτοι δάσκαλοι του σοσιαλισμού, που προέβλεψαν πολλά πράγματα σχετικά με τη μελλοντική σοσιαλιστική επανάσταση και περιέγραψαν πολλά γνωρίσματά της, δεν είχαν εκψράσει ποτέ γνώμη γι' αυτό το ζή­ τημα. ΓΓ αυτούς το ζήτημα δεν υπήρχε, το αντιμετωπίσαμε εμείς, όταν ξεκινήσαμε να δημιουργούμε έναν Κόκκινο Στρατό. Αυτό σήμαινε τη δημιουργία ενός στρατού γεμάτου με τον ενθουσια­ σμό μιας τάξης που παλιότερα χρησίμευε μόνο ως κρέας για τα κανόνια και ταυτόχρονα σήμαινε τον εξαναγκασμό αυτού του στρατού να αξιοποιήσει ό,τι πιο καταπιεστικό και αποκρουστικό είχαμε κληρονομήσει από τον καπιταλισμό." Ο Λένιν εξαπέλυσε μια έντονη επίθεση στις αντάρτικες μεθόδους του Βοροσίλοφ στο Τσαρίτσιν. Απαντώντας σε μια οργισμένη διακοπή της ομιλίας του από τον Βοροσίλοφ, ο Λένιν δήλωσε ότι οι απώλειες της Δέκατης Στρατιάς θα μπορούσαν να ήταν πολύ μικρότερες, αν είχαν εφαρμοστεί πιο ορθόδοξες στρατιωτικές μέθοδοι κι αν είχαν χρησιμο­ ποιηθεί καλύτερα εκπαιδευμένοι διοικητές.41 Παρά την έντονη υποστήριξη των "Θέσεων" του Τρότσκι από τον Λένιν*, η αντιπολίτευση σ’ αυτές παρέμεινε ισχυρή. Στην ολομέλεια του συνεδρίου τις “Θέσεις” του Τρότσκι τις υπερψήφισαν 174 αντιπρό­ σωποι, 95 ψήφισαν κατά και 32 απείχαν. Η Κεντρική Επιτροπή συνεδρίασε στις 25 Μάρτη. Ο Τρότσκι απούσιαζε. Ο Ζινόβιεψ έκανε την εισήγηση, παρουσιάζοντας μια σύνο­ ψη των αποφάσεων του συνεδρίου για τα στρατιωτικά ζητήματα. Δ ή­ λωσε ότι οι μη-δημοσιευμένες προταθείσες τροπολογίες αποτελούσαν «την έκφραση των γνήσιων επιθυμιών του συνεδρίου» και ταυτόχρονα ήταν «ένα είδος παραδοχής της αντιπολίτευσης». Ο Ζινόβιεφ είπε: «Τ ο συνέδριο, στη βάση της γενικότερης γραμμής που υιοθέτησε για Ένα σημάδι της έντονης υποστήριξης που έδωσε ο Λένιν στον Τρότσκι ήταν κι η πρό­ τασή του - μετά το συνέδριο - να απαλλαγεί ο Σμιρνόφ από τα στρατιωτικά του καθή­ κοντα.*1

- 155-

Τόνι Κλιφ το στρατιωτικό ζήτημα, έκανε μια σοβαρή σύσταση» και δεν άφησε αμφιβολίες σε ποιον απευθυνόταν η σύσταση: «Είναι αναγκαίο ο σύ­ ντροφος Λένιν να συζητήσει την κατάσταση με το σύντροφο Τρότσκι».“ Ο Τρότσκι απάντησε, όταν διάβασε τις αποφάσεις του συνεδρίου και της Κεντρικής Επιτροπής, ότι θεωρεί πως οι αποφάσεις του συνε­ δρίου «περιέχουν πολλά στοιχεία που αντιτίθενται στην πολιτική του Επιτροπάτου Πολέμου», είναι «διατυπωμένες με ιδιαίτερα αψηρημένους και ασαφείς όρους κι ένα μέρος τους στηρίζεται σε λάθος κατα­ νόηση». Ο Τρότσκι ξεκαθάριζε ότι ένιωθε ενοχλημένος από τον Ζινόβιεφ, ο οποίος στην ομιλία του προσπάθησε να αμβλύνει τις διαφορές με τη Στρατιωτική Αντιπολίτευση. Ο Ζινόβιεφ προσπάθησε να υπο­ βαθμίσει την ύπαρξη της Αντιπολίτευσης, με το να κάνει έναν καθαρό διαχωρισμό των μελών της σε δύο κατηγορίες: την πρώτη, σύμφωνα με τα λόγια του Τρότσκι, την αποτελούσαν «άτομα από την επιτηδευμέ­ νη κομματική διανόηση, διάφοροι σοβιετικοί αξιωματούχοι που ένιω­ θαν προσβεβλημένοι και περιπτώσεις ανθρώπων στα πρόθυρα της νευρικής κατάρρευσης»· τη δεύτερη ομάδα, την οποία υποστήριζε ο Ζινόβιεφ, την αποτελούσαν άτομα τα οποία «δήλωναν ιδιαίτερα δυσαρεστημένα με τη συμπεριφορά μου». Ο Τρότσκι δεν είχε καμιά διάθεση να επιδείξει ανοχή απέναντι στη δεύτερη κατηγορία, στην οποία ο Ζινόβιεφ περιέλαβε και τον Βο­ ροσίλοφ. Ο Τρότσκι επέμενε πως ο Ζηνόβιεφ έκανε πράγματι σοβαρό λάθος να θεωρεί τη φωνή της δεύτερης ομά­ δας ως φωνή της αλήθειας και να μας παρακινεί να την ακούσουμε. Η αντιπολίτευση αυτών των στελεχών που υπεραπλουστεύ­ ουν τα ζητήματα ...είναι εξίσου λανθασμένη και, επί του πρακτέου, πιο επικίνδυνη από την υστερική αντιπολίτευση των θιγμέ­ νων σοβιετικών αξιωματούχων. Ο Ζινόβιεφ ανέφερε τον Βοροσί­ λοφ. Δεν πρόκειται να αρχίσω την ψυχανάλυση για να κατατάξω τον Βοροσίλοφ σε μια από τις δυο ομάδες. Το μόνο που θέλω να πω είναι το εξής: αν κατακρίνω για κάτι τον εαυτό μου στη συ­ γκεκριμένη υπόθεση, είναι οι μακρόχρονες, δυο ή τριών μηνών, - 156-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίψος της επανάστασης προσπάθειες να λύσω το ζήτημα με διαπραγματεύσεις, εκκλή­ σεις και προσωπικές ανακατατάξεις, ενώ αυτό που απαιτούταν ήταν αποφασιστικά οργανωτικά μέτρα. Το ζήτημα δεν ήταν απλά στρατιωτικό: Η αντιπολίτευση ως σύνολο, τόσο το καλύτερο μισό της όσο και το χειρότερο, αντανακλά τις απίστευτες δυσκολίες που συναντά η δικτατορία μιας πεινασμένης και εσωτερικά διαιρεμένης εργα­ τικής τάξης δίπλα σε μια παραπληροφορημένη, δυσαρεστημένη και στασιαστική αγροτιά. Σ ’ όλες τις πλευρές βλέπουμε δυσκο­ λίες. Την πιο συμπυκνωμένη μορφή τους την αποκτούν στη στρατιωτική σφαίρα. Όλες οι ανεπάρκειες, οι παραφωνίες και τα ελαττώματα του σοβιετικού έργου, όλη η τσαπατσουλιά των σο­ βιετικών αξιωματούχων εκφράζονται με τον πιο οξύ τρόπο μέσα στο στρατιωτικό οργανισμό. Ο Ζινόβιεφ είχε υποστηρίξει τη «συντροφική πειθαρχία». Ο Τρότσκι, που δεν είχε καμιά διάθεση να κάνει παραχωρήσεις, του ανταπάντησε με έντονο ύφος: Ο στρατός είναι ένας τεχνητός οργανισμός και η ενότητα σκέψης και σχεδιασμού, που διατηρεί εν ζωή αυτόν τον τεχνητό οργανι­ σμό, πρέπει να διατηρείται με αποφασιστική σταθερότητα - τόσο περισσότερο όσο πιο άγριες είναι οι αντικειμενικές συνθήκες που τείνουν να υπονομεύσουν το στρατό... ...Επειδή έχω παρακολουθήσει από πολύ κοντά σοβαρά, ακόμα και τραγικά επεισόδια σε στρατιές του μετώπου, γνωρίζω πολύ καλά πόσο μεγάλος είναι ο πειρασμός να μπει, στη θέση της τυ­ πικής πειθαρχίας, η “συντροφική” ζεστή πειθαρχία, ωστόσο έχω πειστεί από την εμπειρία ότι μια τέτοια υποκατάσταση θα έφερ­ νε την πλήρη αποδιοργάνωση του στρατού. Πιστεύω ότι η κομ­ ματική σχέση των κομμουνιστών μεταξύ τους, στο στρατιωτικό τομέα, μεταφράζεται σε μια ανεπιφύλακτη και ευρύτατη τυπική πειθαρχία. Η επιστολή του Τρότσκι τελείωνε με μια οξεία καταδίκη του Ζινόβιεφ και μια έκκληση στην Κεντρική Επιτροπή να ξεκαθαρίσει τη θέση της: - 157-

Τόνι Κλιψ Η εισήγηση του συντρόφου Ζινόβιεψ προκαλεί με τον πιο έντο­ νο τρόπο την εντύπωση ότι αναζητά τη λύση του ζητήματος στη γραμμή της χαλάρωσης του συστήματος και της προσαρμογής του με τρόπο τέτοιο ώστε να ανταποκρίνεται στην κόπωση ορι­ σμένων στοιχείων μέσα στο κόμμα μας. Στο βαθμό που το γρα­ φείο της Κεντρικής Επιτροπής έχει εγκρίνει την εισήγηση του συ­ ντρόφου Ζινόβιεφ, θέλω να πιστεύω ότι δεν ενέκρινε τη συγκε­ κριμένη πτυχή της εισήγησης, γιατί, αν ισχύει κάτι τέτοιο, προ­ σωπικά δε θα εκτιμούσα ότι το κόμμα θα αντιμετωπίσει με επιτυ­ χία τις σκληρές δοκιμασίες που βρίσκονται μπροστά του.Μ

-158-

ΠΡΟΛΕΤΑΡΙΟΙ. ΣΤ'ΑΛΟΓΑ! Αφίοα σχεδιασμένη από τονΑ. Άποητο 1919. Το κέιμενο στην βάση της αφίσας είναι του Τρότσκι.

Τόνι Κλιψ

Κεφάλαιο Όγδοο

Διομάχει γιο τη στρατηγική του πολέμου Το Όγδοο Συνέδριο δεν έβαλε τέλος στην αντιπολίτευση απένα­ ντι στη στρατιωτική πολιτική του Τρότσκι. Ο Στάλιν συνέχισε τις δο­ λοπλοκίες ενάντια στους στρατιωτικούς ειδικούς που υποστήριζε ο Τρότσκι. Σε μια επιστολή που έστειλε στον Λένιν στις 4 Ιούνη 1919, ο Στάλιν παραπονιόταν για τον Οκούλοφ, τον οποίο είχε διορίσει ο Τρότσκι στον τομέα Πετρούπολης του δυτικού μετώπου. Υποστήριζε ότι ο Οκούλοφ κι οι συνεργάτες του «ξεσηκώνουν τους στρατιωτικούς ειδικούς ενάντια στους επιτρόπους μας».1 Δήλωνε επίσης ότι το παν­ ρωσικό γενικό επιτελείο «δουλεύει για τους Λευκούς» και ότι είχε στη διάθεσή του ντοκουμέντα που το αποδείκνυαν «ολοφάνερα».1 Απαί­ τησε την απομάκρυνση του Οκούλοφ.10 Στάλιν κέρδισε. Το πολιτικό γραφείο, με τον Τρότσκι να απουσιάζει, υποστήριξε τον Στάλιν κι ο Οκούλοφ απομακρύνθηκε.4 Στις 16 Ιούνη, μετά την ολοκλήρωση μιας επιτυχημένης αλλά όχι και τόσο σημαντικής επιχείρησης στον τομέα της Πετρούπολης, ο Στάλιν, που διατυμπάνιζε αυτήν την επιτυχία, έγραψε στον Λένιν ότι η νίκη είχε εξασφαλιστεί, επειδή δε δίστασε να αντιταχθεί στις λαθεμένες διαταγές των επαγγελματιών ειδικών.5 Στο μεταξύ, στα σημειώματα που αντάλλασσαν ο Λένιν κι ο Σκλιάνσκι για την κατάσταση στην Πε­ τρούπολη, εμφανίζεται πάλι το όνομα του Ζινόβιεψ ως υπερασπιστή εκείνων που απέρριπταν την πολιτική του Επιτροπάτου Πολέμου και - 160-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης τους "ειδικούς”6 Ο Στάλιν στις 18 Ιούνη έγραψε ξανά στον Λένιν ότι ανώτεροι αξιωματικοί οργάνωναν μια συνωμοσία/ Μετά από τέτοιο σφυροκόπημα, ο ηγετικός ρόλος του Τρότσκι στον Κόκκινο Σ τρ α τό α ντιμετώ πισ ε μια μεγάλη κρίση. Μ ετά το Όγδοο Συνέδριο, η αντιπολίτευση μετέφερε την αιχμή της επίθεσής της από το ζήτημα της οργάνωσης του Κόκκινου Στρατού σε μια συ­ ζήτηση γύρω από τη στρατηγική στον εμφύλιο πόλεμο. Μόνο μετά το Όγδοο Συνέδριο ο Λένιν έδειξε άμεσο και έντονο ενδιαφέρον για τη στρατηγική του Κόκκινου Στρατού. Για παράδειγ­ μα, επικοινώνησε κατευθείαν με τις στρατιωτικές αρχές στην Ουκρα­ νία, σχετικά με την καθυστέρηση των στρατιωτικών επιχειρήσεων ενά­ ντια στις δυνάμεις των Λευκών στο λεκανοπέδιο του Ντόνετς.’ 'Εστει­ λε διαταγές για την κινητοποίηση της Ουκρανίας ενάντια στον Ντενίκιν’ και οδηγίες σε στρατιωτικούς διοικητές από το δυτικό μέτωπο μέ­ χρι την Κασπία.10 Το καλοκαίρι του 1919 εκδηλώθηκε έντονη διαφωνία για τη στρα­ τηγική που έπρεπε να εφαρμοστεί στο ανατολικό μέτωπο. Τον Απρίλη του 1919, ο διοικητής του μετώπου, ο Σ.Σ. Κάμενεφ, πρώην συνταγμα­ τάρχης του τσαρικού γενικού επιτελείου, είχε πραγματοποιήσει μια επιτυχημένη επίθεση, με την οποία υπερκέρασε το νότιο πλευρό της παράταξης των δυνάμεων του Κολτσάκ. Σύντομα τα Λευκά στρατεύ­ ματα άρχισαν να υποχωρούν αποδιοργανωμένα προς τα Ουράλια. Σ ’ αυτό το σημείο ξέσπασε διαφωνία ανάμεσα στον Κάμενεφ και τον Βατσέτις, τον αρχιστράτηγο. Ο πρώτος ήταν πεπεισμένος ότι, αν κατα­ δίωκε τον Κολτσάκ, θα μπορούσε να του δώσει το τελειωτικό χτύπη­ μα. Ο Βατσέτις άσκησε βέτο σ' αυτό το σχέδιο. Υποστήριξε ότι ο Κολ­ τσάκ διαθέτει ισχυρές εφεδρείες στη Σιβηρία και κατά συνέπεια, αφού ο Κόκκινος Στρατός απωθήσει τον Κολτσάκ πέρα απ’ τα Ουράλια, δεν θα έπρεπε να συνεχίσει την προέλασή του προς ανατολάς, αλλά να μείνει στα βουνά μέχρι να περάσει ο χειμώνας. Αυτό θα επέτρεπε στον Κόκκινο Στρατό να αποσύρει μερικές μεραρχίες από το ανατολικό μέ­ τωπο και να τις φέρει στο νότιο, όπου ο Ντενίκιν γινόταν πολύ επικίν­ -161 -

Τόνι Κλιφ δυνος. Ωστόσο, σε αυτό το σχέδιο αντιτάχθηκαν πολύ έντονα τόσο ο Σ.Σ. Κάμενεφ όσο κι οι τρεις επίτροποι του ανατολικού μετώπου - ο Σμίλγκα, ο Λάσεβιτς κι ο Γκούσεφ. Επέμεναν ότι βρίσκονταν τόσο κο­ ντά στη συντριβή του Κολτσάκ, ώστε αρκούσαν σχετικά λίγα στρατεύ­ ματα για να τον καταδιώξουν, να μην τον αφήσουν να πάρει ανάσα. Διαφορετικά, στη διάρκεια του χειμώνα θα ανασυγκροτούσε τις δυνά­ μεις του και η ανατολική εκστρατεία θα ξεκινούσε την άνοιξη από την αρχή· Στις 15 Ιούνη, η Κεντρική Επιτροπή, με τη σύμφωνη γνώμη του Λένιν, έδωσε την υποστήριξή της στο σχέδιο που είχαν καταστρώσει ο Σ.Σ. Κάμενεφ μαζί με τους Σμίλγκα, Λάσεβιτς και Γκούσεφ. Ο Τρότσκι υποστήριξε τον Βατσέτις, εκφράζοντας την αντίθεσή του στην κατα­ δίωξη του Κολτσάκ πέρα από τα Ουράλια." Η απόφαση του Τρότσκι, να αφαιρέσει τη διοίκηση του ανατολικού μετώπου από τον Σ.Σ. Κά­ μενεφ, ακυρώθηκε.12 Στα τέλη του Ιούνη ο Λένιν, σε μια επιστολή του προς το επαναστατικό στρατιωτικό συμβούλιο του ανατολικού μετώ­ που, υπογράμμιζε την αναγκαιότητα κατάληψης των Ουραλίων όσο γινόταν πιο σύντομα, με τη συνέχιση της επίθεσης.13 Η ζωή η ίδια απέδειξε ότι ο Τρότσκι έκανε λάθος, όπως δε δίστασε να παραδεχτεί κι ο ίδιος αργότερα: Αποδείχτηκε ότι η διοίκηση του ανατολικού μετώπου έκανε τη σωστή εκτίμηση σχετικά με το στρατό του Κολτσάκ... Οι στρα­ τιές της ανατολής αποδέσμευσαν μερικές μονάδες για τις ανά­ γκες του νότιου μετώπου και συνέχισαν την ίδια στιγμή να κατα­ διώκουν κατά πόδας τον Κολτσάκ στα βάθη της Σιβηρίας.'* Το γεγονός ότι έκανε λάθος εκτίμηση για το ανατολικό μέτωπο, εξασθένησε τη θέση του Τρότσκι απέναντι στους αντιπάλους του. Σ ε μια συνεδρίαση της Κεντρικής Επιτροπής στις 3-4 Ιούλη ο Στάλιν πρότεινε την αντικατάσταση του Βατσέτις, τον οποίο είχε επιλέξει ο Τρότσκι για τη θέση του αρχιστράτηγου από τον Σεπτέμβρη του 1918, από τον Σ.Σ. Κάμενεφ. Η Κεντρική Επιτροπή συμφώνησε.15 Ο Τρότσκι έκφρα-

-162-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης σε τις αντιρρήσεις του, όμως, όπως έγραψε αργότερα, «οι επιτυχίες του Κάμενεφ στο ανατολικό μέτωπο είχαν εντυπωσιάσει τον Λ ένιν και έσπασαν την αντίστασή μου».16 Κατόπιν τούτου, το Επαναστατικό Στρατιω τικό Συμβούλιο της Δημοκρατίας αναδιοργανώθηκε. Τώρα θα το αποτελούσαν οι Τρότσκι, Σκλιάνσκι, Γκούσεφ, Σμίλγκα, Ρίκοφ και ο Σ.Σ. Κάμενεφ, ο νέος αρχιστράτηγος. Ο ι φίλοι του Τρότσκι, ο Σμιρνόφ, ο Ρόζενγκλοτς κι ο Ρασκόλνικοφ απομακρύνθηκαν και τη θέση τους πήραν οι Σμίλγκα και Γκούσεφ, οι προστατευόμενοι του Στάλιν. Ήταν δύσκολο για τον Τρότσκι ν’ αποδεχθεί αυτήν τη διπλή “μομ­ φή” Υπέβαλε αμέσως την παραίτησή του από το πολιτικό γραφείο, το Επιτροπάτο Πολέμου και το Επαναστατικό Στρατιωτικό Συμβούλιο της Δημοκρατίας. Στις 5 Ιούλη συνεδρίασε το πολιτικό γραφείο και απέρριψε κατηγορηματικά την παραίτηση του Τρότσκι. Ύστερα από πρόταση του Λένιν, το πολιτικό γραφείο ενέκρινε ομόφωνα απόφαση με την οποία εξέφραζε τη βαθιά εκτίμηση και την εμπιστοσύνη του στον Τρότσκι: Το οργανωτικό γραφείο και το πολιτικό γραφείο της Κεντρικής Επιτροπής θα κάνουν ότι περνάει από το χέρι τους για να ενισχύσουν τη δουλειά του νοτίου μετώπου - του πιο δύσκολου, επι­ κίνδυνου και σημαντικού από όλα τα μέτωπα την παρούσα στιγ­ μή - στο οποίο ο σύντροφος Τρότσκι επέλεξε να ηγείται προσω­ πικά, και θα διευθετήσουν έτσι τα πράγματα ώστε να διευκολύ­ νουν όσο το δυνατόν περισσότερο το σύντροφο Τρότσκι και να επέλθει το μεγαλύτερο όφελος για τη δημοκρατία.17 Ήταν σε εκείνη τη στιγμή που ο Λένιν, προφανώς θορυβημένος από το επεισόδιο, έδωσε στον Τρότσκι, ως δείγμα της εμπιστοσύνης του, μια λευκή κόλλα χαρτί με την υπογραφή του ως δήλωση υιοθέτησης οποι­ οσδήποτε διαταγής του Τρότσκι. Στο κάτω μέρος εκείνης της λευκής κόλλας ο Λένιν είχε γράψει: Σύντροφοι! Γνωρίζοντας τον αυστηρό χαρακτήρα των εντολών του συντρόφου Τρότσκι, είμαι τόσο πεπεισμένος, απόλυτα πε­ -163-

Τόνι Κλιφ πεισμένος, ότι η εντολή του συντρόφου Τρότσκι είναι σωστή, καίρια και ουσιώδης για το καλό της υπόθεσης, ώστε υποστηρί­ ζω ολόψυχα αυτήν την εντολή. Β. Ουλιάνοψ (Λένιν).11 Αυτή η “λευκή επιταγή” είναι μαρτυρία της ιδιαίτερης εμπιστοσύνης του Λένιν για τον Τρότσκι. Ο ι πρώτες μέρες του Ιούλη του 1919 ήταν η πιο δύσκολη φάση για τον Τρότσκι στην ηγεσία του Κόκκινου Στρατού. Τα γεγονότα εκεί­ νων των ημερών άφησαν βαθιά ίχνη στις σχέσεις του Τρότσκι με πολ­ λά από τα βασικά κεντρικά στελέχη του κόμματος. Επίσης, σε αυτό το σημείο οι εντάσεις ανάμεσα στον Τρότσκι και τον Λένιν ήρθαν με έντονο τρόπο στην επιφάνεια. Πιθανά, ένας σημαντικός παράγοντας γι’ αυτές τις τεταμένες σχέσεις ήταν το γεγονός ότι ο Τρότσκι έβλεπε τον Λένιν σπάνια, αφού βρισκόταν σχεδόν συνέχεια στο μέτωπο. Ο Τρότσκι ήταν αναγκασμένος να μάχεται ενάντια στους αντιπά­ λους του, που συνέχιζαν τις χοντροκομμένες επιθέσεις ενάντια στους στρατιωτικούς ειδικούς. Στις 9 Ιούλη 1919, για παράδειγμα, ο Τρότσκι εξέδωσε μια διαταγή, η οποία στην πραγματικότητα ήταν απάντηση στις συκοφαντίες του Στάλιν εις βάρος των στρατιωτικών ειδικών στο μέτωπο της Πετρούπολης: Με αφορμή την προδοτική συνωμοσία τμήματος του προσωπι­ κού διοίκησης στο μέτωπο της Πετρούπολης, έχουν κάνει την εμφάνισή τους στον τύπο άρθρα τα οποία εκλαμβάνονται ως ση­ μάδι αλλαγής της σοβιετικής πολιτικής στα στρατιωτικά ζητήμα­ τα και ιδιαίτερα στα ζητήματα που αφορούν τους στρατιωτικούς ειδικούς... Κατόπιν των παραπάνω, θεωρώ αναγκαίο να κάνω σαφές ότι η σοβιετική πολιτική δεν έχει αλλάξει, γιατί δεν αποτελεί προϊόν της φαντασίας κάποιων ατόμων ή ομάδων, αλλά πη­ γάζει από τη συλλογική εμπειρία εκατοντάδων χιλιάδων εργα­ τών και αγροτών. Οι έντιμοι διοικητές του Κόκκινου Στρατού - οι οποίοι αποτελούν τη μεγάλη πλειοψηψία - θα συνεχίσουν να απολαμβάνουν της εμπιστοσύνης και της υποστήριξης της σοβιετικής εξουσίας, σαν οι πιο πολύτιμοι συνεργάτες της στα πιο υπεύθυνα πόστα.”

-164-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης Στις 12 Ιούλη ο Τρότσκι, με μια επιστολή του στα επαναστατικά στρα­ τιωτικά συμβούλια των στρατιών όλων των μετώπων, εξαπέλυσε δριμεία επίθεση στη Στρατιωτική Αντιπολίτευση.® Σ ’ ένα άρθρο, που δημοσιεύτηκε σε μια ουκρανική εφημερίδα στις 17 Ιούλη, ο Τρότσκι επιτέθηκε οργισμένα στην πολιτικοστρατιωτική διοίκηση του Χάρκοβο, όπου είχε το αρχηγείο του ο Βοροσίλοφ. Κατη­ γόρησε την ομάδα που είχε συσπειρωθεί γύρω από τον Βοροσίλοφ ότι αξιοποιούσε τις δυσκολίες στο νότιο μέτωπο για να χα ϊδέψ ει την απροθυμία των Ουκρανών κομμουνιστών να λαμβάνουν διαταγές από τη Μόσχα και ότι ενθάρρυνε την αντάρτικη νοοτροπία. Ο Τρότσκι δεν έδειξε κανένα έλεος στον Βοροσίλοφ και την παρέα του, κατηγορώ­ ντας τους για άγνοια και για απίστευτη ξιπασιά: Εδώ διαπιστώνουμε, για άλλη μια φορά, την εγκληματικά δημα­ γωγική διαστρέβλωση των γεγονότων για να στηριχτεί ένα επι­ χείρημα γεμάτο ψέματα... Το χειρότερα οργανωμένο σημείο του νότιου μετώπου είναι, από κάθε άποψη, η ουκρανική του γωνιά... Είναι αλήθεια ότι στον τομέα του Χάρκοβο έχουν διαπιστωθεί πολλές περιπτώσεις προδοσίας. Ομως, έχουμε παρατηρήσει και σε άλλα μέτωπα, στα πρώτα στάδια της οργάνωσής τους, με ποι­ ον τρόπο το έργο των ψευτο-επαναστατών δημαγωγών συμπλη­ ρωνόταν από την προδοσία ενός μέρους των διοικητών... ...Το πρόγραμμα του κόμματός μας μιλάει καθαρά και με ακρί­ βεια για τη μέθοδο με την οποία η εργατική τάξη μπορεί και πρέ­ πει να αξιοποιήσει την πείρα των στρατιωτικών ειδικών. Υπάρχουν κομμουνιστές πολύ κακής ποιότητας: συμπεριφέρονται στους στρατιωτικούς ειδικούς λες και είναι καταραμένοι ή απλά άτομα που τελούν υπό σύλληψη και φαντάζονται ότι αυ­ τός είναι ο τρόπος για να περιφρουρήσουν τα συμφέροντα της επανάστασης. Τα ίχνη, οι συνήθειες και η επιβίωση της αντάρτικης νοοτροπίας έχουν προκαλέσει και στη Δημοκρατία μας και στην Ουκρανική Δημοκρατία ασύγκριτα περισσότερες καταστροφές, καταρρεύ­ σεις και απώλειες πολεμικού υλικού από όλες τις προδοσίες στρατιωτικών ειδικών μαζί. Το κόμμα μας καταπολεμά και θα συνεχίσει να διεξάγει “ανελέη­ -165-

Τόνι Κλιψ τη πάλη απέναντι στην επιφανειακά ριζοσπαστική, αλλά στην πραγματικότητα απόλυτα αντιδραστική και υπερφίαλη άποψη ότι η εργατική τάξη μπορεί να ξεπεράσει τον καπιταλισμό και την αστική τάξη πραγμάτων, χωρίς να μάθει από τους αστούς ει­ δικούς, χωρίς να τους αξιοποιήσει, χωρίς να περάσει μια μακρό­ χρονη μαθητεία στο πλάι τους” Η Κεντρική Επιτροπή καλεί σε “ανελέητη πάλη" ενάντια στη γεμάτη άγνοια ξιπασιά.11

Το νότιο μέτωπο Αμέσως μετά την αντιπαράθεση ως προς τη στρατηγική απέναντι στον Κολτσάκ, στην Κεντρική Επιτροπή ξέσπασε μια νέα διαφωνία σχετικά με τη στρατηγική στο νότιο μέτωπο. Τις εχθρικές δυνάμεις στο νότο τις αποτελούσαν δυο διακριτές και ανταγωνιστικές μεταξύ τους ομάδες: οι Κοζάκοι, κυρίως της επαρχίας του Κουμπάν, κι ο εθελοντικός στρατός των Λευκών. Ο Τρότσκι πί­ στευε ότι ήταν αναγκαίο να αξιοποιηθούν οι ανταγωνισμοί ανάμεσα σε αυτούς τους δυο καχύποπτους συνεταίρους. Όμως, ο Σ.Σ. Κάμενεφ, ο πρόσφατα διορισμένος αρχιστράτηγος, αντιμετώπιζε την κατάσταση με καθαρά στρατιωτικά κριτήρια, χωρίς να λαμβάνει υπόψη τις κοινωνικό-πολιτικές προεκτάσεις. Πρότεινε το αποφασιστικό χτύπημα να δοθεί στη βάση του εθελοντικού στρατού. Ο Λένιν κι όλα τα άλλα μέ­ λη της Κεντρικής Επιτροπής, με εξαίρεση τον Τρότσκι, υποστήριξαν τον Κάμενεφ κι ο Τρότσκι βρέθηκε απολύτως απομονωμένος. Η ομό­ φωνη υιοθέτηση από την Κεντρική Επιτροπή του σχεδίου του Κάμε­ νεφ μάλλον υποδηλώνει μια γενικευμένη εχθρότητα απέναντι στον Τρότσκι, μιας και πολλοί από όσους συμμετείχαν στη ψηφοφορία δεν μπορούσαν να έχουν τεκμηριωμένη άποψη για το συγκεκριμένο ζήτη­ μα.11 Η υποβολή παραίτησης από τα σχετικά όργανα που αναφέραμε προηγουμένως ήταν, όπως έγραψε ο Τρότσκι μετά από μερικά χρόνια, «άρρηκτα δεμένη με το ζήτημα του σ τρα τηγικού σχεδίου για το νότο».“ Ο Τρότσκι παρά την απόφαση της Κεντρικής Επιτροπής συνέχιζε -166-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης να επιχειρηματολογεί ενάντια στη στρατηγική του Κάμενεφ απέναντι στον Ντενίκιν. Επίσης, ο Τρότσκι, μετά την ήττα που υπέστη στην Κε­ ντρική Επιτροπή, προχώρησε στην ανίχνευση της γνώμης των ηγεσιών των διάφορων στρατιών του μετώπου. Έθεσε στις διοικήσεις των κόκ­ κινων στρατιών το ερώτημα αν υποστηρίζουν τη στρατιωτική πολιτική του. Στις 11 Ιούλη ο Τρότσκι έστειλε μια έκθεση στην Κεντρική Επι­ τροπή, μέσω τηλεγραφήματος προς τον Σκλιάνσκι: Σήμερα, μετά από τη συνδιάσκεψη των πολιτικών στελεχών της Όγδοης Στρατιάς και ύστερα από γενική συζήτηση, τέθηκε σε ψηφοφορία το εξής ερώτημα: “πρέπει να διατηρηθεί εν ισχύ η τω­ ρινή πολιτική του Επιτροπάτου Πολέμου ή πρέπει να υποστεί αλλαγές" Σαράντα-ένα [στελέχη! ψήφισαν υπέρ της διατήρησης της πολιτικής και δυο υπέρ της αλλαγής της.” Τρεις μέρες μετά, στις 14 Ιούλη, έστειλε κι άλλο τηλεγράφημα στον Σκλιάνσκι, με παραλήπτη την Κεντρική Επιτροπή: Η συνεδρίαση των ανώτερων πολιτικών στελεχών της Δέκατης Τρίτης Στρατιάς υιοθέτησε ομόφωνα απόφαση, με μια αποχή, (συμμετείχαν εξήντα άτομα), με την οποία χαρακτήρισε προκα­ τειλημμένη και αβάσιμη την κριτική στη στρατιωτική πολιτική που ασκεί ένα τμήμα του κόμματος, ενώ [με την ίδια απόφαση] απαιτεί τη διατήρηση και την παραπέρα ανάπτυξη των ίδιων με­ θόδων.” Όμως, η Κεντρική Επιτροπή δεν υπαναχώρησε. Ένα τηλεγράφημα που ανακοίνωνε το διορισμό ακόμα τριών μελών στο επαναστατικό στρα­ τιωτικό συμβούλιο του νότιου μετώπου - τους Σμίλγκα, Σερεμπριάκοφ και Λάσεβιτς (οι δυο απ’ αυτούς ήταν μέλη της Κεντρικής Επιτρο­ πής) - αποτέλεσε ακόμα ένα πλήγμα για τον Τρότσκι.“ Ακόμα και στις 6 Σεπτέμβρη ο Λένιν τηλεγραφούσε την υποστή­ ριξη του πολιτικού γραφείου προς τον Κάμενεφ και απευθυνόμενος στον Τρότσκι, τον Σερεμπριάκοψ και τον Λάσεβιτς εξέφραζε «την έκ­ πληξη [του πολιτικού γραφείου] από τις συνεχιζόμενες προσπάθειες - 167-

Τόνι Κλιφ (του Τρότσκι] να αναθεωρηθεί το αποφασισμένο στρατηγικό σχέ­ διο».17 Ωστόσο, σ’ αυτήν την περίπτωση τα γεγονότα απέδειξαν, χωρίς καμιά αμφιβολία, ότι το δίκιο ήταν με το μέρος του Τρότσκι κι όχι του Κάμενεφ. Στις 25 Ιούνη ο εθελοντικός στρατός των Λευκών κατέλαβε το Χάρκοβο, τη βασική πόλη της Ουκρανίας. Στα τέλη του μηνός ο στρατός των Κοζάκων του Ντον είχε εκδιώξει τις σοβιετικές δυνάμεις από την περιοχή και οι Κοζάκοι του Κουμπάν είχαν καταλάβει το Αικατερίνοσλαβ στα νότιο τμήμα του Δνείπερου. Στις 30 Ιούνη ο Ντενίκιν, με τη βοήθεια βρετανικών αεροπλάνων και τανκς, κατέλαβε το Τσαρίτσιν. Στις 31 Ιούλη έπεσε η Πολτάβα. Η Χερσώνα και το Νικολάεφ στη Μαύρη Θάλασσα καταλήφθηκαν στις 18 Αυγούστου και πέ­ ντε μέρες αργότερα έπεσε κι η Οδησσός. Στις 31 Αυγούστου ο εθελο­ ντικός στρατός των Λευκών μπήκε στο Κίεβο. Ο στρατός του Ντενίκιν συνέχισε την προέλασή του τον Σεπτέμβρη. Στις 20 Σεπτέμβρη κατέ­ λαβε το Κουρσκ, στις 6 Οκτώβρη το Βορονέζ, στις 13 Οκτώβρη το Ορέλ, σε απόσταση 250 μιλίων από τη Μόσχα. Ο ιστορικός Ε.Η. Carr έχει περιγράφει αυτές τις βδομάδες ως «το κρίσιμο σημείο, όπου η επι­ βίωση του καθεστώτος κρεμόταν από μια κλωστή». Μετά την κατάληψη του Κιέβου από τον Ντενίκιν, την απώθηση του Κόκκινου Στρατού από την Ουκρανία και την προώθηση των Λευκών προς το Κουρσκ και το Βορονέζ - που ήταν η συντομότερη διαδρομή προς τη Μόσχα - ο Τρότσκι απαίτησε την αναθεώρηση του στρατηγικού σχεδίου και επανέλαβε αυτό το αίτημα ξανά και ξανά, όμως το πολιτικό γραφείο συνέχισε να το απορρίπτει. Μόνο όταν ο κίνδυνος για τη Μόσχα έγινε άμεσος, όταν τα στρατεύματα του Ντενί­ κιν προωθήθηκαν προς την Τούλα, την τελευταία σημαντική πόλη πριν τη Μόσχα και παράλληλα ο Γιουντένιτς, εξοπλισμένος με βρετα­ νικά όπλα και με τη στήριξη του βρετανικού στόλου, προέλασε ταχύ­ τατα από την Εσθονία προς την Πετρούπολη, φτάνοντας στα προά­ στια της πόλης, μόνο τότε το πολιτικό γραφείο και ο Σ.Σ. Κάμενεφ πείστηκαν για την ορθότητα του στρατηγικού σχεδίου του Τρότσκι. -168-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης Σ τις συνεδριάσεις της Κεντρικής Επιτροπής στις 21 και στις 26 Σ ε­ πτέμβρη έγινε δεκτό το σχέδιο του Τρότσκι για το νότο. Ο Τρότσκι σχολίασε το Σεπτέμβρη τη στρατηγική του Κάμενεφ ως εξής: Το σχέδιο, που είχε καταστρωθεί πριν την έναρξη των επιχειρή­ σεων στο νότιο μέτωπο, αποδείχτηκε ότι ήταν απολϋτως λανθα­ σμένο. Οι ήττες μας στο νότιο μέτωπο οφείλονται πρώτα απ' όλα στα λάθη αυτού του αρχικού σχεδίου. Βασικό στοιχείο του σχεδίου ήταν ότι ταύτισε την απειλή που παρουσίαζε ο εθελοντικός στρατός του Ντενίκιν με την απειλή από τις κοζάκικες κοινότητες του Ντον και του Κουμπάν. ...Οι σκοποί του Ντενίκιν είναι επιθετικοί, ενώ αντίθετα αυτοί των Κοζάκων του Ντον και του Κουμπάν περιορίζονται στην υπεράσπιση των περιοχών τους. Οταν ο Ντενίκιν προέλασε στο Ντόνετς και στην Ουκρανία, η στοιχειώδης αντίληψη υπαγόρευε την αποκοπή των δυνάμεών του που κινούνταν προς τα δυτικά από τη βάση τους, τους Κοζάκους. Ένα χτύπημα από το Χάρκοβο με κατεύθυνση το Ταγκανόκ ή το Μπερντιάνσκ αποτελούσε τη συντομότερη διαδρομή μέσα από μια περιοχή που την κατοι­ κούν εργάτες και χωρικοί, όχι Κοζάκοι, και μπορούσε να εξασφα­ λίσει τη μέγιστη επιτυχία με την ελάχιστη κατανάλωση δυνάμεΑντί γ ι’ αυτό ...με την κατευθείαν επίθεσή μας στο Κουμπάν, επιφέραμε την προσκόλληση των Κοζάκων στον Ντενίκιν... Η γενική επίθεση ενάντια στη γραμμή με την πιο έντονη αντί­ σταση απέβη, όπως είχε προβλεφθεί, ολοκληρωτικά υπέρ του Ντενίκιν: οι Κοζάκοι στάνιτσα [κοζάκικη κοινότητα, ΣτΜ | της Βεσένσκαϊα, της Μιγκουλίνσκαϊα και της Καζανσκάϊα κινητοποιήθηκαν μέχρις ενός και ορκίστηκαν να μην παραδοθούν ποτέ. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, με την ίδια την επίθεσή μας, προσψέραμε στον Ντενίκιν ένα σημαντικό αριθμό στρατιωτών.® Οταν υιοθετήθηκε η οξυδερκής στρατηγική του Τρότσκι, η κατάστα­ ση στο νότιο μέτωπο βελτιώθηκε δραστικά. Στις 20 Οκτώβρη ο Κόκκι­ -169-

Τόνι Κλιφ νος Στρατός κατέλαβε το Ο ρέλ και τέσσερις μέρες αργότερα ο Μπουντιένι νίκησε το ιππικό του Ντενίκιν. Στις 15 Νοέμβρη ο Ντενίκιν ηττήθηκε στην Καστόρνοϊα, κοντά στο Βορονέζ, στις 17 Νοέμβρη στο Κουρσκ και η υποχώρηση των δυνάμεών του συνεχίστηκε με αμείωτο ρυθμό όλο το Δεκέμβρη. 0 Ντενίκιν έχασε το Τσαρίτσιν στις 3 Γενάρη 1920 και το Ροστόφ στις 8 Γενάρη. Ύστερα από μια αμφίρροπη μάχη κατάφερε να καταλάβει ξανά το Ροστόφ στις 20 Γενάρη, όμως τρεις μέρες μετά ο Κόκκινος Στρατός το ανακατέλαβε. Ο ι Λευκές στρατιές συνέχισαν να υποχωρούν. Στις 15 Μάρτη ο Ντενίκιν έχασε το Αικατερίνονταρ. Στις 4 Απρίλη παραιτήθηκε από τη διοίκηση του στρατού των Λευκών και βρήκε καταφύγιο στο Λονδίνο.

Το κόκκινο ιππικό Στις τελευταίες φάσεις των επιχειρήσεων ενάντια στον Ντενίκιν ο Τρότσκι έριξε το σύνθημα «Προλετάριοι, στ’ άλογα!». Στον Κόκκινο Στρατό υπήρχαν μονάδες ιππικού από τα πρώτα του, παρτιζάνικα, βήματα. Όταν ο στρατός αναδιοργανώθηκε σε τακτική βάση, στο ιπ­ πικό δόθηκε μικρή προσοχή. Ωστόσο, οι επιτυχίες του ιππικού των Λευκών έκαναν φανερή την ανάγκη για αλλαγή σ’ αυτόν τον τομέα. Μετά την επίθεση του Ντενίκιν και τις επιδρομές του ιππικού του Μαμόντοφ, το Σεπτέμβρη του 1919, ο Τρότσκι κάλεσε σε γενική κινητο­ ποίηση για τη συγκρότηση μονάδων ιππικού: ΠΡΟΛΕΤΑΡΙΟΙ, Σ Τ ’ ΑΛΟΓΑ! Το κύριο δεινό για τον Κόκκινο Στρατό, στην παρούσα φάση, εί­ ναι η έλλειψη σε ιππικό. Ο πόλεμός μας είναι πόλεμος ελιγμών και αυτό απαιτεί τη μεγαλύτερη δυνατή ταχύτητα στις κινήσεις. ΓΓ αυτό το λόγο το ιππικό αποκτάει μεγάλο ρόλο... Οι ελλείψεις μας σε ιππικό δεν είναι τυχαίες. Η πατρίδα του πα­ λιού ιππικού της Ρωσίας είναι οι στέπες και οι κοινότητες των Κοζάκων, που έχουν εγκατασταθεί σ’ αυτές. Η επανάσταση του προλεταριάτου γεννήθηκε στα μεγάλα βιομηχανικά κέντρα. Δεν έχουμε έλλειψη πολυβολητών ή πυροβολητών, όμως διαθέτουμε πολύ λίγους ιππείς. Οι στέπες, μακριά από τα κέντρα, υπήρξαν - 170 -

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης οι κοιτίδες της αντεπανάστασης. Οι Καλέντιν, Κρασνόφ, Ντούροψ ήρθαν από τον Ντον και τα Ουράλια. Ο Ντενίκιν εξασφάλι­ σε την πιο σημαντική υποστήριξη από τον Ντον και το Κουμπάν. Οσο για τις μη-κοζάκικες μονάδες ιππικού, αυτές αποτε­ λούσαν, εδώ και αιώνες, το προπύργιο των προνομιούχων και αριστοκρατών αξιωματικών. Στο ιππικό επικρατούσε πάντοτε ένα υπερσυντηρητικό πνεύμα... Τώρα, στις συνθήκες του εμφυλίου πολέμου, διαπιστώνουμε ότι το ιππικό γίνεται ακόμα πιο σημαντικό... Η Δημοκρατία των Σοβιέτ χρειάζεται ιππικό. Εμπρός, κόκκινοι ιππείς! Προλετάριοι, στ’ άλογα!” Η πρωτοβουλία κι οι τολμηρές καινοτομίες του Τρότσκι έπαιξαν ση­ μαντικό ρόλο στη νικηφόρα προέλαση του Κόκκινου Στρατού.

Η άμυνα της Πετρούπολης Ο Τρότσκι πέρα από τις διαφωνίες για τον Κολτσάκ στα ανατολι­ κά και τον Ντενίκιν στα νότια, διαφώνησε με τον Λένιν και σχετικά με την άμυνα της Πετρούπολης. Τον Οκτώβρη του 1919, ενώ ο Ντενίκιν απειλούσε τη Μόσχα, ο Γιουντένιτς προέλαυνε ταχύτατα από την Εσθονία προς την Πετρού­ πολη με τη στήριξη του βρετανικού στόλου στον Κόλπο της Φ ινλαν­ δίας. Στις 12 Οκτώβρη τα στρατεύματά του κατέλαβαν το Γιάμπουργκ, σε απόσταση δέκα μιλιών από την Πετρούπολη. Στις 16 Οκτώβρη έφτασαν στην Γκάτσινα και σύντομα βρέθηκαν στο Τσάρσκοϊε Σελό, ένα παραθεριστικό προάστιο κοντά στην Πετρούπολη. Ο ι στρατηγοί των Λευκών ήταν τόσο βέβαιοι για τη νίκη τους, που, σύμφωνα με μια φήμη, ο διοικητής τους αρνήθηκε να κοιτάξει με τα κιάλια τη Πετρού­ πολη, δηλώνοντας ότι το επόμενο απόγευμα θα έκανε τη βόλτα του στη Νέφσκι Προσπέκτ, την κεντρική λεωφόρο της πόλης. Το πολιτικό γραφείο συνεδρίασε στις 15 Οκτώβρη. Καθώς ο κίν­ δυνος απειλούσε και τις δυο πρωτεύουσες, ο Λένιν πρότεινε την εγκα­ τάλειψη της Πετρούπολης και τη συγκέντρωση δυνάμεων για την υπε­ ράσπιση της Μόσχας. Σκέφτηκε ακόμα και την περίπτωση να εγκατα-171 -

Τόνι Κλιφ λείψει τη Μόσχα και να αποσυρθεί με τη κυβέρνηση στα Ουράλια. Ο Τρότσκι διαφώνησε και, ύστερα από συζήτηση, η Κεντρική Επιτροπή, συμπεριλαμβανομένων των Ζινόβιεψ και Στάλιν, τάχτηκε με την άπο­ ψή του. Στις 16 Οκτώβρη ο Τρότσκι έφυγε βιαστικά με το τρένο του για την Πετρούπολη. Πίστευε ότι ίσως χρειαζόταν να υπερασπιστεί την πόλη δρόμο το δρόμο: Αν μπουν σ’ αυτήν τη γιγάντια πόλη, οι Λευκοφρουροί θα ανακαλύψουν ότι έχουν εισέλθει σ’ έναν πέτρινο λαβύρινθο, όπου το κάθε κτίριο θα αποτελεί γι' αυτούς ένα γρίφο, μια απειλή ή ένα θανάσιμο κίνδυνο. Από ποια κατεύθυνση θα πρέπει να περιμέ­ νουν τη σφαίρα; Από το παράθυρο; Από τη σοφίτα; Από το υπό­ γειο; Από την απέναντι γωνία; Από κάθε κατεύθυνση! Έχουμε πολυβόλα, τουφέκια, περίστροφα, χειροβομβίδες... Μπορούμε να καλύψουμε κάποιους δρόμους με συρματόπλεγμα και να αφήσουμε άλλους ανοιχτούς, στήνοντας μ’ αυτόν τον τρόπο πα­ γίδες. Το μόνο που απαιτείται είναι μερικές χιλιάδες ανθρώπων αποφασισμένων να μην παραδώσουν την Πετρούπολη... Δυο-τρεις μέρες τέτοιων οδομαχιών θα είναι αρκετές για να μετατρέψουν τις συμμορίες των εισβολέων σε ένα τρομοκρατημέ­ νο, κυνηγημένο κοπάδι δειλών, οι οποίοι θα παραδίδονται κατά ομάδες ή ατομικά...” Αν ο Γιουντένιτς εισέβαλε στην Πετρούπολη, θα έμπαινε σε εφαρμογή το σχέδιο του Τρότσκι για μάχη σε κατοικημένο χώρο. Ομως, εν τέλει, οι δυνάμεις του Τρότσκι κατόρθωσαν να κρατήσουν τους Λευκούς έξω από την πόλη. Ο Τρότσκι επιστράτευσε όλη του την ενεργητικότητα, τα οργανω­ τικά και ρητορικά του χαρίσματα. «Η πόλη που έχει υποφέρει τόσο πολλά, που η ψυχή της φλέγεται τόσο δυνατά, αυτή η πανέμορφη Κόκκινη Πετρούπολη, παραμένει αυτό που ήταν, ο δαυλός της επανά­ στασης» διακήρυξε στη συνεδρίαση του Σοβιέτ.11 Προσωπικά ο ίδιος, καβάλα σ’ ένα άλογο σταμάτησε στρατιώτες που υποχωρούσαν: Στην αυτοβιογραφία του διηγείται το περιστατικό: Αυτό το σύντομο επεισόδιο ήταν η πρώτη και τελευταία φορά - 172 -

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης στον εμφύλιο πόλεμο που έπαιξα το ρόλο διοικητή συντάγμα­ τος. Όταν τα κύματα των υποχωρούντων στρατιωτών έφτασαν κοντά στο επιτελείο της μεραρχίας στην Αλεξάντροψσκα, καβάλησα το πρώτο άλογο που μπόρεσα να πιάσω και γύρισα πίσω τις γραμμές. Τα πρώτα λεπτά επικρατούσε απόλυτη σύγχυση. Δεν είχαν καταλάβει όλοι τι γινόταν και κάποιοι συνέχιζαν να υποχωρούν. Όμως, πάνω στ’ άλογο κυνήγησα τον ένα στρατιώ­ τη μετά τον άλλο και όλοι γύρισαν πίσω. Μόνο τότε πήρα χα­ μπάρι ότι ο σωματοφύλακάς μου, ο Κοζλόφ, ένας αγρότης από τη περιοχή της Μόσχας και παλιός στρατιώτης ο ίδιος, έτρεχε στο κατόπι μου γεμάτος ενθουσιασμό. Κρατώντας ένα περίστρο­ φο έτρεχε πάνω-κάτω στις γραμμές, επαναλάμβανε τα λόγια μου και μ’ όλη τη δύναμή του φώναζε: “Κουράγιο παιδιά, σας οδηγεί ο σύντροφος Τρότσκι” Οι στρατιώτες προχωρούσαν τώρα μπρο­ στά, με τον ίδιο ρυθμό που πριν υποχωρούσαν. Ούτε ένας τους δεν έμεινε πίσω. Μετά από δυο βέρστια, οι σφαίρες άρχισαν να σφυρίζουν κι άρχισαν να πέφτουν οι πρώτοι λαβωμένοι. Ο διοι­ κητής του συντάγματος είχε γίνει αγνώριστος. Εμφανιζόταν στα πιο επικίνδυνα σημεία και πριν το σύνταγμα καταφέρει να ξαναπάρει τις θέσεις που είχε εγκαταλείψει, είχε τραυματιστεί ο ίδιος και στα δυο πόδια. Επέστρεψα στο επιτελείο του μετώπου πάνω σ' ένα φορτηγό. Στη διαδρομή συλλέξαμε τους τραυματίες. Η ώθηση είχε δοθεί και με όλο μου το είναι ένιωσα ότι θα σώζαμε την Πετρούπολη.” Οι κόκκινοι στρατιώτες, με αποφασιστικότητα και τόλμη, σύντριψαν το στρατό του Γιουντένιτς. Η αποφασιστική αλλαγή στην Πετρούπο­ λη έτυχε να συμβεί την ίδια μέρα με αυτήν στο νότιο μέτωπο: στις 20 Οκτώβρη 1919, όταν ο Κόκκινος Στρατός καταλάμβανε το Ορέλ.

Η πορεία στη Βαρσοβία Ένα άλλο στρατηγικό ζήτημα που προκάλεσε διαφωνίες ανάμεσα στο Τρότσκι και τον Λένιν, με τον Τρότσκι αρχικά να μειοψηφεί στο πολιτικό γραφείο, ήταν η πορεία προς τη Βαρσοβία. Στις 25 Απρίλη 1920 η Πολωνία εξαπέλυσε επίθεση στη Σοβιετική Ρωσία και εισέβαλε στην Ουκρανία. Το πολωνικά στρατεύματα προέ- 173-

Τόνι Κλιφ λασαν γρήγορα. Στις 6 Μάη μπήκαν στο Κίεβο, την πρωτεύουσα της Ουκρανίας και κατέλαβαν όλο το δυτικό τμήμα της χώρας. Στις 26 Μάη ξεκίνησε η σοβιετική αντεπίθεση και στις 5 Ιούνη το κόκκινο ιπ­ πικό του Μπουντιένι έσπασε τις γραμμές του πολωνικού στρατού. Οι Πολωνοί εκκένωσαν το Κίεβο στις 12 Ιούνη και κατόπιν ο Κόκκινος Στρατός τους απώθησε γρήγορα στα σύνορα με την Πολωνία. Μέχρις εκείνο το σημείο, όσο δηλαδή ο πόλεμος παρέμενε αμυντι­ κός, δεν είχαν εκδηλωθεί διαφωνίες για τη διεξαγωγή του ανάμεσα στον Τρότσκι και την υπόλοιπη κομματική ηγεσία. Όμως τώρα τέθηκε το ερώτημα: πρέπει ο Κόκκινος Στρατός να εισβάλει και να καταλάβει την Πολωνία; Ο Λένιν απάντησε «ναι» κι ο Τρότσκι απάντησε «όχι». Τον ενθουσιασμό του Λένιν τον άναβε η επιθυμία του να συνδράμει την επανάσταση στη Γερμανία. Η κατάληψη της Βαρσοβίας θα εξα­ σφάλιζε τον κόμβο επικοινωνίας ανάμεσα στη γερμανική και τη ρώσικη επανάσταση. Ή θελε «να βολιδοσκοπήσει τις διαθέσεις της Ευρώ­ πης με την ξιφολόγχη του Κόκκινου Στρατού».13 Η ευχή αυτή ήταν έκ­ φραση της αγωνίας του Λένιν για την απομόνωση της Ρώσικης Επανά­ στασης και της επιθυμίας του να σπάσει την περικύκλωσή της. Η πλειοψηφία της κομματικής ηγεσίας τάχτηκε με τον Λένιν. Ακόμα κι ο Στάλιν ο οποίος, όσο ο πόλεμος με την Πολωνία εξελισσόταν άσχη­ μα34, δεν έδειχνε και ιδιαίτερο ενθουσιασμό, τώρα, μετά την επιτυχία, έγινε ενθουσιώδης υποστηρικτής του. Ο ι Πολωνοί κομμουνιστές ηγέτες ήταν διχασμένοι. Ο Ντζερτζίνσκι, ο Μαρχλέφσκι και πιο επίμονα ο Ράντεκ τάχτηκαν ενάντια στην προώθηση μέσα στο πολωνικό έδαφος. Ο Ούνσλιχτ, ο Λένσκι κι ο Μ πομπίνσκι υιοθέτησαν την αντίθετη άποψη. Ο Λ ένιν δε δίστασε. Αντίθετα, όσο ο πολωνικός πόλεμος εξελισσόταν καλά, η αυτοπεποί­ θησή του μεγάλωνε. Στις 17 Ιούλη, πέρασε την πρόταση για προέλαση στη Βαρσοβία από το πολιτικό γραφείο, χωρίς ιδιαίτερες αντιρρήσεις. Απέρριψε τη συμβουλή του Τρότσκι, ο οποίος είχε και τη στήριξη του γενικού επιτελείου, να σταματήσει η προέλαση του Κόκκινου Στρα­ τού. Ο Λένιν έπεισε για την άποψή του άλλα πέντε μέλη του πολιτικού - 174 -

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης γραφείου. Αποδείχτηκε ότι η πολιτική του Λένιν ήταν λάθος που κόστισε ακριβά. Ο Ράντεκ είχε υποστηρίξει ότι οι εργάτες κι οι αγρότες της Πολωνίας δε θα καλωσόριζαν τον Κόκκινο Στρατό. Ο Τρότσκι συμ­ φωνούσε με τον Ράντεκ. Στις 15 Αυγούστου, τα σοβιετικά στρατεύμα­ τα ηττήθηκαν στις πύλες της Βαρσοβίας και σύντομα απωθήθηκαν 400 χιλιόμετρα έξω από τα σύνορα της Πολωνίας. Στη σοβιετική ήττα συνέβαλαν κι άλλοι παράγοντες. Για παρά­ δειγμα, εκδηλώθηκε μια απίστευτη έλλειψη συντονισμού ανάμεσα στις διοικήσεις του δυτικού και του νοτιοδυτικού μετώπου. Παρά τη διατα­ γή που έλαβε το νοτιοδυτικό μέτωπο στις 13 Αυγούστου να ενισχύσει το δυτικό έξω από τη Βαρσοβία, δεν έπαιξε κανένα σοβαρό ρόλο στη μάχη. Η εξήγηση που έδωσε ο Τρότσκι για τη συμπεριφορά της διοί­ κησης του νοτιοδυτικού μετώπου ήταν απλή και πειστική: οφειλόταν στις προσωπικές φιλοδοξίες του Στάλιν, επίτροπου του νοτιοδυτικού μετώπου. Ο Στάλιν φθονούσε τον Τουχατσέφσκι, τον πρώην τσαρικό αξιωματικό που διοικούσε το νότιο μέτωπο και τον Σμίλγκα, που ήταν επίτροπός του. Μη θέλοντας να επισκιαστεί από την επιτυχία του Τουχατσέφσκι, ο Στάλιν ήθελε πάση θυσία να καταλάβει το Λβόφ, όταν ο Τουχατσέφσκι κι ο Σμίλγκα θα έμπαιναν στην Βαρσοβία. Ο Στάλιν διεξήγε το δικό του πόλεμο. Όταν η απειλή για το στρατό του Τουχατσέφσκι έγινε πασιφανής κι ο αρχιστράτηγος διέταξε το νοτιοδυτικό μέτωπο να αλλάξει απότομα κατεύθυνση προς το Ζαμόστιε-Τομάσεφ, ώστε να πλήξει το πλευρό των πο­ λωνικών στρατευμάτων και τη Βαρσοβία, το νοτιοδυτικό μέτω­ πο συνέχισε να κινείται προς τα δυτικά: Δεν ήταν πιο σημαντικό να καταλάβει μόνος του το Λβόφ παρά να βοηθήσει τους άλ­ λους’ να καταλάβουν τη Βαρσοβία; Το γενικό επιτελείο μας δεν μπορούσε να εξασφαλίσει την εκτέλεση αυτής της διαταγής για τρεις ή τέσσερις ολόκληρες μέρες. Το νοτιοδυτικό μέτωπο άλλα­ ξε κατεύθυνση μόνο μετά από επανειλημμένες εκκλήσεις, που συνοδεύονταν με απειλές, όμως πια η καθυστέρηση τόσων ημε­ ρών είχε παίξει το μοιραίο της ρόλο. Στις 16 Αυγούστου οι Πο­ - 175 -

Τόνι Κλιφ λωνοί πέρασαν στην αντεπίθεση και υποχρέωσαν τα στρατεύμα­ τα μας σε αναδίπλωση. Αν ο Στάλιν, ο Βοροσίλοφ κι ο αγράμμα­ τος Μπουντιένι δεν “έκαναν το δικό τους πόλεμο” στη Γαλικία κι αν το κόκκινο ιππικό έφτανε έγκαιρα στο Λούμπλιν, ο Κόκκινος Στρατός δε θα πάθαινε αυτήν την καταστροφή.” Η όλη σύλληψη της πορείας προς τη Βαρσοβία ήταν ένα πολιτικό λά­ θος. Μετά την αποτυχία ο Λένιν είπε: «Η επίθεσή μας, η υπερβολικά γρήγορη προέλασή μας σχεδόν ως τις πύλες της Βαρσοβίας, υπήρξε αναμφίβολα λάθος».34 Δεν υπήρχε αμφιβολία ότι οι Πολωνοί θα αντι­ μετώπιζαν την προέλαση του Κόκκινου Στρατού ως μια ακόμη εισβο­ λή από τον προαιώνιο εχθρό τους. Ο Λένιν δεν ήταν από κείνους που κουκουλώνουν τα λάθη τους. Είπε στην Κλάρα Τσέτκιν: Στον Κόκκινο Στρατό οι Πολωνοί είδαν έναν εχθρό, όχι έναν αδελφό και έναν απελευθερωτή... Η Επανάσταση στην οποία υπολογίζαμε δεν ξέσπασε ποτέ στην Πολωνία. Οι εργάτες κι οι αγρότες, παραπλανημένοι από τον Πιλσούντσκι και τον Ντασζίνσκι, υπεράσπισαν τους ταξικούς εχθρούς τους και άφησαν τους γενναίους κόκκινους στρατιώτες να λιμοκτονούν, τους έστηναν ενέδρες, τους ξυλοκοπούσαν μέχρι θανάτου... Ο Ράντεκ είχε προβλέψει πώς θα κατέληγε αυτή η ιστορία. Είχα θυμώσει πολύ και τον κατηγόρησα για “ηττοπάθεια” Ομως, είχε δίκιο στα βασικά του επιχειρήματα.17 Πολλά χρόνια αργότερα, ο Τρότσκι συνέκρινε τις διαφωνίες του με τον Λένιν σχετικά με την προέλαση προς τη Βαρσοβία και τη Συνθήκη του Μπρεστ-Λιτόφσκ. Έβγαλε ένα σημαντικό συμπέρασμα από τα λά­ θη που έγιναν στις δυο περιπτώσεις: Σε αντίθεση με την περίοδο του Μπρεστ-Λιτόφσκ, οι ρόλοι είχαν πλήρως αντιστραψεί. Τότε ήμουν εγώ αυτός που ζητούσε να κα­ θυστερήσουμε την υπογραφή της συνθήκης και πίστευα ότι ακό­ μα και με κόστος να χάσουμε εδάφη, θα πρέπει να δώσουμε στο γερμανικό προλεταριάτο τη δυνατότητα να κατανοήσει την κα­ τάσταση και να πράξει ανάλογα. Τώρα, ήταν ο Λένιν εκείνος που ζητούσε να συνεχίσει ο στρατός μας την προέλαση, για να δοθεί στο πολωνικό προλεταριάτο η ευκαιρία να εκτιμήσει την κατά- 176 -

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης στάση και να ξεσηκωθεί. Ο πολωνικός πόλεμος απέδειξε από την ανάποδη ό,τι είχε δείξει το Μπρεστ: πως τα γεγονότα του πολέμου και του επαναστατικού μαζικού κινήματος δεν μετριού­ νται με την ίδια μεζούρα. Ενώ η δράση των στρατών μετριέται σε μέρες και βδομάδες, αυτή του μαζικού κινήματος υπολογίζεται σε μήνες και χρόνια. Αν αυτή η διαφορά ρυθμού δε λαμβάνεται πλήρως υπόψη, τότε το γρανάζι του πολέμου θα σπάσει τα δό­ ντια των επαναστατικών γραναζιών αντί να τα βάλει σε κίνηση. Όπως και να 'χει, αυτό ήταν που συνέβη στο σύντομο πόλεμο του Μπρεστ-Λιτόφσκ και στο μεγάλο πολωνικό πόλεμο. Περάσαμε πάνω και μακριά από τη δίκιά μας νίκη, καταλήγοντας σε μια βαριά ήττα Είδαμε ότι ο Τρότσκι διαφώνησε με τον Λένιν σε τέσσερα ζητήματα στρατηγικής: το πρώτο ήταν ο πόλεμος ενάντια στον Κολτσάκ στο ανατολικό μέτωπο, το δεύτερο ήταν οι επιχειρήσεις ενάντια στον Ντε­ νίκιν στο νότιο μέτωπο, το τρίτο αφορούσε την υπεράσπιση της Πε­ τρούπολης και το τέταρτο την προέλαση στη Βαρσοβία. Εκτός από το πρώτο, σε όλα τα άλλα ο Τρότσκι είχε δίκιο. Ας φανταστούμε τι θα έλεγαν οι σταλινικοί, αν αυτός που πρότεινε την εγκατάλειψη της Πε­ τρούπολης ήταν ο Τρότσκι: καθαρή απόδειξη ηττοπάθειας, ακόμα και προδοσίας, θα ισχυρίζονταν. Αντίθετα, αν ο Τρότσκι, κι όχι ο Λένιν, ήταν αυτός που θα πρότεινε την προέλαση στη Βαρσοβία, τότε θα το πρόβαλαν ως απόδειξη του τυχοδιωκτισμού της θεωρίας της διαρκούς επανάστασης και των “βοναπαρτιστικών” σχεδίων του Τρότσκι να εξάγει με τα όπλα την επανάσταση.

- 177-

Τόνι Κλιφ

ΚΘψάλαιο Ένατο Η συζήτηση γιο το στρατιωτικό δόγμα Μετά το τέλος του εμφυλίου πολέμου και της πολωνικής εκστρα­ τείας, υπήρξε μια θερμή συζήτηση για τα στρατιωτικά δόγματα που θα έπρεπε να υιοθετήσει ο Κόκκινος Στρατός. Το ζήτημα του στρατιωτικού δόγματος είχε γίνει αντικείμενο συ­ ζήτησης στους επαγγελματικούς στρατιωτικούς κύκλους μέσα από τις σελίδες του περιοδικού Voennoe delo [Στρατιω τική Υπόθεση ΣτΜ ] ήδη από την αρχή του εμφυλίου. Το περιοδικό προσπάθησε να διεξά­ γει μια συστηματική μελέτη του ζητήματος, όμως την πραγματοποίη­ σή της εμπόδισαν τα πιεστικά προβλήματα του εμφυλίου. Η συζήτηση άρχισε ξανά το 1920, αρχικά πάλι ανάμεσα σε επαγγελματίες στρατιω­ τικούς. Όμως σύντομα η συζήτηση απλώθηκε: η πρώην Στρατιωτική Α ντιπολίτευση αποφάσισε να παρέμβει. Ο Μ ιχαήλ Φρούνζε, ένας πρώην υπαξιωματικός του τσαρικού στρατού που είχε γίνει ανώτερος αξιωματικός του Κόκκινου Στρατού, διατύπωσε για πρώτη φορά αυτό που θα έμενε γνωστό ως "μοναδικό στρατιωτικό δόγμα” κατά τη διάρ­ κεια του Δέκατου Συνεδρίου του κόμματος, το Μάρτη του 1921. Ο Φρούνζε ήταν διοικητής στο Τουρκεστάν το 1919 και αργότερα είχε κερδίσει φήμη και κύρος ως ο διοικητής του νοτίου μετώπου, που κα­ τατρόπωσε τα στρατεύματα του Βράνγκελ [στην Κριμαία, ΣτΜ ] το φθινόπωρο του 1920. Ο Γκούσεφ ήταν ο θεωρητικός της ομάδας. Σ ’ αυτήν ανήκαν πολλοί πρωταγωνιστές της Στρατιωτικής Αντιπολίτευ-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης σης, όπως ο Βοροσίλοφ κι ο Μπουντιένι. Το “μοναδικό στρατιωτικό δόγμα” ουσιαστικά συνίστατο στον ισχυρισμό, που είχε εκφραστεί πολύ συχνά τα προηγούμενα χρόνια, ότι υπήρχε μια ιδιαίτερη, μαρξιστική, επαναστατική και προλεταριακή θεωρία των στρατιωτικών θεμάτων. Από τη στιγμή που «η εργατική τάξη είναι αναγκασμένη από την ίδια την πορεία της ιστορικής επανα­ στατικής διαδικασίας να περάσει στην επίθεση ενάντια στο κεφάλαιο» συνεπάγεται ότι και η βάση της τακτικής του Κόκκινου Στρατού πρέ­ πει να είναι η επίθεση.1 Ο Τρότσκι άσκησε συντριπτική κριτική ενάντια σ’ αυτήν την άπο­ ψη. Γενικά, τα ζητήματα της στρατιωτικής θεωρίας έχουν μια περίοπτη θέση στους τόμους των κειμένων της συλλογής Πώς Εξοπλίστηκε η

Επανάσταση. Ο Τρότσκι επιδεικνύει και σ’ αυτά τα ζητήματα ένα συν­ δυασμό δημιουργικής πρωτοτυπίας και βαθιάς ιστορικής γνώσης. Στη συγκεκριμένη αντιπαράθεση έπρεπε να πολεμήσει σε δυο μέτωπα: ενάντια στους υποστηρικτές του λεγάμενου προλεταριακού στρατιω­ τικού δόγματος από τη μια και ενάντια στους επικεφαλής της Στρα­ τιωτικής Ακαδημίας στη Μόσχα - καθηγητές, υφηγητές και παλιούς στρατηγούς - από την άλλη. Η δεύτερη κατηγορία αντιμετώπιζε τον εμφύλιο πόλεμο με περιφρόνηση, θεωρώντας ότι είχε πολύ μικρή ση­ μασία για να προσφέρει οτιδήποτε ουσιαστικό σε μια συζήτηση για τη θεωρία του πολέμου. Ο Τρότσκι τους άσκησε κριτική, γιατί επιδεί­ κνυαν μια «σχολαστική καταφρόνια στο πολεμικό έργο που επιτελεί εδώ και τώρα η ιστορία». Λέτε ότι... ο τωρινός εμφύλιος πόλεμος ή ένας πόλεμος μικρής κλίμακας... δεν έχει να κάνει τίποτα με την επιστήμη, γιατί γενικά η επιστήμη δεν έχει καμιά σχέση μ’ όλα αυτά. Όμως εγώ σας λέω, κύριοι στρατιωτικοί ειδικοί, ότι αυτός ο ισχυρισμός είναι πλήρως αστήρικτος... Ο εμφύλιος πόλεμος με την κινητικότητα και την ευλυγισία των μετώπων του προσφέρει μεγάλο πεδίο για πραγματική πρωτο­ βουλία και πραγματική στρατιωτική δημιουργικότητα και εδώ ακριβώς έγκειται πάντοτε το πρόβλημα - η επίτευξη των μέγι-181 -

Τόνι Κλιφ στων αποτελεσμάτων με τη μικρότερη δυνατή σπατάλη δυνάμεΟ πόλεμος του 1914-1918 είχε προσφέρει σχετικά λίγα περιθώρια στη δημιουργικότητα, όπως έγινε σύντομα φανερό στο δυτικό μέτωπο, στη Γαλλία. Όταν αυτό το γιγάντιο μέτωπο, που εκτεινόταν από το Βέλγιο μέχρι την Ελβετία, σταθεροποιήθηκε, η διεξαγωγή του πολέμου έγινε αυτόματη, οι απαιτήσεις της στρατηγικής ελαχιστοποιήθηκαν και τα πάντα στηρίχτηκαν στο χαρτί της αμοιβαίας εξάντλη­ σης· αντίθετα, ο δικός μας πόλεμος, ο οποίος στηρίζεται ολοκλη­ ρωτικά στην κινητικότητα και τους ελιγμούς, προσφέρει τις πε­ ρισσότερες ευκαιρίες να ξεδιπλωθεί το μεγαλύτερο ταλέντο, ακριβώς στον “πόλεμο μικρής κλίμακας"2 Ενώ οι παλιοί στρατηγοί αρνιόνταν να μάθουν τα διδάγματα του εμ­ φυλίου πολέμου, οι υποστηρικτές του “προλεταριακού στρατιωτικού δόγματος” αρνιόνταν να μάθουν οτιδήποτε άλλο. Φιλοδοξούσαν να παράγουν μια εντελώς νέα στρατιωτική θεωρία, με τον ίδιο τρόπο που αργότερα κάποιοι άλλοι στην κομματική ηγεσία ήθελαν να παράγουν “προλεταριακή κουλτούρα” και “προλεταριακή λογοτεχνία" Το “μονα­ δικό στρατιωτικό δόγμα" έλεγαν, πρέπει να ταιριάζει στον επαναστα­ τικό ψυχισμό του προλεταριάτου, θα πρέπει να απορρίπτει την αμυ­ ντική, στατική διάταξη στον πόλεμο και να υιοθετεί τον πόλεμο ελιγ­ μών και τις επιθετικές ενέργειες: μόνο αντιδραστικές, παρακμάζουσες τάξεις προτιμούν τη στρατηγική της άμυνας. Ο ι υποστηρικτές του “στρατιωτικού δόγματος της επίθεσης" γενίκευαν την εμπειρία τους από τον εμφύλιο πόλεμο, στον οποίο κυριαρχούσαν οι γρήγοροι ελιγ­ μοί. Ο Τρότσκι επεσήμανε ότι ο Κόκκινος Στρατός είχε διδαχθεί την τέχνη των ελιγμών από τους Λευκούς, όσο κι αν κάποιοι δήλωναν ότι αποτελούσε α ποκλειστική δημιουργία της επαναστατικής τάξης. Έγραψε στις 24 Ιούλη 1919: Οι νεοφώτιστοι στο μαρξισμό, προσπαθούν να εξάγουν από την - 182-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης επιθετική ψυχολογία του προλεταριάτου, με αυτόματο τρόπο, τη στρατιωτική οργάνωση και την ταξική στρατηγική του. Όμως, αυτό που παραβλέπουν είναι το γεγονός πως η επιθετική ψυχο­ λογία του προλεταριάτου δε συνοδεύεται πάντοτε με τον επαρ­ κή αριθμό... αλόγων ιππικού. Από την άλλη Αυτό που ώθησε τους στρατιωτικούς ηγέτες της αντεπανάστα­ σης να ακολουθήσουν την τακτική των ελαφρών, κινητών αποσπασμάτων και των καλά σχεδιασμένων αντάρτικων "εγχειρημά­ των" ήταν η δυσπιστία απέναντι στις μάζες των εργατών και των αγροτών, η άφθονη εμπειρία που διέθεταν, η επάρκεια σε αξιω­ ματικούς, καθώς και μια σχετικά πλούσια διαθεσιμότητα σε ιππι­ κό. Όπως ο Κόκκινος Στρατός διδάχτηκε τη σημασία των ελιγμών από τους Λευκούς, με τον ίδιο τρόπο οι τελευταίοι δανείστηκαν από τους Κόκκινους μεθόδους προπαγάνδας. Οι στρατηγοί των Λευκών, έχοντας σημειώσει κάποιες επιτυχίες, προχωρούν στην επιστράτευση των αγροτών, ακόμα και των ερ­ γατών, για να συγκροτήσουν έναν αριθμητικά επιβλητικό στρα­ τό, ο οποίος φυσικά θα έχει ελαττωμένη δυνατότητα ελιγμών και κίνησης. ...Μπορούμε να πούμε ότι, όσο παρατείνεται ο εμφύλιος πόλε­ μος, τόσο οι μέθοδοι των δυο πλευρών μοιάζουν περισσότερο μεταξύ τους. Ενόσω εμείς αφιερώνουμε τώρα ιδιαίτερη προσοχή στη δημιουργία ιππικού, ο εχθρός, που εδώ και καιρό έχει ακο­ λουθήσει το παράδειγμά μας εφαρμόζοντας τη μαζική επιστρά­ τευση, έχει αρχίσει να συγκροτεί τα δικά του πολιτικά τμήματα και κέντρα προπαγάνδας και να χρησιμοποιεί τρένα για τον ίδιο σκοπό.3 Ο ι ομοιότητες ανάμεσα στον πόλεμο ελιγμών που χαρακτήρισε το ρώσικο εμφύλιο με το πόλεμο ελιγμών που επικράτησε στον Αμερικάνικο Εμφύλιο, είπε ο Τρότσκι, είναι η απόδειξη ότι οι ελιγμοί δεν έχουν να κάνουν με τη φύση του προλεταριάτου, αλλά με τα χαρακτηριστικά

- 183-

Τόνι Κλιφ της αρένας tto u διεξάγεται ένας τέτοιος πόλεμος.4 Το γεγονός ότι ο Κόκκινος Στρατός είναι όπλο μιας νέας τάξης, δεν υποδηλώνει από μόνο του την εμφάνιση ενός νέου στρατιωτικού δόγματος. Τα στρα­ τιωτικά δόγματα δεν μπορούν να αναχθούν στενά σε πολιτικές θεω­ ρίες: Είπα ότι η πολιτική κυριαρχεί στα στρατιωτικά ζητήματα. Αυτό ισχύει χωρίς αμφιβολία, όμως αν πιστεύει κάποιος ότι η πολιτική μπορεί να αντικαταστήσει' τα στρατιωτικά ζητήματα, τότε κάνει μεγάλο λάθος. Η πολιτική κυριαρχεί πάνω στη λογοτεχνία και την τέχνη, όμως δεν τις αντικαθιστά. Η πολιτική κυριαρχεί με την έννοια ότι αντανακλά την ταξική ιδεολογία - εισχωρεί πα­ ντού και υποχρεώνει τα πάντα, από τα όπλα μέχρι τους στίχους, να υπηρετήσουν την ταξική ιδεολογία. Όμως αυτό δεν σημαίνει ότι, αν κατέχω την πολιτική του προλεταριάτου, γνωρίζω και πώς να φτιάχνω όπλα ή να γράφω στίχους. Αν θέλει κάποιος να κάνει το τελευταίο, χρειάζεται εκπαίδευση και ταλέντο, να γνωρί­ ζει τους νόμους της προσωδίας κλπ. Για να ακολουθήσει κάποιος το στρατιωτικό επάγγελμα, χρειάζεται να γνωρίζει τους νόμους των στρατιωτικών θεμάτων, τη στρατιωτική τεχνική... Τα στρατιωτικά ζητήματα αποτελούν μια ανεξάρτητη σφαίρα, που τροφοδοτείται από τη δημιουργική ανάλυση, τη διερεύνηση και διόρθωση σφαλμάτων, την ανάπτυξη της συσσωρευμένης γνώσης. Και ο Τρότσκι περιγελούσε τους αδαείς, που Πιστεύουν ότι η πολιτική “αντικαθιστά" τα πάντα κι ότι μ' αυτό το φυλακτό στο χέρι, μπορούν να ανοίξουν όλες τις πόρτες.5 Οι ερασιτέχνες της στρατηγικής, που δυσφορούσαν όταν άκουγαν ότι είναι αδαείς κι ότι χρειάζεται να διδαχθούν, ιδιαίτερα από τους μιση­ τούς πρώην τσαρικούς αξιωματικούς, χολώνονταν από τα λόγια του Τρότσκι. Ο Τρότσκι υποστήριζε ότι στο χτίσιμο του Κόκκινου Στρατού οι μπολσεβίκοι συνδύασαν το παλιό με το νέο, την εμπειρία της εργατι­ κής τάξης με τις εμπειρίες και τις παραδόσεις των παλιών στρατών. Σ ’ - 184-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης ένα άρθρο του με τίτλο "Στρατιωτικό Δόγμα ή Ψευδο-Στρατιωτικός Δογματισμός” ιδιαίτερα προσβλητικό για τους οπαδούς της “προλετα­ ριακής στρατηγικής” ο Τρότσκι εξηγούσε ότι στον Κόκκινο Στρατό υπήρχαν από την αρχή σύντροφοι που υποστήριζαν ότι τα πάντα πρέ­ πει να είναι εντελώς καινούργια και διαφορετικά απ’ τον παλιό στρα­ τό. Όμως, σ’ αυτή την “πρωτοτυπία” δεν υπήρχε ψήγμα ουσίας: Οι θορυβώδεις νεωτεριστές στην πραγματικότητα ήταν πλήρως αιχμάλωτοι του παλιού στρατιωτικού δόγματος. Απλά, εκεί που πριν υπήρχε ένα “συν” αυτοί έβαζαν ένα “μείον" Η ανεξαρτησία της σκέψης τους εξαντλούταν σ’ αυτό. Ομως, η αλήθεια ήταν ότι οι μπολσεβίκοι ακολούθησαν έναν εντελώς διαφορετικό δρόμο. Προσπαθήσαμε, ιδιαίτερα στο ξεκίνημα, να χρησιμοποιήσουμε στο έπακρο τις συνήθειες, τις πρακτικές, τη γνώση και τα μέσα του παρελθόντος και δεν μας απασχολούσε διόλου η έκταση που ο νέος στρατός θα διέφερε από τον παλιό στην τυπική οργανωτική και τεχνική έννοια ή αν, αντίθετα, θα έμοιαζε με τον παλιό στρατό. Χτίσαμε ένα στρατό με το ανθρώπινο και τεχνικό υλικό που ήταν διαθέσιμο...6 Όσο λάθος είναι να νομίζει κάποιος ότι «δεν υπάρχει τίποτα νέο κάτω από τον ήλιο» - και στις στρατιωτικές θεωρίες και γενικότερα - άλλο τόσο λάθος είναι να νομίζει ότι όλα είναι απολύτως καινούργια, ότι το παρόν δε συνδέεται με κανένα τρόπο με το παρελθόν. Ο ι υποστηρικτές του προλεταριακού στρατιωτικού δόγματος απλώς γύριζαν ανάποδα τις “αιώνιες αλήθειες” της “στρατιωτικής επι­ στήμης” όμως ο Τρότσκι περιγελούσε αυτές τις “αιώνιες αλήθειες”: Αν εξετάσουμε τον κατάλογο των αιώνιων αληθειών της στρα­ τιωτικής επιστήμης, δε βρίσκουμε πολύ περισσότερα από μερικά αξιώματα και ευκλείδειες αρχές. Τα πλευρά πρέπει να προστα­ τεύονται, πρέπει να εξασφαλίζονται τα κέντρα επικοινωνίας, το χτύπημα πρέπει να κατευθύνεται στο πιο αδύνατο σημείο της παράταξης του εχθρού κλπ. Ολες αυτές οι αλήθειες, με τη γενι­ κότατη διατύπωσή τους, δεν αφορούν μόνο την τέχνη του πολέ­ μου, έχουν πολύ ευρεία εφαρμογή. Ο γάιδαρος που κλέβει βρώ­ - 185-

Τόνι Κλιφ μη από ένα σκισμένο σακί (το πιο αδύνατο σημείο του εχθρού) και που μετά στρέφει τα καπούλια του μακριά από τη μεριά που μπορεί να έρθει ο κίνδυνος, δρα σύμφωνα με τις αιώνιες αρχές της στρατιωτικής επιστήμης. Όμως δε χωρά καμιά αμφιβολία ότι αυτός ο γάιδαρος που μασουλάει βρώμη ποτέ του δεν έχει δια­ βάσει Κλαούζεβιτς... Ο πόλεμος... είναι ένα κοινωνικό και ιστορικό φαινόμενο, το οποίο εμφανίζεται, αναπτύσσεται, αλλάζει τις μορφές του και τε­ λικά θα εξαλειψθεί. Μόνο και μόνο για αυτό το λόγο δεν μπορεί να έχει αιώνιες αλήθειες. Όμως, το υποκείμενο του πολέμου είναι ο άνθρωπος, τον οποίο διακρίνουν συγκεκριμένα ανατομικά και πνευματικά χαρακτηριστικά, από τα οποία προκύπτουν συγκε­ κριμένες πρακτικές και συνήθειες. Ο άνθρωπος δρα σ' ένα συ­ γκεκριμένο και σχετικά σταθερό γεωγραφικό πλαίσιο. Συνεπώς, όλοι οι πόλεμοι, όλων των εποχών και λαών, έχουν αποκτήσει κάποια συγκεκριμένα κοινά χαρακτηριστικά, σχετικά σταθερά, όμως με κανένα τρόπο απόλυτα. Ιστορικά, έχει αναπτυχθεί μια πολεμική τέχνη βασισμένη σε αυτά τα χαρακτηριστικά. Οι μέθοδοι κι οι πρακτικές της αλλάζουν, μαζί με τις κοινωνικές συνθήκες που την καθορίζουν (τεχνολο­ γία, ταξική δομή, μορφές κρατικής εξουσίας).7

Στρατιωτική επιστήμη ή τέχνη; Ό λη η επιχειρηματολογία που πρότειναν οι υποστηρικτές του προλεταριακού στρατιωτικού δόγματος ήταν βασισμένη σε μια λαν­ θασμένη παραδοχή: πίστευαν ότι υπάρχει ή μπορεί να υπάρξει μια στρατιωτική επιστήμη. Στην πραγματικότητα ο πόλεμος, έλεγε ο Τρότσκι, δεν είναι επιστήμη, είναι τέχνη. Δεν υπάρχει κι ούτε έχει υπάρξει ποτέ μια “στρατιωτική επιστή­ μη" Το επάγγελμα του στρατιώτη στηρίζεται σε μια μεγάλη σει­ ρά από επιστήμες, από τη γεωγραφία μέχρι την ψυχολογία. Ένας σπουδαίος στρατιωτικός διοικητής πρέπει αναγκαστικά να κατέ­ χει τα βασικά στοιχεία πολλών επιστημών... Ο πόλεμος στηρίζε­ ται σε πολλές επιστήμες, αλλά από μόνος του δεν είναι επιστήμη, είναι μια πρακτική τέχνη, μια δεξιότητα... Ο πόλεμος δεν μπορεί να αναχθεί σε επιστήμη εξαιτίας της ίδιας -186-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης της φύσης του, ακριβώς όπως δεν μπορούν να αναχθούν σε επι­ στήμες η αρχιτεκτονική, το εμπόριο ή η εργασία ενός κτηνία­ τροί)... Αυτό που αποκαλείται θεωρία του πολέμου ή στρατιωτι­ κή επιστήμη δεν είναι ένα σύνολο επιστημονικών νόμων που εξηγούν αντικειμενικά φαινόμενα. Είναι ένα σύνολο πρακτικών διαδικασιών, μεθόδων προσαρμογής και δεξιοτεχνών, που υπα­ κούν σε ένα συγκεκριμένο καθήκον: τη συντριβή του εχθρού." Ο Φρούνζε κι οι φίλοι του υποστήριζαν ότι η προλεταριακή στρατιω­ τική επιστήμη πηγάζει από το μαρξισμό. Ωστόσο, ένας τέτοιος ισχυρι­ σμός αποτελούσε ταυτόχρονα και υπερβολική τιμή και μεγάλη προ­ σβολή για το μαρξισμό, επειδή το μετέτρεπε σε μια υπεριστορική επι­ στήμη: Ο ι απόπειρες να ανακηρυχτεί ο μαρξισμός ως η μέθοδος όλων των επιστημών και τεχνών, συχνά χρησιμοποιείται ως προκά­ λυμμα μιας πεισματικής αποστροφής για αναζήτηση νέων γνω­ στικών πεδίων: στο κάτω-κάτω είναι πολύ ευκολότερο να κατέ­ χεις ένα πασπαρτού, δηλαδή ένα κλειδί που ανοίγει όλες τις πόρ­ τες κι όλες τις κλειδαριές, από το να μελετάς λογιστική, στρατιω­ τικά ζητήματα και τόσα άλλα... Αυτός είναι ο μεγαλύτερος κίν­ δυνος, όταν κάποιοι προσπαθούν να προσδώσουν τόσο απόλυ­ το χαρακτήρα στη μαρξιστική μέθοδο... Ο μαρξισμός μπορεί να εφαρμοστεί με μεγάλη επιτυχία ακόμα και στην ιστορία του σκακιού. Ομως, είναι αδύνατο να μάθεις να παίζεις σκάκι με μαρξιστικό τρόπο. Με τη βοήθεια του μαρξι­ σμού μπορούμε να δείξουμε ότι κάποτε υπήρχε μια αριστοκρα­ τία τύπου Ομπλόμοφ [ένας χαρακτήρας του Πούσκιν ΣτΜ) τό­ σο οκνηρή που βαριόταν ακόμα και να παίζει σκάκι και ότι αργό­ τερα, με την ανάπτυξη των πόλεων, εμφανίστηκαν διανοούμενοι κι έμποροι, που για να γυμνάσουν το μυαλό τους άρχισαν να παίζουν σκάκι. Και σήμερα, στη χώρα μας, οι εργάτες πάνε σε σκακιστικές λέσχες. Οι εργάτες παίζουν σκάκι, γιατί ανέτρεφαν εκείνους που κουβαλούσαν στην πλάτη τους. Ολα αυτά μπορεί να τα εξηγήσει ο μαρξισμός θαυμάσια. Κάποιος μπορεί να αποτυπώσει ολάκερη την πορεία της ταξικής πάλης από την οπτική γωνία της ανάπτυξης του σκακιού. Υποθέτω ότι κάποιος άλλος θα μπορούσε να γράψει, στηριγμένος στη μέθοδο του Μαρξ, ένα - 187-

Τόνι Κλιφ έξοχο βιβλίο για την ιστορία του σκακιού. Ωστόσο, είναι απολύτως αδύνατο να μάθει να παίζει σκάκι “σύμφωνα με τον Μαρξ” όπως είναι αδύνατο να διεξάγει πόλεμο “σύμφωνα με τον Μαρξ? Το λυπηρό με τα αυτοδίδακτα ή ημιμαθή στρατιωτικά στελέχη που κήρυτταν το “προλεταριακό στρατιωτικό δόγμα" ήταν ότι προσπα­ θούσαν αγχωμένα να είναι “πρωτότυποι” Τα διέκρινε η έντονη επιθυμία να πουν “κάτι καινούργιο" Μοιάζουν με κά­ ποιον που, επειδή εκτιμά τους πρωτότυπους ανθρώπους, βάζει στον εαυτό του το καθήκον να γίνει ένα πρωτότυπο άτομο: φυσι­ κά μια τέτοια προσπάθεια δεν καταλήγει σε τίποτα περισσότερο από τα πιο θλιβερά μαϊμουδίσματα.10 Ο Τρότσκι δεν μασούσε τα λόγια του ούτε έπαιρνε υπόψη τις ευαισθη­ σίες των μελών της Στρατιωτικής Αντιπολίτευσης, όμως τα επιχειρή­ ματα του δεν έπεισαν πολλούς από τους πρώην υπαξιωματικούς, πα­ λιούς μπολσεβίκους που διοικούσαν πια μεγάλες στρατιωτικές μονά­ δες. Απλά, τους έκανε πιο άκαμπτους. Η οξύτητά του τους προσέβα­ λε. Για εκείνους, η ρηχότητα κι η ασάφεια του “μοναδικού στρατιωτι­ κού δόγματος” αποτελούσε πηγή συναισθηματικής δύναμης παρά αδυναμία. Όπως αναφέραμε, για τον Φρούνζε και τους ομοϊδεάτες του, η επιθετικότητα αποτελούσε το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της προλετα­ ριακής στρατιωτικής στρατηγικής. Πάνω σ’ αυτό, ο Τρότσκι σχολιάζει: Η απόπειρα να οικοδομηθεί μια ολόκληρη θεωρία πάνω σ' αυτό το θεμέλιο γίνεται ακόμα πιο μονόπλευρη αν ληφθεί υπόψη το γεγονός ότι στην εποχή πριν από τον παγκόσμιο πόλεμο, τη στρατηγική της επίθεσης τη διατύπωσαν και την ανέπτυξαν τα κάθε άλλο παρά επαναστατικά γενικά επιτελεία και οι στρατιω­ τικές ακαδημίες σχεδόν όλων των μεγάλων κρατών της Ευρώ­ πης. Σε αντίθεση με αυτά που γράφει ο σύντροφος Φρούνζε, η επίθεση ήταν (και τυπικά παραμένει και σήμερα) το επίσημο δόγμα της Γαλλικής Δημοκρατίας." Σε κάθε περίπτωση, ήταν λάθος η μηχανιστική αντιπαράθεση της επι­ - 188-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης θετικής στρατηγικής στην αμυντική. Αυτό που χρειαζόταν ήταν η κα­ τανόηση της διαλεκτικής σχέσης ανάμεσα στις δυο στρατηγικές: Και είναι ακριβώς σε έναν πόλεμο ελιγμών που η διάκριση ανά­ μεσα στην άμυνα και την επίθεση σχεδόν εξαλείφεται. Έτσι, στη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου: Ενόσω περνούσαμε στην επίθεση σ' ένα μέτωπο, που τη δεδομέ­ νη στιγμή το θεωρούσαμε, για λόγους στρατιωτικούς ή πολιτι­ κούς, το πιο σημαντικό, αδυνατίζαμε άλλα μέτωπά μας, θεωρώ­ ντας ότι σ' αυτά πρέπει να παραμείνουμε στην άμυνα ή και να υποχωρήσουμε. Όμως, βλέπετε, αυτό που αποδεικνύει το παρα­ πάνω είναι ακριβώς το γεγονός - και είναι πολύ παράξενο το ότι παραβλέπεται! - πως στα γενικότερα επιχειρησιακά μας σχέδια η άμυνα ήταν αναπόσπαστα δεμένη με την επίθεση. ...Υπάρχουν στρατηγικές υποχωρήσεις λόγω της προσπάθειας είτε να παραμείνει ανέπαφο το ανθρώπινο δυναμικό είτε να πε­ ριοριστεί η έκταση του μετώπου ή για να τραβηχτεί ο εχθρός πιο μακριά [από τις βάσεις του ΣτΜ) ώστε να μπορέσουμε να τον συντρίψουμε πιο εύκολα. Κι αν η στρατηγική υποχώρηση είναι κάτι αποδεκτό, τότε είναι λάθος να ανάγουμε όλη τη στρατηγική στην επίθεση.12 Ο Φρούνζε, ο Μπουντιένι κι οι υπόλοιποι, υποστήριζαν ότι ο προλε­ ταριακός χαρακτήρας των ηγετών του Κόκκινου Στρατού τους επέτρεπ ε να επιδεικνύουν πολύ μεγαλύτερη πρωτοβουλία από τους στρατιωτικούς ηγέτες των καπιταλιστικών στρατών στη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου και τούτο αποδείκνυε την ανωτερότη­ τα της “προλεταριακής στρατιωτικής στρατηγικής" Ο Τρότσκι αντα­ πάντησε: Ο σύντροφος Μπουντιένι απέδωσε το στατικό χαρακτήρα του ιμπεριαλιστικού πολέμου στην απουσία μεγάλης πρωτοβουλίας, στην αναποφασιστικότητα των ηγετών. "Δεν υπήρχε διοικητής με μεγαλοφυΐα!”.. Κατά τη γνώμη μου, αυτή η εξήγηση είναι λά­ θος. Η ουσία της υπόθεσης είναι ότι ο ιμπεριαλιστικός πόλεμος δεν ήταν ένας πόλεμος στρατών αλλά ένας πόλεμος εθνών και - 189-

Τόνι Κλιφ μάλιστα των πλουσιότερων εθνών, με μεγάλους πληθυσμούς και άφθονα υλικά μέσα. Ήταν ένας πόλεμος μέχρι θανάτου. Η κάθε αντίπαλη πλευρά έβρισκε μια απάντηση για κάθε χτύπημα που δεχόταν. Κάθε κενό είχε καλυφτεί. Το μέτωπο σταθεροποιήθηκε συστηματικά και από τις δυο πλευρές: η κάθε μια συσσώρευσε πυροβολικό, βλήματα, άνδρες σε απίστευτο αριθμό. Ο σκοπός, λοιπόν, ξεπερνούσε τα όρια της στρατηγικής. Ο πόλεμος μετα­ μορφώθηκε σε μια εντονότατη σύγκριση ισχύος της μιας πλευ­ ράς απέναντι στην άλλη, προς κάθε κατεύθυνση. Ούτε η αερο­ πορία ούτε τα υποβρύχια, τα τανκς ή το ιππικό μπορούσαν από μόνα τους να επιφέρουν το αποφασιστικό πλεονέκτημα: λει­ τουργούσαν μόνο σαν μέσα βαθμιαίας εξάντλησης του αντιπά­ λου και με στόχο να διαπιστωθεί σε ποια κατάσταση βρισκόταν: στεκόταν ακόμα στα πόδια του ή ήταν έτοιμος να καταρρεύσει; Επρόκειτο για έναν πόλεμο φθοράς, με την κυριολεκτική σημα­ σία της λέξης, κατά τον οποίο η επίθεση δε διαδραμάτιζε αποφα­ σιστικό, αλλά μόνο βοηθητικό ρόλο.13 Η τάση του Φρούνζε και των ομοϊδεατών του να ανάγουν την εμπειρία του εμφυλίου πολέμου σε δόγμα ήταν ιδιαιτέρως επιζήμια. Ο ι Κόκκι­ νοι διοικητές δεν απέφυγαν την παγίδα στην οποία πέφτουν οι επιτυ­ χημένοι στρατηγοί - να βλέπουν τον επόμενο πόλεμο με τους όρους του προηγούμενου: Το εγχείρημα να οριστούν ως νόμοι και να αναχθούν σε δόγμα εκείνα τα χαρακτηριστικά της στρατηγικής και της τακτικής του Κόκκινου Στρατού που επικράτησαν στην πρόσφατη περίοδο, μπορεί να προκαλέσει μεγάλη ζημιά ή και να αποδειχτεί μοιραίο. Είναι δυνατόν να πούμε προκαταβολικά ότι οι επιχειρήσεις του Κόκκινου Στρατού στην Ασία - αν πρόκειται να εκδηλωθούν εκεί - εξ ανάγκης θα χαρακτηρίζονται έντονα από το στοιχείο του ελιγμού. Το ιππικό θα κληθεί να παίξει τον πιο σημαντικό ρόλο και σε κάποιες περιπτώσεις το μοναδικό ρόλο. Ωστόσο, από την άλλη πλευρά, δεν μπορεί να υπάρξει αμφιβολία για το ότι οι στρατιωτικές επιχειρήσεις στο δυτικό θέατρο θα είναι πολύ περισσότερο οροθετημένες. Επιχειρήσεις που διεξάγονται σε έδαφος πιο πυκνοκατοικημένο και με διαφορετική εθνική σύνθε­ ση, με υψηλότερη αναλογία στρατιωτών ως προς μια συγκεκρι­ - 190-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης μένη έκταση, αναμφίβολα θα επέβαλαν έναν πιο στατικό χαρα­ κτήρα στον πόλεμο και σε κάθε περίπτωση θα περιόριζαν την ελευθερία ελιγμών σε πολϋ στενότερα πλαίσια.14

Η περίπτωση του Τουχατσέφσκι Ο Τουχατσέφσκι, ο πιο ταλαντούχος στη Στρατιωτική Αντιπολί­ τευση, επέμενε πιο εμφατικά από όλους τους άλλους στην άποψη πως το ιδιαίτερο προλεταριακό στρατιωτικό δόγμα διαποτίζει τη στρατη­ γική, την τακτική και την οργάνωση του στρατού. Έχοντας μια πιο μο­ ντέρνα αντίληψη από τους συναδέλφους του, ο Τουχατσέφσκι θεω­ ρούσε ότι το μέλλον της επίθεσης - η οποία έπαιζε τόσο κρίσιμο ρόλο στην “προλεταριακή στρατιωτική στρατηγική” - βρίσκεται στη συνερ­ γασία μεγάλων σχηματισμών τανκς και θωρακισμένων οχημάτων με τις αεροπορικές δυνάμεις. Το επιθετικό δόγμα του είχε σχέση με την ιδέα ότι η αποστολή του Κόκκινου Στρατού είναι η μεταφορά της επα­ νάστασης σε άλλες χώρες. Ο Τουχατσέφσκι ήταν ιδιαίτερα επηρεα­ σμένος από τη ναπολεόντεια παράδοση της “επανάστασης απ’ τα έξω” Ο πόλεμος με την Πολωνία, παρόλο που απέτυχε, συνέχισε να τροφοδοτεί τον ενθουσιασμό του Τουχατσέφσκι για εξαγωγή της επα­ νάστασης με τις ξιφολόγχες. Στις 18 Ιούλη του 1920, στην κορύφωση δηλαδή της πολωνικής εκστρατείας, ο Τουχατσέφσκι έγραψε στον Ζινόβιεφ, πρόεδρο της Κομμουνιστικής Διεθνούς, για τις νέες ιδέες του: Λαμβάνοντας υπόψη το αναπόφευκτο ξέσπασμα του παγκόσμι­ ου εμφυλίου πολέμου στο κοντινό μέλλον, είναι αναγκαίο να δη­ μιουργήσουμε το Γενικό Επιτελείο της Κομιντέρν... Για να αποφύγουμε τις δυσκολίες και την ανωριμότητα από τις οποίες υποφέραμε κατά τη δημιουργία του Κόκκινου Στρατού μας, είναι αναγκαίο να επεξεργαστούμε προκαταβολικά ένα σχέ­ διο για την κινητοποίηση της εργατικής τάξης. Οι εργάτες κόκκι­ νοι αξιωματικοί πρέπει να εκπαιδευτούν από τώρα, τόσο οι ση­ μαντικότεροι επικεφαλής των στρατιωτικών επιχειρήσεων, όσο και το επιτελικό προσωπικό πρέπει να ετοιμαστούν από πριν... Είναι ουσιώδες για μας στη Σοβιετική Ρωσία να ανοίξουμε μια -191 -

Τόνι Κλιφ σειρά στρατιωτικές σχολές και ακαδημίες του γενικού επιτελείου για την εκπαίδευση επιτελικού προσωπικού προερχόμενου από κομμουνιστές κι εργάτες όλων των εθνών, στη γλώσσα τους. Πιστεύω ότι η κατάσταση δεν επιτρέπει την οποιαδήποτε καθυ­ στέρηση σ' αυτήν την προσπάθεια.15 Ο Τρότσκι ανταπάντησε: ΙΟ Τουχατσέφσκι| γράψει ότι έχει ψτάσει η ώρα η Κομιντέρν να στήσει ένα διεθνές γενικό επιτελείο. Τίποτα λιγότερο και τίποτα περισσότερο! Τι είναι αυτό; Η Κομμουνιστική Διεθνής είναι μια πολιτική οργάνωση που ενώνει τα εθνικά κομμουνιστικά κόμμα­ τα. Πότε έγινε δυνατή η δημιουργία της Διεθνούς; Όταν δίπλα στο ρώσικο κόμμα εμφανίστηκαν το γερμανικό και άλλα κομ­ μουνιστικά κόμματα. Λοιπόν, πότε θα γίνει δυνατή η ίδρυση ενός διεθνούς γενικού επιτελείου; Όταν δίπλα στην κυβέρνηση του ρώσικου προλεταριάτου, εγκαθιδρυθούν κι άλλες προλετα­ ριακές κυβερνήσεις. Τότε και μόνο τότε θα μπορούμε να μιλάμε στα σοβαρά για τη δυνατότητα δημιουργίας ενός κοινού γενικού επιτελείου, με τη στρατιωτική έννοια του όρου. Ξέρετε, όμως, αυ­ τή η αναγκαία προϋπόθεση δεν έχει ακόμα υλοποιηθεί! Πολύ περισσότερο που επί του παρόντος, υπογράμμιζε ο Τρότσκι, η πολιτική του ρώσικου και των άλλων κομμουνιστικών κομμάτων δε στηρίζεται στην επίθεση αλλά στην άμυνα: Αυτή την περίοδο βρισκόμαστε στη φάση της υποχώρησης και της προετοιμασίας. Τι άλλο είναι οι παραχωρήσεις μας στους ξέ­ νους καπιταλιστές; Η αναγνώριση των τσαρικών χρεών; Μήπως άραγε αποτελούν στοιχεία μιας επίθεσης; Όχι, αποτελούν στοι­ χεία συμβιβασμού και προετοιμασίας... Αν τώρα βρισκόμασταν σε θέση να αναλάβουμε μια επίθεση, δε θα αναγνωρίζαμε τα τσα­ ρικά χρέη. Παραχωρήσεις, Νέα Οικονομική Πολιτική, αναγνώρι­ ση των τσαρικών χρεών και, παράλληλα μ' όλα αυτά, επιθετικός πόλεμος: πράγματι, θα γελάσει και το παρδαλό κατσίκι... Τι κάνουμε τώρα στο στρατιωτικό τομέα; Εφαρμόζουμε μια γενικευμένη αποστράτευση. Είναι πραγματικά εντυπωσιακό το πόσο ασυνεπής είναι η σκέψη μερικών συντρόφων... Αποστρατεύουμε τις δυνάμεις μας, γιατί προς το παρόν δεν πρό­ -192-

Τρότσκι 1917-1923: Το ζίψος της επανάστασης κειται να πολεμήσουμε και συνεπώς δε σκοπεύουμε να εξαπολύ­ σουμε επίθεση. Αυτό λέμε στους εργάτες και τους αγρότες: προς το παρόν δεν είμαστε σε πόλεμο, δεν υπάρχουν μέτωπα, δεν πρόκειται να επιτεθούμε σε κανέναν, γι' αυτό προχωράμε στην αποστράτευση.16 Ούτε η πολιτική της Κομιντέρν χαρακτηριζόταν από το στοιχείο της επίθεσης: Η ιδέα του επαναστατικού επιθετικού πολέμου μπορεί να συνδε­ θεί με την ιδέα μιας διεθνούς προλεταριακής επίθεσης. Ομως, εί­ ναι αυτό το τωρινό σύνθημα της Κομιντέρν; Οχι. Έχουμε προβά­ λει και συνεχίζουμε να στηρίζουμε την ιδέα του ενιαίου εργατι­ κού μετώπου, της κοινής δράσης ακόμα και με τα κόμματα της Δεύτερης Διεθνούς που δε θέλουν την επανάσταση - στη βάση της υπεράσπισης των σημερινών ζωτικών συμφερόντων του προλεταριάτου, επειδή απειλούνται από την επιθετικότητα της αστικής τάξης. Προφανώς, η αντίθεση στην επίθεση δεν πρέπει να αποκτά δογματικό χαρακτήρα: Ομως δεν μπορούμε στα σίγουρα να αποκηρύσσουμε γενικά την ιδέα της πολιτικής επίθεσης; Φυσικά και όχι! Δεν έχουμε την πα­ ραμικρή πρόθεση να αποκηρύξουμε την παγκόσμια προλεταρια­ κή επανάσταση και την ανατροπή της αστικής τάξης σε διεθνές επίπεδο. Αν αποκηρύτταμε την επαναστατική επίθεση, θα ήμα­ σταν προδότες, όπως είναι οι κύριοι της Δεύτερης και της "Δυό­ μισι” Διεθνούς. Αγαπητοί σύντροφοι, δεν αποκηρύττουμε τίπο­ τα, όμως όλα έχουν την ώρα τους. Χωρίς την επίθεση, η νίκη εί­ ναι αδύνατη. Ομως, μόνο ένας αφελής θα υπέθετε ότι η επανα­ στατική πολιτική περιορίζεται στο σύνθημα “Εμπρός”!17 Ακόμα περισσότερο, υποστήριζε ο Τρότσκι, η κοινωνική σύνθεση του Κόκκινου Στρατού έκανε το δόγμα της επίθεσης μια σκέτη ανοησία: το να εκπαιδεύεις τον Κόκκινο Στρατό, που στη σύνθεσή του δεσπόζουν οι αγρότες, για έναν επιθετικό πόλεμο που θα στηρίξει την παγκόσμια προλεταριακή επανάσταση ήταν η απόλυτη φαντασιοπληξία. -193-

Τόνι Κλιψ Η υιοθέτηση, επίσης, του ναπολεόντειου επιθετικού δόγματος θα απέβαινε καταστροφική για τον Κόκκινο Στρατό. Καταρχήν, η Γαλλία των αρχών του 19ου αιώνα ήταν η πιο πολιτισμένη και προηγμένη χώ­ ρα της ηπείρου, ενώ η Ρωσία ήταν μια από τις πιο καθυστερημένες χώ­ ρες της Ευρώπης. Δεύτερον, ο ρόλος του προλεταριάτου ως υποκειμέ­ νου της ιστορίας δεν ταιριάζει καθόλου με την “επανάσταση απ’ τα έξω” η οποία επιβάλλεται από ένα στρατό εισβολής. Το προλεταριάτο πρέπει να παίζει ενεργό ρόλο στη δική του επανάσταση- στους ναπο­ λεόντειους κατακτητικούς πολέμους, η μάζα του πληθυσμού έπαιζε ένα σχετικά παθητικό ρόλο.

Η ένοπλη πολιτοφυλακή Η αντίθεση στο μόνιμο στρατό κι η υποστήριξη της αντικατάστα­ σής του από τη λαϊκή πολιτοφυλακή ανήκε στη παράδοση του μαρξι­ στικού κινήματος και των μπολσεβίκων. Για παράδειγμα ο Λένιν, στα “Γράμματα από Μ ακριά” που έγραψε στην Ελβετία το Μάρτη του 1917, καλούσε στη συγκρότηση μιας εργατικής πολιτοφυλακής, η οποία πρέπει, καταρχήν, να αγκαλιάσει όλο το λαό, να γίνει μια μαζική οργάνωση καθολικού χαρακτήρα, πρέπει πράγματι να δεχθεί το σύνολο του αρτιμελούς πληθυσμού και των δυο φύλων· δεύτε­ ρον, πρέπει να συνδυάζει όχι μόνο καθαρά αστυνομικές λειτουρ­ γίες, αλλά και γενικότερες κρατικές λειτουργίες μαζί με στρατιω­ τικ ές και με τον έλεγχ ο της κοινω νικής παραγωγής και διανομής." Στις 20 Απρίλη (3 Μάη) του 1917 ο Λένιν έγραψε: «Ο ι εργάτες δε θέ­ λουν ένα στρατό που στέκεται χωριστά από το λαό. Αυτό που θέλουν είναι εργάτες και στρατιώτες να συγχωνευτούν σε μια πολιτοφυλακή που θα αποτελείται από όλο το λαό».19 Δυστυχώς, η πολιτοφυλακή δεν ήταν εφικτή στις συνθήκες της Ρωσίας μετά τον Οκτώβρη του 1917. Πρώτον, η εργατική τάξη αποτε­ λούσε μια μικρή μειοψηφία του πληθυσμού κι αν ο στρατός αποτελεί-194-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης το από πολιτοφυλακές που συγκροτούνταν σε τοπικό επίπεδο, τότε η συντριπτική πλειοψηφία των μονάδων του θα ήταν αποκλειστικά αγροτικές στη σύνθεσή τους. Κάτι τέτοιο θα συνιστούσε άρνηση του ηγετικού ρόλου του προλεταριάτου και θα έκανε τις στρατιωτικές μο­ νάδες ασταθείς και αναξιόπιστες. Δεύτερον, το καθυστερημένο σύστη­ μα μεταφορών της Ρωσίας θα έκανε αδύνατη την έγκαιρη μετακίνηση των μονάδων της πολιτοφυλακής στα μέτωπα. Ο καθυστερημένος χα­ ρακτήρας της Ρωσίας υπαγόρευσε στον Κόκκινο Στρατό μορφές ορ­ γάνωσης παραπλήσιες με αυτές του τσαρικού στρατού. Η διαφορά ανάμεσα στους δυο στρατούς δε βρισκόταν τόσο στη δομή τους, όσο στην πολιτική και κοινωνική ηγεσία τους και στην προοπτική για την οποία δρούσαν. Όμως ο Τρότσκι ποτέ δεν έχασε από τα μάτια του το όραμα της μετάβασης στο σύστημα της πολιτοφυλακής. Το Όγδοο Συνέδριο του κόμματος (Μάρτης 1919) υιοθέτησε τις θέσεις του Τρότσκι για τη με­ τάβαση στην πολιτοφυλακή και το Ένατο Συνέδριο (Μ άρτης 1920) επιβεβαίωσε αυτήν την απόφαση. Ο ι “Θέσεις για τη μετάβαση στο σύ­ στημα της πολιτοφυλακής” γραμμένες από τον Τρότσκι στις 28 Φ λε­ βάρη 1920, δηλώνουν: Στη σημερινή μεταβατική περίοδο και για όσο αυτή διαρκέσει, πρέπει να αντιστοιχεί ένας τρόπος οργάνωσης των ενόπλων μας δυνάμεων, που θα εξασφαλίζει την αναγκαία στρατιωτική εκπαί­ δευση του εργαζόμενου λαού με τη μικρότερη δυνατή απόσπαση από την παραγωγική εργασία. Αυτό το σύστημα μπορεί να είναι μόνο μια Κόκκινη Πολιτοφυλακή των Εργατών και των Αγρο­ τών, η οποία θα συγκροτείται σε εδαφική βάση ... Η εδαφική κατανομή των μονάδων της πολιτοφυλακής (συνταγ­ μάτων, ταξιαρχιών, μεραρχιών) πρέπει να συμπίπτει με την εδα­ φική διάταξη της βιομηχανίας, ούτως ώστε τα βιομηχανικά κέ­ ντρα, μαζί με τις αγροτικές περιφέρειες που τα περιβάλλουν και συνδέονται με αυτά, να αποτελούν τη βάση των μονάδων της πολιτοφυλακής. Ο άμεσος στόχος ήταν η σταδιακή μετάβαση προς το σύστημα της πο­ - 195-

Τόνι Κλιφ λιτοφυλακής: Καθώς ο Κόκκινος Στρατός προχωράει σε αποστράτευση, τα κα­ λύτερα στελέχη του πρέπει να κατανεμηθούν τοπικά με τον πιο κατάλληλο τρόπο, δηλαδή πρέπει να είναι προσαρμοσμένα στις τοπικές συνθήκες παραγωγής και τρόπους ζωής, ώστε να εξα­ σφαλίσουν την ύπαρξη ενός μηχανισμού έτοιμου να διαχειριστεί τις μονάδες πολιτοφυλακής.. ...Η μετάβαση στο σύστημα της πολιτοφυλακής πρέπει αναγκα­ στικά να αποτελέσει μια σταδιακή διαδικασία, η οποία θα συμ­ βαδίζει με τη στρατιωτική και διεθνή διπλωματική κατάσταση της Σοβιετικής Δημοκρατίας...” Το πρόγραμμα της μετάβασης σ’ ένα σύστημα πολιτοφυλακής προκάλεσε έντονες κριτικές, ιδιαίτερα εκ μέρους των στρατιωτικών ειδικών. Ένας από αυτούς ήταν κι ο στρατηγός Σβέτσιν, καθηγητής της Στρα­ τιωτικής Ακαδημίας και συγγραφέας ενός βασικού εγχειριδίου στρα­ τηγικής. Ο Τρότσκι υπεράσπισε την επαναστατική παράδοση της πο­ λιτοφυλακής απέναντι στη συντηρητική κριτική του Σβέτσιν. Σε ένα άρθρο με τίτλο “Το Πρόγραμμα της Πολιτοφυλακής κι ο Ακαδημαϊ­ κός Κριτικός του" με ημερομηνία 5 Αυγούστου 1919, ο Τρότσκι έγρα­ φε: Αν ο καθηγητής Σβέτσιν θεωρεί ότι το κομμουνιστικό κόμμα πή­ ρε την εξουσία με σκοπό να αντικαταστήσει τον τρίχρωμο στρα­ τώνα [η τσαρική σημαία ήταν τρίχρωμη) με έναν κόκκινο, αυτό σημαίνει ότι δεν έχει κατανοήσει πολύ καλά το πρόγραμμά του [του κομμουνιστικού κόμματος)... Το επιχείρημα ότι στο σύστημα της πολιτοφυλακής η διοίκηση δε θα απολαμβάνει το κύρος που της αρμόζει, βγάζει μάτι με την πολιτική του τυφλότητα. Μήπως το κύρος της τωρινής διοίκη­ σης του Κόκκινου Στρατού εδραιώθηκε στους στρατώνες: Σήμε­ ρα, το κύρος ενός διοικητή δεν πηγάζει από τη θεσπισμένη ύπνωση του στρατώνα, αλλά από το κύρος της σοβιετικής εξου­ σίας και του κομμουνιστικού κόμματος. Ο καθηγητής Σβέτσιν απλά αγνοεί την επανάσταση και τη μεγάλη πνευματική ανύψω­ ση που έχει επιφέρει στον εργαζόμενο άνθρωπο. Για αυτόν, ο - 196-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης αδαής, μεθυσμένος και παραμορφωμένος από τον Καθολικισμό μισθοφόρος που υπηρέτησε στο στρατό του Βαλενστάιν, ο Πα­ ρισινός τεχνίτης που με την ηγεσία δημοσιογράφων και δικηγό­ ρων κατέστρεψε το 1789 τη Βαστίλη, ο εργάτης της Σαξονίας, μέλος του Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος (της Γερμανίας] στην περίοδο του ιμπεριαλιστικού πολέμου και ο Ρώσος προλετάριος που πήρε την εξουσία για πρώτη φορά στην ιστορία - όλοι αυτοί δεν είναι για τον καθηγητή Σβέτσιν τίποτα περισσότερο από κρέας για τα κανόνια, που πρέπει να υποστούν την εξαντλητική προετοιμασία του στρατώνα. Όμως κάτι τέτοιο δεν αποτελεί πα­ ρωδία της ιστορίας της ανθρωπότητας: Η επαναστατική πνευματική ανάπτυξη των μαζών θα αποτελέσει το θεμέλιο της πολιτοφυλακής και της κομμουνιστικής κοινωνικής τάξης πραγμάτων: Η ανάπτυξη της κομμουνιστικής τάξης πραγμάτων θα βαδίζει παράλληλα με την εξύψωση του πνευματικού επιπέδου των πλατύτερων μαζών. Αυτό που το κόμμα πρόσφερε στο παρελ­ θόν σε ένα προχωρημένο τμήμα των εργατών, θα το προσφέρει τώρα η ίδια η κοινωνική οργάνωση, με όλες τις εσωτερικές σχέ­ σεις της, σε όλο και πιο πλατιά στρώματα. Αν, απ' αυτήν την άποψη, το κόμμα “αντικατέστησε" το στρατώνα, προσψέροντας στα μέλη του την απαιτούμενη συνοχή και το πνεύμα της αυτο­ θυσίας μέσα στο συλλογικό αγώνα, η κομμουνιστική κοινωνία θα είναι ικανή να κάνει το ίδιο σε ασύγκριτα μεγαλύτερο βαθμό και υψηλότερο επίπεδο. Το συλλογικό πνεύμα είναι, με την ευρύτε­ ρη έννοια, το πνεύμα του κολεκτιβισμού. Αυτό το πνεύμα δεν καλλιεργείται μόνο στους στρατώνες αλλά και στα καλά οργα­ νωμένα σχολεία, ιδιαίτερα αυτά που συνδέονται με την εργασία. Δυναμώνει από τη συνεργατική αρχή της εργασίας. Από την πλατιά, οργανωμένη ενασχόληση με τα αθλήματα... Η πολιτο­ φυλακή θα είναι απείρως πιο πλούσια σε "συλλογικό” πνεύμα και θα είναι ένα πνεύμα πολύ υψηλότερης ποιότητας από αυτό των συνταγμάτων, που καλουπώνονται στους στρατώνες.11 Ωστόσο, το όραμα του Τρότσκι για την αντικατάσταση του μόνιμου στρατού από την πολιτοφυλακή δεν επρόκειτο να πραγματοποιηθεί. - 197-

Τόνι Κλιφ Ο ι αγροτικές ταραχές του 1920 και 1921 εμπόδισαν τη μετάβαση σ’ ένα στρατό οργανωμένο εδαφικά. Ο Τρότσκι εξήγησε αυτήν την πραγματικότητα καθαρά, σε μια ομιλία του τον Φλεβάρη του 1921: Ας πάρουμε την εδαφική αρχή. Έχει και θετικές και αρνητικές πτυχές. Ομως, πρέπει να εξετάζονται σε σχέση με τη δεδομένη κατάσταση. Αν στην οικονομική μας οικοδόμηση είχαμε κατα­ κτήσει ένα επίπεδο όπου οι εργάτες και οι αγρότες τρέφονταν επαρκώς, οι αγρότες διέθεταν επαρκείς ποσότητες καρφιών, υφάσματος και άλλων αγαθών, τότε η εδαφική αρχή για μας θα είχε μόνο θετικές πτυχές... Ομως, αν σε μια συγκεκριμένη περιο­ χή υπάρχει ανταγωνισμός, αντιπαλότητα, αυτή η συνοχή μπορεί να στραφεί ενάντια στην κυβέρνηση. Στις αγροτικές περιφέρειες όπου εκδηλώνονται ανταρσίες, στις οποίες συμμετέχει ένα σημα­ ντικό τμήμα των αγροτών, αγρότες που υποφέρουν από φτώχεια και στερήσεις, μια τέτοια συνοχή μπορεί να στραφεί ενάντια στο στρατιωτικό σύστημα - κι όχι μόνο σε ένα σύστημα πολιτοφυλα­ κής, αλλά σε κάθε σύστημα. Ολα αυτά πρέπει να τα λάβουμε υπόψη. Το συμπέρασμα του Τρότσκι ήταν ότι για τη μετάβαση στο σύστημα της πολιτοφυλακής απαιτούταν ιδιαίτερη προσοχή: Το όλο πρόβλημα έγκειται στο βαθμό με τον οποίο θα προχωρή­ σουμε στο σύστημα της πολιτοφυλακής. Θα πούμε δηλαδή ότι πρέπει να απενεργοποιήσουμε σαράντα ή πενήντα μεραρχίες αφήνοντας δέκα ή είκοσι ενεργές, ενώ την ίδια στιγμή βάζουμε μπροστά τη συγκρότηση τεσσάρων ή πέντε μεραρχιών πολιτο­ φυλακής; Μ’ αυτόν τον τρόπο τίθεται πρακτικά το ζήτημα. Πι­ στεύω ότι πρέπει να ξεκινήσουμε από το μίνιμουμ... Αρα, πρέπει να ξεκινήσουμε με τη συγκρότηση τριών ή πέντε μεραρχιών; Πι­ στεύω ότι το πιο σωστό θα ήταν να ξεκινήσουμε με τρεις: στην Πετρούπολη, τη Μόσχα και τα Ουράλια... Πρέπει να πάρουμε σαν βάση τρεις περιοχές, τις πιο ευνοϊκές, με το μεγαλύτερο πο­ σοστό εργατών.22 Το Δέκατο Συνέδριο του κόμματος (Μάρτης 1921) αφιέρωσε τρεις συ­ νεδριάσεις κεκλεισμένων των θυρών στα στρατιωτικά ζητήματα. Στις - 198-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης αποφάσεις του διατήρησε τη βασική αντίληψη για την πολιτοφυλακή, όμως η ιδέα για μια άμεση μετάβαση σε ένα τέτοιο σύστημα "πάγω­ σε"0 Τελικά, μόνο στην Πετρούπολη οργανώθηκε μια πλήρης ταξιαρ­ χία πολιτοφυλακής. Η καθυστέρηση της Ρωσίας και η περικύκλωσή της από εχθρικές καπιταλιστικές δυνάμεις, εμπόδιζαν ξανά και ξανά την πραγματοποίηση των ονείρων του Τρότσκι.

- 199-

Τόνι Κλιφ

Κεφάλαιο Δέκατο 0 Κόκκινοι Στρατό* και η εμφάνιση ms otoAivikAs γραφειοκρατία; Ο πόλεμος κυριάρχησε στη σοβιετική ζωή. Στα χρόνια του εμφυλί­ ου ολόκληρη η οικονομία υποτάχθηκε πλήρως στις ανάγκες του στρα­ τού. Το Συμβούλιο Αμυνας των Εργατών και των Αγροτών, με πρόε­ δρο τον Λένιν, ιδρύθηκε για να οργανώνει την πολεμική οικονομία. Το συμβούλιο διέθετε «απόλυτες εξουσίες όσον αφορά στην κινητοποίη­ ση των ανθρώπινων και υλικών πόρων της χώρας για τα συμφέροντα της άμυνας. Οι αποφάσεις του Συμβουλίου Αμυνας ήταν ολοκληρωτι­ κά δεσμευτικές για κάθε θεσμό και υπηρεσία, κεντρική ή τοπική, για όλους τους πολίτες». Το διάταγμα έθετε όλους τους εργαζόμενους στις μεταφορές, στην τροφοδοσία και τις πολεμικές βιομηχανίες υπό καθεστώς αυστηρής στρατιωτικής πειθαρχίας και ως βασικό μέλημα του Συμβουλίου Αμυνας την ενοποίηση της διεύθυνσης αυτών των κλάδων. Ο Τρότσκι εξηγεί: Το Επιτροπάτο Πολέμου καθόριζε το κυβερνητικό έργο σε ολό­ κληρη τη χώρα. Ολη η υπόλοιπη κυβερνητική δραστηριότητα έπαιζε βοηθητικό ρόλο. Το επόμενο σε σημασία Επιτροπάτο ήταν αυτό του Εφοδιασμού. Η βιομηχανία δούλευε κύρια για τον πόλεμο. Ολα τα άλλα τμήματα και υπηρεσίες υψίσταντο συνεχή περιορισμό και περικοπές και κάποια καταργήθηκαν πλήρως.1 Το 1919, το 40,4% όλων των δημοσιευμένων νόμων και διαταγμάτων -200-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης της κυβέρνησης αφορούσε αποκλειστικά στρατιωτικά ζητήματα, το 13,1% τον εφοδιασμό με τρόφιμα, το 10,1% τις μεταφορές και το 8,1% τη βιομηχανία Το υπόλοιπο 28,3% κάλυπτε ποικίλα πεδία από τον τη­ λέγραφο και τα ταχυδρομεία μέχρι την υγεία, το νόμισμα, τη γεωργία και την εκπαίδευση.2 Ο Κόκκινος Στρατός αποσπούσε τη μερίδα του λέοντος των βιο­ μηχανικών και αγροτικών αγαθών. Το φθινόπωρο του 1920, ο στρατός έπαιρνε τα εξής μερίδια από τα κεντρικά ελεγχόμενα αγαθά της χώ­ ρας:1 Αλεύρι 25% Δημητριακά 50% Ζωοτροφές 40% Ψάρια 60% Κρέας 60% Αποξηραμένα φρούτα 90% Ζάχαρη 60% Αλάτι 15% Λίπη 40% Σα­ πούνι 40% Καπνά 100% Σπίρτα 20% Υποδήματα 90% Υλικά βάμβακος 40% Άλλα υφαντουργικά προϊόντα 70%-100% Ο ι γραφειοκρατικές τάσεις αναμφίβολα ενισχύθηκαν από την ιε­ ραρχική δομή του Κόκκινου Στρατού, η οποία προέκυπτε ως αποτέλε­ σμα της ετερογενούς κοινωνικής βάσης, στην οποία η εξατομικευμένη αγροτιά αποτελούσε τη μεγάλη πλειοψηφία. Σ ε κάθε οργάνωση η ισχύς της γραφειοκρατίας είναι αντιστρόφως ανάλογη προς τη συνοχή και τη δύναμη της βάσης. Ο συνδυασμός λαϊκής υποστήριξης, επαναστατικού ζήλου και σι­ δερένιας θέλησης έφερε την ήττα των Λευκών. Ομως το τίμημα ήταν δυσθεώρητο. Ο ι άνθρωποι κάνουν την ιστορία τους, αλλά όχι σε συν­ θήκες της δικής τους επιλογής. Μέσα σ’ αυτή τη διαδικασία αλλάζουν τόσο τις συνθήκες όσο και τους εαυτούς τους. Η αδήριτη ανάγκη να χτιστεί ένας πειθαρχημένος στρατός από μια συχνά αδιάφορη αγρο­ τιά, ενστάλαξε αυταρχικές συνήθειες σε πολλά από τα καλύτερα κομ­ ματικά μέλη. Στον Κόκκινο Στρατό, περισσότερο από κάθε άλλο θε­ σμό του κράτους, η εσωκομματική δημοκρατία έδωσε τη θέση της στην πλήρως γραφειοκρατική πρακτική των διορισμών. Στις 25 Οκτώβρη του 1918 αποφασίστηκε η κατάργηση των εκλο­ γών για τις κομματικές επιτροπές πάνω από το επίπεδο του πυρήνα.4 Η υποχώρηση της εσωκομματικής δημοκρατίας στον Κόκκινο Στρατό -201 -

Τόνι Κλιφ πήρε τέτοια έκταση, ώστε ο Γκούσεφ μπορούσε να γράφει το Γενάρη του 1919: Η κομματική οργάνωση στο στρατό ανασυγκροτείται σε στρα­ τιωτικές γραμμές και - όπως και στο στρατό γενικά - ο δημο­ κρατικός συγκεντρωτισμός αντικαθίσταται από το στρατιωτικό συγκεντρωτισμό. Διορισμοί αντί για εκλογές, διαταγές και ανα­ φορές στη θέση των |συλλογικών ΣτΜ| αποφάσεων... Οι κομμα­ τικές οργανώσεις χάνουν όλα τα ‘πολιτικά δικαιώματά' τους. Μόνο ένα δικαίωμα διατηρούν, να εφαρμόζουν “χωρίς εξαιρέ­ σεις” τις εντολές και τις οδηγίες του πολιτικού τμήματος.* Η Κεντρική Πολιτική Διεύθυνση (PUR) βρισκόταν κάτω από τις εντο­ λές του Επαναστατικού Στρατιωτικού Συμβουλίου της Δημοκρατίας με πρόεδρο τον Τρότσκι. Η PUR έλεγχε όλη την πολιτική δουλειά μέ­ σα στο στρατό και ιδιαίτερα είχε το δικαίωμα να κάνει όλους τους διο­ ρισμούς και να επιβάλλει την εφαρμογή όλων των κομματικών αποφά­ σεων. Επίσης, η PUR είχε το δικαίωμα να μεταθέτει στελέχη από μια θέση σε άλλη και στην αρμοδιότητα της ανήκαν και οι πολιτικοί επί­ τροποι. Γενικά, κατά τη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου, το πολιτικό και στρατιωτικό προσωπικό μεταφερόταν από το ένα πόστο στο άλλο, για να αντιμετωπιστούν οι συνεχείς έκτακτες καταστάσεις. Ένα ειδικό γρα­ φείο, το Τμήμα Αποστολών της Κεντρικής Επιτροπής (Ουσρασπρέντ), ήταν υπεύθυνο για την κατανομή των στελεχών σύμφωνα με τις ανά­ γκες του κράτους. Ο Κόκκινος Στρα τός πρωτοπόρησε στην εφ αρμογή των πιο ακραίων μορφών γραφειοκρατικού συγκεντρωτισμού. Γι’ αυτό, στο Ογδοο Συνέδριο του κόμματος, ο Β. Οσίνσκι κατηγόρησε τον Τρότσκι «για εισαγωγή της γραφειοκρατίας κάτω από τη σημαία της στρατιωτικοποίησης... το πολιτικό προσωπικό έλκεται προς στρατιωτικές με­ θόδους λειτουργίας».6 Η ετερογενής σύνθεση του Κόκκινου Στρατού - μια μεγάλη πλειοψηφία αγροτών και μια μειοψηφία προλεταρίων, ο συνδυασμός πρώην τσαρικών αξιωματικών με κομμουνιστές επιτρό­ -202-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίψος της επανάστασης πους - επέβαλε την αναγκαιότητα μιας σιδερένιας πειθαρχίας, για να διατηρηθεί η συνοχή αυτών των αντίθετων στοιχείων. Όμως αυτό δυ­ νάμωσε τη γραφειοκρατία στο στρατό. Ο στρατός αντανακλά την κοινωνία στην οποία ανήκει, τα πλεο­ νεκτήματα και τα μειονεκτήματά της και μάλιστα σε πιο οξεία μορφή. Γι’ αυτό ο Τρότσκι ήταν πολύ οξυδερκής όταν έγραφε: Σχεδόν όλα, αν όχι όλα, τα διλήμματα αρχών και οι δυσκολίες του σοβιετικού δημιουργικού έργου εμφανίστηκαν μπροστά μας πρώτα και κύρια στα στρατιωτικά ζητήματα - σε μια ιδιαίτερα σκληρή, συγκεκριμένη και συμπυκνωμένη μορφή. Σ ’ αυτή τη σφαίρα, κατά κανόνα, δεν είχαμε καμιά ανάπαυλα. Όλες τις κρί­ σιμες αποφάσεις έπρεπε να τις πάρουμε μέσα στη φωτιά της μά-

χης·7 Ο ίδιος ο εμφύλιος πόλεμος, που απαιτούσε την άμεση επίλυση των πιο επειγόντων προβλημάτων, οδήγησε στην ολοένα και πιο μεγάλη συγκεντροποίηση των κυβερνητικών αποφάσεων και την παρακμή των τοπικών σοβιέτ. Οδήγησε επίσης σε μια αυξανόμενη συγχώνευση του κράτους με το κόμμα και κατά συνέπεια στην όλο και μεγαλύτερη συγκεντροποίηση της διαδικασίας λήψης αποφάσεων μέσα στο ίδιο το κόμμα. Την κεντρική επιτροπή την υποκαθιστούσε όλο και περισσότε­ ρο το πολιτικό γραφείο (πολίτμπυρο) και το οργανωτικό γραφείο (όργκμπυρο). Στο διάστημα ανάμεσα στον Απρίλη και το Δεκέμβρη του 1919, για παράδειγμα, η Κεντρική Επιτροπή συνεδρίαζε κάθε πέντε μ’ έξι βδομάδες, αντί κάθε δεκαπέντε μέρες όπως πρόβλεπε το καταστα­ τικό, ενώ το πολίτμπυρο συνεδρίαζε κατά μέσο όρο κάθε πέντε μέρες και το όργκμπυρο κάθε δεύτερη μέρα.' Η γραμματεία του κόμματος [της κεντρικής επιτροπής Στμ] πολλαπλασίασε τα πλοκάμια της, όπως δείχνει η αύξηση του προσωπικού της: από 15 άτομα το Μάρτη του 1919 σε 80 το Δεκέμβρη του ίδιου χρόνου και σε 150 μέχρι το Μάρτη του 1920.’ Όπως εξηγεί ο Τρότσκι, δεν ήταν τυχαίο ότι ο στρατιωτικός τομέ­ ας προσέλκυσε τον Στάλιν: «Το μέτωπο τον προσέλκυε, επειδή εδώ -203-

Τόνι Κλιφ μπορούσε για πρώτη φορά να δουλέψει με τον πιο τελειοποιημένο απ' όλους τους διοικητικούς μηχανισμούς, το στρατιωτικό».10 Ο Κόκκινος Στρατός υψώθηκε πάνω από την κοινωνία και κυριάρχησε σ’ αυτήν. Επειδή το προλεταριάτο ήταν μειοψηφία στη χώρα, ο Κόκκινος Στρα­ τός κατά τη διάρκεια του εμφυλίου χρειάστηκε - σύμφωνα με τα λόγια του Γκούσεφ - να «θεωρήσει τον εαυτό του ως εισβολέα, έναν κατακτητή που κατείχε ένα εχθρικό έθνος, ένα σημαντικό τμήμα του οποί­ ου ήταν αποφασιστικά εχθρικό απέναντι του»." Πολλά χρόνια αργότερα, ο Τρότσκι υπογράμμιζε τον κρίσιμο ρό­ λο που έπαιξε ο Κόκκινος Στρατός στο σχηματισμό της γραφειοκρα­ τίας. Έγραφε το 1936: Η αποστράτευση των πέντε εκατομμυρίων ανδρών του Κόκκι­ νου Στρατού έπαιξε ένα διόλου ευκαταφρόνητο ρόλο στη συ­ γκρότηση της γραφειοκρατίας. Οι νικητές διοικητές ανέλαβαν ηγετικά πόστα στα τοπικά σοβιέτ, στην οικονομία, την εκπαίδευ­ ση και παντού επέβαλαν με επιμονή το σύστημα που είχε δια­ σφαλίσει τις επιτυχίες στον εμφύλιο πόλεμο. Κατ’ αυτόν τον τρό­ πο και από όλες τις πλευρές οι μάζες απωθούνταν βαθμιαία από τη συμμετοχή στη διακυβέρνηση της χώρας.11 Στη 1 Οκτώβρη 1920 ο Κόκκινος Στρατός αριθμούσε 5.498.000 άνδρες. Στη 1 Οκτώβρη 1923 αυτός ο αριθμός είχε πέσει στις 566.517 άνδρες. Στην εμφάνιση της γραφειοκρατίας δεν οδήγησαν ούτε η εγγενής φύση του μπολσεβικισμού, ούτε η επαναστατική μαρξιστική ιδεολο­ γία, ούτε η δημοκρατικο-συγκεντρωτική μορφή της οργάνωσης. Οι αντικειμενικές συνθήκες του εμφυλίου πολέμου ήταν η αιτία. Για να χρησιμοποιήσουμε τα λόγια του Τρότσκι το 1940: Τα τρία χρόνια του εμφυλίου πολέμου άφησαν ένα ανεξίτηλο σημάδι στην ίδια την κυβέρνηση των σοβιέτ, ακόμα κι αν πάρου­ με υπόψη μόνο το γεγονός ότι πάρα πολλοί αξιωματούχοι, ένα πολύ σημαντικό στρώμα, είχαν συνηθίσει να διατάζουν και να απαιτούν άνευ όρων εκτέλεση των διαταγών τους. Οι θεωρητικοί που προσπαθούν να αποδείξουν ότι το παρόν ολοκληρωτικό -204-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης καθεστώς της ΕΣΣΔ δεν οψείλεται σε αυτούς τους ιστορικούς παράγοντες, αλλά στην ίδια τη φύση του μπολσεβικισμού, ξε­ χνούν ότι τον εμφύλιο πόλεμο δεν τον προκάλεσε η φύση του μπολσεβικισμού αλλά οι προσπάθειες της ρώσικης και της διε­ θνούς αστικής τάξης να ανατρέψουν το σοβιετικό καθεστώς. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι κι ο Στάλιν, όπως και τόσοι άλλοι, δια­ μορφώθηκε από τις συνθήκες και τις περιστάσεις του εμφυλίου πολέμου, όπως κι η ομάδα που τον βοήθησε στην εγκαθίδρυση της προσωπικής του δικτατορίας - ο Ορτζονικίτζε, ο Βοροσί­ λοφ, ο Καγκάνοβιτς - μαζί με ένα ολόκληρο στρώμα εργατών και αγροτών που αναδείχθηκαν σε θέσεις διοικητών και αξιωματούχων.13 Ο Κόκκινος Στρατός έπαιξε σημαντικό ρόλο και στη διαμόρφωση της σταλινικής φράξιας, η οποία αργότερα θα κυριαρχούσε στη γραφειο­ κρατία. Είδαμε στα προηγούμενα κεφάλαια πώς σημαντικά στρατιωτι­ κά στελέχη συσπειρώθηκαν γύρω από τον Στάλιν. Μετά το τέλος του εμφυλίου πολέμου ανέλαβαν σημαντικές θέσεις στο κόμμα. Τ ο Δέκατο Συνέδριο του κόμματος (Μ άρτης 1921) εξέλεξε στην Κεντρική Επι­ τροπή τους: Φρούνζε, Βοροσίλοφ, Ορτζονικίτζε, Γιαροσλάφσκι, Μιχαήλοφ, Κομάροφ, Τουντούλ, Μολότοφ και Πετρόφσκι - όλοι τους υποστηρικτές του Στάλιν. Ο ι Γκούσεφ, Κουιμπίσεφ, Κίροφ και Τσουμπάρ, επίσης υποστηρικτές του Στάλιν, εκλέχτηκαν αναπληρωματικά μέλη της Κεντρικής Επιτροπής. Η δύναμη των υποστηρικτών του Στά­ λιν στην Κεντρική Επιτροπή ενισχύθηκε κι άλλο μετά το Ενδέκατο και Δωδέκατο συνέδριο του κόμματος. Το 1924, στη διάρκεια της καμπάνιας “στρατολογίας για τον Λένιν", περίπου 4.000 αξιω ματικοί του Κόκκινου Στρατού έγιναν μέλη του κόμματος, δυναμώνοντας την ισχύ της σταλινικής φράξιας. Τα στελέχη της σταλινικής φράξιας ήταν άνθρωποι αυτοδίδακτοι ή ημιμαθείς. Η ψυχολογία της σταλινικής γραφειοκρατίας κατά την περίοδο που υιοθετεί τη θεωρία του “σοσιαλισμού σε μια χώρα” είχε ήδη κ α τα δειχτεί στη διάρκεια του εμφ υλίου πολέμου: καυχησιά, άγνοια, πονηριές και λεονταρισμοί. «Μπορούμε να κάνουμε τα πά­ -205-

Τόνι Κλιφ ντα», αυτό ήταν το συμπέρασμα του “προλεταριακού στρατιωτικού δόγματος" Η ψευδομαρξισπκή απόρριψη των αστών ειδικών και της αστικής κουλτούρας ήταν ένα κάλυμμα για τη δίκιά τους έλλειψ η κουλτούρας. Ήταν τα θεμέλια του εθνικού “μεσσιανισμού" της γραφει­ οκρατίας, η οποία θεωρούσε τον εαυτό της ως ενσάρκωση της Ρωσίας και του κομμουνιστικού μέλλοντος. Η πλήρης σημασία των πρώτων σταδίων της διάπλασης της γρα­ φειοκρατίας και της πρωτο-σταλινικής φράξιας θα αποκαλυπτόταν κάτω από το φως πολύ μεταγενέστερων εξελίξεων. Η τραγική μοίρα του Τρότσκι έγκειται και στο γεγονός ότι στον Κόκκινο Στρατό, το με­ γαλύτερο από τα δημιουργήματά του, ρίχτηκαν οι σπόροι της μελλο­ ντικής του απομόνωσης και τελικής ήττας.

-206-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης

ΚΘψάλαιο Ενδέκατο 0 Ποϋεμικώ Κομμουνισμέ σε αδιέξοδο Ο πόλεμος επηρέασε πολύ άσχημα την οικονομία. Λόγω της με­ γάλης έλλειψης πόρων, η σοβιετική κυβέρνηση αναγκάστηκε να επι­ βάλλει τον πιο άκαμπτο συγκεντρωτικό έλεγχο στην οικονομία. Η βιο­ μηχανία μετατράπηκε σε οργάνωση εφοδιασμού του Κόκκινου Στρα­ τού. Ο εμφύλιος πόλεμος διέλυσε τη ρώσικη οικονομία. Ο ι κύριες βιο­ μηχανικές περιοχές στη βόρεια και κεντρική Ρωσία παρέμειναν, καθ’ όλη τη διάρκεια του πολέμου, υπό σοβιετικό έλεγχο. Ομως, η λειτουρ­ γία των εργοστασίων και του σιδηροδρομικού δικτύου αυτών των πε­ ριοχών εξαρτιόταν από πρώτες ύλες και καύσιμα, τα οποία προέρχο­ νταν από περιοχές που συχνά αποκόπτονταν για μεγάλο χρονικό διά­ στημα. Η βαριά βιομηχανία της Πετρούπολης, του Μπριάνσκ, της Τούλα και άλλων πόλεων χρειαζόταν κάρβουνο από το λεκανοπέδιο του Ντόνετς και σίδερο από τα Ουράλια και την Ουκρανία. Η σοβιετι­ κή εξουσία είχε χάσει τον έλεγχο των Ουραλίων από το καλοκαίρι του 1918 μέχρι το καλοκαίρι του 1919, οπότε ο Κολτσάκ απωθήθηκε στη Σιβηρία. Το λεκανοπέδιο του Ντόνετς είχε αποκοπεί πλήρως λόγω της γερμανικής κατοχής της Ουκρανίας την άνοιξη του 1918 κι αυτή η κατάσταση συνεχίστηκε μέχρι την υποχώρηση των στρατευμάτων του Ντενίκιν κατά τους τελευταίους μήνες του 1919 (με εξαίρεση μια σύ­ ντομη περίοδο στις αρχές του 1919, όταν ένα τμήμα του πέρασε στον - 207 -

Τόνι Κλιφ έλεγχο των σοβιέτ). Το πετρέλαιο του Μπακού είχε χαθεί από το κα­ λοκαίρι του 1918, όταν οι Τούρκοι κατέλαβαν το Μπακού, μέχρι την άνοιξη του 1920 και την είσοδο του Κόκκινου Στρατού στην πόλη. Μια δευτερεύουσα πηγή πετρελαίου, το Γκρόζνι στο βόρειο Καύκασο, είχε αποκοπεί από το στρατό του Ντενίκιν. Τα υφαντουργικά εργοστάσια της Μόσχας και των πόλεων που την περιέβαλαν εξαρτιόνταν από το βαμβάκι του Τουρκεστάν. Όμως και το Τουρκεστάν είχε αποκοπεί, αρχικά λόγω της εφόδου των τσεχο­ σλοβάκικων στρατευμάτων προς το Βόλγα, το καλοκαίρι του 1918 και κατόπιν, μέχρι τα τέλη του 1919, από την προέλαση του Κολτσάκ. Αλλά ήδη από τότε οι αγρότες του Τουρκεστάν είχαν σε μεγάλο βαθ­ μό εγκαταλείψει τη βαμβακοκαλλιέργεια και την είχαν αντικαταστήσει με καλλιέργειες που θα τους εξασφάλιζαν κάτι να τρώνε. Ένα άλλο σκληρό πλήγμα για τη ρώσικη βιομηχανία ήταν το εμπάργκο που επέβαλαν οι ιμπεριαλιστικές δυνάμεις:'

Έτος_________ Εισαγωγές______ Εξαγωγές 1913

936,6

1472,1

1917

178,0

59,6

1918

11,5

1919

0,5

0,0

1920

5,2

0,7

1,8

(Σε εκατομμύρια πουντ. Το ένα πουντ ισούται με 16,4 κιλά.)

Ο συνδυασμός των ελλείψεων σε πρώτες ύλες, καύσιμα και τρόφι­ μα προκάλεσε μια καταστροφική πτώση της παραγωγικότητας στη βιομηχανία. Ο ι συνθήκες λιμού - ή σχεδόν λιμού 0 επηρέαζαν σοβαρά την αποδοτικότητα των εργατών. Σύμφωνα με κατά προσέγγιση υπο­ λογισμούς, το ακαθάριστο προϊόν ανά εργάτη ακολούθησε τις εξής με­ ταβολές:2

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης

Παραγωγικότητα ανά εργάτη (σε αποπληθωρισμένες τιμές σε ρούβλια) 1913________ 100 1917

85

1918

44

52

1919

22

25

100

1920

26

30

Η αποχή από την εργασία έφτασε σε πρωτοφανή επίπεδα. Σ ε με­ ρικές περιπτώσεις έφτανε το 60% του προσωπικού μιας επιχείρησης και συνήθως κυμαινόταν στο 30%.3 Ο μέσος όρος αποχής από την ερ­ γασία πριν τον πόλεμο ήτανε γύρω στο 10%. Το 1920 η αποχή στις επιχειρήσεις που ήταν τα “διαμάντια” της ρώσικης βιομηχανίας τρι­ πλασιάστηκε. Στο εργοστάσιο Σορμόψσκι έφτασε το 36% τον Ιούλη και τον Αύγουστο έπεσε στο 32%. Στο εργοστασιακό συγκρότημα του Μπριάνσκ έφτασε το 40% στους χειμερινούς μήνες, τον Ιούνη ανέβηκε στο 48,5% και τον Αύγουστο έφτασε το 50%. Στο εργοστασιακό συ­ γκρότημα του Τβερ, τον Ιούλη και τον Αύγουστο, σκαρφάλωσε στο 44%.4 Ένας από τους βασικούς παράγοντες της πτώσης της παραγωγι­ κότητας ήταν η φυσική εξάντληση των εργατών λόγω υποσιτισμού.5 Η διατροφή τους έφτανε σε σημεία εξαθλίωσης και δεν ήταν ασυνήθιστο φαινόμενο να λιποθυμούν πάνω στη δουλειά. Και μόνο το να δουλεύει κανείς αποτελούσε ηρωική πράξη. Το μέτωπο της εργασίας δεν απαι­ τούσε λιγότερο ψυχικό σθένος από το μέτωπο του πολέμου. Η μεγάλη βιομηχανία υπέστη καταστροφική πτώση. Ήδη από το 1917 οι καταστροφές του πολέμου είχαν μειώσει την παραγωγή στο 77% του επιπέδου του 1913. Την επόμενη χρονιά αυτό το ποσοστό έπεσε στο 35%, κατόπιν, το 1919, υποχώρησε στο 26% και το 1920 κα­ τρακύλησε στο 18%.6 Όταν από αυτό το συρρικνωμένο βιομηχανικό -209-

Τόνι Κλιψ προϊόν έπαιρνε κι ο στρατός το μερίδιο του, ελάχιστα υπολείπονταν πια για την αγροτιά. Κατά συνέπεια, οι οικονομικοί δεσμοί ανάμεσα στη βιομηχανία και τη γεωργία, ανάμεσα στην πόλη και την ύπαιθρο, έσπασαν. Η κατάρρευση της βιομηχανίας και η βίαιη διακοπή των εμπορι­ κών σχέσεων ανάμεσα στην πόλη και την ύπαιθρο σήμαινε ότι η ανταλλαγή σιτηρών με βιομηχανικά αγαθά έπαψε να είναι πραγματική ανταλλαγή. Ενώ τη μεγαλύτερη ποσότητα των σιτηρών την προμή­ θευαν οι πιο ευκατάστατοι αγρότες, τα βιομηχανικά αγαθά τα έπαιρ­ ναν οι φτωχοί αγρότες. Όπως γράφει ο Κρίτζμαν: «Η κρατική ανταλ­ λαγή των προϊόντων ήταν... όχι τόσο μια ανταλλαγή μεταξύ βιομηχα­ νίας και γεωργίας, όσο μια ανταλλαγή βιομηχανικών προϊόντων έναντι των υπηρεσιώ ν που οι φτωχοί αγρότες παρείχαν με την εξαγωγή αγροτικών προϊόντων από τα κτήματα των πιο ευκατάστατων στρω­ μάτων του χωριού».7

Πείνα, επιδημίες και κρύο Η πείνα θέριζε τις πόλεις. Ένα από τα αποτελέσματά της ήταν η μαζική έξοδος του πληθυσμού τους στην ύπαιθρο. Ο πληθυσμός των πόλεων και ιδιαίτερα ο αριθμός των βιομηχανικών εργατών μειώθηκε κατακόρυψα από το 1917 μέχρι το 1920. Το φθινόπωρο του 1920 ο πληθυσμός 40 επαρχιακών πρωτευουσών είχε μειωθεί κατά 33% σε σχέση με το 1917, δηλαδή από 6.400.000 σε 4.300.000. Ο πληθυσμός 50 άλλων μεγάλων πόλεων είχε πέσει κατά 16%, από 1.517.000 σε 1.271.000. Όσο πιο μεγάλη ήταν η πόλη, τόσο μεγαλύτερη ήταν κι η μείωση του πληθυσμού. Οι κάτοικοι της Πετρούπολης από 2.400.000 το 1917 μειώθηκαν σε 574.000 τον Αύγουστο του 1920. Τα χνάρια της πείνας τα ακολουθούσαν οι επιδημίες, [με πρώτη από όλες τον τύφο. Τα θύματα του τύφου από το 1917 μέχρι το 1920 στην ευρωπαϊκή Ρωσία αυξήθηκαν δραματικά:

-210-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης

θ ύ μ α τα τύφου (σε χιλιάδες) 1914

83

1918

180

1915

90

1919

2.105

1916

102

1920

3.114

1917

88

Δηλαδή, μέσα σε δυο χρόνια περισσότεροι από πέντε εκατομμύ­ ρια άνθρωποι χτυπήθηκαν από τον τύφο.' Ο ι νεκροί από τον τύφο έφτασαν το 1.600.000 ανάμεσα στο 19181920.0 τυφοειδής πυρετός, η δυσεντερία και η χολέρα στοίχισαν ακό­ μα 700.000 ζωές.’ Υπολογίζεται ότι οι πρόωροι θάνατοι από την 1η Γε­ νάρη 1918 μέχρι την 1η Ιούλη 1920 έφτασαν συνολικά τα εφτά εκα­ τομμύρια, το 7% του συνολικού πληθυσμού.10 Αυτοί οι υπολογισμοί δεν καλύπτουν τις περιφερειακές περιοχές της Ρωσίας, όπως τη Σιβηρία και τα νοτιοανατολικά. Αν συνυπολογι­ στούν κι αυτές, ο αριθμός των πρόωρων θανάτων θα πρέπει να ξεπέρασε τα εννιά εκατομμύρια. Αυτοί οι αριθμοί είναι πολύ μεγαλύτεροι από τους νεκρούς στις μάχες του εμφυλίου, οι οποίοι υπολογίζονται γύρω στις 350.000

Τρότσκι: Υπέρμαχος της Νέας Οικονομικής Πολιτικής Από τα τέλη του 1919 ο Τρότσκι ασχολήθηκε πολύ λίγο με τα στρατιωτικά ζητήματα. Αντίθετα, απορροφήθηκε από τα προβλήματα της οικονομίας. Το Φλεβάρη του 1920 είχε καταλήγει πια στο συμπέ­ ρασμα ότι ο Πολεμικός Κομμουνισμός είχε φτάσει στα όριά του, ότι ο αγροτικός τομέας, όπως και όλη η οικονομία, είχε φτάσει σε αδιέξοδο. Ο Τρότσκι πέρασε το χειμώνα του 1919-20 στα Ουράλια, κατευθύνοντας την οικονομική δουλειά. Το Φλεβάρη του 1920 έστειλε ένα υπό-211 -

Τόνι Κλιφ μνήμα στην κεντρική επιτροπή: Η παρούσα πολιτική των επιτάξεων στα αποθέματα τροφίμων... οδηγεί στη μείωση της αγροτικής παραγωγής, στον ατομισμό του βιομηχανικού προλεταριάτου και απειλεί με πλήρη αποδιορ­ γάνωση την οικονομική ζωή της χώρας. Ως ένα ριζικό πρακτικό μέτρο για την αλλαγή αυτής της κατάστασης ο Τρότσκι πρότεινε: Να αντικατασταθεί η επίταξη του πλεονάσματος από μια εισφο­ ρά ανάλογη με την ποσότητα της παραγωγής (κάτι σαν προο­ δευτική φορολογία εισοδήματος) και να υπολογίζεται με τρόπο τέτοιο, ώστε να ενθαρρύνει την αύξηση των καλλιεργούμενων εκτάσεων ή τη βελτίωση της καλλιέργειας." Ο Λένιν αντιτάχθηκε σθεναρά στην πρόταση του Τρότσκι και η κε­ ντρική επιτροπή την απέρριψε με έντεκα ψήφους κατά και τέσσερις υπέρ.12 Στο Δέκατο Συνέδριο ο Τρότσκι ανέφερε αυτά τα γεγονότα, χωρίς να τον διαψεύσει κανείς.13 Ο Λένιν συνέχισε να αντιτάσσεται σε κάθε κίνηση αντικατάστα­ σης των επιτάξεων μ’ ένα φόρο σε είδος. Τ ο καλοκαίρι του 1920 διάβα­ σε ένα άρθρο του Βάργκα για τις εμπειρίες της Ουγγρικής Επανάστα­ σης, στο οποίο ο συγγραφέας δήλωνε ότι «οι επιτάξεις δεν οδηγούν στον [επιθυμητό] σκοπό, αφού συνοδεύονται από μείωση της παρα­ γωγής». Ο Λένιν έβαλε δυο ερωτηματικά δίπλα σ’ αυτήν την πρόταση, στο περιθώριο της σελίδας.14 Λίγους μήνες αργότερα, διάβασε το βι­ βλίο του Μπουχάριν Τα Οικονομικά της Μεταβατικής Περιόδου. Στο σημείο που ο Μπουχάριν δηλώνει ότι ο καταναγκασμός της αγροτιάς δεν πρέπει να θεωρείται «καθαρός καταναγκασμός» μιας και «βαδίζει στο δρόμο της γενικής οικονομικής ανάπτυξης», ο Λένιν, πάλι στο πε­ ριθώριο της σελίδας, σχολίασε: «πολύ καλό».15 Ο Λένιν συνέχισε να υποστηρίζει την αναγκαστική επίταξη μέχρι και τα τέλη του Δεκέμβρη 1920. Δήλωνε για παράδειγμα στο Όγδοο Συνέδριο των Σ οβιέτ στις 22 Δεκέμβρη 1920: «Σ ε μια χώρα μικροα-212-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης γροτών, ο πρώτος και κύριος σκοπός μας είναι η άνοδος του επιπέδου της αγροτικής καλλιέργειας με τη βοήθεια του κρατικού καταναγκα­ σμού».16 Στην πραγματικότητα, ο Λένιν αναγνώρισε πολύ αργά ότι ο Πο­ λεμικός Κομμουνισμός είχε φτάσει σε αδιέξοδο. Στις 8 Φλεβάρη 1921 έγραψε ένα προσχέδιο απόφασης για μια συζήτηση του πολιτικού γραφείου σε σχέση με το αγροτικό ζήτημα: 1) Ικανοποίηση της επιθυμίας των μη-κομματικών αγροτών για αντικατάσταση του συστήματος απαλλοτρίωσης του πλεονά­ σματος (της κατάσχεσης του πλεονάσματος των σιτηρών) μ’ ένα φόρο σε είδος. 2) Ελάττωση αυτού του φόρου σε σχέση με τα περσινά ποσοστά του επιτασσόμενου πλεονάσματος. 3)Έγκριση της αρχής βάσει της οποίας ο φόρος θα είναι ανάλο­ γος του κόπου του αγρότη, με μείωση του φόρου γΓ αυτούς που αφιερώνουν περισσότερη προσπάθεια στην καλλιέργεια. 4 Παραχώρηση μεγαλύτερης ελευθερίας στον αγρότη να διαθέ­ τει τα πλεονάσματά του, μετά την ψορολόγησή τους, στο τοπι­ κό εμπόριο, με την προϋπόθεση ότι έχει πληρώσει στην ώρα του ολόκληρο το φόρο.17 Αποδεικνύεται ξεκάθαρα, λοιπόν, πόσο αστήρικτος είναι ο σταλινικός μύθος ότι, τάχα, ο Τρότσκι ήταν ο εχθρός των αγροτών σε αντίθεση με τον Λένιν, τον πατέρα της Νέας Οικονομικής Πολιτικής. (ΝΕΠ). Η τολμηρή προνοητικότητα του Τρότσκι του κόστισε την πολιτι­ κή μοναξιά. Το Μάρτη του 1920, στο Ένατο Συνέδριο του κόμματος, ένα μήνα δηλαδή μετά το υπόμνημά του, ο Τρότσκι δεν κατέθεσε την πρότασή του για αντικατάσταση των επιτάξεων από ένα φόρο σε εί­ δος και την αποκατάσταση του ελεύθερου εμπορίου των σιτηρών. Όχι μόνο δεν την κατέθεσε, αλλά ούτε καν την υπαινίχθηκε. Αντίθετα, σαν πειθαρχημένος μπολσεβίκος, εμφανίστηκε στο συνέδριο ως κύριος αρ­ χιτέκτονας της κυβερνητικής πολιτικής, για να εκθέσει ένα σχέδιο για την επόμενη φάση του Πολεμικού Κομμουνισμού.

- 213 -

Τόνι Κλιφ

Οι στρατιές βργασϊας Καθώς πλησίαζε εμφανώς το τέλος του εμφυλίου πολέμου, ο Τρότσκι έθεσε το ερώτημα: τι θα γινόταν με τους στρατιώτες; Σκεφτόταν ότι η γενική αποστράτευση θα ενέτεινε την παρακμή της οικονομίας. Το να μείνουν άπραγοι οι φαντάροι θα ήταν σπατάλη. ΓΓ αυτό πρότεινε την ιδέα των στρατιών εργασίας. Ο Μ ατιάσεβιτς κι ο Γκαέφσκι, ο διοικητής και ο επίτροπος της Τρίτης Στρατιάς αντίστοιχα, έστειλαν στις 10 Γενάρη 1920 ένα υπό­ μνημα στον Λένιν και τον Τρότσκι, με το οποίο πρότειναν τη μετατρο­ πή των στρατευμάτων που δε βρίσκονταν σε πολεμική ετοιμότητα σε στρατιές εργασίας. Έχοντας κατά νου το στόχο της συντομότερης δυνατής επανεκ­ κίνησης και αναδιοργάνωσης της οικονομίας σε όλα τα Ουράλια και στα κυβερνεία του Αικατερίνοσλαβ, Τσελιαμπίνσκ και Τομπόλσκ, το επαναστατικό στρατιωτικό συμβούλιο της Τρίτης Στρατιάς προτείνει: Την αξιοποίηση όλων των διαθέσιμων στρατιωτών και των υλι­ κών μέσων της Τρίτης Στρατιάς για την αποκατάσταση του συ­ γκοινωνιακού δικτύου και την οργάνωση της οικονομίας των προαναφερθέντων περιοχών... Τη μετονομασία της Τρίτης Κόκκινης Στρατιάς του ανατολικού μετώπου σε Πρώτη Επαναστατική Σ τρα τιά Εργασίας της ΡΣΟΣΔ | Ρωσική Σοβιετική Ομόσπονδη Σοσιαλιστική Δημοκρα­ τία]. Ο κύριος σκοπός του Επαναστατικού Στρατού Εργασίας είναι η αποκατάσταση της εθνικής οικονομίας στο συντομότερο δυνατό χρονικό διάστημα, με την ανάληψη μαζικών επιχειρήσεων και την εφαρμογή της γενικής εργατικής κινητοποίησης." Ο Λένιν απάντησε δυο μέρες αργότερα: «Υποστηρίζω πλήρως την πρότασή σας. Καλωσορίζω την πρωτοβουλία. Θα μεταφέρω το ζήτη­ μα στο Συμβούλιο των Επιτρόπων του Λαού».1* Μ ε τη σειρά του το Συμβούλιο ανέθεσε σε μια επιτροπή την εφαρμογή του σχεδίου.

Στις 15 Γενάρη 1920, ο Τρότσκι έβγαλε μια “Διαταγή - Υπόμνημα -214-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης για την Τρίτη Κόκκινη Στρατιά - Πρώτη Επαναστατική Στρατιά Εργα­ σίας" Έχοντας συνείδηση του καθήκοντος... η Τρίτη [Κόκκινη| Στρα­ τιά δε θέλει να σπαταλάει το χρόνο της. Στη διάρκεια των εβδο­ μάδων και των μηνών της ανάπαυλας, όσο και να διαρκέσει, θα χρησιμοποιήσει τις δυνάμεις και τα υλικά μέσα της για να αναζω­ ογονήσει την οικονομία της χώρας. Ενώ θα διατηρεί την πολεμι­ κή της ετοιμότητα, παράλληλα θα μετατρέψει τον εαυτό της σε μια επαναστατική στρατιά εργασίας... Οι πεινασμένοι εργάτες της Πετρούπολης, της Μόσχας, του Ιβάνοβο-Βοζνεζέσκ, των Ουραλίων και των άλλων βιομηχανικών κέντρων και περιφερειών χρειάζονται τρόφιμα. Το κύριο καθή­ κον της Πρώτης Επαναστατικής Στρατιάς Εργασίας είναι να συλλέξει, βάσει σχεδίου, όλα τα πλεονάσματα σιτηρών, κρέατος, λίπους και ζωοτροφών στις περιοχές όπου σταθμεύει, να κατα­ γράψει λεπτομερώς τα τρόφιμα που συγκεντρώθηκαν, να συγκε­ ντρώσει γρήγορα και ενεργητικά αυτά τα υλικά στους σιδηρο­ δρομικούς σταθμούς και στα ντεπό και να τα φορτώσει στα βα­ γόνια. Η βιομηχανία χρειάζεται καύσιμα. Ένα πολύ σημαντικό καθήκον της Επαναστατικής Κόκκινης Στρατιάς είναι η υλοτό­ μηση και το πριόνισμα της ξυλείας κι η μεταφορά της στους σι­ δηροδρομικούς σταθμούς και τα ντεπό... Έρχεται η άνοιξη - η εποχή για δουλειά στα χωράφια. Τα ρημαγ­ μένα εργοστάσιά μας δεν παράγουν ακόμα πολλά αγροτικά ερ­ γαλεία. Ωστόσο, ο χωρικός έχει πολλά παλιά εργαλεία που χρει­ άζονται επιδιόρθωση. Η Επαναστατική Στρατιά Εργασίας θα διαθέσει τα εργαστήριά της, τα σιδηρουργεία της, τους μηχανουργούς και τους ξυλουργούς της για την επιδιόρθωση των ερ­ γαλείων και των μηχανημάτων των αγροτών... Οταν ξεκινήσει η δουλειά στα χωράφια, οι κόκκινοι πεζικάριοι και ιππείς θα αποδείξουν ότι ξέρουν να δουλεύουν το αλέτρι για να οργώνουν τη σοβιετική γη... Ο Τρότσκι συνεχίζει: Ένας λιποτάκτης από τη δουλειά είναι το ίδιο ανέντιμος και άξιος περιφρόνησης μ’ ένα λιποτάκτη από το πεδίο της μάχης. Κι οι δυο θα τιμωρούνται αυστηρά... -215-

Τόνι Κλιφ Στρατιώτες της Τρίτης Στρατιάς, που τώρα ανήκετε στην Πρώ­ τη Στρατιά Εργασίας! Η πρωτοβουλία σας είναι ευρύτερης ση­ μασίας.30 Στις 3 Φ λεβάρη 1920 ο Τρότσκι ανακοίνωσε ότι για την αποκατάστα­ ση των κατεστραμμένων τμημάτων του νότιου-ανατολικού σιδηρο­ δρόμου στη γραμμή Μόσχα - Καζάν - Αικατερίνμπουργκ, η Δεύτερη Στρατιά μετατρέπεται σε Στρατιά Σιδηροδρόμων. Η Πέμπτη Στρατιά ανέλαβε να κατασκευάσει τη σιδηροδρομική γραμμή για τη μεταφορά του πετρελαίου από το Γκρόζνι. Η Ουκρανι­ κή Στρατιά Εργασίας ξεκίνησε να δουλεύει με κύριο αντικείμενο την παραγωγή άνθρακα από το Ντονμπάς. Στην Έβδομη Στρατιά, που υπεράσπιζε τις προσβάσεις προς την Πετρούπολη, ανατέθηκε η εξόρυξη τύρφης.21 Τον Απρίλη συγκροτήθηκε μια Στρατιά Εργασίας Καυκάσου, με έδρα το κυβερνείο της Σεβαστούπολης και τις περιφέρειες του Κουμπάν και του Τερέκ. Ο στόχος της ήταν η δημιουργία βάσεων για τη συγκέντρωση τροφίμων και η επίσπευση της προώθησης των αποθεμάτων πετρελαίου. Η όλη ιδέα των στρατιών εργασίας έφερνε το σύστημα της πολι­ τοφυλακής τα πάνω κάτω: αντί ο στρατός να έρθει κοντύτερα στους εργάτες - παραγωγούς, μετέτρεπε τους στρατιώτες σε παραγωγούς. Οι πραγματικές επιδόσεις των στρατιών εργασίας ήταν φτωχές. Αυτό ήταν η αιτία που οδήγησε στη γρήγορη διάλυσή τους και όχι κάποια ιδεολογικά επιχειρήματα ενάντιά τους. Ομως, μετά από αυτό το βήμα, τη συγκρότηση δηλαδή των στρατιών εργασίας, δε χρειαζόταν και πο­ λύ για το επόμενο βήμα: την πολιτική της γενικής στρατιωτικοποίησης της εργασίας.

Η στρατιωτικοποϊηση της εργασίας Αυτή η πολιτική, που ο σταλινικός μύθος τη χρεώνει αποκλειστικά στον Τρότσκι, ήταν, εκείνη την εποχή, πολιτική του κόμματος συνολι­ κά. Είναι αλήθεια ότι σημαντικά στελέχη των μπολσεβίκων τάχθηκαν -216-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης αντίθετοι στη στρατιωτικοποίηση της εργασίας - ο Ρίκοφ, ο Μιλιούτιν, ο Νόγκιν και πάνω απ’ όλους ο Τόμσκι. Όμως, στις 12 Γενάρη 1920, ο Λένιν κι ο Τρότσκι προσπάθησαν να πείσουν τους μπολσεβίκους ηγέ­ τες των συνδικάτων να αποδεχτούν τη στρατιωτικοποίηση της εργα­ σίας. Οι θέσεις της κεντρικής επιτροπής για το Ένατο Συνέδριο (Μ άρ­ της 1920) ήταν γραμμένες από τον Τρότσκι κι είχαν τίτλο: “Για την κι­ νητοποίηση του βιομηχανικού προλεταριάτου, την εργασιακή θητεία, τη στρατιωτικοποίηση της οικονομίας και την αξιοποίηση στρατιωτι­ κών μονάδων για τη κάλυψη οικονομικών αναγκών” Οι Θέσεις ανέφε­ ραν: Στο μεταβατικό στάδιο ανάπτυξης, σε μια κοινωνία που τη βα­ ραίνει η κληρονομιά ενός πολύ δύσκολου παρελθόντος, το πέ­ ρασμα σε μια σχεδιασμένη και οργανωμένη κοινωνική εργασία είναι αδιανόητο χωρίς μέτρα καταναγκασμού, τα οποία θα στρέ­ φονται ενάντια τόσο στα παρασιτικά στοιχεία όσο και ενάντια στα καθυστερημένα στοιχεία της αγροτιάς και της ίδιας της ερ­ γατικής τάξης. Το όργανο του κρατικού καταναγκασμού είναι οι ένοπλες δυνάμεις του. Συνεπώς, το στοιχείο της στρατιωτικοποίησης της εργασίας είναι, μέχρι κάποιο όριο και με κάποια μορφή, αναπόφευκτο στη μεταβατική οικονομία, η οποία βασίζεται στην καθολική εργασιακή θητεία... Η στρατιωτικοποίηση της εργασίας σηματοδοτεί... ότι τα οικο­ νομικά ζητήματα... στα μυαλά των εργαζόμενων και στην πρα­ κτική των κρατικών θεσμών πρέπει να ταυτίζονται με τα στρα­ τιωτικά ζητήματα... Η πραγματοποίηση της εργασιακής θητείας πρέπει καταρχάς να βασίζεται στην εκπλήρωση των ίδιων καθηκόντων με αυτά που απαιτούσε η εδραίωση της σοβιετικής εξουσίας και η δημιουργία του Κόκκινου Στρατού... Από τη στιγμή που ο στρατός διαθέτει την πιο σημαντική εμπειρία μιας μαζικής σοβιετικής οργάνωσης τέτοιου τύπου, τότε οι μέθοδοι και τρόποι λειτουργίας του πρέ­ πει να μεταφερθούν (με όλες τις αναγκαίες προσαρμογές) στη σφαίρα της οργάνωσης της εργασίας.12 Τα συνδικάτα πρέπει να υιοθετήσουν «τα ίδια δικαιώματα απέναντι -217-

Τόνι Κλιφ στα μέλη τους μ’ αυτά που ίσχυαν πριν μόνο στις στρατιωτικές οργα­ νώσεις»23 Θα «κατανέμουν, θα ομαδοποιούν, θα μετακινούν ξεχωρι­ στές ομάδες και κατηγορίες εργατών, ακόμα και μεμονωμένους προ­ λετάριους, στα σημεία όπου το κράτος, ο σοσιαλισμός, τους έχει πε­ ρισσότερο ανάγκη».14 Στην εισήγηση που έκανε ο Τρότσκι στο Ένατο Συνέδριο, εκ μέ­ ρους της κεντρικής επιτροπής, δήλωσε: Η στρατιωτικοποίηση |της εργασίας) είναι αδιανόητη χωρίς τη στρατιωτικοποίηση των ίδιων των συνδικάτων, χωρίς την καθιέ­ ρωση μιας κατάστασης όπου ο εργάτης θα θεωρεί πως είναι ένας στρατιώτης της εργασίας, που δε μπορεί να πηγαίνει όπου του αρέσει. Αν λάβει τη διαταγή να πάει σε ένα μέρος, θα πρέπει να εκτελέσει αυτή την διαταγή κι αν δεν το κάνει θα κηρύσσεται λι­ ποτάκτης και θα τιμωρείται. Ποιος τα επιβλέπει αυτά: Τα συνδι­ κάτα. Δημιουργούν το νέο καθεστώς. Αυτό είναι η στρατιωτικοποίηση της εργατικής τάξης.*5 Ο Τρότσκι, σε μια εισήγησή του στην ολομέλεια των κομματικών με­ λών στο Αικατερίνμπουργκ στις 25 Φλεβάρη 1920, έδωσε έμφαση στο καταναγκαστικό στοιχείο της στρατιωτικοποίησης της εργασίας: Τα μέλη του κόμματος στα συνδικάτα πρέπει να εξηγήσουν τη ριζική διαφορά ανάμεσα σε μια “συνδικαλιστική πολιτική” η οποία παζαρεύει και αντιπαρατίθεται με το κράτος, απαιτώντας παραχωρήσεις και τελικά ωθεί τους εργάτες να απεργήσουν, από μια κομμουνιστική πολιτική, η οποία λαμβάνει ως αφετηρία το γεγονός ότι το κράτος είναι ένα εργατικό κράτος, το οποίο δεν υπηρετεί κανένα άλλο συμφέρον πέρα από το συμφέρον των ερ­ γαζόμενων. ΓΓ αυτό τα συνδικάτα πρέπει να διδάσκουν τους ερ­ γάτες να μη βάζουν εμπόδια στο κράτος τους σε δύσκολες επο­ χές, αλλά να το βοηθούν, με την κοινή προσπάθεια, να μπει στο δρόμο της γενικής οικονομικής ανάπτυξης* Το Ένατο Συνέδριο επικύρωσε την εισήγηση του Τρότσκι για τη γενι­ κή στρατιωτικοποίηση της εργασίας. Από μόνο του αυτό το γεγονός διαψεύδει το σταλινικό μύθο ότι ο Τρότσκι ήταν ο μοναδικός υπεύθυ­ -218-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης νος για την πολιτική της στρατιωτικό ποίησης. Τίποτα δεν είναι πιο μακριά από την αλήθεια από αυτόν τον ισχυρισμό. Είναι αλήθεια ότι ο Τρότσκι ήταν ενθουσιώδης υποστηρικτής αυτής της πολιτικής. Το ίδιο ενθουσιώδης, όμως, ήταν κι ο Λένιν. Για παράδειγμα, στο Τρίτο Πανρωσικό Συνέδριο των Οικονομικών Συμβουλίω ν στις 27 Γενάρη 1920, ο Λένιν δήλωνε τα εξής: Για να λειτουργήσει ο μηχανισμός μας με τη μεγαλύτερη δυνατή ταχύτητα, πρέπει να δημιουργήσουμε ένα στρατό εργασίας... Ρί­ χνοντας αυτό το σύνθημα, δηλώνουμε ότι πρέπει να τεντώσουμε στο έπακρο όλες τις ζωτικές δυνάμεις των εργατών και των αγροτών και ζητάμε να μας προσφέρουν κάθε βοήθεια γι’ αυτόν τον σκοπό. Και κατόπιν, με τη δημιουργία ενός στρατού εργα­ σίας, με το ζεύξιμο όλων των δυνάμεων των εργατών και των αγροτών, θα επιτύχουμε το βασικό σκοπό μας.27 Σε μια ομιλία του στις 2 Φλεβάρη, ο Λένιν επανέλαβε ότι η οικονομία πρέπει να ανασυγκροτηθεί με στρατιωτικές μεθόδους, με απόλυτη σκληρότητα και με τη συμπίεση κάθε άλλου συμφέροντος. Με κάθε κόστος πρέπει να δημιουργήσουμε στρατιές εργασίας, να οργανωθούμε όπως ένας στρατός, να μειώσουμε, ακόμα και να καταργήσουμε μια σειρά από θεσμούς ...στους επόμενους μήνες... Οταν η πανρωσική κε­ ντρική εκτελεστική επιτροπή υιοθετήσει όλα τα μέτρα που έχουν σχέση με την εργασιακή επιστράτευση και τις στρατιές εργασίας, όταν θα έχει κατορθώσει να ενσταλάξει αυτές τις ιδέες στη μεγά­ λη πλειοψηφία του πληθυσμού και απαιτήσει την εφαρμογή τους από όλους τους τοπικούς αξιωματούχους - τότε, είμαστε απολύτως πεπεισμένοι ότι θα μπορέσουμε να ανταποκριθούμε και στα πιο δύσκολα καθήκοντα.® Από τα παραπάνω διαπιστώνουμε ότι για τον Λένιν, στη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου και ιδιαίτερα στην τελευταία φάση του, η στρατιωτικοποίηση της εργασίας και η ενσωμάτωση των συνδικάτων, η υποτα­ γή τους στο κράτος, είχαν άμεση και ζωτική σημασία. Αξίζει να σημειωθεί επίσης ότι ο Στάλιν υπήρξε πρόεδρος του Ου­ - 219-

Τόνι Κλιφ κρανικού Συμβουλίου του Στρατού Εργασίας. Η Πράβδα, με διευθυντή τον Μπουχάριν, ήταν γεμάτη από άρθρα που υποστήριζαν τη στρατιωτικοποίηση της εργασίας και τις στρατιές εργασίας. Για παράδειγμα, στις 18 Δεκέμβρη 1919, ο Μπουχάριν έγρα­ φε ότι «το μοντέλο [διαχείρισης της οικονομίας] μας το έχει προσφέρει ο στρατός». Στις 20 Φ λεβάρη εκθείασέ τις αρετές των στρατιών εργα­ σίας. Σ ’ όλη τη διάρκεια του Μάρτη η Πράβδα ήταν γεμάτη από άρθρα που υποστήριζαν τη στρατιωτικοποίηση της εργασίας. Ο Μπουχάριν έγραψε ξανά υπέρ της στη 1 και στις 2 Απρίλη. Υπήρχε μια διαφοροποίηση ανάμεσα στον Τρότσκι και τον Λένιν γύρω από το ζήτημα: ο Τρότσκι προσπάθησε να θεωρητικοποιήσει και να γενικεύσει την ιδέα της στρατιωτικοποίησης, ενώ ο Λένιν απλά τη θεωρούσε αναγκαία στις δεδομένες συνθήκες. Ο Τρότσκι, στην εισή­ γησή του στο Τρίτο Πανρωσικό Συνέδριο των Οικονομικών Συμβου­ λίων το Γενάρη του 1920, έθεσε το ερώτημα: «Γιατί μιλάμε για στρατιωτικοποίηση;» Η απάντησή του ήταν: Καμιά άλλη κοινωνική οργάνωση, εκτός από το στρατό, δεν έχει ποτέ θεωρήσει ως δικαίωμά της να υποτάσσει σε τέτοιο βαθμό τους πολίτες της και να τους ελέγχει από κάθε άποψη με βάση τη βούλησή της, όπως θεωρεί δικαίωμά του το κράτος της προλετα­ ριακής δικτατορίας - και το κάνει. Μόνο ο στρατός - ακριβώς επειδή έχει μάθει να παίρνει, με το δικό του τρόπο, αποφάσεις ζωής και θανάτου, που αφορούν έθνη, κράτη και άρχουσες τάξεις - είναι προικισμένος με την εξουσία να ζητάει από όλους και τον καθένα ξεχωριστά πλήρη υποταγή στα καθήκοντα, στους σκο­ πούς, στους κανονισμούς και τις διαταγές |του]. Κι όσο περισσό­ τερο τα καθήκοντα της στρατιωτικής οργάνωσης συμπίπτουν με τις απαιτήσεις της κοινωνικής ανάπτυξης, τόσο περισσότερο έχειεπιτυχία σ' αυτήν την προσπάθεια.” Ο Τρότσκι, στην ίδια ομιλία, υποστηρίζει ότι η στρατιωτικοποίηση της εργασίας διαδραματίζει κρίσιμο ρόλο στην οικοδόμηση του σοσιαλι­ σμού γενικά: Η στρατιωτικοποίηση της εργασίας συνιστά την αναπόφευκτη -220-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης μέθοδο οργάνωσης και πειθάρχησης της εργατικής δύναμης κα­ τά τη μετάβαση από τον καπιταλισμό στο σοσιαλισμό.30 Η εργασιακή θητεία είναι υποχρεωτική, αλλά αυτό δε σημαίνει ότι αποτελεί καταναγκασμό της εργατικής τάξης. Αν συναντού­ σε την αντίθεση της πλειοψηψίας του εργαζόμενου πληθυσμού, τότε θα ναυαγούσε και μαζί μ’ αυτή θα βούλιαζε όλη η σοβιετική εξουσία. Η στρατιωτικοποίηση της εργασίας, όταν οι εργαζόμε­ νοι είναι ενάντιά της, θα σήμαινε Αρακσεβισμό.* Η στρατιωτικοποίηση της εργασίας με τη θέληση του ίδιου του εργαζόμενου λαού είναι σοσιαλιστική δικτατορία.31 Ο Τρότσκι βάσιζε τα επιχειρήματά του στην ιδέα ότι ανάμεσα στην υποχρεωτική και την εθελοντική εργασία δεν υπήρχε πραγματική δια­ φορά. Στη διάρκεια του Τρίτου Συνεδρίου των Συνδικάτων (9 Απρίλη 1920), όταν ο Τρότσκι παρουσίασε την πολιτική για τη στρατιωτικοποίηση της εργασίας, δέχτηκε την κριτική του μενσεβίκου Αμπράμοβιτς, ο οποίος επεσήμανε ότι η τυχόν εφαρμογή της θα πλήξει την πα­ ραγωγικότητα, αφού μόνο η ελεύθερη εργασία μπορεί να αυξήσει την παραγωγικότητα. Ο Τρότσκι, στην απάντησή του, α ρνήθηκε ότι υπάρχει ουσιαστική διαφορά ανάμεσα στην εθελοντική και την υπο­ χρεωτική εργασία: Οι λιγοστοί μενσεβίκοι αντιπρόσωποι σ’ αυτό το συνέδριο ας κά­ νουν τον κόπο να μας εξηγήσουν τι διαφορετικό από τη μισθωτή εργασία είναι αυτή η ελεύθερη, μη-καταναγκαστική εργασία για την οποία μιλάνε. Στην ιστορία έχει υπάρξει η εργασία των δούλων. Στην ιστορία έχει υπάρξει η εργασία των δουλοπάροικων. Στην ιστορία έχει υπάρξει η ρυθμισμένη βάσει κανονισμών εργασία των συντε­ χνιών του μεσαίωνα. Τώρα, σ’ όλο τον κόσμο, επικρατεί η μισθω­ τή εργασία, που όλοι οι πουλημένοι δημοσιογράφοι την εμφανί­ ζουν σαν την ύψιστη μορφή ελευθερίας απέναντι στη σοβιετική “σκλαβιά" Εμείς, από την άλλη πλευρά, στην καπιταλιστική Ο Κόμης Αρακσέεβ ήταν υπουργός του Τσάρου Αλέξανδρου ΒΠδρυσε στρατιωτικούς οικισμούς αγροτών, οι οποίοι, ενώ δούλευαν τα χωράφια, ήταν οργανωμένοι με στρα­ τιωτικό τρόπο και υπόκειντο σε στρατιωτική πειθαρχία.

-221 -

Τόνι Κλιφ σκλαβιά αντιπαραθέτουμε την κοινωνικά ρυθμισμένη εργασία με βάση ένα οικονομικό σχέδιο, υποχρεωτικό για το σύνολο του πληθυσμού και συνεπώς αναγκαστικό για κάθε εργάτη στη χώ­ ρα. Χωρίς αυτό, δε μπορούμε ούτε να ονειρευτούμε τη μετάβαση στο σοσιαλισμό... Αν ισχύει ότι η υποχρεωτική εργασία είναι παντού και πάντοτε μη-παραγωγική, όπως αναφέρει το σχέδιο απόφασης των μενσε­ βίκων, τότε όλη μας η εργασία για την ανοικοδόμηση της οικο­ νομίας είναι καταδικασμένη σε αποτυχία.32 Ο Τρότσκι είχε φυσικά δίκιο, όταν υποστήριζε ότι οι άνθρωποι είναι υποχρεωμένοι να δουλεύουν για να μην πεινάσουν. Μ ’ αυτή την έν­ νοια όντως κάθε εργασία είναι καταναγκαστική. Όμως, το συμπέρα­ σμα ότι η μορφή που παίρνει αυτός ο καταναγκασμός δεν έχει κι ιδιαί­ τερη σημασία, είναι καθαρή ανοησία. Στις δουλοκτητικές κοινωνίες ή στις κοινωνίες με δουλοπάροικους ο καταναγκασμός είναι άμεσος, ανοιχτός, νόμιμος. Στον καπιταλισμό ο καταναγκασμός είναι έμμεσος και καθαρά οικονομικός, ο μισθωτός εργάτης νομικά είναι ελεύθερος. Ο Μαρξ υπογράμμισε τις σημαντικές προοδευτικές συνέπειες αυτής της ελευθερίας. Η μια είναι ότι κάνει την εργασία του μισθωτού εργάτη πιο παραγωγική από την εργασία του δούλου ή του δουλοπάροικου. Ο Μαρξ έγραψε για παράδειγμα: Αυτή είναι μια από τις συνθήκες που κάνει την παραγωγή της δουλικής εργασίας μια διαδικασία με τόσο μεγάλο κόστος. Ο ερ­ γαζόμενος σ’ αυτήν την περίπτωση, για να χρησιμοποιήσουμε μια εντυπωσιακή παρομοίωση των αρχαίων, είναι απλά ένα instrumentum vocale [εργαλείο που μιλάει) και διακρίνεται από ένα ζώο που είναι instrumentum semi vocale (εργαλείο που βγά­ ζει άναρθρους ήχους] και από ένα εργαλείο που είναι instrumen­ tum mutum (άφωνο εργαλείο). Όμως, αυτός ο ίδιος φροντίζει να δείξει τόσο στο ζώο όσο και στο εργαλείο ότι δεν είναι σαν κι αυ­ τά, αλλά ότι είναι άνθρωπος. Πείθει με μεγάλη ικανοποίηση τον εαυτό του ότι είναι μια διαφορετική ύπαρξη, συμπεριψερόμενος άσπλαχνα στο ζώο και σπάζοντας το εργαλείο con amore. Εξ ου κι η βασική αρχή που εφαρμόζεται γενικευμένα σ’ αυτή τη μέθο­ -222-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης δο παραγωγής, να χρησιμοποιούνται μόνο τα πιο βαριά και χο­ ντροκομμένα εργαλεία, που είναι δύσκολο να πάθουν ζημιά, ακριβώς επειδή είναι πολύ χοντροκομμένα. Στις [αμερικάνικες] Πολιτείες της δουλείας που συνορεύουν με τον Κόλπο του Μεξι­ κού, ακόμα και μέχρι την εποχή του εμφυλίου πολέμου, τα μόνα αλέτρια που μπορούσες να συναντήσεις ήταν εκείνα που κατα­ σκευάζονταν με βάση ένα παλιό κινέζικο μοντέλο, που έσκαβε τη γη σαν τον τυφλοπόντικα ή το γουρούνι, αντί να κάνει κανονικά αυλάκια." Για όλους τους Μαρξιστές ήταν δεδομένο ότι ο σοσιαλισμός όχι μόνο δε θα αύξανε το στοιχείο του καταναγκασμού στην εργασία, αλλά αντιθέτως, σε σύγκριση με τον καπιταλισμό, θα το ελάττωνε. Το λάθος του Τρότσκι δε βρίσκονταν μόνο - ή κυρίως - στο ότι η καταναγκαστική, στρατιωτικοποιημένη εργασία δεν είναι πολύ παρα­ γωγική, αλλά στο ότι είναι τυραννική και ασυμβίβαστη με τη χειραφέ­ τηση της εργατικής τάξης, δηλαδή το σοσιαλισμό. Ο σοσιαλισμός όχι μόνο θα ελαφρύνει το στοιχείο του καταναγκασμού στην εργασία, αλ­ λά και θα το μεταμορφώσει, μέχρι την τελική κατάργησή του.

Η Τσεκτράν Ο Τρότσκι είχε την ευκαιρία να βάλει σε πράξη το σχέδιό του για τη στρατιωτικοποίηση της εργασίας ανάμεσα στην άνοιξη και το φθι­ νόπωρο του 1920. Το δίκτυο των μεταφορών αντιμετώπιζε μια τρομα­ κτική κρίση. Στην ευρωπαϊκή Ρωσία μόνο τα 15.000 βέρστια σιδηρο­ δρομικού δικτύου από τα 70.000 συνολικά είχαν μείνει ανέπαφα. Το 57% των ατμομηχανών είχε τεθεί εκτός λειτουργίας.34 Το χειμώνα του 1919-20 η κατάσταση των σιδηροδρόμων ήταν τόσο καταστροφική που η οικονομία απειλούταν με πλήρη κατάρρευση. Στις 30 Γενάρη το Συμβούλιο Εργασίας και Αμυνας έβγαλε ένα διάταγμα με το οποίο επιστράτευε όλους τους σιδηροδρομικούς και μια βδομάδα μετά, με άλλο διάταγμα, εκχωρούσε έκτακτες πειθαρχικές εξουσίες στη διοίκη­ ση των σιδηροδρόμων. - 223 -

Τόνι Κλιφ Ο Λένιν έγραψε στον Τρότσκι στη 1 Φλεβάρη 1920: Η κατάσταση των σιδηροδρομικών μεταφορών αγγίζει το όριο της καταστροφής. Τα φορτία σιτηρών έχουν ακινητοττοιηθεί. Η σωτηρία μπορεί να έρθει μόνο με πραγματικά έκτακτα μέτρα. Για μια περίοδο δυο μηνών (Φλεβάρης - Μάρτης) πρέπει να εφαρμοστούν τα εξής μέτρα (και όποια άλλα έχουν τον ίδιο χα­ ρακτήρα): 1) Μείωση της ατομικής μερίδας ψωμιού για όσους δεν κάνουν σιδηροδρομική εργασία, αύξηση για όσους κάνουν. Η χώρα πρέπει να σωθεί, έστω κι αν χαθούν μερικές χιλιάδες ακόμα. 2) Τα τρία τέταρτα όλων των ανώτερων κομματικών στελεχών, με εξαίρεση όσα εργάζονται στο Κομισαριάτο Στρατιωτικών και το Κομισαριάτο Εφοδιασμού, να επιστρατευθούν για δυο μήνες σε εργασίες συντήρησης και μεταφορών στο σιδηροδρο­ μικό δίκτυο. 3) Επιβολή στρατιωτικού νόμου σε απόσταση 30 - 50 βερστιών από τις σιδηροδρομικές γραμμές, ώστε να γίνει δυνατή η επι­ στράτευση εργασίας για τον καθαρισμό των γραμμών...36 Το πολιτικό γραφείο ζήτησε από τον Τρότσκι να αναλάβει το Επιτροπάτο Μεταφορών και Επικοινωνιών. Ο Τρότσκι, σ’ ένα τηλεγράφημά του στον Λένιν, εξήγησε ότι δεν είχε την παραμικρή ιδέα για τον τρόπο λειτουργίας του συγκεκριμένου Επιτροπάτου.37 Παρόλα αυτά, στις 23 Φλεβάρη, η VTsIK διόρισε τον Τρότσκι Επίτροπο του Λαού για τις Μ ε­ ταφορές. Το Ένατο Συνέδριο του κόμματος ψήφισε μια απόφαση σύμ­ φωνα με την οποία η αποκατάσταση των συγκοινωνιών γινόταν ένα από τα πιο σοβαρά καθήκοντα για όλο το κόμμα. Αμέσως μετά το συ­ νέδριο συγκροτήθηκε μια επιτροπή συγκοινωνιών με αντιπροσώπους από το Επιτροπάτο Μεταφορών (Ναρκοπούτ) και το Ανώτατο Συμ­ βούλιο Εθνικής Οικονομίας (VSNKh). Ο Τρότσκι έγινε πρόεδρός της. Στις 22 Μάη αυτή η επιτροπή κυκλοφόρησε την περιβόητη “Δια­ ταγή No 1042” για την επιδιόρθωση των ατμομηχανών.3* Η διαταγή ήταν ένα λεπτομερές σχέδιο για την επιδιόρθωση των ατμομηχανών και την αύξηση του αριθμού τους μέχρι να φτάσουν στο προπολεμικό -224-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης επίπεδο μέχρι το 1924. Η τυποποίηση ήταν το κλειδί της “Διαταγής 1042”: η ποικιλία των εξαρτημάτων της μηχανής έπρεπε να περιοριστεί στο μίνιμουμ, για να απλοποιηθεί η παραγωγή τους και να γίνει δυνατή η εύκολη εξεύρεση ανταλλακτικών.” Σχεδόν αμέσως το συγκοινωνιακό δίκτυο άρχισε να συνέρχεται από την κατάσταση παράλυσης. Στις 17 Αυγούστου 1920, το Λαϊκό Επιτροπάτο Μεταφορών και Επικοινωνιών πήρε την απόφαση να συγχωνεύσει τις σιδηροδρομικές και υδάτινες μεταφορές, ενοποιώντας τις κεντρικές διοικήσεις των αντίστοιχων συνδικάτων στην Κεντρική Επιτροπή Μεταφορών (Τσεκτράν), υπό την προεδρία του Τρότσκι." Ο τομέας των μεταφορών κηρύχτηκε σε κατάσταση εκτάκτου ανάγκης και πάρθηκαν μέτρα για την επιστράτευση των εργαζόμενων σ’ αυτόν. Αυτήν την απόφαση την πήρε η κεντρική επιτροπή στη συ­ νεδρίαση της 28 Αυγούστου 1920, με την υποστήριξη του Λένιν, του Ζινόβιεφ και του Στάλιν και παρά τις έντονες διαμαρτυρίες του Τόμσκι, του ηγέτη των συνδικάτων. Ο Τρότσκι ήταν σε θέση να δηλώσει στο Όγδοο Πανρωσικό Συνέ­ δριο των Σοβιέτ, στις 22 Δεκέμβρη, ότι το πεντάχρονο πλάνο θα μπο­ ρούσε να υλοποιηθεί μέσα σε τριάμισι χρόνια.41Ήδη, δίπλα στο πλάνο για τις ατμομηχανές είχε καταστρωθεί κι ένα πλάνο για τα βαγόνια των αμαξοστοιχιών: ήταν η “Διαταγή No 1157” Η κομματική ηγεσία είχε ενθουσιαστεί με την επιτυχία του Τρότσκι στον τομέα των μεταφορών. Για παράδειγμα, στις 27 Μάη 1921, ένα χρόνο μετά την έκδοση της Διαταγής 1042, ο Ντζερτζίνσκι έγραφε ότι: «Ο ι Διαταγές No 1042 και 1157... αποτελούν την πρώτη, λαμπρή εμπειρία της σχεδιασμένης οικονομίας...»41

Η αντιπαράθεση για τα συνδικάτα Στις παραμονές του Πανρωσικού Συνεδρίου των Συνδικάτων, στις 2 Νοέμβρη του 1920, ο Τρότσκι, παρασυρμένος απ’ αυτήν την επιτυ­ χία, δήλωσε σε μια συνεδρίαση κομματικών στελεχών ότι αυτό που - 225 -

Τόνι Κλιφ χρειαζόταν στα άλλα συνδικάτα ήταν ένα "ταρακούνημα" όπως αυτό που έγινε στο συνδικάτο των σιδηροδρομικών. Έχουμε χτίσει και ξαναχτίσει τα κρατικά σοβιετικά οικονομικά όργανα, τα έχουμε διαλύσει και τα έχουμε χτίσει πάλι, ξανά και ξανά, ξεδιαλέγοντας προσεκτικά και τσεκάροντας τα στελέχη και τη δουλειά τους. Είναι πλέον προφανές ότι τώρα είναι ανα­ γκαίο να καταπιαστούμε με την αναδιοργάνωση των συνδικά­ των, δηλαδή, πρώτα και κύρια να διαλέξουμε τα ηγετικά κλιμά­ κια των συνδικάτων.41 Αυτό πήγαινε πολύ για τον Αένιν, που αμέσως πήρε δημόσια αποστά­ σεις από τον Τρότσκι. Επίσης, αυτή η δήλωση προκάλεσε την άμεση αντίδραση του Τόμσκι, που ήταν πρόεδρος του πανρωσικού κεντρι­ κού συμβουλίου των συνδικάτων και μέλος της κεντρικής επιτροπής του κόμματος. Ο Τόμσκι αποφάσισε να ανοίξει το θέμα στη συνεδρίαση της κε­ ντρικής επιτροπής στις 8 Νοέμβρη και επιτέθηκε στη Τσεκτράν. Τον υποστήριξε ο Λένιν, ο οποίος δήλωσε ότι η Τσεκτράν με τις μεθόδους της είχε αποξενώσει τους κομμουνιστές που είναι στα συνδικάτα. Ο Λένιν έκανε αμέσως το προκαταρκτικό σχέδιο μιας οξείας κριτικής για την Τσεκράν για να υιοθετηθεί από την κομμουνιστική φράξια του πανρωσικού συνεδρίου των συνδικάτων, που συνέχιζε ακόμα τις εργα­ σίες του.44 Την ίδια μέρα, 8 Νοέμβρη, ο Λένιν κι ο Τρότσκι κατέθεσαν ξεχω­ ριστά σχέδια απόφασης για την πολιτική απέναντι στα συνδικάτα. Την επομένη, η κεντρική επιτροπή υιοθέτησε μια απόφαση βασισμένη στο κείμενο του Λένιν, με δέκα ψήφους υπέρ και τέσσερις κατά: Είναι αναγκαίο να διεξάγουμε την πιο ενεργητική και συστημα­ τοποιημένη πάλη, για να αποτρέψουμε τον εκφυλισμό του συ­ γκεντρωτισμού και των στρατιωτικοποιημένων μορφών εργα­ σίας σε γραφειοκρατία, έπαρση, γραφειοκρατία και ανάμιξη στα εσωτερικά των συνδικάτων. Οι υγιείς μορφές της στρατιωτικοποίησης της εργασίας θα στεψθούν με επιτυχία μόνο αν το κόμ­ μα, τα σοβιέτ και τα συνδικάτα πετύχουν να εξηγήσουν στις ευ­ -226-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης ρύτερες μάζες των εργατών πόσο αναγκαίες είναι αυτές οι μέθο­ δοι για να σωθεί η χώρα... Για το κομβικό ζήτημα η κεντρική επιτροπή αποφάσισε ότι η Τσεκτράν πρέπει να συμμετέχει στο κεντρικό συμβούλιο των συνδικάτων ισότιμα με τα κεντρικά όργανα των άλλων μεγάλων συνδικάτων και όρισε μια επιτροπή με έργο να επεξεργαστεί νέες κατευθυντήριες γραμμές για τα συνδικάτα.*5 Επίσης, όρισε και μια άλλη επιτροπή, με επικεφαλής τον Ζινόβιεψ, έργο της οποίας ήταν η επεξεργασία μέτρων για την τόνωση των δημοκρατικών πρακτικών στα συνδικάτα και για την ενθάρρυνση της συμμετοχής τους στη διεύθυνση της παραγωγής. Ο ι αποφάσεις ήταν κάθετη άρνηση των θέσεων του Τρότσκι. Αποφασίστηκε να διαλυθούν τα πολιτικά τμήματα στις μεταφορές και να σταματήσει η πρακτική του διορισμού αξιωματούχων από τα πάνω, που, αντίθετα, θα έπρεπε να εκλέγονται δημοκρατικά στις θέσεις τους. Αυτά τα γεγονότα συνοδεύτηκαν με μια ρήξη μέσα στην ίδια την Τσεκτράν και στις 7 Δεκέμβρη η κεντρική επιτροπή συνεδρίασε για το ίδιο θέμα, μέσα σε μια πολύ τεταμένη ατμόσφαιρα. Ο Λένιν, ο Ζινόβιεφ, ο Τόμσκι κι ο Στάλιν ζήτησαν την άμεση κατάργηση της Τσε­ κτράν. Η κεντρική επιτροπή απέρριψε αυτό το δραστικό μέτρο - με ψήφους οχτώ κατά, εφτά υπέρ - και αντί γΓ αυτό υιοθέτησε μια συμβι­ βαστική πρόταση, που τέθηκε από τον Μπουχάριν. Η πρόταση υπο­ στήριζε την άμεση διάλυση των πολιτικών διευθύνσεων, διατηρώντας όμως την Τσεκτράν μέχρι το Φλεβάρη. Τ ότε το συνέδριο του συνδικά­ του σιδηροδρομικών και εργαζόμενων στις υδάτινες μεταφορές θα εξέλεγε μια νέα Τσεκτράν.*4 Ο Ζινόβιεφ ήταν ο πιο ηχηρός κριτικός του Τρότσκι. Οι σελίδες της Πετρογκράντσκαϊα Πράβδα, την οποία διεύθυνε, ήταν γεμάτες με βιτριολικές επιθέσεις στην Τσεκτράν και τις «αστυνομικές μεθόδους πειθαναγκασμού των εργατών από τα πάνω, με τη βοήθεια των ειδι­ κών». Ο Ζινόβιεφ κατάφερε εν πολλοίς να αποδώσει στον Τρότσκι την πατρότητα της Τσεκτράν, “παραβλέποντας” το γεγονός ότι την Τσε- 227-

Τόνι Κλιψ κτράν την είχε συγκροτήσει η κεντρική επιτροπή. Κατηγόρησε τον Τρότσκι ότι ήθελε να απορροφήσει τα συνδικάτα στο κράτος. Όμως το ίδιο το Ένατο Συνέδριο είχε αποφασίσει ότι: Στη προλεταριακή δικτατορία... δεν υπάρχει καμιά πιθανότητα αντίθεσης ανάμεσα στα συνδικάτα και τα όργανα της σοβιετικής εξουσίας. Η οποιαδήποτε αντίθεση ανάμεσα στα συνδικάτα, που είναι η οικονομική οργάνωσης της εργατικής τάξης, και τα σοβιέτ, που είναι η πολιτική της οργάνωση, είναι σκέτη ανοησία...Τα συνδι­ κάτα πρέπει να μετατραπούν βαθμιαία σε βοηθητικές οργανώ­ σεις του προλεταριακού κράτους κι όχι το αντίστροφο.47 Ανάμεσα στο Δεκέμβρη του 1920 και το Μάρτη του 1921 διεξήχθη μια σφοδρή αντιπαράθεση για το ζήτημα των συνδικάτων. Το πόσο διαιρε­ μένη ήταν η κεντρική επιτροπή το δείχνει το γεγονός ότι κατατέθηκαν οχτώ πλατφόρμες πάνω σ’ αυτό το θέμα. Η αντιπαράθεση απλώθηκε σε όλο το κόμμα. Στους τέσσερις μήνες πριν το Δέκατο Συνέδριο, η συ­ ζήτηση είχε ανάψει για τα καλά στις κομματικές οργανώσεις και τον κομματικό τύπο. Καθ’ όλη τη διάρκεια του Γενάρη 1921 η Πράβδα δη­ μοσίευε καθημερινά άρθρα που υποστήριζαν τη μια ή την άλλη πλατ­ φόρμα. Λίγο πριν το ξεκίνημα των εργασιών του συνεδρίου, η κεντρική επιτροπή δημοσίευσε τα βασικά ντοκουμέντα αυτής της συζήτησης σ’ ένα τόμο, με την επιμέλεια του Ζινόβιεφ. Το κόμμα, επίσης, κυκλοφό­ ρησε δυο ξεχωριστά δελτία συζήτησης, για να μπορέσουν να εκφρα­ στούν λεπτομερώς οι αντιτιθέμενες απόψεις. Η Πράβδα δημοσίευσε την πλατφόρμα ενός ρεύματος, της Εργατικής Αντιπολίτευσης, που εί­ χε πρόσφατα συγκροτηθεί, παράλληλα με την κυκλοφορία μιας μπρο­ σούρας της Αλεξάνδρα Κολοντάι, στην οποία παρουσιάζονταν οι από­ ψ εις της Εργατικής Α ντιπο λίτευσ ης και η οποία είχε τυπω θεί σε 250.000 αντίτυπα. Οι μπολσεβίκοι δεν είχαν γνωρίσει μια τόσο έντονη αντιπαράθεση στις γραμμές τους από τότε που ανέβηκαν στην εξουσία. Εν τέλει στο συνέδριο παρουσιάστηκαν τρεις πλατφόρμες. Στη μια πλευρά ήταν οι Τρότσκι, Μπουχάριν, Αντρέεφ, Ντζερτζίνσκι, Κρε- 228 -

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης στίνσκι, Πρεομπραζένσκι, Ρακόφσκι και Σερεμπριάκοφ - και οι οχτώ μέλη της κεντρικής επιτροπής. Στο άλλο άκρο βρισκόταν η Εργατική Αντιπολίτευση, με κύριους εκφραστές τον Σλιάπνικοψ και την Κολοντάι. Ανάμεσα στεκόταν η Πλατφόρμα των Δέκα - Λένιν, Ζινόβιεψ, Τόμσκι, Ρατζουτάκ, Καλίνιν, Κάμενεφ, Λοζόφσκι, Πετρόφσκι, Αρτέμ και Στάλιν.

Οι απόψεις του Τρότσκι και του Μπουχάριν Η ομάδα των Τρότσκι-Μπουχάριν ουσιαστικά προσπαθούσε να απαντήσει στην οικονομική κατάρρευση, προτείνοντας τη μεταφορά των στρατιωτικών μεθόδων από τα μέτωπα του πολέμου στα εργο­ στάσια και τα συνδικάτα για να επιτευχθεί μια σφιχτή πειθαρχία. Ήθε­ λαν την πλήρη "κρατικοποίηση” των συνδικάτων. Ο Τρότσκι υποστήριζε ότι, στην πράξη, η κρατικοποίηση των συν­ δικάτων είχε ήδη προχωρήσει πολύ κι ότι έπρεπε να φτάσει στη λογική της κατάληξη. Δεύτερον, η σταδιακή μεταφορά στα συνδικάτα της δ ι­ εύθυνσης της οικονομίας, κάτι που περιλαμβανόταν στο πρόγραμμα του κόμματος, προϋπέθετε τη «σχεδιασμένη μετατροπή των συνδικά­ των σε μηχανισμούς του εργατικού κράτους». Αυτή η μετατροπή θα έπρεπε να υλοποιηθεί με συνεπή τρόπο. Υποστήριζε επίσης ότι η πλατφόρμα του ήταν η συνέχεια της πολιτικής των Λένιν-Τρότσκι από τους προηγούμενους μήνες και χρόνια. Απαντώντας στα αιτήματα της Εργατικής Αντιπολίτευσης για πε­ ρισσότερη δημοκρατία, ο Τρότσκι επιστράτευσε ένα επιχείρημα που θα τον στοίχειωνε κάμποσα χρόνια μετά: Η Εργατική Αντιπολίτευση ρίχνει επικίνδυνα συνθήματα κάνο­ ντας τη δημοκρατία φετίχ. Φαίνεται ότι βάζουν το δικαίωμα των εργατών να εκλέγουν τους αντιπροσώπους τους πάνω από το κόμμα, θαρρείς και το κόμμα δεν έχει το δικαίωμα να υπερασπι­ στεί τη δικτατορία του, ακόμα κι αν αυτή η δικτατορία έρθει προ­ σωρινά σε αντίθεση με τις εφήμερες διαθέσεις της εργατικής δημο­ κρατίας... Αυτό που είναι απαραίτητο, είναι, για να το πούμε έτσι, - 229 -

Τόνι Κλιψ η επίγνωση του επαναστατικού, ιστορικού “εκ γενετής” δικαιώμα­ τος του κόμματος, το οποίο είναι υποχρεωμένο να διατηρεί τη δι­ κτατορία του παρά τον προσωρινό δισταγμό μπροστά στις αυ­ θόρμητες διαθέσεις των μαζών, παρά τις προσωρινές αμφιταλα­ ντεύσεις ακόμα και της εργατικής τάξης. Για μας, αυτή η επίγνωση αποτελεί αναπόδραστο ενοποιητικό στοιχείο. Η [προλεταριακή ΣτΜ) δικτατορία δε στηρίζεται στις τυπικές δημοκρατικές αρχές της εργατικής δημοκρατίας, όσο κι αν η εργατική δημοκρατία αποτελεί, φυσικά, τη μοναδική υγιή μέθοδο με την οποία οι μάζες όλο και περισσότερο έλκονται στην πολιτική ζωή.“

Η Εργατική Αντιπολίτευση Σ ’ αυτή την ομάδα, εκτός από την Κολοντάι, συμμετείχε κι ένας σημαντικός αριθμός εργατικών στελεχών. Ο ι πιο γνωστοί από αυτούς ήταν ο Σλιάπνικοφ, που ήταν ο ίδιος μεταλλεργάτης παλιά και πρώ­ τος Επίτροπος Εργασίας μετά τον Οκτώβρη, ο I. Κ. Αουτοβίνοφ και ο Σ. Μεντβέντεφ, ηγέτες του συνδικάτου μετάλλου. Η Εργατική Α ντιπολίτευση απαιτούσε να περάσει η διεύθυνση των επιχειρήσεων στα χέρια των συνδικάτων. Η μετάβαση στο νέο σύ­ στημα θα έπρεπε να ξεκινήσει από την κατώτερη βαθμίδα, τα ξεχωρι­ στά εργοστάσια και να προχωρήσει προς τα πάνω. Στο επίπεδο του εργοστασίου, η εργοστασιακή επιτροπή θα έπρεπε να αποκτήσει πάλι την κυρίαρχη θέση που κατείχε στην αρχή της επανάστασης. Την κε­ ντρική διεύθυνση ολόκληρης της εθνικής οικονομίας θα την εξέλεγε ένα Πανρωσικό Συνέδριο Παραγωγών. Αντίστοιχα, τα εθνικά συνέ­ δρια των συνδικάτων θα έπρεπε να εκλέγουν τη διεύθυνση του κλά­ δου, τον οποίο κάλυπτε κάθε συγκεκριμένο συνδικάτο. Τέλος, η Εργατική Αντιπολίτευση πρότεινε μια ριζική αναθεώρη­ ση του μισθολογικού συστήματος, ώστε να γίνει εξισωτικό. Ο ι μισθοί σε χρήμα θα έπρεπε να δώσουν τη θέση τους σταδιακά σε αμοιβές σε είδος, τα βασικά τρόφιμα θα έπρεπε να παρέχονται στους εργάτες δω­ ρεάν, όπως και το γεύμα στις καντίνες των εργοστασίων, τα έξοδα για -230-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης μετακινήσεις, η εκπαίδευση και οι δραστηριότητες του ελεύθερου χρό­ νου, η στέγαση, η θέρμανση κλπ.

Η Πλατφόρμα των Δέκα Ο Λένιν άλλαξε πολύ γρηγορότερα από τον Τρότσκι τη στάση του απέναντι στα συνδικάτα. ΓΥ αυτόν, το τέλος του εμφυλίου πολέ­ μου σήμαινε και το τέλος κάθε συζήτησης περί “κρατικοποίησης” των συνδικάτων και “στρατιωτικοποίησης” της εργασίας. Σε μια ομιλία του στις 30 Δεκέμβρη 1920 τάχτηκε με έντονο τρόπο κατά της θέσης του Τρότσκι. Η ομιλία δημοσιεύτηκε σε ένα φυλλάδιο με τίτλο “Τα συνδι­ κάτα, η παρούσα κατάσταση και τα λάθη του Τρότσκι” Κατά την άπο­ ψη του Λένιν τα συνδικάτα κατείχαν μια πολύ ιδιαίτερη θέσηΛ πό τη μια μεριά, καθώς τα μέλη τους ήταν το κύριο σώμα των βιομηχανικών εργατών, ήταν οργανώσεις της κυρίαρχης τάξης - μιας τάξης που χρη­ σιμοποιούσε τον κρατικό καταναγκασμό. Από την άλλη, όμως, τα συν­ δικάτα δεν ήταν ούτε έπρεπε να γίνουν κρατικοί θεσμοί, όργανα κατα­ ναγκασμού: Τα συνδικάτα έχουν μέλη τους όλους τους βιομηχανικούς εργά­ τες, είναι όργανα της άρχουσας, κυρίαρχης, κυβερνώσας τάξης, που έχει επιβάλει τη δικτατορία της και χρησιμοποιεί τον εξανα­ γκασμό μέσω του κράτους της. Όμως, δεν είναι μια κρατική οργά­ νωση, ούτε έχουν σχεδιαστεί για καταναγκασμό, αλλά για εκπαί­ δευση. Τα συνδικάτα είναι μια οργάνωση με σκοπό να συσπειρώ­ νουν και να εκπαιδεύουν, είναι στην πραγματικότητα ένα σχο­ λείο: ένα σχολείο διοίκησης, ένα σχολείο οικονομικής διεύθυνσης, ένα σχολείο επικοινωνίας... Έχουμε εδώ ένα σύνθετο σύστημα από γρανάζια |,που δεν μπορεί να είναι απλοποιημένο|· επειδή η δικτατορία του προλεταριάτου δε μπορεί να ασκηθεί μόνο από μια μαζική, προλεταριακή οργάνωση. Δε μπορεί να δουλέψει χω­ ρίς έναν αριθμό από ‘ιμάντες μεταβίβασης’ από την πρωτοπορία προς την πιο προχωρημένη τάξη κι από κει προς τη μάζα του ερ­ γαζόμενου λαού. Στη Ρωσία, αυτή η μάζα είναι αγροτική.49 Ο Λένιν υποστήριζε ότι μετά το τέλος του εμφυλίου πολέμου, η πολιτι­ -231 -

Τόνι Κλιφ κή απέναντι στα συνδικάτα θα έπρεπε να αλλάξει ριζικά. Ο εξαναγκα­ σμός, που ήταν δικαιολογημένος σε καιρό πολέμου, τώρα ήταν λάθος. Πού έκαναν λάθος το Γκλαβπολιτπούτ [το κεντρικό πολιτικό τμήμα του Επιτροπάτου του Λαού για τις Μεταφορές| και η Τσεκτράν; Ασφαλώς όχι στη χρησιμοποίηση του καταναγκα­ σμού. Αυτό είναι υπέρ τους. Το λάθος τους συνίστατο στο ότι δε μπόρεσαν να στραφούν, την κατάλληλη στιγμή και χωρίς αντι­ παραθέσεις, στην κανονική συνδικαλιστική δουλειά... Απέτυχαν να προσαρμοστούν στα συνδικάτα και να τα βοηθήσουν, αντιμετωπίζοντάς τα σε μια βάση ισότητας. Ο ηρωισμός, ο ζήλος κλπ είναι οι θετικές πλευρές της στρατιωτικής εμπειρίας. Η γραφειο­ κρατία κι η υπεροψία είναι οι αρνητικές πλευρές των χειρότερων στρατιωτικών στοιχείων. Οι θέσεις του Τρότσκι, ανεξάρτητα από τις προθέσεις του, τείνουν να υπερτονίσουν τα χειρότερα κι όχι τα καλύτερα στοιχεία της στρατιωτικής εμπειρίας.” Ο Τρότσκι επέμενε ότι η στρατιωτικοποίηση της εργασίας είναι ουσια­ στικό στοιχείο του σοσιαλιστικού μετασχηματισμού της οικονομίας. Αντίθετα, ο Λένιν υποστήριζε ότι η στρατιωτικοποίηση δε μπορούσε να αποτελέσει μόνιμο γνώρισμα της σοσιαλιστικής εργασιακής πολιτι­ κής. Ο Λένιν στην ομιλία του στο Δέκατο Συνέδριο είπε ότι θα ήταν μεγάλο λάθος η ταύτιση του κράτους - ακόμα κι ενός εργατικού κρά­ τους - με τα συνδικάτα. Τα συνδικάτα έπρεπε να υπερασπίζονται τα μέλη τους από το ίδιο τους το κράτος: Ο Τρότσκι μοιάζει να λέει ότι σε ένα εργατικό κράτος η δουλειά των συνδικάτων δεν είναι η προάσπιση των υλικών και πνευμα­ τικών συμφερόντων της εργατικής τάξης. Αυτό είναι λάθος. Ο σύντροφος Τρότσκι μιλάει για ένα "εργατικό κράτος” Θέλω να παρατηρήσω ότι αυτό είναι μια αφαίρεση... Είναι προφανές λά­ θος να βγει το συμπέρασμα ότι “εφόσον εδώ υπάρχει ένα εργατι­ κό κράτος χωρίς αστική τάξη, τότε από ποιον θα πρέπει να προστατευθεί η εργατική τάξη και με ποιο σκοπό;1!Το κράτος μας εί­ ναι εργατικό, αλλά με μια γραφειοκρατική διαστρέβλωση... Έχουμε τώρα ένα κράτος στο οποίο είναι υπόθεση του μαζικά - 232-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης οργανωμένου προλεταριάτου να προστατεύει τον εαυτό του, ενώ εμείς, από τη δίκιά μας μεριά, πρέπει να χρησιμοποιήσουμε αυτές τις εργατικές οργανώσεις για να προστατέψουμε τους ερ­ γάτες από το κράτος τους και να τους κάνουμε ικανούς να προ­ στατέψουν το κράτος μας.51 Πρέπει να υπάρξει μια ισορροπία, υποστήριζε ο Λένιν, ανάμεσα στο ρόλο των συνδικάτωνστην παραγωγή και το καθήκον τους να υπερα­ σπίζουν το επίπεδο κατανάλωσης των μελών τους. Δεν θα έπρεπε να μετατραπούν σε εξαρτήματα του κράτους. Θα έπρεπε να διατηρήσουν ένα βαθμό αυτονομίας, ώστε να μπορούν να εκφράζουν τους εργάτες, ακόμα και αν αυτό στρέφεται ενάντια στο κράτος. Ενώ ο Λένιν από τη μια μεριά συγκρουόταν με τον Τρότσκι, από την άλλη, όπως κι ο Τρότσκι, κατέκρινε ακόμα σκληρότερα την Εργα­ τική Αντιπολίτευση. Τους κατηγορούσε για “συνδικαλισμό" δηλαδή για μια προσέγγιση που διέφερε ριζικά από την κομμουνιστική πολιτι­ κή. Σ ’ όλη τη διάρκεια της αντιπαράθεσης για τα συνδικάτα, τόσο ο Λ ένιν όσο κι ο Τρότσκι έκαναν σαφές ότι οι μεταξύ τους διαφορές ήταν πολύ μικρότερες σε σύγκριση μ’ αυτές που τους χώριζαν από την Εργατική Αντιπολίτευση. Ο Τρότσκι δήλωσε στη συνεδρίαση της κομ­ μουνιστικής φράξιας του συνδικάτου ανθρακωρύχων στις 26 Γενάρη 1921, δηλαδή πάνω στη κορύφωση της αντιπαράθεσης: Μιλώντας εδώ ο σύντροφος Σλιάπνικοφ - και ίσως να εκφράζω τη σκέψη του κάπως χοντροκομμένα - είπε: "Μην πιστεύετε σ’ αυτήν τη διαφωνία ανάμεσα στον Τρότσκι και τον Λένιν. Όπως και να χει θα ενωθούν και θα διεξάγουν την πάλη τους αποκλει­ στικά εναντίον μας" Λέει: “μην πιστεύετε" Δεν ξέρω τι σημαίνει αυτό, το πιστέψτε και μην πιστέψτε. Και βέβαια μπορεί να ενω­ θούμε. Μπορεί να διαφωνούμε για τον τρόπο επίλυσης κάποιου πολύ σημαντικού ζητήματος, όμως ακριβώς αυτή η αντιπαράθε­ ση σπρώχνει τις σκέψεις μας στην κατεύθυνση της ενοποίησης.” Επίσης κι ο Λένιν, μιλώντας στο Δέκατο Συνέδριο, είπε ότι οι διαφορές του με τον Τρότσκι ήταν ελάχιστες σε σύγκριση με τις διαφορές του με - 233-

Τόνι Κλιφ την Εργατική Αντιπολίτευση.*3 Το βασικό μειονέκτημα του προγράμματος της Εργατικής Αντι­ πολίτευσης ήταν η απουσία οποιοσδήποτε συγκεκριμένης πρότασης για το ξεπέρασμα του οικονομικού αδιεξόδου. Ο ι διακηρύξεις πίστης στο προλεταριάτο, όταν το τελευταίο ήταν τόσο τσακισμένο, δε μπο­ ρούσαν να γίνουν υποκατάστατο ενός ρεαλιστικού προγράμματος δράσης. Σε μια κατάσταση γενικευμένης οικονομικής κατάρρευσης, οι απαιτήσεις του προγράμματος της Εργατικής Α ντιπολίτευσης για άμεση ικανοποίηση όλων των εργατικών αναγκών, για εξίσωση των μι­ σθών κλπ, ήταν εντελώς μη-ρεαλιστικές. Με το προλεταριάτο εξουθε­ νωμένο και αποξενωμένο από το κόμμα, ήταν παράλογο να προτείνει κανείς ότι το άμεσο καθήκον αυτής της ετερογενούς ομάδας θα έπρεπε να είναι η ανάληψη της διεύθυνσης της βιομηχανίας. Επίσης, η πρό­ ταση για ένα Πανρωσικό Συνέδριο Παραγωγών τη στιγμή που η μεγά­ λη πλειοψηφία των παραγωγών ήταν εξατομικοποιημένοι αγρότες, αποξενωμένοι κι αυτοί από τη δικτατορία του προλεταριάτου, ήταν σκέτοι ευσεβείς πόθοι. (Σε κάθε περίπτωση, η έννοια του “παραγωγού” είναι αντιμαρξιστική, γιατί αναμειγνύει τα μικροαστικά στοιχεία με το προλεταριάτο κι έτσι παρεκκλίνει από την ταξική ανάλυση). Επί της ουσίας, η πολιτική της Εργατικής Αντιπολίτευσης μπορεί να συμπυκνωθεί σε μια φράση: συνδικαλιστικοποίηση του κράτους, ενώ ο Τρότσκι υποστήριζε την κρατικοποίηση των συνδικάτων. Αν το προλεταριάτο είναι μικρό κι αδύναμο, η συνδικαλιστικοποίηση του κράτους είναι μια ουτοπική φαντασιοκοπία. Η Εργατική Αντιπολίτευ­ ση είχε πολύ λίγα να προσφέρει από άποψη θετικών προτάσεων.

Το κλείσιμο της αντιπαράθεσης για τα συνδικάτα Η αντιπαράθεση για τα συνδικάτα τέλειωσε στο Δέκατο Συνέδριο, με μια μεγάλη νίκη της Πλατφόρμας των Δέκα. Εκείνο το συνέδριο ήταν μοναδικό από την άποψη του τρόπου εκλογής των αντιπροσώ­ -234-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης πων του. Στις 3 Γενάρη 1921 η κομματική οργάνωση της Πετρούπο­ λης, με επικεφαλής τον Ζινόβιεφ, κυκλοφόρησε μια έκκληση προς όλες τις κομματικές οργανώσεις. Τις κάλεσε να εκλέξουν αντιπροσώ­ πους για το επερχόμενο συνέδριο με βάση τις αντιμαχόμενες πλατ­ φόρμες για το συνδικαλιστικό ζήτημα. Η έκκληση προκάλεσε τις δια­ μαρτυρίες της κομματικής οργάνωσης Μόσχας και του Τρότσκι. Στις 12 Γενάρη, η κεντρική επιτροπή ενέκρινε την εκλογή αντιπροσώπων με βάση τις πλατφόρμες - με οχτώ ψήφους υπέρ και εφτά κατά - για πρώτη φορά στην ιστορία του μπολσεβικισμού. Στο ίδιο το Δέκατο Συνέδριο, η πλατφόρμα του Λένιν έγινε αποδεκτή από τη μεγάλη πλειοψηφία: 336 ψήφοι υπέρ του Λένιν, 50 για τη πρόταση του Τρότσκι και μόνο 18 για την Εργατική Αντιπολίτευση. Η βάση της αντιπαράθεσης για τα συνδικάτα βρισκόταν στην ανησυχία που είχε προκαλέσει στο κόμμα η οικονομική παράλυση της χώρας στα τέλη του Πολεμικού Κομμουνισμού. Η οικονομία βρισκό­ ταν σε πλήρες αδιέξοδο. Το μπολσεβίκικο καθεστώς, παρόλο που είχε βγει νικηφόρο από τον εμφύλιο πόλεμο, έχανε την υποστήριξή του ακόμα και από τους εργάτες. Η Εργατική Αντιπολίτευση αντανακλού­ σε τη λαϊκή δυσαρέσκεια. Τρία χρόνια μετά το τέλος της αντιπαράθεσης για τα συνδικάτα, ο Τρότσκι μπορούσε δικαιολογημένα να γράψει: Η συζήτηση με κανένα τρόπο δεν αφορούσε επί της ουσίας τα συνδικάτα ή και την εργατική δημοκρατία: αυτό που εκφράστη­ κε σε εκείνες τις διαμάχες, ήταν η βαθιά ταραχή που είχε πρόκαλέσει στο κόμμα η υπερβολική παράταση του οικονομικού καθε­ στώτος του Πολεμικού Κομμουνισμού. Ολόκληρος ο οικονομι­ κός οργανισμός της χώρας ασθενούσε. Οι συζητήσεις για τα συν­ δικάτα και την εργατική δημοκρατία έκρυβαν από κάτω τους την αναζήτηση ενός νέου δρόμου στην οικονομία.54 Πολλά χρόνια αργότερα, ο Τρότσκι θα έγραφε: «Θέλαμε μια αλλαγή, αλλά η συζήτηση ξεκίνησε από ένα απολύτως δευτερεύον και παρα­ πλανητικό σημείο» -235-

Τόνι Κλιφ

Πώς μπορούμε να εξηγήσουμε τη στάση του Τρότσκι απέναντι στα συνδικάτα; Η θέση του Τρότσκι στην αντιπαράθεση για τα συνδικάτα ήταν μια εκδήλωση υποκαταστατισμού. Η παρακμή του προλεταριάτου εξαιτίας του εμφυλίου πολέμου, σε συνδυασμό με τις προσπάθειες του Κόκκινου Στρατού να κρατήσει τη συνοχή της ρωσικής κοινωνίας μέ­ σα στο χάος του πολέμου, της αντεπανάστασης και του λιμού, οδήγη­ σε αναπόφευκτα στην άνοδο του υποκαταστατισμού. Δεν ήταν εύκο­ λο για τον Τρότσκι να απαλλαγεί από τις παραδόσεις που είχαν δια­ μορφωθεί κατά τα δύσκολα χρόνια του εμφυλίου πολέμου. Πίστευε ότι ο Κόκκινος Στρατός ήταν ο μόνος αποτελεσματικός διοικητικός μηχα­ νισμός στη χώρα. Επειδή στην περίοδο του Πολεμικού Κομμουνισμού η εργασιακή πολιτική αναγόταν απλά στην κινητοποίηση των εργατών για την πο­ λεμική προσπάθεια και στην αποστολή τους εκεί όπου υπήρχαν οι πιο πιεστικές ανάγκες και επειδή τα συνδικάτα ήταν ο μηχανισμός μέσω του οποίου εφαρμοζόταν αυτή η πολιτική, ήταν φυσικό για τον Τρότσκι να κοιτάει τα συνδικάτα με τα γυαλιά του εμφυλίου πολέμου. Η κυβέρνηση, στη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου, δεν είχε άλλη εναλ­ λακτική λύση από το να χρησιμοποιεί τους εργάτες ως να ήταν στρα­ τιώτες- η γενική τους κινητοποίηση ήταν κάτι το αναπόφευκτο. Όμως ο Τρότσκι ανήγαγε τις έκτακτες συνθήκες του εμφυλίου πολέμου σε γενική αρχή, μετέτρεψε μια σκληρή αναγκαιότητα σε ιδεολογική αρετή. Το λυπηρό είναι ότι γενικά η μπολσεβίκικη ηγεσία πολλές φορές μετέτρεπε σε αρετή την αναγκαιότητα. Ο Λένιν κι ο Τρότσκι υποστή­ ριξαν ότι οι στρατιές εργασίας ήταν αναπόσπαστο γνώρισμα του σο­ σιαλισμού. Παρομοίως, ο Μπουχάριν υμνούσε τον αχαλίνωτο πληθω­ ρισμό και το υποτιμημένο νόμισμα ως προάγγελο μιας πραγματικής κομμουνιστικής κοινωνίας χωρίς χρήμα.54 Τα πολεμικά μέτρα, όπως ο εξισωτισμός - προϊόν της γενικής στέρησης - όπως και η κατάπνιξη -236-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης της αγοράς, η ενδυνάμωση της στρατιωτικοποίησης στην οικονομία και την κοινωνία ευρύτερα, περιγράφονταν ως βήματα μιας κατευθεί­ αν μετάβασης στον πραγματικό κομμουνισμό. Γενικά, το να κάνει κάποιος την αναγκαιότητα αρετή, είναι υπο­ προϊόν μιας ακραίας αντίθεσης ανάμεσα στο αναμενόμενο και το πραγματικό, όταν είναι πολύ επίπονο να κοιτάξει κατάματα την πραγ­ ματικότητα κι όταν αναγκάζεται να κάνει πράγματα που έρχονται σε αντίθεση με όλες τις μέχρι τότε πράξεις και πεποιθήσεις του. Το κράτος λειτουργούσε στο κενό. Στο τέλος του εμφυλίου πολέ­ μου, το προλεταριάτο ήταν πλήρως εξατομικοποιημένο και χωρίς ηθι­ κό, η αγροτιά βρισκόταν σε κατάστασης εξέγερσης ενάντια στο κρά­ τος και το ίδιο το κόμμα ήταν εξουθενωμένο και αντιμέτωπο με τον κίνδυνο του κατακερματισμού. Ο στρατός κι η κρατική γραφειοκρατία έμοιαζαν να είναι οι μοναδικές σταθερές δυνάμεις. Αυτή ήταν η βάση για την εμφάνιση του πνεύματος υποκατάστασης στον Τρότσκι: το στρατιωτικό εποικοδόμημα ήταν αυτό που θα προσπαθούσε να δια­ μορφώσει την προλεταριακή οικονομική και κοινωνική βάση. Η στρατιωτικοποίηση της εργασίας και η κρατικοποίηση των συνδικάτων ήταν τα τέκνα αυτής της τραγικής κατάστασης. Ένας άλλος παράγοντας που ωθούσε τον Τρότσκι να υιοθετήσει τη συγκεκριμένη στάση κατά τη συζήτηση για τα συνδικάτα ήταν η τάση του να λειτουργεί σε ένα υπερβολικά υψηλό επίπεδο αφαίρεσης. Ο Τρότσκι υπέθετε ότι οι εργάτες δε θα μπορούσαν να έχουν συμφέ­ ροντα διαφορετικά από το κράτος των σοβιέτ ως σύνολο και συνεπώς δε χρειάζονταν την προστασία ανεξάρτητων συνδικάτων. Παρέβλεπε το γεγονός ότι το συγκεκριμένο κράτος δεχόταν τις πιέσεις μη-προλεταριακών κοινωνικών δυνάμεων, όπως της αγροτιάς, κι ότι αυτό το κράτος υπέφερε από γραφειοκρατικές παραμορφώσεις. Πάνω απ’ όλα, ο Τρότσκι υπέφερε από την υπερβολική επικέ­ ντρωσή του στη διοικητική πλευρά των πραγμάτων. Αυτό το στοιχείο του θα παρατηρούσε αργότερα ο Λ ένιν στη “Δ ια θήκ η ” του, στην οποία ανέφερε ότι ο Τρότσκι «είναι ίσως ο ικανότερος άνθρωπος στην -237-

Τόνι Κλιψ παρούσα κεντρική επιτροπή, όμως έχει αναπτύξει μια υπερβολική αυ­ τοπεποίθηση κι επιδεικνύει μια υπερβολική ενασχόληση με την καθα­ ρά διοικητική πλευρά της δουλειάς».57 Αργότερα ο Τρότσκι στο βιβλίο του Η σταλινική σχολή της πλαστογραφίας σχολίασε τα λόγια του Λέ­ νιν: «Πιστεύω ότι αυτές οι λέξεις χαρακτηρίζουν με ακρίβεια τη ρίζα της αντιπαράθεσης [για τα συνδικάτα]».” Η σκληρή αντιπαράθεση για τα συνδικάτα και η αντιπαράθεση για τα στρατιωτικά ζητήματα, που είχε προηγηθεί, οδήγησε στην πτώ­ ση της δημοτικότητας του Τρότσκι στις τάξεις των κομματικών στελε­ χών. Αυτό εξηγεί και το γεγονός ότι στις εκλογές για την ανάδειξη της νέας κεντρικής επιτροπής από το Δέκατο Συνέδριο ήρθε δέκατος σε ψήφους σε συνολικό αριθμό 25 υποψηφίων. Ο ι δέκα πρώτοι σε ψή­ φους ήταν οι εξής: Λένιν 479, Ράντεκ 475, Τόμσκι 472, Καλίνιν 470, Ρουτζουτάκ 467, Στάλιν 458, Ρίκοφ 458, Κάμενεφ 457, Μολότοφ 453, Τρότσκι 452. Ο Τόμσκι κι ο Ρουτζουτάκ όφειλαν το μεγάλο αριθμό ψήφων που πήραν στη στάση που είχαν κρατήσει κατά τη διάρκεια της συζήτησης για τα συνδικάτα. Η σύνθεση της νέας κεντρικής επιτροπής που εξέλεξε το συνέδριο σηματοδότησε την άνοδο πολλών στελεχών που στις μελλοντικές φραξιονιστικές συγκρούσεις θα έπαιρναν το μέρος του Στάλιν. Στα νεοεκλεγμένα μέλη συμπεριλαμβάνονταν στελέχη που το όνομά τους εί­ χε ήδη συνδεθεί με τον Στάλιν - ο Κομάροψ, ο Μολότοφ, ο Μιχαήλοφ, ο Γιαροσλάφσκι, ο Ορτζονικίτζε, ο Πετρόφσκι, ο Φρούνζε, ο Βοροσίλοφ κι ο Ταντούλ. Στα νέα αναπληρωματικά μέλη της κεντρικής επιτροπής βρέθηκαν οι Τσουμπάρ, Κίροφ, Κουιμπίσεφ και Γκούσεφ, κι αυτοί γνωστοί υποστηρικτές του Στάλιν. Από τα παλιά μέλη της κεντρικής επιτροπής, οι τρεις που είχαν χρηματίσει γραμματείς της - Κρεστίνσκι, Πρεομπραζένσκι και Σερεμπριάκοψ - κι ήταν κοντά στον Τρότσκι απέτυχαν να επανεκλεγούν. Το ίδιο και ο Αντρέεφ, που τάχτηκε με τη λάθος πλευρά στην αντιπα­ ράθεση για τα συνδικάτα και ο I. Ν. Σμιρνόφ. Και οι δυο τους ήταν επί­ σης πολύ κοντά στον Τρότσκι. Δ εν υπάρχει επίσης αμφιβολία ότι η -238-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης στάση του Τρότσκι απέναντι στα συνδικάτα σήμαινε ότι η δημοτικότητά του υποχώρησε και στους εργάτες γενικότερα. Είδαν σ’ αυτήν τη στάση μια προσπάθεια περιορισμού της ελευθερίας τους. Στην πράξη, η συζήτηση για τα συνδικάτα δεν έπαιξε κανένα ρόλο στη διατύπωση νέων οικονομικών πολιτικών. Στο συνέδριο ο Τρότσκι είχε κάνει την πρόβλεψη ότι η πολιτική της πλειοψηφούσας άποψης «δε θα επιζήσει μέχρι το Ενδέκατο Συνέδριο»." Αποδείχτηκε σωστός σ’ αυτήν την πρόβλεψη. Όσο το κόμμα και το κράτος συνέχιζαν την πολιτική του Πολεμικού Κομμουνισμού, το οικονομικό αδιέξοδο μπο­ ρούσε να α ντιμετω πισ τεί μόνο με μέτρα διοικητικού χαρακτήρα. Όμως, αυτά τα μέτρα, τόσο τα αυστηρά που πρότεινε ο Τρότσκι όσο και τα λιγότερο αυστηρά που πρότεινε ο Λένιν, απέτυχαν να σπάσουν το φαύλο κύκλο του Πολεμικού Κομμουνισμού. Ακόμα κι αν η συζήτηση για τα συνδικάτα δεν έπαιξε τελικά κά­ ποιο ρόλο στις παραπέρα εξελίξεις, ανέδειξε ωστόσο την ευαισθησία του Λένιν ως προς τις διαθέσεις του προλεταριάτου. Ο Τρότσκι ομο­ λόγησε το δικό του λάθος στην αντιπαράθεση για τα συνδικάτα μερι­ κά χρόνια αργότερα: Οι εργαζόμενες μάζες, που είχαν ζήσει τρία χρόνια εμφυλίου πο­ λέμου, ήταν όλο και λιγότερο διατεθειμένες να υποταχθούν σε στρατιωτικές εντολές. Ο Λένιν, με το αλάνθαστο πολιτικό του ένστιχτο, κατάλαβε ότι είχε φτάσει αυτή η στιγμή. Ενώ εγώ προ­ σπαθούσα να αποσπάσω μια ακόμα πιο έντονη προσπάθεια από τη μεριά των συνδικάτων, βασίζοντας τη στάση μου σε καθαρά οικονομικούς υπολογισμούς στα πλαίσια του Πολεμικού Κομ­ μουνισμού, ο Λένιν, με οδηγό πολιτικές εκτιμήσεις, κινιόταν προς τη χαλάρωση των στρατιωτικών πιέσεων.61

Μαζική δυσφορία Η δυσφορία επικρατούσε πλατιά ανάμεσα στους αγρότες. Όσο συνεχιζόταν ο εμφύλιος πόλεμος οι αγρότες γενικά αποδέχονταν το μπολσεβίκικο καθεστώς ως το μικρότερο κακό σε σύγκριση με την πα­ -239-

Τόνι Κλιφ λινόρθωση των Λευκών. Η επίταξη των σιτηρών δεν τους άρεσε καθό­ λου, αλλά πιο πολύ έτρεμαν μην και επιστρέφουν οι παλιοί γαιοκτή­ μονες. Συχνά τα αποσπάσματα επίταξης σιτηρών βρίσκονταν αντιμέ­ τωπα με ένοπλους χωρικούς, όμως όχι σε κλίμακα που θα συνιστούσε πραγματική απειλή για το καθεστώς. Τώρα όμως που ο εμφύλιος είχε τελειώσει, ένα κύμα αγροτικών εξεγέρσεων σάρωνε τη Ρωσία. Τα πιο σοβαρά ξεσπάσματα σημειώθηκαν στην επαρχία του Ταμπόφ, στην κεντρική περιοχή του Βόλγα, στην Ουκρανία, στο βόρειο Καύκασο και στη δυτική Σιβηρία. Στις αρχές του 1921 είχαν ήδη αποστρατευθεί δυόμισι εκατομμύ­ ρια στρατιώτες του Κόκκινου Στρατού, στην πλειοψηφία τους αγρό­ τες, μέσα σε συνθήκες κοινωνικής αναστάτωσης, που απειλούσε την ίδια την ύπαρξη του κράτους. Η Τσεκά, η νέα υπηρεσία ασφαλείας, ανέφερε 118 ξεχωριστές αγροτικές εξεγέρσεις, σε διάφορα σημεία της χώρας, μόνο για το μήνα Φλεβάρη του 1921“ Η πιο άγρια εξέγερση ξέσπασε στο Ταμπόφ, με επικεφαλής τον Σ. Αντόνοφ, έναν πρώην Σοσιαλεπαναστάτη. Το κίνημα του Αντόνοφ στο αποκορύφωμά του είχε 50.000 αγρότες στις γραμμές του. Χρειάστηκε ένας χρόνος σκληρών μαχών για να μπορέσει ο Κόκκινος Στρατός, με επικεφαλής τον ταλα­ ντούχο Μιχαήλ Τουχατσέφσκι, να κατανικήσει την εξέγερση. Η δυσφορία απλώθηκε και στο προλεταριάτο των πόλεων. Πολ­ λοί εργάτες έφευγαν από τις πόλεις για να εγκατασταθούν στα χωριά από τα οποία κατάγονταν και άλλοι για να αναζητήσουν τρόφιμα. Η αγροτική αναταραχή έγινε “κολλητική” και μεταφέρθηκε στα εργοστά­ σια και τους στρατώνες. Το Φ λεβάρη του 1921 σημειώθηκε μια ανοιχτή ρήξη ανάμεσα στο μπολσεβίκικο καθεστώς και το βασικό κοινωνικό του στήριγμα, την εργατική τάξη. Μ ε τον ερχομό του χειμώνα, που ήταν ιδιαίτερα σκλη­ ρός ακόμα και για τα ρώσικα δεδομένα, το κρύο και η πείνα, σε συν­ δυασμό με τις αμείωτες πιέσεις του Πολεμικού Κομμουνισμού, είχαν δημιουργήσει μια πολύ ηλεκτρισμένη ατμόσφαιρα στις μεγάλες πό­ λεις. Ιδιαίτερα στη Μόσχα και την Πετρούπολη θα αρκούσε μια σπίθα - 240-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης για να πυροδοτήσει την έκρηξη. Το ρόλο της σπίθας τον έπαιξε η κυβερνητική απόφαση, στις 22 Γενάρη, για τη μείωση κατά ένα τρίτο της ήδη φτωχικής μερίδας ψωμι­ ού με το δελτίο. Η περικοπή του δελτίου ήταν σκληρό μέτρο αλλά, απ’ ότι φαίνεται, αναπόφευκτο. Στη Σιβηρία και το βόρειο Καύκασο είχαν συγκεντρωθεί πλεονάσματα σιτηρών για μεταφορά στις πεινασμένες πόλεις της κεντρικής και βόρειας Ρωσίας, όμως οι σφοδρές χιονοθύελ­ λες και οι ελλείψεις σε καύσιμα είχαν ακινητοποιήσει τα τρένα που θα μετέφεραν αυτά τα φορτία. Στο πρώτο δεκαήμερο του Φλεβάρη η πα­ ράλυση του σιδηροδρομικού δικτύου είχε γίνει τόσο απόλυτη, ώστε ούτε ένα τρένο με σιτηρά δεν κατάφερε να φτάσει στις άδειες αποθή­ κες της Μόσχας." Τις ίδιες μέρες, το 60% περίπου των εργοστασίων της Πετρούπολης που συνέχιζαν να λειτουργούν αναγκάστηκαν κι αυ­ τά να κλείσουν λόγω της έλλειψης καυσίμων. Στο μεταξύ, ο εφοδια­ σμός της πόλης με τρόφιμα είχε ουσιαστικά σταματήσει.6* Η εκτελεστική επιτροπή του Σοβιέτ της Πετρούπολης, με πρόε­ δρο τον Ζινόβιεφ, επέβαλε στρατιωτικό νόμο σε όλη την πόλη. Ανα­ κοινώθηκε απαγόρευση της κυκλοφορίας από τις 11 το βράδυ και με­ τά και επίσης απαγορεύτηκε κάθε είδους συνάθροιση.65 Ο ι απεργίες εξαπλώθηκαν σε όλη την περιφέρεια της Πετρούπολης. Οπως θυμά­ ται ο Βίκτορ Σερζ: «Η μοναδική συζήτηση στο Σμόλνι κάθε μέρα αφο­ ρούσε επεισόδια στα εργοστάσια, απεργίες και αποδοκιμασίες των αγκιτατόρων του κόμματος. Αυτά συνέβαιναν το Νοέμβρη και το Δ ε­ κέμβρη του 1920».“ Σ τις 28 Φλεβάρη το απεργιακό κύμα αγκάλιασε και το γιγάντιο εργοστάσιο Πουτίλοφ. Ο ι 6.000 εργάτες του, παρόλο που πια ήταν το ένα έκτο όσων δούλευαν εκεί στη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου67, παρέμεναν μια τρομερή δύναμη. Ο ι αγκιτάτορες των μεν­ σεβίκων συναντούσαν αποδοχή στις εργατικές συνελεύσεις και οι προ­ κηρύξεις και οι διακηρύξεις τους το ίδιο.6" Αρχικά, οι αποφάσεις που έπαιρναν οι συνελεύσεις στα εργοστά­ σια αφορούσαν τα γνωστά οικονομικά ζητήματα: τακτική διανομή των -241 -

Τόνι Κλιφ μερίδων με το δελτίο, διανομή υποδημάτων και ζεστού ρουχισμού, κα­ τάργηση των φυλακίων στους δρόμους, άδειες για την αναζήτηση τρο­ φίμων στην ύπαιθρο και για ελεύθερες συναλλαγές με τους αγρότες, κατάργηση των προνομιακών δελτίων για ειδικές κατηγορίες εργατών κλπ. Όμως, όλο και πιο συχνά άρχισαν να προβάλλονται και πολιτικά αιτήματα για την αποκατάσταση των πολιτικών και ατομικών δικαιω­ μάτων." Η αναταραχή συνοδεύτηκε από την αναζωπύρωση του αντισημι­ τισμού. Ο ι Εβραίοι κάτοικοι της Πετρούπολης ένιωθαν ανασφαλείς, κάποιοι εγκατέλειψαν την πόλη, επειδή φοβόντουσαν το ξέσπασμα πογκρόμ από τον όχλο, που δε θα τον εμπόδιζε κανείς, εάν η κυβέρνη­ ση καταρρεύσει.™ Παρόλα αυτά, μετά από μια βδομάδα, ο Ζινόβιεφ κατάφερε να ελέγξει την κατάσταση κι η αναταραχή υποχώρησε. Ο ύτε η καταστολή ούτε η προπαγάνδα δεν αρκούσαν από μόνες τους για να αποκατα­ στήσουν την τάξη στην Πετρούπολη. Εξίσου αποφασιστικό ρόλο έπαι­ ξαν μια σειρά παραχωρήσεις, που αφαίρεσαν την αιχμή από το κίνημα διαμαρτυρίας. Το πρώτο βήμα ήταν η διανομή πρόσθετων μερίδων στους στρατιώτες και τους βιομηχανικούς εργάτες. Στις 27 Φλεβάρη, ο Ζινόβιεφ ανακοίνωσε κι άλλες παραχωρήσεις για την ικανοποίηση των πιο πιεστικών αιτημάτων. Θα επιτρεπόταν η ελεύθερη μετακίνηση προς την ύπαιθρο για αναζήτηση τροφίμων. Για τη διευκόλυνσή τους ο Ζινόβιεφ υποσχέθηκε και τη δρομολόγηση ειδικών επιβατικών αμα­ ξοστοιχιών προς τις κοντινές αγροτικές περιοχές. Όμως, η πιο σημα­ ντική απ’ όλες τις κινήσεις ήταν ότι αποκάλυψε, για πρώτη φορά, πως υπήρχαν κυβερνητικά σχέδια για την εγκατάλειψη της πολιτικής των επιτάξεων σιτηρών από τους αγρότες και την αντικατάστασή της από ένα φόρο σε είδος. Ό τι δηλαδή η Νέα Οικονομική Πολιτική θα έπαιρ­ νε τη θέση του Πολεμικού Κομμουνισμού. Στις 2-3 Μάρτη όλα τα εργοστάσια που απεργούσαν είχαν επι­ στρέφει στη δουλειά.

- 242-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης

Η Κρονστάνδη naipvei τα όπλα Ο ι απεργίες στην Πετρούπολη ώθησαν τους ναύτες στη γειτονική Κρονστάνδη να εξεγερθούν. Τον Ιούλη του 1917, το ναυτικό φρούριο του νησιού της Κρονστάνδης είχε κερδίσει τον έπαινο του Τρότσκι ως «η περηφάνια κι η δόξα της επανάστασης». Ωστόσο από τότε οι Κρονστανδιανοί είχαν αλλάξει κατά πολύ. Η Κρονστάνδη βρισκόταν έξω από τα ενεργά θέα­ τρα του εμφυλίου πολέμου. ΓΓ αυτό το λόγο είχε αδειάσει από τους αρχικούς ναύτες της, που είχαν επιστρατευτεί στα πιο δύσκολα μέτω­ πα και τη θέση τους την είχαν πάρει νεοσύλλεκτοι. Η μεγάλη πλειοψηφία των ναυτών της Κρονστάνδης το 1921 ήταν διαφορετικοί από εκείνους του 1917. Σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία, το 1921 τα δυο τρίτα των ναυτών της Κρονστάνδης ήταν αγροτικής καταγωγής, ενώ το 1917 ένα πολύ υψηλό ποσοστό των ανδρών του στόλου το αποτελούσαν βιομηχανικοί εργάτες από την Πετρούπολη.71 Επίσης, τα τρία τέταρτα της φρουράς ήταν ουκρανικής καταγωγής και πολλοί πριν ενταχθούν στο κόκκινο ναυτικό είχαν υπηρετήσει στις αντιμπολσεβίκικες δυνάμεις στο νότο.72 Γι’ αυτούς τους λόγους οι ναύτες της Κρον­ στάνδης το 1921 επηρεάζονταν έντονα από τις διαθέσεις του κόσμου στις αγροτικές περιοχές. Η γενικευμένη δυσαρέσκεια είχε αντίκτυπο και στους ναύτες που ήταν μέλη του κόμματος. Μόνο το Γενάρη του 1921 περίπου 5.000 ναύτες του στόλου της Βαλτικής είχαν εγκαταλείψει το κομμουνιστικό κόμμα. Η κομματική οργάνωση της Κρονστάνδης έχασε τα μισά από τα 4.000 μέλη της ανάμεσα στον Αύγουστο του 1920 και το Μάρτη του 1921.73 Ο κύριος λόγος ήταν ο Π ολεμικός Κομμουνισμός. Ο ι Κρονστανδιανοί κατηγορούσαν αποκλειστικά την κυβέρνηση για όλα τα δεινά που ταλαιπωρούσαν τη χώρα. Δεν έπαιρναν υπόψη τις συνέ­ πειες του χάους και της καταστροφής που είχε αφήσει ο εμφύλιος πό­ λεμος, την αναπότρεπτη ερήμωση που προκάλεσαν οι αντιμαχόμενοι στρατοί, ο αποκλεισμός κι η συμμαχική επέμβαση, ούτε την αναπό- 243-

Τόνι Κλιφ φευκτή έλλειψη σε τρόφιμα και καύσιμα ή τις δυσκολίες να τραφούν οι πεινασμένοι και να θεραπευτούν οι άρρωστοι, ενώ θέριζαν η πείνα και οι επιδημίες. Όλα τα βάσανα κι οι δυσκολίες αποδίδονταν στο μπολ­ σεβίκικο καθεστώς. Το μίσος για το Κομμουνιστικό Κόμμα ήταν ανακατεμένο και με μια δόση αντισημιτισμού. Το χειρότερο δηλητήριο είχε στόχο τον Τρότσκι και τον Ζινόβιεφ. Ο ι αντισημιτικές προκαταλήψεις ήταν δια­ δεδομένες στους ναύτες της Βαλτικής, μιας και πολλοί από αυτούς κα­ τάγονταν από την Ουκρανία και τις άλλες περιοχές στα δυτικά σύνο­ ρα, με μια ιδιαίτερα λυσσαλέα αντισημιτική παράδοση. Γι’ αυτούς τους ανθρώπους, αγροτικής και εργατικής προέλευσης, οι Εβραίοι ήταν πά­ ντοτε οι αποδιοπομπαίοι τράγοι στις δύσκολες περιόδους. Για παρά­ δειγμα, όταν ο Βερσίνιν, μέλος της επαναστατικής επιτροπής της Κρονστάνδης, βγήκε να συναντήσει στις 8 Μάρτη, πάνω στον πάγο, ένα σοβιετικό απόσπασμα, κάλεσε τους άνδρες του: «Αφήστε πια τα “ζήτω" σας κι ελάτε μαζί μας να τσακίσουμε τους Εβραίους. Εμείς οι εργάτες κι οι αγρότες αναγκαζόμαστε να υπομένουμε την καταραμένη εξουσία τους»/4 Στη διάρκεια της εξέγερσης (1-15 Μάρτη) το Κομμουνιστικό Κόμ­ μα ουσιαστικά αποσυντέθηκε στην Κρονστάνδη. Ο Τρότσκι υπολόγι­ σε ότι το 30% των κομμουνιστών της Κρονστάνδης συμμετείχε ενεργά στην εξέγερση, ενώ το 40% κράτησε “ουδέτερη στάση?5 Όπως αναφέ­ ρουμε παραπάνω, από τον Αύγουστο του 1920 μέχρι τον Μάρτη του 1921 ο αριθμός των κομματικών μελών είχε πέσει από τις 4.000 στις 2.000. Κατόπιν, 500 ακόμα τακτικά και 300 δόκιμα μέλη αποχώρησαν, ενώ τα υπόλοιπα είχαν χάσει πλήρως το ηθικό τους.76 Το σύνθημα της εξέγερσης της Κρονστάνδης, “Σ οβιέτ χωρίς κομ­ μουνιστές” ακούγεται πολύ δημοκρατικό. Στην πραγματικότητα, αυτό το σύνθημα το υιοθέτησαν πρόθυμα όχι μόνο οι Σοσιαλεπαναστάτες αλλά και οι αστοί φιλελεύθεροι. Ο καθηγητής Μιλιούκοφ, ο ηγέτης του κόμματος των Καντέ, καταλάβαινε ότι η απομάκρυνση των μπολ­ σεβίκων από τα σοβιέτ θα είχε ως κατάληξη τη γρήγορη κατάργηση - 244-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης των ίδιων των σοβιέτ. Η εξέγερση της Κρονστάνδης είχε αντικειμενικά αντεπαναστατικό χαρακτήρα. Μια απόδειξη γι’ αυτό ήταν και το γ ε­ γονός ότι οι πιο αποφασιστικοί πολέμιοι της Κρονστάνδης ήταν τα μέ­ λη της Εργατικής Αντιπολίτευσης: σχεδόν όλοι τους, άνδρες και γυ­ ναίκες, δήλωσαν εθελοντές για την μπολσεβίκικη έφοδο στο φρούριο της Κρονστάνδης. Ο Τρότσκι δε συμμετείχε προσωπικά στην κατάπνιξη της εξέγερ­ σης. Όταν ξέσπασε, βρισκόταν μακριά, στα Ουράλια. Από εκεί πήγε κατευθείαν στη Μόσχα για να πάρει μέρος στις εργασίες του Δέκατου Συνεδρίου. Δεν πήγε στην Κρονστάνδη, γιατί ήταν απορροφημένος με την αντιπαράθεση για τα συνδικάτα. Ένας από τους πιο σκληρούς αντιπάλους του σ’ αυτήν την αντιπαράθεση ήταν ο Ζινόβιεφ, που ήταν ο επικεφαλής της κομματικής οργάνωσης της Πετρούπολης και άρα ο κατεξοχήν υπεύθυνος για την πολιτική δουλειά στην Κρονστάνδη. Συ­ νεπώς, οι ισχυρισμοί των αναρχικών για το ρόλο του Τρότσκι στην κατάπνιξη της Κρονστάνδης είναι σκέτο παραμύθι. «Τα γεγονότα της Κρονστάνδης» είπ ε ο Λένιν «ήταν σαν μια αστραπή που φώτισε, περισσότερο από οτιδήποτε άλλο, την πραγμα­ τικότητα».77

Το αγροτικό Μπρεστ-Λιτόφοκ Το Δέκατο Συνέδριο ξεκίνησε τις εργασίες του στις 8 Μάρτη, στη σκιά της εξέγερσης της Κρονστάνδης. Ήταν μια σαφής απόδειξη ότι το κόμμα είχε αρχίσει να χάνει τον έλεγχο. Μια ιδέα για το συναγερμό που προκάλεσε μπορεί να δώσει το γεγονός ότι το συνέδριο, μόλις πληροφορήθηκε τα νέα, διέκοψε τις συζητήσεις του και έστειλε τους περισσότερους αντιπροσώπους να συμμετέχουν στην έφοδο. Ποτέ άλ­ λοτε στη διάρκεια του εμφυλίου δεν είχε επικρατήσει τέτοιος πανι­ κός.7" Το πρώτο συμπέρασμα που έβγαλε η μπολσεβίκικη ηγεσία από τις αγροτικές εξεγέρσεις, την δυσφορία πλατιών τμημάτων του προλε- 245-

Τόνι Κλιφ ταριάτου και πάνω απ’ όλα από την Κρονστάνδη ήταν η ανάγκη να σταματήσει η αναγκαστική επίταξη των σιτηρών. Ήταν μια υποχώρη­ ση μπροστά στη γιγάντια πίεση των μικροαστικών μαζών. Ο Πολεμι­ κός Κομμουνισμός σταμάτησε και άρχισε η Νέα Οικονομική Πολιτική. Τρία χρόνια πριν, το Μάρτη του 1918, οι μπολσεβίκοι είχαν ανα­ γκαστεί, σε μια παρόμοια υποχώρηση στο διεθνές μέτωπο, με την υπο­ γραφή της συνθήκης του Μπρεστ Λιτόφσκ, για να εξασφαλίσουν μια περίοδο ανασύνταξης δυνάμεων. Τώρα, στις 15 Μάρτη 1921, το Δέκα­ το Συνέδριο ενέκρινε αυτό που ένας αντιπρόσωπος, ο Ριαζιάνοφ, αποκάλεσε “ένα αγροτικό Μπρεστ" 0 Λένιν μιήάει σε συγκέντρωση στη πήστεΐα ΣβερντΛοφ της Μόσχας στκ 5 Μάη 1920, ενώ ο Κάμενεψ και ο Τρότσκι περιμένουν τη σειρά τους να ανέβουν στο βήμα. Οι προπαγανδκπές του Στάλιν αργότερα 'εξαφάνισαν' με μοντάζ τον Τρότσκι από την οκπνή προσπαθώντας να τον διαγράφουν από την ιστορία της Ρώσικης Επανάστασης.

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης

Κεφάλαιο Δωδέκατο Η παρακμή ίου προϋειαριάτου κι η άνοδοι ms γραφειοκρατία* Το προλεταριάτο εξαντλεί τον εαυτό του για χάρη του αγώνα Η κατάρρευση της βιομηχανίας σήμανε μια δραστική μείωση στον αριθμό των εργατών. Οι βιομηχανικοί εργάτες από 3.024.000 το 1917 έπεσαν στο 1.243.000 το 1921, μια μείωση δηλαδή του 58,7%* Η πτώση ήταν ιδιαίτερα έντονη στην Πετρούπολη. Όταν ξέσπασε η Οκτωβριανή Επανάσταση, στην πόλη ζούσαν 400.000 βιομηχανικοί εργά τες. Τ ο ν Α πρίλη του 1918 ο αριθμός τους είχε πέσει στους 120.495 κι οι 48.910 από αυτούς ήταν άνεργοι. Δηλαδή ο πραγματικός αριθμός των βιομηχανικών εργατών ήταν μόνο 71.575.3 Η παρακμή του προλεταριάτου δεν ήταν μόνο ποσοτική, ήταν και ποιοτική, όπως εξηγούσε ο Λένιν: «Από την εποχή του πολέμου και μετά, οι βιομηχανικοί εργάτες της Ρωσίας έχουν γίνει λιγότερο προλε­ ταριακοί από ό,τι ήταν πριν, γιατί όποιος ήθελε κατά τη διάρκεια του πολέμου να αποφύγει τη στρατιωτική θητεία πήγαινε στο εργοστάσιο. Αυτό είναι κοινό μυστικό».1 Στην πραγματικότητα, πολλοί από τους εργάτες του 1921-1922 ήταν πρώην φοιτητές ή μαγαζάτορες ή τα παι­ διά τους. Η κατηγορία εργαζομένων που υπέστη τη μεγαλύτερη μείω­ ση ήταν οι μεταλλεργάτες, το προπύργιο των μπολσεβίκων το 1917. -247-

Τόνι Κλιφ Οι ελλείψεις στα τρόφιμα οδήγησαν τους εργάτες να συμπεριφέρονται σαν εξατομικοποιημένοι μικρέμποροι, παρά σαν μέλη μιας ενι­ αίας τάξης. Το 1919-20, σύμφωνα με υπολογισμούς, μόνο το 42% της κατανάλωσης σιτηρών στις πόλεις είχε κρατική προέλευση, ενώ το υπόλοιπο προερχόταν από τη μαύρη αγορά. Σε άλλα τρόφιμα το πο­ σοστό ήταν ακόμα μεγαλύτερο/ Το Μάρτη-Απρίλη 1919, το 75% των εργατών της Πετρούπολης αγόραζε το ψωμί του από τη μαύρη αγορά.5Ήταν κοινή πρακτική οι εργάτες να απουσιάζουν συχνά από τη δουλειά για να τριγυρνούν στην ύπαιθρο αναζητώντας τρόφιμα. Στη διάρκεια του εμφυλίου πο­ λέμου τα εργοστάσια πλήρωναν σε είδος ένα τμήμα του μισθού. Οι ερ­ γάτες κατανάλωναν ένα μέρος και αντάλλαζαν ό,τι απέμενε στη μαύ­ ρη αγορά. Αυτήν την πρακτική την επεσήμανε ένας ομιλητής στο Πρώτο Πανρωσικό Συνέδριο Οικονομικών Συμβουλίων το Μάη του 1918. Η πρακτική είχε πάρει το παρατσούκλι «πώληση με το κομμά­ τι»: Η ζητιανιά |από τους κατοίκους των πόλεων για τροφή] είναι ένα τρομερό κακό, η “πώληση με το κομμάτι” είναι επίσης ένα τρομερό κακό- όμως το κακό γίνεται ακόμα χειρότερο, όταν αρ­ χίζεις να πληρώνεις τους εργάτες σε είδος, με το προϊόν που πα­ ράγουν... κι όταν οι ίδιοι μετατρέπονται σε “λιανοπωλητές με το κομμάτι? Ωστόσο, αυτή η πρακτική συνεχιζόταν και το Δεύτερο Συνέδριο των Οικονομικών Συμβουλίων, το Δεκέμβρη του 1918, δεν είχε άλλη επι­ λογή από το να κάνει τα στραβά μάτια, υιοθετώντας ακόμα μια από­ φαση για τη μισθοδοσία των βιομηχανικών εργατών σε είδος. Δυο χρόνια μετά το σκάνδαλο είχε γίνει ακόμα χειρότερο. Στη διάρκεια του Τέταρτου Συνεδρίου των Συνδικάτων, το Μάη του 1921 η αποδιοργάνωση της βιομηχανίας και η εξαχρείωση του προλεταριάτου καταδείχτηκαν με μια έκθεση στοιχείων, σύμφωνα με την οποία οι εργοστασιακοί εργάτες έκλεβαν μέχρι και το 50% των παραγόμενων αγαθών, ο μέσος εργατικός μισθός κάλυπτε μόλις το 1/5 - 248-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης του κόστους ζωής και γΓ αυτό οι εργάτες ήταν αναγκασμένοι να καλύ­ πτουν τις υπόλοιπες βασικές ανάγκες τους μέσω του παράνομου εμπορίου.7 Σ ’ αυτές τις συνθήκες οι εργάτες αναγκαστικά μετατρέπονταν σε μεσάζοντες, παρασιτικοί για την οικονομία και όλο και περισ­ σότερο έκλιναν στο να ενδιαφέρονται για τα προσωπικά τους συμφέ­ ροντα. Ο Λένιν έγραφε στις 24 Αυγούστου 1919: «Η οικονομία έχει παραλύσει... δεν υπάρχει ούτε τροφή, ούτε καύσιμα, ούτε βιομηχανία»." Χρησιμοποίησε τις παρακάτω φράσεις για να περιγράφει την αποσύν­ θεση του προλεταριάτου: Εξαιτίας του πολέμου και της απερίγραπτης φτώχειας και ερήμωσης, το βιομηχανικό προλεταριάτο έχει χάσει την ταξική του υπόσταση... έχει παρεκκλίνει από την ταξική του πορεία και έχει πάψει να υφίσταται ως προλεταριάτο. Το προλεταριάτο είναι η τάξη που απασχολείται με την παραγωγή υλικών αξιών στη με­ γάλης κλίμακας καπιταλιστική βιομηχανία. Εφόσον η μεγάλη καπιταλιστική βιομηχανία έχει καταστραφεί, από τη στιγμή που τα εργοστάσια είναι παραλυμένα, το προλεταριάτο έχει εξαφανι­ στεί. Πού και πού καταγράφεται στις στατιστικές, όμως δεν πα­ ραμένει ενωμένο με την οικονομική έννοια.9 Η δικτατορία του προλεταριάτου υπήρχε, παρόλο που το ίδιο το προ­ λεταριάτο είχε αποσυντεθεί. Όπως το έθεσε ο Λένιν στη Δέκατη Συν­ διάσκεψη του κόμματος το Μάη του 1921: «Έστω κι αν το προλετα­ ριάτο είναι αναγκασμένο να περάσει μια περίοδο υποβάθμισης... μπο­ ρεί, παρόλα αυτά, να εκπληρώσει το στόχο της κατάληψης και διατή­ ρησης της πολιτικής εξουσίας».10 Ο Σλιάπνικοφ, με μια δόση κυνισμού, είπε στο Ενδέκατο Συνέδριο του κόμματος: «Ο Βλαντιμίρ'Ιλιτς [Λένιν] είπε χτες ότι το προλεταριά­ το δεν υπάρχει ως τάξη με τη μαρξιανή έννοια. Επιτρέψτε μου, λοιπόν, να σας συγχαρώ, γιατί είστε η πρωτοπορία μιας ανύπαρκτης τάξης»." Φυσικά, για ένα χυδαίο υλιστή είναι αδιανόητο να υφίσταται δι­ κτατορία του προλεταριάτου χωρίς προλεταριάτο, όπως ο μορφασμός - 249-

Τόνι Κλιφ της γάτας του Τσέζαϊρ χωρίς την ίδια τη γάτα στην “Αλίκη στη Χώρα των Θαυμάτων” Όμως, ποτέ δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι το ιδεολογικό και το πολιτικό εποικοδόμημα δεν αντανακλούν πότε άμεσα και απευ­

θείας την οικονομική βάση. Ο ι ιδέες έχουν τη δική τους δυναμική. Συ­ νήθως, σε “κανονικές” συνθήκες, αυτό αποτελεί παράγοντα συντηρη­ τισμού: στο νου των ανθρώπων μπορεί να κυριαρχούν οι παλιές ιδέες για πολύ καιρό μετά την αλλαγή των υλικών συνθηκών στις οποίες ζουν. Παρόλα αυτά, στη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου, αυτός ο δια­ χωρισμός ανάμεσα στο ιδεολογικό εποικοδόμημα και την υλική βάση έγινε πηγή δύναμης για τους μπολσεβίκους. Ο Μαρξ έχει εξηγήσει ότι η τάξη καθ’ εαυτή κι η τάξη για τον εαυ­ τό της είναι δυο διαφορετικά πράγματα. Μ ’ άλλα λόγια, η τάξη μπορεί να είναι πανίσχυρη λόγω της θέσης της στην παραγωγή, αλλά να μην έχει συνείδηση της ισχύος της. Η άλλη όψη του ίδιου νομίσματος είναι μια κατάσταση όπου η τάξη έχει χάσει τα τρία τέταρτα της οικονομι­ κής της δύναμης, όμως μπορεί, για μια σύντομη περίοδο, να διατηρή­ σει την κυριαρχία της με τη βοήθεια της εμπειρίας της και της θέσης που έχει κατακτήσει στην κοινωνία και το κράτος. Όμως στην πράξη, ύστερα από κάποιο καιρό, η οικονομική αποδυνάμωση του προλεταριάτου οδηγεί σε μια καταστροφική πτώση του ηθικού και της [ταξικής] συνείδησης των ανθρώπων που υποτίθεται ότι αποτελούν την κυρίαρχη τάξη στο νέο κράτος.

Ο γραφειοκρατικός Λεβιάθαν Αρχικά, τα συνέδρια των σοβιέτ συνέρχονταν συχνά. Στους πρώ­ τους εφτά μήνες μετά το Νοέμβρη του 1917, όταν η εξουσία πέρασε στα σοβιέτ, μέχρι την έγκριση του Συντάγματος στις 10 Ιούλη του 1918, συνήλθαν τέσσερα συνέδρια. Όμως, από το Νοέμβρη του 1918 μέχρι το Δεκέμβρη του 1922 τα συνέδρια έγιναν ετήσια. Τις εξουσίες του συνεδρίου σιγά-σιγά τις απορρόφησε η κεντρική εκτελεστική επιτροπή των σοβιέτ, η VTsIK. Σύμφωνα με το Σύνταγμα, -250-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης η VTsIK ήταν υπόλογη στο συνέδριο. Στην πράξη, όμως, οι εξουσίες της κεντρικής εκτελεστικής επιτροπής των σοβιέτ πέρασαν κομματάκι - κομματάκι στο προεδρείο της και τελικά στο Σοβναρκόμ, το Συμβού­ λιο των Επιτρόπων του Λαού. Η VTsIK συνεδρίαζε όλο και πιο αραιά. Αρχικά, ο κανονισμός της έλεγε ότι θα συνεδριάζει τουλάχιστον μια φορά κάθε δυο μήνες. Στο Έβδομο Συνέδριο των Σοβιέτ (Δεκέμβρης 1919), ο Λένιν δικαιολόγησε την παραβίαση αυτού του κανόνα με τις πιέσεις που έφερνε ο πόλεμος ενάντια στους Λευκούς. Το Ένατο Συνέδριο των Σοβιέτ άλλαξε τον κανονισμό, ώστε να προβλέπει ότι η VTsIK θα πρέπει να συνεδριάζει «τουλάχιστον τρεις φορές το χρόνο». Η πιο σημαντική εξέλιξη του εμφυλίου πολέμου ήταν η συγκέ­ ντρωση της κεντρικής εξουσίας στα χέρια του Σοβναρκόμ, σε βάρος τόσο της VTsIK όσο και του συνεδρίου των σοβιέτ. Το Σοβναρκόμ δεν είχε μόνο την απόλυτη εκτελεστική εξουσία, αλλά και τη νομοθετική, μέσω των διαταγμάτων που εξέδιδε. Στον πρώτο χρόνο λειτουργίας του έβγαλε 480 διατάγματα, από τα οποία μόνο 68 υποβλήθηκαν για έγκριση στη VTsIK. Ανάμεσα στο 1917 και το 1921 το Σοβναρκόμ έβγαλε 1.615 διατάγματα, ενώ η VTsIK μόνο 375.11 Ενόσω το Σοβναρ­ κόμ υποκαθιστούσε τις εξουσίες του συνεδρίου των σοβιέτ, η συγκέ­ ντρωση της εξουσίας στο κέντρο αποδυνάμωνε τα τοπικά σοβιέτ. Σ η ­ μειώθηκε μια κατακόρυφη αύξηση στον αριθμό των κρατικών αξιωματούχων. Στα τέλη του 1920 υπήρχαν 5.800.000 κρατικοί υπάλληλοι, πέντε φορές περισσότεροι από τους βιομηχανικούς εργάτες.13 Στον κρατικό μηχανισμό απασχολούνταν κυρίως άνθρωποι αστι­ κής προέλευσης. Είναι γεγονός ότι το κόμμα κινητοποίησε εκατοντά­ δες χιλιάδες εργάτες για να στελεχώσουν τον κρατικό μηχανισμό, όμως αποτελούσαν τη μειοψηφία. Το ειδικό βάρος τους μειωνόταν ακόμα περισσότερο από την υπεροχή που είχαν οι παλιοί αξιωματούχοι λόγω της τεχνικής τους κατάρτισης και του υψηλότερου πολιτιστι­ κού επιπέδου. Όπως είπε ο Λένιν στις 12 Ιούνη 1920: «Η σοβιετική κυ­ βέρνηση έχει στη δούλεψή της εκατοντάδες χιλιάδες υπαλλήλους, -251 -

Τόνι Κλιφ αστικής ή μικροαστικής προέλευσης... [που] δεν έχουν καμιά απολύτως εμπιστοσύνη στη σοβιετική κυβέρνησή μας».Η Στο Όγδοο Συνέ­ δριο του κόμματος, το Μάρτη του 1919, δήλωσε: Οι τσαρικοί γραφειοκράτες άρχισαν να μπαίνουν στους σοβιετι­ κούς θεσμούς και να εφαρμόζουν τις γραφειοκρατικές πρακτικές τους, άρχισαν να μεταμφιέζονται σε κομμουνιστές και άρχισαν να παίρνουν και κομματικά βιβλιάρια για να προωθήσουν τις καριέρες τους... Αυτό που γίνεται σήμερα περισσότερο αισθητό εί­ ναι η έλλειψη ενός πολιτιστικού δυναμικού.15 Από το 1921 και μετά, ο Λένιν κατάγγελλε όλο και πιο παθιασμένα τη γραφειοκρατία. Σ ε μια ομιλία του, στις 17 Οκτώβρη 1921, είπε σε μια συνδιάσκεψη αντιπροσώπων των διευθύνσεων πολιτικής εκπαίδευσης: Σήμερα η δωροδοκία μας κυκλώνει από παντού. Κατά τη γνώμη μου, είμαστε αντιμέτωποι με τρεις μεγάλους εχθρούς: ο πρώτος είναι η κομμουνιστική αλαζονεία, η αγραμματοσύνη είναι ο δεύ­ τερος κι η δωροδοκία ο τρίτος.16 Ο Λένιν υπογράμμισε με την ίδια ειλικρίνεια και αμεσότητα την αστι­ κή συντηρητική φύση της υπάρχουσας κρατικής μηχανής, μιλώντας στο Τέταρτο Συνέδριο της Κομιντέρν στις 13 Νοέμβρη 1922: Με τον έναν ή τον άλλο τρόπο η μηχανή λειτουργεί... Όμως, κά­ τω χαμηλά οι κυβερνητικοί υπάλληλοι έχουν αυθαίρετη εξουσία και συχνά την ασκούν με τέτοιο τρόπο, ώστε να ακυρώνουν τα μέτρα μας. Στη κορυφή έχουμε, δεν ξέρω πόσους, μερικές χιλιά­ δες, μερικές δεκάδες χιλιάδες το πολύ, δικούς μας ανθρώπους. Ωστόσο, εκεί κάτω υπάρχουν εκατοντάδες χιλιάδες παλιοί αξιωματούχοι, που πήραμε από τον Τσάρο και από την αστική κοι­ νωνία και που, είτε σκόπιμα είτε ασυναίσθητα, δουλεύουν ενα­ ντίον μας.17 Σε μεγάλο βαθμό αυτή η πραγματικότητα ήταν προϊόν των περιστά­ σεων: ο εμφύλιος πόλεμος είχε διαπλάσει τους κρατικούς θεσμούς. Για να χρησιμοποιήσουμε τα λόγια του Μπουχάριν και του Πρεομπραζένσκι: -252-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης Σήμερα, με τον εμφύλιο πόλεμο να μαίνεται, όλες οι οργανώσεις μας πρέπει να βρίσκονται σε πολεμική ετοιμότητα. Τα όργανα της σοβιετικής εξουσίας πρέπει να συγκροτηθούν σε στρατιωτι­ κή βάση... Αυτό που υπάρχει σήμερα στη Ρωσία δεν είναι απλά η δικτατορία του προλεταριάτου. Είναι μια μιλιταριστική-προλεταριακή δικτατορία.1*

Το πολιτικό μονοπώλιο των μπολσεβίκων Πριν την επανάσταση, όλοι οι επαναστάτες θεωρούσαν δεδομένο ότι στη δικτατορία του προλεταριάτου θα συνέχιζαν να λειτουργούν περισσότερα από ένα εργατικά κόμματα. Για παράδειγμα, όταν ο Τρότσκι εκλέχτηκε πρόεδρος του Σοβιέτ της Πετρούπολης στις 9 (22) Σ ε­ πτέμβρη 1917, δήλωσε: Είμαστε όλοι μέλη κομμάτων και θα διασταυρώσουμε πολλές φορές τα ξίφη μας. Όμως, τη δουλειά του Σοβιέτ της Πετρούπο­ λης θα τη διευθύνουμε με πνεύμα δικαιοσύνης και πλήρους ανε­ ξαρτησίας όλων των φραξιών: το χέρι του προεδρείου δεν θα καταστείλει ποτέ τη μειοψηφία. Ο Σουχάνοφ σχολίαζε αυτά τα λόγια μερικά χρόνια αργότερα: Ουρανοί! Τ ι φιλελεύθερες απόψεις! Τι αυταπάτες! Όμως αυτό που έχει σημασία είναι ότι περίπου τρία χρόνια μετά, όταν συζη­ τούσαμε κι ο Τρότσκι θυμόταν εκείνες τις μέρες, είχε αναφωνήσει σαν να ονειρευόταν: Τι ευτυχισμένοι καιροί! Ναι, υπέροχοι! Ίσως βέβαια να μην υπάρχει ούτε ένας άνθρωπος στον κόσμο, του ιδίου συμπεριλαμβανομένου, που να θυμάται με τέτοια συναισθήματα την εξουσία του Τρότσκι.” Ωστόσο, κάτω από τη μέγγενη του εμφυλίου πολέμου η μπολσεβίκικη ηγεσία, για να επιζήσει, αναγκάστηκε να υιοθετήσει ένα μονοκομματι­ κό σύστημα. Δ ε μπορούσαν να παραιτηθούν από την εξουσία μόνο και μόνο επειδή η τάξη που εκπροσωπούσαν είχε αφανιστεί ενόσω αγωνι­ ζόταν για να υπερασπιστεί αυτήν την εξουσία. Η μοίρα των διαφορετικών κομμάτων ήταν πολύ στενά δεμένη με την πορεία του εμφυλίου πολέμου. Ήταν προφανές ότι τα απροκάλυ­ -253-

Τόνι Κλιφ πτα καπιταλιστικά κόμματα, όπως οι Καντέ, θα ήταν έτοιμα να πολε­ μήσουν μέχρι τέλους ενάντια στη μπολσεβίκικη εξουσία. Ήθελαν να επιβάλλουν μια καθαρή καπιταλιστική δικτατορία. Τα μικροαστικά κόμματα - οι μενσεβίκοι κι οι Σοσιαλεπαναστάτες - ήταν λιγότερο ξε­ κάθαρα. Από τη μια πλευρά, οι ηγεσίες τους συμπαρατάχθηκαν πολ­ λές φορές με την αντεπανάσταση. Από την άλλη, ο Λευκός τρόμος τα απωθούσε, επειδή η αντεπανάσταση δε χαριζόταν ούτε σ’ αυτά τα κόμματα. Το αποτέλεσμα ήταν μια συνεχής ταλάντευση στο στρατό­ πεδο των μενσεβίκων και των Σοσιαλεπαναστατών. Η ταλάντευση συνδυαζόταν με τον έντονο κατακερματισμό αυτών των κομμάτων. Σε κάθε ένα από αυτά, μια πτέρυγα συντάχθηκε με τους Καντέ, μια άλλη κινήθηκε διατακτικά και βαθμιαία προς τους μπολσεβίκους και μια άλ­ λη παρέμεινε ουδέτερη. Ο ι θέσεις αυτών των διαφορετικών πτερύγων εξαρτιόνταν σε μεγάλο βαθμό από την πορεία του εμφυλίου πολέμου. Αρκούσε να συναντήσει ο Κόκκινος Στρατός μερικές αναποδιές, για να στραφούν οι μικροαστοί, που πάντα είναι διστακτικοί, προς τα δε­ ξιά. Η μπολσεβίκικη κυβέρνηση, καταστέλλοντας την ακραία δεξιά πτέρυγα, αντιμετώπιζε ένα δίλημμα: τι έπρεπε να κάνει με τους μικρο­ αστούς, που διαμαρτύρονταν για την “περιστολή των ελευθεριώ ν” Ήταν ένα δίλημμα που, όσο περνούσε ο καιρός, δε μπορούσε να λυθεί με μετριοπαθή μέσα: οι δεξιοί Σοσιαλεπαναστάτες ήταν δυσδιάκριτοι από τους “αριστερούς" Καντέ και διαμαρτύρονταν έντονα για τα μέ­ τρα καταστολής ενάντια στους τελευταίους. Ο ι δεξιοί μενσεβίκοι δια­ μαρτύρονταν για την καταστολή, που στρεφόταν κατά των δεξιών Σοσιαλεπαναστατών. Παράλληλα, δεν υπήρχε καμιά σαφής διάκριση ανάμεσα στους δεξιούς και τους μετριοπαθείς Σοσιαλεπαναστάτες και ανάμεσα στις δυο προηγούμενες ομάδες με τους αριστερούς Σοσιαλεπαναστάτες και ούτω καθεξής. Η διαβάθμιση ήτανε συνεχής. Όσο η έκβαση του εμφυλίου πολέμου παρέμενε αβέβαια, μια κατάσταση που κράτησε τρία χρόνια, το επίπεδο ανεκτικότητας τόσο των μπολσεβί­ κων όσο και των αντιπάλων τους παρέμενε πολύ χαμηλό. Ο ιστορικός -254-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης Ε. Η. Carr έχει θέσει το ζήτημα ως εξής: Όσο αλήθεια είναι ότι, μετά τους πρώτους μήνες ζωής του, το μπολσεβίκικο καθεστώς δεν ήταν διατεθειμένο να ανεχτεί οργα­ νωμένη αντιπολίτευση, άλλο τόσο αλήθεια είναι ότι δεν υπήρχε καμιά αντιπολιτευτική δύναμη με τη διάθεση να περιοριστεί σε νόμιμα πλαίσια. Κι οι δυο πλευρές είχαν σαν πρόταγμά τους τη δικτατορία.” Η τραχύτητα των συνθηκών του εμφυλίου πολέμου, η αδυναμία του προλεταριάτου κι η βαρύθυμη εχθρότητα της αγροτιάς έσπρωχναν τους μπολσεβίκους να περιορίζουν όλο και περισσότερο την ελευθερία δράσης των μενσεβίκων και των Σοσιαλεπαναστατών οποιοσδήποτε χροιάς. Αν είχε υπάρξει η δυνατότητα να απομονωθούν οι Κοντέ, ώστε να αποτελέσουν το μοναδικό στόχο επίθεσης, η κατάσταση θα ήταν πολύ διαφορετική. Το Πρόγραμμα που υιοθέτησε το μπολσεβίκικο κόμμα το Μάρτη του 1919 δήλωνε σαφώς ότι ο περιορισμός των δικαιωμάτων των άλ­ λων κομμάτων ήταν μόνο προσωρινός. Το πρόγραμμα ανέφερε: «...η στέρηση πολιτικών δικαιωμάτων κι ο οποιοσδήποτε περιορισμός της ελευθερίας, είναι αναγκαία μόνο ως προσωρινά μέτρα».21 Ωστόσο, οι συνθήκες του εμφυλίου πολέμου “συνωμότησαν” με τέτοιο τρόπο, ώστε να αποδείξουν την ορθότητα της ρήσης “ουδέν μονιμότερον του προσωρινού” Το Πέμπτο Πανρωσικό Συνέδριο των Σοβιέτ τον Ιούλη του 1918 ήταν το τελευταίο συνέδριο με σημαντική παρουσία της αντιπολίτευ­ σης. Στο επόμενο συνέδριο, τέσσερις μήνες μετά, από τους 950 αντι­ προσώπους οι 933 ήταν Κομμουνιστές, οι 8 Επαναστάτες Κομμουνι­ στές, 4 Σοσιαλεπαναστάτες, 2 Ναρόντνικοι Κομμουνιστές, 1 Μαξιμαλιστής, 1 Αναρχικός και 1 ανένταχτος.21 Το μονοκομματικό καθεστώς σήμανε ότι η διάκριση ανάμεσα στο κόμμα και το κράτος έγινε τυπική, ιδιαίτερα από τη στιγμή που τα κομματικά μέλη έπρεπε να εκτελούν τις κομματικές αποφάσεις υπο­ χρεωτικά. Το κόμμα και τα σοβιέτ ταυτίζονταν όλο και περισσότερο κι - 255-

Τόνι Κλιφ αυτή η συγχώνευση αφορούσε όλες τις βαθμίδες του διοικητικού μη­ χανισμού. Τα στοιχεία από το δεύτερο εξάμηνο του 1919, που αφο­ ρούν το 60% των τοπικών σοβιέτ, έδειχναν ότι τα τακτικά και δόκιμα μέλη του κόμματος αποτελούσαν το 89% των εκτελεστικών επιτροπών που εξέλεξαν τα συνέδρια των σοβιέτ σε επίπεδο κυβερνείων, το 86% των σοβιέτ σε επίπεδο ουέζντ, το 93% των εκτελεστικών επιτροπών των σοβιέτ στις πρωτεύουσες των κυβερνείων, και το 71% των εκτελε­ στικών επιτροπών των σοβιέτ στις κωμοπόλεις των ουέζντ. Ο πόλεμος άλλαξε τη θέση των μπολσεβίκων για το πολιτικό μο­ νοπώλιο του κόμματος. Από “αναγκαίο κακό” που είχε επιβληθεί από τις συνθήκες, έγινε μια απαράβατη αρχή. Για παράδειγμα, ο Τρότσκι έγραφε το 1923: «Είμαστε το μοναδικό κόμμα της χώρας και στην πε­ ρίοδο της δικτατορίας του προλεταριάτου δε θα μπορούσε να είναι διαφορετικά».14 Το 1927, η πλατφόρμα της Ενωμένης Αντιπολίτευσης - στην οποία ο Τρότσκι ήταν ένας από τους ηγέτες της - δήλωνε ότι: «Θα παλέψουμε με όλες μας τις δυνάμεις ενάντια στο σχηματισμό δυο κομμάτων, για τί η δικτατορία του προλεταριά του έχει ανάγκη ένα ενωμένο προλεταριακό κόμμα στον πυρήνα της. Απαιτεί ένα και μο­ ναδικό κόμμα».25 Η καθιέρωση του μονοκομματισμού από τους μπολσεβίκους οδή­ γησε γενικότερα στο μαρασμό της πολιτικής ζωής και ιδιαίτερα στην αποδυνάμωση των σοβιέτ. Ο Βίκτορ Σερζ συνόψισε ως εξής αυτήν την εξέλιξη: Με την εξαφάνιση των πολιτικών αντιπαραθέσεων ανάμεσα στα κόμματα, που μέσω των διαφορετικών απόψεών τους θα εξέφρα­ ζαν και τα διαφορετικά κοινωνικά συμφέροντα, οι σοβιετικοί θε­ σμοί - από τα τοπικά σοβιέτ μέχρι τη VTsIK και το Συμβούλιο των Επιτρόπων του Λαού, που αποτελούνταν αποκλειστικά από κομμουνιστές - λειτουργούσαν πια στο κενό: αφού το κόμμα αποφάσιζε για τα πάντα, το μόνο που τους απέμενε ήταν να δί­ νουν την τυπική έγκρισή τους.“ Ωστόσο, είναι ένα πράγμα η διαπίστωση ότι η απαγόρευση των άλλων - 256 -

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης κομμάτων, εκτός από το μπολσεβίκικο, είχε αναγκαστικά βλαβερές συνέπειες και είναι εντελώς άλλο πράγμα ο ισχυρισμός ότι οι μπολσε­ βίκοι μπορούσαν να κάνουν κάτι διαφορετικό, να επιτρέψουν δηλαδή τη λειτουργία των άλλων κομμάτων. Στην πραγματικότητα, η δικτα­ τορία του προλεταριάτου δεν αποτελεί ένα συνδυασμό αφηρημένων, αμετάβλητων στοιχείων, όπως δημοκρατία και συγκεντρωτισμός, που υπάρχουν ανεξάρτητα από το χώρο και το χρόνο. Το συγκεκριμένο επίπ εδο δημοκρατίας, όπως και συγκεντρωτισμού, εξαρτάται από τρεις βασικούς παράγοντες: τη δύναμη του προλεταριάτου, την υλική και πνευματική κληρονομιά που του έχει αφήσει το παλιό καθεστώς και την ισχύ της καπιταλιστικής αντίστασης. Το εφικτό επίπεδο δημο­ κρατίας είναι ανάλογο των δυο πρώτων παραγόντων και αντιστρόφως ανάλογο του τρίτου. Ο πλοίαρχος ενός υπερωκεάνιου έχει την πολυ­ τέλεια να επιτρέψει τη διεξαγωγή ενός ποδοσφαιρικού αγώνα στο κα­ τάστρωμα του πλοίου· σε μια μικροσκοπική σχεδία στη φουρτουνια­ σμένη θάλασσα το επίπεδο ανεκτικότητας είναι πολύ πιο περιορισμέ­ νο.

Η μεταμόρφωση του κόμματος Εκατοντάδες χιλιάδες εργάτες έγιναν μέλη του κόμματος στη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου, όμως οι συνέπειες του αγώνα άλλα­ ξαν δραστικά την κοινωνική του σύνθεση. Μιας κι η πιο πιεστική ανά­ γκη ήταν να λειτουργήσει διοίκηση, δεκάδες χιλιάδες εργάτες μέλη του κόμματος έγιναν κρατικοί αξιωματούχοι. Ένα σημαντικό ποσοστό κομματικών μελών εντάχτηκε στον Κόκκινο Στρατό- το 1920 ο αριθ­ μός τους είχε φτάσει τις 300.000 - τα μισά μέλη του κόμματος.27 Πε­ ρισσότεροι από μισό εκατομμύριο κομμουνιστές υπηρέτησαν στον Κόκκινο Στρατό κατά τη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου, από τους οποίους οι μισοί στάλθηκαν στο στρατό μετά από απόφαση των κομ­ ματικών τους οργανώσεων κι οι άλλοι μισοί στρατολογήθηκαν στο κόμμα ενώ υπηρετούσαν τη θητεία τους. Περίπου 200.000 κομμουνι­ - 257 -

Τόνι Κλιφ στές έχασαν τη ζωή τους. Ένα από τα αναπόφευκτα αποτελέσματα ήταν μια καταστροφική πτώση του ποσοστού των κομματικών μελών που δούλευαν στα εργο­ στάσια. Οι στατιστικές του έτους 1919 δείχνουν ότι μόνο το 11% των κομματικών μελών ήταν εργοστασιακοί εργάτες. Το 53% ήταν κρατι­ κοί υπάλληλοι, το 8% αξιωματούχοι του κόμματος ή των συνδικάτων και το 27% ήταν στο στρατό.® Ο Σλιάπνικοφ, μιλώντας στο Δέκατο Συνέδριο του κόμματος το Μάρτη του 1921, αποδοκίμασε το γεγονός ότι στους μεταλλεργάτες της Πετρούπολης, το προπύργιο των μπολσεβίκων το 1917, τα κομμα­ τικά μέλη ήταν μόλις 2%. Το αντίστοιχο ποσοστό στη Μόσχα ήταν 4%.” Στο Ενδέκατο Συνέδριο (Μ άρτης-Απρίλης 1922) ο Ζινόβιεφ παραπονέθηκε ότι «η αλήθεια είναι ότι υπάρχουν μεγάλες περιφέρειες, ορυχεία κλπ, στις οποίες είναι συγκεντρωμένοι 10.000 και 12.000 εργά­ τες, αλλά εμείς διαθέτουμε ένα κομματικό πυρήνα μόλις έξι συντρό­ φων».® Μια πρόσθετη αδυναμία ήταν ότι το ποσοστό των παλιών μπολ­ σεβίκων ήταν εξαιρετικά μικρό. Τον Οκτώβρη του 1919 μόλις το 20% του κόμματος ήταν μέλη πριν τον Οκτώβρη του 1917 και μόλις 8% πριν το Φλεβάρη του 1917.3' Ο Ζινόβιεφ δήλωσε στο Ενδέκατο Συνέ­ δριο ότι μόλις το 2% των κομματικών μελών [του 1922]είχαν ενταχθεί στο κόμμα πριν το Φλεβάρη του 1917.” Ο Λένιν έγραφε στον Μολότοφ στις 26 Μάρτη 1922: Πρέπει να ομολογήσουμε, αν δε θέλουμε να κλείσουμε τα μάτια μας στην πραγματικότητα, ότι την προλεταριακή πολιτική του κόμματος δεν την καθορίζει η κοινωνική του σύνθεση, αλλά το τεράστιο, αδιαφιλονίκητο κύρος μιας μικρής ομάδας, την οποία μπορούμε να αποκαλέσουμε παλιά φρουρά του κόμματος. Ο κίνδυνος που εγκυμονούσε μια τέτοια κατάσταση ήταν πολύ μεγά­ λος. «Μ ια μικρή σύγκρουση στο εσωτερικό αυτής της ομάδας θα είναι αρκετή, αν όχι να καταστρέψει αυτό το κύρος, πάντως οπωσδήποτε να την εξασθενίσει σε τέτοιο βαθμό ώστε να της στερήσει τη δύναμη να -258-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης καθορίζει την π ο λιτικ ή »"

Αυξανόμενος συγκεντρωτισμός εξουσιών στο κόμμα Αρχικά η κεντρική επιτροπή του κόμματος ήταν ένα ολιγάριθμο όργανο μάχης και στην πράξη έπαιρνε τις σημαντικές αποφάσεις. Όμως, όλο και περισσότερο γινόταν ένα όργανο που επικύρωνε μάλ­ λον παρά έπαιρνε αποφάσεις. Σύμφωνα με το καταστατικό που υιοθέτησε το Όγδοο Συνέδριο το 1919, η κεντρική επιτροπή έπρεπε να συνεδριάζει δυο φορές το μή­ να .* Το Δέκατο Συνέδριο το 1921 τροποποίησε αυτήν τη διάταξη και στο εξής η κεντρική επιτροπή θα έπρεπε να συνεδριάζει μια φορά κάθε δυο μήνες.” Η κεντρική επιτροπή συνεδρίαζε πολύ συχνά στο άμεσο διάστημα μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση. Διαθέτουμε τα πρακτικά 17 τέτοι­ ων συνεδριάσεων για μια περίοδο μικρότερη των τριών μηνών,36 ενώ έχουν χαθεί τα πρακτικά κι άλλων συνεδριάσεων της ίδιας περιόδου. Στη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου η κεντρική επιτροπή συνεδρίαζε σε όλο και αραιότερα χρονικά διαστήματα. Μόνο έξι συνεδριάσεις ανάμεσα στον Απρίλη και τον Ιούλη του 1918, ενώ ανάμεσα στον Ιού­ λη και το Νοέμβρη του 1918 η κεντρική επιτροπή δε συνεδρίασε ούτε μια φορά. (Στο Όγδοο Συνέδριο, το Μάρτη του 1919, υπήρξαν δια­ μαρτυρίες γΓ αυτήν την κατάσταση). Κατόπιν οι συνεδριάσεις έγιναν πιο τακτικές: έξι ανάμεσα στον Απρίλη και τον Οκτώβρη του 1919 και 29 ανάμεσα στον Απρίλη του 1920 και το Μάρτη του 192117. Αλλά ακόμη κι έτσι ήταν πολύ λιγότερες από τις συνεδριάσεις του πολιτικού γραφείου (πολιτμπυρό). Ανάμεσα στο Μάρτη και το Δεκέμβρη του 1919 η κεντρική επι­ τροπή έκανε μόλις έξι συνεδριάσεις, ενώ το πολιτμπυρό και το οργκμπυρό συνεδρίασαν 29 και 110 φορές αντίστοιχα. Στην ίδια περίοδο έγιναν επίσης και δέκα κοινές συνεδριάσεις των δυο γραφείων. Η κε­ - 259 -

Τόνι Κλιφ ντρική επιτροπή συνεδρίασε μόνο εννιά φορές ανάμεσα στο Δεκέμβρη του 1919 και το Σεπτέμβρη του 1920, ενώ το πολιτμπυρό έκανε 77 συ­ νεδριάσεις και το οργκμπυρό 64. Από το Σεπτέμβρη του 1920 μέχρι το Μάρτη του 1921 - δηλαδή στο διάστημα της αντιπαράθεσης για τα συνδικάτα μέσα στο κόμμα - οι συνεδριάσεις της κεντρικής επιτροπής έγιναν συχνότερες, 24 συνολικά, σχεδόν μια κάθε βδομάδα, ενώ το πολιτμπυρό συνεδρίασε 26 φορές και το οργκμπυρό 47 φορές. Στο διά­ στημα Μάης-Αύγουστος 1921 η κεντρική επιτροπή έκανε εννιά συνε­ δριάσεις, το πολιτμπυρό 39 και το οργκμπυρό 48. Η κεντρική επιτρο­ πή συνεδρίασε πέντε φορές ανάμεσα στο Σεπτέμβρη και το Δεκέμβρη του 1921. Το πολιτμπυρό συνεδρίασε 44 φορές και το οργκμπυρό 63 φορές.3* Το πολιτικό γραφείο και το οργανωτικό γραφείο όλο και περισσό­ τερο υφάρπαζαν τις αρμοδιότητες της κεντρικής επιτροπής. Ένας άλλος κομματικός μηχανισμός που συνεχώς δυνάμωνε ήταν η γραμματεία [της κεντρικής επιτροπής, ΣτΜ ]. Ο γραμματέας του κόμματος ήταν μέλος και του πολιτμπυρό και του οργκμπυρό, για να εξασφαλίζει το συντονισμό ανάμεσά τους. Η γραμματεία διογκώθηκε. Από 15 άτομα το Μάρτη του 1917 έφτασε να απασχολεί 80 το Νοέμβρη του 1919, κατανεμημένα σε οχτώ τμήματα (γενική διοίκηση, οικονομικά, πληροφορίες, οργάνωση, κα­ τανομή [στελεχών], επιθεώρηση, αγροτική και γυναικεία δουλειά).” Το Μάρτη του 1920 ο μηχανισμός της γραμματείας είχε φτάσει τα 150 άτομα κι ένα χρόνο αργότερα τα 602 συνολικά - συν ένα στρατιωτικό απόσπασμα 140 ανδρών με χρέη φρουρών και αγγελιοφόρων." Μια από τις πιο σημαντικές αρμοδιότητες της γραμματείας ήταν η κατανομή κι ο διορισμός του προσωπικού. Από το 1920 ο ένας από τους τρεις γραμματείς της κεντρικής επιτροπής του κόμματος ήταν επικεφαλής του «τμήματος καταγραφής και κατανομής» (Ουσρασπρέντ), που είχε στη διάθεσή του έναν πλήρη κατάλογο των κομματι­ κών στελεχών και επέβλεπε την κατανομή τους [η λέξη «νομενκλατούρα», που αργότερα έγινε συνώνυμη της γραφειοκρατίας, αρχικά - 260 -

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης σήμαινε αυτό τον κατάλογο. ΣτΜ] Στον απολογισμό που κατέθεσε το Ουσρασπρέντ στο Δέκατο Συνέδριο του κόμματος ανέφερε ότι μέσα σε δώδεκα μήνες είχε μετακινήσει και διορίσει 42.000 μέλη του κόμμα­ τος.41 Το Ουσρασπρέντ είχε γίνει ένα πανίσχυρο όργανο ελέγχου τόσο των κρατικών όσο και των κομματικών θεσμών. Στο Δωδέκατο Συνέδριο του κόμματος (1923) ο Ζινόβιεφ δήλωσε ότι η κεντρική επιτροπή διόριζε τους προέδρους των εκτελεστικών επιτροπών των επαρχιακών σοβιέτ κι ότι αυτό το μέτρο ήταν ανα­ γκαίο." Στην πραγματικότητα, το όργανο που έκανε αυτούς τους διο­ ρισμούς ήταν η γραμματεία. Ο ι διορισμοί είχαν γίνει η επικρατούσα πρακτική και στα κομματι­ κά όργανα. Ήταν συχνό το φαινόμενο, στη διάρκεια του εμφυλίου πο­ λέμου, τοπικές επιτροπές, συμπεριλαμβανομένων και αυτών που εκ­ προσωπούσαν μεγάλες εδαφικές περιφέρειες, να καθαιρούνται με συ­ νοπτικές διαδικασίες, όταν διαφωνούσαν με τις επιλογές της κεντρικής επιτροπής στη Μόσχα. Για παράδειγμα, την άνοιξη η κεντρική επιτρο­ πή καθαίρεσε την εκλεγμένη κεντρική επιτροπή [του κομμουνιστικού κόμματος της] Ουκρανίας και διόρισε μια άλλη στη θέση της. Ανάμε­ σα στο Μάρτη του 1922 και το Μάρτη του 1923, η γραμματεία διόρισε 42 γραμματείς επαρχιακών επιτροπών.41 Ακόμα κι οι αντιπρόσωποι στα συνέδρια του κόμματος ήταν συ­ χνά διορισμένοι, παρά εκλεγμένοι.

Η πάλη για την υπεράσπιση της εσωκομματικής δημοκρατίας Η υπονόμευση της εσωκομματικής δημοκρατίας δεν επικράτησε χωρίς έντονες διαμαρτυρίες από τα μέλη του κόμματος. Για παράδειγ­ μα, ο Κ.Κ. Γιουρένεφ αναφέρθηκε στο Ένατο Συνέδριο στις μεθόδους που εφάρμοζε η κεντρική επιτροπή για να καταπνίξει τις κριτικές φω­ νές - μέθοδοι που έφταναν μέχρι και στην πραγματική εξορία όσων ασκούσαν κριτική: «Ο ένας στέλνεται στην Χριστιάνα, ο άλλος στα -261 -

Τόνι Κλιφ Ουράλια, ένας τρίτος - στη Σιβηρία».44 Ο Γιουρένεφ συμπέρανε ότι η κεντρική επιτροπή με τον τρόπο που συμπεριφερόταν «αντί να είναι μια εντολοδόχος που λογοδοτεί έχει μετατραπεί σε μια ασύδοτη κυ­ βέρνηση». Στο ίδιο συνέδριο ο Β.Ν. Μαξίμοφσκι αντιπαράθεσε το "δημοκρα­ τικό συγκεντρωτισμό" στο καθεστώς του “γραφειοκρατικού συγκε­ ντρωτισμού” που είχε επιβάλει το κέντρο. «Λέγεται», επισήμανε, «ότι το ψάρι βρωμάει από το κεφάλι. Τ ο κόμμα από την κορυφή του αρχίζει να υποφέρει από την ασθένεια του γραφειοκρατικού συγκεντρωτι­ σμού».45 Ο Γιάκοβλεφ δήλωσε: «Η Ουκρανία έχει γίνει τόπος εξορίας. Σύντροφοι, που για τον έναν ή τον άλλο λόγο είναι ανεπιθύμητοι στη Μόσχα, εξορίζονται εκεί».46 Ο Σαπρόνοψ δε δίστασε να πει: «Οσο και να μιλάτε για το δικαίωμα του εκλέγεσθαι, για τη δικτατορία του προ­ λεταριάτου, το γεγονός είναι ότι η επιβολή μιας εσωκομματικής δικτα­ τορίας από την κεντρική επιτροπή οδηγεί στη δικτατορία της κομμα­ τικής γραφειοκρατίας».47 Παρόλα αυτά, σ’ όλη τη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου, η ελευ­ θερία της εσωκομματικής συζήτησης και κριτικής παρέμεινε ζωντανή. Για παράδειγμα, σύμφωνα με τα λόγια του Ε. Η. Carr, στη διάρκεια της συζήτησης για το Μπρεστ-Λιτόφσκ, το κόμμα απολάμβανε «μια ελευ­ θερία και μια δημοσιοποίηση συζητήσεων σπάνια σε οποιοδήποτε κόμμα ασκεί δημόσια πολιτική για τόσο σοβαρά θέματα,».4* Η παμφλέτα του Μπουχάριν, με την οποία υπεράσπιζε τον “αριστερό κομ­ μουνισμό” ενάντια στις θέσεις του Λένιν, κυκλοφόρησε σε ένα εκατομ­ μύριο αντίτυπα.49 Ο ι δημοκρατικές παραδόσεις του μπολσεβικισμού παρέμειναν ζω­ ντανές και στη διάρκεια της αντιπαράθεσης για τα συνδικάτα. Όπως επισημαίνει ο Ρόμπερτ Β. Ντάνιελς, ένας ιστορικός που δε συμπαθεί τους μπολσεβίκους: «Το φθινόπωρο του 1920 υπήρξε το απόγειο της ελεύθερης συζήτησης και της αμφισβήτησης της ηγεσίας στο κομμου­ νιστικό κόμμα».* Ο Βίκτορ Σερζ έγραψε τα εξής για το εσωκομματικό καθεστώς στη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου: -262-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης Η σκέψη (του κόμματος) ...είναι ζωντανή και ελεύθερη. Καλωσο­ ρίζει τους χθεσινούς αναρχικούς και Σοσιαλεπαναστάτες... Κα­ νείς δε φοβάται να αμφισβητήσει τον Λένιν ή να τον κριτικάρει. Το κύρος του επιβαλλόταν τόσο φυσικά, η δημοκρατικότητα της επανάστασης ήταν ακόμα τόσο ζωντανή, ώστε ήταν δεδομένο ότι κάθε επαναστάτης, όσο πρόσφατα κι αν είχε στρατευθεί, μπορούσε να εκψρασθεί ελεύθερα μπροστά στον άνθρωπο που ηγούταν του κράτους και του κόμματος. Πολύ συχνά ο Λένιν δε­ χόταν ανελέητες κριτικές σε εργοστάσια και συνδιασκέψεις, από εντελώς άγνωστους ανθρώπους. Ακουγε τους αντιπάλους του ψύχραιμα και τους απαντούσε μ’ έναν τρόπο κοινής λογικής.51

Η απαγόρευση των φραξιών Ο Λένιν πρότεινε στο Δέκατο Συνέδριο, που συνήλθε στη σκιά της εξέγερσης στην Κρονστάνδη, την απαγόρευση των φραξιών, μια πρόταση που το συνέδριο υιοθέτησε ως απόφασή του: Το συνέδριο αποφασίζει την άμεση διάλυση, χωρίς εξαιρέσεις, όλων των ομάδων οι οποίες έχουν συγκροτηθεί στη βάση της μιας ή της άλλης πλατφόρμας και δίνει εντολή σε όλες τις κομ­ ματικές οργανώσεις να επαγρυπνούν, ώστε να μη γίνει ανεκτή καμιά εκδήλωση φραξιονισμού. Αρνηση εφαρμογής αυτής της απόφασης του συνεδρίου συνεπάγεται την άμεση και άνευ όρων διαγραφή από το κόμμα.52 Το συνέδριο υιοθέτησε επίσης μια απόφαση που δε δημοσιεύτηκε και σύμφωνα με την οποία η κεντρική επιτροπή αποκτούσε απεριόριστες πειθαρχικές αρμοδιότητες: Το συνέδριο εξουσιοδοτεί την κεντρική επιτροπή να επιβάλλει όλες τις κομματικές ποινές, της διαγραφής συμπεριλαμβανομένης, σε περιπτώσεις παραβίασης της πειθαρχίας ή αναβίωσης της ανοχής απέναντι στο φραξιονιστικό πνεύμα. Ακόμα και τα μέλη της κεντρικής επιτροπής μπορούσα να διαγραφούν από το κόμμα, αν υπήρχε πλειοψηφία 2/3 σε κοινή συνεδρίαση της κεντρικής επιτροπής και της κομματικής επιτροπής ελέγχου.51 -263-

Τόνι Κλιφ Η απαγόρευση των φραξιών δε θεωρούταν ακόμα ένα απόλυτο μέτρο. Όταν ο Ριαζιάνοφ πρότεινε μια τροποποίηση, για να αποκλει­ στούν από τις εκλογές για την κεντρική επιτροπή οι ξεχωριστές ομά­ δες, που η καθεμιά εμμένει στην ξεχωριστή πλατφόρμα της, ο Λένιν διατύπωσε τις αντιρρήσεις του: Δεν μπορούμε να στερήσουμε το κόμμα και τα μέλη της κεντρι­ κής επιτροπής από το δικαίωμα να απευθύνονται στο κόμμα σε περίπτωση διαφωνίας πάνω σε βασικά ζητήματα... Ας υποθέ­ σουμε ότι βρισκόμαστε αντιμέτωποι με ένα ζήτημα όπως, ας πούμε, η συνθήκη του Μπρεστ Λιτόφσκ; Μπορείτε να εγγυηθεί· τε ότι δεν πρόκειται να ανακύψει ένα τέτοιο ζήτημα; Δε μπορείτε. Σε μια τέτοια περίπτωση, η εκλογή πρέπει να γίνεται με βάση τις διαφορετικές πλατφόρμες." Το ότι η απαγόρευση των φραξιών δε σήμαινε και την απαγόρευση κάθε εσωκομματικής αντιπολιτευτικής δραστηριότητας, το αποδεικνύει όχι μόνο η παραπάνω ανταλλαγή απόψεων ανάμεσα στον Λένιν και τον Ριαζιάνοφ αλλά και το γεγονός ότι, στο ίδιο το επίσημο κείμε­ νο της απόφασης “Για την Ενότητα του Κόμματος" οι διαφωνούντες καλούνται να διατυπώσουν τις γνώμες τους στον κομματικό τύπο και στα εσωκομματικά δελτία συζήτησης. Επίσης, ο Λένιν μπήκε στον κόπο να τονίσει ότι οι κριτικές της Εργατικής Αντιπολίτευσης για την κατάσταση στο κόμμα και το κρά­ τος είχαν βάση. Αναφέρθηκε στις «υπηρεσίες της Εργατικής Αντιπολί­ τευσης». Και στην απόφαση “Για την Ενότητα του Κόμματος” συμπεριέλαβε το εξής απόσπασμα: Την ίδια στιγμή το συνέδριο διακηρύσσει ότι κάθε πρακτική πρόταση που αφορά ζητήματα σαν αυτά για τα οποία η λεγάμε­ νη Εργατική Αντιπολίτευση, για παράδειγμα, ζήτησε ιδιαίτερη προσοχή, όπως η εκκαθάριση του κόμματος από μη-προλεταριακά κι αναξιόπιστα στοιχεία, η καταπολέμηση των γραφειο­ κρατικών πρακτικών, η ενδυνάμωση της δημοκρατίας και της πρωτοβουλίας των εργατών... πρέπει να εξετασθούν με τη μεγα­ λύτερη προσοχή και να δοκιμασθούν στην πράξη.55

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης Ο ι φράξιες δεν είχαν απαγορευτεί στο μπολσεβίκικο κόμμα ακόμα και στις πιο σκοτεινές ώρες του εμφυλίου πολέμου. Οι μενσεβίκοι κι οι Σοσιαλεπαναστάτες άλλοτε δέχονταν παρενοχλήσεις, άλλοτε θέτονταν εκτός νόμου, ά λλοτε νομιμοποιούνταν ξανά. Η πολιτική απέναντι τους υπαγορευόταν από την πορεία του εμφυλίου πολέμου κι από τις αμφιταλαντεύσεις αυτών των ίδιων των κομμάτων. Όμως, με το Δέκα­ το Συνέδριο του 1921 δεν απαγορεύτηκαν μόνο αυτά τα κόμματα αλ­ λά κι οι φράξιες στο ίδιο το μπολσεβίκικο κόμμα. Στους μπολσεβίκους κυριαρχούσε η αίσθηση ότι δεν υπήρχε εναλλακτική διέξοδος. Ίσως ο Ράντεκ με την παρέμβασή του στο συνέδριο να συνόψισε καλύτερα απ όλους το κλίμα που επικρατούσε στο κόμμα: Ψηφίζοντας υπέρ αυτής της πρότασης καταλαβαίνω πολύ καλά ότι μπορεί να στραφεί εναντίον μας, αλλά παρόλα αυτά την υπερψηφίζω... Σε περίπτωση κινδύνου, ας πάρει η κεντρική επι­ τροπή τα αυστηρότερα μέτρα ενάντια στους καλύτερους συ­ ντρόφους, αν το θεωρήσει αναγκαίο. Ας κάνει και λάθος! Αυτό θα είναι λιγότερο επικίνδυνο από τις αμφιταλαντεύσεις που βλέ­ πουμε τώρα.“ Όσον αφορά τον Τρότσκι, αυτό που μπορούμε να πούμε γενικά είναι ότι εκείνη την περίοδο ήταν ενθουσιώδης υποστηρικτής των μέτρων για την ενίσχυση του συγκεντρωτισμού στο κόμμα. Απ’ ό,τι φαίνεται, σε σύγκριση με τον Λένιν, είχε μικρότερη συναίσθηση των κινδύνων που εγκυμονούσε αυτή η κατάσταση - μόνο αργότερα, το 1923, αντιλήφθηκε την απειλή που αντιπροσώπευε η γραφειοκρατία. Όμως, πα­ ρόλο που ο Τρότσκι υποστήριζε αυτήν τη συσσώρευση γραφειοκρατι­ κής εξουσίας, αυτός ο ίδιος δεν αναμίχθηκε κεντρικά σ’ αυτήν. Ο κομ­ ματικός και κρατικός μηχανισμός περνούσαν όλο και πιο πολύ κάτω από τον έλεγχο του Στάλιν και της φράξιάς του - ένα γεγονός που θα αποκτούσε βαρύνουσα σημασία μετά την αποχώρηση του Λένιν από την ενεργό δράση.

-265-

Τόνι Κλιφ

Κεφάλαιο Δέκατο Τρίτο Το πρώτο βήματα ins Κομμουνιστικέ Διεθνού; Όταν ξέσπασε ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος, τόσο ο Λένιν όσο κι ο Τρότσκι υποστήριξαν ότι είναι ανάγκη να χτιστεί μια νέα Διεθνής. Μετά την Επανάσταση του Οκτώβρη του 1917, είχε έρθει η ώρα να εκ­ πληρώσουν τη δέσμευσή τους. Ο ι μαρξιστές, ξεκινώντας από τον ίδιο τον Μαρξ στη Γερμανική Ιδεολογία το 1845, αντιλαμβάνονταν πάντα την επανάσταση ως μια διεθνή διαδικασία. Ο Τρότσκι είχε δηλώσει ανοιχτά, στο κλασσικό του έργο Αποτελέσματα και Προοπτικές (1906), ότι η ρώσικη εργατι­ κή τάξη δε θα μπορούσε να κρατήσει την εξουσία χωρίς την άμεση κρατική βοήθεια του νικηφ όρου ευρωπαϊκού προλετα ριά του. Ο Τρότσκι, ο Λένιν κι όλοι οι ηγέτες των μπολσεβίκων επαναλάμβα­ ναν συνεχώς την ίδια αντίληψη - εκείνη την εποχή δεν περνούσε από κανενός το μυαλό η ιδέα ότι ο σοσιαλισμός μπορεί να χτιστεί σε μια χώρα. Ο ι αφόρητες πιέσεις του εμφυλίου πολέμου ωστόσο πρόσθεσαν έναν επείγοντα χαρακτήρα σ’ αυτές τις γενικές διαπιστώσεις. Όπως είδαμε στα προηγούμενα κεφάλαια, η αναγκαστική στρατιωτικοποίηση του σοβιετικού καθεστώτος, η καταστροφή μιας ήδη εύθραυστης οικονομίας, η ένταση των σχέσεων με την αγροτιά κι ο αποδεκατισμός της ήδη μειοψηψικής εργατικής τάξης δυνάμωναν τις γραφειο­ -266-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης κρατικές τάσεις. Τελικά, η μοναδική οδός διαφυγής από αυτές τις πιέσεις ήταν το άπλωμα της επανάστασης σε διεθνές επίπεδο. Για να πάρει σάρκα κι οστά αυτή η προοπτική ήταν αναγκαία μια διεθνής οργάνωση. Στις 24 Γενάρη 1919 κυκλοφόρησε μια πρόσκληση για συμμετο­ χή στο Ιδρυτικό Συνέδριο της Τ ρίτης ή Κομμουνιστικής Διεθνούς (Κομιντέρν). Την πρόσκληση την είχε γράψει ο Τρότσκι. Το κείμενο συνόψιζε ως εξής τους «σκοπούς και τις τα κτικές» της νέας Δ ιε ­ θνούς: 1) Η παρούσα εποχή είναι η εποχή της αποσύνθεσης και της κα­ τάρρευσης του παγκόσμιου καπιταλιστικού συστήματος, που μπορεί να συμπαρασύρει μαζί του όλο τον ευρωπαϊκό πολιτισμό, αν ο καπιταλισμός με τις ανεπίλυτες αντιθέσεις του δεν καταστραψεί. 2) Σήμερα, το άμεσο καθήκον του προλεταριάτου είναι η κατάκτηση της κρατικής εξουσίας. Κατάκτηση της κρατικής εξουσίας σημαίνει καταστροφή του κρατικού μηχανισμού της αστικής τά­ ξης και χτίσιμο μιας νέας προλεταριακής εξουσίας. 3) Ο νέος κρατικός μηχανισμός πρέπει να ενσαρκώνει τη δικτα­ τορία του προλεταριάτου (και σε μερικές χώρες και του αγροτι­ κού μισο-προλεταριάτου, της φτωχολογιάς του χωριού), δηλαδή θα πρέπει να είναι το εργαλείο της απαλλοτρίωσης και της συ­ στηματικής καταστολής των εκμεταλλευτριών τάξεων... 4) Η δικτατορία του προλεταριάτου πρέπει να αποτελέσει το μο­ χλό για την άμεση απαλλοτρίωση του κεφαλαίου, για την κατάρ­ γηση της ατομικής ιδιοκτησίας στα μέσα παραγωγής και τη με­ τατροπής τους σε εθνική περιουσία... 5) Για να περιψρουρηθεί η σοσιαλιστική επανάσταση, για την υπεράσπισή της από τους εσωτερικούς και εξωτερικούς εχθρούς, είναι απαραίτητος ο πλήρης αφοπλισμός της αστικής τάξης και ο εξοπλισμός του προλεταριάτου. 6) Σήμερα, η διεθνής κατάσταση επιτάσσει τη στενότερη δυνατή επαφή ανάμεσα στα διαφορετικά τμήματα του επαναστατικού προλεταριάτου και την πλήρη ένωση των χωρών στις οποίες έχει ήδη επικρατήσει η σοσιαλιστική επανάσταση. 7) Οι βασικές μέθοδοι του αγώνα είναι οι μαζικές δράσεις του -267-

Τόνι Κλιφ προλεταριάτου, που κορυφώνονται με την ανοιχτή, ένοπλη σύ­ γκρουση με την πολιτική εξουσία του κεφαλαίου.'* Το Ιδρυτικό Συνέδριο της Κομμουνιστικής Διεθνούς πραγματοποιήθηκε στη Μόσχα ανάμεσα στις 2 με 6 Μάρτη 1919. Από άποψη μεγέ­ θους ήταν ένα μικρό γεγονός. Συμμετείχαν 35 αντιπρόσωποι με δικαί­ ωμα ψήφου και 19 με συμβουλευτική ψήφο, οι οποίοι εκπροσωπούσαν 16 οργανώσεις. Στην πραγματικότητα οι παραπάνω αριθμοί είναι πα­ ραπλανητικοί, μιας και οι αντιπρόσωποι, στη μεγάλη τους πλειοψηφία, δεν εκπροσωπούσαν πραγματικές δυνάμεις. Από τους 35 αντιπροσώ­ πους με δικαίωμα ψήφου μόνο 4 κατοικούσαν εκτός Ρωσίας: ένας ήταν από τη Σουηδία και ένας άλλος από τη Νορβηγία - όπου δεν υπήρχαν κομμουνιστικά κόμματα - και δυο ακόμα που είχαν εξουσιοδοτηθεί να είναι αντιπρόσωποι ειδικά για το συνέδριο από χώρες όπου όντως λει­ τουργούσαν κομμουνιστικά κόμματα: ο Μαξ Άλμπερτ (το ψευδώνυμο του Χιούγκο Εμπερλάιν) από τη Γερμανία κι ο Γκρούμπερ (ψευδώνυμο του Καρλ Στάινχαρντ) από την Αυστρία, αντιπρόσωπος μιας μικροσκοπικής κομμουνιστικής ομάδας. Η πλειοψηφία των αντιπροσώπων προέρχονταν από εθνικές κομμουνιστικές ομάδες που ήταν συνδεδεμένες με τη Μπολσεβίκικη Ομοσπονδία Ξένων Κομμουνιστικών Ομά­ δων. Η αριθμητική δύναμη αυτών των ομάδων ήτανε πολύ μικρή και κυμαινόταν από δέκα περίπου μέλη στη γαλλική ομάδα μέχρι 90 [(το Δεκέμβρη του 1918) στην ουγγρική και 112 στη γιουγκοσλάβικη.4 Σ ’ ολόκληρη την ιστορία του διεθνούς εργατικού κινήματος δεν εί­ χε υπάρξει ποτέ μια τόσο ολιγάριθμη και μη-αντιπροσωπευτική συνά­ ντηση που στην πράξη να πυροδότησε ένα τόσο μαζικό και πανίσχυρο διεθνές κίνημα. Ωστόσο, τίποτα δεν ήταν πιο ξένο στη σκέψη των

Το γεγονός ότι αυτή η πρόσκληση συμπεριλαμβάνεται στη ρώσικη έκδοση των «Απά­ ντων»2 του Τρότσκι το 1926 συνιστά μια επαρκή απόδειξη ότι συγγραφέας της ήταν ο Τρότσκι. Μια σημείωση του επιμελητή στην έκδοση των «Απάντων» του Λένιν το 19353 αποδίδει τη συγγραφή του κειμένου στον Λένιν και τον Μπουχάριν. όμως πια εκείνη την περίοδο η έκδοση κι η επιμέλεια των κειμένων του Λένιν βρισκόταν πλή­ ρως υπό τον έλεγχο του Στάλιν.

-268-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης μπολσεβίκων από το να βάλουν την ταμπέλα της “Διεθνούς” σε ένα μάζεμα μικρών σεκτών. Όταν πήραν την πρωτοβουλία να ιδρύσουν την Κομμουνιστική Διεθνή, στηρίζονταν στην πρόβλεψή τους για τις εξελίξεις στην Ευρώπη: τη δημιουργία μαζικών κομμουνιστικών κομ­ μάτων μέσα από τους μεγάλους επαναστατικούς αγώνες. Υπολόγιζαν, και σωστά, ότι με την επαναστατική κατάσταση που επικρατούσε μετά το τέλος του πολέμου και την ακτινοβολία που είχε προσδώσει στο μπολσεβικισμό η νίκη του, οι μικρές κομμουνιστικές ομάδες θα μπο­ ρούσαν να αποκτήσουν μαζική επιρροή. Στο ίδιο το συνέδριο ο Τρότσκι έκανε μονάχα μια σύντομη εμφά­ νιση, γιατί εκείνες τις μέρες ο Κολτσάκ ξεκινούσε την εαρινή επίθεσή του στο ανατολικό μέτωπο. Ο Τρότσκι παρουσίασε με συντομία στο συνέδριο τη στρατιωτική πολιτική του. Κατόπιν, κατέθεσε το μανιφέ­ στο που είχε γράψει, με το οποίο η Διεθνής έκανε γνωστή σε όλο τον κόσμο την ίδρυσή της: Εβδομήντα δύο χρόνια πριν, το Κομμουνιστικό Κόμμα διακήρυ­ ξε σε όλο τον κόσμο το πρόγραμμά του με το Μανιφέστο που εί­ χαν γράψει οι μεγάλοι κήρυκες της προλεταριακής επανάστα­ σης, ο Μαρξ κι ο'Ενγκελς ... Στη διάρκεια αυτών των τριών τε­ τάρτων του αιώνα, η εξέλιξη του Κομμουνισμού προχώρησε με περίπλοκα βήματα: γνώρισε διαδοχικά περιόδους με θυελλώδεις εξεγέρσεις και περιόδους υποχώρησης, επιτυχίες και σκληρές ήτ­ τες. Ουσιαστικά, όμως, το κίνημα βάδισε στο δρόμο που είχε χα­ ράξει το Κομμουνιστικό Μανιφέστο. Η ώρα του τελικού, αποφα­ σιστικού αγώνα ήρθε αργότερα απ’ όσο προσδοκούσαν κι έλπι­ ζαν οι μεγάλοι απόστολοι της σοσιαλιστικής επανάστασης. Ομως, ήρθε. Εμείς οι κομμουνιστές, οι εκπρόσωποι του επανα­ στατικού προλεταριάτου διαφόρων χωρών της Ευρώπης, της Αμερικής και της Ασίας, που συγκεντρωθήκαμε εδώ, στη σοβιε­ τική Μόσχα, αισθανόμαστε και θεωρούμε τους εαυτούς μας κλη­ ρονόμους και συνεχιστές του σκοπού που πριν εβδομήντα δύο χρόνια διακήρυξε το πρόγραμμά μας. Το καθήκον μας είναι να γενικεύσουμε την επαναστατική πείρα της εργατικής τάξης, να απαλλάξουμε το κίνημα από τις προσμίξεις του οπορτουνισμού -269-

Τόνι Κλιφ και του σοσιαλπατριωτισμού, να ενώσουμε τις δυνάμεις των πραγματικά επαναστατικών κομμάτων του. παγκόσμιου προλε­ ταριάτου και να επιταχύνουμε τη νίκη της κομμουνιστικής επα­ νάστασης σε όλο τον κόσμο.5 Σ το μανιφέστο ο Τρότσκι ζωγράφιζε με αδρές πινελιές τις αλλαγές που είχαν συντελεστεί στην παγκόσμια οικονομία κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, τη μετάβαση από τον καπιταλι­ σμό της ελεύθερης αγοράς στον κρατικό - μονοπωλιακό καπιταλισμό: Στις δεκαετίες που προηγήθηκαν του πολέμου, ο ελεύθερος ανταγωνισμός, ως ο ρυθμιστής της παραγωγής και της διανομής, είχε ήδη πεταχτεί έξω από τους κύριους τομείς της οικονομίας από το σύστημα των τραστ και των μονοπωλίων. Κατά τη διάρ­ κεια της πορείας του πολέμου, ο ρυθμιστικός - διευθυντικός ρό­ λος αποσπάστηκε από τα χέρια αυτών των οικονομικών ομάδων και μεταβιβάστηκε απευθείας στα χέρια της στρατιωτικής - κρα­ τικής εξουσίας.6 Ποια τάξη θα κυριαρχούσε στην κρατικά ελεγχόμενη οικονομία; Αυτό ήταν το δίλημμα που αντιμετώπιζε η ανθρωπότητα: Η κρατικοποίηση της οικονομικής ζωής, εναντίον της οποίας διαμαρτυρόταν τόσο έντονα ο καπιταλιστικός φιλελευθερισμός, είναι ήδη τετελεσμένο γεγονός. Από δω και μπρος είναι αδύνατο να επιστρέφουμε όχι μόνο στον ελεύθερο ανταγωνισμό αλλά ού­ τε και στην κυριαρχία των τραστ, των καρτέλ και των άλλων πο­ λυπλόκαμων καπιταλιστικών οργανισμών. Το μοναδικό ζήτημα σήμερα είναι αυτό και μόνο: ποιος θα είναι από δω και μπρος εκείνος που θα πάρει στα χέρια του την κρατικοποιημένη παρα­ γωγή; Το ιμπεριαλιστικό κράτος ή το κράτος του νικηφόρου προλεταριάτου;7 Οι ρεφορμιστές, τόνιζε το μανιφέστο, υπεξέφευγαν τα ζητήματα με τα οποία ήταν αντιμέτωπο το προλεταριάτο και κήρυτταν το συμβιβα­ σμό: Οι οπορτουνιστές, που πριν από τον πόλεμο καλούσαν τους ερ- 270 -

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης γάτες να μετριάσουν τις διεκδικήσεις τους (με το πρόσχημα ότι έτσι θα περάσουν σταδιακά στο σοσιαλισμό) και που στη διάρ­ κεια του πολέμου τους ανάγκασαν να απαρνηθούν την ταξική πάλη στο όνομα της εθνικής συμφιλίωσης και της εθνικής άμυ­ νας, ζητάνε τώρα από το προλεταριάτο μια καινούργια θυσία, αυτή τη φορά για να υπερνικηθούν οι τρομακτικές συνέπειες του πολέμου. Αν τέτοια κηρύγματα γίνονταν αποδεκτά από τις ερ­ γατικές μάζες, τότε η τότε η καπιταλιστική ανάπτυξη θα επέ­ στρεφε με νέες, ακόμα πιο συγκεντρωτικές και τερατώδεις μορ­ φές και με τη θυσία πολλών γενεών - και με τη μοιραία προοπτι­ κή ενός νέου και αναπόφευκτου παγκοσμίου πολέμου. Ευτυχώς για την ανθρωπότητα αυτό δεν είναι δυνατό.8 Η ανάπτυξη του καπιταλισμού και του ιμπεριαλισμού είχαν θέσει στην ημερήσια διάταξη την ανάγκη για τη συμμαχία του προλεταριάτου της Ευρώπης και της Αμερικής με τα εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα στις αποικίες: Ο τελευταίος πόλεμος, που σε σημαντικό βαθμό ήταν πόλεμος για την κατάκτηση αποικιών, ήταν επίσης και πόλεμος που έγινε με τη βοήθεια των αποικιών. Οι αποικιακοί λαοί σύρθηκαν στον ευρωπαϊκό πόλεμο σε μια κλίμακα ανεπανάληπτη μέχρι τότε. Οι Ινδοί, οι Μαύροι, οι Αραβες, οι νησιώτες της Μαδαγασκάρης πο­ λέμησαν στην ευρωπαϊκή γη - προς χάριν τίνος πράγματος: Προς χάριν του δικαιώματος τους να παραμείνουν περισσότερο χρόνο δούλοι της Αγγλίας και της Γαλλίας: Ποτέ ως τώρα το αί­ σχος της αποικιακής σκλαβιάς δεν είχε τεθεί με τόση οξύτητα.9 Οι εργάτες κι οι αγρότες όχι μόνο του Ανάμ [περιοχή του γαλλοκρατούμενου Βιετνάμ, στμ|, της Αλγερίας ή της Βεγγάλης, αλλά ακόμα και της Περσίας και της Αρμενίας, θα κερδίσουν την ευ­ καιρία για ανεξάρτητη ύπαρξη μονάχα τη μέρα που οι εργάτες της Αγγλίας και της Γαλλίας, αφού ανατρέψουν τον Λόιντ Τζορτζ και τον Κλεμανσό, θα πάρουν στα χέρια τους την κρατική εξουσία. Ήδη από τώρα ο αγώνας στις πιο προηγμένες αποικίες, έστω κι αν διεξάγεται αποκλειστικά κάτω από το λάβαρο της εθνικής απελευθέρωσης, λαμβάνει αμέσως έναν, περισσότερο ή λιγότερο έκδηλο, κοινωνικό χαρακτήρα. Αν η καπιταλιστική Ευ­ ρώπη έσυρε βίαια τις πιο καθυστερημένες περιοχές του κόσμου -271 -

Τόνι Κλιφ στη δίνη των καπιταλιστικών σχέσεων, τότε η σοσιαλιστική Ευ­ ρώπη θα έρθει να βοηθήσει τις απελευθερωμένες αποικίες με την τεχνολογία της, την οργάνωσή της και την ιδεολογική της επιρ­ ροή, ώστε να διευκολύνει το πέρασμά τους σε μια σχεδιασμένη και οργανωμένη σοσιαλιστική οικονομία. Αποικιακοί σκλάβοι της Αφρικής και της Ασίας! Η ώρα της προ­ λεταριακής δικτατορίας θα ηχήσει σαν η ώρα της δικιάς σας απε­ λευθέρωσης!10 Ωστόσο το μανιφέστο απευθυνόταν κύρια στο προλεταριάτο της Ευ­ ρώπης. Υπερασπιζόταν τη δικτατορία του προλεταριάτου με φλογερά λόγια: Ολόκληρος ο αστικός κόσμος κατηγορεί τους κομμουνιστές ότι καταστρέφουν την ελευθερία και την πολιτική δημοκρατία. Αυ­ τό είναι ψέμα. Το προλεταριάτο, παίρνοντας στα χέρια του την εξουσία, αποκαλύπτει απλά πόσο αδύνατον είναι να χρησιμο­ ποιηθούν οι μέθοδοι της αστικής δημοκρατίας και δημιουργεί τις συνθήκες και τις μορφές μιας ανώτερης, εργατικής δημοκρα­ τίας." Οι γοερές κραυγές του αστικού κόσμου για τον εμφύλιο πόλεμο και την Κόκκινη Τρομοκρατία αποτελούν την πιο τερατώδη υποκρισία που έχει υπάρξει ποτέ στην ιστορία των πολιτικών αγώνων. Δ ε θα γινόταν εμφύλιος πόλεμος, αν οι κλίκες των εκμε­ ταλλευτών, που οδήγησαν την ανθρωπότητα στο χείλος της κα­ ταστροφής, δεν αντιτάσσονταν σε κάθε βήμα προόδου που έκα­ ναν οι μάζες των ανθρώπων του μόχθου, αν δεν οργάνωναν συ­ νωμοσίες και δολοφονίες κι αν δε ζητούσαν τη βοήθεια ξένων κρατών για να διατηρήσουν ή ανακτήσουν τα προνόμια που εί­ χαν χάσει. Τον εμφύλιο πόλεμο τον επιβάλλουν στην εργατική τάξη οι θα­ νάσιμοι εχθροί της. Η εργατική τάξη δε μπορεί να αποφύγει ν' απαντήσει με χτυπήματα σε κάθε χτύπημα που δέχεται, χωρίς να απαρνηθεί την ίδια τη φύση της και το μέλλον της, το οποίο είναι και μέλλον όλης της ανθρωπότητας. Τα κομμουνιστικά κόμματα δεν προκαλούν ποτέ τεχνητά τον εμφύλιο πόλεμο, αντίθετα, κάθε φορά που αυτός αναγκαστικά ξεσπάει, προσπαθούν να συντομεύσουν όσο γίνεται τη διάρκεια - 272 -

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης του, επιδιώκουν να περιορίσουν στο ελάχιστο τον αριθμό των θυμάτων και, πάνω απ’ όλα, να εξασφαλίσουν τη νίκη του προλε­ ταριάτου.12 Η νέα Κομμουνιστική Διεθνής, διαλαλούσε το Μανιφέστο, είναι η κλη­ ρονόμος όλων των σοσιαλιστικών παραδόσεων: Εμείς οι κομμουνιστές, συσπειρωμένοι στην Κομμουνιστική Δ ιε­ θνή, θεωρούμε ότι είμαστε οι άμεσοι συνεχιστές των ηρωικών προσπαθειών και δοκιμασιών μιας ολόκληρης σειράς από γενιές επαναστατών, από τον Μπαμπέφ μέχρι τον Καρλ Αήμπκνεχτ και τη Ρόζα Λούξεμπουργκ. Αν η Πρώτη Διεθνής προοιώνισε τη μελλοντική πορεία της εξέ­ λιξης και υπέδειξε τα μονοπάτια της και αν η Δεύτερη Διεθνής συγκέντρωσε και οργάνωσε εκατομμύρια εργάτες, η Τρίτη Δ ιε­ θνής είναι η Διεθνής της ανοιχτής και μαζικής δράσης, η Διεθνής της επαναστατικής πραγμάτωσης, η Διεθνής της πράξης.13 Ο Ζινόβιεφ, μιλώντας στο Όγδοο Συνέδριο του ρωσικού κόμματος, αποκάλεσε το κείμενο αυτό του Τρότσκι «δεύτερο Κομμουνιστικό Μανιφέστο».14 Ο Τρότσκι ήταν κατηγορηματικός για τη διεθνή σημασία της Ρώσικης Επανάστασης. Είχε, ωστόσο, πλήρη συναίσθηση των διαφορετι­ κών συνθηκών της επανάστασης στη Ρωσία σε σύγκριση με αυτές που θα αντιμετώπιζαν οι επαναστάσεις στη Δυτική και Κεντρική Ευρώπη: στις προηγμένες χώρες της Ευρώπης η κατάκτηση της πολιτικής εξου­ σίας θα ήταν ένα καθήκον πολύ δυσκολότερο απ’ ότι στην καθυστερη­ μένη Ρωσία. Μερικές βδομάδες μετά το πρώτο συνέδριο της Κομιντέρν, ο Τρότσκι συνέκρινε τη Ρώσικη και τη Γερμανική Επανάσταση, για να δείξει ότι το γερμανικό προλεταριάτο θα δυσκολευόταν πολύ περισσότερο από το ρώσικο να καταλάβει την εξουσία: Για άλλη μια φορά, η ιστορία επιδεικνύει τις διαλεκτικές αντιφά­ σεις της: ακριβώς επειδή η γερμανική εργατική τάξη αφιέρωσε το μεγαλύτερο μέρος της ενέργειάς της στην αυτάρκη οργανωτική συγκρότησή της, κατακτώντας την πρωτοκαθεδρία στη Δεύτερη - 273 -

Τόνι Κλιφ Διεθνή, τόσο από την άποψη του κομματικού όσο και του συνδι­ καλιστικού μηχανισμού - ακριβώς γι’ αυτό το λόγο, σε μια νέα εποχή, όταν φτάνει η στιγμή για το πέρασμά της στην ανοιχτή επαναστατική πάλη για την εξουσία, η γερμανική εργατική τάξη αποδεικνύεται οργανωτικά εντελώς ανυπεράσπιστη.15 Το ρωσικό προλεταριάτο είχε την τύχη να διαθέτει ένα επαναστατικό κόμμα. Το γερμανικό προλεταριάτο δεν είχε αυτή την τύχη: Λόγω της απουσίας ενός συγκεντρωτικού επαναστατικού κόμ­ ματος, που να διαθέτει μια μάχιμη ηγεσία της οποίας το κύρος να είναι γενικά αποδεκτό από τις εργαζόμενες μάζες, λόγω της απουσίας ενός ηγετικού μαχητικού πυρήνα και στελεχών δοκι­ μασμένων στη δράση και με την εμπειρία της παρέμβασης σε μια σειρά κεντρικές και περιφερειακές μάχες του προλεταριακού κι­ νήματος, μόλις αυτό το κίνημα ξεχύθηκε στους δρόμους, πήρε αναγκαστικά ένα χαρακτήρα ασυνεχή, χαοτικό, σερνάμενο.16 Παρόλα αυτά, το γερμανικό προλεταριάτο θα μπορούσε να σφυρηλα­ τήσει το αναγκαίο εργαλείο της νίκης του μέσα στη φωτιά των επερχόμενων αγώνων: Ούτε στιγμή δεν πρέπει να μας αποθαρρύνουν οι δυσκολίες, οι επί μέρους ήττες κι οι μεγάλες θυσίες του γερμανικού προλετα­ ριάτου. Η ιστορία δεν προσφέρει άλλη επιλογή στο προλεταριά­ το. Η πεισματική, ανυποχώρητη, με συνεχείς εκρήξεις, έρπουσα επανάσταση πλησιάζει ξεκάθαρα την κρίσιμη στιγμή όπου, έχο­ ντας κινητοποιήσει και εκπαιδεύσει όλες τις δυνάμεις της πριν τη μάχη, θα δώσει το τελικό, θανατηφόρο πλήγμα στον ταξικό εχθρό.17 Λίγες μέρες μετά, ο Τρότσκι έγραψε ένα προφητικό άρθρο, στο οποίο επεσήμανε τον κίνδυνο η πρωτοπόρα θέση της Ρωσίας στην παγκό­ σμια επανάσταση να οδηγήσει στην εκδήλωση ενός εθνικού μεσσιανι­ σμού. Είναι πολύ ξεκάθαρος για το αντίδοτο που προτείνει: Στην ανάλυσή μας δεν υπάρχει ούτε ίχνος “μεσσιανισμού” Η επαναστατική “πρωτοτοκια” του ρώσικου προλεταριάτου είναι προσωρινή. Οσο πιο ισχυρός είναι ο οπορτουνιστικός συντηρη­ - 274 -

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης τισμός στα ανώτερα στρώματα του γερμανικού, του γαλλικού ή του αγγλικού προλεταριάτου, τόσο πιο μεγαλειώδης θα είναι η ενέργεια που θα απελευθερωθεί από την επαναστατική έφοδο του προλεταριάτου αυτών των χωρών, μια ενέργεια που απελευ­ θερώνει ήδη σήμερα το προλεταριάτο στη Γερμανία. Η δικτατο­ ρία της ρώσικης εργατικής τάξης θα μπορέσει να εδραιωθεί τελι­ κά και να προχωρήσει σε μια πραγματική, πολύπλευρη σοσιαλι­ στική οικοδόμηση, μονάχα όταν έρθει η ώρα που η ευρωπαϊκή εργατική τάξη θα μας απαλλάξει από τον οικονομικό και ιδιαίτε­ ρα το στρατιωτικό ζυγό της ευρωπαϊκής αστικής τάξης και, κα­ θώς θα έχει ανατρέψει την τελευταία, σπεύσει σε βοήθειά μας με την οργανωτική της πείρα και την τεχνολογία της. Παράλληλα, ο ηγετικός επαναστατικός ρόλος θα περάσει στην εργατική τάξη με τη μεγαλύτερη οικονομική και οργανωτική δύναμη. Αν σήμε­ ρα το κέντρο της Κομμουνιστικής Διεθνούς είναι στη Μόσχα, αύριο - και είμαστε απόλυτα βέβαιοι γι’ αυτό - αυτό το κέντρο θα μετακινηθεί προς τα δυτικά: στο Βερολίνο, το Παρίσι, το Λον­ δίνο. Παρόλο που με μεγάλη χαρά το ρώσικο προλεταριάτο υποδέχτηκε τους αντιπροσώπους της παγκόσμιας εργατικής τά­ ξης μέσα στα τείχη του Κρεμλίνου, με ακόμα μεγαλύτερη χαρά θα στείλει τους δικούς του αντιπροσώπους στο Δεύτερο Συνέ­ δριο της Κομμουνιστικής Διεθνούς σε μια από τις δυτικοευρω­ παϊκές πρωτεύουσες. Γιατί η σύγκληση ενός παγκόσμιου κομ­ μουνιστικού συνεδρίου στο Βερολίνο ή στο Παρίσι, θα σηματο­ δοτεί τον πλήρη θρίαμβο της προλεταριακής επανάστασης στην Ευρώπη και κατ’ επέκταση σε όλο τον κόσμο.“ Ο Λένιν και οι άλλοι μπολσεβίκοι ηγέτες μοιράζονταν, εκείνη την πε­ ρίοδο, αυτήν την ελπίδα για μια γρήγορη νίκη της επανάστασης στη Δύση. Λίγους μήνες αργότερα, ο Τρότσκι είχε δεύτερες σκέψεις για το πόσο κοντά είναι η επανάσταση στη Δύση. Στις 5 Αυγούστου 1919 έστειλε από το μέτωπο ένα μυστικό υπόμνημα στην κεντρική επιτρο­ πή, με το οποίο πρότεινε μια δραστική αλλαγή προσανατολισμού στα διεθνή θέματα. Αυτό το υπόμνημα, προϊόν της απίστευτα δημιουργι­ κής φαντασίας του Τρότσκι, από μια άποψη προοιωνίζει τις “Θέσεις - 275 -

Τόνι Κλιφ για το Εθνικό και Αποικιακό Ζήτημα" που παρουσίασε ο Λένιν στο Δεύτερο Συνέδριο της Κομιντέρν τον Ιούλη-Αύγουστο 1920. Ο Τρότσκι έγραψε: Η αποτυχία της γενικής απεργίας [στη Γερμανία], ο στραγγαλι­ σμός της Ουγγρικής Δημοκρατίας [των Συμβουλίων, ΣτΜ | και η συνεχιζόμενη ανοιχτή υποστήριξη στην επέμβαση στη Ρωσία, εί­ ναι συμπτώματα ότι ενδέχεται η περίοδος της εκκόλαψης και της προετοιμασίας της επανάστασης στη Δύση πράγματι να διαρκέ­ σει μεγάλο χρονικό διάστημα... Μέχρι τώρα, η δουλειά στην Ασία δεν έχει τύχει μεγάλης προσο­ χής από μέρους μας. Ωστόσο είναι προφανές ότι η διεθνής κατά­ σταση διαμορφώνεται με τέτοιο τρόπο, ώστε ο δρόμος για το Παρίσι και το Λονδίνο, περνάει από τις πόλεις του Αφγανιστάν, του Παντζάμπ και της Βεγγάλης.* Οι στρατιωτικές μας επιτυχίες στα Ουράλια και τη Σιβηρία έχουν ανεβάσει σε ιδιαίτερα υψηλό επίπεδο το κύρος της σοβιετικής επανάστασης σ' ολόκληρη την καταπιεσμένη Ασία. Είναι ανα­ γκαίο να εκμεταλλευτούμε αυτόν τον παράγοντα και να ιδρύ­ σουμε κάπου στα Ουράλια ή στο Τουρκεστάν μια επαναστατική ακαδημία, το πολιτικό και στρατιωτικό αρχηγείο της ασιατικής επανάστασης, το οποίο μπορεί να αποδειχθεί, στην αμέσως επό­ μενη περίοδο, πολύ πιο αποτελεσματικό από την Εκτελεστική Επιτροπή της Κομμουνιστικής Διεθνούς. Η αρχή πρέπει να γίνει από τώρα, με σοβαρές οργανωτικές προετοιμασίες προς αυτήν την κατεύθυνση, με τη συγκέντρωση του αναγκαίου προσωπι­ κού, όπως γλωσσολόγων και μεταφραστών βιβλίων και με τη στρατολόγηση αυτοχθόνων επαναστατών - χρησιμοποιώντας οποιοδήποτε μέσο έχουμε στη διάθεσή μας... Η διατήρηση αυτού του καπιταλιστικού σφαγείου για μερικά χρόνια ακόμα θα οδηγήσει αναπόφευκτα σε απόπειρες έντασης της αποικιακής εκμετάλλευσης, όμως επίσης, από την άλλη με­ ριά, θα οδηγήσει εξίσου αναπόφευκτα σε απόπειρες εξέγερσης. Η Ασία μπορεί να γίνει η αρένα των επόμενων εξεγέρσεων. ΚαΠρέπει να επισημάνουμε ότι αυτή η περίφημη φράση που αποδίδεται στον Λένιν, ότι δηλαδή ο πιο ευθύς δρόμος για την επανάσταση στην Γαλλία ή την Αγγλία περνάει από την Ινδία, δεν υπάρχει πουθενά στα «Απαντά» του. - 276 -

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης θήκον μας είναι η αλλαγή του κέντρου βάρους στο διεθνή προ­ σανατολισμό μας με την κατάλληλη ευκαιρία.”

Το Δεύτερο Συνέδριο της Κομιντέρν Στο διάστημα που μεσολάβησε μέχρι το Δεύτερο Συνέδριό της (19 Ιούλη-7 Αυγούστου 1920), η Διεθνής είχε μετατραπεί από μια συλλο­ γή μικρών σεκτών - με την εξαίρεση του ρώσικου κόμματος - σε μια μαζική οργάνωση. Το Ιταλικό Σοσιαλιστικό Κόμμα είχε αποφασίσει την προσχώρησή του στη Διεθνή στο Συνέδριο της Μπολόνια, το Σ ε­ πτέμβρη του 1919, φέρνοντας στις γραμμές της 300.000 μέλη. Τον Ιούνη του 1919 το ίδιο έκαναν κι οι “Στενοί" Σοσιαλιστές της Βουλγα­ ρίας - γνωστοί ως “τεσνιάκοι" ένα κόμμα που για καιρό κρατούσε μια επαναστατική διεθνιστική στάση πολύ κοντινή στο μπολσεβικισμό. Το 1920 οι “τεσνιάκοι" ήταν ένα μαζικό κόμμα με 35.478 μέλη. Το Σοσια­ λιστικό Κόμμα της Γιουγκοσλαβίας, που ήταν κι αυτό ένα μαζικό κόμ­ μα, αποφάσισε επίσης να προσχωρήσει. Το Σοσιαλδημοκρατικό Κόμ­ μα της Τσεχοσλοβακίας διασπάστηκε το Δεκέμβρη του 1920 κι η Κομ­ μουνιστική Αριστερά πήρε μαζί της 350.000 μέλη στο νέο Κομμουνι­ στικό Κόμμα. Σε αυτό το κόμμα προστέθηκαν ακόμα 50.000 από μια διάσπαση του Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος της γερμανικής μειο­ νότητας, ανεβάζοντας το συνολικό αριθμό των μελών σε 400.000. Την άνοιξη του 1919 το Εργατικό Κόμμα της Νορβηγίας αποφάσισε να ενταχθεί στην Κομιντέρν, όπως κι η πλειοψηφία του Σοσιαλιστικού Κόμματος της Σουηδίας - μετά από διάσπαση - με 17.000 μέλη. Σ τη Γερμα νία , το Α ν εξά ρ τη το Σ ο σ ια λ δ η μ ο κ ρ α τικ ό Κόμμα (USPD) με τις 800.000 μέλη του, το οποίο είχε αποχωρήσει από το Σο­ σιαλδημοκρατικό Κόμμα (SPD) τον Απρίλη του 1917, έκανε μια από­ τομη στροφή προς τα αριστερά τη διετία 1919-1920, κάτω από την πίεση των επαναστατικών διαθέσεων των μαζών. Το Συνέδριο της Λειψίας αποφάσισε με 227 ψήφους υπέρ και 54 κατά να αποχωρήσει από τη Δεύτερη Διεθνή - όμως απέρριψε και την προσχώρηση στην Τρίτη Διεθνή με 169 ψήφους κατά και 114 υπέρ αυτής της πρότασης. - 277 -

Τόνι Κλιφ Επίσης και το Σοσιαλιστικό Κόμμα της Γαλλίας, με 140.000 μέλη, εντάχθηκε στην Κομιντέρν. Ο Τρότσκι έκανε μια σύντομη εμφάνιση στο Δεύτερο Συνέδριο για να παρουσιάσει τους “21 όρους" για την εισδοχή κομμάτων στη Διεθνή. Δ εν πήρε μέρος στις υπόλοιπες συζητήσεις, που αφορούσαν πολύ σημαντικά ζητήματα στρατηγικής και τακτικής όπως: το ρόλο των κομμουνιστικών κομμάτων στην προλεταριακή επανάσταση, τον κοινοβουλευτισμό, το ζήτημα των συνδικάτων, το εθνικό και αποικια­ κό ζήτημα και το αγροτικό. Η σύντομη παρουσία του Τρότσκι οφειλόταν στην υπερφόρτωσή του με στρατιωτικά καθήκοντα, μιας κι ο ρωσο-πολωνικός πόλεμος βρισκόταν στην κορύφωσή του. Επέστρεψε στο Συνέδριο προς το τέλος των εργασιών του - όταν ο Κόκκινος Στρατός βρισκόταν στις πύλες της Βαρσοβίας - για να παρουσιάσει το μανιφέστο που είχε γράψει για λογαριασμό της Διεθνούς. Για άλλη μια φορά, η λαμπρή πένα του είχε παράγει ένα αριστούργημα, το οποίο αξίζει μια εκτενή αναφορά. Το μανιφέστο ξεκινά με μια σύνοψη του διεθνούς σκηνικού μετά τη Συνθήκη των Βερσαλλιών, με την οποία τυπικά είχε σταματήσει ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος: Η αστική τάξη σ' όλον τον κόσμο αναπολεί με θλίψη το πρόσφα­ το παρελθόν της. Όλα τα στηρίγματα της στις εσωτερικές και διεθνείς σχέσεις έχουν είτε ανατραπεί είτε κλονιστεί. Το “αύριο” διαγράφεται σαν σκοτεινή απειλή πάνω από τον κόσμο των εκ­ μεταλλευτών... Η Συνθήκη των Βερσαλλιών δε δημιούργησε κα­ μιά νέα ισορροπία δυνάμεων στη θέση της παλιάς... Το πρόγραμμα της “οργάνωσης της Ευρώπης” που προωθήθηκε από τον γερμανικό ιμπεριαλισμό τη στιγμή των πιο λαμπρών στρατιωτικών επιτυχιών του, το έχει κληρονομήσει η νικηφόρα Αντάντ. Όταν οι κυρίαρχοι της Αντάντ τοποθετήσουν τους νικη­ μένους ληστές της Γερμανικής Αυτοκρατορίας στο εδώλιο του κατηγορουμένου, τότε οι τελευταίοι θα κριθούν από ένα "δικα­ στήριο ισότιμων” - τους ισότιμους τους στο έγκλημα. Αλλά και στο στρατόπεδο των νικητών βρίσκονται πολλοί ηττη- 278 -

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης μένοι! Δηλητηριασμένη από τα σοβινιστικά αέρια μιας νίκης που κέρδι­ σε για λογαριασμό άλλων, η αστική Γαλλία θεωρεί τον εαυτό της κυρίαρχο της Ευρώπης. Στην πραγματικότητα, ποτέ πριν η Γαλ­ λία και τα ίδια τα θεμέλια της ύπαρξής της δεν υπήρξαν τόσο δουλικά εξαρτημένα από τα πιο ισχυρά κράτη - τη Βρετανία και τη Βόρεια Αμερική - όσο σήμερα... Η εξουσία της κατεστραμμένης και στραγγισμένης από το αίμα της Γαλλίας είναι απατηλή, περισσότερο μοιάζει με παρωδία. Αργά ή γρήγορα ακόμα κι οι Γάλλοι σοσιαλπατριώτες θα το κα­ τανοήσουν.® Ο πρόεδρος των ΗΠΑ |Γούντροου Ουίλσον|, ο μεγάλος προφή­ της των κοινοτοπιών, κατέβηκε από το όρος Σινά για να κατα­ κτήσει την Ευρώπη με τα “ 14 σημεία” στο χέρι. Οι χρηματιστές, οι υπουργοί κι οι επιχειρηματίες δεν είχαν την παραμικρή αυταπά­ τη για το νόημα αυτής της νέας αποκάλυψης. Ομως, σε αντι­ στάθμισμα, οι ευρωπαίοι “Σοσιαλιστές" ποτισμένοι με γενναίες δόσεις καουτσκισμού, έψτασαν σε μια κατάσταση θρησκευτικής έκστασης και συνόδευσαν την ιερή κιβωτό του Ουίλσον χορεύο­ ντας γύρω της σαν το βασιλιά Δαβίδ.21 Η Συνθήκη των Βερσαλλιών, ανέφερε το Μανιφέστο, είχε δημιουργή­ σει «μια Βαβυλώνα την παραμονή της καταστροφής της»:22 Το πρόγραμμα της απελευθέρωσης των μικρών εθνών, που προωθήθηκε στη διάρκεια του πολέμου, έχει οδηγήσει στην ολοκλη­ ρωτική συντριβή και την υποδούλωση των μικρών βαλκανικών λαών, νικητών και ηττημένων εξίσου, και στη βαλκανοποίηση ενός μεγάλου τμήματος της Ευρώπης... Στην κυριολεξία, κάθε ένα από τα νεοδημιουργηθέντα "εθνικά” κράτη έχει έναν δικό του αλυτρωτισμό, δηλαδή μια δική του εσωτερική εθνική πληγή... Η επίσημη, κυβερνητική, εθνική, πολιτισμένη, αστική Ευρώπη όπως βγήκε από τον πόλεμο και την ειρήνη των Βερσαλλιών μοιάζει με άσυλο φρενοβλαβών. Τεχνητά χωρισμένα κράτη, που οι οικονομίες τους ασφυκτιούν μέχρι θανάτου εντός των εθνικών συνόρων τους, γρυλίζουν απειλητικά και εξαπολύουν πολέμους για λιμάνια, επαρχίες κι ασήμαντες πόλεις.23 - 279 -

Τόνι Κλιφ Η παγκόσμια αστική τάξη γινόταν όλο και πιο κτηνώδης και βάρβαρη: Ο πόλεμος εξοικείωσε την αστική τάξη στην καταδίκη χωρών ολόκληρων στη λιμοκτονία μέσω του αποκλεισμού, στο βομβαρ­ δισμό πόλεων από αέρος και στην πυρπόληση χωριών, στη σκό­ πιμη διασπορά του βακίλου της χολέρας, στη μεταφορά δυναμί­ τη μέσα σε διπλωματικούς σάκους, στην παραχάραξη του νομί­ σματος του αντιπάλου. Η αστική τάξη έχει εξοικειωθεί, όσο ποτέ άλλοτε στο παρελθόν, με τη δωροδοκία, την κατασκοπία και το λαθρεμπόριο. Σήμερα, οι κύριες εμπορικές επιχειρήσεις συγχω­ νεύονται με τις λειτουργίες του κράτους, που προβάλλει ως μια παγκόσμια ληστρική συμμορία, εξοπλισμένη με όλα τα σύνεργα της βίας.24 Το μανιφέστο περιγράφει τα αντεπαναστατικά αστικά πολιτικά καθε­ στώτα: Μετά τον πόλεμο - κατά τον οποίο τα ομοσπονδιακά εκλογικά σώματα έπαιξαν το ρόλο των ανίσχυρων αλλά θορυβωδών, πα­ τριωτικών ανδρεικέλων, το καθένα για τη δική του ιμπεριαλιστι­ κή κλίκα - τα κοινοβούλια γνώρισαν έναν πλήρη ξεπεσμό. Όλα τα σημαντικά ζητήματα αποφασίζονται πια έξω από τις αίθουσες των κοινοβουλίων... Οι πραγματικοί αφέντες και κυρίαρχοι της μοίρας των κρατών είναι ο λόρδος Ρότσιλντ και ο λόρδος Βέιρ, ο Μόργκαν κι ο Ροκφέλερ, ο Σνάϊντερ κι ο Λουσέρ, ο Χούγκο Στίνες κι ο Φέλιξ Ντόιτς, ο Ριζέλο κι ο Ανιέλι, αυτοί οι βασιλιάδες του χρυσού, του άνθρακα, του πετρελαίου και του ατσαλιού, που δουλεύουν στα παρασκήνια και στέλνουν στα κοινοβούλια τους δευτεροκλασάτους υπαρχηγούς τους για να εκτελέσουν τις οδη­ γίες τους. Στις σκληρές ταξικές αναμετρήσεις του σήμερα, ο καθοριστικός παρά­ γοντας είναι η απόλυτη βία: Η ψήφος σήμερα δεν αποφασίζει ούτε ένα σημαντικό ζήτημα. Από τη δημοκρατία δεν παραμένει τίποτα παρεκτός από ανα­ μνήσεις στα κεφάλια των ρεψορμιστών. Ολόκληρη η κρατική ορ­ γάνωση επιστρέφει όλο και περισσότερο στην αρχέγονη μορφή της, στα αποσπάσματα ένοπλων ανδρών. Αντί να καταμετρά ψήφους, η άρχουσα τάξη είναι απασχολημένη να μετρά τις ξιψο-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης λόγχες, τα πολυβόλα και τα κανόνια που θα βρίσκονται στη διά­ θεσή της, όταν τεθεί απερίφραστα το ζήτημα ποιος κατέχει την εξουσία και τον πλούτο.23 Ο κύριος προμαχώνας του παγκόσμιου καπιταλισμού ήταν η γραφειο­ κρατία της σοσιαλδημοκρατίας και των συνδικάτων: Ωστόσο, τις επαναστατικές απόπειρες του προλεταριάτου δεν τις εμποδίζουν τόσο τα μισοκατεστραμμένα συρματοπλέγματα, που παραμένουν στημένα ανάμεσα στις χώρες από την εποχή του πολέμου, όσο ο εγωισμός, ο συντηρητισμός, η βλακεία και η προδοσία των παλιών κομμάτων και συνδικαλιστικών οργανώ­ σεων, που αναρριχήθηκαν σκαρφαλώνοντας στην πλάτη του προλεταριάτου την προηγούμενη περίοδο.26 Επίσης, το μανιφέστο ασχολείται με δυο βασικά θέματα συζήτησης στο Δεύτερο Συνέδριο: την πάλη ενάντια στον υπεραριστερισμό και το ζή­ τημα των αποικιών. Ο Λένιν έγραψε την πασίγνωστη παμφλέτα Αρι­

στερισμός, η παιδική ασθένεια του κομμουνισμού για το πρώτο ζήτημα, ενώ για το δεύτερο κατέθεσε τις "Θέσεις” (για το αποικιακό ζήτημα). Ο Τρότσκι διακήρυξε σχετικά με την υπεραριστερή πολιτική της αποχής από το κοινοβούλιο και τα ρεφορμιστικά συνδικάτα: Διεξάγοντας μια ανελέητη πάλη ενάντια στο ρεφορμισμό μέσα στα συνδικάτα, όπως και ενάντια στον κοινοβουλευτικό κρετινι­ σμό και καριερισμό, η Κομμουνιστική Διεθνής απορρίπτει όλες τις σεχταριστικές προσκλήσεις να εγκαταλείψει τις γραμμές συν­ δικαλιστικών οργανώσεων με πολλά εκατομμύρια μέλη ή να γυ­ ρίσει την πλάτη της στους θεσμούς του κοινοβουλίου και των δήμων. Οι κομμουνιστές δεν διαχωρίζουν τους εαυτούς τους από τις μάζες που εξαπατώνται και προδίδονται από τους ρεφορμιστές και τους πατριώτες, αλλά προσπαθούν να συγκρουστούν με αυτούς σε μια ασυμβίβαστη πάλη μέσα στις μαζικές οργανώσεις και μέσα στους θεσμούς που έχει εγκαθιδρύσει η αστική κοινω­ νία, με σκοπό να τους ανατρέψουν πιο σίγουρα και πιο γρήγορα. Το σοβιετικό σύστημα δεν είναι μια αφηρημένη αρχή, την οποία οι κομμουνιστές αντιπαραθέτουν στην αρχή του κοινοβουλευτι­ σμού. Το σοβιετικό σύστημα είναι ένας ταξικός μηχανισμός, που

Τόνι Κλιφ προορίζεται να καταργήσει τον κοινοβουλευτισμό και να πάρει τη θέση του κατά τη διάρκεια της πάλης κι ως αποτέλεσμα της πάλης.17 Το μανιφέστο, αναψερόμενο στο αποικιακό ζήτημα, δίνει έμφαση στην σημασία που έχουν για τη διεθνή προλεταριακή επανάσταση οι αντιμπεριαλιστικοί αγώνες: Οι εργαζόμενοι στις αποικιακές και μισο - αποικιακές χώρες έχουν αφυπνισθεί. Στις απέραντες εκτάσεις της Ινδίας, της Αίγυ­ πτου, της Περσίας, που πάνω τους απλώνεται το γιγάντιο χτα­ πόδι του αγγλικού ιμπεριαλισμού - σ’ αυτόν τον αχαρτογράψητο ανθρώπινο ωκεανό, γιγάντιες εσωτερικές δυνάμεις βρίσκονται σε μια διαρκή διεργασία, στέλνοντας τεράστια κύματα που προκαλούν ρίγη στις μετοχές και τις καρδιές του Σίτι. Στα κινήματα των αποικιακών λαών το κοινωνικό στοιχείο ανα­ μιγνύεται σε ποικίλες μορφές με το εθνικό, αλλά και τα δυο στρέ­ φονται ενάντια στον ιμπεριαλισμό. Οι αποικίες και οι καθυστε­ ρημένες χώρες γενικά διατρέχουν με ταχύ βήμα την απόσταση από τα πρώτα νηπιακά βήματα ως τις ώριμες μορφές του αγώνα, κάτω από την πίεση του σύγχρονου ιμπεριαλισμού και κάτω από την ηγεσία του επαναστατικού προλεταριάτου.” Το μανιφέστο, επίσης, στιγματίζει αλύπητα τους σοσιαλιστές που δεν υπερασπίζουν τα δικαιώματα των καταπιεσμένων λαών: Ο σοσιαλιστής που συμβάλει άμεσα ή έμμεσα στη διαιώνιση της κυριαρχίας ενός έθνους πάνω σ' ένα άλλο, που συμβιβάζεται με την αποικιακή δουλεία, που τραβάει μια διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στις φυλές όσον αφορά το ζήτημα των ανθρωπίνων δι­ καιωμάτων, που βοηθάει την αστική τάξη των μητροπόλεων να διατηρήσει την κυριαρχία της πάνω στις αποικίες, αντί να βοη­ θάει την ένοπλη εξέγερση των αποικιών, ο βρετανός σοσιαλι­ στής που παραλείπει να υποστηρίξει με όλα τα δυνατά μέσα τις εξεγέρσεις της Ιρλανδίας, της Αιγύπτου και της Ινδίας ενάντια στην πλουτοκρατία του Λονδίνου - σ’ έναν τέτοιο σοσιαλιστή αρμόζει ο δημόσιος εξευτελισμός, αν όχι μια σφαίρα, και πάντως δεν αξίζει ούτε την εξουσιοδότηση ούτε την εμπιστοσύνη του προλεταριάτου.”

Αφίσα του Α. Απσα αφιερωμένη στη Διεθνή rο 1919.

Δεύτερο συνέδριο της Κομιντέρν το 1920. Από δεξιά προς τα αριστερά: Σεράτι από το Ιταήικό Σοσιαλιστικό Κόμμα, Τρότσκι, Αήφρέντ Ρσσμέρ από τη ΓαΜα, Πάουή Λεβί από τη Γερμανία, Ζινόβιεφ και Μπσυχάριν

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης

Κεφάλαιο Δέκατο Τέταρτο Η Κομιντέρν: 0 Τρότσκι διδάσκει στρατηγικά και τακτικά Το Τρίτο Συνέδριο Τα Συνέδρια της Κομιντέρν ήταν σχολεία στρατηγικής και τακτι­ κής, στα οποία ο Λένιν και ο Τρότσκι έπαιζαν το ρόλο των δασκάλων, ενώ οι ηγέτες των νεαρών Κομμουνιστικών Κομμάτων ήταν οι μαθη­ τές. Ιδιαίτερα σημαντικά ήταν το Τρίτο και το Τέταρτο Συνέδριο. Η επαναστατική παλίρροια του 1918-19 απέτυχε να φέρει τη νίκη στο προλεταριάτο. Το επαναστατικό κύμα υποχώρησε πριν ακόμα τα Κομμουνιστικά Κόμματα μεγαλώσουν και αποκτήσουν την εμπειρία που χρειάζονταν για να καθοδηγήσουν την πάλη για την εργατική εξουσία. Το γεγονός αυτό έδωσε στην αστική τάξη την ευκαιρία να πετύχει τη σταθεροποίηση του καπιταλισμού. Όταν έγινε το Τρίτο Συνέ­ δριο της Κομμουνιστικής Διεθνούς (22 Ιουνίου - 12 Ιουλίου 1921), η αμεσότητα της επαναστατικής κατάστασης είχε παρέλθει. Το κρίσιμο ζήτημα που αντιμετώπιζε το συνέδριο ήταν το τι έπρεπε να κάνουν τα επαναστατικά κόμματα σε μια μη επαναστατική κατάσταση. Ο Τρότσκι ήταν ο εισηγητής της συζήτησης για την παγκόσμια οι­ κονομική κρίση και τα νέα καθήκοντα της Κομμουνιστικής Διεθνούς. Αφού απαρίθμησε τις διάφορες ήττες που υπέστη το επαναστατικό κί­ νημα, πέρασε στην ανάλυση της οικονομικής κατάστασης των μεγά-

Τόνι Κλιφ λων δυνάμεων και του παγκόσμιου εμπορίου, τις προοπτικές οικονο­ μικής ανάκαμψης και τις συνέπειές τους στην ταξική πάλη. Ο Τρότσκι κατέληξε στο συμπέρασμα πως ο καπιταλισμός είχε καταφέρει να αποκαταστήσει μια προσωρινή, αβέβαιη και ανομοιογενή ισορροπία, ενώ η κατάσταση στη βάση παρέμενε επαναστατική. Το 1919 η ευρωπαϊκή αστική τάξη βρισκόταν σε μια κατάσταση ακραίας σύγχυσης. Εκείνες ήταν οι μέρες του πανικού, οι μέρες ενός κυριολεκτικά σχιζοφρενικού φόβου απέναντι στον μπολσεβικισμό. Η χρονιά του 1919 ήταν, χωρίς αμφιβολία, η πιο κρίσιμη χρονιά για την αστική τάξη. Το 1920 και το 1921 γίναμε μάρτυρες μιας σταδιακής ανόδου της αυτοπεποίθησης μέσα στην αστική τάξη, που συνοδεύτηκε από μια αναμφισβήτητη σταθεροποίηση του κρατικού της μηχανισμού, ο οποίος είχε βρεθεί πραγματικά στο χείλος της αποσύνθεσης σε πολλές χώρες αμέσως μετά τον πό­ λεμο...1 Γιατί δε νίκησε η επανάσταση; Στην πιο κρίσιμη χρονιά για την αστική τάξη, το 1919, το προλε­ ταριάτο της Ευρώπης θα μπορούσε αναμφίβολα να καταλάβει την κρατική εξουσία με ελάχιστες θυσίες, αν είχε επικεφαλής του μια γνήσια επαναστατική οργάνωση με καθαρούς στόχους και ικανότητα να τους προωθήσει, [με άλλα λόγια] ένα δυνατό Κομ­ μουνιστικό Κόμμα. Όμως, δεν υπήρχε κανένα τέτοιο κόμμα. Τουναντίον, όταν μετά τον πόλεμο η εργατική τάξη επεδίωξε να κατακτήσει καινούργιες συνθήκες ζωής και να εψορμήσει ενά­ ντια στην αστική τάξη, κουβαλούσε στις πλάτες της τα κόμματα και τα συνδικάτα της Δεύτερης Διεθνούς, των οποίων οι προ­ σπάθειες, είτε οι συνειδητές είτε οι ενστικτώδεις, αποσκοπούσαν ουσιαστικά στη διατήρηση της καπιταλιστικής κοινωνίας.2 Σε γενικές γραμμές, οι ηγέτες των Κομμουνιστικών Κομμάτων στην Ευρώπη είχαν την ψευδαίσθηση ότι, αφού το ρωσικό προλεταριάτο εί­ χε καταφέρει να κάνει μια επανάσταση, δε θα ήταν δύσκολο για το ευ­ ρωπαϊκό προλεταριάτο να επαναλάβει το ίδιο. Ο Τρότσκι έπρεπε να επαναλάβει αυτό που είχε πει στο Πρώτο και το Δεύτερο Συνέδριο της - 286 -

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης Διεθνούς: πως η ευρωπαϊκή αστική τάξη θα πρόβαλλε πολύ πιο σθε­ ναρή αντίσταση απ' ό,τι η ρωσική αστική τάξη. Η οικονομική ανάκαμψη του καπιταλισμού μετά τον πόλεμο ήταν διακοπτόμενη και ανομοιογενής. Το 1921 υπήρξε μια σύντομη οικονο­ μική κρίση. Αφού ανέλυσε την οικονομική κατάσταση του παγκόσμιου καπιταλισμού στο Τρίτο Συνέδριο, ο Τρότσκι έθεσε το ερώτημα: ποια θα είναι η επίδραση της οικονομικής ανάκαμψης στην ταξική πάλη του προλεταριάτου; Επιχειρηματολόγησε ενάντια στη μηχανιστική προσέγγιση που ταυτίζει την οικονομική κρίση με την επαναστατική κατάσταση και την οικονομική βελτίωση με την πτώση των επαναστα­ τικών προοπτικών. Πολλοί σύντροφοι λένε πως, αν υπάρξει μια βελτίωση αυτή την εποχή, αυτό θα ήταν μοιραίο για την επανάστασή μας. Όχι, υπό αυτές τις συνθήκες. Γενικά, δεν υπάρχει μια αυτόματη εξάρτηση του προλεταριακού επαναστατικού κινήματος από μια κρίση. Υπάρχει μόνο μια διαλεκτική αλληλεπίδραση. Ας δούμε αυτή τη σχέση στη Ρωσία. Η επανάσταση του 1905 ηττήθηκε. Οι εργάτες υπέφεραν μεγάλες θυσίες. Το 1906 και το 1907 συνέβησαν οι τελευταίες επαναστατικές αναλαμπές και στα τέλη του 1907 ξέσπασε μια μεγάλη παγκόσμια κρίση... Το 1907, το 1908 και το 1909 αυτή η φοβερή κρίση συντάραξε και τη Ρω­ σία. Έδωσε το τελικό, θανατηφόρο χτύπημα στο κίνημα, επειδή οι εργάτες είχαν υποφέρει τόσο πολύ στη διάρκεια των προηγού­ μενων αγώνων, που αυτή η οικονομική ύφεση το μόνο που μπο­ ρούσε πια να κάνει ήταν να τους αποκαρδιώσει εντελώς. Υπήρ­ χαν πολλές διαφωνίες μεταξύ μας σχετικά με το τι θα ήταν αυτό που θα οδηγούσε στην επανάσταση: μια κρίση ή μια ευνοϊκή συ­ γκυρία; Εκείνη την εποχή πολλοί από μας υπεράσπιζαν την άποψη πως η αναγέννηση του ρωσικού επαναστατικού κινήματος θα περ­ νούσε μόνο μέσα από μια ευνοϊκή οικονομική συγκυρία. Κι αυτό και έγινε. Το 1910, 1911 και 1912 υπήρξε μια βελτίωση της οικο­ νομικής κατάστασης και μια ευνοϊκή συγκυρία που λειτούργησε επανασυσπειρωτικά για τους απογοητευμένους εργάτες που εί­ χαν χάσει το θάρρος τους. Κατάλαβαν ξανά το πόσο σημαντικοί - 287-

Τόνι Κλιφ ήταν στην παραγωγή. Και πέρασαν στην αντεπίθεση, αρχικά στο οικονομικό πεδίο και αργότερα και στο πολιτικό πεδίο. Στις πα­ ραμονές του πολέμου η εργατική τάξη είχε συσπειρωθεί τόσο πολύ, εξαιτίας αυτής της περιόδου ευμάρειας, που ήταν σε θέση να περάσει στην άμεση έφοδο. Αυτό ήταν ένα δίδαγμα για το 1921: Αν σήμερα, στην περίοδο της μεγαλύτερης εξουθένωσης της ερ­ γατικής τάξης ως αποτέλεσμα της κρίσης και του συνεχούς αγώ­ να, δε μπορέσουμε να νικήσουμε, πράγμα το οποίο είναι πιθανό, τότε μια αλλαγή στη συγκυρία και μια άνοδος στο βιοτικό επίπε­ δο δε θα τραυματίσει την επανάστασή μας, αλλά αντίθετα θα έχει ευνοϊκή επίδραση.1 Το ερώτημα που θέτουν αφηρημένα πολλοί σύντροφοι, το τι εί­ ναι ακριβώς αυτό που θα οδηγήσει στην επανάσταση, η ένδεια ή η ευμάρεια, είναι εντελώς λάθος όταν διατυπώνεται με αυτόν τον τρόπο... Ούτε η ένδεια, ούτε η ευμάρεια ως τέτοιες μπορούν να οδηγήσουν στην επανάσταση, αλλά η εναλλαγή της ένδειας και της ευμάρειας, οι κρίσεις, η αβεβαιότητα, η απουσία σταθερότη­ τας - αυτοί είναι οι κινητήριοι αντικειμενικοί παράγοντες της επανάστασης.1 Ο ι “Θέσεις για τη διεθνή κατάσταση και τα καθήκοντα της Κομιντέρν” που γράφτηκαν από τον Τρότσκι (με τη βοήθεια του Βάργκα) και υιοθετήθηκαν ομόφωνα από το Τρίτο Συνέδριο, συνοψίζουν την παγκό­ σμια κατάσταση και τις τακτικές που χρειάζονται τα Κομμουνιστικά Κόμματα. Μ ε λίγα λόγια, το προλεταριάτο τώρα βρισκόταν αντιμέτω­ πο με αμυντικούς αγώνες: Το θεμελιώδες καθήκον του Κομμουνιστικού Κόμματος στη ση­ μερινή κρίση είναι να καθοδηγήσει τους τρέχοντες αμυντικούς αγώνες του προλεταριάτου, να επεκτείνει το περιεχόμενό τους, να τους βαθύνει, να τους ενώσει και, σύμφωνα με την πορεία των γεγονότων, να τους μετασχηματίσει σε αποφασιστικούς πολιτι­ κούς αγώνες για τον τελικό στόχο... Οποιες κι αν είναι οι στροφές στην πορεία του αγώνα, το Κομμουνιστικό Κόμμα πάντα παλεύ­ ει για να εδραιώσει οργανωτικά νέες βάσεις υποστήριξης, να εκ­ - 288-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης παιδεύσει τις μάζες σε ενεργητικούς ελιγμούς, να τις οπλίσει με νέες μεθόδους και πρακτικές, σχεδιασμένες για άμεσες και ανοι­ κτές συγκρούσεις με τις δυνάμεις του εχθρού. Χρησιμοποιώντας κάθε δυνατό μέσο για την αφομοίωση της εμπειρίας της προη­ γούμενης φάσης του αγώνα, το Κομμουνιστικό Κόμμα επιδιώκει να βαθύνει και να επεκτείνει τις κοινωνικές συγκρούσεις, να τις συντονίσει σε εθνικό και διεθνές επίπεδο μέσα από την ενότητα στους στόχους και την ενότητα στην πρακτική δράση και με αυ­ τόν τον τρόπο, επικεφαλής του προλεταριάτου, να τσακίσει κάθε αντίσταση στο δρόμο προς τη δικτατορία του και τη σοσιαλιστι­ κή επανάσταση. Αφού διακηρύσσουν πως δεν υπάρχει καμιά μόνιμη μεταρρυθμιστική λύση στα προβλήματα που αντιμετωπίζει η εργατική τάξη και επανα­ βεβαιώνουν πως η καταστροφή του καπιταλισμού παραμένει «η άμε­ ση και κατευθυντήρια αποστολή μας», οι “Θέσεις πάνω στην τακτική" που υιοθέτησε το Τρίτο Συνέδριο, υποστηρίζουν την αναγκαιότητα οι Κομμουνιστές να παλεύουν για μεταρρυθμίσεις: Τα Κομμουνιστικά Κόμματα πρέπει να προωθούν αιτήματα των οποίων η ικανοποίηση είναι άμεση και επείγουσα ανάγκη της ερ­ γατικής τάξης και πρέπει να αγωνιστούν με μαζικούς αγώνες γΓ αυτά τα αιτήματα, αδιαφορώντας για το εάν είναι ή δεν είναι συμβατά με την οικονομία του κέρδους της καπιταλιστικής τά­ ξης. Το καθήκον των Κομμουνιστικών Κομμάτων είναι να γενικεύ­ ουν, να βαθαίνουν και να ενώνουν κάθε αγώνα που γίνεται για συγκεκριμένα αιτήματα... Κάθε αντίρρηση στην προώθηση τέτοιωνεπιμέρους αιτημάτων, κάθε κατηγορία για ρεφορμισμό για αυτόν το λόγο, είναι απόρ­ ροια της ανικανότητας να κατανοηθούν οι θεμελιώδεις συνθήκες της επαναστατικής δράσης και που είναι η ίδια ανικανότητα με αυτήν που εκφράστηκε ως εχθρότητα κάποιων Κομμουνιστικών ομάδων στη συμμετοχή στα συνδικάτα ή στη χρήση του κοινο­ βουλίου. Το ζήτημα δεν είναι το αν διακηρύσσεις τον τελικό σου στόχο στο προλεταριάτο, αλλά το αν εντείνεις τις αγωνιστικές πρακτικές, που είναι ο μόνος τρόπος για να οδηγήσεις το προλε­ ταριάτο στην πάλη για τον τελικό στόχο.3 - 289-

Τόνι Κλιφ

Σ ’ ένα από τα πιο σημαντικά ντοκουμέντα του επαναστατικού μαρξι­ σμού, ο Τρότσκι ανέπτυξε το θέμα του ενιαίου μετώπου. Στο προσχέ­ διο των θέσεων για “Το ενιαίο μέτωπο" που κατέθεσε για συζήτηση στη διευρυμένη ολομέλεια της εκτελεστικής επιτροπής της Κομιντέρν, δηλώνει: Το καθήκον του Κομμουνιστικού Κόμματος είναι να οδηγήσει την προλεταριακή επανάσταση. Για να καλέσει το προλεταριάτο στην άμεση κατάληψη της εξουσίας και να την πετύχει, το Κομ­ μουνιστικό Κόμμα πρέπει να βασίζεται το ίδιο στη συντριπτική πλειοψηφία της εργατικής τάξης. Εφόσον δεν έχει μαζί του την πλειοψηφία, το κόμμα πρέπει να παλέψει για να την κερδίσει. Αν το κεντρικό θέμα στο Πρώτο και το Δεύτερο Συνέδριο της Κομιντέρν ήταν ο αγώνας για την εργατική εξουσία, το θέμα στο Τρίτο Συνέδριο ήταν “Προς τις μάζες” δηλαδή η κατάληψη της εξουσίας μέσα από την κατάκτηση της πλειοψηφίας των μαζών, που θα έχει επιτευχθεί στη βάση της καθημερινής ζωής και του καθη­ μερινού αγώνα τους. Το Κομμουνιστικό Κόμμα, έλεγαν οι “Θέσεις” μπορεί να κερδίσει την πλειοψηφία του προλεταριάτου, οδηγώντας το στις συγκρούσεις με τους καπιταλιστές: Σ ’ αυτές τις συγκρούσεις - στο βαθμό που περιλαμβάνουν τα ζωτικά συμφέροντα του συνόλου της εργατικής τάξης ή της πλειοψηφίας της ή ακόμα και του ενός ή του άλλου τμήματός της - οι εργαζόμενες μάζες αισθάνονται την ανάγκη της ενότη­ τας στη δράση, της ενότητας στην αντίσταση απέναντι στις επι­ θέσεις του καπιταλισμού ή της ενότητας στην αντεπίθεση ενα­ ντίον του. Κάθε κόμμα που μηχανιστικά αντιτίθεται σ’ αυτήν την ανάγκη της εργατικής τάξης για ενότητα στη δράση, αναμφίβο­ λα θα καταδικαστεί στα μυαλά των εργατών. Από αυτό απορρέει η ανάγκη για ένα ενιαίο μέτωπο ανάμεσα στους Κομμουνιστές και τους Σοσιαλδημοκράτες: - 290 -

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης Το πρόβλημα του ενιαίου μετώπου - παρά το γεγονός ότι μια

διάσπαση είναι αναπόφευκτη αυτήν την εποχή ανάμεσα στις διά­ φορες πολιτικές οργανώσεις που έχουν σαν βάση τους την εργατι­ κή τάξη - πηγάζει από την επείγουσα ανάγκη να εξασφαλιστεί για την εργατική τάξη η δυνατότητα ενός ενιαίου μετώπου στην πάλη ενάντια στον καπιταλισμό... Οπουδήποτε το Κομμουνιστι­ κό Κόμμα αποτελεί ήδη μια μεγάλη, οργανωμένη πολιτική δύνα­ μη, αλλά όχι ακόμα τον αποφασιστικό πόλο, οπουδήποτε το κόμμα αγκαλιάζει οργανωτικά, ας πούμε, το ένα τέταρτο, το ένα τρίτο ή ακόμα και μεγαλύτερο ποσοστό της οργανωμένης εργα­ τικής πρωτοπορίας, έρχεται αντιμέτωπο με το ζήτημα του ενιαί­ ου μετώπου με όλη του την οξύτητα... ...Το (Κομμουνιστικό] κόμμα πρέπει να πάρει πάνω του την πρωτοβουλία να εξασφαλίσει την ενότητα στους καθημερινούς αγώνες. Μόνο μ’ αυτόν τον τρόπο το κόμμα θα τραβήξει κοντά του αυτά τα δύο τρίτα που δεν αναγνωρίζουν ακόμα τον ηγετικό του ρόλο, που δεν εμπιστεύονται ακόμα το κόμμα, ακριβώς γιατί δεν το κατανοούν. Μόνο με αυτόν τον τρόπο το κόμμα μπορεί να τους κερδίσει με τη μεριά του. Θα έπρεπε οι ρεφορμιστές ηγέτες να αποκλειστούν από το ενιαίο μέ­ τωπο; Το ενιαίο μέτωπο επεκτείνεται μόνο στις εργαζόμενες μάζες ή περιλαμβάνει επίσης και τους οπορτουνιστές ηγέτες; Αυτό καθαυτό το ερώτημα είναι αποτέλεσμα παρεξήγησης. Αν ήμασταν σε θέση απλά να ενώσουμε τις εργαζόμενες μάζες κάτω από τα δικά μας λάβαρα ή γύρω από τα δικά μας άμεσα πρακτικά συνθήματα και να παρακάμψουμε τις ρεφορμιστικές οργανώσεις, κόμματα ή συνδικάτα, φυσικά θα ήταν το καλύτερο πράγμα στον κόσμο. Αλλά τότε το ίδιο το πρόβλημα του ενιαίου μετώπου δε θα υπήρχε με τη σημερινή μορφή του. Το πρόβλημα ξεκινάει από το εξής, από το ότι συγκεκριμένα πο­ λύ μεγάλα τμήματα της εργατικής τάξης ανήκουν σε ρεφορμιστι­ κές οργανώσεις ή τις υποστηρίζουν. Η παρούσα εμπειρία τους εί­ ναι ακόμα ανεπαρκής ώστε να τους καταστήσει ικανούς να σπά­ σουν από τις ρεφορμιστικές τους οργανώσεις και να προσχωρή­ σουν σε μας. Ακριβώς μετά από την ενεργή συμμετοχή τους σε -291 -

Τόνι Κλιφ αυτές τις μαζικές δράσεις, που βρίσκονται στην ημερήσια διάτα­ ξη, μπορεί να γίνει μια μεγάλη αλλαγή στη σχέση τους μαζί μας. Γι' αυτό ακριβώς παλεύουμε. Η πολιτική του ενιαίου μετώπου δεν προϋποθέτει πως οι ρεφορμιστές ηγέτες θα αποδεχθούν με όλη τους την καρδιά αυτήν την πολιτική: Μια πολιτική που αποσκοπεί να εξασφαλίσει το ενιαίο μέτωπο δεν περιέχει φυσικά καμιά αυτόματη εγγύηση πως η ενότητα στη δράση θα επιτευχθεί σε κάθε περίπτωση. Αντίθετα, σε πολλές περιπτώσεις, και ίσως στην πλειοψηφία των περιπτώσεων, οι ορ­ γανωτικές συμφωνίες θα μισο-τηρηθούν ή και δε θα τηρηθούν καθόλου. Αλλά είναι αναγκαίο να δίνεται πάντα στις αγωνιζόμενες μάζες η ευκαιρία να πείθονται οι ίδιες ότι η μη επίτευξη ενό­ τητας στη δράση δεν οψείλεται στη δική μας φορμαλιστική αδιαλλαξία αλλά στην έλλειψη πραγματικής θέλησης για αγώνα από τη μεριά των ρεψορμιστών. Η συμμετοχή του Κομμουνιστικού Κόμματος στο ενιαίο μέτωπο με κανένα τρόπο δεν υποκαθιστά την πολιτική του ανεξαρτησία από το ρεφορμισμό και τα ρεφορμιστικά κόμματα: Διασπαστήκαμε από τους ρεφορμιστές και τους κεντριστές για να αποκτήσουμε πλήρη ελευθερία να κάνουμε κριτική στη δολιότητα, την προδοσία, την αναποψασιστικότητα, τους συμβιβα­ σμούς μέσα στο εργατικό κίνημα. Γι’ αυτό το λόγο, κάθε οργανω­ τική συμφωνία που περιορίζει την ελευθερία της κριτικής και της ζύμωσης είναι απολϋτως απαράδεκτη για μας. Συμμετέχουμε στο ενιαίο μέτωπο αλλά ούτε για μια στιγμή δε διαλυόμαστε μέ­ σα σε αυτό. Λειτουργούμε στο ενιαίο μέτωπο σαν ένα ανεξάρτη­ το απόσπασμα. Ακριβώς μέσα από την πορεία του αγώνα, οι πλατιές μάζες πρέπει να καταλάβουν από την εμπειρία τους πως παλεύουμε καλύτερα από τους άλλους, πως είμαστε πιο τολμη­ ροί και αποφασιστικοί. Μ ’ αυτόν τον τρόπο θα φέρουμε πλησιέστερα την ώρα του ενιαίου επαναστατικού μετώπου, κάτω από την αδιαμφισβήτητη κομμουνιστική ηγεσία.6 Ο ι κομμουνιστές έπρεπε να ασκήσουν μια πολιτική με δυο αιχμές: πρώτον, να εξασφαλίσουν επιτυχία στους άμεσους στόχους του ενιαί­ - 292 -

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης ου μετώπου και δεύτερον, να κερδίσουν τους εργάτες από τη σοσιαλ­ δημοκρατία. Για να πετύχουν και τους δυο στόχους έπρεπε να μάθουν πώς να παλεύουν μαζί με τη σοσιαλδημοκρατία και ταυτόχρονα ενά­ ντια σ’ αυτήν. Χωρίς ξεκάθαρες διαχωριστικές γραμμές, που να το δια­ κρίνουν από τη σοσιαλδημοκρατία, το Κομμουνιστικό Κόμμα θα γλι­ στρούσε στον οπορτουνισμό. Οι κομμουνιστές θα έπρεπε να βαδίζουν χώρια από τη σοσιαλδημοκρατία αλλά να χτυπούν μαζί. Ισχυρές τάσεις μέσα σε αρκετά Κομμουνιστικά Κόμματα αρνούνταν την πάλη για "επιμέρους και άμεσα αιτήματα” Πίστευαν πως αυ­ τή η πολιτική ήταν ρεφορμιστική. Μια σειρά υπεραριστερές τροπολο­ γίες προτάθηκαν στις "Θέσεις για την τακτική” από τα κόμματα της Γερμανίας, της Ολλανδίας και της Ιταλίας. Κάποια στιγμή, αυτές οι τάσεις φάνηκε πως είχαν την πλειοψηφία στο συνέδριο. Ο Λένιν αργό­ τερα έγραψε: « Σ ’ εκείνο το συνέδριο βρισκόμουν στην άκρα δεξιά πλευρά. Είμαι πεισμένος πως ήταν η μόνη σωστή στάση που έπρεπε να πάρω».7 Την ίδια στάση κράτησε ο Τρότσκι. Μετά από μια μακριά και σκληρή μάχη, στο τέλος υιοθετήθηκε η γραμμή που πρότειναν ο Λένιν κι ο Τρότσκι. Η συγκεκριμένη περίπτωση, με αφορμή την οποία έγινε αυτή η μάχη, ήταν η Marzaktion - η Δράση του Μάρτη στη Γερμανία. Μετά την ήττα του Κόκκινου Στρατού στις πύλες της Βαρσοβίας, ο επαναστατικός πυρετός στην Ευρώπη υποχώρησε. Ενάντια σ’ αυτό το κλίμα υποχώρησης, η ηγεσία του Κομμουνιστικού Κόμματος της Γερμανίας (KPD), ενθαρρυμένη από τον πρόεδρο της Κομιντέρν, Ζινόβιεφ, από τον Μπουχάριν και από τον απεσταλμένο του Ζινόβιεφ, Μπέλα Κουν (τον ηγέτη της αποτυχημένης Ουγγρικής επανάστασης), αποφάσισε να "πυροδοτήσει” μια επαναστατική κατάσταση στη Γερ­ μανία με μια εξέγερση - τη Marzaktion. Ο ι ταραχές στα ανθρακωρυχεία του Μάνσφελντ, στην Κεντρική Γερμανία, κατέληξαν στις 16 Μάρτη 1921 στην επέμβαση της Reichswehr, του γερμανικού στρατού. Την επόμενη μέρα η κεντρική επιτρο­ πή του KPD (γνωστή ως Zentrale) κήρυξε μια πανεθνική γενική απερ­ -293-

Τόνι Κλιψ γία για τις 24 Μάρτη, καλώντας τους εργάτες να πάρουν τα όπλα, να αυτο-οργανωθούν και να μπουν στον αγώνα ενάντια στην αντεπανά­ σταση. Ήταν ένα απεγνωσμένο βήμα, επειδή όλα τα εργοστάσια θα ήταν έτσι κι αλλιώς κλειστά από τη Μεγάλη Παρασκευή (25 Μάρτη) μέχρι τη Δευτέρα του Πάσχα. Αλλά η ανταπόκριση στο κάλεσμα του Κομμουνιστικού Κόμματος ήταν ελάχιστη. Σ το Βερολίνο, την έδρα της κεντρικής επιτροπής, το απεργιακό κίνημα απέτυχε πλήρως. Οι περισσότεροι εργάτες πήγαν στις δουλειές τους στις 24 Μάρτη και μόνο λίγα εργοστάσια υπολειτούργησαν, πα­ ρά τις απόπειρες του KPD να τα κλείσει, οργανώνοντας εισβολές από ανέργους. Αυτές οι μέθοδοι ξεσήκωσαν έντονη κριτική, ακόμα και μέ­ σα στο κόμμα. Ο Ερνστ Ντάουμινγκ, για παράδειγμα, έστειλε ένα ορ­ γισμένο γράμμα στην κεντρική επιτροπή, στο οποίο διαμαρτυρόταν ενάντια στην πρακτική να σταλούν προλετάριοι για να επιτεθούν σε προλετάριους. Εξίσου οργισμένα ήταν τα στελέχη του κόμματος που ήταν επιφορτισμένα με τη συνδικαλιστική δράση και διαμαρτυρήθηκαν, επειδή οι τακτικές που χρησιμοποιούσε η κεντρική επιτροπή κατέστρεφαν την επιρροή τους μέσα στα συνδικάτα. Η κεντρική επιτρο­ πή είχε κάπως περισσότερη υποστήριξη στην περιφέρεια του Ρουρ και στη Ρηνανία.* Αλλά συνολικά η γενική απεργία ήταν ένα φιάσκο. Ο αριθμός των εργατών που συμμετείχαν υπολογίζεται μόνο σε 200.000.’ Στην εισή­ γησή του στο Τρίτο Συνέδριο της Κομιντέρν, ο Ζινόβιεφ μίλησε για συμμετοχή 500.000 εργατών. Οι οργανωμένες από το KPD διαδηλώσεις ήταν εξίσου αξιολύπη­ τες. Στο Βερολίνο συμμετείχαν λιγότεροι από 4.000, ενώ μόλις λίγες βδομάδες πριν το κόμμα είχε πάρει 200.000 ψήφους στις εκλογές.10 Μετά την 1η Απρίλη, ακόμα και οι πιο φανατικοί υποστηρικτές της αδιαλλαξίας μέσα στην ηγεσία του Κομμουνιστικού Κόμματος, ανα­ γκάστηκαν να παραδεχθούν τη ματαιότητα του εγχειρήματος. Η κε­ ντρική επιτροπή αποφάσισε να δώσει τέλος στην εξέγερση, ανακαλώ­ ντας την "πανεθνική” γενική απεργία. Η κατάρρευση της τυχοδιωκτι­ - 294 -

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης κής αυτής ενέργειας είχε ως συνέπεια μια μαζική πτώση της δύναμης του KPD: από τα 400.000 περίπου μέλη, έμειναν στο κόμμα λιγότερα από 150.000. Χιλιάδες μαχητικοί εργάτες φυλακίστηκαν και δεκάδες χιλιάδες απολύθηκαν από τις δουλειές τους. Ο ι ηγέτες του Γερμανικού Κομμουνιστικού Κόμματος είχαν επι­ χειρήσει να επιταχύνουν με το ζόρι το ρυθμό της κίνησης των αγώνων, υποκαθιστώντας το μαζικό κίνημα με τους μαχητές του κόμματος. Στο Τρίτο Συνέδριο, οι συγκεκριμένοι ηγέτες μαζί με άλλους υπεραριστερούς επιδίωξαν να δικαιολογήσουν την πρακτική τους, υποστηρίζο­ ντας μια ιδιαίτερη “θεωρία της επίθεσης” Ο Τρότσκι ήταν αμείλικτος απέναντι τους: Αυτή η περιβόητη φιλοσοφία της επίθεσης, μια απολύτως μη μαρξιστική θεωρία, έχει ξεπηδήσει από τις ακόλουθες υποθέσεις: "Ενας τοίχος παθητικότητας υψώνεται σταδιακά: αυτό είναι κα­ κό. Το κίνημα μένει στάσιμο. Επομένως, εμπρός μαρς! Να ορμήσουμε και να διαπεράσουμε αυτόν τον τοίχο!" Μου φαίνεται πως μια ολόκληρη σειρά από ηγετικά και μεσαία στελέχη του γερμα­ νικού κόμματος έχουν εκπαιδευθεί για μεγάλο χρονικό διάστημα με αυτό το πνεύμα και περιμένουν ν' ακούσουν τι θα πει σχετικά με το θέμα το συνέδριο... Είναι υποχρέωσή μας να πούμε καθαρά και με σαφήνεια στους γερμανούς εργάτες πως θεωρούμε αυτήν τη φιλοσοφία της επί­ θεσης ως το μεγαλύτερο κίνδυνο. Και πως στην πρακτική εφαρ­ μογή της αποτελεί το μεγαλύτερο πολιτικό έγκλημα." Σε ένα άρθρο του που δημοσίευσε η Πράβδα με τίτλο “Το βασικό δί­ δαγμα του Τρίτου Συνέδριου” Ο Τρότσκι έγραψε: Το πρόβλημα με τον επαναστατικό υποκειμενισμό, όπως το έθε­ σε ο Χέρτσεν, είναι τούτο: συγχέει το δεύτερο ή τον πέμπτο μήνα της εγκυμοσύνης με τον ένατο. Κανείς μέχρι σήμερα δεν έχει μεί­ νει ατιμώρητος, όταν σκέφτεται με αυτόν τον τρόπο12 Ο Τρότσκι επέστρεψε στο ζήτημα αυτό με μια ομιλία του, έναν μήνα αργότερα:

- 295 -

Τόνι Κλιφ Μέσα από μια ανυπόμονη εφαρμογή της πιο δραστικής μορφής της επαναστατικής πάλης, σε μια στιγμή που οι συνθήκες δεν έχουν ακόμα ωριμάσει για την αποφασιστική σύγκρουση, το μό­ νο που μπορείς να περιμένεις είναι αρνητικά αποτελέσματα, που μπορούν να επιφέρουν ακόμα και μια επαναστατική έκτρωση αντί για μια μεγάλη επαναστατική γέννηση.13 Σ ε μια ομιλία του στο Δεύτερο Συνέδριο της Διεθνούς Κομμουνιστι­ κής Νεολαίας (14 Ιούλη 1921), ο Τρότσκι αναφέρθηκε ξανά στο ίδιο θέμα: Η ιδέα πως θα αντικαταστήσουμε τη θέληση των μαζών με την αποφασιστικότητα της αποκαλούμενης πρωτοπορίας είναι απολύτως απαράδεκτη και μη-Μαρξιστική. Μολονότι η συνείδηση και η θέληση της πρωτοπορίας είναι δυνατόν να ασκήσει επιρ­ ροή πάνω στις μάζες και να τους δώσει αυτοπεποίθηση, είναι αδύνατον η πρωτοπορία να αντικαταστήσει τις μάζες. Και γΓ αυ­ τό το λόγο το Τρίτο Συνέδριο [της Κομιντέρν] έβαλε το ζήτημα σε όλα τα κόμματα, ως το πλέον σημαντικό και άμεσο καθήκον, να παλέψουν για να τραβήξουν προς τη δική μας πλευρά την πλειοψηφία του εργαζόμενου λαού.11 Πάνω στο ίδιο ζήτημα, ο Τρότσκι επανέλαβε: Μόνο ένας προδότης θα μπορούσε να αρνηθεί την ανάγκη για μια αντεπίθεση. Αλλά και μόνο ένα κουτορνίθι θα ανήγαγε όλη την επαναστατική στρατηγική σε μια αντεπίθεση.1’ Ο Τρότσκι υποστήριξε πως η υπεραριστερή ανυπομονησία της γερμα­ νικής ηγεσίας δεν ήταν τίποτα περισσότερο από την άλλη πλευρά του νομίσματος του οπορτουνισμού: Ο οπορτουνισμός δεν εκφράζεται μόνο με την πολιτική των στα­ διακών μεταρρυθμίσεων, αλλά και με την πολιτική ανυπομονη­ σία: συχνά επιχειρεί να θερίσει εκεί που δεν έχει σπείρει, να διεκδικήσει επιτυχίες που δεν ανταποκρίνονται στο μέγεθος της επιρροής του.16 Μ ερικές βδομάδες μετά το Τρίτο Συνέδριο, ο Τρότσκι συνόψισε ως εξής το ρόλο του συνεδρίου: - 296 -

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης Το Τρίτο Συνέδριο της Κομιντέρν, αν κάποιος ήθελε να εκψράσει τη σημασία του σύντομα και περιεκτικά, θα εγγράφει στα ιστορικά αρχεία του εργατικού κινήματος ως το ανώτατο σχο­ λείο επαναστατικής στρατηγικής. Το Πρώτο Συνέδριο της Κομ­ μουνιστικής μας Διεθνούς ήταν το κάλεσμα της συσπείρωσης των δυνάμεων της παγκόσμιας προλεταριακής επανάστασης. Το Δεύτερο Συνέδριο επεξεργάστηκε την προγραμματική βάση για την κινητοποίηση αυτών των δυνάμεων. Η Τρίτη Διεθνής, με τα τμήματά της, ήλθε σε επαφή μ' αυτές τις δυνάμεις, βοήθησε στη συγκρότησή τους και έτσι βρέθηκε αντιμέτωπη με τα σημαντικό­ τερα πρακτικά ζητήματα του επαναστατικού κινήματος. Γι’ αυ­ τόν ακριβώς το λόγο, το Τρίτο Συνέδριο έγινε... το ανώτατο σχο­ λείο επαναστατικής στρατηγικής.17 Ο Τρότσκι έπρεπε να διδάξει τους ηγέτες των νεαρών κομμουνιστικών κομμάτων πως αυτό που χαρακτήριζε το μπολσεβικισμό δεν ήταν μό­ νο η επαναστατική προοπτική του αλλά και ο επαναστατικός ρεαλι­ σμός του - δυο χαρακτηριστικά που ήταν αδιαχώριστα. Η πάλη του Τρότσκι, δίπλα στον Λένιν, ενάντια στη θεωρία της επίθεσης και η λαμπρή υπεράσπιση του ενιαίου μετώπου, αποδεικνύει πόσο ψεύτικη είναι η κατηγορία πως ο Τρότσκι ήταν αριστεριστής. Αυτή η άποψη, που έχει τις καταβολές της στο σταλινικό μηχανισμό, κυκλοφόρησε πολύ και είχε πλατιά αποδοχή. ΓΓ αυτόν το λόγο, για παράδειγμα, ο Γκράμσι, ο υποτιθέμενος γκουρού του Ευρωκομμουνισμού και του ακαδημαϊκού μαρξισμού, μπορούσε να γράφει πως «ο Μπρονστάιν [Τρότσκι] ...μπορεί να θεωρηθεί ως ο πολιτικός θεωρητι­ κός της μετωπικής επίθεσης σε μια περίοδο κατά την οποία στο μόνο που μπορεί να οδηγήσει είναι σε ήττες»." Όμως, τα γεγονότα δείχνουν καθαρά πως μια τέτοια κριτική αποτελεί μονόπλευρη καρικατούρα και διαστρέβλωση της θέσης του Τρότσκι. Η Κομιντέρν μπορεί να υπήρξε ένα μεγάλο σχολείο, αλλά ο Τρότσκι και οι άλλοι μπολσεβίκοι ηγέτες αντιμετώπισαν μεγάλες δυσκο­ λίες στην προσπάθεια τους να πετύχουν μια γοργή αφομοίωση των αρχών του μπολσεβικισμού. Δεν είχαν να πολεμήσουν μόνο το νεανι­ - 297-

Τόνι Κλιφ κό αριστερισμό πολλών προσφάτως ριζοσπαστικοποιημένων στοιχεί­ ων, αλλά και την πεισματάρικη αντίσταση πολλών προπολεμικών οπορτουνιστών ηγετών, που εντάχθηκαν στην Κομιντέρν κάτω από τη μαζική πίεση, αλλά δεν είχαν αλλάξει τις πραγματικές τους απόψεις ή την πολιτική πρακτική τους. Μια ενδιαφέρουσα περίπτωση για τη μελέτη αυτών των προβλη­ μάτων προσφέρει η εμπειρία των σχέσεων του Τρότσκι με το Γαλλικό Κομμουνιστικό Κόμμα.

Ο Τρότσκι και το Γαλλικό Κομμουνιστικό Κόμμα Από όλους τους μπολσεβίκους ηγέτες, ο Τρότσκι, έχοντας ζήσει σχεδόν δύο χρόνια στο Παρίσι στη διάρκεια του πολέμου, ήταν αυτός που γνώριζε πιο προσωπικά τα κορυφαία στελέχη της ηγεσίας του Γαλλικού Κομμουνιστικού Κόμματος (PCF). Γι’ αυτόν το λόγο, η εκτε­ λεστική επιτροπή της Κομιντέρν εξέλεξε τον Τρότσκι ως πρόεδρο της επιτροπής της που ήταν αρμόδια για τα γαλλικά ζητήματα. Ο Τρότσκι διέθεσε πολύ χρόνο για τη Γαλλία. Τα κείμενα και οι ομιλίες του για την κατάσταση του Γαλλικού Κομμουνιστικού Κόμματος καλύπτουν 139 σελίδες στο βιβλίο του Τα πέντε πρώτα χρόνια της Κομμουνιστικής Διεθνούς [στην αγγλική μετάφραση, στμ). Η κατάσταση του PCF ήταν αρκετά κακή. Δ ήλω νε πως είχε 120.000 μέλη το 1920, αλλά κατά τη διάρκεια του πρώτου χρόνου ύπαρξής του κατακερματίστηκε από τις φραξιονιστικές διαμάχες, με αποτέλεσμα να χάσει τα μισά μέλη του. Η ηγεσία του PCF διαφωνούσε με την εκτελεστική επιτροπή της Κομιντέρν σε μια σειρά σημαντικά ζητήματα, συμπεριλαμβανομένης της άποψης που είχε για τους ρεψορμιστές, τις αδυναμίες στην κοινοβουλευτική δουλειά, την πλήρη αποτυχία στην οργάνωση της δράσης του μέσα στα συνδικάτα, την έλ­ λειψη πειθαρχίας που έδειχναν τα έντυπα που εξέδιδε, τη “θεωρία της επίθεσης" το ζήτημα του ενιαίου μετώπου και την αντιαποικιακή επα­ νάσταση. Ο ι προσπάθειες του Τρότσκι να υπερκεράστε! η αντιπολί­ - 298-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης τευση μέσα στο PCF, έμοιαζαν με το έργο του Σίσυφου. Τα αποτελέ­ σματα ήταν ελάχιστα. Η ηγεσία της Κομιντέρν απέτυχε τελείως να ξεπεράσει τις εθνικές παραδόσεις μέσα από τις οποίες αναπτύχθηκε το PCF - τον επίμονο δεξιό οπορτουνισμό. Πριν τη Ρώσικη Επανάσταση, πολύ λίγοι ήταν αυτοί που στη Γαλ­ λία συγκρούστηκαν με τον πόλεμο, αρνήθηκαν να αποδεχθούν την αρχή της εθνικής άμυνας ή ζήτησαν από τους σοσιαλιστές βουλευτές να καταψηφίσουν τις πολεμικές πιστώσεις - όχι περισσότεροι από εκατό μαχητικοί σοσιαλιστές, χωρίς καμιά επιρροή στις μάζες. «Μ ε εξαίρεση μερικές μικρές ομάδες της άκρας αριστερός», γράφει ο ιστο­ ρικός του γαλλικού κομμουνιστικού κινήματος Robert Wohl, «τα ονό­ ματα του Λένιν και του Τρότσκι ήταν άγνωστα μέχρι την επανάσταση του Φ λεβάρη».1’ Μετά τον πόλεμο και ως αποτέλεσμα της χρεοκοπίας του γαλλι­ κού ρεφορμισμού, της νίκης της Οκτωβριανής Επανάστασης και της επιβίωσης της μπολσεβίκικης εξουσίας, εκατοντάδες χιλιάδες άνθρω­ ποι στη Γαλλία, όπως κι αλλού, στράφηκαν προς τον κομμουνισμό. Στο συνέδριο του Γαλλικού Σοσιαλιστικού Κόμματος στην Τουρ, το Δεκέμβρη του 1920, η συντριπτική πλειοψηφία αποφάσισε την ένταξη σ την Κ ομμουνισ τική Δ ιεθ ν ή . Τ ο α ποτέλεσ μα ήταν πως από τα 179.800 μέλη του Γαλλικού Σοσιαλιστικού Κόμματος (SFIO ), τα 110.000 μπήκαν στο Κομμουνιστικό Κόμμα, ενώ οι διαφωνούντες με το ζόρι μάζεψαν 30.000“ Αλλά το μεταλλαγμένο σε Κομμουνιστικό πρώην Σοσιαλιστικό Κόμμα απείχε πολύ από το να είναι πραγματικά επαναστατικό. Ήταν «μια συμμαχία από αριστερές και κεντριστικές ομάδες... ένα υβριδικό πολιτικό μόρφωμα... μια ασταθής συνεύρεση αντιτιθέμενων στοιχείων».21 Οι πιο σημαντικοί ηγέτες του ήταν απρο­ κάλυπτοι οπορτουνιστές. Ας πάρουμε την περίπτωση του Μαρσέλ Κασέν, που παρέμεινε στην ηγεσία του κόμματος μέχρι το θάνατό του το 1958. Οταν ξέσπα­ σε ο πόλεμος το 1914, ο Κασέν ήταν - 299 -

Τόνι Κλιφ ένας πεισμένος σοσιαλ-πατριώτης. Το 1915, λειτουργώντας ως πράκτορας της γαλλικής κυβέρνησης, είχε προσπαθήσει να πεί­ σει τους ιταλούς σοσιαλιστές να μπουν στον πόλεμο με τη μεριά της Αντάντ. Ο θρύλος λέει πως ήταν ο Κασέν αυτός που παρέ­ δωσε στον Μουσολίνι τα λεφτά της γαλλικής κυβέρνησης, με τα οποία αυτός μπόρεσε να ξεκινήσει τη δική του εφημερίδα και να στραφεί από τον αρχικό αντι-πατριωτισμό του στον ακραίο και βίαιο εθνικισμό.22 Το Μάρτη του 1917 ο Κασέν πήγε στη Ρωσία ως μέλος μιας αντιπρο­ σωπείας με τις ευλογίες της Γαλλικής κυβέρνησης, με στόχο «να ανα­ ζωογονήσει το ενδιαφέρον των ρώσων σοσιαλιστών για τη συνέχιση του πολέμου».23Έφτασε μέχρι του σημείου να κατηγορήσει τον Λένιν ως πράκτορα των Γερμανών.24 Ο γενικός γραμματέας του νέου Γαλλικού Κομμουνιστικού Κόμ­ ματος, Λ.Ο. Φροσάρ (L.O. Frossard), είχε παρόμοια πολιτικά χαρα­ κτηριστικά. Εντάχθηκε στην Κομιντέρν απλά και μόνο επειδή έλπιζε «ότι έτσι θα καλύψει, με το κύρος της ρώσικης επανάστασης και του καθεστώτος των μπολσεβίκων, τον παραδοσιακό γαλλικό σοσιαλισμό που είχε εξευτελιστεί».25 Στη συνδιάσκεψη του Στρασβούργου, το Φεβρουάριο του 1920, ο Φροσάρ διακήρυξε: Κανείς δεν έχει το δικαίωμα να λέει πως η υιοθέτηση μιας άπο­ ψης |η υπεράσπιση της εθνικής άμυνας) είναι αρκετή για να στοι­ χειοθετήσει μια διαγραφή... Αυτοί που πιστεύουν πως είναι ανα­ γκαία η υπεράσπιση της πατρίδας, ακόμα1και στον καπιταλισμό, δε θα επιτρέψουν να τους συμπεριφέρονται ως παρίες.26 Στο συνέδριο της Τουρ, ο Φροσάρ είπε, απευθυνόμενος στη δεξιά πτέ­ ρυγα, που ήταν αντίθετη με τον κομμουνισμό και διασπάστηκε από το κόμμα: «Όσον αφορά εμένα, δεν πρόκειται από αύριο να σας κρατήσω καμιά κακία. Από αύριο δεν πρόκειται να ξεστομίσω ούτε μια κακή κουβέντα εναντίον σας. Σας θεωρώ σοσιαλιστές και το λέω ανοιχτά».27 (Το 1923 ο Φροσάρ αποχώρησε από το Γαλλικό Κομμουνιστικό - 300-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης Κόμμα. Εντάχθηκε ξανά στο Σοσιαλιστικό Κόμμα το 1936, έγινε υπουργός σε διάφορες κυβερνήσεις της Τρίτης Δημοκρατίας και ήταν μέλος της πρώτης κυβέρνησης του Πετέν [του δοσίλογου στις ναζιστικές δυνάμεις κατοχής] το 1940). Σ τις 5 Σεπτέμβρη 1921, η εκτελεστική επιτροπή της Κομιντέρν έστειλε μια επιστολή, που γράφτηκε από τον Τρότσκι, στο συνέδριο της Μασσαλίας του PCF. Σ ’ αυτήν ο Τρότσκι δήλωνε: Αντίθετα με τη Δεύτερη Διεθνή, η Κομιντέρν δεν μένει ικανοποι­ ημένη με το να στέλνει μόνο συγχαρητήρια και χαιρετισμούς στα διάφορα τμήματά της. Επειδή έχει ως μόνο οδηγό τα συμφέρο­ ντα της παγκόσμιας επανάστασης, θεωρεί καθήκον της να υπο­ δεικνύει συντροφικά στα τμήματά της τις ανάλογες αδυναμίες τους και να προσπαθεί, στα πλαίσια της αρμονικής συνεργασίας, να περιορίσει αυτές τις αδυναμίες... To PCF υποφέρει από μια αδύναμη ηγεσία. Η κεντρική επιτροπή ανέλαβε να φέρει εις πέρας μια σειρά καθοδηγητικά καθήκοντα και απέτυχε να δώσει πολιτική ηγεσία στο κόμμα, απέτυχε να δώσει καθημερινή γραμμή στη σκέψη του κόμματος και στις διά­ φορες δραστηριότητές του, απέτυχε να δημιουργήσει μια συλλο­ γική συνείδηση. Το κόμμα υποφέρει από έλλειψη πολιτικής. Ελλειψη αγροτικής πολιτικής, συνδικαλιστικής πολιτικής, εκλο­ γικής πολιτικής... Ξεκινώντας από το συνέδριο της Μασσαλίας, η κεντρική επιτρο­ πή πρέπει να χαράξει μια πιο σταθερή πορεία και να γίνει ένα πραγματικό ηγετικό πολιτικό όργανο, που θα ελέγχει και θα εμπνέει τα έντυπα του κόμματος, θα καθοδηγεί την κοινοβου­ λευτική δουλειά, θα παίρνει συγκεκριμένη θέση, καθημερινά, απέναντι σε όλα τα πολιτικά ζητήματα, εσωτερικά και εξωτερι­ κά... ...το κόμμα πρέπει να χαράξει τη γραμμή του σε σχέση με ζητή­ ματα που αφορούν τα συνδικάτα. Πρέπει ανοιχτά να διακηρύξει στην εργατική τάξη το δικαίωμά του και το καθήκον του να εμπλέκεται σ’ αυτά τα ζητήματα. Πρέπει να απαιτήσει από τα μέ­ λη του να παραμένουν κομμουνιστές μέσα στα συνδικάτα, όπως και μέσα στο κόμμα. Ένα Κομμουνιστικό Κόμμα δε μπορεί να ανέχεται τα μέλη του να υποστηρίζουν την πολιτική του Ζουό - 301 -

Τόνι Κλιφ (Zouhaux) και της Διεθνούς του Αμστερνταμ... Παρόμοια, το κόμμα πρέπει να ξεκινήσει έναν ενεργό αγώνα ενάντια στις ιδέες των αναρχικών αλλά και εκείνων των απλών συνδικαλισμένων εργατών που αρνούνται το ρόλο του κόμματος στην επανάσταση. Η παράδοση του Γαλλικού Σοσιαλιστικού Κόμματος ήταν ότι το κόμ­ μα, όντας μια κοινοβουλευτική οργάνωση, δεν ανακατευόταν στις συ­ γκρούσεις στους χώρους δουλειάς. Αυτή η παράδοση είχε μεταφερθεί και στο PCF. Αυτοί που συνεχίζουν να υποστηρίζουν πως ο οικονομικός αγώ­ νας δεν ενδιαφέρει το κόμμα είτε είναι κούτσουρα απελέκητα ή άτομα που επιδιώκουν να γελοιοποιήσουν τον Κομμουνισμό. Το κόμμα πρέπει να προσελκύσει στις γραμμές του όλα τα πιο καλά στοιχεία της εργατικής τάξης. Από την ιδεολογική σκοπιά, πρέ­ πει να γίνει ο εμπνευστής όλων των μορφών του προλεταριακού αγώνα, συμπεριλαμβανομένων και των οικονομικών αγώνων. Το συνδικάτο σαν τέτοιο δεν υποκαθίσταται από το κόμμα σαν τέ­ τοιο. Με αυτή την έννοια τα συνδικάτα παραμένουν ανεξάρτη­ τα. Αλλά οι κομμουνιστές που παρεμβαίνουν στα συνδικάτα πρέπει απαραιτήτως να λειτουργούν σαν πειθαρχημένοι κομ­ μουνιστές. Πολλοί από τους ηγέτες του PCF δεν έδειχναν καμιά διάθεση πειθαρ­ χίας και έφταναν να δημοσιεύουν διακηρύξεις που ήταν σε σύγκρουση με τις βασικές πολιτικές επιλογές της Κομιντέρν. Στην διάρκεια της παραμονής της γαλλικής αντιπροσωπείας στη Μόσχα, με αφορμή το Τρίτο Παγκόσμιο Συνέδριο, η [εκτελεστι­ κή επιτροπή της Κομιντέρν) ζήτησε από τους αντιπροσώπους να δώσουν προσοχή στην ανάγκη να τεθεί ο ανεπίσημος κομματι­ κός τύπος κάτω από τον έλεγχο της κεντρικής επιτροπής. Η [εκτελεστική επιτροπή] είχε υπόψη της την εφημερίδα La Vague που εκδιδόταν από τον Μπριζόν και την Journal de Peuple που εκδιδόταν από τον Φαμπρ. Αμφότεροι οι Μπριζον και Φαμπρ υποστήριζαν μια πολιτική μη συμβατή με την πολιτική του κόμ­ ματος και της Τρίτης Διεθνούς. Το Δεύτερο Παγκόσμιο Συνέ­ -302-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης δριο υιοθέτησε ως θέση αρχής ότι κανένα κομματικό μέλος δε μπορεί να χρησιμοποιεί την ελευθερία του τύπου ως πρόσχημα για τη δημοσίευση περιοδικών εκδόσεων που δεν υπόκεινται στον απόλυτο έλεγχο του κόμματος... Κάθε καθυστέρηση στη λύση αυτού του προβλήματος θα μεγά­ λωνε τις δυσμενείς συνέπειες, λαμβάνοντας υπόψη το γεγονός ότι, μετά την υιοθέτηση αυτής της απόφασης, αποκρυσταλλώθη­ κε μια οπορτουνιστική τάση γύρω από την εφημερίδα Journal de Peuple, μια τάση που θρηνεί για τη διάσπαση που συνέβη στην Τουρ και μέχρι σήμερα χύνει δάκρυα για την αποχώρηση των διαφωνούντων (αυτούς που διασπάστηκαν με το SFIO| και η οποία υιοθετεί ακόμα και την ανοικτή συνεργασία με τα αστικά κόμματα...® Τον Ιανουάριο του 1922 η κεντρική επιτροπή του PCF ψήφισε μια απόφαση που ήταν σε αντίθεση με την πολιτική του ενιαίου μετώπου. Μία έκτακτη συνδιάσκεψη αντιπροσώπων υιοθέτησε αυτήν την από­ φαση με 46 ψήφους έναντι 12.” Στις 2 Μάρτη 1922 η εκτελεστική επιτροπή της Κομιντέρν ψήφισε ομόφωνα μια σειρά θέσεις, στις οποίες ο Τρότσκι περιέγραφε τα καθή­ κοντα του PCF και ζητούσε τη διαγραφή από το κόμμα όλων όσων υποστήριζαν μια κυβέρνηση ενός “Αριστερού Μπλοκ” μια συμμαχία δηλαδή ανάμεσα στα εργατικά κόμματα και τους αστούς Ριζοσπάστες: Η διάσπαση της Τουρ τράβηξε μια διαχωριστική γραμμή ανάμε­ σα στο ρεφορμισμό και τον Κομμουνισμό. Αλλά ήταν απολύτως αναπόφευκτο για το Κομμουνιστικό Κόμμα, βγαίνοντας από αυ­ τή την διάσπαση, να διατηρήσει κάποια κομμάτια που επιβίωσαν από το ρεφορμιστικό και κοινοβουλευτικό παρελθόν του... Ό,τι επιβίωσε από το παρελθόν... εκφράζεται με: 1) την επιμονή να αποκατασταθεί η ενότητα με τους ρεψορμιστές 2) την επιμονή για ένα μπλοκ με τη ριζοσπαστική πτέρυγα της αστικής τάξης 3) την υποκατάσταση του επαναστατικού αντιμιλιταρισμού από το μικροαστικό ανθρωπιστικό πασιφισμό 4) τη λάθος ερμηνεία των σχέσεων του κόμματος με τα συνδικάτα 5) τον αγώνα ενάντια σε μια γνήσια συγκεντρωτική ηγεσία μέσα στο κόμμα 6) τις προ­ σπάθειες να αντικατασταθεί η διεθνής πειθαρχία στη δράση από -303-

Τόνι Κλιφ μια πλατωνική ομοσπονδία εθνικών κομμάτων." Τον Ιούνη, η εκτελεστική επιτροπή της Κομιντέρν, με μια απόφαση που γράφτηκε από τον Τρότσκι, άσκησε δριμεία κριτική στην ηγεσία του PCF: Η Διεθνής προειδοποιεί κατηγορηματικά ότι δε θα ανεχθεί τις αρχές του φεντεραλισμού και της αυτονομίας μέσα στο επανα­ στατικό κόμμα, που πρέπει να είναι ο δυνατός ηγέτης της επανα­ στατικής δράσης. Για το ζήτημα των συνδικάτων η απόφαση αναφέρει: Η Διεθνής διαπιστώνει πως το μεγαλύτερο κίνδυνο για τη γαλλι­ κή εργατική τάξη και ειδικά για το συνδικαλιστικό κίνημα, τον αντιπροσωπεύουν τα ατομικιστικά, μικροαστικά στοιχεία, εχθρι­ κά προς το πνεύμα της προλεταριακής πειθαρχίας, που επιχει­ ρούν με δόλια τεχνάσματα να αποφύγουν τον οργανωτικό έλεγ­ χο στις δραστηριότητές τους.11 Αναφορικά με την αντιμετώπιση του ενιαίου μετώπου των εργατικών κομμάτων από τη μια πλευρά και του “Αριστερού Μπλοκ” από την άλλη, η απόφαση δηλώνει: Η Διεθνής διαπιστώνει πως ο τύπος και τα ηγετικά όργανα του Γαλλικού Κομμουνιστικού Κόμματος έχουν πληροφορήσει εντε­ λώς λανθασμένα το κόμμα όσον αφορά στην τακτική και τη σπουδαιότητα του ενιαίου μετώπου. Η Διεθνής απλά πετάει στα σκουπίδια τις επιφανειακές κρίσεις των δημοσιογράφων, που προσπαθούν να δουν μια αναβίωση του ρεφορμισμού εκεί όπου στην πραγματικότητα υπάρχει μια ενίσχυση των μεθόδων της πάλης ενάντια στο ρεφορμισμό. ...Η ιδέα του "Αριστερού Μπλοκ" κάτω από τις σημερινές συνθή­ κες, μπορεί να διαφθείρει πάρα πολλούς εργάτες που έχουν λίγη ή καθόλου πολιτική εμπειρία. Το Γαλλικό Κομμουνιστικό Κόμμα πρέπει να έχει κατά νου αυτήν την προοπτική, που αντιπροσω­ πεύει έναν πολύ σοβαρό κίνδυνο. Απέναντι στην ιδέα του “Αρι­ στερού Μπλοκ" |το Κομμουνιστικό Κόμμα| στην καθημερινή του προπαγάνδα πρέπει να αντιπαραθέτει την ιδέα μιας συσπεί- 304-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης ρωσης όλων των εργατών ενάντια στην αστική τάξη.31 Μια γενική απεργία στη Χάβρη στις 29 Αύγουστού 1922, αποκάλυψε την πλήρη χρεοκοπία του PCF. Ο ι μεταλλεργάτες και οι εργάτες των ναυπηγείων της Χάβρης κατέβηκαν σε απεργία στις 19 Ιούνη 1922, όταν η εργοδοσία ανακοίνωσε πως θα τους έκοβε τους μισθούς κατά 10%. Στην διάρκεια του Ιούλη και του Αυγούστου η ένταση μεταξύ των απεργών και της εργοδοσίας κορυφώθηκε. Στα μέσα Αυγούστου μπήκαν στην απεργία οι λιμενεργάτες και οι ναύτες και ο αριθμός των απεργών έφτασε τις 40.000. Στις 25 Αυγούστου, μετά τη σύλληψη κά­ ποιων εργατών, τα τοπικά συνδικάτα κάλεσαν γενική απεργία. Την επόμενη μέρα έγιναν αιματηρές συγκρούσεις απεργών και αστυνομίας. Τρεις εργάτες σκοτώθηκαν και δεκαπέντε τραυματίστηκαν άσχημα. Η C G T U - η αριστερή Γενική Συνομοσπονδία Συνδικάτων - ανταποκρίθηκε με το κάλεσμα μιας γενικής απεργίας για τις 29 Αυγούστου. Τη νύχτα που ανακοινώθηκε η απεργία δεν υπήρχε κανείς στα γραφεία του Κομμουνιστικού Κόμματος ούτε στα γραφεία της L Hu-

manite, της καθημερινής εφημερίδας του κόμματος. Ο ι ηγέτες ήταν όλοι σε διακοπές. Η έκδοση της LHumanite την επόμενη μέρα δεν εί­ χε καν την ανακοίνωση για τη γενική απεργία.33 Μια άλλη ξεκάθαρη έκφραση του βαθιά ριζωμένου ρεφορμισμού του PCF ήταν η αντιμετώπιση που είχε στο αποικιακό ζήτημα, το οποίο ήταν κεντρικό για ένα κόμμα μιας χώρας που ήταν η μητρόπολη μιας μεγάλης αυτοκρατορίας. Έτσι, για παράδειγμα, η τοπική οργάνω­ ση της Αλγερίας του PCF είχε πάρει θέση «ξεκάθαρα ενάντια στα εθνι­ κιστικά κινήματα και τις εθνικιστικές εξεγέρσεις, ομόφωνα και χωρίς ούτε μια φωνή να εκψράσει μια αντίθετη άποψη, χωρίς ούτε ένας ντό­ πιος σύντροφος να έχει προβάλει το παραμικρό αντίθετο σχόλιο». Όταν η Κομιντέρν το Μάη του 1922 πρότεινε ένα σχέδιο απόφα­ σης που καλούσε για την απελευθέρωση της Αλγερίας και της Τυνη­ σίας [από τον Γαλλική κατοχή, στμ), η αλγερινή περιφερειακή οργά­ νωση του PCF στο Σίντι Μπελ Αμπές απάντησε με ένα μνημόνιο που - 305 -

Τόνι Κλιφ απαιτούσε να ανακληθεί η δημοσίευση του καλέσματος της Κομιντέρν για την Αλγερία. Ο ι κομμουνιστές της περιφέρειας του Σίντι Μ πελ Αμπές, παρά την μακρόχρονη αριστερή τους παράδοση, δε μπορού­ σαν να δεχθούν την πολιτική της Κομιντέρν για το αποικιακό ζήτημα, έλεγε το μνημόνιο. [Σύμφωνα με το μνημόνιο] η ανεξαρτησία της Αλγερίας θα ήταν αντιδραστική εξέλιξη και όχι προοδευτική, αν γινό­ ταν πριν από μια επανάσταση στην ηπειρωτική Γαλλία. Ο ντόπιος πληθυσμός της Βόρειας Αφρικής, συνέχιζε το κείμενο, αποτελούταν κύρια από στοιχεία εχθρικά στην οικονομική, κοινωνική και πολιτιστι­ κή ανάπτυξη, που είναι απαραίτητη σε ένα αυτόνομο κράτος για να κτίσει τον κομμουνισμό. Επομένως, η δουλειά του PCF στη Βόρεια Αφρική ήταν να δημιουργήσει μια κατάσταση που να ευνοεί την πο­ ρεία προς τον κομμουνισμό. Αυτές οι προτάσεις έγιναν ομόφωνα δεκτές από το Δεύτερο Κομ­ μουνιστικό Συνομοσπονδιακό Συνέδριο της Βόρειας Αφρικής, στις 7 Δεκέμβρη του 1922. Η άποψη των κομμουνιστών της Βόρειας Αφρι­ κής ήταν πως τα καλέσματα για εξέγερση και κομμουνιστική προπα­ γάνδα στους ντόπιους πληθυσμούς θα ήταν όχι μόνο πρόωρα αλλά και επικίνδυνα.14 Στο Τέταρτο Συνέδριο της Κομιντέρν, ο Τρότσκι ξανά πρότεινε μια απόφαση που ασκούσε κριτική στο PCF. Η συμπεριφορά του κόμ­ ματος κατά τη διάρκεια της γενικής απεργίας στη Χάβρη, έλεγε το σχέδιο απόφασης, ήταν το αποτέλεσμα του διαχωρισμού της πολιτι­ κής δράσης από τους αγώνες στους χώρους δουλειάς: Διαχωρίζοντας, με έναν τρόπο που είναι λάθος από άποψη αρ­ χής, τον ταξικό αγώνα του προλεταριάτου σε δυο ανεξάρτητες, υποτίθεται, σφαίρες δράσης - την οικονομική και την πολιτική το κόμμα απέτυχε να δείξει και σ’ αυτήν την περίπτωση την οποιαδήποτε ανεξάρτητη πρωτοβουλία, περιορίζοντας τη δρά­ ση του στην υποστήριξη της CGTU, λες και η δολοφονία τεσσά­ ρων εργατών από την καπιταλιστική κυβέρνηση ήταν μια οικο­ νομική πράξη κι όχι ένα πολιτικό γεγονός πρωταρχικής σημα­ σίας.15 -306-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης

Μια άλλη πληγή που βασάνιζε το PCF ήταν η Μασονία. Πολλοί από τους ηγέτες του ήταν Μασόνοι, συμπεριλαμβανομένου του γενικού του γραμματέα, Φροσάρ. Στο Τέταρτο Συνέδριο ο Τρότσκι περιέγρα­ ψε τη Μασονία ως μια μικροαστική οργάνωση διαποτισμένη από τον Καθολικισμό, όπου στη θέση των καρδιναλίων και των επισκόπων βρί­ σκονται τραπεζίτες, δικηγόροι, βουλευτές και δημοσιογράφοι. Ενώ υποτίθεται πως δεν έχει σχέση με την πολιτική, όπως εξάλλου και η εκ­ κλησία, η λειτουργία της Μασονίας είναι να προσελκύει τους εργατι­ κούς ηγέτες στο στρατόπεδο της αστικής τάξης: Το γεγονός... πως ένας σημαντικός αριθμός γάλλων κομμουνι­ στών ανήκουν σε μασονικές στοές, αποτελεί... την πιο λαμπρή απόδειξη ότι το γαλλικό κόμμα μας έχει διατηρήσει όχι μόνο τη ψυχολογική κληρονομιά του γαλλικού ρεφορμισμού, κοινοβου­ λευτισμού και πατριωτισμού, αλλά επίσης και τις διασυνδέσεις του με τις μυστικές εταιρίες της ριζοσπαστικής αστικής τάξης. Ένα ολόκληρο στρώμα επαγγελματικών μελών του κόμματος βουλευτές, δημοσιογράφοι, μέχρι μέλη της κεντρικής επιτροπής - διατηρούν κρυφούς δεσμούς με μυστικές οργανώσεις του ταξι­ κού εχθρού... Το συνέδριο ζητά από την κεντρική επιτροπή του Γαλλικού Κομμουνιστικού Κόμματος να διαλύσει μέχρι την 1η Ιανουαρίου 1923 όλες τις διασυνδέσεις του κόμματος με τους Μασόνους, εί­ τε πρόκειται για διασυνδέσεις ατόμων είτε ομάδων. Κάθε κομ­ μουνιστής που ανήκει σε μασονική στοά και δεν έχει ανακοινώ­ σει μέχρι την 1η Ιανουαρίου ανοιχτά στο κόμμα του και δεν έχει δημοσιοποιήσει μέσα από τον κομματικό τύπο τη ρήξη των σχέσεών του με την Μασονία, θα διαγράφεται αυτομάτως από το Κομμουνιστικό Κόμμα και θα αποκλείεται δια παντός από τις τάξεις του.* Τέλος, ο Τρότσκι άσκησε οξεία κριτική στις θέσεις του PCF για τα έθνη που καταπιέζονταν από το γαλλικό ιμπεριαλισμό: Το Τέταρτο Συνέδριο για μια ακόμα φορά καλεί τα Κομμουνι­ στικά Κόμματα να δώσουν εξαιρετική σημασία στη συνέχιση της -307-

Τόνι Κλιφ σωστής και συστηματικής δουλειάς σε σχέση με τις αποικίες. Το συνέδριο κατηγορηματικά καταγγέλλει τη θέση των Κομμουνι­ στών του Σίντι Μπελ Αμπές, οι οποίοι επιστρατεύουν τη ψευδομαρξιστική φρασεολογία με στόχο να καλύψουν μια άποψη που λίγο διαφέρει από την άποψη ενός κατόχου δούλων και ουσια­ στικά υποστηρίζουν την ιμπεριαλιστική κυριαρχία του γαλλικού καπιταλισμού πάνω στους αποικιακούς σκλάβους του.17

Συμπερασματικά Ο Λένιν κι ο Τρότσκι είχαν στόχο να κτίσουν μαζικά κομμουνιστι­ κά κόμματα, που θα τα ένωνε η ξεκάθαρη κατανόηση των ιστορικών τους καθηκόντων, κόμματα θεμελιωμένα πάνω σε ξεκάθαρα προγράμ­ ματα, σε συνδυασμό με μια σωστή σχέση με τις μάζες. Μ ε άλλα λόγια, κόμματα στηριγμένα σε αυστηρές αρχές, ενωμένα από τον επαναστα­ τικό ρεαλισμό. Αντί γΓ αυτό, τα Κομμουνιστικά κόμματα εκτός Ρωσίας επεδείκνυαν από τη μια μεριά οπορτουνιστική ασάφεια στις θέσεις και τη δράση τους κι από την άλλη σεχταριστική αποχή και ελιτίστικη αντιμετώπιση. Ταλαντεύονταν άγαρμπα ανάμεσα στον οπορτουνισμό και τον τυχοδιωκτισμό - τους δυο πόλους του αριστερού κεντρισμού. Βέβαια, κάποιος θα μπορούσε να υποστηρίξει πως τα Κομμουνι­ στικά κόμματα δε θα μπορούσαν να έχουν ωριμάσει πλήρως από την πρώτη στιγμή της γέννησής τους, έστω κι αν αυτή έγινε μέσα στην πιο οξυμένη επαναστατική κατάσταση, πράγμα που είναι αλήθεια. Επίσης θα μπορούσε κάποιος να επιχειρηματολογήσει πως ο χρόνος θα ομο­ γενοποιούσε τα κόμματα σε πραγματικές, συνεκτικές επαναστατικές οργανώσεις. Κι αυτό είναι πιθανώς σωστό. Αλλά ο χρόνος είναι το μό­ νο πράγμα που δεν παραχωρεί εύκολα η ιστορία. Στην πραγματικότη­ τα, οι εθνικές παραδόσεις των κομμουνιστικών κομμάτων της Ευρώ­ πης πρόβαλλαν μεγάλη αντίσταση στις πιέσεις του μπολσεβικισμού. Το μπόλιασμα με τον μπολσεβικισμό ήταν ανεπιτυχές σε μεγάλο βαθ­ μό, ένα γεγονός που συνέβαλε πολύ στην αποτυχία της παγκόσμιας επανάστασης κι επομένως στον τελικό θρίαμβο του σταλινισμού στη - 308 -

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης Ρωσία. Παρόλα αυτά, υπάρχει ένα πράγμα που πραγματικά πέτυχε η Κομμουνιστική Δ ιεθνής - και σ’ αυτό ο ρόλος του Τρότσκι έρχεται δεύτερος μόνο σε σχέση με το ρόλο του Λένιν. Στις συζητήσεις και στις αντιπαραθέσεις της, στις θέσεις και τις διακηρύξεις της κατέγραψε βα­ σικές πλευρές ενός πραγματικά επαναστατικού μαρξισμού, αδιάφθο­ ρου και που δεν έριχνε νερό στο κρασί του, πλευρές που παραμένουν επίκαιρες μέχρι τις μέρες μας. Όπως έγραψε ο ίδιος ο Τρότσκι το 1933: Τα πρώτα συνέδρια της Κομμουνιστικής Διεθνούς μας άφησαν μια ανεκτίμητη προγραμματική κληρονομιά: το χαρακτήρα της σύγχρονης εποχής ως μιας εποχής ιμπεριαλισμού, δηλαδή καπι­ ταλιστικής παρακμής- τη φύση του σύγχρονου ρεφορμισμού και τις μεθόδους της πάλης με αυτόν- τη σχέση ανάμεσα στη δημο­ κρατία και την προλεταριακή δικτατορία- το ρόλο του κόμματος στην προλεταριακή επανάσταση- τη σχέση ανάμεσα στο προλε­ ταριάτο και τη μικροαστική τάξη, ιδιαίτερα την αγροτιά (το αγροτικό ζήτημα)· το ζήτημα των εθνοτήτων και των απελευθε­ ρωτικών αγώνων των αποικιοκρατούμενων λαών· τη δουλειά στα συνδικάτα· την πολιτική του ενιαίου μετώπου- τη σχέση με τον κοινοβουλευτισμό... Όλα αυτά τα ζητήματα τέθηκαν στα πρώτα τέσσερα συνέδρια, κάτω από το πρίσμα μια ανάλυσης αρ­ χών που παραμένει αξεπέραστη μέχρι τώρα.“

- 309 -

Ο Τρότσκι, ο Λένιν κι ο Κάμενεφ συζητούνμετά τις ομιλίες τους οτη συγκέντρωση στην πηατεία Σβερντήοφ (φωτογραφία σελίδα 246).

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης

Κεφάλαιο Δέκατο Πέμπτο

0 Λένιν κι ο Τρότσκι ενώνουν us δυνάμει; γιο νο πολεμήσουν τη γραφειοκρατία

to u s

«Σταματήστε την υποχώρηση» Ο Λένιν, στην εισήγησή του στο Δέκατο Συνέδριο του κόμματος, έκανε σαφές ότι η Νέα Οικονομική Πολιτική θα ενίσχυε τον καπιταλι­ σμό στην ύπαιθρο: «η στροφή από το σύστημα της απαλλοτρίωσης των πλεονασμάτων στο σύστημα της φορολόγησής τους, θα σημάνει ότι στο νέο σύστημα θα υπάρχουν περισσότεροι κουλάκοι |πλούσιοι χωρικοί]. Θα εμφανιστούν εκεί που πριν δε μπορούσαν να εμφανι­ στούν».1Στο κλείσιμο της συζήτησης, ο Λένιν είπε: «Ρώτησαν κάποιοι ομιλητές εδώ και ήρθαν και πολλές γραπτές ερωτήσεις για το ίδιο ζή­ τημα: και πώς θα διατηρήσουμε το εργατικό κράτος, εάν στις αγροτι­ κές περιοχές αρχίσει να αναπτύσσεται ο καπιταλισμός; Πρόκειται για μια απειλή ιδιαιτέρως σοβαρή».1 Ομως και ο Τρότσκι ποτέ δεν απέφευγε να κοιτάξει τον κίνδυνο καταπρόσωπο.Ήταν μέχρι ωμότητας σαφής ως προς τη φύση του Πο­ λεμικού Κομμουνισμού και την υποχώρηση προς τη ΝΕΠ. Στις "Θ έ­ σεις για την Οικονομική Κατάσταση της Σοβιετικής Ρωσίας από τη σκοπιά της Σοσιαλιστικής Επανάστασης” - μια σύνοψη της εισήγησής του στο Τέταρτο Συνέδριο της Κομιντέρν - ο Τρότσκι έγραψε τα εξής:

-311 -

Τόνι Κλιφ Τις μεθόδους του Πολεμικού Κομμουνισμού, δηλαδή τις μεθό­ δους μιας ιδιαίτερα χοντροκομμένης συγκεντρωτικής καταγρα­ φής και διανομής [των προϊόντων], η νέα πολιτική τις έχει αντι­ καταστήσει με τις μεθόδους της αγοράς: δηλαδή, με την αγορά και την πώληση, με τον εμπορικό υπολογισμό και ανταγωνισμό. Όμως, σ’ αυτήν την αγορά, το εργατικό κράτος κατέχει ηγετική θέση ως ο ισχυρότερος ιδιοκτήτης, αγοραστής και πωλητής. Στα χέρια του εργατικού κράτους βρίσκεται κατευθείαν συγκεντρω­ μένη η μεγάλη πλειοψηψία όλων των παραγωγικών δυνάμεων της βιομηχανίας, όπως επίσης και το σιδηροδρομικό δίκτυο. Έτσι, η αγορά ελέγχει τη δραστηριότητα των κρατικών οργάνων και σε μεγάλο βαθμό την κατευθύνει κιόλας. Η κερδοφορία κάθε χωριστής επιχείρησης διαπιστώνεται μέσω του ανταγωνισμού και του εμπορικού υπολογισμού. Η αγορά αποτελεί το συνδετι­ κό κρίκο ανάμεσα στη βιομηχανία και τη γεωργία, ανάμεσα στην πόλη και την ύπαιθρο.1 Η ΝΕΠ ήταν μια διαπάλη ανάμεσα στο σοσιαλισμό και τον καπιταλι­ σμό: Από τη στιγμή που υπάρχει μια ελεύθερη αγορά, αναπόφευκτα δίνει ώθηση στο ιδιωτικό κεφάλαιο, το οποίο μπαίνει σε ανταγω­ νισμό με το κρατικό - αρχικά στη σφαίρα του εμπορίου μόνο, όμως αργότερα προσπαθεί να εισχωρήσει και στο βιομηχανικό τομέα. Τη θέση του πρόσφατου πολέμου ανάμεσα στο προλετα­ ριάτο και την αστική τάξη την έχει πάρει ο ανταγωνισμός ανάμε­ σα στην προλεταριακή και την αστική βιομηχανία. Κι ακριβώς όπως στον εμφύλιο πόλεμο το ζήτημα ήταν ποια πλευρά θα προσελκύσει πολιτικά την αγροτιά με το μέρος της, έτσι και σή­ μερα η πάλη περιστρέφεται κυρίως γύρω από την αγροτική αγο­ ρά. Το προλεταριάτο διαθέτει ισχυρότατα πλεονεκτήματα σ’ αυ­ τήν την πάλη: τις πιο ανεπτυγμένες παραγωγικές δυνάμεις της χώρας και την κρατική εξουσία. Από την άλλη πλευρά, η αστική τάξη έχει το πλεονέκτημα της μεγαλύτερης επαγγελματικής εμπειρίας και ως ένα βαθμό των δεσμών με το ξένο κεφάλαιο, ιδι­ αίτερα με αυτό των Λευκοφρουρών εμιγκρέδων.4 Η πάλη ανάμεσα στην κρατική βιομηχανία και τον ιδιωτικό τομέα θα - 312 -

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης καθόριζε το μέλλον της Ρωσίας: Προς τα πού μας οδηγεί η ΝΕΠ: προς τον καπιταλισμό ή προς το σοσιαλισμό; Αυτό είναι φυσικά το κεντρικό ερώτημα. Η αγο­ ρά, το ελεύθερο εμπόριο των σιτηρών, ο ανταγωνισμός, οι εκμι­ σθώσεις, οι παραχωρήσεις δικαιωμάτων εκμετάλλευσης - ποιο θα είναι το αποτέλεσμα όλων αυτών; Αν δώσεις στο διάβολο ένα δάχτυλο, μετά δε θα αναγκαστείς να του δώσεις ένα χέρι και με­ τά έναν ώμο κι ύστερα το σώμα ολόκληρο; Ήδη γινόμαστε μάρ­ τυρες της επανεμφάνισης του ιδιωτικού κεφαλαίου στο εμπόριο, ιδιαίτερα ανάμεσα στην πόλη και το χωριό. Το εμπορικό ιδιωτι­ κό κεφάλαιο περνάει - για δεύτερη φορά στη χώρα μας - τη φά­ ση της πρωταρχικής καπιταλιστικής συσσώρευσης, ενώ το εργα­ τικό μας κράτος βρίσκεται στην περίοδο της πρωταρχικής σο­ σιαλιστικής συσσώρευσης. Το ιδιωτικό εμπορικό κεφάλαιο με το που εμφανίζεται, αναπόφευκτα τείνει να διεισδύσει και στη βιο­ μηχανία. Το κράτος εκμισθώνει εργοστάσια και επιχειρήσεις σε ιδιώτες επιχειρηματίες. Συνεπώς, η συσσώρευση ιδιωτικού κεφα­ λαίου πραγματοποιείται τώρα όχι μόνο στο εμπόριο αλλά και στη βιομηχανία. Μήπως, λοιπόν, οι κύριοι Εκμεταλλευτές - οι κερδοσκόποι, οι έμποροι, οι εκμισθωτές, όσοι έχουν πάρει δικαι­ ώματα εκμετάλλευσης - δε θα αποκτήσουν περισσότερη ισχύ κά­ τω από την προστασία του εργατικού κράτους και θα αρχίσουν να κερδίζουν τον έλεγχο σ’ ένα όλο και μεγαλύτερο τμήμα της εθνικής οικονομίας, αποστραγγίζοντας όλα τα στοιχεία του σο­ σιαλισμού μέσω της αγοράς και κατόπιν, την κατάλληλη στιγμή, θα θέσουν υπό τον έλεγχό τους και την κρατική εξουσία;5 Στα τέλη του 1921 και στις αρχές του 1922 και ο Λένιν κι ο Τρότσκι κάλεσαν το σταμάτημα της υποχώρησης μπροστά στις καπιταλιστικές πιέσεις. Για παράδειγμα, σε ένα άρθρο με τίτλο “Η Σημασία του Χρυ­ σού” που έγραψε στις 5 Νοέμβρη 1921, ο Λένιν δήλωνε: «Υπάρχουν ορατά σημάδια ότι η υποχώρηση πλησιάζει στο τέλος της- υπάρχουν σημάδια που δείχνουν ότι στο σύντομο μέλλον θα είμαστε σε θέση να σταματήσουμε την υποχώρηση».4 Στις 27 Μάρτη 1922, απευθυνόμε­ νος στο Ενδέκατο Συνέδριο του κόμματος, ο Λένιν επανέλαβε την ίδια ιδέα: -313-

Τόνι Κλιφ Η κεντρική επιτροπή ενέκρινε το σχέδιό μου... Ιδιαίτερη έμφαση πρέπει να δοθεί στο κάλεσμα για τερματισμό της υποχώρησης και το συνέδριο πρέπει να δώσει δεσμευτικές οδηγίες εκ μέρους όλου του κόμματος προς αυτήν την κατεύθυνση. Εδώ κι ένα χρό­ νο υποχωρούμε. Εκ μέρους του κόμματος, τώρα πρέπει να πούμε ότι η υποχώρηση σταματά.7 Ο Λένιν, στις σημειώσεις του για την εισήγηση στο συνέδριο, συνόψισε ως εξής τη θέση του: «Σταμάτημα της υποχώρησης. Σύνθημά μας: η προετοιμασία για την επίθεση ενάντια στο ιδιωτικό κεφάλαιο».8 Κι ο οικονομικός σχεδιασμός; Ο Τρότσκι από πολύ νωρίς είχε καταλήξει στο συμπέρασμα ότι ο σχεδιασμός ήταν επιβεβλημένος. Δεν ήταν η πρώτη φορά που η σκέψη του Τρότσκι πήγαινε πιο μπροστά από τη σκέψη των συντρόφων του στο κόμμα - του Λένιν συμπερι­ λαμβανομένου. Όπως είχε προπορευτεί από τον Λένιν προτείνοντας την εγκατάλειψη της πολιτικής επιτάξεων των σιτηρών και την αντι­ κατάστασή της με ένα φόρο σε είδος, έτσι και τώρα υποστήριξε την ανάγκη σχεδιασμού στη βιομηχανία ως ένα τρόπο ξεπεράσματος των αυτόματων καπιταλιστικών τάσεων της ΝΕΠ. Ο Τρότσκι είχε επισημάνει την ανάγκη ενός γενικού οικονομικού σχεδίου ακόμα και πριν την ανακοίνωση της ΝΕΠ, στην ομιλία του στο Ένατο Συνέδριο του κόμματος, το Μάρτη του 1920. Ανέπτυξε περαιτέρω αυτή τη θέση σ’ ένα υπόμνημα που έστειλε στην κεντρική επιτροπή στις 7 Αυγούστου 1921. Σ ’ αυτό το υπόμνημα παραπονιόταν για τη σύγχυση που επικρα­ τούσε στην οικονομική πολιτική εξαιτίας της απουσίας σχεδιασμού: Στη σφαίρα της οικονομίας, μια πολιτική απότομων αλλαγών στις κατευθύνσεις, και μάλιστα όταν απουσιάζει ο συντονισμός, είναι πλήρως ανεπίτρεπτη. Η έλλειψη ενός πραγματικού οικονο­ μικού κέντρου, που θα παρακολουθεί την οικονομική δραστη­ ριότητα, θα διεξάγει πειράματα σ’ αυτό το πεδίο, θα καταγράφει και θα γνωστοποιεί τα αποτελέσματα και θα συντονίζει στην πράξη όλες τις πλευρές της οικονομικής δραστηριότητας, προ­ χωρώντας μ’ αυτόν τον τρόπο στην επεξεργασία ενός συντονι­ σμένου οικονομικού σχεδίου - η έλλειψη ενός πραγματικού κέ­ -314-

Τρότσκι 1917-1923: Το ζίψος της επανάστασης ντρου με τέτοια χαρακτηριστικά όχι μόνο επιφέρει τους χειρότε­ ρους κλονισμούς στην οικονομία, όπως για παράδειγμα κρίσεις στα τρόφιμα και τα καύσιμα, αλλά και αποκλείει τη δυνατότητα

της σχεδιασμένης και συντονισμένης επεξεργασίας νέων βάσεων στην οικονομική πολιτική. Λόγω αυτής της έλλειψης, προκύπτει και το σύστημα των σπασμωδικών αντιδράσεων, το οποίο έχει σο­ βαρό αντίκτυπο στην ίδια τη βάση της οικονομίας μας. Αυτό που χρειαζόταν ήταν και ο σχεδιασμός από το κέντρο αλλά και η πρωτοβουλία στις διάφορες περιοχές και στις συγκεκριμένες βιομηχα­ νικές μονάδες: Αφενός είναι απαραίτητο να μεταφέρουμε την πρωτοβουλία και την ευθύνη στο θεσμικό όργανο που λειτουργεί επιτόπια και αφετέρου να εξασφαλίσουμε ότι ο κεντρικός οικονομικός μηχανι­

σμός λειτουργεί με τέτοιο τρόπο που διασφαλίζει τη γνήσια και αδιάκοπη λειτουργία της οικονομικής ζωής, απομακρύνοντας ενεργητικά όλα τα γραφειοκρατικά εμπόδια και καθιερώνοντας άμεσες σχέσεις ανάμεσα στα αλληλοεξαρτώμενα όργανα και θε­ σμούς. Το σχέδιο πρέπει να αφορά καταρχήν τη μεγάλη εθνικοποιημένη βιομηχανία, που θα λειτουργεί ως άξονας... Γενικά, το συντονι­ σμό του οικονομικού σχεδίου και την επίβλεψη της εφαρμογής του πρέπει να τον αναλάβει η Γκοσπλάν (Επιτροπή Κρατικού Σχεδιασμού] με την καθημερινή της δουλειά και έχοντας καθαρό ότι η μεγάλη εθνικοποιημένη βιομηχανία αποτελεί τον κυρίαρχο οικονομικό παράγοντα* Η οικονομική κατάσταση που είχε διαμορφώσει η ΝΕΠ, υποστήριζε ο Τρότσκι, έκανε επιτακτική την ανάγκη οικονομικού σχεδιασμού. Η ΝΕΠ είχε καθιερώσει μια μικτή οικονομία: η μεγάλη βιομηχανία κι οι μεταφορές παρέμεναν στα χέρια του κράτους, ενώ η μεσαία βιομηχα­ νία και το εμπόριο βρίσκονταν στα χέρια των ιδιωτών επιχειρηματιών. Η κανονική φορολόγηση είχε αντικαταστήσει τις επιτάξεις στον αγρο­ τικό τομέα. Ο πρώτος στόχος της ΝΕΠ ήταν το ξαναζωντάνεμα των ανταλλαγών βιομηχανικών προϊόντων με τρόφιμα και πρώτες ύλες. Σ' αυτά τα πλαίσια, ο σοσιαλιστικός κι ο ιδιωτικός τομέας της οικονομίας -315-

Τόνι Κλιφ θα ανταγωνίζονταν μεταξύ τους σε εμπορική βάση. Σ ’ αυτόν τον αντα­ γωνισμό, υπήρχε η προσδοκία ότι ο σοσιαλιστικός τομέας θα κέρδιζε βαθμιαία έδαφος έναντι του ιδιωτικού. Στην πράξη, τα πράγματα δεν κυλούσαν τόσο ομαλά. Ήδη το 1922 η σοδειά ήταν περίπου στα 2/3 μιας κανονικής προπολεμικής σοδειάς, ενώ η βιομηχανία είχε φτάσει μόλις στο % της προπολεμικής παραγωγής της. Όμως ακόμα κι αυτή η αργή βιομηχανική ανάκαμψη αφορούσε μόνο την ελαφρά βιομηχανία, ειδικά την υφαντουργία. Η βαριά βιομηχανία συνέχιζε να βρίσκεται σε κατάσταση παράλυσης. Η χώρα ήταν χωρίς ατσάλι, άνθρακα, μηχανές. Αυτή η κατάσταση απει­ λούσε να φέρει την παράλυση και στην ελαφρά βιομηχανία, η οποία χρειαζόταν καύσιμα και νέο μηχανολογικό εξοπλισμό για την επιδιόρ­ θωση και την αντικατάσταση του παλιού. Ο ι τιμές των βιομηχανικών προϊόντων είχαν εκτιναχθεί στα ύψη. Η στασιμότητα της βιομηχανίας ενίσχυε την απειλή να σπάσουν για άλλη μια φορά οι δεσμοί ανάμεσα στην πόλη και την ύπαιθρο. Ο αγρότης δίσταζε να πουλήσει τη σοδειά του, μιας και δε μπορούσε να αγοράσει βιομηχανικά προϊόντα. Ο Τρότσκι επεσήμανε αυτές τις εξελίξεις και έβγαλε το συμπέρα­ σμα ότι αυτό που χρειαζόταν ήταν η επιτάχυνση του ρυθμού ανάπτυ­ ξης της κρατικής βιομηχανίας. Το κράτος θα έπρεπε να βγάλει τη βα­ ριά βιομηχανία από τη στασιμότητα. Η ΝΕΠ χρειαζόταν μια γερή δό­ ση σχεδιασμού. Ο Τρότσκι δεν αντιμετώπιζε την αγορά και τον σχε­ δίασμά ως δυο ερμητικά διαχωρισμένες εναλλακτικές λύσεις. Υποστή­ ριζε το συνδυασμό τους. Για τον Τρότσκι, η μεταβατική περίοδος ανάμεσα στον καπιταλι­ σμό και τον σοσιαλισμό σήμαινε ταυτόχρονα μια περίοδο κατά την οποία τα σοσιαλιστικά στοιχεία θα διαπλέκονταν με τα καπιταλιστικά, αλλά και μια περίοδο θανάσιμης αναμέτρησης μεταξύ τους. Η βιομηχανία του εργατικού κράτους, από την άποψη των τάσε­ ων που κυριαρχούν στην ανάπτυξή της, είναι μια σοσιαλιστική βιομηχανία, όμως για να αναπτυχθεί, αξιοποιεί μεθόδους που έχει εφεύρει η καπιταλιστική οικονομία και από τις οποίες ακόμα -316-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης δε μπορούμε να απαλλαγούμε... Παρατηρούμε, και όχι για πρώτη φορά στην ιστορία, την ανά­ πτυξη θεμελιακά νέων οικονομικών φαινομένων μέσα σε παλιά περικαλύμματα και μάλιστα να συντελείται με τους πιο ποικί­ λους συνδυασμούς10 Το οικονομικό σχέδιο δε σήμαινε ότι η αγορά θα εξαφανιζόταν με ένα χτύπημα. Ούτε σήμαινε το τέλος της ΝΕΠ. Όπως έγραψε ο Τρότσκι στις “Θέσεις” για το Τέταρτο Συνέδριο της Κομιντέρν: Παρόλο που το εργατικό κράτος έχει μετακινήσει την οικονομία του προς τις θεμελιώδεις αρχές της αγοράς, δεν έχει ωστόσο αποκηρύξει το ξεκίνημα μιας σχεδιασμένης οικονομίας - ακόμα και στην αμέσως επόμενη περίοδο... Στις επικρατούσες συνθήκες, το κρατικό οικονομικό σχέδιο δε θέτει τον ουτοπικό στόχο να υποκαταστήσει τη στοιχειακή αλ­ ληλεπίδραση της προσφοράς και της ζήτησης με μια παντογνώστρια πρόβλεψη. Αντιθέτως, το σημερινό οικονομικό μας σχέδιο, παίρνοντας ως αφετηρία του την αγορά σαν βασικό μηχανισμό διανομής των αγαθών και ρύθμισης της παραγωγής, θέτει ως στόχο την εξασφάλιση μιας όσο γίνεται πιο δεσπόζουσας θέσης των κρατικών επιχειρήσεων στην αγορά και χρησιμοποιεί γΓ αυ­ τό το σκοπό όλους τους διαθέσιμους παράγοντες: πίστωση, φο­ ρολογία, βιομηχανία και εμπόριο. Επίσης, αυτό το σχέδιο σκο­ πεύει να εισάγει το μάξιμουμ της προβλεψιμότητας και της ομοι­ ομορφίας στις αμοιβαίες σχέσεις μεταξύ των κρατικών επιχειρή­ σεων, έτσι ώστε το κράτος, ενώ βασίζεται στην αγορά, να είναι σε θέση να συμβάλει στην όσο το δυνατόν ταχύτερη εξάλειψή της, πάνω απ’ όλα στη σφαίρα των αμοιβαίων σχέσεων μεταξύ των ίδιων των κρατικών επιχειρήσεων." Το σχέδιο, είπε ο Τρότσκι, δεν πρέπει να καταρτίζεται στο κενό, χωρίς να παίρνει υπόψη το γεγονός ότι οι νόμοι της αγοράς το επηρεάζουν. Το βιομηχανικό σχέδιο πρέπει να πειθαρχείται από την αγορά: Πριν μπορέσει η κάθε επιχείρηση να λειτουργεί σχεδιασμένα ως συστατικό κύτταρο του σοσιαλιστικού οργανισμού, θα είμαστε αναγκασμένοι να εμπλακούμε, για μια περίοδο πολλών χρόνων, σε μεταβατικές δραστηριότητες μεγάλης κλίμακας που διευθύ­ - 317-

Τόνι Κλιφ νουν την οικονομία μέσω της αγοράς. Και στο πέρασμα αυτής της μεταβατικής εποχής, η κάθε επιχείρηση και ο κάθε κλάδος επιχειρήσεων θα πρέπει, σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό, να προσανατολίζονται ανεξάρτητα προς την αγορά και να δοκιμά­ ζουν τις δυνάμεις της μέσω της αγοράς... Οι κρατικές επιχειρήσεις ανταγωνίζονται μεταξύ τους στην αγο­ ρά και κατά ένα μέρος ανταγωνίζονται και με τις ιδιωτικές επιχει­ ρήσεις... Η εθνικοποιημένη βιομηχανία θα μάθει να λειτουργεί σωστά μόνο μ’ αυτόν τον τρόπο. Δεν υπάρχει άλλος δρόμος για να φτάσουμε στο στόχο μας. Ούτε ένα εκ των προτέρων κατα­ στρωμένο οικονομικό σχέδιο στους ερμητικά κλειστούς τέσσερις τοίχους ενός δωματίου, ούτε τα αφηρημένα κομμουνιστικά κη­ ρύγματα θα μας εξασφαλίσουν την επίτευξη αυτού του στόχου. Είναι αναγκαίο κάθε κρατική επιχείρηση να υφίσταται έλεγχο όχι μόνο από τα πάνω - από τα κρατικά όργανα - αλλά και από τα κάτω, δηλαδή από την αγορά, η οποία θα παραμείνει ο ρυθμι­ στής της κρατικής οικονομίας για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα.11 Πόσο ριζικά διαφορετική είναι η αντίληψη του Τρότσκι για τον οικο­ νομικό σχεδιασμό από τη μελλοντική γραφειοκρατικά κατευθυνόμενη οικονομία του Στάλιν, η οποία είχε το ψευδεπίγραφο επίθετο “σχεδια­ σμένη”! Η σχεδιασμένη κρατική βιομηχανία, υποστήριζε ο Τρότσκι, έπρε­ πε να αφιερώσει ιδιαίτερη προσοχή στην αγροτική οικονομία: Η συμπερίληψη της αγροτιάς στη σχεδιασμένη κρατική οικονο­ μία, δηλαδή στη σοσιαλιστική οικονομία, είναι ένα έργο... περί­ πλοκο και επίπονο. Οργανωτικά, το δρόμο προς αυτόν το σκο­ πό τον στρώνουν οι ελεγχόμενοι και κατευθυνόμενοι από το κράτος συνεταιρισμοί, οι οποίοι ικανοποιούν τις πιο πιεστικές ανάγκες του αγρότη και της ατομικής επιχείρησής του. Οικονο­ μικά, αυτή η διαδικασία θα επιταχυνθεί από την όλο και μεγαλύ­ τερη ποσότητα προϊόντων, τα οποία θα μπορεί να προμηθεύει η κρατική βιομηχανία στο χωριό μέσω των συνεταιρισμών. Ομως, η σοσιαλιστική οργάνωση θα επικρατήσει στην ύπαιθρο μόνο με τον εξηλεκτρισμό της αγροτικής οικονομίας, ο οποίος θα θέσει ένα ευεργετικό τέλος στο βαρβαρικό κατακερματισμό της αγρο-318-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης τικής παραγωγή.13 Πάλι, πόσο ριζικά διαφορετική είναι αυτή η προοπτική από τη βίαιη κολλεκτιβοποίηση του Στάλιν! Ο Τρότσκι δεν παραβλέπει τον τελικό σκοπό του μακρόχρονου αγώνα ανάμεσα στο σχέδιο και την αγορά: την ολοκληρωτική νίκη του πρώτου και την απονέκρωση της δεύτερης: Η οργάνωση της οικονομίας συνίσταται σε ένα σωστό και αποτε­ λεσματικό καταμερισμό δυνάμεων και μέσων ανάμεσα στους διάφορους κλάδους και επιχειρήσεις και στον πιο ορθολογικό καταμερισμό, δηλαδή την πλέον αποτελεσματική αξιοποίηση αυτών των δυνάμεων και μέσων στο εσωτερικό της κάθε επιχεί­ ρησης. Ο καπιταλισμός εκπληρώνει αυτόν τον στόχο μέσω της προσφοράς και της ζήτησης, μέσω του ανταγωνισμού, με οικονο­ μικές ανθήσεις και κρίσεις. Ο σοσιαλισμός θα επιτύχει τον ίδιο στόχο μέσω της συνειδητής οικοδόμησης πρώτα της εθνικής και κατόπιν της παγκόσμιας οι­ κονομίας, ως ένα ομοιόμορφο σύνολο. Το χτίσιμο αυτό θα προχωράει σύμφωνα με ένα γενικό σχέδιο, το οποίο θα παίρνει ως αφετηρία του τα υπάρχοντα μέσα παραγωγής και τις υπάρχουσες ανάγκες και που θα είναι ταυτόχρονα γενικευμένο και ιδιαι­ τέρως ευέλικτο. Ένα τέτοιο σχέδιο δε μπορεί να καταστρωθεί εκ των προτέρων. Η επεξεργασία του πρέπει να ξεκινάει από την οικονομική κληρονομιά που έχει παραλάβει το προλεταριάτοχρειάζεται συνεχείς τροποποιήσεις και αναδιαμορψώσεις, που θα γίνονται όλο και πιο τολμηρές και αποφασιστικές όσο μεγαλώνει η οικονομική τεχνογνωσία και οι τεχνικές δυνάμεις του προλετα­ ριάτου. Είναι απολύτως ξεκάθαρο ότι ανάμεσα στο καπιταλιστικό καθε­ στώς και στον ολοκληρωμένο σοσιαλισμό αναγκαστικά θα μεσο­ λαβήσει μια μεγάλη χρονική περίοδος και ότι στη διάρκεια αυτής της περιόδου το προλεταριάτου θα πρέπει, χρησιμοποιώντας τις μεθόδους και τις μορφές οργάνωσης της καπιταλιστικής κυκλο­ φορίας (χρήμα, συναλλαγές, τράπεζες, εμπορικός υπολογισμός), να επιβάλλει όλο και περισσότερο τον έλεγχό του στην αγορά, να τη συγκεντροποιεί και να την ενοποιεί και έτσι, σε τελευταία ανάλυση, να φτάσει στην κατάργηση της αγοράς και την αντικα­ - 319-

Τόνι Κλιφ τάστασή της από ένα συγκεντρωτικό σχέδιο, το οποίο θα πηγά­ ζει από το σύνολο της προηγούμενης οικονομικής ανάπτυξης και το οποίο θα θέτει τη βάση για τη διαχείριση της οικονομικής ζωής του μέλλοντος. Η Δημοκρατία των Σοβιέτ βαδίζει σ' αυτόν το δρόμο. Όμως, ακόμα βρίσκεται πολύ κοντύτερα στην αρχή του, παρά στον τελικό προορισμό του." Πραγματικά, μια έξοχη σύλληψη της διαλεκτικής της μεταβατικής πε­ ριόδου από τον καπιταλισμό στο σοσιαλισμό, κατά την οποία τα στοι­ χεία του παρελθόντος και του μέλλοντος διαπλέκονται, όπου τα πρώ­ τα υποτάσσονται στα δεύτερα χωρίς να εκμηδενίζονται άμεσα. Ξανά και ξανά, γίνεται ξεκάθαρο ότι η αντίληψη του Τρότσκι για τη σχεδια­ σμένη οικονομία δεν είχε τίποτα κοινό με τη “σχεδιασμένη" - δηλαδή τη γραφειοκρατικά κατευθυνόμενη - οικονομία που επέβαλε ο Στάλιν από το 1928 και μετά. Στο υπόμνημα που έστειλε ο Τρότσκι στην κεντρική επιτροπή τον Αύγουστο του 1921, ζητούσε την ενίσχυση της Γκοσπλάν και τη λει­ τουργία της μεγάλης βιομηχανίας με βάση ένα οικονομικό σχέδιο. Όμως, δεν κέρδισε την υποστήριξη του Λένιν: ο Λένιν δεν ήταν καθό­ λου ενθουσιασμένος μ’ αυτήν την ιδέα. Ανησυχούσε ότι θα έμενε στα χαρτιά, ότι θα κατέληγε να γίνει ένας ευσεβής πόθος ενθαρρυμένος από την “κομμουνιστική έπαρση” Στις 19 Φ λεβάρη 1921 είχε γράψει στον Γ. Μ. Κριζανόφσκι, τον πρόεδρο της Γκοσπλάν: «Είμαστε ζητιά­ νοι. Πεινασμένοι, κατεστραμμένοι ζητιάνοι. Στην κατάστασή μας ένα πλήρες, γενικό σχέδιο θα ήταν απλά μια “γραφειοκρατική ουτοπία’’».13 Γι’ αυτόν το λόγο δεν υποστήριξε τις απόψεις του Τρότσκι, ούτε πριν το εγκεφαλικό επεισόδιο που υπέστη το Μάη του 1922, αλλά ούτε και μετά την επιστροφή του το φθινόπωρο. Έτσι, σ' αυτό το ζήτημα, ο Τρότσκι παρέμεινε απομονωμένος στο πολιτικό γραφείο. Στις 23 Αυγούστου 1922 ο Τρότσκι μέμφθηκε τον Λένιν για το ότι, εξαιτίας της απουσίας ενός οικονομικού σχεδίου, η κυβέρνηση δεν αντιμετώπιζε με την απαιτούμενη ταχύτητα τα οικονομικά ζητήματα: Σύμφωνα με τους υπολογισμούς μου, τα πιο επείγοντα διοικητι­ - 320-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης κά-οργανωτικά μέτρα που αφορούν την οικονομία, τα υιοθετού­ με με καθυστέρηση ενάμιση ή και δυο χρόνων... Με το πέρασμα στη νέα οικονομική πολιτική, οι κρατικές επιδοτήσεις αποτελούν ένα ζωτικό μοχλό του οικονομικού σχεδίου. Η κατανομή τους προκαθορίζεται από το οικονομικό σχέδιο. Χωρίς τη ρύθμιση της έκδοσης του νομίσματος και χωρίς την κατανομή των οικο­ νομικών επιχορηγήσεων ανάμεσα στα διαφορετικά κυβερνητικά όργανα, δεν υπάρχει και δεν μπορεί να υπάρξει το οποιοδήποτε σχέδιο στις παρούσες συνθήκες. Ωστόσο, απ’ ότι γνωρίζω, η Γκοσπλάν δεν ασχολείται με αυτά τα ζωτικά ζητήματα... Πώς μπορεί να διασφαλιστεί η αποδοτικότητα κι η αρμόζουσα υπευθυνότη­ τα μιας υπηρεσίας ή ενός οργάνου αν δεν έχουν την παραμικρή ιδέα για το τι πρόκειται να τους ξημερώσει την επόμενη μέρα; Πώς μπορεί να διασφαλιστεί έστω και το μίνιμουμ της σταθερό­ τητας στη λειτουργία χωρίς ένα χονδρικό και κατά προσέγγιση, έστω, βραχύχρονο σχέδιο: Πώς μπορεί να καταστρωθεί ένα τέ­ τοιο χονδρικό, βραχύχρονο σχέδιο χωρίς ένα όργανο σχεδιασμού, το οποίο δε θα έχει το μυαλό του στα ακαδημαϊκά σύννε­ φα αλλά θα εμπλέκεται άμεσα στον έλεγχο, το συντονισμό, τη ρύθμιση και την κατεύθυνση της βιομηχανίας μας;“ Ο Τρότσκι υπογράμμιζε πόσο αναγκαίος ήταν ο οικονομικός σχεδιασμός για την ταχεία εκβιομηχάνιση, η οποία θα δημιουργούσε μια στα­ θερή βάση για τη δικτατορία του προλεταριάτου. Τελικά ο Τρότσκι κατόρθωσε, ενώ πύκνωναν τα μαύρα σύννεφα της ΝΕΠ, να πείσει τον Λένιν να αλλάξει γνώμη. Τόσο ο Τρότσκι όσο κι ο Λένιν διαπίστωσαν ότι οι επιτυχίες της ΝΕΠ, με τη χρήση καπιτα­ λιστικών μεθόδων, έφεραν μαζί τους δυο κακά που χαρακτηρίζουν τον καπιταλισμό: τη μαζική ανεργία και την άγρια διακύμανση των τιμών. Ο δεύτερος παράγοντας προκαλούσε ένα νέο ρήγμα ανάμεσα στη βιο­ μηχανία και τον αγροτικό τομέα. Το χειμώνα του 1922-23, οι εμπορι­ κές συναλλαγές ανάμεσα στα βιομηχανικά και τα αγροτικά προϊόντα, που μέχρι τότε ωφελούσαν κυρίως τα αγροτικά, άρχισαν να αποβαί­ νουν σταθερά εις βάρος τους. Αυτή η ανισορροπία ανάμεσα στη βιο­ μηχανία και τον αγροτικό τομέα υπονόμευε την εργατο-αγροτική συμ-321 -

Τόνι Κλιφ μαχία (τη "σμίτσκα") - δηλαδή το βασικό σκοπό της ΝΕΠ. Και το πιο σημαντικό, δεν υπήρχε κανένα σημάδι αναζωογόνησης της βαριάς βιομηχανίας, που ήταν το κλειδί για τη βιομηχανική ανάπτυξη. Στις 27 Δεκέμβρη ο Λένιν, άρρωστος στο κρεβάτι, υπαγόρευσε ένα υπόμνημα προς το πολιτικό γραφείο στο οποίο δήλωνε ότι υιοθε­ τούσε τη θέση του Τρότσκι υπέρ του οικονομικού σχεδιασμού. Έγρα­ ψε:

Παραχώρηση νομοθετικών λειτουργιών στην Επιτροπή Κρατικού Σχεδιασμού. Αυτήν την ιδέα την έχει προτείνει ο σύντροφος Τρότσκι, απ' ότι φαίνεται εδώ και κάμποσο καιρό. Τότε είχα ταχθεί εναντίον της, γιατί πίστευα ότι θα προκαλούσε μια αποδιοργά­ νωση στο συντονισμό του νομοθετικού μας συστήματος. Όμως, μετά από μια προσεκτικότερη εξέταση του ζητήματος, κατέληξα στο συμπέρασμα ότι, επί της ουσίας, η ιδέα αυτή είναι σωστή... Πιστεύω ότι τώρα πρέπει να κάνουμε βήματα στην ενίσχυση των αρμοδιοτήτων της Επιτροπής Κρατικού Σχεδιασμού.17 Πρόκειται για ένα ακόμα παράδειγμα για το ότι ο Τρότσκι είχε προβλέψει καθαρότερα από τον Λένιν. Η σταλινική εκδοχή ενός πα­ ντογνώστη Λένιν ανήκει πιο πολύ στη σφαίρα των θρησκευτικών μύ­ θων. Κατά τη διάρκεια των τελευταίων μηνών της ενεργούς πολιτικής ζωής του, ο Λένιν έγινε ένθερμος υποστηρικτής της επείγουσας εφαρ­ μογής του οικονομικού σχεδιασμού. Κατανοούσε όλο και περισσότερο ότι η αδυναμία του προλεταριάτου οφειλόταν σε μεγάλο βαθμό στην αδυναμία της βιομηχανίας. Ο συσχετισμός δύναμης ανάμεσα στο προ­ λεταριάτο και την αγροτιά και η ενίσχυση των “Νέπμεν” δηλαδή του διευρυνόμενου καπιταλιστικού τομέα, εξαρτιόταν πάνω από όλα από το συσχετισμό δύναμης ανάμεσα στη βιομηχανία και τον αγροτικό το­ μέα. Στη τελευταία δημόσια ομιλία της ζωής του, στις 13 Νοέμβρη 1922, ο Λ ένιν δήλωσε στο Τέταρτο Συνέδριο της Κομιντέρν ότι το κράτος κατείχε όλες τα “καθοριστικά πόστα" στην οικονομία. Όμως, - 322 -

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης πόσο “καθοριστική” ήταν η βιομηχανία; Ενώ, όπως επισημάναμε πα­ ραπάνω, το 1922 ο αγροτικός τομέας είχε φτάσει το 75% της προπολε­ μικής παραγωγής του, η βιομηχανία είχε φτάσει μόλις κάτι παραπάνω από το 25% της προπολεμικής παραγωγής της. Η μικρή βιομηχανία αγροτικές επιχειρήσεις και βιοτεχνίες - βρισκόταν στο 54% κι η βαριά βιομηχανία μόλις στο 20%. Το 1922 η παραγωγή της μεταλλοβιομηχα­ νίας - η κυριότερη βαριά βιομηχανία στην προπολεμική Ρωσία, που ήταν η βάση για όλη τη βαριά βιομηχανία - βρισκόταν μόλις στο 7% της παραγωγής του 1912.1" Για το λόγο αυτό ο Λένιν, στην ομιλία του στο Τέταρτο Συνέδριο της Κομιντέρν, έδωσε έναν τόνο ανησυχίας: Η σωτηρία της Ρωσίας δεν εξαρτιέται μόνο από μια καλή σοδειά των αγροτικών νοικοκυριών - αυτό δεν αρκεί. Και δε βρίσκεται επίσης στην καλή κατάσταση της ελαφριάς βιομηχανίας, που προμηθεύει με καταναλωτικά αγαθά τους αγρότες - ούτε κι αυ­ τό είναι αρκετό. Χρειαζόμαστε επίσης και βαριά βιομηχανία. Και για να φτάσει σε ένα ικανοποιητικό επίπεδο, θα χρειαστούν πολ­ λά χρόνια δουλειάς. Η βαριά βιομηχανία χρειάζεται κρατικές επι­ δοτήσεις. Αν δε μπορέσουμε να τις παρέχουμε, τότε είμαστε κα­ ταδικασμένοι ως πολιτισμένο κράτος, πολύ περισσότερο ως σο­ σιαλιστικό κράτος.” Ο Λένιν σημείωνε προς το τέλος του τελευταίου δημοσιευμένου άρ­ θρου του την ανάγκη «να αλλάξουμε το αγροτικό, μουζίκικο άλογο της φτώχειας, το άλογο μιας οικονομίας που ταιριάζει σε μια κατε­ στραμμένη αγροτική χώρα, με το άλογο που επιζητεί και πρέπει να επιζητεί το προλεταριάτο - το άλογο της μεγάλης, μηχανουργικής βιομηχανίας, του εξηλεκτρισμού, του υδροηλεκτρικού σταθμού στο Βολκόψ...» [ποτάμι στην περιοχή της Πετρούπολης ΣτΜ ]. Ο Λένιν αποκαλούσε αυτόν τον προσανατολισμό «γενικό σχέδιο της δουλειάς μας, της πολιτικής μας, της τακτικής μας, της στρατηγικής μ α ς » Τ ο χτίσιμο μιας βαριάς βιομηχανίας ήταν άμεσα δεμένο με τον οικονομικό σχεδιασμό. - 323 -

Τόνι Κλιφ Η θέση του Τρότσκι για το ζήτημα του σχεδιασμού και της βιομη­ χανίας θα αττοτελέσει το βασικό θέμα της οικονομικής πολιτικής του τα επόμενα χρόνια - και ύστερα από το 1923, της οικονομικής πολιτι­ κής της Αριστερής Αντιπολίτευσης.

Η υπεράσπιση του μονοπωλίου στο εξωτερικό εμπόριο Ένα άλλο ζήτημα που συνδεόταν άμεσα με τον οικονομικό σχεδιασμό ήταν το [κρατικό) μονοπώλιο στο εξωτερικό εμπόριο. Αυτό το ζή­ τημα έγινε καυτό στο τέλος του 1921 και στις αρχές του 1922. Το κρατικό μονοπώλιο στο εξωτερικό εμπόριο είχε θεσμοθετηθεί στις 22 Απρίλη 1918. Ζήτημα για την κατάργησή του δεν τέθηκε στη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου (έτσι κι αλλιώς εκείνα τα χρόνια δεν υπήρχε άξιο λόγου εξωτερικό εμπόριο). Όμως, με την ανάπτυξη της ΝΕΠ και κάτω από την πίεση του ιδιωτικού εμπορίου, το κρατικό μο­ νοπώλιο στο εξωτερικό εμπόριο δεχόταν όλο και μεγαλύτερες πιέσεις. Προς το τέλος του 1921 ο Μιλιούτιν, ο σοβιετικός εκπρόσωπος στην Οικονομική Συνδιάσκεψη της Βαλτικής στη Ρίγα, υποσχέθηκε την κα­ τάργηση αυτού του μονοπωλίου. Είχε την υποστήριξη κι άλλων μπολ­ σεβίκων ηγετών. Ο Σοκόλνικοφ, ο Μπουχάριν κι ο Πιατάκοφ ήταν αντίθετοι στη διατήρηση του κρατικού μονοπωλίου. Ο Ζινόβιεφ, ο Κά­ μενεφ κι ο Στάλιν τάσσονταν υπέρ της χαλάρωσής του. Ο Λένιν έγρα­ ψε στις 3 Μάρτη 1922 στον Κάμενεφ: Οι ξένοι ήδη εξαγοράζουν τους αξιωματούχους μας με δωροδο­ κίες και βγάζουν έξω από τη Ρωσία ότι έχει απομείνει... Μπορεί και να πετύχουν. Πρέπει αμέσως να δημοσιεύσουμε... μια αυστη­ ρή, ψυχρή και απειλητική δήλωση ότι δε σκοπεύουμε να υποχω­ ρήσουμε περισσότερο στο θέμα της οικονομίας κι ότι όσοι προ­ σπαθήσουν να μας εξαπατήσουν (ή να παρακάμψουν το μονο­ πώλιο κλπ) θα βρεθούν αντιμέτωποι με τη τρομοκρατία μας.21 Στις 15 Μάη ο Λένιν έγραψε ένα σχέδιο απόφασης του πολιτικού γρα­ φείου πάνω στο συγκεκριμένο ζήτημα, το οποίο ανέφερε: «Η κεντρική - 324 -

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης επιτροπή επιβεβαιώνει τη διατήρηση του μονοπωλίου στο εξωτερικό εμπόριο».21 Σε μια επιστολή του προς τον Στάλιν επίσης ο Λένιν τόνι­ ζε: «Π ρέπει να επιβληθεί μια επίσημη απαγόρευση σε κάθε συζήτηση ή διαπραγμάτευση, σε κάθε επιτροπή... που έχει να κάνει με τη χαλάρω­ ση του μονοπωλίου στο εξωτερικό εμπόριο». Ο Στάλιν έγραψε ένα συ­ νοδευτικό σημείωμα στην επιστολή του Λένιν: «Δ εν έχω αντίρρηση για την “επίσημη απαγόρευση” σε μέτρα που αφορούν την άμβλυνση του μονοπωλίου στο εξωτερικό εμπόριο στην παρούσα φάση. Παρόλα αυτά, πιστεύω ότι μια τέτοια άμβλυνση γίνεται αναπόφευκτη».11 Η συζήτηση συνεχίστηκε. Το πολιτικό γραφείο υιοθέτησε τις θέ­ σεις του Λένιν στις 22 Μάη. Όμως, αργότερα, κατά τη διάρκεια της απουσίας του λόγω του εγκεφαλικού επεισοδίου στις 25 Μάη, οι αντί­ παλοι του μονοπωλίου κατάφεραν να επικρατήσουν πάλι. Η ολομέ­ λεια της κεντρικής επιτροπής στις 6 Οκτώβρη επικύρωσε την πρόταση του Σοκόλνικοφ για δραστική χαλάρωση του μονοπωλίου. Ο Λένιν αντέδρασε έντονα και στις 16 Οκτώβρη η κεντρική επιτροπή συμφώ­ νησε να βάλει το θέμα ξανά στην ημερήσια διάταξη της επόμενης ολομέλειάς της, στις 25 Δεκέμβρη. Στις 11 Οκτώβρη ο Λένιν ζήτησε από τον Τρότσκι να ανταλλά­ ξουν απόψεις για το συγκεκριμένο πρόβλημα. Δυο μέρες πριν έστειλε ένα επείγον γράμμα σε όλα τα μέλη του πολιτικού γραφείου, με το οποίο απαιτούσε την αλλαγή της απόφασης. Για άλλη μια φορά ο Στάλιν επισύναψε ένα σημείωμα στην επιστολή του Λένιν: «Η επιστο­ λή του συντρόφου Λένιν δε με έκανε να αλλάξω τη γνώμη μου για την ορθότητα της απόφασης της ολομέλειας της κεντρικής επιτροπής στις 6 Οκτώβρη, που αφορούσε το εξωτερικό εμπόριο»." Το λιοντάρι ήταν πληγωμένο θανάσιμα και το τσακάλι σήκωνε κεφάλι. Στις 12 Δεκέμβρη ο Λένιν πρότεινε στον Τρότσκι να ενώσουν τις δυνάμεις τους για την υπεράσπιση του μονοπωλίου στο εξωτερικό εμπόριο: «Σύντροφε Τρότσκι, σας στέλνω την επιστολή του Κρεστίνσκι. Γράψτε μου όσο σύντομα μπορείτε, αν συμφωνείτε: πρόκειται να πολε­ μήσω στην ολομέλεια υπέρ του μονοπωλίου. Εσείς: Δικός σας, Λένιν».“ - 325 -

Τόνι Κλιφ Τρεις μέρες αργότερα, ο Λένιν ανέφερε σε μια επιστολή του στον Στάλιν: «Έχω έρθει σε συμφωνία με τον Τρότσκι για την υπεράσπιση των απόψεων μου σχετικά με το μονοπώλιο του εξωτερικού εμπορί­ ου». Πρόσθετε επίσης:«. Η οποιαδήποτε περαιτέρω ταλάντευση σ’ αυ­ τό το ιδιαιτέρως κρίσιμο ζήτημα είναι απαράδεκτη και θα καταστρέψει το έργο μας».* Η συμμαχία του Λένιν με τον Τρότσκι στο ζήτημα του μονοπωλί­ ου οδήγησε την κεντρική επιτροπή να ανατρέψει την απόφαση της 6 Οκτώβρη. Έτσι, στις 21 Δεκέμβρη ο Λένιν έγραψε στον Τρότσκι: «Φ αί­ νεται ότι καταφέραμε να καταλάβουμε τη θέση χωρίς να ρίξουμε ούτε μια τουφεκιά, με έναν απλό ελιγμό. Προτείνω ότι πρέπει να μη σταμα­ τήσουμε και να συνεχίσουμε την επίθεση».17

Το μπλοκ του Λένιν με τον Τρότσκι ενάντια στο μεγαλορώσικο σοβινισμό Ο Λένιν ήρθε σε στενότερη πολιτική συνεργασία με τον Τρότσκι, ιδιαίτερα από τη στιγμή που εμφανίστηκε η ανάγκη να καταπολεμηθεί ο μεγαλορώσικος σοβινισμός, που φανέρωνε το απεχθές πρόσωπό του. Οταν, από το κρεβάτι του θανάτου, ο Λένιν έδινε τη μάχη για να υπερασπίσει το έργο της ζωής του, αυτός στον οποίο στράφηκε για βοήθεια ήταν ο Τρότσκι. Συγκαλυμμένες ενδείξεις μεγαλορώσικου σοβινισμού εμφανίζο­ νταν στο κόμμα και το κράτος επί κάμποσα χρόνια. Όσο γινόταν πιο συγκεντρωτική η διοίκηση και επικρατούσε ο διορισμός όλο και περισ­ σότερων κομματικών και κρατικών αξιωματούχων από τη Μόσχα, ήταν αναμενόμενο ότι θα έφτανε η στιγμή που οι εργάτες των άλλων εθνών της Σοβιετικής Ένωσης θα μετατρέπονταν σε πολίτες δεύτερης κατηγορίας. Η επιδίωξη για απρόσκοπτη λειτουργία της διοικητικής μηχανής έδινε ώθηση στο συγκεντρωτισμό της Μόσχας και στο μεγα­ λορώσικο σοβινισμό. Η ΝΕΠ, η οποία έδωσε ξανά οικονομική και κοι­ νωνική δύναμη στους Ρώσους εμπόρους και αξιωματούχους, τους φο­ -326-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης ρείς της εθνικής καταπίεσης επί Τσαρικού καθεστώτος, ενίσχυσε ακό­ μα περισσότερο το μεγαλορώσικο σοβινισμό. Ο Λένιν ήταν ανήσυχος. Ήδη, το Μάρτη του 1920, είχε δηλώσει στο Ένατο Συνέδριο του κόμματος: «Ξύστε μερικούς κομμουνιστές κι από κάτω θα βρείτε μεγαλορώσους σοβινιστές».” Ο Σαχάροφ, ένας από τους αντιπροσώπους του Τουρκεστάν στο Δέκατο Συνέδριο του κόμματος το Μάρτη του 1921, ανέλυσε τη σύνθεση του τοπικού κόμ­ ματος κι απαίτησε να ενταθεί η πάλη τόσο ενάντια στο μεγαλορώσικο σοβινισμό όσο και στο μουσουλμανικό εθνικισμό.” Το Δέκατο Συνέ­ δριο ήταν το πρώτο κομματικό σώμα που διαπίστωσε την ύπαρξη στοιχείων μεγαλορώσικου σοβινισμού στις τάξεις των κομμουνιστών, γι' αυτό και συμπεριέλαβε στις αποφάσεις του μια έντονη καταδίκη αυτών των φαινομένων." Ο Τρότσκι, σε ένα μήνυμα που έστειλε στις 2 Νοέμβρη στον Λένιν και στα άλλα μέλη του πολιτικού γραφείου, δήλωνε ευθαρσώς ότι ο σο­ βιετικός μηχανισμός στην Ουκρανία είχε από την αρχή βασιστεί σε αν­ θρώπους που είχαν σταλεί από τη Μόσχα αντί να εκλεγούν επί τόπου: Μέχρι τώρα το σοβιετικό καθεστώς στην Ουκρανία έχει διατη­ ρηθεί (με αδυναμίες είναι η αλήθεια) χάρη στην εξουσία της Μό­ σχας, τους μεγαλορώσους κομμουνιστές και το ρώσικο Κόκκινο Στρατό... Από οικονομικής άποψης, η Ουκρανία εξακολουθεί να είναι η ενσάρκωση της αναρχίας, που βρίσκει καταφύγιο κάτω από τον γραφειοκρατικό συγκεντρωτισμό της Μόσχας.31 Ο Τρότσκι απαίτησε μια ριζική ρήξη μ' αυτές τις μεθόδους διακυβέρ­ νησης. Ο Ν. Σκρίπνικ, ένας βετεράνος Ουκρανός μπολσεβίκος, υποστή­ ριζε στο Ενδέκατο Συνέδριο (Μάρτης-Απρίλης 1922) ότι ο κομματι­ κός μηχανισμός είχε διαβρωθεί από υποστηρικτές του “Σμένα Βεχ"', Η κατά προσέγγιση μετάφραση της φράσης "Σμένα Βεχ” είναι "αλλαγή ορόσημων" Πρόκειται για μια συλλογή δοκιμίων που δημοσίευσε μια ομάδα Ρώσων εμιγκρέδων στη Πράγα τον Ιούλη του 1921. Τάσσονταν υπέρ μιας προσέγγισης των πρώην Λευ­ κοφρουρών εμιγκρέδων με το σοβιετικό καθεστώς.

-327-

Τόνι Κλιφ έτοιμων να παραβιάσουν τη δέσμευση του κόμματος για εγγύηση της ουκρανικής ανεξαρτησίας. «Δ εν είναι δικό μας το σύνθημα “Μία και αδιαίρετη Ρωσία"» είπε σε μια έντονη αποστροφή της ομιλίας του για να ακουστεί από το βάθος της αίθουσας μια απειλητική φωνή: «Το ένα κι αδιαίρετο κομμουνιστικό κόμμα!».31 Σε μια κατάσταση όπου υπήρχε ένα και μοναδικό νόμιμο κόμμα ιδιαίτερα ένα κόμμα τόσο συγκεντρωτικό και κυριαρχούμενο από στε­ λέχη τα οποία προέρχονταν από το κυρίαρχο έθνος - ήταν σχεδόν βέ­ βαιο ότι το δικαίωμα των εθνών στη αυτοδιάθεση θα κινδύνευε. Εφόσον η κεντρική επιτροπή στη Μόσχα - στην πραγματικότητα πλέον η γραμματεία της - επέβαλε τη θέλησή της στις κεντρικές επιτροπές των κομμάτων των άλλων σοβιετικών δημοκρατιών, η εθνική ανεξαρ­ τησία έμενε ουσιαστικά στα χαρτιά. Τον Αύγουστο του 1922, δυο αλληλένδετα ζητήματα έφεραν επι­ τακτικά το ζήτημα του μεγαλορώσικου εθνικισμού στην κομματική ηγεσία στη Μόσχα. Το ένα αφορούσε την ίδρυση της ΕΣΣΔ και το άλ­ λο ήταν το εθνικό ζήτημα στη Γεωργία. Στις 10 Αυγούστου 1922 το πολιτικό γραφείο ανέθεσε στο οργα­ νωτικό γραφείο τη συγκρότηση μιας επιτροπής με έργο την εξέταση των σχέσεων ανάμεσα στη Ρωσική Σοσιαλιστική Ομόσπονδη Σ οβιετι­ κή Δημοκρατία (ΡΣΟ ΣΔ) και τις τυπικά ανεξάρτητες Δημοκρατίες της Ουκρανίας, της Λευκορωσίας, της Γεωργίας, της Αρμενίας και του Αζερμπαϊτζάν. Την απόφαση της επιτροπής την έγραψε ο Στάλιν κι εί­ χε τίτλο "Για τις σχέσεις της ΡΣΟ ΣΔ με τις ανεξάρτητες Δημοκρατίες” Ο Στάλιν αντιμετώπιζε την κυβέρνηση της ΡΣΟ ΣΔ ως την ντε φάκτο κυβέρνηση και των έξι Δημοκρατιών, χωρίς να λαμβάνει υπόψη ούτε καν την τυπική τους α νεξαρτησία. Τα κ υ βερνητικά όργανα της Ρ ΣΟ ΣΔ, η VtsIK, το Σοβναρκόμ και το Συμβούλιο Εργασίας και Αμυ­ νας (STO), θα αναλάμβαναν, σύμφωνα με την απόφαση, τις κυβερνη­ τικές λειτουργίες και των έξι Δημοκρατιών. Η ρώσικη κυβέρνηση θα αναλάμβανε τα βασικά Επιτροπάτα (Εξωτερικών, Αμυνας, Εξωτερικού Εμπορίου), ενώ κάποια άλλα (Οικονομικών, Εργασίας, Εθνικής Οικο­ - 328-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίψος της επανάστασης νομίας) θα λειτουργούσαν υπό τον έλεγχο των αντίστοιχων οργάνων της ΡΣΟ ΣΔ. Στις αυτόνομες Δημοκρατίες θα αφηνόταν ο έλεγχος μό­ νο λίγων ασήμαντων Επιτροπάτων. Ουσιαστικά όλα τα εθνικά Επιτροπάτα θα μετατρέπονταν σε απλές προεκτάσεις της διοικητικής μη­ χανής που κατευθυνόταν από τη Μόσχα. Το σημείο No 6 της απόφασης πρότεινε ότι τα σχετικά ντοκουμέ­ ντα θα έπρεπε να παραμείνουν απόρρητα μέχρι να συμφωνήσουν οι διάφορες VTsIK: δε θα γινόταν καμιά συζήτηση συμβουλευτικού χα­ ρακτήρα στα συνέδρια των σοβιέτ, ούτε - πολύ περισσότερο - το ζή­ τημα θα έμπαινε στα εκατομμύρια των εργατών και των αγροτών.33 Η κεντρική επιτροπή του γεωργιανού κόμματος απέρριψε αυτήν την απόφαση στις 15 Σεπτέμβρη 1922. Η γραμματεία - που στη συ­ γκεκριμένη περίπτωση σήμαινε ο Στάλιν - έκανε μια αντικανονική κί­ νηση: έστειλε την απόφαση σε όλα τα τακτικά και δόκιμα μέλη της κε­ ντρικής επιτροπής χωρίς να την έχει συζητήσει πρώτα το πολιτικό γραφείο. Μάλιστα ο Στάλιν προχώρησε σε μια ακόμα πιο προκλητική κίνηση, πριν το πολιτικό γραφείο συζητήσει το όλο θέμα: απ’ ό,τι φαί­ νεται στις 28 Αυγούστου είχε σ τείλει ένα τηλεγράφημα στον Μντιβάνι - έναν ηγέτη της γεωργιανής αντιπολίτευσης στον Στάλιν - με το οποίο τον ενημέρωνε ότι από τούδε και στο εξής οι αποφάσεις των ανώτατων κυβερνητικών οργάνων της ΡΣ Ο ΣΔ (VTsIK, Σοβναρκόμ και STO) θα ήταν δεσμευτικές για όλες τις Δημοκρατίες.” Ο Λένιν εξοργίστηκε, όταν διάβασε την απόφαση της επιτροπής. Παραβίαζε κάθε έννοια εθνικής ισοτιμίας και θεσμοθετούσε ανοιχτά την ηγεμονία της ΡΣΟ ΣΔ πάνω στις άλλες Δημοκρατίες. Στις 26 Σ ε­ πτέμβρη έγραψε στον Κάμενεφ: «...θεωρούμε ότι εμείς, η Ουκρανική Σ Σ Δ και οι άλλες (Δημοκρατίες] είμαστε ισότιμοι κι ότι εντασσόμαστε μαζί τους σε ισότιμη βάση σε μια νέα ένωση, την Ένωση των Σοβιετι­ κών Δημοκρατιών της Ευρώπης και της Ασίας». Ο Λένιν απαίτησε να συγκροτηθεί μια Πανενωσιακή Κεντρική Εκτελεστική Επιτροπή [των Σοβιέτ] και αντίστοιχα Σοβναρκόμ και STO, τα οποία θα υποσκέλιζαν τα ρώσικα κυβερνητικά όργανα.35 - 329 -

Τόνι Κλιφ Ο Σ τά λιν α ντιτά χθηκε με βια ιότη τα στον ασθενή πια Λένιν. Αντάλλαξε με τον Κάμενεψ, πιθανότατα σε μια συνεδρίαση του πολι­ τικού γραφείου, τα εξής σημειώματα: (Κάμενεφ) «Ο Ίλιτς ξεκινάει πό­ λεμο για το ζήτημα της ανεξαρτησίας». (Στάλιν) «Κατά τη γνώμη μου πρέπει να παραμείνουμε σταθεροί απέναντι στον Λένιν».14 Ο Στάλιν απάντησε στον Λένιν στις 27 Σεπτέμβρη. Ανάμεσα σε άλλα προσβλητικά, τον κατηγόρησε για “εθνικό φιλελευθερισμό”37 Στις 6 Οκτώβρη ο Λένιν έγραφε ένα υπόμνημα με αποδέκτη το πολιτικό γραφείο, το οποίο είχε τίτλο "Για την Καταπολέμηση του Κυ­ ρίαρχου Εθνικού Σοβινισμού”: Κηρύσσω πόλεμο μέχρις εσχάτων στον κυρίαρχο εθνικό σοβινι­ σμό... Είναι απολύτοκ απαραίτητο στην Κεντρική Εκτελεστική Επιτροπή της Ένωσης να προεδρεύουν διαδοχικά ένας Ρώσος, ένας Ουκρανός, ένας Γεωργιανός κλπ. Λπαραιτήτως!” Ο Στάλιν, αφού κατάλαβε ότι θα μειοψηφούσε στην κεντρική επιτρο­ πή, αποδέχτηκε τελικά την τροποποίηση του Λένιν στην απόφαση της επιτροπής. Όμως, όπως έδειξε και η περίπτωση της Γεωργίας που πή­ ρε μεγάλες διαστάσεις εκείνες τις μέρες, ο Λένιν είχε κερδίσει απλά μια διακοσμητική νίκη στο εθνικό ζήτημα. Ο Στάλιν κι ο Ορτζονικίτζε, ο πολιτικός και στρατιωτικός υπεύθυ­ νος στο μέτωπο του Καυκάσου κατά τη διάρκεια του εμφυλίου πολέ­ μου, ήθελαν να ενοποιήσουν τις Δημοκρατίες της Γεωργίας, του Αζερ­ μπαϊτζάν και της Αρμενίας σε μια Ομοσπονδία του Καυκάσου, παρα­ βιάζοντας την αυτονομία των τριών εθνικών Δημοκρατιών. Η γεωργιανή κομματική ηγεσία, με επικεφαλής του Μπουντού Μντιβάνι έναν από τους παλαιότερους μπολσεβίκους στον Καύκασο - και τον Φ ίλιπ Ιεσέεβιτς Μαχαράτζε - μέλος της κεντρικής επιτροπής του ρώσικου κομμουνιστικού κόμματος και μαρξιστή από το 1891 - τάχθη­ καν ενάντια στην προτεινόμενη Ομοσπονδία. Η σύγκρουση μετατράπηκε σε μια προσωπική και πολιτική αναμέτρηση ανάμεσα σε δυο ομάδες Γεωργιανών: του Ορτζονικίτζε και του μέντορά του, Στάλιν, -330-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης από τη μια, και την κεντρική επιτροπή του Γεωργιανού κομμουνιστι­ κού κόμματος από την άλλη. Στις 22 Οκτώβρη η γεωργιανή κεντρική επιτροπή προχώρησε στο πρωτοφανές βήμα να υποβάλλει ομαδικά την παραίτησή της στην κε­ ντρική επιτροπή του ρώσικου κόμματος. Η παραίτηση έγινε δεκτή κι ο Ορτζονικίτζε διόρισε μια νέα κεντρική επιτροπή, αποτελούμενη από ανίκανους αλλά υπάκουους νεαρούς, οι οποίοι αποδέχτηκαν αδιαμαρ­ τύρητα την ομοσπονδία. Η γραμματεία στη Μόσχα αποδέχτηκε ασμέ­ νως την παραίτηση της παλιάς γεωργιανής κεντρικής επιτροπής και ενέκρινε τους νέους διορισμούς. Ομως, τα μέλη της παλιάς κεντρικής επιτροπής δεν παράτησαν τον αγώνα τους. Ένα μικρό, αλλά σημαντικό, επεισόδιο άνοιξε τα μά­ τια του Λένιν για την πραγματική σημασία του γεωργιανού ζητήμα­ τος. Καθώς συνεχίζονταν οι αντιδικίες κι οι αντιπαραθέσεις, ο Ορτζο­ νικίτζε έχασε τη ψυχραιμία του και έφτασε στο σημείο να χρησιμοποι­ ήσει φυσική βία ενάντια σε ένα άλλο μέλος του κόμματος, υποστηρικτή του Μ ντιβάνι. Το επεισόδιο συνέβη σε μια κλειστή συνεδρίαση στο σπίτι του Ορτζονικίτζε και αυτόπτης μάρτυράς του ήταν ο Ρίκοφ, αναπληρωτής του Λένιν στην κυβέρνηση και μέλος του πολιτικού γραφείου. Οταν, λοιπόν, έφτασε στη Μόσχα μια νέα έκκληση - υπο­ γραμμένη από τον Μντιβάνι, τον Μαχαράτζε και άλλους - για επανε­ ξέταση της υπόθεσης, ήταν πολύ δύσκολο να θαφτεί. Σ ’ αυτό το ση­ μείο ο Λένιν είχε αρχίσει να ανησυχεί ιδιαίτερα για την κατάσταση. Αυτό που τον είχε αναστατώσει ήταν μια επιστολή του Οκουτζάβα, ενός μέλους της παλιάς γεωργιανής κεντρικής επιτροπής, ο οποίος κα­ τηγορούσε τον Ορτζονικίτζε ότι προσέβαλε προσωπικά και απείλησε Γεωργιανούς συντρόφους. Η ασθένεια του Λένιν, που τον κρατούσε καθηλωμένο, έδωσε την ευκαιρία στους Στάλιν και Ορτζονικίτζε να περάσουν στην επίθεση ενάντια στους Γεωργιανούς αντιπάλους τους. Η κεντρική επιτροπή του ρώσικου κομμουνιστικού κόμματος διέταξε στις 21 Δεκέμβρη τους ηγέτες της αντιπολίτευσης, τον Μντιβάνι, Μαχαράτζε, Τσιντσάτζε και -331 -

Τόνι Κλιφ Καβνταράτζε, να εγκαταλείψουν τη Γεωργία.” Όταν ο Λένιν συνήλθε κάπως από το εγκεφαλικό του, στα τέλη του Δεκέμβρη, αποφάσισε να ασχοληθεί με το γεωργιανό ζήτημα. Στις 30 Δεκέμβρη υπαγόρευσε το παρακάτω κείμενο: Υποθέτω ότι υπήρξα πολύ ασυνεπής προς τις υποχρεώσεις μου απέναντι στους εργάτες της Ρωσίας μιας και δεν επενέβηκα όσο έπρεπε ενεργητικά και αποφασιστικά στο διαβόητο ζήτημα της αυτονόμησης όπως είναι η επίσημη ονομασία που, απ’ ότι φαί­ νεται, έχει δοθεί στο ζήτημα της ένωσης των Σοβιετικών Σοσιαλι­ στικών Δημοκρατιών... Λέγεται ότι είναι αναγκαίος ένας ενιαίος μηχανισμός. Από πού πηγάζει αυτή η βεβαιότητα; Μήπως από τον ίδιο ρώσικο μηχανι­ σμό τον οποίο... κληρονομήσαμε από τον Τσαρισμό και απλά του περάσαμε μια στρώση σοβιετικής λαδομπογιάς; Είναι πολύ φυσικό ότι σε τέτοιες συνθήκες, το “δικαίωμα απόσχι­ σης από την ένωση” με το οποίο δικαιολογούμαστε - να αποδειχθεί ένα άχρηστο κομμάτι χαρτί ανήμπορο να υπερασπίσει τους μη-Ρώσους από την επιδρομή του βέρου εκείνου Ρώσου, του μεγαλορώσου σοβινιστή, του τυπικού Ρώσου γραφειοκράτη, δηλα­ δή ενός απατεώνα και τυράννου. Δεν υπάρχει η παραμικρή αμ­ φιβολία ότι η απειροελάχιστη μειοψηφία των σοβιετικών ή σοβιετοποιημένων εργατών θα πνιγεί μέσα στη θάλασσα αυτής της μεγαλορώσικης σοβινιστικής σαβούρας σαν τη μύγα μέσ’ στο γά­ λα... Υπήρξαμε αρκετά προσεκτικοί ώστε να λάβουμε τα μέτρα τα οποία θα προσέψεραν στους μη-Ρώσους πραγματικές εγγυή­ σεις απέναντι στους Ρώσους τραμπούκους; Θεωρώ ότι δε λάβα­ με τέτοια μέτρα, παρόλο που μπορούσαμε κι έπρεπε να τα λά­ βουμε... Ο Λένιν συνέχισε με μια αναφορά στον Στάλιν: Πιστεύω ότι η βιασύνη του Στάλιν και το πάθος του με τα καθα­ ρά διοικητικά ζητήματα, σε συνδυασμό με την εμπάθειά του απέ­ ναντι στον περιβόητο “εθνικιστικό σοσιαλισμό" έπαιξε εδώ ένα μοιραίο ρόλο. Στην πολιτική γενικά η εμπάθεια παίζει τον πιο ποταπό ρόλο.40 Σ ε ένα άλλο σημείωμα που υπαγόρευσε στις 31 Δ εκέμβρη ο Λένιν -332-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης ασχολήθηκε με τα παραπτώματα του Ορτζονικίτζε: «Σ το σύντροφο Ορτζονικίτζε πρέπει να επιβληθεί μια παραδειγματική τιμωρία». Και συνέχισε: Η υπαιτιότητα αυτής της πραγματικά μεγαλορώσικης εθνικιστι­ κής εκστρατείας πρέπει, φυσικά, να αποδοθεί στον Στάλιν και τον Τζερτζίνσκι [τον επικεφαλής της Τσεκά] Η υποστήριξη που έδινε το κόμμα στους αντιμπεριαλιστικούς αγώνες θα γινόταν εντελώς υποκριτική, αν πρώτα δεν καταπολεμούταν μέχρι θανάτου ο μεγαλορώσικος σοβινισμός: Εμείς οι ίδιοι... γλιστράμε... σε ιμπεριαλιστικές συμπεριφορές απέναντι σε καταπιεσμένες εθνότητες και μ’ αυτόν τον τρόπο υπονομεύουμε την ειλικρίνεια των αρχών μας, την υπεράσπιση που προσφέρουμε από θέση αρχής στον αγώνα ενάντια στον ιμπεριαλισμό!41 Το γεωργιανό ζήτημα απασχολούσε περισσότερο απ’ όλα τον Λένιν κατά τη διάρκεια των τελευταίων εβδομάδων της πολιτικής του δρα­ στηριότητας. Η Φοτίεβα, η γραμματέας του, σημείωσε στο “Ημερολό­ γιο" για τις 14 Δεκέμβρη: «Μ ε κάλεσε ξανά. Δυσκολία στην ομιλία, κα­ ταφανώς κουρασμένος. Μίλησε ξανά για τα τρία σημεία των οδηγιών του. Λεπτομερώς για το ζήτημα που τον αναστατώνει περισσότερο απ’ όλα, το γεωργιανό. Μου ζήτησε να επισπεύσω».42 Στις 5 Μάρτη ο Λέ­ νιν υπαγόρευσε το εξής μήνυμα που έπρεπε να μεταδοθεί τηλεφωνικά στον Τρότσκι: Ακρως απόρρητο Αγαπητέ σύντροφε Τρότσκι. Είναι θερμή μου παράκληση να αναλάβετε την υπεράσπιση της γεωργιανής υπόθεσης στην κε­ ντρική επιτροπή. Την υπόθεση επί του παρόντος την “κατευθύ­ νουν” ο Στάλιν κι ο Ντζερτζίνσκι και δε μπορώ να βασιστώ στην αντικειμενικότητά τους. Κάθε άλλο. Θα ένιωθα ανακούφιση αν αναλαμβάνατε την υπεράσπισή της. Αν για οποιοδήποτε λόγο σκοπεύετε να αρνηθείτε, επιστρέψτε μου τον φάκελο. Θα το εκλάβω ως άρνηση να αναλάβετε την υπόθεση. -333-

Τόνι Κλιφ Με τους θερμότερους συντροφικούς χαιρετισμούς, Λένιν41* Μαζί με την επιστολή ο Λένιν έστειλε στον Τρότσκι και το υπό­ μνημά του για το εθνικό ζήτημα. Ο Λένιν ανησυχούσε ότι ο Τρότσκι δεν θα επεδείκνυε την απαιτούμενη αποφασιστικότητα. Όπως έγραφε ο Τρότσκι αργότερα, το 1927: Όταν η Φοτίεβα... μου έφερε τη λεγάμενη “περί του εθνικού” επι­ στολή του Λένιν, πρότεινα ότι, μιας κι ο Κάμενεψ έφευγε την ίδια μέρα για το συνέδριο του κόμματος στη Γεωργία, θα ήτανε σκό­ πιμο να διαβάσει την επιστολή, ώστε να λάβει τα κατάλληλα μέ­ τρα. Η Φοτίεβα απάντησε: “Δεν ξέρω. Ο Βλαντιμίρ Ίλιτς δε μου είπε να μεταφέρω το περιεχόμενο της επιστολής στο σύντροφο Κάμενεψ, αλλά μπορώ να τον ρωτήσω” Λίγα λεπτά αργότερα επέστρεψε με το εξής μήνυμα: “Αποκλείεται. Ο Βλαντιμίρ Ίλιτς λέει ότι ο Κάμενεψ θα δείξει την επιστολή στον Στάλιν και αυτός θα κάνει ένα σαθρό συμβιβασμό για να μας παραπλανήσει"44 Στις 6 Μάρτη ο Λένιν έστειλε ένα σύντομο αλλά πολύ σημαντικό μή­ νυμα στους ηγέτες της γεωργιανής αντιπολίτευσης: Προς Π. Γ. Μντιβάνι, Π. I. Μαχαράτζε και άλλους

Άκρως Απόρρητο Αντίγραφα στους συντρόφους Τρότσκι και Κάμενεψ Αγαπητοί σύντροφοι Παρακολουθώ ολόψυχα την υπόθεσή σας. Είμαι εξοργισμένος με τη χοντροκοπιά του Ορτζονικίτζε και τη σύμπραξη του Στά­ λιν και του Τζερτζίνσκι. Ετοιμάζω για σας σημειώσεις και μια ομι­ λία. Με εκτίμηση, Λένιν15 Ήταν το τελευταίο κείμενο που υπαγόρευσε ο Λένιν. Στις 7 Μάρτη χτυπήθηκε από το τρίτο εγκεφαλικό και στις 10 Μάρτη είχε χάσει την ικανότητα να μιλάει. Η πολιτική ζωή του είχε τελειώσει. Αυτό το εγκε­ φαλικό έσωσε τον Στάλιν και τον Ορτζονικίτζε. Η τελευταία φράση της επιστολής ήταν τόσο θερμή, ώστε ο Στάλιν όταν αναγκάστηκε να τη διαβάσει στην κεντρική επιτροπή τον Ιούλη του 1926 - όταν πια η θέση του ήταν ακλόνητη - την άλλαξε σε «με κομμουνιστικούς χαιρετισμούς».

-334-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης

Ράμπκριν Ενόσω ασχολιόταν με το γεωργιανό ζήτημα, ο Λένιν άρχισε να διαπιστώνει ότι επρόκειτο μόνο για ένα σύμπτωμα μιας γενικότερης ασθένειας - της κυριαρχίας της γραφειοκρατίας. Αν η υπόθεση της Γεωργίας τον έφερε σε σύγκρουση με τον Στά­ λιν, η θέση του για την Εργατο-Αγροτική Επιθεώρηση (Ράμπκριν) βά­ θυνε περισσότερο τη ρήξη. Ο Στάλιν ήταν επικεφαλής της Ράμπκριν από το 1922 μέχρι την άνοιξη του 1922, όταν έγινε γενικός γραμματέ­ ας του κόμματος. Όμως, για μεγάλο χρονικό διάστημα μετά, συνέχισε να ασκεί μεγάλη επιρροή. Οι αρμοδιότητες της Επιθεώρησης ήταν ευρείες: είχε το δικαίωμα να επιθεωρεί τη λειτουργία των Επιτροπάτων και των δημοσίων υπαλλήλων, να επιβλέπει την αποτελεσματικότητα και το ηθικό όλου του διοικητικού μηχανισμού. Ο Λένιν αντιλαμβανόταν τη Ράμπκριν ως ένα υπέρ-Επιτροπάτο, το οποίο θα καταπολεμούσε τη γραφειοκρατία και θα διασφάλιζε το δημοκρατικό έλεγχο. Λειτουργούσε με ομάδες εργατών και αγροτών, που είχαν την εξουσιοδότηση να μπαίνουν απροειδοποίητα σε οποιαδήποτε κυβερνητική υπηρεσία. Δυστυχώς αυτοί οι εργάτες, δουλεύο­ ντας αποκομμένοι μέσα στα γραφεία τους, έγιναν κι αυτοί γραφειο­ κράτες. Όπως έχει γράψει ο Ντόιτσερ: «Ο Στάλιν μετέτρεψε τη Ράμπκριν σε ιδιωτική του αστυνομία μέσα στην κυβέρνηση».46 Ως επικε­ φαλής της Ράμπκριν, ο Στάλιν έφτασε να ελέγχει όλον τον κυβερνητι­ κό μηχανισμό, τη λειτουργία και τη στελέχωσή του, σε βαθμό πολύ με­ γαλύτερο από οποιονδήποτε άλλον Επίτροπο. Ο Τρότσκι ήδη από το 1920 είχε κατακρίνει την αναποτελεσματι­ κότητα της Ράμπκριν. Ο Λένιν δε συμφώνησε και συνέχιζε να στηρίζει τη Ράμπκριν μέχρι και τις 5 Μάη 1922.47 Ωστόσο, η σύγκρουση με τον Στάλιν για το γεωργιανό ζήτημα άνοιξε τα μάτια του Λένιν. Στο τελευ­ ταίο δημοσιευμένο άρθρο του με τίτλο “Κάλλιο λιγότερα αλλά καλύ­ τερα” κήρυξε τον πόλεμο στη Ράμπκριν: Ας ομολογήσουμε ειλικρινή ότι σήμερα το Λαϊκό Επιτροπάτο -335-

Τόνι Κλιφ Εργατο-Αγροτικής Επιθεώρησης δεν χαίρει ούτε του ελάχιστου κύρους. Όλοι γνωρίζουν ότι δεν υπάρχει άλλη υπηρεσία χειρότε­ ρα οργανωμένη από την Εργατο-Αγροτική μας Επιθεώρηση και με τις παρούσες συνθήκες τίποτα δε μπορούμε να περιμένουμε από αυτό το Λαϊκό Επιτροπάτο.4* Μιας κι η ασθένεια δεν επέτρεπε στον Λένιν να αναλάβει προσωπικά τον αγώνα για μεταρρύθμιση, στράφηκε για βοήθεια στον Τρότσκι. Ο Τρότσκι θυμάται την τελευταία συζήτηση που είχε με τον Λένιν, λίγο πριν το τρίτο εγκεφαλικό του επεισόδιο: Ο Λένιν με κάλεσε στο δωμάτιό του στο Κρεμλίνο και μίλησε για την απειλητική ανάπτυξη της γραφειοκρατίας στο σοβιετικό μη­ χανισμό και την ανάγκη να βρεθεί ένας τρόπος για να αντιμετω­ πιστεί το πρόβλημα. Πρότεινε τη συγκρότηση μιας ειδικής επι­ τροπής της κεντρικής επιτροπής με αυτό το σκοπό και μου ζήτη­ σε να συμμετέχω στις εργασίες της. Του απάντησα: “Βλαντιμίρ Ίλιτς, είμαι πεπεισμένος ότι σήμερα στον αγώνα ενάντια στη γρα­ φειοκρατία του σοβιετικού μηχανισμού δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι, τόσο στο κέντρο όσο και στην περιφέρεια, γίνεται μια ιδιαίτε­ ρη επιλογή κρατικών λειτουργών και ειδικών, κομματικών και μη κομματικών, από συγκεκριμένα κομματικά στελέχη και ομάδες στις επαρχίες, στις περιφέρειες, στους πυρήνες, στο κέντρο, δηλα­ δή στην κεντρική επιτροπή. Όταν επιτίθεσαι στον κρατικό λει­ τουργό, πέφτεις πάνω στο κομματικό στέλεχος. Ο ειδικός είναι μέλος της ακολουθίας του. Δε μπορώ να αναλάβω αυτό το έργο με τις παρούσες συνθήκες1! Ο Βλαντιμίρ Ιλιτς έμεινε για μια στιγ­ μή σκεφτικός και μετά είπε - κατά λέξη: “Δηλαδή, εγώ προτείνω έναν αγώνα ενάντια στη σοβιετική γραφειοκρατία κι εσείς προτεί­ νετε να συμπεριλάβουμε στους στόχους αυτής της πάλης και τη γραφειοκρατία του οργανωτικού γραφείου του κόμματος;" Χαμογέλασα με το αναπάντεχο αυτής της ερώτησης, γιατί αυτή η ιδέα δεν είχε σχηματιστεί με τόση σαφήνεια ούτε στη δική μου σκέψη. Απάντησα: “Υποθέτω πως ναι" Τότε ο Βλαντιμίρ Ίλιτς είπε: “Πολύ καλά, λοιπόν, προτείνω μια συμμαχία” Του απάντησα: "Είναι ευχαρίστηση να κάνεις συμμαχία με έναν καλό άνθρωπο"" -336-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης Ο Λένιν, στα πρόθυρα του θανάτου, έκανε αγωνιώδεις προσπάθειες να σώσει την επανάσταση και στην προσπάθειά του αυτή αναζήτησε τη συμμαχία του Τρότσκι. Για άλλη μια φορά, όπως το 1917 και κατά τη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου, ανάμεσά τους διαμορφώθηκε μια στενή συμμαχία. Ο ι κριτικές του Λένιν για τη Ράμπκριν δε συνάντησαν την ομόφω­ νη αποδοχή της κομματικής ηγεσίας. Ο Τρότσκι γράφει: Πώς αντέδρασε το πολιτικό γραφείο στο σχέδιο του Λένιν για την αναδιοργάνωση της Ράμπκριν; Ο σύντροφος Μπουχάριν δί­ στασε να τυπώσει το άρθρο του Λένιν [“Κάλλιο λιγότερα αλλά καλύτερα"], ενώ ο Λένιν επέμενε για την άμεση δημοσίευσή του. Η Ν. Κ. Κρούπσκαγια μου τηλεφώνησε και μου ζήτησε να κάνω ό,τι περνάει από το χέρι μου για να δημοσιευτεί το άρθρο όσον το δυνατό συντομότερα. Στο πολιτικό γραφείο, που συνεδρίασε αμέσως μετά τη σχετική απαίτησή μου, όλα τα παρόντα μέλη του - οι σύντροφοι Στάλιν, Μολότοφ, Κουιμπίσεφ, Ρίκοφ, Καλίνιν, Μπουχάριν - όχι μόνο ήταν αντίθετοι στο σχέδιο του συ­ ντρόφου Λένιν, αλλά και επέμεναν να μη δημοσιευτεί το άρθρο. Ιδιαίτερα κατηγορηματικοί και σκληροί στην αντίθεσή τους ήταν τα μέλη της γραμματείας. Δεδομένης της επίμονης απαίτησης του συντρόφου Λένιν να δει το άρθρο του τυπωμένο, ο σύντρο­ φος Κουιμπίσεφ, που αργότερα ανέλαβε τη Ράμπκριν, πρότεινε, κατά τη διάρκεια της συγκεκριμένης συνεδρίασης, να τυπωθεί ένα και μοναδικό φύλλο της Πράβδα με το άρθρο, ώστε να το δει ο Λένιν και να ησυχάσει, ενώ στην πραγματικότητα το κόμμα δε θα μάθαινε για το άρθρο... Ο μόνος που με υποστήριξε στο συ­ γκεκριμένο ζήτημα ήταν ο σύντροφος Κάμενεφ, ο οποίος ήρθε στη συνεδρίαση του πολιτικού γραφείου με καθυστέρηση περί­ που μιας ώρας... Το επιχείρημα που τελικά τους έπεισε να δημοσιεύσουν το άρ­ θρο ήταν ότι σε καμιά περίπτωση ένα άρθρο του Λένιν δε μπορεί να κρατηθεί κρυφό από το κόμμα.” Η Πράβδα δημοσίευσε το άρθρο του Λένιν στις 4 Μάρτη 1923. Δυστυ­ χώς, ο αντίκτυπος του στο κόμμα ήταν περιορισμένος.

-337-

Τόνι Κλιψ

Η Διαθήκη του Λένιν Στις τελευταίες μέρες της πολιτικής του ζωής ο Λένιν κατατρυχόταν από το ερώτημα της διαδοχής του. Ποιος θα έπαιρνε τη θέση του ως επικεφαλής του κόμματος και του κράτους; Έγραψε ένα κείμενο γι’ αυτό το ζήτημα. Έκανε μια ανάλυση των προσώπων που απάρτιζαν την ανώτερη κομματική ηγεσία, στην οποία απέδιδε ιδιαίτερη σημα­ σία, δεδομένης της άσχημης θέσης που βρισκόταν το σοβιετικό καθε­ στώς. Αυτό το ζήτημα αποτέλεσε ένα κρίσιμο στοιχείο στη “Διαθήκη” του Λένιν. Πρόκειται για σημειώσεις που υπαγόρευσε ανάμεσα στις 24 και 31 Δεκέμβρη 1922 και ένα συμπλήρωμα το οποίο υπαγόρευσε στις 4 Γενάρη 1923. Τριάντα χρόνια αργότερα, στην έκδοση των “Απά­ ντων” του Λένιν που έγινε μετά τις αποκαλύψεις του Χρουτσόφ για τον Στάλιν, αυτές οι σημειώσεις έχουν το γενικό τίτλο “Επιστολή προς το Συνέδριο" Στις σημειώσεις αυτές ο Λένιν προτείνει αλλαγές στη σύνθεση της κεντρικής επιτροπής, της κομματικής επιτροπής ελέγχου και της Ράμπκριν και κατόπιν προχωράει στην ανάλυση της ανώτερης κομματι­ κής ηγεσίας. Για τον Λένιν, ο κίνδυνος της αστάθειας του σοβιετικού καθεστώτος μπορούσε να προέλθει καταρχήν από τη βάση του, από τον κίνδυνο να επέλθει μια ρήξη ανάμεσα στο προλεταριάτο και την αγροτιά: Το κόμμα μας στηρίζεται σε δυο τάξεις και συνεπώς αν ανάμεσα σ' αυτές τις δυο τάξεις δεν υπάρχει συμφωνία, τότε θα γίνει δυνατή η αστάθειά του κι η πτώση του αναπόφευκτη... Σ ’ αυτήν την περί­ πτωση κανένα μέτρο δεν πρόκειται να αποτρέψει τη διάσπαση. Αυτός ήταν ο κίνδυνος σε βάθος χρόνου. Βραχυπρόθεσμα, ο Λένιν προείδε το μεγαλύτερο κίνδυνο για μια διάσπαση να προέρχεται από τις προσωπικές σχέσεις στο εσωτερικό της κομματικής ηγεσίας: Νομίζω ότι από αυτήν την άποψη οι βασικοί παράγοντες στο ζή­ τημα της σταθερότητας είναι τέτοια μέλη της κεντρικής επιτρο­ -338-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης πή, όπως ο Στάλιν και ο Τρότσκι. Πιστεύω ότι οι σχέσεις ανάμε­ σα στους δυο τους συνιστούν το πιο σημαντικό στοιχείο του κιν­ δύνου μιας διάσπασης. Μετά από αυτή την προφητική κρίση, ο Λένιν συνεχίζει σκιαγραφώ­ ντας τα “πορτρέτα” έξι ηγετών του κόμματος: του Στάλιν και του Τρότσκι, του Ζινόβιεφ και του Κάμενεφ, του Μπουχάριν και του Πιατάκοφ: Ο σύντροφος Στάλιν, από τη στιγμή που έγινε γενικός γραμμα­ τέας, έχει συγκεντρώσει στα χέρια του απεριόριστη εξουσία και δεν είμαι βέβαιος ότι πάντοτε θα την ασκεί με την απαιτούμενη προσοχή. Από την άλλη πλευρά, ο σύντροφος Τρότσκι, όπως έδειξε κι η πάλη του ενάντια στην κεντρική επιτροπή για το ζή­ τημα του Λαϊκού Επιτροπάτου των Επικοινωνιών, διακρίνεται όχι μόνο για εξαιρετική αξιοσύνη. Προσωπικά, είναι ίσως ο πιο ικανός άνθρωπος στην παρούσα κεντρική επιτροπή, όμως έχει επιδείξει μια υπερβολική αυτοπεποίθηση και μια υπερβολική ενασχόληση με την καθαρά διοικητική πλευρά της δουλειάς. Τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα αυτών των δύο πιο εξεχόντων ηγετών της παρούσας κεντρικής επιτροπής μπορούν να οδηγή­ σουν αθέλητα σε μια διάσπαση κι αν το κόμμα μας δε λάβει μέ­ τρα για να την αποτρέψει, τότε η διάσπαση μπορεί να επέλθει αναπάντεχα. Για τον Ζινόβιεφ και τον Κάμενεφ, ο Λένιν κάνει μόνο ένα σύντομο σχόλιο: «Θέλω απλά να υπενθυμίσω ότι το Οκτωβριανό επεισόδιο με τον Ζινόβιεφ και τον Κάμενεφ δεν ήταν, φυσικά, τυχαίο». Για τους δυο νεότερους, τον Μπουχάριν και τον Πιατάκοφ, ο Λένιν γράφει τα εξής: Είναι, κατά τη γνώμη μου, οι πιο εξέχουσες φυσιογνωμίες (ανά­ μεσα στους νεότερους) και τα ακόλουθα πρέπει να ληφθούν υπόψη, όσο τους αφορά: ο Μπουχάριν δεν είναι μονάχα ένας ιδι­ αίτερα πολύτιμος και σημαντικός θεωρητικός του κόμματος- θε­ ωρείται επίσης, και δίκαια, το αγαπημένο παιδί του κόμματος, όμως, οι θεωρητικές του απόψεις μόνο με μεγάλες επιφυλάξεις μπορούν να θεωρηθούν ως πλήρως μαρξιστικές, γιατί έχει κάτι το σχολαστικό (δεν έχει ποτέ μελετήσει σε βάθος τη διαλεκτική και, όπως πιστεύω, ποτέ δεν την κατανόησε πλήρως). -339-

Τόνι Κλιφ Όσον αφορά τον Πιατάκοψ, πρόκειται αναμφισβήτητα για έναν άνθρωπο εξαιρετικής θέλησης και ικανότητας, όμως δείχνει τόσο υπερβολικό ζήλο για τη διοίκηση και τη διοικητική πλευρά της δουλειάς, ώστε δε μπορεί να είναι αξιόπιστος σε ένα σοβαρό πο­ λιτικό ζήτημα.51 Σε αυτή τη φάση - 23 με 25 Δεκέμβρη - ο Λένιν πρότεινε, ανάμεσα σε άλλα μέτρα, τη διατήρηση μιας συλλογικής ηγεσίας, η οποία θα βασι­ ζόταν κυρίως στη διαπρεπή θέση του Στάλιν και του Τρότσκι, με την εγγύηση της επίβλεψης από μια διευρυμένη κεντρική επιτροπή. Ωστό­ σο, δέκα μέρες μετά, ο Λένιν υπαγόρευσε ένα συμπλήρωμα, με το οποίο άλλαζε εντελώς την ισορροπία δυνάμεων: σε αυτό το σημείωμα έκανε μια έντονη, σκληρή επίθεση στον Στάλιν. Ο Λένιν άλλαξε τη στάση του ως αποτέλεσμα δύο γεγονότων: της γεωργιανής υπόθεσης, μιας και τώρα πια κατηγορούσε τον Στάλιν και τον Ορτζονικίτζε ότι συμπεριφέρονταν σαν Μεγαλορώσοι τραμπούκοι και εξαιτίας ενός επεισοδίου στις 22 Δ εκ έμβρ η, όταν ο Σ τά λιν μίλησε χυδαία στην Κρούπσκαγια. Στις 4 Γενάρη 1923 ο Λένιν πρόσθεσε το εξής συμπλή­ ρωμα στη Διαθήκη του: Ο Στάλιν είναι πολύ αγροίκος και αυτό το μειονέκτημα, παρόλο που ανάμεσά μας και στις συνδιαλλαγές μας ως κομμουνιστές εί­ ναι κάτι το ανεκτό, γίνεται ανυπόφορο για ένα γενικό γραμμα­ τέα. ΓΓ αυτό το λόγο προτείνω στους συντρόφους να σκεφτούν έναν τρόπο για να απομακρύνουν τον Στάλιν από αυτό το πό­ στο και να βάλουν στη θέση του ένα σύντροφο που να διαφέρει από τον σύντροφο Στάλιν στο ότι θα έχει μόνο τούτο το πλεονέ­ κτημα, δηλαδή, θα είναι πιο ανεκτικός, πιο πιστός, πιο ευγενικός και πιο διακριτικός απέναντι στους συντρόφους, λιγότερο ιδιό­ τροπος κλπ." Επιφανειακά, η Διαθήκη του Λένιν δε θυμίζει καθόλου μαρξιστικό κεί­ μενο: είναι περισσότερο μια προσωπική επίθεση στον Στάλιν, παρά μια δήλωση με πολιτικό, κοινωνικό περιεχόμενο. Ωστόσο, ο Λένιν γνώριζε πολύ καλά ότι την πολιτική την κάνουν άνθρωποι. Προσωπι­ κά χαρακτηριστικά της κομματικής και κρατικής ηγεσίας μπορούν να - 340 -

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης γίνουν η έκφραση αλλότριων κοινωνικών δυνάμεων. Το σύνολο της Διαθήκης το διαπερνά η τραγική θέση του Λένιν: τώρα, το μόνο πολιτικό όπλο που μπορούσε να βρει ήταν οι αλλαγές σε προσωπικό επίπεδο, ενώ σε όλη τη διάρκεια της επαναστατικής του δράσης βασιζόταν στη βάση του κόμματος για να πιέσει το συντηρητι­ κό κομματικό μηχανισμό. Ο Λένιν και ο Τρότσκι δε μπορούσαν να στραφούν στα προλετα­ ριακά στοιχεία του κόμματος, γιατί τώρα πια αυτά τα στοιχεία αποτελούσαν τη μειοψηφία. Δεν μπορούσαν να στηριχτούν στην εσωκομμα­ τική δημοκρατία - ακόμα κι αν την επανέφερε ένα θαύμα - γιατί πλέ­ ον το κόμμα το αποτελούσαν κατά κύριο λόγο διευθυντές εργοστα­ σίων, κυβερνητικοί αξιωματούχοι, αξιωματικοί του στρατού, στελέχη του κομματικού μηχανισμού- μια τέτοια δημοκρατία θα αντανακλούσε απλά τις φιλοδοξίες της γραφειοκρατίας. Ούτε μπορούσαν να κάνουν έκκληση στην “παλιά φρουρά” [των μπολσεβίκων] γιατί, πρώτον, ήταν μια απειροελάχιστη μειοψηφία στο κόμμα - μόλις το 2% των μελών και, δεύτερον, πολλοί απ’ αυτούς κατείχαν πλέον εξέχουσα θέση στη γραφειοκρατική κάστα. Ο Λένιν γνώριζε ότι η γραφειοκρατία είχε αναπτυχθεί στο σοβιετι­ κό κράτος για να καλύψει το πολιτικό και διοικητικό κενό, που δημι­ ούργησε η εξάντληση και η διασπορά του επαναστατικού προλεταριά­ του. Αυτό ήταν το σωρευτικό αποτέλεσμα των βασάνων και των θυ­ σιών του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, της επανάστασης, του εμφυ­ λίου πολέμου με τις καταστροφές του - τις επιδημίες, το λιμό και τη φυσική εξόντωση. Όλα τα μέτρα που πρότεινε ο Λένιν για την κατα­ πολέμηση της γραφειοκρατίας ήταν υποκατάστατα στη θέση ενός ενεργού προλεταριάτου, το οποίο πια δεν υπήρχε. Σ ε πολύ διαφορετικές συνθήκες, ο Λένιν είχε γράψει κάποτε ότι «είναι αδύνατο να κάνει κάποιος τις σωστές προβλέψεις, όταν βαδίζει προς την καταστροφή». Δυστυχώς, αυτή η διαπίστωση τώρα αφορού­ σε τον ίδιο τον Λένιν. -341 -

Τόνι Κλιφ

Κεφάλαιο Δέκατο Έκτο

0 Τρότσκι και η Τρόικα Το Δεκέμβρη του 1922 ή το Γενάρη του 1923, όταν ο Λένιν τελικά έπαψε να παίρνει μέρος στις συνεδριάσεις του πολιτικού γραφείου, ο Στάλιν, μαζί με τον Ζινόβιεφ και τον Κάμενεφ δημιούργησαν μια μυ­ στική φράξια μέσα στο πολιτικό γραφείο. Συμφώνησαν μεταξύ τους να συντονίσουν τις κινήσεις τους και να δράσουν ενιαία. (Ο Στάλιν παρα­ δέχθηκε δημόσια την ύπαρξη αυτής της τρόικας [της τριανδρίας, τρόι­ κα στα ρώσικα είναι μια άμαξα ή ένα έλκυθρο με τρία άλογα, στμ] για πρώτη φορά στο 12ο Συνέδριο του Κόμματος.1 Γιατί ένωσαν τις δυνάμεις τους αυτοί οι τρεις; Ήθελαν να ανατα­ χθούν σε κάθε κίνηση που θα έδινε στον Τρότσκι την ηγεσία του κόμ­ ματος, αν πέθαινε ο Λένιν. Ο Στάλιν μισούσε τον Τρότσκι, όπως είδαμε, σε όλη τη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου. Πάντα ήταν γεμάτος φθόνο γΓ αυτόν. Ο Τρότσκι ήταν ένας διανοητικός γίγαντας, λαμπρός συγγραφέας, ρήτορας, οργανωτής της Οκτωβριανής εξέγερσης και υπέρτατος ηγέτης στον πόλεμο. Ο Στάλιν ήταν ανίκανος να εκφραστεί, τα γραπτά του ήταν άτονα και σε αποκοίμιζαν, ήταν σχεδόν άγνωστος έξω από τους κομ­ ματικούς κύκλους και δεν είχε παίξει κάποιο ουσιαστικό ρόλο στις επαναστάσεις του 1905 και του 1917. Δεν είναι τυχαίο πως τ’ όνομά του μόλις και μετά βίας εμφανίζεται στο βιβλίο του Τζον Ριντ Δέκα Μέρες που Συγκλόνισαν τον Κόσμο και ο Λουνατσάρσκι στο βιβλίο του - 342-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης

Επαναστατικές Φυσιογνωμίες, που δημοσιεύτηκε το 1923, δε θεώρησε απαραίτητο να συμπεριλάβει το πρόσωπο του Στάλιν. Ο Χρουτσόφ, στη μυστική ομιλία του στο 20ο Συνέδριο του 1956, είχε πει: «Μάλλον δεν απέχω πολύ από την αλήθεια, όταν λέω πως το 99% των ατόμων που είναι εδώ παρόντες έχουν ακούσει και γνωρίζουν ελάχιστα πράγ­ ματα γύρω από τον Στάλιν πριν το έτος 1924».2 Ο Ζινόβιεφ δε μπορούσε να συγχωρήσει τον Τρότσκι για την έν­ δοξη επιτυχία του τον Οκτώβρη του 1917, όταν ο ίδιος ο Ζινόβιεφ ξε­ διάντροπα είχε αντιταχθεί στην εξέγερση και ο Λένιν τον είχε αποκαλέσει «απεργοσπάστη». Ο Ζινόβιεφ ήταν αντίθετος με τη στρατιωτική πολιτική του Τρότσκι σε όλη τη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου. Επί­ σης, ήταν ένας από τους πιο φωνακλάδες αντίπαλους του Τρότσκι στο ζήτημα της στρατιωτικοποίησης της εργασίας και των συνδικάτων. Ο Κάμενεφ ήταν το alter ego του Ζινόβιεφ. Είχε ταχθεί στο πλευρό του σε όλα τα ζητήματα. Η διοικητική ισχύς των μελών της τρόικας ήταν εντυπωσιακή. Ο Στάλιν ήταν το μόνο άτομο που συμμετείχε και στα τέσσερα καθοδηγητικά όργανα του κόμματος - στην κεντρική επιτροπή, στο πολιτικό γραφείο, στο οργανωτικό γραφείο και στη γραμματεία. Ο Ζινόβιεφ και ο Κάμενεφ έλεγχαν κυριολεκτικά τις κομματικές οργανώσεις της Πε­ τρούπολης και της Μόσχας αντίστοιχα και είχαν μεγάλο μερίδιο στην τοπική εξουσία. Απέναντι σε αυτούς ο Τρότσκι δεν είχε κανέναν κομ­ ματικό μηχανισμό κάτω από τον έλεγχό του. Στη διάρκεια της απουσίας του Λένιν το πολιτικό γραφείο αποτελείτο από έξι μέλη: την τρόικα, τον Τρότσκι, τον Τόμσκι και τον Μπουχάριν. Ο Τόμσκι, που ανήκε στην δεξιά πτέρυγα των μπολσεβί­ κων και ήταν ηγέτης των συνδικάτων, είχε έλθει σε έντονη αντίθεση με την πολιτική του Τρότσκι για τη στρατιωτικοποίηση της εργασίας και την κρατικοποίηση των συνδικάτων. Αυτό που τους ένωνε όλους, με εξαίρεση τον Τρότσκι, ήταν η στρατιωτική νοοτροπία της "παλιοσειράς” των παλιών μπολσεβίκων. Αμφότεροι οι Στάλιν και Ζινόβιεφ είχαν γράφει έντονα επιθετικά άρ­ - 343-

Τόνι Κλιφ θρα ενάντια στον Τρότσκι, όταν αυτός βρισκόταν έξω από το κόμμα των μπολσεβίκων

Ο Τρότσκι χρονοτριβεί Ο Λένιν κι ο Τρότσκι είχαν συμφωνήσει να ενώσουν τις δυνάμεις τους ενάντια στον Στάλιν και ενάντια στη γραφειοκρατία, εστιάζοντας σε δύο ζητήματα: στη Γεωργία και στη Ράμπκρν. Ο Τρότσκι αναφέρει μια παρατήρηση της Φοτίεβα: «Ο Βλαντιμίρ Ίλιτς ετοιμάζει μια βόμβα για τον Στάλιν στο συνέδριο». Η λέξη “βόμβα” ήταν του Λένιν, όχι δι­ κή της. «Ο Βλαντιμίρ Ίλιτς σας ζητά να πάρετε την υπόθεση της Γεωρ­ γίας στα χέρια σας. Τότε θα νιώσει σίγουρος».3 Τ ι θα έκανε ο Τρότσκι; Στις 6 Μαρτίου 1923 ήλθε να τον δει ο Κά­ μενεφ. Είχε πεσμένα τα φτερά του και έκανε τα πάντα για να τον κα­ θησυχάσει. Ο Τρότσκι έδειξε μεγαλοψυχία και διάθεση συγχώρησης. Είπε στον Κάμενεφ πως δε σκόπευε να προχωρήσει σε οποιαδήποτε δράση ενάντια στον Στάλιν, παρά την καθαρή θέση του Λένιν. Στην αυτοβιογραφία του περιγράφει τη συνάντησή του με τον Κάμενεφ: Είμαι ενάντια στη μετακίνηση του Στάλιν από τη θέση του και ενάντια στη διαγραφή του Ορντζονικίτζε... Αλλά συμφωνώ από­ λυτα με τον Λένιν επί της ουσίας. Θέλω μια ριζική αλλαγή της πολιτικής στο εθνικό ζήτημα, το σταμάτημα των διώξεων ενά­ ντια στους Γεωργιανούς αντίπαλους του Στάλιν, το σταμάτημα της διοικητικής καταστολής στο κόμμα, μια αποφασιστική πολι­ τική στα ζητήματα της εκβιομηχάνισης και μια τίμια συνεργασία στα ανώτερα κλιμάκια του κόμματος... Είναι ανάγκη ο Στάλιν να γράψει ένα γράμμα στην Κρούπσκαγια, με το οποίο να της ζητά συγνώμη για την αγένειά του και θα υπόσχεται ν' αλλάξει τη συ­ μπεριφορά του απέναντι της. Να μη δείχνει τόσο υπερβάλλοντα ζήλο. Να σταματήσουν οι μηχανορραφίες και να υπάρξει τίμια συνεργασία...” Ο Κάμενεφ έβγαλε έναν αναστεναγμό ανακούφι­ σης. Αποδέχθηκε τις προτάσεις μου. Ο μόνος φόβος του ήταν πως ο Στάλιν θα συνέχιζε την αδιαλλαξία του. “Είναι αγροίκος και ιδιότροπος” “Δεν νομίζω” απάντησα, “πως ο Στάλιν έχει πια καμιά εναλλακτι­ - 344 -

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης κή λύση” Αργά τη νύχτα ο Κάμενεφ με πληροφόρησε πως είχε δει τον Στάλιν στην εξοχή και ότι ο Στάλιν είχε αποδεχθεί όλους τους όρους.4 Έτσι, ο Τρότσκι έκανε έναν “σαθρό συμβιβασμό” έκανε δηλαδή ακρι­ βώς αυτό ενάντια στο οποίο τον είχε προειδοποιήσει ο Λένιν. Ενώ ο Κάμενεφ έκανε το μεσολαβητή, ο Λένιν χτυπήθηκε από ακόμα ένα εγκεφαλικό. Θα επιβίωνε ακόμα για δέκα μήνες, αλλά πα­ ράλυτος, χωρίς να μπορεί να μιλήσει τον περισσότερο καιρό και υποφέροντας από συχνό χάσιμο των αισθήσεων του. Όταν φάνηκε καθα­ ρά πως ο Λένιν είχε τελειωτικά αφήσει την πολιτική σκηνή, ο Στάλιν χάραξε το δικό του δρόμο με εκδικητική μανία. Η πρώτη και σημαντικότερη ευκαιρία για τον Τρότσκι να κάνει χρήση της “βόμβας” ενάντια στον Στάλιν ήταν το 12ο Συνέδριο του Κόμματος (17-25 Απρίλη 1923) - αλλά δεν προσπάθησε καθόλου να το κάνει. Ο ίδιος ο Σ τάλιν έκανε την εισήγηση για το εθνικό ζήτημα προς το συνέδριο, ενώ η επίθεση του Λένιν στον Στάλιν και τον Ορντζονικίτζε κρατήθηκε κρυφή από τους αντιπροσώπους. Ο Στάλιν επιτέθηκε βίαια στους Γεωργιανούς κομμουνιστές, κατηγορώντας τους για "Γεωργιανό σοβινισμό”: Βαδίζοντας σ' αυτό το επικίνδυνο μονοπάτι, οι Γεωργιανοί σύ­ ντροφοί μας που παρεκκλίνουν, μας πιέζουν, αντιτίθενται στο ζήτημα της ομοσπονδίας και παραβιάζουν όλο το καταστατικό του κόμματος, επιζητώντας την αποχώρησή τους από την ομο­ σπονδία, με σκοπό να διατηρήσουν μια πλεονεκτική θέση. Μας πιέζουν να τους παραχωρήσουμε διάφορα προνόμια σε βάρος των Δημοκρατιών της Αρμενίας και του Αζερμπαϊτζάν. Όμως, αυτός είναι ένας δρόμος που δε μπορούμε να πάρουμε γιατί οδη­ γεί στο βέβαιο θάνατο της συνολικής πολιτικής μας και της σο­ βιετικής εξουσίας στον Καύκασο. ...Κάτω από τις παρούσες συνθήκες είναι αδύνατον να διατηρη­ θεί η ειρήνη στον Καύκασο, αδύνατον να εγκαθιδρυθεί η ισότη­ τα, χωρίς την Υπερκαυκάσια Ομοσπονδία. Το ένα έθνος δε μπο-345-

Τόνι Κλιφ ρεί να έχει περισσότερα προνόμια από το άλλο. Αυτό το αισθά­ νονται οι σύντροφοί μας. Γ ϊ αυτό, μετά από δυο χρόνια διαφω­ νιών, η ομάδα Μντιβάνι παραμένει μια χούφτα άνθρωποι και έχει επανειλημμένως απομονωθεί από το ίδιο το κόμμα στην Γε­ ωργία. Προσθέτοντας τις ύβρεις στις προσβολές του, ο Στάλιν επικαλέστηκε τον Λένιν για να υποστηρίζει την πολιτική του: Επίσης, δεν είναι τυχαίο που ο σύντροφος Λένιν επέμενε και βια­ ζόταν τόσο πολύ να υπάρξει άμεση εγκαθίδρυση της ομοσπον­ δίας. Ούτε είναι τυχαίο πως η κεντρική μας επιτροπή σε τρεις πε­ ριπτώσεις επιβεβαίωσε την ανάγκη για μια ομοσπονδία στην Τπερκαυκασία.5 Μάταια οι Γεωργιανοί αντιπρόσωποι απαιτούσαν να διαβαστούν στο συνέδριο οι σημειώσεις του Λένιν για το συγκεκριμένο θέμα. Το μόνο μέλος της κεντρικής επιτροπής που υποστήριξε τη θέση τους ήταν ο Μπουχάριν. Αφού άσκησε κριτική στους Στάλιν και Ζινόβιεφ κατονομάζοντάς τους και άφησε υπαινιγμούς για το υποτιθέμενο περιεχόμενο των σημειώσεων του Λένιν, ξεσκέπασε σαν απάτη την εκστρατεία του Στάλιν ενάντια στις “τοπικές παρεκκλίσεις” Ρώτησε: γιατί ο Λένιν “σήμανε συναγερμό” μόνο ενάντια στο Μεγαλορώσικο σοβινισμό; Γιατί ο σύντροφος Λένιν άρχισε να σημαίνει συναγερμό με τόσο έντονο τρόπο πάνω στο γεωργιανό ζήτημα; Και γιατί ο σύντρο­ φος Λένιν δεν λέει ούτε μια κουβέντα στο γράμμα του για τα λά­ θη αυτών που παρεκκλίνουν, αλλά αντιθέτως στρέφει όλη τη δύ­ ναμη των λέξεών του για να καταγγείλει την πολιτική που ασκεί­ ται ενάντια σ’ αυτούς που παρεκκλίνουν; Αν ο σύντροφος Λένιν ήταν εδώ θα έδινε ένα μάθημα στους Ρώσους σοβινιστές με ένα τρόπο που θα τον θυμούνταν για δέκα χρόνια.6 Η επίθεση του Ρακόφσκι ενάντια στο μεγαλορώσικο σοβινισμό ήταν παρόμοια με του Μπουχάριν. Είπε: Το εθνικό ζήτημα είναι ένα από αυτά τα ζητήματα που εγκυμο­ νούν πολλές περιπλοκές για τη Σοβιετική Ρωσία και το κόμμα. -346-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης Είναι ένα από εκείνα τα ζητήματα - κι αυτό χρειάζεται να λεχθεί καθαρά και τίμια στο συνέδριο του κόμματος - που απειλεί με εμφύλιο πόλεμο, αν αποτύχουμε να δείξουμε την απαραίτητη ευ­ αισθησία, την απαραίτητη κατανόηση στην αντιμετώπισή του. Είναι το ζήτημα των δεσμών του επαναστατικού ρωσικού προλε­ ταριάτου με τα εξήντα εκατομμύρια μη-ρώσους αγρότες, οι οποίοι κάτω από το εθνικό τους λάβαρο διεκδικούν τα αιτήματα τους για ένα μερίδιο στην οικονομική και πολιτική ζωή της Σο­ βιετικής Ένωσης.7 Ο Ρακόφσκι αναφέρθηκε σε «ένα πλήθος συντρόφων που β λέ­ πουν το εθνικό ζήτημα με μειδιάματα και σαρκασμούς [και λένε] "μα δεν είμαστε μια χώρα που έχει προχωρήσει πέρα από το στάδιο των εθνοτήτων... και όπου η υλική και οικονομική κουλτούρα έρχεται σε αντίθεση με την εθνική κουλτούρα. Η εθνική κουλτούρα είναι για τις καθυστερημένες χώρες στην από κει πλευρά των οδοφραγμάτων, για τις καπιταλιστικές χώρες. Εμείς είμαστε μια κομμουνιστική χώρα”»." Ο Ρακόφσκι υποστήριξε πως η γραφειοκρατική νοοτροπία, ενά­ ντια στην εξάπλωση της οποίας καταφερόταν ο Λένιν, παρήγαγε μια Μεγαλορωσική νοοτροπία: Οι κεντρικές αρχές έχουν αρχίσει να αντιμετωπίζουν τη διοίκηση όλης της χώρας από την οπτική γωνία της άνεσης που προσφέ­ ρουν οι πολυθρόνες των γραφείων τους. Φυσικά, δεν είναι βολι­ κό να διοικείς δώδεκα Δημοκρατίες, αλλά αν υπήρχε μόνο μία, αν πιέζοντας ένα κουμπί κάποιος μπορούσε να διοικεί όλη τη χώρα, αυτό θα ήταν πολύ βολικό* Ο Ρακόφσκι μετέφερε την εικόνα ενός υψηλόβαθμου Ουκρανού αξιωματούχου ο οποίος καθώς αποχωρούσε από ένα συνέδριο, στο οποίο είχε ψηφίσει μια απόφαση που έδινε ίσα δικαιώματα στην ουκρανική γλώσσα, απάντησε κοφτά σε μια ερώτηση που του έγινε στα ουκρανι­ κά: «μιλήστε μου σε μια γλώσσα που να είναι κατανοητή».10 Ο Ρακόφσκι επίσης παρέθεσε έναν αριθμό περιστατικών σύμφωνα με τα οποία τα κεντρικά κρατικά όργανα της Ρωσικής Σ οβιετικής Ομόσπονδης Σοσιαλιστικής Δημοκρατίας είχαν δημοσιεύσει διατάγ­ - 347 -

Τόνι Κλιφ ματα και νόμους για άλλες Σοβιετικές Δημοκρατίες πριν ακόμα επικυ­ ρωθεί τυπικά και κατοχυρωθεί συνταγματικά η εξουσία της ομοσπον­ διακής κυβέρνησης. Κατήγγειλε πως από το Δεκέμβρη του 1922 τα Επιτροπάτα της Ένωσης κυβερνούσαν το σύνολο της χώρας, χωρίς να αφήνουν καθόλου χώρο αυτοδιοίκησης στις Δημοκρατίες. Κατέληξε λέγοντας πως, για να δοθεί η μάχη ενάντια στο διογκούμενο ρωσικό εθνικισμό, είναι απαραίτητο να αποστερηθεί η κυβέρνηση της ΕΣΣΔ από τα εννέα δέκατα των Επιτροπάτων της." Αλλά το αποτέλεσμα των ομιλιών του Μπουχάριν και του Ρακόψσκι ήταν ελάχιστο. Απαντώντας ο Στάλιν, τόλμησε να πει: Πολλοί ομιλητές αναφέρθηκαν σε σημειώσεις και άρθρα του Βλαντιμίρ Ίλιτς. Δε θέλω να χρησιμοποιήσω τα λόγια του δασκά­ λου μου, του συντρόφου Λένιν, επειδή δε βρίσκεται εδώ και φο­ βάμαι πως ίσως χρησιμοποιήσω τα λόγια του με λάθος και ακα­ τάλληλο τρόπο.11 Και ο Τρότσκι τι έκανε; Τήρησε μια στάση πλήρους αποχής από την αντιπαράθεση στο εθνικό ζήτημα, με την αιτιολογία πως ήταν απα­ σ χ ο λη μ έν ο ς με τις τ ρ ο π ο λ ο γ ίες σ την πρό τα σή του για τη ν βιομηχανία!11 Η πρόταση του Στάλιν για το ζήτημα των εθνοτήτων υιοθετήθηκε ομόφωνα. Και ποιος ήταν ξανά αυτός που παρουσίασε στο 12ο Συνέδριο την εισήγηση της κεντρικής επιτροπής για τα οργανωτικά ζητήματα, συμπεριλαμβανομένης και της εισήγησης για τη Ράκμπριν; Ο Στάλιν! Την αποκήρυξη της Ράκμπριν από τον Λένιν ο Στάλιν την ξεπέρασε εύκολα με διάφορες αοριστολογίες, αν και ήταν γνωστή στους αντιπροσώπους, επειδή την είχε δημοσιεύσει η Πράβδα και ένας αντι­ πρόσωπος στην ομιλία του την αποκάλεσε “κάτι σαν βόμβα έτοιμη να εκραγεί”14 Στην έκθεσή του για την οργάνωση του κόμματος, ο Στάλιν υπερασπίστηκε την πρόταση του Λένιν για τον τρόπο οργάνωσης της Ράκμπριν. Επανέλαβε και υιοθέτησε τις απόψεις με τις οποίες ο Λένιν καταδίκαζε την γραφειοκρατία: - 348 -

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης [Ο Λένιν] είπε πως η πολιτική μας ήταν ορθή, αλλά ο μηχανι­ σμός δε δούλευε σωστά και επομένως το όχημα δεν κατευθυνόταν στη σωστή κατεύθυνση, παρέκκλινε της πορείας του. Θυμά­ μαι πώς το σχολίασε αυτό ο Σλιάπνικοφ, λέγοντας ότι οι οδηγοί δεν ήταν καλοί. Αυτό φυσικά είναι λάθος. Απολύτως λάθος. Η πολιτική είναι σωστή, ο οδηγός είναι εξαιρετικός και ο τύπος του αυτοκινήτου είναι καλός, είναι ένα σοβιετικό αυτοκίνητο, αλλά κάποια εξαρτήματα του κρατικού αυτοκινήτου είναι κακά, (για παράδειγμα] κάποιοι από τους αξιωματούχους του κρατικού μη­ χανισμού είναι κακοί, δεν είναι δικοί μας άνθρωποι. Γ ϊ αυτό το αυτοκίνητο δεν κινείται σωστά και γενικά έχουμε μια διαστρέ­ βλωση της σωστής πολιτικής γραμμής... ΓΓ αυτό ο μηχανισμός ως σύνολο δε λειτουργεί όπως πρέπει. Αν αποτύχουμε να τον επιδιορθώσουμε, η σωστή πολιτική γραμμή από μόνη της δεν πρόκειται να μας πάει και πολύ μακριά. Αυτές είναι οι ιδέες που ο σύντροφος Λένιν επεξεργάστηκε ήδη πριν ένα χρόνο και τις οποίες αυτόν το χρόνο μπόρεσε να τις διαμορφώσει σε ένα αρμο­ νικό σύστημα με την πρότασή του για την αναδιοργάνωση της επιτροπής κεντρικού ελέγχου και της Εργατικής και Αγροτικής Επιθεώρησης [της Ρακμπρίν].15 Το βασικό συμπέρασμά του ήταν η ανάγκη να ενισχυθεί «ο τομέας καταχώρησης και κατανομής... το όργανο της κεντρικής επιτροπής του οποίου η λειτουργία είναι να καταγράφει τα βασικότερα στελέχη μας».'6 Μ ε άλλα λόγια να ενισχυθεί η Ουσπράντ, η οργανωτική βάση του ίδιου του Στάλιν! Έχει φτάσει η ώρα, συνέχισε ο Στάλιν, να εκπαιδεύσουμε μια γενιά «νέων ηγετών για να πάρει τη θέση των παλιών... να τραβήξουμε νέες, φρέσκιες δυνάμεις στη δουλειά της κεντρικής επιτροπής... να προωθή­ σουμε τους πιο ικανούς και ανεξάρτητους από αυτούς».1' Ο Στάλιν, ενώ υποτίθεται πως εφάρμοζε τη θέληση του Λένιν για διεύρυνση και συγχώνευση της κεντρικής επιτροπής ελέγχου και της Εργατικής Αγροτικής Επιθεώρησης, μετέτρεψε αυτό το όργανο στο πιο αξιόπι­ στο εργαλείο που είχε κάτω από τις διαταγές του, εκτός βέβαια από την ίδια τη γραμματεία. - 349 -

Τόνι Κλιφ Στη δευτερολογία του στη συζήτηση για τα οργανωτικά ζητήματα της κεντρικής επιτροπής, ο Στάλιν μετά από άλλη μια βίαια επίθεση στους Γεωργιανούς κομμουνιστές, κατέληξε με τις παρακάτω φράσεις: Συμπερασματικά, λίγα λόγια για το παρόν συνέδριο. Σύντροφοι, πρέπει να ομολογήσω ότι έχω πολύ καιρό να δω ένα συνέδριο τόσο ενωμένο κι εμπνευσμένο από μια κοινή ιδέα, σαν κι αυτό το συνέδριο. Λυπάμαι που δεν είναι εδώ ο σύντροφος Λένιν. Αν ήταν εδώ θα μπορούσε να πει: “Φρόντισα αυτό το κόμμα για εί­ κοσι πέντε χρόνια και το έκανα μεγάλο και ισχυρό” (παρατεταμέ-

ναχειροκροτήματα).'* Το συνέδριο ψήφισε μια απόφαση που δήλωνε τη μεγάλη ικανοποίηση του για την κατάσταση του κόμματος, της Ρακμπρίν και της κεντρικής επιτροπής ελέγχου: Παράλληλα με την υποστήριξη του σχεδίου για τη ριζική ανα­ διοργάνωση της Ρακμπρίν και της κεντρικής επιτροπής ελέγχου, το συνέδριο είναι πεπεισμένο πως μια κατάλληλη βελτίωση στους κεντρικούς κρατικούς και κομματικούς μηχανισμούς ελέγ­ χου, με δοσμένη την απαραίτητη οργανωτική σύνδεση ανάμεσά τους και το συστηματικό συντονισμό μεταξύ τους, θα κάνει δυ­ νατή την επίτευξη δύο στόχων: 1. Να δρομολογηθεί μια αποφα­ σιστική βελτίωση του κρατικού μηχανισμού και 2. Να διασφαλί­ σει το κόμμα ενάντια στη διαστρέβλωση της γραμμής του και ενάντια σε μια πραγματική διάσπαση του κόμματος από κάποιες ομάδες επαγγελματικών κομματικών στελεχών. Το συνέδριο σημειώνει με ικανοποίηση τη βελτίωση του οργα­ νωτικού μηχανισμού της κεντρικής επιτροπής και γενικότερα όλης της οργανωτικής δουλειάς του κομματικού κέντρου και συμβουλεύει τη νέα κεντρική επιτροπή να δώσει υψηλή προτε­ ραιότητα στη δουλειά του τομέα απολογισμού και κατανομών, ο οποίος τώρα πρέπει να παίξει έναν ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο στη σωστή κατανομή των προσώπων, προκειμένου να διασφαλί­ σει ότι το κόμμα ασκεί πραγματική ηγεσία σε όλες τις σφαίρες της διοίκησης, χωρίς καμιά εξαίρεση.19 Ο Τρότσκι, ξανά, δεν έκανε παρέμβαση στη συζήτηση για την κα­ -350-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης τάσταση της κεντρικής επιτροπής. Μ ίλησε στο συνέδριο μόνο εισηγούμενος τη βιομηχανική πολιτική. Δ εν έκανε ούτε έναν υπαινιγμό διαφωνίας με τον Στάλιν. Σε τέτοιο βαθμό ο Τρότσκι απέφυγε την κό­ ντρα με τον Στάλιν, που κυριολεκτικά αφόπλισε ακόμα κι εκείνους που πήραν το λόγο για να τον υπερασπίσουν απέναντι στην τρόικα.20* Τ ι συνέβη με τη δημοσιοποίηση της “Διαθήκης" του Λένιν; Ζητήθηκε από τα μέλη του πολιτικού γραφείου και του προεδρείου της κε­ ντρικής επιτροπής ελέγχου να πουν τη γνώμη τους στις αρχές Ιούνη του 1923. Ο Ζινόβιεφ ήταν ενάντια στη δημοσίευση. Ο Στάλιν είπε: «Συμπε­ ραίνω ότι δεν υπάρχει καμιά αναγκαιότητα δημοσίευσης, πολύ περισ­ σότερο αφού δεν έχει θέσει τέτοιον όρο για δημοσίευση ο Ίλιτς». Το σχόλιο του Κάμενεφ ήταν: «Δ εν πρέπει να τυπωθεί. Είναι το σχέδιο μιας ομιλίας που θα την απεύθυνε στο πολιτικό γραφείο. Τίποτα πε­ ρισσότερο. Η βάση και το περιεχόμενο του άρθρου είναι μόνο προσω­ πικές περιγραφές». Ο Τόμσκι συμφώνησε: «Είμαι με την πρόταση του συντρόφου Ζινόβιεφ - να πληροφορήσουμε μόνο τα μέλη της κεντρι­ κής επιτροπής. Δεν πρέπει να δημοσιευθεί, επειδή κανείς από το πλα­ τύ κοινό δε θα καταλάβει τίποτα από αυτά». Ο Α. Σολτς, από το προε­ δρείο της κεντρικής επιτροπής ελέγχου, είπε: «Αυτό το σημείωμα του Βλαδιμήρ Ιλιτς δεν απευθυνόταν στο πλατύ κοινό αλλά στην κεντρική επιτροπή και γ ι' αυτό αφιερώνει τόσο χώρο στην περιγραφή προσώ­ πων... Να μην τυπωθεί». Την ίδια θέση κράτησαν οι Μπουχάριν, Ρουντζούτακ, Μολότοφ και Κουιμπίσεφ. Ο μόνος που ήταν υπέρ της δη­ μοσίευσης ήταν ο Τρότσκι. Αλλά ήταν πολύ αργά γΓ αυτόν. Έχοντας παραμείνει σιωπηλός στο Δωδέκατο Συνέδριο, δεν ήταν σε θέση να επιμείνει στη δημοσίευΤο ότι ο Τρότσκι, πολύ αργότερα, ένοιωθε κι ο ίδιος αμήχανος για τη συμπεριφορά του στο Δωδέκατο Συνέδριο, φαίνεται καθαρά και από το γεγονός πως στην αυτοβιο­ γραφία του δεν υπάρχει καμιά αναφορά στο συνέδριο, ενώ αφιερώνει τέσσερις σελίδες στο κυνήγι πάπιας, ακριβώς σε κείνο το σημείο του βιβλίου που θα περίμενε κανείς να βρει μια περιγραφή του συνεδρίου.

-351-

Τόνι Κλιφ ση της “Διαθήκης" του Λένιν μόλις δυο μήνες αργότερα.

Η εισήγηση του Τρότσκι για τη Βιομηχανία Ο Τρότσκι έκανε την εισήγηση για τη βιομηχανία στο συνέδριο. Ήταν λαμπρή από άποψη ανάλυσης, αλλά για να αποψυγει την πολε­ μική με την πλειοψηψία του πολιτικού γραφείου, η εισήγησή του απέ­ φευγε να θίξει ανοικτά τις διαφωνίες. Ο Τρότσκι υποστήριξε πως «μόνο η ανάπτυξη της βιομηχανίας δημιουργεί ένα ακλόνητο θεμέλιο για την προλεταριακή δικτατορία». Ζήτησε να προωθηθεί μια πολιτική που θα επιβάλει μια «σωστή σχέση της αγοράς με το πλάνο», όπου η κυβέρνηση θα έπρεπε ν' αποψύγει εί­ τε την άνευ λόγου διοικητική παρέμβαση στην αγορά, είτε την ανε­ παρκή ρύθμιση της αγοράς. «Η δραστηριότητα του κράτους ως συνό­ λου πρέπει να έχει σαν πρωταρχικό στόχο τη σχεδιασμένη ανάπτυξη της κρατικής βιομηχανίας». Ο Τρότσκι έδειξε πώς η ανταλλαγή αγα­ θών ανάμεσα στη γεωργία και τη βιομηχανία, την οποία η ΝΕΠ σχε­ διάστηκε για να προωθήσει, ενίσχυσε την παραγωγή καταναλωτικών αγαθών, ενώ δεν είχε κανένα αποτέλεσμα στη βαριά βιομηχανία, η οποία παρέμενε σ’ ένα πολύ χαμηλό επίπεδο. Το καθήκον της επόμε­ νης περιόδου ήταν η αναζωογόνηση της βαριάς βιομηχανίας με «την απορρόφηση στο μύλο του σοσιαλισμού όσο το δυνατόν μεγαλύτερης ποσότητας αυτού που παλιότερα λέγαμε υπεραξία, που δημιουργείται από το σύνολο του εργαζόμενου πληθυσμού της Ένωσής μας».Ώ Αμέσως μετά ο Τρότσκι ανέλυσε ένα σημείο που έκανε την ομιλία του διάσημη, ακόμα και όταν όλα τα υπόλοιπα είχαν ξεχαστεί. Παρου­ σίασε ένα διάγραμμα που έδειχνε τη σχέση ανάμεσα στις τιμές των αγροτικών προϊόντων και τις τιμές των βιομηχανικών προϊόντων από το προηγούμενο καλοκαίρι μέχρι εκείνη τη στιγμή: έδειξε πώς οι τιμές απέκλιναν όλο και περισσότερο, δίνοντας στο διάγραμμα τη μορφή ενός ανοικτού ψαλιδιού. Δυστυχώς, επειδή εξακολουθούσε να υπεκ­ φεύγει για να μην προκαλέσει, δεν τόλμησε να ερμηνεύσει την εμφάνι­ -352-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης ση του “ψαλιδιού” σαν σημάδι μιας μεγάλης κρίσης, αν και εξήγησε πως αυτό σήμαινε ότι η βιομηχανία έχει μείνει πολύ πίσω σε σχέση με την ανάκαμψη της ιδιωτικής αγροτικής εκμετάλλευσης. Μετά, ο Τρότσκι προχώρησε στα συμπεράσματα, τα οποία είχαν προσυμψωνηθεί στο πολιτικό γραφείο. Το πρώτο ήταν η ανάγκη να προωθηθούν οι εξαγωγές σιτηρών. Το δεύτερο, το οποίο έγινε αποδε­ κτό από όλους αλλά μπορούσε να φανεί ως κοινότοπο, ήταν η αύξηση της αποτελεσματικότητας της βιομηχανίας μέσω μέτρων συγκέντρω­ σης και περικοπής του κόστους συντήρησης κλπ. Σ το τέλος έκλεισε την ομιλία του με μια μακροσκελή απαρίθμηση των αρχών του σχεδιασμού. Αυτό που χρειαζόταν, είπε, ήταν «ένα μο­ ναδικό οικονομικό πλάνο». Η ανάπτυξη του πλάνου θα γινόταν σε τρία στάδια: Αρχικά, «μέσα παραγωγής για την παραγωγή μέσων πα­ ραγωγής». Μετά, «μέσα παραγωγής για την παραγωγή αντικειμένων κατανάλωσης». Και τελικά, «αντικείμενα κατανάλωσης». Ο στόχος του πλάνου ήταν, σε τελευταία ανάλυση, να υπερκεράσει την αγορά, να υπερκεράσει την ΝΕΠ: Η Νέα Οικονομική Πολιτική είναι η αρένα που στήσαμε για την πάλη ανάμεσα σε μας τους ίδιους και το ιδιωτικό κεφάλαιο. Τη στήσαμε, τη νομιμοποιήσαμε και μέσα σ’ αυτήν σκοπεύουμε να δώσουμε τον αγώνα μας σοβαρά και για μεγάλο χρονικό διάστη­ μα. Ο Λένιν είχε πει ότι η ΝΕΠ «είναι κάτι που πρέπει να πάρουμε στα σο­ βαρά και για πολύ καιρό»· και οι αντίπαλοι του σχεδιασμού συχνά χρησιμοποιούσαν αυτήν τη φράση του. «Ναι, σοβαρά και για πολύ καιρό», συμφώνησε ο Τρότσκι Αλλά όχι για πάντα. Προχωρήσαμε στην εισαγωγή της ΝΕΠ για να τη νικήσουμε στο δικό της έδαφος και σε μεγάλο βαθμό με τις δικές τις μεθόδους. Με ποιον τρόπο; Κάνοντας αποτελεσματική χρήση των νόμων της οικονομίας της αγοράς... και επίσης με την παρέμβαση μέσω της κρατικοποιημένης βιομηχανίας μας στο σχεδίασμά αυτών των νόμων και με τη συστηματική διεύρυνση -353-

Τόνι Κλιφ του σχεδιασμού. Στην τελική ευθεία θα επεκτείνουμε την αρχή του σχεδιασμού στο σύνολο της αγοράς και μ’ αυτόν τον τρόπο θα την απορροφήσουμε και θα την εξαλείψουμε. Με άλλα λόγια, οι επιτυχίες που σημειώνουμε στηριγμένοι στη Νέα Οικονομική Πολιτική αυτομάτως μας φέρνουν πλησιέστερα στη διάλυσή της, στην αντικατάστασή της από μια νεότερη οικονομική πολιτική, που θα είναι μια σοσιαλιστική πολιτική.23 Η εργατική τάξη θα έπρεπε να σηκώσει στους ώμους της το κύριο βάρος της βιομηχανικής ανασυγκρότησης. Ο Τρότσκι παρέθεσε μια παρατήρηση που υπήρχε σε μια έκθεση προς το συνέδριο για την κρα­ τική βιομηχανία της περιφέρειας της Μόσχας: "Η εργατική τάξη, όταν είναι στην εξουσία, έχει την δυνατότητα, όποτε το απαιτεί το ταξικό συμφέρον, να δώσει στη βιομηχανία μια πίστωση σε βάρος του εργατι­ κού μισθού” «Μ ε άλλα λόγια», παραφράζει ο Τρότσκι, «μπορεί να υπάρχουν στιγμές που η κυβέρνηση δεν σου πληρώνει ολόκληρο μι­ σθό ή σου πληρώνει μόνο το μισό και εσύ, ο εργάτης, δίνεις μια πίστω­ ση στο κράτος σου σε βάρος του μισθού σου»." Μόνο αν ο εργάτης ήταν πρόθυμος να παράγει υπεραξία για το εργατικό κράτος, υπήρχε δυνατότητα ν' ανοίξει ο δρόμος για το σοσιαλισμό. Ο Τρότσκι κατέληξε με μια αναφορά στις αναπόφευκτες δυσκολίες μιας περιόδου “πρω­ ταρχικής σοσιαλιστικής συσσώρευσης” (Ο όρος “πρωταρχική σοσιαλι­ στική συσσώρευση" επινοήθηκε αρχικά από τον Βλαντιμίρ Σμιρνόψ).25 Η υπόθεση που κρυβόταν πίσω από τη συζήτηση για "το δόσιμο του μισού μισθού” στο κράτος ήταν η ταύτιση της εργατικής τάξης με το κράτος - η ίδια ταύτιση που αποτελούσε τη βάση της θέσης του Τρότσκι στην αντιπαράθεση για τα συνδικάτα. Μ ’ αυτόν τον τρόπο παρέβλεπε το πρόβλημα της γραψειοκρατικοποίησης του κράτους, όπως και την αδυναμία της εργατικής τάξης μέσα σε μια θάλασσα αγροτιάς. Ο όρος “πρωταρχική σοσιαλιστική συσσώρευση” θα γινόταν η πηγή μιας οξείας αντιπαράθεσης τα επόμενα χρόνια. Η αποτυχία του Τρότσκι να αναγνωρίσει τη σύγκρουση ανάμεσα στη διεύθυνση της επιχείρησης και τους εργάτες ήταν το νήμα που

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης διαπερνούσε όλη την πρότασή του στο Δωδέκατο Συνέδριο. [Σύμφω­ να με την πρόταση] έπρεπε να βοηθηθούν οι εργάτες να κατανοήσουν πως «ο διευθυντής που προσπαθεί να βγάλει κέρδος εξυπηρετεί τα συμφέροντα της εργατικής τάξης στον ίδιο βαθμό με το συνδικαλιστή που προσπαθεί να ανυψώσει το βιοτικό επίπεδο των εργατών και να προστατεύσει την υγεία τους». Ο διευθυντής «που επιβεβαιώνεται μέ­ σα από το θετικό αποτέλεσμα της δουλειάς του» θα πρέπει να υπολο­ γίζει στην απεριόριστη «προστασία και υποστήριξη των κομματικών οργάνων»." Ο εκσυγχρονισμός της βιομηχανίας, υποστήριξε ο Τρότσκι, θα φέ­ ρει ανεργία: «η ανάγκη να χάσουν τη δουλειά τους εργάτες, άνδρες και γυναίκες ήταν σκληρή υπόθεση», αλλά ήταν λιγότερο καταστροφική από τη «συγκαλυμμένη ανεργία» της αναποτελεσματικής παραγωγής. Έτσι, ο Τρότσκι επέμεινε στη διαλεκτική σχέση ανάμεσα στο σχεδιασμό και την αγορά. Α ντιμετώπισε το συνδυασμό τους σαν δυο ανταγωνιστικά στοιχεία που δίνουν μια μάχη για υπεροχή, στην οποία ένα από τα δυο θα έβγαινε στο τέλος νικητής. Αυτό που ζητούσε δεν ήταν ένα απότομο τέλος της ΝΕΠ, αλλά την επέκταση του κρατικού τομέα, έτσι ώστε μια μέρα να υπερβεί τον ιδιωτικό τομέα και μαζί μ’ αυτόν και τη ΝΕΠ. Η πρόταση του Τρότσκι πέρασε χωρίς καμιά ανοικτή διαφωνία. Η συμφωνία ανάμεσα στα μέλη του πολιτικού γραφείου σήμαινε πως κα­ νένας δε θα ασκούσε κριτική στην εισήγηση του Τρότσκι.* Σε αντάλ­ λαγμα εκείνος κράτησε το στόμα του κλειστό στη διάρκεια των συζη­ τήσεων για το εθνικό ζήτημα, τη Ράκμπριν κλπ. Ο Ζινόβιεφ, όμως, έκανε έναν υπαινιγμό διαφωνίας με τον Τρότσκι: «Ο Βλαντιμίρ Ιλιτς μας δίδαξε... πως είναι αναγκαίο να ξεκινάμε με την αγροτική οικονομία»77 Το αγροτικό ζήτημα είναι «το κρίσιμο πρόβλημα της επανάστασης μας»” Ο Λένιν «χλεύ­ αζε εκείνους τους συντρόφους που έκαναν σχέδια επί χάρτου. Γνωρίζουμε από την κα­ θημερινή δουλειά μας με τον Βλαντιμίρ Ίλιτς ότι κανείς δεν κορόιδευε όπως αυτός τα "νέα' ’ μεγαλειώδη' υπερτροφικά ‘ πλάνα’ ». Μια «δικτατορία της βιομηχανίας» θα έβαζε σε κίνδυνο τη συμμαχία αγροτών και εργατών. Η συζήτηση για το ξεπέρασμα της ΝΕΠ ήταν τυχοδιωκτισμός. Ο Κάμενεφ επανέλαβε τις ίδιες ιδέες. - 355 -

Τόνι Κλιφ Η εισήγηση και η πρόταση του Τρότσκι δε συνοδεύτηκε από κάποια συγκεκριμένη ντιρεκτίβα. Εννέα μήνες μετά το συνέδριο, ο Τρότσκι διαμαρτυρήθηκε, γιατί «στο Δωδέκατο Συνέδριο τα ζητήματα που αφορούσαν τη σχεδιαζόμενη διεύθυνση της οικονομίας θίχτηκαν μόνο τυπικά. Αυτό είναι που εξηγεί σε μεγάλο βαθμό και το γιατί οι τρόποι και τα μέσα που ορίστηκαν στην απόφαση του συνεδρίου πα­ ραμένουν μέχρι πρόσφατα εντελώς ανεφάρμοστα...»"

Το αίνιγμα: Γιατί δε μίλησε ο Τρότσκι; Μ ε το άνοιγμα των εργασιών του Δωδέκατου Συνεδρίου υπήρξαν αλλεπάλληλες μαζικές εκδηλώσεις που απέδιδαν φόρο τιμής στον Τρότσκι. Ως συνήθως ο πρόεδρος διάβασε τους χαιρετισμούς προς το συνέδριο από τους κομματικούς πυρήνες, τα συνδικάτα και ομάδες ερ­ γατών και φοιτητών από όλη τη χώρα. Σχεδόν όλα τα μηνύματα περι­ λάμβαναν τιμητικές αναφορές στον Λένιν και τον Τρότσκι. Μόνο πού και πού υπήρχαν και μερικές αναφορές στον Ζινόβιεφ και τον Κάμε­ νεφ, ενώ σπανίως συναντούσες το όνομα του Στάλιν. Το διάβασμα των χαιρετισμών συνεχίστηκε στη διάρκεια πολλών συνεδριάσεων.3' Ο Ζινόβιεφ, που παρουσίασε την πολιτική εισήγηση της κεντρικής επι­ τροπής, δεν έγινε δέκτης του καθιερωμένου χειροκροτήματος. Μίλησε μέσα σε παγερή σιωπή. Η αντίδραση των αντιπροσώπων ήταν ξεκά­ θαρη. Η υποδοχή για τον Στάλιν ήταν παρόμοια. Τα χειροκροτήματα για τον Τρότσκι ήταν θυελλώδη. Γιατί ο Τρότσκι δε χρησιμοποίησε την δημοφιλία του και την εξουσιοδότηση που είχε από τον Λένιν για να εξαπολύσει μια γενική επίθεση ενάντια στον Στάλιν, ενάντια στη γραφειοκρατία και ενάντια στο μεγαλορώσικο σοβινισμό; Αρκετά αργότερα, ο Τρότσκι ήταν πεπεισμένος πως αν είχε μιλή­ σει στο Δωδέκατο Συνέδριο, στηριγμένος στα ντοκουμέντα που του είχε προμηθεύσει ο Λένιν, ίσως θα μπορούσε στα γρήγορα να νικήσει τον Στάλιν, έστω κι αν μακροπρόθεσμα αυτό δεν θα είχε εμποδίσει τη -356-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης νίκη της γραφειοκρατίας. Έγραψε: Η ενιαία δράση μας ενάντια στην κεντρική επιτροπή στις αρχές του 1923 θα μας είχε οδηγήσει στη νίκη, χωρίς την παραμικρή σκιά αμφιβολίας. Ακόμα περισσότερο, δεν έχω αμφιβολία πώς, αν τις παραμονές του Δωδέκατου Συνέδριου είχα βγει ανοικτά προβάλλοντας το ότι υπήρχε "ένα μπλοκ του Λένιν και του Τρότσκι ενάντια στο Στάλιν” θα ήμουν νικητής, έστω κι αν ο Λένιν δεν έπαιρνε άμεσα μέρος σ’ αυτήν την πάλη. Είναι άλλο ζήτημα, βέβαια, το πόσο σταθερή θα ήταν αυτή η νίκη. Για να έχει κανείς άποψη πάνω σ’ αυτό, θα πρέπει να πάρει υπόψη του έναν αριθμό αντικειμενικών διαδικασιών που εξελίσσονταν στη χώρα, στην εργατική τάξη και στο ίδιο το κόμμα. Αυτό είναι ένα ιδιαίτερο και μεγάλο θέμα... Το 1922-23... ήταν ακόμα δυνατόν να αρπάξει κα­ νείς την ηγεσία με μια ανοικτή επίθεση ενάντια στη φράξια που διαμορφωνόταν ραγδαία και αποτελείτο από εθνικούς σοσιαλι­ στές αξιωματούχους ή σφετεριστές του μηχανισμού, των άνομων κληρονόμων του Οκτώβρη, των επιγόνων του μπολσεβικισμού.” “Αν... Αν... Αν...” Είναι δύσκολο να εικάσει κανείς τι θα είχε γίνει, αν είχε υπάρξει κάποια συγκεκριμένη δράση, το τι συνέπειες θα είχε η αλλαγή ενός κρίκου στην ιστορική αλυσίδα των γεγονότων, στην υπόλοιπη αλυσίδα. Κρατώντας αυτές τις επιφυλάξεις, μπορεί κανείς να πει, αν δεχθεί την εκτίμηση του Τρότσκι ότι η παρέμβασή του ενάντια στον Στάλιν στο πνεύμα μια συμμαχίας με τον Λένιν θα είχε επιτυχία, πως αυτό, τουλάχιστον προσωρινά, θα είχε επηρεάσει την πολιτική της Κομιντέρν για τη Γερμανία το φθινόπωρο του 1923. Τότε που το Γερμα­ νικό Κομμουνιστικό Κόμμα ήταν σε απόσταση αναπνοής από την εξουσία, αλλά εμποδίστηκε από μια ανεπαρκή ηγεσία, όχι λιγότερο ανεπαρκή από αυτήν που βρισκόταν στη Μόσχα. Μερικούς μήνες μετά το συνέδριο, το Σεπτέμβρη του 1923, οι ηγέ­ τες του Κομμουνιστικού Κόμματος Γερμανίας ζήτησαν από το πολιτι­ κό γραφείο του ρωσικού κόμματος να στείλει τον Τρότσκι στην Γερ­ μανία για να διευθύνει την επερχόμενη εξέγερση. Ο Στάλιν, ο Ζινόβιεφ κι η παρέα τους μπλόκαραν την αποστολή. Αν ο Τρότσκι είχε ρίξει τη - 357 -

Τόνι Κλιφ "βόμβα” στον Στάλιν στην διάρκεια του Δωδέκατου Συνεδρίου, πιθα­ νόν η τρόικα να μην ήταν σε θέση να εμποδίσει τον Τρότσκι να πάει στην Γερμανία, η οποία τότε βρισκόταν καταμεσής μιας επαναστατι­ κής κατάστασης. Αν ο Τρότσκι, ο οργανωτής της εξέγερσης του Οκτώβρη στη Ρωσία, είχε πάρει τα ηνία του κόμματος στη Γερμανία, ποιος ξέρει αν ο γερμανικός Οκτώβρης δε θα είχε καταλήξει στη νίκη αντί στην ήττα; Φυσικά, μπορούμε να εικάζουμε μόνο με πιθανότητες. Κάθε πρό­ γνωση αναπόφευκτα εμπεριέχει ένα υποθετικό στοιχείο. Οσο μικρότε­ ρη χρονικά είναι η περίοδος στην οποία εκτείνεται αυτή η πρόγνωση, τόσο μεγαλύτερο είναι αυτό το στοιχείο. Ο χρόνος είναι ένα σημαντικό στοιχείο στην πολιτική, ιδιαίτερα σε μια επαναστατική εποχή. Ο ίδιος ο Τρότσκι υποστήριξε στο βιβλίο του Τα διδάγματα τον Οκτώβρη, που δημοσιεύτηκε το 1924, ότι μια σωστή ηγεσία στη Γερ­ μανία ίσως να είχε αλλάξει ριζικά την κατάσταση της προλεταριακής επανάστασης στη Ρωσία, με τεράστιες συνέπειες. Μικρά επεισόδια μπορούν να παίξουν ένα δυσανάλογα μεγάλο ρόλο στην ιστορία. Αν η Ρόζα Λούξεμπουργκ είχε κρυφτεί καλύτερα το Γενάρη του 1919 και δεν την δολοφονούσαν, το Γερμανικό Κομ­ μουνιστικό Κόμμα δε θα είχε τα επόμενα χρόνια στην ηγεσία του άπει­ ρους και σχετικά αδύναμους ανθρώπους. Ποια ήταν η αιτία για τη σιωπή του Τρότσκι στο Δωδέκατο Συνέ­ δριο; Υπάρχουν διάφορες ερμηνείες. Μ ία δίνεται από τον ίδιο τον Τρότσκι, που είπε πως απέφυγε να βγει ανοικτά ενάντια στον Στάλιν για να μην θεωρηθεί ότι έδινε μάχη για την προσωπική του εξουσία, ενώ ο Λένιν ήταν ακόμα ζωντανός. Αυτό γράφει ο Τρότσκι στην αυτο­ βιογραφία του: Το βασικό εμπόδιο ήταν η κατάσταση του Λένιν. Ολοι περίμεναν πως θα σηκωνόταν ξανά, όπως και μετά το πρώτο εγκεφαλι­ κό επεισόδιο και θα έπαιρνε μέρος στο Δωδέκατο Συνέδριο, όπως είχε κάνει και στο Ενδέκατο. Το ίδιο έλπιζε και αυτός. Οι γιατροί μιλούσαν ενθαρρυντικά, αν και με μειωμένη βεβαιότη­

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης τα... Η ανεξάρτητη δράση από μέρους μου θα είχε ερμηνευτεί ή, για να είμαι ακριβέστερος, θα την είχαν παρουσιάσει ως προσω­ πική μου πάλη για να πάρω τη θέση του Λένιν στο κόμμα και το κράτος. Και μόνο αυτή η σκέψη μ' έκανε ν ανατριχιάζω. Θεωρού­ σα πως θα έφερνε τέτοια απογοήτευση στις γραμμές μας, που θα έπρεπε να πληρώσουμε ένα πολύ οδυνηρό τίμημα, ακόμα και σε περίπτωση νίκης. Σε όλους τους σχεδιασμούς και τους υπολογι­ σμούς, πάντα υπήρχε το θετικό στοιχείο της αβεβαιότητας - ο Λένιν και η φυσική του κατάσταση. Θα ήταν σε θέση να διατυ­ πώσει τις απόψεις του; Θα είχε ακόμα το χρόνο: Θα κατανοούσε το κόμμα πως αυτή ήταν μια μάχη του Λένιν και του Τρότσκι για το μέλλον της επανάστασης και όχι μια μάχη του Τρότσκι για την θέση του Λένιν, ο οποίος ήταν άρρωστος:31 Ελπίζοντας ότι ο Λένιν θα ανακάμψει και πιστεύοντας ότι η ενιαία δράση τους θα ήταν πολύ πιο αποτελεσματική, λέει ο Τρότσκι, περίμενε την κατάλληλη ευκαιρία. Μια άλλη, πολύ λιγότερο κολακευτική ερμηνεία της απρόσμενης συμπεριφοράς του Τρότσκι, έχει δοθεί από το στενό φίλο και θαυμα­ στή του Αντολφ Γιόφφε. Σε μια επιστολή που έστειλε στον Τρότσκι μια ώρα πριν αυτοκτονήσει το 1927, ο Γιόφφε έγραψε: Ποτέ δεν αμφέβαλα για την ορθότητα του δρόμου που χάραξες και καθώς γνωρίζεις, βάδισα μαζί σου για πάνω από είκοσι χρό­ νια, από τις μέρες της “διαρκούς επανάστασης” Αλλά πίστευα πάντα πως σου έλειπε η αλύγιστη θέληση του Λένιν, η απροθυ­ μία του να κάνει πίσω, η ετοιμότητά του ακόμα και να μείνει μο­ νάχος στον δρόμο που πίστευε πως ήταν σωστός, σε αναμονή μιας μελλοντικής πλειοψηφίας, μιας μελλοντικής αναγνώρισης της ορθότητας του δρόμου του... Εσύ συχνά εγκατέλειψες την ορ­ θή θέση σον για χάρη μιας υπερτιμημένης συμφωνίας ή ενός συμ­ βιβασμού. Αυτό είναι λάθος... Η εγγύηση για τη νίκη της ορθής του θέσης δε βρίσκεται πουθενά αλλού παρά στην ακραία απρο­ θυμία να κάνει κανείς πίσω, στην αυστηρότερη ευθύτητα, στην απόλυτη άρνηση κάθε συμβιβασμού. Ακριβώς σ' αυτό κρύβεται το μυστικό των νικών του Λένιν.1* Ο Γιόφφε έκανε αυτές τις κρίσεις βασισμένος στην εμπειρία της περιό­

Τόνι Κλιφ δου 1923-1927, κατά την οποία ο Τρότσκι προχώρησε σε πολλούς συμβιβασμούς και παραχωρήσεις. Η στάση αυτή δεν οφειλόταν σε κάποια αδυναμία της θέλησης του Τρότσκι, αλλά στην έλλειψη πολιτι­ κής και θεωρητικής καθαρότητας. (Ο επόμενος τόμος της βιογραφίας ασχολείται μ’ αυτά τα θέματα). Ο Τρότσκι απ’ τη στιγμή που συνειδη­ τοποίησε την αντεπαναστατική φύση του σταλινισμού, στάθηκε από­ λυτα ασυμβίβαστος απέναντι του, παρά τις τρομερές πιέσεις που δε­ χόταν. Αναμφίβολα ο Λένιν, με την αίσθηση του κρίσιμου που τον δια­ κατείχε, με την ικανότητα να επικεντρώνει στον αποφασιστικό κρίκο της αλυσίδας των γεγονότων, ακόμα κι αν αυτό σήμαινε την παράβλε­ ψη δευτερευόντων πλευρών, δε θα επηρεαζόταν από ήσσονος σημα­ σίας παράγοντες, όπως το πώς θα φάνταζε στα μάτια κάποιων παρα­ τηρητών η μάχη του ενάντια στον Στάλιν. Ο Ισαάκ Ντόιτσερ δ ίνει στη συμπεριφορά του Τρότσκι μια διαφο­ ρετική εξήγηση: Η αλήθεια είναι ότι ο Τρότσκι προτίμησε να μην επιτεθεί στον Στάλιν, επειδή αισθανόταν πολύ ασφαλής. Το 1923 κανείς σύγ­ χρονός του και πολύ περισσότερο ο ίδιος δεν έβλεπε στο πρόσω­ πο του Στάλιν την απειλητική και επιβλητική μορφή που θα γι­ νόταν αργότερα. Στον Τρότσκι ακουγόταν περίπου σαν κακό αστείο ότι ο Στάλιν, πεισματάρης και πανούργος, αλλά και μίζε­ ρος και χωρίς δυνατότητες στο να εκφράζεται με σαφήνεια, θα μπορούσε, από τα παρασκήνια, να είναι ο ανταγωνιστής του. Δεν επρόκειτο να χάσει το χρόνο του μαζί του. Δεν επρόκειτο να ασχοληθεί ούτε μαζί του, ούτε καν με τον Ζινόβιεφ και πάνω απ' όλα δεν επρόκειτο να δώσει στο κόμμα την εντύπωση ότι και αυ­ τός, επίσης, συμμετείχε στο αναξιοπρεπές παιχνίδι των μαθητών του Λένιν πάνω από το άδειο ακόμα φέρετρό του.“ Η υπεροπτική στάση του Τρότσκι απέναντι στον Στάλιν είχε παρελ­ θόν. Ο Τρότσκι έγραψε αργότερα ότι μέχρι και μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση δεν είχε αντιληφθεί την ύπαρξη του Στάλιν.36 Παρόλα αυτά, ο Στάλιν ήταν ο διευθυντής του κεντρικού κομματικού οργάνου, της Πράβδα και επί πολλά χρόνια μέλος της κεντρικής επιτροπής του -360-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης κόμματος. Η στάση του Τρότσκι αποκαλύπτει πόσο απείχε από τον Λένιν σ’ αυτό το πεδίο, στο να κατανοεί δηλαδή λεπτομερώς τα πρό­ σωπα και τον τρόπο που λειτουργούσαν μέσα στο μπολσεβίκικο κόμ­ μα, μέλος του οποίου έγινε αργοπορημένα. Είναι πιθανό ότι τη στάση του Τρότσκι στο Δωδέκατο Συνέδριο την επηρέασε κι ένας ακόμα παράγοντας. Είχε επίγνωση της μεγάλης του δημοτικότητας στις μάζες, όμως ανάμεσα στα κομματικά στελέχη ένιωθε ανασφαλής. Στα μάτια πολλών παλιών μπολσεβίκων ο Τρότσκι εξακολουθούσε να είναι ένας ξένος. Χαρακτηριστικό απ’ αυτήν την άποψη είναι ένα μικρό επεισόδιο που έλαβε χώρα στο Ενδέκατο Συνέδριο, την προηγούμενη χρονιά. Κατά τη διάρκεια των αντιπαρα­ θέσεων, ο Λένιν, ο Τρότσκι κι ο Ζινόβιεφ εξέφρασαν την ίδια άποψη για την ταύτιση του κόμματος με το κράτος και τάχτηκαν υπέρ της ανάγκης διαχωρισμού τους. Ο Μικογιάν, ένας νεαρός αντιπρόσωπος από την Αρμενία, σχολίασε ότι η στάση του Τρότσκι δεν του προκαλούσε έκπληξη, μιας κι ήταν «άνθρωπος του κράτους όχι του κόμμα­ τος», αλλά δε μπορούσε να χωνέψει ότι ο Λένιν κι ο Ζινόβιεφ μπορού­ σαν να υιοθετήσουν μια τέτοια άποψη.17Από τη στιγμή που ο Τρότσκι έγινε μέλος του μπολσεβίκικου κόμματος, στηριζόταν κατά πολύ στον Λένιν για να γεφυρώνει το χάσμα με τους παλιούς μπολσεβίκους. Τώ­ ρα, ο Λένιν δεν ήταν εκεί για να τον στηρίξει. Το στοιχείο αυτό υπονό­ μευσε την αυτοπεποίθησή του απέναντι στα κομματικά στελέχη. Όμως, πάνω απ’ όλα, ο δισταγμός του Τρότσκι να ξεκινήσει ανοι­ χτά την πάλη ενάντια στον Στάλιν, οψειλόταν στο φόβο του ότι κάτι τέτοιο μπορούσε να διασπάσει το κόμμα και να ενθαρρύνει την αντε­ πανάσταση. Την αίσθηση αυτού του κινδύνου τροφοδοτούσε κι η βα­ θιά του ιστορική γνώση για τη Γαλλική Επανάσταση του 1789.0 Τρότσκι πρέπει να ανακαλούσε πώς η άκρα αριστερά της Γαλλικής Επα­ νάστασης, στις μέρες μετά την 9η Θερμιδώρ και την ανατροπή του Ροβεσπιέρου, ορμώμενη από το βαθύ μίσος που έτρεφε για τον Ροβεσπιέρο, υποστήριξε τη δεξιά. Ο Γράκχος Μπαμπέφ, ο πρώτος σύγχρο­ νος κομμουνιστής, έφτασε στο σημείο να διακηρύξει στις 5 Σεπτέμβρη -361 -

Τόνι Κλιφ 1794: «Η 10η Θερμιδώρ σήμανε το τέλος του περιορισμού μας: από κείνη τη στιγμή έχουμε τη δυνατότητα να δουλέψουμε για να ξαναγεννηθούμε ελεύθεροι»1* Μετά από κάμποσο, ο Μπαμπέφ θα μετάνιωνε που υπήρξε ο πρώτος που αναθεμάτισε το «σύστημα του Ροβεσπιέρου».39 Όμως, πλέον ήταν αργά. Παρόλο που δεν υπήρξε συνεργασία ανάμεσα στον Μπαμπέφ και τους νέο-Εμπερτιστές από τη μια μεριά και τους αντιδραστικούς μοναρχικούς και τους Θερμιδοριανούς από την άλλη, η εκστρατεία του Μπαμπέφ και των συντρόφων του συνέ­ βαλε στη νίκη της δεξιάς αντίδρασης. Στη σκέψη του Τρότσκι κυριαρχούσε αυτός ο φόβος της αντεπα­ νάστασης. Στις 10 Μάη 1922, περισσότερο από ένα χρόνο μετά την εξέγερση της Κρονστάνδης, ο Τρότσκι γράφοντας στην Πράβδα για τα σημάδια της οικονομικής ανάκαμψης και τη γενική βελτίωση της κατάστασης της χώρας, έθεσε το ερώτημα, αν είχε φτάσει η στιγμή να μπει τέρμα στο μονοκομματικό σύστημα και να αρθεί η απαγόρευση της λειτουργίας τουλάχιστον των μενσεβίκικων οργανώσεων. Η απά­ ντησή του ήταν ένα κατηγορηματικό «όχι». Γιατί; Επειδή «σε μια κα­ τάσταση ιμπεριαλιστικής περικύκλωσης υπήρξαν και παραμένουν τα μισο-πολιτικά, μισο-στρατιωτικά πρακτορεία του ιμπεριαλισμού, οπλισμένα μέχρι τα δόντια»." Ο Τρότσκι έπρεπε να θέσει στον εαυτό του το ερώτημα, αν μπο­ ρούσε να αναλάβει την ευθύνη πυροδότησης μιας πιθανής δεύτερης εξέγερσης τύπου Κρονστάνδης. Ήταν φανερό ότι θεωρούσε πως το καθήκον του επαναστάτη, εφόσον δεν υπήρχε καμιά υπαρκτή εναλλα­ κτική λύση, ήταν να παραμείνει πιστός στο κόμμα της επανάστασης μέχρι και την ύστατη στιγμή. Ήταν μια πολύ δύσκολη απόφαση, που είναι ευκολότερο να την απορρίψεις όταν ο εκφυλισμός του κόμματος έχει πια ολοκληρωθεί, όχι όμως όταν ακόμη ο αγώνας βρίσκεται σε εξέλιξη. Τον Τρότσκι επηρέαζαν οι ίδιοι παράγοντες που έκαναν τον Λένιν τόσο αβέβαιο, τόσο ταλαντευόμενο σε αντίθεση με τον ίδιο του το χα­ ρακτήρα κι ολόκληρο το πολιτικό παρελθόν του. Ούτε ο Λένιν ούτε ο -362-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης Τρότσκι μπορούσαν να διακρίνουν μια λύση. Υπήρχε πάντοτε η πιθα­ νότητα η διεθνής επανάσταση να έσπαγε τη πολιορκία της Ρωσίας. Όμως, τι έπρεπε να γίνει εντωμεταξύ; Το προλεταριάτο ήταν εξασθενημένο και εξατομικευμένο και το κόμμα δεν απολάμβανε πλέον της υποστήριξης της εργατικής τάξης που απολάμβανε όταν έμπαινε στον εμφύλιο πόλεμο. Όμως, ένα επαναστατικό κόμμα και μια κυβέρνηση που είχαν διεξάγει ένα τόσο άγριο και καταστροφικό εμφύλιο πόλεμο δε μπορούσαν να παραιτηθούν έτσι απλά την επόμενη μέρα της νίκης, ούτε να υποκύψουν στους νικημένους εχθρούς τους και στην εκδίκησή τους, ακόμα και όταν κατάλαβαν ότι δε μπορούσαν να κυβερνούν σύμφωνα με τις αρχές τους. Ο Λένιν κι ο Τρότσκι γνώριζαν πολύ καλά ότι οι εργάτες ήταν εξαντλημένοι. Ο ι ίδιοι οι υποστηρικτές του Τρότσκι, όπως εξήγησε ο ίδιος αργότερα, δεν κατέχονταν από την ελπίδα μεγάλων και σοβαρών αλλαγών. Η γραφειοκρατία, αντίθετα, πάλεψε με εξαιρετικά μεγάλη αγριότητα.4' Είναι πράγματι πολύ δύσκολο να πολεμάς χωρίς ή με μι­ κρή ελπίδα. Όπως έγραψε ο Τρότσκι πολλά χρόνια αργότερα: Η Αριστερή Αντιπολίτευση δε μπορούσε να κατακτήσει την εξουσία, ούτε καν έλπιζε σε κάτι τέτοιο - τουλάχιστον οι πιο ώρι­ μοι ηγέτες της. Για την Αριστερή Αντιπολίτευση, μια επαναστα­ τική μαρξιστική οργάνωση, ο αγώνας για την εξουσία είχε νόημα μόνο σε συνθήκες επαναστατικής ανόδου. Σε τέτοιες συνθήκες, η στρατηγική έχει ως βάση της την επιθετικότητα, την άμεση απεύθυνση στις μάζες, τη μετωπική επίθεση στην κυβέρνηση. Πολλά μέλη της Αριστερής Αντιπολίτευσης είχαν παίξει έναν καθόλου ευκαταφρόνητο ρόλο σε τέτοιους αγώνες και είχαν εμπειρία από πρώτο χέρι στο πώς να τους διεξάγουν. Όμως στις αρχές της δεκαετίας του 1920 και αργότερα, στη Ρωσία δε συνέβαινε καμιά επαναστατική άνοδος, τουναντίον. Σε τέτοιες συν­ θήκες ήταν αδιανόητο να τεθεί ζήτημα πάλης για την εξουσία. Η αδυναμία να προβλεφθεί η νίκη προκαλεί παράλυση της θέλησης. Ο «κίνδυνος ήταν ότι η Αντιπολίτευση, από τη στιγμή που θα συμπέραινε ότι η ανοιχτή σχέση με τις μάζες, έστω με την πρωτοπορία τους, είχε -363-

Τόνι Κλιφ γίνει αδύνατη, θα παραιτούταν από τη πάλη περιμένοντας καλύτερες μέρες».42 Ο Γκράμσι έγραψε για την «αισιοδοξία της θέλησης και την απαι­ σιοδοξία της νόησης». Η τραγωδία του Τρότσκι βρισκόταν στο γεγο­ νός ότι την εποχή του Δωδέκατου Συνεδρίου δε μπορούσε να υποδεί­ ξει οποιαδήποτε μαζική υποστήριξη, προς την οποία μπορούσε να απευθύνει αυτή τη θέληση. Το ρώσικο προλεταριάτο ήταν εξαντλημέ­ νο και απομονωμένο. Το Δωδέκατο Συνέδριο ενίσχυσε τη θέση του Στάλιν: ο ίδιος επα­ νεκλέχτηκε γενικός γραμματέας, ο Ορτζονικίτζε ανέλαβε τη Ράμπκριν, ο Τζερτζίνσκι έγινε πρόεδρος του VSNKh (Εθνικό Οικονομικό Συμ­ βούλιο) κι ο Κουιμπίσεφ, κι αυτός στενός συνεργάτης του Στάλιν, διο­ ρίστηκε επικεφαλής της κεντρικής επιτροπής ελέγχου του κόμματος! Από τα σαράντα μέλη της κεντρικής επιτροπής που εξέλεξε το Δωδέ­ κατο Συνέδριο, ο Τρότσκι δεν είχε παραπάνω από τρεις πολιτικούς φί­ λους: τον Ρακόφσκι, τον Ράντεκ και τον Πιατάκοφ. Επίσης, μετά το Συνέδριο ο Στάλιν ενίσχυσε περαιτέρω τη θέση του στο πολιτικό γραφείο, αντικαθιστώντας τον Ράντεκ με το σύμμαχό του τον Ρίκοψ. Από τα τέσσερα αναπληρωματικά μέλη του οργάνου ο Μπουχάριν έγινε ένα από αυτά - τα τρία ήταν καλοί σταλινικοί: οι Καλίνιν, Μολότοφ, Ρουτζουτάκ. Το Δωδέκατο Συνέδριο του κόμματος αποτέλεσε ένα σημείο κα­ μπής στην εξέλιξη του σοβιετικού καθεστώτος. Υπήρξε το πρώτο κομ­ ματικό συνέδριο στο οποίο δεν συμμετείχε ο Λένιν, ενώ δεν ήταν ακό­ μα σαφές αν θα επέστρεφε κάποια στιγμή στην πολιτική δράση. Ολα βρισκόταν ακόμα στον αέρα. Μόνο μετά το Συνέδριο, όταν πια έγινε σαφές ότι ο Λένιν δεν επρόκειτο να επιστρέφει, τόλμησε η τρόικα Στάλιν, Ζινόβιεφ και Κάμενεφ - να εξαπολύσει μια μεγάλη εκστρατεία ενάντια στον "τροτσκισμό” Στους μήνες που ακολούθησαν το Συνέδριο, υπήρχε ακόμη η δυ­ νατότητα άμεσης νίκης της προλεταριακής επανάστασης στη Γερμα­ νία - ένα γεγονός που θα άλλαζε ριζικά την κατάσταση στη σοβιετική -364-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης Ρωσία. Όμως, μετά τον Οκτώβρη-Νοέμβρη 1923 έγινε φανερό ότι η επαναστατική ευκαιρία στη Γερμανία είχε χαθεί. Η ήττα της Γερμανι­ κής Επανάστασης άνοιξε το δρόμο στην όψιμα διαμορφωμένη αντίλη­ ψη του Στάλιν για το "σοσιαλισμό σε μια χώρα” Αυτή η αντίληψη έγινε το όπλο που χρησιμοποίησε ο Στάλιν, με τη θεωρητική βοήθεια του Μπουχάριν, για να πολεμήσει τον Τρότσκι και τους υποστηρικτές του. Στην περίοδο ανάμεσα στο 1923 και το 1927 [που αποτελεί το θέ­ μα του επόμενου τόμου της βιογραφίας], η ανερχόμενη γραφειοκρατία άρχισε να ξεκόβει όλο και περισσότερο από το προλεταριάτο και να βρίσκει στήριγμα στους πλούσιους χωρικούς - τους κουλάκους - και στους εμπόρους της ΝΕΠ. Ο Τρότσκι συγκρούστηκε και με τις τρεις κοινωνικές δυνάμεις που ωφελούνταν από τη ΝΕΠ - τη γραφειοκρα­ τία, τους κουλάκους και τους επιχειρηματίες της ΝΕΠ. Επεξεργάστηκε μια πολιτική σχεδιασμένης εκβιομηχάνισης της χώρας, που σκοπό είχε να αυξήσει το ειδικό κοινωνικό βάρος του προλεταριάτο, να το μεγα­ λώσει αριθμητικά, να ανεβάσει το βιοτικό του επίπεδο και να ενισχύσει την εργατική δημοκρατία. Ο Στάλιν (κι ο Μπουχάριν) αντιτάχθηκαν τόσο στο αίτημα για σχεδιασμένη εκβιομηχάνιση όσο και στο αίτημα για εκδημοκρατισμό. Ο ι αντικειμενικές συνθήκες που επικρατούσαν στη Ρωσία βοήθη­ σαν τον Στάλιν να νικήσει τον Τρότσκι. Το προλεταριάτο εξακολου­ θούσε να είναι μικρότερο σε μέγεθος από ότι ήταν το 1917 και η αυτο­ πεποίθησή του είχε υπονομευθεί από τη μεγάλη ανεργία και τις πιέσεις από τους διευθυντές των εργοστασίων. Την ίδια περίοδο οι κουλάκοι και οι επιχειρηματίες της ΝΕΠ - προς τους οποίους ο Μπουχάριν απηύθυνε το κάλεσμα: «Πλουτίστε!» - αποκτούσαν όλο και μεγαλύτε­ ρη δύναμη. Η δεξιά στροφή του μπλοκ Στάλιν-Μπουχάριν όσον αφορά στις εσωτερικές υποθέσεις της χώρας, συνοδεύτηκε από μια εντυπωσιακή δεξιά στροφή και στην πολιτική της Κομιντέρν. Στη διάρκεια της Κινέ­ ζικης Επανάστασης (1925-1927), η Κομιντέρν ανάγκασε το Κομμουνι­ στικό Κόμμα της Κίνας να υποταχθεί στο αστικό κόμμα Κουομιτάνγκ. -365-

Τόνι Κλιφ Το Κουομιτάνγκ έγινε δεκτό στην Κομιντέρν ως συμπαθών μέλος και το Κομμουνιστικό Κόμμα υποχρεώθηκε να μπει στο Κουομιτάνγκ και να αποδεχθεί την πειθαρχία του. Όταν ο στρατός του Τσιανγκ-ΚάιΣεκ [του αστού εθνικιστή ηγέτη του Κουομιτάνγκ, στμ] μπήκε στη Σαγκάη το Μάρτη του 1927, ο Στάλιν του έστειλε ένα συγχαρητήριο τη­ λεγράφημα. Όταν ο Τσιανγκ διέταξε τους εργάτες να παραδώσουν τα όπλα τους, η Κομιντέρν έδωσε εντολή στο Κομμουνιστικό Κόμμα να μην π ροβά λει αντίσταση. Λ ίγες μέρες μετά, τα στρατεύματα του Τσιανγκ δολοφόνησαν χιλιάδες εργάτες και κομμουνιστές. Η Κομιντέρν εφάρμοσε αντίστοιχες δεξιές πολιτικές και στη Βρε­ τανία. Στις παραμονές της Γενικής Απεργίας του Μάη του 1926 και κατά τη διάρκεια της ίδιας της απεργίας, η πολιτική της Κομιντέρν ήταν η συνεργασία με την T U C [αγγλική ΓΣΕΕ στμ]. Καλλιεργούσε την εμπιστοσύνη στους αριστερούς γραφειοκράτες των συνδικάτων, ενώ εκείνοι έπαιζαν το ρόλο του φύλλου συκής για τους δεξιούς γρα­ φειοκράτες. Το σαμποτάζ που έκανε η T U C στη Γενική Απεργία είχε ως αποτέλεσμα μια ανεπανόρθωτη ήττα για την εργατική τάξη. Η ήτ­ τα της Γενικής Απεργίας ήταν ένα αποφασιστικό σημείο καμπής στη βρετανική ιστορία: μια μακρά, έστω και διακεκομμένη, περίοδος μαχη­ τικότητας της εργατικής τάξης έφτασε στο τέλος της και ξεκίνησε μια μακρά περίοδος όπου στα συνδικάτα κυριάρχησαν ηγεσίες ανοιχτά δεξιές και υπέρ της ταξικής συνεργασίας, ενώ παράλληλα ενισχύθηκε σε μεγάλο βαθμό η δεξιά πτέρυγα του Εργατικού Κόμματος. Τα κείμενα του Τρότσκι για την Κίνα και τη Βρετανία συγκαταλέ­ γονται στα καλύτερα μαρξιστικά δοκίμια στρατηγικής και τακτικής που έχουν ποτέ γραφτεί. Ωστόσο, όσο σωστή κι αν ήταν η ανάλυσή του, οι ήττες που επέ­ φεραν στην εργατική τάξη οι πολιτικές του Στάλιν δεν ενίσχυσαν τον Τρότσκι, αλλά τον Στάλιν. Ένα εξασθενημένο κομμουνιστικό κίνημα ήταν ευάλωτο στις Σειρήνες της γραφειοκρατίας και στο κάλεσμά τους για “σοσιαλισμό σε μια χώρα” η οποία σκοπό είχε την υπεράσπι­ ση του status quo ενάντια σε κάθε επαναστατικό ξεσηκωμό. -366-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης Ένα πρόσθετος παράγοντας δυσκολίας για τον Τρότσκι εκείνη την περίοδο ήταν ότι οι επιπτώσεις του εκφυλισμού του κόμματος, του κράτους και της Κομιντέρν δεν ήταν τόσο ευκρινείς, όσο μπορούμε να διακρίνουμε εμείς σήμερα από μια μεγάλη χρονική απόσταση. Η έλλει­ ψη πολιτικής και θεωρητικής καθαρότητας οδήγησε τον Τρότσκι σε μια σειρά από παραχωρήσεις και συμβιβασμούς, πάνω από όλα με τον Ζινόβιεφ και τον Κάμενεφ, που θα γίνονταν οι νέοι του σύμμαχοι στην Ενωμένη Αντιπολίτευση του 1926-1927. Τίποτα δεν ήταν πιο ξένο στο χαρακτήρα του Τρότσκι από το δισταγμό και την αναβλητικότητα. Όταν μετά το 1927 συνειδητοποίησε πια την έκταση και το βάθος των εγκλημάτων του Στάλιν και τον αποκάλεσε κατά πρόσωπο «νεκροθά­ φτη της επανάστασης», έγινε απόλυτα ασυμβίβαστος.

-367-

Τόνι Κλιφ

Βιβλιογραφία μεταφρασμένη στα ελληνικό Τα αποσπάσματα της βιβλιογραφίας που χρησιμοποιεί ο συγγρα­ φέας είναι μεταφρασμένα απ’ ευθείας από το αγγλικό κείμενο. Βιβλία που έχουν μεταφραστεί στα ελληνικά και στα οποία αναφέρονται οι παραπομπές αυτού του τόμου είναι τα εξής: • Λ. Τρότσκι, Η Ζωή μου, εκδ. Αλλαγή • Λ. Τρότσκι, Η Σταλινική Σχολή της Πλαστογραφίας, εκδ. Ένεκεν • Λ. Τ ρότσκι, Αένιν, εκδ. Νέοι Στόχοι • Λ. Τρότσκι, Τρομοκρατία και Κομμουνισμός, εκδ. Αλλαγή • A. Τ ρότσκι, Η Προδομένη Επανάσταση, εκδ. Αλλαγή • Λ. Τρότσκι, Τα Διδάγματα του Οκτώβρη, εκδ. Μαρξιστικό Βιβλιο­ πωλείο • Λ. Τρότσκι, Η Νέα Πορεία, εκδ. Αλλαγή • Α. Τρότσκι, Στάλιν, εκδ. Δωδώνη • Τ. Κλιφ, Αένιν 1893-1914: Τα χρόνια της συγκρότησης των μπολσεβί­ κων, εκδ. Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο • Τ. Κλιφ, Λένιν 1914-1917: Όλη η εξουσία στα σοβιέτ!, εκδ. Μαρξιστι­ κό Βιβλιοπωλείο • Τ. Κλιφ, Αένιν 1917-1923: Πολιορκημένη επανάσταση, εκδ. Μαρξι­ στικό Βιβλιοπωλείο . Τ. Κλιφ, Τρότσκι 1879-1917: Προς τον Οκτώβρη, εκδ. Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο • Τζον Ριντ, Δέκα μέρες που συγκλόνισαν τον κόσμο, εκδ. Σύγχρονη Εποχή • Οι μπολσεβίκοι στην Οκτωβριανή Επανάσταση, Πρακτικά της Κ.Ε.

του μπολσεβίκικου κόμματος Αύγουστος 1917 - Φλεβάρης 1918, εκδ. Εξάντας

-368-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης • Β. I. Λένιν, Άπαντα, εκδ. Σύγχρονη Εποχή • Ν. Κρούπσκαγια, Αναμνήσεις για τον Λένιν, εκδ. Πλανήτης • Λισαγκαρέ, Ιστορία της Παρισινής Κομμούνας, εκδ. Ελεύθερος Τύ­ πος • Ε. X. Καρρ, Ιστορία της Σοβιετικής Ένωσης 1917-1923, εκδ. Υποδομή • I. Β. Στάλιν, Άπαντα, εκδ. Σύγχρονη Εποχή • Καρλ Μαρξ, Το Κεφάλαιο, εκδ. Σύγχρονη Εποχή • Βίκτορ Σερζ, Αναμνήσεις ενός επαναστάτη, εκδ. Scripta • Ν. Μπουχάριν και Π. Πρεομπραζένσκι, Το Αλφάβητο του Κομμουνι­ σμού, εκδ. Αλφειός • 3η Διεθνής, Τα τέσσερα πρώτα συνέδρια, Θέσεις, αποφάσεις, Μανιφέ­ στα, εκδ. Εργατική Πάλη

-369-

Τόνι Κλιφ

Σημειώ σεις

Εισαγωγή 1.

Tony Cliff, Trotsky: Towards October 1879-1917 (Bookmarks: London 1989). Τόνι Κλιφ, Τρότσκι: Προς τον Οκτώβρη 1879-1917 (εκδ. Μαρξι­ στικό Βιβλιοπωλείο)

2.

Tony Cliff, Lenin (τέσσερις τόμοι, Pluto Press: London 1975-9. Ανατυπώθηκε σε τρεις τόμους, Bookmarks: London 1985-7). Τόνι Κλιφ,/ΐίνιν, τρεις τόμοι (εκδ. Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο)

Κεφάλαιο 1:

5.

Leon Trotsky, My Life (New York 1960) σελ.337. Λέον Τρότσκι, Η Ζωή μου (εκδ. Αλλαγή) Trotsky, My Life, σελ.337-8 Trotsky, My Life, σελ.340-1 John Reed, Ten days that shook the world (London 1961) σελ.28. Τζον Ριντ, Δέκα μέρες που συγκλόνισαν τον κόσμο (εκδ. Σύγχρονη Εποχή) Ν Ν Sukhanov, The Russian Revolution 1917: A personal record

6.

Sukhanov, σελ.639-40

7.

Vtoroi Vserossiiskii Sezd Sovetow RiSD, σελ.84-7. J Bunyan και Η H Fisher, The Bolshevik Revolution, 1917-1918: Documents and Materials (Stanford 1924) σελ. 135-6

8.

L H Haimson, The Mensheviks (Chicago 1974) σελ.59-60 The Bolsheviks and the October Revolution: Minutes ofthe Central Committee of the Russian Social-Democratic Labour Party (Bolsheviks)

1. 2. 3. 4.

(London 1955) σελ.636

9.

August 1917-February 1918 (London 1974) (στο εξής θα αναφέρεται ως CC Minutes) σελ.292. Οι μπολσεβίκοι στην Οκτωβριανή επανάστα­ ση (εκδ. Εξάντας) 10. CC Minutes σελ. 127 11. CC Minutes σελ. 127, σημείωση - 370 -

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης 12. CC Minutes σελ.291-5 13. CC Minutes σελ. 128-35 14. Σχολιάζεται στο Trotsky, The Stalin School ofFalsification (New York 1962) σελ.107-123. Λέον Τρότσκι, Η σταλινική σχολή της πλαστογρα­ φίας (εκδ-Ένεκεν) 15. Biulleten Oppozitsiu, νούμερο 7 (1929) σελ.30-2 16. Trotsky, Stalin School, σελ. 107-23 17. J L Η Keep (επιμελητής) The Debate on Soviet Power: Minutes of the All-Russian Central Executive Committee ofSoviets (Oxford 1979) σελ.68 18. Debate on Soviet Power, σελ.71 19. Trotsky, Sochineniia, (Moscow) τόμος 3, βιβλίο 2, σελ. 104-6 και 402 (Sochineniia: η έκδοση των Απάντων του Τρότσκι στα ρωσικά, ξεκίνη­ σε το 1924 και αποτελείται από 23 τόμους. Σταμάτησε το 1927 μετά την επικράτηση του Στάλιν) 20. Σχολιάζεται στο Haimson, σελ.75 21. CC Minutes σελ. 143 22. CC Minutes aek. 150 23. Ο Η Radkey, The Sickle under the Hammer (New York 1963) σελ.66-7 24. Bunyan and Fisher, σελ. 190 25. Haimson, σελ.67-8 26. Victor Serge, Year One of the Russian Revolution (London 1972) σελ.79 27. Σχολιάζεται στο Trotsky, On Lenin (London 1971) σελ.115. Λέον Τρότσκι, Λένιν (εκδ. Νέοι Στόχοι) 28. Trotsky, Sochineniia, (Απαντα στα ρωσικά) τόμος 2, βιβλίο 2, σελ.202 29. Trotsky, Sochineniia, τόμος 3, βιβλίο 2, σελ. 133 30. Trotsky, Sochineniia, τόμος 3, βιβλίο 2, σελ. 138 31. Μ Latsis, Chrezvychainaia Komissiia ρο borbe s kontr-revoliutsiei (Moscow 1920) 32. Serge, Year One, σελ.307 33. Latsis, σελ.9 34. Serge, Year One, σελ. 189 35. V I Lenin, Collected Works, μεταφράστηκε από την τέταρτη ρώσικη έκ­ -371 -

Τόνι Κλιφ δοση (Moscow) τόμος 30, σελ.223. ΒI Λένιν, Άπαντα (εκδ. Σύγχρονη Εποχή) 36. Serge, Year One, σελ.298 37. Karl Marx και Friedrich Engels, Historisch-Kritische Gesamtausgabe, πρώτο μέρος, τόμος 7, σελ.423 38. Trotsky, Terrorism and Communism (Ann Arbor 1972) σελ.54-5. Λέον Τρότσκι, Κομμουνισμός και Τρομοκρατία (εκδ. Αλλαγή)

Κεφάλαιο 2: 1. 2.

Izvestiia, 10 November 1917. Trotsky, Sochineniia, τόμος 3, βιβλίο 2, σελ. 164-5 Izvestiia, 19 November 1917. Trotsky, Sochineniia, σελ.178

3.

Izvestiia, 6 December 1917. Trotsky, Sochineniia, σελ.206-7

4.

Ο πρόλογος του Τ ρότσκι στο A A Ioffe (επιμελητής) Mirnye peregovorii v Brest-Litovsk (Moscow 1920)

5.

Ottokar Czernin, In the World War (London 1919) σελ.232-3

6.

Trotsky, My Life, σελ.365

7.

Czernin, σελ.232

8.

Lenin, Works, τόμος 26, σελ.444 και 447-8

9.

Trotsky, On Lenin, σελ.93-5

10. J W Wheeler-Bennett, Brest-Litovsk: The Forgotten Peace, March 1918 (London 1938) σελ. 196 11. C C Minutes, σελ. 176-7 12. CC Minutes, σελ. 177-8 13. CC Minutes, σελ.174 14. CC Minutes, σελ. 179 15. Ioffe, σελ.66 16. Ioffe, σελ.102 17. Trotsky, My Life, σελ.373 18. Czernin, σελ.372 19. Ioffe, σελ.207-8. Wheeler-Bennett, σελ.226-7 20. Wheeler-Bennett, σελ. 166 -372-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης 21. Pravda, 12 February 1918 στο Wheeler-Bennett, σελ.237 22. Trotsky, The History ofthe Russian Revolution to Brest-Litovsk (London 1919) σελ.142 23. Στρατηγός Max von Hoffmann, War Diaries and otherpapers (London 1929) τόμος 1,σελ.206-7 24. Trotsky, My Life, σελ.387 25. CC Minutes, σελ.204-5 26. CC Minutes, σελ.210-11 27. CC Minutes, σελ.218-9 28. CC Minutes, σελ.221-2 29. CC Minutes, σελ.223 30. CC Minutes, σελ.223-4 31. CC Minutes, σελ.233 32. CC Minutes, σελ.235 33. Sedmoi sezd RKP(b) (Moscow 1923), σελ.83 34. Bunyan και Fisher, σελ.523-4 35. Leninskii sbornik, τόμος 11, σελ.59-61 36. Kommunisticheskaia partiia sovetskogo soiuza v rezoliutsiakh i resheniiakh sezdov, konferentsii i plenumov TsK, έβδομη έκδοση (Moscow 1953) (στο εξής θα αναψέρεται ως KPSS ν Rezoliutsiakh), τό­ μος 1, σελ.404-5 37. CC Minutes, σελ.212-5 38. Lenin, Works, τόμος 27, σελ.37 39. Lenin, Works, τόμος 27, σελ.39 40. Wheeler-Bennett, σελ.81 41. Czernin, σελ.215 42. Czernin, σελ.223 43. Czernin, σελ.228 44. Czernin, σελ.233 45. Czernin, σελ.237-8 46. Czernin, σελ.239 47. Wheeler-Bennett, σελ. 170 -373-

Τόνι Κλιφ 48. Czernin, σελ.240 49. Czernin, σελ.318 50. Wheeler-Bennett, σελ.229-30 51. Wheeler-Bennett, σελ.231 52. Δες στρατηγού Ludendorff, My War Memoirs, 1914-1918 (London 1919) τόμος 2, σελ.547-60 53. K Liebknecht, Politische Aufzeichnungen aus seinem Nachlass (Verlag Die Aktion 1921) σχολιάζεται στο Trotsky, My Life, σελ.378 54. Σχολιάζεται στο Trotsky, My Life, σελ.390-1 55. N K Krupskaya, Reminiscences of Lenin (Moscow 1959) σελ.449. N. Κρούπσκαγια, Αναμνήσεις για τον λένιν, εκδ. Πλανήτης 56. Trotsky, How the Revolution Armed (πέντε τόμοι, London 1979-1981) (στο εξής θα αναψέρεται ως HRA) τόμος 1, σελ.507

Κεφάλαιο 3: 1.

Δες Cliff, Trotsky, τόμος 1, σελ. 168-72

2.

Η W Nelson, Leon Trotsky and the Art ofInsurrection, 1905-1917 (London 1988) σελ.53 και 58

3.

Nelson, σελ.58-9

4.

Nelson, σελ.63-4.0 Νέλσον παραπέμπει σε αρκετά παραδείγματα από τα γραπτά του Τρότσκι, και πιο πολύ στο Sochineniia, τόμος 6, σελ.145-7,151-2 και 172

5.

Trotsky, Sochineniia, τόμος 9, σελ. 190

6.

Trotsky, Sochineniia, τόμος 9, σελ. 190

7.

Nelson, σελ.86-7

8.

Trotsky, Sochineniia, τόμος 9, σελ. 195. Nelson, σελ.91-2

9.

Lissagaray, History ofthe Paris Commune of 1871 (London 1976) σελ. 135. Λισαγκαρέ, Ιστορία της Παρισινής Κομμούνας (εκδ. Ελεύθε­ ρος Τύπος)

10. Lissagaray, σελ. 173 11. Lissagaray, σελ.258 12. Trotsky, HRA, τόμος 5, σελ.337 13. Pravda, 14 March 1923, σχολιάζεται στο The Case ofLeon Trotsky -374-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης (London 1937) σελ.102-3

Κεφάλαιο 4: 1.

Κ Muratov, Revoliutsionnoe dvizhenie ν russkoi armii ν 1917 (Moscow 1958) σελ.313

2.

Trotsky, HRA, τόμος 1, σελ.413

3.

A S Bubnov, S S Kamenev και R P Eideman (επιμελητές) Grazhdanskaia voina 1918-1921 (Moscow 1928) (στο εξής θα αναψέρεται ως Bubnov) τόμος 2, σελ.50

4.

Ε Eriaklov, Krasnaia Gvardiia ν borbe za vlast sovetov (Moscow 1937) σελ.39

5.

Y Akhapkin (επιμελητής) First Decrees of Soviet Power (London 1970) σελ.86

6.

Trotsky, HRA, τόμος 1, σελ.245

7.

Unin, Works, τόμος 24, σελ. 100-1

8.

Akhapkin, σελ.67-8

9.

R Wade, Red Guards and Workers Militias in the Russian Revolution (Stanford 1984) σελ.311

10. Direktivy komandovaniia frontov Krasnoi Armii (1917-1927) τόμος 4 (Moscow 1978) σελ.20 11. Trotsky, HRA, τόμος 1, σελ.157-9 12. Akhapkin, σελ. 137 13. Trotsky, HRA, τόμος 1, σελ.564 14. Trotsky, My Life, σελ.437 15. Direkiivy komandovaniia frontov Krasnoi Armii (1917-1927) τόμος 4, σελ.112 16. Trotsky, HRA, τόμος 1, σελ.115 17. Bubnov, τόμος 2, σελ.85 18. Bubnov, τόμος 2, σελ.83 19. Bubnov, τόμος 2, σελ.87 20. Μ Bouloiseau, The Jacobin Republic, 1792-1794 (Cambridge 1987) σελ.128 21. Bouloiseau, σελ. 136 -375-

Τόνι Κλιφ 22. Trotsky, HRA, τόμος 1, σελ.476 23. Trotsky, HRA, τόμος 2, σελ.39 24. Trotsky, My Life, σελ.411-12 25. Trotsky, HRA, τόμος 3, σελ.6 26. Σχολιάζεται στο D Ν Fedotoff-White, Growth ofthe Red Army (Princeton 1944) σελ.105 27. Trotsky, HRA, τόμος 1, σελ.442 28. Trotsky, HRA, τόμος 3, σελ. 173-4 29. Trotsky, HRA, τόμος 2, σελ. 155-6. 30. Trotsky, HRA, τόμος 3, σελ. 10 31. G S Pukhov, Kak vooruzhalatsia Petrograd (Moscow 1933) σελ.113 32. Bubnov, τόμος 2, σελ.67-8 33. Trotsky, HRA, τόμος 1, σελ.242 34. Trotsky, HRA, τόμος 2, σελ.368 35. Bubnov, τόμος 2, σελ. 126 36. Trotsky, HRA, τόμος 1, σελ.8 37. Trotsky, HRA, τόμος 1, σελ.23 και 38 38. Trotsky, HRA, τόμος 1, σελ.10 39. Trotsky, HRA, τόμος 3, σελ. 11 40. Trotsky, HRA, τόμος 3, σελ. 12-13 41. Bubnov, τόμος 2, σελ.95 42. Bubnov, τόμος 2, σελ.97 43. Bubnov, τόμος 2, σελ.96 44. Bubnov, τόμος 2, σελ.96 45. Trotsky, HRA, τόμος 4, σελ.390 46. F Benvenuti, The Bolsheviks and the Red Army, 1918-1922 (Cambridge 1988) σελ.209 47. Trotsky, HRA, τόμος 1, σελ.196 48. Trotsky, HRA, τόμος 1, σελ.183 49. Trotsky, HRA, τόμος 2, σελ.113 50. Trotsky, HRA, τόμος 4, σελ. 194-5 51. Trotsky, HRA, τόμος 2, σελ.116-8 -376-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης 52. Trotsky, HRA, τόμος 1, σελ.557-8 53. Trotsky, HRA, τόμος 1, σελ.249 54. Trotsky, HRA, τόμος 1, σελ.298

Κεφάλαιο 5: 1.

Trotsky, HRA, τόμος 1, σελ.301

2.

Trotsky, HRA, τόμος 2, σελ.18-19

3.

Trotsky, HRA, τόμος 2, σελ.20

4.

Ε Η Carr, The Bolshevik Revolution, 1917-1923 (London 1953) τόμος 3, σελ.16. Ε. X. Καρρ, Ιστορία της Σοβιετικής Ένωσης 1917-1923, τρεις τό­ μοι (εκδ. Υποδομή)

5.

J Erickson, The Soviet High Command (London 1962) σελ.25

6.

Erickson, σελ.675

7.

Trotsky, HRA, τόμος 1, σελ.21

8.

Trotsky, HRA, τόμος 1, σελ. 160

9.

Trotsky, HRA, τόμος 2, σελ.580-1

10. Trotsky, HRA, τόμος 3, σελ.209 11. Trotsky, HRA, τόμος 1, σελ.24 12. Trotsky, HRA, τόμος 1, σελ.419-20 13. Trotsky, HRA, τόμος 4, σελ.95 14. Trotsky, HRA, τόμος 1, σελ.459-60 15. Trotsky, HRA, τόμος 2, σελ.289-90 16. Trotsky, HRA, τόμος 4, σελ.151-2 17. Trotsky, HRA, τόμος 1, σελ.356-8 18. Bubnov, τόμος Ι,σελ.168 19. Trotsky, HRA, τόμος 1, σελ.322

Κεφάλαιο 6: 1.

Trotsky, HRA, τόμος 1, σελ.309-10

2.

Trotsky, My Life, σελ.396

3.

Trotsky, My Life, σελ.397

4.

Trotsky, My Life, σελ.397 -377-

Τόνι Κλιφ 5.

Proletarskaia Revoliutsiia, νούμερο 2 (25) (1924), σχολιάζεται στο Trotsky, My Life, σελ.399

6.

Trotsky, My Life, σελ.407

7.

Trotsky, My Life, σελ.410

8.

Trotsky, My Life, σελ.411 και 413-14

9.

Trotsky, My Life, σελ.415

10. Trotsky, My Life, σελ.418 11. Trotsky, My Life, σελ.417 12. Trotsky, My Life, σελ.420 13. Trotsky, HRA, τόμος 1, σελ,χχϊχ

Κεφάλαιο 7: 1.

Trotsky, HRA, τόμος 1, σελ.9

2.

Trotsky, HRA, τόμος 1, σελ.427-8

3.

Trotsky, HRA, τόμος 1, σελ.8

4.

Trotsky, HRA, τόμος 4, σελ.85-6

5.

Trotsky, HRA, τόμος 4, σελ.86

6.

Trotsky, HRA, τόμος 4, σελ.86-7

7.

Trotsky, HRA, τόμος 1, σελ.215-6

8.

Trotsky, HRA, τόμος 2, σελ.259-60

9.

Trotsky, HRA, τόμος 2, σελ.407-8

10. Trotsky, Stalin (London 1947) σελ.277. Λέον Τρότσκι, Στάλιν (εκδ. Δω­ δώνη) 11. Trotsky, Stalin, σελ.297-8 12. Theses ofthe Left Communists, 1918 (Glasgow 1977) σελ.16-17 13. Trotsky, My Life, σελ.439-40 14. Trotsky, Stalin, σελ.280-1 15. Trotsky, My Life, σελ.440 16. Trotsky, My Life, σελ.441 17. J V Stalin, Works (Moscow 1953) τόμος 4, σελ. 120. Στάλιν, Απαντα, εκδ. Σύγχρονη Εποχή 18. Stalin, Works, τόμος 4, σελ. 123 -378-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης 19. Stalin. Works, τόμος 4, σελ. 124 και 126 20. Stalin, Works, τόμος 4, σελ. 133 21. J Meijer (επιμελητής) The Trotsky Papers (The Hague 1971) (στο εξής θα αναφέρεται ως Trotsky Papers) τόμος 1, σελ. 135 and 137 22. Trotsky, HRA, τόμος 1, σελ.474 23. Δες το μήνυμα του Τρότσκι στο Λένιν της 14ης Δεκέμβρη 1918, στο Trotsky Papers, τόμος 1, σελ. 197 24. Trotsky, HRA, τόμος 1, σελ.465 25. Trotsky, Stalin, σελ.291 26. Pravda, 29 November 1918, σχολιάζεται στο Benvenuti, σελ.79-80 27. Trotsky Papers, τόμος 1, σελ.155 28. Trotsky Papers, τόμος 1, σελ.155 29. Trotsky Papers, τόμος 1, σελ.253 30. Trotsky Papers, τόμος 1, σελ.361-3 και 367 31. Trotsky, Stalin, σελ.328 32. Pravda, 25 December 1918. Benvenuti, σελ.82-3 33. Trotsky Papers, τόμος 1, σελ.207-9 34. Pravda, 26 December 1918. Benvenuti, σελ.85 35. Trotsky, Stalin School, σελ.45 36. Trotsky, My Life, σελ.446 37. Trotsky, My Life, σελ.398 38. Petrogradskaia Pravda, 3,11 and 13 April 1918 39. Σχολιάζεται στο A F Ilyin-Zhenevsky, The Bolsheviks in Power (London 1984) σελ.63-4 40. Σχολιάζεται στο Ilyin-Zhenevsky, σελ.71 41. Σχολιάζεται στο Ilyin-Zhenevsky, σελ.71-2 42. Stalin, Works, τόμος 4, σελ. 194 43. Stalin, Works, τόμος 4, σελ.213 44. Stalin, Works, τόμος4,σελ.216-7 45. Stalin, Works, τόμος 4, σελ.214 46. Trotsky, HRA, τόμος 1, σελ.172 47. Trotsky, HRA, τόμος 1, σελ.223 -379-

Τόνι Κλιφ 48. Trotsky, HRA, τόμος 1, σελ.221 49. Trotsky Papers, τόμος 1, σελ.107-9 50. Lenin, Works, τόμος 28, σελ. 195 51. Trotsky, My Life, σελ.447 52. Lenin, Works, τόμος 29, σελ.7 53. R Medvedev, «Hell Black Night», στο Inostranaia literatura, March 1989,σελ.170 54. Trotsky, Stalin, σελ.277 55. Trotsky, Stalin School, σελ.98 56. Trotsky Papers, τόμος 2, σελ.841 57. Trotsky, HRA, τόμος 1, σελ.243-56 58. Λ V Danilevsky, V I Lenin i voprosy voennogo stroitelstva na viii sezde RKP(b) (Moscow 1964) σελ.71 και 76 59. Danilevsky, σελ.75-6 60. Lenin, Works, τόμος 29, σελ. 153-4 61. Leninskii sbornik, τόμος 37, σελ. 137 62. Leninskii sbornik, τόμος 38, σελ. 135-40 63. Trotsky Papers, τόμος 1, σελ.319 και 322 64. Trotsky Papers, τόμος 1, σελ.325-35

Κεφάλαιο 8: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.

Trotsky Papers, τόμος 1, σελ.521 Trotsky Papers, τόμος 1, σελ.521 Trotsky Papers, τόμος 1, σελ.523 Trotsky Papers, τόμος 1, σελ.525 Stalin, Works, τόμος 4, σελ.271 Trotsky Papers, τόμος 1, σελ.523 Stalin, Works, τόμος 4, σελ.273

8.

Ο Λένιν στον Sokolnikov, 20 April 1919, σχολιάζεται crro Trotsky Papers, τόμος 1, σελ.369

9.

Ο Λένιν στον Antonov-Ovsienko, 22 April 1919, σχολιάζεται στο Trotsky Papers, τόμος 1, σελ.373

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης. 10. 24 April -1 May 1919, σχολιάζεται στο Trotsky Papers, τόμος 1, σελ.377-87 11. Trotsky Papers, τόμος 1, σελ.566-7 12. Trotsky Papers, τόμος 1, σελ.581-2, σημείωση 4 13. Trotsky Papers, τόμος 1, σελ.483 14. Trotsky, My Life, σελ.452 15. Minutes of the central committee, σχολιάζεται στο Trotsky Papers, τό­ μος 1,σελ.578-81 16. Trotsky, Stalin, σελ.313 17. Trotsky Papers, τόμος 1, σελ.591 και 593 18. Trotsky Papers, τόμος 1, σελ.589 19. Trotsky, HRA, τόμος 2, σελ. 135 20. Trotsky, HRA, τόμος 2, σελ.70-78 21. Trotsky, HRA, τόμος 2. σελ.334-9 22. Το σχόλιο του Meijer στο Trotsky Papers, τόμος 1, σελ.587-8 23. Trotsky, Stalin School, σελ.222 24. Trotsky Papers, τόμος 1, σελ.597 25. Trotsky Papers, τόμος 1, σελ.599 26. Trotsky Papers, τόμος 1, σελ.611 27. Trotsky Papers, τόμος 1, σελ.667 28. Trotsky, HRA, τόμος 2, σελ.429-30 29. Trotsky, HRA, τόμος 2, σελ.412-14 30. Trotsky, HRA, τόμος 2, σελ.540-1. Trotsky, Sochineniia, τόμος 17, βι­ βλίο 2, σελ.266-7 31. Trotsky, HRA, τόμος 2, σελ.565. Trotsky, Sochineniia, τόμος 17, βιβλίο 2, σελ.287 32. Trotsky, My Life, σελ.429 33. Klara Zetkin, Reminiscences ofLenin (London 1929) σελ.19-21 34. Stalin, Works, τόμος 4, σελ.345-6 35. Trotsky, Stalin, σελ.329 και 322 36. Lenin, Works, τόμος 32, σελ. 173 37. Zetkin, σελ.20 -381 -

Τόνι Κλιφ 38. Trotsky, My Life, σελ.457-8

Κεφάλαιο 9: 1.

Μ Frunze, Sobranie Sochinenii (Moscow 1929) σελ.207-227

2.

Trotsky, HRA, τόμος 2, σελ.227-8

3.

Trotsky, HRA, τόμος 2, σελ.85-6

4.

Trotsky, HRA, τόμος 5, σελ.396-7

5.

Trotsky, HRA, σελ. 125-6

6.

Trotsky, HRA, σελ.317

7.

Trotsky, HRA, σελ.317 και 319-20

8.

Trotsky, HRA, σελ.361

9.

Trotsky, HRA, σελ.409-11

10. Trotsky, HRA, σελ.397 11. Trotsky, HRA, σελ.342 12. Trotsky, HRA, σελ.345-6 13. Trotsky, HRA, σελ.394-5 14. Trotsky, HRA, σελ.340-1 15. Μ N Tukhachevsky, Voina klassov (Moscow 1921) σελ. 138-40 16. Trotsky, HRA, τόμος 4, σελ. 132 και 134 17. Trotsky, HRA, τόμος 5, σελ.389 18. Lenin, Works, τόμος 23, σελ.319 19. Lenin, Works, τόμος 24, σελ. 180 20. Trotsky, HRA, τόμος 2, σελ. 190-2 21. Trotsky, HRA, τόμος 2, σελ. 167-9 22. Trotsky, HRA, τόμος 2, σελ.16-18 23. Desiatii sezd RKP(b) (Moscow 1933) σελ.294,614 και 674-84

Κεφάλαιο 10: 1.

Trotsky, Stalin, σελ.275

2.

Τ Η Rigby, Lenin's Government: Sovnarkom 1917-1922 (Cambridge 1979) σελ.89 -382-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης 3.

L Ν Kritzman, Die heroische Periode dergrofien russischen Revolution (Frankfurt-am-Main 1971) σελ.265

4.

Perepiska sekretariata TsK RSDRP(b) s mestnymi partiinymi organizatsiiakh (Moscow 1957) τόμος4, ντοκουμέντο 111

5.

Pravda, 3 January 1919, σχολιάζεται στο Benvenuti, σελ.63

6.

Deviatii sezd RKP(b) (Moscow 1920) σελ.101-2

7.

Trotsky, HRA, τόμος 1, σελ.χχν

8.

Rigby, σελ. 182

9.

Rigby, σελ.181

10. Trotsky, Stalin, σελ.295 11. S I Gusev, Uroki grazhdanskoi voiny (Moscow 1921) σελ.8 12. Trotsky, The Revolution Betrayed (New York 1987) σελ.89-90. Λέον Τρότσκι, Η προδομένη επανάσταση (εκδ. Αλλαγή) 13. Trotsky, Stalin, σελ.384-5

Κεφάλαιο 11: 1.

Kritzman, σελ.80

2.

Kritzman, σελ.293

3.

Κ Leites, Recent Economic Development in Russia (Oxford 1922) σελ. 152 και 199

4.

J Bunyan, The Origin ofForced Labor in the Soviet State, 1917-1921 (Baltimore 1967) σελ.173-4

5.

V Briigmann, Die russischen Gewerkschajien in Revolution und Burgerkrieg 1917-1919 (Frankfurt-am-Main 1972) σελ. 151

6.

Kritzman, σελ.252

7.

Kritzman, σελ.276

8.

Kritzman, σελ.287

9.

F Lorimer, The Population ofthe Soviet Union (Geneva 1948) σελ.41

10. Kritzman, σελ.288 11. Trotsky, The New Course (New York 1943) σελ.63. Trotsky, Sochineniia, τόμος 17, βιβλίο 2, σελ.543-4. Λέον Τρότσκι, Η Νέα Πο­ ρεία (εκδ. Αλλαγή) 12. Trotsky, My Life, σελ.564 - 383 -

Τόνι Κλιφ 13. Desiatii sezd RKP(b) (Moscow 1921) σελ.191-2 14. Leninskii sbornik, τόμος 7, σελ.363 15. Leninskii sbornik, τόμος 35, σελ. 175 16. Lenin, Works, τόμος 31, σελ.505 17. Lenin, Works, τόμος 32, σελ. 133 18. Trotsky Papers, τόμος 2, σελ.3-7 19. Trotsky Papers, τόμος 2, σελ.9 20. Trotsky, Sochineniia, τόμος 15, σελ.269-71 21. Trotsky, Sochineniia, τόμος 15, σελ.5-6 22. Trotsky, Sochineniia, τόμος 15, σελ. 111 -2 23. Trotsky, Sochineniia, τόμος 15, σελ. 133 24. Trotsky, Sochineniia, τόμος 15, σελ. 181 25. Desiatii sezd RKP(b), σελ. 101 26. Trotsky, Sochineniia, τόμος 15, σελ.287. Trotsky, HRA, τόμος 3, σελ.83 27. Lenin, Works, τόμος 30, σελ.312 28. Lenin, Works, τόμος 30, σελ.332-4 29. Trotsky, HRA, τόμος 3, σελ. 107 30. Trotsky, HRA, τόμος 3, σελ.109 31. Trotsky, HRA, τόμος 3, σελ.113 32. Trotsky, Terrorism and Communism, σελ. 140-2 33. Marx, Capital, τόμος 1 (London 1954) σελ.191. Καρλ Μαρξ, To Κεφά­ λαιο (εκδ. Σύγχρονη Εποχή) 34. Kritzman, σελ.283 35. Sobranie uzakonenii (1920) νούμερο 8, άρθρο 52, και νούμερο 10, άρ­ θρο 64 36. Trotsky Papers, τόμος 2, σελ.23 37. Trotsky Papers, τόμος 2, σελ. 115 38. Trotsky, Sochineniia, τόμος 15, σελ.345-7 39. Trotsky, Sochineniia, τόμος 15, σελ.347-8,359,399 και 445 40. Trotsky, Sochineniia, τόμος 15, σελ.385-6 41. Trotsky, Sochineniia, τόμος 15, σελ.452-85 42. Σχολιάζεται στο Trotsky, The New Course, σελ.80

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης 43. Desiatii sezd RKP(b), σελ.372 44. Lenin, Works, τόμος 31, σελ.374-5 45. Otchety ο deiatelnosti tsentralnogo komiteta RKP(b) (Moscow 1921) σελ.47-8

46. Otchety o deiatelnosti tsentralnogo komiteta RKP(b), σελ.47-9 47. KPSS v rezoliutsiiakh, τόμος 1, σελ.490-1 48. Desiatii sezd RKP(b), σελ.350-1 49. Lenin, Works, τόμος 32, σελ.20-1 50. Lenin, Works, τόμος 32, σελ.37 51. Lenin, Works, τόμος 32, σελ.50 52. Trotsky, Concluding Speech to the Second All-Russian Congress of Miners, 26 January 1921, στο Trotsky, Stalin School, σελ.31 53. Lenin, Works, τόμος 32, σελ.204 54. Trotsky, The New Course, σελ.32 55. The Case ofLeon Trotsky, σελ.408 56. Δες N Bukharin, Dengi v spokhe proletarskoi diktatury (Moscow 1920) 57. Lenin, Works, τόμος 36, σελ.595 58. Trotsky, Stalin School, σελ.29 59. Desiatii sezd RKP(b), σελ.221 60. Desiatii sezd RKP(b), σελ.214 61. Trotsky, My Life, σελ.465-6 62. S Singleton, Th e Tambov Revolt, 1920-1921,’ στο Slavic Review (September 1966) 63. P Avrich, Kronstadt 1921 (New York 1974) σελ.35 64. Avrich, σελ.37 65. Avrich, σελ.39 66. Serge, Memoirs ofa Revolutionary (London 1963) σελ.123. Βίκτορ Σερζ, Αναμνήσεις ενός επαναστάτη (εκδ. Scripta) 67. Avrich, σελ.42 68. Avrich, σελ.45 69. Avrich, σελ.42 70. Avrich, σελ.46-7

Τόνι Κλιφ 71. Avrich, σελ.89-90 72. Avrich, σελ.93 73. Avrich, σελ.69 74. Avrich, σελ. 179-80 75. Desiatii sezd RKP(b), σελ.253 76. Avrich, σελ. 184 77. Lenin, Works, τόμος 32, σελ.279 78. Trotsky, Revolution Betrayed, σελ.96 79. Odinnadtsatii sezd RKP(b) (Moscow 1936) σελ.468

Κεφάλαιο 12: 1.

IS Rosenfeld, Promyshlennaia politika SSSR (Moscow 1926) σελ. 37

2.

Brugmann, σελ.215-6

3.

Lenin, Works, τόμος 33, σελ.256

4.

Kritzman,a8X.217

5.

Kritzman,o8X.218

6.

Trudy 1 vserossiiskogo sezda sovetov narodnogo khoziaistva (Moscow 1918) σελ.434

7.

Chetvertii vserossiiskii sezd professionalnykh soiuzov (Moscow 1921) σελ. 119

8.

Lenin, Works, τόμος 29, σελ.555

9.

Lenin, Works, τόμος 33, σελ.65

10. Lenin, Works, τόμος 32, σελ.412 11. Odinnadtsatii sezd RKP(b), σελ. 109 12. G V Vernadsky, A History ofRussia (New York 1944) σελ.319 13. W Pietsch, Revolution und Statt: Institutionen als Trager der Macht in der Sowjetrussland (1917-1922) (Cologne 1969) σελ.137 14. Lenin, Works, τόμος 31, σελ. 178 15. Lenin, Works, τόμος 29, σελ. 183 16. Lenin, Works, τόμος 33, σελ.77 17. Lenin, Works, σελ.428-9 18. N Bukharin and P Preobrazhensky, The ABC of Communism (London 1969) - 386 -

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης σελ.240. Ν. Μπουχάριν, Το αλφάβητο του κομμουνισμού (εκδ. Αλφειός) 19. Sukhanov, σελ.528-9 20. Carr, τόμος 1, σελ. 183 21. Bukharin and Preobrazhensky, σελ.436 22. Serge, Year One, σελ.336 23. Τ H Rigby, Communist Party Membership in the USSR, 1917-1967 (Princeton 1968,σελ.470-1 24. Trotsky, The New Course, σελ.27 25. Trotsky, The Real Situation in Russia (London 1928) σελ.94 26. Serge, Year One, σελ.264 27. Rigby, Communist Party Membership, σελ.241 -2 28. Izvestiia TsK RKP(b), 28 March 1920 29. Desiatii sezd RKP(b) σελ.29-30 και 76 30. Odinnadtsatii sezd RKP(b), σελ.422 31. Izvestiia Tsk RKP(b), 24 March 1920 32. Odinnadtsatii sezd RKP(b), σελ.420 33. Lenin, Works, τόμος 28, σελ.257 34. KPSS v rezoliutsiiakh, τόμος 1, σελ.442 και 463 35. KPSS v rezoliutsiiakh, τόμος 1, σελ.525 36. CC Minutes, σελ.126-251 37. Pietsch, σελ.153 38. R H McNeal (επιμελητής) Resolutions and Decisions ofthe Communist Party of the Soviet Union (Toronto 1974) τόμος 2, σελ.13 39. Vosmaia konferentsiia RKP(b) (Moscow 1961) σελ.221 40. Desiatii sezd RKP(b), σελ.56 41. Izvestiia TsK RKP(b), 5 March 1921 42. Dvenadtsatii sezd RKP(b) (Moscow 1923) σελ.207 43. Izvestiia TsK RKP(b), March 1923 44. Desiatii sezd RKP(b), σελ.52 45. Desiatii sezd RKP(b), σελ.54 46. Desiatii sezd RKP(b), σελ.62-3 47. Desiatii sezd RKP(b), σελ.56-7 - 387 -

Τόνι Κλιφ 48. Carr, τόμος 1, σελ. 188 49. A G Lowy, Die Weltgeschichte ist das Weltgericht (Vienna 1968) σελ. 111 50. R V Daniels, The Conscience of the Revolution: Communist Opposition in Soviet Russia (Cambridge, Massachusetts 1965) σελ. 129 51. Serge, Year One, σελ.366 52. KPSS v rezoliutsiiakh, τόμος 1, σελ.529 53. KPSS v rezoliutsiiakh, τόμος 1, σελ.529-30 54. Lenin, Works, τόμος 32, σελ.261 55. Lenin, Works, τόμος 32, σελ.243 56. Desiatii sezd RKP(b), σελ.540

Κεφάλαιο 13: 1.

Trotsky, The First Five Years ofthe Communist International, τόμος 1 (London 1973) σελ.37-9

2.

Trotsky, Sochineniia, τόμος 13, σελ.33-7

3.

Lenin, Sochineniia, τόμος 24, σελ.724

4.

Vosmoi sezd RKP(b) (Moscow 1939) σελ.501-4

5.

Trotsky, First Five Years, τόμος 1, σελ.43

6.

Trotsky, First Five Years, τόμος 1, σελ.46

7.

Trotsky, First Five Years, τόμος 1, σελ.47

8.

Trotsky, First Five Years, τόμος 1, σελ.46-7

9.

Trotsky, First Five Years, τόμος 1, σελ.48

10. Trotsky, First Five Years, τόμος 1, σελ.49 11. Trotsky, First Five Years, τόμος 1, σελ.49 12. Trotsky, First Five Years, τόμος 1, σελ.52 13. Trotsky, First Five Years, τόμος 1, σελ.53-4 14. Sedmoi sezd RKP(b), σελ.138 15. Trotsky, First Five Years, τόμος 1, σελ.69 16. Trotsky, First Five Years, τόμος 1, σελ.70 17. Trotsky, First Five Years, τόμος 1, σελ.71 18. Trotsky, First Five Years, τόμος 1, σελ.86-7 19. Trotsky Papers, τόμος 1, σελ.61-7 -388-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίψος της επανάστασης 20. Trotsky, First Five Years, volume 1, σελ. 130-1 21. Trotsky, First Five Years, volume 1, σελ.132 22. Trotsky, First Five Years, volume 1, σελ. 145 23. Trotsky, First Five Years, volume 1, σελ.133-5 24. Trotsky, First Five Years, volume 1, σελ.137-8 25. Trotsky, First Five Years, volume 1, σελ.143-4 και 147 26. Trotsky, First Five Years, volume 1, σελ.153 27. Trotsky, First Five Years, volume 1, σελ.159 28. Trotsky, First Five Years, volume 1, σελ.152-3 29. Trotsky, First Five Years, volume 1, σελ. 153

Κεφάλαιο 14: 1.

Trotsky, First Five Years, τόμος 1, σελ.228-9

2.

Trotsky, First Five Years, τόμος 1, σελ.346

3.

Trotsky, First Five Years, τόμος 1, σελ.261-2

4.

Trotsky, First Five Years, τόμος 1, σελ.285-6

5.

J Degras (επιμελητής) The Communist International 1919-1943: Documents (London 1971) τόμος 1, σελ.248-50

6.

Trotsky, First Five Years, τόμος 2, σελ.91-6

7.

Lenin, Works, τόμος 33, σελ.208

8.

Angress, Stillborn Revolution: The Communist Bid for Power in Germany, 1921-1923 (Princeton 1963) σελ.156-7

9.

H Malzahn, στο Protokoll des III Kongress der Kommunistischen Internationale (Hamburg 1921) σελ.259

10. P Brou£, Revolution en AUemagne 1917-23 (Paris 1971) σελ.484 11. Trotsky, First Five Years, τόμος 1, σελ.328-9 12. Trotsky, First Five Years, τόμος 1, σελ.348 13. Trotsky, First Five Years, τόμος 2, σελ.32 14. Trotsky, First Five Years, τόμος 2, σελ.353 15. Trotsky, First Five Years, τόμος 2, σελ.29 16. Trotsky, First Five Years, τόμος 1, σελ.13 17. Trotsky, First Five Years, τόμος 1, σελ.349

Τόνι Κλιφ 18. Antonio Gramsci, Selectionsfrom the Prison Notebooks (London 1982) σελ.238 19. R Wohl, French Communism in the Making 1919-1924 (Stanford 1966) σελ.91 20. Wohl, σελ.218-9 21. Wohl, σελ.438-9 22. Wohl, σελ. 174 23. Wohl, σελ.89-90 24. Wohl, σελ.% 25. Wohl, σελ.307 26. J Braunthal, History of the International (London 1967) τόμος 2, σελ.193 27. Wohl, σελ.218 28. Trotsky, First Five Years, τόμος 2, σελ.53-6 29. Degras, τόμος 1, σελ.308 30. Trotsky, First Five Years, τόμος 2, σελ. 110-11 31. Trotsky, First Five Years, τόμος 2, σελ.145 32. Trotsky, First Five Years, τόμος 2, σελ.146-7 33. Wohl, σελ.288 34. Wohl, σελ.407-8 35. Trotsky, First Five Years, τόμος 2, σελ.278-9 36. Trotsky, First Five Years, τόμος 2, σελ.281-2 37. Trotsky, First Five Years, τόμος 2, σελ.284 38. Writings ofLeon Trotsky (1933-34) (New York 1972) σελ.40

Κεφάλαιο 15: 1.

Lenin, Works, τόμος 32, σελ.225

2.

Lenin, Works, σελ.236

3.

Trotsky, First Five Years, τόμος 2, σελ.268

4.

Trotsky, First Five Years, τόμος 2, σελ.268-9

5.

Trotsky, First Five Years, τόμος 2, σελ.238

6.

Lenin, Works, τόμος 33, σελ. 116 -390-

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης 7.

Lenin, Works, τόμος 33, σελ.280

8.

Lenin, Works, τόμος 36, σελ.571

9.

Trotsky Papers, τόμος 2, σελ.579-83

10. Trotsky, First Five Years, τόμος 2, σελ.245 11. Trotsky, First Five Years, τόμος 2, σελ.270-1 12. Trotsky, First Five Years, τόμος 2, σελ.236-7 13. Trotsky, First Five Years, τόμος 2, σελ.271 14. Trotsky, First Five Years, τόμος 2, σελ.271-2 15. Lenin, Works, τόμος 35, σελ.475 16. Trotsky Papers, τόμος 2, σελ.745-9 17. Unin, Works, τόμος 36, σελ.598 18. Carr, τόμος 2, σελ.310-11 19. Lenin, Works, τόμος 33, σελ.426 20. Lenin, Works, τόμος 33, σελ.501 21. Lenin, Works, τόμος 45, σελ.497 22. Lenin, Works, τόμος 42, σελ.418 23. Lenin, Works, τόμος 42, σελ.600 24. Σχολιάζεται στο L A Fotieva, Iz vospominanii ο Lenine (Moscow 1964) σελ.28-9 25. Lenin, Works, τόμος 45, σελ.601 26. Lenin, Works, τόμος 33, σελ.460-1 27. Lenin, Works, τόμος 45, σελ.606 28. Lenin, Works, τόμος 29, σελ. 194 29. Desiatii sezd RKP(b), σελ. 163-8 30. KPSS v rezoliutsiiakh, τόμος 1, σελ.562 31. Trotsky Papers, τόμος 2, σελ.347-9 32. Odinnadtsatii sezd RKP(b), σελ.72-5 33. Lenin, Works, τόμος 42, σελ.602-3 34. R Pipes, The Formation ofthe Soviet Union: Communism and Nationalism, 1917-1923 (Cambridge 1964) σελ.271 35. Lenin, Works, τόμος 42, σελ.421-3 36. P N Pospelov και άλλοι, Vladimir Ilyich Lenin: Biografiia (Moscow -391 -

Τόνι Κλιφ 1963) σελ.611 37. Trotsky, Stalin School, σελ.66-7 38. Lenin, Works, τόμος 33, σελ.372 39. Dvenadtsatii sezd RKP(b), σελ.150 40. Lenin, Works, τόμος 36, σελ.605-6 41. Lenin, Works, τόμος 36, σελ.610-11 42. Lenin, Works, τόμος 42, σελ.493 43. Lenin, Works, τόμος 45, σελ.607 44. Trotsky to the Bureau of Party History, 21 October 1927, σχολιάζεται στο Trotsky, Stalin School, σελ.71 45. Lenin, Works, τόμος 45, σελ.608 46. 1 Deutscher, The Prophet Unarmed (London 1959) σελ.47 47. Lenin, Works, τόμος 33, σελ.353-4 48. Lenin, Works, τόμος 33, σελ.490 49. Trotsky, Stalin School, σελ.73-4 50. Trotsky, Stalin School, σελ.72 51. Lenin, Works, τόμος 36, σελ.594-5 52. Lenin, Works, τόμος 36, σελ.596

Κεφάλαιο 16: 1.

Δες Stalin, Works, τόμος 5, σελ.231

2.

The Anti-Stalin Campaign and International Communism (New York

3.

Trotsky, My Life, σελ.482

4.

Trotsky, My Life, σελ.486

1956) σελ.76

5.

Stalin, Works, τόμος 5, σελ.261-2

6.

Denadtsatii sezd RKP(b), σελ.563

7.

Denadtsatii sezd RKP(b), σελ.529

8.

Denadtsatii sezd RKP(b), σελ.530

9.

Denadtsatii sezd RKP(b), σελ.532

10. Denadtsatii sezd RKP(b), σελ.526 11. Denadtsatii sezd RKP(b), σελ.531-2 - 392 -

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης 12. Stalin, Works, τόμος 5, σελ.271 13. Denadtsatii sezd RKP(b), σελ.577 14. Denadtsatii sezd RKP(b), σελ.96 15. Stalin, Works, τόμος 5, σελ.209-10 16. Stalin, Works, τόμος 5, σελ.213 17. Stalin, Works, τόμος 5, σελ.223 18. Stalin. Works, τόμος 5, σελ.240 19. KPSS v rezoliutsiiakh, τόμος 1, σελ.685 20. Dvenadtsatii sezd RKP(b), σελ.365 21. Trotsky Papers, τόμος 2, σελ.813-5 22. Dvenadtsatii sezd RKP(b), σελ.321-2 23. Dvenadtsatii sezd RKP(b), σελ.331 24. Dvenadtsatii sezd RKP(b), σελ.315 25. Dvenadtsatii sezd RKP(b),σελ.321 26. KPSS v rezoliutsiiakh, τόμοςΐ, σελ.702 27. Dvenadtsatii sezd RKP(b), σελ.25 28. Dvenadtsatii sezd RKP(b), σελ.36 29. Dvenadtsatii sezd RKP(b), σελ.394 30. Trotsky, The New Course, σελ.8 31. Dvenadtsatii sezd RKP(b), σελ.89,48,496 και 502-3 32. Trotsky, My Life, σελ.481 33. Trotsky, My Life, σελ.481-2 34. Trotsky, My Life, σελ.537 35. Deutscher, σελ.93 36. Trotsky, Stalin, σελ.242-3 37. Odinnadtsatii sezd RKP(b) σελ.453-7 38. A Soboul, The French Revolution, 1787-1799 (London 1974) τόμος 2, σελ.422 39. Soboul, σελ.439 40. Trotsky, First Five Years, τόμος 2, σελ. 122 41. Trotsky, Stalin, σελ.387 42. Trotsky, Stalin, σελ.403-4.

Τόνι Κλιφ

Από τις εκδόσεις

μαρξιστικό βιβλιοπωλείο κυκλοφορούν τα βιβλία.,.

www.marxistiko.gr Φειδίου 14-16, τηλ.: 210 5247584 -3 9 4 -

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης

Τρότσκι 1. Προς τον Οκτώβρη 1879-1917 0 Λέον Τρότσκι διαδραμάτισε κεντρι­ κό ρόλο στο επαναστατικό κίνημα που διαμόρφωσε τον κόσμο του 20ου αιώνα. Ήταν ο πρόεδρος του Σοβιέτ της Πετρούπολής -του πρώτου εργατικού συμβουλίου- κατά π] διάρκεια της Ρώσικης Επανάστασης του 1905. Ήταν ο συγγραφέας της θεωρίας της Διαρκούς Επανάστασης. 0 πρώτος που είδε ότι η επαναστατική αλλαγή δεν μπο­ ρούσε να περιοριστεί στα "αστικά" καλούπια, αλλά έπ ρεπ ε να προχωρήσει προς την εργατική επανάσταση και τον σοσιαλισμό. Ήταν ο οργανωτής της εξέγερσης του Οκτώβρη 1917, όταν οι εργάτες πήραν για πρώτη φορά την εξουσία. Ή ταν ο δημιουρ γό ς του Κόκκινου Στρατού που υπεράσπισε το εργατικό κράτος κατά τη διάρκεια του εμφύλιου πολέμου απέναντι και στις δυτικές στρατιές που εισέβαλαν για να το πνίξουν. Ήταν ο ηγέτης της αντιπολίτευσης που πάλεψε ασυμβίβαστα ενάντια στον Στάλιν και τη γραφειοκρατική αντεπανάσταση. Ήταν ο πρώτος που έδωσε μιια μαρξιστική ανάλυση για τον φασισμό και για το πώς μπορούμε να τον σταματήσουμε. Ήταν ο συνεχιστής της επαναστατικής παράδοσης της εργατικής τάξης και ο μο­ ναδικός αναλυτής των μεγάλων ταξικών αγώνων που συγκλόνισαν τον κόσμο στη δε­ καετία του ?30. Δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία για τη μεγαλοφυΐα του Τρότσκι. Ωστόσο, καμιά μεγαλοφυΐα που εμπλέκεται με τα μεγάλα ζητήμα- τα της εποχής μας δεν μπορεί να παραμείνει αλάνθαστη. Η πολιτική βιογραφία του Κλιφ συμβάλει στη κατανόηση τόσο των δυνατών όσο και των αδύνατων σημείων του Τρότσκι. Αποτελείται από τέσσερις τόμους. 0 πρώτος τόμος καλύπτει την περίοδο μέχρι τις 25 Οκτώβρη 1917, τη μέρα πις νικηφόρας εργατικής επανάστασης.

-3 9 5 -

Τόνι Κλιφ

Τα χρόνια συγκρότησης των Μπολσεβίκων Η Ρωσική Επανάσταση του 1917 ήταν ένα από τα πιο αποφασιστικά και θυελ­ λώδη γεγονότα στην παγκόσμια ιστορία. Κεντρικό ρόλο σ' αυτή την επανάσταση έπαιξε το ρωσικό μποσελβίκικο κόμμα. Σ’ αυτό το βιβλίο, ο Τόνι Κλιφ εξετάζει το χτίσιμο του κόμματος των μπολσεβί­ κων και ιδιαίτερα τη δουλειά ενός από τους κυριότερους αρ χιτέκτονές του, του Λένιν. Παρουσιάζει τις μάχες που έδωσε ο Λένιν για να μετατρέψει τις μαρξιστικές ιδ έες για τη σοσιαλιστική επανάσταση σε πρακτική καθημερινή δράση και την ακόμα δυσκολότερη μάχη που έδωσε για να μετατρέψει τις απομονωμένες ομά­ δες μελέτης σε μια ενιαία οργάνωση.

Όλη η εξουσία στα Σοβιέτ Το βιβλίο του Τόνι Κλίφ είναι ο δεύτε­ ρος τόμος της πολιτικής βιογραφίας του Λένιν. Αρχίζει με την κατάρρευση της Δεύτερης Διεθνούς στην Ευρώπη με το ξέσπασμα του Πρώτου Παγκοσμίου Πο­ λέμου. Τελειώ νει με την πρώτη νικηφόρα εργατική επανάσταση. Δ είχ νει πόσο κρίσιμη ήταν η σχέση των Μπολσεβίκων με την εραγατική τάξη για την τελική έκβαση της επανάστασης. Δείχνει τον Λένιν ν’ απευθύνεται στη μα­ χητική διάθεση των εργατών και να δίνει συγκρούσεις και π ολεμικές μέσα στο ίδιο το κόμμα των μπολσεβίκων. Να ενώ­ νει σε μια δύναμη την μαζική επαναστα­ τική συνείδηση, την οργανωμένη δράση του κόμματος και την προσωπική ηγεσία. -3 9 ο -

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης

Πολιορκημένη Επανάσταση Την επόμενη μέρα της Οκτωβριανής Επανάστασης του 1917, ο Λένιν διακήρυ­ ξε: "Τώρα μπορούμε να προχωρήσουμε για να κτίοουμε την σοσιαλιστική κοινωνία". Η ανθρωπότητα βρισκόταν ο’ ένα σημείο καμπής της παγκόσμιας ιστορίας. Αλλά, ούτε ο Λένιν, ούτε το κόμμα των Μπολσεβίκων έτρεφαν αυταπάτες για τον δύσκολο δρόμο που είχαν μπροστά τους. Μόλις τέσσερις μήνες αργότερα, ο Λένιν δήλωνε στο συνέδριο των Σοβιέτ: "Η τε ­ λική νίκη του σοσιαλισμού είναι, βέβαια, αδύναπι σε μια χώρα... Αποτελεί αναμφι­ σβήτητη αλήθεια, ότι χωρίς μια επανά­ σταση στη Γερμανία είμαστε καταδικα­ σμένοι". Το βιβλίο αυτό είναι ο τρίτος τόμος της πολιτικής βιογραφίας του Λένιν από τον Τόνι Κλιφ. Η περίοδος που καλύπτει είναι ο αγώνας των ρώσων εργατών να κτίσουν ένα εργατικό κράτος σε μια χώρα ρημαγ­ μένη από τις ξέν ες επεμβάσεις και τον εμφύλιο πόλεμο, την ίδια ώρα που ο Λ έ­ νιν, ο Τρότσκι και οι Μπολσεβίκοι πάλευ­ αν για να εξαπλώσουν την επανάσταση πέρα από τα σύνορα της Ρωσίας. Οι Μπολσεβίκοι ποτέ δεν αμφέβαλαν για τον κρίσιμο ρόλο πις εργατικής τάξης στην επανάσταση και στο κτίσιμο του σο­ σιαλισμού. Αλλά το τέλος του πολέμου, βρήκε την εργατική τάξη διαλυμένη και την επανάσταση απομονωμένη. Το κενό που αναπτύχθηκε οδήγησε στην άνοδο και την σταθεροποίηση της γρ αφ ειοκρ ατίας. Ενάντια σε αυτή την τραγική εξέλ ιξη ο Λένιν πάλεψε μέχρι την τελευταία του πνοή.

- 397 -

Τόνι Κλιφ

Πώς χάθηκε η ρωσική επανάσταση Η επανάσταση του Οκτώβρη του 1917 στη Ρωσία έφερε την εργατική τάξη στην εξουσία. Αυτό το βιβλίο υποστηρίζει ότι ο Σταλι­ νισμός δεν ήταν η συνέχεια, αλλά η αντεπαναστατική ανατροπή των κατακτήσεων του Οκτώβρη. Στη δεκαετία του ’30, η στα­ λινική γραφειοκρατία εγκαθίδρυσε ένα κα­ θεστώς εκμεταλλευτικό και καταπιεστικό ένα καθεστώς κρατικού καπιταλισμού. Χρησιμοποιώντας τις ιδ έες του Μαρξ, τα κείμενα του βιβλίου δίνουν απαντήσεις στα βασικά ερωτήματα: Πώς χάθηκε η Ρώσικη Επανάσταση; Πώς αναρριχήθηκε στην εξουσία η γραφειοκρατία; Πώς και γιατί έφτασαν στην κρίση και στην κατάρρευση τα σταλινικά καθεστώτα.

Κρατικός καπιταλισμός στην Ρωσία Το βιβλίο του Τόνι Κλίφ αποτελεί μια κλα­ σική μαρξιστική ανάλυση των σταλινκών κα­ θεστώτων, βασισμένη στον Τρότσκι, αλλα και την εμπειρία των εξελίξεω ν που ακο­ λούθησαν το τέλος του Β’ Παγκόσμιου πο­ λέμου. Εξετάζοντας λεπτομερειακά και σε βάθος όλες τις πτυχές της Ρωσίας τη δεκα­ ετία του ’30, δείχνει πως το σταλινικό καθε­ στώς βασιζόταν στην ύπαρξη μιας εκμεταλ­ λευτικής άρχουσας τάξης, που ανέτρεψε τις κατακτήσεις της εργατικής επανάστασης του 1917.Η θεωρία του κρατικού καπιταλι­ σμού χαράζει έτσι την πιο καθαρή διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στη σοσιαλιστική επανάσταση του Οκτώβρη και τα εγκλήματα του Στάλιν, το όραμα όσων σήμερα παλεύ­ ουν για την ανατροπή του καπιταλισμού και τον "σοσιαλισμό" των καθεστώτων του ανα­ τολικού μπλόκ. - 398 -

Τρότσκι 1917-1923: Το ξίφος της επανάστασης

Η Διαρκής Επανάσταση 0 Λ έον Τρότσκι ήταν ένας από τους πρωταγωνιστές του Οκτώβρη 19 17 στη Ρωσία. Ήταν εκείνος που υποστήριξε ότι η εργατική επανάσταση, για να φτάσει στο Σοσιαλισμό έπρεπε να εξαπλωθεί και να αγκαλίασει όλες τις χώρες. Σ ’ αυτή τη μαρξιστική του ανάλυση στηρίχθηκε στη θεωρία της Διαρκούς Επανάστασης. Σήμερα, που όλοι μιλούν για “παγκο­ σμιοποίηση" και ο καπιταλισμός έχει φω­ λιάσει σε κάθε γωνιά του πλανήτη, το βι­ βλίο του Τρότσκι είναι πολύτιμο εργαλείο για όσους παλεύουν για την ανατροπή αυ­ τού του απάνθρωπου συστήματος.

Προβλήματα της καθημερινής ζωής Μ ε πρωτοβουλία του Τρότσκι, μια ομά­ δα εικοσιπέντε εργατών και εργατριών μελών του μπολσεβίκικου κόμματος στη Μόσχα- συναντιούνται για να συζητήσουν τα προβλήματα της καθημερινής ζωής στη μετεπαναστατική Ρωσία. Τα στενογραφημένα πρακτικά αυτών των συνε­ δριάσεων, καθώς και τα άρθρα που έγρα­ ψε ο Λέον Τρότσκι με βάση όλο το υλικό, είναι συγκεντρωμένα σ’ αυτό το βιβλίο. Πρόκειται για ένα ιστορικό και πολιτι­ κό ντοκουμέντο για το πόσο βαθιά αντικαπιταλιστικό ήταν το νεαρό κράτος των Σοβιέτ, όχι μόνο στο πεδίο της παραγω­ γής, αλλά και σ’ αυτό της καθημερινότη­ τας και των ανθρώπινων σχέσεων. Είναι ταυτόχρονα ένα προοίμιο της μάχης που θα ξεκινούσε και επίσημα σε λίγους μήνες- ενάντια σιη σταλινική γραφειο­ κρατία, που είχε ήδη αρχίσει να κάνει απειλητική την εμφάνισή της. - 399 -