Dalmacija na raskršću 1848. god. [PDF]

Zitiervorschau

RAO JUGOSLAVENSKE AKADEMIJE ZNANOSTI I UMJETNOSTI KNJIGA 274

ODJEL ZA FILOZOFIJSKE, HISTORIJSKE, PRAVNE DRUŠTVENE I EKONOMSKE NAUKE

UREDNIK:

AKADEMIK GRGA NOVAK

JUGOSLAVENSKA AKADEMIJA ZNANOSTI I UMJETNOSTI

Ovaj je R a d s l c ž e n i š t a m p a n z a vrijeme s l u ž b e n o g b o r a v k a u r e d n i k a u inozemstvu. N a s t a l e s t v a r n e š t a m p a r s k e g r j e š k e ispravi: Str. 23. r e d a k 5. o d o z g o , m j e s t o z a d a r s k e treba biti: z a g o r s k e — str. 34. redak 3. odozdo, m j e s t o p r i n c i p i m a treba biti: primicima str. 51. r e d a k 10. odozdo, m j e s t o si treba biti: se — str. 53. redak 10. odozdo, m j e s t o g'Ombla treba biti: đ' O m b l a — str. 57. redak 11. odozgo, m j e s t o star naš treba biti: s t a r e n a š e -— str. 58. r e d a k 18. odozdo, mja~to brošira t r e b a biti: b r o š i r e •— str. 74. redak 11. o d o z g o , m j e s t o tuže treba biti: tuži — str. 86. r e d a k 21. o d o z g o , m j e s t o s p r e č a v a l o treba biti: s p r e č a v a o — str. 91. redak 5. o d o z g o , m j e s t o d a n a s t r e b a biti d a n a k — str. 95. redak 30. odozgo, m j e s t o k o n g r e g a ­ cije treba biti: k o n g r e g a c i j a — str. 100. redak 3. odozgo, m j e s t o S l a v o n i e treba biti: S l a v o n i e u - str. 124. redale 14. edezdo, m j e s t o o s j e ć a n j e treba biti: o s j e ­ ćaje -— str. 125. redak i. o d o z g o , m j e s t o 2. t r a v n j a treba biti: 25. t r a v n j a — str. 138. redak 11. o d o z g o , m j e s t o m l e t a č k a krv za treba biti: krv z a M l e t a č k u - - str. 147. r e d a k 14. e d e z d o , m j e s t o 848. treba biti: 1848. - - str. 157. r e d a k 3. odozdo, m j e s t o o d u š e v i j c n m e treba biti: oduševljenjem — str. 173. redak 9. odozdo, m j e s t o e m e n c i p i r a m treba biti: e m a n c i p i r a n — str. 177. redak 6. odozdo, m j e s t o G a z z e t t e t r e b a biti: G a z z e t t a — str. 186. r e d a k 4. odozdo, m j e s t o d a v a n j u treba biti: d a v a n j a — str. 200. redak 4. odozdo, m j e s t o s a s t v o r e n i m treba biti: s a t v o r e n i m — str. 204. redak 8. odozdo, m j e s t o p o r g a n o t r e b a biti: p o r g o n o — str. 204. r e d a k 2. odozdo, m j e s t o i n g e n n a t r e b a biti: i n g e n u a — str. 205. redak 5. odozdo, m j e s t o D u b r o v n i č k e treba biti: D u b r o v n i č e — str. 209. redak 19. odozdo, m j e s t o g o v o r i o treba biti: govori o — str. 215. r e d a k 6. odozdo, m j e s t o d r u g m i t r e b a biti: d r u g i m — str. 230. r e d a k 6. o d o z g o , m j e s t o G r a h o v a c treba biti: G r a b o v a e — str. 236. redak 18. odozdo, m j e s t o n a z o v n i k t r e b a biti: n a z o v n i k « —- str. 248. redak 11. odozdo, m j e s t o p r a o c e m treba biti p r a v c e m — str. 251. f e d a k 16. c d o z g o , m j e s t o Slavjanici treba biti: Slavjanići.

I

RAD JUGOSLAVENSKE ZNANOSTI

AKADEMIJE

I UMJETNOSTI

Z A G R E B

19 4 8

AKADEMIK GRGA NOVAK

DALMACIJA N A RASKRŠĆU 1848. GOD.

Revolucionarni duh, koji je 1848. g. zahvatio dio Zapadne, Srednje i Južne Evrope, utjecao je i na Dalmaciju. Nisu se u njoj dogodili nikakvi ustanci, nikakvi krvavi sukobi, nije u njoj nastala nikakva revolucionarna oluja, nego je tek vjetar nabrao površinu, uznemirio je, ali njeni valovi nisu bili nipošto takvi, da bi se nešto jače dogodilo. Revolucije, koje su izbile u Parizu, Beču, Pragu, Ma­ džarskoj i drugdje, utjecale su samo na inteligenciju, koja je ušla u borbu, ali se i ta borba odigravala isključivo na površini, u novinama i u ponekom municipalnom vijeću. Širok, masovni zahvat nije Dal­ macija 1848. g. doživjela. Kad se razvoj događaja 1848. godine u Dalmaciji promatra ne samo s površine, t. j . u vidu političkog stava i događaja s tim u vezi, nego kad se u prvom redu uoče ekonomski faktori, koji su djelovali na raspoloženje stanovništva, dakle s materijalne strane problema, ukazuje nam se Dalmacija 1848. godine sasvim drugačije od one, kakva se dosada prikazivala. Upravo je nepoznavanje ekonomskih faktora od strane banovinskih Hrvata bilo glavni krivac za neuspjeh hrvatskih nastojanja u Dalmaciji i s time u vezi s razvitkom hrvat­ skih nacionalnih želja. Hrvati u Hrvatskoj i Slavoniji nisu poznavali Dalmaciju, nisu poznavali njen društveni život, a još manje njena ekonomska pitanja, a smatrali su, da je dovoljno pozvati Dalmatince, da se ujedine s Hrvatskom u vezi s činjenicom, da je pretežnu većinu Dalmacije nastavao slavenski živalj. U prilikama, u kojima je tada­ šnja Dalmacija živjela, bilo je to upravo naivno; ono nije moglo nikoga pridobiti za hrvatska traženja, osim nekoliko zanesenih naci­ onalista, a tih je bilo vrlo malo, možda nekoliko desetaka ljudi u cijeloj Dalmaciji. Da razumijemo razvoj događaja u Dalmaciji 1848. godine, po­ trebno je vidjeti, kakve su ekonomske prilike bile u to vrijeme u Dalmaciji, zatim kakve su socijalne prilike u njoj vladale i kako su se one odražavale u javnom životu, onda kakve su kulturne prilike vladale ne samo u gradovima, nego i u selima, i u vezi s time, kako su se narodne mase odnosile na javni život uopće, a s time u vezi i na velike političke događaje u svijetu i Austriji. Tada ćemo razumjeti, da su u prvom redu ti faktori bili oni, koji su Dalmatince opredijelili za jedan ili drugi stav, ili su bili takvi, da ih nisu opredijelili ni za kakav stav, jer se narodne mase nisu dale ničim pomaknuti iz svoje letargije, ili su negativno reagirale na manifestacije onog vrlo malog broja ljudi, koji se bavio političkim pitanjima. s

I. S O C I J A L N E PRILIKE U DALMACIJI prije 1848. g o d i n e P o s l i j e o d l a s k a F r a n c u z a iz D a l m a c i j e , o n a se v r a t i l a u n a j v e ć e m dijelu s v o j i h u s t a n o v a n a o n o , š t o je uvelo p r v o v l a d a n j e A u s t r i j e 1 7 9 7 . — 1 8 0 5 . g o d i n e . U p r v o m r e d u su ukinuti svi oni f r a n c u s k i z a k o n i , koji su s m a t r a n i za p l o d o v e revolucije, k a o z a k o n o civilnom b r a k u , z a k o n o u k i d a n j u b r a t o v š t i n a i slični, i u D a l m a c i j u su se uvodili a u s t r i j s k i z a k o n i ; u k i n u t je f r a n c u s k i sudbeni sistem i u v e d e n a u s t r i j s k i ; u k i n u t a je f r a n c u s k a u p r a v n a r a z d i o b a i u v e d e n a a u s t r i j s k a . N a j v a ž n i j a u s p o s t a v a bila je v r a ć a n j e - kleru s v e g a o n o g a , š t o je on r a n i j e i m a o ; d a n e su v i s o k o m kleru velike plaće, v r a ć e n e o s t a l o m k l e r u , s v j e t o v n o m i s a m o s t a n i m a , sve r a n i j e p o v l a s t i c e i s v a r a n i j a p r a v a , t a k o - d a je on p o s t a o n a j i s t a k n u t i j i s t a l e ž u p o k r a j i n i . T a d a š n j e d a l m a t i n s k o s t a n o v n i š t v o m o ž e m o podijeliti na d v a dijela ili, da ih j a s n o o z n a č i m o , na dvije klase: b u r ž o a z i j u i r a d n i narod. D a l m a t i n s k o ie s v e ć e n s t v o p o s e b a n s t a l e ž . Na p o č e t k u a u s t r i j s k o g v l a d a n j a 1814. g o d i n e bila je D a l m a c i j a sa svojih o k o 300.000 s t a ­ n o v n i k a z a s i j a n a b i s k u p i j a m a . Biskupije su bile u Z a d r u , Splitu, D u ­ b r o v n i k u , Š i b e n i k u , H v a r u , K o t o r u , R a b u , Ninu, S k r a d i n u , T r o g i r u , M a k a r s k o j , K o r č u l i i S t o n u , d a k l e 13 biskupija na 300.000 s t a n o v n i k a . T o je i a u s t r i j s k o j vladi bilo p r e v i š e , i o n a je u s p o r a z u m u s p a p o m L a v o m X I I . 1830. g o d i n e u k i n u l a - p o s l j e d n j i h s e d a m biskupija i priklju­ čila n j i h o v t e r i t o r i j b i s k u p i j a m a u Z a d r u . Šibeniku, Splitu, D u b r o v n i k u i K o t o r u . B i s k u p u Z a d r u p o s t a o , je n a d b i s k u p D a l m a c i j e . Z a m l e t a č k o g v l a d a n j a bio je b r o j s v e ć e n i k a u D a l m a c i j i v r l o velik. G o d i n e 1781. bilo je u D a l m a c i j i 212.385 s t a n o v n i k a k a t o l i k a , 51.071 p r a v o s l a v a c i 2 1 8 Židova, dok je katoličkih s v j e t o v n i h s v e ć e ­ n i k a bilo 2404 i 8 8 5 f r a t a r a i k o l u d r i c a . P r a v o s l a v n i h p o p o v a bilo je 2 2 1 . D a k l e n a s v a k i h 6 5 k a t o l i k a dolazio je po j e d a n s v e ć e n i k ili f r a t a r . ' 1

Pisani abbe P a u l , La D a l m a t i e de 1797 ä 1815. P a r i s 1893 7. str.

D r u g e g o d i n e f r a n c u s k o g v l a d a n j a , 1807. g o d i n e , nije ih istina v e ć bilo toliko, ali j o š je u f r a n c u s k o j D a l m a c i j i ( D u b r o v n i k se t u n e r a č u n a ) bilo: 2 n a d b i s k u p a ( Z a d a r i Split) i 10 b i s k u p a ( R a b , K r k , C r e s , O s o r , Nin, Šibenik, T r o g i r , M a k a r s k a , H v a r i K o r č u l a ) , 1200 c r k a v a ili k a p e l a , 462 p a r o h i j e , 1500 s v e ć e n i k a s v j e t o v n i h i 54 s a m o s t a n a . K t o m e t r e b a d o d a t i b r a t o v š t i n e , k o j e su t a d a bile s a s v i m r e l i g i o z n o g k a r a k t e r a . U s a m o j z a d a r s k o j biskupiji bilo j e 197 t a k v i h b r a t o v š t i n a . T a d a š n j i g e n e r a l n i p r o v i d u r D a l m a c i j e V i c k o D a n d o l o p r e d l o ž i o je •caru N a p o l e o n u , da d a l m a t i n s k e biskupije s v e d e n a č e t i r i : n a n a d b i ­ skupiju u Z a d r u i tri biskupije: j e d n u z a K v a r n e r , j e d n u u Šibeniku i j e d n u u Splitu. Ali t o nije i z v r š e n o . Tek j e o r g a n i č k i m d e k r e t o m 15. t r a v n j a 1811. g o d i n e bilo d o n e k l e o d r e đ e n o nekoliko o d n o s a , koji su s e ticali c r k v e . Biskupije, n a d b i s k u ­ pije, k a p t o l i , ž u p e o s t a l e su, k a k o sü i bile, s a m o s t a n i su u k i n u t i » p a r p r e t e r i t i o n « , u k i n u t e su b r a t o v š t i n e , a n j i h o v a d o b r a z a p l i j e n j e n a . Ali i a k o su biskupije i p a r o h i j e o s t a l e , nisu o n e u ž i v a l e r a n i j a m a t e r i j a l n a d o b r a , jer je u k i n u t a c r k v e n a d e s e t i n a , a k a o n a k n a d a o t v o r e n g o d i š n j i k r e d i t u iznosu od 100.000 f r a n a k a . K a k o je d a l m a t i n s k i kler z a u z e o opozicioni s t a v p r e m a f r a n c u s k i m z a k o n i m a , f r a n c u s k a v l a d a nije i m e n o v a l a n o v e biskupe n a i s p r a ž n j e n a m j e s t a , pa su t,ako n a s k o r o o s t a l e v a k a n t n e biskupije u Ninu, Š i b e n i k u , Splitu, H v a r u i K o r č u l i . F r a n c u s k a je v l a d a p o s t u p a l a b e z o b z i r n o s d a l m a t i n s k i m s v e ć e n s t v o m , k o j e se nije htjelo p o k o r i t i o p ć i m d r ž a v n i m i n t e r e s i m a i z a k o n i m a F r a n c u s k e . Z b o g t o g a je i b r o j s v e ć e n s t v a p a o . S l a b e m a t e r i j a l n e prilike t a d a š n j e g s v e ć e n s t v a m n o g e su m l a d e ljude o d v r a t i l e od pri­ stupanja svećeničkom staležu. K a d j e A u s t r i j a g. 1814. dobila D a l m a c i j u , nije se o n a m n o g o ž u r i l a da v r a t i s v e u p r i j a š n j e s t a n j e , j e r t o nije o d g o v a r a l o n j e n i m f i n a n c i j a l n i m i n t e r e s i m a , a i u r e đ e n j e s v i h tih p i t a n j a , k o j a su n a k o n p a d a f r a n c u s k e v l a s t i u D a l m a c i j i iskrsla, t r a ž i l o je d u ž e v r i j e m e . T e k j e 1830. g o d i n e A u s t r i j a p r o v e l a n o v u o r g a n i z a c i j u d a l m a t i n s k i h bi­ s k u p i j a . G o d i n e 1844. bilo je u D a l m a c i j i 6 k a p t o l u , 1 k o n k a t e d r a l n i k a p t o l i 1 kolegijalni k a p t o l , 57 k a n o n i k a , 2 n a t p o p a , 4 2 9 ž u p a , 7 1 2 s v j e t o v n i h s v e ć e n i k a i 269 f r a t a r a , 5 5 s a m o s t a n a , 6 s a m o s t a n a koludrica, 2 s a m o s t a n a sestara prosjakinja (Pinzocare), 3 pustinjaštva m u š k a r a c a , 1 t e o l o š k o s j e m e n i š t e i 1- s j e m e n i š t e za s r e d n j o š k o l s k i o d g o j . K t o m e j e dolazilo s v e ć e n s t v o r a p s k e i k o t o r s k e biskupije, k o j e nije u r a č u n a n o u t e b r o j e v e . G o d . 1846. bilo je u D a l m a c i j i s v e g a 1386 s v e ć e n i k a k a t o l i č k e v j e r e . F r a t a r a je bilo: 168 s v e ć e n i k a u s a m o s t a ­ n i m a , 3 7 klerika i u č e n i k a . 74 l a i k a . K t o m e t r e b a p r i b r o j i t i j o š 77 s v e ć e n i k a f r a t a r a , koji su bili n a ž u p a m a . ' 2

2

P i s a n i , o. c. 229. s s . P e t t e r Franz, D a l m a t i e n •Gotha 1857, 245., 246. str. 3

in s e i n e n

'verschiedenen

Beziehungen,

I

Theil,

P r a v o s l a v n o s v e ć e n s t v o bilo je podijeljeno o v a k o : 1 episkop, 16 v i k a r i j a t a , 116 p a r o h i j a , 78 s v j e t o v n i h s v e ć e n i k a , 38 k a l u đ e r a u 11 m a n a s t i r a . U n i j a t a je 1846. g o d i n e bilo s v e g a 828 ljudi u 2 p a r o h i j e . S v e g a z a j e d n o bilo je 1846. g o d i n e u D a l m a c i j i : 1 n a d b i s k u p i j a , 5 k a t o l i č k i h i 1 p r a v o s l a v n a biskupija, 8 k a p t o l a sa 79 k a n o n i k a , 373 k a t o l i č k a ž u p n i k a , 57 k a p e l a n a , 78 s a m o s t a n a sa 4 3 0 f r a t a r a i 51 k o l u d r i c o m . C j e l o k u p n i s v j e t o v n i kler brojio je 840 k a t o l i č k i h i 116 pravoslavnih svećenika. A u s t r i j s k a v l a d a nije o b n o v i l a m n o g e s a m o s t a n e , koje je fran­ c u s k a v l a d a v i n a u k i n u l a , pa ni o n e , koje je već r a n i j e z a t v o r i l a m l e t a č k a v l a d a , ali o n a j e p r i z n a l a k a p t o l i m a , c r k v a m a i s a m o s t a n i m a , koji su ostali, s v a n j i h o v a d o b r a i potvrdila u s e o s k i m ž u p a m a dese­ t i n u . O n a je i n a č e 1846. g o d i n e plaćala iz c r k v e n o g f o n d a - s v e ć e n s t v u 1 6 7 . 5 2 3 - f o r i n t a , od č e g a su dobivali redovitu m j e s e č n u platu 471 a k t i v n i s v e ć e n i k i 119 p e n z i o n i r a c a i provizionista. N o ta je plata t a k o podijeljena, da su lavlji dio imali biskupi i k a n o n i c i , dok je o s t a l o svećenstvo primalo vrlo malo. T o o s t a l o s v e ć e n s t v o bili su ljudi vrlo slabo o b r a z o v a n i , koji su se, š t o se o b r a z o v a n j a tiče, v r l o m a l o izdizali iznad o s t a l o g s e l j a š t v a . Z b o g l o g a su oni n a s t o j a l i p o p r a v i t i s v o j e loše e k o n o m s k o s t a n j e s r e d s t v i m a , k o j a nisu bila d o s t o j n a n j i h o v a p o l o ž a j a u n a r o d u . P l a ć e , k o j e su 1848. g o d i n e primali visoki svećenici, bile su v r l o velike, n a r o č i t o p r e m a p l a ć a m a n i ž e g s v e ć e n s t v a . M i n e m a m o t o č n i h p o d a t a k a za p o j e d i n e p l a ć e , ali n a m je p o z n a t o , da su obični župnici po d a l m a t i n s k i m s e l i m a loše m a t e r i j a l n o stajali i z b o g t o g a nisu m o g l i p r i s t o j n o živjeti. » J a m i s l i m « , pisao je dr. L a n z a , »da bi n j i h o v a g o ­ d i š n j a p l a ć a m o r a l a biti t a k v a , da p r i m a m l j u j e ljude m u d r e i n a o b r a ž e n e ; i m i s l i m , da t a n e bi s m j e l a biti m a n j a od 400 forinti, i t o bi n a r o č i t o t r e b a l o d a vrijedi z a s e o s k e ž u p n i k e , za k o j e je ž r t v a sa s o c i j a l n o g g l e d i š t a v e ć a , j e r n e m a j u d r u g i h p r i h o d a . — N e k a reduci­ r a j u plaće b i s k u p a n a 4 0 0 0 forinti, n a d b i s k u p a na 6 0 0 0 , k a n o n i k a n a 6 0 0 , u z p o v e ć a n j a p r e m a o d n o s n o m s t e p e n u n a 9 0 0 ili 1000. T e bi p l a ć e bile v i š e n e g o d o v o l j n e za p r i s t o j n o življenje p o j e d i n a c a , koji o s i m t o g a i m a j u d r u g i h p r i h o d a . K a d bi se t o učinilo, dobila bi se u š t e d a od kojih 30.000 forinti n a g o d i n u . « Iz t e u š t e d e p o v e ć a l e bi se plaće n i ž e g s v e ć e n s t v a . * Isti L a n z a ističe, k a k o je e k o n o m s k o j nevolji i z a o s t a t k u u poljo­ p r i v r e d i D a l m a c i j e k r i v o u p r v o m redu n e n a o b r a ž e n o s v e ć e n s t v o . On n a v o d i , da je 1837. g o d i n e vidio u K a t u n i m a kod O m i š a j e d n o polje t a k o lijepo u r e đ e n o , d a m u se činilo, da je u T o s k a n i , a n e u D a l m a ­ ciji. T a j je u s p j e h o n p r i p i s i v a o ž u p n i k u , koji je n e k o l i k o g o d i n a bio u Toskani, t a m o proučio n a p r e d a n način poljoprivrede i prenio ga n a t o polje u K a t u n i m a . I s t a k n u v š i t o , L a n z a n a s t a v l j a : »Ali č e m u se ' Lanza D r . Fr., u La D a l m a z i a Costätuzionale, Zadar 1848, br. 16.

i m a m o n a d a t i od p o p o v a n e z n a l i c a u n a š i m s o l i m a , od n a š i h poljičkih s v e ć e n i k a i ž u p n i k a , koji m o ž d a m a n j e z n a j u od n a j p r o s t i j e g s e l j a k a , a n j e g a bi oni po s v o m z v a n j u t r e b a l o da o d g a j a j u i p o u č a v a j u . K a k o m o ž e m o i m a t i d o b r i h ž u p n i k a , a k o ih n j i h o v a m a l e š n a p l a ć a , k a d n e m a ­ ju d r u g i h prihoda, sili, da p r o p o v i j e d a j u s a m o z a t o , da p r o s e od svojih ž u p l j a n a u o b i č a j e n e pristojbe, d a n e u m r u od gladi.« L a n z a p r e d ­ l a ž e , k a k o s m o naprijed naveli, da se s m a n j e plaće b i s k u p i m a i k a n o ­ n i c i m a i da se od t o g a bolje p l a t e obični župnici. P o r e d t o g a t r e b a da se u o d g a j a n j u od k a n d i d a t a s v e ć e n i k a n a p o s e t r a ž i p o z n a v a n j e s e o s k e ekonomije.* 5

S v e ć e n i c i u g r a d o v i m a , u p r v o m r e d u biskupi i č l a n o v i k a p t o l a , imali su p o r e d plaće č e s t o i b o g a t e p r i h o d e s p o s j e d a biskupija, k a p t o l a i c r k a v a . B o g a t e su prihode imali i neki s a m o s t a n i , k o j i m a je A u s t r i j a p r i z n a l a sve o n e posjede, š t o su ih imali u v r i j e m e v l a d a n j a V e n e c i j e . Veliki su posjednici bila i n e k a s j e m e n i š t a , u p r v o m r e d u splitsko. J o š su o p s t o j a l e n e k e b o g a t e z a d u ž b i n e , k o j e su donosile, za d a l m a t i n s k e prilike, velike prihode, a pri t o m nije t r e b a l o da s v e ć e n i k , beneficijat, išta v i š e radi n e g o da odčita j e d n u ili n e k o l i k o m i s a n a g o d i n u . J e d n a je t a k v a z a d u ž b i n a znala donositi i d o 5 0 0 0 f o r i n t i g o d i š n j e g p r i h o d a , a njen beneficijat je bio o b v e z a n n a s a m o j e d n u jedinu m i s u n a g o d i n u . Bila je to z a d u ž b i n a c r k v e S v e t o g a K u z m e i D a m j a n a u H v a r u . S v e ć e n s t v o , koje je s a č i n j a v a l o i s t a k n u t s t a l e ž , bilo je podije­ ljeno u d v a dijela, i to u b o g a t ili i m u ć a n dio velikih e k s p l o a t a t o r a , i s i r o m a š n o s v e ć e n s t v o , k o j e je s v o j p o l o ž a j n a s t o j a l o iskoristiti t a k o , da m o ž e živjeti. P r v i su p r i m a l i v e l i k e p r i h o d e i živjeli g o s p o d s k i , za njih s u radile n a r o d n e m a s e , n a t e š k o m d a l m a t i n s k o m t e r e n u , d r u g i s u p r o d a v a l i ne s a m o m i s e i m o l i t v e , n e g o su se bavili i p r o d a j o m r a z n i h s t v a r č i c a , od njih posvećenih, p r i m a l i n a g r a d e za r a z n e m o l i t v e , tje­ r a n j e v r a g o v a , t j e r a n j e bolesti, i toliko s l i č n o g , u š t o je n a r o č i t o d a l m a t i n s k i z a g o r a c v j e r o v a o . O v i d r u g i bili su n a r o d n i ljudi, živjeli su s n a r o d o m , ali m u nisu m o g l i d a t i n i š t a , nisu g a m o g l i n a u č i t i n i č e m u , š t o bi podiglo n j e g o v o e k o n o m s k o s t a n j e , jer ni s a m i , k a k o j e t o d o b r o u o č i o L a n z a , nisu o t o m e n i š t a znali. P o r e d s p o m e n u t i h bilo je u d a l m a t i n s k i m g r a d o v i m a i s e l i m a s v e ć e n i k a , koji su imali bolju n a o b r a z b u , koji su m a t e r i j a l n o bolje s t a j a l i , jer su imali t. zv. b o g a t i j e ž u p e , t. j . b o g a t i j e v j e r n i k e , koji su bolje plaćali za r a z n e c r k v e n e o b r e d e prilikom k r š t e n j a , v j e n č a n j a ili s m r t i , ili su p a k bili beneficijati m a n j i h beneficija. T o bi bio neki s r e d n j i s t a l e ž d a l m a t i n s k o g s v e ć e n ­ s t v a , koji je d a o dosta i nauci i l i t e r a t u r i , ali se ni on nije približio n a r o d u , n e g o je u š a o u sklop d a l m a t i n s k e b u r ž o a z i j e . 7

5

»Poljički svećenici« su oni, koji su svršili b o g o s l o v i j u u P r š k o m e kod O m i š a , u Poljicima. " La D a l m a z i a Costituzionale, Z a d a r br. 16, 3 1 . k o l o v o z a 1849. I z n o s navodim po u s m e n o m o b a v j e š t e n j u i zä visinu ne m o g u jamčiti.

Što se tiće m u š k i h s a m o s t a n a , njihovi* su se č l a n o v i bavili isklju­ č i v o v j e r s k i m s t v a r i m a : čitali su m i s e , propovijedali, molili se, ispovije­ dali, vršili c r k v e n e o b r e d e , a tek se poneki od njih b a v i o n a u k o m ili l i t e r a t u r o m . P o r e d t o g a , k a k o s m o prije vidjeli, m n o g o je f r a n j e v a c a vršilo s l u ž b u ž u p n i k a n a d a l m a t i n s k o m k o p n u . U t a k v i m p r i l i k a m a d o č e k a l o je d a l m a t i n s k o s v e ć e n s t v o g o d i n u 1848. i p r e m a t o m e s e o n o i m o g l o n a nju odnositi o n a k o , k a k o su m u te, u p r v o m r e d u m a t e r i j a l n e , prilike n a l a g a l e . Biskupi i k a n o n i c i , v r l o d o b r o p l a ć e n i i s i t u i r a n i , nisu se ničim htjeli z a m j e r i t i o n i m a koji su vladali, m a da su p o n e k i od njih osjećali n a c i o n a l n o s l a v e n s k i . M n o g o b r o j n o s v e ć e n s t v o po d a l m a t i n s k i m selima nije učinilo n i š t a ni za s j e d i n j e n j e ni p r o t i v n j e g a , o n o je, k a o i njihovi seljaci, o s t a l o i z v a n d o g a đ a j a , k a o da g a se s v e to i nije ticalo. O n a j s r e d n j i s v e ć e ­ nički sloj v l a d a o se k a o i d a l m a t i n s k a b u r ž o a z i j a , s k o j o m je on živio i k o j o j j e p r i p a d a o i p o s v o m m e n t a l i t e t u i s v o m p o l o ž a j u . T o je b u r ž o a s k o s v e ć e n s t v o bilo u d a l m a t i n s k i m g r a d o v i m a , osim D u b r o v n i k a , p r o t i v s j e d i n j e n j a s H r v a t s k o m . Z a t o sjedinjenje bilo je n a p r o t i v p r a v o s l a v n o g r a đ a n s k o s v e ć e n s t v o o d g o j e n o u n a c i o n a l n o m duhu, dok je p r a v o s l a v n o s e o s k o s v e ć e n s t v o , d a l e k o od političkih d o g a đ a j a mislilo onako kao i katoličko seosko svećenstvo. K a k o su gledali d a l m a t i n s k o s v e ć e n s t v o s t r a n c i , koji su u to vri-, j e m e posjetili D a l m a c i j u , v i d i m o iz knjige E n g l e z a A. P a t o n a , koji je 1846. i 1847. g o d i n e b o r a v i o u D a l m a c i j i . »Kad bih s u d i o katolički kler«, k a ž e P a t o n , »po o n i m a , koje s a m ja bolje u p o z n a o , k a o d u b r o ­ v a č k o g b i s k u p a , o p a t a C a r r a r u i p r o f e s o r a K a l u g j e r u , j a bi ih v i s o k o ocijenio; ali velik dio s e o s k o g s v e ć e n s t v a nije p r i k l a d a n da u n a p r i j e d i m o r a l n o i k u l t u r n o n a r o d , r a d i slabih prihoda t e š k o se t k o m o ž e odlu­ čiti d a s e p o s v e t i z v a n j u ž u p n i k a u z a b a č e n i m n e c i v i l i z i r a n i m pod­ r u č j i m a . D o b r o i z o b r a ž e n o s v e ć e n s t v o m n o g o bi pridonijelo, da se n a r o d civilizira; ali s b e r i v i m a od po prilici 20 1. na g o d i n u , n a s t o j i s v e ­ ć e n i k n a i n d i r e k t a n n a č i n povisiti s v o j prihod p r i s t o j b a m a . « U dalmatinsku buržoaziju r a č u n a m o trgovce, na veliko i na malo, g o s t i o n i č a r e , o b r t n i k e ( z a n a t l i j e ) , a d v o k a t e , posjednike z e m l j i š t a i k u ć a i č i n o v n i k e . M e đ u t e t r e b a s v a k a k o ubrojiti, k a k o s m o v e ć k a z a l i , i s v e ć e n s t v o po g r a d o v i m a i v e ć i m m j e s t i m a . Svi -ti nisu u j e d n a k o j m j e r i bili e k s p l o a t a t o r i r a d n o g n a r o d a , ali su svi bili p r o ž e t i više ili m a n j e istim m e n t a l i t e t o m , t i p i č n o d a l m a t i n s k o - m a l o g r a đ a n s k i m . N a j i z r a z i t i j i su p r e d s t a v n i c i d a l m a t i n s k e b u r ž o a z i j e t r g o v c i i a d v o k a t i i posjednici svih k a t e g o r i j a . Oni su p r a v i p r e d s t a v n i c i e k s p l o a ­ t a t o r a , koji su živjeli n a r a č u n r a d n o g n a r o d a . D a l m a t i n s k i t r g o v c i ne r a z l i k u j u se ni po č e m u od t r g o v a c a po o s t a l o j E v r o p i t o g a v r e m e n a , a p o r e d onih, koji su živjeli od dobitka 8

8

A. A. P a t o n , H i g h l a n d s and Islands of the Adriatic, vol. II, L o n d o n 43. strana

1849,

i z m e đ u k u p o v i n e i p r o d a j e , bilo j e m e đ u n j i m a i t a k v i h , k a k v e n a l a ­ z i m o p o s v u d a , gdje se n a r o d n a l a z i u bijedi: p r o f e s i o n a l n i h l i h v a r a . Bilo je l i h v a r a i m e đ u d r u g i m p r i p a d n i c i m a b u r ž o a z i j e , koji su n a d a ­ leko bili n a g l a s u z b o g s v o j e g r a m z l j i v o s t i i n e m i l o s r d n o g i s k o r i š t a ­ vanja, golemih k a m a t a i upropaštavanja posjednika. N a r o č i t d a l m a t i n s k i tip e k s p l o a t a t o r a su posjednici, veliki i m a l i . U D a l m a c i j i , osim u bivšoj d u b r o v a č k o j republici, nije bilo k m e t s k i h o d n o s a , osim nekolicine, a nije bilo ni velikih p o s j e d n i k a . T e m e l j n i tip d a l m a t i n s k i h p o l j o p r i v r e d n i h o d n o s a bio j e k o l o n a t . D a l m a t i n s k i k o l o n a t n a d o v e z u j u ć i s e n a s t a r i r i m s k i p o s t o j i j o š iz r a n o g a s r e d n j e g a v i j e k a , a o s n o v n i m u je tip o v a j : » P o s j e d n i k zemlje (općina, c r k v a , p r i v a t n i k ) d a j e k o l o n u n a o b r a ­ đ i v a n j e zemljište, v e ć i s k r č e n o ili j o š u f o r m i p a š n j a k a ili š u m e . K o l o n , koji s e u d a l m a t i n s k o m g o v o r u z o v e » t e ž a k « , p r i m a zemlju. O n je d u ž a n t u zemlju iskrčiti, a k o j o š nije bila i s k r č e n a . o b r a d i t i je, zasi­ jati, posaditi v o ć k e ili v i n o v u lozu, i od p r i h o d a dati p o s j e d n i k u o d r e đ e n i dio, v e ć p r e m a u d a l j e n o s t i ili d r u g i h p r i l i k a m a : . ^ , V3, ViT a j se o d n o s u t v r đ i v a o z a k o n o m p r o p i s a n i m p u t e m , o b i č n o n o t a r s k i m u g o v o r o m . U s t a t u t i m a pojedinih d a l m a t i n s k i h k o m u n a bio je t o č n o u s t a n o v l j e n t a j o d n o s i z m e đ u p o s j e d n i k a i t e ž a k a . T a k o je n a pr. h v a r s k i s t a t u t o d r e đ i v a o , da t e ž a k m o r a u m j e s e c u veljači z e m l j u p r e ­ k o p a t i i t a j p o s a o s v r š i t i do p o l o v i n e o ž u j k a , z a t i m je p o n o v o p r e ­ k o p a t i do b l a g d a n a s v e t o g a V i d a . A k o t e ž a k nije to i z v r š i o , m o g a o m u je vlasnik tu z e m l j u o d u z e t i , a z a v e ć u č i n j e n i r a d nije m u m o r a o n i š t a platiti. P o v r h t o g a t e ž a k j e m o r a o platiti i g l o b u od 5 m a l i h l i b a r a , a od t e je s v o t e p o l o v i n a išla k o m u n i , a p o l o v i n a v l a s n i k u z e m l j i š t a . T o m i s t o m k a z n o m k a z n i o bi se i o n a j t e ž a k , koji je bio z a t e č e n , d a je bez g o s p o d a r e v a z n a n j a u z i m a o p l o d o v e v i n o g r a d a ili v r t a . B e z g o s p o d a r e v e privole nije s m i o t e ž a k da n a p u s t i v i n o g r a d , dok j e g o d loza živjela, a a k o bi t o u č i n i o , bio bi k a ž n j e n i s t o m k a z n o m . T e ž a k , koji bi, bez d o p u š t e n j a g o s p o d a r e v a , p o č e o d a t r g a ili ž a n j e , bio bi isto t a k o k a ž n j e n . S . d r u g e je s t r a n e t e ž a č k o p r a v o bilo n a s l j e d n o , o g r a n i č e n o s a m o t i m e , š t o t e ž a k nije m o g a o s v o j e ^ k o l o n s k o p r a v o n a v i n o g r a d ili v r t o s t a v i t i nekolicini, n e g o s a m o j e d n o m e od s v o j i h s i n o v a ili s v o j e b r a ć e ili s v o j o j ž e n i . D r u g o m nije on t o s m i o o s t a v i t i . A k o nije i m a o z a k o n i t i h n a s l j e d n i k a , p r i p a d a l o bi z e m l j i š t e s a svim o n i m , š t o je u n j e m u u r a d i o , v l a s n i k u t o g z e m l j i š t a . D a v i d i m o bolje, k a k a v je bio o d n o s i z m e đ u v l a s n i k a z e m l j i š t a i t e ­ ž a k a , n a v e s t ć e m o k a o p r i m j e r k o l o n a t s k i u g o v o r , sklopljen 3. kolo­ v o z a 1376. i z m e đ u s a m o s t a n a sv. Nikole n a o t o k u V i s u i R a t k a R a d o v a n o v i ć a . T i m u g o v o r o m s a m o s t a n sv. N i k o l e d a j e i u s t u p a R a t k u R a d o v a n o v i ć u , k a o k o l o n u , z e m l j u u Dolu sv. B a r b a r e »u i m e s v o j e i svojih n a s l j e d n i k a po s v o m v l a s t i t o m p r a v u , n a vijeke«, da je i m a , d r ž i , posjeduje, radi i o b r a đ u j e u z u v j e t , da su s p o m e n u t i R a t k o 1

i n j e g o v i nasljednici d u ž n i o b r a đ i v a t i cijelo s p o m e n u t o zemljište, u s p o m e n u t i m g r a n i c a m a , p o o b i č a j i m a i s t a t u t i m a g r a d a H v a r a i da daju č e t v r t i dio d o h o t k a s p o m e n u t o g zemljišta i polja s p o m e n u t o m s a m o s t a n u s v . Nikole, a k a d n a t o m zemljištu n e s t a n e loze, da zemlja p r a z n a i s l o b o d n a i m a o s t a t i s p o m e n u t o m s a m o s t a n u « . T o je ista f o r m u l a , k o j a s e o n d a u p o t r e b l j a v a l a i dalje i u XV., XVI., XVII., XVIII. i XIX. v i j e k u . T o je j e d a n n a č i n , n a koji se d a v a l o z e m l j i š t e , i t o o n a j » n a v j e č n a v r e m e n a « t. j . dotle, dok kolon ne počini k o j u p o g r e š k u , z b o g k o j e s e je k o l o n a t s k i o d n o s m o g a o p r e k i n u t i . D r u g i je n a č i n , a k o se z e m l j i š t e d a v a l o , dok loza t r a j e . U t o m slučaju, k a d je loza p r e s t a l a , m o r a o j e t e ž a k zamoliti d o p u š t e n j e za s a đ e n j e n o v e loze. A k o g o s p o d a r z e m l j i š t a n e bi d a o t u d o z v o l u , o d n o s bi se razriješio. 9

10

Slični su o d n o s i v l a d a l i u s v i m d a l m a t i n s k i m k o m u n a m a . N a j s t a ­ riji s a č u v a n i k o l o n a t s k i u g o v o r u Splitu je o n a j , kojim D u j a n K a s a r o v d a j e 14. t r a v n j a 1266. g o d i n e s v o j v i n o g r a d u V l a č i n a m a D r a g a n u R a d o r n i r o v o m . T a j u g o v o r t o č n o u t v r đ u j e , kolik dio z e m l j i š t a m o r a t e ž a k z a s a d i t i u o d r e đ e n o m r o k u . D r a g a n R a d o m i r o v se o b a v e z a o , d a će s v a k e g o d i n e z a s a d i t i l o z o m 1 i V2 v r e t e n a zemlje. A k o to ne bi učinio, m o r a o je o d m a h s v e o n o , š t o je d o t a d a p o s a d i o , p r e d a t i v l a s n i k u zemlje.' LI s p l i t s k o m je s t a t u t u bilo o d r e đ e n o , da je t e ž a k d u ž a n za s v a k i v r e t e n p o s a đ e n e loze p o s a d i t i šest s a d n i c a m a s l i n a pod p r i j e t n j o m g l o b e od č e t i r i solida. K a s n i j e , a prije 1333. g o d i n e , bilo je t o izmije­ n j e n o t a k o , da j e za s v a k i v r e t e n v i n o g r a d a t e ž a k bio d u ž a n p o s a d i t i č e t i r i s a d n i c e m a s l i n a , a t e su s a d n i c e i m a l e biti v e l i k e k a o č o v j e č j i l a k a t . T e ž a k nije s m i o u v i n o g r a d u posaditi nijedne j a b u k e , a d r u g a je s t a b l a m o g a o saditi u s p o r a z u m u s g o s p o d a r o m z e m l j e . S v e dotle, dok je živjela l o z a , dijelio se i plod s t a b a l a ( v o ć a ) na iste dijelove i z m e đ u g o s p o d a r a i t e ž a k a , a k a d bi l o z a u g i n u l a , t a d a bi, a k o se u g o v o r nije o b n o v i o , s t a b l a , koja su se n a l a z i l a na zemlji, pripala g o s p o d a r u z e m l j e , a t e ž a k bi dobio, p r e m a p r o c j e n i , dio, koji bi n j e m u o d g o v a r a o . P r o c j e n j i v a l a se s a m o v r i j e d n o s t d r v a k a o goriva. U Splitu se m o g a o u g o v o r sklopiti t a k o . da je t e ž a k t r e b a o d a v a t i g o s p o d a r u n e dio g o d i š n j e g ploda, n e g o s t a l n u s v o t u n a g o d i n u . S v e o b a v e z e o b r a đ i v a n j a bile su o n a k v e , k a o da se d a v a l a z e m l j a n a dio 1

12

1 5

9

Statuta C o m m u n i t a r i s L e s i n a e II. c. X X I . XXIII. X X I V : N o v a k G., H v a r , B e o g r a d 1924.. str. 82.. 83. 1 0

1 1

N o v a k G. I. c.

C o d e x Displomaticus V. 583. '-' S t a t u t a et l e g e s c i v i t a t i s Spalati, ed^ Hanel, M o n u m e n t a Historien-Juridica S l a v o r u m Meridlionaliium P . Vol. II, Zagreb 1878., str. 116., 117.. 264. Statuta cit. 117 str. 1 3

ploda. A k o t o ne bi t e ž a k u r e d u činio, m o r a o je v r a t i t i p r i m l j e n u plaću i platiti globu od 20 solida k o m u n i i 20 solida v l a s n i k u . A k o nije i m a o o d a k l e da plati, m o g a o g a je v l a s n i k dati b i č e v a t i . T e ž i su bili uvjeti za o n e z e m l j e , n a k o j i m a su se sijale ž i t a r i c e . T e ž a k je bio d u ž a n da o b r a d i n a j m a n j e j e d a n v r e t e n n a g o d i n u . G o ­ s p o d a r , koji je d a o t e ž a k u zemlju n a t a k v o o b r a đ i v a n j e , nije m u s m i o tu z e m l j u oduzeti, z a t o da je d a d e d r u g o m t e ž a k u n a o b r a đ i v a n j e , prije n e g o li je t e ž a k p o b r a o plod dviju g o d i n a . A k o je p a k g o s p o d a r htio da je s a m o b r a đ u j e , m o g a o je z e m l j u o d u z e t i t e ž a k u poslije p r v o g p o b i r a n j a p l o d a . ' U g o v o r za sijanje m o g a o je biti sklopljen i n a d u ž e v r i j e m e . T a k o je n a pr. 24. lipnja 1408. g. d a o A n t u n C i p r i j a n o v V e l j k u H o l u j e v o m , n a s t a n j e n o m u p r e d g r a đ u Splita, polovicu j e d n o g s v o g posjeda, da g a o b r a d i i na n j e m u sije, » n a 4 sijanja i 4 ž e t v e « , s t i m e da m u Veljko daje č e t v r t i n u p r i h o d a s v a k e g o d i n e . O v i su k o l o n a t s k i odnosi, k o j e n a l a z i m o z a b i l j e ž e n e v e ć u XII. st., a postojali su s v a k a k o i r a n i j e , vrijedili k r o z cijelo v r i j e m e s v e do XIX. stoljeća, pa č a k i do t r e ć e g d e c e n i j a XX. s t o l j e ć a , uvijek isti. Bilo je s l u č a j e v a , ali v r l o r i j e t k o , k a d se v l a s n i k z e m l j i š t a o b v e z a o , d a će pomoći materijalno težaku u krčenju zemljišta. K a k o bijaše u splitskoj i h v a r s k o j k o m u n i , bilo je i u k o r č u l a n ­ skoj, trogirskoj, bračkoj, " šibenskoj i drugim dalmatinskim komu­ n a m a , dakle u cijeloj m l e t a č k o j D a i m a c i j i . Bilo je v l a s n i k a zemlje, koji su ostali j o š iz s r e d n j e g v i j e k a , pa sve do XIX. stoljeća, a bilo je i t e ž a č k i h p o r o d i c a , koje su n e k o l i k o s t o l j e ć a o b r a đ i v a l e istu zemlju, uvijek k a o koloni. P r e m a t o m u bilo je p o r o d i c a , koje su s t o l j e ć i m a e k s p l o a t i r a l e t e ž a k e , č a k č l a n o v e iste p o r o d i c e , a da pri t o m nisu radile u p r a v o n i k a k a v p o s a o , n e g o im je j e d i n a b r i g a bila, da p r i m a j u g o d i š n j i p r i h o d i da p a z e , k a k o ih t e ž a k ne bi u dijelu p r i h o d a p r e v a r i o . Z a t o su slale kod b e r b e ili ž e t v e s t r a ž e , k o j e su s t r o g o pazile, n e s a m o d a g o s p o d a r z e m l j i š t a dobije dio, koji m u je bio u g o v o r o m o s i g u r a n , n e g o i da dobije d o b r u v r s t u g r o ž đ a , d a o n o bude u redu z g n j e č e n o i t. d. D r u g a v r s t a posjednika z e m l j i š t a bila je u u n u t r a š n j o s t i D a l m a ­ cije, k o j a je došla pod t u r s k u v l a s t n a k r a j u XV. ili na p o č e t k u XVI. s t o l j e ć a . T a m o su svi t e ž a c i postali k m e t o v i t u r s k i h f e u d a l a c a , v e ć i h ili m a n j i h . A k a d je V e n e c i j a počela, u XVII. stoljeću ofenzivni r a t n a T u r k e u D a l m a c i j i i s t a l a o s v a j a t i n j i h o v e k r a j e v e , dok k o n a č n o nije 1

13

16

1 4

17

1

Statuta cit. 137. U d r ž a v n o m arhivu u Zadru; Splitski arhiv, B a s t a r d e l u s D., f. 237 r. Statuta et l e g e s civitatis Curzulae, od. Hanel, M H J S M I. str. 45. Statut i reformacije grada T r o g i r a , p r i r e d i o J. Strohal, Moiium. H.ISM. X. Z a g r e b , 1915.. 7 9 . - 8 0 . , 185., 235. str. " Statuta et reforniationes insulae B r a c h i a e , M H J S M . XI, Zagreb. 1926., 20.. 21. str. 1 5

1 6

1 7

dobila cijelu D a l m a c i j u do g r a n i c a d a n a š n j e B o s n e i H e r c e g o v i n e , t u r s k i su posjednici pobjegli i ostavili zemlju, koju je o n d a V e n e c i j a razdijelila m e đ u b o r c e , D a l m a t i n c e . P r i t o j diobi u z e l a j e o n a k a o m j e r i l o 2 p a d o v a n s k a c a m p a (1 i *4 j u t r a ) . O n i m a p a k , koji su se n a r o č i t o istakli u borbi ili su i n a č e bili z a s l u ž n i z a m l e t a č k u s t v a r , d a l a je d r ž a v a više. S v i su se ti n a z i v a l i » g r a z i a t i « — n a d a r e n i . Ti su n a d a r e n i c i m o r a l i d a v a t i d r ž a v i '/ ° p r i h o d a d o b i v e n o g z e m l j i š t a . Ali k a k o su oni živjeli u g r a d o v i m a i m j e s t i m a na obali, i nisu ni m o g l i ni htjeli o b r a đ i v a t i s a m i t a z e m l j i š t a , t o su ih d a v a l i n a o b r a đ i v a n j e d a l m a t i n s k i m z a g o r c i m a , koji su o n d a za njih plaćali d e s e t i n u d r ž a v i i k t o m u j o š v l a s n i c i m a j e d a n dio p r i h o d a , v e ć p r e m a u g o v o r u . T a j je dio iznosio V», V«, Vs, ili V» prihoda, p r e m a u d a l j e n o s t i z e m l j i š t a . N a s t a j a o je d a k l e ovdje k o l o n a t s k i o d n o s , a » g r a z i a t i « su p r i m a l i pri­ h o d e , za koje nisu u p r a v o n i š t a radili. T e ž a k , kolon, m o r a o je snositi s v e t r o š k o v e o b r a đ i v a n j a z e m l j i š t a , s a đ e n j a , sijanja i t. d. i i m a o dvije o b a v e z e : p r e m a d r ž a v i / i o i p r e m a n a d a r e n i k u po u g o v o r u . O v d j e je n a s t a l a n e k a v r s t a f e u d a l n o g o d n o s a : g r a z i a t i su bili feudalci, a t e ž a c i — koloni njihovi k m e t o v i . " P o r e d t a k v i h bilo je n a p o s j e d i m a , koje je V e n e c i j a k a s n i j e dobila od T u r a k a ( A c q u i s t o n u o v o ) i t a k v i h se­ l j a k a , koji su dobili z e m l j i š t e za svoje zasluge u r a t u i s a m i g a o b r a đ i v a l i . K a k o se p a k d o g a đ a l o , da su oni ta z e m l j i š t a z a l a g a l i i p r o d a v a l i , a o n d a ostali s i r o m a s i , izdan je 25. t r a v n j a 1756. t. zv. z a k o n G r i m a n i , koji je z a b r a n j i v a o t a k v o p r o d a v a n j e . " Ali je t a j z a k o n , k a o i m n o g i v e n e c i j a n s k i z a k o n i o s t a o s a m o n a p a p i r u , i m a l o g a se t k o d r ž a o . G o d i n e 1806. u k i n u l a je f r a n c u s k a v l a d a v i n a u D a l m a c i j i t a j z a k o n i d a l a punu s l o b o d u r a s p o l a g a n j a z e m l j i š t e m , a t o je tek onda dovelo do potpuno slobodnog zalaganja i p r o d a v a n j a zemljišta, z b o g č e g a su m n o g a z e m l j i š t a došla u r u k e l i h v a r a . P o s j e d n i c i , veći i m a n j i , živjeli su u d a l m a t i n s k i m g r a d o v i m a i v e ć i m m j e s t i m a , oni su z a p r a v o bili k l a s a , k o j a je vodila. J e d n i su od njih pripadali s t a r o m k o m u n a l n o m p l e m s t v u , koje je f r a n c u s k a v l a d a u k i n u l a , d r u g i su pripadali s t a r i m » g r a đ a n i m a « (cittadini) po d a l m a ­ t i n s k i m k o m u n a m a . Poslije o d l a s k a F r a n c u z a nije se a u s t r i j s k a v l a d a n i k a k o ž u r i l a da p r i z n a p l e m s t v o ranijim p l e m i ć i m a , n e g o je odredila, d a s v a k i od njih t r e b a da p r i d o n e s e d o k a z e o s v o m p l e m s t v u i s v o m i m o v i n s k o m s t a n j u . Z a p r i z n a n j e p l e m s t v a t r a ž i l a se o s i m t o g a , za t a d a š n j e d a l m a t i n s k e prilike d o s t a z n a t n a s v o t a n o v a c a . Ali k a k o plem­ s t v o nije d o n o s i l o n i k a k a v n a r o č i t p o l o ž a j , jer s t a r e , od F r a n c u z a u k i n u t e k o m u n e , nisu bile o b n o v l j e n e , n e g o je D a l m a c i j a bila u p r a v n o r a z d i j e l j e n a po u z o r u o s t a l e A u s t r i j e , nisu se n e k a d a š n j i plemići poje­ dinih d a l m a t i n s k i h k o m u n a n i k a k o žurili, da tu p o t v r d u p l e m s t v a t r a ž e . 1

J

1

2

1 9

P e t t e r . Dalmatian, 1., 114. L e g g e a g r a r i a , publicirao Zadar, 1835. 2 0

Cattatlinich

u

Stona

della

Dalmazia,

III.

i r a z m j e r n o ih je bilo v r l o m a l o , koji su t o učinili. Ali su ti plemići ipak z a d r ž a l i s v o j e s t a r e p o s j e d e , a A u s t r i j a j e , k a o i F r a n c u s k a , o s t a ­ vila s t a r i k o l o n a t s k i s i s t e m z b o g t o g a , š t o s e t o s m a t r a l o k a o s l o b o d a n u g o v o r između vlasnika zemljišta i t e ž a k a . J o š za francuskog vladanja nestalo je u Dalmaciji razlike između n e k a d a š n j i h plemića i » g r a đ a n a « . I jedni i d r u g i , n a l a z e ć i se u i s t o m o d n o s u p o s j e d n i k a p r e m a o n i m a , koji p o s j e d a nisu imali, i koji su o b r a đ i v a l i t u đ u zemlju, imali s u i s t e i n t e r e s e i b r z o s u bili p o s v u d a u D a l m a c i j i s m a t r a n i za istu k l a s u ( » s i g n o r i « , » š j o r i « ) . O n i su s a d a , t. j . poslije 1815. g o d i n e , p r e u z e l i v l a s t u n o v o o s n o v a n i m o p ć i n a m a i z a j e d n o s u sa s v e ć e n s t v o m u g r a d o v i m a i v e ć i m m j e s t i m a i m a l i g l a v n u riječ. D a l m a t i n s k i posjednici X I X . s t o l j e ć a nisu d a k l e n i k a k v a feudalna g o s p o d a . K a k o s m o g o r e k a z a l i , bilo je i m e đ u n j i m a , u d o b a m l e ­ t a č k o g v l a d a n j a onih, koji su t o d o n e k l e bili. F r a n c u s k a j e v l a d a v i n a s v e t o izbrisala, a A u s t r i j a nije o b n o v i l a . D a l m a t i n s k i je posjednik n a j m o d a v a c , a t e ž a k (kolon) n a j m o p r i m a c , p r v i je v l a s n i k z e m l j i š t a , d r u g i r a d n i k n a t u đ e m z e m l j i š t a , koji za s v o j r a d p r i m a o d r e đ e n dio prihoda. P o svom mentalitetu, po s v o m gledanju na društvo, d a l m a ­ tinski su posjednici i z r a z i t o b u r ž o a s k i o r i j e n t i r a n i . D a l m a t i n s k i s u posjednici — k a k o r e k o s m o — bili u g r a d o v i m a i v e ć i m m j e s t i m a k l a s a , k o j a j e v o d i l a , ali nije n i š t a radila, a i m a l a je, v e ć p r e m a s v o j i m p r i h o d i m a , v i š e ili m a n j e u d o b a n ž i v o t , uvijek u g r a n i c a m a i prilikama Dalmacije i njena životnog standarda. Oni su m o g l i s v o j u djecu školovati,, i slali su ih u š k o l e , k o j e su ih o d g a j a l e u t a l i j a n s k o m d u h u , zanosile z a t a l i j a n s k u l i t e r a t u r u i k u l t u r u u o p ć e . I o n i s a m i , u s v o j o j v j e č n o j dokolici, m n o g o su čitali t a l i j a n s k e k n j i g e 1 č a s o p i s e , i o d u š e v l j a v a l i se z a t a l i j a n s k i jezik i t a l i j a n s k u k u l t u r u . M n o g i od njih slali su s v o j u d j e c u i n a s v e u č i l i š t a u Italiju, p o n a j v i š e u Bolognu i Padovu. U t a k v i m p r i l i k a m a p o s t a o j e t a l i j a n s k i jezik, u p r a v o z a s l u g o m tih p o s j e d n i k a i njihove djece, j e z i k o m , k o j i m se g o v o r i l o u j a v n o s t i , propovijedalo u svečanim propovjedima u dalmatinskim c r k v a m a . T o -je d o v e l o dotle, d a su i oni, koji s u h r v a t s k i ili s l a v e n s k i o s j e ć a l i , p o ­ z n a v a l i k n j i ž e v n o s a m o t a l i j a n s k i jezik. T a k o s e m o g l o dogoditi, da su pisani t a l i j a n s k i m j e z i k o m čisto h r v a t s k i i s l a v e n s k i listovi, k a o d u b r o ­ v a č k i » L ' A v v e n i r e « i » L ' I n c e r t o « , z a t i m listovi m i j e š a n i h n a c i o n a l n i h osjećaja, kao »La Dalmazia« i »La D a l m a z i a Costituzionale«, a i s l u ž b e n i » L a G a z z e t t a di Z a r a « , i da su oni n a t a l i j a n s k o m j e z i k u b r a ­ nili m i š l j e n j a , k o j a s u bila h r v a t s k a ili s l a v e n s k a . S v a t a b u r ž o a z i j a bila j e d a l e k o od n a r o d a i n j e g o v i h i n t e r e s a . M n o g i su od njih, istina, z a s t u p a l i u j a v n o s t i l i b e r a l n e ideje, m n o g i su od njih isticali, da je p o t r e b n o p r i d i g n u t i n a r o d , koji j e z a o s t a o , n o s v e j e t o bilo s a m o n a p o v r š i n i . Ali o n o b i t n o , t. j . socijalni i m a t e r i -

jalni i n t e r e s n a r o d a , n j e g o v o e m a n c i p i r a n j e od p o s j e d n i k a p r e m a n a čelu, da j e z e m l j a o n o g a , koji ju o b r a đ u j e , bilo je n j i m a d a l e k o i n i k a d se n i t k o od njih nije sjetio, da oni svi e k s p l o a t i r a j u s i r o m a š n o g r a d n i k a - s e l j a k a i da . ž i v e n a n j e g o v r a č u n , a s a m i t o m e n i š t a n e pridonose. U z o v e t r e b a j o š s p o m e n u t i i v l a s n i k e l a đ a za p r i j e v o z p u t n i k a i r o b e , a k o n i s u s a m i v r š i l i t a j p o s a o , i v l a s n i k e velikih m r e ž a ( t r a t a ) . V l a s n i c i velikih m r e ž a bili su u j e d n o i vlasnici l a đ a , k o j e su se u p o ­ t r e b l j a v a l e z a ribolov n a srdjele i s k u š e . Ovi su u z i m a l i k a o vlasnici m r e ž a i l a đ a p o l o v i n u u l o v l j e n e ribe, a d r u g a polovina dijelila se m e đ u d r u ž i n u , k o j a s e r e d o v n o s a s t o j a l a od 14 d o 18 ljudi. R a d t a k v e d r u ­ žine bio j e v r l o n a p o r a n . T r e b a l o je n a j p r i j e s p r e m i t i l u č z a svijetlo pri r i b o l o v u i z a t o n a s j e ć i b o r o v i n e u b o r o v i m š u m a m a , t u b o r o v i n u ispi­ liti i iscijepati, t r e b a l o j e p r o s t i r a t i m r e ž e , v i š e p u t a s a t e i s a t e v e s l a t i t e š k i m i d u g i m v e s l i m a , k o n a č n o m r e ž u v u ć i , i za t o h o d a t i n o ć u , u z n a j v e ć i n a p o r , v e ć i n o m po o š t r i m h r i d i n a m a . A z a t a j t r u d d o b i v a o j e pojedini r i b a r s a m o d v a d e s e t i o s m i ili trideset i č e t v r t i dio u l o v l j e n e r i b e . V l a s n i k u m r e ž e p r i p a l a bi polovina* s v e u l o v ­ ljene ribe, i pri t o m nije m o r a o n i š t a raditi n e g o • je mo­ g a o m i r n o k o d k u ć e s p a v a t i , a p o g o t o v u nije s u d j e l o v a o s v o ­ jim r a d o m u s j e č e n j u g o l e m e količine b o r o v i n e , i n j e n j u piljenju, ci­ j e p a n j u i p r i j e n o s u n a s v i ć a r i c u , i t. d. A k o je pak s u d j e l o v a o u l o v u , on j e t o činio ili k a o » p a r u n « , t. j . u p r a v l j a o je l o v o m iz » l e v u t a « ( g l a v n e l a đ e ) , ili k a o » s v i ć a r « , t. j . t r a ž i o je ribu. Z a t a j p o s a o d o b i v a o j e o n j o š , p o v r h s v o j e p o l o v i n e cijelog l o v a , i dio » s v i ć a r a « , jer je » p a r u n « i m a o n e k o l i k o dijelova, a » s v i ć a r « isto t a k o . Ti vlasnici m r e ž a znali su, n a r o č i t o u V i s u i K o m i ž i , zaraditi g o l e m e s v o t e , dok su č l a n o v i d r u ž i n e o s t a j a l i uvijek s i r o m a s i , m n o g o p u t a g l a d n i , n a r o ­ č i t o za z i m s k i h m j e s e c i , k a d se nije lovio »veliki l o v « . U d a l m a t i n s k u b u r ž o a z i j u ubrojili s m o i o b r t n i k e : k o v a č e , d r v o djeljce, g r a d i t e l j e b r o d o v a ( k a l a f a t e ) , z i d a r e , b r i j a č e , p o s t o l a r e , u k r a t k o s v e z a n a t l i j e . O n i s u se u v i j e k isticali; u n e k i m su m j e s t i m a z v a n i i » a r t i s t i « , htjeli su s e o š t r o izdići iznad n a r o d a i u d a l j i v a l i su s e od n a r o d a . D a t o š t o v i š e p o k a ž u , oni su u p r a v o n a s t o j a l i d a uvijek g o ­ v o r e p o k v a r e n i m v e n e c i j a n s k i m d i j a l e k t o m , o d v a j a j u ć i se i t i m e od n a r o d n e m a s e . T a j o d n o s z a n a t l i j a p r e m a širokim n a r o d n i m m a s a m a o s t a o j e u D a l m a c i j i s v e do X X . s t o l j e ć a . Ti obrtnici bili s u r e d o v n o i p i s m e n i ljudi, tek t a k n u t i p o n e k i m š t i v o m , ali u v i j e k p o n o s n i , š t o n e p r i p a d a j u n a r o d u , n e g o su n e š t o bolje od n a r o d n e m a s e . Oni su i bili g l a v n a p o t p o r a d a l m a t i n s k o j b u r ž o a z i j i . U t o m d u h u o d g a j a l i s u se i njihovi š e g r t i , p o n o s n i , š t o će j e d n o g d a n a biti n e š t o v i š e o d n a r o d n e m a s e , od s e l j a k a i običnih r a d n i k a . 1

2»

19

II. E K O N O M S K E PRILIKE U DALMACIJI

PRED

1848. GOD.

Poljoprivreda — s t o č a r s t v o — ribarstvo — e k o n o m s k e prilike — c e s t e — putovi — izvoz i u v o z kopnom i m o r e m — pasivnost Dalmacije — bijedno stanje dalmatinskog naroda — brodarstvo — konkurencija Trsta i parobroda — prilike dalmatinskih mornara N a j b r o j n i j a klasa d a l m a ' t i n s k o g p u č a n s t v a bili su t e ž a c i po g r a ­ d o v i m a i veqjrn m j e s t i m a , seljaci, po koji v r l o rijedak r a d n i k s t r u č n j a k , m a l o b r o j n i n e s t r u č n i radnici po g r a d o v i m a , m o r n a r i i r i b a r i . Od svih njih s m a t r a l a je b u r ž o a z i j a seljake i t e ž a k e za n a j n i ž e . B u r ž o a s k a je k l a s a u p r a v o p r e z i r a l a t e ž a k e i s e l j a k e u o p ć e . Seljak (talijanski » c o n t a d i n « ) bio je sinonim p r o s t o t e i n i s k o g s t a l e ž a . N j e g a je s v e do X X . s t o l j e ć a s m a t r a o i lučki r a d n i k k a o n i ž e g od sebe. Ali seljak je ipak u sebi bio p o n o s a n , p r o ž e t s m i s l o m za r a d , z a č e s t i t o s t , p o š t e n j e i s v e o n o , š t o z d r a v a n a r o d n a d u š a o s j e ć a k a o .dobro i p l e m e n i t o . S v e j e d n o je li bio t e ž a k n a t u đ e m zemljištu ili v l a s n i k s v o g a z e m l j i š t a , k a k v i h j e t a k o đ e r bilo, i a k o u m a n j e m b r o j u , on j e s m a t r a o s v o j r a d n e s a m o za svoju d u ž n o s t , n e g o m u je p r i s t u p a o s ljubavlju. M n o g o g a je od njih m u č i l o t o , š t o je od g o d i n e d o g o d i n e m o r a o d a v a t i polovinu, t r e ć i n u ili č e t v r t i n u s v o g r a d a i s v o g z n o j a g o s p o d a r u z e m l j i š t a , koji j e u g r a d u ili v a r o š i c i l j e n č a r i o i s a m o č e k a o , dđ m u t e ž a k d o n e s e dio p r i h o d a , što m u je p r e m a u g o v o r u p r i p a d a o . M a l o jc bilo t e ž a k a , koji su t o činili,. a da nisu pri t o m e bili p r o ž e t i m r ž n j o m p r e m a tim g r a d s k i m ili v a r o š k i m g o t o v a n i m a , m a l o j e bilo t e ž a k a , koji nisu kip jeli od bijesa, kad bi se vlasnici zemlje ili n j i h o v a d j e c a pojavili n a zemlji­ š t u , n j e g o v i m r a d o m i z n o j e m o b r a đ e n o m , da se n a u ž i j u s l a t k o g a g r o ž đ a ili d r u g o g v o ć a , za koje su t e ž a c i cijelu g o d i n u , po buri i zimi, po kiši i ž e s t o k o m d a l m a t i n s k o m s u n c u , radili, s n a j t e ž i m n a p o r o m , k a k a v m o ž e da t r a ž i o n a d a l m a t i n s k a , t e š k a i t v r d a z e m l j a . I z m e đ u t e ž a k a i v l a s n i k a z e m l j i š t a bio je n e p r e m o s t i v jaz, koji je s t o l j e ć i m a t r a j a o . T e ž a k je s v e t o s n o s i o , jer d r u g o g i z l a z a nije bilo. ili ć e t a k o raditi i mučiti se cio život ili n e će i m a t i ni k o m a d i ć a zemlje, d a p r e h r a n i sebe i s v o j u p o r o d i c u . Z v a o s e t a j vlasnik^ c r k v a ili k o ­ m u n a , bio to koji p r i v a t n i k ili t k o m u d r a g o , bilo j e s v e j e d n o , n a č i n j e bio isti, j e d n a k o se g r a b i l a korist od t e ž a k a . K o j e o n d a č u d o , a k o

je p o n e k i seljak k u š a o da z a k i n e s v o g a g o s p o d a r a zemlje za koji kilo­ g r a m g r o ž đ a ili s m o k a v a , p š e n i c e ili k u k u r u z a ? A u z a s v e t o , u z a s a v s v o j p r e t e š k i p o l o ž a j , t e ž a k je radio, p o p r a v l j a o s v o j u zemlju, š t o je v i š e m o g a o , p o v e ć a v a j u ć i t a k o ne s a m o s v o j prihod, n e g o i prihod o n o g a , koji nije n i š t a r a d i o . N e p i s m e n o d r e d a , nije t a j seljak p o z n a v a o n i k a k v e l i t e r a t u r e , n i k a k v e u m j e t n o s t i , o s i m s v o j e n a r o d n e , svojih n a r o d n i h p j e s a m a i p r i p o v i j e d a k a o h a j d u c i m a , o svojim o b i č a j i m a i s v o j i m j u n a c i m a . Kod n j e g a se n a b r a l o o n o d r a g o c j e n o b l a g o , koje n a z i v a m o n a r o d n o m p j e s m o m i n a r o d n o m pripovijesti, n a r o d n o m n o š n j o m i n a r o d n i m v e ­ z o m . U t o m e je on n a l a z i o o d u š k a svojim d u h o v n i m p o t r e b a m a , u s i r o m a š n i m s v o j i m k u ć a m a , k o l i b a m a , na širokim poljima, n a d a l m a ­ t i n s k o m s u n c u i m o r u . K o d n j e g a će o p a t F o r t i s , p r o l a z e ć i D a l m a c i j u , naići n a d i v n u pjesrrm o H a s a n a g i n i c i , od n j e g a će n a u č i t i i T o m m a s e o i C a r r a r a o n o n a j l j e p š e u poeziji, š t o je D a l m a c i j a d a l a , k a o š t o je od n j e g a u z e o i v l a s t e l i n h v a r s k i Lučić svoju k r a s n u p j e s m u » J u r n i j e d n a n a svit vila«. P a ipak, d a l m a t i n s k i je t e ž a k i seljak o s t a j a o k r o z v j e ­ k o v e d a l e k o od p l o d o v a n a p r e t k a , jer se za nj nije b r i n u o sk(^o n i t k o , o s i m r i j e t k i h p o j e d i n a c a , koji su bacali n a p a p i r nekoliko f r a z a i d e k l a m a c i j a o t o m e , k a k o bi t r e b a l o taj n a r o d prosvijetliti. Iste prilike, s o c i j a l n e i e k o n o m s k e , k a o kod t e ž a k a i s e l j a k a , bile su i kod d a l m a t i n s k i h r i b a r a , koji nisu bili vlasnici velikih m r e ž a i l a đ a . Z a p r a v o je p r a v i h r i b a r a u D a l m a c i j i bilo, a i d a n a s ih ima v r l o m a l o . R i b a r i , koji p r i p a d a j u d r u ž i n a m a velikih m r e ž a , v e ć i n o m su se­ ljaci, t e ž a c i , koloni, koji ljeti postaju č l a n o v i d r u ž i n e . A i oni, koji v u k u z i m s k e m r e ž e , i ti su r e d o v i t o bili i jesu u p r a v o n a j s i r o m a š n i j i t e ž a c i , koji n a t a j n a č i n n a k n a đ u j u o n o , š t o im z e m l j a ne m o ž e da p r u ž i za p r e h r a n u n j i h o v i h p o r o d i c a . R i b a r a , koji su s a m o ribari, a nisu u j e d n o i v l a s n i c i m r e ž a , bilo je, k a k o r e k o s m o , a i d a n a s je t a k o , v r l o m a l o , da i m a č i t a v i h p r i m o r s k i h m j e s t a , gdje ih n i k a k o n e m a . I p o m o r c e t r e b a podijeliti u dvije k l a s e : u b r o d o v l a s n i k e i m o r n a r e . I z m e đ u b r o d o v l a s n i k a t r e b a r a z l i k o v a t i o n e , koji su s a m o vlasnici b r o d o v a , a nisu u j e d n o i k a p e t a n i i o n e , koji sa s v o j i m b r o d o m plove, n j i m z a p o v i j e d a j u i u p r a v l j a j u . P r v i su s a m o kapitalisti, d r u g i z a n a t l i j e , ali i jedni i d r u g i , o s i m v l a s n i k a malih l a đ a , p r i p a d a j u b u r ž o a z i j i i p o n a č i n u e k s p l o a t a c i j e m o r n a r a i njihove s n a g e , i po načinu, m i š l j e n j a , i po d r u š t v e n i m v e z a m a . Oni su vlasnici lađe, a svi ostali: t. j . k a p e t a n , koji nije u j e d n o i v l a s n i k , i m o r n a r i p r i m a j u od njih plaću za s v o j p o v r e ­ m e n i r a d : za j e d n o ili v i š e p u t o v a n j a n e k e lađe. Bilo je u D a l m a c i j i m n o g o m o r n a r a , koji su bili p r a v i p r o l e t e r i i živjeli su s a m o od s v o g a m o r n a r s k o g posla, a bilo ih je po m a n j i m m j e s t i m a , koji su bili i t e ž a c i i m o r n a r i . I b r o d o v l a s n i k a , i m o r n a r a , i k a p e t a n a bilo je u to doba n a j v i š e u B o k i K o t o r s k o j i u D u b r o v n i k u . B o k a je 1852. god. i m a l a 6 0 l a đ a d u g e plovidbe ( n a v a , b a r k a , b r i k o v a , š k u n a ) , n a k o j i m a je bilo s v e g a p r e k o .1500 m o r n a r a . 1

T v o r n i č k i h r a d n i k a D a l m a c i j a d o 1848. g o d i n e nije s k o r o ni p o ­ z n a v a l a , j e r u D a l m a c i j i i nije bilo t v o r n i c a osim t v o r n i c e m a r a s k i n a u Z a d r u . U r a d n i k e r a č u n a m o n o s a č e i l u č k e r a d n i k e i j o š n e k e , koji s u . r a d i l i u p r e d i o n i c a m a k o n o p a , u m a s t i o n i c a m a i sličnim r a d i o n i c a m a , z a t i m r u d a r e u Siveriću i r a d n i k e u s o l a n a m a na P a g u . S v i h je tih bilo v r l o m a l o . A m o u b r a j a m o i o n e m a l o b r o j n e n a j a m n e r a d n i k e n a poljima i s l u g e kod b o g a t i j i h p o s j e d n i k a i s v e ć e n i k a .

i

Činovnike t o g a v r e m e n a ne m o ž e m o ubrojiti u radnike, jer su oni bili p r o ž e t i b u r ž o a s k i m d u h o m , j e r s e b e nisu s m a t r a l i r a d n i c i m a i d r ž a l i bi č a k z a u v r e d u , k a d bi ih n e t k o n a z v a o t i m i m e n o m . U t o m e su bili svi j e d n a k i , od d a l m a t i n s k o g n a m j e s n i k a pa d o p o s l j e d n j e g p o d v o r n i k a . Svi su oni bili pripadnici c e s a r s k o - k r a l j e v s k e b i r o k r a c i j e i p o s t u p a l i su sa s e l j a c i m a i s n a r o d o m u o p ć e n a n a j g r u b l j i , n e d o s t o j a n i superioran način, smatrajući sebe vlašću i gospodom.

T a k o je narod, dakle devedeset p o s t o t a k a d a l m a t i n s k o g s t a n o v ­ n i š t v a , bio d u b o k i m j a z o m odijeljen od b u r ž o a z i j e , p r o ž e t m r ž n j o m n a s v e t e e k s p l o a t a t o r e , koji s u od n j e g a s a m o crpli p l o d o v e n j e g o v a r a d a , a nisu m u p r u ž a l i u p r a v o n i š t a . T o i j e s t r a z l o g , š t o n a r o d 1848. g o d i n e nije n i m a l o s u d j e l o v a o u j a v n o m ž i v o t u , š t o g a s e n i m a l o nije t i c a l o o n o , šta je b u r ž o a z i j a radila. N i t k o nije p i t a o n a r o d , h o ć e li se • p r i d r u ž i t i H r v a t s k o j ili ne, Italiji ili n e , o s t a t i a u t o n o m a n ili n e . A da s u g a t a d a i pitali, ne bi on ni m o g a o ni htio o d g o v o r i t i . E k o n o m s k e prilike u D a l m a c i j i bile su u X I X . stoljeću prije 1848. a i 1848. g o d i n e v r l o slabe. Ali t e l o š e p r i l i k e n i s u p o g a đ a l e ni č i n o v n i š t v o , ni v i s o k o s v e ć e n s t v o , ni t r g o v c e , ni z a n a t l i j e , d a k l e od njihovih j e posljedica bila o č u v a n a b u r ž o a s k a k l a s a s t a n o v n i š t v a . T e ž i n a l o š e g e k o n o m s k o g s t a n j a D a l m a c i j e p a d a l a je s v i m t e r e t o m n a n a r o d n e mase. Z e m l j a se u D a l m a c i j i o b r a đ i v a l a o n a k o , k a o i u s r e d n j e m v i j e k u , a k a d s e k t o m e doda n j e n a r e l a t i v n a s l a b a p l o d n o s t , o n d a je g o l e m • r a d u t r o š e n u v r l o slab p r i h o d . I m a u D a l m a c i j i plodnih k r a j e v a , ali ti su m a l i , u s p o r e d i m o li ih s g o l e m i m p r o s t o r i m a , g d j e t r e b a u t r o ­ šiti v r l o m n o g o t r u d a , da s e dobije v r l o m a l o ploda. O d c j e l o k u p n o g z e m l j i š t a D a l m a c i j e u to j e v r i j e m e tek 18°/o bilo z a s a đ e n o ili o b r a đ e n o , od t o g a 10°/o ž i t o m , 2.05°/o v i n o v o m l o z o m , a o s t a l o r a z n i m i m i j e š a n i m k u l t u r a m a . T k o p o z n a m n o g a d a l m a t i n s k a polja, v i n o ­ g r a d e ili m a s l i n i k e , koji su s t v o r e n i s a m o t a k o , š t o s e pokupilo k a ­ m e n j e i s a b r a l o tek n e š t o zemlje, d a s e n a n j o j p o s a d i l o z a ili n e k a d r u g a k u l t u r a , s h v a t i t će, koliko je n e z n a t a n p o s t o t a k od tih 1 8 % kul­ t i v i r a n o g z e m l j i š t a doista p r v o k l a s a n . Ali iz t o g a i t a k v o g z e m l j i š t a d a l o bi se s t v o r i t i kud i k a m o plodnije i u n o s n i j e tlo, da je u t u k u l t u r u bilo u n e s e n o b a r n e š t o m a l o v i š e z n a n j a . K o l o n a t s k i s i s t e m , o k o m 1

N o v a k G., N a š e m o r e . Z a g r e b 1932., 254. str.

s m o g o v o r i l i , u v e l i k e je š k o d i o t o m n a p r e t k u , jer s e m n o g i k o l o n nije d o s t a b r i n u o z a z e m l j u , k o j u je o b r a đ i v a o , k a d je z n a o , da o n a nije n j e g o v a i d a od n j e n a ploda t r e b a dati j e d a n dio v l a s n i k u zemlje, a m n o g i d r u g i , j e r j e m o r a o r a č u n a t i , da će je s a m o k r a ć e v r i j e m e u ž i ­ v a t i . T o je n a r o č i t o v r i j e d i l o za z a d a r s k e zemlje i z e m l j e z a s i j a n e žita­ r i c a m a , k o j e su s e d a v a l e s a m o n a k r a ć e r o k o v e n a k o l o n a t . P o r e d t o g a k o l o n a t s k i j e o d n o s bio š t e t a n i z a t o , š t o je m n o g i k o l o n , h o t e ć i d a dade što m a n j e vlasniku zemljišta, brao često potajno g r o ž đ e i v o ć e , k o j e j o š nije bilo d o z r e l o , pa z a t o o n o i nije m o g l o biti d o b r o z a p r o d a j u . C e s t o je k o l o n bio z a t e č e n ili prijavljen, pa j e dolazilo d o Bukoba s g o s p o d a r o m z e m l j i š t a i do r a s k i d a u g o v o r a , a t o je s v e donosilo i t r o š k o v e i m n o g o štete. D a l m a c i j a j e č e t r d e s e t i h g o d i n a d e v e t n a e s t o g s t o l j e ć a proizvodila, p r o s j e č n o , s v e g a z a j e d n o 8 4 8 . 8 4 5 hl ž i t a r i c a i sočivica, i 1230 hl k r u m ­ p i r a . Iz D a l m a c i j e j e i z v e z e n o n a g o d i n u p o p r e č n o 12.300 hl ž i t a r i c a , p a je p r e m a t o m e o s t a j a l o z a d o m a ć e p o t r e b e 837.774 hl. U t o je v r i ­ j e m e D a l m a c i j a brojila 4 0 0 . 0 0 0 s t a n o v n i k a , t a k o da je n a s v a k o g s t a ­ n o v n i k a D a l m a c i j e o t p a d a l o 2 hl i 9 l i t a r a na g o d i n u . K a k o se u t o v r i ­ j e m e u D a l m a c i j u u v o z i l o 184.500 hl žitne h r a n e , n a s v a k o g je sta­ n o v n i k a dolazilo s v e g a z a j e d n o 2 hl i 55 l i t a r a ž i t n e , m a h u n a s t e i k r u m p i r o v e h r a n e n a g o d i n u , dakle 0,7 litre n a d a n . K o l i k o je t o i i n a č e m a l o , p o g o t o v u j e t o m a l o u zemlji, u kojoj j e m e s n a h r a n a bila v e l i k a r i j e t k o s t , pa je bilo m a l o p o r o d i c a , osim u g r a d o v i m a , koje su mogle nabaviti mesnu h r a n u i jedamput na mjesec. D a se j o š bolje u o č e t a d a š n j e d a l m a t i n s k e prilike, n a v e s t ć e m o j o š , koliko je h e k t o l i t a r a o t p a d a l o na pojedine ž i t n e ili m a h u n a s t e v r s t e . T a k o je u t o v r i j e m e d o b i v e n o g o d i š n j e : 101.475 hl p š e n i c e , 3 4 . 0 5 5 hl r a ž i , 307.500 hl j e č m a , 45.510 hl zobi, 61.500 hl pira, 24.600 hl s o č i v i c a , 180.810 hl k u k u r u z a i 72.570 hl p r o j e . ' S l u ž b e n a s t a t i s t i k a za 1845. i 1846. g o d i n u d a j e n e š t o d r u g a č i j e b r o j k e i n e š t o d r u g a č i j i o m j e r . N a v e s t ć e m o dio tih s t a t i s t i k a , m a da ni j e d n a ni d r u g a nisu r e a l n e , n e g o su d a l e k o p r e t j e r a l e , t. j . p r i k a z a l e su s t v a r bolje, n e g o je d o i s t a bila. P r e m a toj statistici bio je 1846. g o d i n e u D a l m a c i j i o v a j p r i r o d : 129.765 hl pšenice, 17.220 hl r a ž i , 2 7 . 6 7 5 hl zobi, 87.330 hl k u k u r u z a , 57.810 hl pro j e i s i r k a , 1-845 hl heljde, 553 hl g r a h a , 3.075 hl b o b a , 6.826 hl g r a š k a , 1230 hl leće, 10.455 hl k r u m p i r a , 16.605 hl r e p e i 241.695 hl j e č m a . G o d i n a 1845. bila je n e š t o bolja i d a l a j e : 135.915 hl pšenice, 19.065 hl r a ž i , 22.755 hl zobi, 165.247 hl k u k u r u z a , 6 5 . 8 0 5 hl p r o j e i sirka, 7.995 hl heljde, 984 hl g r a h a , 4.489 hl b o b a , 6.580 hl g r a š k a , 1.845 hl leće, 19.680 hl k r u m p i r a , 2 7 . 6 7 5 hl r e p e i 210.330 hl j e č m a . 3

2

P e t t e r , D a l m a r i e n I, 117. — Gornji s u podaci iz » ö s t e r r . L l o y d « i izneseni u G a z z . di Zara, 1844. 24. l i s t o p a d a . P e t t e r , o. c. 118. 8

D a j e sve to s a m o n a b a č e n o i i z m i š l j e n o , a da m n o g o t o g a i nije bilo, piše P e t t e r , koji je D a l m a c i j u ne s a m o p r o p u t o v a o , n e g o u njoj g o d i n a m a živio. O n k a ž e , d a je p r e t j e r a n o , š t o se tu n a v o d i za z o b , jer »u D a l m a c i j i h r a n e k o n j e s a m o s i j e n o m ; j e č a m je rijedak o b r o k . Isto t a k o ja n e v j e r u j e m , da s e u D a l m a c i j i dobilo 1845. g. 13.000 M e t z e n a (t. j . 7.995 hl) heljde. N a m o r u i n a o t o c i m a z e m l j i š t e je za o v u v r s t u žita p r e s u h o i ja n i s a m vidio nigdje n i j e d n o polje z a s i j a n o h e l j d o m , m a da s a m p r o p u t o v a o cijelu z e m l j u od Z a d r a d o K n i n a i od K n i n a do Budve.«* D a l m a c i j a je proizvodila o k o 1,100.000 h e k t o l i t a r a , v i n a g o d i š n j e , (1845. g o d . 1,095.172 hl v i n a ) i 17.000 k v i n t a l a ulja (1846. g o d . 17.150). A k o t o m e d o d a m o , p r e m a s l u ž b e n o j statistici, j o š 7 5 0 0 k g mliječnih proizvoda, spomenuli s m o u g l a v n o m sve, š t o je Dalmacija proizvodila, koliko se tiče h r a n e . K a k o r e k o s m o , s l u ž b e n a s t a t i s t i k a nije n i p o š t o t o č n a , n e g o je uvijek p r i k a z a n a v i š e od o n o g a , š t o je bilo. O n a se s a s t a v l j a l a p r e m a u s m e n o m i z v j e š t a j u pojedinih seoskih g l a v a r a . P r i m o r s k i dijelovi D a l m a c i j e , a n a p o s e otoci, z a p r a v o s a m o ona m j e s t a n a o t o c i m a , k o j a su u z m o r e , m o g l a s u p o b o l j š a t i s v o j u h r a n u , n a r o č i t o u ljetnim m j e s e c i m a i t o r i b o l o v o m . T o g a u d a l m a t i n s k o m Z a g o r j u nije bilo, i ono se uvijek s l a b o h r a n i l o , a č e s t o je i g l a d o v a l o . K a d se u z m e u r a č u n , da j e j e d n o j u t r o u D a l m a c i j i p o p r e č n o da­ v a l o 3 4 8 l i t a r a p r i r o d a , j a s n o je, k a k o j e m r š a v o rodila ž i t o m d a l m a ­ t i n s k a z e m l j a i k a k o je s t a j a l a d a l m a t i n s k a p o l j o p r i v r e d a . 5

D a l m a t i n s k a j e z a g o r a m o g l a l a k o u v o z i t i ž i t o iz B o s n e , ali se t o nije d o g a đ a l o ili s a m o vrlo r i j e t k o , jer d a l m a t i n s k i z a g o r a c nije i m a o č i m e da kupi žito. A k o je s t a n j e bilo u v i j e k t e š k o , o n o je u v r i j e m e rrerodice bilo k a t a s t r o f a l n o . D a l m a t i n s k i z a g o r a c , a ni p r i m o r a c nisu p o z n a v a l i s p r e ­ m a n j e z i m n i c e , dok je h r v a t s k i s e l j a k to d o b r o z n a o . U D a l m a c i j i nije s e s p r e m a l a kisela r e p a ni kiseli k u p u s , a n a s p r e m a n j e k r u m p i r a za z i m u n i t k o nije ni pomislio. O n o m a l o k r u m p i r a p r o d a l o bi se v r l o r a n o , za p o d m i r e n j e r a z n i h hitnih p o t r e b a . D a l m a t i n s k o m je z a g o r c u j e d i n a n a d a bila n j e g o v a s i t n a s t o k a . O n a m u je d a v a l a mlijeko, v u n u ili k o s t r i j e t , a o n a j , koji je m o g a o kupiti soli, solio je n j e n o m e s o za z i m u . N a ž a l o s t d a l m a t i n s k i z a g o ­ r a c , a ni p r i m o r a c nije u z g a j a o s t o k u r a c i o n a l n o , on nije bio s t o č a r ; n e g o s a m o p a s t i r . O n nije p o z n a v a o n i š t a , š t o p o d i ž e s t o č a r s t v o . V o ­ lovi i k r a v e bili su m u p o t r e b n i u p r v o m r e d u za o r a n j e . Nije p o z n a v a o ni u z g o j k r m n o g bilja. 6

4

P e t t e r , o. c. 119. Ibid. 122. " Ibid. 127. s

Z a g o r s k i seljak p r a v i o je i sir, ali t a j je bio n a č i n j e n na n a j p r i ­ mitivniji n a č i n , pa je p r e m a t o m e s l u ž i o s a m o za d o m a ć u p o t r o š n j u . K u d i k a m o bolji sir p r a v i o se n a d a l m a t i n s k i m o t o c i m a P a g u , Ižu, Braču i drugima. K o z e i o v c e n a k n a đ i v a l e su d a l m a t i n s k o m seljaku o n o , š t o on nije d o b i v a o od m r š a v e d a l m a t i n s k e zemlje. Ali pored s v e g a v e l i k o g b r o j a tih d o m a ć i h ž i v o t i n j a nije on od njih c r p a o onu k o r i s t , koju bi bio m o g a o , da je z n a o s n j i m a r a c i o n a l n o postupati. Z a 1849. g o d i n u i m a m o p o d a t k e o b r o j u sitne i k r u p n e s t o k e u D a l m a c i j i . T e je g o d i n e bilo u cijeloj D a l m a c i j i 4964 bika, 58.623 g l a v e t e l a c a i v o l o v a , 36.201 k r a v a , 30.525 s v i n j a , ' 7 8 1 . 0 0 0 o v a c a i 403.430 koza. O v c e i k o z e bile su za d a l m a t i n s k o g seljaka i p a s t i r a i z v a n r e d n o v a ž n e n e s a m o z b o g m l i j e k a , s i r a i m e s a , n e g o i z b o g odijela, p r o ­ i z v o d n j e u ž a d i , m j e h o v a , o p a n a k a i k o ž e . D a l m a t i n s k i seljak nije u to v r i j e m e u o p ć e p r a v i o sebi d r u g o odijelo n e g o od d o m a ć e p r e d e n e v u n e i k o s t r i j e t i . M a da s e k o s t r i j e t u z i m a l a s a m o za v r l o g r u b e haljine, o n a se m n o g o u p o t r e b l j a v a l a za p r e d e n j e i p r a v l j e n j e v r e ć a , u ž e t a i i si., a i m a v r s t a u ž e t a , k a o n a pr. o n a , k o j i m a s e v e ž u m j e h o v i za m a s t ili za v i n o , g d j e se j o š i d a n a s u p o t r e b l j a v a j u s a m o » z a v u z e « od k o s t r i j e t i , k a o š t o s e j o š i d a n a s m n o g o pletu č a r a p e od kostrijeti. K a d u z m e m o u r a č u n , da je D a l m a c i j a č e t r d e s e t i h g o d i n a X I X . s t o l j e ć a i m a l a 400.000 s t a n o v n i k a , onda je o t p a d a l o n a s v a k i h 100 s t a n o v n i k a 195 o v a c a i 101 k o z a . T a velika količina s t o k e s i t n o g zuba h r a n i l a se po p r o s t r a n i m d a l m a t i n s k i m p a š n j a c i m a . N o n a m n o g i m t a k v i m p a š n j a c i m a m o g l a je s a m o o v c a i k o z a s t e š k o m m u k o m iz­ m e đ u k a m e n a o b r s t i t i koji zeleni list. Ali t a k o velik b r o j sitne s t o k e z n a č i o je v e l i k u n e v o l j u z a d a l m a t i n s k e š u m e , jer su k o z e brstile m l a d a s t a b l a , u n i š t a v a l e ih i t a k o priječile p o r a s t š u m e . V e ć j e , D a n d o l o n a s t o j a o da p o v e ć a b r o j o v a c a , a suzbije g o j e n j e k o z a , u p r a v o z b o g t o g a , š t o k o z e u n i š t a v a j u m l a d o s t a b a l j e . O n je z a t o u v e o t r a v a r i n u . Ali t o nije p o m o g l o s t o g a , š t o k o z e m o g u l a k š e u s p i j e v a t i n e g o . o v c e i u n a j k r š e v i t i j e m k r a j u , j e r se p o p n u o n a m o , k a m o o v c e n e m o g u , z a t i m o n e daju i v i š e mlijeka od o v a c a , (jedna d a l m a t i n s k a k o z a d a j e do 2 1 mlijeka n a d a n ) , a n a p o k o n n j i h o v a je k o ž a p o d e s n i j a za m j e h o v e , jer je v e ć a i j a č a od o v č j e . 7

7

Još 1923. god.> dakle 75 godina i z a v r e m e n a , o k o m mi g o v o r i m o , i m a l a je D a l m a c i j a istu n e v o l j u , š t o s e tiče k o z a . Ma da ih je tada bilo 230.896. d a k l e za 174.000 manje, s v e j e d n o su o n e bile uvijek velika nevolja z a š u m e . I tada se dakle u punom X X . s t o l j e ć u , p i š e : »O gojidbi k o z a n e r a d o se g o v o r i , jer korist, š t o je pojedinci imaju od nje. d a l e k o n a d m a š u j u štete, što ih općenitost trpi radi d r ž a n j a k o z a « . ( S t a n k o O ž a n i ć . P o l j o p r i v r e d a u »Dalmacija« — S p o m e n - k n j i g a , Split 1923. 147. str.)

K a k o s m o v e ć k a z a l i , v o l o v e su d r ž a l i u p r v o m r e d u z b o g t e g l j e ­ n j a , a j e d n a k o i k r a v e . G o v e d a su bila v r l o loše k v a l i t e t e , o b i č n o sitne b u š e , a i k r a v l j e mlijeko nije bilo d o b r o z b o g loše h r a n e . S t o g a mlje­ k a r s t v a u D a l m a c i j i nije u o p ć e bilo. A k o bi se g l e d a l o n a b r o j 22.006 ž d r e b a d i , k o n j a i kobila, koliko ih j e D a l m a c i j a t a d a i m a l a , m o g l o bi se pomisliti, da je o n a loše s t a ­ j a l a , š t o s e tiče t e g l e ć e m a r v e ; n o k a d se z n a , da su t o s v e bili slabi i nevoljni konji, loše h r a n j e n i , o n d a se prilike čine o č a j n e . N e d o s t a t a k k o n j a z a m j e n j i v a l i su volovi, m u l e i m a g a r c i . T a d a je u D a l m a c i j i bilo 6.089 m u l a i 15.854 m a g a r c a . J o š d a n a s i m a n a d a l m a t i n s k i m o t o c i m a v a r o š i c a , g r a d i ć a i sela, gdje n e m a ni j e d n o g a k o n j a . U z r o k je u p r v o m redu taj, što se mule, a pogotovu m a g a r c i zadovoljavaju n a j ­ lošijom t r a v o m . D a se vidi velika r a z l i k a i z m e đ u s t o č a r s t v a č e t r d e s e t i h g o d i n a u D a l m a c i j i i o n o g a , koliko bi joj bilo p o t r e b n o , n a v e s t ć e m o , da je 1923. g o d . , kad su se j o š uvijek o s j e ć a l e posljedice p r v o g a s v j e t s k o g r a t a , u k o j e m u je u g i n u l o i p o b i j e n o m n o g o d a l m a t i n s k e t e g l e ć e m a r v e , bilo u. D a l m a c i j i 26.678 k o n j a ,i ti su bili kud i k a m o bolji, j a č i i u s t r a j niji od k o n j a iz č e t r d e s e t i h g o d i n a p r o š l o g a s t o l j e ć a , jer s e od 1858. g o d i n e počelo u D a l m a c i j i p r o v o d i t i k r i ž a n j e s a r a p s k o m i t u r s k o m p a s m i n o m . Te je g o d i n e bilo u D a l m a c i j i 28.268 m a g a r a c a , s k o r o za 8.000 g r l a više n e g o 1890. g o d i n e , a za 12.414 v i š e n e g o č e t r d e s e t i h g o d i n a . Slično j e i s m a z g a m a , kojih je 1923. g o d i n e bilo u D a l m a c i j i 8.412, d a k l e o k o 2.300 v i š e n e g o ih j e bilo č e t r d e s e t i h g o d i n a p r o š l o g a stoljeća. G o d i n e 1848. i 1923. bio je b r o j teladi, v o l o v a , k r a v a i b i k o v a otprilike isti (1848.: 99.788 — 1923.: 100.716), ali v e l i k a r a z l i k a u v r s t i , j e r je od 1869. g o d i n e n a s t o j a l a a u s t r i j s k a v l a d a u n a p r i j e d i t i g o v e d a r ­ s t v o u D a l m a c i j i , te je z b o g t o g a u v o d i l a u D a l m a c i j u p l e m e n i t e p a ­ s m i n e i o s n o v a l a 1894. g o d i n e p o s t a j e za o p l e m e n j i v a n j e k r a v a n a j ­ prije meltalskom i algavskom p a s m i n o m , a onda gornjointalskom. G o d i n e 1848. u p o t r e b l j a v a l e su se i k r a v e z a t e g l j e n j e , dok se t o 1923. godine rijetko događalo. Iz t o g a vidimo, k a k o j e m a l o z n a č i o b r o j s t o k e p r e m a o n o m e , š t o j e t r e b a o i što je m o g a o z n a č i t i . G l a v n i je u z r o k t o m e bilo p o t p u n o z a n e m a r i v a n j e d a l m a t i n s k o g n a r o d a , p o t p u n a n e b r i g a b u r ž o a z i j e za n a r o d n e mase? B u r ž o a z i j a nije u v i đ a l a , da t r e b a podići ' n a r o d n u p r o ­ s v j e t u i n a r o d n o g o s p o d a r s t v o , i o s l a n j a l a se u p r v o m r e d u , a k o ju je p l a ć a l a d r ž a v a , n a d r ž a v n u k a s u , a a k o nije, z a d o v o l j a v a l a se o n i m , š t o je i m a l a . Bilo j e m e đ u t o m d a l m a t i n s k o m b u r ž o a z i j o m p o j e d i n a c a , koji su vidjeli z a o s t a l o s t d a l m a t i n s k o g n a r o d a , koji su, k a o L a n z a , »pisali o 8

s

O ž a n i ć , o. c. 145.

t o m e , š t a bi t r e b a l o da se u r a d i , ali u r a d i l o se d o t a d a nije n i š t a . A i p a k su p o o s t a l o j E v r o p i poljska p r i v r e d a i s t o č a r s t v o s t a l n o n a ­ predovali. D a n a m e k o n o m s k a slika D a l m a c i j e tih g o d i n a b u d e j a s n i j a , po­ trebno je da n a v e d e m o , pored onoga, što smo spomenuli, još i ribarstvo. M i n e m a m o p r e g l e d a , koliko se ribe ulovilo tih g o d i n a u cijeloj Dalmaciji, jer « a to n i s m o mogli naći podataka. A da i i m a podataka, o n i n e bi m o g l i n i k a k o biti točni, jer se u m n o g i m m j e s t i m a lovila riba, a n i k o m se o t o m nije izvješćivalo. O lovu n a m a l o nije n i k a d a m o g l a biti v o d e n a n e k a s t a t i s t i k a , a i lov n a veliko m o g a o je" da bude bilježen s a m o n a o s n o v u soljene ribe i izvezenih količina, a k o su se c a r i n i l e . P o p i s u l o v l j e n e ribe u cijeloj D a l m a c i j i počinje m n o g o k a s n i j e , k a d su se za t o b r i n u l e t r g o v a č k o - o b r t n i č k e k o m o r e . T e k 1857. g o d . počela je splitska t r g o v a č k o - o b r t n i č k a k o m o r a da s a k u p l j a p o d a t k e , ali je t o išlo v r l o s p o r o i n e t o č n o . N a t a j n a č i n je s p l i t s k a - t r g o v a č k o o b r t n i č k a k o m o r a izdala » a p r o k s i m a t i v n i pregled ulovljene ribe« za č e t i r i g o d i n e , 1857.—1860. i t o s a m o za t e r i t o r i j , koji je n j o j p r i p a d a o , d a k l e za k o t a r e Split, T r o g i r , M a k a r s k u , O m i š , V i s , H v a r , B r a č i M e t k o v i ć . K a k o se i z m e đ u 1840. i 1860. god, nije n i š t a p r o m i j e n i l o ni u n a č i n u lovljenja ribe, ni u n a č i n u k o n z e r v i r a n j a , ni u bilo č e m u , o v a j n a m p r e g l e d m o ž e služiti i z a v r i j e m e , o k o m e g o v o r i m o . N a ž a l o s t nije k o m o r a t o iznijela u k o l i č i n a m a , n e g o u v r i j e d n o s t i , u f o r i n t a m a . K a k o se tu r a d i o r a z n o v r s n o j ribi, to n a m g l o b a l n a v r i j e d n o s t ne d a j e uvid u s t v a r n o s t . U t e četiri g o d i n e ulovilo se u s p o m e n u t i m k o t a r i m a r i b e 532.427 forinti u k u p n e v r i j e d n o s t i , i t o j e podijeljeno o v a k o : Omiš Trogir Makarska Brač Split . . . . . . Metković Hvar Vis . . . . . . . Ukupno

.

.

2.620 for 8.950 „ 23.989 „ 26.112 „ 29.902 „ 32.185 ,. 124.119 „ 284.550 „

.

532.427 f o r

.

.

9

K a k o s e iz t o g a vidi, s a m je Vis dobio više od svih d r u g i h k o t a r e v a z a j e d n o . O d m a h ć e m o s p o m e n u t i i t o , da ostali k o t a r i n a j u g u i s j e v e r u o v i m a ni i z d a l e k a n e m a j u t a k a v ribolov k a o Vis. Iza V i s a ° V o j i m i ć C o n s t a n t i n o , Cenni staMstico-economici sul c i r c o l o di S p a l a t o c o n s p e c i a l e risuafldto al quadriennio 1857—1860. Split 1864., 92. str., tabla 19.

dolazi H v a r , a o n d a u daleko m a n j i m k o l i č i n a m a ostali. U svim j e k o t a r i m a ulovljeno n a j v i š e srdjela, s k u š a , l o k a r d a , a o n d a u d a l e k o m a n j i m k o l i č i n a m a girica, p a l a m i d a i d r u g e ribe. U k o t a r u M e t k o v i ć nijesu se lovile srdjele, ni s k u š e , ni l o k a r d e , ni inćuni, n e g o j e g u l j e , cipli i m a n j a riba. J o š 1856. g o d i n e bilo je u s r e d n j o j D a l m a c i j i s v e g a s a m o 3 5 5 r i b a r s k i h l a đ a , od t o g a 216 n a H v a r u i V i s u . U o b a o v a k o t a r a bilo je s v e g a 965 r i b a r a . P o t o m e je j a s n o , k a k o se m a l o p a ž n j e o b r a ć a l o n a r i b a r s t v o . P r i j e t o g a bilo je ipak u Visii* i K o m i ž i v i š e l a đ a i v i š e t r a t a . P r e m a s l u ž b e n o m » L a G a z z e t t a di Z a r a « bilo je 1844. g o d i n e u K o m i ž i 119 » v o j g a « i 51 t r a t a . " U K o m i ž i je bilo o k o 2 0 0 r i b a r s k i h l a đ a i l a đ i c a , a u V i s u o k o 125. G o d i n e , koje su iza t o g a došle, bile su vrlo slabe za r i b a r s t v o , i b r o j se i l a đ a i m r e ž a u v e l i k e smanjio. 1

G o d i n e 1847. piše » L a D a l m a z i a « , 12. k o l o v o z a , dakle u d o b a , k a d je v e ć g l a v n i ljetni ribolov pri k r a j u : »Iz H v a r a i V i s a d o b i v a m o ž a l o s n e vijesti, da j e ribolov s a s v i m z a t a j i o . P o š t o je u z m a n j k a o o v a j p r o d u k t , koji t r e b a da se n a r o č i t o o v e g o d i n e s m a t r a k a o jedini, k o j i m bi se n e k a k o m o g l o p o m o ć i s t a n o v n i š t v u , n e m a s r e d s t a v a da se d o b a v e p o t r e b n e ž i v e ž n e n a m i r n i c e . R i b a r i - v l a s n i c i potrošili su velike s v o t e da p r i p r a v e lađe, t r a t e i t. d., ali k a k o nisu n i š t a dobili, m o r a u z m a n j k a t i n j i m a i ljudima, k o j e bi bili zaposlili, jer n e m a j u ni s k r o m n e z a r a d e . M o r a m o k a z a t i , a da ninTalo n e p r e t j e r a v a m o , d a je n a r o d p o č e o da bude ozbiljno z a b r i n u t z b o g n e s t a š i c e i t r a ž i se da d r ž a v a p o m o g n e « . K a k o je s r i b a r s t v o m bilo n a V i s u i H v a r u , t a k o je isto bilo i u o s t a l o j D a l m a c i j i . Ljetnji ribolov nije d a v a o h r a n u s a m o u v r i j e m e s v o g t r a ­ j a n j a , k a d se d a l m a t i n s k i p r i m o r a c č e s t o p u t p o š t e n o n a j e o , n e g o je on d a v a o i slanu ribu, č e s t o jedini s m o k u zimi. O s i m t o g a , k a d je ribolov bio i z d a š a n , solila se riba i za p r o d a j u n e s a m o u D a l m a c i j i , n e g o i za izvoz, n a r o č i t o u Italiju i G r č k u . N o v c e m d o b i v e n i m za s l a n u ribu m o g l a se o n d a n a b a v i t i i p o t r e b n a p š e n i c a za k r u h i o s t a l e s k r o m n e ž i v e ž n e n a m i r n i c e , k o j i m a j e d a l m a t i n s k i p r i m o r a c bio z a d o ­ v o l j a n : k u k u r u z , g r a h , bob, g r a š a k i t. d.' K a k v o je s t a n j e bilo tih g o ­ dina u n e k i m m j e s t i m a , najbolje n a m i l u s t r i r a j e d a n i z v j e š t a j o p ć i n s k e u p r a v e V i s a na p o č e t k u 1848. g o d i n e . J o š 30. o ž u j k a i z v j e š t a v a v i š k a " o p ć i n a , da vino nije p r o d a n o , da m u iz d a n a u d a n cijena p a d a i da n i t k o ne dolazi, da g a kupi. »Poljski r a d o v i z a o s t a j u , v l a d a n e z a p o s l e ­ nost, a bijeda se n u ž n o širi«. Ljudi su se h r a n i l i » s a m o divljim zeljem bez z a č i n a « , z a r a z n e su se bolesti širile s v e v i š e . » N e p r e o s t a j e d r u g o « — izvještava općinska uprava — »nego glad i nevolja. — O t a c ne m o ž e p o m o ć i djecu ni o n a n j e g a , n e m o ž e b r a t b r a t a , p r i j a t e l j prija1 1

La G a z z e t t a di Zara od 12. srpnja 1844. " La D a l m a z i a od 12. k o l o v o z a 1847., br. 32.

telja. S a m o poneki š p e k u l a n t i k a m a t n i k ima o t v o r e n o polje r a d a i m a l i m n o v c e m p r i k u p l j a i m a n j a i vrijednosti, a tih je m a l o , da z a d o ­ volje o g r o m n u p o t r e b u . « Tih je g o d i n a bio u V i s u profesor F r a n z P e t t e r , pisac k n j i g e »Dalm a t i e n in s e i n e n v e r s c h i e d e n e n B e z i e h u n g e n « . »Kad je n a š a k a r a v a n a išla u V i s « — p i š e P e t t e r — » u p a l o mi je u oči m n o g o ljudi i djece, koji su j e d v a za n u ž d u bili o d j e v e n i d r o n j c i m a , a istrčali su pred v r a t a s v o j i h s i r o m a š n i h k u ć i c a , d a n a s gledaju. M o j mi je susjed, j e d a n d o m o r o d a c , r a s t u m a č i o , d a i m a u općini m n o g o s t a n o v n i k a , koji z b o g n e s t a š i c e odijela n e m o g u n a s v e t a č k e d a n e i nedjelje ni u c r k v u ići. Od t o g a se v r e m e n a s u d b i n a ovih s i r o m a š n i h ljudi još v i š e p o g o r š a l a . « E t o , t a k v e su bile e k o n o m s k e prilike D a l m a c i j e prije 1848. i u 1848. godini. Bijeda n a s v e s t r a n e , glad i nevolja u n a r o d u , z a p u š t e n o s t , z a n e m a r e n o s t od s t r a n e vlasti, indolencija b u r ž o a z i j e , da po­ m o g n e n a r o d u , da g a prosvijetli, da g a uputi, k a k o da p o p r a v i s v o j e bijedno e k o n o m s k o s t a n j e . J e li o v a j n a r o d , koji nije i m a o šta da jede, koji je bio g o i b o s , a koji je vidio, k a k o b u r ž o a z i j a ipak d o s t a la­ g o d n o živi, je li t a j n a r o d m o g a o u o p ć e da se b r i n e za išta, š t a je dolazilo od te b u r ž o a z i j e , a š t o su u s t v a r i bile s a m o riječi, o b e ć a n j a n e č e g a , š t o on nije n i k a k o r a z u m i o ? Bilo je ipak u D a l m a c i j i pojedinih ljudi, koji su s v e to d o b r o vidjeli i koji su p r e d l a g a l i r a z n e n a č i n e , k a k o da se p o d i g n e p o l j o p r i v r e d a , ali je t a k v i h bilo v r l o m a l o , i k a k o već r e k o s m o , oni su s a m o pred­ lagali. U D a l m a c i j i je od 1845. g o d i n e izlazio č a s o p i s » L a D a l m a z i a « , koji se b a v i o i l i t e r a t u r o m i e k o n o m s k i m p i t a n j i m a . T a j je list i m a o t a k o m a l o p r e t p l a t n i k a , da je 1847. g o d i n e p r e s t a o izlaziti iz r a z l o g a , jšto nije m o g a o skupiti ni 250 p r e t p l a t n i k a u cijeloj D a l m a c i j i . U n j e m u je izašlo 1847. g o d . n e k o l i k o č l a n a k a pod n a s l o v o m » D a li se d a d e opaziti neki n a p r e d a k p o l j o p r i v r e d e u D a l m a c i j i u posljednjih s t o t i n u g o d i n a ? « P i s a c o d g o v a r a n e g a t i v n o . Š t a v i š e , on t v r d i , da se pošlo n a t r a g . K n j i g e i č l a n c i , koj'i su izašli posljednjih g o d i n a m l e t a č k e vla­ d a v i n e u. D a l m a c i j i i u v r i j e m e F r a n c u z a , vrijede i s a d a k a o i prije, jer se p r o m i j e n i l o nije n i š t a . « N a m j e r e su bile plauzibilne, ali se pisalo za n a o b r a ž e n i svijet i za nekolicinu njih, koji su znali čitati i m o g l i r a z u m j e t i o n o , š t o se pisalo. A seljak, k o g a su se t e s t v a r i bliže doti­ cale, nije ih p o z n a v a o ; v l a s n i k z e m l j i š t a rijetko je k a d a bio u k o n t a k t u s a s v o j i m k o l o n i m a ; seoski župnik ili nije m o g a o ili se nije b r i n u o da r a s t u m a č i u č e m u se s a s t o j i n e k a n o v o s t u poljoprivredi i da učini da i s p r a v n o m p r a k s o m seljak r a z u m i j e , o č e m u se radi . . .« S d r u g e s t r a n e » p o l j o p r i v r e d n i k - r a d n i k , d r ž e ć i se n a j s t r o ž e s t a r i h o b i č a j a , bje­ ž a o je od s v a k e n o v o s t i , pa i a k o bi se, da g a u v j e r e , načinili p r a k t i č n i p o k u š a j i , i učinilo, da r u k o m opipa o n o , o č e m u se radi.« — »Bila 12

13

1 2

U općinskom

1 3

P e t t e r . D a l m a j j e n I., 168. s t r .

arhivu u V i s u , 1848. god., br. 2u5. i 541.

k r i v a s v e m u t o m e n e b r i g a v l a s n i k a ili o p i r a n j e p o l j o d j e l a c a , ..ostaje č i n j e n i c a , da d a l m a t i n s k i z a g o r a c n e p o z n a j e bolji n a č i n p o l j o p r i v r e d e od o n o g a , koji je n a u č i o od s v o j i h p r e đ a . T o , da o s t a v i dio polja za o r a n j e , a dio za livade, da č e s t o u p o t r e b l j a v a g n o j i v o , a k a d g a n e m a d o v o l j n o , da t o m e p o m o g n e u m j e t n o , da i z m j e n j u j e s j e m e n j e , da goji r a z n o v r s n e v o ć k e i da v o ć e n a d u ž e v r i j e m e s a č u v a , da g o j i h r a n l j i v o g o m o l j e , da sakupfja ono, š t o m u t r e b a za zimu, d a p o d i ž e p č e l i n j a k e , d a t i m a r i s t o k u , da pri t o m pazi n a k r m u ,na š t a l e , da p o b o l j š a v r s t u o v a c a , v o l o v a , k r a v a , k o n j a , da dobije bolju i finiju v u n u , v i š e m l i j e k a , m a s l a c a , sira, da n a u č i , k a k o će e k o n o m i z i r a t i t e g l e ć o m m a r v o m , da p o š u m i goleti, da č u v a š u m i c u , k o j a r a s t e , i t. d. i t. d. — s v e su t o s t v a r i , o k o j i m a n a š poljodjelac u o p ć e , n e z n a v i š e n e g o je z n a o n j e g o v pradjed, a k a k o .nije m o g a o da vidi t a k a v p o s a o , m a koliko on bio b i s t r e g l a v e , nije se m o g l o od n j e g a t r a ž i t i , da o n ' s a m i m r a z m i š l j a ­ n j e m s a m do t o g dođe.« I m a m j e s t a u D a l m a c i j i , g d j e se vidi neki n a p r e d a k . To je t e r i t o r i j s t a r e d u b r o v a č k e republike, n e š t o o k o Splita, T r o g i r a , Poljica i n a R a b u , g d j e su v l a s n i c i z e m l j i š t a r a n i j e n a s t o j a l i da p o d i g n u p o l j o p r i v r e d u . P i t a n j e m d a l m a t i n s k e p o l j o p r i v r e d e b a v i se u i s t o m č a s o p i s u i P . B o t t u r a , u č l a n k u » I n t o r n o alle c o s e e c o n o m i c o - a g r a r i e d a l m a t e « . D a l m a c i j u su u to v r i j e m e o k r u ž i v a l e s a s j e v e r a H r v a t s k a , i t o L i k a , s istoka uz cijelu njenu d u ž i n u s j e v e r - j u g B o s n a i H e r c e g o v i n a , , tada obje turske pokrajine, a na krajnjem jugu C r n a G o r a . U v r i j e m e m l e t a č k o g g o s p o d s t v a nije bilo n i k a k v i h c e s t a u Dal­ m a c i j i . S t a r e r i m s k e c e s t e j e d v a su s e j o š n e g d j e i p o z n a v a l e , iako s e u p r a v o t r a g o m tih c e s t a o d v i j a o p r o m e t s k o r o k o z j i m s t a z a m a iz D a l m a c i j e u B o s n u i H r v a t s k u i p o s a m o j D a l m a c i j i . F r a n c u z i su po­ digli c e s t e , i t o nekoliko njih u o n o k r a t k o v r i j e m e s v o g a v l a d a n j a D a l m a c i j o m od 1806. d o 1814. g o d i n e . O v d j e se n e ć e m o u p u š t a t i u nabrajanje cesta u unutrašnjosti Dalmacije, nego ć e m o spomenuti s a m o o n e , k o j e su v e z a l e D a l m a c i j u s H r v a t s k o m i B o s n o m . M a r š a l M a r m o n t d a o j e i z g r a d i t i cestu, k o j a j e kod P r i v e s a n a g r a n i c i H r v a t ­ ske—Like i Dalmacije, nedaleko Knina, spajala Dalmaciju s Likom. T a je c e s t a išla o d a t l e n a K n i n s k o polje, V r l i k u , S i n j , T r i l j , V r g o r a c , pa u z b o s a n s k u g r a n i c u n a N o r i n , M e t k o v i ć , d o g r a n i c e n e k a d a š n j e d u b r o v a č k e republike. T o je bila t. zv. » S t r a d a m a e s t r a i n t e r n a « ( S t r a d a r e g i a , S t r a d a N a p o l e o n e ) . N a d u b r o v a č k o m t e r i t o r i j u se o n d a j o š u v r i j e m e a u s t r i j s k o g v l a d a n j a t o j c e s t i n e š t o d o d a l o , t a k o da se m o g l o iz D u b r o v n i k a u Z a d a r , i a k o t e š k o , voziti k o l i m a . N a t u se c e s t u v e z a l a c e s t a Z a d a r — K n i n . O d K n i n a n a H r v a t s k u g r a n i c u , na G r a b , išla je d r u g a c e s t a , t r e ć a je išla iz K n i n a u D r n i š , o d a t l e j e d n a n a V r l i k u , d r u g a n a S k r a d i n i Šibenik, a t r e ć a na R o n č i s l a p . N e š t o . 14

15

1 4

La D a l m a z i a 1847. godi. br. 27, 28, 29.

1 5

La D a l m a z i a br. 31, 32, 33.

p r i j e V r l i k e o d v a j a l a s e od g l a v n e c e s t e j e d n a , k o j a je vodila n a b o ­ sansku granicu, u Unišće, a n a d r u g o m mjestu između Ribarica i Sinja kod H r v a č a vodila j e c e s t a n a b o s a n s k u g r a n i c u , u K a n i b u k v u . Od U l j a n a o d v a j a o s e j e d a n dio g l a v n e c e s t e i vodio n a A r ž a n o , na g r a ­ nici B o s n e . M a l o j u ž n i j e o d v a j a o se o p e t j e d a n dio i v o d i o p r e k o D v a r a u O m i š , a d r u g i p r e k o G r a b o v c a u I m o t s k i . Iz Splita v o d i l a je j e d n a c e s t a u S i n j . T a se c e s t a dvojila kod Solina, i j e d a n je k r a k vodio u T r o g i r . Iz S i n j a vodila j e j e d n a c e s t a n a b o s a n s k u g r a n i c u u Bilibrig, iz M e t k o v i ć a n a h e r c e g o v a č k u g r a n i c u u p o g r a n i č n o m j e s t o U n k a . Iz D u b r o v n i k a išla je c e s t a n a h e r c e g o v a č k u g r a n i c u , u m j e s t o B e r g a t , a iz K o t o r a vodila j e c e s t a z a j a h a n j e u C r n u G o r u . G o d i n e 1832. s a g r a đ e n a je lijepa i d o b r a c e s t a iz O b r o v c a n a h r v a t s k u g r a n i c u . T a c e s t a , dižući se v i s o k o u Velebitu, s p a j a l a se u H r v a t s k o j kod S v . R o k a s c e s t o m , k o j a je od Z r m a n j e vodila u Gospić. Z a t r g o v a č k u v e z u D a l m a c i j e s B o s n o m n a j v a ž n i j a je bila c e s t a , k o j a je išla n a Bilibrig, a o d a t l e je vodio put u S a r a j e v o . O v i m su p u t e m išle k a r a v a n e iz S p l i t a u B o s n u , o t k a k o su 1846. g o d . bile o p e t o b n o v l j e n e . V a ž a n je z a d a l m a t i n s k u t r g o v i n u bio i s p o j s B o s n o m p r e k o I m o t s k o g a u S a r a j e v o , pa p u t I m o t s k i — T r a v n i k , k a o i p u t iz M e t k o v i ć a u M o s t a r i S a r a j e v o . Svi ti putovi od d a l m a t i n s k e g r a n i c e u S a r a j e v o , T r a v n i k i t. d. bili su s a m o putovi za k o n j e . C e s t a za kola nije tu bilo. V e z a D a l m a c i j e s B o s n o m bila je uvijek živa, d a l e k o življa n e g o v e z a s H r v a t s k o m . Z a k r a s n u cestu, koja je iz O b r o v c a vodila u H r v a t s k u i k o j a j e s a g r a đ e n a u a u s t r i j s k o doba, piše P e t t e r : » R i j e t k o s e k a d a vozi k o j a k o č i j a c e s t o m n a Velebit, i n i k a d a se n e vide n a n j o j t e r e t n a kola, k o j a bi bila n a t o v a r e n a t r g o v a č k i m s t v a r i m a . H r v a t ­ ski seljaci v o z e se n j o m n a j v i š e o n d a , k a d v o z e u Z a d a r plodove s v o j i h polja. M o r e j e bila g l a v n a c e s t a D a l m a c i j e t a d a k a o i i n a č e . G o d i n e 1842.-43. u v e z l o s e u D a l m a c i j u m o r e m r o b e u v r i j e d n o s t i 2,505.119 forinti, a izvezlo za 2,416.016 forinti. Iz T u r s k e ( B o s n e i H e r c e g o v i n e ) i C r n e G o r e u v e z l o se k o p n e n i m p u t e m u isto v r i j e m e za 1,049.787 forinti, a izvezlo z a - 8 2 5 . 0 3 9 forinti. G o d i n e 1843.-44. u v e z l o se m o r e m z a 2,801.546 forinti,- a izvezlo za 2,157.439 forinti r o b e . K o o n e n i m p u t e m u v e z l o se za 1,208.660 forinti, a izvezlo za 8 8 4 . 0 8 8 forinti r o b e . G o d i n e 1845. bio je u v o z u D a l m a c i j u k o p n o m : 1,121.724 for. 2 0 k r , a izvoz za 948.516 for. 39 kr, u v o z m o r e m za 3,120.711 for, izvoz m o r e m za 2,423.971 for. Cjelokupni je dakle u v o z bio 1845. g o d . za 4 , 2 4 2 . 4 3 8 for 2 0 k r , a i z v o z za 3,372.487 for 3 9 kr. P r e m a t o m e D a l m a c i j a j e bila p a s i v n a z a 869.950 for i 41 kr. A k o n a v e d e n o j s v o t i 16

1 7

1 0

1 7

P e t t e r , o. c. I. 108. La D a l m a z i a god. II., 1846., br. 12.

d o d a m o izvoz i u v o z iz nekih l u k a m a n j e g a z n a č e n j a , k a o iz H v a r a , M a k a r s k e , B r a č a , V i s a i dr., i t o u v o z o k o 8 0 0 . 0 0 0 forinti, a izvoz o k o 600.000 forinti, to je D a l m a c i j a u 1845. g o d i n i bila p a s i v n a za p r e k o milijun forinti, a to je s v a k a k o g o l e m a s v o t a . P r e m a m i š l j e n j u s u v r e ­ m e n i h p o z n a v a l a c a , p o p r e č n i j e t r g o v a č k i deficit D a l m a c i j e bio ipak n e š t o niži, t. j . % milijuna forinti. Ali i t o je isuviše g o l e m a s v o t a za t a d a š n j e doba i za t a k o m a l u z e m l j u , k a k v a je bila D a l m a c i j a . T a j j e deficit bio p o k r i v e n u p r v o m r e d u p l a ć a m a č i n o v n i k a i oficira, z a t i m n o v c e m , koji se i z d a v a o za b r o j n u p o s a d u po D a l m a c i j i , a i za r a z n e r a d o v e . M i s m o naprijed vidjeli, k a k v o je bilo s t a n j e d a l m a t i n s k e poljo­ privrede i dalmatinskog stočarstva, kao i to, da tadašnja Dalmacija nije, o s i m tih dviju g r a n a , p o l j o p r i v r e d e i r i b a r s t v a , i m a l a n i k a k v u d r u g u p r i v r e d n u g r a n u , k o j a bi podigla n j e n o e k o n o m s k o " s t a n j e . O n a nije i m a l a n i k a k v e industrije, o s i m n e š t o m a l o i n d u s t r i j e m a r a s k i n a , n i k a k v a r u d a r s t v a , osim v r l o m a l o i p r i m i t i v n o g u S i v e r i ć k o m uglje­ n o k o p u , i solane na P a g u . S v e je t o bilo u r d a v u s t a n j u i nije m o g l o podići D a l m a c i j u n a a k t i v n u t r g o v a č k u b i l a n s u . U t a k v i m p r i l i k a m a nije ni t r g o v i n a u s p i j e v a l a , a ni t r g o v c i nisu bili n a r o č i t o bogati. J e d a n dopisnik lista » L a D a l m a z i a « g o v o r e ć i o t r g o v a č k p m svijetu t a d a š n j e D a l m a c i j e k a ž e , da je z a r a d a d a l m a t i n ­ skih t r g o v a c a slaba. » F a k a t je«, k a ž e o n , »da se u D a l m a c i j i v r l o m a l o njih o b o g a ć u j e t r g o v i n o m . T r g o v i n a na veliko n e m a n i k a k v e v a ž n o s t i . M n o g o je prodavača, a malo k u p a c a . « K a k o se n a p u š t e n a d a l m a t i n s k a p o l j o p r i v r e d a o d r a z i l a u t r g o ­ v a č k o j p a s i v n o s t i zemlje, n a j j a s n i j e s e vidi u v i n o g r a d a r s t v u . U .to je v r i j e m e D a l m a c i j a proizvodila milijun i po b a r i l a v i n a . Od t o g a se p r o d u k t a izvozila tek po prilici j e d n a š e s t i n a . U s a m o j D a l m a c i j i bilo je v i n o n e v j e r o j a t n o jeftino, 2 d o 2 i Vy f o r i n t e barilo (1 b a r i l o — 64.4 l i t a r a ) . R a z l o g a , z b o g kojih se d a l m a t i n s k o v i n o s l a b o izvozilo, bilo je n e k o l i k o , a g l a v n i su ovi: k o n k u r e n c i j a t a l i j a n s k i h v i n a iz. L o m b a r d i j e i V e n e c i j e , a ti su k r a j e v i , bili t a d a u A u s t r i j i ; . H r v a t s k o j i U g a r s k o j nije t r e b a l o v i n a , jer su g a s a m e i m a l e d o v o l j n o ; b o s a n s k i g a Musli­ m a n i nisu pili, a b o s a n s k a r a j a nije g a i m a l a čim kupiti; d a l m a t i n s k a v i n a bila su kud i k a m o lošije v r s t e n e g o k v a l i t e t n a n j e m a č k a v i n a ili k v a l i t e t n a v i n a s j e v e r n e Italije, pa i v i n a U g a r s k e i H r v a t s k e . U D a l m a c i j i se p r i r e đ i v a l o v i n o k a o u r i m s k o d o b a i isto se t a k o k a o i onda spremalo u prizemne prostorije, jer pravih podruma za spre­ m a n j e , o p l e m e n j i v a n j e i k o n z e r v i r a n j e v i n a nije D a l m a c i j a p o z n a v a l a . Z b o g t o g a su se v i n a k v a r i l a v r l o r a n o , v e ć u t r a v n j u . J o š ni d a n a s nije s e u t o m p r a v c u p o s t i g l o m n o g o v i š e . P o d r u m i su o s t a l i isti k a o i prije uz m a l e izuzetke, a n a č i n p r i r e đ i v a n j a v e ć i n o m k a o i, r a n i j e 1 8

1 8

La Dalmazra 184b. br. 13.

Vidjeli s m o , d a D a l m a c i j a obiluje o v c a m a i k o z a m a i da je o n a i m a l a r a z m j e r n o n a j v e ć i b r o j tih životinja u cijeloj t a d a š n j o j d r ž a v i . N a s v a k i h s t o t i n u s t a n o v n i k a dolazilo je 187 o v a c a . U t a k v i m prili­ k a m a t r e b a l o bi o č e k i v a t i , da će se iz D a l m a c i j e izvoziti s i t n a s t o k a i njeni p r o d u k t i . Bilo je o b r n u t o . E v o p o d a t a k a za g o d i n u 1844.: • U v o z u D a l m a c i j u iz T u r s k e , H r v a t s k e , C r n e G o r e i m o r e m : volovi, bikovi krave telad ovce i koze janjad i kozlad svinje

4.726 g l a v a , v r i j e d n o s t 1.728 „ „ 50 „ „ 22.136 „ „ 2.182 „ „ 4.318 „ „ Ukupno

.

.

.

189.040 for 34.560 350 66.408 3.272 38.856 332.486 for

P o r e d t o g a u v e z e n o j e iste g o d i n e u D a l m a c i j u : k o n j a , m u l a i m a ­ g a r a c a 34 g l a v e u v r i j e d n o s t i od 6.220 for. P r e m a t o m e u v e z e n o je u D a l m a c i j u životinja za k l a n j e u vrijed­ n o s t i od 332.486 for, t e g l e ć e m a r v e u vrijednosti 6.220 for, s v e g a u u k u p n o j v r i j e d n o s t i 338.706 forinti. Iste g o d i n e i z v e z e n o je s t o k e za klanje za 10.693 for, t e g l e ć e m a r v e z a 3.980 forinti. Deficit je iznosio 3 2 4 . 0 3 3 forinte. D a bolje u o č i m o e k o n o m s k o s t a n j e d a l m a t i n s k i h n a r o d n i h m a s a , t r e b a da p o g l e d a m o , k a k v e su bile cijene o n o g a , š t o je D a l m a c i j i n a j ­ v i š e t r e b a l o , t. j . p š e n i c e , p r e m a cijeni o n o g a , što je o n a n a j v i š e p r o ­ d u c i r a l a , t. j . v i n a . N a v e s t ć e m o cijene u Z a d r u 1846. g o d i n e , U t r a v n j u t e g o d i n e c i j e n e su na z a d a r s k o m t r ž i š t u bile o v e : p š e h i c a 1 s t a j 4.10 forinti, j e č a m 1 s t a j 2.10 for, r a ž 3.45, k u k u r u z 2.45 d o 2.55, b r a š n o od 5.20 d o 9.20, p r e m a v r s t i m l i v a za » c e n t i n a i o « , t. j . 56.06 kg. 1 s t a j i m a o je 8 3 litre. J e d n o je b a r i l o v i n a s t a j a l o 2.40 forinte, a 1 b a r i l o i m a l o je 64 litre. P r e m a t o m e je j e d n a litra pšenice s t a j a l a 6 kr, a j e d n a litra v i n a 4 Kr. D a k l e , za 200 l i t a r a pšenice t r e b a l o je d a t i 300 l i t a r a v i n a ! T e k se n a j b o l j e vino p r i b l i ž a v a l o cijeni p š e n i c e , i t o ne k i l o g r a m k i l o g r a m u , n e g o litra litri! Ulje je bilo u Z a d r u po 18 forinti b a r i l o , r a k i j a 8 d o 10 f o r i n t i . " Slične su cijene bile u Šibeniku, Splitu, a i po o s t a l o j D a l m a c i j i . 20

Iduće 1847. g o d i n e s v e su cijene, z b o g velike n e r o d i c e 1846. god., u v e l i k e skočile, pa su u Z a d r u u k o l o v o z u 1947. g o d i n e bile c i j e n e o v a k o v e : 1 s t a j p š e n i c e 5,21 for, r a ž i 3.41, ulja 28.12, v i n a 5.18 d o 6.50, r a k i j e 1 2 . 2 2 . " >» La D a l m a z i a 1846. br. 16. "> O. c. br. 23. La D a l m a z i a 1847, br. 15. 5 1

3

Dalmacija na r a s k r š ć u

33

T e n a m cijene g o v o r e r j e č i t o , k a k o d a l m a t i n s k i t e ž a k , v i n o g r a d a r , n i j e m o g a o da za s v o j p r o d u k t dobije b a r d o n e k l e e k v i v a l e n t s v o g a r a d a i t r u d a . A k a d k t o m e d o d a m o i t o , d a se d a l m a t i n s k o vino nije t r a ž i l o , n e g o da je l e ž a l o u k o n o b i , d a s e u p r o l j e ć e p o k v a r i , bit će n a m j o š j a s n i j e prilike, i j o š s h v a t l j i v i j a s i t u a c i j a , u k o j o j je bio dal­ m a t i n s k i p r i m o r a c , koji nije sijao, jer m u se t o p o g o t o v u nije isplatilo zbog nepovoljnog terena i redovne suše. S l u ž b e n a je s t a t i s t i k a p r i k a z i v a l a D a l m a c i j u s a s v i m l a ž n o , t a k o da su t e s t a t i s t i k e p o k a z i v a l e č a k i suficit i z v o z a nad u v o z o m . T k o nijf- p o z n a v a o prilike, m o g a o je n a o s n o v u t o g a zaključiti, da je Dal­ m a c i j a o d j e d a m p u t p o s t a l a b o g a t a z e m l j a . Ali s v e je t o bilo s a m o v a r a n j e . A u s t r i j s k i su s t a t i s t i č a r i o z n a č i v a l i d a l m a t i n s k u i z v e z e n u r o b u p r e m a v r i j e d n o s t i , k o j u je o n a i m a l a u c e n t r u A u s t r i j e , dakle p i e m a s v o j i m t a b l i c a m a , dok su u D a l m a c i j i bile s a s v i m d r u g e cijene. T a k o su u t o v r i j e m e ž i v o t i n j s k e k o s t i vrijedile u D a l m a c i j i s a m o 1 for za p e d e s e t kila, dok ih je r e d a k t o r t a b e l e o c i j e n i o po 50 forinti. U D a l m a c i j i j e v i n o s t a j a l o 2 d o 2 i Vs f o r i n t e po b a r i l u , dok g a je r e d a k t o r u r a č u n a o po 5 for i 38 i % k r b a r i l o . P e t t e r iznoseći s v e to i z r a č u n a v a za 1849. g o d . m j e s t o suficita 178.656 forinti deficita.'-' 2

I t a k o se s l u ž b e n a A u s t r i j a z a v a r a v a l a s t a t i s t i k a m a , koje su bile p r o t i v n e s t v a r n o s t i . » K a d bi t o t a k o zbilja bilo«, k a ž e isti P e t t e r , koji j e od 1823. do 1853. g o d i n e bio p r o f e s o r u D a l m a c i j i , n a j p r i j e u Du­ b r o v n i k u , a o n d a u Splitu, i D a l m a c i j u p o z n a v a o u t a n č i n e , jer ju je cijelu, v e ć i n o m pješke, p r o p u t o v a o , » t a d a s e n e bi u D a l m a c i j i vidjelo toliko s i r o m a š t v a i ljudske bijede, k a k o s e t o p o s v u d a vidi. N e bi s e č a k u p r i m o r s k i m g r a d o v i m a , k a o n a pr. u Š i b e n i k u , Splitu, H v a r u , K o r č u l i , S t o n u , D u b r o v n i k u i t. d., vidjelo t o l i k o k u ć a , k o j e su ili n e n a s t a v a n e , ili t a k v e , da se u n j i m a n e m o ž e s t a n o v a t i ili su t o s a m o r u š e v i n e . T k o h o ć e da sebi p r e d s t a v i , koliko s i r o m a š t v o v l a d a u p r o s t o j n a r o d n o j klasi, t a j n e k a p r o đ e s a m o g o r n j e dijelove p r e d g r a đ a L u č a c u Splitu. T r e b a s a m o baciti pogled lijevo i d e s n o u s t a n o v e tih s i r o ­ m a š n i h ljudi, pa će osjetiti t j e s k o b u s v a t k o , u čijim g r u d i m a k u c a o s j e ć a j n o s r c e ; a ipak je s v e to s j e n a p r e m a s i r o m a š t v u i bijedi, k o j a v l a d a m e đ u d a l m a t i n s k i m z a g o r c i m a ! — T k o D a l m a c i j u sudi p r e m a t o m e . k a k v a je na p r i m o r j u , p o z n a j e s a m o njen bolji dio i s t v a r a sebi k r i v u s l i k u . « ' E n g l e z A. A. P a t o n , koji je 1846.-47. g. p r o š a o D a l m a c i j u i u n j o j p r o b o r a v i o d u ž e v r e m e n a , k a ž e za d a l m a t i n s k e z a g o r c e ( M o r l a k e ) : » M o r l a k je obično bijedan u s v o j i m i z d a c i m a k a o i u p r i n c i p i m a , pa i n a s a m s v e t a c j e d v a i m a k r u h a d a j e d e , ali za s v e č a n o s t s v o g s v e c a z a š t i t n i k a (za slavu) r a s i p a n a e k s t r a v a g a n t n i istočni n a č i n . . . a 2

2 2

2 3

P e t t e r , o. c. 148. Ibid. 149.

z a t i m slijedi n e o p i s i v a bijeda. Oni, koji ne posjeduju p o l j o p r i v r e d n i h p r o i z v o d a , p o s u đ u j u n o v c e u l i h v a r a , i k a d a ne m o g u platiti, šalju v j e r o v n i c i m a d a r o v e . . . n a t a j n a č i n se n j i h o v o i m a n j e u m a n j u j e , a dug ostaje i dalje.« ' G o d i n e 1844. o b i š a o j e D a l m a c i j u d r u g i E n g l e z , Sir G a r d n e r W i l k i n s o n . » T r e b a p o ž a l i t i — piše on — š t o A u s t r i j a n c i , u s p r k o s s v o j o j o č i n s k o j brizi (to je G a r d n e r p o d c r t a o ) , t a k o m a l o r a d e za p o p r a v ­ ljanje s t a n j a i o b r a z o v a n j a s e l j a k a u D a l m a c i j i , koji n e z n a j u n i š t a 0 r a t a r s k o m sistemu i t a k o malo poznaju prednosti popravljanja z e m l j i š t a k a o i n j i h o v i o č e v i u t a m n o m s r e d n j e m vijeku . . . N j i h o v o r a t a r s k o o r u đ e nije n i m a l o bolje od o r u đ a , š t o g a i m a j u s t a n o v n i c i M a l e A z i j e . . . , p l u g o v i M o r l a k a č e s t o su j o š g o r i n e g o u H e r c e ­ govini.« T a k o su gledali s t a n j e D a l m a c i j e s t r a n c i , koji i nisu m o g l i dublje z a g l e d a t i , k a k o je t o r a d i o P e t t e r . Ali i njihov j e d o j a m u g l a v n o m isti, m a da oni nisu m o g l i iznijeti točnije p o d a t k e , k a o P e t t e r . Z a p u š t e n o s t D a l m a c i j e , e k o n o m s k a bijeda, i s k o r i š t a v a n j e r a d n o g n a r o d a od b u r ž o a z i j e , s v e je>to k a r a k t e r i s t i k a prilika, u k o j i m a j e D a l m a c i j a d o ­ č e k a l a 1848. g o d i n u . U tim e k o n o m s k i m p r i l i k a m a i jest cio p r o b l e m . N a r o d , u t u č e n n e v o l j o m i g l a đ u , nije m o g a o da se z a g r i j e bilo za koju s t r a n u , a bur­ ž o a z i j a i s v e ć e n s t v o , koji su se latili da r j e š a v a j u t a j p r o b l e m , n a s t o j a l i šu g a i' o p e t riješiti, k a k o ć e m o t o k a s n i j e vidjeti, n a bazi s v o j e e k o ­ n o m s k e k o r i s t i ili š t e t e . B u č n e fraze p o k r i v a l e su n j i h o v e i n t e r e s e , ali, a k o se s tih f r a z a s k i n e l j u s k a , n a ć i će se, da se i o p e t radilo s a m o o e k o n o m s k i m p i t a n j i m a , k o j a su s v e p o k r e t a l a . I u p r a v o u n e p o z n a ­ v a n j u s u š t i n e s v e g a t o g a , bio je g l a v n i u z r o k n e u s p j e h a h r v a t s k i h nastojanja. G o v o r e ć i o d r u š t v e n i m p r i l i k a m a s p o m e n u l i s m o dvije v r s t e po­ m o r a c a : v l a s n i k e b r o d o v a i m o r n a r e , kojih je 1852. g o d i n e bilo 8.540. A k o t o m e p r i b r o j i m o n j i h o v e porodice, m o r a m o s v a k a k o u z e t i b a r četiri p u t a toliko, d a k l e je o k o 35.000 d a l m a t i n s k o g s t a n o v n i š t v a živjelo od m a n u e l n o g r a d a n a b r o d o v i m a , ili su n j e g o v i hranitelji bili m o r n a r i , Ali ima b r o d a r s t v o za D a l m a c i j u kud i k a m o v e ć u v a ž n o s t , n e g o bi s e t o m o g l o z a k l j u č i t i iz o n o g a , š t o je r e č e n o . U zemlji, k o j a je k a o D a l m a c i j a s k o r o s v a n a m o r u , t a k o , da su i k r a j e v i najudaljeniji od m o r a ipak z a p r a v o p r i m o r j e , b r o d a r s t v o je n a j v a ž n i j i p u t i za izvoz 1 za uvoz,- i za s a o b r a ć a j u njoj s a m o j , u p r i m o r j u s a m o m i i z m e đ u p r i m o r j a i o t o k a . M o r e je bilo uvijek, a i d a n a s je žila k u c a v i c a D a l ­ m a c i j e , n j e n a g l a v n a c e s t a i p u t iz nje u veliki svijet. 2

25

" P a t o n , H i g h l a n d s and I s l a n d s of the A d r i a t i c including D a l m a t i a , C r o a t i a , and the southern p r o v i n c e s of the Austrian empire, II, sv. L o n d o n 1849 str. 33. G a r d n e r W i l k i n s o n . D a l m a t i a and M o n t e n e g r o , n j e m a č k a preradba W i l c h e l m a A d o l f a L i n d a u a , L e i p z i g 1849., S v . I. 135. str. 2 5

3»

35

U doba m l e t a č k o g v l a d a n j a u D a l m a c i j i , k a d je m o r n a r i c a slo­ b o d n o g a D u b r o v n i k a c v j e t a l a , k a d s u d u b r o v a č k e l a đ e obilazile n e s a m o po M e d i t e r a n u , n e g o i po s v i m e v r o p s k i m m o r i m a , m o r n a r i c a o s t a l e D a l m a c i j e bila je o g r a n i č e n a na s a m u o b a l n u plovidbu i plovidbu d o V e n e c i j e . Tek u posljednje d o b a s v o j e v l a d a v i n e V e n e c i j a je u t o m p r a v c u popustila, pa se u Boki m o r n a r i c a n a g l o r a z v i l a d o tolike visine, da je u doba p r o p a s t i m l e t a č k e republike, 1797. g o d i n e , u Boki bilo p r e k o 300 b r o d o v a d u g e p l o v i d b e s a dvije d o s e d a m t i s u ć a s t a r a n o s i v o s t i i p r e k o 300 m a n j i h l a đ a , k o j e su m o g l e ploviti po J a d r a n ­ s k o m m o r u . T a je lijepa m o r n a r i c a nosila B o k e l j i m a m n o g o koristi, o n a j e d a v a l a Boki g o d i š n j u z a r a d u od p o prilici 130.000 m l e t a č k i h zlatnih d u k a t a , ne r a č u n a j u ć i dobit od t r g o v i n e , koja joj je d o n o s i l a u t o d o b a još 100.000 zlatnih d u k a t a n a g o d i n u . " 8

D u b r o v a č k a m o r n a r i c a , k o j a je u p r v o j polovini XVIII. s t o l j e ć a bila u p u n o m o p a d a n j u , počinje se poslije 1750. g o d i n e p o n o v o dizati. T a d a je, poslije m n o g o g o d i n a z a s t o j a , 1750. g o d i n e p r v a d u b r o v a č k a l a đ a izašla iz J a d r a n s k o g m o r a i d o š l a d o S m i r n e . U t o m s e p r a v c u n a s t a v i l o i toliko postiglo, da je prije r u s k o - t u r s k o g r a t a 1769.—1774. g o d i n e , d u b r o v a č k a m o r n a r i c a i m a l a 150 v e ć i h l a đ a . Ali je u v r i j e m e t o g a r a t a ona s a s v i m p r o p a l a i od s v e g a o s t a l a je s a m o j e d n a l a đ a . O s t a l e d u b r o v a č k e lade d u g e plovidbe bile su ili p o h v a t a n e od R u s a , ili su u z a l u d s t a j a l e u l u k a m a i p r o p a d a l e , ili su p r o d a n e u b e s c j e n j e . Poslije t o g a r a t a o p e t su D u b r o v č a n i počeli g r a d i t i velike l a đ e , i v e ć 1775. g o d i n e s a g r a d i š e ili o p r e m i š e d e v e t velikih l a đ a ( c h e c c h i e ) , k a k o izvješćuje j e d a n austrijski konfident, koji je t a d a bio u D a l m a c i j i i vi­ dio t e lađe.' » M n o g e se d r u g e l a đ e « , k a ž e on, » g r a d e u g r u š k i m š k v e r o v i r n a « . Ali prilike nisu više bile t a k v e , da bi se d u b r o v a č k a m o r n a ­ rica m o g l a podići na n e k a d a š n j u visinu. P r e v i š e je bilo k o n k u r e n a t a po S r e d o z e m n o m m o r u , n a p o s e u t r g o v i n i s T u r s k o m , k o j a je u d a r i l a s a s v i m d r u g i m p r a v c e m i n a n a č i n drukčiji od r a n i j e g , i d u b r o v a č k e su l a đ e plovile s t r a n i m m o r i m a d o l a z e ć i r i j e t k o u d o m o v i n u . D u b r o v ­ č a n i , videći, da im o s i r o m a š e n o z a l e đ e n e m o ž e dati d o v o l j n o z a r a d e , da im u o s i r o m a š e n o j T u r s k o j u s p j e š n o k o n k u r i r a j u i M l e č a n i i F r a n ­ c u z i , a i d r u g i , k r e n u š e na velika m o r a , ali ne v i š e , da u k o r i s t s v o g a g r a d a p r e v o z e svoju robu, n e g o da u S r e d o z e m n o m m o r u p r e v o z e t u đ u . I tu n a đ o š e z a r a d e , k o j a je z a t i m i z a z v a l a j o š v e ć u t e ž n j u za n o v i m d o b i t k o m . D u b r o v a č k i su š k v e r o v i n e p r e s t a n o g r a d i l i n o v e , v e l i k e l a đ e , t a k o da su u p o č e t k u XIX. s t o l j e ć a D u b r o v č a n i imali 175 l a đ a d u g e plovidbe, k r a j po prilici dvije s t o t i n e m a n j i h , s v e g a z a j e d n o 360 lađa. 21

I k o t o r s k u i d u b r o v a č k u m o r n a r i c u s n a đ e n a j v e ć a n e v o l j a , k a d se z b o g f r a n c u s k e o k u p a c i j e D a l m a c i j e , 1808. g o d i n e z a p o č e o g u s a r s k i 3 6

3 7

N o v a k G.' N a š e More. 253. str. Izvještaj u S t a a t s a r c h i v u u B e č u , C o d e x

573/175.

rat p r o t i v F r a n c u z a rra S r e d o z e m n o m i J a d r a n s k o m m o r u . D a l m a t i n s k e su l a đ e s m a t r a n e za f r a n c u s k e i plijenjene, gdje g o d su u h v a ć e n e , a m n o g o ih je o s t a j a l o n e z a p o s l e n i h u l u k a m a od s t r a h a , da ih na m o r u n e zaplijene. Rusi i E n g l e z i p o h v a t a š e m n o g o d a l m a t i n s k i h l a đ a , a o n e , k o j e su o s t a j a l e u l u k a m a , p r o p a d a l e su ili su m o r a l e da b u d u u b e s c j e ­ nje p r o d a n e . Od 175 l a đ a d u g e plovidbe nije D u b r o v n i k poslije o d l a s k a F r a n c u z a iz D a l m a c i j e i m a o više ni j e d n e jedine l a đ e d u g e plovidbe, n e g o s a m o j o š 60 l a đ a o b a l n e plovidbe. To se isto d o g o d i l o i s b o ­ k e l j s k o m flotom. T r e b a l o je podići m o r n a r i c u , ali je za to n e d o s t a j a l o i s r e d s t a v a i p o b u d e . V l a d a nije radila u t o m p r a v c u ništa, jer za nju D a l m a c i j a i nije z n a č i l a m n o g o . O n a je bila t a d a Austriji s u v i š a n a p e n d i k s . A u s t r i j a je n a i m e i m a l a u s v o j o j v l a s t i i T r s t i Veneciju, k o j a je j o š i m a l a d o s t a veliku flotu. T a d v a s j e v e r n a e m p o r i j a n a s t o j a l a su d a s a d a s a č u v a j u o n o , š t o im je ostalo, i da steknu n o v e pozicije u a u s t r i j s k o m c a r s t v u , da oni budu n e s a m o g l a v n e u v o z n e i i z v o z n e l u k e c a r s t v a , n e g o i g l a v n i p o m o r s k i c e n t r i . Za njih se b r i n u l a i v l a d a . D a l m a t i n s k a se m o r n a r i c a s t v a r a l a p o n o v o , p o l a k o , v r l o p o l a k o . K a d s e vidjelo, da s u s e prilike u svijetu stabilizirale, p o č e š e m a l i i veći k a p i t a l i s t i da misle, k a k o bi najbolje uložili s v o j n o v a c , i p o l a k o , ali s i g u r n o , d a l m a t i n s k o p o m o r s t v o p o n o v o se podiže, t a k o da je 1846. g o d i n e bilo o v a k v o s t a n j e : P o m o r s k i o k r u g Z a d a r i m a o je 5 l a đ a d u g e plovidbe, Split 7, D u ­ b r o v n i k 6 1 , K o t o r 118. O d t o g a je o t p a d a l o n a pojedine v l a s n i k e 136 l a đ a , a n a u d r u ž e n e 55. D a l m a c i j a je t a d a i m a l a s v e g a 191 l a đ u d u g e plovidbe. U idućoj 1846. g o d i n i bilo je l a đ a d u g e i velike o b a l n e plovidbe z a j e d n o 247, l a đ a m a l e o b a l n e plovidbe i ribarskih l a đ a 1.759. N a la­ đ a m a d u g e i v e l i k e o b a l n e plovidbe bila su t a d a 4 . 7 0 3 m o r n a r a . T o su p o d a c i p r e m a listu » L a D a l m a z i a « . Za 1846. g o d i n u n a v o d i m o i s l u ž b e n u s t a t i s t i k u za d a l m a t i n s k u m o r n a r i c u : 58

29

L a đ e d u g e plovidbe L a đ e v e l i k e o b a l n e plovidbe . . . L a đ e m a l e o b a l n e plovidbe za cijelo austrijsko primorje L a đ e m a l e o b a l n e plovidbe z a d a l m a tinske luke Ribarske lađe

6 sa t o n a 1549 osoblja 245 „ „ 7970 „

1171 1203

541

1745

568 665

,,

,,

6354 1902 1770

,,

1702 2819

P r e m a t o m e bilo j e u D a l m a c i j i 1846. g o d i n e s v e g a 2 0 2 5 l a đ a s a 19.545 t o n a i 8 6 4 0 ljudi p o s a d e . »La Dailmazia«, 1845. 28 str. »La Daämazia«. 1846. 56. str.

T o m e treba dodati, da su m n o g i d a l m a t i n s k i - kapitalisti prijavili s v o j e l a đ e u T r s t u i u Veneciji, a t o im je za n j i h o v e ciljeve m n o g o bolje o d g o v a r a l o , t e njihove l a đ e d u g e plovidbe nisu u v r š t e n e u popis dalmatinskih lađa. U l o se j a v l j a t o m n o v o m d a l m a t i n s k o m b r o d a r s t v u o p a s a n kon­ k u r e n t p a r o b r o d a r s t v o , koji će g a k a s n i j e u p r o p a s t i t i . G o d i n e 1836. o s n o v a n je u T r s t u A u s t r i j s k i Lloyd, koji je 20. ko­ l o v o z a 1847. z a p o č e o s v o j o m p l o v i d b o m po D a l m a c i j i , i to t a k o da je s v a k e d r u g e nedjelje išao iz T r s t a u D a l m a c i j u p a r o b r o d »II D a l m a t a « . T a j je n a pr. 1846. g o d i n e i z v r š i o 26 p u t o v a n j a iz T r s t a u K o t o r i 26 iz K o t o r a u T r s t . »II D a l m a t a « p r e v e z a o je t e g o d i n e 8.883 p u t n i k a , 1.996 s v e ž a n j a , 2.985 » s t o t i n a « r o b e , 3.967 p a k e t a . P r i s t a j a o je u o v i m m j e s t i m a : Z a d r u , Šibeniku, Splitu, H v a r u , K o r č u l i , D u b r o v n i k u i K o ­ t o r u . Bio je t o vrlo m a l e n p a r o b r o d i ć , i m a o je s v e g a 2 1 5 t o n a n o s i v o s t i i 6 0 konjskih sila. Ali on je u z a s v e to d o n i o d r u š t v u čiste dobiti 3 3 . 2 2 0 forinti.*" A k o odbijemo od b r o j a p o s a d e n a d a l m a t i n s k i m b r o d o v i m a po­ s a d u r i b a r s k i h l a đ a , koje se n e m o g u u z e t i u r a č u n u t o m pitanju, m o r a m o k o n s t a t i r a t i , da je i s u v i š e m a l e n b r o j ljudi živio od b r o d a r ­ s t v a u p r i m o r j u , k o j e je t a k o r a s t e g n u t o i t a k o p o s u t o o t o c i m a . N a 400.000 s t a n o v n i k a s v e g a 5821 m o r n a r , t o je za p r i m o r s k u zemlju k a o š t o je D a l m a c i j a , v e o m a m a l e n b r o j . A k a d a se j o š u z m e u r a č u n i t o , da j e od s v e g a t o g a b r o j a l a đ a 1846. g o d i n e bilo s a m o š e s t l a đ a » d u g e plovidbe«, a n a n j i m a s v e g a 1171 k a p e t a n i m o r n a r , o n d a je s l i k a j o š c r n j a i g o r a , t e se m o ž e izvesti s a m o j e d a n z a k l j u č a k : Dal­ m a c i j a nije t a d a i m a l a n i k a k v e k o r i s t i od s v o g p o l o ž a j a n a m o r u , i nije s e služila m o r e m , m a da joj s a d a u t o m e nisu s t a j a l e n a p u t u n i k a k v e z a p r e k e , osim m a t e r i j a l n i h s r e d s t a v a i p o t h v a t n o g d u h a . T o g a p o t h v a t n o g d u h a bilo je prije u D a l m a c i j i , i o n bi s e i s a d a bio l a k o n a š a o , d a je bilo finansijskih s r e d s t a v a . Ali u zemlji, u k o j o j nije bilo m n o g o k a p i t a l i s t a , i u k o j o j se d o m a ć i k a p i t a l s k l a n j a o iza velikih k a p i t a l a u T r s t u i Veneciji, nije u t o v r i j e m e bilo m o g u ć e s t v o r i t i o n o , š t o bi se dalo s t v o r i t i p o m o ć u velikih z a d r u g a s m a l i m u l o z i m a , po­ m o ć u p r o p a g a n d e , u k o j o j bi se iznijelo s v e o n o , š t o se d a d e c r p s t i iz velike plovidbe. Kapitalistički s i s t e m , koji se u t o v r i j e m e n a g l o r a z v i j a o u E v r o p i , pa i u A u s t r i j i , nije se b r i n u o za t a k v e k r a j e v e , k a k v a j e bila D a l m a c i j a , k o j a je u t a k v o m s i s t e m u v r l o p o l a k o i v r l o t e š k o ulazila u s t r u j u v e l i k o g k a p i t a l i z m a , koji ć e z a p l j u s n u t i i nju, ali tek k a s n i j e , k a d a k a p i t a l n a đ e , da je i o n a d o b r o tlo za e k s p l o a t a ­ ciju. T a d a je kapital htio v a d i t i k o r i s t iz velikih l u k a , iza kojih je s t a j a l o veliko i b o g a t o z a l e đ e , k a o š t o su bile l u k e T r s t a i V e n e c i j e . T u je k a p i t a l u l o ž e n u l a đ e n o s i o v e l i k e p r i h o d e . D a l m a c i j a nije bila »La Dalmazia« 1847. br. 26.

t a k v a . Tu se j e trebalo zadovoljiti malim dobitkom i polako napredo­ v a t i . N a t a j n a č i n D a l m a c i j a , p r e p u š t e n a s a m o j sebi, nije i m a l a ni d o v o l j n o s n a g e ni d o v o l j n o k a p i t a l a , da k r e n e velikim p o m o r s k i m pu­ t o v i m a , k o j i m a s u n e k a d a , i t o n e b a š d a v n o , išli Bokelji, p r i j e t o g a D u b r o v č a n i , pa i opet, n e k o v r i j e m e ti isti D u b r o v č a n i . M o r n a r s k i z a n a t bio je n e s a m o v r l o t e ž a k , n a p o r a n i o p a s a n , n e g o j e on bio i vrlo n e p r i j a t a n za porodice. M o r n a r je ne s a m o d a n i m a i s e d m i c a m a , n e g o i m j e s e c i m a bio daleko od k u ć e , a oni, koji su plovili n a l a đ a m a d a l e k e plovidbe, i po nekoliko g o d i n a . U" t o v r i ­ j e m e n j e g o v a je p o r o d i c a m n o g o p u t a trpjela veliku o s k u d i c u , p o g o ­ t o v u o n d a , a k o m o r n a r nije bio i r a t a r ili se b a r j e d a n član p o r o d i c e nije b a v i o r a t a r s t v o m . Bijeda p r o l e l e r s k i h m o r n a r s k i h p o r o d i c a bila je v i š e p u t a g o l e m a . M n o g e od njih č e k a l e su m j e s e c i m a , da im h r a ­ nitelj d o n e s e p o t r e b a n n o v a c za koricu hljeba, a m n o g e su č e k a l e u z a l u d , j e r im s e h r a n i t e l j nije n i k a d v r a t i o , n e g o j e p o g i n u o u v a l o ­ v i m a m o r a za oluje. A poslije n j e g o v e s m r t i nitko se v i š e nije b r i n u o za n j . Z a t o je m o r n a r s k i k r u h bio v r l o g o r a k , a još i g o r č i za n j e g o v u p o r o d i c u n e g o z a n j e g a s a m o g a . K a k v a j e p a k bila m o r n a r o v a z a r a d a , najbolje n a m s v j e d o č i h v a r s k a poslovica »Mlod m o r n o r , stör p r o s j a k « . U z a s v e t o m n o Q e je D a l m a t i n c e privlačilo m o r e , n j e g o v e ljepote, široki svijet, n o v i ljudi i k r a j e v i , doživljaji i o p a s a n život, a i d i v n a plovidba širokim m o r e m . T a k o j e bilo s o b i č n i m m o r n a r i m a . M a l o je bilo njih, koji su na s v o j i m p u t o v a n j i m a n e š t o stekli. S a s v i m drukčije bilo je s v l a s n i c i m a b r o d o v a , a i s k a p e t a n i m a , koji su znali, da na p u t o v a n j i m a s t e k n u lijepa, pa č a k i d o s t a v e l i k a b o g a t s t v a . O n i bi o n d a g r a d i l i k u ć e i ljetni­ k o v c e , pa i p a l a č e po D a l m a c i j i , a n a j v i š e u D u b r o v n i k u , Boki i j o s n i j e n a Pelješcu. M o r n a r i , t a j o b i č a n r a d n i svijet, š t o s e u o l u j a m a p e n j a o po j a r ­ b o l i m a , š t o se b o r i o s m o r e m i v j e t r o v i m a , bili su s a m o n a j a m n i c i , koji nisu imali n i k a k v e n a r o č i t e koristi od z a r a d e i koji su se v r a ć a l i s v o j i m k u ć a m a č e s t o b e z i č e g a . Istina, i d a l m a t i n s k i su m o r n a r i p a d a l i u iste p o r o k e k a o i svi m o r n a r i s v i j e t a , n e k e su l u k e za njih značile r a s i p a n j e s t e č e n e z a r a d e . U z r o k t o m e je bio, što su d a l m a t i n s k i m a r n a r i bili u t a k v i m p r i l i k a m a , koje su ih u p u ć i v a l e da r a d e o n o , š t o su radili i e n g l e s k i i f r a n c u s k i , a p o g o t o v u talijanski m o r n a r i , s k o j i m a su se susretali u Trstu i Veneciji. A k o d a k l e u z m e m o u r a č u n , koliko je d a l m a t i n s k o b r o d a r s t v o u č e t r d e s e t i m g o d i n a m a d e v e t n a e s t o g a v i j e k a podizalo d a l m a t i n s k u pri­ v r e d u , m o r a m o z a k l j u č i t i , d a j e o n o t o činilo ipak u d o s t a m a l i m i s k u ­ č e n i m g r a n i c a m a . M o r e nije d a v a l o D a l m a c i j i o n o , š t o je t r e b a l o da j o j daje, a nije joj d a v a l o z a t o , jer t a d a š n j i kapitalistički s i s t e m nije t o h t i o da d a d e .

O odnosu mornara, kapetana i brodovlasnika prema pokretima 1848. g o d i n e , m o ž e m o suditi s a m o iz općih prilika, jer n a m nigdje nije z a b i l j e ž e n o , k a k o s u s e oni v l a d a l i u t o m p r a v c u . N e m a s u m n j e , da j e r e v o l u c i o n a r n a 1848. g o d i n a d j e l o v a l a n a ljude, koji su plovili s v i j e t o m , ali tih je, k a k o s m o prije vidjeli, bilo s v e g a 1171. A k o t o m e d o d a m o i o n e , koji su plovili do T r s t a i V e n e c i j e , d a k l e j o š 1203, s v e g a z a j e d n o ih j e bilo 2374, a t o je vrlo m a l e n b r o j p r e m a 400.000 s t a n o v n i k a D a l m a c i j e . Njih su bez s u m n j e o d u š e v l j a v a l e r e v o l u c i o n a r n e ideje 1848., ali su o n e bile u Veneciji, u k o j o j je r e v o l u c i j a izbila, t a k o n a ­ cionalistički o b o j e n e , da ih v j e r o j a t n o nisu m n o g o d i r a l e . U T r s t u p a k v l a d a l a j e 1848. g o d i n e r e a k c i j a , k o j a j e bila p r o t i v n a r e v o l u c i o n a r n i m i d e j a m a i k o j a j e n a revoluciju u V e n e c i j i g l e d a l a p r i j e k i m o k o m . A k a k o u v r i j e m e revolucije u V e n e c i j i nisu d a l m a t i n s k e l a đ e o n a m o z a ­ lazile, n e g o su plovile s a m o d o T r s t a , nisu m o r n a r i m o g l i dobiti p r a v i p o j a m o o n o m e , š t o se d o g a đ a l o u V e n e c i j i , n e g o su t o s a z n a v a l i p r e k o T r s t a . M o r n a r s k i svijet 1848. g o d i n e u D a l m a c i j i nije se opredijelio, a ni m o g a o bilo k a k o opredijeliti p r e m a b u r ž o a s k o m s u k o b u , koji je u njoj n a s t a o .

III. K U L T U R N E PRILIKE U DALMACIJI OD 1814. GODINE D O P O J A V E »ZORE D A L M A T I N S K E « O s n o v n o š k o l s t v o u Dalmaciji 1814.—1848. g. — Srednje škole u Dal­ maciji 1814.—1848. g. — Njihov utjecaj na Dalmaciju od 1814. do 1844. g. — »Soneti« — P o j a v e narodnih težnja u t a d a š n j o j Dalmaciji — Fabijanićeva knjiga 1843. g. — Tip literarne produkcije tadašnje D a l m a c i j e — Katalinićeva »Povijest« — Srpsko-dalmatinski almanah (Magazin) K a d je A u s t r i j a 1814. g. z a u z e l a D a l m a c i j u , n i t k o se nije b r i n u o , da li će o n a p r i p a s t i U g a r s k o j i H r v a t s k o j ili a u s t r i j s k o m c a r s t v u u o p ć e ; s v a t k o s e p o k o r i o bez p r i g o v o r a , pa i s a m i D u b r o v č a n i , k a d je k o n a č n o u g l a v l j e n o , da se republika d u b r o v a č k a ne će o b n a v l j a t i . Cijelo d a l m a t i n s k o p r i m o r j e , k o j e j e n e k a d p r i p a d a l o V e n e c i j i , s a d a s e po­ m i r i l o s t i m e , da je dio a u s t r i j s k o g c a r s t v a , i n i k a k o v e d r u g e političke t e ž n j e nisu n i c a l e u D a l m a c i j i s v e do 1848. g o d i n e . T o je v r i j e m e s v e d o p o j a v e » D a l m a t i n s k o g M a g a z i n a « , koji je u o s t a l o m d o l a z i o g o t o v o isključivo u r u k e p r a v o s l a v n o g a življa, doba p o t p u n e n a r o d n e l e t a r g i j e u s v a k o m p r a v c u . U p r a v o t a d a došla j e d a l m a t i n s k a i n t e l i g e n c i j a m n o g o više n e g o u v r i j e m e V e n e c i j e pot­ p u n o u s k l o p t a l i j a n s k e k u l t u r e . T o je doba, k a d je u velikoj a u s t r i j s k o j c a r e v i n i n e s a m o D a l m a c i j a , n e g o i V e n e c i j a i L o m b a r d i j a , dakle velik i k u l t u r a n dio Italije, u k o j e m c v j e t a l i t e r a t u r a i n a p r e d u j u n a u k e , i k o j e je o p e t u u s k o j k u l t u r n o j s u r a d n j i s cijelom o s t a l o m Italijom. N a s u p r o t o p ć e m m i š l j e n j u , p r e m a k o j e m u su F r a n c u z i podigli u D a l m a c i j i s v u silu o s n o v n i h škola, t r e b a i s t a k n u t i , da u d o b a , kad su F r a n c u z i ostavili D a l m a c i j u , 1814. g., nije u njoj bilo nijedne j a v n e o s n o v n e škole. I D a n d o l o v a i k a s n i j e n a r e d b e o š k o l a m a o d r e đ i v a l e su uvijek, d a š k o l e t r e b a i z d r ž a v a t i općina, a učitelje p l a ć a t i roditelji djece, kc.ja idu u š k o l u . I j e d n o i d r u g o bilo je d o v o l j a n r a z l o g , da se škole n e o t v o r e u m a n j i m m j e s t i m a pa su se i o t v o r i l e s a m o u v e ć i m , u g r a d o v i m a , ali su d o s k o r a , p r e m a s l u ž b e n o m i z v j e š t a j u 1814. g o ­ dine, i tu z a t v o r e n e , a o s n o v n a je o b u k a p r e p u š t e n a p r i v a t n i m u č i t e -

l j i m a . S v e n a s t o j a n j e D a n d o l o v o , k o j e je, dok j e on u p r a v l j a o D a l m a ­ c i j o m , d a l o dobrih plodova i škole s u se o t v a r a l e , u p r o p a š t e n o je u v r i j e m e »Ilirskih p o k r a j i n a « . K a d je A u s t r i j a 1814. g o d i n e o k u p i r a l a D a l m a c i j u , z a t r a ž i l a je podatke o osnovnoj i ostaloj nastavi i imenovala za p r o v i z o r n o g nad­ z o r n i k a I v a n a K r e l j a n c v i ć a Albinonija. D a l m a t i n s k a je v l a d a izvijestila c a r s k u v l a d u u Beču o s t a n j u š k o l a u D a l m a c i j i . Iz j e d n o g t a k v o g i z v j e š t a j a , u t r a v n j u 1814. g., d o z n a j e m o , d a s e t a d a n a l a z i o p o j e d a n , kolegij u Z a d r u , Šibeniku i T r o g i r u , u Splitu b i s k u p s k o s j e m e n i š t e , a u D u b r o v n i k u licej. O s i m t o g a bila su d v a b i s k u p s k a s j e m e n i š t a s hr­ v a t s k i m (»ilirskim«) n a s t a v n i m j e z i k o m , i t o u P r i k u i Z a d r u . U j e d n o m izvještaju 1816. g. k a ž e s e , d a bi t r e b a l o p o d i g n u t i » n o r m a l n e g l a v n e škole« u Z a d r u , P a g u , R a b u , Š i b e n i k u , S k r a d i n u , Splitu, T r o g i r u , M a k a r s k o j , D u b r o v n i k u i K o t o r u , p r e m a s i s t e m u a u s t r i j s k i h škola, » d o d a v š i i m s a m o u č e n j e i l i r s k o g j e z i k a « . Potrebno je, k a ž e izvještaj, da se s v u d a po D a l m a c i j i o s n u j u » t r i v i j a l n e nor­ m a l n e škole za p o u č a v a n j e u č i t a n j u i p i s a n j u t a l i j a n s k o g i i l i r s k o g j e z i k a , u p r v i m a r i t m e t i č k i m o p e r a c i j a m a i za t u m a č e n j e katekizma vjere«. 1

2

B e č k a je » S r e d i š n j a d v o r s k a k o m i s i j a z a u r e đ e n j e n a u k a « o d g o ­ v o r i l a d a l m a t i n s k o j vladi, da p r i z n a j e , d a j e u D a l m a c i j i p o t r e b n o o t v o r i t i o s n o v n e škole s n a s t a v n i m j e z i k o m ili s a m o t a l i j a n s k i m , ili s a m o ilirskim, ili t a l i j a n s k i m i ilirskim. S r e d i š n j a k o m i s i j a p o z o v e isto­ v r e m e n o d a l m a t i n s k u v l a d u , da o s n u j e škole, i t o u Z a d r u j e d n u n o r ­ m a l n u g l a v n u školu, u s r e d i š t i m a ostalih o k r u ž j a , t. j . Splitu, M a k a r ­ s k o j , D u b r o v n i k u i K o t o r u po j e d n u t r o r a z r e d n u n o r m a l n u školu. U z a d a r s k o j n o r m a l n o j školi bit ć e odjelit t e č a j z a u č i t e l j s k e p r i p r a v n i k e , koji će k a s n i j e p o u č a v a t i u o s t a l i m n o r m a l n i m t r o r a z r e d n i m š k o l a m a , a u s v i m n o r m a l n i m t r o r a z r e d n i m š k o l a m a bit će t e č a j za učiteljske p r i p r a v n i k e za t r i v i j a l n e škole. O t v a r a n j e škola bilo je v r l o t e š k o , u p r v o m r e d u z b o g n e d o s t a t k a u č i t e l j a . P o š t o je A u s t r i j a u z e l a D a l m a c i j u , j o š t r i g o d i n e i z a t o g a , t. j . 1817. godine, bilo je š k o l s t v o u n j o j , p r e m a s l u ž b e n i m i z v j e š t a ­ j i m a o k r u ž n i h p o g l a v a r a , u v r l o b i j e d n o m s t a n j u . D o t e g o d i n e nije u k o t o r s k o m o k r u ž j u bilo nijedne o s n o v n e š k o l e , u d u b r o v a č k o m ih je bilo d e s e t , ali nije bilo škole ni u v e ć i m m j e s t i m a , k a o u K o r č u l i i u Blatu, u k o j i m su m j e s t i m a prije bile, a k a s n i j e su u k i n u t e . U M a k a r ­ s k o m je o k r u ž j u bilo m o g u ć e o t v o r i t i školu s a m o u M a k a r s k o j i u O m i š u , jer se u d r u g i m m j e s t i m a nije m o g a o n a ć i u č i t e l j . 1

Izvještaj dalmatinske Vlade »Združenoj kancelariji u B e č u « 1818. g o d i n e . Stroll, o. c. 15. S t r o l l A n t u n , P u č k o š k o l s t v o u Dalmaciji. Zadar, J a n k o v i ć 1900. 14 str. 2

D a l m a t i n s k a je v l a d a p o č e t k o m školske godine 1817.—1818. o s n o ­ v a l a pet n o r m a l n i h š k o l a s t r i r a z r e d a , i to u Z a d r u , Splitu, M a k a r s k o j , D u b r o v n i k u i K o t o r u . K a d j e p a k iduće g o d i n e i m e n o v a n n a r o č i t i n a d ­ z o r n i k za- o s n o v n e škole, J u r a j P l a n č i ć , k r e n u d a l m a t i n s k o o s n o v n o š k o l s t v o n o r m a l n i m p u t e m . T a d a je d a l m a t i n s k a v l a d a izradila p r a ­ vilnik za u r e đ e n j e o s n o v n e n a s t a v e u Dalmaciji. P r e m a t o m e p r a v i l n i k u t r e b a l o bi u s v a k o j župi da b u d e po j e d n a n i ž a o s n o v n a ( p o č e t n a ) š k o l a , u koju će ići ne s a m o m u š k a n e g o i ž e n s k a djeca. S v a d j e c a od 6. do 12. g o d i n e d u ž n a su ići u školu. O s i m tih nižih o s n o v n i h š k o l a pravilnik je o d r e đ i v a o više o s n o v n e (po­ č e t n e ) škole sa tri r a z r e d a i t e h n i č k e o s n o v n e škole. V i š e o s n o v n e š k o l e t r e b a l e su s p r e m a t i o n e , koji su n a m j e r a v a l i da s e k a s n i j e d a d u n a u č e n j e n a u k e i u m j e t n o s t i , a t e h n i č k e o n e , koji su n a m j e r a v a l i , da se d a d u n a t r g o v i n u i slično. B e č k a d v o r s k a k o m i s i j a za n a u k e nije prihvatila i odobrila p r a ­ vilnik, k a k o g a j e p r e d l o ž i l a d a l m a t i n s k a p o k r a j i n s k a v l a d a , a ni n a ­ p o m e n e t o m e p r a v i l n i k u , k a k o ih je bio iznio t a d a š n j i n a d z o r n i k o s n o v n i h škola P l a n č i ć , n e g o je s v o j o m odlukom od 22. v e l j a č e 1821. odredila, da se u Z a d r u u r e d i » n o r m a l n a « ili u z o r n a g l a v n a škola, a u s v i m g l a v n i m m j e s t i m a o k r u ž j a i u g r a d o v i m a , u k o j i m a je p r e t u r a , a i u d r u g i m v e ć i m m j e s t i m a m o g u se o s n o v a t i t r i v i j a l n e škole. D v o r s k a je k o m i s i j a p r e p o r u č i v a l a d a l m a t i n s k o j vladi, n e k a se n e ž u r i s o t v a r a n j e m t r i v i j a l n i h škola, dok ne bude i m a l a d o v o l j a n b r o j s p o s o b n i h učitelja. Ti su se pak učitelji odgajali u t e č a j e v i m a uz g l a v n e škole. T e č a j u Z a d r u t r a j a o j e d e v e t mjeseci, a u o s t a l i m m j e ­ s t i m a šest m j e s e c i . J o š 1820. g o d i n e izašla je odluka, da u k n j i g a m a za I. i II. r a z r e d o s n o v n i h ( p o č e t n i h ) š k o l a i m a biti na j e d n o j s t r a n i talijanski tekst, a na d r u g o j »d a 1 m a t i n s k i«, ali k n j i g e z a III. i IV. r a z r e d t r e b a l o je da su s a m o n a t a l i j a n s k o m jeziku. U » d v o s t r u k o m t e k s t u « t r e b a l o je, p r e m a jednoj n a r e d b i iz 1824. g o ­ dine, š t a m p a t i i k a t e k i z a m . — Poslije m o g o d o p i s i v a n j a i z m e đ u Z a d r a i B e č a izdan je 1823. g o d i n e pravilnik za d a l m a t i n s k e o s n o v n e š k o l e . ) P r e m a n j e m u o s n o v n e s e š k o l e dijele n a v i š e i n i ž e , j e d n e i d r u g e i za m u š k u i za ž e n s k u djecu. Z a s a d a n a d z i r e škole v l a d a , ali k a s n i j e , k a d budu u r e đ e n e biskupije, o k o č e g a se j o š uvijek r a d i l o , moći ć e s e nadzor nad š k o l a m a povjeriti biskupima. 3

O s i m s p o m e n u t i h š k o l a i m a j u s e urediti i s v e t a č n o n e d j e l j n e š k o l e , u k o j e ć e m o r a t i ići d j e c a od d v a n a e s t e do n a v r š e n e p e t n a e s t e g o d i n e života. 3

» R e g o l a m e n t o e đ Istruzionä per l'attivaziane delle Dalmazia«.

s c u o l e elementar!

nella

B u d u ć i učitelji viših o s n o v n i h škola obraztovat će se u n o r m a l n o j školi u Z a d r u , u t e č a j u , koji ć e t r a j a t i š e s t m j e s e c i , a b u d u ć i učitelji nižih o s n o v n i h škola u višim p o č e t n i m š k o l a m a u Splitu, D u b r o v n i k u i K o t o r u , u tečaju, koji će t r a j a t i tri m j e s e c a . D a n e t k o bude p r i m l j e n u š e s t m j e s e č n i t e č a j za učitelje, t r e b a l o j e d a n a v r š i o s a m n a e s t u g o ­ dinu ž i v o t a i da svrši oba t e č a j a č e t v r t o g r a z r e d a viših o s n o v n i h š k o l a , ili č e t i r i r a z r e d a g i m n a z i j e . Za p r i m a n j e u t r o m j e s e č n i t e č a j t r a ž i l a se n a v r š e n a , š e s t n a e s t a g o d i n a ž i v o t a i s v r š e n i t r e ć i r a z r e d k o j e v i š e o s n o v n e škole. U t o su doba, 1823. g o d i n e , p o r e d n o r m a l n e škole u Z a d r u , bile č e t v e r o r a z r e d n e v i š e o s n o v n e š k o l e u Splitu, D u b r o v n i k u i K o t o r u , a t r o r a z r e d n e o s n o v n e škole u M a k a r s k o j , Šibeniku i H v a r u , ali su t e škole bile j o š u r e đ e n e po s t a r o m . G o d i n e 1824. o t v o r e n a je ž e n s k a o s n o v n a škola u Splitu, u s a m o ­ s t a n u S v . K l a r e , a 1826. god. j e d n a k a škola u s a m o s t a n u Sv. Lucije u Šibeniku. G o d i n e 1824. p o t v r d i v l a d a o s n i v a n j e m u š k e više t r o r a z r e d n e škole u Šibeniku, a 1825. god. o d r e d i o n a , da se isto t a k v a škola o s n u j e u H v a r u , T r o g i r u i M a k a r s k o j . M e đ u t i m u T r o g i r u nije o t v o r e n a v i š a t r o r a z r e d n a m u š k a škola, n e g o d v o r a z r e d n a m u š k a (1826.) i j e d n o r a z r e d n a ž e n s k a . God. 1627. d o p u s t i b e č k a v l a d a , da s e u Z a d r u s a ­ s t a v i komisija, koja će u p r a v l j a t i o s n o v n i m š k o l a m a i kojoj će biti predsjednik zadarski nadbiskup. T a se komisija zvala »Commissione scolastica«. J o š 1818. g o d i n e odredila je v l a d a , da se u D a l m a c i j i o t v o r i š e z ­ d e s e t o s n o v n i h škola, m e đ u t i m ih j e d o 30. s r p n j a i d u ć e 1819. g o d i n e bilo o t v o r e n o s v e g a s a m o 19, i to u z a d a r s k o m o k r u ž j u 5, u s p l i t s k o m 12, u d u b r o v a č k o m j e d n a i u k o t o r s k o m j e d n a . G o d i n e 1824. bilo je u s v i m š k o l a m a s v e g a s a m o 8 6 2 u č e n i k a . Iduće 1825. g o d i n e p o l a z a k škole bio je bolji i od 3842 djece, koja su bila o b a v e z a n a da idu u školu, išlo je u školu 1744. M e đ u t i m 1830. g o d i n e p o l a z i u školu v e ć 2511 djece od 4647, k o j a su bila o b a v e z a n a da u nju idu. B r o j škola 1829. g o d i n e t a k o đ e r je v e ć i od p r e đ a š n j e g a . T a d a je bilo u D a l m a c i j i 7 viših o s n o v n i h š k o l a , 4 ž e n s k e o s n o v n e škole, 21 n i ž a o s n o v n a š k o l a i j e d n a z a z i d o v e u Splitu. U k u p n o su dakle p o s t o j a l e 33 o s n o v n e škole. O s i m j a v n i h š k o l a bilo je i n e k o l i k o privatnih. D e s e t g o d i n a k a s n i j e , 1838.-1839. god., bilo je u D a l m a c i j i 55 r e ­ d o v n i h i 15 nedjeljnjih škola, i t o 7 viših, 42 n i ž e i 6 ženskih. T a d a n e m a više ž i d o v s k e škole. Od 6 ž e n s k i h škola bile su otprije po dvije u z a d a r s k o m i s p l i t s k o m o k r u ž j u , a s a d a s u o s n o v a n e j o š dvije, i t o jedna u Dubrovniku, a druga u Kotoru.

N a s t a v n i jezik u v e ć i n i tih škola bio je t a l i j a n s k i s h r v a t s k i m , a u n e k i m a s a m o t a l i j a n s k i . 1838.-39. g o d i n e bio je u 13 škola n a s t a v n i jezik t a l i j a n s k i , a u 42 t a l i j a n s k i s h r v a t s k i m . Ali od t a k v i h škola, u k o j i m a je h r v a t s k i jezik uz t a l i j a n s k i bio n a s t a v n i , bila je vrlo m a l a k o r i s t za n a r o d n u s t v a r , š t o v i š e bilo je o b r n u t o : u n j i m a su djeca po­ m o ć u s v o g a r o đ e n o g j e z i k a n a u č i l a talijanski, koji je bio s l u ž b e n i je­ zik u s v i m u r e d i m a i s u d o v i m a . U š k o l a m a s tri i četiri r a z r e d a u III. i IV. r a z r e d u bio je n a s t a v n i jezik s a m o talijanski. K a d su d a l m a t i n s k e dijeceze bile r e d u c i r a n e i u r e đ e n e , bio je za s v a k u dijecezu i m e n o v a n d i j e c e z a n s k i školski n a d z o r n i k . P o s l j e d n j a je bila u r e đ e n a š i b e n s k a d i j e c e z a , 1839. god., pa je t e g o d i n e c j e l o k u p a n nadzor nad osnovnom nastavom došao u crkvene ruke. B r o j š k o l a r a s t e , t e je 1842.-43. g o d i n e bilo u D a l m a c i j i 60 o s n o v ­ n i h š k o l a , a 1845.-46. 151 o s n o v n a š k o l a , t. j . 7 v i š i h , 125 n i ž i h i 19 ž e n s k i h . T e ja g o d i n e o t v o r e n o u k o t o r s k o m o k r u ž j u 14 novih š k o l a za p r i p a d n i k e p r a v o s l a v n e v j e r e . T a d a je išlo u školu s v e g a 6492 djece, a 15.701 dijete nije išlo ni u k a k v e škole. U t a d a š n j o j je D a l m a c i j i bila po j e d n a š k o l a n a 2 7 0 3 s t a n o v n i k a . G o d i n e 1847.-48. bilo je u D a l m a c i j i 175 o s n o v n i h škola, ali v e ć i d u ć e g o d i n e 20 je z a t v o r e n o , a 4 n o v e o t v o r e n e ; n e k e su z a t v o r e n e zbog m a l o g broja đ a k a , a neke zbog nedostatka sredstava. V e ć su F r a n c u z i , o s n i v a n j e m srednjih škola, u k o j i m a je n a s t a v n i j e z i k bio t a l i j a n s k i , učinili v r l o m n o g o za p o t a l i j a n č i v a n j e d a l m a t i n s k e inteligencije. A u s t r i j a j e s a m o n a s t a v i l a o n o , š t o su F r a n c u z i započeli. O n a je m i j e n j a l a n a u č n u o s n o v u p r e m a osnovi ostalih škola u m o ­ n a r h i j i , ali j e uvijek z a d r ž a l a talijanski jezik k a o n a s t a v n i . S v e d o 1817. g o d i n e o s t a l e s u s r e d n j e škole u D a l m a c i j i o n a k v e , k a k v e su ih ostavili F r a n c u z i . U p o č e t k u školske g o d i n e 1817.-18. po­ n o v o su u r e đ e n e d a l m a t i n s k e škole. P r i j a š n j e su u k i n u t e , a o s n o v a n e su tri g i m n a z i j e : u Splitu, D u b r o v n i k u i Z a d r u . T e škole bijahu u r e ­ đ e n e p r e m a š k o l s k o j o s n o v i , koja je vrijedila u o s t a l o j m o n a r h i j i . Di­ j e t e se m o g l o p r i m i t i u g i m n a z i j u poslije s v r š e n o g a t r e ć e g r a z r e d a n o r m a l n e škole ili, a k o je učilo p r i v a t n o , poslije p o l o ž e n o g ispita t r e ć e g r a z r e d a u n o r m a l n o j školi. U D a l m a c i j i i m a l a je, u p r v o doba, g i m n a ­ zija pet r a z r e d a , p r v a t r i bijahu » g r a m a t i k a « , posljedna d v a » h u m a n i t a s « . N a s t a v n i jezik bio je u svim tim š k o l a m a t a l i j a n s k i . P r i v r e ­ m e n i i z u z e t a k u č i n j e n j e za d u b r o v a č k u g i m n a z i j u , i t o s a m o za p r v i r a z r e d g r a m a t i k e . D a l m a t i n s k a je v l a d a n a i m e s v o j o m o d l u k o m od 2 7 . l i s t o p a d a 1817. m e đ u p r i v r e m e n i m o d r e d b a m a za d u b r o v a č k u g i m n a z i j u i z d a l a i o v u : » B u d u ć i da po s u d u o. A p p e n d i n i j a djeca d u b r o ­ v a č k a d o 12. ili 14. g o d i n e n e r a z u m i j u talijanski, n e k a se u p r v o m g r a m a t i č k o m razredu upotrebljava njegova mala g r a m a t i k a talijansko1

* Stroll, o. c. 34. str.

h r v a t s k o - l a t i n s k a . K a s n i j e n e će t o t r e b a t i , j e r ć e učenici v e ć u n o r ­ m a l n o j školi učiti t a l i j a n s k i , a u t r e ć e m ć e se r a z r e d u iste škole pri­ viknuti na čitanje latinskog jezika.« V l a d a n a r e d i 4. svibnja 1818. g o d i n e , d a s e i u D a l m a c i j i i u cijeloj m o n a r h i j i u v e d e i č e t v r t i r a z r e d g r a m a t i k e , j e r nije m o g u ć e g i m n a ­ zijsko g r a d i v o s v r š i t i u pet g o d i n a . Z a t i m v l a d a odredi 11. r u j n a 1826. g o d . p r i j a m n i ispit za prvi gimnazijski razred. J o š je j e d n a o d r e d b a v a ž n a z a n a š e p i t a n j e . U s t u d e n o m 1829. g o d i n e izda v l a d a n a r e d b u , da se u g i m n a z i j u n e s m i j u primiti u č e n i c i , koji nisu g r a đ a n s k o g s t a l e ž a i d o s t a i m u ć n i , o s i m , i t o i z u z e t n o , a k o su v r l o d a r o v i t i . ) U p o č e t k u 1820.-21. š k o l s k e g o d i n e u v e d e n o je u d a l m a t i n s k e g i m n a z i j e u č e n j e n j e m a č k o g j e z i k a k a o n e o b l i g a t n o g p r e d m e t a , ali n a h r v a t s k i jezik nije se ni mislilo. T a k v e o s t a d o š e d a l m a t i n s k e š k o l e s v e d o 1848. g o d i n e . U o s t a l i m d a l m a t i n s k i m g i m n a z i j a m a A u s t r i j a je n a s t a v i l a s pot­ p u n i m i g n o r i r a n j e m h r v a t s k o g a j e z i k a , k a k o je t o bilo i za F r a n c u z a , dok j e u D u b r o v n i k u pošla g o r i m p u t e m . U d u b r o v a č k o m se liceju, p r e m a odluci g e n e r a l a M a r m o n t a od 3 1 . s v i b n j a 1808. g o d i n e , p o u č a ­ v a o i h r v a t s k i jezik (la l a n g u e i l l y r i q u e ) , u z l a t i n s k i , t a l i j a n s k i i fran­ c u s k i . A u s t r i j a t o ukinu. P r e k o č e t r d e s e t g o d i n a o d g a j a l e su n a j p r i j e F r a n c u s k a , a o n d a Austrija Dalmatince potpuno u talijanskom duhu, i m n o g i m dječacima i m l a d i ć i m a , koji prije u s v o m selu nisu čuli n i j e d n e t a l i j a n s k e riječi, n a m e t a l e su i talijanski jezik i t a l i j a n s k u k u l t u r u . U t o isto v r i j e m e je D a l m a c i j a (najprije k a o dio N a p o l e o n o v e k r a l j e v i n e Italije, ali uvijek u istoj d r ž a v n o j zajednici s v e l i k i m dijelom t a l i j a n s k o g t e r i t o ­ rija) d o b i v a l a s v e v i š e t a l i j a n s k i h č i n o v n i k a . T a k o se b r z o s t v o r i l o u s v i m v e ć i m m j e s t i m a d r u š t v o ljudi od­ g o j e n i h u t a l i j a n s k o m jeziku i d u h u . O n i su u s v o j i m » k a z i n i m a « ( c a ­ sino, č i t a o n i c a ) i 'govorili t a l i j a n s k i m j e z i k o m i r a s p r a v l j a l i o pita­ n j i m a , k o j a su d i s k u t i r a n a u Italiji, k r e t a l i s e u istim m i s l i m a i inte­ resirali za iste p r o b l e m e k a o u bilo k o j e m g r a d u s j e v e r n e Italije, d o k puk po s i r o t i n j s k i m dijelovima g r a d a i p r e d g r a đ a t a l i j a n s k o g j e z i k a nije ni z n a o ni r a z u m i o . K o j o m je s t r u j o m , š t o se i n t e l e k t u a l n o g s t a n j a i n a c i o n a l n o g o s j e ­ ć a j a tiče, plivala D a l m a c i j a , m o ž e m o u p o z n a t i , a k o p o g l e d a m o , š t o j e o n a u t o v r i j e m e dala n a k n j i ž e v n o m polju. Gledajući na t o sa s a s v i m o b j e k t i v n o g s t a j a l i š t a , n e m o ž e s e t v r ­ diti, da t e prilike nisu bile n i m a l o p o v o l j n e z a r a z v o j d a l m a t i n s k o g 5

8

P o s e d e i Dr. J o s i p , Povijest gimnazije dubrovačke. g r a m ć. k. velike gimnazije u Dubrovniku z a šk. g. 1902.—1903.

IH. d i o .

Pro­

d u h a . M o ž e s e č a k reći, da je o b r n u t o , i da su u p r a v o t a k v e prilike m o g l e t o m e u v e l i k e p r i p o m o ć i . D o v o l j n o je n a p o m e n u t i , da su b a š o n e dale N i k o l u T o m m a s e a , pa da se vidi, k a k o bi bilo k r i v o tvrditi, da te prilike n i s u bile p o v o l j n e za r a z v o j k u l t u r e u D a l m a c i j i . Talijanski jezik u v o d i o j e D a l m a t i n c e u široki k u l t u r n i svijet, on je s v a k o m o n o m , koji bi p o č e o učiti, š i r o m o t v a r a o v r a t a velike civilizacije i k u l t u r e . S v a k i u č e n i k , koji bi s v r š i o t a d a š n j u d a l m a t i n s k u g i m n a z i j u , m o g a o j e bez t e š k o ć a ući u s v e o n o , š t o su vjekovi dali n a t a l i j a n s k o m ili n a l a t i n s k o m j e z i k u , j e r j e t e jezike m o r a o p o t p u n o n a u č i t i . T a k v o m č o v j e k u bila su š i r o m o t v o r e n a v r a t a k u l t u r n o g a s v i j e t a ; Ali, a k o n a t o g l e d a m o sa s t a j a l i š t a n a š e n a c i o n a l n e k u l t u r e , v i ­ d i m o , da se n a nju nije n i t k o o b a z i r a o , č a k da se n a s t o j a l o ukloniti s v a k i n a r o d n i u t j e c a j n a školu. N a r o d n i jezik nije se u č i o ni toliko, koliko je t r e b a l o d a g a p o z n a j e s v a k i učenik, kad v e ć živi u n a r o d u , koji n j i m e g o t o v o isključivo g o v o r i . K a d a s e o b a z r e m o n a činjenicu, da je j o š g o d i n e 1845.-46. išlo u školu s v e g a 6 4 9 2 djece, a 15.701 dijete da nije išlo u školu, v i d i m o , k a k o j e m a l o učinila a u s t r i j s k a v l a d a za o b r a z o v a n j e š i r o k i h n a r o d n i h s l o j e v a u v i š e od t r i d e s e t g o d i n a r a d a na o t v a r a n j u š k o l a . A kad z n a m o , da se 151 o s n o v n a škola (toliko ih je t a d a bilo) n a l a z i l a s a m o u v e ć i m m j e s t i m a , j a s n o n a m je, da vladi i nije bilo do t o g a , da po­ diže narodne m a s e u pismenosti. Od 1830. g o d i n e p o č i n j u se u r e đ i v a t i d a l m a t i n s k e dijeceze, i n a d ­ z i r a n j e š k o l a dolazi u c r k v e n e r u k e . Biskup je g l a v n i n a d z o r n i k s v i h škola u s v o j o j dijecezi. G o d . 1839. s v e su škole u D a l m a c i j i došle pod c r k v e n i n a d z o r . I t a k o je c r k v a i m a l a u svojim r u k a m a ne s a m o nad­ g l e d a n j e s v o j i h v j e r n i k a u c r k v i , n e g o i n a d z o r n a d o d g o j e m djece i r a d o m učitelja. K a d k t o m e d o d a m o v l a d i n u o d r e d b u iz g o d i n e 1829., p r e m a k o j o j se u s r e d n j u školu s m i j u p r i m a t i s a m o djeca b u r ž o a z i j e , i to d o s t a i m u ć n a , o s i m r i j e t k i h i z u z e t a k a , v i d i m o , koliko je d a l m a t i n s k o škol­ s t v o prije g o d i n e 1848., š t o se duha tiče, bilo n a z a d n o i k a k o je o n o o d g a j a l o o m l a d i n u . T a je o m l a d i n a gledala na ljude enciklopediste i p r i s t a š e f r a n c u s k e r e v o l u c i j e k a o na hulnike b o g a i s v e t a c a , a s v a k o g i m a l o s l o b o d o u m n i j e g č o v j e k a , koji bi d o š a o u D a l m a c i j u , d r ž a l a je p o b r a t i m o m đ a v l a . K n j i g e , k o j e su se u tim š k o l a m a u p o t r e b l j a v a l e , bile su p i s a n e u t a k v o m d u h u . H u s a , L u t e r a , H e n r i k a VIII., J o s i p a II., Rousseaua, Voltaira, M o n t e s q u i e u a i sve vođe francuske revolucije ti su đ a c i m r z i l i , i o n i su p o n j i h o v u u v j e r e n j u bili u p a k l u s đ a v o l i m a . N a p r e d a k , koji je č o v j e č a n s t v o učinilo poslije p r v e f r a n c u s k e r e v o ­ lucije s o b z i r o m n a n a z o r n a svijet, nije d o p i r a o d o njih i nije s m i o doprijeti. Socijalistički n a z o r i bilo k o j e g s m j e r a , a p o g o t o v u k o m u n i ­ z a m , bili su u D a l m a c i j i s a s v i m n e p o z n a t i . D a l m a t i n s k o se š k o l s t v o

d o i s t a vodilo u d u h u M e t t e r n i c h o v i h n a s t o j a n j a , i nije se n i m a l o t r e ­ b a l o b o j a t i , koliko se to š k o l s t v a t i c a l o , da ć e u D a l m a c i j i n a s t a t i bilo k a k v i nemiri i pobune protiv tadašnje vlade i sistema. S a s v i m je p r i r o d n o , da se u č e n i c i , koji su izašli iz t a k v i h škola, nisu ni znali ni m o g l i služiti h r v a t s k i m j e z i k o m u s v e m u o n o m e , š t o su s m a t r a l i za p o s a o inteligencije. I t a k o u t o m d u g o m p e r i o d u od p r e k o t r i d e s e t g o d i n a nije u D a l m a c i j i izašla n a h r v a t s k o m jeziku ni j e d n a k n j i g a , koja bi bila n a m i j e n j e n a inteligenciji, osim a k o o v a m o r a č u n a m o G u n d u l i ć e v a djela, k o j a je 1826. z a p o č e l a i z d a v a t i t i s k a r a M a r t e c c h i n i z a p o č e v š i s n j e g o v i m » O s m a n o m « . Isto t a k o ne m o ž e m o u t a k v e knjige ubrojiti »Zitije« G e r a s i m a Zelića, k o j e je bilo n a m i j e ­ n j e n o d r u g o j č i t a l a č k o j publici. S v e d r u g o , š t o je š t a m p a n o n a h r v a t ­ s k o m jeziku, bili su s a m o molitvenici ili slične k n j i g e , k o j e su služile po­ b o ž n o j svrsi. A i t o g a je t a k o m a l o , da m o ž e m o ovdje n a v e s t i g o t o v o sve, š t o je. n a h r v a t s k o m jeziku i z a š l o za p u n i h t r i d e s e t g o d i n a au­ s t r i j s k o g v l a d a n j a , s v e do p o j a v e » Z o r e D a l m a t i n s k e « . T o su: A z b u k a s l a v e n s k a i z j a s n e n a r i m s k o m po p r a v o p i s a n i j u Dal­ matinskomu, Horvatskomu, Slavonskomu i Kranjskomu Ljubitelem s v o j e g a jezika i p i s m a . U Mljecih 1814. B a b i ć F. T o m a s : Czvit razlika mirisa duhovnoga, u Du­ b r o v n i k u , M a r t e c c h i n i 1829. Bubanović V a s i l : P j e s m a na dan r o d j e n j a F r a n . 1. C a r a , Z a d a r , B a t t a r a 1830, fol. 1. B u k v a r radi učenija j u n o s t i C e r k e v n o m u i g r a ž d a n s k o m u •čtenju. U Z a d r j e 1839, B a t t a r a (ćir.). C a s t e c h i s e dan p a r v i rodjeni F r a n e 1. O d a . S e m i n a r ilirski. U Z a ­ d r u 1826, fol. 1. D e v e t n'i c a p r o v e d e n a za p r i p r a v j e g n e S. F r a n c e s k a , U Du­ b r o v n i k u 1828, M a r t e c c h i n i . Dilo s v e t o č a s t j a p r a m a B l a ž e n o j Divizi M a r i i . U -Splitu 1842, Oliveti. D o r o t i ć fra Andrija, Kratko iskazanje jednoga doga­ đ a j a . V i e n n a M a c h i t a r . 1815. E l e m e n t i (primi) della l i n g u a l a t i n a esposti in i t a l i a n o ed ill I rico ad uso delle scuole pie di R a g u s a , R a g u s a , M a r t e c c h i n i 1814. Evangelia i knjighe apostolske i s t o m a c e n e , U Du­ b r o v n i k u 1841, M a r t e c c h i n i . G i u r i c e o M r . A n t o n i o , K n i g a p a s t i r s k a , R e d o v n i z i m i obl j i u b j e n o m puku. U D u b r o v n i k u 1840. M a r t e c c h i n i . G u n d u l i ć : Givo F r a n o : P r o s e r p i n a s c j a l o s n o P r i k a s a n j e . U D u b r o v n i k u , M a r t e c c h i n i 1843. G u n d u l i ć : P j e s a n visini p r i v r e d n o j F e r d i n a n d a II, D u b r . 1829. G u n d u l i ć : U Smert Marie Kalandrize, Dubrov. Martecchini, 1829.

G u n d u l i ć : Suze sina razmetnoga, Dubrovnik, Martecchini, 1828. G u n d u l i ć : G l j u b o v n i k s r a m e s g l i v , D u b r o v , M a r t e c c h i n i 1826. Jajcanin Š t i p a n : Ispovid K a r s t j a n s k o g a . U Splitu, 1842, OlivetL J u r i c e o A n t u n : Kniga pastjerska redovničkomu skupu i puku Biskupie D u b r o v a č k e , D u b r o v . 1831. I v c e v i c h M a t e : Dalmacia u zdravlje njezina C z a r a i Kralja. Z a d a r , R u g i e r , fol. 1. I v i ć e v i ć Š t i p a n : P r i v . i prip. g o s . Josipu G o d e a s s i Biskupu p r i g o d o m u l a z i š t a u M a k a r s k u , Z a g r e b , G a j , 1841. K a r a m a n M i h o , Scivot S v e t o g a Nikole, U D u b r o v . 1814, Martecchini. K a t e k i z a m ili n a u k k r s t j a n s k i za službu s v i h C e r k a v a D a l ­ m a t i n s k i h iz t a l i a n s k o g a j e z i k a u slovinski, U Z a d r u 1832, B a t t a r a . Kurtević M a t e , N a 12 S t u d e n o g a 1843, P i e s m a , Z a d a r , D e m a r c h i , fol. 1. M a r i a n o w i c h S t e f., Institutiones g r a m . l a t i n a e i d i o m a t e illyrico p r o p o s i t a e a d u s u m P r o v . B o s n . A r g . U Splitu 1882, D e m a r c h i . Miossich P a v a l K l e m e n t , K n i g a p a s t i r s k a 1830. M o l i t v e n i k ili k n j i g a m o l i t v a h , U Z a d r u 1837, B a t t a r a . M u t i b a r i ć J e r o t e u Epis. N a t e r ž e n s t v e n o v č n c e n j e , Z a r a 1843, B a t t a r a . Na dan 19 t r a v n j a p r o s l a v porodj. F e r d i n a n d a I. U Z a ­ d r u 1840. B a t t a r a . Nauk za s a h r a n u zadavljenih, utopljenih, sledenih, Zadar, Battara. Nikolajewich G e o r g i j , M l a d i ć k a k o t r e b a d a s e izob r a z i , Z a d a r , B a t t a r a , 1840 (ćir.). N o v a k J o s . F r . A r k i p . od Z a d r a , P u k u e t c . 1842, fol. 1. P e t r a n o v i ć B . : S r p s k o - d a l m a t i n s k i a l m a n a h . K a r l o v a c , 1836/7. P e t r a n o v i ć B . : D a l m a t i n s k i M a g a z i n 1838. ss. Z a d a r . P e r k o v i ć J a k o v : D e v e t i c z e b o g o l i u b n e , J . P . izv. D u v n a . D u b r o v , M a r t e c . 1818. . P o p o v i ć A r s e n i o: O d a n a d a r F r a n c e s k u P e r v o m u , Z a d a r , D e m a r c c h i 1826. • P r i u s v . G o s p o d . V e n c e s i . W e t t e r k n e z u od L. n a d a n 20 S j e c n a 1840, Z a d a r , D e m a r c h i . R o c c i A n t u n : - S a p o v r a t jeno s d r a v l j e G n e g . C e s . F r a n c e s c a C a r l a A. R. 1843. R u p c i c h I v a n : P l e m e n i t o j djevojcizi M a d d i S a r a c h i , P i e s a m , D u b r o v n i k , M a r t e c c h i n i , 1824. S a k u p i j e n j e različiti z a b a v a u kojim s e u z d a r x e R a s m i l j a nja D u h o v n a . U Splitu 1829, P i p e r a t a . 4

Dalmacija na r a s k r š ć u

£9

S e d a m j u t a r n j i to jest b o x i c h n a e t c . U Splitu 1842. O c c h i . S r p s k o - d a l m a t i n s k i a l m a n a h ( m a g a z i n ) 1836 ss. Stazjć Andrja, D o g o d o v s t j e n o p o v i d e n j e -Xivota M a r i e Morl iz K a l d a r a , Split 1841. P i p e r a t a . Stazić Andrja: T r i č u d n o v a t e Divice x i v u c h e u T i r o l u , ' U Splitu. StefanovichTeoph.: Z a š t o , Z a t o . Z a r a 1841. P i p e r a t a . V i c i ć f r a V i c e : P i s m e r a z l i k e n a p o š t e n j e B o ž j e B. D. M a ­ rie. U Splitu 1844, Oliveti. V i d o v i ć A n a , A n k a i S t a n k o , P j e s a n z a , U Z a d r u 1841. V i d o v i ć A n a : H a r a č prijateljstva, Pjesma. V i d o v i ć A n a : P j e s m e , Z a r a , B a t t a r a 1844. V u s k o v i c h L u k a : U prigodi nagle smarti P a v l a Miosicha, Split, s. d. Z e l i ć G e r a s i m , Zitije, B u d i m 1823 (ćir.). X i v k o v i c K o r n i l i j , Radostvorna čustfovanja muze dalmat i n e n a d a n installazie G o s p . Josifa R a j a č i ć a . U Z a d r u , B a t t a r a 1842. (čir.). X i v k o v i c K o r n i l i j : Oda na dan sVeradosni rođenja Gospo­ d i n a S t e f a n a K r a g u j e v i ć a A r k i m a n d r i t a , U Z a d r u , B a t t a r a 1842. (ćir.). X i v k o v i c K o r n i l i j : O d a Gosp. Stefanu Kragujeviću, Za­ d a r , B a t t a r a 1843. (ćir.). T o m e t r e b a dodati p o k o j u p j e s m i c u n a h r v a t s k o m jeziku, k o j a j e m e đ u d r u g i m p j e s m a m a n a r a z n i m j e z i c i m a izašla u m a l i m z b o r n i c i m a pje­ s a m a n a č a s t k o j e g a c a r a ili b i s k u p a , ili k o j o m d r u g o m p r i g o d o m . U t a j period do 1848. g o d i n e n e m o ž e m o brojiti ni » S l a v j a n s k u A n t o l o g i j u « , koju je kod M e h i t a r i s t a u B e č u 1844. g o d i n e i z d a o k n e z O r s a t P u c i ć (Pocić), k a o ni T o m m a s e o v e » I s k r i c e « , j e r su o n e n i k n u l e u d r u g o j sredini i pod d r u g a č i j i m u t j e c a j e m . A k o dakle z b r o j i m o s v e , š t o je i z a š l o n a h r v a t s k o m jeziku u 3 0 g o d i n a , o s i m službenih o g l a s a i o b j a v a , dobit ć e m o — koliko s m o m o g l i p r o n a ć i — s v e g a 6 7 publikacija, o d k o j i h j e š e s t š t a m p a n o n a j e d n o m listu, nekoliko biskupskih p o s l a n i c a , a o s t a l o su v e ć i n o m m o l i t v e n i c i . Jedino »Srpsko-dalmatinski m a g a z i n « (»almanah«), izdanja Gundulić e v i h djela i Zitije G e r a s i m a Zelića m o g u se u z e t i k a o veći k n j i ž e v n i p o t h v a t i . A k o u z m e m o s v e s k u p a , pa i o n e p j e s m i c e , k o j e su izlazile n a j e d n o m listu, za tih 30 g o d i n a izlazile su p o p r e č n o n a h r v a t s k o m jeziku dvije publikacije n a g o d i n u . U i s t o m razdoblju izašlo je p r e k o 5 0 0 t a l i j a n s k i h publikacija, od kojih s u istina n e k e , k a o i h r v a t s k e , š t a m p a n e n a j e d n o m listu, i od kojih i m a veliki dio p r i g o d n i h , ali se m e đ u t i m p u b l i k a c i j a m a , k o j e su v e ć i n o m š t a m p a n e u D a l m a c i j i , n a l a z e i djela v r l o v e l i k e k n j i ž e v n e ili n a u č n e v r i j e d n o s t i . T u su djela T o m m a s e a , K a t a l i n i ć a , K r e l j a n o v i ć a , b r a ć e Appendinija, Solitra i d r u g i h . (

P o r a z n i m d a l m a t i n s k i m g r a d o v i m a bilo je uvijek ljudi, koji su u v e l i k e čitali i pratili t a l i j a n s k u s u v r e m e n u i s t a r i j u književnost. Koliko su o n i u t o m bili u p u ć e n i , vidjelo se u p o v o d u r a z n i h s v e č a n o s t i i s v e č a n i h z g o d a : u s t o l i č e n j a ili s m r t i biskupa, c a r e v a r o đ e n d a n a i s l i č n o g , p a i kod m a n j i h s v e č a n o s t i k a o u p o v o d u » m l a d e m i s e « n o v o g , s v e ć e n i k a ili u s t o l i č e n j a k a n o n i k a . T a d a bi oni, koji su p r i v a t n o k o v a l i s t i h o v e , izašli u j a v n o s t . P r i g o d n e p j e s m e , š t a m p a n e i pisane, bile su nalijepljene p o z i d o v i m a k u ć a u g l a v n i m u l i c a m a , n a v r a t i m a c r k a v a . T o je bilo p r a v o n a t j e c a n j e u poeziji ili, bolje, u s t i h o t v o r s t v u . Ljudi s u se z a u s t a v l j a l i , čitali, k o m e n t i r a l i i u s p o r e đ i v a l i . T a j običaj t r a j a n j e i dalje u p u n o j s n a z i s v e do v e l i k o g r a t a 1914.—1918. god., a u n e k i m m j e s t i m a nije j o š ni d a n a s s a s v i m p r e s t a o . N e k e su od tih p j e s a m a , i s p j e v a n e za k o j u z g o d u , skupljene, ali n a j v e ć i dio ih j e p r o p a o . M o ž d a se k o j e d r a g o c j e n o z r n o izgubilo, ali je s v a k a k o š t e t a , š t o ih n e m a m o s v e , a k o n e z b o g d r u g o g a , a o n o z b o g p o z n a ­ v a n j a o n d a š n j i h o b i č a j a i ljudi. I doista j o š su u p o č e t k u d v a d e s e t o g s t o l j e ć a d a v a l i n a j l j e p š u n o t u m j e s n i m s v e č a n o s t i m a u p r a v o ti t. zv. » s o n e t i « , b e z o b z i r a n a t o , d a li je t o bio s o n e t ili n e m o g u ć e i r a z v u ­ č e n o s t i h o t v o r s t v o . Zidovi d r e v n i h k u ć a , oblijepljeni t i m » s o n e t i m a « n a p a p i r u r a z n i h b o j a , o ž i v l j a v a l i su ulice, i s v a t k o je n a s t o j a o da se d o k o p a k o j e g s o n e t a , pa bio on i m a n j e v r i j e d n o s t i . Neki su s o n e t i s p j e v a n i za j e d n u p r i g o d u k a t k a d pokupljeni u z b i r k u . S p o m e n u t ću s a m o neke takove zbirke: »Pel s o l e n n e i n g r e s s o alia c h i e s a c a t t e d r a l e di L e š i n a dell' illustrissimo e r e v e r e n d i s s i m o m o n s i g n o r G i o v a n n i S c a c o z versi.« R a g u s a 1823., (Stihovi u p o v o d u s v e č a n o g u l a z a u h v a r s k u k a t e d r a l u p r e s v i j e t l o g i p r e p o š t o v a n o g biskupa m o n s i n j o r a I v a n a S k a k o c a . ) I m a tu o s a m l a t i n s k i h p j e s a m a , s e d a m t a l i j a n s k i h i . d v i j e h r v a t s k e , j e d n a od A n t u n a K a z n a č i ć a , a j e d n a od » n e p o z n a n a p j e s n i k a « . V r i j e d n o je n a v e s t i j e d n u kiticu t e K a z n a č i ć e v e p j e s m e , s p j e v a n e 1823. g o d i n e , d a k l e d v a d e s e t i j e d n u g o d i n u prije » Z o r e D a l m a t i n s k e « : '

Jedno nebo nas pokriva, Isti jezik nas jedini, Među ostalim zabavami, J e z i k o m si n a š i e m brini, Er s j e z i k o m dEčnost p r a v a I slovinska cavti slava.

I u d r u g o j pjesmi, u kojoj govori o Dmitru H v a r s k o m , t u m a č i se u n a p o m e n i o v a k o : » D e m e t r i o F a r i o , v l a d a o c od L e š i n e ( H v a r a ) , u k l o n i od o n o g m j e s t a p o r a z u i š t e t u , er n a v r i e m e z d r u ž i se s R i m n i a n i m a u S l o v i n s k o m r a t u . « P o d »slovinskim r a t o m « misli pjesnik il i r s k i rat. G o d i n e 1826. i z a š l a j e z b i r k a t a k v i h p j e s a m a pod n a s l o v o m » N j . V e l i č a n s t v u caru i kralju Franji P r v o m e « , (A S u a

6

M a e s t ä l ' i m p e r a t o r e e re F r a n c e s c o P r i r n o ) u p o v o d u n j e g o v a r o đ e n ­ d a n a , p o s v e ć e n a m u od u č e n i k a d r u g o g r a z r e d a h u m a n i s t i k e u z a d a r ­ s k o j g i m n a z i j i , s pjesničkim s a s t a v c i m a V i n k a Livića ( n a l a t i n s k o m jeziku), Š p i r e Desile (talij.), B a r t o l a P e t r i s a (lat.), J o s i p a M a r i č i ć a (tal.), Nikole P e t r i s a (tat.), A n đ e l a de B e n v e n u t i j a (tal.), P e t r a D o d e r l e i n a (lat.) i A n t u n a Rossi S a b a t i n i ( t a l ) . G o d . 1822. dr. Nikola J a k š i ć , »c. k. p r a v i vladin s a v j e t n i k « , š t a m p a t a l i j a n s k u p j e s m i c u o r o đ e n d a n u F r a n j e I, i i s t o m p r i l i k o m j e d n u » c a r m e « (pjesan) i s t o m e c a r u . T a j isti J a k š i ć , u istoj prilici, š t a m p a i 1824. g o d i n e j e d n u » c a r m e « . U t o j p j e s m i zanimljivi su ovi s t i h o v i : ' 7

8

9

0

A vi, novi Leviti, koje s a b r a V e l i k o d u š n i V l a d a r , u o v a k o lijepom d a n u , Zapjevajte himne s l a v e n s k e Muze, Koja, kćerka slave, junačke pjesme P j e v a među vrletnim v r h u n c i m a Velebita, I u r o d n o m e j e z i k u čini da odjekuje G u n d u l i ć e v a t r u b l j a slaveći j o š uvijek J u n a č k o g V l a d i s l a v a , strijelu r a t n u , S t r a h neprijatelja A u nasmijanim B r e ž u l j c i m a B r e n a j o š uvijek sjaji Đ o r đ i ć e v a S j a j n a k r i j e s n i c a i čuje se Lijepi sklad n j e g o v e s l a t k e lire . . . T u ž n o m je elegijom p j e v a o P a l m o t i ć S t r a h o v i t p o t r e s , koji je p r o d r m a o Rodnom zemljom . . . . S idumejske citre s l a v e n s k e zvuke I z v e o je D o r đ i ć i od o b a l a O m b l e P u s t i o j e da odjekuju u z v i š e n e pjesni Oh, n e k a i z a S a d a , k a d a sveti I istinu ozbiljnih Zlatnim načinom

đ e iz z a b o r a v i i l i r s k a Muza A t e n e j i z r a z u j e ljepotu u m j e t n o s t i nauka rodnoga jezika.

* Zara, Giovanni D e m a r c h i , 12. v e l j a č e Zara, S t a m p e r i a Governiale, 1822. Ista š t a m p a 1822. • Ibid.

1

1826.

7 8

0

E vai, nuovi Leviti, che r a c c o l s e II M a g n a n i m o P r e n c e in si bei g i o r n o Gl' Inni intuonate d e l l a S l a v a M u s a, C h e figlia della Gloria eroici c a r m i C a n t a di Velebich fra eli ardui gioighi. F a rissuonar nella natia favella . Di Gondola la tuba ancor le lodi

I u č e t v r t o j s v o j o j » p j e s n i « , i s p j e v a n o j kao i s v e o s t a l e u v r l o lijepom t a l i j a n s k o m stihu, slavi J a k š i ć — u povodu r o đ e n d a n a F r a n j e I. 1825. g o d i n e , — s v e o n o , š t o je za v l a d a n j a F r a n j e I. u č i n j e n o u D a l ­ m a c i j i , a u p r v o m r e d u o n o , š t o je u č i n j e n o n a polju n a u k e i š k o l s t v a . Govoreći o z a d a r s k o m Ateneju pjeva Jakšić. 10

Ali ti, ilirska ž e n o , s v r a t i s v o j veseli P o g l e d k s v e t o m A t e n e j u , gdje se čuje S l a v e n s k a l i r a davnih barda . . . J a k š i ć je i s p j e v a o s v a k e g o d i n e sve do 1835. po j e d n u t a k v u pjesmu. G o d i n e 1843. izašla je u Verieciji k n j i g a »Alcuni c e n n i sulle s c i e n z e e l e t t e r e dei secoli p a s s a t i in D a l m a z i a « od D o n a t a F a b j a n i ć a . F a b j a n i ć se p o n o s i u č e n j a c i m a , k o j e j e d a l a m a l e n a D a l m a c i j a , a u p r a v o s o d u ­ š e v l j e n j e m g o v o r i o d a l m a t i n s k i m p j e s n i c i m a , koji su pisali h r v a t s k i . O n k a ž e , d a s e »ilirski« jezik više od i k o j e g a d r u g o g e v r o p s k o g j e z i k a širi p o z e m a l j s k o j k u g l i i n j i m e g o v o r i v i š e od š e z d e s e t n a r o d a . »Kod v e ć i n e n a š i h p i s a c a — k a ž e F a b j a n i ć •— n a l a z i m o jezik m u š k i , o t v o r e n , j a k , jezik, koji s n a g o m g o v o r i s r c u i dira g a s v o j o m s l a t k o m h a r m o ­ n i j o m ; t a j j e jezik s p o s o b a n za s v a k u pjesničku s t o p u , s p o s o b a n z a t e h n o l o š k e t e r m i n e m e t a f i z i k e . « O n je u v j e r e n , k a d bi s e ti pjesnici p r e š t a m p a l i , d a bi oni »podigli najsvetiji s p o m e n i k d o m o v i n i n e s a m o z b o g o d l i č n o g stila, n e g o i z b o g jakih misli, poletnih z a m i š l j a j a , z b o g slika, k o j e su u z e t e iz l j e p o t a o v o g a n e b a . « F a b j a n i ć iznosi o n d a k r a t a k ž i v o t o p i s i k r i t i k u djela h r v a t s k i h pjesnika, koji su n j e m u bili p o z n a t i . M a koliko bio j o š m a l e n b r o j onih, koje je on p o z n a v a o , a o k o j i m a Del p r o đ e V l a d i s l a o , folgor di guerra, T e r r o r del o s t e E nei ridenti Colli di B r e n o a n c o r brilla di Giorgi L a scintillante lucciola, e si s e n t e II bei c o n c e n t o di s u a d o l c e Lira. C o n lugubre e l e g i a c a n t ö P a l m o t a II f r a g o r o s o tremito, c h e s c o s s e La p a t w a terra D a l l a c e t r a I d u m e a s l a v i concenti T r a s s e Giorgietti e g'Otnibla nelle rive F e c e e c c h e g g i a r e i cantici sublimi Ah si t o l g a a l l ' o b b l i o I'IlIIrla O r c h e i l s a c r o A t e n e o dell'arti il bello, E d e l l e g r a v i s c i e n z e il v e r o e s p r i m e C o g l i aurei d e l s e r m o n natio.« 1 1

» M a tu rivolgi, o Illiria D o n n a , il lieto S g u a r d o al s a c r o A t e n e o , o v e si s e n t e La S l a v a Lira degli antichi Bardi, — —

Musa,

je tek d o z n a o iz Appendinija, iz k o j e g a j e d n o s t a v n o s v e p r e u z i m a , i m a koliko to v r v j e l o h r o n o l o š k i m i s t v a r n i m p o g r e š k a m a , z a n i m l j i v o je, koliko j e on oduševljen o n i m , š t o j e n a p i s a n o n a h r v a t s k o m jeziku. Tipičnu v r s t u t a d a š n j e d a l m a t i n s k e l i t e r a t u r e p o k a z u j u spisi p r o ­ f e s o r a l i t e r a t u r e n a g i m n a z i j i u Splitu, o p a t a S t j e p a n a I v a č i ć a , č o v j e k a d u b o k e k u l t u r e . On je n a p i s a o : » D e l l e l o d i d i s u a M a e s t ä i. r. a p o s t o l i c a F r a n c e s c o I. i m p e r a t o r d ' A u s t r i a e t c . e t c . « ( O p o h v a l a m a N j . c. k. a p o s t o l s k o g V e l i č a n s t v a F r a n j e I. c a r a Austrije*i t. d.) Bio j e t o g o v o r , koji j e o n o d r ž a o n a z a d u š n i c a m a z a t o g a c a r a u splitskoj k a t e d r a l i . D r u g i je n j e g o v spis » D e 1' e d ucazione letter aria curata della pubblica auto­ r i t ä« ( O l i t e r a r n o m o d g o j u od s t r a n e vlasti), g o v o r , koji je d r ž a o n a p o č e t k u š k o l s k e g o d i n e 1836.-37. u splitskoj g i m n a z i j i . " 12

U p r a v o t a k o b e z b o j n o i s p j e v a o je L e o n a r d o D u d a n p j e s m u u po­ v o d u u l a s k a P a v l a M i o š i ć a , n o v o g a s p l i t s k o g b i s k u p a 20. t r a v n j a 1830. g o d . N i k o l a de Ivellio n a p i s a o je č i t a v u k n j i ž i c u od 47. s t r a n a u p o v o d u s m r t i Nikole G r i s o g o n a , koji je u m r o 1824. g o d i n e . T u on m e đ u o s t a l i m , slaveći t a d a doista n a j u g l e d n i j e g D a l m a t i n c a , slavi uvelike i o d u š e v l j e n o Austriju. K a ž e , da je f r a n c u s k o v l a d a n j e bilo » s k o r o o s a m g o d i n a boli i n a d a « D a l m a c i j e i da je poslije t o g a D a l m a c i j a »vidjela, g d j e se n a njezinim k u l a m a viju o b o ž a v a n e z a s t a v e F r a n j e I., c a r a i oca naroda.« * 1

U t o m g o v o r u vidi se, k a k o j e d a l m a t i n s k a i n t e l i g e n c i j a bila n e s a m o d u b o k o p r o ž e t a t a l i j a n s k o m k u l t u r o m , n e g o je s m a t r a l a s e b e i za njezin dio. S t a r o m G r i s o g o n u » n e i z b j e g a v a n i š t a od r a s p r a v a u l i t e r a t u r i , o n p r i s u s t v u j e borbi o t a l i j a n s k o m j e z i k u i z m e đ u M o n t i j a i C e s a r i j a , on se divi erudiciji o v o g a i o d u š e v l j a v a s e r e c i t i r a j u ć i s t i h o v e o n o g d r u g o g a , i veseli se, da s e n a s t o j i p r o č i s t i t i prelijepi t a l i j a n s k i jezik od t u đ e rđe.« G o d i n e 1841. izašla je k n j i g a I v a n a K a t a l i n i ć a ( C a t t a l i n i c h ) » M e m o r i e degli a v v e n i m e n t i s u c c e s s i in D a l m a z i a d o p o la c a d u t a della r e p u b b l i c a v e n e t a . « — (Bilješke o d o g a đ a j i m a , koji su se zbili u Dal­ m a c i j i poslije p a d a m l e t a č k e r e p u b l i k e ) . U p r v o m poglavlju t o g djela n a s t o j i K a t a l i n i ć p r i k a z a t i u k r a t k o s t a n o v n i š t v o D a l m a c i j e i n j e g o v o porijeklo, p a p r e m d a je t o m n o g o m a n j e , n e g o š t o mi d a n a s o t o m e z n a m o , ipak je prilično p r i k a z i v a o s t a n j e i T a l i j a n a i H r v a t a . T o K a t a l i n i ć e v o djelo, m a da p i s a n o u d u h u 1 2

V i e n n a 1835. Nella tip. M e c h i t a r i s t i c a , 59. str.

1 3

Zara, Tip. D e m a r c h i , 49. str. In M o r t e di N i c c o l ö nob. de G r i s o g o n o ( 3 1 . srpnja IvjLsopoli 1827., 58.. 59. str. 1 4

1824.). V e n e z l a , T i p .

o n o g a v r e m e n a , i m a m n o g o dobrih n a p o m e n a n e s a m o , š t o s e tiče političkih d o g a đ a j a , n e g o i e k o n o m s k o g s t a n j a D a l m a c i j e u d o b a p a d a m l e t a č k e republike. Opisujući dalmatinskog z a g o r c a t o g a v r e m e n a i n j e g o v j u n a č k i k a r a k t e r n e z a b o r a v l j a K a t a l i n i ć ni n a n j e g o v e e k o ­ n o m s k e prilike. T k o o s j e ć a v i š e od d a l m a t i n s k o g z a g o r c a ljubav za svoje stado, koje m u je d r u š t v o u njegovoj samoći, izvor njegova b l a g o s t a n j a i n j e g o v a b o g a t s t v a ? U p r k o s t o m e nije o n z n a o da r a s p o ­ r e d i p r e m a b r o j u s v o g a s t a d a količinu h r a n e , koja m u je p o t r e b n a zimi, nije s e b r i n u o d a t u h r a n u štedi, nije z n a o da liječi s v o j e s t a d o od bolesti, da g a štiti od n e p o g o d a v r e m e n a , od v l a g e i b l a t a u s t a j a m a , d a p o b o l j š a v r s t u , da g a p a s e bez v e ć e š t e t e za o b r a đ e n a polja i š u m e . « ' S l i č n o g o v o r i on i o r a t a r u u d a l m a t i n s k o j z a g o r i : »Nije bilo tu n i j e d n e u m j e t n o n a č i n j e n e livade, n e m a n i j e d n o g p o t o č i ć a , koji bi bio d o b r o u p u ć e n u s v o j t o k , n i j e d n o g k v a d r a t n o g m e t r a zemlje inteli­ g e n t n o o b r a đ e n o g , n i j e d n o g p l u g a u r e d u n a č i n j e n o g . . . « C a k se k r u h p e k a o o n a k o k a o u d a v n a v r e m e n a , bez k v a s a , pod ž e l j e z n i m ili z e m l j a n i m l o n c e m , p o k r i v e n i m ž e r a v o m . T a j je n a č i n p e č e n j a k r u h a t r a ž i o , p r e m a Kataliniću, za svaku osobu jedan staj žita više na go­ d i n u , n e g o da s e k r u h m i j e s i o s k v a s c e m i p e k a o u peći. K t o m e je dolazilo i t o , da je z a t a k v o p e č e n j e t r e b a l o s k o r o t r i p u t a v i š e d r v a , š t o j e s v e bilo n a š t e t u n a r o d n e e k o n o m i j e . 6

K a t a l i n i ć s e o s v r ć e i n a e k o n o m s k o s t a n j e o s t a l e D a l m a c i j e , ne u l a z e ć i u d e t a l j e , ističe s t a n j e p o m o r s t v a u t o v r i j e m e , i z v o z i u v o z i slično. I u s v o j o j historiji D a l m a c i j e , k o j a je isto t a k o i z a š l a n a t a l i j a n ­ s k o m jeziku, k o j a je s a m o s u m a r n i pregled historije, K a t a l i n i ć p o k a ­ zuje velik i n t e r e s za p i t a n j a e k o n o m s k e prirode. D o v o l j n o je k a r a k t e ­ r i s t i č n o to n j e g o v o s h v a ć a n j e , k a d on n a k r a j u s v o j e h i s t o r i j e donosi u cijelosti G r i m a r i i j e v a g r a r n i z a k o n . ' P r v i , 'koji je u D a l m a c i j i z a p o č e o r a d n a n a r o d n o m b u đ e n j u , pod u t j e c a j e m Iliraca, bio je Š i b e n č a n i n dr. M . B o ž i d a r P e t r a n o v i ć . O n je 1836. g o d i n e i z d a o u K a r l o v c u » S r p s k o - d a l m a t i n s k i alma­ n a h z a l j e t o 1836.« Idućih g o d i n a n a s t a v i o je da izdaje t a j A l m a ­ n a h , koji od 1838. g o d i n e nosi n a s l o v »Srpsko-dalmatinski m a g a z in«, a š t a m p a se u Z a d r u kod b r a ć e B a t t a r a . O d t e g o d i n e dalje nije t o v i š e k a l e n d a r , n e g o doista l i t e r a r n i m a g a z i n , u k o j e m i m a p r i p o v i j e d a k a , p j e s a m a , r a s p r a v i c a i dr. J e d a n od g l a v n i h ciljeva » S r p s k o - d a l m a t i n s k o g m a g a z i n a « bio je, da se p o d i g n e u n a r o d u lju­ b a v z a h r v a t s k i jezik, koji v e ć i n a D a l m a t i n a c a nije s m a t r a l a p o d e s n i m za k u l t u r n i r a d . U t o m d u h u pjeva u » M a e a z i n u « 1840. g o d i n e I v a n T r n s k i u p j e s m i » J e d n o j Š i b e n č a n k i « (str. 142.): 6

1 8

Cattalinich Gio., M e m o r i e d e g l i a w e n i m e n t i s u c c e s s i i n D a l m a z i a la c a d u t a della repubblica v e n e t a , S p a l a t o , P i p e r a t a 1841.. 227. st. " Cattalimlich. S t o r i a d e l l a D a l m a z i a , s v . I—III. Zadar, 1834.—1835.

dopo

»O da z n a d e š , m o j a d j e v o m i l a , K a k o n j e ž n o u tvi u s t a z v o n i N a š e g s l o v a z a m e r i t a sila; K o m li s l a š č u iz nji ti r ö m o n i N e bi, n e bi nikad v i š e , m i l a , Jezik d r u g i , d u š o , g o v o r i l a . A š t o , k a ž i , m o ž e i ljepše biti N e g s a s v o j i m r a z u m i t se m o ć i , Naške s našim pjesmice pjevati, Ol'ilirsko kolo i g r a t m o ć i — Tijem s m o m l i j e k o m , d j e v o , o d g o j e n i T o j e lijepo — t o s v a k p r a v i cijeni.

—

(U drugoj pjesmi kaže:)

N e k t a m o (u D a l m a c i j i ) s v e s e s t r i c e A prem kćerke Dalmacije naše, D a za s v o j e v a l j a s v e đ g o r j e t i !

sjeti,

U » M a g a z i n u « pjeva i Antun K a z n a č i ć , kasniji urednik »Zore Dal­ matinske«, u njemu s a m Petranović donosi svoju pjesmu: »Slavnome i m u d r o m e gospodinu Antunu Kaznačiću, pravdoslovu d u b r o v a č k o m e , od T. P e t r a n o v i ć a . « U t o j p j e s m i k a ž e P e t r a n o v i ć m e d u o s t a l i m : Mili slavski p j e v č e ! A n t u n e dični, Ki n a m ljupko p j e v a t i u m i j e š i djeli Pa i rječima pokazuješ, Ilirka da te rodila.« U » S r p s k o m m a g a z i n u « j a v l j a s e 1841. g. i p i s a c » P o v i j e s t i D a l ­ macije« Ivan Katalinić pjesmom » O g a n j n a g r o b u osamnaestoljetne s v o j e k ć e r i « , a I v a n T r n s k i š t a m p a s v o j u » P j e s m u b r o d a r s k u « (Oj talasi). G o d i n e 1842. p r e u z e o je u r e d n i š t v o » S r p s k o - d a l m a t i n s k o g m a g a ­ z i n a « d u b r o v a č k i p r a v o s l a v n i p a r o h G e o r g i j N i k o l a j e v i ć . I o d s a d su, k a o i d o s a d , uz p r a v o s l a v n e s u r a đ i v a l i u » M a g a z i n u « i katolici. M a g a ­ zin j e ipak, u z a s v e s v o j e ilirstvo, i m a o i d o s a d a s u v i š e i s t a k n u t u p r a v o s l a v n u notu, a odsad, k a d j e u r e d n i š t v o p r e u z e o p r o t a N i k o l a j e v i ć , t a se n o t a još j a č e isticala. I v a n K a z n a č i ć p j e v a u n j e m u i dalje. U s v o j o j pjesmi » b i v š e m ureditelju n a r o d n o g k n j i ž e v n o g m a g a z i n a u Dalmaciji« Petranoviću, kaže Kaznačić:

Što nepomnja nami krati, Što navidnost huda otima, Ilir ište da povrati d a od tuđinijeh p r i u z i m a . B r z o u skupu priskočite, za p o t p o m o ć s v e t u odluku, d u h i g l a s e podignite, Braći n a š o j dajte ruku. Dalmatinske lovorike, u v e h n u t e n e k n e vidim; s t a r n a š , v a j n e ! dike, s p o m e n j u j u ć n e k n e blidim. J e d n o d u š n o nek se oglase na narodno na pozvanje: n e k L a t i n a c s n e b i v a se d a s m o od n j e g a n i š t a m a n j e . ( M a g a z i n 1843. 9 8 . str.) I t a k o s u S r b i u n a c i o n a l n o m pogledu prednjačili u D a l m a c i j i , k o j a j e bila u t o v r i j e m e j a č e z a p l j u s k i v a n a v a l o v i m a , š t o su dolazili s a s r p s k e s t r a n e , n e g o iz Z a g r e b a . P r a v o s l a v n a je inteligencija, m a koliko o n a bila z a d o j e n a t a l i j a n s k o m k u l t u r o m , v e ć z b o g v j e r s k e s v o j e pri­ p a d n o s t i , r a d o i s o d u š e v l j e n j e m p r i m a l a o n o , š t o se t a d a radilo i pisalo n a s r p s k o j s t r a n i , dok je n a p r o t i v k a t o l i č k a inteligencija s t a j a l a s a m o pod u t j e c a j e m t a l i j a n s k e k u l t u r e i t e š k o p r i m a l a p o t i c a j e , koji su dolazili iz Z a g r e b a .

IV. ILIRSKI POKRET U

HRVATSKOJ

G o d i n a 1848. z a t e k l a je H r v a t e i S r b e u A u s t r i j i n e j e d n a k o s p r e m n e za velike d o g a đ a j e . Ilirski p o k r e t , koji je v e ć od G a j e v e p o j a v e 1830. g o d i n e zaplju­ s n u o h r v a t s k o g r a đ a n s t v o , p l e m s t v o i s v e ć e n s t v o , b a r u j e d n o m nje­ g o v u dijelu, p r e t v o r i o se od k n j i ž e v n o g u politički. M a d ž a r s k a n a c i o n a l n o - p o l i t i č k a ofenziva u U g a r s k o j i H r v a t s k o j , k o j a je išla za t i m d a s t v o r i iz tih obiju z e m a l j a i E r d e l j a j e d n u j e d i n s t v e n u c e n t r a l i s t i č k u m a d ž a r s k u d r ž a v u i iz svih njenih n a r o d n o s t i M a d ž a r e , n a i š l a je kod p r o b u đ e n i h H r v a t a i S r b a ne s a m o n a o t p o r , n e g o je m a d ž a r s k i p a t r i o ­ t i z a m u p r a v o učio H r v a t e i S r b e , k a k o t r e b a s v o j u n a r o d n o s t b r a n i t i i jačati. P o č e v š i od i z d a n j a G a j e v e k n j i ž i c e » K r a t k a o s n o v a h o r v a t s k o s l a v e n s k o g a p r a v o p i s a n j a « (1830.), p r e d a v a n j a h r v a t s k o g j e z i k a , k o j a j e z a p o č e o M a t i j a S m o d e k na z a g r e b a č k o j a k a d e m i j i (1832.), b r o š i r a g r o f a J a n k a D r a š k o v i ć a » D i s e r t a c i j a ili r a z g o v o r d a r o v a n g o s p o d i p o k l i s a r o m s a b o r s k i m i b u d u ć i m z a k o n o t v o r c e m k r a l j e v i n a h n a š i h , za b u d u ć u dijetu u g a r s k u o d a s l a n e m « (1832.), pa dalje, h r v a t s k i se n a ­ c i o n a l n i d u h s v e više budi. J o š 1825. g., k a d a M a d ž a r i t r a ž e , da se m a d ž a r s k i jezik u v e d e i u H r v a t s k o j u u p r a v u i škole, h r v a t s k i s a b o r u s t a j e p r o t i v t o g m a d ž a r s k o g t r a ž e n j a , ali n e u k o r i s t h r v a t s k o g n a ­ r o d n o g jezika, n e g o u k o r i s t l a t i n s k o g a , za koji t r a ž i , da u H r v a t s k o j o s t a n e i dalje s l u ž b e n i m j e z i k o m , k a k o je t o d o s a d a bilo. Isti t a j s a b o r , da udovolji b a r d o n e k l e t r a ž e n j u M a d ž a r a , z a k l j u č u j e , d a se u škole u H r v a t s k o j i Slavoniji u v e d e m a d ž a r s k i jezik k a o o b l i g a t a n p r e d m e t , jer da je doista p o t r e b n o , da s e o v e k r a l j e v i n e š t o č v r š ć i m vezom združe s kraljevinom ugarskom. S a s v i m d r u g a č i j e u s t a j e h r v a t s k i s a b o r 1832. g o d i n e protiv madžarskih zahtjeva. G o d i n e 1832. zamoli G a j k r a l j e v s k o u g a r s k o n a m j e s n i š t v o , da m u d o p u s t i izdati n a h r v a t s k o m j e z i k u » D a n i c u h r v a t s k u , s l a v o n s k u i dal­ m a t i n s k u « , a kad je kod u g a r s k o g n a m j e s n i š t v a n a i š a o n a z a p r e k e ,

p o đ e on s a m k r a l j u , p r v i p u t 1833. g o d i n e pä p o n o v o i 8 3 4 . g o d i n e , i dobije k o n a č n o o d k r a l j a t o d o p u š t e n j e . 6. siječnja 1835. g o d i n e p o č e •Gaj i z d a v a t i politički list » N o v i n e h o r v a t s k e « , a 10. siječnja i z a đ e literarni časopis »Danica horvatska, slavonska i dalmatinska«. N a p o ž u n s k o m s a b o r u imali su nunciji (odaslanici) h r v a t s k o g s a b o r a (grof J a n k o D r a s k o v i c u g o r n j o j kući, a A n t u n Kukuljević, H e r m a n B u ž a n i S. O ž e g o v i ć u donjoj), d a i z d r ž e ž e s t o k u n a v a l u m a d ž a r s k i h n a c i o n a l i s t a . H t j e l o s e odcijepiti od H r v a t s k e H r v a t s k o primorje (koje M a d ž a r i nazivaju »ugarsko primorje«) s Rijekom, u h r v a t s k e š k o l e (1836. g.) u v e s t i m a d ž a r s k i jezik k a o n a s t a v n i , a u u r e d e k a o s l u ž b e n i . H r v a t i su ipak toliko postigli, da j e k r a l j odbio taj zaključak. " 5 . . p r o s i n c a 1835. g o d i n e izdaje G a j p r o g l a s n a j u ž n e S l a v e n e p o z i v a j u ć i ih s v e , da se o k u p e pod ilirsko ime. U j e d n o on o d a b i r a š t o k a v s k o n a r j e č j e z a k n j i ž e v n o . U vezi s tim počinje od 1836. g o d i n e i z d a v a t i » D a n i c u Ilirsku«, a svojim n o v i n a m a d a d e ime »Ilirske n a ­ r o d n e n o v i n e « . Ilirska ideja h v a t a l a je s v e dublji k o r i j e n m e đ u H r v a ­ t i m a i budila j e d n a k o l j u b a v z a n a r o d i n a r o d n i jezik k a o i želju za n a c i o n a l n o m s a m o s t a l n o š ć u i ujedinjenjem. G o d i n e 1836. p r e d l o ž i G a j , a h r v a t s k i s a b o r p r i m i , da se u Z a ­ g r e b u o s n u j e d r u š t v o » z a p r o m i c a n j e p r o s v j e t e na n a r o d n o m j e z i k u « . A k a d j o š ni 1837. g o d i n e nije k r a l j p o t v r d i o s a b o r s k i z a k l j u č a k , p o č e š e se o s n i v a t i č i t a o n i c e . U siječnju 1838. o s n o v a n a ' j e u V a r a ž d i n u p r v a ilirska č i t a o n i c a , u o ž u j k u u K a r l o v c u , iza t o g a u K r i ž e v c i m a , a u kolo­ vozu u Zagrebu »narodna čitaonica«. Zagrebačka čitaonica raspisala j e 1839. g o d i n e (24. I.) n a g r a d e za četiri k n j i g e p r i v r e d n o g s a d r ž a j a , a 1841. g. u s t r o j i l o s e u » n a r o d n o j čitaonici« » g o s p o d a r s k o d r u š t v o « . O d b o r č i t a o n i c e z a k l j u č i o n d a 1839. g. (4. IV.) da se o s n u j e » M a t i c a Ilirska« i d a s e za t o z a m o l i d o p u š t e n j e od k r a l j a . J o š 1838. g o d i n e p i š e D i m i t r i j e D e m e t e r u D a n i c i s v o j a » D r a m a t i č k a p o k u š e n j a « , 1839. g. izdaje Kukuljević s v o j u d r a m u » J u r a n i Sofija ili T u r c i kod S i s k a « , a 10. lipnja 1840. g. srpski g l u m c i iz N o v o g S a d a izvode n a h r v a t s k o m j e z i k u K u k u l j e v i ć e v u d r a m u u z a g r e b a č k o m k a z a l i š t u . U s p j e h i o d u š e v l j e n j e bilo j e n e o p i s i v o . Iz Z a g r e b a ode »ilir­ s k o n a r o d n o k a z a l i š n o d r u š t v o « u K a r l o v a c i Sisak. Za to vrijeme navaljivali su M a d ž a r i u zajedničkom saboru u P o z u n u s v e s a s v r h o m , da H r v a t s k u r a s k o m a d a j u u niz u g a r s k i h ž u p a n i j a . I d o n j a i g o r n j a k u ć a z a h t i j e v a l a je, da se i u h r v a t s k e u r e d e u v e d e m a d ž a r s k i jezik, d a i h r v a t s k a v o j s k a p r e u z m e m a d ž a r ­ s k u k o m a n d u , da u š k o l a m a bude n a s t a v n i jezik m a d ž a r s k i i da s e u c r k v a m a p r o p o v i j e d a m a d ž a r s k i . P r o t i v svih tih z a k l j u č a k a k a o i n e k i h drugih ustadoše hrvatske županije (zagrebačka, križevačka, varaždin­ s k a i p o ž e š k a ) i u p u t i š e k r a l j u molbu, da ih n e p o t v r d i . I doista k r a l j nije p o t v r d i o z a k l j u č k e o m a d ž a r s k o m jeziku.

N a c i o n a l n i duh, koji je v e ć p r o d r o d o s t a d u b o k o u g r a đ a n s t v o , o d r a z i o se na h r v a t s k o m s a b o r u g o d i n e 1840. H r v a t s k i s a b o r m e đ u o s t a l i m zaključi da z a m o l i k r a l j a , da se »u z a g r e b a č k o j a k a d e m i j i i u s v i m g i m n a z i j a m a u v e d u k a t e d r e n a r o d n o g a od s v i h p r o v i n c i j a l i z a m a o č i š ć e n o g a , j e z i k a , pa da se t a k o r a š i r i u p o t r e b l j a v a n j e o v o g a pred­ l o ž e n o g n a r o d n o g jezika i da s e p o t p o m o g n e k u l t u r a n j e g o v a « . K a k o su M a d ž a r i činili s m e t n j e kod d v o r a , nije j o š ni 1842. g o d i n e bila d o p u š t e n a » M a t i c a Ilirska«. Z a t o je u s a m o j č i t a o n i c i o d r e đ e n a p o s e b n a g l a v n i c a pod i m e n o m » M a t i c a I l i r s k a « , d a se n j o m š t a m p a j u k n j i g e , a i z a b r a n j e odbor, da o d l u č u j e o t o m e , k o j e će s e k n j i g e izdati, i da se b r i n e za n j i h o v u p r o d a j u . Ilirska ideja, k o j a je p r o d r l a i u politički život, javlja se i u ž u p a ­ nijskim s k u p š t i n a m a , i njezine p r i s t a š e o r g a n i z i r a j u » n a r o d n u s t r a n k u « , dok su s e protivnici Iliraca, a prijatelji M a d ž a r a , koje su Ilirci n a z i v a l i » m a d ž a r o n i « , skupili u » h o r v a t s k o - u g a r s k u « s t r a n k u . S a d a s t a d o š e Ilirci u ž u p a n i j s k i m s k u p š t i n a m a d a r a d e u p r a v c u s v o j i h n a c i o n a l n i h ciljeva opirući s e s v o m s n a g o m p r e s i z a n j u M a d ž a r a . P o b j e d a Iliraca 1842. g o d i n e prilikom o b n o v e č i n o v n i š t v a ( r e s t a u r a c i j e ) z a g r e b a č k e ž u p a n i j e r a z d r a ž i l a je M a d ž a r e , a H r v a t e n e s a m o o d u š e v i l a , n e g o ih j e p o t i c a l a n a dalji r a d . »Ilirske n a r o d n e n o v i n e « j a č a j u s v e v i š e n a c i o n a l n i duh i šire g a u H r v a t s k o j i S l a v o n i j i . K a d je p a k n o v i b a n F r a n j o Haller, p o m a ž u ć i m a d ž a r s k e aspiracije, uz potporu hrvatskih m a d ž a r o n a , uspio, da je k r a l j F e r d i n a n d z a b r a n i o i m e n a Ilirija i Iliri ( I I . s i j e č n j a 1843.), p r o z o v e G a j s v o j e n o v i n e » N a r o d n e n o v i n e « , a časopis »Danica hrvatska, slavonska i dalmatinska«. U p r a v o tada » M a t i c a Ilirska« d o v r š i p r v u k n j i g u svojih izdanja, Gundulićeva »Osmana«. M j e s t o ilirskog i m e n a u z i m a j u d o t a d a š n j i Ilirci h r v a t s k o ime. Političko vodstvo »narodne s t r a n k e « preuzeše mladi Ivan Kukuljević i M e t e l O ž e g o v i ć , a cilj im b i j a š e , i d a s e h r v a t s k i jezik u v e d e u s v e škole i u r e d e , i da se H r v a t i politički e m a n c i p i r a j u od M a d ž a r a . T a d a istupi n a r o d n a s t r a n k a i u h r v a t s k o m s a b o r u . 2. svibnja 1843. g o d i n e p r v i p u t poslije toliko stoljeća, o t k a k o s e u s a b o r u s a m o latinski g o v o ­ rilo, p r o g o v o r i I v a n K u k u l j e v i ć o n d j e h r v a t s k i . O n z a t r a ž i , da se hr­ v a t s k i jezik o p e t u z m e k a o jedini s l u ž b e n i jezik u H r v a t s k o j i Slavoniji. N a z a j e d n i č k o m s a b o r u 1844. g. imali s u H r v a t i d a p o n o v o pod­ n e s u j a k u n a v a l u M a d ž a r a , koji su tvrdili, d a je H r v a t s k a od M a d ž a r a o s v o j e n a o r u ž j e m , da je S l a v o n i j a bila u v i j e k m a d ž a r s k a , d a je H r v a t ­ s k a dobila s v o j u s t a v od M a d ž a r a i da p r e m a t o m e i m a j u M a d ž a r i pravo postupati s Hrvatskom k a o i sa s v a k o m drugom u g a r s k o m županijom. M e đ u t i m su se i u s a m o m Z a g r e b u zbili d o g a đ a j i , koji su j o š više o j a č a l i n a r o d n u ideju. B a n H a l l e r htio je s v a k a k o p r o v e s t i r e s t a u r a c i j u

z a g r e b a č k e ž u p a n i j e u k o r i s t M a d ž a r a i odredio ju je 2 8 . s r p n j a 1845. g. T o m prilikom došlo je d o d e m o n s t r a c i j a , v o j s k a je ispalila o š t r e s a l v e n a n a r o d n j a k e i ubila njih t r i n a e s t , a r a n i l a d v a d e s e t i s e d a m . K r v , k o j a je t u p r o l i v e n a , v e o m a r a s p a l i n a c i o n a l n u svijest; veli­ čanstven sprovod srpanjskim ž r t v a m a pokaza njenu jakost. U sabor, koji j e m a l o z a t i m s a z v a n za 2 3 . r u j n a , poslale su ž u p a n i j e , osim z a g r e b a č k e , s a m o pristaše narodne stranke. Taj sabor zamoli kralja, d a s e H r v a t s k a i S l a v o n i j a odcijepe od nadbiskupije u K a l o č i i o s n u j e n a d b i s k u p i j a u Z a g r e b u , da se u v e d e h r v a t s k i jezik k a o o b l i g a t a n u s v e h r v a t s k e g i m n a z i j e i u a k a d e m i j u , da se u kr. u g a r s k u d v o r s k u k a n c e l a r i j u u v e d e p o s e b n o h r v a t s k o odjeljenje. Poslije t a k v i h s a b o r s k i h z a k l j u č a k a b a n H a l l e r p r e d a o s t a v k u . B a n s k i n a m j e s n i k p o s t a n e p o n o v o z a g r e b a č k i biskup H a u l i k . O v i z a k l j u č c i h r v a t s k o g s a b o r a i z a z v a š e velik o t p o r kod M a d ž a r a , kojima se pridruži i z a g r e b a č k a županija. M e đ u t i m je u H r v a t s k o j n a p r e d o v a o literarni r a d . G o d i n e 1844. izda » M a t i c a I l i r s k a « D e m e t r o v u d r a m u » T e u t u « . H r v a t s k i je s a b o r 1845. g o d i n e v o t i r a o i p o t p o r u za n a r o d n o k a z a l i š t e . O d l u č e n o je, da s e s a g r a d i » N a r o d n i D o m « , u koji će ući s v a n a r o d n a d r u š t v a , i u tu je s v r h u s a k u p l j e n o 28.000 forinti, i o n d a je 1846. g o d i n e k u p l j e n a p a l a č a za » N a r o d n u č i t a o n i c u « , » M a t i c u Ilirsku« i » d r ž a v n i h r v a t s k o s l a v o n s k i m u z e j « . 28. o ž u j k a 1846. g o d i n e , poslije toliko n a p o r a , pje­ v a l a s e u n a r o d n o m k a z a l i š t u p r v a h r v a t s k a o p e r a , » L j u b a v i zloba«, k o j o j je l i b r e t o s a s t a v i o D e m e t e r , a m u z i k u k o m p o n i r a o V a t r o s l a v Lisinski. 16. s v i b n j a 1846. i m e n o v a n je za r e d o v n o g p r o f e s o r a h r v a t ­ s k o g j e z i k a u z a g r e b a č k o j a k a d e m i j i V j e k o s l a v B a b u k i ć , koji je o d r ž a o p r v o p r e d a v a n j e 5. l i s t o p a d a 1846. U H r v a t s k i s a b o r 1847. g o d i n e poslale su p o n o v o s v e ž u p a n i j e , o s i m z a g r e b a č k e , ljude, koji su tražili s v e v i š e n a c i o n a l n i h i političkih p r a v a . Ž u p a n i j a v a r a ž d i n s k a d a l a je svojim p o s l a n i c i m a n a p u t a k , da t r a ž e s a m o s t a l n u hrvatsku vladu, hrvatskog kancelara u kraljevskoj k a n c e l a r i j i u B e č u , p r i p o j e n j e K r a j i n e i D a l m a c i j e i n a r o d n i jezik k a o n a s t a v n i . H r v a t s k i s a b o r , koji se s a s t a o 20. listopada t e g o d i n e , d o n e s e z a k l j u č a k , da se h r v a t s k i jezik u v e d e u sve škole i u r e d e . T a j s a b o r s k i z a k l j u č a k p o t a č e v e l i k o o d u š e v l j e n j e po cijeloj H r v a t s k o j . O s i m t o g a zaključi s a b o r m e đ u o s t a l i m , da nunciji z a m o l e k r a l j a , da za b a n a i m e n u j e k o j e g č l a n a k r a l j e v s k e k u ć e i da potvrdi s v e d o s a d a š n j e sa­ borske zaključke. Li s t u d e n o m 1847. g o d i n e s a s t a o se zajednički s a b o r u P o ž u n u , na k o j e m je k a o i d o s a d a g l a v n u riječ vodio m a d ž a r s k i p a t r i o t L j u d e v i t K o š u t . H r v a t s k i su n u n c i j i imali i z d r ž a t i i d r u g e b o r b e , ali n a j t e ž e u p i t a n j u j e z i k a . S a b o r s k a v e ć i n a p r i m i l a je » o s n o v u z a k o n a o m a d ž a r ­ s k o m jeziku i n a r o d n o s t i « , n a t e m e l j u k o j e g je m a d ž a r s k i jezik i m a o biti službeni i u s v i m g r a n a m a z a k o n o d a v s t v a 'i u p r a v e , kod c r k v e n i h

i g r a đ a n s k i h oblasti. H r v a t s k a ć e o d s a d a u s a o b r a ć a j u s a s v i m m a d ž a r s k i m o b l a s t i m a voditi p r e p i s k u s a m o m a d ž a r s k i , a t i m će s e j e z i k o m služiti i kod viših s u d o v a , koji su za H r v a t s k u vrijedili k a o prizivni. H r v a t i m a se ipak o s t a v l j a l o p r a v o , da se u s v o j i m u n u t r a š n j i m p o s l o v i m a služe latinskim j e z i k o m . S l a v o n i j i , k o j u M a d ž a r i v i š e ni n e n a z i v a h u tim i m e n o m n e g o » ž u p a n i j a p o ž e š k a , v i r o v i t i č k a i s r i j e m s k a « , o s t a v l j e n je latinski jezik s a m o j o š š e s t g o d i n a . U » u g a r s k o m pri­ m o r j u « u v e d e n je m a d ž a r s k i jezik k a o s l u ž b e n i u prepisci s g u b e r ­ n a t o r o m i u g a r s k i m s u d o v i m a i o b l a s t i m a , a d o p u š t e n a je u p o t r e b a t a l i j a n s k o g jezika u i n t e r n i m p i t a n j i m a . M a d ž a r s k i jezik u v e d e n je k a o o b l i g a t a n u h r v a t s k e škole. U t a k v i m p r i l i k a m a s a s t a n u se n a poziv b i s k u p a H a u l i k a svi h r ­ v a t s k i n a r o d n i z a s t u p n i c i u » b a n s k o v i j e ć e « , i t u odluče da u p r a v e k r a l j u p r e t s t a v k u s m o l b o m , da t e z a k l j u č k e p o ž u n s k o g s a b o r a n e potvrdi. S v i s u ti zaključci M a d ž a r a i o n i h H r v a t a , koji su s n j i m a bili, naišli n a o d l u č a n otpor u n a c i o n a l n o p r o b u đ e n i m r e d o v i m a u H r v a t ­ s k o j i Slavoniji, koje su njihovi s u m i š l j e n i c i i z v j e š ć i v a h o s v e m u . N a ­ cionalni d u h u H r v a t s k o j i S l a v o n i j i , p o d u p r t n a r o č i t o u g r a đ a n s k o j klasi i od š t a m p e , m a k a r k a k o o n a m a l e n a bila, bio j e r a z b u đ e n i j a k . H r v a t i su u tim svojim o b l a s t i m a v e ć s t v o r i l i s v o j p r o g r a m , i k u l t u r n i i politički. U t a k v i m p r i l i k a m a z a t e č e H r v a t s k u i S l a v o n i j u g o d . 1848. S a s v i m su d r u g a č i j e prilike bile u kolijevci s t a r e H r v a t s k e , u D a l m a c i j i . D a l m a c i j a je, odijeljena od H r v a t s k e i S l a v o n i j e j o š od X V I . stoljeća, a p r i m o r s k i g r a d o v i i p r i m o r j e u p r a v o m smislu riječi j o š od 1420. g o d i n e , izgubila s v a k i politički k o n t a k t s H r v a t i m a s o n u s t r a n u Velebita, i d j e l o m i č n o došla m a l o p o m a l o pod u t j e c a j t a l i j a n s k e kulture. T a j u t j e c a j djelovao je s p o č e t k a p o v o l j n o n a r a z v i t a k n a r o d n e k n j i ž e v n o s t i u D a l m a c i j i i u D u b r o v n i k u , koji. nije p a o pod V e n e c i j u , n e g o j e s t v o r i o s a m o s t a l n u d r ž a v n u o r g a n i z a c i j u , i s p r v a pod p r o t e k t o ­ r a t o m T u r s k e . Z a svih tih s t o l j e ć a D u b r o v n i k je živio n e s a m o s a m o ­ s t a l n i m d r ž a v n i m ž i v o t o m , n e g o je p o t p u n o s a č u v a o s v o j u n a r o d n o s t , s v o j jezik i r a z v i o s v o j u k n j i ž e v n o s t . K a d g o v o r i m o o k u l t u r i u D a l ­ m a c i j i u v r i j e m e m l e t a č k o g v l a d a n j a , m o r a m o se o b a z r e t i s a m o n a g r a d o v e i male varošice, na ono nešto intelektualaca, posjednika i t r g o ­ v a c a , koji su se nalazili po t i m m j e s t i m a , i n a s e o s k e ž u p n i k e . S a m n a r o d imao je svoju narodnu kulturu. Poslije c v a t a h r v a t s k e l i t e r a t u r e u H v a r u , poslije v r e m e n a M a r k a M a r u l f ć a u Splitu, j a v l j a o se u D a l m a c i j i t e k p o n e k a d pokoji p i s a c , koji j e p j e v a o i pisao n a h r v a t s k o m jeziku. H v a r je o s t a o t a k v a knji­ ž e v n a republika p r e k o j e d n o g s t o l j e ć a (od H e k t o r o v i ć a do B e n e t e v i ć a ) . Ali k a k o su se oni ljudi, koji su s e htjeli š k o l o v a t i , učili s a m o n a l a t i n s k o m jeziku, k a k o ' s u k a s n i j e čitali s a m o t a l i j a n s k e k n j i g e , k a k o

je s l u ž b e n i jezik bio od p o č e t k a m l e t a č k o g v l a d a n j a s a m o t a l i j a n s k i , p o s t a o je on s l u ž b e n i jezik i u p o s l o v i m a i u v i j e ć a n j i m a a u t o n o m n i h d a l m a t i n s k i h k o m u n a . H r v a t s k i jezik, k o j i m su se služili u p r i v a t n o m s a o b r a ć a j u s k o r o svi d o m a ć i ljudi u d o b a M a r u l i ć a , H e k t o r o v i ć a , G a z a r e v i ć a , B e n e t e v i ć a i d r u g i h , z a m i j e n i o je m a l o p o m a l o t a l i j a n s k i jezik, koji j e p o s t a o , u s v o m v e n e c i j a n s k o m dijalektu, p o n a š i m g r a ­ d o v i m a jezik p l e m s t v a i g r a đ a n s t v a , svijeta, u koji su se brojili u z p l e m s t v o , t a k o đ e r i t r g o v c i i veći posjednici. J o š iz s r e d n j e g v i j e k a uzimali su n a š i g r a d o v i s v o j e liječnike (fizike i k i r u r g e ) , s v o j e n o t a r e , a i d r u g e činovnike, k o j e s u z a s v o j e a u t o n o m n e p o s l o v e birali s a m i , v e ć i n o m iz Italije, a svi d o m a ć i ljudi, koji su s e t i m p o s l o v i m a bavili, s v r š a v a l i su s v o j e studije u Italiji i u r e d o v a l i isključivo n a t a l i j a n s k o m ili u n a j b o l j e m s l u č a j u n a l a t i n s k o m jeziku. N a tim su j e z i c i m a s a s t a v l j a l i u g o v o r e i o p o r u k e , a n j i h o v bi s a d r ž a j p r e v o d i l i n a h r v a t s k i o n i m a , koji nisu p o z n a v a l i tih jezika., Sudilo s e i r a s p r a v l j a l o s a m o n a t a l i j a n s k o m jeziku, a za o n e , koji t o g jezika nisu r a z u m i j e v a l i , bili su t u m a č i . M n o g i od ovih p o z v a n i h č i n o v n i k a ostajali su k a s n i j e u D a l m a c i j i , a n j i h o v a d j e c a g o v o r i l a su t a l i j a n s k i . I t a k o su, k a k o s a m v e ć s p o m e n u o , d a l m a t i n s k i i n t e l e k t u a l c i i g r a d ­ ski t r g o v c i g o v o r i l i t a l i j a n s k i ( v e n e c i j a n s k i dijalekt), dok j e s a v n a r o d i u g r a d o v i m a i po v a r o š i c a m a i po selima g o v o r i o h r v a t s k i . K a d je V e n e c i j a 1797. g o d i n e p r o p a l a i naslijedila je A u s t r i j a , nije s e s t e s t r a n e n i š t a izmijenilo. Isto t a k o nije se ništa p r o m i j e n i l o ni u v r i j e m e f r a n c u s k o g v l a d a n j a u D a l m a c i j i . K a d je A u s t r i j a po d r u g i p u t , , 1814. g., dobila D a l m a c i j u , bile su pod A u s t r i j o m n e s a m o D a l ­ m a c i j a , n e g o i s v e o s t a l e n e k a d a š n j e m l e t a č k e p o k r a j i n e , pa i s a m a V e n e c i j a , a o s i m t o g a i L o m b a r d i j a . A u s t r i j a nije o v a j p u t u s k r s n u l a s t a r e d a l m a t i n s k e a u t o n o m n e k o m u n e , koje su j e d a n dio č i n o v n i š t v a b i r a l e s a m e , n e g o j e v l a d a p o s t a v l j a l a s v e č i n o v n i k e . K a k o je d o t a d a bio s l u ž b e n i jezik u D a l m a c i j i talijanski, A u s t r i j a ga je o s t a v i l a i dalje i p o s t a v l j a l a u n j o j č i n o v n i k e iz V e n e c i j e i L o m b a r d i j e , od k o j i h s u s e neki v r l o b r z o u d o m a ć i l i . N a t a j je n a č i n b e č k a v l a d a p o j a č a l a u D a l m a c i j i b r o j onih, koji su g o v o r i l i t a l i j a n s k i . Osim č i n o v n i k a d o š a o je i poneki t r g o v a c s a p e n i n s k o g p o l u o t o k a i u d o m a ć i o se. I t a k o je A u s t r i j a j a č a l a t a l i j a n s k i jezik i t a l i j a n s k u k u l t u r u u d a l m a t i n s k i m g r a d o v i m a . Š k o l s t v o je o d n a r o đ i v a l o g o l e m b r o j i n t e l e k t u a l a c a .

V. TOMMASEO

DO

1848. G O D I N E

N a c i o n a l n e prilike u Dalmaciji u četrdesetim g o d i n a m a X I X . stoljeća — T o m m a s e o prožet talijanskim o s j e ć a j e m — Korespondencija T o m m a s e a s Gajem — Tskrice — T o m m a s e o v slavenski o s j e ć a j — U t j e c a j Spire Popovića na T o m m a s e a — Knjiga » O dalmatinskim i tršćanskim s t v a r i m a « , u kojoj T o m m a s e o ističe s v o j e s l a v e n s t v o — T o m m a s e o v a audijencija kod pape zbog vjerskih prilika u Dalmaciji i Bosni K a k v e su bile prilike u D a l m a c i j i o k o č e t r d e s e t i h g o d i n a d e v e t ­ n a e s t o g stoljeća, k a ž e n a m u » Z o r i D a l m a t i n s k o j « L844. g o d i n e učitelj S t a z i ć : » . . . s r a m o t n a n e m a r l j i v o s t z a n a u k n a š e g a j e z i k a -bila je n a d ­ v l a d a l a toliko, da se j e n a r o d s njim s r a m o v a o , k a k o j o š s v o j i m i m e ­ n o m i s o b o m istim«. P e t a r P r e r a d o v i ć , koji j e t a d a b o r a v i o u Z a d r u k a o m l a d oficir, piše 29. v e l j a č e 1844. g o d i n e K u k u l j e v i ć u : ». . . u cijelom Z a d r u n e ć e š d v a č o v j e k a n a ć i , koji s a m o za n e ­ volju n a š jezik r a z u m i d u . S v e s e o v d i p o t a l i j a n č i l o . . . « N a r o d n i p r e p o r o d , koji j e z a h v a t i o H r v a t s k u , j e d v a se d o t a k a o D a l m a c i j e prije 1840. g o d i n e . T o je v r i j e m e , k a d j e j e d a n od n a j v e ć i h s i n o v a D a l m a c i j e , Nikola T o m m a s e o , o d g o j e n u Italiji, s v o m d u š o m p r i g r l i o t a l i j a n s k u k u l t u r u , i živeći u njoj r a d i o za ujedinjenje Italije. P o t p u n o p r o ž e t t a l i j a n s k i m d u h o m , r e k a o je -tada T o m m a s e o za s e b e (1837. g.), da je T a l i j a n i da je n j e g o v a d o m o v i n a D a l m a c i j a ta­ lijanska z e m l j a . U jednoj pjesmi prijatelju Stefanu Conti, ve­ seleći se s v o m p o l a s k u u D a l m a c i j u , p j e v a T o m m a s e o : »I vidjet ću i z v o r K r k e , gdje s a m s m l i j e k o m i d j e d o v s k o m v j e r o m u s i s a o j e z i k i nadu I t a l i j e « . G o d i n e 1839., poslije s v o g p o s j e t a Šibeniku, s a s t a v l j a Tomrrjaseo » i l i r s k i n e k u s t v a r č i c u « . T u j e s t v a r ­ čicu prvi put š t a m p a o , u z t a l i j a n s k i p r i j e v o d , 1840. g o d i n e u V e n e c i j i . T a d a je T o m m a s e o p o č e o k o r e s p o n d e n c i j u s v o đ o m h r v a t s k o g p r e ­ p o r o d a L j u d e v i t o m G a j e m . On je p i s a o G a j u 3 1 . l i s t o p a d a 1841. g o d i n e m e đ u ostalim i o v o : » . . . D r a g o m i je, d a m i se prilika d a j e , d a m o s c e m p o č i t a n j e m o j e p r i k a z a t i coviku, koji p r o s v i t l u j e n a s c narod i

p l a m e n o m n o v i m g a g r i j e . Tio bi ja p e c a t a t i ona g o v o r e n j a m a l a s c n a , k o j a s a n tek i z j e k i v a o s l a d k i m j e z i k o m n a s c i m , ali a u s t r i a n s k i k n i g o s u d a c ( c e n z o r ) n e d o p u s t i ih.« T o j e p i s m o p i s a o T o m m a s e o G a j u p r i j e i z d a n j a s v o j i h »Scintille«, u k o j i m a j e i m a l o biti i n e š t o n a h r v a t s k o m j e z i k u , ali j e a u s t r i j s k a c e n z u r a to z a b r a n i l a , pa j e o n d a T o m m a s e o p r e v e o t a j dio n a t a l i j a n s k i . G o d i n e 1842. i z d a o je T o m ­ m a s e o k n j i g u » C a n t i p o p u l a r i t o s c a n i , c o r s i , illirici e g r e c i « . U t o j s e zbirci n a l a z i n e k o l i k o h r v a t s k i h n a r o d n i h p j e s a m a , k o j e j e T o m m a s e o p r e v e o n a t a l i j a n s k i jezik. U p r e d g o v o r u t o j s v o j o j knjizi ističe T o m ­ m a s e o želju, d a s e Bosna, Hercegovina, Crna Gora i Dalmacija s Hrvatskom, Slavonijom i Srbima u M a d ž a r s k o j »svojevoljno ujedine pod jednom je­ d i n o m • v o 1 j o m.« 1

K a k o r e k o s m o , j e d a n dio T o m m a s e o v i h »S c i n t i 11 a« (Iskrice) bio j e n a p i s a n h r v a t s k i m j e z i k o m . T a j dio, koji nije m o g a o izaći n a h r v a t s k o m j e z i k u z b o g c e n z u r e , i š a o je u D a l m a c i j i od r u k e d o r u k e u r u k o p i s u , m n o g i su g a prepisivali i mijenjali u n j e m u i misli i jezik. J e d a n j e t a k a v prijepis dobio u s v o j e r u k e i I v a n K u k u l j e v i ć , pa je o n d a po t o m e prijepisu d a o š t a m p a t i T o m m a s e o v e » I s k r i c e « 1844. godine u Z a g r e b u . Uvjeren, da je š t a m p a o p r a v e T o m m a s e o v e » I s k r i c e « , p o s l a o ih je T o m m a s e u , koji m u je pisao, k a k o je u t o m iz­ danju m n o g o iskrivljeno i nevaljano, i vratio m u »Iskrice« s isprav­ a m a , u r e d i v š i ih, k a k o su bile u o r i g i n a l u . U s v o m p i s m u od 30. lipnja piše T o m m a s e o K u k u l j e v i ć u : » P o s l a o s a m v a m k n j i ž i c u p o p r a v l j e n u , k a k o ja želim d a j u o t a d ž b i n a n a š a š t i j e « K a d je b e č k a c e n z u r a z a b r a n i l a dalje r a s p a č a v a n j e ovih »I s k r i c a « , t. j . p r v o g z a g r e b a č k o g i z d a n j a , odluči T o m m a s e o , da se o n e š t a m p a j u p r e m a n j e g o v i m i s p r a v c i m a u B e o g r a d u , u Srbiji. Ali t o se nije d o g o ­ dilo, a K u k u l j e v i ć j e 1848. g o d i n e , k a d c e n z u r a nije v i š e s m e t a l a , š t a m ­ p a o »Iskrice« o n a k o , k a k o i h j e T o m m a s e o i s p r a v i o i s njegovim predgovorom, k a o i s o d l o m c i m a iz T o m m a ­ s e o v i h p i s a m a , k o j a je pisao Kukuljeviću 1844.—1848. g o d i n e . U t i m p i s m i m a n a z i v a T o m m a s e o h r v a t s k u k n j i ž e v n o s t »k n j i ž e v s t v o n a š e«.* K a k o je T o m m a s e o t a d a mislio o s v o j e m o d n o s u p r e m a n a r o d u i jeziku, vidi se iz n j e g o v e XXII. I s k r i c e : »Jezik je d u h č o v j e k a , d u h n a r o d a . Gdi je jezik s m i j e š a n , o n d e su s m i j e š a t e i d u š e ; g d j e i m a d v a j e z i k a , ondje j e d n o d u š j e n e m o ž e d a b u d e . O v o d v o j s t v o p o k a z u j e d v a različita n a r o d a , s t r a n a j e d a n 3

1

2

T o m m a s e o , Canti IJlirđai, Milano, 1.. 2., 18., 20. str.

T o m m a s e o N . Iskrice, Z a g r e b , G a j e v a 1848. ' T o m m a s e o misli o v d j e D a l m a c i j u , u kojoj se p o g r a d o v i m a g o v o r i l o m n o g o talijanski, a sela s u bila h r v a t s k a .

d r u g o m e ; p o k a z u j e s t a r i r a t oli n o v i , s a k r i v e n i oli vidivi. N e m o ž e k a p a ni da trpi ni da zbaci klobuk; n e z n a z a p o v i j e d a t i j o š t e r ni slu­ šati. Gdi jedinosti nije, nije ni k r e p o s t i . . . . N i s m o m i , v r s t a u č e n i h , s n a r o d o m n a š i m niti d o b r o s a s t a v l j e n i niti d o b r o r a z l u č e n i . . . ' Koji ć e , b o ž e , biti svršetak* tolikih g r i j e h a b e z s l a t k p s t i , tolikih t u g a b e z hvale? K o j a će k r v p r e d o b i t i , l a t i n s k a oli s l a v e n s k a ? Oli druge još narode čekaš u udaljenim vjekovima, Dalmacijo moja? M a ­ lena si m e đ u j u g o s l a v e n s k i m s e s t r a m s v o j i m ; ali m i njeki g l a s g o v o r i , d a ti n e ć e š biti m a n j a ni r u ž n i j a , n e g o da ć e s e p j e s m e t v o j e n a d a ­ leko čuti, i upokojiti će u g r e b u s i n o v e t v o j e , koji su u m r l i ufajući š e u tebe,, i p l a k a j u ć i ne s v o j e n e s r e ć e , n e g o b r a t i n s k e . « U idućoj Iskrici XXIII. k a ž e T o m m a s e o : » K r o z različite v o z d u h e r a s t e ž u se u d a t v o j a , n a r o d e m o j . U j e d n o v r i j e m e ti vidiš š n j e g o v e i c v i j e ć e , k a z a l i š t a i planine, m e d v j e d e i k n e z o v e . S r u s k o m z e m l j o m i m a d e m o m i Srbiji o p ć e n i t o s t j e z i k a , s n j e m a č k o m z a k o n a , s t a l i j a n s k o m n a u k a . M n o g a i r a z l i č i t a su sje­ m e n j a m e đ u n a m a s k r i v e n a i s a m o n e k a j e d n o d r u g o n e šteti, p a k m n o g a će i različita ploda ploditi. M o ž e n a š n a r o d d a sjedini s j e v e r s j u g o m , da ponovi n a r o d e s t a r e i u m o r e n e i d a u E v r o p u š t o g o d u m e t n e a z i j a t s k o g a duha . . . Ali d o b r o J v o j e nije j o š t e r n e g o klica m a l e š n a , k o j u v a l j a h r a n i t i s m n o g i m z n o j e n j e m , valja ju n a v o d n i t i s u z a m a , a d o p o t r e b e i s k r v ­ lju n a š o m . « « A u XXIV. Iskrici k a ž e veliki D a l m a t i n a c : » V i m l a d i , koji idete u t u đ e z e m l j e iskati z n a n j e , koje v a m z e m l j a v a š a n e daje, b u d i t e u f a n j e i veselje, a n e ž a l o s t i s t r a h o t a d ž b i n e S p o m i n j a j t e se v a v i j e k nje, u z d r ž i t e jezik njen; učite i d r u g e j e z i k e , ali da v a m t u đ i n e i s t j e r a m a t e r i n o g iz s r c a , da n e bude r a t i d u b i n a u m i s l i m a v a š i m . Ni v l a ­ d a n j e ni d u š a r a z r u š e n a ne m o ž e da živi. T a l i j a n s k i ć e t e d u h bolje ćutiti, k a d b u d e t e S l a v e n i p r a v i . Bolji s t e n e g o m n o g i od onih, koji v a s gledaju kao smet naroda.« G o v o r e ć i o p r o š l o s t i D a l m a c i j e , k a ž e T o m m a s e o u XXV. Iskrici m e đ u o s t a l i m i o v o : »Nisi se n i g d a d o b r o ni talijanila niti t u r č i l a , s r p ­ s k a nisi«. [ T o m m a s e o p o z i v a k a t o l i k e i p r a v o s l a v n e , d a se ljube, jer » S v i m a svijetli o v o s u n c e , s v i m a o v a z e m l j a d a j e k r u h , c v i j e ć e i g r e b . « (I. XXXVI.). G o v o r e ć i o s l a v e n s t v u veseli se n j e g o v u n a p r e t k u i v j e r u j e u n j e g o v u b u d u ć n o s t . » M a l o s m o d o s a d a učinili, d a j e d a n d r u g o g a p o z n a j e m o , da se b r a t i n s k i r u k u j e m o . . . S v e j e k o d n a s n e i z v j e s n o : i z g o v o r , pisanje, n a u k a , red i običaji.« » . . . Nije s a d a v r i j e m e da pje­ v a m o s t a r u s l a v u n a š u . . . m u č e ć i se r a d i m o i m u č e ć i se d o b i v a m o s t a r u k r u n u slobode n a š e . « (XXV.). ' T o m m a s e o , Iskrice, izdanje S r p s k e k n j i ž e v n e Z a d r u g e . B e o g r a d 1898.

D a l m a c i j a n j e g o v a v r e m e n a je T o m m a s e u » M a l a b r o d i c a , r a z ­ r u š e n a , b r e z j e d r a , b r e z v e s l a . (XXIX.), i on se pita: » K a m o , ć e , b o ž e , dospiti o v o ć o r a v o i n a o p a k o slijeđenje t u đ i m o b i č a j i m a ? Srbiji b u d i m o , b r a ć o n a j p r i j e , o v o n e k a n a m b u d e k a o tijelo, n a š e , a d r u g e s t v a r i n e k a n a m d o đ u iz v a n k a , k a n o t i r a n a s v ä r e n a i s k u v a n a . « T o m m a s e o s e o b r a ć a s v e ć e n s t v u : » V i s v e š t e n i c i , vi i m a t e c a r s t v o d u š a , n e m a n a zemlji m o g u ć n o s t i n a d v a š o m . . . N e k v a m bude p r e p o r u č e n n a š m a ­ t e r i n s k i jezik, h i t a r i p u n , j a k i tihi, m l a d j o š t e r , ali silne m l a d o s t i i v j e č n e « . (XXXI.). » P r e m a tebi, s r p s k i n a r o d e , nisu m n o g i d r u g i n e g ' poludivlji.« (XXXII.) T o m m a s e o uvelike voli n a š u n a r o d n u pjesmu. » P j e s m e su povijest n a š a , u n j i m a t r a ž i m o d o b r o i zlo n a š e . . . P o k u p i m o , b r a ć o , p o k u p i m o n a š e b l a g o , prije n e g o g a v j e t a r v r e m e n a n e p o g u b i . « (XVIII.) T o m m a s e o p o z i v a D a l m a t i n c e , da p o č n u . p o b r a t i m s t v o » s a s e ­ s t r a m a s v o j i m « , t. j . s o s t a l i m s l a v e n s k i m z e m l j a m a . (XX.) R e k o s m o , da j e T o m m a s e o d o š a o d o svijesti o s v o j o j n a c i o n a l n o j pripadnosti prilikom s v o g p r v o g boravka u Dalmaciji, n a k o n s m r t i s v o j e m a j k e , k o j a je bila H r v a t i c a iz Šibenika i k o j u j e v e o m a o b o ­ ž a v a o . T a d a j e T o m m a s e u bilo 3 8 g o d i n a . B u d u ć i da j e d u g o i z b i v a o iz d o m o v i n e , bio je v e ć s k o r o z a b o r a v i o s v o j m a t e r i n s k i jezik. Š t o s e T o m m a s e o v r a t i o h r v a t s k o m jeziku, z a s l u g a je u p r v o m redu Š p i r e P o p o v i ć a , b i v š e g t a j n i k a p r a v o s l a v n o g episkopa u Š i b e n i k u . R a j a č i ć a . P o p o v i ć j e bio o d u š e v l j e n i S r b i n i Ilirac. N e m a s u m n j e , d a j e u t j e c a j t o g a mladog Srbina m n o g o djelovao i na T o m m a s e o v o shvatanje na­ rodnosti u Dalmaciji. T o m m a s e o je s v o m d u š o m prigrlio n o v o s j e ć a j , koji se rodio u n j e g o v u s r c u n a d a l m a t i n s k o j g r u d i . » R a d o bi, k a ž e o n , (Iskrice. II.) j a u m r o , k a d bi ti D a l m a c i j o ) m o g o o s t a v i t i s p o n i e n k u l j u b a v i m o j e , k a d bi se. m o g o ufati-, da ć e š biti p r s t e n zlatnih v e r i g a , k o j e v a l j a da slo­ bodno svezu sve kćeri slovinske matere naše.« I sada T o m m a s e o odluči da piše h r v a t s k i m j e z i k o m , »s kojim je j e d v a p o č e o s a m z a j e k i v a t i . T e š k o ja riječi n a l a z i m , da o n o i z r e č e m , š t o i m a m u s r c u : ali vilu s l o v i n s k u č u j e m , gdi g o v o r i z n a m e n i t i m g l a s o m d u š i m o j o j . « ( I s k r i c a I.). U o v o d o b a , i z m e đ u 1840. i 1848. g o d i n e T o m m a s e o s e o s j e ć a S l a v e n o m po r o d u , T a l i j a n o m po o d g o j u i p r i r o đ e n o s t i . O n se ž i v o z a n i m a za h r v a t s k u i s r p s k u k n j i ž e v n o s t , počinje k o r e s p o n d e n c i j u s i s t a k n u t i m n j e n i m p r e d s t a v n i c i m a , i u n j e m u se k a d i k a d j a v l j a m i s a o , d a se s a s v i m prikloni I l i r c i m a . U s v o j i m n e o b j a v l j e n i m » P r i v a t n i m u s p o m e n a m a « piše on 17. s v i b n j a 1846. g.: » P r i m a m ilirske k n j i g e , k o j e s a m n a b a v i o , d a . s e n e š t o u jeziku i z v j e ž b a m . 2 a l i m , š t o s a m k a s n o u p o z n a o v e l i k o d o b r o , š t o se m o g l o učiniti pišući s l a v e n s k o m n a r o d u , koji j e j o š m l a d , i nije t a k o p o n i š t e n i n e z a h v a l a n k a o t a l i 5

* Kasandrić, Iz Tommaseove prepiske od 1839.—1849. 5»

67

j a n s k i . Ali a k o je v e ć k a s n o g o v o r i t i Italiji, m o ž d a j e j o š r a n o g o v o ­ riti ilirskim n a r o d i m a . K o z n a , k r o z k o j e će se m u č n e z g o d e i n e z g o d e o n i p r o v l a č i t i , prije n e g o p o s t a n u n a r o d o m ? « . . . I s t e g o d i n e , 1. lipnja, piše T o m m a s e o p r i j a t e l j u C a p p o n i j u i k a ž e : » J a d a n j a , koji s a m s v o j ž i v o t p r e p o l o v i o i z m e đ u d v a n a r o d a , od kojih j e j e d a n u kolijevci ,a d r u g i n a n o s i l i m a . « U t o j e v r i j e m e , 1846. g o d i n e , f r a n c u s k i list » P r e s s e « p i s a o o T o m m a s e u , d a se priklonio l l i r c i m a i č a k d a je odlučio d a v i š e t a l i j a n s k i n e piše, n e g o o d s a d a dalje ilirski. T o m m a s e o j e u j e d n o m p i s m u p r i j a t e l j u C a p p o n i j u t o p o r e k a o , ali j e u j e d n o i z j a v i o , da s e k a j e , š t o nije v i s e i r a n i j e ilirski p i s a o . T o m m a s e o se s a d a ipak o s j e ć a S l a v e n o m , š t o on v i š e p u t a i izjav­ ljuje, t e izdaje neke_ publikacije n e pod s v o j i m i m e n o m , n e g o ih pot­ pisuje » S l a v e n « . Godine 1847. piše on C a p p o n i j u m e đ u o s t a l i m : » J a , S l a v e n , b r a n i m o p a t a G i o b e r t i j a « . A T o m m a s e o v i p r o t i v n i c i pobijajući g a n a z i v a j u g a S l a v e n o m u p r a v o z a t o , da g a ponize.« P a i p r i j a t e l j g a C a p p o n i n a z i v a t a d a S l a v e n o m . List » L ' A l b a « k r i t i z i r a j u ć i ( 2 5 . r u j n a 1847. g.) T o m m a s e o v e č l a n k e k a ž e : » M i n e m a m o v r e m e n a , da s o v i m S l a v e n o m d a n g u b i m o . Ipak h o ć e m o da k a ž e m o S l a v e n u , da su t a l i j a n s k i liberalci, k o j e on n a z i v a s t a r i m a i o r o n u l i m a , m l a đ i i j a č i o d n j e g a i da će, u s t r e b a li, t o z n a t i i p o k a z a t i . . . « T o m m a s e o j e o d g o v o r i o » A l b i« u l i s t o v i m a » B i l a n c i a « (10. p r o s i n c a ) i » P a t r i a« (12. p r o s i n c a ) : » B o r a v e ć i u F i r e n z i j a s a m se p o t p i s a o S l a v e n pod s v o j e riječi o Italiji, k o j u s a m u v i j e k ljubio; k o j u s a m ljubio m n o g o prije n e g o j e izašla »A 1 b a« ( Z o r a ) , k o j u s a m ljubio bez p o h o t n i h n a d a , a ne b e z k o j e š t e t e , n e l a g o d n o s t i i pogibelji.« S v o j n a c i o n a l n i o s j e ć a j , koji je T o m m a s e o t a k o j a s n o i o t v o r e n o izjavio u » I s k r i c a m a « i koji je p o t v r d i o u p i s m i m a s v o j i m p r i j a t e l j i m a k a o i u j a v n o j š t a m p i , i s t a k n u o je n a r o č i t o u s v o j o j knjizi » I n t o r n o alle c o s e d a l m a t i c h e e t r i e s t i n e « (O d a l m a t i n s k i m i t r š ć a n s k i m s t v a r i m a ) , k o j a j e 1847. g o d i n e izašla u T r s t u . V e ć n a m s a m a p o s v e t a t e k n j i g e t o j a s n o p o k a z u j e . K n j i g a nosi p o s v e t u : » G r a d u T r s t u u z n a k z a h v a l ­ nosti za gostoprimstvo J e d a n S 1 a v e n«. U njoj g o v o r i T o m m a s e o o n a š e m jeziku o v a k o : » N a š je jezik k f e p č i od t a l i j a n s k o g i l a t i n s k o g a , a nije m a n j e b o g a t od g r č k o g a . N a m a S r b i m a i D a l m a t i n c i m a n a ­ r o d n e su p j e s m e d o s a d a s k o r o jedini u z o r j e z i k a , o d a k l e ć e m o n a u č i t i «leganciju, sjajnu kratkoću i vitku jednostavnost konstrukcije.« »Po­ š t i v a n j e n a r o d n i h p j e s a m a p o m o ć i ć e n a m i u o v o m e , da s a č u v a m o našem n a r o d u n j e g o v s t a r i stih, koji m u j e t a k o p r i r o đ e n k a o heksametar Grcima, jedanaesterac Talijanima, aleksandrinac Francu­ z i m a . . . « » N e s l o g a je s t a r a n a š a k r i v i c a , n e s l o g a j e s t a r a n a š a n e 6

7

3

6

T o m m a s e o - C a p p o n i , C a r t e g g i o inedito dal 1833 al 1874. p e r cura di I. Del L u n g o e P . P r u n a s , vol. II., B o l o g n a Zanichelli, 358. str. Ibid. p. c. " Ibid. p. 402. 7

v o l j a « . U p o l e m i c i s P e t r a n o v i ć e m o Dositeju O b r a d o v i ć u k a ž e T o m ­ m a s e o i o v o : » J a i m a m s p r e m l j e n a d v a sveska p j e s a m a našega naroda«. Cijela o v a k n j i g a , s k o r o n a s v a k o j s t r a n i obiluje T o m m a s e o v i m s i m p a t i j a m a z a s l a v e n s t v o , za » n a š jezik« i n a r o d n u p j e s m u , u n j o j on uvijek ističe, da je t o n j e g o v o , i z r a ž a v a j u ć i želju, da s e n a r o d n i jezik p r o č i s t i i da z a u z m e i u p r i v a t n o m i u j a v n o m ž i v o t u o n o m j e s t o , koje mu pripada. T o m m a s e o u t o v r i j e m e o s j e ć a za veličinu i s l a v u s v o g a n a r o d a , ali u isto v r i j e m e ne p r e s t a j e voljeti i talijanski n a r o d . S l a v e n s k i n a r o d naziva" on » M o j n a r o d « (mia n a z i o n e ) , a t a l i j a n s k i , » n a r o d , koji zbog d u g o g zajedničkog života s njime, i nauke, i zajedničkih bolova s m a t r a m za svoj vlastiti.« K o l i k o s e T o m m a s e o i n t e r e s i r a o za s v e j u ž n e S l a v e n e i nije s e o s j e ć a o s a m o D a l m a t i n a c , n e g o i s u p l e m e n i k ostalih, vidi s e n a r o č i t o iz n j e g o v a z a n i m a n j a za prilike u Bosni. T o m m a s e o j e u r u j n u 1847. g o d i n e p o š a o u R i m k papi P i u IX., da kod n j e g a i n t e r v e n i r a za b o ­ s a n s k e k a t o l i k e i n j i h o v e d u h o v n i k e . T o je bila g l a v n a s v r h a n j e g o v a p u t o v a n j a . P a p a p r i m i T o m m a s e a 1. listopada. Poslije k r a t k o g u v o d a p o č n e T o m m a s e o g o v o r i t i papi »o d a l m a t i n s k i m G r c i m a ( p r a v o s l a v ­ c i m a ) , kojih je s u d b i n a s v e z a n a s a s u d b i n o m svih s l a v e n s k i h n a r o d a . « Ali, k a d j e T o m m a s e o vidio, da p a p a nije s t v a r p r a v o r a z u m i o , z a m o l i g a , d a m u d o p u s t i , da m u t e prilike p i s m e n o iznese. N a t o m u p a p a odgovori, neka upravi pismo njegovu nećaku Massaiju. N a o s n o v u o v o g r a z g o v o r a s p a p o m pisao je T o m m a s e o . o n d a p a p i 11. l i s t o p a d a iz F i r e n z e p i s m o , u k o m m u i z l a ž e n e k e v j e r s k e prilike i n e p r i l i k e u D a l m a c i j i i Bosni, i moli ga i u k a z u j e m u p u t , k a k o bi s e m o g l a d o k r a j č i t i n e s l o g a , k o j a u Bosni v l a d a i z m e đ u b i s k u p a i F r a n j e v a c a , a u Dalmaciji »neoprezno revnovanje« austrijskih kato­ ličkih b i s k u p a p r e m a p r a v o s l a v n o m žiteljstvu. A u s t r i j a j e n a i m e 1820. g o d i n e došla n a m i s a o da o b r a t i d a l m a ­ t i n s k e p r a v o s l a v c e n a k a t o l i č k u v j e r u . Z b o g t o g a j e d o v e l a iz P o l j ­ s k e u n i j a t s k e s v e ć e n i k e i o s n o v a l a s j e m e n i š t e , u k o j e m su se i m a l a o d g a j a t i p r a v o s l a v n a d j e c a za b u d u ć e revnitelje u n i j a t s t v a . Vladi p o đ e za r u k o m d a n e k o l i k o s t o t i n a p r a v o s l a v a c a p r e v e d e u u n i j a t s t v o , ali je u n a r o d u z b o g s v e g a t o g a došlo d o m r ž n j e i n e p r i j a t e l j s t v a . » K a t o ­ lički s e biskupi n e v l a d a j u p r e m a p r a v o s l a v n o m ž i t e l j s t v u , « p i s a o je T o m m a s e o , » k a k o bi t o od njih t r a ž i l a p r a v i l a n a j o b i č n i j e p r i s t o j n o s t i « . T o m m a s e o misli, da bi » j e d n a riječ« papina, k o j a bi p r e p o r u č i l a b i s k u p i m a » b r a t s k u s n o š l j i v o s t « , m o g l a da t e prilike s r e d i . 9

10

10

9

T o m m a s e o N«, Intorno alle c o s e d a h n a t i c h e e triestine. T r i e s t e , L l o y d 1847. T o m m a s e o - C a p p o r u S C a r t e g g i o II. 476. str., nota 1, i 531- n o t a 4. R u k o p i s (nepublioiran) u arhivu C o r r e r u Veneciji. T o m m a s e o N . — Venezia, L'Italia, L'Europa P . I. st. 8 3 . M i o c o l l o q u i o c o n P i o n o n o , 1. ottobre 1847. 1 0

1 1

P r e l a z e ć i na prilike u Bosni, T o m m a s e o ih opisuje i k a ž e da bi p o v e ć a n j e f r a n j e v a č k i h s a m o s t a n a u B o s n i bilo od velike koristi z a v j e r u , jer t a m o š n j e f r a t r e » T u r c i vole, p r a v o s l a v c i g l e d a j u s m a n j e s u m n j i č a v o s t i i p r i z n a j u , da su bolje i z o b r a ž e n i n e g o njihovi svećenici.« » U B o s n i i u d r u g i m k r a j e v i m a , koji s u pod T u r c i m a , t r e b a f r a n j e v a c a , a l i t r e b a urediti njihove s v a đ e i bolje ih disciplinirati za v j e č n u misiju, z a k o j u s e određuju.« » U tu s v r h u p r e d l a ž e T o m m a s e o f r a n j e v c a dal­ m a t i n c a o c a D r u s s i ć a . » T a m o š n j i f r a t r i — k a ž e T o m m a s e o dalje — m o g l i bi, n e potpaljujući n e m i r e , n e g o ih g u š e ć i , p r i p r a v i t i g e n e r a c i j u ljudi p r a v i h S l a v e n a , koji n e će biti ni A u s t r i j a n c i ni Rusi, i koji bi j e d n o g a d a n a mogli p o s t a t i p r a v o m n a c i j o m , k a k o j e S r b i j a p o s t a l a . . .« K n e z je M a s s a i p r i m i o T o m m a s e o v o p i s m o z a p a p u i p o d n i o m u g a , pa je o t o m izvijestio T o m m a s e a 24. l i s t o p a d a iste g o d i n e . M e đ u t i m k a o da n a p a p i n s k o m d v o r u nisu t u s t v a r shvatili ni po­ slije o v o g T o m m a s e o v a p i s m a . S a m T o m m a s e o d o d a j e u s v o j i m bilje­ š k a m a , da je poslije o v o g a n j e g o v a k o r a k a kod p a p e p a p i n s k a k a n c e ­ l a r i j a n a p i s a l a » p a t r i j a r s i m a g r č k o g o b r e d a j e d n o od o n i h u o b i č a j e n i h p i s a m a p a p i n s k e k a n c e l a r i j e , k o j e je i z a z v a l o u o b i č a j e n e odgovore. » T o nije bila m o j a n a m i s a o«, i s t i c a o je T o m m a s e o . ' *

u

Citirani rukopis u C o r r e r P . I. 85. s t r .

VI. »ZORA D A L M A T I N S K A « U z a s v e t o , š t o j e D a l m a c i j a s t a j a l a p o t p u n o pod u t j e c a j e m tali­ j a n s k e k l u t u r e , bio je liječnik dr. A n t u n K u z m a n i ć s v i j e s t a n , da i u D a l m a c i j i i m a m n o g o ljudi, koji o s j e ć a j u , da j e p o t r e b n o t a l i j a n s k i jezik z a m i j e n i t i s v o j i m m a t e r i n s k i m , i da d a l m a t i n s k i H r v a t i i S r b i t r e b a da k r e n u n o v i m p u t e m s v o j e k u l t u r e , t e se o d v a ž i da 1844. g o ­ d i n e p o k r e n e u Z a d r u č a s o p i s n a h r v a t s k o m jeziku i l a t i n i c o m . K u z m a ­ nić nije bio ni l i t e r a t ni naučnjaK, ;J1I j e bio o d u š e v l j e n p o š t o v a t e l j n a ­ rodnog jezika, i to u p r a v o o n o g a čistog pučkog, kojim govori prosti n a r o d . T a j p u č k i jezik u n j e g o v o j n a j č i š ć o j f o r m i h t i o je o n u z d i g n u t i n a k n j i ž e v n i , z a z i r u ć i od novih riječi, koje su uvodili Ilirci u Z a g r e b u . I z d a v a n j e h r v a t s k o g lista u D a l m a c i j i , u k o j o j su g r a d o v i bili p r o ­ ž e t i t a l i j a n s k i m d u h o m , i g d j e je n a selima, osim s v e ć e n i k a , bio s a m a n e p i s m e n svijet, bilo j e velika o d v a ž n o s t i p o k a z i v a l o je, koliko o n v j e r u j e u p r a v e d n o s t s v o j e s t v a r i . A da je o n d o i s t a z n a o , k a k v e g a p o t e š k o ć e č e k a j u , vidi s e iz p r e d g o v o r a p r v o m b r o j u n o v o g a lista »Zore Dalmatinske«: » . . . Ljubav .prema mojoj otačbini savladala m e — k a ž e K u z m a n i ć — i natrala na ovaj keršni klanac; jaka m e xelja ( ž e l j a o p . p i s c a ) p r a t i , a m a l a s n a g a : n o n a d a m s e , d a ć e v i š t i ljudi i oni, koji su k u š a l i k o l i k o je t e š k o p r a v o n a h e r v a t s k i pisati, m e n i , o p r o s t i t i , a k o s a m gdi n a m i s t o p l e m e n i t e ljubice k o p r i v u u s i j a o . . . « K u z m a n i ć p o z i v a s v e n a Složan r a d i , t r a ž e n je lijepih i z r i č a j a u n a r o d u , na jedinstvo pravopisa i na suradnju. J o š p r i j e n e g o je d a o u š t a m p u prvi b r o j , o s i g u r a o je K u z m a n i ć s v o m listu d r a g o c j e n u s u r a d n j u m l a d o g oficira u z a d a r s k o j p o s a d i , P e t r a P r e r a d o v i ć a . P r e r a d o v i ć e v u p j e s m u » Z o r a p u c a « u 1. b r o j u » Z o r e D a l m a t i n s k e « primili su svi s velikim z a d o v o l j s t v o m . M l a d i P r e r a d o v i ć nije prije t o g a u o p ć e p j e v a o h r v a t s k i , i z a s l u g a je K u z m a n i ć e v a , da g a j e u s t r a j n i m u v j e r a v a n j e m uspio n a g o v o r i t i , d a p o k u š a p j e v a t i s v o j i m m a t e r i n s k i m j e z i k o m , koji j e P r e r a d o v i ć bio v e ć p o n a j v i š e zaboravio u vojsci. 1

1

Z o r a D a l m a t i n s k a 1. br. 1, 2. str.

Polnoć prođe, još u tmini Nebo, zemlja jest i v o d a ; Ali öd i s t o k a s j e v a S j a j n a vila S l a v s k o g r o d a , Glasi v a m o i z t i h a n a : » Z o r a p u c a , bit će d a n a « ! ' p j e v a o je oduševljeni mladi P r e r a d o v i ć . T a p j e s m a n e s a m o š t o j e podigla m l a d o g a P r e r a d o v i ć a o d m a h m e đ u p r v a k e h r v a t s k e p j e s m e , n e g o j e o n a i »Zori D a l m a t i n s k o j « p r i b a v i l a m n o g o s i m p a t i j a . L j u d e v i t Gaj dao je Preradovićevu pjesmu p r e š t a m p a t i u »Danici«, F e r r a r i Cupilli p r e v e o ju je n a t a l i j a n s k i i š t a m p a o u » G a z z e t t a di Z a r a « . S a m P r e r a d o v i ć bio je t a k o o d u š e v l j e n s v o j i m u s p j e h o m , da s e p o č e o s v o m s n a g o m baviti izučavanjem n a r o d n o g jezika. N a K u z m a n i ć e v p o z i v o d m a h se o d a z v a š e D a l m a t i n c i : I v i ć e v i ć , I v č e v i ć , K u r t o v i ć i A n e V i d o v i ć , ali i p a k nije ni i z d a l e k a bilo o n o g ' o d z i v a , k o j e m se K u z m a n i ć s p r a v o m n a d a o . T e š k e prilike, s k o j i m a se i m a l a boriti m l a d a » Z o r a « , n a j b o l j e n a m o c r t a v a P r e r a d o v i ć u s v o m p i s m u , k o j e j e p i s a o K u k u l j e v i ć u iz Z a d r a 20. v e l j a č e 1844. g o d i n e . » P r a v o veliš — piše P r e r a d o v i ć K u k u l j e v i ć u — d a m e j e u p r a v D a l m a c i j a kući v r a t i l a , i da n i s a m ' v a m o d o š a o , n e bi se bio n a š e g j e z i k a p r i m i o , h v a l a B o g u ! . . . D a k l e : » Z o r a p u c a , bit ć e d a n a ! « ali m a l o d a nije opet n o ć n a s t a l a , i s a m B o g m e ' v a m o d o n i o ( o p r o s t i , d a s e s a m h v a l i m ) . Z n a š , d a cijela » Z o r a « n a m o j i m p l e ć i m a s a d l e ž i — ti ć e š ć e čuditi ,ali istina je. — N a š u r e d n i k nije k a d a r z a u z e t o m poslu, š t o s e iz p r v i h b r o j e v a o v o g lista l a k o uviditi m o r e . O d s v i j u s t r a n a došle su ž a l b e o s o b i t o n a n j e g o v e s o p s t v e n e č l a n k e , izdatelji su se bili v e ć u z n e m i r i l i , i v e ć j e g l a s p u k o , d a n e ć e » Z o r a « v i š e bieliti. T e o n d a * b o g m e ja se umiješam i pomirim, obećajući, da ću ja u n a p r e d a k sve u r e đ i v a t i i r a v n a t i . T a k o ti s a m s a d a p o l u u r e d n i k i k o r e k t o r , i u s v e m u s v e , jer u cijelom Z a d r u n e ć e š d v a č o v j e k a n a ć i , koji s a m o za n e v o l j u n a š jezik r a z u m i d u . S v e se ovdi p o t a l i j a n i l o , a D u b r o v č a n i u v r i e đ e n i k r o z n e k e m a l e n k o s t i n e će da p o m a ž u . D a k l e silni p o s a o , k a k o vidiš, k t o m u j o š s l u ž b a i k a d e t s k a škola n a m o m e v r a t u . Ali » Z o r a « n e ć e p r o p a s t i , j e r je u r u k u v r l i h izdatelja b r a ć e B a t t a r a — koji kod s v e g a d o b r a i najbolje, t. j . dost n o v a c a i m a d u za u z d r ž a t i ju u k a k o v o j g o d n e s r e ć i . . . Š t o s a m ti od » Z o r e « k a z i v a , n e m o j dalje p r i p o v i e d a t i , n e ­ m o j n a š u golotinju d r u g o m oku o d k r i v a t i . S a v m o j t r u d s a d t a m o ide, da se k a k o u p r a v o p i s u s l o ž i m o , i bit ć e , a k o B o g da s v r e m e n o m . « ' Z. D .

1. br.. 2. str.

Tri m j e s e c a poslije t o g p i s m a , 23. svibnja piše P r e r a d o v i ć K u k u •Ijeviću, d a s e K u z m a n i ć o d r e k a o u r e d n i š t v a » Z o r e « p r e p l a š e n v i k o m , k o j a s e s m n o g o s t r a n a n a nj podigla. Z b o g t o g a je P r e r a d o v i ć za n e k o v r i j e m e , d o k se d r u g i u r e d n i k ne n a đ e , s a m p r e u z e o u r e d n i š t v o . Č i n i s e , d a j e g l a v n a n e v o l j a i n e z a d o v o l j s t v o p r o t i v K u z m a n i ć a bilo u p r a v o u n j e g o v u p r a v o p i s u , k o j e g se on t v r d o k o r n o d r ž a o i kojim j e h t i o , da svi u » Z o r i « pišu. P r e r a d o v i ć se n a d a , da će u idućoj godini m o ć i » Z o r a « izlaziti n o v i m p r a v o p i s o m . » S v e ć e s v r e m e n o m biti — k a ž e P r e r a d o v i ć — i m o r a biti, jer j u ž n i S l a v j a n i b r e z u z a j e m n e k n j i ­ ževnosti i sloge obstati ne mogu.« » Z o r a D a l m a t i n s k a « i m a l a je da se bori s m n o g o neprilika. K u z m a n i ć j e za » Z o r u « bio u z e o d a l m a t i n s k u o r t o g r a f i j u uz n e k e p r o m j e n e , k o j e j e o n s a m izmislio, d r ž e ć i s i g u r n o , d a će n a t a j n a č i n n a j l a k š e p r o d r i j e t i s n a r o d n i m j e z i k o m i sa s v o j o m » Z o r o m « . D u b r o v ­ č a n i su imali s v o j u o r t o g r a f i j u i n i k a k o nisu htjeli d a p r i s t a n u n a d a l m a t i n s k o - K u z m a n i ć e v u , a n a t u nisu htjeli p r i s t a t i ni o n i D a l m a t i n c i , koji s u bili v e ć prihvatili G a j e v u . U z a l u d je P r e r a d o v i ć n a g o v a r a o K u z m a n i ć a , d a p r i h v a t i G a j e v p r a v o p i s , uzalud g a je t o isto s a v j e t o v a o i V u k , K u z m a n i ć nije n i k a k o htio popustiti. P o d tolikim n a v a l a m a p u s t i o je on tek pokoji č l a n a k pisan G a j e v i m p r a v o p i s o m u s v o j u » Z o r u « . U 9. b r o j u » Z o r e « i z a š a o j e j e d a n dopis B o r k a K r a l o v s k o g a š t a m p a n G a j e v i m p r a v o p i s o m . T o m je č l a n k u K u z m a n i ć d o d a o n a p o m e n u : » P o r a d i k n j i ž e v n e sloge t r i b a j e d a n p r a v o ­ pis o d a b r a t i , bilo k a k a v m u d r a g o , i t a k o u j e d a n m a h prikinuti s v e p e k l j a n i j a E v o s a d a ovi p e r v i glanjci u t i s k a n i su z a g r e b a č k i m p r a v o ­ p i s o m , n e k s v a k i m o x e r a z a b r a t i razliku između o v o g a , i našega: t a k o d j e r ehu i u n a p r i d a k p o koji p r i m e r dodati.« T a k o j e o b e ć a v a o K u z m a n i ć , i d o i s t a je u » Z o r i « i z a š l o p a r č l a ­ n a k a i p j e s m i c a G a j e v i m p r a v o p i s o m , n o o n d a je t o p r e s t a l o , i v r a t i l o s v e n a s t a r o , d o k j e g o d » Z o r a « izlazila. Ali o s i m o v o g a s v o g u p o r n o g d r ž a n j a , š t o se tiče o r t o g r a f i j e , Ku­ z m a n i ć j e bio n e p o p u s t l j i v i u pogledu jezika. O n je t r a ž i o , da se piše č i s t i m p u č k i m g o v o r o m , p a j e u t o m smislu i s p r a v l j a o p o s l a n e č l a n k e •mijenjajući riječi i s a s t a v a k o n a k o , k a k o je o n mislio, d a o d g o v a r a p u č k o m g o v o r u . I od t a d a nije n i k a k o p o p u š t a o . On j e o š t r o o s u đ i v a o i u t j e c a j c r k v e n e s l o v e n š t i n e n a k n j i ž e v n i jezik i k o v a n i c e , k o j e su se u n o s i l e u jezik. U 13. b r o j u » Z o r e « ( 2 5 . o ž u j k a 1844.) počinje P r e r a d o v i ć s a s v o j i m č l a n c i m a pod n a s l o v o m » J e z i k j u ž n o s l a v s k i « . Tim č l a n c i m a m e t n u o je k a o m o t t o H e r d e r o v e riječi: » W e h e d e m V o l k e , d e s s e n G e l e h r t e s i c h s c h ä m e n in i h r e r M u t t e r s p r a c h e b e r ü h m t zu w e r d e n « ( T e š k o o n o m e n a r o d u , k o g s e učeni" s r a m e u s v o m m a t e r i n s k o m jeziku p r o s l a v l j e n i

biti). G o v o r e ć i u t o m č l a n k u o s l a v e n s k i m j e z i c i m a , dijeli ih n a t r i grupe: sjeverno-slavsku, zapadno-slavsku i južno-slavsku, i kaže, da u t r e ć u ide jezik: serbski, h o r v a t s k i i d a l m a t i n s k i . — » J e z i k j u ž n o s l a v s k i —• k a ž e P r e r a d o v i ć . — g o v o r i s e s m a l o m r a z l i k o m u čistoći, k a k o g a i s a d a š n j e k n j i g e pišu od A d r i a n s k o g d o C e r n o g a m o r a u p r o s t o r u od 6 0 0 0 k m od s k o r o 13 m i l i o n a h s t a n o v n i k a h . « P r e r a d o v i ć j e o d u š e v l j e n t i m s v o j i m j u ž n o s l a v s k i m j e z i k o m , z a k o g a k a ž e : »jezik j u ž n o s l a v s k i j e s t liep i k r a s a n , a m e n i , k a o u d u s l a v j a n s k o g tjela n a j l j e p š i i n a j k r a s n i j i i p o s v e v r i e d a n i d o s t o j a n s v a k o g t r u d a i s v a k e ž r t v e da se udjela i i z o b r a z i . « P r e r a d o v i ć iznosi m i š l j e n j a s t r a n a c a , koji o n a š e m j e z i k u p o h v a l n o g o v o r e , i g o r k o se t u ž e h a r a s c j e p u » n a š o j k n j i ž e v ­ n o s t i , k o j a se tek n e d a v n o p o č e l a d a d i ž e , d a s e o d m a h u d v i e s t r a r t e r a z c i e p i l a , od kojih s v a k a misli, d a j e p r a v i m p u t e m u d a r i l a , a j a m i s l i m , da nije n i j e d n a ; p r a v i bi p u t bio s l o g a , a d v a b r a t a u neslozi n i k a d p r a v a n e imaju — krivci s u o b a d v a . « »Ja govorim — k a ž e Preradović o raspri Serbske i H o r v a t s k e književnosti. Sva ova r a s p r a k a k o i p a m e t n a j m a n j e g a d j e t e t a d o s l j e d o v a t i m o ž e , rodila se iz r a z l i č n o s t i v j e r o z a k o n a h . « S r b i su p r a v o s l a v n i , a H r v a t i katolici. » S v a k i m d a n o m t o v e ć m a o v e dvie s t r a n e o d m i č u j e d n a d r u g o j — za" m a l o v r e m e n a bit, će k a s n o i pomisliti n a sjedinjenje.« P r e r a d o v i ć za­ g o v a r a u p r v o m r e d u j e d a n p r a v o p i s , k a d nije m o g u ć e i j e d n o p i s m o . M a koliko K u z m a n i ć bio n e p o p u s t l j i v , š t o se tiče p r a v o p i s a , nije o n t o činio ni z b o g k a k v a d a l m a t i n s k o g s e p a r a t i z m a , n e g o iz u v j e ­ r e n j a , da je u p r a v o t a j p r a v o p i s n a j z g o d n i j i . I n a č e je o n bio za jedin­ s t v o u k n j i ž e v n o s t i i n a s t o j a o je d a z a » Z o r u « p r i b a v i s u r a d n i k e iz sviju s t r a n a , gdje je živio h r v a t s k i n a r o d . U 2. b r o j u » Z o r e « p j e v a J a n k o Car, H e r v a t pjesmu » P o z d r a v Zori Dalmatinskoj«. Toj pjesmi d o d a j e K u z m a n i ć : » E t o , k a k o ovi u č e n i H o r v a t , oli u p r a v o r e ć i s v a g o s p o d a z a g r e b a č k a n a m i se r a d u j u , s a s v i m da se n i s m o n j i h o v o g p r a ­ v o p i s a primili. D a B o g da s n j i m a se n a č i n i l i « 2

3

U t o m pozdravu J a n k a C a r a n a l a z e i ovi stihovi: D a n i c o m s v o m H e r v a t s k a je B l a g u svjetlost r a s p r o s t e r l a ' , I s' n j o m e je v e c h d o p e r l a Tja u daljnje s r o d n e k r a j e . Da I u Da I s 3

che H e r v a t s D a l m a t i n o m slovstvu b r a t ostati, che s' b r a t s k i m i l o v a t i s v o m s r o d n o m b r a t j o m inom.*

Z. D . I. 114., 115. str. * Z. D . I. br. 2.

U i s t o m 2. b r o j u » Z o r e « je i » P i s m a sverhru Z o r e D a l m a t i n s k e « , u k o j o j je i o v a k i t i c a : O h H e r v a t s k a zemljo s l a v n a , K a s e dičiš j u r o d a v n a , Lipo t v o j e kripi i m e U pristojno ovo vrime. N a p o z d r a v J a n k a C a r a , H e r v a t a o d g o v a r a u » Z o r i « Š t i p a n Ivićević, M a k a r a n a c : D a si z d r a v o , H e r v a t u C a r - J a n k o U j e z i k u i u viri B r a t e ; A po jednom otcu Ferdinandu, M o m i T v o m e kralju, pobratime! Ivićević ističe dalje u s v o j o j p j e s m i s v r h u , z b o g k o j e je p o k r e n u t a »Zora Dalmatinska«, i kaže: » Z o r a nije zabijelila, J a n k o , Za da budi umitnu gospodu,« » Z a g r a đ a n s k e lince nije Z o r a . « »Nit je z o r a zabijelila m u d r i m « , koji za nju ne m a r e , » N e g o Z o r a bijeli S e l j a n i n u , Kojino je slatko noch prospava, K l a p e c h p j e s m e slovinskih " j u n a k a h , Š t o je v e c h e r u d r u x i n i c u o K o d o g n j i š t a uz g u s l e p j e v a n e « »Dakle J a n k o s bratjom Hervatjanim Pomilujte Zoru Dalmatinsku I k a k o n o starja Sestrica, N e k joj V a š a da r u k u , ' D a n i c a ! « 1

Ali n e s a m o H r v a t i , n e g o i S r b i s o d u š e v l j e n j e m p r i s t u p a j u » Z o r i « . V e ć u p r v o m b r o j u P o p S p i r o M a r g e t i ć , p a r o h z a g o r s k i , piše č l a n a k »Rici n a s l o g u k D a l m a t i n s k o j Z o r i « , u k o j e m k a ž e i o v o : » D a l m a t i n c i i s v a d r a g a m o j a b r a t j o S l a v i ! p r e n i m o s e s a d u z o r u , od zla s a n k a pom e r c i n e svi m i ; — s l o x n o t e x m o k prosvitljenju n a š e m i n a p r i d k u , je­ d a n drugom pomozimo i pruximo ruku; — Dalmatinci i sva d r a g a b r a t j o H e r v a t i ! O k r e n m o s e k n a š o j Z o r i i b u d m o joj h a r n i — u z d e r x m o je i p r i z n a j m o svi do n a š e g groba.« 5

Z : D . I. br.

20.

D r u g i j e d a n , P r i č a M a k s o , » S e r b iz H e r v a t s k e k r a j i n e « lja » Z o r u « iz O t o č c a n a d a n S v e t o g S a v e :

pozdrav­

» D a j dozvoli, Z o r o m i l a , D a prija ti s e r p s k a vila, K o j a uvijek d o b r o s l a v i , N j e x n o m rijeci t e p o z d r a v i ! N e k ti sjaji s u n c e s r e ć e ! Pravi S e r b i n xeliti c h e D a D a n i c a i da Z o r a C e r p e j e d n o g iz i z v o r a . Nije u p i s m e n s t v u s l o g e ? Svoje ima to razloge, Nu u D u h u m o r a biti, U t o m h o c h e m o s e sliti. 8

U z a s v e t o , š t o je » Z o r a « o s t a l a k o d s v o g a n a r o č i t o g , d a l m a t i n s k o g p r a v o p i s a , opet je o n a p r v e g o d i n e s v o g i z l a ž e n j a okupila oko s e b e 7 4 6 p r e t p l a t n i k a , a t o j e z a o n o v r i j e m e b i o velik i lijep b r o j . Ali j e j o š zanimljivije, š t o j e o n a okupila o k o s e b e i v r l o velik b r o j s u r a d ­ n i k a iz D a l m a c i j e , H r v a t s k e i S l a v o n i j e . T o su ovi s u r a d n i c i : Kaznačić, Preradović, Kovačević, Boroević, Nestor, Janko Car, A. C i g a n i ć , D a v o r i n , G a l a c , Milica H e r i t e s o v a , A u g u s t K a z n a č i ć , I v a n J a k a ž i , M . K o m b o l , O s t r o ž i n s k i , I. P e r i n o v i ć , O r s a t P o č i ć , M . P r i č a , A . R a m a d a n , A. Roči, F . S o k o l i ć , M . T o p a l o v i ć , V e r d o l j a k , J. V e ž i ć , A n e V i d o v i ć , L. V u k o t i n o v i ć , J. V u k m a n i ć , J. D a n i l o , VI. H r a n i l o v i ć , B o r k o K r a l o v s k i , p o p S p i r o M a r g e t i ć , A n d r i j a T o r k v a t Brlić, I g n j a t Brlić, J e r e G r a h i ć , Š t i p a n Ivićević, Ilija R u k a v i n a , Š i m e Ljubić, J. Zafron, C a r r a r a . D r u g e g o d i n e p r e u z e o j e u r e d n i š t v o » Z o r e « J. A. K a z n a č i ć , k o j i je n a m j e r a v a o »dosadanji raznopis« svesti pomalo u »jedan općeni pravopis«. T e d r u g e g o d i n e htjela je Z o r a p r o š i r i t i s v o j d o s a d a š n j i r a d t i m e , š t o je odlučila p o k a z a t i » D a l m a t i n c i m a k n j i ž e v s t v a t u d j a , a n a v l a s t i t o inih S l a v i a n s k i h g r a n a h . « G l a v n i p o m a g a č i o n a j , koji j e Z o r u v e ć p r v e g o d i n e s p a s a o , P e t a r Preradović, osvrće se na početku d r u g e godine na prošlu. O n zna, da su se m n o g i u » Z o r i « r a z o č a r a l i , d a j e u v e l i k e g r d e . P r e r a d o v i ć ističe, da ni on n e misli, da j e u Zori bilo s v e d o b r o , ali on n e n a l a z i » p r a v o da o n e r u k e , k o j e bi i m a l e p o m o ć i ju, njojzi j a m u k o p a j u . T k o D a l m a 7

' Z. D . I. br. 21. Z. D . II. br. 1. 7

ciju p o z n a j e , z n a t i će t a k o đ e r d a t a l i j a n s k i jezik u n j o j v l a d a , d a n j e ­ zini i z o b r a ž e n i ljudi u n j e m u su se izobrazili. Ako d a k l e Z o r a n i k a k v e d r u g e k o r i s t i k r o z o v o g o d i n u d a n a donijela nije, b a r e m j e osjetila o t u đ e n a s r c a n a d o m o r o d n a ć u ć e n j a , b a r e m je p r o b u d i l a n a m i s a o , d a j e jezik, u k o j e m u o n a piše, p r a v i i g l a v n i j e z i k Dal­ m a t i n s k e z e m l j e . « (II. b r . ' 1 . ) . P r e r a d o v i ć j e i n a d a l j e o s t a o j e d a n od n a j o d u š e v l j e n i j i h i n a j ­ u s t r a j n i j i h p o m a g a č a Z o r e i j e d a n od najsvjesnijih p r o p a g a t o r a h r v a t ­ s k o g n a r o d n o g j e z i k a . T o n a m najbolje p o k a z u j e n j e g o v a p j e s m a »Dalmatin«: Ali, v e l i š , s v u d s e t r u b i . D a D a l m a t i n t u đ e ljubi"; D a s v o j jezik slavni, s t a r i . On prezire, s tuđim kvari, D a u n j e m u s a m o zbori, Kad ne znade drugi, gori! T o j o š čini s a m o oni, K o g sljepilo b a s a t g o n i . Ali p r a v i D a l m a t i n Ljubi jezik m a t e r i n ! 8

I u d r u g o j - j e g o d i n i s v o g a izlaženja » Z o r a « , k o j a je k r e n u l a i s o b z i r o m n a p r a v o p i s bliže n a r o d n o m jedinstvu, š t a m p a j u ć i č l a n k e i p j e s m e i » g a j i c o m « , o k u p i l a o k o s e b e v r l o lijep b r o j s u r a d n i k a . T u s u bili: M a t i j a B a n , I. A. Brlić, C. B e r n d u š i ć , I. Bezić, M i r k o B o g o v i ć , P . B o n a , ti. B o r o e v i ć , o. K. B o ž i ć , V. C a r e v i ć , S. Cipiko, V . C u r k o v i ć , S. D i m i t r o v i ć , J a n k o D r a s k o v i c , I. Filipović, I. G r u b i š i ć , St. Ivićević, A. K a l i ć , A n t u n K a t a l i n i ć , P . A n t u n K a z a l i . A n t u n K a z n a č i ć , F . M . K o v a č e v i ć , M . K a r l o v i ć , Š i m e Ljubić, M . M a r i n o v i ć , M . M e d a k o v i ć , V. M i o č e v i ć , I. O k r u ž i ć , O g n j e s l a v O s t r o ž i n s k i , B o ž i d a r P e t r a n o v i ć , I. P e r s i ć , O r s a t P o č i ć , P . P r e r a d o v i ć , M . Resti, A. Roči, I. R u k a v i n a , M . S a b l j a r , M . S a n t i ć , A. S t a z i ć , Š. S t a r č e v i ć , Ivan T e r n s k i , T. T r i p k o v i ć , S t a n k o V r a z , I m o ć a n i n V e r d o l j a k , A n a V e r d o l j a k , I. Z a f r o n i A n t e S t a r č e v i ć , o s n i v a č p r a v a š t v a , pod p s e u d o n i m o m A. V. R a s t e v č i ć Zitničanin. Ali, u z a s a v t a j lijep b r o j s u r a d n i k a , bilo je s v e m a n j e p r e t p l a t ­ n i k a . K a d su z b o g t o g a i z d a v a č i , b r a ć a B a t t a r a , u k a z i v a l i K a z n a č i ć u s v o j e n e z a d o v o l j s t v o , misleći, d a je t o m e kriv u r e d n i k , koji ne- 2 n a ili n e ć e da list u r e d i o n a k o , k a k o bi on i m a o više p r e t p l a t n i k a , K a z n a ­ č i ć n a p u s t i u r e d n i š t v o » Z o r e « n a k r a j u 1845. g o d i n e . T a d a p o s t a d e u r e d n i k prof. N. V a l e n t i ć , koji b r z o u v e d e u » Z o r u « isključivo G a j e v p r a v o p i s . T o je i z a z v a l o m e đ u s u r a d n i c i m a » Z o r e « č i t a v u u z b u n u , a p r e t p l a t n i c i su je ostavljali. 8

Z. D . II. br. 19.

Ali, i a k o j e a o v i u r e d n i k u v e o G a j e v p r a v o p i s , nisu s u r a d n i c i » Z o r e « odstupali od s v o g a n a r j e č j a i n a v o d i l i s u r a z l o g e , koji s u d o i s t a za njih m o g l i biti i s p r a v n i . S t j e p a n Ivićević, j e d a n od n a j r e v n i j i h s u ­ r a d n i k a » Z o r e « i i s t o v r e m e n o j e d a n od n a j a g i l n i j i h p r o p a g a t o r a n a ­ r o d n e misli u D a l m a c i j i , piše o d m a h u p r v o m b r o j u 1846. g o ­ dine: » š t a p a se n a r o d n o g j e z i k a d e r ž i m o svi o b i r u č i c e , k a k o n o b r a t j a . . . A k o je k a k v a r a z l i k o s t p o n a r j e č j i m , p o t r e b n a j e . P o t r e b a j e r e k o , da s e p e r v o u v e s t b a m o u d o j e d n o m n a r e č i u l l i r i č k o m u ; t o j e s t : da p o z n a d e m o i i z v i d i m o lepo d o j e d n u g r a n u s t a b l a za o d r e ­ z a t i m a l o v r e d e , a gojiti v r e d n i e . M e ' ć m o s a d n a e r p u s v e , š t o dolazi, p a k ć e m o i z a b r a t i , k a d se n a v a l i leša d o s t a . T a k o su i d r u g i s a d uljudni n a r o d i radili. A D a l m a c i a , ' j e z i k o m , u sebi u z d e r ž i H e r v a t a h , S l o v i n a cah, Serbljanah, Dubrovčanah, Ercegovacah, B o š n j a k a h . . . Pustimo s a d , d a piše s v a k j e z i k o m s v o j i m m e š t j a n s k i m , dok n a t e r p a m o leša d o s t a , odklen s a g r a d i t i i sklopiti o p ć e n i j e z i k k n j i ž e v n i ilirički.« V a l e n t i ć e v o n a s t o j a n j e , da s e o r t o g r a f i j o m p o s t i g n e k n j i ž e v n o j e ­ dinstvo s H r v a t i m a u Banovini dovelo je »Zoru« na rub propasti. Gubila je suradnike i pretplatnike. P r i s t a š e d a l m a t i n s k o g pravopisa nisu n i k a k o trpjeli list pisan G a j e v i m p r a v o p i s o m i r e d o m su p r e s t a j a l i p r i m a t i list. I z d a v a č i m a o s t a d e s a m o da s e v r a t e o p e t K u z m a n i ć u . K u z m a n i ć se p r i m i o u r e d n i š t v a i u č i n i o je t o s n a r o č i t i m z a d o v o l j ­ s t v o m , j e r m u je t a k o ipak d a n a s a t i s f a k c i j a i p r i z n a n j e , d a je j e d i n o on p r a v o s h v a t i o , k a k o t r e b a u D a l m a c i j i r a d i t i n a b u đ e n j u h r v a t s k e n a r o d n e svijesti. Od 40. b r o j a 1846. g o d i n e K u z m a n i ć je p o n o v o u r e d ­ nik » Z o r e « . U u v o d n i k u , koji j e o n u t o m b r o j u n a p i s a o , ' k a ž e Kuzmanić: » D a ja s a m oni isti s t a r i ; s v e j e d n o t e j e d n o m o z g a m i v i r u j e m , m a k a r t r i s t a j o š z a n o v i e t i c a h n a m o t a l o s e : v e l i m , da m i i m a m o , k a k o m o ž e m o i kao što naše pleme osića i v r i m e donosi, s k r o z i n a h e r v a t s k i m i s l i t i , n e t a l i a n s k i niti n i m a č k i , da n a m g l o t a v jezik n e i z l a z i . . . N e bilo v i š e n a ovi p r a v o p i s n a p i n j a n j a : E t o Cehi, H e r vati, Slavonci, Kranjci, Slovaci, Z a g r e b č a n i i ostali tamošnji Hervatj, s v e b r a t j a n a š a , i n a š i dobri p o m o ć n i c i , p o n j e m u pišu. A m i ć e m o D a l m a t i n c i pri n a š e m u s t a r i n s k o m i o s t a t i . — N e k a Serblji i d r u g i pišu, k a k o h o ć e , mi im t o ne z a m i r a m o , ali o p e t ž e l i m o i p r o s i m o , d a n a m oni n e z a m i r a j u , e i n a č e b i s m o d o i s t a d o s t a r a z g o v o r a i m a l i . « Ali m a l o p o m a l o n e s a m o š t o j e K u z m a n i ć o s t a o pri i k a v š t i n i , n e g o je i G a j e v p r a v o p i s , koji j e n e k o v r i j e m e t r p i o , d o s k o r a s a s v i m izbacio. I t a k o je » Z o r a « n a j p r i j e g u b i l a s u r a d n i k e i p r e t p l a t n i k e , jer se s t r o g o d r ž a l a d a l m a t i n s k o g p r a v o p i s a , z a t i m je izgubila p r i s t a š e d a l ­ m a t i n s k o g p r a v o p i s a , k a d je p r i m i l a z a g r e b a č k i , a s a d a i o p e t o n e p r i s t a š e z a g r e b a č k o g , k a d je p o n o v o u z e l a d a l m a t i n s k i . 8

• Z. D . 1846. br. 40.

O d u š e v l j e n i p r i s t a š a K u z m a n i ć e v , koji u nekoliko č l a n a k a n a p a d a Z a g r e p č a n e , bio j e p o p Š i m e S t a r č e v i ć , ž u p n i k u K a r l o b a g u , o d g o j i t e l j i učitelj d r a . A n t e S t a r č e v i ć a . U t a k v i m p r i l i k a m a n a s t o j i S t j e p a n Ivićević učiniti n e š t o , da s p a s e s l o g u i z m e đ u » Z o r e « i H r v a t a m i H r v a t s k o j . O n se o b r a ć a o p a t u P a v i šiću, koji je t a d a s t u d i r a o n a b e č k o m sveučilištu i m o l i g a , da p r i b a v i » Z o r i « , a k o m o ž e , k o j e g p r e t p l a t n i k a . Ivićević opisuje u s v o j i m pi­ s m i m a P a v i š i ć u t e š k e prilike, u k o j i m a se n a l a z i » Z o r a « . » Z o r a « — k a ž e Ivićević — i m a m a l o p r e d b r o j n i k a i n a l a z i ' s e i z m e đ u č e k i ć a i n a k o v n j a . D o k s e d r ž i h r v a t s k e (t. j . G a j e v e ) o r t o g r a f i j e , ne će za nju da z n a d u D a l m a t i n c i , ili m a l o njih. A k o se drži d a l m a t i n s k e o r t o ­ g r a f i j e , t o su p r o t i v nje H r v a t i , svi osim L i č a n a . « Ivićević je, p o t a k n u t od T o m m a s e a n a p i s a o i j e d a n č l a n a k , e da bi n e k a k o s l o ž i o K u z m a n i ć e v o m i š l j e n j e s G a j e v i m , ali m u g a K u z m a ­ nić nije ni u v r s t i o . U t a k v i m p r i l i k a m a mislio je Ivićević č a k na t o , d a p o č n e i z d a v a t i list p r o t i v » Z o r e « . Ali j e ipak o d u s t a o od t o g a , j e r d a l m a t i n s k i H r v a t i n e m a j u d r u g o g lista osim » Z o r e « . Z b o g t o g a j e s m a t r a o za s v o j u p a t r i o t s k u d u ž n o s t p o m a g a t i je. I t a k o je » Z o r a « , k o j a j e bila d o č e k a n a s najljepšim n a d a m a , v e n u l a s v e v i š e , t a k o d a je b r o j njenih p r e t p l a t n i k a u 1847. godini p a o ispod s t o t i n e .

VII. UREĐENJE DALMATINSKIH

OPĆINA

1848. G O D I N E

D a l m a t i n s k e općine 1848. g o d i n e bile su u r e đ e n e n a o s n o v u c a r ­ s k o g r j e š e n j a od 4. svibnja 1821., k o j i m s e o d r e đ i v a o » P r a v i l n i k za o r g a n i z a c i j u o p ć i n a « za o k r u g e Z a d a r , Split i D u b r o v n i k . T a j je P r a ­ vilnik 17. p r o s i n c a 1822. d a l m a t i n s k o n a m j e s n i š t v o p r o g l a s i l o , a z a t i m i primijenilo. N a o s n o v u t o g a P r a v i l n i k a D a l m a c i j a je r a z d i j e l j e n a n a o k r u g e , o k r u ž i n a k o t a r e , a k o t a r i n a o p ć i n e . O p ć i n e , u k o j i m a se n a l a z i o g l a v n i g r a d o k r u g a ili p r e t u r a , r e d o v n o su i m a l e o p ć i n s k o v i j e ć e i o p ć i n s k u u p r a v u ; ostale o p ć i n e i m a l e su s i n d a k a ili v i c e s i n d a k a . O p ć i n s k a v i j e ć a o n i h m j e s t a , u k o j i m a se n a l a z i o o k r u ž n i u r e d , i m a l a su 15 č l a n o v a , a u k o j i m a se n a l a z i l a p r e t u r a , 9 č l a n o v a . D v i j e t r e ć i n e v i j e ć n i k a t r e ­ b a l o je u z i m a t i i z m e đ u 100 n a j v e ć i h p o s j e d n i k a t e o p ć i n e , a p r e o s t a l a t r e ć i n a imala s e b i r a t i i z m e đ u o s o b a , k o j e s u u t o j općini i m a l e k a k a v z n a t a n industrijski ili t r g o v a č k i p o s a o . S j e d n i c e v i j e ć a d r ž a l e su s e uvijek s a m o u n a z o č n o s t i i z a s l a n i k a političke v l a s t i . S v a k e t r i g o d i n e o t p a o bi j e d a n dio v i j e ć n i k a , a o n d a j e v i j e ć e t i r a l o n a n j i h o v a m j e s t a n o v e , i t o u i s t o m r a z m j e r u k a o i prije iz k l a s e p o s j e d n i k a , t r g o v a c a i i n d u s t r i j a l a c a . P r v e dvije g o d i n e , t. j . 1821. i 1822. v i j e ć e je ž d r i j e b o m o d l u č i v a l o , koji ć e o t p a s t i , a k a s n i j e su o t p a d a l i p o s t a r o s t i . U Z a d r u , Splitu i D u b r o v n i k u bio je politički p r e t u r tih m j e s t a u j e d n o i načelnik općine. U o s t a l i m o p ć i n a m a , k o j e su i m a l e v i j e ć a , v l a d a j e p o s t a v l j a l a n a č e l n i k a . Isto je t a k o v l a d a p o s t a v l j a l a o p ć i n ­ s k e prisjednike ( o d b o r n i k e ) n a o s n o v u t r o s t r u k o g p r i j e d l o g a o p ć i n s k o g v i j e ć a . I s i n d a k e i v i c e s i n d a k e i m e n o v a l a je v l a d a na. o s n o v u d v o s t r u k i h p r i j e d l o g a , kod kojih j e t r e b a l o p a z i t i , da k a n d i d a t i p o r e d d o b r o g v l a ­ d a n j a i s p o s o b n o s t i , i m a j u i š t o v i š e i m u t k a . O n i su se p o s t a v l j a l i z a tri g o d i n e . O p ć i n s k e u p r a v e Z a d r a , Splita i D u b r o v n i k a n a z i v a l e su s e gregacije.

kon­

K a k o se iz t o g a vidi, n e s a m o n a č e l n i k e svih o p ć i n a , n e g o i sind a k e i v i c e s i n d a k e i m e n o v a l a j e vlast, š t a v i š e i o p ć i n s k e su vijećnike birali p r e đ a š n j i vijećnici, k o j e je p o s t a v i l a politička v l a s t . P o r e d t o g a m o g l i s u s e b i r a t i u v i j e ć e s a m o n a j v e ć i posjednici, i n a j v e ć i t r g o v c i , i industrijalci, a k o ih je bilo. P r e m a t o m e nije bilo m o g u ć e , da općin­ ski vijećnici b u d u n e s a m o r a d n i c i proleteri, n e g o ni seljaci-koloni, pa ni m a l i o b r t n i c i . Iz t o g a s e vidi, da su o p ć i n s k a v i j e ć a p r e d s t a v l j a l a s a m o g o r n j i sloj b u r ž o a z i j e , a n i k a k o n a r o d , od k o j e g a s u bila v r l o d a l e k o . O n o , š t o vrijedi z a v i j e ć a , vrijedj j o š m n o g o v i š e za o p ć i n s k e p r i s j e d n i k e ( o d b o r n i k e ) , a n a j v i š e za n a č e l n i k e . Bila su d v a u v j e t a za p o s t a v l j a n j e n a č e l n i k a : t r e b a l o j e da p r i p a d a n a j v i š i m s l o j e v i m a bur­ ž o a z i j e s v o g a m j e s t a i da g a i m e n u j e v l a d a , a o n a j e i m e n o v a l a s a m o o n e , koji s u n a j v i š e o d g o v a r a l i n j e n i m i n t e n c i j a m a . U t o m s m i s l u i t a k o g l e d a j u ć i t r e b a da p r o m a t r a m o d j e l o v a n j e d a l m a t i n s k i h o p ć i n a 1848. g. O n e su radile ono, š t o je željela v l a d a i o n o , š t o je bilo u i n t e r e s u n a j m o ć n i j e b u r ž o a z i j e t e o p ć i n e . O d g o v o r i d a l m a t i n s k i h o p ć i n a n a r a z n e dopise i pozive iz H r v a t s k e ne s m i j u s e n i k a k o s m a t r a t i k a o o d g o v o r i n a r o d a tih općina, niti s e s m i j e iz t o g a zaključivati raspoloženje naroda. To je raspoloženje dalmatinske b u r ž o a z i j e , i t o o n e , k o j a je bila po volji a u s t r i j s k o j v l a d i u Z a d r u i u B e č u . I z b o g t o g a je s v a k a akcija, koja se nije svidjela vladi, bila o s u đ e n a n a p r o p a s t u d a l m a t i n s k i m o p ć i n a m a , jer o n e nisu p r e d s t a v ­ ljale n a r o d , n e g o d a l m a t i n s k u b u r ž o a z i j u , i t o o n u n a j b o g a t i j u , k o j a je slijedila volju d a l m a t i n s k e političke vlasti. K a d se k t o m e u z m u d r u g e r a z n e prilike u s a s t a v u tih vijeća, o p ć i n s k o g o d b o r a i č i n o v n i š t v a , k o j e j e t o v i j e ć e b i r a l o i k o j e j e bilo u n a j u ž o j vezi s vijećni­ c i m a , o d b o r n i c i m a i n a č e l n i k o m , očito je, da je u s v a k o j općini s t a j a l a n a čelu g r u p a ljudi, k o j i m a su interesi bili u s k o p o v e z a n i , a koja nije s n a r o d o m te općine imala nikakve veze.

VIII. OBEĆANJE U S T A V A 15. 0 2 U J K A 1848. I K A K O JE TO D J E L O V A L O U DALMACIJI Prilike u Austriji prije 1848. g o d i n e — D j e l o v a n j e pariške februarske revolucije n a zemlje habsburške m o n a r h i j e — Objavljivanje obećanja u s t a v a u Dalmaciji — Odjek u Dalmaciji — Odjek odašiljanja z a g r e ­ bačke deputacije kralju u Dalmaciji — Pitanje, da li i Dalmacija treba da pošalje poslanike u konstituantu u B e č — Prijedlog splitske muni­ cipalne k o n g r e g a c i j e , da s e osnuje talijanska sekcija konstituante — Odluka dalmatinskog n a m j e s n i š t v a o izboru poslanika za konstituantu u Beču M a .kako je m a l o v a ž n o s t i A u s t r i j a d a v a l a D a l m a c i j i , s k o j o m je u s v e m u p o s t u p a l a m a ć u h i n s k i , o p e t j e D a l m a c i j a bila od 1797. d o 1806. g o d i n e , a z a t i m od 1814. d o 1848., d a k l e 44 g o d i n e , s n j o m u s k o p o v e z a n a , i sve o n o , š t o se k r u p n o u njoj d o g a đ a l o , o d r a ž a v a l o se i u D a l m a c i j i . N a D a l m a c i j u je v r l o m a l o d j e l o v a l o t a d a š n j e n a c i o n a l n o b u đ e n j e i r a z v o j č e š k e l i t e r a t u r e , k a o š t o n a n j u nije u t j e c a l o ni o n o , š t o s e d o g a đ a l o u U g a r s k o j . J o š j e v l a d a o u B e č u i cijeloj A u s t r i j i s t a r i M e t t e r n i c h , koji je željeznim l a n c i m a o k o v a o s v a k u s l o b o d u . Č a k s e u D a l m a c i j i nije ni primijetilo p n o , š t o s e d o g a đ a l o u Galiciji, g d j e je 1846. g o d i n e poljsko p l e m s t v o diglo u s t a n a k , k a d je u K r a k o v s k o j republici p r o g l a š e n a poljska n a r o d n a v l a d a . U D a l m a c i j i s e nije ni p r i m i j e t i l a p r o t i v u r e v o l u c i j a s e l j a k a p r o t i v t l a č e n j a p l e m i ć a u Galiciji, i tek je n e k u p a ž n j u i z a z v a l o p r i k l j u č e n j e K r a k o v a A u s t r i j i , i t o kod č i n o v n i š t v a i i n t e l e k t u a l a c a , dok d a l m a t i n s k i n a r o d nije ni n a j m a n j e za t o m a r i o . Isto se t a k o d a l m a t i n s k o g n a r o d a nije n i m a l o t i c a o pod­ z e m n i t a l i j a n s k i p o k r e t , koji je t a d a z a h v a t i o cijelu L o m b a r d i j u i V e ­ n e c i j u , a p o d u p i r a o g a je P i j e m o n t . T e k je p o n e k i č i n o v n i k , posjednik i t r g o v a c o t o m n e š t o z n a o . D a l m a t i n s k i n a r o d se n a s v e t o nije o b a z i r a o , o n j e s a m o iz g o d i n e u g o d i n u b r i n u o s v o j u b r i g u , i t o svoju najintimniju, domaću, kućnu, porodičnu materijalnu brigu, k a k o ć e se t e g o d i n e p r e h r a n i t i , k a k o će se o b u ć i i o b u t i , a i k a k o će p r o ­ slaviti s v o j Božić ili slavu, o ž e n i t i s i n a ili u d a t i k ć e r k u i t. d.

D o k d a l m a t i n s k i n a r o d nije v e ć z b o g d o m a ć i h prilika m a r i o z a , o n o , š t o s e d o g a đ a l o u o s t a l o j m o n a r h i j i , M e t t e r n i c h o v je policajni s i s t e m s d r u g e s t r a n e n a s t o j a o , d a t o d o n j e g a i n e d o đ e . Ali bilo j e i s l u č a j e v a , u k o j i m a s v a M e t t e r n i c h o v a n a s t o j a n j a nisu postigla, a da ih i u D a l m a c i j i n a r o d n e osjeti, i t o n a s v o j i m v l a s t i t i m l e đ i m a . S t r a ­ h o v i t a f i n a n c i j s k a n e v o l j a , k o j a je z a h v a t i l a m o n a r h i j u u p r a v o u to vrijeme, o d r a ž a v a l a se svom svojom težinom i u Dalmaciji. Između 1830. d o 1847. g o d i n e p o v e ć a o s e d r ž a v n i d u g od 1084 milijuna forinti n a 1249 m i l i j u n a forinti, a deficit u d r ž a v n o m g o s p o d a r s t v u n a r a s t a o j e d o 1847. g o d i n e n a 50 m i l i j u n a forinti. M o n a r h i j u je č e k a o d r ž a v n i b ä n k r o t , u koji s e o p ć e n i t o v j e r o v a l o . J o š je bilo s v j e ž e s j e ć a n j e n a d r ž a v n i b a n k r o t 1811. g o d . G l a s se o d r ž a v n o m b a n k r o t u širio g o d i ­ n a m a p o A u s t r i j i , i s t r a h p r e d njim z a h v a t i o je i D a l m a c i j u , i t o n e s a m o i m u ć n i j e ljude, n e g o i o n e , koji nisu imali n i k a k v a k a p i t a l a . M e t t e r n i c h , koji je bio najizrazitiji č u v a r r e a k c i j e u E v r o p i , bio je t o p o g o t o v u u A u s t r i j i , m a da on nije i m a o g l a v n u riječ u u n u ­ t r a š n j i m p i t a n j i m a , n e g o je r a d i o p r e m a t e ž n j a m a t a d a š n j e g c a r a F r a n j e f. D o k j e u a u s t r i j s k i m z e m l j a m a politička d j e l a t n o s t s a s v i m z a m r l a i dok su s e p o k r a j i n s k i s t a l e š k i s a b o r i s a z i v a l i s a m o da č u j u n a r e đ e n j a v l a d e i da i s p u n j a v a j u n j e n e želje, a p o g o t o v u želje s a m o g a c a r a , u g a r s k i je s a b o r p o k a z a o više p u t a živu a k t i v n o s t , a k a d k a d a je d o š l o i d o j a k i h s u k o b a i z m e đ u s a b o r a i d v o r a . R a z v o j prilika d o v e o j e d o t o g a , d a j e v o d s t v o m a d ž a r s k e politike p r e u z e o L a j o š K o š u t , koji je spojio s t a r a t r a ž e n j a M a d ž a r a s m o d e r n i m d e m o k r a t s k i m ide­ j a m a . I M a d ž a r i i H r v a t i u H r v a t s k o j m o g l i su u s v o j i m s a b o r i m a m n o g o t o g a iznijeti, š t o u a u s t r i j s k o m dijelu d r ž a v e nije bilo m o g u ć e . D a l m a c i j a je p a k bila jedina a u s t r i j s k a p o k r a j i n a , k o j a u o p ć e nije i m a l a n i k a k v a s a b o r a . O s t a l e su p o k r a j i n e n a i m e i m a l e o n e s k u p š t i n e s t a l e ž a i r e d o v a , koje su im ostale iz p r e đ a š n j e g d o b a . D a l m a c i j a , k o j a je bila prije 1797. g o d i n e m l e t a č k a p o k r a j i n a , nije u d o b a V e n e c i j e i m a l a j e d a n z a j e d n i č k i s a b o r , n e g o je s v a k a d a l m a t i n s k a komuna i m a l a s v o j e p l e m i ć k o v i j e ć e , s v a k o za se s a s v i m a u t o n o m n o i j e d n o s d r u g i m n e p o v e z a n o . K a d je g. 1814. A u s t r i j a dobila D a l m a c i j u , o n a nije o b n o v i l a k o m u n e , p a t a k o ni n j i h o v a vijeća, a n e k o n o v o zajed­ n i č k o vijeće nije o s n i v a l a . Bilo je p o k u š a j a u p o j e d i n i m z e m a l j s k i m s a b o r i m a A u s t r i j e , da s e z a t r a ž i od v l a d e , d a s e p o j e d i n a p o k r a j i n a uredi k o n s t i t u c i o n a l n o , ali j e v l a d a z n a l a da t a k v e p o k u š a j e u z a m e t k u p r e k i n e . Z b o g t o g a - j e v l a d a l o Veliko n e z a d o v o l j s t v o u s t a l e ž i m a i r e d o v i m a . Z n a č e n j e p o k r a j i n s k i h s a b o r a bilo je isto t a k o m a l e n o k a o i nji­ h o v a k o m p e t e n c i j a , i D a l m a c i j a nije m n o g o š t e t o v a l a z b o g t o g a , š t o t a k v a s a b o r a nije u o p ć e i m a l a . J e d i n o j e n e š t o bolje bilo u L o m b a r d s k o m l e t a č k o j k r a l j e v i n i , g d j e su bile t. zv. g e n e r a l n e k o n g r e g a c i j e , i u n j i m a z a s t u p n i c i p l e m i ć a i g r a đ a n a , v l a s n i k a zemlje, "kao i z a s t u p n i c i

g r a d o v a . Ali i o n e su i m a l e s a m o p r a v o s a v j e t o v a n j a . I tu j e k a o i d r u g d j e vladalo s t e s t r a n e veliko n e z a d o v o l j s t v o p o t e n c i r a n o t a l i j a n ­ skim nacionalističkim pokretom. U D a l m a c i j i je bila u o p ć i n a m a n e k a v r s t a a u t o n o m i j e , ali su je i u D a l m a c i j i , k a o i po cijeloj A u s t r i j i b r i ž n o n a d z i r a l i . N i k a k v a d a š k a . slobode niotkuda. V e ć je M a r i j a T e r e z i j a z n a t n o s t e g n u l a s t a l e š k i u s t a v , a k a d je u d a r i l a p o r e z ne s a m o na k m e t o v e ( p o d l o ž n i k e ) n e g o i na vlastelin­ s t v a , p r i m o r a l a je i v l a s t e l u da s n o s i d r ž a v n e t e r e t e . M a da su s e l j a č k i posjedi potpali pod r a z m j e r n o kud i k a m o veći p o r e z n e g o vlastelinski i c r k v e n i , n a i š l a j e o n a n a j a k u opoziciju k o d g o s p o d e . J o s i p II. j e n a s t a v i o u t o m p r a v c u i 20. t r a v n j a 1783. g. je, i ne p i t a j u ć i p o k r a ­ j i n s k e s a b o r e , d a o da se načini n o v k a t a s t a r za cijelu A u s t r i j u , s t i m e , d a se i m a udariti j e d n a k i p o r e z n a z e m a l j s k e , s t a l e š k e i s e l j a č k e o b r a d i v e p o s j e d e . Isto t a k o odredio je J o s i p II., da n a j v e ć a visina k r n e t o v s k i h d a ć a i vlastelinu i d r ž a v i ne s m i j e prijeći 3 0 % k m e t o v s k p g p r i h o d a . S v a k a je druga obaveza kmeta p r e m a vlastelinu imala otpasti. Uvje­ r e n a , da je u p r a v o t e ž a k o d n o s k m e t a p r e m a g o s p o d a r u z e m l j e oslabio e k o n o m s k o s t a n j e d r ž a v e , M a r i j a T e r e z i j a je s n e k o l i k o p a t e n a t a n a ­ s t o j a l a da t a j k m e t o v s k i p o l o ž a j p o b o l j š a , ali k a k o t o nisu bili radikalni z a h v a t i , nisu imali v e l i k o g u s p j e h a , p o g o t o v u u o n i m s t v a r i m a , k o j e s u d i r a l e u m a t e r i j a l n e i n t e r e s e v l a s t e l e . Ali o n a u v e d e ipak n e k o l i k o v a ž n i h r e f o r m a u p i t a n j i m a , k o j a su s e odnosila n a lični p o l o ž a j k m e t a , k a o i u t o m , da vlastelin nije v i š e i m a o p r a v a da s v o m k m e t u d o p u s t i ili z a b r a n i ženidbu, k a o ni s l u ž b u i z v a n p o s j e d a s v o g v l a s t e ­ lina, ni da s v o j o j djeci d a d e d r u g i koji z a n a t i si. J o s i p II., koji je n a j v i š e cijenio p o l j o p r i v r e d u i u p r a v o u n j o j g l e d a o g l a v n u s n a g u e k o n o m s k o g b l a g o s t a n j a d r ž a v e , n a s t o j a o je d a p o d i g n e s e l j a č k u k l a s u . Ali ni on nije mislio na u k i d a n j e d o s a d a š n j i h o d n o s a i z m e đ u v l a s t e l e i k m e t o v a . H t i o j e s a m o da s t a n j e s e l j a k a - k m e t o v a p o b o l j š a da b u d e s n o š l j i v o , ali n i k a k o nije n a m j e r a v a o da u k i n e t a j o d n o s . P r e m a nje­ g o v u mišljenju t r e b a l o je da seljak b u d e lično s l o b o d a n , a n j e g o v e dužnosti p i e m a vlastelinu da budu t o č n o određene. Radi t o g a ukine on !. s t u d e n o g a 1781. g o d i n e k m e t s t v o . A k o d o đ e do n e s p o r a z u m a i z m e đ u s e l j a k a - k m e t a i v l a s t e l i n a z b o g p o r e z a , t l a k e i si., m o g a o se k m e t o b r a ­ titi d r ž a v n o j vlasti, k o j a g a je m o r a l a z a š t i t i t i , a k o s e o n d r ž a o p r o ­ pisa. Vlastelinski sudovi nisu v i š e smjeli da k m e t u n a m e ć u n o v č a n e k a z n e , z a b r a n i l o im se b a t i n j a n j e i dr. S e l j a k je bio s l o b o d a n da se seli, nije m o r a o da v r š i n i k a k v e s l u ž b e u v l a s t e l i n s k o j k u ć i , s l o b o d n o s e m o g a o ženiti, slobodno b i r a t i z a n a t , m o g a o je i m a t i s v o j e v l a s n i š t v o , ali, a k o j e o s t a j a o n a zemlji, t r e b a l o j e d a d a j e i čini o n o , š t o je bilo p r o p i s a n o p a t e n t o m o roboti. R o b o t a je p a k bila o g r a n i č e n a n a n a j v i š e pedeset i d v a d a n a . n a g o d i n u .

T a n a s t o j a n j a M a r i j e T e r e z i je i J o s i p a II. o s t a d o š e s v e do 1848. g o d i n e n e t a k n u t a . M a da su prilike t r a ž i l e , da se u t o m ide dalje, nije s e učinilo n i š t a , o s i m n e k i h sitnica. M n o g o p u t a su pojedini seljaci u s t a j a l i p r o t i v n e k i h d a ć a vlasteli, u Galiciji je došlo do p o b u n e s e l j a k a , ali v l a d a nije n i k a d a o d l u č n o u h v a t i l a s t v a r niti je n a s t o j a l a da u t o m p o m o g n e , n e g o je upućivala seljake na sporazum s vlastelom. M e đ u t i m je j A u s t r i j a , m a koliko politički s k u č e n a , ipak m o r a l a ići s v r e m e n o m . K a p i t a l i s t i č k i sistem z a p a d a širio se s v e više i u A u s t r i j i . T r g o v i n a i p r o m e t dobivali su n o v e oblike, pa su se i u A u s t r i j i g r a d i l i k a n a l i i p u t o v i . U vezi s t i m e o s n i v a j u s e o d g o d i n e 1839. o b r t n i č k a u d r u ž e n j a , r a z v i j a se industrija, g r a d i p r v a željeznica n a e v r o p s k o m k o n t i n e n t u Linz-Budjejovice (1825.—1827.) i o s n i v a se 1831. g o d i n e d u n a v s k o p a r o b r o d a r s k o d r u š t v o . G o d i n e 1835. o t v a r a s e u B e č u i n d u s t r i j s k a i o b r t n i č k a izložba, o t v a r a j u s e š t e d i o n i c e , skla­ paju t r g o v a č k i m e đ u n a r o d n i u g o v o r i , 1836. g o d i n e o s n i v a se p a r o b r o ­ d a r s k o d r u š t v o » A u s t r i j s k i L l o y d « u T r s t u ; u k r a t k o : kapitalistički si­ s t e m se r a z v i j a s v e v i š e , a iz r a d n e s n a g e , iz koje su prije u p r v o m r e d u izvlačili k o r i s t veliki p o s j e d i posjednici, koji nisu bili radnici, g r a b i s a d a s v e v i š e k o r i s t i k a p i t a l uložen u r u d n i k e , t v o r n i c e , p a r o b r o d e , k a n a l e , ž e l j e z n i c e i t. d., i t. d. S jedne se s t r a n e g o m i l a kapital, dok je s d r u g e n a s t a j a l a r a d n i č k a k l a s a , koja je za m a l e n u plaću radila i živjela, n a r o č i t o u v e ć i m c e n t r i m a , u nevolji i oskudici. N a c i o n a l n o p r o b u đ e n i C e s i i M a d ž a r i , z a n e s e n i t e ž n j o m da s a m i raspolažu svojim n a r o d n i m s n a g a m a , nacionalno probuđeni Srbi u U g a r s k o j , a donekle i Hrvati u H r v a t s k o j , nezadovoljno i buntovno poljsko p l e m s t v o u Galiciji, liberali po cijeloj d r ž a v i , koji su tražili, da p r e s t a n e d r ž a v n i a p s o l u t i z a m , koji je s p u t a v a o s v e s n a g e , s v e su t o bili e l e m e n t i , koji su htjeli da s r u š e d o t a d a š n j i s i s t e m , a M a d ž a r i su išli i dalje, t. j . z a f o r m i r a n j e m s a m o s t a l n e s v o j e d r ž a v e . N i t k o od svih tih nije v o d i o r a č u n a o s t v a r n i m i n t e r e s i m a širokih n a r o d n i h m a s a . I u p r a v o z b o g t o g a , š t o su se prije n a v e d e n e n a c i o n a l i s t i č k e i l i b e r a l n e ideje č e s t o m e đ u s o b o m s u k o b l j a v a l e , nije n i k a k o bilo z a j e d n i č k e plat­ f o r m e z a k o n c e n t r i č a n n a p a d , k a d bi d o n j e g a i došlo. U to p o t k r a j v e l j a č e (22.—23.) z b o g p i t a n j a p r a v a g l a s a d o đ e u P a r i z u do r e v o l u c i j e , u k o j o j su sudjelovale u p r v o m r e d u r a d n i č k e m a s e . K r a l j Luj Filip m o r a o j e odstupiti, p r o g l a š e n a je republika, o b e ­ ć a n o r a d n i š t v u u p r v o m r e d u p r a v o r a d a i u d r u ž i v a n j a , s m a n j e n je b r o j r a d n i h s a t i n a d a n , i m n o g o t o g a , ali t o je s v e m a l o po m a l o o s t a l o s a m o n a p a p i r u , da se k o n a č n o u k i n e , t e je r a d n i n a r o d i o p e t prolio s v o j u k r v za b u r ž o a z i j u , k o j a je z n a l a da o m e t e s v e o n o , š t o s e bilo o b e ć a l o , a d o n e k l e i n a s t o j a l o p r o v e s t i . R a d n i se n a r o d i p o n o v o (u lipnju) d i g a o , i p o n o v o je p o t e k l a n j e g o v a k r v , ali je i p o n o v o b u r ž o a z i j a , p o m o ć u

s e l j a č k o g posjeda, slomila s v a r a d n i č k a n a s t o j a n j a i definitivno p r e ­ u z e l a s v u vlast. 10. p r o s i n c a 1848. g o d i n e i z a b r a n j e z a p r e d s j e d n i k a Luj Napoleon. G l a s o f e b r u a r s k o j revoluciji r a s p r o s t r o s e b r z o E v r o p o m i s a s v i m s e d r u g a č i j e , n e g o je t o bilo 1789., k a d o s t a l a E v r o p a - n i j e bila s p r e m n a n a revoluciju, o d r a z i o u m n o g i m z e m l j a m a , a n a j v i š e u p r a v o u z e m l j a m a h a b z b u r š k e m o n a r h i j e . U p r v o m je r e d u f e b r u a r s k a r e v o l u ­ cija d a l a M a d ž a r i m a n o v p o t i c a j , da o s t v a r e s v o j na'cionalni p r o g r a m , ali je i i s t o v r e m e n o u n j i m a r a s p a l i l a želju za p o d j a r m l j i v a n j e m d r u g i h n a r o d a , koji su s e nalazili u z e m l j a m a k r u n e S v . S t j e p a n a . Ista j e t a r e v o l u c i j a raspalila č e š k e n a c i o n a l n e t e ž n j e , k o j e su kod n a c i o n a l n o p r o b u đ e n i h Č e h a u p r v o m dijelu XIX. s t o l j e ć a v e ć bile d o s t i g l e . z n a t a n s t e p e n . O n a je djelovala — k a k o ć e m o t o k a s n i j e vidjeti — n a H r v a t e u b a n o v i n i , koji su v e ć prešli p r v u fazu ilirizma. O s o b i t o je j a k o u t j e ­ c a l a n a N i j e m c e , n a p o s e n a B e č a n e . K o d N i j e m a c a s e bio prilično r a z v i o liberalni p o k r e t , koji je i š a o z a k o n s t i t u c i o n a l n i m ž i v o t o m i r u š e n j e m a p s o l u t i z m a , ali je p a r a l e l n o s n j i m e bio j o š j e d a n jači, koji j e i š a o za ujedinjenjem n j e m a č k i h z e m a l j a , p r e m a t o m e i za ujedinje­ n j e m a u s t r i j s k i h z e m a l j a , z a p r a v o svih z e m a l j a a u s t r i j s k o g dijela m o ­ n a r h i j e s- N j e m a č k o m . S v e je t o do f r a n c u s k e f e b r u a r s k e revolucije bilo l a t e n t n o , jer je s v e t o s p r e č a v a l o M e t t e r n i c h o v s i s t e m . F e b r u a r s k a r e v o l u c i j a p r o d r m a l a j e d u h o v e . 11. o ž u j k a s a s t a d e s e u P r a g u velika s k u p š t i n a ' p r a š k i h g r a đ a n a , k o j a je t r a ž i l a , d a Cesi dobiju ista p r a v a k a o i N i j e m c i i da s e o p e t sjedine zemlje k r u n e sv. Vaclava. Donjoautrijsko obrtničko društvo, juridičkopolitičko dru­ š t v o i s t u d e n t i z a p o č e š e u B e č u da s e m i č u i 13. o ž u j k a d o đ e do velikih d e m o n s t r a c i j a , t e njihovi p r e d s t a v n i c i z a t r a ž i š e od p o s l a n i k a d o n j o a u s t r i j s k o g s a b o r a , da pođu u d v o r i t u p r i k a ž u d r ž a v n o j k o n f e r e n c i j i » ž e l j e n a r o d a « . O d m a h se s a k u p i l a g r a đ a n s k a g a r d a , k o j a se p r i d r u ­ žila p o b u n j e n i c i m a . Z b o g tih n e m i r a m o r a d e M e t t e r n i c h odstupiti. S u t r a d a n 14. o ž u j k a o b j a v l j e n o je, da je M e t t e r n i c h o d s t u p i o , u k i - . n u t a je c e n z u r a i o d o b r e n o o s n i v a n j e n a r o d n e g a r d e . I d u ć e g d a n a , 15. o ž u j k a o b e ć a v l a d a , da ć e s a z v a t i d r ž a v n u s k u p š t i n u , k o j a ć e r a s p r a v i t i » d o m o v i n s k i u s t a v « . U p a t e n t u , koji je o d m a h š t a m p a n i r a z a s l a n po a u s t r i j s k o m dijelu m o n a r h i j e i nosi h r v a t s k i n a s l o v » P e č a t n i c a « (tal. S o v r a n a p a t e n t e ) i koji je o b j a v l j e n u D a l m a c i j i t a l i j a n s k i i hrvatski, kaže se: » M i F e r d i n a n d P e r v i . . . O d l u c i l i s m o d a t i n a r e d b e , koje p o z n a s m o p o t r i b i t e da z a d o v o l j i m o x e l j a m i N a š i h v i r n i h p u k a h . S L O B O D N A T I S K A po M o j o j o d r e d i j e s t u s t a n o v i c h e n a s u n i š t e ­ n j e m Izgvidjenja, n a običajni n a č i n d r u g i h k r a l j e v i n a h gdi s e n a h o d i . Jedna STRAXA N A R O D N A nastavljena na temelju posidevanja u m s t v a podaje jur prikorisne sluxbe.

N a r e d i l o s e j e s v e š t o je z g o d n o za s a z i v a n j e P o s l a n i k a h s v i h p o k r a j i n s k i h s t a l i š a h , i od S a k u p l j e n j a h poglavitih K r a l j e v i n e L o m b a r d sko-Mletačke, što berxe bude moguche s prostranijim zastupanjem g r a d s k i m , z a r a d i D O M O V I N S K E U S T A V E , koju s m o M i odlučili. M i s e z a t o s t a n o v i t o u z d a m o , d a c h e s e m i r o s e r č n o s t dogoditi, d a n a u k o v a n j a o p c h e n a p r i u z e t i c h e s v o j u r e d n i tek, i d a c h e s e r a b o t a i tergovaaje mirno uhrabreniti. M i toliko v i š e g o i m o o v o u f a n j e , p o š t o M i d a n a s u V a š u p o m n j u j e s m o p o u z d a n i , da v i r n o s t i p r i a n u t j e , koje ste za toliko v i k o v a h , b e z p r i t e g n u t j a , N a š i m p r i h o d n i c i m a i N a m i u s v a k o j p r i g o d i izjavili, slide V a s i oslen k a k o n o s k o r o poticati. D a n o u N a š e m C a r s k o m glavnomu i Stolnom g r a d u B e č , n a 15 o x u j k a g. 1848; a 14. N a š e g a K r a l j e v s t v a . FERDINANDO S u p o t p i s a n i : K a r l o grof I n z a g h i , veliki k a n c e l a r , F r a n j o b a r u n Pillersdorf, d v o r s k i k a n c e l a r , J o s i p b a r u n W e i n g a r t e n , d v o r . k a n c e l a r . «

1

19. o ž u j k a i z a š l a j e d r u g a P e č a t n i c a , u kojoj c a r n a r e đ u j e , da z a t o , da se poslovi o d v i j a j u r e d o v i t o , o s t a n u n a s n a z i d o t a d a š n j i » z a ­ k o n i i u r e d b e , dok n e b u d u p o z o v n u t i po n a č i n u z a k o n i t u , k a k o bi o p o ­ r a v l j e n o u o p a z z a k o n u od Izvidjenja, s N a š o m P e č a t n i c o m 15. m i s e c a t e k u ć e g a « , d a k l e dok s e n e ukinu, k a k o je t o u č i n j e n o s a z a k o n o m o cenzuri. P a t e n t o d a v a n j u u s t a v a o b j a v i o je d a l m a t i n s k i n a m j e s n i k I v a n A u g u s t T u r s z k y 24. o ž u j k a 1848. k a o n a r o č i t š t a m p a n i s v e č a n i o g l a s u z s v o j e » O g l a s e n j e « ističući, k a k o N j e g o v o c a r s k o - k r a l j e v s k o Veli­ č a n s t v o » d o s t o j a l o s e je d a t i A u s t r i j a n s k o m u S a m o v l a s t v u j e d n u Ustav«. 26. o ž u j k a p u b l i c i r a o je T u r s z k y c a r s k i p a t e n t , k o j i m se o d r e đ u j e , da svi d o s a d a š n j i z a k o n i o s t a j u n a s n a z i , dok se n e u k i n u . K a d se u D a l m a c i j i č u l o za b e č k u revoluciju i za o b e ć a n i u s t a v , nije s e n a r o d n i m a l o ni r a z v e s e l i o ni r a ž a l o s t i o , o s t a o je p a s i v a n , n a j ­ v i š e z a t o , jer nije ni z n a o , š t a je u s t a v , a za p o b u n u u B e č u bio je u v j e r e n , da će je v e ć u r e d i t i ž a n d a r i , k a k o su to činili kod t u č n j a v a , koje su s e i u D a l m a c i j i d o g a đ a l e . O n o m a l o njih, koji su doista znali, od kolike je v a ž n o s t i u s t a v i da je on plod revolucije, podijelili su s v o j e o s j e ć a j e v e ć p r e m a t o m e , koliko se t o p r o t e z a l o n a n j i h o v e lične interese. 2

3

4

1

S o v r a n a P a t e n t e — P e č a t n i c a , Zadar, Ti©. Battara dd. 15. P I . 1848. S o v r a n a P a t e n t e — P e č a t n i c a , Zadar, Tip. B a t t a r a , dd. 19. III. 1848. N o t i f i c a z i o n e dell' i m p . r. g o v e r n o della D a l m a z i a — O g l a s e n j e c. k. v l a ­ danja D a l m a c i e N. 6802/1279 — Z a d a r 24. III. 1848., Tip. Bžfttara. * N o t i f i c a z i o n e dell' imp. r. g o v e r n o della D a l m a z i a — O g l a s e n j e c. k. v l a ­ danja D a l m a c i e N. 6963/1308 dd. 26. III. 1848., Zadar, T i p . B a t t a r a . 3

3

P o z n a j u ć i prilike u D a l m a c i j i , d a l m a t i n s k i jc n a m j e s n i k odmah s u t r a d a n p o o b j a v l j e n o m o g l a s u o u s t a v u s m a t r a o za potrebno, da objavi okružnicu, upravljenu o k r u ž n i m uredima i biskupskim ordina„ r i j a t i m a , k o j i m a je n a r e đ i v a o , da s e p o b r i n u , da njihovi niži o r g a n i , a u ž u p a m a župnici r a s t u m a č e n a r o d u , š t a j e u s t a v i k a k o g a t r e b a r a ­ z u m j e t i . N a m j e s n i k šalje tu o k r u ž n i c u , »da se n e bi t e r m i n u s t a v u z e o u k r i v o m smislu, k a o r a z u z d a n a s l o b o d a « . N a m j e s n i k je t u m a č i o , da se u s t a v razlikuje od d o t a d a š n j e g , n a č i n a d r ž a v n e o r g a n i z a c i j e n a v l a ­ stito u t o m e , š t o n a t e m e l j u u s t a v a n a r o d p r e d s t a v l j a j u ljudi, k o j e on s a m i z a b e r e i u koje on i m a p o v j e r e n j e . Ti p r e d s t a v n i c i i z l a ž u » d i r e k t n o N j e g o v o m V e l i č a n s t v u « n a r o d n e želje, dionici su u z a k o n o d a v s t v u , nadziru administraciju i trošenje d r ž a v n o g novca. P r e m a ustavu narod će sebi s a m po s v o j i m p r e d s t a v n i c i m a o d r e đ i v a t i p o r e z e i n a č i n , k a k o će s e u b i r a t i , š t o će uvelike o l a k š a t i d o s a d a š n j e t e r e t e . D o k se uvedu n o v i z a k o n i u t o m smislu, t r e b a s v e t e m e l j i t o p r o ­ učiti, a za t o t r e b a v r e m e n a . D u ž n o s t j e s v a k o g d o b r o g g r a đ a n i n a , d a m i r n o s a č e k a te n o v e z a k o n e i d a » i z b j e g a v a s v a k i n e z a k o n i t p o k u ­ š a j u p r a v l j e n , da s a m o v o l j n o p r o m i j e n i z a k o n i t o s t a n j e s t v a r i . « »Isto t a k o o s t a j u n e p r o m i j e n j e n a p r a v a v l a s n i š t v a i p o s j e d a bilo k o j e v r s t e , koji s a č i n j a v a j u n a j d r a g o c j e n i j e o č i n s t v o s v a k o g civilizi­ r a n o g n a r o d a , jer ne m o ž e p o s t o j a t i s l o b o d a p o š t e n o g g r a đ a n i n a n e g o u z a k o n i t o m redu i s i g u r n o s t i , i i z m j e n i č n o m p o š t i v a n j u privatnih p r a v a , n a d čim t r e b a da bdiju s v e v l a s t i i u r e d i p o k r a j i n e p r e m a s v o j i m dužnostima i kompetenciji.« > I t a k o su posljednih d a n a m j e s e c a o ž u j k a , p o č e v š i od 2 5 . osvitali po z i d o v i m a d a l m a t i n s k i h k u ć a prilijepljeni ovi p a t e n t i , o b j a v e , o g l a s i i o k r u ž n i c e , j e d a n za d r u g i m , k a o n i k a d d o t a d a . Oni, koji su znali čitali su ih sebi i d r u g i m a , t u m a č i l i , k o m e n t i r a l i , s u m n j a l i , ali su iz d a n a u d a n s v e više osjećali, da je ipak d u n u o n o v v j e t a r u d r ž a v i i da je doista nastalo nešto novo. N i t k o od njih nije z n a o , k a k o j e d o s v e g a t o g a d o š l o , n i t k o nije p o z n a v a o d o g a đ a j e , koji su se prije t o g a zbili i koji su srušili M e t t e r n i c h a t e revolucijom, postigli da n a t j e r a j u d v o r i n j e g o v u okolinu da o b e ć a u s t a v . N i t k o nije ni slutio, koliko- j e n a p o r a u l o ž e n o , da se m e t n e n a p a p i r riječ k o n s t i t u c i j a . Isto t a k o n i t k o , o s i m s l u ž b e n i h n a j v i š i h ljudi u D a l m a c i j i , nije z n a o za u s t a n a k u B u d i m u i P e š t i 15. o ž u j k a , a ni t o , da je 16. o ž u j k a u Z a g r e b u j e d n a s k u p š t i n a g r a đ a n a i k n j i ž e v ­ n i k a zaključila, da se k r a l j u p o š a l j e a d r e s a i da j e p o v j e r e n o I v a n u K u k u l j e v i ć u , d a je s a s t a v i , te d a je t a a d r e s a s u t r a d a n n a g r a d s k o j s k u p š t i n i , u n a z o č n o s t i v e l i k o g b r o j a g r a đ a n a p r i m l j e n a i da se t u t r a ­ žilo, da s e z b o g u v o đ e n j a r e f o r m a u d r ž a v n o m ž i v o t u s a z o v e h r v a t s k i s a b o r i da se z a m o l i c a r , da na t a j s a b o r p o z o v e i D a l m a c i j u ; da je 5

6

Circolare dell" imp. r. g w e r n o d e l l a D a l m a z i a , N. 7018/1311 d d . Zara, 25 m a r ž o 1848. Tip. B a t t a r a .

16. o ž u j k a došla k r a l j u d e p u t a c i j a M a d ž a r a s p a l a t i n o m n a ćelu i d a je 17. k r a l j p o v j e r i o p a l a t i n u , da p r e d l o ž i " p a r l a m e n t u o d g o v o r n u vladu. I d o g a đ a j i u s v i j e t u b r z o su se redali: u M i l a n u je 18. izbio u s t a n a k , u B e r l i n u d o š l o je i s t o g d a n a d o k r v a v i h uličnih s u k o b a , 19. se poslije n a r o d n e b u n e o d r e k a o b a v a r s k i k r a l j L u d v i g I. prijestolja, 22. o ž u j k a o d m e t n u l a s e V e n e c i j a od A u s t r i j e i p r o g l a s i l a r e p u b l i k o m , a s u t r a d a n se o d m e t n u l i T r e v i s o , V i c e n z a , U d i n e , R o v i g o , O s o p p a , P a l m e n u o v a . I s t o g je d a n a i m e n o v a n J e l a č i ć b a n o m H r v a t s k e , S l a v o n i j e i D a l m a ­ cije, a n a k o n o d l a s k a R a d e t z k o g iz M i l a n a , M i l a n c i su slavili slobodu. •U Španiji je u n e k o l i k o g r a d o v a p r o g l a š e n a republika, a 26. o ž u j k a d o š l o je u M a d r i d u d o velikih n e m i r a , koji su k r v a v o u g u š e n i . Ovi i m n o g o b r o j n i d r u g i k r u p n i d o g o đ a j i redali su se u E v r o p i j e d a n za d r u g i m i j e d a n p o r e d d r u g o g a , a D a l m a t i n c i nisu z a njih ni znali, jer j e t e l e g r a f s k a s l u ž b a bila s t r o g o n a d z i r a n a , te je t e k j e d a m p u t u sed­ m i c i d o l a z i o »II D a l m a t a « p a r o b r o d a u s t r i j s k o g L l o y d a i donio p o n e k u vijest iz T r s t a . Ali i t e vijesti bile su k o n f u z n e i nisu n i k a k o d a v a l e ni n a j b l j e đ u sliku o n o g a , š t o se d o g a đ a l o . M n o g i s u D a l m a t i n c i o d u š e v l j e n o pozdravili u s t a v . T a k o je Spli­ ć a n i n , u r e d n i k » Z o r e D a l m a t i n s k e « , dr. A n t e K u z m a n i ć n a p i s a o odu­ š e v l j e n i č l a n a k . » B r a ć o D a l m a t i n c i — pisao je on — e v o n a m s e B o g u h v a l a , r a z v i d j a v a , z n a m o gdi s m o i š t a s m o , ele s u n c e n a m s e rodilo — S t o n a š i pradidi n e o p a z i š e niti p o u m i š e , t o mi s a d u s r c u ć u t i m o , s v o j i m o č i m a v i d i m o i u š i m a č u j e m o . « U k i n u t a je c e n z u r a i » Z o r a « p o z i v a s v e n a s u r a d n j u . » T r e b a oživjeti n a r o d n i o s j e ć a j u p r o ­ s t o m n a r o d u « . » J e d a n velik u z r o k ž a l o s t i n a š e g a n a r o d a jest v l a d a n j e t a l i j a n s k o g j e z i k a « . » S l a v j a n s k i duh, S l a v j a n s k i jezik, S l a v j a n s k i n a u k p r a v o je da o b u z i m a j u š i r o m s v u ovu D a l m a c i j u , j e r a s m o mi p r a v i H e r v a t i s t a r i n o m , ipak od n a š e b r a ć e m o ž e m o sebi p o t p o r steći. P u s t o g o l o m o r e r a s t a v l j a D a l m a c i j u i Italiju, plodna z e m l j a r a s t a v l j a D a l ­ maciju, Bosnu i Hercegovinu, i gornju Hrvatsku, kuda širom narod naš i jezik n a š p r e b i v a , — k r v nije v o d a , mi m o r a m o težiti n a s v o j z a v i č a j , odbiti t u đ e p o r a j a , koji n e m o g u n a š o j većini odoliti. N a r o d n a s t r a ž a , k o j a s e s a d z a m e ć e , i m a biti o d i v e n a i o b u v e n a po h r v a t s k o m k r o j u . N a r o d n a š n i k a k o n e bi t r p i a n a sebi t u đ u o p r a v u . « K u z m a n i ć s v r š a v a s v o j č l a n a k r i j e č i m a : »Živio n a š čestiti c a r F e r d i n a n d I. B o g g a v e s e l i o m n o g o litah i g o d i n a h ! Zivila n a š a n a r o d n o s t h r v a t s k a ! « D o k t a k o K u z m a n i ć p o z i v a n a dizanje n a c i o n a l n o g a d u h a , ne z a ­ b o r a v l j a o n o n o , š t o u s t a v t r e b a da d o n e s e s e k o n o m s k e s t r a n e . »Bu­ d u ć i d a k l e da j e o v a d e r ž a v a u b o g a ( D a l m a c i j a ) , š t o do s a d a nije m o g l a p r i s t o j n e n a s t a v e dobiti, za t o s v a k i se od n a s m o ž e osiliti n a v r i d n o s t t a k o g a n o v o g a z a k o n a . . . s k u t a i t a r a n a iz n e b a n e p a d a j u niti s e m u k t e n a o v o m e s v i t u jide, n e g o v a l j a u š a k e pljunuti, iz bolje

n a u k e , iz p a m e t n i j e r a d n j e bolji ž i t a k o č e k i v a t i . P r o s t i ljudi u z o v o s a d a š n j e veselje n e k a s e n e v a r a j u , n e g o n e k a o v o u s v o j u g l a v u w e r t e , da će od s a d m u d r i ljudi za nji s t a r a t i se, n a d o b r o ji n a p u ć i v a t i , da n e gladuju k a o š t o su do s a d g l a d o v a l i , d a s t r a n p u t i c e n e " t u m a r a j u , k a o š t o su d o s a d t u m a r a l i . « K u z m a n i ć p o z i v a s v e p i s m e n e ljude, da s u r a đ u j u u » Z o r i « , g d j e » m o g u s l o b o d n o s v o j o m m u d r o š ć u i s p u n j a v a t i javljajući k r o z a nju z e m a l j s k e p o t r i b e , p r o s t o im j e ciljati n a t r g o v i n u , n a z e m l j o t e ž a n j e , i n a d r u g e k o r i s t n e s t r u k e « . A oni, k o j i t o n e m o g u , a imaju n o v a c a , n e k a n o v c a n e ž a l e , n e g o n e k a p o d u p r u » Z o r u « i dijele j e n a r o d u . O v a j j e č l a n a k donijela » Z o r a « u s v o m 13. b r o j u 27. o ž u j k a 1848. god., d a k l e u p r v o m b r o j u , koji je i z i š a o , p o š t o je u D a l m a c i j i o b j a v l j e n ustav. N a ž a l o s t nisu u D a l m a c i j i m n o g o čitali » Z o r u « . O n a j e t a d a i m a l a s v e g a 100 p r e t p l a t n i k a , a i ti nisu svi bili u D a l m a c i j i . Njen se je poziv s l a b o z a p a z i o , a n i k a k o g a nisu slušali, a p o g o t o v u n e u e k o n o m s k o m pridizanju naroda. U idućem s v o m broju donosi » Z o r a « n a čelu lista » P o z d r a v slavjanskih djakah univerziteta bečkog bratji po H e r v a t s k o j , Slavoniji i Dalmaciji«. U tom članku oduševljeno pozdravljaju studenti svoj na­ r o d , da t r a ž i s v o j a p r a v a i da o d m a h s l o ž n o p r i s t u p i akciji z a s v o j u slobodu. S t u d e n t i pozivaju s v e n a r o d n e ljude, da A m b r o z a V r a n i c a n a , L j u d e v i t a G a j a i I v a n a Kukulje\jića i z a b e r u u o d b o r , koji će o t s a d voditi n a r o d . U z o s t a l e potpisali su t a j p r o g l a s : Đ u r o D a n i č i ć , j u r i s t i S v e t o z a r Miletić, jurist. T o m pozivu bečkih đ a k a d o d a o je u r e d n i k » Z o r e « , K u z m a n i ć , pod c r t o m ovu bilješku: »Iz o v e p o s l a n i c e n a š e b r a c h e u č e n i k a h n a s v e u č i l i š t u B e č k o m , k a o iz b i s t r o g a v r i l a izvire l j u b a v i milina p r e m a o t a c b i n i . T u x b e njihove, t u x b e su p r a v e ; u M a d j a r s k o j j o š p u n o s m e t n j e n a putu stoji. H v a l a B o g u , m i D a l m a t i n c i - H e r v a t i s a d n a m i r u p r i b i v a m o , niko n a m n a p r i d a k n e s m e t a , n i k o m u n e i m a m o š t o p r i g o ­ v o r i t i ; š t o bi, bi. A u n a s i m a d o s t a ljudi o š t r o u m n i h , koji n a š i r o k o o z n a d u š t a je u s t a v , š t a je n a r o d n o s t , š t a li j e s l o b o d a ; ni u B e č u ne ima glavah oštroumnijih. N e k a . z n a t e Slavonci i Hervati bracho naša, da š t o j e bilo o s t r a g došlo je n a j n a p r i d ; a vi n a u x i v a t e t a k o v e slobode pod M a d j a r i m a ; m i s a d p r a v o i m a m o vas pozvati da se k n a m a p r i s t r a n i te, d a s e s l o x i s i l n i i v i r n i Her- v a t s k i n a r o d n a o b r a n u n a š u i C e s a r o v i n e . K a d t a k o bu­ d e m o sloxni, t a d a r i o v a m a l i n a g r a d j a n a h š t o t a l j a n s k i misli, p r i m i sliche se, p r i z n a c h e da je v e l i k a potriba hervatski mi­ sliti, h e r v a t s k u našu n a r o d n o s t dizati.« » Z o r a « , s v e slaveći u s t a v , donijela je i p j e s m u Š t i p a n a Ivićevića » 1 5 o x u j k a 1848«, s m o t t o m : » V i r a i B o g . . . j e d n o selo s a m o . Bit c h e •od S a v e s v e do m o r a a m o . «

U toj s e p j e s m i n a l a z e i ovi stihovi: Veseli s e i ti, B o s n o r a v n a , K o j a n o si n a g l a s u o d a v n a , E v o tebi lipo p r a m a l i ć e I n o v i ti J u r j e v d a n a s sviće!« D a l m a t i n c i , k a x i , da im ( B o s a n c i m a ) vele: » N e che uvik ni na p a s j u biti, K a d s e b u d u b r a c h a prigeriiti — S v a k o je mjesto ustav primilo drugačije. U T r o g i r u d o š l o je do d e m o n s t r a c i j a , i n a r o d j e t r a ž i o , d a s e s m i j e n i p r e t u r i u s p i o je, u Splitu je t a k o đ e r došlo do d e m o n s t r a c i j a , i n a r o d je o s l o b o d i o iz t a m n i c e d v a politička u t a m n i č e n i k a ( A n t u n a B a j a m o n t i i P . S a v a ) . S a k u p l j e n a n a r o d n a m a s a u Z a d r u prisilila je n a b i j e g p r e t u r a b a r u n a F l u c k a . K a k o su neki p r i d a v a l i d e m o n s t r a c i ­ j a m a u Z a d r u p r o t u d r ž a v n i k a r a k t e r , t r a ž i l o se, da se p r o g l a s i o p s a d n o s t a n j e , ali je t o odbio t a d a š n j i n a m j e s n i k T u r s z k y . " P o n e š t o u z b u đ e n j a bilo je n a Visu. U D u b r o v n i k u je n a p r o t i v vijest o u s t a v u i z a z v a l a veliko oduševljenje, koje je z a h v a t i l o cijeli g r a d . U d r u g i m n e k i m m j e s t i m a p r o š l o je s v e to j e d n o s t a v n o , m i r n o i ozbiljno. P r v o je bilo u m n o g i m m j e s t i m a , da se o s n u j e n a r o d n a g a r d a , m a d a s e j o š z a p r a v o nije z n a l o , k a k v u će k o m p e t e n c i j u o n a i m a t i . T a k o je n a pr. u Visu o s n o v a n a n a r o d n a g a r d a o d m a h s u t r a d a n , p o š t o su u t o m j e s t o stigle vijesti o o b e ć a n o m u s t a v u i n a r o d n o j g a r d i , t. j . 26. o ž u j k a . T a k o je bilo i u D u b r o v n i k u , a i u n e k i m d r u g i m m j e s t i m a . U n e k i m su s e m j e s t i m a d o t a d a š n j i općinski g l a v a r i , ' koji su znali, š t a j e d e m o k r a t s k i u s t a v , odrekli svojih č a s t i i pozvali n a r o d , da s a m i z a b e r e s v o j e p r e d s t a v n i k e . Ali t o nisu učinili g l a v a r i u g l a v n i m m j e ­ s t i m a , k a o u Splitu, Z a d r u i D u b r o v n i k u . U Visu je v e ć 30. o ž u j k a •dotadašnji o p ć i n s k i g l a v a r dr. Sibischini s a z v a o s k u p š t i n u , tu se od­ r e k a o s v o j e č a s t i i p o z v a o n a r o d , da slobodno i z a b e r e n o v u o p ć i n s k u u p r a v u . S a k u p l j e n a m a s a je a k l a m a c i j o m i z a b r a l a n o v o g a n a č e l n i k a i prisjednike, i a k l a m a c i j o m potvrdila d o t a d a š n j e o p ć i n s k e n a m j e ­ š t e n i k e i d o t a d a š n j e g učitelja. Isto t a k o , je i n a r o d n a g a r d a , k o j a se v e ć bila o s n o v a l a , i z a b r a l a s v o g a v o đ u . N a r o d n a g a r d a o b r a z o v a l a se isto t a k o o d m a h , n a b r z u r u k u , i u Splitu, i u D u b r o v n i k u , i po s v i m v e ć i m i m a n j i m mjestima Dalmacije. 7

8

T a m a r o Atile. La V e n e t i e Julienne et la La Dalmatie, III, R o m e 1919. 3 9 1 . str. T h o m p s o n , II TrentLno, la V e n e z i a Oiulia e la D a l m a z i a nel R i s o r g i m e n t o ital i a n o . 49. str. U o p ć i n s k o m arhivu u V i s u , 1848. god. br. 269. 7

Veselje, koje je u n e k i m g r a d o v i m a i z a z v a l a vijest o u s t a v u , u m a n j i l o se o n d a , k a d je stigla u D a l m a c i j u » P e č a t n i c a « , t. j . c a r s k i p a t e n t od 15. o ž u j k a 1848. g o d . T a m o se n a l a z i o i o v a j s t a v a k : » N a ­ redilo se j e sve, š t o j e z g o d n o za s a z i v a n j e P o s l a n i k a h svih p o k r a j i n ­ s k i h s t a l i ž a h , i od s a k u p l j e n j a poglavitih Kraljevine LombardskoM l e t a č k e , š t o b e r ž e bude m o g u ć e s p r o s t r a n i j i m z a s t u p a n j e m g r a d ­ s k i m , z a r a d i D o m o v i n s k e U s t a v e , k o j u s m o mi odlučili.« U Splitu se p o č e o t u m a č i t i o v a j c a r s k i p a t e n t , i neki su iznijeli s u m n j u : da D a l m a c i j a , koja n e m a ni p o k r a j i n s k i h s t a l e ž a ni c e n t r a l ­ nih k o n g r e g a c i j a ( » S a k u p l j e n j a p o g l a v i t a « ) , n e ć e i m a t i p r a v o s l a t i s v o j e p o s l a n i k e u d r ž a v n u skupštinu^ k o j a ć e r a s p r a v l j a t i o u s t a v u , i da bi s e m o g l o dogoditi, da o n a b u d e i n k o r p o r i r a n a H r v a t s k o j i Sla­ voniji i da zajedno s n j i m a b u d e dio u g a r s k o g k r a l j e v s t v a . Splitska m u n i c i p a l n a k o n g r e g a c i j a ( o p ć i n s k a u p r a v a ) , k o j a se od­ l u č n o protivila sjedinjenju s H r v a t s k o m i S l a v o n i j o m , u p l a š i l a s e od t o g sjedinjenja, s a s t a l a se 29. o ž u j k a 1848. g o d i n e i u p r a v i l a c a r u F e r d i n a n d u I. hitnu molbu, da spriječi s j e d i n j e n j e s H r v a t s k o m i Sla­ v o n i j o m . U sjednici su bili n a z o č n i i potpisali m o l b u : v o d i t e l j m u n i c i ­ pija ( g e r e n t e m u n i c i p a l e ) dr. L e o n a r d o D u d a n i prisjednici ( a s e s o r i ) : dr. G i o v a n n i B a c h i c h , dr. A n t o n i o C r u s s e v i c h , d r . G i r o l a m o B a j a m o n t i i dr. G i a n l o r e n z o degli Alberti. I s t a k n u v š i , da su m i š l j e n j a i želje i s k a z a n e u molbi misli ne s a m o S p l i ć a n a , n e g o i cijele D a l m a c i j e , iznijela je splitska m u n i c i p a l n a k o n ­ g r e g a c i j a u s v o j o j molbi, k a k o s e c a r s k i m p a t e n t o m z o v u u d r ž a v n u - s k u p š t i n u s a m o poslanici p o k r a j i n s k i h s t a l e ž a i c e n t r a l n i h k o n g r e g a ­ cija, a D a l m a c i j a n e m a ni jednih ni d r u g i h . Ali o v o isključenje D a l m a ­ cije — po njihovu je mišljenju — s i g u r n o s a m o p r i v i d n o , j e r bi p r e m a c a r s k o m p a t e n t u "bili isključeni i T r s t , i I s t r a , i G o r i c a , koji isto t a k o n e m a j u ni pokrajinskih s t a l e ž a ni c e n t r a l n i h k o n g r e g a c i j a . Z b o g t o g a t r e b a da se hitno izda c a r s k a i z j a v a ( d i c h i a r a z i o n e ) , k o j a će ukloniti svaku sumnju. Š t o s e pak tiče i n k o r p o r i r a n j a D a l m a c i j e H r v a t s k o j i Slavoniji, da z a j e d n o s n j i m a b u d e dio u g a r s k o g k r a l j e v s t v a , izjavljuje splitska k o n g r e g a c i j a , da je njoj p o z n a t o , da j e g r a d Z a g r e b , o d m a h n a k o n o d r e đ i v a n j a U s t a v a , poslao u B e č o d a s l a n s t v o , k o j e je c a r u podnijelo m o l b u za sjedinjenje D a l m a c i j e s H r v a t s k o m i S l a v o n i j o m . »Ali D a l ­ m a t i n c i , dok su v r l o z a h v a l n i g r a đ a n i m a Z a g r e b a z a č a s t , k o j u bi im htjeli i s k a z a t i t i m e , š t o bi ih sjedinili s ' u g a r s k i m k r a l j e v s t v o m , m o r a j u i s t o v r e m e n o , sa s v i m p o š t o v a n j e m , ali i s a s v o m o d l u č n o š ć u , da i z j a v e i i s t a k n u : da, a k o su oni n a j v i š i m p a t e n t o m od 15. m a r t a p o z v a n i da^ r a s p r a v l j a j u o u s t a v u d o m o v i n e , D a l m a c i j a i m a p r a v o da u ž i v a o v a j u s t a v z a j e d n o s o s t a l i m p o k r a j i n a m a a u s t r i j s k e m o ­ n a r h i j e , i p r e m a t o m e nju se n e m o ž e prisiliti, da se p r i d r u ž i u s t a v u 8

8

Općinski arhiv u Splitu ( S O A ) , 1848. e. Arhiv o p ć . u V i s u ( V O A ) , 1848.

U g a r s k e ; da u g a r s k i u s t a v , m a k a r k a k o o n bio d o b a r , n j i m a n e bi o d g o v a r a o , n i z b o g u g a r s k o g ( m a d ž a r s k o g ) j e z i k a , koji o n i n i k a k o n e poznaju, a kojim se jezikom služe u parlamentu, i n a sudovima, i kod v i s o k i h n a d l e š t a v a , ni z b o g ilirskog j e z i k a , koji bi s e u v e o i k o j i , m a k a r s e g o v o r i i r a z u m i j e p o s v u d a u D a l m a c i j i , oni ( D a l m a t i n c i ) n e bi bili u s t a n j u da n j i m s l o b o d n o g o v o r e pri r a s p r a v l j a n j u j a v n i h p o ­ s l o v a . « O v o s j e d i n j e n j e n e bi zadovoljilo D a l m a t i n c e »ni z b o g različi­ tih o b i č a j a d v a j u n a r o d a . A k o bi p a k n a r o d n a s k u p š t i n a ili s a b o r bili prisiljeni z b o g r a z l i č i t i h j e z i k a i d r u g i h v a ž n i h u z r o k a d a r a z d i j e l e n a r o d e , koji su u njoj z a s t u p a n i , u više odjela, s p o s e b n i m p a r l a ­ m e n t i m a i m i n i s t a r s t v i m a i s p o s e b n i m p o d r e đ e n i m u p r a v a m a , ali pod v l a d a v i n o m j e d n o g j e d i n o g v r h o v n o g g l a v a r a , u osobi V a š e g Veli­ č a n s t v a i V a š i h n a s l j e d n i k a , D a l m a c i j a , — koja se već v i š e od šest v i j e k o v a u p r a v l j a p o m u n i c i p i j a m a , i za v l a d a n j a u g a r s k i h k r a l j e v a i m l e t a č k e republike, i za f r a n c u s k o g i a u s t r i j s k o g v l a d a n j a , uvijek j e r j e š a v a l a i r j e š a v a i d a n a s s v o j e j a v n e poslove n a t a l i j a n s k o m je­ ziku, koji s e p o u č a v a u š k o l a m a , i kojim se g o v o r i i piše, s k o r o isključivo, u s v i m g r a d o v i m a i u s v i m s e l i m a p r i m o r j a i o t o k a , a t a k o đ e r i u n e k i m m j e s t i m a u u n u t r a š n j o s t i , i u k o j o j se p o s v u d a , a n a p o s e u g r a d o v i m a , n a l a z e p o r o d i c e , čije se porijeklo t a l i j a n s k o j čiji su običaji i n a v a d e t a l i j a n s k e , — m o g l a bi biti s a m o dio t a l i j a n s k o g odjela ( d e l l a s e z i o n e i t a l i a n a ) . Dosljedno o v o m e ne bi j e d n o o d g o v o r n o m i n i s t a r s t v o udarilo legitimnim i konstitucijonalnim putem, k a d bi V a š e V e l i č a n s t v o s a v j e t o v a l o , da o n o p o s l u š a m o l b u Z a g r e b a , ili bilo k o j e g d r u g o g g r a d a , ili p o k r a j i n e , k o j a bi htjela, d a j o j D a l ­ m a c i j a bude p r i p o j e n a , a da je prije t o g a n e bi s a s l u š a l o p r e k o njenih l e g i t i m n i h p r e d s t a v n i k a , i bez njene slobodne i izričite privole.« Iznijevši t a k o s v o j e s t a j a l i š t e i i s t a k n u v š i , da t a k o misli Split i D a l m a c i j a , s p l i t s k a m u n i c i p a l n a k o n g r e g a c i j a moli c a r a : 1. Da je h i t n o o s i g u r a , da će i D a l m a c i j a poslati s v o j e p o s l a n i k e u n a c i o n a l n u s k u p š t i n u , k o j a će se s a s t a t i u B e č u i vijećati o U s t a v u ; 2. da n e usliša ni m o l b u g r a d a Z a g r e b a , koja ide za tim, da s e D a l m a c i j a i n k o r p o r i r a H r v a t s k o j i Slavoniji i z a j e d n o s n j i m a d a b u d e dio U g a r s k e , n i bilo k o j u d r u g u sličnu molbu, a d a nju ( D a l m a ­ ciju) prije n e s a s l u š a p u t e m njenih zakonitih p r e t s t a v n i k a i bez n j e n e privole.* i' K a d se u Splitu d o z n a l o za molbu, koju je m u n i c i p a l n a k o n g r e ­ g a c i j a u p r a v i l a c a r u , n a s t a l o je s v a k o j a k o k o m e n t i r a n j e i diskusija. M n o g i su z a m j e r a l i č l a n o v i m a k o n g r e g a c i j e , da su n e i s p r a v n o p o s t u ­ pali. Z b o g t o g a je s p l i t s k a k o n g r e g a c i j a 8. t r a v n j a 1848. g o d i n e poslala z a d a r s k o j j e d a n dio s v o j e m o l b e u p r a v l j e n e c a r u 29. o ž u j k a m o l e ć i , da je d a d e o d š t a m p a t i u » G a z z e t t a di Z a r a « . 9

U arhivu splitske o p ć i n e 1848. god., br. 548.

Slične s u m n j e u t o , da li i D a l m a c i j a i m a p r a v o da u č e s t v u j e u konstituanti, imala je i zadarska m u n i c i p a l n a ' k o n g r e g a c i j a , pa je i o n a , j o š prije Splita, u p r a v i l a c a r u s l i č n u . m o l b u u s t a j u ć i k a o i splitska p r o t i v sjedinjenja D a l m a c i j e s H r v a t s k o m . M e đ u t i m je d a l m a t i n s k o n a m j e s n i š t v o (N. 7023/687) n e č e k a j u ć i n i k a k o v a t u m a č e n j a iz B e č a odredilo 27. o ž u j k a , da o p ć i n e i z v r š e izbor b i r a č a , koji će b i r a t i za­ s t u p n i k e z a k o n s t i t u a n t u . O n o je t o učinilo, p o t a k n u t o m o l b o m z a d a r ­ s k e o p ć i n e c a r u , koja je k a o i s p l i t s k a s u m n j a l a , da D a l m a c i j a nije p o z v a n a da pošalje svoje zastupnike. Dalmatinsko je namjesništvo » z b o g n e s t a š i c e v r e m e n a i p r o v i z o r n o , u k o l i k o t o n e izmijene v r h o v n a naređenja« određivalo: 1. O p ć i n e , koje imaju s v o j a o p ć i n s k a v i j e ć a , s a z v a t će o d m a h s v o j a vijeća p o j a č a v š i r e d o v n i b r o j č l a n o v a , k o j e ć e i m e n o v a t i k o n ­ g r e g a c i j e i a d m i n i s t r a c i j e , a p o t v r d i t i ih o k r u ž n a p o g l a v a r s t v a , p r i ­ d o d a v š i t o m e s i n d a k e i v i c e s i n d a k e o n i r T o p ć i n a , k o j e se n a l a z e u t o m p r e t u r s k o m k o t a r u (distreto pretoreo), a koje n e m a j u općinskih vijeća, z a t o da o d m a h p r i s t u p e izboru b i r a č a . 2. Izbor o v i h b i r a č a i z v r š i t ć e s e n a n a č i n i u formi k o j e s u o d r e đ e n e o r g a n s k i m u r e đ e n j e m o p ć i n a (dali' o r g a n i c o r e g o l a m e n t o delle c o m u n i ) . O d r e đ u j e s e , da s e i z a b e r e p o pet b i r a č a z a s v a k u g l a v n u o p ć i n u Z a d a r i Split, č e t i r i za D u b r o v n i k , tri za K o t o r i Š i b e ­ nik, i po d v a za d r u g e o p ć i n e , k o j e i m a j u o p ć i n s k a v i j e ć a . 3. O v a k o i z a b r a n i b i r a č i skupit ć e s e u g l a v n i g r a d s v o g a o k r u ž j a , i u z u č e š ć e t a m o š n j e g c. k. v l a d i n o g s a v j e t n i k a o k r u ž n o g k a p e t a n a I z a b r a t će p o s l a n i k e , koji ć e biti u p u ć e n i u s p o m e n u t u s k u p š t i n u ( k o n ­ s t i t u a n t u ) za koju se d r ž i da ć e s e s a s t a t i p r v i h d a n a m j e s e c a s r p n j a . O k r u ž j a Z a d r a i Splita i z a b r a t ć e po p e t p o s l a n i k a , d u b r o v a č k o t r i , a kotorsko dva. 4. Bilo bi k o r i s n o , k a d bi s e svih p e t n a e s t i z a s l a n i k a d a l m a t i n s k i h o k r u ž j a s a s t a l o u g l a v n o m g r a d u p o k r a j i n e ( Z a d r u ) , da se t a m o s p o ­ razumiju i dogovore. 5. Bit će n a v r i j e m e j a v l j e n o , k a d ć e s e t o p r e d s t a v n i š t v o s a s t a t i u Beču. Z a d a r s k a j e o p ć i n s k a k o n g r e g a c i j a p r i m i l a sa zadovoljstvom i z j a v u i poziv n a m j e s n i š t v a i za J I . t r a v n j a s a z v a l a o p ć i n s k o vijeće, p o j a č a n o s a 17 č l a n o v a i s a s v i m s i n d a c i m a i v i c e s i n d a c i m a z a d a r s k e p r e t u r e , i to u s v r h u i z b o r a b i r a č a . I s t o v r e m e n o je z a d a r s k a k o n g r e ­ g a c i j a uputila 2 8 . o ž u j k a poziv s p l i t s k o j , a i d r u g i m o p ć i n a m a , d a i o n e s a z o v u š t o prije u t u s v r h u s v o j a o p ć i n s k a v i j e ć a . Z a d a r s k a je općina p o z i v a l a o s t a l e , da i z a b r a n e p o s l a n i k e u p u t e u Z a d a r , i t o n a j d a l j e d o 15. s v i b n j a , d a s e s p o r a z u m i j u i d o g o v o r e . ' 10

1

1 0

D e k r e t d a l m a t i n s k o g n a m j e s n i š t v a B r . 7023/667 iz 1848. g o d . N o t a z a d a r s k e općine splitskoj od 28. o ž u j k a 1848. g o d . Split. o p ć . arh. g . 1848. u br. 572. 1 1

S p l i t s k a k o n g r e g a c i j a nije bila u v j e r e n a , da z a d a r s k a i m a p r a v o , , to više, što je s a m o namjesništvo te svoje odredbe označivalo k a o p r o v i z o r n e , dok n e b u d e definitivno s v i š e g a m j e s t a p o t v r đ e n o , i odlu­ čilo je j o š č e k a t i n a o d g o v o r n a s v o j u p r e d s t a v k u . Ali, a k o z a n e k o ­ liko d a n a n e bi iz B e č a prispio o d g o v o r , o n d a bi i splitska općina p o s t u p a l a k a o z a d a r s k a . U s v a k o m slučaju uputit ć e i z a b r a n e z a s t u p ­ nike na zajednički s a s t a n a k u Z a d a r . I s t o g a d a n a , k a d je s p l i t s k a k o n g r e g a c i j a u p r a v i l a s v o j u molbu c a r u , u p r a v i l a ju j e i d u b r o v a č k a moleći, d a odredi, n a koji n a č i n ć e D a l m a c i j a biti z a s t u p a n a ü k o n s t i t u a n t i . O s i m t o g a d u b r o v a č k i je n a ­ čelnik N . de P o z z a p o z v a o u i m e s v o j e općine splitsku i d r u g e d a l m a ­ t i n s k e o p ć i n e , da i o n e p o d n e s u c a r u sličnu m o l b u . S p l i t s k a j e o p ć i n a p r i m i l a d u b r o v a č k i poziv 4. t r a v n j a i o d g o v o ­ rila 8. t r a v n j a , da j e i o n a j o š 29. o ž u j k a u p r a v i l a c a r u m o l b u u istom smislu. U t o m dopisu nije splitska k o n g r e g a c i j a iznosila u z r o k e , koji s u j e pri t o m vodili, ni želje, k o j e je o n a u s v o j o j m o l b i i z n o s i l a . M e đ u t i m j e b e č k a d v o r s k a k a n c e l a r i j a j o š 4. t r a v n j a primila pri­ v r e m e n e o d r e d b e d a l m a t i n s k o g n a m j e s n i š t v a od 27. o ž u j k a , k o j i m a s e o d r e đ i v a o i z b o r p o s l a n i k a z a k o n s t i t u a n t u , i izjavila, d a i D a l m a ­ cija t r e b a d a b u d e z a s t u p a n a p o p u t svih ostalih p r o v i n c i j a . T i m e je nestalo s v a k e bojazni splitske kongregacije. K a d je m i n i s t a r u n u t r a š n j i h djela s a z n a o za s v e t e s j e d n i c e d a l ­ m a t i n s k i h m u n i c i p a l n i h k o n g r e g a c i j a , u p r a v i 8. t r a v n j a d a l m a t i n s k o m n a m j e s n i š t v u dopis, k o j i m : 1. o s u đ u j e , š t o su njihovi z a k l j u č c i d o n e ­ s e n i n e p r a v i l n o , j e r nije bio p r i s u t a n d e l e g a t političke v l a s t i i jer i h nije odobrila v i š a v l a s t , 2. n e o d o b r a v a p o z i v z a d a r s k e o p ć i n e o s t a ­ l i m a n a s a s t a n a k i z a b r a n i h p o s l a n i k a 15. svibnja u Z a d r u , jer » n a ­ r o d n i p o s l a n i c i i m a j u i z r a z i t i s v o j e poglede, p r e m a s v o m v l a s t i t o m u v j e r e n j u , 3. o d g a đ a i z b o r p o s l a n i k a , dok s e n e odredi, k o l i k o ih t r e b a birati Dalmacija. * S p l i t s k a m u n i c i p a l n a k o n g r e g a c i j e nije, k a k o s a m v e ć s p o m e n u o , p r i m i l a s ' o d u š e v l j e n j e m o b a v i j e s t d a l m a t i n s k o g n a m j e s n i š t v a , kaoš t o j e t o učinila z a d a r s k a , n e g o je š t o v i š e u p r a v i l a 28. t r a v n j a 1848. g o d i n e c a r u d u g u p r e d s t a v k u , u k o j o j iskazuje s v o j e n e z a d o v o l j s t v o s a s v i m o n i m , š t o je o d r e đ i v a o n a m j e s n i k . Splitskoj s e k o n g r e g a c i j i nije svidio i n d i r e k t a n izbor, p r e k o b i r a n i h b i r a č a , o n a nije bila z a d o ­ v o l j n a ni b r o j e m z a s t u p n i k a , koji je n a m j e s n i k o z n a č i o , ni n a č i n o m 12

13

14

10

1

" N o t a alia c o n g r e g a z i o n e municipale in Zara. 8. travnja 1848. g o d . Arhfo split, opć. 1848 br. 572. N o t a d u b r o v a č k e k o n g r e g a c i j e splitskoj br. 900, od 29. o ž u j k a 1848. Split, o p ć . arhiv 1848. g. u br. 5 7 1 . N o ' a alia C o n g r e g a z i o n e municipale in R a g u s a . S. O. A. 1848 br. 571. Notificaziione dell' imp. r'. g o v e r n o diella D a l m a z i a , Zara. 11. travnja 1848potpisan namjesnik Turszkv. 1 3

1 4

1 5

i z b o r a . Z a t o je iznosila s v o j e p o s e b n e p r i j e d l o g e . Isto t a k o nije split­ s k a k o n g r e g a c i j a bila z a d o v o l j n a ni d o p i s o m M i n i s t a r s t v a od 7. t r a v n j a , kojim se nije o d o b r a v a o s a s t a n a k d a l m a t i n s k i h poslanika p r i j e p o l a s k a u B e č . O s i m t o g a s p l i t s k a je k o n g r e g a c i j a molila, d a s e o d r e d i h o n o r a r o n i m a , koji ć e biti p o s l a n i c i , i n a p o k o n je molila, da se u n a p r i j e d j a v i , da li će poslanici, koji g o v o r e t a l i j a n s k i , u č e s t v o v a t i u s j e d n i c a m a , k o j e će se voditi n a n j e m a č k o m jeziku, ili ć e biti u k o n g r e s u , koji će r a s p r a v l j a t i t a l i j a n s k i . Z a n i m l j i v o je, k a k o sudi s p l i t s k a k o n g r e g a c i j a o s a s t a v u d a l m a ­ tinskih k o n g r e g a c i j a , ističući, d a o n e nisu p r a v i p r e d s t a v n i c i n a r o d a . » K o d n a s se n e m o ž e aplicirati a n a l o g i j a c e n t r a l n i h kongregacija lombardo-venecijanskog kraljevstva, jer one imaju doista n a r o d n o predstavništvo, k o j e s e m o ž e proširiti u smislu bur­ ž o a z i j e ( n e l s e n s o b o r g h e s e ) . Ali n a š e m u n i c i p a l n e k o n ­ gregacije nemaju nikako ovakovo predstavništvo — b u d u ć i da su n a š e općine u s t a n o v l j e n e na način, koji je v r l o d a l e k o od u t j e c a j a n a r o d a , i o d r e đ e n e da r a s p r a v ­ ljaju poslove, za k o j e nisu p o t r e b n i n a r o č i t o s t r o g i i z b o r i . « ' O o v o j s v o j o j p r e d s t a v c i c a r u izvijestila j e o d m a h s p l i t s k a k o n ­ g r e g a c i j a z a d a r s k u , d u b r o v a č k u i k o t o r s k u i z a m o l i l a ih, da je o n e podupru svojim pristankom. K a k o smo spomenuli, u m n o g i m dalmatinskim općinama nastala j e n a k o n o b j a v e u s t a v a b e z g l a v o s t , j e r se nije z n a l o , k a k o d a s e radi. T o je d o k r a j č i l o d a l m a t i n s k o n a m j e s n i š t v o s v o j i m o g l a s o m od 11. t r a v n j a , n a r e đ u j u ć i , da se o p ć i n e u s v o j i m » a d m i n i s t r a t i v n i m i r e p r e ­ z e n t a t i v n i m d u ž n o s t i m a i m a d u d r ž a t i d o s a d a š n j i h p r o p i s a , dok oni ne b u d u z a m i j e n j e n i d r u g i m a . « O v a j j e o g l a s o b u s t a v i o b o r b e z a općin­ s k u u p r a v u , k o j a j e u n e k i m m j e s t i m a bila n a s t a l a , i u p u t i o s t v a r i m i r n i j i m r a z v o j e m , iako do n e m i r a nije n i g d j e d o š l o . M n o g i su se upisali u n a r o d n u g a r d u , a u n e k i m je m j e s t i m a t a g a r d a dobila n e k e v r s t e o p ć i n s k e s a n k c i j e . T a k o j e bilo n a pr. u Splitu, g d j e je 12. t r a v n j a općinska uprava proglasila stanovnicima g r a d a i p r e d g r a đ a o v o : »Svi s m o vojnici o t a d ž b i n e , s v i m a n a m je d u ž n o s t - d a u p r a v e d ­ n o j izmjeni bdijcmo n a d s i g u r n o š ć u o p ć i n e . « K a k o se v e ć bilo p r i j a ­ vilo u N a r o d n u g a r d u n e š t o ljudi d o b r o v o l j n o , s a s t a v i l e su se od njih četiri kumpanije, jedna kumpanija g r a đ a n a i tri v a r o š a n a (stanovnika iz p r e d g r a đ a Splita). K a k o je p a k o p ć i n s k a u p r a v a s m a t r a l a , da nije u r e d u , da su se neki prijavili z a t a k v u dužnost,, a da d r u g i t o nisu učinili, o n a je riješila: 1. da se s a s t a v e ' č e t i r i r e z e r v n a tijela sa s v o j i m k o m a n d a n t i m a (jedan p o r u č n i k i j e d a n p o t p o r u č n i k ) . 2. d a se svi s t a ­ n o v n i c i Splita od 18. do 60. g o d i n e ž i v o t a i m a j u u z e t i u N a r o d n u g a r d u , k o l i k o ih u t o m ne bi z a p r i j e č i o n e k i v a ž a n r a z l o g . 3. S v a k o t a k v o 7

18

O. A. 1848. br. 553.

1 7

S.

1 8

N o t a alia o o n g r e g a z i o n e m u n i c i p a l a di Z a r a . S . O. A. 1848. u br. 553.

tijelo bit ć e z a s a d a pridijeljeno o n i m k u m p a n i j a m a , k o j e v e ć p o s t o j e . 4. A k o n e t k o h o ć e d a s e u s t r a ž i s d r u g i m z a m i j e n i , o n t o m o ž e uči­ niti. 5. Oficiri r e z e r v n i h tijela i m a j u d u ž n o s t i k a o i oficiri k u m p a n i j a , k o j e v e ć p o s t o j e , i p r e d l a ž u s v o j e podoficire u s p o r a z u m u s k a p e t a ­ nima kumpanija. Ali dok se t a k o u p o j e d i n i m o p ć i n a m a r j e š a v a l o p i t a n j e n a r o d n e g a r d e , riješilo j e 8. t r a v n j a b e č k o m i n i s t a r s t v o u n u t r a š n j i h poslova, da, dok p a r l a m e n t n e d o n e s e definitivan z a k o n o n a r o d n o j g a r d i , v r i j e d e p r i v r e m e n e o d r e d b e . T e j e o d r e d b e 19. t r a v n j a p r i o p ć i o n a r o d u D a l ­ macije namjesnik Turszky. P r e m a t i m o d r e d b a m a m i n i s t a r s t v a u n u t r a š n j i h p o s l o v a s v r h a je N a r o d n e g a r d e da b r a n i s v o g u s t a v n o g v l a d a r a , da č u v a u s t a v i za­ k o n e , da o d r ž a v a m i r i r e d u u n u t r a š n j o s t i , da b r a n i n e z a v i s n o s t i cjelinu č i t a v e d r ž a v e , i d a p r e m a t o m e odbije s v a k i n a p a d , koji bi došao izvana. N a s l u ž b u u N a r o d n o j g a r d i o b v e z a n i s u svi m u š k a r c i o d 19. d o 50. g o d i n e ž i v o t a , i t o u m j e s t u n j i h o v a s t a l n o g b o r a v i š t a , koliko nisu m l a d e z a n a t l i j e , s l u g e ili t a k v i , koji žive od d n e v n e ili s e d m i č n e p l a ć e . O n i m a , koji su n a v r š i l i 50., a nisu prešli 60. g o d i n u ž i v o t a , slo­ b o d n o je s t u p i t i u N a r o d n u g a r d u , a k o su inače za t o s p o s o b n i . A k a d e m s k e legije i o r u ž a n a g r a d s k a tijela s a s t a v n i s u dio N a ­ r o d n e g a r d e i pod i s t o m v r h o v n o m zapovijedi. O s l o b o đ e n i su d u ž n o s t i s l u ž b e u N a r o d n o j g a r d i : s v e ć e n i c i sviju v j e r a , vojnici, dok su u a k t i v n o j službi, plaćeni financijski s t r a ž a r i i r e d a r i , oni, koji nisu s p o s o b n i za t a k v u službu, i oni, koji su bili k a ­ ž n j e n i z b o g n e č a s n i h djela. N a r o d n a g a r d a je p o d v r g n u t a civilnoj v l a s t i i p r e k o nje M i n i ­ s t a r s t v u u n u t r a š n j i h p o s l o v a , a o r g a n i z i r a j u je općine, u g r a d o v i m a , v a r o š i m a i s e l i m a , u k o j i m a i m a više od hiljadu d u š a . U s v a k o j općini, u k o j o j se u s t r o j a v a N a r o d n a g a r d a , i m a se s a s t a v i t i i u p r a v n o vijeće, k o j e će voditi b r i g u o p o s l o v i m a G a r d e , koji nisu u v e z i sa z a p o v j e d n i š t v o m . P r e d s j e d n i k t o g o d b o r a je mjesni zapovjednik Narodne garde. Ako članovi n e m o g u da plate njene troškove, onda te troškove t r e b a da plati o p ć i n a . " 19

5

1 9

Splitski o p ć i n s k i arhälv, 1848. br. 625.

" N o t i i i c a z i o n e dell imp. r. G o v e r n o della D a l m a z i a c o n c e r n e n t e l'organizaz i o n e della G u a r d i a N a z i o n a l e N . 8692/863 dd. Zara, 19. aprila 1848., T i p . Battara.

IX. PITANJE SJEDINJENJA D A L M A C I J E S

HRVATSKOM

Z a g r e b a č k a reprezentacija kralju z a poziv sabora i za poziv D a l m a ­ cije, da sudjeluje na t o m saboru — O b e ć a n j e u s t a v a — Velika narodna skupština u Zagrebu 25. o ž u j k a 1848. god. — »Zahtevanja naroda« — Poziv Varaždina i Z a g r e b a D a l m a t i n c i m a , da t r a ž e sjedi­ njenje s Hrvatskom — Šulekov članak — Jelačićev p r o g l a s — Dopis Siska — Dopis K a r l o v c a D o g a đ a j i u B e č u i u o s t a l o j monarhiji u o ž u j k u 1848. g o d i n e , k a o i d o g a đ a j i u P a r i z u u v e l j a č i iste g o d i n e djelovali su i n a z a g r e b a č k e H r v a t e , koji su p o t a k n u t i od K u k u l j e v i ć a uputili k r a l j u v r l o z n a č a j n u » r e p r e s e n t a c i j u « , k o j a j e t o z n a č a j n i j a , š t o je p r e d l o ž e n a i p r i h v a ­ ćena' u z a g r e b a č k o m o p ć i n s k o m v i j e ć u , prije n e g o s e u Z a g r e b u d o ­ z n a l o , da je c a r d a o u s t a v . 17. o ž u j k a s a s t a l o se u Z a g r e b u o p ć i n s k o vijeće. Z a p i s n i k t e sjed­ n i c e , koliko se p r o t e ž e n a n a š e p i t a n j e bio je o v a j » N a j n o v i j i d o g o đ a j i v r e m e n a , koji se u č i t a v o j s k o r o E u r o p i i u istoj M o n a r k i i a u s t r i a n s k o j porodiše, grozeći prevrat starodrevnih instituciah, probude i pozor­ nost ovdašnjeg gradjanstva, da i celog puka na ono, što u takovih i z v a n r e d n i h slučajih, za p r e t e ć i p o g i b e l n e posledice, učiniti m u d r o s t i o p r e z s v e t o v a , v e r n o s t p a k o p r e m a k r a l j u , i n a r o d u od s v a k o g d o b r o g g r a d j a n i n a z a h t e v a . O v a k o v i m d u h o m n a d a h n u t i isti g r a d j a n i , i d r u g i stanovnici ovog grada, — u v i d i v š i potrebu mnogih re­ f o r m a h u d a r ž a v n o m , k a o cele U g a r s k e , t a k o i s d r u ž e n i h k r a l j e v i n a h o r g a n i z m u , koje r e f o r m e d u h v e k a , sila v r e m e n a , i d o z r e l o s t n a r o d a h iziskuje i o kojih p a k o s a v e t o v a t i , p o l a g z a k o n a n a š e g m u ­ n i c i p a l n o g , s a m o u o b ć e m o r s a č k o m k r a l j e v i n a h o v i h s a b o r u se m o ž e , — s t u p e d a n a s u sednicu m a g i s t r a t a s a i z a b r a n o m o b ć i n o m d a r ž a n u u n e i z m č r n o m broju, i m a j u ć i u k r u g u s v o m e z a s t u p n i c e s v a k o g s t a ­ liša, i s v a k e klase g r a d j a n a h , i s t a n o v n i k a h o v e v a r o š i , t e p o d č el o v o d s t v o m vele slavlenog d o m o r o d c a Ivana Ku­ kuljevića varaždinske županie sudca, u punim poverenju magi-

s t r a t a z a m o l e , d a bi se od s t r a n e o v d a š n j e g g r a d a N j e g o v o m V e l i ­ č a n s t v u p o k o r n a r e p r e s e n t a c i j a podnela, k o j o m se moli, d a N j e g o v o V e l i č a n s t v o s a z o v e d a r ž a v n i s a b o r . « T a j prijedlog g r a đ a n s t v a p r i ­ h v a t i » g r a d s k i m a g i s t r a t i i z a b r a n a o b ć i n a « i zaključi podnijeti u t o m p r a v c u » r e p r e s e n t a c i j u « k r a l j u i z a m o l i t i , »da N j e g o v o V e l i č a n s t v o d a r ž a v n i s a b o r o v i h k r a l j e v i n a h o d m a h odrediti b l a g o i z v o l i « . O s i m t o g a g r a d s k a o p ć i n a m o l i c a r a , da n a r e d i , da n a t o m s a b o r u b u d u nazočni n e s a m o »ppklisar varoši Senja«, »nego takodjer poglavar­ s t v i m a D a l m a t i n s k e K r a l j e v i n e , k o j a u sled tolikih z a k o n a h i o b e ć a vanjih presvetlih kraljah kraljevinam Hervatskoj i Slavonskoj pridru­ žiti bi s e m o r a l a , n a p u t a k dati, n e k a s e o n a s a g. b a n s k e č a s t i n a mesnikom u porazumljenje stave, i odmah na ovaj parvi daržavni sabor poklisare pošalju.«' D o k j e u D a l m a c i j i u s t a v i z a z v a o m e đ u n e k i m g r a đ a n i m a odu­ ševljenje i veselje, z a t o , što je postignuta g r a đ a n s k a sloboda, izazvao j e o n u H r v a t s k o j m n o g o v e ć e n a d e i t e ž n j u za d r ž a v n o m s a m o s t a l ­ n o š ć u u o k v i r u h a b z b u r š k e m o n a r h i j e . , C i m je g r a d V a r a ž d i n s a z n a o za u s t a v , u p u t i o j e iz s j e d n i c e s v o g a o p ć i n s k o g v i j e ć a 2 1 . o ž u j k a 1848. g o d . c a r u » r e p r e s e n t a c i j u « i d o s t a v i v š i je svim o s t a l i m h r v a t s k i m g r a d o v i m a p o z v a o je t e g r a d o v e , da i oni u p r a v e sličnu » r e p r e s e n ­ t a c i j u « c a r u . U. t o j » r e p r e s e n t a c i j i « z a h v a l j u j e V a r a ž d i n c a r u , š t o je a u s t r i j s k i m z e m l j a m a d a o u s t a v , moli c a r a , da v r a t i G r a n i c i u s t a v , S e n j u s t a r e slobode, » k r a l j e v i n u pako Dalmaciu, koja je od n e g d a k H e r v a t s k o j i S l a v o n i i spadala, istim k r a l j e v i n a m i po njih svetoj U g a r s k o j kruni opet povratiti, ter tako stare tegobe ove doki­ nuti, i time svoje v e r n e H e r v a t e i S l a v o n c e usreć i t i.« I Z a g r e b , je, j e d n a k o k a o i V a r a ž d i n i s t o g a d a n a d o n i o s l i č a n z a k l j u č a k . U sjednici v e l i k o g vijeća g r a d a Z a g r e b a 2 1 . - o ž u j k a 1848. g o d . bilo j e z a k l j u č e n o : » D a b r a t j a n a š a D a l m a t i n c i , koji p o z a k o n u , h i s t o r i i i n a r o d u s o v i m i k r a j e v i , n a m a j e d n o t r i o načiniti bi m o r a l i , t e kojih toli d u g o ž u d j e n o i t r a ž e n o s a h e r v a t i i Slavonci s j e d i n j e n j e a k o g d a , s e g u r n o s a d a n a d a t i se je m o ć i , k a d a je zid a b s o l u t i s m a , koji n a s od njih delio je, p a o - od naših željah i p o d u z e t i h s r č d s t v i h z a n j i h o v o p r i d r u ž e n j e o s v e d o č e n i budu, z a k l j u č e n o bi, d a se i m a n j i m a ž - e l j a o v o g g r a d j a n s t v a i n a r o d a kroz d o t i č n e v l a s t i j a v i t i i o n i p o z i v a t i , d a od s v o j e s t r a n e n a š a z a h t e v a n j a p o d u p i r a t i n e p r o p u s t e , i s p o m e n u ć i s e jedinosti r o d a , i n e g d a š n j e g s a v e z a pridruženje svoje k ovim kraljevinam takodjer t r a ž e , i s v r h u t u dostići s e p o b r i n e . « ' 2

1

2

3

10"

A r c h i v i u m 1. e. r. civit. Z a g r a b i a e - A c t a politica, 1848. B r . 1098. D r ž a v n i arhiiv u Z a g r e b u , 1848. Br. 1471—1506. U i s t o m arhivu, isti s v e z a k , B r . 1102.

99

M e đ u t i m s e s p r e m a l a u Z a g r e b u v e l i k a n a r o d n a s k u p š t i n a , pa s u n a t o j »velikoj n a r o d n o j skupštini t r o j e d n e k r a l j e v i n e D a l m a c i j e , H e r v a t s k e i Slavonie glavnom g r a d u Z a g r e b u u n a r o d n o m domu dana 25. (13.) o ž u j k a g o d . 1848. d e r ž a n o j « , f o r m u l i r a n e s v e n a r o d n e t e ž n j e u » Z a h t e v a n j i m a n a r o d a « , k o j a su bila » j e d n o d u š n o z a k l j u č e n a , i p o j e d n o m i z a s l a t o m v e l i č a n s t v e n o m o d b o r u ovih k r a l j e v i n a h kraljev­ s k o m p r e s t o l u za p o t v e r d j e n j e p o d n e s e n a . « T a su » Z a h t č v a n j a n a r o d a glasila: » M i s l a v j a n s k i n a r o d t r o j e d n e k r a l j e v i n e želeći k a o i do s a d a o s t a t i i n a d a l j e pod k r u n o m u g a r s k o m , s k o j o m s u predji n a š i slo­ b o d n o m v o l j o m sjedinili slobodnu k r u n u k r a l j e v i n a h D a l m a c i e , H e r v a t s k e i S l a v o n i e , želeći t a k o d j e r v e r n i o s t a t i s a d a š n j o j v l a d a j u ć o j dinastu, postavljenoj na prestol naših kraljevinah po sankcii p r a g m a ­ t i č k o j , i z a j e d n o želeći u z d e r ž a t i c j e l o k u p n o s t m o n a r k i e a u s t r i a n s k e i d e r ž a v e u g a r s k e , k a o š t o i silni p o d p o r biti o n e v e l i k e s t e č e v i n e , koju s u stekli z a celu a u s t r i j a n s k u c a r e v i n u k e r v n i i v a ž n i d a n i 12. 13. i 14. o ž u j k a o v e g o d i n e u B e č u , z s h t e v a m o od p r a v e d n o s t i k r a l j a n a š e g a s l e d e ć a : « Iza t o g u v o d a slijede » Z a h t č v a n j a n a r o d a « , t r i d e s e t n a b r o j u . P r v o je z a h t i j e v a n j e , da se za b a n a i m e n u j e b a r u n J o s i p J e l a č i ć , k o j e g je t a s k u p š t i n a i z a b r a l a , i da s e t o m u b a n u p o v j e r i i k o m a n d a n a d v o j n o m g r a n i c o m . D r u g o je z a h t i j e v a n j e bilo, d a s e » n a š d e r ž a v n i s a ­ b o r s a z o v e n a j k a s n i j e do 1. svibnja o v e g o d i n e u g l a v n i g r a d Z a g r e b . « Već treće zahtijevanje bavi se Dalmacijom. O n o glasi: » K r e p k o i novo sjedinjenje u svakom smislu n a š e po za­ konu i dogodovštini k nama pripadajuće kra­ ljevine Dalmacije s' k r a l j e v i n o m h e r v a t s k o m i s l a v o n s k o m , k a o t a k o d j e r cele n a š e v o j n i č k e g r a n i c e glede poli­ t i č k o g u p r a v l j a n j a , k a o i svih ostalih t e č a j e m v r e m e n a izgubljenih s u g a r s k i m i v a r m e d j a m i i s a u s t r i a n s k i m i d e r ž a v a m i sjedinjenih s t r a n a h domovine naše.« U » Z a h t e v a n j i m a n a r o d a « t r a ž i se dalje: n a r o d n a n e z a v i s n o s t , v l a s t i t o m i n i s t a r s t v o o d g o v o r n o h r v a t s k o m s a b o r u , n a r o d n i jezik u uredima i školama, sveučilište u Z a g r e b u , sloboda š t a m p e , vjere i uče­ nja. »Svakoletni deržavni sabor na izmenu u Zagrebu, Oseku, Zadru i Reci«, politička r a v n o p r a v n o s t sviju, j e d n a k o s t p r e d s u d o m i j e d n a ­ k o s t u n o š e n j u t e r e t a , o s l o b o đ e n j e od t l a k e , n a r o d n a b a n k a , n a r o d n a g a r d a , n a r o d n a v o j s k a , k o j a i m a služiti kod k u ć e , i u k o j o j i m a k o ­ m a n d a biti n a n a r o d n o m jeziku.« » S t r a n j s k a v o j s k a iz zemlje da izadje, a n a r o d n i g r a n i č a r i , koji se n a l a z e u Italiji, d a s e o d m a h k u ć i povrate.« » S v i politički p r e s t u p n i c i t a k o t r o j e d n e k r a l j e v i n e n a š e k a o i s v i u h slobodnih n a r o d a h a u s t r i a n s k i h n e k a s e iz t a m n i c e p u s t e , i m e n i t o p a k o s l a v n i n a š spisatelj i d o m o v i n e v r e d n i sin N i k o l a T o m m a s e o . «

» Z a h t č v a n j a n a r o d a « t r a ž i l a su dalje: p r a v o u d r u ž i v a n j a , s a s t a ­ n a k a i m o l b a , i u z m n o g e d r u g e s t v a r i , da s v e službe i č a s t i , s v j e t o v n e i d u h o v n e t r e b a da p r i p a d a j u d o m a ć i m s i n o v i m a . . N a t o m v e l i k o m z b o r u i z a b r a n a je i d e p u t a c i j a , k o j a je o d m a h s u t r a d a n u i m p o z a n t n o m b r o j u od 400 ljudi svih s t a l e ž a k r e n u l a u Beč c a r u , da p r e d a » Z a h t č v a n j a n a r o d a « . »Zahtčvanja n a r o d a « nose u tadašnjim prilikama u Hrvatskoj i z r a z i t o n a p r e d n i biljeg. O č i t o je, da su ih s a s t a v i l i ljudi, koji su bili prožeti n a p r e d n i m d u h o m i kojih su se t e ž n j e s l a g a l e s t e ž n j a m a i s t a k n u t i h d e m o k r a t a E v r o p e . U tim se » Z a h t i j e v a n j i m a « p o r e d o n o g a , š t o s m o v e ć i s t a k n u l i , t r a ž i u t o č k i 5. » V l a s t i t n e z a v i s n i n a š e m u s a ­ b o r u o d g o v o r n i m i n i s t e r i u m , k o j e g a č l a n o v i imaju biti ljudi n a r o d u povoljni i od n o v i e g a d u h a n a p r e d k a i slobode«, a u t o č k i 8. » P o l i ­ tičko i d u š e v n o razvijanje na slobodnom n a r o d n o m duhu osnovanom, u t o č k i 11. » n a p e r v o m d o j d u ć e m t a k o n a svih b u d u ć i h d e r ž a v n i h saborih naših zastupanje n a r o d a na temelju jednakosti bez razlike sta­ liša«, u t o č k i 12. » J e d n a k o s t s v i u h bez razlike s t a l i š a i v j e r e p r e d sudom, zajedno javnost, ustmenost, porotu i odgovornost sudacah«, ü t o č k i 13. » J e d n a k o s t n o š e n j a t e r e t a h ili p l a t j a n j a š t i b r e opredieliti s e i m a n a n a š e m s a b o r u « , u t o č k i 14. » O d r e š e n j e p o d a n i k a h ( k m e t o v a h ) od r o b o t e ili t l a k e , i z a t i m od p o d a n i č t v a « , a u t o č k i 2 1 : » P r a v o s d r u š i v a n j a ( a s s o c i a c i e ) , s a s t a n a k a h i m o l b a h (peticie)«. K a k o s e iz t o g a vidi, oni, koji su s a s t a v l j a l i » Z a h t č v a n j a n a r o d a « išli s u z a t i m , da s r u š e cio d o t a d a š n j i d r u š t v e n i s i s t e m u H r v a t s k o j , koji se t e m e l j i o n a f e u d a l i z m u , i da o s n u j u n o v n a d e m o k r a t s k i m n a ­ č e l i m a . R a z u m i j e s e , da j e t a d e m o k r a c i j a bila b u r ž o a s k o g k a r a k t e r a , ali o n a je z n a č i l a p o t p u n u revoluciju p r e m a o n o m e , š t o je dotle bilo u H r v a t s k o j , b u d u ć i d a H r v a t s k a od s v e g a o n o g a , š t o s e t r a ž i l o , nije dotada imala ništa. N a m a t e r i j a l n u s t r a n u ž i v o t a , dakte n a o s n o v u d o b r o b i t i n a r o d a , nije se m n o g o mislilo. S m a t r a l o se, da je v e ć velik n a p r e d a k , š t o s e t r a ž i o s l o b a đ a n j e k m e t o v a od r o b o t e ili t l a k e , a z a t i m p o t p u n o u k i d a ­ nje p o d a n i š t v a . T o je o s l o b a đ a n j e k m e t o v a bilo p o d u p r t o i i n t e r e s i m a b u r ž o a s k e k l a s e , k o j a j e t r a ž i l a slobodnu r a d n u s n a g u z a t v o r n i c e i industriju, j e r j e u nju h t j e l a uložiti s v o j e s u v i š k e . Općem e k o n o m s k o m ž i v o t u nije se posvetila n a r o č i t a p a ž n j a , osim u p i t a n j u c a r i n e i z m e đ u ostalih z e m a l j a h a b z b u r š k e m o n a r h i j e i H r v a t s k e , g d j e se t r a ž i l o u k i d a n j e s v a k e c a r i n e . P o r e d t o g a t r a ž i o s e s l o b o d a n u v o z m o r s k e soli. Slične s t v a r i k a o za g r a đ a n s k u Hrvatsku t r a ž i l e s u se i z a granicu. 4

4

» Z a h t ć v a n j a n a r o d a « n a š a o s a m u splitskotn O p ć i n s k o m arhivu, 1848. g o d . , z a t i m u D r ž a v n o m arhivu u Z a g r e b u 1848. g o d . i u O p ć i n s k o m arhivu u V i s u 1848. god., br. 566.

K o n a č n o t r a ž e »Zahtijevanja«: »Ukinutje celibata, i uvedenje na­ r o d n o g jezika u cerkvi polag s t a r i n s k o g a h e r v a t s k o g a p r a v a i običaja«. O d m a h poslije velike n a r o d n e s k u p š t i n e r a z a s l a o je g r a d Z a g r e b n a sedamnaest dalmatinskih općina ovo pismo: » S t o m i H e r v a t i i S l a v o n c i prie v i š e v e k o v a h p o n e n a v i d n o s t i v r e ­ m e n a i z g u b i s m o , š t o k r o z stoljetja t r a ž i s m o , š t o p o z a k o n u i historii z a h t e v a t i m o g o s m o , i steći n e d v o j i m o , n a i m e , da s e vi, mila, j e d n o k e r v n a bratjo naša, kraljevinam H e r v a t s k o j i Slavonii opet pridružite, i p o njih s v e t o j u g a r s k o j k r u n i i n k o r p o r i r a t e : o n o s e dostići s a d a n a ­ d a m o , g d e se u celoj E u r o p i i u m o n a r k i i a u s t r i a n s k o j p r e v r a t i p r e i n a č e n j e o r g a n i z m a d e r ž a v a h p r i p r a v l j a , i svi n a r o d i , s v e d e r ž a v e n o v o lice, p r o m j e n j e n o z a d o b i v a j u . « . . . 5

Z a g r e b i z v j e š ć i v a š e dalje u s v o m p i s m u d a l m a t i n s k e o p ć i n e , k a k o j e pošla d e p u t a c i j a c a r u , i k a k o s e , m e đ u o s t a l i m ž e l j a m a H r v a t a n a ­ l a z i »i o n a , da n j e g o v o c a r s k o - k r a l j e v s k o v e l i č a n s t v o n a s a b o r der­ ž a v n i o v i h k r a l j e v i n a h u k o m ć e m o v e ć a t i o p r o m e n a h ili r e f o r m a h , k o j e u n a š e m u s t a v n o m o r g a n i z m u n a p r e d a k civilisacie i d u h v e k a iziskuje, — poslanike k r a l j e v i n e D a l m a c i j e o d r e d i t i blagoizvoli, d a s njima zajedno o našem skupnom ustrojenju i o g a r a n t i a h naše obćenite budućnosti radimo.« » P r e m d a n e s u m n j a m o , d a ć e milostivi k r a l j u v a ž a v a j u ć i z a k o n e , p r i s e g u i n a u g u r a l s k u i o b e ć a n j e b l a g o p o k o j n o g a s v o g a o t c a izpunjen j e m ovih željah n a s H e r v a t e i S l a v o n c e u s r e ć i t i : ipak u p u t j e n i s m o , d a t r e b a da i vi, b r a t j o D a l m a t i n c i , o v e želje k a o s v o j e t a k o d j e r j a v n o i z r a z i t e , i n a m a r u k u p r u ž i t e , da k r a l j u i s v e t u p o k a ž e t e , d a j e d n a k o s H e r v a t i i Slavonci ćutite, jednaku m i s a o gojite.« » Z a t o v a s , s l a v n a g o s p o d o i b r a t j o , koji s t e p o g l a v a r s t v o i o r g a n n a r o d a , p o z i v a m o , da s p o m i n j u ć i s e , d a ste j e d a n n a r o d s n a m i , da j e d n a k e r v u v a š i h i n a š i h žilah v r i j e , d a n a s j e d a n isti m a t e r i n s k i jezik s k o p č a , o n e k o r a k e učinite i o n a s r e d s t v a p o p r i m i t e , k o j a k s v e r h i n a š e g političkog sjedinjenja v o d e , i k o j a će o p e t b r a t j u b r a t j i p o v r a ­ titi, i nje združiti k a k o z d r u ž e n i b i a h u u s t a r o d o b a . . . . T o m u p a k s c č n i m o za najshodnije, da sve oblasti posestrime kraljevine D a l m a c i e njegovom veličanstvu milostivomu kralju n a š e m u podnesu molbu na­ š o j s p o d o b n u . — Milostivi n a š k r a l j u p u t i v s e o s i m p a t i j i n a š o j u z a ­ j a m n o j , t e z n a j u ć i iz historie, k a k o je o p a s n a i g r a sa n a r o d n o s t i m a i s a m o v o l j n o sjedinjenje n e s k l o n i h e l e m e n a t a , n e ć e se s i g u r n o n a š i m s l o ž n i m p r o š n j a m a i ž e l j a m a ni j e d a n č a s p r o t i v i t i s e , niti ć e v a s , milu bratju našu Dalmatince, s tudjom k a k o v o m d e r ž a v o m i n a r o d o m stopiti, v e ć ć e v a s o n i m p r i d r u ž i t i , s k o j i m v a s j e d a n rod, j e d a n jezik i jedna historia skapča.« s

» A g r a m e r Zeitunig« o d 1. travnja 1848., br. 33.

T a j poziv g r a d a Z a g r e b a dalmatinskim općinama š t a m p a n je 30. o ž u j k a 1848. g o d i n e u » N o v i n a m a d a l m a t i n s k o - h e r v a t s k o - s l a v o n s k i m . « " D v a d a n a z a t i m 1. t r a v n j a 1848. g. d o n o s e » N o v i n e « u v o d n i k od B o g o s l a v a Š u l e k a : » B r a t j o D a l m a t i n c i ! « . Šulek j e bio p r v i , koji j e 2 2 . o ž u j k a 1848. g. u » N o v i n a m a d a l m a t i n s k o - h e f v a t s k o - s l a v o n s k i m « , t r i d a n a prije v e l i k e s k u p š t i n e u Z a g r e b u , u č l a n k u » Š t a m p a je s l o b o d n a o d 15. o ž u j k a 5Vs s a t a p o s l e p o d n e « u p o z o r a v a o , d a i z m e đ u o s t a l o g t r e b a da H r v a t i s a d a t r a ž e sjedinjenje D a l m a c i j e s H r v a t s k o m . » Z a n a s n e i m a s p a s e n j a — p i s a o j e Š u l e k — dok se s n a m i o p e t D a l m a c i a n e s d r u ž i — al n i n j o j p r i e n e ć e o g r a n u t i s u n c e p r a v e s l o b o d e i s l a v e d o k se n e o t r e s e t u d j i n s t v a i n e s d r u ž i s a s v o j o m j e d n o k e r v n o m b r a t j o m h e r v a t s k o - s l a v o n s k o m . « U t o m č l a n k u ističe Š u l e k i t o , k a k o j e o v a želja H r v a t a d o i s t a p r a v e d n a , k a k o j e c a r F r a n j o I. t u » r e i n k o r p o r a t i u više p u t a o b e ć a o « i k a k o »nije p r o š a o n i j e d a n s a b o r , ni n a š ni u g a r s k i g d e s e t o nebi z a h t g v a l o . « Ü č l a n k u » B r a t j o D a l m a t i n c i ! « g o v o r i Šulek: » T r i s t a g o d i n a h j e i z t e k l o , o d k a d a je n e m i l a r u k a t u d j i n c a r a s t a ­ vila n a s j e d n o k e r v n u b r a t j u — t r i s t a g o d i n a h punih j a d a i za n a s i z a v a s . . . D a , n a s t a l a j e d o b a slobode, d o b a i s t i n e . . . I m i s e n a d a m o , d a ć e n a m s e i z v a r š i t i n a j v r u ć a želja, n a j p r a v e d n i j a p r o š n j a , da ć e m o s e o p e t s v a m i s d r u ž i t i . . . . U o v o j s l a t k o j nadi i z l a z e p r e d v a s , e v o , v a š a v e r n a bratja H ä r v a t i i Slavonci, da v a s pozovu u svoje kolo. P r i m i t e b r a t i n s k u d e s n i c u k o j u v a m p r u ž a j u , s d r u ž i t e s e o p e t s njimi, d a b u d e m o o p e t j e d a n silni i u z m o ž n i narod, kao što smo nekoć b i l i . « . . . » O t k a d su s e odcijepili jedni od d r u g i h , išlo j e zlo i j e d n i m a i drugima. U Dalmaciji je nestalo prijašnjeg bogatstva, čast i dosto­ j a n s t v a z a u z e l i su tudjinci. S v i n a r o d i n a s t o j e da se š t o bolje sjedine. U g l e d a j t e s e , d r a g a b r a t j o , u o v a j p r i m e r , d a j t e d a r a z o r i m o zid, koi n a s deli. P r i d r u ž i t e s v o j u z e m l j u n j e n i m p o s e s t r i n a m H ä r v a t s k o j i S l a v o n i i , s t u p i t e pod b a r j a k n a š e g s l a v n o g b a n a , b a r o n a J o s i p a J e l a č i ć a . . . « » V a l j d a ć e v a s m l e t a č k i lav o p e t k - s e b i v a b i t i i sve d o b r o obećavati. Ne verujte m u . Svärnite okom naokolo sebe. T k o v a m j e r a z o r i o s l a v n i Z a d a r , da nije o s t a o k a m e n n a k a ­ m e n u ? — Mletci. T k o je u g r a b i o b l a g o i s v e b o g a t s t v o D a l m a c i j e ? — M l e t č a n i . T k o j e p o d g r i z a o ž i v o t n e žile s o k o l o v o m g n j e z d u Dubrovniku? — Mletački lav. T k o j e o t e o d a l m a t i n s k u t a r g o v i n u , slavu, slobodu i n e z a v i s n o s t ? — Mletci. S v e što ste imali, dadoste Mletcima; svoje gradove, svoje b r o d o v e , s v o j e j u n a k e , s v o j u k'erv — pa k a k o v u s t e dobili n a g r a d u ' Nezahvalnost i krivice. 8

N o v i n e d a l m a t i n s k o - h r v a t s k o - s l a v o n s k e , 30. ožujka 1848.

J e s u li v a m b r a t j a H e r v a t i i k a d a t a k o s a g r e š i l i ? — N i s u n i k a d a . P o v r a t i t e s e dakle, mila b r a t j o , u n a š e kolo, s t o p i t e s n a m i u jedno t ü o . — D o s a d s e m o g a o s a m o o n a j u D a l m a c i i na k a k v u č a s t popeti, koi je z n a o t a l i a n s k i , odsele će s a m o onaj upravljati, koi znade dalmatinski, k o g j e si o v i n s k a m a j k a r o d i l a ! « N a k r a j u p o z i v a Šulek D a l m a t i n c e , n e k a m o l e c a r a , da sjedini D a l m a c i j u š H r v a t s k o m i S l a ­ vonijom. 7

U istom b r o j u » N o v i n a « , u k o m je i z a š a o Š u l e k o v č l a n a k , i z a š a o je i dopis iz O b r o v c a , u k o j e m d o p i s n i k j a v l j a , k a k o s u n a r o d n e ž e l j e o č i t o v a n e 25. o ž u j k a u s k u p š t i n i g r a d a Z a g r e b a , o d j e k n u l e u » s e r c i h d a l m a t i n s k i h Ilirah«, a n a p o s e u O b r o v c u . U s v o m p r o g l a s u , koji je n o v i b a n J o s i p J e l a č i ć u p r a v i o » N a r o d u hervatskome i serbskome i trojednoj kraljevini Dalmacie, H e r v a t s k e i S l a v o n i e « , k a ž e on o D a l m a c i j i : » J a s a m od N j e g o v o g V e l i č a n s t v a k r a l j a i m e n o v a n t a k o d j e r b a ­ n o m D a l m a c i e : z a t o se t v e r d o n a d a m od p r a v i č n o s t i k r a l j a n a š e g a i od k r e p k e volje n a r o d a , da o v o m o j e n a i m e n o v a n j e n e ć e o s t a t i kod samoga naslova«. Š u l e k o v č l a n a k odlikuje se n e s a m o n a c i o n a l i s t i č k o m težnjom ujedinjenja s j e d n o k r v n o m b r a ć o m , n e g o i u v i đ a n j e m d r u g i h r a z l o g a , koji D a l m a t i n c e t r e b a da u p u t e , da ć e im j e d i n o u z d r u ž e n j u s H r v a t ­ s k o m biti i m a t e r i j a l n o bolje. O n u p o z o r a v a D a l m a t i n c e , d a je V e n e ­ cija » u g r a b i l a b l a g o i s v e b o g a t s t v o D a l m a c i j e « , da su M l e č a n i oteli » d a l m a t i n s k u t r g o v i n u , slavu, s l o b o d u , n e z a v i s n o s t « , d a s u D a l m a t i n c i dali M l e č a n i m a » s v o j e g r a d o v e , s v o j e b r o d o v e , s v o j e j u n a k e , s v o j u krv«. 8

P o r e d ovih m a t e r i j a l n i h zala, k o j a j e V e n e c i j a n a n i j e l a D a l m a c i j i p o s t o j a l o j e i postoji j o š u v i j e k i v e l i k o j e d n o zlo, a t o j e s o c i j a l n a n e j e d n a k o s t i z m e đ u onih, koji g o v o r e t a l i j a n s k i i onih, koji t o n e z n a j u . U H r v a t s k o j n a p r o t i v u p r a v l j a t ć e o n i g r a đ a n i , koji g o v o r e h r v a t s k i . Š u l e k je v r l o d o b r o uočio, da je D a l m a c i j a pod m l e t a č k o m v l a š ć u e k o n o m s k i s t r a d a l a i &a V e n e c i j a nije ni z n a l a ni htjela da s e b r i n e za n j e n e k o n o m s k i n a p r e d a k . E k o n o m s k a bijeda, u p r a v o s t r a h o v i t a bijeda d a l m a t i n s k o g n a r o d a i t e ž n j a z a boljim e k o n o m s k i m p r i l i k a m a t r e b a l o j e da u v j e r e D a l m a t i n c e , da s e č u v a j u V e n e c i j e i t r a ž e ujedi­ njenje s H r v a t s k o m . Ali Š u l e k nije t i m s v o j i m č l a n k o m m o g a o p o s t i ć i n i k a k a v u s p j e h u D a l m a c i j i , j e r n a r o d za t a j č l a n a k n i k a k o nije m o g a o d o z n a t i . O n o 7

8

Š u l e k o v članak i z i š a o je u »Zori« 6. lipnja 1848. g o d . br. 23.

» N o v i n e « . 27. travnja 1848. br. 40. P r o g l a s b a n a J e l a č i ć a , k o j i m objavljuje s v o j e i m e n o v a n j e i izlaže s v o j politički p r o g r a m : P e j a k o v i ć S t e p h a n , A k t e n s t ü c k e zur G e s c h i c h t e d e s k r o a t i s c h - s l a v o n i s c h e n L a n d t a g e s und d e r nationalen B e w e g u n g v o m Jahre 1848., W i e n 1861. 1. Str.

m a l o ljudi, koji su o n d j e čitali, nisu imali n i k a k o v a d o d i r a s n a r o d o m , osim p o n e k o g ž u p n i k a . S d r u g e s t r a n e , t a j je č l a n a k bio k a o n a r u č e n , da j o š v i š e o d v r a t i d a l m a t i n s k o č i n o v n i š t v o od želje za ujedinjenjem s H r v a t s k o m . T u j e Š u l e k j a s n o g o v o r i o , da će »odsele s a m o o n a j u p r a v l j a t i , koi z n a d e d a l m a t i n s k i , k o g je slovinska m a j k a rodila«. V i ­ djeli s m o , da d a l m a t i n s k o č i n o v n i š t v o nije p o z n a v a l o h r v a t s k o g pisa­ n o g j e z i k a i da s e u p r a v o z b o g t o g a plašilo ujedinjenja s H r v a t s k o m . Šulek i m j e s a d a o t v o r e n o p o r u č i v a o , da će izgubiti s v o j e n a m j e š t e n j e , d a k l e , d a ć e biti m a t e r i j a l n o u p r o p a š t e n i ili b a r o š t e ć e n i . P r i r o d n o je bilo, da su oni n a s t o j a l i d a s v o j e n a m j e š t e n j e sačuvaju. P o g l a v a r s t v o i o p ć i n a g r a d a Siska poslali su iz s v o j e sjednice, o d r ž a n e 2 5 . t r a v n j a 1848. g o d i n e dopis svim h r v a t s k i m , a i d a l m a t i n ­ s k i m o p ć i n a m a . D o p i s se počinje o v a k o : » L j u b e z n i P r i a t e l j i j e d n o k e r v n a b r a t j o ! « U n j e m u m o l i s i s a č k a općina sve h r v a t s k e , a i d a l m a ­ t i n s k e o p ć i n e , da bi p o m o g l e , da i S i s a k u z m o g n e poslati s v o j a d v a p o s l a n i k a u s a b o r » k r a l j e v i n a h D a l m a c i e , H o r v a t s k e i S l a v o n i e « , koji će d o s k o r a biti s a z v a n . S i s a k moli s p o m e n u t e općine » d a se u p e r v o j v a š o j s k u p š t i n i o t o m zbiljski p o s a v e t u j e t e , i n a š u želju ili o d m a u j e d n o j p r e d s t a v k i n a p r e u z v i š e n o g a n a š e g a g o s p o d i n a b a n a podupir a t e , ili da s v o j i m p o k l i s a r o m i m a j u ć i m se poslati n a n a š i h k r a l j e v i n a h d e r ž a v n i s a b o r n a p u t a k d a t e , da bi se u p e r v o j sednici z a t o zauzeli, da bi o v o g l a s o v i t o t r g o v a č k o m e s t o d v a p o k l i s a r a s a p r a v o m o d v e t a n a s a b o r n a š p o s l a t i m o g l o , t e da bi se o v o p r a v o i d r u g i m g r a d j a n s k i m i v o j n i č k i m t e r g o v i š t e m i o b š t i n a m a k r a l j e v i n a h podelilo . . . « O s i m t o g a m o l i s i s a č k a o p ć i n a s v e općine, pa i d a l m a t i n s k e , da j e u saboru podupru u nekim njenim ekonomskim zahtjevima, k a o i u t o m e , d a se S i s a k p o d i g n e n a č a s t k r a l j e v s k o g a s l o b o d n o g g r a d a . " N a r o d n a s k u p š t i n a k r i ž e v a č k e ž u p a n i j e poslala j e 28. t r a v n j a d a l m a t i n s k i m o p ć i n a m a o v a j dopis: »Mila Bratjo! P o s v e d o č e n i , da n i k a d a nije bio zgodniji t r e n u t a k z a p r o c v i t a n j e n a š e n a r o d n o s t i , •— z a u ž e s k o p č a n j e svih i n t e r e s a h t r o j e d n e k r a l j e ­ v i n e , t e za u s t a v l j e n j e n a š e n a r o d n e s a m o s t a l n o s t i , i z a k o n i t e slo­ bode, n e g o u p r a v sada — kada i s a m o Nj. Veličanstvo željam v e r n o g k r a l j e v i n a h ovih p u k a m i l o s t i v o d o s k o č e ć i iz s r e d i n e n a s j e d n o g m u ž a , u kojeg čitav narod svoje povjerenje — i s pravom — polaže, n a m a za B a n a potverdi; nego u p r a v sada — kada smo pred našim deržavnim s a b o r o m , k o j z a n a š n a r o d j e d a n medju n a j z n a m e n i t i i m , m e d j u n a j v a ž n i i m bude, jer u n j e m ž e l i m o i m a t p o r u č a n s t v o z a dalešnji s a m o ­ s t a l n i r a z v i t a k , n a š e n a r o d n o s t i , — za u s t a n o v l e n j e v e k i v e č n e slobode, — z a p r o m i c a n j e b l a g o s t a n j a n a š e mile D o m o v i n e . 8

Splitski o p ć i n s k i arhflv ( S O A ) 1848. br. 777: Općinski arhiv u Visu. 1848., br. 455.

Z a t o mi Domoljubi o v d a š n j e g kraja za dobro n a l a z i m o s v e sile n a š e upotrebiti, da u o v o m v a ž n o m trenutku r a d i m o , i n a š e pomisli s a d r u g o m Bratjom s a o b ć i m o , i da mi i oni, m a koliko im s e dopadaju, i d o m o r o d n a dužnost ih sili pristupiti, i s l o ž n o raditi m o g u , — i u t o i m e izabrali s m o iz n a š e narodne skupštine jedan odbor, k o m u je od strane ovdašnjih varmedske i v a r o š k e oblastih izključivi upliv u političko-narodne predmete podeljit, i d u ž n o s t n a l o ž e n a s a susednimi obla­ sti u napomenutih predmetih jedino i izključivo raditi. Iz o v e narodne skupštine izabrani su poklisari za Banski p o g o v o r ;S m o t r i t e 1 j D a l m a ­ t i n s k i . « S lijeve s t r a n e bio je t a l i j a n s k i t e k s t , s d e s n e n j e g o v prije­ vod n a h r v a t s k i jezik. U r e d n i k t o g a s l u ž b e n o g lista bio j e J a k o v Chiudina, d o t a d a š n j i u r e d n i k » G a z z e t t e « , a prevodilac na h r v a t s k i jezik dr. K u z m a n i ć , d o l a d a š n j i u r e d n i k » Z o r e « . I z d a v a č lista bila j e š t a m p a r i j a Battara. Novi list bio je u p o l i t i č k o m pogledu s a s v i m p o v u č e n , d o n o s i o je s a m o s l u ž b e n e o g l a s e i i z v j e š t a j e i tek po koju političku vijest, t a k o da nije m o g a o n i p o š t o zadovoljiti D a l m a t i n c e , koji su se već bili naučili n a slobodu š t a m p e . Videći, da t a k o n e ide i da će izgubiti č i t a o c e , p r o m i j e n i š e listu f o r m u ; od 1. lipnja izlazila su z a p r a v o d v a lista: » L ' O s s e r v a t o r e d a l m a t o « , s a m o n a t a l i j a n s k o m jeziku četiri p u t a n a nedjelju, i » d r u g i č a s o p i s s k r o z po h e r v a t s k i « , » G l a s n i k D a l m a t i n s k i « , d v a p u t a n a nedjelju. Ali s v e j e d n o ni j e d a n ni d r u g i list nisu j o š uvijek m o g l i skupiti oko sebe ni s u r a d n i k a ni pobuditi v e ć i i n t e r e s kod publike. K u z m a n i ć je t a d a p o č e o u » G l a s n i k u « b r a n i t i n a č i n s v o g a p i s a n j a i n a p a d a t i z a g r e b a č k i i srpski. K u z m a n i ć , koji nije n i k a d a volio S r b e , z n a o je č e s t o da polemiku za č i s t o ć u j e z i k a začini n e p r i k r i v e n o m a n t i p a t i j o m p r e m a S r b i m a . U t o m e su K u z m a n i ć a po­ m a g a l i o t a c V e r d o l j a k i k a r l o b a š k i župnik S t a r č e v i ć . I t a k o se desilo, da su se, poslije š i r o k e n a c i o n a l n e s l o g e d a l m a t i n s k i h S l o v e n a , H r v a t a i S r b a , p o č e l a v e ć 1849. g o d i n e j a v l j a t i r a z m i m o i l a ž e n j a . U t a k v i m su p r i l i k a m a neki d a l m a t i n s k i pisci pisali u z a g r e b a č k i m listovima »Slavenskom J u g u « i »Narodnim Novinama«. Ü »Slaven" Z. D . 1849. E.. I. for. — SI. Jug 1849. g., 8. br.

s k o m J u g u « 5. svibnja 1849. g. š t a m p a n je d o p i s iz D a l m a c i j e sa šifrom S. P. ( S p i r o P o p o v i ć ) . P i s a c p r e p o r u č u j e slogu i o d b a c i v a n j e s v a k e m e đ u s o b n e m r ž n j e i z a v i s t i . » U n a š o j o t a č b i n i D a l m a c i i dvije se n a h o d e n a r o d n o s t i ; j e d n a je b r o j e m d a l e k o p r e t e ž n i j a , s l a v e n s k a ; d r u g a u m o m n a p r e d n i j a , t a l i j a n s k a . M i se m o r a m o s t a r a t i , da s v a k a od ovih u p r i r o d n a p r a v a s v o j a u đ e i od njih p o t p u n o s l o b o d n o u p o t r e b l j e n j e činiti u z m o ž e : da j e d n a n a r o d n o s t p o k r a j d r u g e u p o d p u n o j slobodi u m n e s v o j e sile r a z v i t i i c v j e t u ć e s v o j e s t a n j e d o s t i g n u t i m o ž e « . Dopisnik o č e k u j e n a j v e ć u p o t p o r u od s v e ć e n s t v a , k o j e je n a j b l i ž e n a r o d u i k o j e je d u ž n o živjeti s n a r o d o m . S v e ć e n i c i t r e b a da n a r o d u p u ć u j u u u s t a v . S v e ć e n i c i n e k a u p u ć u j u n a r o d i o d v r a ć a j u g a od onih, koji h o ć e da g a z a v e d u . O n i m o r a j u biti p r a v i poslanici, a ne n a j a m n i c i , i na n j i m a je velika o d g o v o r n o s t z b o g t o g a . J. A. vidi n a p r e d a k Z a g r e p č a n a i T r š ć a n a i u p o r e đ u j e g a »s n a z a d k o m n a s D a l m a t i n a c a h . N a z a d a k je, j e r n e m a n i k a k o v o g n a p r e d k a . D a n a š n j e je s t a n j e D a l m a c i j e isto, k a o š t o je bilo pod M e t t e r n i c h o m . K a m o n a p r e d a k d r u š t v a SI. Lipe u ZadFU? K a m o n a p r e d a k n a r o d n i h u č i o n i c a h ? K a m o n a p r e d a k n a r o d n e k n j i ž e v n o s t i ? N a đ e li se koji, da od s v o g i m a n j a za n a r o d n e u č i o n i c e i n a š u k n j i ž e v n o s t š t o g o d priloži? K a m o s v e š t e n i c i i p o s t a r a š e li s e , da u s l a d e p r o s t o m n a r o d u s v e t i n j u n j i h o v e n a r o d n o s t i ? K a m o b r a t i n s t v o i s l o g a ? N i š t a t o g a kod n a s n e m a , — pa je li to p r a v i n a z a d a k ? « »Glasnik D a l m a t i n s k i « bio je s a d a jedini list u D a l m a c i j i , koji je izlazio n a h r v a t s k o m jeziku. Ali s » G l a s n i k o m D a l m a t i n s k i m « nisu bili z a d o v o l j n i p r a v o s l a v c i . J e d a n dopisnik piše » N a r o d n i m n o v i n a m a « , k a k o bi t r e b a l o pisati u » G l a s n i k u D a l m a t i n s k o m « . T o bi on učinio, da » t a j list i z o p a č e n j e m jezika i i z g o v o r a , i b r a t i n s k i v j e r o z a k o n v r i j e đ a j u ć i m i z r a z i m a , više n a r a z t r o j e n j e i n a z a d a k , n e g o n a sjedinjenje i n a p r e d a k n a š ne s m i e r a ; i s tim odlikujući se od svih n a š i h l i s t o v a h m j e s t o o s o b n o g a s a č i n j a v a , dok s e u n e z n a t n o s t i s v o j o j ili n e o s v i e s t i , t e p r a o c e m s l o g e i ljubavi u d a r i , ili p r e z r e n od s v i u h , k a o p o k o j n a m u s e s t r a Z o r a , n e u m o r i se i ne klone ". Ali nije t a j dopisnik bio jedini koji je t a k o mislio o » G l a s n i k u Dal­ m a t i n s k o m « . T a k o misli i S p i r o P o p o v i ć . " U t v r đ e n o je, da n e m a za n a š n a r o d v e ć e n e s r e ć e — k a ž e S p i r o P o p o v i ć — od v j e r o z a k o n s k e n e s l o g e i m r ž n j e . Svi su s l o v e n s k i listovi, o s i m j e d n o g c i g l o g , n a d a h ­ nuti t i m d u h o m , i svi se t r u d e da p r i d o n e s u š t o v i š e slozi. »Jedini Gla­ snik D a l m a t i n s k i s t a r i m je k u ž n i m d a h o m u r e d n i k a s v o g a n a d a h n u t « , j e r o n d o p u š t a , da se u t o m listu š t a m p a j u č l a n c i , k o j i m a se n a p a d a j u p r a v o s l a v c i , a t i m e se širi n e s l o g a i m r ž n j a . S p i r o P o p o v i ć ž e s t o k o n a p a d a K u z m a n i ć a , š t o h o ć e da i opet, k a o i u » Z o r i « , z a d r ž i s v o j 1

1 0

»Nar. Nov.« 1849. god., 96. br.

1 1

»Nar. Nov.« 25. VII. 1849. god., 99. br.

jezik. P r e k o r a v a g a , š t o m u list n i š t a ne v a l j a i poziva g a , »da se o g l e d a n a d r u g e n a š e l i s t o v e i p o d o b n o n j i m a n e k a se za d o b r o n a š e g n a r o d a z a u z m e , a o k a n i se u t r o b u r o đ e n e m a t e r e b e z b o ž n i m r u k a m a t r z a t i , jer g a za t a k o v o b o g o m r s k o djelo p r o k l e t s t v o n a š e i p o t o m s t v a očekiva.« » G l a s n i k D a l n r a t i n s k i « , n a m i j e n j e n od vlade d a udovolji s l a v e n s k o j v e ć i n i D a l m a c i j e , n e s a m o š t o pod u r e d n i š t v o m K u z m a n i ć e v i m nije o d g o v a r a o , n e g o j e s v o j i m p i s a n j e m ljuto o g o r č i o s k o r o s v e prijatelje n a r o d n o g j e z i k a i s j e d i n j e n j a . P r e k o r a v a l i su g a , da j o š nikad nije ni riječ k a z a o u d u h u n a r o d n o m o n a r o d n i m š k o l a m a , o n a r o d n o j pro­ svjeti i t. d. P r e k o r a v a l i su g a , da sije v j e r s k u m r ž n j u , netrpeljivost, d a p o t v a r a t e ž n j e H r v a t a i S r b a r u s i z m o m i da n e p r i s t o j n o n a p a d a ljude z a s l u ž n e z a n a r o d i n j e g o v u k n j i ž e v n o s t . "

" »Nar. N o v . « , 8. II. 1850. « o d .

XXIX. P R O B U Đ E N A KNJIŽEVNA I NACIONALNA DJELATNOST D U B R O V Č A N A 1849. do 1851. G O D I N E . V e ć s m o vidjeli, k a k o je u s t a v p r o b u d i o D u b r o v č a n e i d a o im n o v u s n a g u , da se o k u p e i p o r a d e z a n a c i o n a l n i p r e p o r o d i n a r o d n o ujedinjenje. D u b r o v n i k je p o s t a o p o n o v o s l a v e n s k i . »Vi se t a m o z a b a v ­ ljate izključivo politikom — piše j e d a n D u b r o v č a n i n » N a r o d n i m N o v i ­ n a m a « , — a mi o v a m o n a s t o j i m o z a k n j i ž e v n o s t . Iz p e č a t n j e F r a n a M a r t e c h i n i a izišla je n a s t o j a n j e m p o p a A n t u n a R o č i j e d n a p j e s n i č k a u m o t v o r i n a od 16-og v i e k a i m e n o m M a n d a l i e n a p o k o r n i c a po I v a n u V u č i ć e v i ć u , vlastelinu D u b r o v a č k o m u , s p j e v a n a . Isti g o s p o d i n Roči s a d a p e č a t i i O r a c i a v j e š t o p r e v e d e n a n a n a š jezik od p o k o j n o g a Hidie koji je u m r o prie nekoliko g o d i n a h . O t a c Ljud. C u r č i a p e č a t a o je s v o j e » T r i d n e v j e sv. V l a h a . « M l a d i su k n j i ž e v n i c i s a s t a v i l i s v o j » D u ­ b r o v n i k « , koji će izlaziti s v a k ^ g o d i n e . O k o t o g a posla n a s t o j i g. M a t i ja B a n . I z a š a o je i » S r p s k o - d a l m a t i n s k i m a g a z i n « , u r e đ e n o J N i k o l a j e v i ć a . Š t a m p a se u Z a d r u , jer d u b r o v a č k a š t a m p a r i j a n e m a ćirilskih s l o v a , ali će ih b r z o n a b a v i t i . » K a o š t o vidite, D u b r o v n i k p o s t a j e o n o , š t o je prie bio u D a l m a c i j i , s r e d i š t e s l a v j a n s k e k n j i ž e v n o s t i . « M a t i j a B a n p r e d a j e b e s p l a t n o n a r o d n i jezik s v i m a , koji h o ć e da g a u č e . Č i t a j u s e s v e v i š e i »Narodne Novine« i »Slavenski J u g « . U D u b r o v n i k u su dvije s t r a n k e : a r i s t o k r a t s k a i d e m o k r a t s k a . A r i s t o k r a t i h o ć e isto š t o i d e m o k r a t i , s a m o š t o bi p r v i htjeli p r o v e s t i reforme postupno i mirnim putem, a drugi naprasno. V i d j e s m o , k a k o je dolično z a s t u p a o n a r o d n u m i s a o u D a l m a c i j i d u b r o v a č k i » L ' A v v e n i r e « . N j e g o v d o s t o j a n n a s l j e d n i k bio je » D u b r o v n i k — cviet n a r o d n o g k n j i ž e š t v a « . T o je z a p r a v o a l m a n a h p j e s a m a i čla­ n a k a , s v e o d r e d a n a h r v a t s k o m jeziku. P r v i je s v e z a k i z a š a o u D u ­ b r o v n i k u u š t a m p a r i j i M a r t e k i n i j e v o j 1849. g o d i n e . U v o d n u r i j e č » D u ­ b r o v n i k u « n a p i s a o je O r s a t P u c i ć k a o p r e d g o v o r » P l a n d o v a n j i m a « I v a n a B u n i ć a V u č i ć e v i ć a . U t o m p r e d g o v o r u slavi O r s a t P u c i ć s l a v e n 1

1

»Nar. Nov.« 5. XII. 1849. eod., 209. br.

s k u svijest s t a r o g a D u b r o v n i k a i n j e g o v u političku s l a v u . U p o r e đ u j u ć i p r o š l o s t s t a d a š n j i c o m , k a ž e p i s a c : » P a l i s m o , b r a ć o , d u b o k o pali! A o s o b i t o s m o m i D u b r o v č a n i t a k o pali u s v e m u , da d a n a s n a h o d i n i o r a z l i k u v i š u i z m e đ u n a s i n a š i e h o t a c a negoli između njih i ljudi s t a r o davnieh vremena.« M a t i j a B a n n a p i s a č l a n a k » Z e r c a l o poviestnice d u b r o v a č k e « . P r v i dio t o g č l a n k a » R a z d i e l a k politični« s v r š a v a se o v a k o : » B u d u ć n o s t Du­ b r o v n i k a s v a j e u s l a v j a n s t v u . O n bez i k a k o v e s u m n j e n e ć e n i k a d a polučiti s v o j u s j a j n u p r o š l o s t političnu; ali u krilu s l a v j a n s t v a d i g n u t će se o p e t m a t e r i j a l n o , k a o g l a v n a luka B o s n e i H e r c e g o v i n e . « D r u g i dio č l a n k a je » R a z d i e l a k k n j i ž e v n i « . U n j e m u k a ž e B a n , »da se n a h o d i u d u b r o v a č k i h p j e s n i k a h koji t r a g s l a v j a n s k i m m i s l i m a « , i iznosi t e t r a g o v e . U » D u b r o v n i k u 1849. g.« n a l a z i se i č u v e n a P r e r a d o v i ć e v a p j e s m a » D u b r o v n i k u « , k o j a s v r š a v a v j e r o m , da će n o v o s r e t n o •doba z a D u b r o v n i k doći o n d a : » K a d ti dica budu Slavjanici, K a d a Giorgi, Gondola i drugi O p e t b u d u G j o r g j i ć , Gundulići.« Poslije P r e r a d o v i ć e v e p j e s m e n a l a z e se u istom g o d i š t u » D u b r o v ­ nika« i pjesme Antuna Kaznačića »Vienac narodne slave«, pune narod­ n o g a o s j e ć a j a , z a t i m p r i j e v o d p r v o g p j e v a n j a O m i r o v e Odisie od O r s a t a P o č i ć a ( P u c i ć a ) , pa » N e k e p j e s m i c e « d r a . J. A. K a z n a č i ć a . T r e ć i dio t o g a a l m a n a h a 1849. g o d i n e je »Kita n a r o . i n e p i e s m e , dopisi i t. d. Tu se n a l a z i i » O s n o v a s v e s l a v i a n s k o g a jezika« od M a t i j e B a n a . » D u b r o v n i k « je i z a š a o i 1850. i 1851. g o d i n e , u r e đ i v a n i dalje u D u b r o v n i k u , a š t a m p a n u Z a g r e b u , i to za 1850. g o d i n u u G a j e v o j š t a m p a r i j i , a za 1851. u š t a m p a r i j i F r a n j e Ž u p a n a . U u v o d u »Du­ b r o v n i k a « za 1850. g o d i n u k a ž e M a t i j a B a n : » O v a j letopis p o s t a n k o m s v o j i m o z n a č i o je n o v o d o b a u ž i v o t u d u b r o v a č k o m , d o b a s 1 a v j a ns k o - k n j i ž e v n o g a p r e p o r o d jenja.« I d r u g i s v e z a k » D u b r o v n i k a « , t. j . za 1850. g o d i n u p r o ž e t je istim d u h o m k a o i p r v i . N a v e s t ću s a m o nekoliko r e d a k a iz t o g a s v e s k a . U p j e s m i » H r v a t i m a « , p o z i v a B a n H r v a t e u boj za slobodu: » K o će t o j podlosti D a se povine? Pustit da hrvatsko I m e m u izgine? Da rodom vlada m u Tudjinski rod?«

U s v a tri g o d i š t a , osim j e d n e p j e s m e P r e r a d o v i ć e v e , . s v e su o s t a l o pisali D u b r o v č a n i . » D u b r o v n i k « j e o k o s e b e o k u p i o s v e t a d a š n j e du­ b r o v a č k e pisce, a s v o j i m je i s t i c a n j e m s r p s t v a d j e l o v a o t a k o , d a s u s e neki D u b r o v č a n i p r i z n a v a l i za S r b e . 1 t a k o su s a d a u D u b r o v n i k u izlazila d v a g o d i š n j a k a n a h r v a t s k o m jeziku. » D u b r o v n i k « l a t i n i c o m i » D a l m a t i n s k i m a g a z i n « ćirilicom. D u ­ b r o v n i k je t a d a doista p o s t a o » s r e d i š t e k n j i ž e v n e r a d i n o s t i « n a d a l m a ­ tinskom jugu. M l a d i D u b r o v č a n i , koji su se t a d a okupili o k o M a t i j e B a n a i O r s a t a . P o č i ć a ( P u c i ć a ) , bili su J u r a j B a n , A l e k s a n d a r B a n o v i ć , S t j e p a n B r a d a š , Ljudevit Ć u r č i j a , P e r o F r a n a s o v i ć s K o r č u l e , M i h o i M a r i n i c a G j o r g j i ć , P e r o M a r i n o v i ć , Niko P o č i ć , A n t u n R o č i , L u k a Svilović, U r ­ ban S t a n i ć , A n t u n S o d e r n j a , M a t o V o d o p i ć i K o r č u l a n Z a f r o n . T o je bila m l a đ a g e n e r a c i j a u z s t a r e n a r o d n e ljude Niku A r b a n a s a , M i h a B e nića, Antuna Kaznačića, Sabu F r a n k o v i ć a i Miroljuba Radeljevića. 2

» D u b r o v n i k « su toplo p o z d r a v i l e b e o g r a d s k e » S r p s k e n o v i n e « i p o ­ s t a v i l e z a p r i m j e r » G l a s n i k u D a l m a t i n s k o m « : n e k a iz nje (te k n j i g e ) n a č e l a s l a v j a n s k e n a r o d n o s t i i s l o g e p o n j a j u i po n j i m a s e v l a d a j u . «

1

»Dubrovnik« 1851. god., 2. i 3. str. »Nar. Nov.« 26. I. 1850. g.

XXX. OKTROIRANI U S T A V I A P S O L U T I Z A M U s t a v od 4. o ž u j k a 1849'. god. — Odjek u Hrvatskoj i Dalmaciji — Carski otpis od 7. travnja 1850. god. — Ukidanje ustava 3 1 . prosinca 1851. godine Istim c a r s k i m r e s k r i p t o m , kojim je 22. listopada 1848. g. zaklju­ č e n o z a s j e d a n j e p a j l a m e n t a u B e č u , o d r e đ e n je n a s t a v a k n j e g o v a za­ s j e d a n j a za 15. s t u d e n o g a u K r o m j e f i ž u . Ali je 10. s t u d e n o g a i z a š a o d r u g i c a r s k i m a n i f e s t , k o j i m se o t v o r e n j e sjednica p a r l a m e n t a o d g a đ a od 15. n a 22. s t u d e n o g a . D a n prije s a s t a n k a p a r l a m e n t a u K r o m j e f i ž u i m e n o v a o je car novo ministarstvo s knezom Feliksom S c h w a r z e n b e r g o m n a čelu i m i n i s t r o m u n u t r a š n j i h poslova g r o f o m F r a n z o m S t a ­ d i o n o m . K n e z S c h w a r z e n b e r g bio je k a n d i d a t v o j n i č k i h k r u g o v a , koji su t r a ž i l i j a k u v l a d u , s p o s o b n u da d o k r a j č i revoluciju i s v e o n o , š t o j e o n a donijela. T o m e j e k n e z S c h w a r z e n b e r g p o t p u n o o d g o v a r a o . O n je m r z i o s v e , š t o je bilo l i b e r a l n o i n a p r e d n o , z a g o v a r a o s t r o g i apsolu­ t i z a m , a p o r e d t o g a j e b e z o b z i r n o o s t v a r i v a o s v o j e n a m j e r e . I grof S t a d i o n nije n i k a k o bio p r i j a t e l j revoluciji, a bio je p r o t i v a n i p a r l a ­ mentarnom režimu. Č i m su t a d v o j i c a s t u p i l a u m i n i s t a r s k i savjet, bilo je j a s n o , k u d a ć e ploviti l a đ a a u s t r i j s k e d r ž a v e . Ali, u z a s v e t o , m a l o je t k o mislio, da će oni u k i n u t i s v e o n o , š t o je n a r o d izvojštio poslije 15. o ž u j k a . U t o j n a d i p o đ o š e z a s t u p n i c i u K r o m j e f i ž , i p o č e se t a m o n o v o z a s j e d a ­ nje p a r l a m e n t a . 27. s t u d e n o g a d o đ e m i n i s t a r predsjednik S c h w a r z e n b e r g u p a r l a ­ m e n t i o d r ž a g o v o r , koji j e z a s t u p n i k e u č v r s t i o u v j e r i , da će v l a d a i p a r l a m e n t z a j e d n o raditi n a u s t a v u , a on će o d g o v a r a t i n a p r e d n i m n a s t o j a n j i m a , z a d o v o l j i t i b a r d o n e k l e n a r o d n e t e ž n j e i ukloniti m o g u ć ­ n o s t n o v e r e v o l u c i j e . M i n i s t a r predsjednik je u s v o m g o v o r u isticao » P r i m a m o iz r u k u N j e g o v a V e l i č a n s t v a u p r a v u v l a d e i s n j o m s p o j e n u o d g o v o r n o s t , č v r s t o r i j e š e n i d a s e č u v a m o s v a k o g a n e u s t a v n o g utje-

č a j a , a i s t o t a k o da n e d o p u s t i m o , da s e bilo k a k o povrijedi e g z e k u tivna vlast.« » H o ć e m o iskreno i bez r e z e r v a u s t a v n u monarhiju.« »Mi h o ć e m o t a k v u f o r m u v l a d e . . . . h o ć e m o da s e o n a o s n i v a n a r a v n o ­ pravnosti i na slobodnom razvitku svih narodnosti kao i na jednakosti s v i h g r a đ a n a pred z a k o n o m . « » H o ć e m o , da j e o n a g a r a n t i r a n a od j a v ­ n o s t i u s v a k o j g r a n i d r ž a v n o g a r a d a , p o d u p r t a od slobodnih o p ć i n a i od s l o b o d n o g s a s t a v a pojedinih p o k r a j i n a u s v i m n j i h o v i m u n u t r a š n j i m interesima, povezana zajedničkim v e z o m jake centralne uprave.« » N a d a m o se, da ć e m o , š t o j e b r ž e m o g u ć e , m o ć i predložiti n a sankciju Njegovu Veličanstvu rezultat, vaših rješenja o ustavu.« »Bit će n a m uvijek pred o č i m a d v o s t r u k cilj: n e u m a n j e n o č u v a n j e slo­ b o d a , k o j e su g a r a n t i r a n e s v i m n a r o d i m a A u s t r i j e , o s i g u r a n j e prilika, b e z kojih n e m o ž e da postoji s a m a s l o b o d a . Z b o g t o g a je n a š a n a m j e r a da r a d i m o s v o m p o s t o j a n o š ć u i e n e r g i j o m , d a t e prilike p o s t a n u s t v a r ­ n o s t i da s e s a v j e s n o i s p u n j a v a j u . * » M i n i s t a r s t v o n e ć e da z a o s t a n e za liberalnim i p o p u l a r n i m ( n a r o d n i m ) u s t a n o v a m a : š t a v i š e , o n o pri­ z n a j e , da je n j e g o v a s v e t a d u ž n o s t d a se p o s t a v i n a čelo t o g p o k r e t a . « »Seljaci, s a d a oslobođeni t e r e t a , koji je bio v e z a n u z zemlju, č e ­ k a j u s n e s t r p l j e n j e m o d r e d b e z a k o n a o visini i n a č i n u o d š t e t e k a o i o t a n g e n t i o d š t e t e , koju ć e t r e b a t i p r i d o n i j e t i i k o j a t r e b a da b u d e p o ­ stavljena na osnovu pravednosti.« » O s n o v n a b a z a s l o b o d n e d r ž a v e su s l o b o d n e o p ć i n e . Z b o g t o g a j e h i t n a p o t r e b a , da im se l i b e r a l n i m p r a v i l n i k o m o s i g u r a n j i h o v a n e z a ­ v i s n o s t u r a d u i a d m i n i s t r a c i j i u g r a n i c a m a , k o j e s u p o s t a v l j e n e s obzi­ r o m za z a j e d n i č k o d o b r o . « M i n i s t a r predsjednik g o v o r i o je o p o j e d n o s t a v l j e n j u a d m i n i n i s t r a cije, o r e f o r m i s u d s k e u p r a v e , o z a k o n u o š t a m p i , o z a k o n u o u d r u ž i ­ vanju, o prošlim događajima u Beču, o odnosu p r e m a Lombardiji i Veneciji, o ratu s M a d ž a r i m a , o odnosu p r e m a N j e m a č k o j i o d r u g o m . N a p o s e j e i s t a k n u o , š t o se tiče p a r l a m e n t a o v o : » G o s p o d o ! V e l i k o je djelo, k o j e g t r e b a da se p o t h v a t i m o u s p o r a z u m u s n a r o d i m a , osni­ v a n j e n o v e veze, koja će ujediniti s v e p o k r a j i n e i s t a n o v n i k e m o n a r h i j e u j e d n u jedinu veliku d r ž a v u . « T a j g o v o r m i n i s t r a p r e d s j e d n i k a p r i o p ć i o je o d m a h s u t r a d a n m i n i ­ s t a r u n u t r a š n j i h djela grof S t a d i o n s v i m n a m j e s n i š t v i m a A u s t r i j e , d a o n a t o dalje d o s t a v e n i ž i m političkim č i n o v n i c i m a . »Predsjednički dekret« dalmatinske vlade u p o z o r a v a u vrlo odluč­ nom tonu podređeno činovništvo na govor ministra S c h w a r z e n b e r g a i n a dopis m i n i s t r a u n u t r a š n j i h djela S t a d i o n a i p o z i v a g a , da i s k r e n o i zdušno surađuje. Predsjedništvo dalmatinske vlade pozivajući se n a dopis m i n i s t r a u n u t r a š n j i h djela o d r e đ u j e , da » s v a k i č i n o v n i k , koji bi mislio, da se n e m o ž e priljubiti g l e d a n j u c k. M i n i s t a r s t v a ili bi se p o 1

1

D e c r e t o presidenziale N. 2644 — Discorso del Ministro Presldente tenuto

a K r e m s i e r nella seduta .delJa C o n s t i t u e n t e M 27 n o v e m b r e 1848.

k a z a o n e s p o s o b a n z a t o , i m a da bude m a k n u t s a s v o g p o l o ž a j a bez i k a ­ k v a l i č n o g o b z i r a . « P r e d s j e d n i š t v o d a l m a t i n s k e v l a d e poziva s v e či­ n o v n i k e , da s t r o g o p a z e n a p o d r e đ e n o č i n o v n i š t v o , pod l i č n o m o d g o ­ v o r n o š ć u s v i h g l a v a r a u r e d a . S v a k i s l u č a j , u k o j e m bi se neki činovnik p o k a z a o p r o t i v n i k o m v l a d e , i m a biti prijavljen N a m j e s n i š t v u . » S v a k o s m e t a n j e j a v n o g m i r a i r e d a ima da bude e n e r g i č n o i d o s t o j a n ­ s t v e n o s l o m l j e n o , k a k o t o dolikuje vladi, k o j a je s v i j e s n a s v o j e v l a s t i t e snage.« M i n i s t a r u n u t r a š n j i h djela S t a d i o n u p r a v i o je 2 8 . s t u d e n o g a s p o ­ m e n u t i dopis s v i m n a m j e s n i š t v i m a i u j e d n o im priopćio, da su s v a k o m p o j e d i n o m n a m j e s n i k u p o v j e r e n i svi politički poslovi i n a d z o r n a d o s t a ­ lim g r a n a m a u p r a v e . U v e z i s t i m e je i lična o d g o v o r n o s t s a m o g a n a m j e s n i k a ili n j e g o v a z a m j e n i k a . Z b o g t o g a n a m j e s n i š t v o n a j s t r o ž e poziva sve činovništvo na rad, na ispunjavanje dužnosti i na odanost vladi. P o s l i j e n e k o l i k o d a n a , 7. p r o s i n c a , u p r a v i o je m i n i s t a r S t a d i o n n o v dopis d a l m a t i n s k o m n a m j e s n i š t v u , u k o m e p o n o v o ističe iste s m j e r n i c e , ali p o j a č a v a n a d z o r n a d č i n o v n i š t v o m . » S v a k i pojedini č i n o v n i k , bilo u u r e d u ili v a n n j e g a , t r e b a da s e t a k o v l a d a , da j a s n o p o k a z u j e svijetu, da o n s t u p a z a j e d n o s v l a d o m . « » S v a k o m e je, r a z u m i j e se, slobodno da istupi iz s l u ž b e , čiji se individualni pogledi i u v j e r e n j e n e bi s l a g a l i s u v j e r e n j e m c e n t r a l n e v l a s t i « . » S v a k i politički činovnik ili m o r a da s e o d r e k n e s v o j e d u ž n o s t i ili s e i m a v l a d a t i u s v o m g o v o r u i d j e l o v a n j u u u r e d u i v a n n j e g a t a k o , d a s e n e m o ž e ni p o s u m n j a t i ' o n j e g o v u i s k r e ­ n o m d j e l o v a n j u u smislu i d u h u v l a d e . « 2

Odlučno i o š t r o stajalište, koje je uzela vlada p r e m a činovništvu, o d g o v a r a l o je d u h u n o v o g m i n i s t a r s t v a . O n o s e b r z o o d r a z i l o n a d a l ­ m a t i n s k o m č i n o v n i š t v u , a i n a d a l m a t i n s k i m o p ć i n a m a . M n o g i činovnici, koji su p r i h v a t i l i l i b e r a l n e ideje, u z m a k o š e . O č i t o je bilo, da n o v o m i ­ n i s t a r s t v o ne ć e trpjeti č i n o v n i k e , n a p o s e političke, a u to doba su bili t o i sudski i o p ć i n s k i č i n o v n i c i , koji se ističu liberalnim ili d e m o k r a t s k i m i d e j a m a . M j e s t o s l o b o d e misli i g o v o r a , š t o je bilo z a j a m č e n o aprilskim u s t a v o m , s a d a je v l a d a o d r e đ i v a l a , da č i n o v n i š t v o ima da radi i g o v o r i s a m o u s m i s l u vladinih i n t e n c i j a , i t o č a k dotle, da s e ni n e m o ž e p o ­ s u m n j a t i , da č i n o v n i k nije s a s v i m uz v l a d u . V l a d a je š t a v i š e p o z i v a l a , da s v a k i s t a r j e š i n a ima o d m a h da prijavi č i n o v n i k a , koji n e radi u t o m p r a v c u . Z n a j u ć i z a t o , s v a t k o s e b o j a o d o u š n i k a , i u D a l m a c i j i nije n i j e d n o m č i n o v n i k u p a d a l o n a p a m e t , da se n e u p r a v l j a s a s v i m po o n o m , š t o v l a d a h o ć e . U t o je v r i j e m e d r ž a v n i č i n o v n i k u D a l m a c i j i bio r a z m j e r n o v r l o d c b r o s i t u i r a n , i n j e g o v i s u m u m a t e r i j a l n i i n t e r e s i n a l a g a l i , da t a j s v o j p o l o ž a j s a č u v a . Istina je i t o , da d a l m a t i n s k i m č i n o v n i c i m a i nije bilo t e š k o v r a t i t i se n a d a n e prije 15. o ž u j k a , jer su * O k r u ž n i c a d a l m a t i n s k o g n a m j e s n i š t v a N. 2698 P-

o n i v e ć u s t a r o m M e t t e r n i c h o v u s i s t e m u bili u t o m d o b r o d r e s i r a n i . S a d se sve vraćalo na staro, m a da je ministar predsjednik govorio o ustavnim sloboštinama, o liberalnom napretku, o slobodnim općinama. S v e s e t o m o g l o t i c a t i d r u g i h , ali n e Č i n o v n i š t v a . S t a d i o n o v d o p i s bio je i s u v i š e o t v o r e n , da bi se m a i z a č a s m o g l o pomisliti, d a i č i n o v n i k s m i j e slobodno g o v o r i t i i raditi, a k o h o ć e da o s t a n e n a s v o m m j e s t u . M e đ u t i m se zbila i d r u g a k r u p n a s t v a r u m o n a r h i j i : c a r F e r d i n a n d o d r e k a o s e 2. p r o s i n c a 1848. g. p r i j e s t o l a , n j e g o v b r a t n a d v o j v o d a F r a n j o Karlo odrekao se svoga p r a v a n a nasljedstvo prijestola, a nje­ g o v je sin, k a o c a r F r a n j o J o s i p I., s t u p i o n a a u s t r i j s k o prijestolje. T o je t o g a i s t o g a d a n a m i n i s t a r p r e d s j e d n i k S c h w a r z e n b e r g o b j a v i o k o n stituanti u Kromjefižu. U s v o j o j p r o k l a m a c i j i n o v i j e c a r j a s n o g o v o r i o : » Č v r s t o riješeni, d a s j a j k r u n e s a č u v a m o n e p o m u ć e n , ali s p r e m n i , d a N a š a p r a v a dije­ l i m o sa z a s t u p n i c i m a N a š i h N a r o d a , m i r a č u n a m o , da ć e m o s B o ž j o m p o m o ć u i u sporazumu s N a r o d i m a uspjeti da ujedinimo sve zemlje i n a r o d e m o n a r h i j e u j e d n o v e l i k o d r ž a v n o tijelo.« C a r e v a p r o k l a m a c i j a j a s n o je govorila o ujedinjavanju svih zemalja i n a r o d a h a b s b u r š k e m o n a r h i j e , S c h w a r z e n b e r g o v o m i n i s t a r s t v o s m a t r a l o je s e b e m i n i s t a r ­ s t v o m cijele d r ž a v e , a k o n s t i t u a n t a u K r o m j e f i ž u i z r a đ i v a l a j e u s t a v s a m o za a u s t r i j s k i dio m o n a r h i j e . Bile su t o v r l o velike s u p r o t n o s t i , i j o š s e n i k a k o nije m o g l o j a s n o vidjeti, š t a z a p r a v o h o ć e n o v a v l a d a . M e đ u t i m kod d e b a t e o o s n o v n i m p r a v i m a g r a đ a n a , k o j a s e r a z v i l a u k o n s t i t u a n t i , d o đ e d o s u k o b a i z m e đ u v l a d e i k o n s t i t u a n t e . K a d se vladi činilo, d a k o n s t i t u a n t a u o d r e đ i v a n j u o s n o v n i h p r a v a r a d i p r e v i š e libe­ r a l n o , d o đ e u sjednicu, 4. siječnja 1849. g o d . m i n i s t a r S t a d i o n i u s t a n e u i m e v l a d e » p r o t i v t e o r i j e , pod k o j e su z a s t a v o m p o m u ć e n i p o j m o v i m a s e i prolivena k r v plemenitog grofa L a t o u r a . « »Najsigurnije vrelo n a j v i š e vlasti u A u s t r i j i « , — r e k a o j e S t a d i o n — »nije n a r o d n i s u v e r e ­ nitet, n e g o n a s l j e d n o m o n a r h i j s k u p f a v o « . U p r i z n a v a n j u n a č e l a : S v a s n a g a dolazi od n a r o d a , vidi m i n i s t a r s t v o d i r a n j e u n e p r o m j e n l j i v e o s n o v e m o n a r h i j s k o g principa.« M a da je cijela k o n s t i t u a n t a , osim či­ n o v n i k a , n e š t o r u s i n s k i h z a s t u p n i k a i T i r o l a c a , bila o d l u č n o p r o t i v t a k v a u p l i t a n j a v l a d e u p r a v a k o n s t i t u a n t e , m a d a je 8. s i j e č n j a p r i h v a ć e n ii p a r l a m e n t u prijedlog, kojim s e odbija S t a d i o n o v a i z j a v a , k a o » n e d o ­ s t o j n o i z v r a ć a n j e s l o b o d n o g i z r a z a misli«, n i j e k o n s t i t u a n t a m o g l a d a n a m e t n e vladi s v o j e s t a j a l i š t e . S druge, je s t r a n e c a r s k a v l a d a vidjela, da bi dalje m i j e š a n j e u sličnim s l u č a j e v i m a p o n o v o i z a z v a l o k o n s t i t u a n t u , i o n a je p u š t a l a , da z a s t u p n i c i u K r o m j e f i ž u i s a s t a v l j a j u poje­ dine p a r a g r a f e budućeg ustava. I d o i s t a j e k o n s t i t u a n t a r a z v i l a s t e s t r a n e veliku d j e l o t v o r n o s t , n a ­ r o č i t o j e odbor za u s t a v biö a k t i v a n . 20. v e l j a č e 1849. g. r a s p r a v l j a l o s e u t o m o d b o r u o č i n o v n i š t v u . T o m j e prilikom g o v o r i o z a s t u p n i k Filippi. O n j e k a z a o , — n a t a l i j a n -

s k o m jeziku, — k a k o j e D a l m a c i j a bila d o t a d a » p o p l a v l j e n a č i n o v n i ­ c i m a « , k o j e j e u D a l m a c i j u slala c e n t r a l n a v l a d a , koji su j e d v a j e d v i c e r a z u m i j e v a l i jezik n a r o d a , koji t a j n a r o d nisu voljeli, a z a u z i m a l i su m j e s t a , i t a k o s p r e č a v a l i , d a d o m a ć i s i n o v i dobiju n a m j e š t e n j e . U v r i ­ j e m e f r a n c u s k o g v l a d a n j a u D a l m a c i j i d a l m a t i n s k i su č i n o v n i c i bili svi r e d o m d o m a ć i ljudi. G o d i n e 1848. bili s u u četiri s u d a vijećnici, o s i m j e d n o g j e d i n o g , s t r a n c i . S o b z i r o m n a t e prilike iznese Filippi prijedlog, da s e kod i m e n o v a n j a č i n o v n i k a u pojedinim p o k r a j i n a m a p r v e n s t v e n o u z m u u r a č u n d o m a ć i sinovi. D e b a t a o t o m bila j e v e l i k a . Bilo ih je, koji su se s Filippijem sla­ g a l i , ali je v e ć i n a bila p r o t i v t o g a , i Filippijev je p r i j e d l o g odbijen. I d r u g i Filippijev p r i j e d l o g , , iznesen u sjednici 22. siječnja 1849. g o d i n e , d o ž i v i istu s u d b i n u . I t a d a je Filippi, n a t a l i j a n s k o m jeziku, p r o ­ č i t a o i p i s m e n o o b r a z l o ž i o prijedlog, da se r a č u n a j u u D a l m a c i j u o b a L o š i n j a i s v i k v a r n e r s k i o t o c i , koji su u v r i j e m e m l e t a č k o g v l a d a n j a p r i p a d a l i D a l m a c i j i . N e m a s u m n j e , da bi ti prijedlozi bili propali, da su izneseni i n a n j e m a č k o m jeziku, ili da je Filippi m o g a o ući u d e b a t u , ali n e p o z n a v a n j e n j e m a č k o g jezika nije s i g u r n o ni koristilo n j e g o v i m p r i j e d l o z i m a . Č l a n k o n s t i t u a n t e S p r i n g e r opisujući t a j o d b o r od t r i d e s e t lica, u koji su iz s v a k e p r o v i n c i j e bila u z e t a tri z a s t u p n i k a , k a ž e . da su t r i d a l m a t i n s k a z a s t u p n i k a , a d v o k a t Filippi i s u d s k i činovnici P l e n k o v i ć i P e t r a n o v i ć , m a l o ili n i k a k o p o z n a v a l i n j e m a č k i jezik, pa da su bili » z b o g t o g a n e s p o s o b n i da d j e l o t v o r n o u l a z e u r a s p r a v e . « 3

4

T o je i bio r a z l o g , da se osim Filippija ni P l e n k o v i ć ni P e t r a n o v i ć nisu javljali u d e b a t a m a u s t a v n o g o d b o r a . 2. o ž u j k a bio je v e ć u o d b o r u p r i h v a ć e n n a c r t u s t a v a , i o d r e đ e n o je, da će se 15. o ž u j k a , d a k l e n a g o d i š n j i c u r e v o l u c i j e , prvi put č i t a t i u p l e n u m u k o n s t i t u a n t e . Ali 6. o ž u j k a prispije u K r o m j e r i ž S t a d i o n , p o z v a k sebi n a j i s t a k n u t i j e č l a n o v e c e n t r u m a i d e s n i c e , i priopći im, da j e c a r z b o g m a d ž a r s k i h n e m i r a o k t r o i r a o j e d a n u s t a v za cijelu m o ­ n a r h i j u z a t o , d a do 15. o ž u j k a ipak n e š t o d a d e n a r o d i m a . P o r e d s v i h n a s t o j a n j a z a s t u p n i k a , da do t o g a n e d o đ e , i z a đ e s u t r a d a n o k t r o i r a n i u s t a v s d a t u m o m 4. o ž u j k a . ' V r a t a k o n s t i t u a n t e b i j a h u z a t v o r e n a , a p r o s t o r i j e n j e z i n e z a p o s j e l a je v o j s k a . U p r o g l a s u , koji je c a r — uz potpis m i n i s t a r a S c h w a r z e n b e r g a , S t a d i o n a , K r a u s s a , B a c h a , C o r d o n a , B r u c k a , Thinnfelda i K u l m e r a — i z d a o , ističe o n n e m i r e u c a r e v i n i i u B e č u , u k o j e m m o r a da se j o š uvijek p o d r ž a v a i z v a n r e d n o s t a n j e , z a t i m r a t u U g a r s k o j i L o m b a r d i j i . C a r F e r d i n a n d d a o je u s t a v , ali o č e k i v a n j a nisu bila i s p u n j e n a . O n h o ć e 3

Sor'nger Anton. Protocolle des Verfassungs-Ausschusses s c h e n R e i c h s t a g e 1848.-^19., L e i p z i g 1885., 257. str. 4

17

im

Oesterreichi­

Ibid. 19. sitr.

Dalmacija n i r;iskr4(*u

257

d a doskoči nepovjerenju i da dovrši p r e v r a t . U K r o m j e r i ž u je parla­ m e n t v i j e ć a o o u s t a v u za a u s t r i j s k i dio m o n a r h i j e . Ali m j e s t o d a t o b r z o s v r š i , on j e t e o r e t s k i m r a s p r a v l j a n j i m a , k o j a su bila n e s a m o u s u p r o t n o s t i sa s t v a r n i m o d n o s i m a m o n a r h i j e , n e g o č e s t o i p r o t i v n a osnivanju urednog d r ž a v n o g stanja, čak i potpirio nemire i bune. Car je o d l u č i o d a d a d e u s t a v n e s a m o a u s t r i j s k i m z e m l j a m a , n e g o i cijeloj d r ž a v i , » d o b r o v o l j n o i iz v l a s t i t e c a r s k e vlasti.« O n p r o g l a š u j e » u s t a v n u listinu z a j e d n o n e r a z d j e l j i v o austrijsko carstvo« i raspušta parlament u Kromjefižu. U p r v o m p a r a g r a f u I. o d s j e k a o d r ž a v i g o v o r i t a j o k t r o i r a n i u s t a v , iz kojih s e z e m a l j a s a s t o j i a u s t r i j s k a c a r e v i n a . M e d u t e p o t p a d a j u s v e d o s a d a š n j e a u s t r i j s k e zemlje, a o n d a j o š odjelito k r a l j e v i n a H r v a t s k a i Slavonija s Hrvatskim primorjem, g r a d o m Rijekom i njezinim k o t a r o m , odjelito k r a l j e v i n a U g a r s k a i odjelito V o j n a K r a j i n a . S a m o j e j e d a n d r ž a v n i s a b o r u B e č u , a u s v a k o j k r u n s k o j zemlji ima zemaljski sabor. O Dalmaciji, H r v a t s k o j i Slavoniji g o v o r i § 7 3 . napose: »Kraljevi­ n a m a H r v a t s k o j i Slavoniji z a j e d n o s p r i p a d n i m k n j i m a p r i m o r j e m , s g r a d o m R i j e k o m i njezinim k o t a r o m u z d r ž a t ć e s e u g r a n i c a h s a v e z a ovih zemaljah s d r ž a v o m opredijeljenog ovim u s t a v o m njihove oso­ bite u r e d b e (institucije) u p o t p u n o j n e z a v i s n o s t i n j i h o v o j od k r a l j e v i n e Ugarske. Poslanici d a l m a t i n s k i d o g o v a r a t će se sa emaljskim saborom ovih kraljevinah, posredo­ a n j e m i z v r š u j u ć e d r ž a v n e v l a s t i o u v j e t ih zdru­ en ja s r e č e n i m i kralj evinami i podnijet će re­ ultat c a r u n a p o t v r d j e n j e.« O k t r o i r a n j e u s t a v a djelovalo j e v r l o t e š k o n a n a j v e ć i dio z a ­ s t u p n i k a u k o n s t i t u a n t i . T a j u s t a v nije ni i z d a l e k a z a d o v o l j a v a o . M a da i u s t a v , koji je izradio u s t a v n i o d b o r , n i j e bio o n o , š t o j e t r a ž i l a v e ć i n a k o n s t i t u a n t e , a p o g o t o v u njen liberalni dio, z a t o , š t o je n a k o n S t a d i o n o v a i s t u p a 6. siječnja t a j odbor n a s t o j a o d a s v o j a g l e d i š t a ipak pri­ bliži g l e d i š t u v l a d e , o p e t j e t o bio n e i s p o r e d i v o n a p r e d a n u s t a v p r e m a o k t r o i r a n o m e . I s t o g d a n a , 4. o ž u j k a , k a d je i z d a n o k t r o i r a n i u s t a v , p o t p i s a o j e c a r F r a n j o Josip I. i p a t e n t o političkim p r a v i m a , u v e z i s tim u s t a v o m . Od tih p r a v a n a p o m i n j e m o : § 1. » S v a k o m e je z a j a m ­ č e n a p u n a sloboda v j e r e i p r a v o k u ć n o g i z v r š a v a n j a v j e r o i s p o v i j e d a n j a . U ž i v a n j e g r a đ a n s k i h i političkih p r a v a j e n e z a v i s n o od v j e r o i s p o ­ vijesti. . . . « § 2.: » S v a k a z a k o n o m p r i z n a t a c r k v a i v j e r s k a z a j e d n i c a ima p r a v o z a j e d n i č k o g j a v n o g i z v r š i v a n j a v j e r s k i h č i n a . . . . « § 3 . N a ­ u k a i n a u č a n j e n a u k e j e s l o b o d n o . . . . « , z a t i m § 5.: » S v a t k o i m a p r a v o z v ž z

6

5

N o v i n e , 10. III. 1849. god., 30. br. — D i e ö s t e r r e i c h i s c h e n s e t z e , izd. B e r n a d z i k , B e č , 1911. god., 164. I 165. str.

Verfassungsge­

d a s l o b o d n o i s k a z u j e s v o j e mišljenje riječju, p i s m o m , š t a m p o m ili sli­ k o m . Š t a m p a n e s m i j e biti p o d v r g n u t a c e n z u r i . P r o t i v zle u p o t r e b e š t a m p e bit ć e i z d a n r e p r e s i v n i z a k o n . « S v a t a i d r u g a z a j a m č e n a p r a v a , m a koliko se u d a l j a v a l a v e ć u s v o j o j f o r m i od o n o g a , š t o s u htjeli liberalci, bila bi zadovoljila m n o ­ g o g , k a d iza t o g a n e bi s t a j a l a s a b l a s t r e a k c i j e u l i č n o s t i m a g l a v n i h potpisnika t o g a u s t a v a . § 2 6 . u s t a v a od 4. o ž u j k a g l a s i : » S v a k a v r s t a p o d l o ž n i š t v a , s v a k a p o d l o ž n i č k a ili k m e t s k a v e z a z a u v i j e k je u k i n u t a . « Isti u s t a v p r o g l a s i o j e j e d n a k o s t svih d r ž a v l j a n a pred z a k o n o m k a o i isti sud za s v a k o g a . D o k su ti p a r a g r a f i u s t a v a i p a t e n t a od 4. o ž u j k a n e k e z a d o v o l j a ­ v a l i , i z a z v a o j e t a j u s t a v u dijelu, koji je g o v o r i o o u r e đ e n j u m o n a r ­ hije n e z a d o v o l j s t v o g o l e m e v e ć i n e . P o j e d i n e k r u n o v i n e bile su p r e m a t o m u s t a v u s a m o u p r a v n e jedinice. T r e b a l o je da cijela d r ž a v a b u d e s t r o g o c e n t r a l i s t i č k i u r e đ e n a . P a r l a m e n t se s a s t o j a o od g o r n j e i d o n j e k u ć e . Č l a n o v i g o r n j e k u ć e bila su p o d v a i z a s l a n i k a s v a k o g p o k r a j i n ­ s k o g s a b o r a , z a t i m p r e m a b r o j u s t a n o v n i š t v a od s a b o r a i z a b r a n i g r a ­ đ a n i , koji p l a ć a j u n a j m a n j e 5 0 0 forinti i z r a v n o g g o d i š n j e g p o r e z a . Z a donju k u ć u d o l a z i o je n a s v a k i h 100.000 s t a n o v n i k a j e d a n z a ­ s t u p n i k , i z a b r a n d i r e k t n i m n a r o d n i m i z b o r o m . P r a v o g l a s a i m a o je s v a ­ t k o , t k o je p l a ć a o o d r e đ e n u s v o t u g o d i š n j e g d i r e k t n o g p o r e z a ili, b e z o b z i r a n a t o , a k o j e i m a o p r a v o g l a s a u k o j o j a u s t r i j s k o j općini. Di­ r e k t n i p o r e z p o t r e b a n z a p r a v o g l a s a u s t a n o v i t će se p r e m a p r i l i k a m a p o k r a j i n e , ali n e s m i j e biti m a n j i od 5 forinti ni viši od 20 forinti. U g r a d o v i m a p r e k o 10.000 s t a n o v n i k a t a j p o r e z nije s m i o biti m a n j i od 10 forinti. U g o r n j u , k u ć u m o ž e biti i z a b r a n a u s t r i j s k i g r a đ a n i n , koji je n a ­ v r š i o 40. g o d i n u ž i v o t a , a u donju 30. Izbori za d o n j u k u ć u i za g o r n j u k u ć u su u s m e n i i j a v n i . N e z a d o v o l j s t v o p o r a d i o k t r o i r a n o g u s t a v a bilo je v e l i k o n a r o č i t o k o d Č e h a , kod kojih j e r e v o l u c i o n a r n a s t r a n k a s p r e m a l a u s t a n a k , koji j e v l a d a spriječila p r o g l a s i v š i u P r a g u o p s a d n o s t a n j e . Kod N i j e m a c a bili su i d r u g i p r o b l e m i , n a p o s e p r o b l e m o d n o s a p r e m a N j e m a č k o j . U U g a r ­ s k o j s e r e v o l u c i j a r a z v i j a l a s v o j i m t o k o m , a 14. t r a v n j a u g a r s k i je p a r l a m e n t s k i n u o h a b s b u r š k o - l o t a r i n š k u dinastiju. R a t s e u U g a r s k o j nastavio. D a l m a t i n s k a je v l a d a , č i m je d o z n a l a za o k t r o i r a n i u s t a v , j a v i l a s v i m o p ć i n a m a i p o z v a l a ih, da o b a v i j e s t e o t o m n a r o d , da se u c r k v a ­ m a d r ž e T e D e u m i ili s l u ž b e b o ž j e z a h v a l n i c e . Ali d a l m a t i n s k i n a r o d , koji j e č a k i n a vijest, d a ć e dobiti u s t a v 1848. g o d i n e , o s t a o indife­ r e n t a n , koji je o s t a o i n d i f e r e n t a n p r e m a P i l l e r s d o r f o v u u s t a v u , p o n i o s e isto t a k o i o v a j put. M a l o j e t k o p o š a o u c r k v u , o s i m s v e ć e n i k a , 6

" D i e ö s t e r r e i c h i s c h e n V e r f a s s u n g s g e s e t z e cit. 166. i 167. s t r .

koji s u t o m o r a l i p o s v o j e m , z v a n j u N e k o l i k o d a n a poslije s t i ž e i t i s k a n i u g l o v i m a , a u selima j e č i t a n n a r o d u v e ć i n o m n a t a l i j a n s k o m jeziku, koji

i činovnika po njihovoj dužnosti. o g l a s o u s t a v u i prilijepljen je p o n a j a v n i m p o l j a n a m a ili p i j a c a m a , je tek p o n e k i r a z u m i o . 7

Ali d o k je n a r o d o s t a o i n d i f e r e n t a n p r e m a o k t r o i r a n o m u s t a v u , d j e l o v a o j e on p o r a z n o n a inteligenciju, a p o g o t o v u n a č i n o v n i š t v o . O n o j e v r l o d o b r o znalo, šta h o ć e S c h w a r z e n b e r g o v o m i n i s t a r s t v o od č i n o v n i k a . Z n a l o je, da će izbori biti u s m e n i i j a v n i i da ć e m o r a t i g l a s a t i za o n o g k a n d i d a t a , k o g a b u d e v l a d a htjela. O n o je z n a l o , da s v e o n o , š t o se u u s t a v u o z n a č u j e k a o p r a v a g r a đ a n i n a , n e m a za č i n o v n i ­ š t v o ' n i k a k v e v r i j e d n o s t i . i da su s v a n j e g o v a p r a v a u t o m e , da u p o ­ l i t i č k o m pogledu slijepo slijedi v l a d u . S v e je t o d j e l o v a l o n a č i n o v n i ­ š t v o toliko, da se ono p o v u k l o iz s v a k e a k c i j e ili p o d u p i r a n j a akcije, k o j e nije bilo n a r e đ e n o od v l a s t i . Listovi » Z o r a « , » A v v e n i r e « i » L a D a l m a z i a C o s t t u z : o n a l e « , pa i » L a G a z z e t t a di Z a r a « , gubili su s v o j e p r e t p l a t n i k e toliko, da su svi p r e s t a l i izlaziti. ;

N e k i oduševljeni pristalice s j e d i n j e n j a s H r v a t s k o m vidjeli su u t o m u s t a v u k r a j s v o j i h n a d a , jer su znali, d a u p r i l i k a m a , u k o j i m a je živjela t a d a š n j a D a l m a c i j a , i a k o d o đ e d o p o k r a j i n s k o g s a b o r a , n e će on nikako pristati n a sjedinjenje s H r v a t s k o m . 8

U D a l m a c i j i je z a v l a d a l o p o t p u n o političko m r t v i l o . U H r v a t s k o j je s v e kipjelo, a p o g o t o v u u g r a n i c i , k o j u je t a j u s t a v činio p o s e b n i m tijelom. Dopisi iz r a z n i h m j e s t a puni su o g o r č e n j a ; o g u ­ linska j e r e g i m e n t a — k a k o su javljali iz S i s k a —• r a z d e r a l a i spaiila n o v i u s t a v . Iz K r i ž e v a c a se p r i j e t e : »Doći će V i d o v d a n ! « Iz B r o d s k e K r a j i n e p o r u č u j u : »Bolje je n e živjeti n e g o r o b o v a t i ! « M a d a je o k t r o i r a n i u s t a v isticao, d a ć e s e d a l m a t i n s k i poslanici d o g o v a r a t i s h r v a t s k i m s a b o r o m o sjedinjenju, s v a k o m e je bilo j a s n o , v e ć iz d u h a s a m o g a t o g u s t a v a , d a od t o g a n e ć e biti n i š t a . O s i m t o g a j e to i m a l o da d o đ e p r e k o i z v r š n e vlasti, pa k a d bi s v e t o i uspjelo, j o š je trebalo, da t o potvrdi car. D a su ondašnji hrvatski v o đ e t o t a k o i shvatili, j a s n o je i iz p i s m a I v a n a K u k u l j e v i ć a , š t o g a j e pisao b a n u J e l a č i ć u 9. k o l o v o z a 1849. g o d i n e : » A k o p r i m i m o n a č e l o o k t r o i r a n o g a u s t a v a , « — piše Kukuljević — » o n d a se o d r i č e m o političke sile n a š e g a sabora, odričemo se k r e p k o g a s a v e z a s n a š o j krajinom, koja je n a š a k r v ; o d r i č e m o se n a p o k o n t e ž n j e z a s j e d i n j e n j e m slaven­ s k i h n a š i h s u s j e d a u D a l m a c i j i , Istri, K r a n j s k o j i t. d., koji su za n a š i m s a v e z o m hlepili j e d i n o z a t o , š t o su u n a m a vidjeli n e k u j a k o s t i n e k u silu.« 9

7

8

»Novine« 1849. god. 35. br.

D o p i s iz O s t r o v i c e u Dalmaciji, » S l a v e n s k i Jug« 23. III. 1849. god., 38. br. • M i r k o v i ć Stj., »Ivan Kukuljević S a k c m s k i « , Z a g r e b 1861. god.. 5 1 . i 52. str.

9fi0

Ali i a k o je m n o g o h r v a t s k i h p o l i t i č a r a bilo K u k u l j e v i ć e v a m i š l j e ­ nja, da je o k t r o i r a n i u s t a v n e s r e ć a za H r v a t e i da je on p r e t e č a a p s o ­ l u t i z m a , bilo je i t a k v i h , koji su, k a o L j u d e v i t G a j , u n j e m u gledali početak federacije. M e đ u t i m je p o o k t r o i r a n o m u s t a v u p o s t o j a l o s a m o j e d n o m i n i s t a r ­ s t v o u B e č u , i o n o s e p o č e l o o d m a h da m i j e š a i u u n u t r a š n j u u p r a v u i u uređenje sudova. 7. o ž u j k a 1849. g o d . r a s p u s t i c a r k o n s t i t u a n t u . K a k o je c a r 3 0 . p r o s i n c a 1849. g o d . r a s p u s t i o pojedina p o k r a j i n s k e s t a l e š k e s a b o r e u A u s t r i j i i o k t r o i r a o im u s t a v i izborni red r a z n i m p a t e n t i m a (Austriji pod i n a d E n s o m , S a l z b u r g u , K o r u š k o j , K r a n j s k o j , Šleziji, Š t a j e r s k o j , M o r a v s k o j , Č e š k o j , T i r o l u ) , a 25. siječnja 1850. G o r i c i , G r a d i š k o j i Istri, a H r v a t s k o j nije, mislili su u H r v a t s k o j , da h r v a t s k i s a b o r nije r a s p u š t e n . N o n a s k o r o H r v a t i uvidješe, d a su s e p r e v a r i l i . 7. t r a v n j a 1850. izda c a r p a t e n t , u k o j e m izriče s v o j u z a h v a l n j s t s t a n o v n i š t v u H r v a t s k e i S l a v o n i j e » z a n j i h o v u toli s j a j n o o s v j e d o č e n u v j e r n o s t i priv e r ž e n o s t « i z a n j i h o v e ž r t v e za d o b r o d r ž a v e d o b r o v o l j n o p r i n e s e n e , i javlja, k a k o rješava zaključke hrvatsko-slavonskoga zemaljskoga sa­ b o r a iz 1848. g o d i n e u s k l a d u s u s t a v o m od 4. o ž u j k a 1849. g o d i n e . K r a l j e v i n u H r v a t s k u i S l a v o n i j u — uključivo o v a m o H r v a t s k o pri­ m o r j e i g r a d Rijeku z a j e d n o s a z e m l j i š t e m n j e g o v i m — uvrstili s m o 1. i 73. p a r a g r a f o m d r ž a v n o g u s t a v a p o s v e n e z a v i s n o od U g a r s k e m e đ u k r u n o v i n e c a r s t v a N a š e g a . T i m e .smo im u p r a v o ojačali v l a s t i t u , n e p o ­ sredno N a š e m u M i n i s t a r s t v u podčinjenu zemaljsku upravu, vlastito zemaljsko zastupanje i na uspoređenju s ostalim k r u n o v i n a m a osno­ v a n o s u d j e l o v a n j e n a o p ć e m d r ž a v n o m s a b o r u . N a r e đ u j e m o , da i n a ­ dalje n a r o d n i jezik u H r v a t s k o j i Slavoniji v a l j a k a o p o s l o v n i jezik k o d t a m o š n j i h z e m a l j s k i h o b l a s t i . . . . R a s p u š t a m o bivši g o d . 1848. s a k u ­ pljeni z e m a l j s k i s a b o r h r v a t s k o - s l a v o n s k i i s v e po n j e m u p o s t a v l j e n e o d b o r e . Sebi p r i d r ž a j e m o p r a v o da n o v i zemaljski s a b o r s a z o v e m o n a t e m e l j u p r i v r e m e n o g i z b o r n o g r e d a , koji će se i m a t i n a s k o r o objelo­ daniti.« » O priklopljenju D a l m a c i e « — k a ž e p r o g l a s — » k r a l j e v i n a m H e r v a t s k o j i S l a v o n i i i o u v j e t i h priklopljenja i s t o g a volja j e N a š a , da p o § 73. d e r ž a v n o g a u s t a v a p o s l a n i c i D a l m a c i e i z e m a l j s k i sabor H e r v a t s k e i S l a v o n i j e pod p o s r ie d o v a n j e m i z v e r š u j u ć e v l a s t i v i j e ć a j u o p r e d m e t u t o m i po­ s l j e d a k d a s e p o d n e s e carskomu Našemu potverdjenju.« I a k o je c a r 1850. g o d i n e d a o s v i m a u s t r i j s k i m p o k r a j i n a m a o k t r o ­ i r a n e z e m a l j s k e u s t a v e i u r e d b e za izbore, nije o n s v e j e d n o s a z i v a o z e m a l j s k e s a b o r e . Z a H r v a t s k u i U g a r s k u nije izlazio n i k a k a v u s t a v . Ni D a l m a c i j a nije dobila u s t a v a . Isto t a k o nije dolazilo do s a z i v a d r ­ ž a v n o g s a b o r a , u koji je t r e b a l o da u đ u p o r e d poslanika s v i h a u s t r i j ­ s k i h z e m a l j a i p o s l a n i c i H r v a t s k e i U g a r s k e . K a d je p a k 14. t r a v n j a

1851. g o d i n e c a r o t v o r i o » c a r e v i n s k o v i j e ć e « , u koje' su bile od c a r a p o z v a n e ličnosti iz cijele d r ž a v e k a o s a v j e t o d a v n o tijelo, bilo je j a s n o , d a o p a r l a m e n t u n e m a v i š e ni g o v o r a . Iza t o g a išlo s e r a v n o z a u k i d a ­ n j e m u s t a v a od 4. o ž u j k a 1849. g o d i n e . 3 1 . p r o s i n c a 1851. g o d . u k i n u o je c a r F r a n j o J o s i p I. u s t a v z a t o , š t o s e , p r e m a n j e g o v u o b r a z l o ž e n j u , d o š l o d o u v j e r e n j a , da s p o m e ­ n u t i u s t a v (od 4. III. 1849. g,) n e o d g o v a r a p o t r e b a m a . Iz t o g b r o d o ­ l o m a c a r s k i j e p a t e n t od 3 1 . p r o s i n c a 1851. g. s a č u v a o s a m o » j e d n a ­ k o s t svih d r ž a v n i h p r i p a d n i k a p r e m a z a k o n i m a « i » u k i n u ć e s v a k o g s e ­ l j a č k o g p o d l o ž n i ć k o g ili k m e t o v s k o g o d n o s a i s t i m s p o j e n i h p o d a v a ­ n j a « u z m a l u o d š t e t u . " I s t o v r e m e n o i z d a o j e o n » T e m e l j e za u r e d j e n j e k r u n o v i n a a u s t r i a n s k e c a r e v i n e « . P r e m a t i m » T e m e l j i m a « n a čelu s v a k e k r u n o v i n e je n a m j e s n i š t v o i z e m a l j s k i g l a v a r . O n e se dijele u o k r u ž n a p o g l a v a r s t v a ( ž u p a n i j e ) , a o n a u k o t a r s k e u r e d e . P o d n j i m a su m j e s n e o p ć i n e , i t o g r a d s k e i s e o s k e . K a k o ć e s e b i r a t i n a č e l n i c i i o p ć i n s k i od­ b o r i , o d r e d i t ć e s e p o s e b n o m u r e d b o m . K o d o p ć i n s k i h r a s p r a v a bila j e i s k l j u č e n a j a v n o s t . Isto t a k o ć e s e p o s e b n o m u r e d b o m donijeti, k a k o ć e s e odnositi o p ć i n e p r e m a k o t a r s k i m u r e d i m a i o k r u ž n o m p o g l a v a r ­ stvu odnosno namjesništvu. P o š t o je u k i n u t u s t a v i d a n o n o v o u p r a v n o u r e đ e n j e m o n a r h i j e , p r e s t a l a je m o g u ć n o s t s j e d i n j e n j a D a l m a c i j e s H r v a t s k o m i S l a v o n i ­ jom, a Dalmacija je uređena k a o posebna krunovina.

, 0

D i e ö s t e r r e i c h i s c h e n V e r f a s s u n g s g e s e t z e , cit. 209. str.

XXXI. JELAČIĆEV P O S J E T DALMACIJI Ban Jelačić u Zadru i o s t a l o j primorskoj Dalmaciji — P o s j e t Hvaru — Posjet Boki S v e b o j a z n i s p l i t s k e i z a d a r s k e k o n g r e g a c i j e k a o i svih p r o t i v n i k a s j e d i n j e n j a s H r v a t s k o m , a i svih onih, koji su bili p r o t i v J e l a č i ć a iz s a s v i m d e m o k r a t s k i h m o t i v a , j e r su u n j e m u gledali p o r e d W i n d i s c h g r ä t z a g l a v n o g z a t o č n i k a d i n a s t i j e i n j e n e p r o t i v u d e m o k r a t s k e politike, bile su s a s v i m s u v i š n e . M a l o je t k o od D a l m a t i n a c a vidio, da je J e l a čićevo i m e n o v a n j e došlo s a m o zato, da se. donekle odobrovolje H r v a t i u b a n o v i n i , a J e l a č i ć d a je u p r v o m r e d u g e n e r a l , koji j e mislio n a b o j ­ n o m polju r j e š a v a t i p i t a n j a , š t o su m u d a n a k a o d u ž n o s t . N a r o d n j a c i u Z a d r u i o s t a l o j D a l m a c i j i , k o j i su se toliko o b r a d o v a l i , k a d j e b a n J e l a č i ć i m e n o v a n z a g u b e r n a t o r a D a l m a c i j e , n a s k o r o su počeli da g u b e n a d u , d a će t o i m e n o v a n j e k o r i s t i t i s l a v e n s k o j n a c i o n a l n o j s t v a r i u D a l m a c i j i . B a n je J e l a č i ć o s t a o j o š u v i j e k kod v o j s k e n e s a m o u p r o s i n c u , n e g o i siječnju i v e l j a č i , d a l e k o n e s a m o od D a l m a c i j e , n e g o i od H r v a t s k e . P r i s t a l i c e s j e d i n j e n j a s H r v a t s k o m , koji su bili u v j e r e n i , da će J e l a č i ć e v o i m e n o v a n j e z a g u b e r n a t o r a D a l m a c i j e o s t v a r i t i sjedinjenje, o č a ­ j a v a l e su. D v a d o p i s a , j e d a n iz Z a d r a (2. v e l j a č e 1849. g.), i d r u g i iz Drniša (11. veljače), š t a m p a n a u »Slavenskom Jugu«, pokazuju to ne­ u g o d n o r a s p o l o ž e n j e d a l m a t i n s k i h a n e k s i o n i s t a . U o b a dopisa pisci m o l e , da ban dođe u Dalmaciju, a ako zasada ne može, neka bar pošalje svog izaslanika. »Slavenski J u g « podupire te molbe dalmatinskih do­ p i s n i k a i misli, da bi t r e b a l o z a m o l i t i b a n a , da pođe u D a l m a c i j u , g d j e je s a d a v i š e p o t r e b a n n e g o kod v o j s k e . 1

U v r i j e m e J e l a č i ć e v a o d s u s t v a iz D a l m a c i j e v o d i o je u p r a v u t e p o k r a j i n e prezidijski a d m i n i s t r a t o r Ghetaldi. G h e t a l d i je s a m o i z v r š i v a o n a r e d b e , k o j e j e d o b i v a o iz B e č a , ali n e od J e l a č i ć a , t a k o d a j e b a n J e l a č i ć bio d o i s t a s a m o po i m e n u g u b e r n a t o r D a l m a c i j e . 1

S l a v e n s k i Jug, 17. II. 1849. god., 2 1 . br.

V e ć je d o š a o i m j e s e c t r a v a n j , i o k t r o i r a n i u s t a v , a ban j o š j e d n a ­ k o nije dolazio. I o p e t se j a v l j a j u u » S l a v e n s k o m J u g u « dopisi iz D a l ­ m a c i j e . »Bili s m o , piše » S l a v e n s k i J u g « , p r u ž i l i n a š e r u k e p r e k o Vele­ bita, r u k o v a l i s m o s e s n a š o m m i l o m b r a ć o m D a l m a t i n c i m a ; p a e v o n e k o l i k o v r e m e n a da s a s v i j e m u ć u t a s m o . « T r e b a r a d i t i i i z v o j e v a t i n e s a m o s p a j a n j e D a l m a c i j e , n e g o da od J a d r a n s k o g m o r a do E r d e l j a b r a ć a s p o j e n a i ujedno z d r u ž e n a p o s t a n u . « T r e b a D a l m a t i n c e uvjeriti djelom, da su b r a ć a H r v a t i m a . I n a č e j e u D a l m a c i j i , m a da je h r v a t s k i b a n g u b e r n a t o r D a l m a c i j e , o s t a l o s v e p o s t a r o m : t a l i j a n s k i jezik v l a d a u s u d o v i m a , s p r e č a v a se o t v a r a n j e h r v a t s k i h o p ć i n s k i h š k o l a . 2

J e l a č i ć s e nije m i j e š a o ni u k a k v e p o s l o v e u D a l m a c i j i . J e d i n o o n d a , k a d su se u Boki javili n e m i r i , i k a d su g a o t o m izvijestili n j e g o v i n i ž i oficiri, s m a t r a o j e J e l a č i ć z a p o t r e b n o d a s e j a v i , i t o s a m o Bokeljima. 1. t r a v n j a 1849. g o d . u p r a v i o j e b a n J e l a č i ć iz P e š t e B o k e l j i m a p r o g l a s , u k o m e im k a ž e , k a k o s e n a š n a r o d uvijek o d l i k o v a o v j e r n o š ć u caru i poštivanjem vjere, ne praveći razlike između zapadne i istočne c r k v e . N a s v o j u ž a l o s t b a n je d o č u o , » d a su n e k o j i od v a s u K o t o r u c a r a , v j e r u , p o g l a v a r e riječju i č i n o m uvrijedili, d a su m i r i p o r e d a k p o r e m e t i l i , t e da su t a k o s l a v n o i m e S l a v j a n s t v a , k o j i m s e S e r b i i H e r v a t i diče, o s r a m o t i l i , š t o im n i k a k o n a č a s t n e s l u ž i , m e n i p a k j o š v e ć m a o t e š č a v a j u silno b r e m e . « B a n z n a , da ih m n o g e n e v o l j e t i š t e , ali se n e će k r š e ć i z a k o n e , plijeneći i ubijajući, d a s e o n e u m a n j e .

postići

silom,

O n je, k a ž e J e l a č i ć , odlučio, da, č i m se r a t s v r š i , d o đ e k n j i m a , ali b a š z a t o t r a ž i , da se oni d r u g a č i j e v l a d a j u , k a k o ne bi m o r a o d o ć i , da ih k a ž n j a v a . O n h o ć e da im p o m o g n e i d a o s i g u r a n j i h o v a p r a v a , » n a k o j i m a će se o s n o v a t i sjedinjenje n a r o d a j e d n e k e r v i . « 3

I s t o g a d a n a u p r a v i b a n c r n o g o r s k o m vladici p i s m o , u k o m e m u j a v l j a , k a k o g a , m e đ u o s t a l i m , m u č e i n e r e d i , koji su se dogodili u K o t o r u . J e l a č i ć k a ž e , da će n a s t o j a t i d a n a r o d u p o m o g n e . »Iz l j u b a v i p r e m a V a š e m n a r o d u m o l i m V a s s a d a , d a Vi, u k o l i k o u z m o g n e t e , p r e ­ p r i j e č i t e prijelaz V a š i h ljudih, koji u B o k u k a o n e p r i j a t e l j i d o l a z e . A k o bi p a k B o k e z i V a s za s a v j e t upitali, r e c i t e im, m o l i m V a s , d a d o b r o n a r o d a zahtijeva da bude red i mir u Boki K o t o r s k o j , te neka Bokezi t e g o b e s v o j e z a k o n i t i m p u t e m p o d n e s u , da t a k o u z m o g n e m n a r o d m o j zastupati i ono mu pripraviti, što njegovo dobro p r a v o zahtijeva. To ć e mi biti o p e t d o k a z ljubavi V a š e p r e m a j u ž n o s l a v j a n s k o j braći.«* 2

S l a v e n s k i Jug, 19. IV. 1849. god., 46. br. N o v i n e , 12. IV. 1849. g., 44. br. P e j a k o v i ć , A k t e n s t ü c k e 193. * N o v i n e , 1849. gr:d.. 49. DT. Isto pisitno iz originala rcublicirao V u k s a n , o. c. 156. i 157. str. U n j e m a č k o m prijevodu P e j a k o v i ć , A k t e n s t ü c k e 194. 8

D a j e b a n d o š a o u D a l m a c i j u , bio bi d o č e k a n silnim o d u š e v l j e n j e m u d a l m a t i n s k o m z a g o r j u i s e l i m a , i silno pridonio b u đ e n j u n a r o d n e s v i ­ jesti. D a l m a t i n s k i bi seljak bio u s h i ć e n , š t o ima n a m j e s n i k a , koji je n j e g o v a r o d a i n j e g o v e k r v i , koji g o v o r i h r v a t s k i , i k o g a on r a z u m i j e , k a d g o v o r i . D a li bi bio i n e š t o više p o s t i g a o , s u m n j a m o , jer n a r o d nije bio s p r e m a n za š t o v e ć e . Iz I m o t s k o g piše d o p i s n i k V r d o l j a k » N o v i n a m a « , k a k o je o n a m o d o š l o o k o dvije s t o t i n e v o j n i k a H r v a t a , s kojima su I m o ć a n i č i t a v e d a n e d r u g o v a l i i s n j i m a s e sprijateljili. Ali su ti vojnici n a s k o r o m o ­ rali u M a d ž a r s k u . D o p i s n i k k a ž e , k a k o kod njih s v a t k o g o v o r i o b a n u J e l a č i ć u , i n e m a č o v j e k a , koji g a n e s p o m i n j e ili č a k uz g u s l e o n j e m u n e p j e v a . I T u r c i g a s p o m i n j u , ali se boje, da ne bi n a njih n a v a l i o . M e ­ đ u t i m t u r s k a d j e c a n a u č i š e od n a š i h da p j e v a j u po Z u p a n j c u , po D u v n u i p o o s t a l o j H e r c e g o v i n i : » E t o b a n a za nedjelju d a n a ! « U I m o t s k o m i p o d a l m a t i n s k i m g r a d o v i m a Splitu i Sinju vide se b a n o v i vojnici, kojih s e T u r c i , koji a m o p o s l o m d o l a z e , silno boje.« ' . J o š 2. s r p n j a 1849. g o d i n e j a v l j a j u » N a r o d n i m N o v i n a m a « iz Dal­ m a c i j e , k a k o o č e k u j u b a n a , » d a bi n a m učinio n a č i n , k o j i m bi se n a š a n a r o d n o s t o ž i v o t v o r i l a « , a 9. k o l o v o z a dopisnik iz R a v n i h K o t a r a piše, k a k o su, k a d je b a n i m e n o v a n n a m j e s n i k o m D a l m a c i j e , »svi oni, koji nisu p o z n a v a l i n a š e g j e z i k a , stali n a v r a t n a n o s da g a u č e . . . . , a s a d a , k a d su M a d ž a r i z a d r ž a l i b a n a u U g a r s k o j , okrenuli su k a b a n i c e , s v e je omlohavilo.« M o ž d a n i j e d n a s t v a r nije toliko djelovala da r a d i n a d e n a b u đ e n j e n a r o d a u D a l m a c i j i toliko k l o n u kod onih, koji su se t o g posla k a k o t a k o latili, koliko n e m a r b a n a J e l a č i ć a za D a l m a c i j u . 18. r u j n a j a v l j a j e d a n dopisnik iz D a l m a c i j e » N a r o d n i m N o v i n a ­ m a « : » N a š i su g l a s o v i u ć u t a l i , i n e čuje se n i š t a , da bi se š t a u n a r o d ­ n o m d u h u p r e d u z i m a l o . R a d o s n o i z g l e d a m o , kad će n a m j e d n o m n a š obljubljeni b a n doći, da vidi i s a s l u š a n a š e jade i nevolje.«" U 161. b r o j u » N a r o d n i h N o v i n a « piše opet j e d a n u v o d n i č a r iz D a l m a c i j e : »Nije v i š e v r i j e m e da se s n o v i m z a b a v l j a m o i da se n a p r e ž e m o s n j i m a na j a v i . S a n je ( o n a j iz 1848.) v e ć p r o š a o , s a d se zrele misli t r a ž e . . . S a n je l a ž a , a B o g je istina!« . . . »Nije n a m dovoljan j e d a n p r a v a c , n e g o n a m s e h o ć e i j e d i n s t v o n a r o d n o . . . I š t i m o i b r a n i m o s v o j e , ali p u t e m p r a v d e i istine . . .-«• I S p i r o P o p o v i ć piše o ' t o m : » S v u d a po s l a v j a n s k o m svijetu koliko t o l i k o ž i v o t a u d u h u n a r o d n o s t i i m a d e , kod n a s u n a š o j D a r n a c h ni r

6

7

5

N o v i n e , 9. VI. 1849. god., 69. br. »Nar. nov.« 1848. god., 84. br. - »Nar. nov.« 1849. god., 117. br. »Nar. nov.« 22. IX. 1849. god., 147. br. »Nar. nov.« 1849. god., 161. br.

6

8

e

n a j m a n j e . »On se n a d a , da ć e biti bolje, k a d u D a l m a c i j u d o đ e b a n J e l a č i ć . S v i b a n a o č e k u j u i pitaju: da li o n z a n a s m a r i ? H o ć e li k a d k n a m i ? Z n a li on n a š e p o t r e b e ? « " J e l a č i ć je t i m e , š t o nije d o l a z i o u D a l m a c i j u , n e s a m o r a z o č a r a o s v e o n e , koji su g a doista s r a d o š ć u č e k a l i , n e g o ih j e i i z v r g n u o r u g l u n j i h o v i h p r o t i v n i k a . M j e s t o da d o đ e u D a l m a c i j u , k o j u je t a k o o d u ­ ševljeno pozivao n a početku svoje banske karijere, da pošalje svoje z a s t u p n i k e u h r v a t s k i s a b o r , on j e u P e š t i č u v a o i n t e r e s e c a r s k o g a d v o r a i r e a k c i j e , koja je htjela da u g u š i s v a k i n a p r e d n i p o k r e t . M a l o je j o š bilo D a l m a t i n a c a , koji s a d nisu vidjeli, da j e o n u p r v o m r e d u a u s t r i j s k i oficir, a da o s t a l o i m a za n j e g a v r i j e d n o s t i i z n a č e n j a s a m o , a k o ide p a r a l e l n o s n j e g o v o m o d a n o š ć u d v o r u i d v o r s k o j okolini, n a j r e a k c i o narnijim elementima monarhije. D o k su t a k o 1849. g o d i n e n e s a m o prijatelji s j e d i n j e n j a s H r v a t ­ s k o m , n e g o i neki d r u g i ljudi, koji su znali, da poslije o k t r o i r a n o g u s t a v a n e m a ni g o v o r a o sjedinjenju, željeli d a J e l a č i ć d o đ e , 1850. g o d i n e nije v i š e n i t k o o t o m e ni g o v o r i o . V e ć j e s v a t k o u D a l m a c i j i , koji s e m a l o z a n i m a o za j a v n e s t v a r i , v r l o d o b r o z n a o , da j e J e l a č i ć e v o p o s t a v l j a n j e za n a m j e s n i k a D a l m a c i j e bila j e d n o s t a v n a p r i j e v a r a , d a se u H r v a t a p r o b u d i n a d a n a p r i p o j e n j e D a l m a c i j e . T a k o j e p r o š l a i 1850. i 1851. godina. T e k u rujnu 1851. g o d i n e posjeti J e l a č i ć D a l m a c i j u , d a k l e u d o b a , k a d s e o sjedinjenju D a l m a c i j e s H r v a t s k o m v i š e nije ni g o v o r i l o . T a d a s e u cijeloj D a l m a c i j i n a t o g l e d a l o r a v n o d u š n o , k a k o n a m t o p o k a z u j u r i j e t k a izvješća, k o j a i m a m o o t o m J e l a č i ć e v u p o s j e t u . K a d je o n pri­ s p i o u n e k o m j e s t o , bio j e t u v e ć i n o m s l u ž b e n o d o č e k a n , k a o i s v a k i d r u g i a u s t r i j s k i n a m j e s n i k D a l m a c i j e . N i g d j e s e nije č u o n i j e d a n p o ­ klik za sjedinjenje s H r v a t s k o m , n i g d j e n i j e bilo p r a v o g o d u š e v l j e n j a . J e l a č i ć j e s t i g a o u D a l m a c i j u r a t n i m b r o d o m iz T r s t a i prispio u Z a d a r 3 . r u j n a u tri i po s a t a poslije p o d n e . P r i n j e g o v u d o l a s k u u Z a d a r g r u v a l i su t o p o v i s k o p n a i s r a t n i h l a đ a , k o i e su s e n a l a z i l e u luci, a u s u s r e t iziđoše b a n u m n o g o b r o j n e l a đ e s o t o k a , p u n e o t o č a n a , k o j i su b a n a o d u š e v l j e n o p o z d r a v l j a l i . 11

K a d je b a n , s t i p a v š i u Z a d a r s t u p i o n a k o p n o , p o z d r a v i o g a je n a čelu p o k r a j i n s k i h v l a s t i u i m e d a l m a t i n s k o g n a r o d a » o o r a v i t e l j v l a d a n j s k o g a p r e s j e d n i š t v a b a r u n G h e t a l d i , a za n j i m u i m e Z a d r a » n a m j e s n i k općinskoga vijeća« Cernica. U č a s t b a n u bio j e Z a d a r n a v e č e r s j a j n o r a s v i j e t l j e n , a p r o z o r i m n o g i h privatnih i općinskih z g r a d a » s v a k o v r s n i m natpisima ukrašeni«. O d svih n a t p i s a n a j v i š e je u d a r a o u oči n a t p i s n a o p ć i n s k o j vijećnici 1 0

N a r o d n e Novine, 11. X. 1849. g o d . , 163. br.

1 1

N a r o d n e N o v i n e 1848. od 9. i 13. rujna.

n a h r v a t s k o m jeziku: » Z d r a v o Velikodušni Slavjanski sine! Ako su te uzvisili s l a v o d o b i t j a l o v o r i , k o j i m a ti j e čelo u v j e n č a n o , j o š će T e v e ­ ć i m učiniti l j u b a v p u k a , k o g ti j e c e s a r povjerio!« B a n j e p r i l i k o m s v o g b o r a v k a u Z a d r u posjetio s v e z a d a r s k e d o b r o ­ t v o r n e z a v o d e i p o k l o n i o » z a l o ž i š t u « 100 forinti, a isto toliko i s i r o tištu. I u o s t a l i m d a l m a t i n s k i m m j e s t i m a , k o j a je pohodio, bio j e s v e č a n o dočekan. S velikim oduševljenjem dočekan je ban u H v a r u . S a č u v a l a n a m s e bilješka J e r o l i m a M a c c h i e d a , ljubitelja s t a r i n a i p i s c a , koji j e d o č e k u prisustvovao. On kaže: » G o d i n e 1851., d n e 6. r u j n a o k o 17 s a t i s t i ž e iz Splita u H v a r p a ­ robrod Vulkan s namjesnikom Dalmacije i banom Hrvatske i Slavo­ nije b a r u n o m J e l a č i ć e m . U s u s r e t m u o d m a h p o đ o š e z a s t u p n i c i - u p r a vitelji o p ć i n e , p r e d s t a v n i c i u p r a v n i h v l a s t i i nekoliko d r u g i h j a v n i h f u n k c i o n a r a . M e đ u t i m j e b a n o s t a v l j a o p a r o b r o d i b r o d i c o m se pribli­ ž a v a o obali, dok su t o p o v i g r u v a l i s t v r đ a v e Španjol i s u t v r d a V e n e r a n d e i sv. A n d r i j e . U / k l i c a n j e n a r o d a dočekali su g a n a obali p r e t u r F e r r i , o p ć i n s k i u p r a v i t e l j V e n i e r , k a n o n i c i (biskup j e bio o d s u t a n ) i ofi­ c i r s k i k o r . G r a d j e bio s v e č a n o o k i ć e n z a s t a v a m a . P r e d b a n o m defili­ r a o j e h v a r s k i g a r n i z o n . Iza t o g a posjetio j e ban p r e t u r u , z a t i m fra­ n j e v a č k i s a m o s t a n i c r k v u , g d j e je r a z g l e d a o divne slike. N a p o v r a t k u iz s a m o s t a n a , p r a ć e n n e p r e k i d n i m poklicima »Živio«, p o š a o je u s t o l n u c r k v u . K a d j e iz n j e i z a š a o , d o č e k a l a g a je n a t r g u h v a r s k a g l a z b a , u u n i f o r m i , i s v i r a l a iza n a r o d n e h i m n e b i r a n i p r o g r a m . B a n s e di­ v i o » l o g g i « i p r o š e t a o se o b a l o m uvijek p r a ć e n b u r n i m » Ž i v i o « , p a se o k o 18 s a t i , p o š t o se n a j s r d a č n i j e o p r o s t i o , v r a t i o n a brod. N a ­ r o d , n a koji je o s t a v i o najljepši u t i s a k i koji je s a m o žalio, š t o j e n j e ­ g o v b o r a v a k u H v a r u bio t a k o k r a t a k , s a k u p i se n a obali, n a m j e s t u , k o j e je bilo n a j b l i ž e p a r o b r o d u , kličući n e p r e s t a n o . G l a z b a p a k , u k r c a v š i s e n a j e d n u l a đ u , p o đ e d o p a r o b r o d a i v o z e ć i se oko n j e g a , s v i r a l a je, d o k o n nije o t p l o v i o . B a n j e s p a r o b r o d a j o š j e d n o m o d z d r a v i o . H v a ­ r a n i s u se bili pobrinuli, da je ban htio noćiti u H v a r u , i s p r e m i l i s u m u o d a j e u k u ć i k a p t o l s k o g p r e p o z i t a d r a . J. D u b o k o v i ć a . « " N e m a m o m n o g o p o d a t a k a o b a n o v u p u t o v a n j u po D a l m a c i j i , ali ć e se m o ž d a n a ć i j o š t a k v i h b i l j e ž a k a , koje će osvijetliti t e lijepe č a ­ s o v e , k a d je, poslije toliko s t o l j e ć a , D a l m a t i n s k a H r v a t s k a o p e t p r i m i l a hrvatskoga bana. V u k Popović u pismu, što ga je pisao Vuku Stefanoviću Karadžiću 10. s t u d e n o g a 1851. g o d i n e iz K o t o r a , k a ž e : »Dolazio n a m u s e p t e m ­ b r u svijetli i b a š p r a v i B a n ! Idući s p a r o p l o v o m p u t K o t o r a , s a sviju 1 3

a

1 3

B i l j e š k a s e nalazi d a n a s kod u m . s e p t e m v i r a R e m i g i j a B u č i ć a u Z a g r e b u . V u k o v a P r e p i s k a knjiga VII.. B e o g r a d , 1913. god., 113. str.

s t r a n a , iz s v a k o g m j e s t a , i ispred c r k a v a p o r e d m o r a , p o z d r a v l j a n j e b i o iz p u š a k a i m a š k u l a . N a v r h V e r i g a Rišljani su g a d o č e k a h s a tri­ deset b a r k a , a k a d j e blizu n a l j e g a o , p r o s p u o g a n j i p o v i č u : »Živio B a n J e l a č i ć , Živio!« P o o v o m e z a r i dodje u R i s a n prije n e g idje.« T o g d a n a bila j e u R i s n u j e d n a b o g a t a s v a d b a , i b a n p r e g l e d a s v a t o v e i p o r a z g o v o r i se s n e v j e s t o m . N a r a s t a n k u r a s t a n e se s R i š l j a n i m a rije­ č i m a : » J a v a m b r a ć o m n o g o z a h v a l j u j e m i p r e p o r u č u j e m , da živite u m i r u i ljubavi i da budete v j e r n i n a š e m u c a r u k a o i doslije, i da v a m je preporučen v a š Ban!« T a k o i mi m a l o više pokliknemo — nastavlja V u k P o p o v i ć — : »Živio n a m svijetli B a n « ! i za cijeli s a t , dokle je v e ć od n a s put K o t o r a k r e n u o , n i j e s m o p r e s t a l i l u b a r d a t i , z v o n i t i i p j e v a t i . » U K o t o r u nije v e l i k o g veselja bilo, j e r m n o g i j e m n e bi milo č u t i , d a s a s v a k i m B o k e l j o m i B o k e l j s k i m č i n o v n i k o m h o ć e srpski da g o v o r i i d a ovi n a š n a r o d n i jezik n a j v i š e p r e p o r u č u j e . M n o g i , o s o b i t o s u d s k i č i n o v n i c i , o s t a š e p r e d njim stidni, n e z n a j u ć i m u s r p s k i n a p i t a n j e od­ g o v o r i t i . G r b l j a n a je bilo došlo u g r a d do j e d n o 4 0 0 ljudi s o r u ž j e m i b a r j a c i m a , da g a p o z d r a v e . K a d je i z i š a o B a n , da ih vidi, n a z o v e i m : » D o b a r d a n , junaci!« i milujući d j e k o g p o o b r a z u g o v o r a š e : » O v o su m o j i ljudi!« Oni su m u s e poklonili i g o v o r i l i : » D o b r o n a m d o š a o , B a n e s r e ć o n a š a ! Da s m o vi p r e p o r u č e n i s i r o m a s i , e n e m a m o ti s e č i m p o faliti, n e g o s j e d n i j e m d o b r o m , š t o i m a m o d o b r o g n a š e g d j e n e r a l a ! « U p i t a j u g a i o v o : »A da, B a n e , o ć e š li doći m e d j u n a m a ? « O n im j e o d g o v o r i o : »Milo m i j e b r a ć o , e s a m v a s vidio. J a ću se o p e t b r z o v r a ­ titi i m e d j u v a m a u v a š e p l a n i n e doći, a s a d n e m o g u . — J a ću s e skrbiti, koliko m o g u , z a v a š e b l a g o s t a n j e , s a m o v a m p r e p o r u č u j e m : ž i v i t e u m i r u i u ljubavi, i b u d i t e v j e r n i i p o s l u š n i n a š e m u c a r u , i s B o g o m . « »Ajde s B o g o m i B o g ti d a o s v a k o d o b r o , i s v a k u s r e ć u , i z d r a v l j e i od n a š e g z d r a v l j a ! « o n i m u o d g o v o r e . S a m o j e j e d a n d a n kod n a s p r e d a n i o i u p o n o ć i iz K o t o r a p o š a o v e s e o i z a d o v o l j a n . — Z a o v o n a s je u v j e r i o n a š d j e n e r a l poslije.« T a j general, kojega spominje V u k Popović, bio je L a z a r M a m u l a . O n j e m u k a ž e isti P o p o v i ć u p i s m u V u k u S t e f a n o v i ć u K a r a d ž i ć u : » V i s t e čuli i znali o d a v n a , k a k o n a m je p o s t a o n a š d o b r i d j e n e r a l L a z a r i v l a d a r od D a l m a c i j e ( n a m j e s n i k v o j n o g i g r a đ a n s k o g u p r a v i t e l j a , t. j . z a m j e n i k J e l a č i ć e v ) . O v o m e g l a s u svi s m o s e o b r a d o v a l i . N e k j e d a m p u t poslije t o l i k o v j e k o v a i R i š ć a n s k o m G u b e r n a t o r u z a g r m e t o p o v i s b e ­ d e m a i forteca D a l m a t i n s k i h ! « I t a k o je J e l a č i ć s a m o p o s j e t i o D a l m a c i j u . J e l a č i ć e v posjet D a l m a c i j i bio j e n a j g o r i e p i l o g h r v a t s k i m n a s t o ­ j a n j i m a za sjedinjenje D a l m a c i j e s H r v a t s k o m , a n j e g o v e riječi, k o j e j e o n i z g o v o r i o u Boki, s r a m o t n o su o d r i c a n j e h r v a t s k e b o r b e . N i g d j e ni riječi o sjedinjenju s H r v a t s k o m , n i g d j e ni riječi p o t i c a n j a n a n a ­ r o d n o b u đ e n j e , n e g o s a m o p r e p o r u k e , d a n a r o d b u d e v j e r a n i poslu­ šan caru.

J e l a č i ć j e s v o j i m p o s j e t o m D a l m a c i j i doista p o k a z a o o n o , što- su m u p o cijeloj n a p r e d n o j E v r o p i predbacivali, da j e on s a m o b r a n i t e l j d v o r a i n j e g o v i h n a s t o j a n j a , da je s a m o dotle z a s t u p a o n a r o d n a p r a v a i b o r b u p r o t i v u g n j e t a č a , dok je t o išlo u korist d v o r u i d v o r s k o j re­ a k c i j i , a k a d t o g a nije bilo, da je bio s a m o austrijski g e n e r a l , k o m e je bilo do t o g a , da n a r o d b u d e v j e r a n i p o s l u š a n c a r u .

XXXII. ZAKLJUČAK G o d i n e 1848. D a l m a c i j a je s t a j a l a na r a s k r š ć u . O n a je t r e b a l a d a s e odluči, h o ć e li o s t a t i u o n o m p o l o ž a j u austrijske provincije, u k a k v o m j e bila d o t a d a , h o ć e li s e p r i d r u ž i t i H r v a t s k o j i s n j o m sjedi­ niti, ili ć e s e priključiti t a l i j a n s k o m p o k r e t u za o s l o b o đ e n j e od A u s t r i j e i s j e d i n j e n j e s Italijom, ili će se sjediniti s I s t r o m i T r s t o m . P r e m n o g o je tu bilo izbora z a D a l m a c i j u , u k o j o j s v a t a p i t a n j a nisu n i k a k o bila z r e l a . I o n a p o đ e p u t e m n a j m a n j e g o t p o r a i o s t a d e o n a k o , k a k o je bila d o t a d a . Vidjeli s m o , k a k o su H r v a t i iz b a n o v i n e t r a ž i l i sjedinjenje D a l m a ­ cije n a o s n o v u svojih historijskih p r a v a , n a o s n o v u t o g a , š t o u D a l ­ m a c i j i s j e d n e s t r a n e i H r v a t s k o j i S l a v o n i j i s d r u g e živi isti n a r o d , ali su oni bili isuviše n e r e a l n i i nisu m a r i l i ni n a j m a n j e za o n o , za š t o j e n a j v i š e t r e b a l o , za m a t e r i j a l n i dio s j e d i n j a v a n j a , za e k o n o m s k e , k o ­ risti, k o j e bi D a l m a c i j a od t o g a i m a l a . S d r u g e je s t r a n e dio d a l m a t i n s k e b u r ž o a z i j e n e s a m o n a g l a š a v a o s v o j u n a c i o n a l n u u d a l j e n o s t od H r v a t a , n e g o je o š t r o i s t i c a o i e k o n o m ­ s k e prilike, iz kojih je proizlazilo, da D a l m a c i j a od sjedinjenja s H r v a t ­ s k o m n e bi i m a l a n i k a k v e e k o n o m s k e k o r i s t i . M: s m o vidjeli, da su t o isticale i o n e općine, koje su bile p r o t i v s j e d i n j e n j a , a i pojedinci u s v o ­ jim č l a n c i m a u n o v i n a m a . P o d s j e ć a m o o v d j e n a v e ć n a v e d e n i č l a n a k J o s i p a G r u b i š i ć a , koji s e i n a č e i t e k a k o z a l a g a o za n a r o d n i jezik u š k o l a m a i u r e d i m a , ali je o d l u č n o o d b i j a o s v a k o sjedinjenje s H r v a t ­ s k o m , k o j a n e m o ž e D a l m a c i j i n i š t a d a t i , n e g o bi od nje i u z i m a l a . B o s n a i Srbija — u p u ć i v a o je J o s i p G r u b i š i ć — u p o r i š t a su za b u d u ć i d a l m a t i n s k i p r o c v a t . U o p ć e se kod D a l m a t i n a c a t o g a v r e m e n a o p a ž a kud i k a m o t r e z n i j e i z d r a v i j e p r o s u đ i v a n j e e k o n o m s k i h prilika, u k o ­ j i m a s e nalazi D a l m a c i j a i u k o j i m a bi se o n a n a š l a , n e g o j e t o bilo kod H r v a t a u b a n o v i n i , koji su D a l m a t i n c e p o z i v a l i V sebi i poticali ih n a sjedinjenje. P o r e d tih općih e k o n o m s k i h prilika o d v r a ć a l i ^u D a l m a t i n c e od s j e d i n j e n j a s H r v a t s k o m i njihovi lični i n t e r e s i , t o č n i j e i n t e r e s i b u r ž o -

a s k e k l a s e , k o j a j e t a d a g o s p o d o v a l a D a l m a c i j o m . Bili s u t o interesi! ^ s v e ć e n s t v a , m a l i h i v e l i k i h p o s j e d n i k a , interesi č i n o v n i š t v a , o k o j e m u s m o n a p r i j e d g o v o r i l i . Ti su interesi o d v r a ć a l i s v e njih od s j e d i n j e n j a , j e r s u s e bojali, da ć e pri t o m e izgubiti s v o j e p r i h o d e ili s v o j e p o l o ž a j e . , S k o r o s v a b u r ž o a z i j a , o s i m n e k o l i k o p o j e d i n a c a , koji bi s e m o g l i s k o r o taa p r s t e n a b r o j i t i , m a r i l a je s a m o za s v o j e m a t e r i j a l n e prilike i inte­ r e s e , t e j e z a t o bila i p r o t i v sjedinjenja s H r v a t s k o m . P o r e d s v e g a t o g a t r e b a n a p o s e i s t a k n u t i , d a je 1848. g o d i n e D a l ­ m a c i j a bila a u s t r i j s k a p r o v i n c i j a i da A u s t r i j a t o g a v r e m e n a nije ni­ p o š t o p r i z n a v a l a n i k a k v a p r a v a » k r u n e u g a r s k e « n a D a l m a c i j u . J o š je 13. s v i b n j a 1802. g o d i n e b e č k a d v o r s k a k a n c e l a r i j a j a s n o k a z a l a , da j e A u s t r i j a D a l m a c i j u dobila n a o s n o v u m i r o v n o g u g o v o r a u C a m p o f o r 4niju i da je o n a p r e m a t o m e p r o v i n c i j a A u s t r i j e . S v a k i a k t , koji bi bio t o m e p r o t i v a n , bio bi r e v o l u c i o n a r a n . P o s l a t i z a s t u p n i k e u h r v a t s k i s a b o r , a n e u B e č , bila bi r e v o l u c i j a . N i j e d a n se D a l m a t i n a c nije u s u ­ dio d a t o učini, p a bio o n i n a j v e ć i p r i s t a l i c a sjedinjenja s H r v a t s k o m , k a o š t o j e n a pr. bio K u z m a n i ć , koji je i o t v o r e n o k a z a o , da D a l m a c i j a t r e b a da svoje zastupnike pošalje u bečku konstituantu, a ne u zagre­ b a č k i s a b o r . N i j e d a n č o v j e k u D a l m a c i j i nije 1848. g o d i n e bio s p r e m a n n a bilo k a k v u r e v o l u c i j u . S v i su oni, p o č e v š i od K u z m a n i ć a pa do p o s l j e d n j e g italofila, bili ljudi, .koji ni n a j m a n j e nisu bili z a n e k u b o r b u r e v o l u c i o n a r n o g tipa. O n i su, k a o K u z m a n i ć , pisali o d u š e v l j e n e članke,, ali n i k o m e nije p a d a l o n a p a m e t da ide dalje od t o g a . K a d a bi c a r a k t o m riješio, d a D a l m a c i j a p r i p a d a H r v a t s k o j i da D a l m a t i n c i t r e b a d a pođu u s a b o r u Z a g r e b , oni bi t o , bez u s t e z a n j a učinili, ali da oni p o đ u , n e s a m o bez n a r e d b e b e č k e v l a d e , n e g o č a k i p r o t i v n j e n e volje, t o n i t k o od njih ni s a n j a o nije. 1

S v a k i je d a l m a t i n s k i političar, a k o se o n o p a r ljudi, koji su s e j a č e isticaii,. m o g l o n a z i v a t i p o l i t i č a r i m a , z n a o vrlo d o b r o , da g a n a t a k v o m p u t u n i t k o u D a l m a c i j i n e bi slijedio, jer n i t k o od njih nije iza s e b e i m a o d a l m a t i n s k i n a r o d . N a r o d se za s v e to, k a k o s m o vidjeli, n i j e ni n a j m a n j e z a n i m a o . D r u g a j e m o g u ć n o s t bila, da se D a l m a c i j a odluči za Italiju. V e n e ­ cija je, k a k o s m o izložili, i t e k a k o v a t r e n o pozivala D a l m a t i n c e , da p r i s t a n u u z nju i u z n j e n u r e v o l u c i j u . Vidjeli s m o , k a k o svi ti pozivi iz V e n e c i j e nisu naišli n a s k o r o n i k a k a v odjek u D a l m a c i j i , m a da je V e n e c i j a , z a p r a v o n e k i v o đ e u t a d a š n j o j Veneciji, mislila, da ć e s j e ć a ­ n j e na republiku s v e t o g a M a r k a razbuditi kod D a l m a t i n a c a o s j e ć a j e z a tu republiku. Ti su s e v e n e c i j a n s k i z a n e s e n j a c i b r z o uvjerili, da su D a l m a t i n c i z a b o r a v i l i s v e t o g M a r k a i d a g a s p o m i n j e t e k p o k o j i inte­ l e k t u a l a c ili koji d r u g i g r a đ a n i n p o p r i m o r s k i m g r a d o v i m a . P o r e d t o g a , 1

N o v a k Gr., P n k r e t z a s j e d i n j e n j e D a l m a c i j e s H r v a t s k o m , Rad, J u g o s l a v e n ­ s k e A k a d e m i j e 269- Z a g r e b 1940., 61 str.

.ako bi slanje z a s t u p n i k a u h r v a t s k i s a b o r bio r e v o l u c i o n a r a n a k t , o t v o ­ r e n o p r i s t a j a n j e uz m l e t a č k u r e p u b l i k a n s k u v l a d u z n a č i l o bi p o b u n u i p r i s t a j a n j e uz v l a d u , koja je p r o g l a s i l a odcijepljenje od m o n a r h i j e . T a ­ d a š n j i D a l m a t i n c i nisu t o , s v e k a d bi i bili o d u š e v l j e n i za republiku s v e ­ t o g a M a r k a , n i k a k o m o g l i učiniti. T a t k o d a t o učini? Z a t o nisu d o s t a >jale s a m o s i m p a t i j e d a l m a t i n s k e b u r ž o a z i j e . T r e b a l o j e d a z a n j i m a s t o j e n a r o d n e m a s e , a t o g a n i k a k o nije bilo. D a l m a t i n s k e n a r o d n e m a s e o s t a l e bi, sve k a d bi se b u r ž o a z i j a htjela p o b u n i t i i priključiti v e n e ­ c i j a n s k o j r e v o l u c i j o n a r n o j vladi, i n d i f e r e n t n e , u k o l i k o n e bi r e a g i r a l e b a š o b r n u t o . P o r e d t o g a t a d a š n j a d a l m a t i n s k a b u r ž o a z i j a , m a koliko s i m p a t i z i r a l a s t a l i j a n s k i m j e z i k o m i k u l t u r o m , nije n i p o š t o htjela da p o đ e z a T a l i j a n i m a i da se s n j i m a b o r i z a Italiju, jer se to p r o t i v i l o i općim i pojedinačnim materijalnim interesima. Ekonomski interesi D a l m a c i j e nisu bili u sjedinjenju s Italijom. D a l m a c i j a bi, s j e d i n j e n a s Italijom, s t r a d a l a n a svim l i n i j a m a e k o n o m s k o g ž i v o t a . T o je bilo s v a ­ k o m e j a s n o . N i š t a dakle nije 1848. g o d i n e m o g l o d o v e s t i d a l m a t i n s k o j a v n o mišijenje d o t o g a , da p o r a d i n a s j e d i n j e n j u D a l m a c i j e s V e n e ­ cijom ili Italijom. O n o n e š t o t a k v i h s i m p a t i z e r a o s t a l o j e o s a m l j e n o . P i t a n j e sjedinjenja Istre s D a l m a c i j o m nije se m n o g o r a s p r a v l j a l o , a o n o nije ni značilo n e š t o n a r o č i t o , jer je I s t r a bila u a u s t r i j s k o j polovini m o n a r h i j e i, osim u u p r a v n o m p o g l e d u , ,,u s v e m u o s t a l o m e p o v e z a n a s D a l m a c i j o m . Akcija Z a d r a i Splita, a i d a l m a t i n s k i h z a s t u p n i k a u b e č ­ koj k o n s t i t u a n t i , da se Lošinj M a l i priključi D a l m a c i j i , a i z u z m e od Istre, nije uspjela, m a da za t a j n e u s p j e h nije bilo n i k a k v i h n a r o č i t i h r a z l o g a , osim a k o se u z m e , da se u B e č u mislilo, d a ć e se d v o r i p a k j e d n o m sjetiti, da je D a l m a c i j a n e k o ć p r i p a d a l a k r u n i sv. S t j e p a n a , pa da bi u t o m s l u č a j u i L o š i n j , koji se s v e d o 1814. g o d i n e r a č u n a o u D a l m a c i j u , bio z a j e d n o s n j o m o d r e đ e n za k r u n u u g a r s k u . O s t a j u ć i u a u s t r i j s k o m dijelu Lošinj je p r i p a d a o i s t o m e k o n o m s k o m k r u g u , k o ­ j e m i D a l m a c i j a , pa ni on ni D a l m a c i j a n e bi imali n i k a k v e ni v e ć e ni m a n j e e k o n o m s k e koristi ili š t e t e , da je on p r i k l j u č e n D a l m a c i j i . S j e d i n j e n j e D a l m a c i j e s T r s t o m , u k o m e bi s e s l u č a j u D a l m a c i j a s a m a p o sebi sjedinila i s I s t r o m , nije D a l m a t i n c e n i k a k o privlačilo, jer su svi osjećali, da v e ć i bez t o g s j e d i n j e n j a T r s t s k u p l j a u sebi s v e t r g o ­ v a č k e i b r o d a r s k e s n a g e a u s t r i j s k o g p r i m o r j a , i da on iz d a n a u d a n ubija t r g o v i n u i b r o d a r s t v o d a l m a t i n s k i h g r a d o v a . O v a k o , n e s j e d i n j e n i s T r s t o m / t i su g r a d o v i ipak m o g l i da se n a n e k i n a č i n o d u p r u e k o n o m ­ s k o j , t r g o v a č k o j i p o m o r s k o j p r e v l a s t i T r s t a , dok bi sjedinjeni s n j i m e bili definitivno ž r t v o v a n i . T a d a j e v e ć d e s e t g o d i n a d j e l o v a o u T r s t u » A u s t r i j s k i L l o y d « . V e ć s m o s p o m e n u l i , k a k o i koliko je o n tih g o d i n a i m a o čiste dobiti od plovidbe po D a l m a c i j i , t. j . s a m o od o n e p r u g e T r s t — K o t o r i o b r n u t o , k o j o m je plovio j e d a m p u t n a nedjelju. V e ć su t a d a , 1848. g o d i n e , d a l m a t i n s k i b r o d a r i osjetili k o n k u r e n c i j u p a r o b r o d a , a z a t i m , k a k o ih je s v e v i š e i v i š e a p s o r b i r a o T r s t , i k o j e je k o r i s t i

i m a o on od p r i j e v o z a . P u t n i c i su se d o t a d a vozili n a r a z n i m p r i j e v o z n i m l a đ a m a , ili p a k n a o n i m velikim b r o d o v i m a , koji su u s p u t u z i m a l i i p u t n i k e . O d t o g a v r e m e n a , k a k o n a m je t o č n o p r o r a č u n a o P e t t e r , nije s e i s p l a ć i v a l o p u t o v a t i j e d r e n j a c i m a , n e g o p a r o b r o d o m , i rijetko se t k o v o z i o j e d r e n j a k o m u m j e s t a , kojih s e t a j p a r o b r o d d o t i c a o . E k o n o m s k a š t e t a , koju je T r s t iz d a n a u dan i t a k o n a n o s i o d a l m a t i n s k o j p r i v r e d i , bila j e i s u v i š e o č i g l e d n a i opipljiva, d a bi n a c i o n a l i s t i č k o o d u š e v l j e n j e n e k o l i c i n e m o g l o d a djeluje n a d a l m a t i n s k u b u r ž o a z i j u , o kojoj se je­ dinoj radilo. Vidjeli s m o , da ni sjedinjenje s H r v a t s k o m , ni s Italijom, ni s I s t r o m , p a ni s T r s t o m nije n i k a k o m o g l o d a u v j e r i d a l m a t i n s k u b u r ­ ž o a z i j u , d a se prikloni bilo k o j o j od s p o m e n u t i h s t r a n a s v o m s n a g o m i s v o m d u š o m . S i m p a t i j e , kojih je bilo za pojedina od s p o m e n u t i h rje­ š e n j a , bile su p r e s l a b e p r e m a mišljenju, da bi s v a t k o od tih r j e š e n j a za D a l m a c i j u , k a o cjelinu, ili z a n j e n u b u r ž o a s k u k l a s u , bilo š t e t n o . P r e o s t a j a l o je dakle, j o š o n o r j e š e n j e , koje je o s t a v l j a l o D a l m a c i j u u p o l o ž a j u , u k o j e m se n a l a z i l a , t. j . k a o a u s t r i j s k u p o k r a j i n u s a m u za s e b e . K a d z n a m o , da n a r o d pri s v e m u nije a m a b a š n i m a l o o d l u č i v a o , j e r j e bio i e k o n o m s k i u t u č e n i s o c i j a l n o n a p u š t e n i z a p u š t e n , n e g o da je pri t o m o d l u č i v a l a i g o v o r i l a b u r ž o a s k a klasa, k o j o j su m a t e r i j a l n i interesi bili n a j b o l j e , p r e m a n j e n u u v j e r e n j u , z a š t i ć e n i u t o m p o l o ž a j u D a l m a c i j e , u k a k v o m se o n a t a d a n a l a z i l a , o n d a n a m je j a s n o , da je D a l m a c i j a t o g a v r e m e n a m o g l a i z a b r a t i s a m o t a j put. P o s j e d n i c i veći i manji, trgovci, s v e ć e n s t v o , brodovlasnici, zanatlije, s v a ta sitna bur­ ž o a z i j a , svi su oni gledali d a s a č u v a j u s v o j e e k o n o m s k e i n t e r e s e t i m e , d a o s t a n u o n d j e , g d j e su bili. Nije t u t r e b a l o ni r e v o l u c i j e ni b o r b e , s v e j e o s t a j a l o p r i s t a r o m . Z a u s t a v n e s l o b o š t i n e u D a l m a c i j i borili su se B e č i ostali a u s t r i j s k i r e v o l u c i o n a r i , d a l m a t i n s k a b u r ž o a z i j a nije se ni m a k l a , a a k o je p o n e g d j e u D a l m a c i j i n a s t a l a k a k v a m a l a u z b u n a , po­ b u n i o s e n a r o d , ali n i j e d n a od tih b u n a nije i m a l a ni dublje ni j a č e značenje. D a l m a c i j a je n a s v e o n o , š t o se d o g a đ a l o 1848. g o d i n e , r e a g i r a l a o n a k o , k a k o je t r a ž i l a n j e n a e k o n o m s k a i socijalna s t v a r n o s t .

mijeno

u sjednici

i ekonomske

nauke

odjela

za filozofijske,

Jugoslavenske 21. siječnja

historijske,

akademije 19/ 8. t

znanosti

pravne, i

društvene umjetnosti

I N D E X A Ab. S. G. (Abate Simeone Gliubichj. 131 Acquisto nuovo, 17 Adriansko more, 74 Adriatic, 13, 35 Agramer Zeitung, list 102 Akademska legija, 97 Alba (L'l, tal. list, 68, 163 Albanci, 245, 137 Albania Veneta, 160 Albanija, 160 Alberti (Degli) Gianlorenzo. 92 Albini, sardinski admiral, 224. 225 Alborghetti, 202 Almanah v. Srpsko-Dalmatinski Ma­ gazin Altenbui'g, 190 Alvisopoli, Tip., 54 Andreola (Raccolta), 135. 136, 138, 161, 219 - 221, 226 Andrija, Sveti, utvrda u Hvaru. 267 Andrović, nar. zast., 121. 230 Appendini, o., 45, 50, 54 Apeninski poluotok, 63, 177 Arbanas N., kan., 205 Aržano, 116 Atenej, 52, 53 Ateneo, 53 Ateneo, Veneto, nauč. društvo u Ve­ neciji, 133 Auersperg, general, 191, 193 Auschwitz, 116 Austria, 174 Austrianska Cesarovina, 184 Austrija, 7, 9, 10, 12, 17, 18, 32, 34, 37, 38, 41, 42, 45, 46, 54 , 58 , 81, 82, 83 , 84 , 85, 89, 109, 115, 121, 124, 132, 133, 135, 136, 137, 139, 143, 145, 146 18"

Austrija, 155. 156, 162, 163. 174, 177. 180. 185, 187. 188, 189, 191, 195. 198, 204, 220. 221, 223- 226..242 245, 254, 256, 261, 270. 271 Austrija nad Ennsom, 261 Austrija pod Ennsom, 261 Austrijanac, 223 Austrijanci, 30, 70. 133, 134, 139. 167, 177, 221, 225 Austrijansko Samovlastvo. 87 Austrijska monarhija, 126 Austrijski Lloyd, 85, 272 Austrijski Slaveni, 242 Austrijsko carstvo, 165 Austro-Ugarska monarhija, 186 Avvenire (L'), dubrovački list, 18. 157, 158, 211, 242, 243. 244. 246. • 250, 260

B Babić, F. Tomas, 48 Babukić Vjekoslav, 61 Bach, austrij. ministar. 257 Bachich, Giovanni, 92 Bajamonti, Antun, 91 Bajamonti, Girolamo, 92 Bakar, 222 Bakranin, 219 Bakunjin, 198 Ban Juraj, 252 Ban Matija, 77, 158, 160, 169. 181. 196, 197 , 243 , 245, 246 , 250 , 251, 252 Banat, 177, 258 Banfichi Paolo, 219 Banfi šimun, 219 Banović Aleksandar, 252 Banovina, 78 Barbara Pavao. 219 9.7 ?i

Barbaric Ante, 223 Battara, tiskara u Zadru, 48—50, 55, 72, 77, 87, 97, 228, 247 Beč, 7, 36, 42, 43, 50, 81, 82, 85, 87, 93, 94, 95, 96, 98, 100, 111, 113, 114, 115, 117, 119, 120, 121, 132, 145, 148, 149, 150 169, 170, 174, 175, 176, 182, 187, 188, 190—194, 200, 201, 212, 220, 237, 239, 244, 257, 258, 261, 263, 271, 272 Bečani, 118, 120, 122, 175, 185. 190, 191, 192, 216 Benetević, 63 Begna-Posedarja, Kuzma, 196 Beladinović Steva, 157 Benjamin (Jelačić), 176 Benvenuti Anđeo, 52 Beograd, 15, 65, 66, 267 Bergat, 31 Berlin, 89 Bernardzik, tiskara, 258 Betondić, 157, 236 Bezić I., 78 Bilancia, tal. list, 68, 163 Bilibrig, 31 Bizaro, 157 Blato, 42 Blažena Divica Marija, 48 Boka, Boka Kotorska, 21, 36, 39, 136, 137, 157, 160—166, 242, 263, 264 Bokelj, 268 Bokelji, 36, 39, 160, 161, 165, 179, 242, 264 Bokezi, 264 Bolis A., 108 Bologna, 18,68 Bona Blaž, 196 Bona P., 77 Borčić, 240 Borcić Lav, 236 Borelli Franjo, 196 Boroević N., 76, 77 Bosanci, 91, 195, 245 Bosna, 17, 24, 30, 31, 49, 64, 68, 70, 89, 91, 139, 156, 168, 170, 172—174, 177, 180, 181, 227, 243, 251, 270 Bošnjak, 197 Bošnjaci, 78, 247 Bottura P., 30 Božić O. K., 77 Brachia insula, 16 Brač, 25, 27, 32, 212 Bradaš Stjepan, 252 Brauner B., 122 r

Bredy, general, 190 Breno, 52, 53 Brlić Ignjat, 76, 77, 171 Brodska Krajina. 260 Bruck, aust. ministar, 257 Bubanović Vasil, 48 Bucchia Ahil, komandant mletačke mornarice, 226 Bučić Remigije, 267 Budim, 88, 190 Budjejovice, 85 Budva, 24, 178, 244 Bugari, 195, 198, 245 Bugarin, 197 Bukovina, 86, 116 Bundestaat, 115 Bunić-Vučičević Ivan, 250 Buratti, 112, 169 Butorac Pavao, 161, 165, 166 Bužan Herman, 59

C Calogera, prof., 204 Campoformio, 271 Capponi, 68, 69 Caorle, 225 Car Janko, 74, 75, 76 Car Stjepan, 236 Carević V., 77 Carrara, 13, 21, 76, 228 Cattallinich, v. Katalinić Cavedalis, mletački pukovnik, trium­ vir, 218, 223, 224 Cernica, 226 Cerno more, v. Crno more Cetinje, 165 Chiuđina Jakov, 247 Ciganić A., 76 Cipiko S., 77 Ciprijanov Antun, 16 Codex Diplomaticus, 15 Commlssione scolastica, 44 Conti Stefano, 64 Cordon, aust. min., 257 Correr, arhiv i muzej u Veneciji, 69, 70, 138, 139, 224, 226, 227 Costituente (La), 254 Cremona, 218 Cres, 10, 123 Crna Gora, 30, 31, 33, 160, 161—165, 180, 206 Crnogorac, 163

Crnogorci, 157, 160—164, 166, 195 Crno more, 74, 168 Crnožuti, 193 Croatia, 35, 206 Crussevich Dr Antonio, 92 Curzula civitas, 16 Custozza, 218 C Čeh, 194 Česi (čehi), 78, 85, 86, 107, 145. 183. 194, 195, 214, 215, 237, 238, 241, 259 Češka, 116. 122, 194. 195, 233. 239. 261 Češki narod, 196 Ćurčija Ljudevit, 252 Ć Čurković V., 77 D Dall'Ongaro, 225 Dalmacia, v. Dalmacija Dalmacija, 7, 9, 10, 11, 13, 20, 21, 22, 23, 24 , 25 , 26 , 27 , 28, 29 , 30, 31, 32, 33, 34, 35, 36, 37, 38. 39, 40, 41, 42, 43, 44, 45, 46, 47, 48, 49, 50, 53, 54, 55, 56, 57, 61, 62, 63, 64, 65, 66, 67, 69, 76, 78, 80, 82, 83, 84, 88, 89, 90, 91, 92, 93. 94, 95, 97, 98, 99, 100, 102, 103, 104, 105, 106, 107, 108, 109, 110, 111, 112, 113, 114, 115, 116. 117, 118, 121, 122, 123, 124, 125, 126, 128, 129, 130, 131, 133, 134, 136, 137, 138, 140, 143, 144, 147, 148, 150—153, 156—158, 160—165, 167— 176, 178—185, 187, 188, 194, 198, 200—203, 207—224, 227—231, 233 —245, 248—250, 253, 255, 257, 261 —272 Dalmata (II) parobrod, 89 Dalmata tellus, 206 Dalmatie, 9, 81 Dalmatian, 10, 17, 23, 29 tDalmatin«, pjesma P. Preradovića, 77 Dalmatinac, 54, 66, 68, 69, 78, 137, 143, 147, 162, 180, 216, 217, 220, 221, 271 Dalmatinci, 39, 46, 47, 55, 67, 72, 73 , 75, 89, 90, 91, 92, 93 , 98, 99,

102, 103, 104, 107, 109, 110, 111, 112, 123, 125, 129, 132, 133, 135, 136, 137, 138, 139, 140, 141, 142, 143. 144, 147, 148, 149, 161, 163, 165, 168, 174, 176, 177, 180, 182— 185, 189, 195—198, 200, 201, 213, 215, 218—222, 224, 227, 231—233, 236. 237 , 240, 245 , 247, 248, 264, 266, 270—272 Dalmatini, 196 Dalmatinska deržava, 201 Dalmatinska Hrvatska, 267 Dalmatinska kraljevina, 99 Dalmatinska Lipa, 241 Dalmatinski magazin, časopis, 41, 49, 252 Dalmatinsko-istarska legija, 219, 222, 223 Dalmatinsko-istarska komisija, 223 Dalmazia (zemlja), 17, 43, 53, 55, 78, 87, 88, 91, 95, 140, 142, 172, 180, 212 Dalmazia (La) Costituzionale, (L. D. C ) , list, 33, 37, 38, 130, 131, 167, 172—177, 179, 180, 192, 193, 211, 216, 243, 260 Dalmazia (La) descritta (Carrara), 228 Dalmazia (La) dopo la libertä della štampa, list, 171 Dall'Ongaro, 138 Dandolo Vicko, 10, 25, 41, 42, 126, 214 Danica hrvatska, slavonska i dalma­ tinska, (Danica), 58, 59, 60, 72, 75 Danica, 72, 75 Danica ilirska, 59 Daničić Đuro, 90 Danilo J., 76 Danilo dr. Franjo, 170 Davorin, 76 Deak Franjo, 190 Dede Mitrović, 196 Del Lungo, 68 Dermarchi Giovani, 49, 52, 54 Demarchi Rougier, tiskara, 172 Demeter Dimitrije, 59, 91, 236 Depolo o. Glicerije, 235 Desila Špiro, 52 Dimitrović S., 77 Dmitar Hvarski (Demetrio Fario), 51 Dojmi, 144 Dol sv. Barbare, 14, 16, 17, 18, 19 Domovinska Ustava, 92 Donja Austrija, 116 Donja šleska, 116

Dordelein Petar. 52 Dorotić fra Andrija, 48 Draskovic Janko (grof), 58, 59, 77 Drniš, 30, 140, 263 Drussić, franjeva'c 70, Društvo Slavjanske Lipe u Dalma­ ciji, 239 Državni arhiv u Zagrebu, 99, 101 Dubokovič Dr. J., 267' Duboković Dr. J., 267 Dubrovačka republika, 243 Dubrovčani, 36, 39, 41, 72, 73. 78 161, 164, 168, 233, 248, 250—252 Dubrovčanin, 250 Dubrovnik:, 9, 10, 21, 30, 31, 34. 36, 37, 38, 39, 42, 43, 44, 45; 46, 48, 49, 62, 80, 91, 94, 118, 123. 125, 126, 128, 129, 130, 131, 134. 212, 219, 228, 229, 231, 232, 236, 242. 244, 250 252 Dubrovnik, list, 250 -252 Dudan Dr. Leonardo, 54, 92, 212 Duvno, 49, 265 Dvare, 31 Đ Đalonerovič. 193 Đenova, 177 Đordić, 52

G

E Englez, 13, 34, 35 Englezi, 37 Enns, 261 Epulon, 236 Ercegovci, 78 Erdelj, 58, 264 Evropa, 8, 13, 38, 69. 83. 98. 101, 102, 151, 162, 172, 183, 196, 269 F Fabijanić Donat, 41, 53 Ferdinand I. (Ferdinando) car austrij­ ski, kralj ug., hrv., 49, 60, 86 , 87, 92, 108, 115. 133, 149, 154, 168. 178, 186, 256, 257 Ferdinad II., 48 Ferdinand II. Burbonac, napuljski kralj, 132 Ferrari-Cupilli, 72 Ferri, pretur u Hvaru, 267 ono

Filipović, 77, 238 Filippi Ivan Josip, nar. zast, 230, 256 Filippi Natale, 121, 178, 196 Firenze, 69 Fluck, barun, pretur, 91 Fontana, predsj. tribunala, 240 Fortis, opat, 21 Franasovič Pero, 252 Francesco I. (Primo), Francesko Pervi, v. Franjo I. Francesco, Sv., 48 Francuska, 10, 18, 46 Francuzi, 9, 17. 29, 30, 36, 37, 45, 46, 68, 195 Franjevci, 69 Franjo I., Frano I., car austr., 48. 49, 51—54, 83, 103, 200. 201, 256. 258, 262 Franjo Karlo (Francesco Carlo), austr. nadv., 49, 256 Franjo Paulski, Sv., kasarna, 220 Franković, O. S., 205 Franasovič Pero, 252 Frari, arhiv u Veneciji, 218. 222 Freiburg in Breisgau, 115

Gaj Ljudevit, 57—60, 64, 65, 72, 73. 77, 78, 90, 176, 184, 194, 212, 247, 260, 261 Gaj, Gajeva, tiskara, 49, 65, 251 Galac, 76 Galicija, 82, 85, 116, 121, 195, 233 Galvani Nikola, 135 . Gamberi, 167, 177 Gardner Wilkinson, 35 Gauč, 239 Gazarović, 63 Gazetta di Trieste, 177, 192 Gazetta di Venezia, 136, 137 Gazetta (La) di Zara, 18, 23, 28, 72, 93, 108, 123, 167, 169, 170, 173, 177, 178, 212, 247, 260 Gazzeta (La) Universale Austriaca, 177 Gelić A., načelnik Omiša, 148 Georgijević Mojsije, 183, 184 Georgijević Pavao, 238 Gergey, 226 Germanija, 145 Ghetaldi, prezidijalni administrator Dalmacije, 263, 266

Ghiglianovich Iv., 219 Gioberti, opat, 68 Giorgetti, 53 Giorgi 53, 251 Giuppanovich M., 205 Giuriceo Mr. Antonio, 48 Giurić Luigi, 216 Gjorgjić, 251 Glasnik Dalmatinski, list, 247, 248 Godeassi Josip, biskup, 49 Goito, 139 Gondola, 52, 251 Gorica 92, 261 Gornja Austrija, 116 Gospić, 31 Gotha, 10 Gozze Baldo, 157 Gozze Djivo, 154 Gozze Lubša, 154 Grab, 30 Grabovac, mjesto, 31 Grabovac, nar. zast., 121, 230 Gradenigo. Vincenzo Girolamo, 136 Gradiška, 261 Graecia, 206 Granica, 99 Graziani, mletački admiral, 218 Grbalj, 166 Grbaljski ustanak, 160 Grbljani. 166, 268 Grci. 68, 69 Grčka, 28 Grimani, zakon, v. Grimanijev Grimanijev agrarni zakon, 17, 55 Grišogono Nikola, 54 Grubissich v. Grubišić Grubišić, student, 112 Grubišić Agostin (Augustin). 174 175, 177 Grubišić I., 77 Grubišić Josip. 130, 174, 176, 177, 184 Guardia Nazionale. 97 Gundulić, 48--50, 52, 60, 153. 235, 236, 251 H Habermayer, major, 238 Habsburško-Lotarinška dinastija, 195 Hafner, 176 Haller Franjo, ban, 60, 61 Hanel, 16 Harrisson, tiskara u Londonu, 191

Hasanaginica. 21 Haulik, biskup, 61, 62 Havliček, 194, 195 Helfert. 115. 119, 120, 225 Hektorović, pjesnik, 63 Henrik VIII., 47 Hercegovina, 17, 30, 31. 35, 89, 139, 157, 168, 173, 174, 177, 227. 243, 251. 265 Kerder, 73 Heritesova Milica, 76 Heroide, Ovidijeve, 236 Hoivatski narod, 184 Hervatsko-Slavonsko-Dalmatinska kraljevina, 203 Hidia, 250 Higgi dr., 236 Horacijeve ode, 236 Hoivatović, major, 238 Hotentoti, 193 Hranilović VI., 76 Hrezka Josip, 175 Hrvat (Hervat), 74, 75, 104 194, 197, 235 Hrvati (Harvati, Hervati, Hevvatjani), 8, 54, 59, 60, 62, 70, 74, 75, 78, 84. 85, 86, 89. 90, 102 -104, 106. 108 111, 113, 114, 135, 137, 140, 143, 145. 146, 152, 156, 161, 164, 168, 369 172, 174-176, 381, 184, 188, 189, 193, 194, 195, 197, 202, 204. 220, 221, 227, 235, 236, 238. 245. 247. 248. 251, 261, 263. 264. 265, 266. 268, 270 Hrvatica, 67 Hrvatska (Harvatska, Hervatska. Horvatska), 8. 13, 22. 30, 31, 32, 33, 41, 58, 59, 60, 61. 62, 64, 74— 76. 78, 81, S3. 85, 89, 90. 92, 93, 95. 98. 100 - 106, 108. 109, 111, 112, 113, 114, 124, 134, 137, 138. 140, 141, 143, 146, 148, 149, 151, 152, 157, 160, 161, 164, 165, 167, 169 176, 180- 182, 189, 198, 199, 206, 208, 210 -217, 221, 227, 235, 238. 243 245, 253, 258, 260- 263. 266. 267, 270, 271 Hrvatski sabor, 61, 142 Hrvatsko Primorje, 59, 61 Huni, 193 Hus, 47 Hvar, 9, 10, 15, 28, 32, 38, 44, 51. 62, 212, 263, 267 Hvarani, 267

Ilir, 57 Ilirci, 55, 60, 67, 68, 71 Iliri, 155, 156, 171 Ilirija, 60, 116, 175, 221, 227 Ilirija Nova, 155 Ilirija Velika, 155, 156 Uirio (II Grande), 156 Ilirske Narodne Novine, 59. 60 Ilirske pokrajine, 42 Imoćani, 168 Imotski, 31, 212, 265 Incerto (L'), 18, 157 Innsbruck, 120, 188, 189 Iskrice, Tommaseove, 50, 66, 68 Istra, 92, 123, 136, 148, 179, ISO. 218, 222—226, 244, 245, 261, 270 272 Istrani, 219, 220 Italija, 18, 22, 28, 41, 46, 63, 64, 68, 69, 89, 100, 132, 133, 135, 136, 138, 139, 140, 145, 146, 147, 150, 158, 161, 164, 167, 168, 171—173, 175. 176, 177, 179—181, 188, 189. 219, 221, 227, 244, 245, 270—272 Italo-Dalmati, 175 Italomani, 224 Ivačić, okr. kapetan u Zadru, 179 Ivačić Stjepan, 54 Ivan, nadvojvoda, 121, 185 Ivčević (Ivcevich) Mate, 49, 72, 235, 236 Ivellio Nikola, 54 Ivieević Stjepan, 49, 72, 76, 77, 90, 151, 168, 174, 175, 196, 208. 210. 211, 228, 229, 235 Iž, 25 J Jadran, 215, 219, 225, 243—245 Jadransko more, 36. 37. 136. 243, 264 Jajcanin Štipan, 49 Jakaži Ivan, 76 Jakin (Ancona), 201 Jakšić Dr. Nikola, 52, 53 Janković, tiskara, 42 Janković I., 238 Jederlinić, 148 Jelačić Josip, ban, 89, 100, 114. 161, 164, 175, 176, 182, 185, 190, 191—193 , 200—206 , 208 . 212, 214, 215, 216, 217, 221, 9.RD

208,

160, 188. 211 222,

234—236, 238, 240, 242, 245, 260 263—269 Jellacich (Jellačić), 204, 205 Jordan, Lužički Srbin, 195, 198 Josip, ban, (Jelačić), 203 Josip, patriarh (Rajačić), 203 Josip II., 47 Jovanović Košta, 234 Jugoslavenska Njiva, 162 Juran i Sofija, drama. 59 Juriceo Antun, 49 Jurjev danak, 91 K Kaiandriza, Maria, 48 Kaldara, 50 Kalić A., 77 Kalmiki, 193 Kaloča, 61 Kalogjera (Kalugjera) Marko, prof., 13, 203, 205 Kamauf Janko, 47, 147 Kanibukva, 31 Kapušćak, galicijski nar. zast., 186 Karadžić-Stefanović, Vuk. 235, v. i Stefanović-Karadžić Vuk i Vuk (Stefanović Karadzic) Karlić Petar, 238 Kasarov Dujam, 15 Kasandrić Petar, 67 Karaman Miho, 49 Karlo Alberto, 133 Karlobag, 79 Karlovac, 49, 59, 98, 147 Karlović M., 77 Katalinić Ant., 77 Katalinić (Cattalinich) Ivan, histo­ rik, 17, 41, 50, 54—56 Katuni, 11 Kavanjini Dr. Jeronim, 236 Kazali Antun, 77 Kazalić. 157 Kaznačić Antun, 56, 57, 154, 158. 203, 205, 242, 251 Kaznačić J., August, 76, 77, 157. 251 Kaznačić Ivan, 51, 56, 76, 157 Klare, Sv., samostan, 44 Knin, 24, 30, 174 Kninsko polje, 30 Koda, 238 Kolovrat Jan, 238 Koludrović, P. 219 Kombol M., 76 Komiža, 28

Korčula, 9, 10, 34, 38, 42, 197, 244, 252 Korčulan, 252 Korčulanski puk, 201 Kordun, 141 Koruška, 116, 251 Kotor, 9, 31, 37, 38, 42, 43. 44, 94, 125, 126, 128, 130, 148, 157, 212, 219, 228, 231, 234, 244, 246, 267, 268, 272 Kotorani, 162, 164, 166, 234 Košut L., 61, 83 Kovačević, 76, 77 Kragujević Stefan, 50 Krajina, 61 Krajišnici, 145, 188 Krakov, 82 KrakovSka republika, 82 Kraljević Marko, 168, 202, 240 Kraljica Jadranskog mora, 136 Kralovski Borko, 73, 76 Kranjci, 72, 181 Kranjska, 116, 181, 261 Kranjski sinovi, 197 Krauss, aust. min., 118, 257 Kreljanović-Albinoni, Ivan, 42, 50 Kremsier (Kromjefiž), 192, 254 Križevačka županija, 106 Križevci, 59, 106, 260 Krk, 10, 123 Krka, 64 Kroacia, 140 Kromjefiž, 129, 203, 210, 216, 230, 236, 237, 253, 256, 257, 258 Kudlich Hans, aust. n zast, 185. 186 Kukuljević Antun, 59 Kukuljević Ivan, 60, 64, 65, 72, 73, 88, 90, 98, 146, 182, 188, 194, 195, 260, 261 Kurtević Mate, 49 Kurtović, 72 Kuzmanić Antun, urednik Zore Dal­ matinske, 71—74, 78, 79, 89, 90, 167, 168, 196, 201, 230, 237, 238. 240, 247- 249 , 261 Kvarner, 10 Kvarnerski otoci, 123, 128, 130 L Lalić, savj. priz. suda, 240 Lanza Franjo Dr., 11, 12, 26, 174 Dapenna, 112, 169 Latinac, 57 . Lav XII, papa, 9

Latour, austr. min.. 118, 190, 191. 256 Lazaneo, 223 Lazar, 236 Leipzig, 35, 120, 257 Leopold, vojvoda Toskane, 132 Leopoldova regimenta u Zadru, 247 Lešina (Hvar), grad, 51 Lešina, communitas, 15 Lička regimenta, 143 Lika, 30 Lindau Wilchelm Adolf. 35 Linz, 85 Lipa, Dalmatinska, 240, 241 Lipa, Slavjanska, 215, 237 Lisinski Vatroslav, 61 Livić Vinko, 52 Lloyd, Austrijski, 38, 69, 85. 89, 272 Lombardija, 32, 41, 63, 82, 115, 116. 132, 133, 136, 139, 171, 181, 218. 254, 257 Lombardsko-mletačka kraljevina, 83. 87, 92 London, 189, 191 Lošinj. 123 Lošinj Mali, 123, 124, 272 Lošinjani, 123 Lošinji, oba, 257 Lucije, Sv., samostan u Šibeniku. 44 Lučac, 34 Lučić, 21 Ludvig I., bavarski kralj, 89 Luj Filip, kralj, 85 Luj Napoleon, predsjednik, 66 Luković Niko. 165 Luter, 47 Ljubav i Zloba, opera, 61 Ljubić šime, 76, 77, 131. 170 Ljubljana, 237 M Macchiedo Jerolim, 267 Madaliena Pokornica, 250 Madžar, 110 Madžari, 58 -62, 83, 85, 89, 106, 135. 147, 164, 168, 171, 175, 176, 185. 190—195, 198, 224, 244, 254, 265 Madžarska, 7, 190, 265 Madžarski narod, 175 Magazin (Srpsko-dalmatinski alma­ nah), 41, v. Srpsko-Dalmatinski Magazin Magazin (Srpsko-dalmatinski), 55, 56, v. Srpsiko-Dalm. Magazin Makaranac, 75

Makarani. 168 Makarska, 9, 10. 27, 32, 42. 43, 44, 49, 174, 212 Makarsko okružje, 42 Makedonci, 245 Mala Azija, 35 Mali Lošinj, v. Lošinj Mali Mamula Lazar, general, 268 Manger Petar, 206 Manin Daniele, 133- 135, 218, 223, 224, 226 Mantova, 218 Marchesi Vincenzo, 138, 225. 226 Mai-colini (Markolini), 167, 177, 178 Margetić Spiro, 75, 76 Marghera, 218, 223 Marianovich Stef., 49 Maričić Josip, 52 Marija B. D., 50 Marija Terezija, 84, 85 Marinović M., 77 Marinović Pero. 252 Marko, Sveti. 110, 134—138, 161. 178. 219, 225, 226, 272 Markovci. 167 Marmont. maršal, 30, 46. Martecchini, tiskara i izdavač, 48. 49, 154, 155, 157, 205, 235. 250 Marulić Marko, 62, 63 Massai, knez, 69, 70 Matica, 237 Matica Dalmatinska, 237, 238 Matica Ilirska, 59—61. 238 Mayer Lud., tiskara, 206 Mechitaristi, tiskara. 48, 50, 54, 204 Medaković M., 77, 242 Mediteran, 36 Metković, 27, 28, 30, 31 Messina, 177 Metternich, 48, 82, 83, 86, 88, 145, 248, 256 Michieli-Vitturi, nar. zast.. 121, 230, Miklošić, 195 Milan (Milano), 65, 89, 133, 134, 139, 171, 192, 218, 225 Milanović, 108 Miletić Svetozar, 90 Miočević V. 77 Miošić (Miossich) Pavao, 49, 50, 54 Mirković, kapetan, 219, 223 Mirković Stj., 260 Mlečani, 36, 134, 136, 138, 167. 221, 222, 225, 226 Mlečanin, 104, 124 Mletačka republika, 132, 134—137, 144

Mletci, 103. 147 Modena, 136. 139, 218 Moira Fr., 219 Monarkia austrianska, 98 Montesquieu, 47 Montanara, 139 Montenegro, 35 Moravska, 116, 122, 233, 239, 261 Morlak, 34, 35 Morović D. K., 238 Mostar, 31 Mori Marija, 50 Mutibradie Jeroteu, Epis., 49 N Nani Dr. Josip, 124, 150, 213, 232 Napoleon, 10, 46 Napulj, 225, 227 Naratović, 223 Narodna Garda, 96. 97, 115—117. 119 Narodna Garda u Beču. 191 Narodne Novine. 60, 147, 230, 233, 234. 237, 240, 242. 247, 248, 250, 258, 260, 264, 265. 266 Narodni Dom, 61 Narodnv Novinv (Narodne Novine u Pragu), 195,'237 Neretljani, 243 Nestalni, list, 157. 158 Nestor, 76 Nijemci, 86, 245, 246, 259 Nikola Sv., samostan, 14, 15, 49 Nikolajević Georgij, 49, 56, 250 Njegoš, v. Petar II. Petrović Njegoš Njemačka, 86, 225, 245, 246, 259 Njemačko carstvo, 115 Nonveiller, A. Maria, 137 Norin, 30 Novak Grga, 15, 22, 36, 170, 271 Novak Josip Fr., nadb. zadarski, 49 Novara, 225, 227 Novi Sad, 59, 238 Novine dalmatinsko-hrvatsko-(hervatsko)-slavonske, (Novine, Nov.) 103, 104, 141, 147. 149. 157, 179, 183, 194, 201, 203, 230 ' Novine Horvatske, 59 O Objavljenje P. P. Njegoša, 161, 162, 165 Obrenović M. M., 238 Obrovac, 31, 104, 147, 170

Obrovčani, lOS, 168, 170, 244 Occhi, tiskara, 50 Odiseja, 236 Oktobarska revolucija. 185 Olomuc, 215 Ombla, 52 Omirova Odisia, 251 Omiš, 11, 27, 31. 42. 140. 148. 149 Opuzen, 212 Oracio, 250 Osek, 100, 141 Osman, Gunduličev. 60, 153, 235, 236 Osoppa, 89 Osor 10, 123 Osservatore (IV) Dalmato, 247 Ostrovica, 260 Ostrožinski, 76 Ovidijeve Heroide, 236 Otočac, 76 Ožanič Stanko, 25, 26 Ožegović Metel, 60, 230, 238 Ožegović Stjepan, 8. 59 . Österreich, 120 Österreich. Lloyd, 23 P Padova, 18, 133, 139, 178 Pag. 22, 25, 32. 42 Paitoni, zast., 121, 129. 208. 212, 214 217 PaJacky, 195 Palermo, 132 Palmanuova, 89, 139 Palmota, 53 Palmotić, 52 Palmerston, engl, ministar, 189. 192 Pančevo, 238 Papafava, 240 Pariz, 7, 85, 133. 218 Parma, 218 Paton A. A, 13, 34, 35 Patria, tal. list, 68 Pavia, 133 Pavlović Ivan, 196 Pavišić (Pavissich), 171 Pavlović-Lučič Stjepan, 177 Pecikozić Jovan, 238 Pečatnica, 92 Pejaković. 189, 264 Pejaković Stephan, 104 Pelješac, 39 Perast, 138

Perinović, 240 Perinović I., 67 Perković Jakov, 49 Peršić I., 77 Pesaro Izak, 223 Peschiera, 139, 218 Pešta, 88, 190, 264, 266 Petar II. Petrović Njegoš, 136. 1 6 0 165, 179, 200 Petranović Božidar (Teodor). 49. 55, 56, 69, 77, 121, 168, 196, 210, 211, 215, 228, 230, 233-239, 257 Petris Bartol, 52 Petris Nikola, 52 Petrcnio, 223 Petrović Dr. Spiridion, v. Petrović Spiro Petrović šimun, 219 Petrović Špiro, 121, 130, 168, 172, 173, 179, 180. 208, 228 230, 247. 265 Petter Franz, 10, 17, 23, 24, 29. 31, 34. 35 Piacenza, 218 Pijemont, 82, 132, 139. 145, 225 227 Pijemontežani. 139 Pillersdorf, austr. min., 87, 115, 118, 119, 134, 259 Pio IX., papa, 69. 132, 133. 177 Piperata, tiskara u Splitu. 49. 50, 55, 235 Pirano, 225 Pisani Paul, 9, 10 Plandovanja, 250 Plenković, zast., 121, 168, 208, 210, 257 Pokrajinska skupština, za Dalmaciju. 128 Poljaci, 146, 191. 195 Poljica, 30 Poljička republika, 243 Poljska, 145, 198 Ponsonby, engleski ambasador. 189, 192 Popović Arsenio, 49 Popović Špiro, 64, 67, 203, 228 230, 247. 265 Popcvić Vuk, 267, 268 Posedel Josip, 46 Pczza v. Pucić Požun, 59, 61 Prag, 176, 191, 192, 194—199, 244, 259 Prater, 192 Pravdonoša. list, 236

Pražani, 198 Prelog Milan, 195 Preradović Petar, 64, 71, 72, 73, 76, 77, 252 Presse, franc, list., 68 Presse (Die), list, 215 Pribrežije Jadransko, 196 Priča Makso, 76 Priko, 12, 42 Primorje (Aust.), 116, 168 Primorje Dalmatinsko, 181 Prives, 30 Proserpina, drama,48 Primas, 68 Prusija, 198, 245 Pucić, v. Pučić Pucić (Pozza) Nikola, 95, 153 , 252 Pučić (Počić, Pozza) Medo, Orsat, 50, 76. 77, 154--156, 158, 246. 250 —252 R Rab, 9, 10, 30. 42, 123 Raccolta Andreola, v. Andieola Radecki, 139, 175, 193, 216 Radetzky, v. Radecki Radmili (Radmilli), 121, 208, 230 Radomirov Dragan, 15 Radovani Ludovik, 219 Radovanović Ratko. 14 Radulović Ciriah, 108 Ragusa, (Dubrovnik), 48, 51, 95, 235 Rajačić, patrijarh, 182 Rajačić, pravosl. episkop u Šibeniku, 67 Ramadan A., 76 Rastevčić-žitničanin, A. V., 77 Raša, 243 Reichstag, 115, 116, 118, 119, 185 Reichsverweser, 185 Rčka, v. Rijeka Resti M., 77 Ribarić, 31 Ridjički Pavle, 238 Rijeka, 59, 100, 124, 141, 164, 200, 258, 244, 261 Rim, 69, 91, 138 Rimembranze della settimana. list, 154—157 Rimljani, 51 Risan, 268 Risorgimento italiano, 91 Rišljani, 268

Roči (Rocci) Antun, 49, 76, 77, 2 0 5 , 250 Roglić Stjepan, 236 Roko, Sv., 31 Rome, v. Rim Rončislap, 30 Rossi Sabatini A., 52 Rousseau, 47 Rovigo, 89, 139 Rugier, 49, Rukavina Ilija, 76, 77 Rupcich Ivan, 49 Rus, 198 Rusi, 36, 37, 70 Rusija, 137, 162 S Sabljar M., 77 Sabor Zagrebački, 169 Safafik P. J., 239 Salzburg, 261 San Francesco di Paola. 219 Santić M., 77 Sarachi Mada, 49 Sarajevo, 31 Šaren, 202 Sardinija, 139 Saska, 245 Sartori, pukovnik u Zadru, 137 Sava, rijeka, 90, 196 Sava, Sveti, 76 Savo P., 91 Scacoz Giovanni, v. Skakoc Ivan Schiavoni, 172 Schönbrunn, 191 Schröckinger, 178 Scintille (Iskrice), 65 Seismit-Doda, 223 Senj, 99, 244 Senjanin, 219 Senjska Rijeka, 164 Serb, 76, 197 Serbi, 264 Serbljani, 78 Serblji, 78, 183 Sermage, 238 Sibischini, 91 Sicilija, 132 Simonelli, 108 Sinj, 30, 31, 212, 265 Sisak, 59, 98, 105, 112, 260 Sisgoreo, nač. Šibenika, 14* Siščani, 112 Siverić, 22

Skakoc Ivan, biskup hvarski, 51 Skradin, 9, 30, 42 Slava, majka, 203, 205, 242 Slavci, 197 Slaven, 76, 68, 70, 170—175, 198 Slaveni. 66, 107, 109, 111, 115, 140, 153, 172, 174, 193, 195, 198, 199, 213, 215, 221, 228, 230—233, 239, 242—246, 247 Slaveni, Južni, 59 , 69, 155, 156, 158, 162, 232, 243, 246 Slavenska Konfederacija, 245 Slavenska Lipa, 239, 248 Slavenski Jug, list, 179, 230, 233, 234, 238, 240, 246, 247, 250. 260. 263, 264 Slavenski kongres, 194 Slavenski narodi, 145 Slavensko Carstvo, 165 Slavenstvo, 214, 237, 244 Slavi 75 Slavi Meridional es, 15 Slavija, majka, 173, 216 Slavizzanti, 177 Slavjani, Južni, 73, 157, 196, 197. 206, 240 Slavjanići, 251 Slavjanin, 211 Slavjanska Antologija, 50 Slavjanstvo, 196, 264 Slavo-Dalmati, 210 Slavo-Hrvati, 210 Slavo-Italiana nazione, 212 Slavonci, 78, 90, 102, 103, 108—111, 113,' 114, 148, 184, 204, 213 Slavonia 100, 140—142, 215 Slavonija, 7,' 58, 6 0 - 62, 76, 89, 90. 92, 93, 102—106, 108, 147—149, 160, 164, 165, 170, 181, 189, 208, 212-214, 217, 243, 258, 261, 262. 267, 270 Slavonska, 99, 165 Slavonski narod 184 Slavo-Slavonci, 210 Slavski rod, 197 Slavstvo, 197 Slovaci, 78, 194, 195, 232 Slovak, 194, 195, 239 Slovenac, 195 Slovenci, 183 Slovenska Lipa, 239 Slovensko Društvo u Ljubljani, 237 Slovinci, 78 Smirna, 36 Smodek Matija, 58 S*motritelj Dalmatinski, list, 247

S. O. A., v. Splitski općinski Arhiv Sofija (Juran i Sofija) 59 Sofijin otok, u Pragu, 19S Sokolić F., 76 Solin, 31 Solitro, 50, 135 Sommaruga, austr. min., 118 Spalato (Split), 27, 55 . 235 Spalatensis, 206 Spalatum civitas, 15, 206 Spinola Hipolit, 225 Splet (Split), 141 Splićani, 92, 124, 168 Split, 9, 10, 15, 16. 25, 27. 30. 31. 32—34, 37, 38, 42 45, 48- -50. 54, 62, 80, 91—94, 96, 107, 118, 123, 128, 129, 130, 140, 211, 219, 227. 229, 231, 232, 243, 244, 265, 267. 272 Splitski Općinski Arhiv (S. O. A.), 92—97, 101, 105, 106, 108. 109, 111, 124 -126. 129—131, 208, 210, 212. 214 -217, 229 -233 Springer Anton, nar. zast.. 120—122. 186, 192, 257 Srbi, 57, 58, 68, 74, 75, 85, 107, 145, 152. 193, 195, 202, 211, 247, 248 Srbija, 65, 70, 177, 270 Srbin, 67 Srbiji, 66 Srbske Novine, list, 233. 252 Središnja komisija za uređenje nauka, 42 Sredozemno more, 36, 37 Srpska Književna Zadruga, 61 Srpski Magazin, 56 Srpsko-Dalmatinski Almanah, v. Srpsko-Dalmatinski Magazin Srpsko-Dalmatinski Magazin, 41, 49, 50, 55, 56, 250 Staatenbund, 115 Staatsarchiv u Beču prije Haus-Hoof und Staatsarchiv, 114, 209 Stadion Fr., aust. min.. 130, 208. 217. 253 258 Stamperia Governiale, tiskara, 52 Standuar, 238 Stanić Urban, 235 Starčević Ante, 77, 79 Starčević šime, 77, 79, 247 Stari Grad, Prag, 198 Stazić Andrija, 49, 77 Stefanovich Theoph., 49 Stefanović-Karadžić Vuk, 236, 267, 268 Stjepana Sv. kruna. 86. 114, 195, 272

Ston, 9, 34, 219 Strada maestra, 30 Strada Napoleone, 30 Strada regia, 30 Stratimirović D., 238 Strobach, predsjed. austr. parlamenta (Konstituante), 190 Strohal J., 16 Strossmayer Joso, 238 Ströll Antun, 42, 45. 235 Sudarević Petar, 222 Sundečić Jovan, 196 Supetar, 212 Sutina (Suttina) J., 236 Š Šafarik, 195 Šibenik. 9, 10. 30. 33, 38, 42, 44, 64, 67, 94, 129. 140, 148, 178. 179, 196, 203, 222. 230, 244 Šibenčanin, 55 Šibenčanka, 55 Šišić Ferdo, 162 Školsko vijeće u Zadru. 230 Šleska (šlezija), 122, 261 šodernja Antun. 252 Španjol, tvrđava u Hvaru, 267 štajerska, 260 Štajerski sinovi, 197 Štur, 194, 195, 239 šulek, 98, 103, 104, 105 šupljikac Janko, 238 švajcarci. 223 švehat, 192 Sch Schwarzenberg Feliks. austr. mini­ star. 253. 254. 256, 257 Schwarzenbergovo ministarstvo, 259 T Talija (Italija!, 167 Talijan, 64. 67, 137, 138, 172, 174 Talijani, 54, 68. 109, 115, 133, 137. 145, 163. 168. 171, 172, 174, 177, 178. 180, 193, 211, 213, 221, 230, 233, 235, 244—246, 272 Talijaši. 168 Tamara Atile, 91 Temelji za uređenje krunovina austrianske carevine, 262 Teuta, drama. 61 Thinfeld. austr. min.. 257 Tijesno, 202

Tirol. 50. 116, 125, 189, 261 Tirolci, 173, 189, 256 Tokalić Dimitrija, 238 Tommaseo Nikola, 21, 47, 50, 64— 70, 100, 132—139, 160, 162—164, 179, 218, 220, 222, 226, 227 Topalović M., 76 Torkvat-Brlić Andrija, 76 Toskana, 11, 133 Travnik, 31 Trentino, 91 Treviso, 89, 139 Trieste, 69 Trnski Ivan (Ternski), 55, 56 Tripković T., 77 Trogir, 9. 10, 16, 27, 30, 31, 42, 44, 123, 212, 243 Trst. 20. 3 7 - ^ 0 , 68, 85, 89, 92, 124, 125, 164, 172, 173, 174, l f r , 179, 180, 218, 224, 225, 244, 266. 270, 272 Tršćani, 177, 192, 193, 248 Turci, 59, 70, 146, 211, 265 Turčin, 113 Turin (Torino), 139 Turska, 31, 33, 36, 155. 156, 172, 173, 245 Turszky, dalmatinski namjesnik, 87, 91, 95, 97, 187, 188 Tvartko Toma, 235 U Udine. 89. 138, 225 Ugarska, 32, 41, 58, 81, 85. 92, 98, 116. 125. 134, 170, 171. 173, 175, 185. 189, 191, 195, 198, 224, 226. 257, 258, 261, 265 Ugarska kruna, 99 Ugarski Slaveni, 242 Ugri, 177 Uljan, 31 Una, 197 Unka, 31 Unišće, 31 Ustav, 92, 93. 239 Utješenović, 235 V Valacka, 155 Valentić N., urednik Zore Dalmatin­ ske, 77, 78 Vandali, 193 Varaždin, 59, 98, 99, 140, 142 Varaždinska županija, 140—142, 144

Velebich, 52 Velebit, 31, 32, 52, 147, 152, 264 Velika Ilirija, 155 Venecija, 12, 16, 17, 32, 36—41, 53, 62—64, 69, 82, 83, 89, 104, 115, 116, 123, 124, 132 -139, 145, 161, 162, 172, 177 -180, 192, 218 -227. 254, 271 Veneranda, utvrda u Hvaru, 267 Venier, 217 Veneta Repubblica, 163 Venetie (La) Julienne, 91 Venezia (Venecija), 54. 163, 219, 222. 223, 225 Venezia Giulia, 91 Verdoljak, v. Vrdoljak Vežić, 76, 147, 149—152, 210. 211. 242 Vicenza, 89, 139 Vicić Vice (fra), 50 Vid đv., 14 Vidov dan, 260 Vidović Ana (Ane), 50, 72, 76 Viena, 200, 206 Vienna, 48, 54, 204 Vilagoš, 226 Villina, o. Franjo Ksaverije, 235 Vinkovci, 238 Vis, 14, 27, 28, 29, 32, 91, 92. 101, 105, 106, 140, 144, 146 Vitturi, 121 Višnjica, 196 Vlačine, 15 Vladislav, kralj, 52 Vodopić Mato, 252 Vojna Krajina, 258 Vojnović, kateheta, 240 Vojnović Constantino, 27 Vojvodina srpska, 183 Voltaire, 41 Vraz Stanko, 77 Vranicani A., 90 Vrdoljak (Verdoljak), 76, 77, 247. 265 Vrdoljak (Verdoljak) Ana, 77 Vrgorac, 30 Vrlika, 212 Vučičević Jvan, 250 Vukmanić J., 76 Vukotinović L., 76 Vuk (Stefanović Karadzic), 73 Vukova Prepiska, 267 Vuković, 164 Vuksan Dušan, 164, 207 Vuskovich Luka, 50 Voralberg (č Foralberg), 116. 189 :

Wetter Vencesl., 49 Wien, 104, 115, 189 Wiener Zeitung, list, 119, 177 Windischgrätz (Windischgraetz). 176. 191, 192. 193, 198, 263 Z Zanichelli, 68 Zara, 50 54, 88. 95. 117, 188, 228 Zara (Zadar). 50. 54. 88. 95, 117. 188. 228 33, 37, 38, 42--45. 48, 48, 55, 64. 71, 72, 91, 94, 95. 100, 103, 114. 118. 123, 124, 126. 128- 131. 134. 137, 140, 141. 148. 149, 160, 169 171, 178, 196, 202. 203, 212, 219. 224, 228, 230, 231. 234. 236, 239, 240, 243, 247, 250, 263, 266. 267 Zadrani, 123, 229 Zafron, 76, 77, 252 Zagorje Dalmatinsko. 24 Zagrabia, 99, 149 Zagreb. 15, 16, 22, 49, 50, 57, 59, 61. 65, 70, 71, 80. 81, 87. 88, 91 -101. 103, 140, 141, 147, 148, 155, 158, 160, 162, 174, 182, 184, 191, 195. 212, 244, 250, 260, 271 Zagrebčani (Zagrepčani), 78, 79, 248 Zahtevanja (Zahtijevanja) naroda, 10, 101, 146. 188. 189 Zator, 116 Združena kancelarija u Beču, 42 Zemun, 246 Zlatni Prag, 196 Zelić Gerasim, 48, 50 Zora (L' Alba), 68 Zora Dalmatinska (Z. D.), list. (Zo­ ra), 41, 48, 51, 56, 64, 71—78, 89. 90, 104, 167—170, 181. 184, 195197, 201, 228, 240, 241, 247, 248, 260 Zrmanja, 31 Ž žepie Ivan. 222 žigrovič, 183 žitije Gerasima Zeliča. 48. 50 zivkovič Aleksa, 238 živković (Xivkovic! Kotnilij, 50 župan Fr., tiskara, 251 Županjac, 265

S A D R Ž A J I. SOCIJALNE PRILIKE U DALMACIJI PRIJE 1848. GODINE Klase u Dalmaciji u prvoj polovini XIX. stoljeća — Dalmatin­ sko svećenstvo — Dalmatinska buržoazija — Kolonat — Dal­ matinski posjednici — Vlasnici lađa — Obrtnici

9

II. EKONOMSKE PRILIKE U DALMACIJI PRED 1848. GODINU Poljoprivreda — stočarstvo — ribarstvo — ekonomske prilike — ceste — putovi -— izvoz i uvoz kopnom i morem — pasiv­ nost Dalmacije - bijedno stanje dalmatinskog naroda -— brodarstvo — konkurencija Trsta i parobroda — prilike dal­ matinskih mornara

20

IH. KULTURNE PRILIKE U DALMACIJI 1814. GODINE DO PO­ JAVE »ZORE DALMATINSKE« Osnovno školstvo u Dalmaciji 1814.--1848. g. —- Srednje škole u Dalmaciji 1814.—-1848. g. — Njihov utjecaj na Dalmaciju od 1814. do 1844. g. — »Soneti« — Pojave narodnih težnja u tada­ šnjoj Dalmaciji — Fabjanićeva knjiga 1843. g. — Tip literar­ ne produkcije tadašnje Dalmacije — Katalinićeva »Povijest« — Srpsko-dalmatinski almanah (Magazin)

41

IV. ILIRSKI POKRET U HRVATSKOJ

"~.

58

V. TOMMASEO DO 1848. GODINE Nacionalne prilike u Dalmaciji u četrdesetim godinama XIX. stoljeća — Tommaseo prožet talijanskim osjećajem — Ko­ respondencija Tommasea s Gajem — Iskrice — Tommaseov slavenski osjećaj — Utjecaj špire Popovića na Tommasea — Knjiga »O dalmatinskim i tršćanskim stvarima«, u kojoj Tom­ maseo ističe svoje slavenstvo — Tommaseova audijencija kod pape zbog vjerskih prilika u Dalmaciji i Bosni

64

VI. ZORA DALMATINSKA Pokretanje »Zore Dalmatinske« — Pravopis u »Zori« — Su­ radnici — Nov urednik »Zore« J. A. Kaznačić — Suradnici druge godine izlaženja — Urednik prof. N. Valentić — Gajev pravopis u »Zori« — Kuzmanić ponovo uređuje »Zoru« . , VA, UREĐENJE DALMATINSKIH OPĆINA 1848. GODINE

. . .

71 80

VIII. OBEĆANJE USTAVA 15. OŽUJKA 1848. I KAKO JE TO DJE­ LOVALO U DALMACIJI Prilike u Austriji prije 1848. godine — Djelovanje pariške fe­ bruarske revolucije na zemlje habsburške monarhije — Obja­ vljivanje obećanja ustava u Dalmaciji -—• Odjek u Dalmaciji — Odjek odašiljanja zagrebačke deputacije kralju u Dalmaciji — Pitanje, da li i Dalmacija treba da pošalje poslanike u konstituantu u Beč — Prijedlog splitske municipalne kongre­ gacije, da se osnuje talijanska sekcija konstituante — Odluka dalmatinskog namjesništva o izboru poslanika za konstituantu u Beču

82

IX. PITANJE SJEDINJENJA DALMACIJE S HRVATSKOM Zagrebačka reprezentacija kralju za poziv sabora i za poziv Dalmacije, da sudjeluje na tom Saboru — Obećanje ustava — Velika narodna skupština u Zagrebu 25. ožujka 1848. god. — »Zahtevanja naroda« — Poziv Varaždina i Zagreba Dalmatin­ cima, da traže sjedinjenje s Hrvatskom - šulekov članak — Jelačićev proglas — Dopis Siska — Dopis Karlovca . . . .

98

X. POZIV OBROVCA I ODGOVOR SPLITSKE KONGREGACIJE Obrovac poziva Dalmatince, da u škole i javne poslove uvedu navodni jezik — Negativan odgovor Splita 107 XI. USTAV OD 25. TRAVNJA 1848. GODINE I DALMACIJA Patent o ustavu —- Saziv Reichstaga — Provizorni izborni red - - Nemiri u Beču — Carev odlazak iz Beča — Izbori u Austriji i Dalmaciji — Dalmatinski zastupnici u Reichstagu . 115 XII. PRIJEDLOG SPLITA ZA SAMOSTALNU DALMACIJU Akcija Zadra i Splita, da se Kvarnerski otoci pridruže Dalma­ ciji, i prijedlog Splita za samostalnu Dalmaciju — Pitanje jednog talijanskog odjela u parlamentu XIII. POKRAJINSKA SKUPŠTINA ZA DALMACIJU

. . . . . .

123 128

XIV. ITALIJA I OBNOVLJENA MLETAČKA REPUBLIKA I DAL­ MACIJA 1848. GODINE DO UJEDINJENJA VENECIJE S PIJEMONTOM Političke prilike u Italiji — Tommaseov govor o cenzuri 30. prosinca 1847. g. — Nemiri u Veneciji i odcijepljenje Venecije od Austrije 22. ožujka 1848. g. — Dalmacija prema novoj Mle­ tačkoj republici — - Dalmatinske prilike pred ministarskim vijećem u Beču — Proglasi Venecije Dalmatincima 1848. g. — Odnos Tommasea prema Dalmaciji 1848. g 132 XV. POZIV ŽUPANIJE VARAŽDINSKE I GRADA ZAGREBA DAL­ MATINCIMA DA DOĐU NA SABOR U ZAGREBU I ODGOVORI DALMATINSKIH GRADOVA Poziv županije varaždinske Dalmatincima — Poziv te župa­ nije ostalima, da i one pozovu Dalmatince na sabor — Repre­ zentacija Varaždina caru, da vrati graničare iz Italije u Hrvat-

sku — Tommaseov proglas Hrvatima i ostalim Slavenima — Reprezentacija Zagreba — Poziv Zagreba Dalmatincima — Odgovor Zagrebu gradova: Šibenika, Omiša, Drniša, Zadra, Splita XVI. DUBROVNIK Odjek obećanja ustava u Dubrovniku — »Rimembranze della settimana« — »L'Avvenire« — Odgovor dubrovačke općine Zagrebu XVII. BOKA KOTORSKA Prilike u Boki Kotorskoj — Vladika Petar II. Petrović Njegoš prema Boki 1848. godine — Gledanje Tommasea i mletačkih pristalica na Njegoševu akciju — Vladika Petar II. nudi Jela­ čiću vojnu pomoć - - Jelačić tu pomoć ne može primiti — Sastanak predstavnika bokeljskih općina u Prčanju — Pismo saboru Hrvatske i Slavonije — Odgovor Bokelja Njegošu — Grbaljski ustanak

160

XVIII. DALMATINSKA ŠTAMPA 1848. GODINE PREMA SJEDINJENJU Stranke u Dalmaciji — »Zora Dalmatinska« i sjedinjenje s Hrvatskom — »La Gazzetta di Zara« — »La Dalmazia Costitu­ zionale« — Vatreni Austrijanci denunciraju dalmatinske sim­ patizere s Italijom — Navodno spremanje šibenskih »Marcolina« na ustanak

167

XIX. HRVATSKI SABOR 5. LIPNJA I POTONJIH DANA 1848. G. I DALMACIJA

182

XX. PARLAMENT U BEČU I DALMATINSKE PRILIKE Sastanak bečkog parlamenta — Oslobađanje kmetova od kmetovskih odnosa —- Kolonatski odnos u Dalmaciji nije time za­ hvaćen — Dalmatinski težaci uskraćuju gospodarima dio pri­ hoda — Proglas dalmatinskog namjesnika, da se zakon o uki­ danju kmetskih odnosa ne tiče Dalmacije, jer ih, tobože, u njoj nema — Hrvatska vojska u Italiji — Kako su gledali Dalmatinci to i Jelačićevo vojevanje u Ugarskoj — Oktobar­ ska revolucija u Beču 185 XXI. SLAVENSKI KON",fiES U PRAGU I DALMACIJA Zašto je sazvan kongres - Pripreme — Poziv - - Proklamacija - - Odjek proklamacije u Dalmaciji

194

XXII. IMENOVANJE BANA JELAČIĆA GUBERNATOROM DALMACIJE Proglas bana Jelačića Dalmatincima Veselje »Zore Dalma­ tinske« — Odjek u narodu u Dalmaciji — Pismo Jelačićevo crnogorskom knezu i vladici Petru II. Petroviću Njegošu i Njegoševo Jelačiću

200

X X n i . ODJEK JELAČIĆEV A IMENOVANJA GUBERNATOROM DAL­ MACIJE U SLUŽBENIM KRUGOVIMA Interpelacija dalmatinskih zastupnika protiv imenovanja bana Jelačića gubernatorom Dalmacije — Odgovor ministra unu­ trašnjih djela Stadiona — Djelovanje spomenute interpelacije na javno mišljenje u Hrvatskoj i Slavoniji — Odjek Jelačićeva imenovanja u Dalmaciji — Predstavka splitskog općinskog vi­ jeća ministarskom savjetu — Protest splitske kongregacije u vezi sa odgovorom ministra Stadiona — Pozdrav zagrebačke »Lipe« Dalmatincima — Držanje lista »La Dalmazia Costitu­ zionale« prema Jelačiću — Splitska adresa Jelačiću kao guber­ natoru Dalmacije 20S XXIV. VENECIJA I DALMACIJA U DRUGOJ DINE I U 1849. GODINI Dahnatinsko-istarska legija u Veneciji ca — Tajni agenti za Dalmaciju i Istru tačka vlada i njena akcija na moru — tačke republike

POLOVINI 1848. GO­ —- Protest Dalmatina­ — Revolucionarna, mle­ Kapitulacija nove mle­ 21S

XXV. HRVATSKI, NARODNI JEZIK U ŠKOLAMA, SUDOVIMA I UREDIMA Prijedlog Špire Popovića — Dekret Ministarstva Prosvjete od 12. rujna 1848. g. o nastavnom jeziku — Prijedlozi Dra Petranovića i Stjepana Ivićevića o uvođenju hrvatskog narodnog jezika u svim dalmatinskim školama i uredima - Prve narod­ ne škole u Dubrovniku i Kotoru — Uvođenje hrvatskog na­ rodnog jezika kao obligatnog predmeta u dalmatinskim gi­ mnazijama 22S XXVI. MATICA DALMATINSKA

.237

XXVII. SLAVENSKA LIPA »Društvo Slavjanske Lipe u Dalmaciji«

239

XXVin. DALMATINSKO NOVINSTVO 1849.—1850. GODINE L'Awenire — Zora Dalmatinska — Gazzetta di Zara — L'Osservatore Dalmato — Smotritelj Dalmatinski — Glasnik Dalmatinski 242 XXIX. PROBUĐENA KNJIŽEVNA I NACIONALNA DUBROVČANA 1849. DO 1851. GODINE

DJELATNOST 250

XXX. OKTROIRANI USTAV I APSOLUTIZAM Ustav od 4. ožujka 1849. godine — Odjek u Hrvatskoj i Dal­ maciji — Carski otpis od 7. travnja 1850. god. — Ukidanje ustava 31. prosinca 1851. godine 253 XXXI. JELAČIĆEV POSJET DALMACIJI Ban Jelačić u Zadru i ostaloj primorskoj Dalmaciji — Posjet Hvaru — Posjet Boki 263 XXXII. ZAKLJUČAK Tisak:

270 Štamparski

zavod

„Ognjen

Priča"Zagreb