Chiny [PDF]

Zitiervorschau

H I S T O R I A

P A Ń S T W

Ś W I A T A

W

XX

W I E K U

JAKUB POLIT Wieści dochodzące z ojczyzny najstarszej żywej cywilizacji dają na początku XXI w. obraz nader niejednoznaczny. Podkreślić jednak trzeba, że blaski przeważają w nim nad cieniami. Transformacja chińskiej go­ spodarki nie ma sobie równej ze względu na swe tempo i rozmiary, a jej przebieg, mimo wszystko, pozwala na uzasadniony optymizm. Erozja komunizmu, legendarna pracowitość Chińczyków i stała pomoc diaspory, której na szczęście maoizm nie mógł dosięgnąć i zrujnować, sprawiają, że warunki bytowe, acz nadal skromne, ule­ gają stałemu polepszeniu (choć pogłębia­ ją się też różnice majątkowe). Mimo bru­ talnych nieraz represji zmniejsza się też coraz szybciej zakres kontroli reżimu nad społeczeństwem, które angażuje się coraz mocniej w rozmaite, choć przeważnie nie­ polityczne, formy niezależnej działalności. Sukces chińskich reform zależy obec­ nie w znacznej mierze od wyobraźni aktualnego (i przyszłego) kierownic­ twa. Między innymi od nieulegania przez nie pokusie inwestowania zysków z obecnego boomu w zbrojenia, których ograniczenie było jednym z fundamentów dotychczasowych sukcesów. [...] Chiny będą musiały zrozumieć, że są zbyt wielkie, aby ich problemy wewnętrzne (jak sprawa Tybetu czy przestrzeganie

praw człowieka) nie stanowiły proble­ mów światowych, USA zaś - że Pekin może działać inaczej niż one, nie żywiąc jednak do nich wrogości. (...) Na owej ekipie spoczywa więc odpowiedzialność za to, w jakim stopniu wiek XXI - jeśli nawet nie okaże się, jak wielu przepo­ wiada, „wiekiem chińskim" - stanowić będzie antytezę tragicznego dla Państwa Środka stulecia XX i w jaki sposób ogromny chiński naród odnajdzie miejsce dla siebie między świetną i niezrównanie długą tradycją a nowym kapitalizmem azjatyckim.

WYDAWNICTWO

TRIO

Wypożyczalnia Biblioteki GłównejJJS - P o d r ę c z n i k i ^

Sygn.

WM.3120

2

11lllllll 1III oc)0200

031208

HISTORIA

PAŃSTW

ŚWIATA

W XX

WIEKU

JAKUB POLIT

CHINY

Instytut Historyczny Uniwersytetu Warszawskiego

WYDAWNICTWO TRIO WARSZAWA 2004

Opracowanie graficzne: Jan Bokiewicz Komitet Redakcyjny serii: prof. dr hab. Bronisław Nowak prof. dr hab. Jerzy Tomaszewski prof. dr hab. Marian Wojciechowski

Redakcja: Maria Stefańska-Matuszyn

Recenzenci prof. dr hab. Karin Tomala prof. dr hab. Bronisław Nowak W książce wykorzystano zdjęcia ze zbiorów Autora, archiwalne oraz Agencji Gazeta Agora SA Ponadto wydawnictwo serdecznie dziękuje Ambasadzie Chińskiej Republiki Ludowej za udostępnienie zdjęć do publikacji Zamieszczono także zdjęcia uzyskane dzięki uprzejmości Rządowego Biura Informacyjnego na Tajwanie, Biura Gospodarczego i Kulturalnego Tajpej w Polsce oraz Pani Profesor Karin Tomali - dziękujemy z wdzięcznością

Książka została opublikowana dzięki pomocy finansowej Ministerstwa Edukacji Narodowej i Sportu

fiH-

W

© Copyright by Jakub Polit and Wydawnictwo T R I O , Warszawa 2004

ISBN 83-88542-68-0

Wydawnictwo TRIO, 00-373 Warszawa, ul. Nowy Świat 18/20 www.wydawnictwotrio.pl e-mail: [email protected] Wydanie pierwsze Druk i oprawa: Drukarnia Wydawnicza im. W.L. Anczyca w Krakowie, ul. Wrocławska 53

Konstancji i Mikołajowi

Spis treści

Od Autora Notatranskrypcyjna

9 11

Kres porządku konfiicjańskiego Zmierzch potęgi Mandżurów Powstanie Yihetuanów (1900-1901) Agonia monarchii (1901-1911) Niedokończona rewolucja (1911-1913) Ku dezintegracji (1914-1918) Zenit bezsilności i początek odrodzenia (1919-1925)

15 15 31 45 60 70 84

Pod flagą Kuomintangu Rewolucja narodowa (1925-1927) Niepełna „dekada nankińska" (1927-1937) „Najpierw jedność, potem opór" - między wojną domową a wojną z Japonią Najazd japoński (1937-1945) Triumf komunistów (1945-1949)

102 102 119

W cieniu Mao Zedonga Nowe Chiny-odbudowa (1949-1952) Sowieckim kursem (1953-1957) W dobie Wielkiego Skoku (1958-1964) Tajwański bastion (1949-1975) „Wielka proletariacka rewolucja kulturalna" (1965-1976)

189 189 203 219 236 248

7

139 155 175

Chiny

„Socjalizm z chińską specyfiką" Na rozdrożu (1976-1984) Tajwański cud (1976-2001) Epoka Deng Xiaopinga Wschodzące supermocarstwo?

270 270 287 300 322

Od Autora

Kalendarium Głowy państw i szefowie rządów Wskazówki bibliograficzne Indeks osób

349 373 377 385

Próba ujęcia dziejów Chin w XX w. w niewielkim tomie musi być nieuchronnie przedsięwzięciem niełatwym. W przeciwieństwie do na przykład Kanady czy Szwajcarii historia tego kraju była w niedawno zakończonym stuleciu wyjątkowo burzliwa i tragiczna. Istnienie dwóch skonfliktowanych republik, obu noszących miano „chińskich" (w jed­ nym wypadku z dodatkiem „ludowa") sprawia, że wiele z ówczesnych konfliktów bynajmniej nie przebrzmiało, wywołując skrajnie nieraz rozbieżne oceny w historiografii. Kolejną, a w rzeczy samej zasadniczą trudność, sprawia krańcowa odmienność cywilizacji chińskiej od europejskiej. W tej sytuacji wy­ kład nie może odwoływać się do porównań i skojarzeń, ułatwiających czytelnikowi zrozumienie tekstu, szczególny zaś problem powstaje przy próbie przedstawienia wydarzeń dotyczących kultury i sztuki, których nie sposób osadzić w znajomym nam kontekście. Te partie książki pozostawiają też zapewne uczucie największego niedosytu, bo wiele spraw zostało ledwie zasygnalizowane. Z drugiej strony próba szerszego ukazania owych, fascynujących skądinąd zagadnień, nie­ uchronnie rozsadziłaby szczupłe ramy pracy. Wiele kontrowersji wzbudziła zasadność pomieszczenia w niniej­ szym zarysie także dziejów Tajwanu. Uwzględniają je wszelako niemal wszystkie wielkie syntezy dziejów Chin (z renomowaną TJie Cam­ bridge History ofChina na czele). Wyspa jest bezsprzecznie obszarem kulturowo chińskim, reżim zaś nią rządzący po 1949 r. stanowił for­ malną i faktyczną kontynuację reżimu władającego wcześniej konty­ nentem. Także obecnie żaden rząd nie kwestionuje przynależności Tajwanu do Chin (nie mylić z przynależnością do ChRL!), na pewno zaś nie czyni tego rząd w Tajpej. Zważywszy na to - a także na fakt, że seria wydawnicza nie przewiduje osobnego tomu poświęconego Taj-

Chiny

wanowi - rozdziały na ten temat uznano za potrzebne. W porównaniu z innymi mają one charakter najbardziej szkicowy. Zainteresowanych odesłać można jednak do wydanej niedawno (2002) Historii Tajwanu, pióra prof. Romana Sławińskiego. Chciałbym serdecznie podziękować Biuru Gospodarczemu i Kul­ turalnemu Tajpej w Warszawie, zwłaszcza zaś Doktorowi Wan-li Wangowi, za uprzejmie dostarczone, niedostępne gdzie indziej materiały i informacje. Profesor Karin Tomala z Polskiej Akademii Nauk zech­ ciała udzielić cennych wskazówek oraz życzliwej zachęty, podobnie jak - nie pierwszy raz - Profesor Marek Bankowicz z Instytutu Nauk Politycznych Uniwersytetu Jagiellońskiego. Wyrażając im szczególną wdzięczność chciałbym podkreślić, że nie ponoszą oni - podobnie zresztą jak nikt oprócz mnie - najmniejszej odpowiedzialności za sądy i opinie wyrażone w tej pracy. Pomocy i ciepłego uśmiechu nie szczę­ dzili mi pracownicy Public Record Office w Londynie oraz bibliotek londyńskich i oksfordzkich, z których zaczerpnięto większość nie­ zbędnych źródeł i literatury, w szczególnej zaś mierze Ewa Milczarczyk z biblioteki warszawskiego Muzeum Azji i Pacyfiku, której po­ moc wykroczyła znacznie poza zwyczajowe ramy. Książka nie powsta­ łaby wreszcie bez pomocy moich przyjaciół Ewy i Mike'a Hearfieldów ze Stonehouse w Anglii, a także Doktor Stanisławy Postawy i Mał­ gosi Kociołek z Krakowa, którym chciałbym tu jeszcze raz serdecz­ nie podziękować. Natomiast w przekonaniu mnie do napisania tej książki główną rolę odegrała - jak zawsze - moja żona Aneta.

Nota transkrypcyjna

Zastosowano tak zwaną transkrypcję pinyin, opracowaną w ChRL i uznaną za oficjalną. Będąc często sprzeczną z duchem języka pol­ skiego, nie ułatwia ona niestety lektury. Jest jednak koniecznością, nie tylko dlatego, że Polska podpisała międzynarodową konwencję zobo­ wiązującą do jej przestrzegania. Pinyin stał się bowiem transkrypcją międzynarodową, obecną we wszystkich nowszych książkach i czaso­ pismach posługujących się alfabetem łacińskim, używają go też agen­ cje prasowe. Jego ogromną zaletą jest niewątpliwie ujednolicenie pi­ sowni nazw, nazwisk i terminów chińskich, co ułatwia odnalezienie niezbędnych informacji w encyklopediach i bibliotekach. Główne zasady tej transkrypcji - podane tu za prof. Mieczysławem Jerzym Kiinstlerem - są następujące: Jeśli chodzi o użycie liter oznaczających spółgłoski dźwięczne dla oznaczenia chińskich spółgłosek bezdźwięcznych nieprzydechowych: b - wymawia się jak p d - wymawia się jak t g - wymawia się jak k z - wymawia się jak c zh - wymawia się jak cz Używając liter oznaczających spółgłoski bezdźwięczne dla ozna­ czenia chińskich bezdźwięcznych przydechowych: p - wymawia się jak pch t - wymawia się jak tch k - wymawia się jak kch c - wymawia się jak ech ch - wymawia się jak czch 11

Chiny

Nota transkrypcyjna

Przy połączeniach dwuliterowych: ng - wymawia się jak n tylnojęzykowe sh —wymawia się jak sz Podobnie jak w języku angielskim wymawia się: w-jak u y-jakj W sposób arbitralny przypisano wymowę następującym literom: j - wymawia się jak ć g - wymawia się jak ćch x - wymawia się jak ś Dwie litery mają różne wymowy: r - na końcu wyrazu czyta się jak r, na początku wyrazu jak ż u - raz czyta się jak u, innym razem jak ii, w tym drugim przy­ padku w niniejszej książce używam ii. Pozostałe litery czyta się jak po polsku. Ponieważ w starszej literaturze przedmiotu przeważa najpopular­ niejsza z uprzednio stosowanych, angielska transkrypcja Gilesa-Wade'a, a do niektórych nazw i nazwisk w niej oddanych (np. Mao Tse-tung) czytelnik polski zdążył się przyzwyczaić, giles-wade'owską wersję transkrypcji wymieniono w indeksie osób tuż obok zapisu w pinyinie. Zabieg ten ułatwi, być może, identyfikację niektórych po­ staci.

trzech tamtejszych ośrodków: Kantonu (zamiast Guangzhou), Hong­ kongu (zamiast Xianggang) i Makau (zamiast Aomen). Używam też oopularnej na Zachodzie nazwy Mandżuria, choć Chińczycy mówią tylko o Północnym Wschodzie (Dong Bei). Wreszcie nazwisko po­ lityka, które w pinyinie zapisuje się jak Jiang Jieshi, a w transkrypcji giles-wade'owskiej jak Chiang Kai-shek, występuje w mającej w Pol­ sce jeszcze przedwojenną tradycję, choć mocno zniekształconej w sto­ sunku do oryginału formie Czang Kaj-szek. Nazwa partii, której prze­ wodniczył, zachowała w niniejszej książce bardziej znaną, giles-wade'owską transkrypcję Kuomintang (anie Guomindang), bowiem pod taką nazwą - w publikacjach w alfabecie łacińskim - partia ta funkcjonuje do dziś na Tajwanie. Nazwiska, nazwy i terminy japońskie (z jednym wyjątkiem: Tokio zamiast Tokyo) oddano w powszechnie stosowanej transkrypcji mię­ dzynarodowej, w wypadku nazwisk zachowując obowiązujący w tym kraju szyk, a więc najpierw nazwisko, potem imię. Wymienione w przypisach nazwiska autorów pochodzących z Da­ lekiego Wschodu zachowują formę, w jakiej figurowały w pracach, z których zaczerpnięto cytaty.

Dodatkowe utrudnienie stanowi niestety fakt, że pinyin dotyczy wyłącznie Chińskiej Republiki Ludowej. Jeśli chodzi o Tajwan, a także Hongkong, stosuje się tam nadal transkrypcję Gilesa-Wade'a i takie też rozwiązanie przyjęto w niniejszej książce. W tym wypadku w in­ deksie osób jako drugą, alternatywną formę transkrypcji wymieniono właśnie zapis w pinyinie. Od zasad tych uczyniono niewiele wyjątków, a to dla nazw geo­ graficznych zakorzenionych w języku polskim, jak Pekin (a nie Beijing), Szanghaj (zamiast Shanghai), Nankin (zamiast Nanjing) i Tybet (zamiast Xizang). W wersji powszechnie znanej, wywodzącej się z przeważającego na południu Chin języka kantońskiego, podano naz12

Kres porządku konfucjańskiego

Zmierzch potęgi Mandżurów Gwałtowne załamanie się z początkiem XIX w. potęgi Chin było zjawiskiem jedynym w swoim rodzaju i mimo wszystko niezupełnie do dziś wyjaśnionym. Ogromne państwo, zjednoczone pod koniec III w. p.n.e. - wtedy mniej więcej, kiedy po zwycięstwie Rzymu nad Kartaginą scalać się zaczął świat śródziemnomorski - okazało się tworem zdumiewająco trwałym, obejmując swoim zasięgiem całą cy­ wilizację, identyfikowaną potem - niezupełnie ściśle - z „narodem chińskim". Aczkolwiek w ciągu ogółem 3700 lat istnienia tegoż pań­ stwa powtarzające się cyklicznie okresy rozbicia były ostatecznie dłuż­ sze niż okresy jedności, która trwała w sumie najwyżej 1700 lat, to przecież zjednoczenie państwowe zawsze wracało, za każdym razem na nieco innym (zwykle większym) obszarze, poszerzając w ten spo­ sób zasięg dalekowschodniej cywilizacji. Przez cały ów niewyobrażal­ nie długi okres Chiny niezmiennie znajdowały się w ścisłej czołówce krajów cywilizowanych, a co najmniej dwukrotnie - w okresie dynastii Tang (618-907) i Song (960-1279) - bezsprzecznie dzierżyły świa­ towy prymat. Ich mieszkańcy w jakimś sensie przywykli do perio­ dycznych najazdów barbarzyńców, na dłuższą metę zawsze niesku­ tecznych, bo najeźdźcy ulegali w końcu miażdżącej przewadze kul­ turowej Państwa Środka i asymilowali się z podbitym ludem. Tym większym szokiem miała się stać dla Chin konfrontacja z europejskim imperializmem, zjawiskiem - wbrew początkowym pozorom - zu­ pełnie nowym jakościowo. Cesarstwo, rządzone od XVII w. przez przybyłych zza Wielkiego Muru najeźdźców mandżurskich, było tworem unikalnym, jedynym starożytnym imperium, które przetrwało do czasów nowożytnych, w swych zasadniczych zrębach tym samym, które w 221 r. p.n.e. zjed15

Chiny

Kres porządku konfucjańskiego

noczył cesarz Qin Shi Huangdi. Całkowicie odrębne od kultury śród­ ziemnomorskiej (nawet Indie i Japonia, nie mówiąc już o świecie mu­ zułmańskim, utrzymywały lub miały utrzymywać różnorakie związki z tą ostatnią) było dla niej największą alternatywą. Ciągłość rozwoju cecha sprawiająca, że europejskie pojęcia w rodzaju średniowiecza są dla dziejów Chin bezużyteczne - nigdy nie została tu przerwana. Filarem pozostawała myśl konfucjańska, „będąca dla Chińczyków tym, czym woda dla ryby" - nie religia, ale regulująca wszystkie dziedziny życia filozofia. Z ducha konfucjanizmu wyrastała słynna biu­ rokracja, wyłaniająca urzędników w drodze egzaminów, opartych na

najeźdźcy, mocno schińszczeni już przed przekroczeniem gra°! ° g o Wielkiego Muru, opracowali wprawdzie skomplikowany sy­ ceni flKOW-apartheidu, mający oddzielić ich od tubylców. Wyrażał się w trzech językach urzędowych kraju (mandżurskim, mongolskim i chińskim), osobnych urzędach i wojskach, wydzielonych dzielni­ cach miast. Mandżurkom zabroniono krępowania stóp, co miało uczy­ nić je nieatrakcyjnymi dla Chińczyków, wysoko ceniących zdeformo­ wane tą praktyką „złote lilie" (jak poetycko nazywano pomniejszane bandażowaniem stopy), a związki mieszane były wykluczone. Wyż­ szość kulturowa pokonanych i proporcje liczebne obu nacji, wyra­ żające się stosunkiem 1:35, uczyniły jednak te zabiegi bezużytecznymi i w wydanym w 1728 r. edykcie cesarskim znalazło się stwierdzenie, że Mandżurowie już tylko klną w języku ojczystym. Ponieważ zaś ogromna większość rządzonych uważała panującą dynastię Qing za obcą i barbarzyńską, cesarze, chcąc udowodnić swoją ortodoksję, stawali się „bardziej chińskimi niż sami Chińczycy", przyjmując naj­ surowsze konfucjańskie kanony i dbając o ich przestrzeganie.

Zdeformowana stopa kobie­ ca, zwana „złotą lilią"

tzw. eseju ośmioczęściowym lub ośmionożnym (bagua wenzhang). Pierwszy taki egzamin odbył się w 165 r. p.n.e. w obecności cesarza Wena z dynastii Han, który osobiście raczył zadawać pytania. Choć zeuropeizowana nazwa tych urzędników - mandaryni - stać się miała w końcu symbolem ignorancji i zacofania, jest faktem, że przez stu­ lecia mechanizm ten działał niesłychanie sprawnie, tworząc system swoiście demokratycznych, bo niedziedzicznych i otwartych dla każ­ dego zaszczytów. Zawładnięcie Tronem Smoka przez tunguskich Mandżurów, nie mających nic wspólnego z narodem chińskim (Han), nie tylko nie zachwiało odwiecznym systemem, ale go wręcz umoc16

n e

S

Rządzone przez Qingów imperium, określane przez ich podda­ nych jako Zhongguo, czyli Państwo Środka, uważało się za jedyny świat cywilizowany, na tej samej zasadzie, na jakiej ongiś cywilizacja grecko-rzymska przeciwstawiała swoją oikumene otaczającemu je bar­ barzyństwu. W wypadku Chin przekonanie to było bodaj jeszcze praw­ dziwsze niż w odniesieniu do krajów basenu Morza Śródziemnego. Odizolowany od sąsiadów na wschodzie Pacyfikiem, a z pozostałych stron syberyjską tajgą oraz pustyniami i łańcuchami górskimi środko­ wej Azji ogromny, równy obszarem Europie świat chiński był w znacz­ nej mierze samowystarczalny. Kontakty z innymi cywilizacjami, któ­ rych częstotliwość musiała wyznaczać prędkość koni idących stępa przez step, pozostawały przez wieki incydentalne i nikłe (uderza, że ich najsławniejsi podróżnicy, Wenecjanin Marco Polo i Marokańczyk Ibn Battuta, w ogóle nie wzbudzili zainteresowania wśród współczes­ nych im Chińczyków). Słowa cesarza Qianlonga, zawarte w piśmie 1793 r. do posła brytyjskiego lorda Macartneya, że jego imperium Posiada wszystko, co istnieje, nie były bynajmniej przejawem pyszałkowatej arogancji, lecz stwierdzeniem obiektywnego faktu. Przez całe z

17

Chiny

Kres porządku konfucjańskiego

stulecia, jeśli nie dłużej, Chiny mogły się poszczycić największą gospo­ darką świata. W 1750 r. dostarczały około jednej trzeciej globalnej produkcji, podczas gdy Indie jedną czwartą, a Zachód jedną piątą. Dopiero około 1830 r. Zachód (ale jako całość!) nieco wyprzedził Chiny. Dysponując niezmierzonym terytorium, z ogromnymi bogac­ twami i niezmierną liczbą ludzi, Chiny nie musiały niczego importo­ wać. Ich prowincje, o rozmiarach państw europejskich, zapewniały olbrzymi i wystarczający rynek zbytu. Fakt ten sprawił, że cesarstwo, choć miało ku temu wszystkie środki (łącznie z własnymi, a trady­ cyjnie uważanymi za atrybuty przewagi Europy, wynalazkami igły Brązowy lew przed Pałacem Ce­ sarskim w Pekinie. W przeciwień­ stwie do tygrysów lwy, nigdy nie występujące w Chinach w stanie dzikim, przedstawiano mało rea­ listycznie jako konwencjonalne symbole siły

magnetycznej i prochu) nie podjęło nigdy prawdziwej ekspansji za­ morskiej. W latach 1405-1433 wysłany przez dynastię Ming admirał Zheng He dotarł wprawdzie do Indii, Zatoki Perskiej i wschodniej Afryki, frapując do dziś zwolenników tak zwanej historii alternatywnej, ale wyprawy te przerwano, bo brakowało im bodźców ekonomicz-

h Większe co najmniej dziesięć razy (sic!) od karawel Kolumba okręty Zheng He nie przywoziły złota, lecz żyrafy. Wobec faktu, że panowanie mandżurskie zapoczątkowało okres największej w dziejach Chin potęgi i ekspansji militarnej, myśl o ja­ kimkolwiek zewnętrznym zagrożeniu musiała się wydawać absur­ dalna. Za rządów wojowniczego cesarza Kangxi (1662-1722) i jego wnuka, wspomnianego już uczonego Ojanlonga (1739-1796), włączo­ no w skład imperium Mongolię oraz Dżungarię i Kaszgarię, gdzie powstała wielka, choć słabo zaludniona, prowincja Xinjiang. Zwierzch­ nictwo chińskie uznały Tybet, Taszkent, Buchara i Chiwa, na Wscho­ wie _ już tradycyjnie - Korea, a na południu kraje Indochin, Birma oraz Syjam. Wojna z Rosją, toczona z początku dość niemrawo w la­ tach 1658-1689, przyniosła Qingom zdecydowany sukces i tereny na północ od Amuru. Nie było to tylko skutkiem samej przewagi li­ czebnej, choć niewątpliwej; także technicznie i organizacyjnie man­ dżurska Armia Ośmiu Chorągwi oraz wspierająca ją chińska Armia Zielonej Chorągwi były dla Rosjan przeciwnikiem co najmniej równo­ rzędnym. Żadnych obaw nie mogła też budzić zarówno istniejąca od 1557 r. na małym skrawku półwyspu enklawa portugalska Makau (jej mieszkańcy regularnie płacili czynsz dzierżawny i nie wolno im było nawet budować domów bez zezwolenia chińskich władz), jak i Euro­ pejczycy zawijający od 1720 r. do wydzielonej dzielnicy w Kantonie, gdzie ścisłą kontrolę sprawowała monopolistyczna gildia chińskich kupców Kohong (Gonghang). Wpływ tych placówek na wydarzenia w cesarstwie był równy zeru. Natomiast złamanie przez Mandżurów potęgi zachodnich plemion koczowniczych - czynnik kapitalny, któ­ rego znaczenie zwykle nie jest doceniane - uwolniło Chiny od od­ wiecznej groźby najazdów, zamieniło Wielki Mur w historyczny zaby­ tek i umożliwiło niebywały wzrost liczby ludności. Licząca, według danych z 1578 r. nieco ponad 63 min (niezbyt wielki wzrost w po­ równaniu z rokiem 754, kiedy szacowano ją na 53 min), osiągnęła w 1778 r. 243 min, a w 1851 r. - 432 min, co najmniej podwajając się ciągu półwiecza. Jak na społeczeństwo przedprzemysłowe był to wynik niesłychany. Mimo podejmowanych w stopniu dawniej nie­ znanym działań cenzorskich (na liście prohibitów umieszczono ponad w

19

Chiny

10 rys. dzieł) panujący łącznie niemal półtora wieku Kangxi i Ojanlong zasłynęli jako mecenasi kultury i sztuki, sponsorujący wielkie prace edytorskie i ogromne biblioteki. Potomność bezlitośnie oceniła rezul­ taty tych poczynań, wskazując, że - poza ważnymi wyjątkami, jak powieść Sen Czerwonego Pawilonu - nie wydano za ich czasów ni­ czego twórczego, ograniczając się do wiernego kopiowania dzieł daw­ nych mistrzów. Chińczycy jednak widzieli w naśladownictwie cnotę, trudno zaś zaprzeczyć, że sztuka i rzemiosło artystyczne, choć mało oryginalne, osiągnęły w tej epoce szczyty elegancji i technicznej do­ skonałości. Wobec tych faktów trudno się dziwić, że jeszcze w XVII i XVIII w. goście z Zachodu odwiedzający Chiny, skądinąd jeszcze nieliczni, ule­ gali często wrażeniu, że przybywają do kraju o wyższej cywilizacji. Porażał on ogromem. Mimo dawnych rewelacji Marco Polo Europa nie od razu zrozumiała, że niemal niezmierzone obszary, ciągnące się od Syberii po Zwrotnik Raka i od szczytów Himalajów po Ocean Spokojny, są wszystkie prowincjami jednego tylko, ogromnego pań­ stwa. Pocieszano się, że państwo to nie może być większe od zwykłego powiatu, skoro wszyscy świadkowie mówią, że otacza je mur. Rzetel­ niejsze informacje, napływające potem dzięki jezuitom, z których naj­ wybitniejszym był Matteo Ricci, spowodowały fascynację ludzi oświe­ cenia egzotycznym Imperium Sinarum czy raczej jego wykreowanym przez „ojców z Pekinu" obrazem. Ulegali jej między innymi Leibnitz, Gibbon, Voltaire. Chwalono brak dziedzicznej arystokracji, to, co uwa­ żano za tolerancję religijną, rzekomą gotowość do akceptacji chrześci­ jaństwa oraz system rządów kontrolowanych przez cesarzy, „królów filozofujących lub filozofów królujących". Lecz zachwyt ten, obejmu­ jący też wyroby artystyczne, był jednokierunkowy i jezuici bardziej zainteresowali swych rodaków „Konfucjuszem chińskim Sokratesem" niż Chińczyków Ewangelią. Kasata zakonu i wymarcie „ojców z Pe­ kinu" położyły kres całemu epizodowi. Dla Europy i jej amerykańskich kolonii głównym problemem był zdecydowanie ujemny bilans w rozwijającym się szybko (zwłaszcza w dwóch ostatnich dekadach XVIII w.) handlu z Chinami. Powodował on jednostronny odpływ srebra, gdyż Chińczycy z omówionych już 20

Kres porządku konfucjańskiego

Chiny

Kres porządku konfucjańskiego

względów nie interesowali się żadnymi zagranicznymi towarami. Cu­ dzoziemcy (zwłaszcza Brytyjczycy, zainteresowani herbatą, stającą się właśnie wtedy ich napojem narodowym) usiłowali zmienić ten stan rzeczy, starając się uchylić handlowy monopol Kohongu i wy­ myślić jakieś atrakcyjne dla Chińczyków towary. Wzmiankowana już misja lorda Macartneya (1793) i lorda Amhersta (1816), któremu nawet odmówiono posłuchania, przyniosły jednak ostatecznie fias­ ko. Znalezionym przez brytyjską Kompanię Wschodnioindyjską wyj­ ściem stała się sprzedaż opium, nielegalna, ale możliwa dzięki prze­ mytowi oraz korupcji chińskich urzędników. Pomysł, choć haniebny, okazał się niebywale lukratywny. Jeśli w 1767 r. sprzedano tysiąc skrzyń narkotyku, to w 1790 r. już 4 tys., a w 1836 r. - 40 tys., uzys­ kując wreszcie korzystny bilans handlowy. Władze mandżurskie pod­ jęły stanowcze przeciwdziałania, których finałem była tzw. pierwsza wojna opiumowa (1839-1842). Chiny poniosły druzgocącą klęskę i podpisać musiały poniżający pokój. Po tym ciosie przyszły dalsze, w postaci drugiej i trzeciej wojny opiumowej (1857-1858 i 1859-1860). W dwóch ostatnich u boku Brytyjczyków występowali Francuzi, ale nierównoprawne układy, kładące kres walkom, podpisać musiano także z Rosją oraz ze Stanami Zjednoczonymi. Dotyczyły one ceł na obce towary, praw cudzoziemców i ich chrześcijańskiej religii, otwar­ cia dla obcokrajowców wybranych portów. Ku swemu niebywałemu zdumieniu Chiny przekonały się, że nie tylko nie są jedynym ośrod­ kiem cywilizacji, ale że w nowy, nieznany świat wejść muszą jako państwo słabe i poniżane.

na tym, że na ich niekorzyść zaczęły działać te same czynniki, które tak długo decydowały o ich potędze. W przeciwieństwie do Japonii, mniejszej i mniej ludnej od niejednej z chińskich prowincji, cesarstwo mandżurskie było - jak już wspo­ mniano - zamkniętym, samoistnym i samowystarczalnym światem. Japończycy posiadali długą tradycję zapożyczeń z zewnątrz - właśnie z Chin, skąd przejęli wiele zasadniczych elementów swojej kultury a pamięć o odpartym z trudem najeździe mongolskcK:hMskim z XIII w. wyczuliła ich na zamorskie zagrożenia. Tymczasem Chiny, z jednym tylko, choć niezmiernie ważnym wyjątkiem buddyzmu przejętego z Indii w III w. p.n.e., nie zawdzięczały niczego światu zewnętrznemu, będąc Grecją i Rzymem swojej cywilizacji. Nigdy wobec nikogo nie znalazły się w sytuacji ucznia. Były co prawda nieraz zwyciężane, a dwa razy całkowicie podbite (przez Mongołów i Mandźurów właśnie), lecz owi zdobywcy górowali nad zwyciężonymi tylko samą siłą, ulegali ich wyższości kulturowej i ostatecznie asymilowali się. Tym razem zaś Państwo Środka po raz pierwszy deptane było przez najeźdźców prze­ wyższających Chińczyków także na polu nauki i techniki oraz - co boleśniejsze - nie kryjących pogardy wobec wszystkiego co chińskie.

Fenomen owej bezprecedensowej, trwającej zaledwie kilka dzie­ sięcioleci przemiany z regionalnego, podziwianego supermocarstwa w „chorego człowieka", budzącego w najlepszym wypadku litość, w najgorszym zaś pogardę, nie jest - jak już wspomniano - łatwy do wyjaśnienia. Jego zrozumienie utrudnia dodatkowo fakt, że położona blisko Japonia, kraj uważany dość powszechnie (lecz nie przez specja­ listów) za porównywalny pod względem stopnia rozwoju i cywilizacji, zareagował zupełnie inaczej na zewnętrzne zagrożenie, choć środki, jakimi dysponował, były nieporównanie mniejsze. W istocie jednak podobieństwa były powierzchowne, tragedia zaś Chin polegała także

Zaskakująca dla wszystkich - w tym także dla najbardziej zainte­ resowanych - słabość wojskowa Chin wynikała w jakiejś mierze z tra­ dycji konfucjańskiej. W przeciwieństwie do Europejczyków i podob­ nych do nich Japończyków, ceniących nade wszystko etos militarny i cnoty wojownika, zgodnie z tą tradycją uważano prowadzenie wojny za coś godnego pożałowania, a utrzymywanie armii wynikało tylko z obaw przed barbarzyńcami i rewoltą wewnętrzną, Status społeczny żołnierzy był niski, niemal taki jak katów i prostytutek. Mandżurowie jako niedawni nomadzi odbiegali wprawdzie od tego wzoru, a ich ..chorągwiani" (uprzywilejowany stan wojskowy) byli teoretycznie warstwą panującą. Postępy sinizacji i wynikająca z długiego pokoju bezczynność (Mandżurom wolno było się zajmować tylko służbą woj­ skową i urzędniczą) pozbawiły ich jednak zupełnie dawnych zalet bojowych, przemieniając w próżniaków, pijaków i palaczy opium. Ich wojskową słabość ukazał już w latach 1795-1804 bunt chłopski Sto­ warzyszenia Białego Lotosu, dla zdławienia którego trzeba było odwo-

22

23

Chiny

Kres porządku konfucjańskiego

lać się do specjalnie wyszkolonej lokalnej milicji chińskiej. W czasie wojen opiumowych niezmiernie szczupłe (niespełna dziesięciotysięczne) oddziały indyjskich sipajów w służbie brytyjskiej raczej rozpędzały niż rozbijały zdemoralizowane siły mandżursko-chińskie. Lord James Elgin utrzymywał wówczas, że korpus dwunastotysięczny może bez trudu przemaszerować przez całe cesarstwo.

Stawienie czoła takim wyzwaniom byłoby trudne nawet dla przy­ wódcy bardzo wybitnego. Tymczasem po śmierci Qianlonga (1799) rządziło kolejno sześciu nieudolnych bądź małoletnich cesarzy. Bioorafie ostatnich z nich są zresztą w istocie życiorysami figurantów, nrzez prawie półwiecze (1861-1908) bowiem ster rządów znajdował się w rękach cesarzowej wdowy, Cixi, ongiś nałożnicy cesarza Xian Fenga i matki jego jedynego syna, cesarza Tongzhi, a potem (przez adopcję) Guangxu. Cixi, kobieta ogromnej siły charakteru i mistrzyni intrygi, lecz o ciasnych horyzontach i zupełna ignorantka, jeśli chodzi o świat niechiński, odegrała fatalną rolę w dziejach swego kraju, po-

Heski zadane przez „zamorskich barbarzyńców", a nawet brytyjsko-francuska okupacja Pekinu w 1860 r. przypieczętowana spale­ niem bajecznego letniego pałacu cesarskiego Yuanmingyuan, wydać się jednak musiały Mandżurom niemal błahe w porównaniu z rebe­ liami, które eksplodowały w połowie wieku w prowincjach central­ nych. Najsławniejsze z nich było powstanie tajpingów (1851-1864), którego przywódca, Hong Xiuquan, w pewnym momencie rządził w swym Niebiańskim Państwie Najwyższego Pokoju (Taiping Tianguó) połową ludności Chin. Powstańcy, zwani Długowłosymi, gdyż zerwali z mandżurskim nakazem podgalania czoła i noszenia warko­ cza, bez cienia wątpliwości obaliliby dynastię Qing, gdyby nie nie­ bywałe błędy, jakie popełnili. Fakt, że uważali się za chrześcijan, fascynuje do dziś wielu badaczy, ponieważ zdaje się podważać dog­ mat, iż w Chinach nie ma miejsca dla tej religii. Wszelako fenomen ten był możliwy z pewnością tylko dlatego, że twórca i duchowy przy­ wódca ruchu był Chińczykiem. W wojnie toczonej na podmokłych ryżowiskach Południa mongolska i mandżurska konnica wykazały raz jeszcze bezradność i ostatecznie Pekin, aby zwyciężyć, musiał sięgnąć do cudzoziemskich najemników oraz koncepcji swoistej woj­ ny ludowo-milicyjnej. Niemal jednocześnie (1853-1868) miało miejsce tzw. powstanie Nianów, które - choć pozbawione sięgających tronu ambicji tajpingów - na długo zlikwidowało władzę Mandżurów w dol­ nym biegu Rzeki Żółtej. Towarzyszyły mu mniej sławne, lecz także krwawe rewolty muzułmańskie na północno- i południowo-zachodnich kresach imperium. Po nich w latach 1877-1878 nastąpił strasz­ liwy głód. Według niektórych szacunków - mocno niepewnych, gdyż dotychczasowy system spisowy załamał się w czasach tajpingów w ćwierćwieczu 1850-1875 ludność kraju zmniejszyła się o kilkadzie­ siąt (!) milionów, a dynastia niemal całkowicie utraciła twarz. 24

Cesarzowa Cixi. Jako pierwsza władczyni Pań­ stwa Środka pozowała do fotografii i odbyła podróż pociągiem, lecz dla Chin jej rządy były tragedią

dobnie jak jej czołowi sprzymierzeńcy, dawny dowódca gwardii Rong Lu i Li Lianying, przywódca wszechobecnych pałacowych eunuchów. Wszystkich Mandżurów jednoczył strach przed - równoznaczną z ich unicestwieniem - detronizacją Qingów, co prędko pojęli i wykorzy25

Chiny

Kres porządku konfucjańskiego

stali cudzoziemcy. Odwrotnie niż w Japonii, gdzie niebanalna osobo­ wość młodego cesarza Meiji niebywale ułatwiła reformy, w Chinach dynastia stała się główną dla nich przeszkodą. W jakiejś mierze było to nieuniknione. W Japonii bowiem przez wieki realna władza należała nie do otoczonego boskim nimbem i nieusuwalnego tennyo, ale do dziedzicznego wielkorządcy - shoguna, którego można było usunąć nie tykając tronu. W Chinach natomiast Syn Nieba - w jednej osobie cesarz i papież w sensie europejskim - był także faktycznie sercem swego imperium, lecz tradycja w wypadku złych rządów (tzw. cof­ nięcie Mandatu Nieba) dopuszczała rebelię przeciwko niemu. W ten właśnie zresztą sposób przejęła tron niejedna dynastia. Pole manewru Qingów było więc wąskie, tym bardziej że jako dawni koczownicy, próbujący pokryć ten mankament ultrakonfucjańską gorliwością, byli mniej niż ktokolwiek predysponowani do wprowadzenia „barbarzyń­ skich" innowacji. Miarą ogromnych trudności, jakie na drodze modernizacji napo­ tykały konfucjańskie Chiny, jest fiasko tzw. polityki samoumocniania (zi ąiang), streszczonej przez jednego z jej orędowników, Feng Guifena, słowami „wiedza chińska jako fundament, wiedza zachodnia w sferze praktyki". Pogląd ten, wyznawany przez ludzi nawet nie­ tuzinkowych, jak gubernator stołecznej prowincji Li Hongzhang, od­ rzucał wszelką potrzebę przemian politycznych czy społecznych zakładając w tej dziedzinie wyższość Państwa Środka - i postulował jedynie rozbudowę przemysłu oraz armii. Udało się uruchomić arse­ nały, doki i szkoły (głównie wojskowe) w Szanghaju, Tianjinie i Jilinie, stworzono - przez arcykosztowny zakup okrętów za granicą - nowo­ czesną tzw. flotę Beiying, wysłano pierwszych młodych ludzi na studia poza krajem, powołano sieć poselstw i pierwsze ministerstwo spraw zagranicznych (Zongli yamen). Nauczanie obcej wiedzy usiłowano uczynić strawniejszym dzięki charakterystycznej tezie (w którą wielu zapewne uwierzyło), że ongiś została ona przez Zachód zapożyczona z Chin. Jednakże klęska w wojnie z Francją w latach 1884-1885, po której utracono zwierzchnictwo nad Indochinami (Birmę już wcześ­ niej opanowali Brytyjczycy), obnażyła całą jałowość owych wysiłków. Ostatecznym ciosem okazała się konfrontacja z Japonią (1894-1895),

j m dobrze znanym i zawsze lekceważonym, którego armia nie rowała nad chińską ani liczbą, ani nawet uzbrojeniem. Flota, z wiel­ kim trudem odbudowana po zniszczeniu przez Francuzów arsenału w Fuzhou, została unicestwiona w bitwie u ujścia rzeki Jalu. Japoń­ czycy zagarnęli Tajwan i Peskadory, przechwytując z rąk Chin fak­ tyczne zwierzchnictwo nad Koreą (anektowaną przez nich w 1910 r.). Traktat pokojowy w Shimonoseki (17 kwietnia 1895) przyniósł im dodatkowo fantastyczną kontrybucję wysokości 230 min taeli . Kwota ta równa trzyletniemu dochodowi rządu ąingowskiego i osiem razy większa od sumy wszystkich pożyczek zaciągniętych za granicą przez

26

27

a

e

1

Nowoczesne, ciężkie działa Kruppa zakupione przez Chiny w ramach „polityki samoumacniania" nie uchro­ niły ich przed kompromitu­ jącą klęską z rąk Japończy­ ków

Chiny przez ostatnie trzydzieści lat, oznaczała katastrofę dla finansów imperium. Wstrząs wywołany klęską otwarł wrota epizodowi, który wielu badaczy uznało potem za ostatnią szansę dynastii. Już w maju 1895 r. kantończyk Kang Youwei w nader nieortodoksyjny sposób skiero­ wał do wychodzącego właśnie spod kurateli Cixi młodego cesarza

Tael był chińskąjednostkąprzeliczeniową, równowartościąjednego lianga, czyli uncji srebra (1 liang - 23,493448 g). Jeden tael wart był wówczas oficjalnie 1,33 dolara amerykańskiego. Faktycznie jego Wartość zmieniała się w zależności od prowincji.

Kres porządku konfucjańskiego

Chiny

Guangxu petycję, w której protestował przeciwko traktatowi pokojo­ wemu i domagał się zasadniczych reform. Ich czas nadszedł po trzech latach. 11 czerwca 1898 r. Guangxu w swoistym zamachu stanu od­ sunął od władzy klikę cesarzowej wdowy i otoczył się ekipą nowato­ rów, wśród których, obok Kanga, wyróżniał się Liang Qichao, twórca nowoczesnej chińskiej prasy, oraz Tan Sitong, najkonsekwentniejszy zwolennik okcydentalizacji. Oprócz cesarza nie było wśród nich żadnego Mandżura, wszyscy zaś - co akcentują dziś badacze chińscy - byli konfucjanistami. Zwolenników ortodoksji konfucjańskiej Kang próbował obezwładnić nader błyskotliwą (choć mylną) koncepcją, że czczoną przez nich literaturę klasyczną w całości sfałszował bi­ bliotekarz cesarski Liu Xin w czasach Wczesnej Dynastii Han, praw­ dziwa zaś myśl Konfucjusza była demokratyczna i reformistyczna. Przestrzegając przed losem krajów, które nie zdołały się zmodernizo­ wać (m.in. Polski), i stawiając za wzór Japonię i Rosję Piotra I , Kang ośmielił się też - choć dopiero w wydanej pośmiertnie Księdze Wiel­ kiej Wspólnoty (Da tongshu), rodzaju socjalistycznej utopii - wystąpić w obronie kobiety chińskiej, ostro krytykując praktykę krępowania stóp oraz aranżowanych małżeństw i postulując pełny dostęp Chinek do oświaty.

g o Zakazanego Miasta. Reformatorzy zostali albo ścięci, jak Tang Sitong i pięciu jego towarzyszy, albo - jak Kang Youwei i Liang Qichao - zbiegli do Japonii. Szczególną rolę w przewrocie odegrał dowódca modernizowanej tzw. Nowej Armii, Yuan Shikai, ongiś ąingowski rezydent (zongli) w wasalnej Korei, na którego pomoc Guangxu liczył, a który w decydującej chwili przeszedł na stronę cesarzowej. Miał być to kamień milowy w jego długiej i osobliwej karierze. w e

Zdławienie Stu Dni Reform oznaczało - niezależnie od realnych szans tego ruchu - samobójstwo polityczne dynastii, tym bardziej że w chwili jego dokonania trwała już osławiona „bitwa o koncesje", czyli Mur wokół Zakazanego Mia­ sta. Strzegli go uzbrojeni strażnicy, by zwykli miesz­ kańcy nie mogli nawet zerk­ nąć na rezydencję cesarzy

W zapoczątkowanym 11 czerwca okresie tzw. Stu Dni Reform deszcz ponad czterdziestu (!) cesarskich dekretów zapowiedział re­ formę egzaminów państwowych, wolność prasy, ustanowienie cen­ tralnego budżetu, kasatę stanowisk synekuralnych, budowę kolei i ko­ palni, zakładanie nowoczesnych szkół i uniwersytetów oraz popie­ ranie przekładów książek zachodnich. Zaskakująco mało miejsca po­ święcono hołubionej dotąd wojskowości. Gorączka reformatorska jed­ nak obróciła przeciwko jej autorom nie tylko dawną frakcję cesarzowej wdowy, ale także zagrożonych utratą posad, a uważanych dotąd za umiarkowanych, zwolenników „samoumocniania" (np. gubernatora prowincji południowych Zhang Zhidonga). O świcie 21 września 1898 r. nastąpił tragiczny finał. Zaledwie dwudziestosześcioletni ce­ sarz został aresztowany przez wojska Rong Lu (wezwanego przez cesarzową matkę) i osadzony w dożywotnim - jak się miało okazać areszcie domowym w pałacyku na jeziorze wewnątrz zespołu pałaco-

rozparcelowywanie Państwa Środka przez obce mocarstwa. Do tej pory - nie licząc Rosji, która w traktacie aiguńskim 1858 r. wymusi­ ła oddanie jej pustawego, lecz ważnego strategicznie kraju między Ussuri a Pacyfikiem - nie miały one w Chinach wiele do powiedzenia wobec przytłaczającej przewagi morskiej Brytyjczyków, mocno zako­ twiczonych na oddanej im w 1842 r. wyspie Hongkong i mających decydujące wpływy w Zakazanym Mieście. Sytuację zmieniło rozpo­ częcie budowy Kolei Transsyberyjskiej (1891; biegła częściowo przez chińską Mandżurię), dzięki której Rosja realnie dosięgła Pacyfiku, traktat w Shimonoseki, wyjście zjednoczonych Niemiec na morza °raz zdobycie Filipin i Guam przez Stany Zjednoczone (1898), stające ? przez to mocarstwem dalekowschodnim. W marcu 1898 r. niemal

28

29

Sl

Chiny

Kres porządku konfucjańskiego

jednocześnie Niemcy zajęły Jiaozhou na półwyspie Shandong, R _ sjanie - Liaodong z bazami Port Artur (Lushun) i Dalnyj (Dalian), Brytyjczycy zaś - przylegający do Hongkongu półwysep Koulun (Kowloon, Jiulong) i Weihaiwei w zatoce Bohai. Tuż potem, 22 kwiet­ nia, Francuzi zainstalowali się w Guangzhouwan. Qingowie zdołali odrzucić tylko analogiczne roszczenia włoskie, nie tyle z powodu swo­ jej siły, co niechęci do Italii ze strony pozostałych mocarstw, u których zdążyli się już zadłużyć na gigantyczną sumę 370 min taeli (około 55,5 min funtów szterlingów). W parze z zagarnięciem owych „dzier­ żaw", formalnie na dziewięćdziesiąt dziewięć lat (tylko rosyjskie mó­ wiły o dwudziestu pięciu), szło dalsze „krajanie arbuza", czyli wyty­ czanie sfer wpływów, nie zawsze nawet komunikowane Chinom, od których wymagano jednak zobowiązań, aby nie oddawały niektórych terytoriów pewnym wyszczególnionym krajom. W ten sposób Petersburg uzyskał głos rozstrzygający w Mandżurii (tzw. traktat Łobanow-Li Hongzhang z 1896 r., w genezie antyjapoński), Berlin w Shandongu, Londyn w rozległej dolinie Yangzi, a Paryż w Yunnanie. Bardziej teoretyczne były roszczenia Japończyków do Fujianu, leżącego naprzeciw ich baz tajwańskich. Odrębną politykę przyjęli natomiast Amerykanie, ani nie domagając się dzierżawy por­ tów, ani nie mając własnej sfery wpływów. Słaby jeszcze militarnie, ale liczący na gospodarczą przewagę, rząd USA nakreślił zasady swej polityki w tzw. doktrynie otwartych drzwi, sformułowanej przez se­ kretarza stanu Johna Haya 6 września 1899 r., domagającej się rów­ nych stawek celnych i równych szans w handlu z Chinami. Aczkol­ wiek żadne z mocarstw nie udzieliło na tę notę odpowiedzi jedno­ znacznie pozytywnej, rosyjska zaś była niemal jednoznaczna z odmo­ wą, to zasada ta, wraz z jej uzupełnieniem z 3 lipca 1900 r., mówiącym o utrzymaniu integralności Chin, stać się miała odtąd oficjalną (choć często omijaną i naruszaną) wytyczną w polityce wobec Państwa Środ­ ka. Powodem stało się powstanie swoistej równowagi między mocar­ stwami w Chinach. Zmienić ją można byłoby tylko za cenę wojny. 0

W ten sposób zaledwie sto lat po pełnym chwały panowaniu Qian' longa Chiny wchodziły w wiek XX jako państwo w głębokim kryzysie, słabe, poniżane i stojące - jak powszechnie sądzono - u progu rozbio30

"^Trto się zastanowić, czemu uniknięto przynajmniej tego ostatf°ogrom kraju i jego ludności nie stanowiły tu bynajmniej decy' ^ c e j przeszkody, skoro nie pomogło to niewiele mniejszym Indiom. d ^f wskazywać na sprzeciw samej ofiary, nader słaby w po' " aniu choćby z oporem indyjskich Marathów czy Sikhów. Wszystu- świadectwa potwierdzają, że ludność cesarstwa, czyli w praktyce hłopi wykazywała zdumiewającą obojętność, gdy chodziło o o b r o n ę aństwa (do sprawy tej jeszcze powrócimy), poprzestając na przy­ wiązaniu do własnej wsi czy w ostateczności prowincji. Zaważyły inne czynniki. Oto w przeciwieństwie do Indii, gdzie autorytet cesarza, zwanego Wielkim Mogołem, przestał istnieć już w pierwszych de­ kadach XVIII w., Chiny zachowały mimo wszystko polityczną zwar­ tość. Nie sposób było je anektować kawałek po kawałku ani tym bardziej wygrywać poszczególnych prowincji przeciwko sobie i pro­ wadzić walk siłami (mało wojowniczej przecież) ludności miejscowej. Co więcej, Brytyjczycy - główni kandydaci na konkwistadorów - aż do lat sześćdziesiątych XX w., kiedy osiągnęli szczyt swej względnej potęgi, byli zajęci w innych rejonach świata, potem zaś szachowały ich skutecznie pozostałe mocarstwa, niechętne akcentującym swe „wspa­ niałe odosobnienie" wyspiarzom. Wszystko to nie zmieniało faktu, że przyszłość Chin rysowała się mrocznie, a największe niebezpieczeń­ stwo miało dopiero nadejść - i to nie ze strony Europy, a ościennego kraju, uważanego przez wielu idealistów za wzór do naśladowania. w

n

Uj

t e z

I

U

C

Powstanie Yihetuanów ( 1 9 0 0 - 1 9 0 1 ) Podczas gdy świat zachodni świętował nadejście wieku XX - z cze­ go w Chinach mało kto zdawał sobie sprawę - ogromna większość udności Państwa Środka żyła w warunkach niezbyt różniących się °d panujących tysiąc lat wcześniej za czasów dynastii Tang. Ponad Proc. mieszkańców utrzymywało się z uprawy roli, przy czym sto_nkt własnościowe na wsi były niezmiernie zróżnicowane. W proJach północno-wschodnich (Mandżuria) uprawiający własną zieai ^ * "Posiadacze stanowili jakieś 80 proc. mieszkańców wsi, q i a r ę posuwania się na południe odsetek ten spadał do 60, nawet 15 proc. Wbrew rozpowszechnionemu na Zachodzie c

cn

opi

e

w

m

4

31

Chiny

Kres porządku konfucjańskiego

stereotypowi o żałosnym położeniu tej warstwy w czasach cesarstwa trzeba podkreślić, że wieśniacy w Chinach, w ostrym kontraście do Europy, stanowili grupę społeczną otoczoną szacunkiem, stojącą bez porównania wyżej od zawodowych żołnierzy, rzemieślników czy kup­ ców. Ich synowie mieli na przykład prawo do zdawania egzaminów państwowych otwierających wrota do najwyższych zaszczytów, pod­ czas gdy potomkowie kupców mogli je zdawać dopiero w trzecim pokoleniu. Nad chłopami górowała tylko, skądinąd też wywodząca się głównie ze wsi i tam często mieszkająca, biurokratyczna arysto­ kracja mandaryńska. Nawiasem mówiąc, przedstawiciele tej elity również odwrotnie niż w krajach Śródziemnomorza - uważali, że pra­ ca na roli jako jedyna obok umysłowej nie hańbi członków ich kla­ sy. Jeśli wziąć pod uwagę, że kultura chińska liczy trzy tysiąclecia nieprzerwanego rozwoju i że nie było w Chinach dziedzicznej arysto­ kracji, to granica między systemem wartości i obyczajami ludu oraz uprzywilejowanych wydaje się dość płynna, raczej ilościowa niż ja­ kościowa.

aranżować ich małżeństwa , oddawać do domu publicznego czy sprze­ dawać jako niewolników. Szczególnie ciężki był los kobiet. W czasie głodu - i nie tylko wtedy - noworodki płci żeńskiej często topiono tuż po urodzeniu. Wielusetietnia tradycja krępowania stóp i bandażowa­ nia piersi (aby nadać sylwetce „harmonię prostych linii") czyniła milio­ ny Chinek kalekami i jednocześnie dotkliwie uszczuplała wiejską siłę roboczą. Uderza, że w społeczeństwie kultywującym szacunek dla wiedzy i uczoności powstała jednocześnie właśnie za rządów Qingów maksyma „brak talentu u kobiety jest cnotą" (niizi wu caipian shi de). Ocenia się, że sztukę pisania, co prawda wyjątkowo trudną w Chinach, posiadło u schyłku cesarstwa tylko 0,1 proc. kobiet (mężczyzn mimo wszystko 4 proc), a nawet w rodzinach urzędniczych, z reguły piś­ miennych, opanowała ją ledwie co dziesiąta. Późne cesarstwo nie znało wielkich folwarków. Spośród obszar­ ników, w literaturze historycznej określanych zwykle angielską nazwą gentry, liczba naprawdę wielkich, czyli władających ponad 10 tys. mu ziemi (16 mu równa się hektarowi) była nikła, stosunkowo wielu było za to obszarników drobnych. Przeciętny właściciel ziemski na przeło­ mie stuleci uprawiał zwykle 20-30 mu w północnych Chinach i 12-15 w południowych. Elita miała 50 do 100 mu, z tego większość od­ dawano w dzierżawę. Ziemię wydzierżawiali zresztą i bogaci, i biedni (wśród tych ostatnich tacy, którzy nie mogli jej uprawiać, nie ma­ jąc niezbędnych narzędzi), a wzajemne zależności były niezmiernie skomplikowane. Renta dzierżawna była raczej pieniężna i wynosiła 0,5-2,5 taeli za mu. Chłopi chińscy wbrew stereotypom stanowili w zasadzie klasę majątkowo dość wyrównaną. Głównym problemem wsi - co dostrzegł potem Sun Yatsen - nie był nierówny podział dóbr, aje zacofanie i bieda, skoro miejscowi „bogacze" żyli w niezmiernie skromnym dostatku. Trzeba jednak podkreślić, że nie ma żadnych owodów, aby w półwieczu między klęską tajpingów a końcem cesar­ stwa (1864-1911) stopa życiowa na wsi obniżyła się, choć czasem

Biurokracja cesarska, skądinąd wysoce scentralizowana i szero­ ko rozgałęziona, nie penetrowała zbyt głęboko społeczeństwa. Na wsiach, skupiających zwykle od stu do dwustu rodzin, a także poza nimi, dominował hierarchiczny system klanowy, w którym żyło może 90 proc. ludności. Wraz ze wspieranym przez państwo systemem wza­ jemnego nadzoru i bezpieczeństwa (baojia) regulował on niemal wszystkie sfery życia wieśniaka, podczas gdy wyspecjalizowane urzę­ dy państwowe (yamen) ograniczone były w zasadzie do ważniejszych miast. Władza klanowo-samorządowa (samorząd wiejski skupiał przed­ stawicieli klanów, zasiedlających wyodrębnione części wsi) była nie­ mal nieograniczona, aż do kary śmierci włącznie. T ę ostatnią wyko­ nywano z reguły przez zakopanie żywcem, co zapewniało uniknięcie ran i przez to nienaruszalność duszy. Prerogatywy te stanowiły nie jako przedłużenie szerokich uprawnień ojca rodziny. Co zastanawia­ jące, nie miał on prawa własności ziemi, uważanej za dobro rodzinne (jej sprzedaż wymagała więc zgody synów), nie istniała też zasada primogenitury, gospodarstwa więc zawsze dzielono między męskich potomków. Za to rodzice mogli niemal dowolnie dysponować dziećmi,

dAvie ^ " chinach nie miało charakteru sakralnego, lecz stanowiło rodzaj kontraktu między °kreśl ° ' ' ' ' Wymowne jest, że rzadko używano samego pojęcia „małżeństwo" (hunyin), jąc wydarzenie terminami „brać żonę" (gu xifu) lub „opuścić dom" (chu jia).

32

33

C

StWO W

n

3

r

C

z

n a r r l

d

Kres porządku konfucjańskiego

Chiny

przesadnie akcentowano nędzę w celu uniknięcia wysokich podat­ ków. W okresie tym wzrost produkcji żywności nadążał za wzrostem populacji, co osiągnięto - zwłaszcza na północy niespustoszonej p r z bunty chłopskie - dzięki przerzuceniu się na uprawę roślin dających wyższe plony. Na przykład miejsce słodkich ziemniaków i sezamu przejmowały sorgo (kaoliang) i proso.

ez

Wobec dominacji wiejskiej gospodarki tradycyjnej, posługującej się paliwami odnawialnymi, energią wody, wiatru i z reguły ludzkich mięśni, mówienie o „pierwocinach kapitalizmu" w ówczesnych Chi­ nach jest niemal absurdem. W istocie raczkował on jedynie w niewieKanton przed 1911 r. To wiel­ kie miasto portowe było po Szanghaju - najbardziej międzynarodowym ośrod­ kiem cesarskich Chin

dwa Obce statki (także dżonki czarterowane przez cudzodzicsią pj jjy tu za swe towary tylko sztywne cło importowe, wolne h °ażeń istniejących w innych, „nie traktatowych" portach. Opłaty * ° j ł a Agencja Ceł Morskich, formalnie instytucja c h i ń s k a tysdykcją Zongli Yamen, w istocie jednak sterowana przez Bry° "7" H ^rysdykcją •wków, 7vków, z faktycznie nieusuwalnym (1863-1911!) inspektorem ge°alnvm Robertem Hartem na czele. Zastrzeżenie tego stanowiska dla poddanych Jej Królewskiej Mości - także formalne, po wymianie not z 1898 r. - było uzasadnione o tyle, że za kadencji Harta m i n i m u m 65 proc. rocznych dochodów z ceł dostarczały statki brytyjskie. Agen­ cja działała sprawnie, stanowiła instytucję nieprzekupną i przynoszącą regularne wpływy do budżetu centralnego, ale po 1895 r. przeznacza­ no je głównie na obsługę zagranicznych długów i kontrybucji nałożo­ nej na Chiny w Shimonoseki. Chińczycy odczuwali to nader boleśnie, tym bardziej że Hart, choć zafascynowany Krajem Środka i nalegający na znajomość jego języka wśród celników (sam władał nim dosko­ nale), osobiście nigdy nie zatrudnił żadnego poddanego cesarskiego. W szesnastu „traktatowych" portach znajdowały się eksterytorial­ ne dzielnice (settlementy) lub tzw. koncesje, w których drogi, szkoły, firmy i policja znajdowały się w rękach cudzoziemców i finansowano je z podatków przez nich nakładanych. Symbolem i wzorem dla t y c h instytucji była dzielnica międzynarodowa (international settlemenf) i koncesja francuska w Szanghaju - przed wojnami opiumowymi m i e ś ­ cinie rybackiej liczącej 50 tys. mieszkańców, w 1900 r. - milionowym, największym porcie w Chinach, mieszczącym połowę pojazdów me­ chanicznych cesarstwa i jego najwyższe budynki. Trzeba podkreślić, międzynarodowych" dzielnicach 90 proc. mieszkańców stano­ wi w istocie Chińczycy, nie mogący jednak wybierać członków wszecha nej Rady Miejskiej, wyłanianej wyłącznie przez przybyszów, ale j " J wszystkich, a tylko posiadających odpowiednio wielki jakie - l o Szanghaju było to raptem 2 tys. osób, czyli nad ? ° z o z i e m c ó w ) . Miarą rangi owego „Paryża Wschodu" g l 5 . ^ Huangpu był fakt, że - nie licząc Rosjan, penetrujących w c j ^ j ^ d ż u r i ę - mieszkało tu 40 proc. białych przebywających aC

ZieI11

o C

D

34

e r a

P

ty3

Z

lu enklawach, głównie nadmorskich, będących zarazem przyczółkami enigmatycznych dla większości Chińczyków „zamorskich diabłów . Bastiony owych diabłów to przede wszystkim tzw. porty traktatówj (czasem zresztą rzeczne i położone w głębi lądu), gdzie przybysz mogli mieszkać i prowadzić interesy pod eksterytorialną jurysdy cją swoich konsulów. Po pierwszym nierównoprawnym traktac w Szanghaju zgładzono tysiące osób. Usiłowano kupować także rui i Liang OJchao, który po krótkiej współpracy z Yuanem szybko . ^ niego rozczarował, stwierdził, że dyktator „wabił ludzi rzucac im okruchy złota, a za plecami grożąc nożem". Z drugiej strony carat rządowy był niezbyt liczny i prymitywny, aby stworzyć pań­ stwo naprawdę policyjne, w stylu późniejszego totalitaryzmu. Milio­ ny chłopów nie widywały w ogóle funkcjonariuszy rządowych, reżim funkcjonował sprawnie, a cios przyszedł z zupełnie nieoczekiwanej strony. Otóż wybuch wojny światowej w Europie wzmocnił niebywale po­ zycję Japonii, która stanąwszy po stronie Ententy, zajęła na prośbę Brytyjczyków niemieckie archipelagi na Pacyfiku, potem zaś konwo­ jowała na zachód transporty wojsk z Nowej Zelandii, Australii i Indii. 2 września 1914 r. pod niemiecką enklawą Jiaozhou w Shandongu lądowały wojska gen. Kamio Mitsuhomi, wspierane przez oddziałek brytyjski (owa zmiana hierarchii była swoistym signum temporis), zdobywając twierdzę po dwóch miesiącach walk. Podczas ich trwania Chiny, zgodnie z ponurym precedensem wojny rosyjsko-japońskiej, proklamowały neutralność. Jednak i później Japończycy nie tylko nie opuścili terytorium dzierżawy - choć jej „ewentualne [sic!] zwrócenie Chinom" było formalnym celem całej operacji - ale nie znieśli nawet stanu wyjątkowego. Natomiast 18 stycznia 1915 r. poseł cesarski, Hioki Eki, przekazał osobiście Yuanowi (nie zaś, jak kazały dyploma­ tyczne obyczaje, ministrowi spraw zagranicznych) ozdobiony wize­ runkami karabinów maszynowych i pancerników osławiony dokun t , znany jako Dwadzieścia Jeden Żądań. Ich cztery pierwsze gruPy dotyczyły przywilejów handlowych Japonii w Mandżurii, Mongolii, . Yangzi oraz kwestii ewentualnych baz. Natomiast przyjęcie dob k ł ° b y młodą republikę w japoński protektorat pou J\ ^° ^ - Japończycy żądali mianowicie, aby Chiny nabywały być ° J J połowę broni i amunicji, przy czym arsenały miały P ó l n e , by w kluczowych punktach powołać mieszane japońskore

W

e

0

S1

me

m

e

P r z e

Kasata lokalnych zgromadzeń była elementem centralizmu, który przenikał wszystkie poczynania Yuana. Po dwóch latach zupełnej wolności prasy (1912-1914) powróciła surowa cenzura. Izby handlo72

s z t a

C H

o r e r

C

n a

m m e

Ws

73

Chiny

Kres porządku konfucjańskiego

-chińskie siły policyjne i wreszcie, by Pekin zatrudnił „wpływowych" Japończyków jako doradców w sprawach wojskowych, politycznych i gospodarczych. Choć dokumentowi, najbardziej zuchwałemu ze wszystkich dotąd przedłożonych Chinom, towarzyszyły groźby przed ujawnieniem jeg treści, to wykształcony w Stanach Zjednoczonych młody dyplomata Wellington Koo (właśc. Gu Weijun) pokazał jego kopię posłowi ame­ rykańskiemu w Pekinie, Paulowi Reinschowi. Wkrótce odpowiednią akcję wszczął też energiczny poseł w Londynie Zhi Shaoji, znany jako Alfred Sze. Sam Yuan był w arcytrudnym położeniu, gdyż nie chcąc i nie mogąc zupełnie kapitulować, co oznaczałoby całkowitą utratę twarzy, nie miał również szans na stawienie czoła Japonii. Co więcej, potrzebował jej biernego choćby poparcia dla skrywanych jeszcze planów wstąpienia na tron. Nastąpiły cztery miesiące napię­ tych pertraktacji, znaczonych z jednej strony przerzutami wojsk ja­ pońskich do Chin, z drugiej zaś chińskimi próbami przekonania Anglosasów - co było jedyną szansą - że apetyty japońskie zagrażają także ich interesom. W obliczu grożącego wojną japońskiego ultima­ tum, wystosowanego 7 maja, sekretarz stanu USA, William Jennings Bryan, ogłosił notę, że jego kraj nie uzna traktatów sprzecznych z dok­ tryną otwartych drzwi. Nie była ona poparta siłą wojskową i wywołała kpiny w Tokio. Większy, choć dyskretniejszy, sukces odniósł szef dyplomacji brytyjskiej sir Edward Grey, który przypomniawszy wa­ runki sojuszu anglo-japońskiego, skłonił Japończyków do rezygnacji z piątej grupy żądań. Nie pojawiły się one w ultimatum z 7 maja, wo­ bec czego Yuan - wbrew mniejszości swego otoczenia, gotowego zaryzykować konfrontację - uległ i 25 maja podpisano odpowiednie traktaty.

-7T^yd» w ustach Europejczyków" . Wiosną 1915 r. rozpoczął się °^kot i p a l towarów japońskich w wielkich miastach, zwłaszcza rtowyeh, a akcja ta krystalizowała rodzący się nowoczesny nacjo­ nalizm chiński. Yuan Shikai, przetrwawszy burzę Żądań, stwierdził, że nadszedł czas realizacji marzenia życia. Posłuszna mu prasa uznała odrzucenie ostatniej grupy roszczeń za wielkie zwycięstwo. Tokio, jak mniemał, winno y wdzięczne za to, co otrzymało, mocarstwa europejskie zaś były zaabsorbowane wojną. Co do Stanów Zjednoczonych to - zwa­ żywszy na przydatną w tym wypadku ignorancję ich społeczeństwa wobec realiów chińskich - jedną z głównych ról w całym przedsię­ wzięciu wyznaczono Amerykaninowi, Frankowi J. Goodnowowi, pro­ fesorowi John Hopkins University i doradcy rządu chińskiego do spraw konstytucji. Jego opinia, że w Państwie Środka „ludzie przyzwyczaili się do cesarstwa. Z trudem pojmują, kim jest prezydent", stała się myślą przewodnią manifestu opublikowanego w Pekinie 14 sierpnia.

8

e n i e

0

Dla elit chińskich Dwadzieścia Jeden Żądań było wstrząsem. Znisz­ czyły one też całkowicie dotychczasowy mit Japonii jako przyjaznego kraju, który w 1895 r. rozgromił tylko zmurszałą dynastię Mandżu­ rów, poza tym zaś stanowił oparcie i wzór do naśladowania. Obraz ten został przesłonięty przez wizerunek drapieżcy, nazywającego sąsiada nie Chugoku (jak brzmiała po japońsku poprawna nazwa Chin), l e pogardliwie Skina, co jak twierdził pisarz Guo Moruo „brzmi gorzej

c2

74

D

C

Trzeba tu stwierdzić, że pomysł Yuana, wbrew późniejszym kry­ tykom, nie był ani megalomański, ani absurdalny. Zakładanie własnej dynastii przez ambitnych wodzów wielokrotnie zdarzało się w dzie­ jach Chin, a wobec niskiego prestiżu zawodu wojownika krok taki stanowił dla nich niemal jedyną pewną szansę awansu społecznego. Większość państw ówczesnego świata, w tym prawie wszystkie mo­ carstwa, była monarchiami, dla przeciętnego zaś Chińczyka republikanizm stanowił całkowitą abstrakcję. Co więcej, akurat w tym czasie kraje Ententy, z Wielką Brytanią na czele, podjęły pewne kroki, aby wciągnąć Chiny do wojny światowej, naturalnie nie z uwagi na ich możliwości militarne, lecz pomoc materialną dla graniczącej z Pań­ stwem Środka Rosji (która akurat doznała bolesnych ciosów) i na zieję wyrugowania Niemców z portów „traktatowych", co miało ,a

S


w nocy na 6 czerwca, zaś do 9 czerwca nie znał skali masakry). t mie g t u l o a ł osobiście, rychły zaś upadek komunizmu Europie Wschodniej pozwolił mu na wylansowanie tezy, że Chinom m-oziło to samo (i - w domyśle - chaos), choć demonstranci, jak już wspomniano, bynajmniej nie kwestionowali „socjalistycznego" sysrnu. W istocie, co stwierdził nawet autorytarny rząd singapurski, jjgyte środki były zupełnie niewspółmierne do skali zagrożenia. Moż­ liwe, że sięgnięto po nie głównie dla zastraszenia konkurencyjnej frakcji partyjnej. Nagłośnione przez media światowe - w przeci­ wieństwie do wcześniejszych, znacznie większych, lecz ignorowanych zbrodni komunistów - skutecznie natomiast poniżyły Pekin w oczach społeczności międzynarodowej. •Początkowo istniała obawa, że reformy w ChPvL zostały zaprze­ paszczone. I^ata 1989-1991 odnotowano jako okres represji, tenden­ cji centralizacyjnych i znacznej - jak na Chiny - stagnacji gospodar­ czej (w 1990 r. wzrost o 3,8 proc), czego symbolem stała się niecie­ kawa postać premiera Li Penga, być może umyślnie w tej roli przez Denga eksponowanego. Oficjalną wersję władz o „spisku kontrre­ wolucyjnym" poparła tylko garstka zaprzyjaźnionych z reżimem pekińskim dyktatorów, typu kapitana Blaise'a Compaore z Burkiny Faso (pierwszy zagraniczny gość w spacyfikowanym Pekinie) i zawsze wiernego ChRL przywódcy Tanzanii Nyerere. Jednakże wprowadzone przez czołowe potęgi gospodarcze mało skuteczne r z o m

r a

w

te

Widok z lotu ptaka na plac Tiananmem i aleję Chang'an

Ogłoszone w 2001 r. najpierw w Hongkongu, a potem w USA tzm papiery Tiananmen o ciągle niepewnej (acz prawdopodobnej) auten­ tyczności, dowodzą, że użycie siły przeforsowali partyjni weterani z Deng Xiaopingiem na czele. Nawet jednak odrzucenie tego źródła nie pozostawia cienia wątpliwości co do odpowiedzialności Denga, choćby nawet (na co wiele wskazuje) wierzył on początkowo, że operacja nie przemieni się w krwawą łaźnię (przybył do Pekinu do81

1 raczej symboliczne sankcje antychińskie, do których szczególną niechęć wykazywała Japonia, zamarły w większości już w 1990 r. Przyczyniły się do tego także głębokie zmiany w światowym ukła­ dzie sił. Rozpad obozu sowieckiego i katastrofa ustrojowo-polityczna w sa­ mym ZSRR obserwowane były z wyraźnym niepokojem w Pekinie fooczątkowo nie kryjącym entuzjazmu dla nieudanego puczu Gienadija Janajewa w Moskwie). Powszechna kompromitacja komuniz­ mu oznaczała wszak utratę ważnej karty przetargowej w Trzecim Świe- Z drugiej strony erozja potęgi sowieckiej, wycofanie się Rosjan Afganistanu i Wietnamu umożliwiły przywrócenie normalnych sto­ i k ó w z Kremlem, czego zwieńczeniem stała się wspomniana już, n

81

l

e
eng Xiaoping nigdy nie odpowiedział na gesty - w tym osobisty list P | ^ Jana Pawła II). Władze ChRL szukają też panaceum w nawrocie nacjonalizmu, czego przykładem są jawnie antyzachodnie karnpa^B a

336

) i e

W

tok zwana literatura ran (shanghen wemcue; nazwa od tytułu powieści Lu Xinhua), której przedstawiciele, jak Zhang Xianliang, Gu Hua, Liu ^owu, ostrożnie próbowali rozliczyć się z przeszłością. Nie było to Jeszcze całkiem bezpieczne i Wang Meng, minister kultury w latach 986-1989 uważany przez niektórych za najwybitniejszego z żyjących 337

Chiny

„Socjalizm z chińską specyfiką"

pisarzy, stracił stanowisko po „pekińskiej wiośnie" (choć - co był ^ ~ znakiem nowych czasów - mógł wytoczyć swoim prześladow ^ proces). Zhang Xianlianga atakowano z kolei za „pornograficzne" ^ ki w powieści Nanren de yiban shi niiren (Połowa mężczyzny • kobietą), choć sceny erotyczne były tam znacznie bardziej stonow^ ne niż choćby te w Dziejach grzechu Stefana Żeromskiego. Od ^ ^ j " kich wydarzeń politycznych abstrahowały satyryczne opowiadania" Gao Xiaoshenga, subtelnie krytykującego stosunki panujące na wsi oraz refleksyjna, inspirowana religią twórczość pisarki Zhang Jie. Wig! lowątkowym fenomenem była literatura poszukiwania korzeni (xun0

w

Shi Guangshen, Minister Handlu Zagranicznego i Ws­ półpracy Gospodarczej, pisuje w imieniu rządu c h f l skiego protokół p r z y s t ą p j nia ChRL do WTO - l l B topada2001 r.

W dziedzinie dramatu być może najwybitniejszym wydarzeniem gtała się twórczość Gao Xingjiana, poszukiwacza nowej formy nawią­ zującej do francuskiego teatru absurdu, lecz zarazem moralisty wzy­ wającego do prawdziwej odnowy kulturalnej Chin. Uhonorowanie tego osiadłego we Francji emigranta, także eseisty i powieściopisarza, literacką Nagrodą Nobla za rok 2000 nie wzbudziło zachwytu reżimu, uważającego to jednak za mniejsze zło niż alternatywna kandydatura znacznie bardziej zaangażowanego antyrządowo Bei Dao. Te lite­ rackie perły nie mogą jednak zrównoważyć zalewu komercyjnej szmiry, pochodzącej zazwyczaj z Tajwanu i Hongkongu, romansowej lub mówiącej o bohaterach miecza, co budzi często prognozy głęboko pesymistyczne. Według jednego z szacunków w 1993 r. w Chinach istniało 200 tys. kabaretów, dansingów i lokali karaoke, ale tylko 2,5 tys. bibliotek publicznych, z których 1341 kupiło w owym roku mniej niż sto książek. Z kolei na osiemnastu głównych ulicach dwustutysięcznej Lhasy naliczono w 1999 r. 896 „agencji towarzyskich" i ba­ rów karaoke (w których świadczy się podobne, formalnie nielegalne, usługi), co daje jeden dom publiczny na 223 mieszkańców. Import tego rodzaju „wartości" budzi uzasadnione oburzenie nie tylko wśród Tybetańczyków.

gen wemcue) lat 1984-1988. Jej ojciec duchowy Wang Zengqi, byli czerwonogwardziści Han Shaogong i Li Rui oraz piszący po chińsku Tybetariczyk Zhaxi Dawa odrzucili dotrunację realizmu i ideologica nego posłannictwa, zwracając się ku pełnym mitów, magii i grotesM tradycjom ludowym. Wirtuozów tak zwanej „poezji cieni" (menglongshi), Bei Dao i Gu Chenga, cechowało sięganie do zapomnianycl motywów literackich i tradycji oraz konstruowanie wierszy w formie luźnego łańcucha myśli, zdarzeń i obserwacji. Oskarżany o niezrozw miałość, nurt ten, porzucający dotychczasowe schematy, był najcw| kawszym od dziesięcioleci zjawiskiem w chińskiej poezji.

Film chiński z dotychczasowej zapaści na wyżyny wyprowadzili obrazem Huang Tudi (Żółta Ziemia, 1984) operator Zhang Yimou i reżyser Chen Kaige. Pieiwszy z nich, już jako reżyser, miał otrzymać w 1988 r. Złotego Niedźwiedzia w Berlinie za Honggaoliang (Czerwo­ ne sorgo), odważną opowieść o miłości i walce w czasie wojny antyjapońskiej. Film drugiego Bawang bieji (Żegnaj, moja konkubino, 1993) był pierwszym z ChRL uhonorowanym Złotą Palmą w Cannes. Obaj ci czołowi przedstawiciele tzw. piątej generacji reżyserskiej uczynili Kwiazdą Gong Li, jMeiwszą aktorkę z Chin Ludowych o sławie na­ prawdę światowej. Tworzący w Hongkongu szanghajczyk Wong Kari - zwany „Godardem lat dziewięćdziesiątych", w filmach tak róż­ nych jak migawkowy Chongąing Senlin (Chungking Express, 1993) Poetycko wysmakowany obraz pt, Huayang Nianhua (Spragnieni z ł o ś c i , 2000) opowiadał o niemożności spełnienia autentycznego zucia w odhumanizowanym świecie współczesnym. Wspaniały roz-

338

339

W a

1

Uc

Chiny

„Socjalizm z chińską specyfiką"

mach kina hamowała jednak cenzura. Znakomity Lan Fengzhen Tian Zhuangzhuanga (Błękitny latawiec, 1993) pokazywany był głównie za granicą, bo nazbyt krytykował „rewolucję kulturalną". W 1997 r. film Song Jia Huangchao (Siostry Song) autorstwa reżyserskiej p z Hongkongu, Mabel Cheung Yueng-ting i Alexa Law Kai-yui, został ocenzurowany za nieortodoksyjne przedstawienie dwóch z tytuło­ wych sióstr, Qingling (Maggie Cheung Man-yuk), później wiceprze­ wodniczącej ChRL, i Meiling (Vivian Wu), żony Czang Kaj-szeka Nawet w poruszających problem uchodźców Touben nuhai [Boat people, 1982) w reżyserii Ann Hui dopatrzono się post factum aluzji do a r y

Zwycięzca Konkursu Chopinowskie­ go w 2000 r., Li Yundi, w czasie kon­ certu w Centrum Kulturalnym w Hong­ kongu

Dziewiąte spotkanie przywódców państw Azji i Pacyfiku poświęcone współpracy ekonomicznej odbyło sic w Szanghaju 20-21 października 2001 r. Przyjęto wówczas deklarację walki z terrofczmem

chińskiej gospodarki nie ma sobie równej ze względu na swe tempo i rozmiary, a jej j^rzebieg, mimo wszystko, pozwala na uzasadniony optymizm. Kro/ja komunizmu, legendarna pracowitość Chińczy­ ków i stała pomoc diaspory, której na szczęście maoizm nie mógł dosięgnąć i zrujnować, sprawiają, że warunki bytowe, acz nadal skrom­ ne, ulegają stałemu polepszeniu (choć pogłębiają się też różnice ma­ jątkowe). Pod względem zaś takich wskaźników, jak średnia długość życia i poziom edukacji Chiny zajmują znacznie wyższą pozycję, niż sugerowałby to tylko sam produkt krajowy brutto per capita. Mimo brutalnych nieraz represji zmniejsza się też coraz szybciej zakres kontroli reżimu nad społeczeństwem, które angażuje się coraz moc­ niej w rozmaite, choć przeważnie niepolityczne, formy niezależnej działalności. przejęcia Hongkongu przez ChRL w 1997 r. Bezpieczniejsze byk hongkońskie kino komercyjne, czy to policyjne filmy Jackie Chana czy nieodległe od nich obrazy w stylu kung-fu, nawiązujące do triur fbw I i Xiaolonga, znanego jako Bruce Lee. Wieści dochodzące z ojczyzny najstarszej żywej cywilizacji dają więc na początku XXI w. obraz nader niejednoznaczny. Trzeba jednak podkreślić, że blaski przeważają w nim nad cieniami. TransformaCl

Sukces chińskich reform zależy obecnie w znacznej mierze od wyobraźni aktualnego (i przyszłego) kierownictwa. Między innymi °d nieulegania jirzez nie pokusie inwestowania zysków z obecnego boomu w zbrojenia, których ograniczenie było jednym z fundamen­ tów dotychczasowych sukcesów. Potrzeby ich zwiększenia nie ma, Sdyż Chiny nie są dziś - po raz pierwszy od wojen opiumowych! naprawdę zagrożone przez żadne wielkie mocarstwo. Z drugiej strony

340

341

„Socjalizm z chińską specyfiką"

Chiny

spory terytorialne z kilkoma krajami Pacyfiku o wyspy Spratly (M~~ sha), Paracelskie (Xisha) i Senkaku (Diaoyudao), histeryczne ni ^ reakcje na odnowienie w 1997 r. (istniejącego w końcu n i e m a l ^ wieku!) aliansu amerykańsko-japońskiego, wspieranie Pakistanu? 'ostro skonfliktowanego z Indiami (od 1998 r. są to mocarstwa nukleam t\ - wszystko to kryje w sobie potencjalne pułapki. Kwestią nadrzedn i z wielu względów kluczową jest jednak utrzymanie dobrych sto^ sunków ze Stanami Zjednoczonymi, nie b ę d ą c y m i już, jak w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych, quasi-so']\iszmkiem (bo p . ciw komu?), ale na pewno też i nie wrogiem. Z tego punktu widzenia fakt, że w 1997 r. 60 proc. ankietowanych Amerykanów uznało Chiny za kraj nieprzyjazny, wcześniej zaś (1995) aż 85 proc. Chińczyków oceniło tak samo USA nie może nie budzić troski. Dla strony amery­ kańskiej jest to jednak kolejna wersja niedawnej obsesji na temat Japonii (w której też dostrzegano rywala numer jeden), w wypadku zaś Chin próba dowartościowania własnej ojczyzny jako alternatyw­ nego supermocarstwa, wymagająca dystansu ze strony przywódców pekińskich. Ci w istocie nie mają innego wyjścia. Rozmaite gesty, w rodzaju podpisanego 16 lipca 2001 r. przez prezydentów Jiang Zemina i Władimira Purina układu o współpracy, zakładającego m.in. dozbrojenie Chin przez Rosję, muszą pozostać w obliczu realiów gos­ podarczych (handel ChRL z USA jest wart 116 mld doi., a z Rosją 8 mld) jedynie demonstracją. Pierwsze miesiące po ataku terrorys­ tycznym na Nowy Jork 11 września 2001 r., gdy Pekin (mimo trady­ cyjnej niechęci do polityki interwencji) zadeklarował solidarność z Wa­ szyngtonem w walce z terroryzmem, wydają się świadczyć o tym, że zrobiono krok we właściwym kierunku. Oba kolosy, podobne, jeśB chodzi o zajmowany obszar i ambicje, oraz obserwujące się z m i e s ^ niną fascynacji i pogardy, są w globalizującym się świecie skazane n i siebie. Chiny będą musiały zrozumieć, że są zbyt wielkie, aby ich prt>" bierny wewnętrzne (jak sprawa Tybetu czy przestrzeganie praw czło­ wieka) nie stawały się problemami światowymi, USA zaś - że PekB może działać inaczej niż one, nie żywiąc jednak do nich wrogości. 1 r ~ Chińskie wydatki zbrojeniowe są dziś relatywnie niewielkie, w gr ' nicach 30 mld dolarów (oficjalnie podawane 10 mld wynika z ukfll r z e

342

Perwerki oświetlają drapacze chmur w Hongkongu - uroczystość piątej rocznicy połączenia P ° miasta z macierzą - 1 lipca 2002 r. Masowe demonstracje rok później pokazały, że wielu Bfeszkańców nie podziela zadowolenia władz

343

Chiny

„Socjalizm z chińską specyfiką"

cia reszty kwoty w innych pozycjach budiehOj i skromniejsze^o'i«, a potem (w nawiasie) angielskiej transkrypcji Giles-Wade'a.

I Nie wybrano żadnego następcy Liu Shaoqi, wobec czego obowiązki głowy państwa pełnił wiceprze­ wodniczący ChRL Dong Biwu (de facto do 24 lutego 1972 r. wspólnie z drugą wiceprzewodniczącą S°ng Qingling. a oficjalnie po tej dacie). W 1975 r. formalnie zniesiono funkcję przewodniczącego pChRL. Obowiązki głowy państwa pełnił odtąd przewodniczący Stałego Komitetu OZPL.

375

Chiny

17 stycznia 1975 - 6 lipca 1976 ZhuDe (ChuTeh)

Wskazówki bibliograficzne

4

5 marca 1978 -10 czerwca 1983 Ye Jianying (Yeh Chien-ying) 18 czerwca 1983 - 8 kwietnia 1988 U Xiannian (Li Hsien-nien) 8 kwietnia 1988 - 27 marca 1993 Yang Shangkun (Yang Shang-k'un) 27 marca 1993 -15 marca 2003 Jiang Zemin (Chiang Tse-min) od 15 marca 2003 Hu Jintao (Hu Chin-t'ao)

Premierzy Chińskiej Republiki Ludowej 1 października 1949 - 8 stycznia 1976 Zhou Enlai (Chou En-lai) 4 lutego 1976 - 10 września 1980 Hua Guofeng (Hua Kuo-feng; do 7 kwietnia p.o. premiera) 10 września 1980 - 24 listopada 1987 Zhao Ziyang (ChaoTzu-yang) 24 listopada 1987 -17 marca 1998 Ii Peng (Ii Peng; do 9 kwietnia 1988 p.o. premiera) 17 marca 1997 -16 marca 2003 Zhu Rongji (Chu Jung-chi) od 16 marca 2003 Wen Jiabao (Wen Chia-pao)

4

Po śmierci Zhu De, od 6 lipca 1975 do 5 marca 1978 r., stanowisko gtowy państwa pozostawało nie obsadzone. Jego obowiązki pełniło kolektywnie dwudziestu wiceprzewodniczących Stałego Komitetu OZPL.

)

Prezentowane zestawienie obejmuje głównie pozycje najnowsze oraz te, które wykorzystano przy pisaniu niniejszej książki (spośród starszych chodzi o prace niemal już klasyczne, zwłaszcza syntezy). Pominięto czasopisma, choć zawierają nieoceniony nieraz materiał. Najbardziej użyteczne spośród nich jest zapewne „China Quarterly" (London 1960-). W języku polskim wspomnieć warto numery ,Acta Asiatica Varsoviensia" (Warszawa 1988-) oraz „Azja-Pacyfik" (Warszawa 1998-). Podstawowe znaczenie mają trzy słowniki biograficzne: Eminent Chinese ofthe Ch'ing Period (1644-1912), pod red. Arthura W. Hummela, 1.1-2, Washington 1943-1944; Biographical Dictionary ofRepublican China, pod red. Howarda L Boormana i Richarda C. Howarda, L 1-4, New York 1967-1971; Donald W. Klein, Anne B. Clark, Biographic Dictionary of Chinese Communism, 11-2, Cambridge 1971.

Opracowania syntetyczne Publikacje w języku polskim nie są tak nieliczne, jakby się wydawało, ale prze­ ważnie przyczynkarskie i rozproszone. Jedyne syntezy, obejmujące zresztą całość dziejów, pióra Witolda Rodzińskiego (Historia Chin, wyd. 2 rozszerzone, Wrocław 1992) i Romana Sławińskiego (Historia Chin i Tajwanu, Warszawa 2002), są z ko­ nieczności bardzo lapidarne, podobnie jak bardziej panoramiczne prace Johna Kinga Fairbanka (Historia Chin. Nowe spojrzenie, tłum. Teresa Lechowska, Zbigniew Słupski, Gdańsk 1996) i Patricii Buckley Ebrey (Ilustrowana Historia Chin, tłum. Irena Kału­ żyńska, Warszawa 2002). Ograniczonej problematyki dotyczy Historia Tajwanu Ro­ mana Sławińskiego (Warszawa 2002). Redagowana przez Sergięja LeonidowiczaTichwińskiego Historia nowożytna Chin (tłum. Maria Wolska, Warszawa 1979), mimo ideologicznego i szowinistyczno-wielkoruskiego balastu, jest dziełem pod wieloma względami wartościowym, doprowadzo­ nym wszelako tylko do 1919 r. Przydatność pozostałych, licznych publikacji tłuma­ czonych z rosyjskiego polega niemal wyłącznie na prezentacji oficjalnego stanowiska ZSRR - nawet ich warstwa faktograficzna często nie zasługuje na zaufanie. Wśród syntez obcojęzycznych na czoło wysuwa się monumentalna, z imponującą bibliografią The Cambridge History of China (Cambridge 1979-) - wieku XX dotyczą tomy jedenasty (końcówka), oraz dwunasty-piętnasty. Za pracę klasyczną i obiektywną * sądach - mimo wyraźnej niechęci autora do Kuomintangu - uważa się 01iviera

377

Chiny

17 stycznia 1975 - 6 lipca 1976 Zhu De (ChuTeh)

Wskazówki bibliograficzne

4

5 marca 1978 - 10 czerwca 1983 Ye Jianying (Yeh Chien-ying) 18 czerwca 1983 - 8 kwietnia 1988 Li Xiannian (Li Hsien-nien) 8 kwietnia 1988 - 27 marca 1993 Yang Shangkun (Yang Shang-k'un) 27 marca 1993 -15 marca 2003 Jiang Zemin (Chiang Tse-min) od 15 marca 2003 Hu Jintao (Hu Chin-t'ao)

Premierzy Chińskiej Republiki Ludowej 1 października 1949 - 8 stycznia 1976 Zhou Enlai (Chou En4ai) 4 lutego 1976 -10 września 1980 Hua Guofeng (Hua Kuo-feng; do 7 kwietnia p.o. premiera) 10 września 1980 - 24 listopada 1987 Zhao Ziyang (Chao Tzu-yang) 24 listopada 1987 -17 marca 1998 Li Peng (Li Feng; do 9 kwietnia 1988 p.o. premiera) 17 marca 1997 -16 marca 2003 Zhu Rongji (Chu Jung-chi) od 16 marca 2003 Wen Jiabao (Wen Chia-pao)

4

Po śmierci Zhu De, od 6 lipca 1975 do 5 marca 1978 r., stanowisko głowy państwa pozostawało ni I obsadzone. Jego obowiązki pełniło kolektywnie dwudziestu wiceprzewodniczących Stałego K o m i t ™ ^ OZPL.

)

Prezentowane zestawienie obejmuje głównie pozycje najnowsze oraz te, które [wykorzystano przy pisaniu niniejszej książki (spośród starszych chodzi o prace niemal już klasyczne, zwłaszcza syntezy). Pominięto czasopisma, choć zawierają nieoceniony nieraz materiał. Najbardziej użyteczne spośród nich jest zapewne „China Quarterly" (London 1960-). W języku polskim wspomnieć warto numery, Acta Asiatica Varsoviensia" (Warszawa 1988-) oraz, Azja-Pacyfik" (Warszawa 1998-). Podstawowe znaczenie mają trzy słowniki biograficzne: Eminent Chinese ofthe Ch'ing Period (1644-1912), pod red. Arthura W. Hummela, 1.1-2, Washington 1943-1944; Biographical Dictionary of Republican China, pod red. Howarda L Boormana i Richarda C. Howarda, L 1-4, New York 1967-1971; Donald W. Klein, AnneB. C\ark, Biographic Dictionary of Chinese Communism, 1.1-2, Cambridge 1971.

Opracowania syntetyczne Publikacje w języku polskim nie są tak nieliczne, jakby się wydawało, ale prze­ ważnie przyczynkarskie i rozproszone. Jedyne syntezy, obejmujące zresztą całość dziejów, pióra Witolda Rodzińskiego (Historia Chin, wyd. 2 rozszerzone, Wrocław 1992) i Romana Sławińskiego (Historia Chin i Tajwanu, Warszawa 2002), są z ko­ nieczności bardzo lapidarne, podobnie jak bardziej panoramiczne prace Johna Kinga Fairbanka (Historia Chin. Nowe spojrzenie, u\im. Teresa Lechowska, Zbigniew Słupski, Gdańsk 1996) i Patricii Buckley Ebrey (Ilustrowana Historia Chin, tłum. Irena Kału­ żyńska, Warszawa 2002). Ograniczonej problematyki dotyczy Historia Tajwanu Ro­ mana Sławińskiego (Warszawa 2002). Redagowana przez Sergiejal^onidowiczaTichwińskiegor/wtona nowożytna Chin (tłum. Maria Wolska, Warszawa 1979), mimo ideologicznego i szowinistyczno-wielkoruskiego balastu, jest dziełem pod wieloma względami wartościowym, doprowadzo­ nym wszelako tylko do 1919 r. Przydatność pozostałych, licznych publikacji tłuma­ czonych z rosyjskiego polega niemal wyłącznie na prezentacji oficjalnego stanowiska ZSRR - nawet ich warstwa faktograficzna często nie zasługuje na zaufanie. Wśród syntez obcojęzycznych na czoło wysuwa się monumentalna, z imponującą bibliografią The Cambridge History of China (Cambridge 1979-) - wieku XX dotyczą tomy jedenasty (końcówka), oraz dwunasty-piętnasty. Za pracę klasyczną i obiektywną * sądach - mimo wyraźnej niechęci autora do Kuomintangu - uważa się 01iviera

377

Chiny

Wskazówki bibliograficzne

E. Clubba Twentieth Century China (wyd. 3, New York 1978, doprowadzone^foi^a Lepszą i aktualniejszą jest praca Jonathana D. Spence'a The Searchfor Modern cu-^' (New York 1999). Ujęcie z pozycji lewicowych stanowi synteza Jeana Ches > Francoise Le Barbier i Marie Claire Bergere China From the 1911 RetolutU^ Liberation (New York 1977) z kontynuacją pióra Chesneaux China. The pT 1°, Republic (New York 1979). O wiele krytyczniejsi wobec ChRL są Philippe Riche/T' ' Luc-Domenach (La Chine, 1.1-2, Paris 1995). Na temat nazbyt skrótowo traktowanych w tej książce zagadnień kulturaln h informują między innymi prace: Zbigniewa Słupskiego Szkice o literaturze chińl^(Warszawa 1989), Lidii Kasarełło Tian Han. U źródeł nowego teatru chińskiego (w"* szawa 1995), a także Chih-ismgtts\a, A History of Modern Chinese Fiction 1917-195? (New Haven 1971), The Literaturę of China in the Twentieth Century, pod red. Bonni McDougall, Kam Louie (London 1997), Adolphe C. Scotta, Literaturę and theArts t Twientieth Century China (New York 1964), Colina Mackerrasa, The Performing Ark in Contemporary China (London 1981). Ofilmieinformuje Zhang Yingjina iXiao Zlliwea Encyclopedia of Chinese Film (London 1998) i napisane z wdziękiem przez Berenice Reynaud Nouvelles Chines, Nouveaux Cinemas (Paris 1999). 8

5

3 0

l

Schyłek cesarstwa i wczesna republika Ogromne bogactwo faktów czyni wciąż użyteczną pracę I i Chien-nunga The Political History of China 1840-1928 (Princeton 1956) - ponad 300 z jej 503 stron dotyczy XX stulecia. Schyłek Qingów omawia Frederic Wakeman Jr, The Fali of Imperial China (New York 1975), którego wykład kontynuuje James E. Sheridan, China in Disintegration. The Republican Era in Chinese History, 1912-1949 (New York 1975). Kwestie gospodarcze w sposób nietradycyjny, czyli nie według czarno-białego schematu, naświetlił Hou Chi-ming (Foreign Investement and Economic Development in China, 1940-1937, Cambridge 1965). Szersze spojrzenie (także na czasy późniejsze) prezentuje Thomas Rawski, Economic Growth in Prewar China (Berkeley 1989). Położenie międzynarodowe przedstawia na szerokim tle Wojciech Rojek (Ekspan­ sja mocarstw w Chinach i jej wpływ

na rozwój stosunków

międzynarodowych

w latach

Kraków 1990), tam też znajduje się użyteczna bibliografia. Odnośnie do spraw militarnych istnieje cenna praca Krzysztofa Gawlikowskiego Chiny wobec Euro­ py. Reformy wojskowe XIX wieku (Wrocław 1979), sięgająca początku wieku XX. 1895-1914,

Wśród monografii na temat Stu Dni Reform wymienić można: Lukę S. Kwong, Politics and Ideas of 1898 (Cambridge Massachusetts 1984), a także: Sergej Leonidovic Tichwinskij, Dwiżenije za rieformy » Maje i Kan Juwej (Moskwa 1959). Ostatnich wysiłków reformatorskich Qingów dotyczą: Daniel H. Byas, China Enters in the Twentieth Century: Chang Chih-tung and the Issues of a New Age, 1895-1909 (Ann Arbor 1978); John H. Fincher, Chinese

A Mosaic ofthe Hundred Days: Personalities,

Democracy: The Self-Government Movement in Local, Provincial and Naponal

378

Politics,

^m)5-1914

(New York 1981); Stephen R Mac Kinnon,

Power and Politics in Late

(Berkeley 1980) -ten Łfatni próbuje rehabilitować Yuana. Tragiczny epizod powstania Yihetuanów ukazuje Joseph W. Esherick, The Origins [fthe Boxcr Uprising (Berkeley 1987), w znacznej mierze zastępując starszą pracę Victora Purcella The Boxer Uprising (Cambridge 1963). W języku rosyjskim istnieje Iżyteczny zbiór źródeł: Wosstanije Ihetuaniej (Moskwa 1968). Republikański ruch rewolucyjny, omawiając wypadki do 1905 r,. ukazał Harold Z. Schiffrin w książce Sun Yatsen and the Origins ofthe Chinese Revolution (Berkeley 1968), a przebieg rewolucji Joseph Esherick w publikacji Reform and Revolution in China: The 1911 Revolution in Hunan and Hubei (Berkeley 1976). Spojrzenie z roz­ maitych, także kontrowersyjnych pozycji daje zbiór artykułów China in Revolution: The First Phase, 1900-1913, pod red. Mary C. Wright (New Haven 1968). Spośród licznych biografii Sun Yat-sena Harold Z. Schiffrin (Sun Yatsen: Reluctant \ Revolutionary, Boston 1980) kreśli portret dość ciepły, Martin Wilbur (Sun Yatsen: \ Frustrated Patriot, New York 1976) jest bardziej sceptyczny, a ostatni życiorys Suna pióra Marie-Claire Bergere (Sun Yatsen, Paris 1994) ukazuje nazbyt chyba przeczerf niony wizerunek oportunisty i mało oryginalnego myśliciela. Mit o życzliwym stosunku I bolszewików do Chin rozwiewa źródłowo Bruce A Elleman (Diplomacy and Deception. The Secret History of Sino-Soviet Diplomatic Relations 1917-1927, Armonk 1997). Ważną, a często nie docenianą problematykę tajnych stowarzyszeń omawia tom Les Societes Secretes en Chine, XDĆ et XX* siecles, pod red. Jeana Chesneaux (Paris 1965). Świetnie napisana i - mimo daty wydania - wciąż użyteczna praca Jerome'a Ch ena Yuan Shih-k'ai 1859-1916. Brutus Assumes the Purple (London 1961) ma niemal cechy paszkwilu. Łagodniejszy - choć w sumie też negatywny - jest werdykt Ernesta P. Younga w książce The Presidency ofYuan Shih-k 'ai. Liberalism and Dictatorship in Early Republican China (Ann Arbor 1977). Żałosne dzieje chińskiego parlamentaryzmu omawia Andrew J. Nathan, Peking Politics 1918-1923. Fadionalism and the Failure of Constitucionalism (Berkeley 1976). Zwięzłe szkice Davida Bonavii, China's Wańords (Oxford 1995), są dobrym wpro­ wadzeniem w ową mroczną problematykę. Podstawową pracą pozostaje Ch'i Hsi-sheng, WarlordPolitics in China, 1916-1928 (Stanford 1976). Ważne są też biografie głównych satrapów. O Ruchu 4 Maja informuje nadal niezastąpiona pozycja Tse-tung Chowa, The May Fourth Movement: lntellectual Revolution in Modern China (Cambridge 1960), a także Very Schwartz, The Chinese Enlightement. Intellectuals and the Legacy ofthe May Fourth Movement of 1919 (Berkeley 1986). O konserwatystach (także kuomintangowskich Niebieskich Koszulach) traktuje The Limit ofChange. Essays on Conservative Alternames in Republican China, pod red. Charlotte Furth (Cambridge 1971). Imperial China. Yuan Shi-kai in Beijingand

Tianjin, 1901-1908

!

379

Wskazówki bibliograficzne

Chiny

;

Świetna literacko, lecz skrajnie wroga Kuomintangowi, jest praca Witolda P dzińskiego Chiny w ogniu. Rewolucja w latach 1925-1927 (Wrocław 1983). O rz H KMT w Kantonie pisze Martin Wilbur w biografii Suna i bardzo zwięzłej monoer^ TheNationalistRevolution in China, 1923-1928 (Cambridge 1983). Ekspedycję]^ nocną opisał Donald A Jordan w książce The Nothern Fjcpedition: Chinas Natio i Revolution of 1926-1928 (Honolulu 1976). Klasyczną, choć stronniczą jest pr" Harolda R Isaacsa The Tragedy ofthe Chinese Revolution (wyd. 2 zmienione Stanf H 1961). ' Niezmiernie krytyczny obraz rządów KMT daje Lloyd Eastman w: The Abortim Revolution: China under Nationalist Rule 1927-1937 (wyd. 2, Cambridge 1990) i jpi kontynuacji: Seeds of Destruction: Nationalist China in War and Revolution (Stanford 1984). Inny wizerunek wyłania się z pracy Jurgena Domesa, Vertragte Revolution: die Politik der Kuomintang in China 1923-1937 (Berlin 1969), i zbioru studiów zatytuło­ wanych The Strenuous Decade: China's Nation Building Efforts 1927-1937, pod red Paula KT. Siha Oamaica-New York 1970). Ukazują one, że reżim ten - gdyby nie Japończycy i komuniści - miał szansę odbudowy kraju. Spośród biografów Czang Kaj-szeka hagiograficzny Hollington K. Tong w pracy ChiangKai-shek (Taipei 1953) podaje mnóstwo niedostępnych gdzie indziej informacji. Próbą obiektywnego spojrzenia jest Briana Croziera The Man Who Lost China. The First Fuli Biography of Chiang Kai-shek (London 1977). Wzrost potęgi komunistów przedstawia, zaopatrzona w obszerną bibliografię, Romana Sławińskiego Geneza Chińskiej Republiki Ludowej (Warszawa 1987). Klasyką jest Jacques'a Guillermaza Histoire du pani communiste Chinois 1921-1949 (Paris 1969). Nowsze spojrzenie przedstawia Arif Ditlik, The Origins of Chinese Communism (New York 1989). m

Frapujące, choć stronnicze (ale nie paszkwilanckie) są wspomnienia Chang Kuofao [Zhang Guotao], The Rise of the Chinese Communist Party (t 1-2, Lawrence 1971-1972). Głośne dzieła Edgara Snow i Agnes Smedley mają znaczenie głównie jako źródła komunistycznej legendy. Druzgoczący obraz partii daje Laszlo Ladany, The Communist Party of China and Mancism, 1921-1985: A Self-Portrait (London 1988), użyteczny jednak przede wszystkim w odniesieniu do okresu późniejszego. Złowrogi fenomen ekspansji japońskiej ukazują może najlepiej dwa zbiory studiów, Thejapanese

Informal Empire in China, 1895-1937, pod red. Petera Duusa, Ramona

H. Myersa, Marka R Peattie (Princeton 1989), The China Ouagmire:Japan's Expansion on the Asian Continent, 1933-1941, pod red. Jamesa W. Morleya (New York 1983). Mimo istnienia szczegółowego opracowania zatytułowanego History of the Sino-Japanese War, 1937-1945, pod red. Hsu Long-hsuena, Chang Ming-kaia (Taipei 1971; jest to wyciąg ze stujednotomowego opracowania Ministerstwa Obrony), wojna 1937-1945 czeka ciągle na monografię stricte naukową. Prace typu Dicka Wilsona When ^

380

War (New York 1982) mają charakter lopularny, a oparta na źródłach tajwańskich monografia Ch'i Hsi-Shenga, Nationalist Kiina at War. Military Defeats and Political Collapse, 1937-1945 (Ann Arbor 1982), łozostawia uczucie niedosytu (na 309 stron tylko 42 dotyczą działań wojennych). Boźoną kwestię kolaboracji porusza jedenaście esejów opatrzonych tytułem Chinese Wfgers Fight: The Story of the Sino-Japanese

Okres kuomintangowski ( 1 9 2 7 - 1 9 4 9 )

folłaboration

with Japan, 1932-1945:

The Limits of Accommodation,

pod red. Davida

I. Barreta, Lany'ego N. Shiyu (Stanford 2001), oraz Posheka Fu, Passwity, Resistance and Collaboration (New York 1996). Powojenną katastrofę KMT, nie licząc cytowanych już prac o komunistach, przed­ stawia Suzanne Pepper, dvii War in China: The Political Struggle 1945-1949 (Ber­ keley 1978). Kontrowersyjną rolę USA ukazuje słynna Biała Księga - United States Relations with China, with Special Reference to the Period 1944-1949 (Washington 1949). Czytelnik polski dysponuje pracami Zdzisława Góralczyka, Komunistyczna ParI tia Chin a Stany Zjednoczone, lipiec 1921-czerwiec 1950 (Warszawa 1981), i Stanisława Pawlaka, Polityka Stanów Zjednoczonych wobec Chin, cz. 1: 1941-1955 (Warszawa ' 1973); obie wpisują się w narzucane w latach ich publikacji schematy.

Okres maoistowski Prace ogólne to: Lowell Dittmer, China's Continuous Revolution: The Post Libera­ 1949-1981 (Berkeley 1987); Maurice Meisner, Mao's China and After: A History ofthe Peoples Republic (wyd. 2 poprawione, New York 1986); Alain Roux, La Chine Populaire (t. 1-2, Paris 1984). Najlepsze polskie zaś: Waldemar Dziak, Chiny. Wschodzące supermocarstwo (Warszawa 1996), i tegoż wraz z Marcelim Burdelskim, , Chiny. U progu XXI wieku (Toruń 1997), gdzie autorzy zaczynają wykład od 1958 r., doprowadzając go do lat dziewięćdziesiątych. Jedna z lepszych biografii dyktatora została przetłumaczona na język polski: Ross I Terrill, Mao. Biografia, tłum. Maciej Głogoczowski (Warszawa 2001); tenże autor dał I również ciekawy portret Jiang Qing: The White-Boned Demon. A Biography of Madame Mao Zedong (New York 1984). Wartość informacyjną (interpretacyjnej nie miał nigdy) zachował pokaźny tom Roxane Witkę, Comrade Chiang Ching (Boston-Toronto 1977). Niezmiernie kontrowersyjne są wspomnienia Li Zhisuia, Prywatne życie przewodniczą­ cego Mao, tłum. Zygmunt Zaczyn (Warszawa 1996); ich autor był wszelako jedynąosobą z najbliższego otoczenia wodza, jaka zdołała opuścić ChRL Inne przydatne biografie to: Jurgen Domes, Peng Te-huai. The Man and the Image (London 1985), Frederick C. Teiwes. 'The Tragedy of Lin Biao. Riding the Tiger during the Cultural Retolution 1966-1971 (I.ondon 1996 - próba rehabilitacji tej postaci). Uderza brak naukowej biografii Zhou Enlaia. Mity na temat roli ChRL w wojnie koreańskiej rozwiewają Chen Jian w Chinas Road to the Korean War. The Making of the Sino-American Confrontation (New York 1995) napisanej na podstawie źródeł chińskich, i Sergei Goncharov, John W. Lewis, tion Epoch,

381

Chiny

Wskazówki bibliograficzne

Xue Litai, Uncertain Partners. Stalin, Mao and the Korean War. (Stanford looT"" obejmującej także źródła sowieckie. O stosunkach z ZSRR po 1949 r traktuje Brothers in Arms. The Rise and Fali ofthe Sino-Soviet Alliance 1945-1965, pod* Odd Arne Westada (Stanford 1998); natomiast z USA - kontynuacja (w rym sa duchu) wspomnianej pracy Stanisława Pawlaka, Polityka Stanów Zjednoczonych w I" Chin, cz. 2:1956-1978 (Warszawa 1982). ' * 303

1

O partii traktuje wspomniane już dzieło Laszlo Ladanyego i kolejny równ'«l klasyczny tom Jacques'a Guillermaza, Le patii communiste Chinois au pouvroir (p j 1979). Najlepszą pracą o systemie obozowym jest Jean-Luca Domenacha, Chin 1'archipel oublie, (Paris 1992); najgłośniejszą zaś Hongda Harry'ego Wu, Laogai Th Chinese Gulag (Boulder, Colorado 1992). Z olbrzymiej literatury na temat gospodarki można wymienić: Franciszka SfeJ chowiaka, Gospodarka narodowa Chińskiej Republiki Ludowej, 1949-1982 (Warszawa 1984); Jeana C. Oi, State and Peasant in Contemporary China: The Political Economy of Village Government (Berkeley 1989); Carla Riskina, Chinas Political Economy. The QuestforDevelopment sińce 1949 (Oxford 1987); Dorothy J. Solinger, Chinese Business under Socialism: The Politics ofDomestic Commerce 1949-1980 (Berkeley 1984). Genezę i przebieg Wielkiego Skoku omawia (z widoczną autocenzurą) Waldemar Dziak w książce Walka o koncepcję linii politycznej Komunistycznej Partii Chin w latach 1956-1960 (Warszawa 1982). Klasyczna jest trylogia Rodericka MacFarquhara, The ar

Originsofthe Cultural Revolution, 11: ContraditionsamongthePeople

1956-1957

(New

York 1974), t. 2: The Great Leap Forward (New York 1983), Ł 3: The Corning ofthe Cataclysm, 1961-1966 (New York 1997). O skutkach Wielkiego Skoku pisze Jasper Becker w książce Hungry Ghosts: Mao Secret Famine (New York 1996). Prace LynnaT. White'a III, Policies of Chaos. The Organizational Causes ofViolence

Najlepszą zapewne, choć ograniczoną do wyszczególnionej w podtytule sfery, grafie czołowego aktora epoki napisał David S. Goodman, DengXiaoping and the inese Revolution. A Political Biography (London-New York 1994). O jego bezbarwym następcy pisze Bruce Gilley, Tigeron the Brink. Jiang Zemin and China's New Elitę erkeley 1998). Warto też sięgnąć po pracę Henri Eyrauda, Chine: la reformę autoriire: Jiang Zemin et Zhu Rongji (Paris 2001). Na temat mniejszości narodowych pisze Thomas Heberer, China and its NatioU Minorities. Autonomy or Assimilation?

(London 1989). Smutną sprawę Tybetu

z taryfy ulgowej dla ChRL omawia zbiór studiów zatytułowany Resistance and Rerm in Tibet, pod red. Roberta Barnetta, Shirin Akiner (London 1994). O prawach człowieka traktuje książka Karin Tomali, Das Chinesische Selbstverstdndnis und die Frage der Menschenrechte (Warszawa 1993), a także, pod redakcją tej autorki, Uniwer­ salizm praw człowieka. Idea a rzeczywistość w krajach kultur pozaeuropejskich (War­ szawa 1998), gdzie najważniejsze wydają się artykuły Karin Tomali, Krzysztofa Gaw­ likowskiego, Romana Sławińskiego. Oczywiście można wymienić wiele jeszcze ty­ tułów. Istnieje polska praca o ruchu prodemokratycznym autorstwa Bogdana Góral­ czyka, Pekińska wiosna 1989. Początki ruchu demokratycznego w Chinach (Warszawa 1999), zaopatrzona w bibliografię. Bezcennych, choć ciągle kwestionowanych infor­ macji dostarcza wspomniana już praca The Tiananmen Papers, pod red. Andrew J. Nathana, Perryego Linka (New York 2001). Naukową analizę wypadków zawarto w książce: DingxinZhao, The Power of Tiananmen. State - Society Relations and the 1989 Beijing Student Movement (Chicago 2001). Dobrego wyboru źródeł dostarcza WildLily, Praire Fire: Chinas Road to Democracy, Yanan to Tiananmen

1942-1989,

pod red.

red. Karin Tomali (Warszawa 2001) oraztomuzupełniający Chiny. Rozwój społeczeństwa i państwa na przełomie XX i XXI wieku, pod red. Karin Tomali, Krzysztofa Gawli­ kowskiego (Warszawa 2002). Wiele informacji zawierają też sygnalizowane już opra­ cowania Waldemara Dziaka i Marcelego Burdelskiego. \

Gregora Bentona, Alana Huntera (Princeton, New Jersey 1995). Sprawy gospodarcze (i nie tylko) w wizji optymistycznej są omówione w książ­ ce Rosja - Chiny. Dwa modele transformacji, pod red. Elżbiety Wielgosz (Toruń 2001); w wizji sceptycznej w: Nicolas R Lardy, Chinas Unfinished Economic Revolution (Washington 1998); Georgij A Ganszyn, Ekonomiczeskaja reforma w Kitaje. Ewolucija i realnyje płody (Moskwa 1997); natomiast spojrzenie z różnych pozycji daje tom The Paradox ofChina's Post Mao Reforms, pod red. Merle Goldman, Rodericka MacFarquhara (Cambridge Massachusetts 1999). Przemian w ogóle dotyczą monumen­ talne (w sumie ponad tysiąc dwieście stron!), lecz często bardzo kontrowersyjne tomy Lynna T. White'a III: Unstately Power, 1.1: Local Causes of Chinas Economic Re­ forms, t. 2: Local Causes of Chinas Intellectual, Legał and Government Reforms (Armonk I 1998). Międzynarodowe położenie omawia Edward Haliżak w pracy Stosunki między­ narodowe w regionie Azji i Pacyfiku (Warszawa 1999; tamże bibliografia). Aspekt I amerykański opisuje Tan Qingshan, The Making ofUS - China Policy: From NormaliUation to the Post - Cold War Kra (Boulder, Colorado 1992).

382

383

in Chinas Cultural Revolution (Princeton, New Jersey 1989), oraz bogata w fakty, lecz słabsza interpretacyjnie, praca małżonków Yan Jiaqi i Gao Gao, Turbulent Decade. A His­ tory ofthe Cultural Reuolution (Honolulu 1996) mogą tylko sygnalizować obfitą litera­ turę na ten temat Najbardziej znane relacje pozostawiły: była czerwonogwardzistka Chang Jung, Dzikie łabędzie, tłum. Bożena Umińska (Warszawa 1995), i jedna z ofiar Nien Cheng, Life andDeath in Shanghai (New York 1986). Jeden z ostatnich akordów omawia Krzysztof Gawlikowski, Nowa batalia o Konfucjusza (Warszawa 1976).

Czas reform 1 9 7 8 - 2 0 0 2 Bezwzględnie najlepszą, poruszającą szeroki wachlarz problemów pracą w język" polskim są Chiny. Przemiany państwa

i społeczeństwa

w okresie reform 1978-2000,

pod

Chiny

Tajwan O Tajwanie irrformuje niedawna, zaopatrzona w iiiytecznąbibhografię.wspom • * na już praca Romana Sławińskiego, a także Tajwan w stosunkach międzynarodouT* pod red. Edwarda Haliżaka (Warszawa 1997). Przydatna jako źródło infoirnacjr*' książka Andrzeja Halimarskiego Spór o Tajwan (Warszawa 1986) oraz Ryszard Szustera USA - ChRL Kryzys tajwański 1954 i 1958 (Warszawa 1988), chociaż obie obciążone interpretacjami typowymi dla czasu ich publikacji. Istotną kwestię poru ^ lapidarna książka Marcelego Burdelskiego, Waldemara Dziaka Republika Chińska^ Tajwanie a ONZ (Toruń 1998). Z opracowań obcojęzycznych zwięzłym, lecz znakomitym wprowadzeniem jesfl Bruce'aJ. Jacobsa Taiwan (Sydney 1993). Mnóstwa informacji dostarczają: The Taiwan Fsperience 1950-1980. Contemporary Republic of China pod red. Jamesa C. Hsiunga (New York 1981), In the Shadow of China. Political Developmentin Taiwansince 1949 pod red. SteveTsanga (Hongkong 1993). Próbą oceny sukcesów gospodarczych jest dwujęzyczny tom Taiwan de Gushi-Jingji. The Story of Taiwan Economy (Taipei 1998)kwestję demokratyzacji poruszają Iinda Chao, Ramon H. Myers, The First Chinese Democracy. Political Life in the Republic of China on Taiwan (Baltimore, Maryland 1998). Znakomitą biografię niedocenianej postaci dał Jay Taylor, The Generalissimos Son. Chiang Ching-kuo and the Revolutions in China and Taiwan (London-New York 2000). Jest to tylko mała część olbrzymiej literatury przedmiotu, obfitej zwłaszcza gdy chodzi o stosunki na linii Tajpej-Waszyngton-Pekin. Szanse i skutki ewentualnego zjednoczenia rozważa, w kontekście głównie gospo­ darczym, praca Greater China. The Next Superpower?, pod red. Davida Shambaugha (Oxford 1995), dotyczy ona również Hongkongu. O tym ostatnim pisze Agata Ziętek, Międzynarodowy

status Hongkongu (Lublin 1997).

Indeks osób

1

Indeks nie obejmuje nazwisk zawartych we wstępie, bibliografii, podpisach do ilustracji oraz nazwisk autorów publikacji podanych w przypisach

heson Dean Gooderham

tyny, od 1996 przewodniczący Auto­ nomii Palestyńskiej, popierany przez C h R L 284 Auden Wystan Hugh (1907-1973), poeta angielsko-amerykański o lewicowej orientacji społecznej, zaprzyjaźniony z Christopherem Isherwoodem (współautorstwo dramatów poetyckich) 127

(1893-1971), prawnik i dyplomata amery­ kański, 1945-1947 podsekretarz w De­ partamencie Stanu, 1949-1953 sekre­ tarz stanu, niechętny K M T 187,190 Aklhito (ur. 1933), od 1989 cesarz Japonii (oficjalna intronizacja 1993), w 1992 zlożyl wizytę w ChRL, wyrażając ubo­ lewanie z powodu cierpień Chińczy­ ków podczas wojny 317,368 AUende Salvador (1908-1973), polityk chilijski, od 1970 prezydent i autor nie­ udanych reform w duchu marksistow­ skim, obalony przez pucz wojskowy, w którym zginął 283 Amherst William Pitt (1773-1857), poli­ tyk brytyjski, 1816-1817 na czele nieu­ danego (nie przyjął go cesarz), posel­ stwa do Pekinu, 1823-1828 generalny gubernator Indii 22 Antonioni Michelangelo (ur. 1912), re­ żyser włoski, wybitny twórca współ­ czesnego kina światowego, w 1972 na­ kręcił pełnometrażowy reportaż Chung Kuo-Cina, w 1994 laureat Oscara 267 Aoki Norizumi (1859-1924), generał ja­ poński, 1884-1888 i 1905-1913 attache wojskowy w Chinach, w 1900 doradca Yuan Shikaia, w 1916 współsprawca je­ go obalenia, 1917-1923 doradca Duan OJruia i Li Yuanhonga 78, 79 Arafat Jasir (ur. 1929), od 1968 przewod­ niczący Organizacji Wyzwolenia Pales­

B a Jin, Pa Chin, właśc. Li Feigan, Li Feikan (ur. 1904), powieściopisarz, kry­ tyk tradycyjnej obyczajowości konfucjańskiej, po 1949 pisał głównie repor­ taże 133,209

Balzac Honore de (1799-1850), pisarz francuski, autor Komedii ludzkiej 256 (zm. 1929), niemiecki szta­ bowiec, pułkownik, 1928-1929 szef pierwszej niemieckiej doradczej grupy wojskowej przy rządzie K M T 149

Bauer Max

Beauvoir Simone de

(1908-1986), pisar­ ka francuska, egzystencjalistka, uczen­ nica i towarzyszka życia Jean-Paula Sartre'a 258

Becker Jasper, brytyjski dziennikarz i his­ toryk zamieszkały w Pekinie 229 Bei Dao, Pei Tao, właśc. Zhao Zhenkai, Chao Chen-k'ai (ur. 1949), poeta, po­ wieściopisarz i nowelista, czołowy przed­ stawiciel „poezji cieni" (menglongshi), uważany za najwybitniejszego chiń­ skiego poetę współczesnego, w 1978

.' Nazwiska chińskie są podawane w obowiązującej w ChRL transkrypcji pinyin, obok zaś w po­ wszechnej do niedawna angielskiej transkrypcji Giles-Wade'a. W wypadku mieszkańców Tajwanu i Hongkongu, gdzie obowiązuje właśnie zapis giles-wade'owski, figuruje on na pierwszym miejscu, ;°atomiast w drugiej kolejności występuje zapis w pinyinie.

385

Indeks osób

Chiny współredagował półlegalne pismo J i n tian" (Dziś), odtąd związany z ruchem dysydenckim, na emigracji działacz Humań Rights Organization in China 338,339

szu, od 1939 w ZSRR, autor nień 151

Bryan William Jennings ( 1 8 6 0 - 1 J amerykański prawnik i polityk i'ui?" -1915 sekretarz stanu, w 1 9 K ' . ' testował przeciwko Dwudziestu I, \ Żądaniom Japonii wobec Chin T i Budda, wlaśc. Siddartha Gautama (5aJ -480 p.n.e.), książę indyjski, twórca religii nazwanej później buddyzmem 213

Blucher Wasilij (1889-1938), dowódca bolszewicki, od 1916 w partii, 1924-1925 i 1926-1927 doradca wojskowy KMT, 1919-1938 dowódca Armii Da­ lekiego Wschodu i pogromca (1929) armii Zhang Xuelianga w sporze o Ko­ lej Wschodniochińską, zamordowany na rozkaz Stalina 106, 109, 110, 117, 142,159 Bo Gu, Po Ku, właśc. Qin Bangxian, Ch'in Pang-hsien (1903-1946), jeden z przy­ wódców prosowieckiej frakcji „dwu­ dziestu ośmiu bolszewików" w szere­ gach KPCh, 1932-1935 sekretarz ge­ neralny, w 1936 uczestnik pertraktacji w Xi'anie, zginął w katastrofie lotniczej wraz z Ye Tingiem 142

Burgiba Habib Ali (1903-2000), potiM tunezyjski, 1956-1957 premier, 1957. -1987 prezydent i faktyczny dyktator rzecznik modernizacji i współpracy z Zachodem 233

Bush George Herbert (ur. 1924), polityki amerykański, 1974-1979 przedstawi, ciel USA w ChRL, 1976-1977 dyrektor C I A 1981-1989 wiceprezydent, 1989-' -1993 prezydent 247,316

Byron George Gordon lord (1788-1824),]

Bo Yibo, Po I-po (ur. 1908), polityk komu­

poeta angielski, jeden z czołowych przedstawicieli europejskiego roman­ tyzmu 133

nistyczny, od 1925 w partii, 1949-1966 na wysokich stanowiskach państwo­ wych odpowiedzialnych za finanse i gospodarkę, represjonowany w cza­ sie „rewolucji kulturalnej", 1980-1982 wicepremier, 1982-1988 zastępca prze­ wodniczącego Państwowej Komisji do spraw Reformy Struktur Gospodar­ czych 231,301,313

Cai E, Ts'ai O (1882-1916), od rewolucji! 1911 gubernator wojskowy Yunnanu, 1913-1915 zaufany Yuan Shikaia, w 1915 wystąpił zbrojnie przeciwko j e go planom monarchicznym, uznany gubernatorem przez następcę Yuana, l i Yuanhonga, ale chory na raka złożył urząd 77, 84,351 Cai-feng, książę Chun; Tsai-feng, książę Ch'un (1883-1951), ojciec cesarza Puyi (Xuan Tonga), w 1901 z misją ekspiacyjną w Berlinie po powstaniu Yihe­ tuan, 1908-1912 regent 52, 64 Cai Yuanpei, Ts'ai Yuan-p'ei (1868-1940), liberalny uczony i pedagog, zwolennik syntezy myśli chińskiej i zachodnie]. 1912-1913 minister oświaty, 1916-1926 rektor Uniwersytetu Pekińskiego (z krót­ ką przerwą w 1919, ^ p r o t e ś c i e prz*"

Bonaparte —> Napoleon I

Borodin Michaił, właśc. Gruzenberg (1884-1951), działacz bolszewicki, od 1903 w partii, 1921-1922 agent Komin­ ternu w Meksyku i Wielkiej Brytanii, 1923-1927 doradca polityczny K M T , w 1949 aresztowany i potem stracony z woli Stalina 104-106, 108, 114, 117, 118,353

Braun Otto, chińskie nazwisko Li De (1900-1974), komunista niemiecki, 1932-1939 kominternowski doradca wojskowy przy K C KPCh, jedyny cu­ dzoziemski uczestnik Długiego Mar­

386

monstracji na placu Tiananmen, inicja­ torka strajku głodowego, następnie w USA 312 Chan .lackie, Cheng Long, Ch'eng Lung, w wersji kantońskiej Sing Lung (ur. 1954), aktor i reżyser pochodzący z Hongkongu, znany z popularnych fil­ mów policyjnych 340 Chang Iris (ur. 1968), współczesny histo­ ryk amerykański 158 Chang Ta-ch'ien, Zhang Daqian, znany też jako Chang Yuan, Zhang Yuan (1899-1983), malarz, kolekcjoner i znaw­ ca sztuki, po latach spędzonych w USA, Indiach, Argentynie i Brazylii osiadł w Tajpej, pozostawił około 30 tys. prac zarówno w stylu tradycyjnym (głównie naśladującym twórców XVII iXVllI w.), jak i europejskiego ekspresjonizmu 298

ciw aresztowaniom członków Ruchu 4 Maja), w 1928 założyciel i pierwszy prezes Academia Sinica, od 1932 w Chińskiej Lidze Praw Obywatel­ skich 89,90,132 Ł a o K u n , Ts'ao K u n (1862-1938), genei rał i warlord, oficer armii Beiyang, 191(5-1920 gubernator Zhili, Shandon' gu i Honanu, 1920-1923 wraz z Wu Peifu przywódca tzw. kliki Zhili, 1923i -1924 dzięki przekupstwu prezydent Republiki, obalony przez wojska Feng Yuxianga nie odegrał już żadnej roli ' 83,86,95-97,111,353 I Cao Rulin,Ts'ao Ju-lin (1876-1966), finan­ sista, doradca Yuan Shikaia, 1916— -1919 minister skarbu w rządzie Dun OJruia i negocjator tzw. pożyczek Nishihary, znany ze sprzedajności i projapońskiego nastawienia, w 1919 po spa­ leniu jego domu przez demonstrantów z Ruchu 4 Maja wycofał się z polityki, po 1949 na Tajwanie i w Japonii, po 1957 w USA 81,90 1 Cao Y u , Ts'ao Yu, właśc. Wan Jiabao, Wan Chia-pao (1910-1996), pisarz i drama­ turg, 1936-1938 rektor Wyższej Szkoły Sztuki Dramatycznej w Nankinie, 1947-1948 wykładał w USA, od 1950 w Pekinie, dyrektor Teatru Ludowe1 go, jeden z najwybitniejszych twórców teatru współczesnego huaju 134 I Caprwi Leo von (1831-1899), generał i polityk niemiecki, 1890-1894 kanc­ lerz Rzeszy 322 I Castro Ruz Fidel (ur. 1927), rewolucjoni­ sta i komunistyczny dyktator kubań­ ski, od 1959 faktyczny przywódca pań­ stwa 232

Chen Boda, Ch'en Po-ta (1904-1989), od 1927 w KPCh, 1937-1945 sekretarz po­ lityczny Mao, po 1949 jeden z czoło­ wych propagandzistów, 1958-1970 re­ daktor naczelny „Czerwonego Sztan­ daru" (Hongqi), od 1966 przewodni­ czący Grupy do spraw Rewolucji Kul­ turalnej, w 1970 potajemnie odsunięty od władzy i aresztowany, w 1981 ska­ zany na osiemnaście lat więzienia w procesie Bandy Czworga, w 1987 zwolniony warunkowo z uwagi na wiek 222, 251,254, 259, 265,278,362,363

Chen Cheng, Ch'en Ch'eng (1897-1965), wojskowy instruktor artylerii w Aka­ demii Whampoa, generał w Ekspedy­ cji Północnej, potem dowódca K M T przeciw Japończykom i komunistom, w 1949 gubernator Tajwanu, od 1954 wiceprezydent, 1950-1954 i 1958-1963 premier, współautor reformy rolnej na Tajwanie 144, 239,248

Cervantes Saavedra Miguel de (1547-1616), pisarz hiszpański, twórca no­ wożytnej powieści europejskiej, autor Don Kichota 59,287 Chai Ling, Cliai Ling (ur. 1966), student­ ka psychologii Uniwersytetu Pekiń­ skiego, 1989 jedna z przywódców de­

Chen Dabei, Ch'en Ta-pei (1886-1944), promotor idei amatorskiego ruchu teatralnego, współtwórca reformy tea­ tru 91

387

Chiny

Chen Duxiu,

Ch'enTu-hsiu (1879-1942), współtwórca Ruchu Nowej Kultury, 1915-1919, redaktor „Nowej Miodzie ty", w 1921 współzałożyciel KPCh, 1923-1927 jej sekretarz generalny, w 1929 usunięty z partii m.in. za trockizm, 1932-1937 więziony przez K M T , potem wycofał się z działalności poli­ tycznej 45, 89, 92, 93, 103, 117, 139, 354 Chen Eugene, właśc. Chen Youren, Ch'en Yu-jen (1878-1944), prawnik i dzienni­ karz urodzony na Trynidadzie, od 1922 doradca Sun Yatsena, 1926-1927 mi­ nister spraw zagranicznych, w 1931 i 1933 uczestnik rebelii przeciw Czang Kaj-szekowi, wydalony z K M T nie ode­ grał już żadnej roli 121

Indeks osób Guofu przywódca tzw. kliki C c ^ J 1950 w USA 125,180 ' •*> Chen Lu, Ch'en Lu (1876-1939), i , J -1917 Wysoki Komisarz chiński w 11 dze, 1920-1927 poseł we Francji, 193^ -1939 „minister spraw zagranicznych, w kolaborującym z Japonią rządzu Liang Hongzhi, zlikwidowany ruch oporu 163 9

p r z e

Chen Shui-bian, Zhen Shuibian (ur. 1950) J adwokat, obrońca w procesach poij! tycznych, 1986-1987 więziony rząd K M T , od 1987 w Demokratycznej Partii Postępu, 1994-1998 z jej ramie­ nia burmistrz Tajpej (wybrany w wyborach powszechnych), od 2000 prezy­ dent Republiki Chińskiej na Tajwanie 299,370 p r z e z

Chen Guofu, Ch'en

Kuo-fu (1892-1951), polityk K M T , 1926-1932 i 1944 szef departamentu organizacyjnego partii, 1928-1932 p.o. szefa yuanu kontrol­ nego, 1933-1937 gubernator Jiangsu, wraz z bratem Lifu przywódca tzw. kli­ ki C C 125,180

Chen Yi,

Ch'en I (1901-1972), od 1923 członek K P C h , w 1926 wykładowca w Akademii Whampoa, potem jeden z czołowych dowódców komunistycz­ nych, w 1955 marszałek, 1958-1972 minister spraw zagranicznych, prze­ śladowany w czasie „rewolucji kultu­ ralnej" 106,151,182,261

Chen Jiongming,

Ch'en Chiung-ming (1878-1933), warlord, 1909-1910 w Zho­ ngguo Tongmenghui, w 1911 i 1913 uczestnik rewolucji, 1918-1922 sojusz­ nik Sun Yatsena, 1923-1925 jego głów­ ny przeciwnik, rozbity przez ANR, nie odegrał już żadnej roli 86, 87, 95, 103, 104,107,352

Chen Yonggui,

Ch'en Yung-kuo (1910-1986), szef brygady rolnej Dazhai, uznanej w 1964 przez Mao za mode­ lową, 1969-1982 w K C , 1973-1982 w Biurze Politycznym, od 1981 (po ujawnieniu prawdy o Dazhai) doradca jednego z gospodarstw rolnych 266

Chen Kaige, Ch'en

K'ai-ke (ur. 1953), re­ żyser z ChRL, czołowy przedstawiciel tzw. piątej generacji, swą Żółtą ziemią (1985), zapoczątkował kino chińskie na światowym poziomie (m.in. w 1993 pierwsze miejsce na festiwalu filmo­ wym w Cannes) 339

Chen Yun, Ch'en Yun

(1905-1995), dzia­ łacz związkowy, od 1925 w KPCh, czo­ łowy działacz gospodarczy ChRL, od­ sunięty za niechęć do Wielkiego Sko­ ku, odegrał znaczną rolę w przezwy­ ciężaniu jego skutków, ponownie od­ sunięty w czasie „rewolucji kultural­ nej", potem faktycznie druga (po Deng Xiaopingu) osobistość ChRL, 1934-1967 i 1978-1987 członek Biura Po­ litycznego, 1987-1992 przewodniczą­ cy Centralnej Komisji Doradczej ( *

Chen Lifu,

Ch'en Li-fu (1900-1986), po­ lityk K M T , 1932-1936, 1938-1939 i 1944-1948 szef wydziału organizacyj­ nego partii, 1928-1938 na czele wy­ wiadowczego Centralnego Biura Śled­ czego i Statystycznego, wraz z bratem

e

388

terani partyjni) 205,223,233,234,275, 301,310,313,367 |Ch'en I, Chen Yi (1883-1950), generał, w 1927 przeszedł na stronę K M T , od 1945 pierwszy rządowy przedstawiciel chiński na Tajwanie, w 1947 sprawca krwawej masakry tamtejszej ludności (tzw. incydent 28 lutego), w 1949 aresztowany jako związany z komunis­ tami zdrajca i wkrótce stracony 236 'en Ying-chen, Chen Yingzhen (ur. 1936), pisarz tajwański, autor opowia­ dań i esejów, opozycjonista, 1968-1975 więziony przez reżim K M T 297 lenfei, Ch'en-fei (1876-1900), Nałożnica Perłowa cesarza Guanxu i jego powierniczka, zwolenniczka zawarcia pokoju z mocarstwami w 1900, stracona na roz­ kaz cesarzowej Cixi 42 Cheng Ch'ou-yii, Zheng Chouyii (ur. 1933), poeta tajwański 297

Cheng Nien -> Zheng Nian Cheung Man-yuk Maggie (ur.1964), aktorka z Hongkongu wychowana w Wielkiej Brytanii, w 1991 pierwsza aktorka chińska uhonorowana Złotym Niedźwiedziem na festiwalu w Berlinie [.340

Cheung Yueng-ting

Mabel (ur. 1950), | pisarka, aktorka, reżyser i producentka tworząca głównie w Hongkongu (filmy telewizyjne i kinowe) 340 Chiang Kuei, Jiang Gui (1907-1980), pi­ sarz tajwański, autor (tłumaczonych też na język angielski), powieści anty­ komunistycznych osadzonych w reai liach chińskich 297 Ch'iung Yao, Qiong Yao (ur. 1938), pisar. ka tajwańska, autorka kilkudziesięciu t poczytnych powieści sentymentalnych, \ popularnych także w C h R L 297 Chruszczow Nikita (1894-1971), sowiecki działacz partyjny i państwowy, od 1953 na czele partii, od 1956 rozpoczął wy­ biórczą destalinizację, od 1958 premier, zwolennik reformowania systemu, od

1959 w coraz ostrzejszym konflikcie z C h R L 212,214,220,230, 232, 359 Chu Hsi-ning, Zhu Xining (ur. 1926), pi­ sarz tajwański, chrześcijanin, twórca powieści i opowiadań o treści morali­ zatorskiej 297 Chun, książę ->Cai-feng Chung Ming-te, Zhong Mingde (ur. 1953), tajwański krytyk teatralny, postmodernista, wykładowca Państwowego Insty­ tutu Sztuki w Tajpej 298 Churchill Winston Spencer (1874— -1965), brytyjski mąż stanu, 1940-1945 i 1951-1955 premier, obrońca pozycji Imperium Brytyjskiego, także w Chi­ nach 166,357 Cbd, Tz'u Hsi, właśc. Yehenara (1835-1908), nałożnica cesarza Xian Fenga, matka cesarza Tongzhi, 1862-1908 faktyczna władczyni, znana z chciwoś­ ci i braku skrupułów 25,27,39-41,43, 45, 51,52, 349, 350

Clinton William (Bill) Jefferson (ur. 1946), polityk i prawnik amerykański, 1993-2000 prezydent, w 1998 odwiedził ChRL, zachęcając jej przywódców do demokratyzacji 330,370

Clubb

01ivier Edmund (ur. 1901), dy­ plomata i historyk amerykański, wie­ loletni konsul w Chinach (m.in. w Han­ kou, Nankinie, Szanghaju), 1946-1950 ostatni konsul generalny w Pekinie, 1950-1952 dyrektor Biura do spraw Chińskich Departamentu Stanu USA, zwolennik porozumienia z C h R L 176, 177

Cohn-Bendit Daniel

(ur. 1945), student socjologii na Sorbonie, syn niemiecko-żydowskich uchodźców z Trzeciej Rze­ szy, jeden z lewackich przywódców re­ wolty studenckiej w 1968 we Francji, potem dziennikarz 312

Compaorś Blaise (ur. 1951), polityk Burkina Faso, kapitan, jeden z przywód­ ców puczu 1983, po kolejnym (1987) przewrocie prezydent i szef rządu 315

Chiny

Curzon George Nathantel, markiz

ofKedleston (1859-1925), polityk brytyjski, 1899-1905 wicekról Indii, 1916-1918 członek gabinetu wojennego, 1919-1924 minister spraw zagranicznych, zwolennik imperializmu 102 Czang Kaj-szek, Jiang Jieshi, Chiang Kaishek (1887-1975), wojskowy i mąż sta­ nu, 1908-1910 studiował w Japonii, od 1908 Zhongguo Tongmenghui, 1924-1926 komendant Akademii Whampoa, 1926-1927 głównodowodzący podczas Ekspedycji Północnej, w 1927 zerwał z komunistami, od 1928 wódz naczel­ ny armii i faktyczny przywódca K M T i państwa, 1928-1932 i 1943-1975 tak­ że formalnie głowa państwa, od 1949 na Tajwanie 71,87,104,105,109,112-116,118,120-124,126-128,140,141, 143-146, 149, 151-157, 159, 160, 162, 164, 166, 168, 170, 172, 174, 176-178, 180, 183-189, 194, 195, 202, 227, 233, 236-238, 240, 241, 246, 247, 286, 290, 294, 300, 301, 340, 353-355, 357, 358, 360,364

Indeks osób z bezwzględnych represji, z g i i reżyserowanej przez komunistów V' tastrofie lotniczej 126,132,163 i « Dai Wangshu,TaiWang-shu (1905-19 poeta, autor erotyków zdradzający h wpływ europejskiego symbolizmu i chińskiej poezji klasycznej 134 dalajlama trzynasty -> Tcupten G y t dalajlama czternasty -> Tenzin G y a t 1 Dane Richard Morris (1854-1940) b tyjski urzędnik kolonialny i d y p l ! ta, 1904-1909 na wysokich stanowi* kach w Indiach, 1913-1918 inspektor generalny Centralnej Administracji Solnej w Chinach 67 Deng Tuo, T e n g T o (1912-1966), komunistyczny polityk i publicysta, od 1930 w KPCh, 1954-1958 redaktor „Renmin Ribao", w 1961 w serii felietonów ostro (choć nie wprost) zaatakował Mao, jedna z pierwszych ofiar „rewolucji kul­ turalnej" (popełnił samobójstwo) 235, 256 na

w

2

M

a

s o

so

o m a

Deng Xiaoping, Teng Hsiao-ping, właśc. 1 Deng Xiansheng, Teng Hsien-sheng (1904-1997), od 1924 członek KPCh, 1927-1934 działał w Szanghaju, Guangxi i Jiangxi, 1937-1949 komisarz poli­ tyczny w armii, od 1945 członek KC, 1956-1966 sekretarz generalny partii, w czasie „rewolucji kulturalnej" drugi (po Liu Shaoąi), obiekt ataków, w 1973 zrehabilitowany, w 1976 ponownie usu­ nięty, od 1978 faktyczny przywódca par­ tii i państwa, w 1993 zrezygnował (no­ minalnie) z ostatnich stanowisk 103, 205, 207, 209, 214, 215, 217, 225, 233, , 234, 250, 251, 255, 256, 259, 266-273, 275-287, 293, 300, 302, 306, 309-311. 313-318, 320, 330, 335, 336, 346, 360, 361,364-366, 368,369

Czang Czing-kuo,

Chiang Ching-kuo, w pinyinie Jiang Jingguo (1909-1988), najstarszy syn Czang Kaj-szeka, 1925— -1937 w ZSRR, najpierw na studiach, potem przetrzymywany, po powrocie do Chin bliski współpracownik ojca, od 1949 na Tajwanie, 1958-1975 pre­ mier, 1975-1988 na czele K M T , 1978-1988 prezydent Republiki Chińskiej, rozpoczął odchodzenie od autoryta­ ryzmu 248,290,292-294,367

Czujkow Wasilij (1900-1982), marszałek ZSRR, 1937-1939 doradca wojskowy Czang Kaj-szeka, w 1942 obrońca Sta­ lingradu, 1960-1964 wiceminister obro­ ny ZSRR 159

Deng Yenda, Teng Yen-ta (1899-1931). wojskowy, 1924-1925 wykładowca Aka­

Dai l i , T a i Li (1895-1946), absolwentAkademii Whampoa, 1932-1946 szef służb specjalnych K M T (Wojskowego Biu­ ra Śledczego i Statystycznego), znany

demii Whampoa, uczestnik Ekspedy

tern przywódca Trzeciej Partii, straco­ ny za poparcie przewrotu przeciw Czang Kaj-szekowi 132 ewey John (1859-1952), amerykański filozof, pedagog i psycholog, przedsta­ wiciel pragmatyzmu, 1920-1921 wykła­ dał w Pekinie i Nankinie 91,101 ewey Meh/il (1851-1931), bibliotekarz : amerykański, w 1876 twórca klasyfi­ kacji bibliotecznej zwanej dziesiętną 209

wódca muzułmańskiej jednostki z Gansu, odegrał czołową rolę w nieudanym oblężeniu poselstw w Pekinie 39, 40, 43 Duan, Tuan, właśc. Caiyi, Tsai-i (zm. 1901), od 1894 książę Duan, arystokrata man­ dżurski, w 1898 poparł przewrót oba­ lający Sto Dni Reform, faworyt Cixi, jego syn Pu-chun (P'u-chiin), przewi­ dywany był na następcę tronu, w 1900 na czele Zongli Yamen, jeden z głów­ nych zwolenników ruchu Yihetuan, po­ pełnił samobójstwo po żądaniu jego egzekucji przez mocarstwa 39,40 Duan Qirui, Tuan CM-jui (1865-1936), wojskowy i polityk, 1916-1920 czoło­ wa postać skrajnie niepopularnej, projapońskiej tzw. kliki Anfu, 1916-1918 pięciokrotny premier, 1924-1926 szef rządu i państwa, od 1931 pod kontrolą K M T w Szanghaju, nie odegrał już żad­ nej roli 63,64, 76,78-83,86,90,94,95, 98,108,111,352,353

fc)ewey Thomas E d m u n d (1902-1971), amerykański prawnik i polityk, w 1944 i 1948 kandydat na prezydenta z ra­ mienia republikanów 185 Ding l i n g , Ting Ling, właśc. Jiang Bingzhi, Chiang Ping-chih (1904-1986), naj­ słynniejsza pisarka swego pokolenia, anarchistka, od 1931 w KPCh, w 1942 po raz pierwszy zmuszona do samokry­ tyki, w 1957 po raz drugi, 1957-1975 na zsyłce i w więzieniu, w 1978 zrehabili­ towana, nie podważała już linii partyj­ nej 92,172,209,216, 218 Dirksen Herbert (1882-1955), 1933-1938 niemiecki ambasador wTokio, a 1938-1939 w Londynie, próbował bez po­ wodzenia pośrednictwa w wojnie chińsko-japońskiej 156 Dmowski R o m a n (1864-1939), polityk polski, pisarz polityczny, współzałoży­ ciel i czołowy ideolog Narodowej De­ mokracji 322 Dong Biwu, Tung Pi-wu (1886-1975), członek Zhongguo Tongmenghui i od 1914 K M T , współzałożyciel KPCh, uczestnik Długiego Marszu, organiza­ tor systemu sądownictwa w ChRL, 1954-1959 prezes Sądu Najwyższego, 1959-1975 wiceprzewodniczący ChRL, 1945-1975 członek K C i Biura Poli­ tycznego partii oraz (1973-1975) jego ! Stałego Komitetu 216 Dong Fuxiang, Tung Fu-hsiang (1838-1908), generał, 1876-1878 odznaczył ' się pacyfikując Turkiestan, w 1900 do­

Dulles John Foster

(1888-1959), praw­ nik i dyplomata amerykański, 1950-1951 negocjator traktatu pokojowego z Japonią, 1953-1959 sekretarz stanu, zwolennik twardej polityki wobec kra­ jów komunistycznych, rzecznik ogra­ niczonego poparcia dla Tajwanu 211, 241

Dumas Alexandre, Dymitrow Georgi

(1882-1949), polityk sowiecki i bułgarski, 1935-1943 szef Kominternu, od 1946 premier komu­ nistycznej Bułgarii i sekretarz general­ ny tamtejszej partii komunistycznej 171 Dżawdzandamb, Dżebdzun-Damb-chutuchta (1870-1924), ósmy bogdo-gegen mongolski, duchowny wierzchnik tamtejszych wyznawców lamaizmu, od 1911 de facto głowa państwa 69, 98

Eisenhower Dwight David (1890-1969), generał i polityk amerykański, 1943-

cji Północnej i działacz lewego skrzy ła K M T , 1928-1930 na emigracji, P°- ]

390

syn (1824-1895), pi­

sarz francuski 59

391

Chiny -1945 głównodowodzący wojsk alianc­ kich w Europie, 1953-1961 prezydent USA, zwolennik ograniczonego popar­ cia dla Tajwanu 167 Elgin James (1811-1863), dyplomata bry­ tyjski, w 1857 w Chinach, negocjował traktat tianjiński, 1860-1861 prowadził drugą wojnę opiumową, paląc pałac cesarski Yuanmingyuan, 1862-1863 wi­ cekról Indii 24

Indeks osób Beiyang, 1912-1913 gubernator ^ 7 skowy prowincji Zhili, 1913-ig wincji Jiangsu, 1916-1917 wicepr^ " den t, jeden z przywódco w wrogiej n ^ OJruiowi kliki Zhili, 1917-1919 dent Republiki 63,76, 79,80, 83, 86^" Feng Yuxiang, Feng Yu-hsiang ( I 8 8 2 J -1948), znany jako „chrześcijański nerał", 1913-1917 oficer, I 9 I 8 - 1 9 2 3 twórca własnej Armii Narodowej, 1926_ -1927 w sojuszu z KMT, 1928-1930 uczestnik rebelii przeciw Czang Kajszekowi, po 1946 współtworzył w Hong­ kongu przeciw Czangowi Komitet Re­ wolucyjny K M T 77, 96, 97, 107 Ho 111,113,116,117,121,183,353, 354 ' Freud Sigmund (1856-1939), austriacki neurolog i psychiatra, twórca psycho­ analizy 309 Fu Lei (zm.1968), tłumacz literatury fran­ cuskiej (m.in. Balzaka i Romaina Rollanda), prześladowany podczas „rewo­ lucji kulturalnej", popełnił wraz z żoną samobójstwo 256 Fukuda Masararo (1866-1932), generał japoński, 1912-1914 szef sztabu Armii Kwantuńskiej, 1914-1916 szef wywia­ du, organizator akcji przeciw Yuan Shikaiowi, 1918-1921 wiceszef sztabu ge­ neralnego, 1921-1923 dowódca wojsk na Tajwanie, 1930-1932 tajny radca 77 17

0

U

p

Fairbank John King (1907-1991),

sinolog i historyk amerykański, twórca i długoletni kierownik Centrum Stu­ diów Azji Wschodniej na Uniwersyte­ cie Harvarda, jako pracownik Instytu­ tu Spraw Pacyfiku konsekwentnie na­ legał na uznanie ChRL, posuwając się aż do apologii maoizmu, potem skory­ gował poglądy, autor wielu klasycznych już prac 259

Falkenhausen Alexander von

(1878-1966), generał niemiecki, jako młody oficer tłumił powstanie Yihetuan, 19331938 szef misji wojskowej w Chinach, 1944-1945 więziony w Dachau 149, 151

Fang Lizhi,

Fang Li-chih (ur. 1936), pro­ fesor astrofizyki, prorektor Chińskie­ go Uniwersytetu Nauki i Techniki w Hofei (prowincja Anhui), „chiński Sacharow" i moralny patron demon­ stracji studenckich w 1986, w 1987 wy­ kluczony z KPCh, w 1989 autor listu otwartego do DengXiaopinga, uzyskał azyl w ambasadzie USA, od 1990 na emigracji (wykładowca w Princeton) 309, 310,317,344,367

a

n

r

Galbraith John Kenneth (ur. 1908), eko­ nomista amerykański, dyplomata i pi­ sarz, zwolennik interwencjonizmu pań­ stwowego 229 Gandhi Rajiv (1944-1991), polityk indyj­ ski, 1984-1989 premier, zamordowany przez terrorystów tamilskich 316 Gang De, Kang Teh -> Puyi Gao Gang, Kao Kang (1902-1954), dzia­ łacz komunistyczny, od 1926 w KPCh, organizator bazy w Shaanxi, docelowej dla Długiego Marszu, w 1935 i 1942-1945 represjonowany i zrehabilitowa­ ny, od 1945 członek K C i Biura Pol''

Feng Guifen, Feng Kuei-fen

(1809-1874), uczony, eseista i polityk, od 1864 do­ radca Li Hongzhanga, zwolennik os­ trożnych reform odgórnych znanych jako „polityka samoumocnienia" 26 Feng Guochang, Feng Kuo-chang (1859-1919), oficer i warlord, jeden z najbar­ dziej wpływowych dowódców armii

392

tycznego, 1945-1953 zarządzał Man­ dżurią, 1953-1954 szef Komisji Plano­ wania Gospodarczego, w 1954 oskar­ żony o próbę przejęcia władzy drogą spisku, usunięty ze wszystkich stano­ wisk, popełnił samobójstwo 152, 192, 208,359 Gao Xiaosheng, Kao Hsiao-sheng (ur. 1928), pisarz, po debiucie w 1957 uzna­ ny za prawicowca i represjonowany, w 1978 znów zaczął publikować, autor opowiadań satyrycznych o tematyce wiejskiej 338 Gao Xingjian, Kao Hsing-chien (ur. 1940), romanista, tłumacz, dramaturg, krytyk teatralny i eseista, pracownik Ludowe­ go Teatru Artystycznego w Pekinie, od 1989 mieszka w Paryżu, w 2000 laureat literackiej Nagrody Nobla 339, 371 Gaulle Charles Andrś de (1890-1970), francuski mąż stanu, generał brygady, 1940-1944 na czele Wolnych Francu­ zów, 1944-1945 i 1958-1959 premier, 1945-1946 tymczasowy prezydent, 1959-1969 prezydent, w 1964 uznał C h R L 247 Jauss Clarence Edward (1887-1951), dyplomata amerykański, 1941-1944 wojenny ambasador w Chongąingu 124

na czele partii, 1951-1954 więziony, 1956-1970 ponownie na czele partii i państwa, w 1956 poparty przez Pekin, zwolennik kompromisu między ZSRR a ChRL, próbował bez powodzenia po­ średnictwa między nimi 215, 231

Gong Li,

Kung Li (ur. 1965), najbardziej znana współczesna aktorka z ChRL, odkryta w 1987 przez Zhang Yimou, znana dzięki filmom jego i Chen Kaige, w 1993 uznana za najlepszą aktorkę na Międzynarodowym Festiwalu Filmów w Wenecji 339

Goodnow Frank J.

(1859-1930), prawnik amerykański, 1913-1914 doradca Yuan Shikaia do spraw konstytucji, w 1915 zwolennik restauracji monarchii 75

Gorbaczow Michaił

(ur. 1931), polityk sowiecki, 1985-1991 sekretarz general­ ny KPZR, 1990-1991 pierwszy i ostatni prezydent ZSRR, w 1989 z wizytą w C h R L 312,316,368

Greene Felbc, dziennikarz brytyjski zwią­ zany z B B C , w 1960 odwiedził ChRL, autor m.in. książki A Curtain oflgnorance, apologetycznej wobec maoizmu i negującej głód w C h R L 259

Greene Graham (1904-1991),powieściopisarz i dramaturg angielski 259 polityk brytyj­ ski, 1906-1916 minister spraw zagra­ nicznych 74

Grey Edward (1862-1933),

Gibbon Edward (1737-1794), historyk brytyjski, autor fundamentalnego The History of Decline and Fali ofthe Ro­ man Empire 20 Giles Bertram (1874-1928), dyplomata bry­ tyjski, od 1894 w Chinach, 1905-1907 konsul w Changsha, 1908-1910 w Iinanie, 1914-1921 w Nankinie 82 Godard Jean-Luc (ur. 1930), reżyser fran­ cuski, scenarzysta i krytyk filmowy, jeden z inicjatorów i głównych przed­ stawicieli tzw. Nowej Fali 339 Gogol Nikołaj (1809-1852), rosyjski dra­ maturg i prozaik, demaskator życia spo­ łecznego 91 Gomułka Władysław (1905-1982), pol­ ski polityk komunistyczny, 1943-1948

Gu Cheng, Ku Ch'eng (1954-1993), poeta, jeden z najwybitniejszych - obok Bei Dao - przedstawicieli tzw. poezji cieni (menglongshi) 338 Gu Hua, Ku Hua (ur. 1942), pisarz, przed­ stawiciel tzw. literatury ran (shanghen wenxue),v/1982 otrzymał nagrodę im. MaoDuna337

Gu Weijun -> Koo Wellington

Guangxu, Kuang Hsu

(1871-1908), od 1875 cesarz z dynastii Qing, 1898 poparł tzw. Sto Dni Reform, od tegoż roku w areszcie domowym, prawdopodob­ nie zamordowany 25,28,29,39,40,42, 52, 64,349, 350

393

Indeks osób

Chiny Guo Moruo, KuoMo-jo (1872-1978),poe­ ta, pisarz, dramaturg i tłumacz, także archeolog i historyk, od 1927 związany z KPCh, od 1949 przewodniczący Chińskiej Akademii Nauk oraz Fede­ racji Pracowników Literatury i Sztuki, w 1951 laureat Stalinowskiej Nagrody Pokoju 74, 75, 91,92,133, 203, 257

nu, inicjator polityki „otwartych drzwi" wobec Chin 30,349 Hayden Tom (ur. 1939), amerykański aktywista studencki, jeden z czoło wych przedstawicieli tzw. Nowej Le wicy 259 H e Long, Ho Lung (1896-1969), wojsko­ wy, od 1918 w armii, od 1926 w KPCh w Ekspedycji Północnej dowódca dy­ wizji, potem armii, 1929-1934 dowo­ dził w Hunanie, uczestnik Długiego Marszu, 1937-1949 jeden z czołowych strategów komunistycznych, 1945-1966 w K C partii, w 1955 marszałek, 1954-1966 wicepremier, w 1966 aresz­ towany za rzekome przygotowywanie zamachu stanu, zmarł na skutek tortur 256 He Luding, Ho Lu-ting (ur. 1903), kom­ pozytor, twórca pieśni Dong fang hong (Wschód jest czerwony), po 1949 na wysokich stanowiskach partyjnych, prześladowany podczas „rewolucji kul­ turalnej", 1979-1986 przewodniczący Stowarzyszenia Chińskich Muzyków, potem jego honorowy przewodniczący 256

Hai R u i , Haijui (zm. 1587),cenzor,uzna­ wany za wzór nieposzlakowanego urzędnika, w 1557 autor słynnego me­ moriału dla cesarza Jiajinga 235, 250, 361, 362 Hajle Syilasje I, właśc. Teferi Mekonnyn (1892-1975), 1930-1974 cesarz Etio­ pii, jeden z przywódców Organizacji Jedności Afrykańskiej, obalony przez marksistowską juntę i prawdopodob­ nie zamordowany 233 Hammarskjold Dag Hjalmar Agne Carl (1905-1961), dyplomata szwedzki, od 1953 kontrowersyjny sekretarz gene­ ralny ONZ, zwolennik dialogu z ChRL, w 1955 negocjował w Pekinie (bez re­ zultatów) z Zhou Enlaiem, zginął w nie­ jasnych okolicznościach w katastrofie lotniczej w Rodezji 216

He Zizhen, Ho Tzu-chen, właśc. He Guiyuan, Ho Kuei-yuan (1909-1984), od 1928 trzecia żona Mao Zedonga, mat­ ka sześciorga (?) dzieci, z których prze­ żyła tylko Li Min, 1937-1947 na le­ czeniu w ZSRR, od 1949 w Szanghaju, formalnie nigdy nie rozwiedziona 142, 152,169

H a n Shaogong, Han Shao-kung (ur. 1959), pisarz, jako hunwejbin brał udział w „re­ wolucji kulturalnej", potem pracował ochotniczo w wiejskiej komunie w Hu­ nanie, w 1979 debiutował, przedstawi­ ciel „literatury poszukiwania korzeni" (xungen wenxue) 338

Hioki E k i , znany też jako Heki Eki (1861-1926), japoński poseł w Pekinie, w 1915 doręczył Yuanowi Shikai nltymatywne tzw. Dwadzieścia Jeden Żądań 73 Hitler Adolf (1889-1945), przywódca par­ tii narodowosocjalistycznej w Niem­ czech, od 1933 kanclerz i dyktator Trzeciej Rzeszy 125,164 H o n g X i u q u a n , Hung Hsiu-ch'uan (1814-1864), neofita chrześcijański z mniej­ szości Hakka, 1851-1864 twórca ideo-

Harding Warren Gamaliel (1865-1923), polityk amerykański, 1921-1923 pre­ zydent Stanów Zjednoczonych 94 Hart Robert (1835-1911), dyplomata bry­ tyjski, od 1854 w Chinach, 1863-1906 (nominalnie do śmierci) inspektor ge­ neralny Agencji Ceł Morskich, autor wspomnień 35 Hay John (1838-1905), dyplomata i poeta amerykański, 1898-1905 sekretarz sta­

394

logii i władca państwa tajpingów, zmarł tuż przed klęską powstania 24 Hongwu, Hung-wu, właśc. Zhu Yuanzhang, Chu Yuan-chang (1328-1398), przy­ wódca powstania chłopskiego prze­ ciwko mongolskiej dynastii Yuan, od 1368 pierwszy cesarz z ostatniej rdzen­ nie chińskiej dynastii Ming 64 Hopkins Harry Lloyd (1890-1946), dy­ plomata amerykański, najbardziej wpły­ wowy doradca prezydenta Franklina Roosevelta, a następnie Harry'egoTrumana, prawdopodobnie informator wy­ wiadu sowieckiego 178 Hou Hsiao-hsien, HouXiaoxian (ur. 1947), reżyser tajwański, z pochodzenia Hak­ ka, urodzony w Guangdongu, twórca krytyczno-patriotycznego „nowego ki­ na tajwańskiego", w 1989 otrzymał na­ grodę Złotego Lwa na festiwalu w We­ necji 298 Hoxha ( H o d ż a ) E n v e r (1908-1985), ko­ munistyczny polityk albański, od 1941 na czele partii, od 1945 przywódca pań­ stwa i faktyczny dyktator, 1961-1978 w ostrym konflikcie z ZSRR przy ścis­ łej współpracy z ChRL, w 1978 zerwał także z Pekinem 257 H u F e n g (1903-1985), krytyk teatralny i pisarz marksistowski, uczeń Lu Ku­ na, w 1942 atakowany przez partię w Yun'anie, 1954-1955 jedna z głów­ nych ofiar kampanii przeciw „ukrytym kontrrewolucjonistom" za protesty przeciw podporządkowaniu literatury partii, 1955-1965 w obozie pracy, re­ presjonowany ponownie w czasie „re­ wolucji kulturalnej", w 1980 zrehabili­ towany 209 H u Hanmin, Hu Han-min (1879-1936), jeden z czołowych działaczy Zhongguo Tongmenghui, w 1911 i 1913 uczestnik rewolucji, 1917-1923 bliski współpra­ cownik Sun Yatsena, potem związany z prawicą K M T , w 1931 aresztowany

Hu

Hu

Hu

Hu

395

przez Czang Kaj-szeka, 1931-1933 po­ parł rebeliancki rząd w Kantonie 103 Jintao, Hu Chin-fao (ur. 1942), polityk komunistyczny, inżynier, działacz mło­ dzieżowy, od 1985 w K C , 1985-1988 pierwszy sekretarz partii w Guizhou, 1988-1992 w Tybecie (w 1989 stłumił demonstracje narodowe), od 1992 naj­ młodszy w dziejach członek Stałego Komitetu Biura Politycznego, od X V Zjazdu (1997) piąty w hierarchii partyj­ nej, od 2002 na czele partii, od 2003 prezydent C h R L 318,346,347,371 Qili, Hu Ch'i-li (ur. 1929), polityk ko­ munistyczny, działacz młodzieżowy związany z Zhao Ziyangiem, od 1985 w Biurze Politycznym, od 1987 w jego Stałym Komitecie, uważany za prze­ ciwnika użycia siły w 1989, przetrwał jednak upadek Zhao Ziyanga, 1993-1996 minister przemysłu elektronicz­ nego, podał się do dymisji 285, 310 Shi, Hu Shih (1891-1962), filozof, pi­ sarz i działacz społeczny, jeden z przy­ wódców Ruchu Nowej Kultury i Ruchu 4 Maja, główny przedstawiciel tenden­ cji prozachodnich w chińskiej kultu­ rze, profesor Uniwersytetu Pekińskie­ go, 1938-1942 ambasador w USA, od 1958 prezes Academia Sinica na Taj­ wanie 89,91, 93,244 Yaobang, Hu Yao-pang (1915-1989), polityk komunistyczny, 1933-1935 dzia­ łacz młodzieżowy i uczestnik Długiego Marszu, represjonowany podczas „re­ wolucji kulturalnej" i w 1976, po 1978 jeden z najbliższych współpracow­ ników Deng Xiaopinga, 1980-1981 se­ kretarz generalny K C KPCh, potem przewodniczący K C , a po zniesieniu tej funkcji ponownie (1982-1987) sekre­ tarz generalny, usunięty za pobłażli­ wość wobec demonstracji 1986-1987 276, 278, 285, 301, 310, 311, 322, 366, 367

Chiny

Hua Guofeng, Hua

Kuo-feng (ur. 1921), od 1940 w KPCh, 1949-1973 na coraz wyższych stanowiskach w Hunanie, od 1973 członek K C i Biura Politycz­ nego, w 1975 minister bezpieczeństwa, 1976-1980 premier, 1976-1981 sukce­ sor Mao jako przewodniczący KC KPCh i szef Komisji Wojskowej K C , aresz­ tował Bandę Czworga, próbując jed­ nak kontynuować politykę Mao, 1980-1982 odsunięty od władzy przez Den­ ga, pozostał w K C 266-273, 276-278, 285, 320,347, 364-366 Huang Binhong, Huang Pin-hung (1863-1954), malarz, 1937-1948 w Akade­ mii Sztuk Pięknych w Pekinie, potem w Hangzhou, najwybitniejszy pejzaży­ sta chiński przełomu XIX i XX w. 134

Indeks osób ta do Chin, bez powodzenia próbow pośrednictwa między K M T i KPCh potem poparł K M T 172,176

Husajn Saddam (ur. 1937), od 1973 dy^ tator Iraku (od 1979 z tytułem y~ denta), w 2003 obalony w wyniku at ku Stanów Zjednoczonych i Wielk lej Brytanii 316 preZ

a

pełniła samobójstwo w więzieniu 169, 250, 251, 255, 256, 258, 259, 261, 266, 267, 270, 279, 321, 362, 364, 366 Jiang Zemin, Chiang Tse-min (ur. 1926), polityk komunistyczny, z zawodu in­ żynier, 1955-1956 studiował w ZSRR, w 1982 wiceminister, w 1983 minister przemysłu elektronicznego, 1985-1987 burmistrz Szanghaju, zdławił tam (bez­ krwawo), demonstracje studenckie, od 1987 w Stałym Komitecie Biura Po­ litycznego, od 1989 szef Centralnej Ko­ misji Wojskowej i (do 2002) sekretarz generalny KPCh, 1993-2003 przewod­ niczący C h R L i faktyczny przywódca, zwolennik reform gospodarczych przy autorytarnym modelu rządów 295, 310, 320, 324, 330, 333, 342, 345-347, 368-371 Joffe Adolf, właśc. Wiktor Krymski (1883-1927), dyplomata sowiecki, od 1917 w partii bolszewickiej, 1922-1923 na czele misji w Chinach, w 1923 podpisał wspólnie z Sun Yatsenem komunikat w Szanghaju, przyjaciel Trockiego, po­ pełnił samobójstwo po jego deportacji doAłma-Aty 103, 352

Kwantuńskiej współsprawca „incyden­ tu mukdeńskiego" i inwazji Mandżurii, 1936-1937 szef sztabu Armii Kwantuń­ skiej, 1938-1939 minister wojny, rzecz­ nik podboju Chin, stracony jako zbrod­ niarz wojenny 145,148

Jan Paweł II, Karol Ibn Battuta (1304-1369), urodzony w Ma­ roku arabski podróżnik po krajach Eu­ ropy, Azji i Afryki, w latach czterdzie­ stych odwiedził Chiny, autor Osobli­ wości miast i dziwów podróży 17 Ibsen Henrik (1828-1906), dramatopisarz norweski, jego sztuki społeczno-obyczajowe należą do stałego świato­ wego repertuaru teatralnego 91 Isherwood Christopher (1904-1986), powieściopisarz angielski, dramaturg (z Wystanem H. Audenem), reportażysta 127

Huang Hua

(ur. 1913), dyplomata i po­ lityk, w 1936 sekretarz Edgara Snowa, w 1940 korespondent w Chongąingu, 1966-1969 ambasador w Egipcie (je­ dyny nie odwołany podczas „rewolucji kulturalnej"), 1976-1983 minister spraw zagranicznych, współpracownik Deng Xiaopinga, rzecznik współpracy z Za­ chodem 282

Ishii Itaro, dyplomata japoński, na róż­ nych stanowiskach w Chinach, 1937-1938 szef Biura do spraw Azjatyckich w Ministerstwie Spraw Zagranicz­ nych, zwolennik kompromisu z China­ mi 162 Ishii Kikujiro (1866-1945), dyplomata ja­ poński, 1915-1916 minister spraw za­ granicznych, w 1917 sygnatariusz tzw. porozumienia Lansing-Ishii, 1918-1919 ambasador w U S A 1920-1922 i 1923-1927 we Francji, 1921-1927 przedsta­ wiciel Japonii w Lidze Narodów 81,88, 94, 351

Huang Xing,

Huang Hsing (1874-1916), współtwórca Zhongguo Tongmenghui, w 1911 współprzywódca nieudanej re­ wolty w Kantonie, a potem rewolucji Xinhai, 1911-1912 minister wojny w rządzie Sun Yatsena, w 1913 jeden z wodzów „drugiej rewolucji", potem w opozycji wobec Sun Yatsena i jego dyktatorskich tendencji 60,61,63,66-68, 70

Ishiwara Kanji,

Hui Ann On Wah (ur. 1947), urodzona w prowincji Liaoning reżyser z Hong­ kongu, tworząca filmy telewizyjne i ki­ nowe (m.in. Boat People, 1982; doku­ mentalny A Personal Memoir ofHong Kong, 1997) 340

znany też jako Ishihara Kanji (1889-1949), generał japoński, w 1931 jako pułkownik Armii Kwan­ tuńskiej współsprawca „incydentu mukderiskiego" i inwazji Mandżurii, 1937-1938 w sztabie generalnym, od 1941 poza armią 145

Hurley Patrick (1883-1963), wojskowy

Itagaki Seishiro (1885-1948), generał ja­

i polityk amerykański, 1944-1945 spe­ cjalny wysłannik prezydenta Roosevel-

poński, od 1917 (z przerwami) w Chi­ nach, w 1931 jako pułkownik Armii

396

Józef Wojtyła (ur. 1920), od 1978 papież, poszukuje bez­ skutecznie modus vivendi z C h R L 336, 371 Janajew Giennadij (ur. 1937), polityk so­ wiecki, 1990-1991 wiceprezydent ZSRR u boku Gorbaczowa, w sierpniu 1991 nominalny zwierzchnik Państwowego Komitetu Stanu Wyjątkowego, próbu­ jącego obalić Gorbaczowa 315

Jaruzelski Wojciech (ur. 1923), polski

ge­ nerał i polityk komunistyczny, 1981-1989 na czele partii i państwa, 1989-1990 prezydent, w 1986 z oficjalną wi­ zytą w C h R L 316

Jelcyn Borys (ur.

1931), polityk sowiecki i rosyjski, w 1990 zerwał z komuniz­ mem, 1991-1999 prezydent Rosji 316 Jeremiasz (ok. 650-po 586p.n.e.), prorok judzki, zaliczany do proroków więk­ szych 153 Jian Bozan, Chien Po-tsan (1898-1968), wybitny historyk marksistowski, upo­ karzany podczas „rewolucji kultural­ nej" popełnił samobójstwo wraz z żoną 256 Jiang Qing, Chiang Ch'ing, właśc. Li Yunhe, Li Yun-ho (1913-1991), 1934-1937 aktorka filmowa i teatralna w Szang­ haju pod pseudonimem Lan Ping, od 1938 czwarta żona Mao Zedonga, 1963-1965 reformatorka Opery Pekińskiej, 1966-1969 pierwsza wiceprzewodniczą­ ca Grupy do spraw Rewolucji Kultural­ nej, 1969-1976 w K C i Biurze Politycz­ nym, czołowa postać frakcji radykal­ nej, w 1976 aresztowana po próbie prze­ jęcia władzy, w 1981 skazana na karę śmierci zamienioną na dożywocie, po­

Johnson Nelson Tusler (1887-1954), dy­ plomata amerykański, 1936-1941 am­ basador w Chinach 137 Jordan John Newell (1852-1925), dyplo­ mata brytyjski, od 1876 na placówkach w Chinach i Korei, 1906-1920 poseł w Chinach (dziekan korpusu dyploma­ tycznego), 1921-1922 doradca delega­ cji brytyjskiej na konferencji waszyng­ tońskiej 37, 63, 69, 71, 77, 78

Kamio Mitsuhomi (1855-1927), generał japoński, 1892-1894 i 1895-1897 atta­ che wojskowy w Chinach, 1905-1906 dowódca garnizonu w Tianjinie, 1905-1906 szef sztabu Armii Kwantuńskiej, 1914-1915 szef Korpusu Ekspedycyj­ nego w Qingdao 73

397

Indeks osób

Chiny

Kang Sheng,

K a n g Sheng (1898-1975), szef służb specjalnych ChRL, od 1925 w partii, szkolony przez NKWD, 1942-1945 organizator czystek (zhengfeng) w Yan'anie, od 1945 członek K C i Biu­ ra Politycznego partii, od 1966doradca Grupy do spraw Rewolucji Kulturalnej, odpowiedzialny za masowe represje, pośmiertnie usunięty z partii 172, 233, 249, 251,264,268,362 Kang Youwei, Kang Yu-wei (1855-1927), filozof i reformator, publicysta, w 1898 próbował realizować swój program przez cesarza Guangxu w czasie Stu Dni Reform, następnie na emigracji (głównie w Japonii), w 1917 współ­ organizator efemerycznej restauracji monarchii, autor wielu dzieł 27-29,52, 54, 79,90,350

Kangxi, Kang Hsi (1654-1722), od 1662 cesarz z dynastii Qing, zdobywca Mon­ golii, zwycięzca Rosji, twórca potęgi imperium mandżurskiego 19,20, 58 Kawakami Hajime (1879-1946), komu­ nista japoński, ekonomista, tłumacz li­ teratury marksistowskiej, 1933-1937 więziony 93 Kennedy John Fitzgerald (1917-1963), polityk amerykański, 1961-1963 pre­ zydent 246

Kettier Klemens August von (1853-1900), dyplomata niemiecki, w 1883 sekretarz poselstwa w Pekinie, 1899-1900 poseł, zastrzelony w czasie po­ wstania Yihetuan 40 Kim Ir Sen, Kim II Sung (1912-1994), komunistyczny dyktator północnokoreański, od 1945 na czele partii, 1948-1972 premier, w 1950 inicjator agresji przeciw Korei Południowej, od 1953 marszałek, od 1972 prezydent, od 1992 generalissimus, twórca jednego z naj­ bardziej represyjnych i totalitarnych systemów XX w. 197,232,264 Kissinger Henry Alfred (ur. 1923), po­ lityk amerykański, 1969-1974 doradca

398

prezydenta Nixona do spraw bezpjc. czeństwa narodowego, 1973-1977 se­ kretarz stanu, odegrał decydującą rolę w polepszeniu stosunków między TjgĄ i C h R L (tajne negocjacje) 263,363 Kolumb Krzysztof (1451?-1506), żeglarz i odkrywca genueński w służbie hisz­ pańskiej 19 Komoto Doisuke (1884-1955), pułkow­ nik japońskiej Armii Kwantuńskiej w 1928 organizator zamachu na Zhang Zuolina 119 Konfucjusz, Kongzi, K'ung-tzu, K'ung-futzu (551-479 p.n.e.), filozof, twórca sy­ stemu moralno-społecznego dominu­ jącego w cywilizacji dalekowschodniej 20,43, 266,364 Kong Xiangxi, K u n g Hsiang-hsi, znany jako„H.H. Kung" (1881-1967), ban­ kier i biznesmen, od 1914 mąż Ailing, siostry Song Meiling, żony Czang Kajszeka, 1928-1931 minister przemys­ łu i handlu, 1933-1944 minister finan­ sów, po 1944 wycofał się z życia po­ litycznego, i zamieszkał w USA i na Tajwanie 180 Konoe Fumimaro (1891-1945), japoński książę, członek rodziny cesarskiej, 1937-1939, 1940-1941, 1941 premier, rzecznik „nowego porządku w Wiel­ kiej Azji Wschodniej", lecz przeciwnik wojny z U S A uznany za zbrodniarza wojennego, popełnił samobójstwo 156 Koo Wellington, właśc. Gu Weijun, Ku Wei-chun (1887-1985), dyplomata i po­ lityk, w 1915 ujawnił Amerykanom Dwadzieścia Jeden Żądań Japonii, w 1919 przedstawiciel Chin na konfe­ rencji paryskiej, 1921-1922 na waszyng­ tońskiej, w 1922,1924 i 1931 minister spraw zagranicznych, w 1924 premier. 1946-1956 ambasador rządu K M T w Waszyngtonie, potem jeden z głów­ nych doradców Czang K a W e k a 74, 81, 87,88,94,103,146

Lee Kuan Yew,

Li Kuan-yu, Li Guanyu (ur. 1923), polityk singapurski na­ rodowości chińskiej, współtwórca nie­ podległości Singapuru i tamtejszego cudu gospodarczego, 1959-1990 pre­ mier, po rezygnacji z kierowania rzą­ dem zachował nań nieoficjalny wpływ, zwolennik „wartości azjatyckich" opar­ tych na autorytaryzmie 286, 319 Lee Teng-hui, Li Denghui (ur. 1923), eko­ nomista i polityk urodzony na Tajwa­ nie, 1960-1972 w Państwowej Komisji Rozwoju Rolnictwa, 1972-1978 mini­ ster bez teki, od 1984 wiceprezydent, 1988-2000 prezydent Republiki Chiń­ skiej na Tajwanie (w 1996 pierwszy wy­ brany w wyborach powszechnych), współtwórca demokratyzacji na wys­ pie i w ramach własnej partii K M T , zwolennik równoprawnego dialogu z C h R L 291,292,295, 296,367-369

Kotelawala John Lionel

(1897-1980),po­ lityk lankijski (cejloński), od 1933 na stanowiskach ministerialnych, 1953-1956 premier, reprezentował opcję prozachodnią 211 Kropotkin Piotr, książę (1842-1921), je­ den z ojców anarchizmu rosyjskiego, autor Zapisków rewolucjonisty 93 Kujbyszew Nikołaj (1893-1938), dowód­ ca bolszewicki, brat Waleriana, człon­ ka Politbiura WKPfb), 1925-1926 do­ radca wojskowy K M T , potem dowód­ ca Zakaukaskiego Okręgu Wojskowe­ go, ofiara wielkiej czystki stalinow­ skiej 109,110

Lai Sheng-ch'uan, Lai

Shengchuan (ur. 1954), tajwański reżyser teatralny i dra­ maturg wykształcony w USA 298 Lan Ping —> Jiang Qing Lansing Robert (1864-1928), prawnik i polityk amerykański, 1894-1895 rad­ ca prawny poselstwa Chin w U S A 1915-1920 sekretarz stanu, w 1917 za­ warł korzystne dla Japonii porozumie­ nie Lansing-Ishii, 1921-1922 doradca delegacji chińskiej na konferencji wa­ szyngtońskiej 81, 88,94, 351 Lao She (1899-1966), Mandżur, pisarz i dramaturg, przedstawiciel realizmu, związany z K P C h , pobity przez czerwonogwardzistów popełnił samobój­ stwo 133,210,256

Law Alex Kai-yui

Lee Tsung Dao,

Li Zongdao (ur. 1926), fizyk amerykański pochodzenia chiń­ skiego, od 1946 w U S A w 1957 laureat Nagrody Nobla wraz z Chen Ning Yangiem 209

Lei Feng

(1940-1962), młody żołnierz ChALW, który zginął, ratując życie ludz­ kie, uczyniony pośmiertnie wzorem śle­ pego oddania Mao Zedongowi 249, 250,361

Leibnitz Gottfried Wilhelm (1646-1716), filozof i matematyk niemiecki 20

Lenin Włodzimierz, właśc. Władimir Uljanow (1870-1924), przywódca partii bol­ szewickiej i twórca państwa sowieckie­ go 93, 103, 104, 125, 141, 236, 279, 335

(ur. 1953), reżyser

z Hongkongu 340 Lee

Ang (ur. 1954), reżyser tajwański, w 1994 otrzymał nagrodę Złotego Nie­ dźwiedzia na Berlińskim Festiwalu Fil­ mowym za Bankiet Weselny, w 2001 nagrodzony czterema Oscarami za fńm Przyczajony tygrys ukryty smok 298 Lee Bruce, właśc. Lee Yeun Kam, Li Xiaolong (1940-1973), aktor amerykański pochodzenia chińskiego, kaskader, sce­ narzysta i mistrz kung-fu 340

Leys Simon, Li

399

właśc. Paul Ryckmans (ur. 1935), sinolog belgijski 265 Changchun, Li Ch'ang-ch'un (ur. 1944), polityk komunistyczny, inżynier, 1992-1998 na czele partii w Henanie, od 1998 w Guangdongu, od 1997 w Biurze Politycznym partii, od 2002 w jego Sta­ łym Komitecie 347

Chiny Li Da, Li T a (1890-1966), współzałożyciel KPCh, od 1923 wykładowca socjologii na różnych uczelniach, 1953-1966 rek­ tor uniwersytetu w Wuhanie, ofiara „re­ wolucji kulturalnej" 93,256 Li Dazhao, Li Ta-chao (1889-1927), pro­ fesor historii i nauk politycznych, 1913-1916 studiował w Japonii, uczestnik Ruchu 4 Maja, współzałożyciel KPCh, przywódca partyjny w Chinach Pół­ nocnych, aresztowany w ambasadzie ZSRR i stracony na rozkaz Zhang Zuolina92,93,104,116,353 Li Hongzhang, Li Hung-chang (1823-1901), mąż stanu i dyplomata, jeden z po­ gromców powstania tajpingów, 1870-1895 gubernator stołecznej prowincji Zhili, zwolennik selektywnych reform odgórnych, główny negocjator w Shimonoseki (1895) i po powstaniu Yi­ hetuan (1900-1901) 26, 30, 42, 43, 51, 53 Li

Li

Jinfa,

L i Chin-fa (1901-1976), poeta, autor erotyków pozostających pod wpływem francuskich symbolistów 134 Jingauan, Li Ching-ch'uan (1909-1989), od 1930 w KPCh, uczestnik Długiego Marszu, w czasie Wielkiego Skoku na czele partii w Sichuanie, odpowiedzial­ ny za miliony zgonów z głodu, zmarł na honorowej emeryturze w Pekinie 229

Li Lianying. Li Lien-ying (zm. 1911), Wiel­ ki Eunuch na dworze ostatnich Qingów, jeden z najbardziej wpływowych popleczników cesarzowej Cixi 25,39 l i Liejun, Li Lieh-chun (1882-1946), od 1906 członek Zhongguo Tongmenghui, w 1911 wsławiony w rewolucji Xinhai, w 1913 jeden z przywódców „drugiej rewolucji", 1915-1916 współkierował rewoltą przeciw Yuan Shikaiowi, 1917— -1923 szef sztabu Sun Yatsena, potem współpracownik Czang Kaj-szeka 68, 70,77

400

Indeks osób

Li Lisan,

Li U-san (1899-1967), dziak^, komunistyczny, od 1921 członek Kl'ci, 1928-1930 faktyczny przywódca p ' działający w Szanghaju, 1930-1945 usunięty z kierownictwa, przebywa) w ZSRR, 1945-1966 członek K C partii na wysokich, lecz drugorzędnych, sta­ nowiskach państwowych, ofiara „rewo­ lucji kulturalnej" 103, 139, Hl-143 354 a r t i i

Li Peng, Li Peng

(ur. 1928), polityk komu­ nistyczny, od 1945 w KPCh, adopto­ wany syn Zhou Enlaia, 1948-1954 stu­ diował w ZSRR, 1982-1983 minister do spraw energii, 1987-1998 premier (do 1988 tylko p.o.), jeden z głównych re­ prezentantów tendencji zachowaw­ czych, w 1989 rzecznik użycia siły, od 1998 przewodniczący parlamentu 310, 315,316,367,368 Li Rui, Li Jui, właśc. Li Pingjiu, L i Pingchiu (ur. 1950), pisarz, jako hunwejbin uczestnik „rewolucji kulturalnej" w Pe­ kinie, w 1969 zesłany na wieś, od 1977 dziennikarz w Shanxi, jeden z czołow­ ych przedstawicieli „literatury poszuki­ wania korzeni" (pungen wenxue) 338 Li Ruihuan, Lijui-huan (ur. 1934), polityk komunistyczny, od 1959 w KPCh, z za­ wodu stolarz, ukończył zaocznie archi­ tekturę, od 1987 w Biurze Politycznym, od 1989 w jego Stałym Komitecie, uwa­ żany za partyjnego liberała i opozy­ cjonistę wobec Jiang Zemina 347 Li Weihan, Li Wei-han (1897-1984), dzia­ łacz komunistyczny, w 1921 wstąpił we Francji do KPCh, w Yan'anie rektor Wyższej Szkoły Partyjnej, 1927-1930 i 1932-1965 w K C (usunięty najpierw za „błędy lewackie", potem - „prawicowość"), po rehabilitacji w 1978 po­ nownie na wysokich stanowiskach, od 1933 mąż Jin Weiying, eksżony Deng Xiaopinga 321 U Xiannian, Li Hsien-nien (1909rl992), polityk komunistyczny, od 1926w*KPCh'

uczestnik Długiego Marszu w armii Zhang Guotao, 1945-1987 członek K C , 1956-1987 członek Biura Polityczne­ go, odegrał istotną, lecz mniejszą od Chen Yuna rolę w przemianach gospo­ darczych, 1983-1988 na ceremonial­ nym stanowisku przewodniczącego C h R L 275,285,301,313,366 Li Yuanhong, Li Yuan-hung (1864-1928), oficer, 1911-1912 uczestnik (przymu­ szony przez Zhongguo Tongmenghui) rewolucji Xinhai, 1912-1916 wicepre­ zydent, 1916-1917 i 1922-1923 prezy­ dent 61, 62, 68, 79,95,96,351-353 U Zongren, Li Ts'ung-jen (1890-1969), warlord, oficer, od 1924 jeden z przy­ wódców kliki Guangxi, od 1925 współ­ pracował z rządem K M T mimo udziału (1929-1932), w kilku buntach przeciw niemu, 1937-1945 wybitny dowódca w walkach przeciwko Japończykom, w 1948 wiceprezydent, w 1949 p.o. prezydenta, od tegoż roku w USA, w 1965 wrócił do ChRL, prawdopodob­ nie otruty przez Kang Shenga 160,183, 185,186,238,358 Liang Ojchao, Liang Ch'i-ch'ao (1873-1929), polityk, publicysta, krytyk lite­ racki, jeden z przywódców Stu Dni Re­ form, potem na emigracji w Japonii, 1911-1913 w rządzie Yuan Shikaia 28, 29, 52, 54-56, 59,60,63, 67, 73,76,77, 350

Liao Chengzhi, Liao

Dang Shiyi, Liang

Shih-i (1869-1933), fi­ nansista, w 1907 twórca Banku Komer­ cyjnego, 1912-1915 związany z Yuan Shikaiem 77

Liang Shuming,

Liang Shu-ming (1893-1988), filozof i pisarz, uczestnik Ru­ chu 4 Maja, współzałożyciel Ligi De­ mokratycznej poszukającej trzeciej drogi między K M T a K P C h , w 1954 zaatakowany brutalnie przez Mao, wy­ cofał się z życia publicznego, w 1980 w Komitecie przygotowującym zmia­ nę konstytucji C h R L 209

401

Ch'eng-chih (1908-1983), polityk komunistyczny, syn Liao Zhongkaia, w latach dwudzies­ tych łącznik Kominternu w Europie, od 1934 u boku Mao Zedonga, w 1938 na czele Agencji Xinhua, w 1958 prze­ wodniczący Komitetu Solidarności Afro-Azjatyckiej 293,294 Liao Mosha (1907-1990), pisarz, 1961-1963 autor (wraz z Wu Hanem i Deng Tuo) serii artykułów atakujących po­ litykę Mao, podczas „rewolucji kul­ turalnej" prześladowany i więziony, w 1980 świadek w procesie Bandy Czworga 235 Liao Zhongkai, Liao Chung-k'ai (1878-1925), działacz K M T , od 1903 współ­ pracownik Sun Yatsena, w 1923 mini­ ster finansów rządu kantońskiego, 1924-1925 przywódca lewicy partyjnej zorientowanej na sojusz z KPCh i ZSRR, zamordowany 109 lien Chan, Lian Zhan (ur. 1936), polityk tajwański, urodzony w Xi'anie (Shaanxi), politolog, od 1969 w K M T , 1988-1990 minister spraw zagranicznych, 1993-1996 premier, 1996-2000 wice­ prezydent, w 2000 przegrał jako kan­ dydat K M T w wyborach prezydenc­ kich 299 Lin Biao, Lin Piao (1907-1971), wojsko­ wy, absolwent Akademii Whampoa, od 1927 w K P C h , być m o ż e najlepszy dowódca komunistyczny, w 1955 naj­ młodszy marszałek ChRL, od 1955 czło­ nek Biura Politycznego, od 1959 mini­ ster obrony, doprowadził do całkowi­ tego podporządkowania armii Mao, czołowa postać „rewolucji kulturalnej", w 1969 oficjalny następca Mao, zginął w zagadkowej katastrofie lotniczej, po­ śmiertnie wykluczony z partii 151,170, 181,182,184, 198, 225, 248-251, 253, 254, 261, 265, 266, 278, 280, 321, 362, 363-365

Chiny

Lin Fengmian,

Lin Feng-mian (1900-1991), malarz, studiował w Paryżu i Berlinie, tworzył pod wpływem Vlamincka i Matisse'a (w tym akty), upra­ wiał też chińskie malarstwo tradycyjne 134 Lin Sen (1863-1943), rewolucjonista antymandżurski, od 1902 w tajnych związ­ kach, 1931-1932 na czele parlamentu, 1932-1943 nominalna głowa państwa, zmarł na skutek następstw wypadku samochodowego 160,359 Lin Shu (1852-1924), poeta i malarz, prze­ szedł do historii dzięki udostępnieniu czytelnikowi chińskiemu - korzystając z ustnych parafraz - 156 tytułów dzieł zachodniej literatury pięknej, w 1919 przeciwnik reformy językowej 59 Lin Xiling, Lin Hsi-ling (ur. 1936), student­ ka prawa Uniwersytetu Pekińskiego, w 1957 jedna z czołowych postaci ru­ chu prodemokratycznego, skazana na piętnaście lat więzienia za „zbrod­ nie kontrrewolucyjne", po zwolnieniu w 1979 na emigracji 216,218 Liu Binyan, Liu Pin-yen (ur. 1925), tłu­ macz i dziennikarz, od 1944 w KPCh, w 1955,1957 i podczas „rewolucji kul­ turalnej" represjonowany, po 1979 wi­ ceprzewodniczący Związku Pisarzy Chińskich, członek redakcji „Renmin Ribao", jeden z przywódcówfrondyin­ telektualnej, w 1987 usunięty z K P C h m.in. za „burżuazyjny liberalizm", po­ tem na emigracji 218,310,367 Liu Changsheng, Liu Ch'ang-sheng (1904-1967), komunistyczny działacz związ­ kowy, współpracownik Kang Shenga, po 1949 członek Światowej Federacji Związków Zawodowych, od 1960 na czele Towarzystwa Przyjaźni Chińsko-Afrykańskiej, zamordowany przez Czer­ woną Gwardię 233 l i u E, U u O (1857-1906), pisarz, autor Podróży kulawego starca, ostatniej wy­ bitnej powieści typu klasycznego 59

402

Indeks osób

liu Kunyi, Liu K'un-yi

(1830-1902), j j z pogromców tajpingów, guber-naU) Anhui, Jiangsu i Jiangxi (tzw. i ° jang), zwolennik ostrożnych reform od" górnych, jeden z najbardziej w p ł y ^ wych popleczników Cixi 45,49, 51 e r

1

r

i a n

liu Shaoqi, Liu Shao-ch'i (1898-1969) polityk i teoretyk komunistyczny, dzi ' łacz związkowy, od 1921 w KPCh od 1927 członek K C , od 1932 Biura Polj. tycznego, 1943-1966 osoba numer dwa (po Mao) w chińskiej hierarchii komu­ nistycznej, 1959-1968 przewodniczący C h R L (głowa państwa), główna ofiara „rewolucji kulturalnej", w 1968 usunię­ ty ze wszystkich stanowisk i partii, zmarł w więzieniu 173, 192, 194, 205, 207, 214, 215, 222-225, 231, 233, 234' 251-253,255,261,266, 279,360-363 Liu Xin, Liu Hsin (46- 23 p.n.e.), pisarz 28 Liu Xinwu, Liu Hsin-wu (ur. 1942), pisarz, jeden z czołowych przedstawicieli „li­ teratury ran" (shanghen wenxue) pró­ bującej rozrachunku z przeszłością 337 a

Uu Zhi, U u Chih (1892-1972), zawodowy wojskowy, 1930-1939 gubernator Honanu, 1939-1945 dowódca okręgu woj­ skowego Chongqing, 1948-1949 do­ wódca i współsprawca klęski wojsk K M T w kampanii Huai-Hai, potem w Hongkongu i na Tajwanie 184

Uu Zhidan, Liu Chih-tan (1903-1936), działacz komunistyczny, od 1925 w par­ tii, w 1931 wraz z Gao Gangiem twór­ ca Zjednoczonej Antyimperialistycznej Armii w Shaamd, w 1935 aresztowany przez towarzyszy (zarzuty uznano po­ tem za „sekciarskie"), zmarł na skutek ran otrzymanych w walce 152 Lobsang Chokyi Gyaltsen, dziesiąty panczenlama (1938-1989), drugi w hierar­ chii dostojnik tybetański, po powsta­ niu w 1959 pozostał w kraju popierając werbalnie ChRL, w 1962 wystosował osobisty apel do Mao w sprawie klęsk'

śmiercią członek Stałego Komitetu OZPL 201, 216,249, 255, 362

głodu uznany za „zatrutą strzałę", 1963-1977 więziony, w 1988 zrehabili­ towany, przed śmiercią poparł czter­ nastego dalajlamę 228,255 Longyu, Lung-yu, Huang Taihou, Huang Tai-hou (1868-1913), żona cesarza Guangxu, 1911-1912 ostatnia regentka64 Lu Hsiu-lien Anette, Lu Xiulian, znana jako Anette Lu (ur. 1944), dziennikar­ ka tajwańska, działaczka ruchu kobie­ cego, w 1979 po „incydencie w Kaohsiung" skazana na dwanaście lat więzie­ nia, w 1985 zwolniona, w 1993 w parla­ mencie jako przedstawicielka Demo­ kratycznej Partii Postępu, od 2000 wi­ ceprezydent Republiki Chińskiej na Tajwanie 299

Lytton Victor Alexander George Robert (1876-1947), polityk brytyjski, 1922-1928 gubernator Bengalu, w 1932 przywódca Komisji Śledczej Ligi Na­ rodów w Mandżurii, która potwierdzi­ ła fakt agresji japońskiej 146,355

Łobanow-Rostowski Aleksiej,

książę (1824-1896), dyplomata rosyjski, 18951896 minister spraw zagranicznych, w 1896 podpisał traktat o sojuszu z Chi­ nami 30

M a Yinchu, Ma Yin-ch'u (1882-1980), ekonomista, 1907-1914 studiował w Sta­ nach Zjednoczonych, potem wykła­ dowca na wyższych uczelniach i do­ radca rządowy, w 1949 poparł komu­ nistów, 1951-1960 rektor Uniwersyte­ tu Pekińskiego, w 1958 zaatakowany w ponad dwustu artykułach (m.in. za propagowanie kontroli urodzeń) i po­ zbawiony stanowisk, po śmierci Mao zrehabilitowany 208 MacArthur Douglas (1880-1964), generai amerykański i feldmarszałek fili­ piński, 1942-1945 dowódca wojsk oku­ pacyjnych w Japonii, 1950-1951 na cze­ le wojsk ONZ w wojnie koreańskiej, zdymisjonowany przez prezydenta Trumana 167,177,198,240

Lu Muzhen, Lu Mu-chen (1867-1952), pierwsza żona Sun Yatsena, nigdy for­ malnie z nim nie rozwiedziona, matka jego syna Sun Fo i dwóch córek 70 Lu Xinhua, Lu Hsin-hua (ur. 1954), pisarz, jego opowiadanie Shanghen (Blizna, 1978), dało nazwę tzw. literaturze ran (.shanghen wenxue) próbującej dokonać rozrachunku z przeszłością 337 Lu Xun, Lu Hsun, właśc. Zhou Shuren, Chou Shu-jen (1881-1936), pisarz, kry­ tyk literacki i eseista, jeden z przywód­ ców rewolucji literackiej wprowadza­ jącej żywy język mówiony baihua, w 1919 uczestnik Ruchu 4 Maja, uwa­ żany za najwybitniejszego pisarza stu­ lecia 45, 89, 91, 92, 132, 133,141, 153, 209,257

Macartney George

(1737-1806), dyplo­ mata brytyjski, gubernator kolonialny, 1792-1794 na czele poselstwa nadzwy­ czajnego do Pekinu 17,22

Luo Ruiqing, Lo Jui-ch'ing

(1906-1978), absolwent Akademii Whampoa, od 1926 w KPCh, w czasie Długiego Mar­ szu szef Biura Bezpieczeństwa K C par­ tii, 1949-1959 pierwszy Minister Bez­ pieczeństwa (Gonganbu), 1959-1965 wicepremier, szef sztabu generalnego i wiceminister obrony, torturowany i więziony podczas „rewolucji kultural­ nej", w 1975 zrehabilitowany, tuż przed

MacLaine Shirley, właśc.

Shirley Beatty (ur. 1934), amerykańska aktorka fil­ mowa 259

Mahathir bin Mohammad Datuk Seri (ur. 1925), polityk malezyjski, 1981-2003 premier, propagator tez o „war­ tościach azjatyckich" jako alternatywy dla demokracji typu zachodniego i sto-

403

Chiny sujący je w praktyce (represje wobec opozycji) 332 Malenkow Gieorgij (1902-1988), polityk sowiecki, 1953-1955 premier i krót­ kotrwały przywódca ZSRR, w 1957 od­ sunięty, w 1961 wydalony z partii 214 Malraux Andrś (1901-1976), pisarz i poli­ tyk francuski, z wykształcenia archeo­ log, 1923-1927 w Indochinach i Chi­ nach, autor Doli człowieczej (1933), opisującej chińską rewolucję 1925-1927 115

Mao Anying, Mao An-ying (1922-1950), najstarszy syn Mao Zedonga i Yang Kaihui, po śmierci matki (1930) bez­ domne dziecko w Szanghaju, 1936-1946 na studiach w ZSRR, w 1950 tłu­ macz w sztabie „ochotników" chiń­ skich w Korei, zginął podczas nalotu 198 Mao Dun, Mao Tun, właśc. Shen Yanbing, Shen Yen-ping (1896-1981), prozaik, czołowy chiński realista, 1949-1966 mi­ nister kultury ChRL, od czasu zwią­ zania się z komunistami w istocie prze­ stał tworzyć 91,133,134,209

Mao Xinyou, Mao Hsin-you (ur. 1960), wnuk Mao Zedonga, w 1989 jako stu­ dent uniwersytetu w Pekinie odmówił poparcia manifestacji prodemokratycznych, od 1993 w szeregach KPCh 333

Mao Yuarudn, Mao

Indeks osób 1928-1934 współorganizator chiński,.Armii Czerwonej i Republiki R | w Jiangxi, od 1936 przywódca KPCh od 1949 na czele ChRL, jej faktyczny (choć nie zawsze wszechwładny) d ktator 90, 93, 104, 105, 117, 124, 139^ -143,150-152,171-174,176,178,182 185, 187, 190, 192, 194, 197, 198*20l' 204-209, 214-225, 228-230, 233-236 238, 241, 242, 246, 248-253, 256-267' 269-272, 276-280, 282, 285, 286, 301' 305, 308, 316, 320, 328, 331, 333, 335 344,347,354,355,357-364,366 ;i(

v

Mao Zetan, Mao Tse-t'an (1905-1935), najmłodszy brat Zedonga, od 1924 w K P C h , zmarł w niewoli K M T (we­ dług innych źródeł, stracony) 151

Marks Karol,

właśc. Karl Mara (1818-1883), filozof niemiecki, publicysta i działacz polityczny, twórca (wraz z Fryderykiem Engelsem), tzw. socja­ lizmu naukowego 93,141,219 Marshall George Catiett (1880-1959), generał i polityk amerykański, 1939— -1945 szef sztabu, 1945-1947 na czele nieudanej misji mediacyjnej w Chinach, skąd wyniósł trwałą niechęć do KMT, 1947-1949 sekretarz stanu, 1950-1951 sekretarz obrony 176-178, 185, 187, 357 ski, 1925-1928 szef wywiadu, 1933-1934 dowódca wojsk na Tajwanie, 1937-1938 dowódca wojsk ekspedycyj­ nych w Chinach Centralnych, 1938-1940 doradca rządu, stracony jako zbrodniarz wojenny 158

Matsuoka Yosuke (1880-1946), japoński dyplomata i polityk, 1933 ogłosił w Li­ dze Narodów wystąpienie Japonii z tej organizacji, 1940-1941 minister spraw zagranicznych, podpisał pakt trzech (1940) i pakt z ZSRR (1941), uznany za zbrodniarza wojennego, zmarł W trak­ cie procesu 164

Mao Zedong, Mao Tse-tung (1893-1976), w 1921 delegat na I Zjazd KPCh, 1922-1927 działacz w Guangdongu, Szang­ haju, Hunanie, od 1923 członek K C ,

404

satake wynegocjował osiem pożyczek dla rządu Duan OJruia 81,82 Nixon Richard Milhaus (1913-1994), po­ lityk amerykański, 1953-1961 wicepre­ zydent, 1969-1974 prezydent z ramie­ nia republikanów, mimo ostrej reto­ ryki antykomunistycznej dążył do po­ rozumienia z C h R L jako środka na­ cisku na ZSRR, w 1972 odwiedził Pe­ kin zmieniając dotychczasowe stosun­ ki z wrogich na partnerskie, w 1976 (już po niesławnej dymisji) osobisty g o ś ć Mao 262-264, 287,324, 363

(1852-1912), od 1868ce­ sarz Japonii, odegrał poważną rolę w procesie reform 26,300 Mitterand Francois (1916-1996), polityk francuski, w 1971 współtwórca Partii Socjalistycznej, 1981-1995 prezydent, w 1960 (przed uznaniem C h R L przez Francję) przyjęty przez Mao 229 Monteskiusz, właś. Montesqieu Charles Louis de Secondat, baron de Montesqieu (1689-1775), prawnik francuski, pisarz polityczny, teoretyk monarchii konstytucyjnej 59 Mussolini Benito (1883-1945), twórca włoskiego faszyzmu, 1922-1945 pre­ mier i faktyczny dyktator, rozstrzelany przez włoskich partyzantów 125, 331

Nie Rongzhen,

Nieh Jung-chen (1899-1992), wojskowy, od 1923 w KPCh, 1925-1926 wykładowca Akademii Whampoa, uczestnik Ekspedycji Pół­ nocnej, potem walk chińskiej Armii Czerwonej łącznie z Długim Marszem, od 1945 członek K C , od 1955 marsza­ łek, 1967-1969 i od 1977 członek Biura Politycznego 106 Nkrumah Kwarne (1909-1972), polityk ghański, 1952-1960 premier, 1960-1966 prezydent i coraz mniej charyz­ matyczny dyktator, rzecznik tzw. afrykanizacji i jeden z liderów Trzeciego Świata 263

Maring -> Sneevliet Hendricus

Matsui Iwane (1878-1948), generał japoń­

Yuan-hsin (ur. 1941), syn brata Mao Zedonga - Mao Zemina (zamordowanego w 1943 w Xinjiangu), w czasie „rewolucji kulturalnej" działał w Mandżurii, zwany tam „małym czer­ wonym cesarzem", 1975-1976 osobis­ ty łącznik stryja z Biurem Politycznym, związany z Bandą Czworga i wraz z nią aresztowany, skazany na siedemnaś­ cie lat więzienia, później w areszcie domowym 270

Meiji, Mutsuhito

Napoleon I (1796-1821), 1804-1814 i

1815 cesarz Francuzów 63,112 Naser Gamal Abdel, właśc. Abd an-Nsir Dżamal (1918-1970), egipski wojsko­ wy i mąż stanu, w 1952 wśród przy­ wódców rządzącej Rady Dowództwa Rewolucji, od 1954 prezydent i faktycz­ ny dyktator, rzecznik panarabizmu i współtwórca ruchu tzw. państw niezaangażowanych 211,213

Nyerere Julius (1922-1999), od 1961 pre­ mier, od 1962 prezydent i faktyczny dyktator Tanzanii, głosiciel ideologii nawiązującej do maoizmu, w 1990 wy­ cofał się z życia politycznego 263, 315

Nehru Jawaharlal

(1889-1964), indyjski mąż stanu, od 1928 na czele Indyjskie­ go Kongresu Narodowego, od 1947 premier, współtwórca ruchu tzw. państw niezaangażowanych i rzecznik neutralizmu w polityce zagranicznej, zwolennik współpracy z ChRL, po jej wojnie z Indiami w 1962 szukał zbli­ żenia z Zachodem 211, 212,230

Okuma Shigenobu (1838-1922), polityk japoński, wielokrotny minister, w 1898 i 1914-1916 premier, jeden ze spraw­ ców upadku Yuan Shikaia 263,315 Osman, Usman-batur, chiń. Wu-ssu-man (1889-1951), Kazach, przywódca par­ tyzantki antychińskiej w Xinjiangu, od 1937 walczył też przeciw ZSRR i MRL, pokonany i rozstrzelany 193

Neumann Heinz

(1902-1937), komunis­ ta niemiecki, 1925-1927 agent Komin­ ternu w Chinach, współorganizator tzw. komuny nankińskiej, rozstrzelany w czasie czystek w ZSRR 118 Nishihara Kamezo (1873-1945), finansis­ ta japoński, 1917-1918 jako osobisty przedstawiciel premiera Terauchi Ma-

Panczenlama dziesiąty -* Ix>bsang Chokyi Gyaltsen

405

Indeks osób

Chiny

Panikkar Kavalam Madhava

(1895-1963), indyjski poeta, historyk i dy­ plomata, 1943-1952 ambasador w Chi­ nach (kuomintangowskich i komunis­ tycznych), potem w Egipcie, Syrii i Francji, zwolennik uznania i współ­ pracy z C h R L 212 Pei Wenzhong, P e i Wenchung (1904-1982), antropolog i paleontolog, 1928-1939 kierownik wykopalisk w Zhoukoudian, gdzie odkryto szczątki tzw. sinantropa (Homo erectus pekinensiś) 131 Peng Bai, Peng Pai (1896-1929), działacz ruchu chłopskiego, od 1921 członek KPCh, w 1924 organizator Instytutu Ruchu Chłopskiego, w 1927 członek K C , a w 1928 Biura Politycznego, 1925-1928 organizator chłopów w Hailufeng, aresztowany w Szanghaju i stra­ cony przez K M T 107,141

Peng Dehuai, PengTeh-huai

(1898-1974), zawodowy wojskowy, od 1928 w KPCh, jeden z najwybitniejszych dowódców komunistycznych, 1950-1953 na czele tzw. ochotników w Korei, w 1955 mar­ szałek, od 1954 członek Biura Politycz­ nego, wicepremier i minister obrony, w 1959 usunięty z tych stanowisk za krytykę Wielkiego Skoku, w czasie „re­ wolucji kulturalnej" torturowany, zmarł w więzieniu 139, 170, 183, 192, 198, 215, 225, 235, 248, 255, 259, 280, 359, 360

PengMin-min (P'engMin-min,ur. 1923), polityk tajwański, politolog, studiował w Tokio, Toronto i Paryżu, za głosze­ nie hasła niepodległości Tajwanu dłu­ goletni więzień reżimu K M T , od 1986 jeden z liderów Demokratycznej Partii Postępu, w 1996 jej kandydat na prezy­ denta, przegrał z Lee Teng-hui 296

Peng Zhen,

P'eng Chen (1902-1997), po­ lityk komunistyczny, od 1923 w KPCh, działał na terytoriach K M T , 1949-1966 pierwszy sekretarz i burmistrz Pekinu,

406

1951-1966 i 1979-1987 członek B i Politycznego, bliski współpracownik Liu Shaoąi, jedna z pierwszych ofiar „rewolucji kulturalnej", torturowany i więziony, w 1979 zrehabilitowany 1979-1983 wiceprzewodniczący, a 1983-! -1988 przewodniczący Stałego Komi­ tetu parlamentu 235,250,301,313,362 Piotr I Wielki (1672-1725), od 1682 car rosyjski, w 1721 przyjął tytuł impera­ tora (cesarza), reformator 28 Pinochet Ugarte Augusto (ur. 1915), ge­ nerał chilijski, 1974-1989 (po zamachu stanu) prezydent i dyktator, łączył re­ presje z liberalizmem gospodarczym 283 U r a

Pius XII, Eugenio Pacelli

(1876-1958), od 1939 papież, przeciwny ustępstwom wobec komunizmu, w 1943 ustanowił stosunki dyplomatyczne z Republiką Chińską, potępił prześladowania Koś­ cioła w C h R L listem Cupimus Imprimus (1952) i encykliką Ad Sinarum Gentem (1954) 201

Pol Pot, właśc. Saloth Sar (1928-1998), komunista kambodżariski, 1975-1979 przywódca tamtejszego ludobójczego reżimu wzorującego się na maoizmie, w 1977 złożył oficjalną wizytę w Pe­ kinie 274,365 Polo Marco (1254-1324), kupiec wenecki i podróżnik, 1274-1292 w Chinach, autor Opisania świata 17,20,155,356 Putin Władimir (ur. 1952), polityk rosyj­ ski, pułkownik K G B , od 1999 premier, od 2000 prezydent Rosji, zwolennik tak­ tycznej współpracy z ChRL, w 2001 podpisał z Chinami traktat o dobrym sąsiedztwie i współpracy 342,370,371 Puyi, Pu-i (1906-1967), 1908-1912ostatni cesarz z dynastii Qing, w 1917 przy­ wrócony na tron na jedenaście dni przez Zhang Xuna, od 1932 Główny Kierownik, a 1934-1945 cesarz rządzo­ nego przez Japończyków ManSżukuo, 1945-1959 „reedukowany" w \ C h R L ,

wami) w Chinach, od 1931 w Nankinie, szef tamtejszej NSDAP, 1937-1938 przewodniczący Międzynarodowej Stre­ fy Bezpieczeństwa, ratującej tysiące mieszkańców przed masakrą ze strony Japończyków 158 Rabin Icchak (1922-1995), generał i po­ lityk izraelski, 1974-1977 i 1992-1995 premier, w 1993 jako pierwszy premier Izraela odwiedził ChRL, zamordowany przez żydowskiego fanatyka 317 Rajchman Ludwik (1881-1965), polski lekarz bakteriolog i higienista, 1920-1921 współorganizator Komisji Epi­ demiologicznej Ligi Narodów, 1929 i 1930-1931 w Chinach jako doradca medyczny Czang Kaj-szeka i Song Ziwena, 1931-1939 ekspert Narodowej Rady Ekonomicznej do spraw Odbu­ dowy Chin, 1940-1943 doradca Song Ziwena jako specjalnego przedstawi­ ciela Chin w USA 128

potem pracował w archiwum państwo­ wym 52, 62, 79,97, 111,146,147,149, 174,350,353,355,362

Q i Baishi, Ch'i Pai-shih, właśc. Qi Huang, Ch'i Huang (1863-1957), malarz, od 1919 w Pekinie, genialny epigon trady­ cyjnego malarstwa chińskiego 134 OJanlong, Ch'ien-lung (1711-1799), 1736-1796 (faktycznie do śmierci) cesarz z dynastii Qing, mecenas sztuki i zdo­ bywca, twórca szczytowej potęgi impe­ rium 17,19, 20,25, 30

Qiao Shi, Ch'iao Shih,

właśc. Jiang Shaoming, Chiang Shao-ming (ur. 1924), polityk komunistyczny, 1985-1997 czło­ nek Biura Politycznego i 1986-1997 jego Stałego Komitetu, uważany za li­ berała partyjnego i rywala Jiang Ze­ mina, 1993-1998 na ceremonialnym raczej stanowisku przewodniczącego OZPL285.330

Rao Shushi, Jao Shu-shih (1903-1975), dzia­ łacz komunistyczny, od 1924 w KPCh, 1945-1954 członek K C partii, 1949-1952 pierwszy Sekretarz Biura K C do spraw Chin Wschodnich, 1953-1954 kierownik Wydziału Organizacyjnego K C , w 1954 oskarżony o zawiązanie spisku z Gao Gangiem w celu przejęcia władzy, w 1955 usunięty ze wszystkich stanowisk, zmarł w więzieniu 208,359

Qin Shi Huangdi -» Shi Huangdi

Qing, książę

-»Yi-kuang Qiu Jin, Ch'iu Chin (1875-1907), poetka, emancypantka i rewolucjonistka antymandżurska, nauczycielka w jednej z pierwszych szkół średnich dla dziew­ cząt w Shaoxing w Zhejiangu, w 1906 współzałożycielka pierwszego czaso­ pisma feministycznego „Dziennik Ko­ biet Chińskich", stracona za udział w spisku antymandżurskim 49

Reinsch Paul Samuel (1869-1923),

1913-1919 poseł amerykański w Pekinie, ustąpił na znak protestu przeciw po­ rozumieniu Lansing-Ishii 74

Qu OJubai, Ch'u Ch'iu-pai (1899-1935), publicysta i tłumacz, 1920-1922 w ZSRR, od 1922 w KPCh, od 1923 członek K C , jeden z czołowych działaczy, 1927-1928 na czele partii, 1928-1930 w ZSRR, po­ tem oskarżony o błędy lewackie, orga­ nizator Ligi Pisarzy Lewicowych, w 1934 komisarz szkolnictwa w Jiangxi, stracony przez K M T 103,104,139

Ricci Matteo,

chiń. Li Madou (1552-1610), jezuita włoski, misjonarz, as­ tronom, od 1583 w Chinach, zwolennik akomodacji misyjnej 20

Ro Te Wu, Ro Theu, No T e Wu (ur. 1932), polityk południowo-koreański, generał, 1988-1992 prezydent, kontynuował pro­ ces demokratyzacji kraju 317 Rodziński Witold (1918-1997), sinolog i dyplomata polski, 1956-1958 radca

Rabe John

(1882-1950), niemiecki biz­ nesmen i dyplomata, od 1908 (z przer­

407

Chiny kulturalny ambasady, 1966-1969 am­ basador w Pekinie, autor wielu prac 262 Rong Lu (JungLu, 1836-1903),arystokra­ ta mandżurski, poplecznik cesarzowej Cixi, współwykonawca przewrotu pa­ łacowego w 1898 obalającego Sto Dni Reform, odtąd Wielki Radca i Wielki Sekretarz, dowódca sił zbrojnych Chin Północnych, w 1900 poparł powstanie Yihetuan, po klęsce ocalił głowę mimo wrogości zwycięskich mocarstw 25, 28,43, 51, 52 Roosevelt Franklin Dolano (1882-1945), 1933-1945 czterokrotny prezydent USA, wspierał Chiny w wojnie z Japonią, kreując je na nominalne wielkie mo­ carstwo, ale poświęcając ich interesy w Jałcie na rzecz ZSRR 166,172,173, 176,357

Rousseau Jean Jacąues (1717-1778),

pi­ sarz szwajcarski, filozof, teoretyk mu­ zyki, jeden z czołowych przedstawicie­ li oświecenia 59

Roy Mahabendra Nath

(1886-1954), ko­ munista indyjski, teoretyk, w 1927 de­ legat Kominternu przy K P C h 117 Rusk David Dean (1909-1994), dyplo­ mata amerykański, w 1949 asystent se­ kretarza stanu, w 1950 zastępca sekre­ tarza do spraw Dalekiego Wschodu, 1961-1969 sekretarz stanu, przeciw­ nik komunizmu i rzecznik pomocy dla Tajwanu 188

Indeks osób kich stanowiskach partyjnych tamże 1973-1982 członek Biura Politycznego K C , przez cały czas pozostający jed­ nak w cieniu Hanów 228

Salisbury Robert Arthur Talbot Gascoyne-Cecil, markiz (1830-1903), bry­ tyjski polityk konserwatywny, wielo­ krotny minister, 1885-1886,1886-1892 i 1895-1902 premier, zwolennik impe­ rializmu, w 1902 podpisał traktat so­ juszniczy z Japonią 41

Sampaio Jorge

(ur. 1939), polityk socja­ listyczny, od 1996 prezydent Portugalii 324

Seeckt Hans von

(1866-1936), polityk i generał niemiecki, od 1919 naczelny dowódca i organizator Reichswehry, odbudował kadrowe siły zbrojne, w 1934 na czele niemieckiej misji woj­ skowej w Chinach 149-151 Sen Amartya Kumar (ur. 1943), ekono­ mista indyjski, profesor Trinity Colle­ ge Uniwersytetu w Cambridge, w 1998 laureat Nagrody Nobla w dziedzinie ekonomii 332 Shi Huangdi, Shih Huang-ti (260-210 p.n.e.), pierwszy cesarz dynastii Qin, od 221 zjednoczyciel Chin i twórca scentralizowanej monarchii, uważany za tyrana i prześladowcę uczonych 16,62,126

Seymour Edward Hobart (1840-1929),

Russell Bertrand Arthur William (1872-1970), logik angielski, matematyk i fi­ lozof, jeden z twórców współczesnej logiki matematycznej, 1920-1921 wy­ kładowca na Uniwersytecie Pekiń­ skim 91

Saifudin,

Seypidin Azizi, Ayze (1915— -2003), Ujgur, od 1937 w WKP(b), od 1949 w KPCh, 1955-1968 pierwszy szef rządu Xinjiang-Ujgurskiego Regionu Autonomicznego, 1968-1978 na wyso­

admirał brytyjski, od 1897 dowódca eskadry w Chinach, w 1900 w marszu na Pekin przeciw powstaniu Yihetuan poniósł porażkę pod Lang Feng, w 1901 admirał floty 39, 349

Shen Congwen, Shen Ts'ung-wen

(1902-1988), pisarz, urodzony w Hunanie, tworzył głównie opowiadania, po 1949 zajął s i ę historią sztuki chińskiej 209

Smedley Agnes

(1894-1950), dziennikar­ ka amerykańska, feministka, autorka entuzjastycznych prac o chińskich ko­ munistach 152

408

Smith Adam

gling i Meiling, od 1923 w rządzie kantońskim, związany z Czang Kaj-szekiem, 1928-1931,1932-1933 i 1941-1944 mi­ nister i uzdrowiciel chińskich finan­ sów, 1935-1943 dyrektor Bank of Chi­ na, 1945-1947 premier, po 1949 w USA 127,128 Soong James, właśc. Sung Chu-yu, w pi­ nyinie Song Zhuyu (ur. 1942), polityk tajwański, jeden z przywódców K M T , w 1993 po konflikcie z Lee Teng-huiem twórca rozłamowej Nowej Partii i jej kandydat na prezydenta w wyborach 2000, przegrał z Chen Shui-bianem, uzyskując 36,84 proc. głosów 299

(1723-1790), ekonomista szkocki, jeden z twórców klasycznej ekonomii 59 Sneevliet Hendricus, pseud. „Maring" (1883-1942), agent Kominternu, w 1921 obecny na I Zjeździe KPCh, rozstrze­ lany przez nazistów w Amsterdamie 93,103 Snow Edgar Parks (1905-1972), amery­ kański dziennikarz lewicowy, piewca komunizmu chińskiego i osobiście Mao Zedonga 152, 229 Song Jiaoren, SungChiao-jen (1882-1913), od 1905jeden z przywódców Zhongguo Tongmenghui, faktycznie drugi po Sun Yatsenie, 1911-1912 jeden z przywód­ ców rewolucji i zwycięskich dla K M T wyborów, kandydat na premiera, za­ mordowany na rozkaz Yuan Shikaia 54, 60, 61,66, 351

Spencer Herbert (1820-1903), filozof i socjolog angielski, przedstawiciel ewolucjonizmu 59

Ssu-ma Chung yuan, Sima Zhong yuan (ur. 1929), pisarz tajwański, w 1960 za­ łożyciel periodyku „Literatura Nowo­ żytna" 297

Song Meiling, Sung Meiling

(1897-2003), siostra Qingling, żony Sun Yatsena, od 1927 żona Czang Kaj-szeka, jego tłu­ maczka i współpracowniczka (formal­ nie bez stanowiska), w 1943 pierwsza kobieta przemawiająca do połączonych izb Kongresu USA, od 1975 w USA, w 1986 powróciła na Tajwan, autorka wielu książek 127, 185, 237, 294, 340, 372

Stalin Józef, właśc. Iosif Dżugaszwili (1878-1953), działacz bolszewicki, od 1922 sekretarz generalny partii, w 1943 marszałek, w 1945 generalissimus, faktyczny dyktator 117, 124,125, 142, 153, 164, 166, 173, 174, 176, 178, 187, 188, 193, 194, 197-199, 208, 214, 216, 236,238

Stanisławski

Song (jingling,

Sung Ch'ing-ling (1892-1981), od 1913 sekretarka, od 1914 żona Sun Yatsena, 1924-1927 jedna z czołowych postaci lewicy K M T , zwo­ lenniczka współpracy z K P C h , 1927-1931 w Europie, od 1932 w Chinach w opozycji wobec swego szwagra Czang Kaj-szeka, w C h R L na najwyż­ szych, lecz czysto symbolicznych sta­ nowiskach (1949-1954 wiceprzewod­ nicząca Rządu Ludowego, 1959-1975 wiceprzewodnicząca ChRL) 70, 114, 116, 127, 132, 180, 183, 188, 192, 299, 340

Konstantin, właśc. Kon­

stanta Aleksiejew (1865-1938), aktor, reżyser i pedagog rosyjski, twórca sys­ temu kształcenia aktorów zwanego metodą Stanisławskiego 210

Stilwell Joseph Warren (1883-1946),

ge­ nerał amerykański, od 1911 (z przer­ wami), w Chinach, 1942-1944 szef szta­ bu Czang Kaj-szeka i dowódca wojsk USA w Chinach, Birmie i Indiach, od­ wołany na skutek konfliktu z Czangiem 167,168,172,357

Stimson Henry Lewis (1867-1950),

praw­ nik i polityk amerykański, 1929-1933 sekretarz stanu, w 1932 autor doktry­ ny o nieuznawaniu zaborów dokona-

Song\Ziwen, Sung Tzu-wen, znany jako T s ę Yen Soong (1894-1974), brat Qin-

409

Chiny nych silą (wobec agresji Japonii na Man­ dżurię), 1940-1945 sekretarz wojny 146,148,354 Strong Anne Louise (1885-1970), rady­ kalna dziennikarka amerykańska, au­ torka entuzjastycznych prac o ZSRR i C h R L 229 Stuart John Leighton (1876-1962), ame­ rykański misjonarz i dyplomata, 1946-1952 ambasador w Chinach (od 1949 na Tajwanie) 183 Sugiyama Hin (zm. 1900), sekretarz po­ selstwa japońskiego w Pekinie, zabity przez powstańców Yihetuan 40 Suharto Haji Mohammed (ur. 1921), wojskowy i polityk indonezyjski, w 1965 udaremnił komunistyczną próbę zama­ chu stanu, 1966-1968 premier, 1968-1998 prezydent i faktyczny dyktator, forsujący rozwój gospodarczy 232

Sukarno Ahmed

(1901-1970), polityk in­ donezyjski, lider ruchu wyzwoleńcze­ go, w 1945 ogłosił się prezydentem, odtąd faktyczny dyktator, współtwór­ ca ruchu tzw. państw niezaangażowanych, rzecznik współpracy w C h R L i rodzimymi komunistami, w 1965 po­ zbawiony faktycznie władzy, a w 1967 także formalnie 211,212,232

Indeks osób

Sun Yatsen, Sun Zhongshan, Sun Yixian, Sun Yat-sen, Sun Chung-sh

an

Sun I-hsien (1866-1925), czołowy ' wolucjonista, w 1905 założyciel Zhong­ guo Tongmenghui, a w 1912 K M T 1911-1912 pierwszy prezydent, I917J -1918, 1920-1922 i 1923-1925 pr ~ wódca separatystycznego rządu w Kan­ tonie, „ojciec republiki chińskiej", oto­ czony czcią na Tajwanie i w ChRL 33 53-56, 60, 62, 64-68, 70, 77, 80,87,9()' 94,95,102-110,114,122,123,127,160 163,188, 300, 350-353 r e

zy

Sze Alfred, Sao-ke Alfred Sze, właśc. Zhi Shaoji, Shih Chao-chi (1877-1958), dy­ plomata, 1914-1919 poseł w Londynie, przedstawiciel Chin na konferencji po­ kojowej w Paryżu (1919) i na konfe­ rencji waszyngtońskiej (1921-1922), 1921-1924 poseł w USA, w 1937 wy­ cofał się z życia politycznego 74,87,94

Szekspir William,

właśc. William Shakespeare (1564-1616), poeta, dramatopisarz i aktor angielski, jeden z naj­ większych dramaturgów świata 59

Tan Sitong, (Tan Ssu-fung (1865-1898), polityk, publicysta, filozof, jeden z przy­ wódców Stu Dni Reform, stracony na rozkaz Cixi z pięcioma towarzyszami, znany wraz z nimi jako pierwszy z Sześ­ ciu Męczenników 28, 29

Sun Chuanfang, Sun Ch'uan-fang

(1884-1935), oficer i warlord, 1905-1910 od­ był studia wojskowe w Japonii, w 1921 dowódca dywizji, w 1923 gubernator Fujianu, 1925-1927 najpotężniejszy warlord środkowowschodnich Chin, rozbity przez ANR, zamieszkał w Tian­ jinie, zabity przez córkę jednej ze swych ofiar 111,112,118

Tanaka Kakuei

(ur. 1918), polityk japoń­ ski, 1972-1974 premier, w 1972 pod­ pisał w Pekinie z C h R L układ o nawią­ zaniu stosunków dyplomatycznych i zakończeniu stanu wojny 263, 364

Tang Jiyao,

T a n g Chi-yao (1883-1927), warlord, gubernator Yunnanu, w 1915 poparł wystąpienie Cai E przeciw Yuan Shikaiowi, w 1916 werbalnie poparł Sun Yatsena, do 1927 faktyczny władca Yunnanu 84

Sun Fo (1891-1973), syn Sun Yat-sena, w 1927 jeden z przywódców rządu le­ wego skrzydła K M T w Wuhanie, po­ tem na ważnych, lecz drugorzędnych stanowiskach, 1948-1949 premier, 1949-1964 w USA, potem na Tajwanie 114,121,124

Tang Shaoyi, T a n g Shao-yi

(1860-1938). dyplomata qingowski wykształcony w USA, od marca do czerwca 1912

410

wiciel tzw. piątej generacji reżyserskiej 340 Tito, właśc. Josip Broz (1892-1980), jugo­ słowiański przywódca komunistycz­ ny, dowódca partyzancki, marszałek, od 1945 premier, od 1953 prezydent, faktyczny dyktator, po 1948 niezależny od ZSRR 193,283 Tongzhi.TungChih (1856-1875),od 1861 cesarz z dynastii Qing, syn Xian Fenga i Cbci, w 1873 przejął samodzielne rzą­ dy, lecz w istocie władał tylko nominal­ nie, zdominowany przez matkę 25 T o u r ó A h m e d S ś k o u (1922-1974), od 1958 prezydent i faktyczny dyktator Gwinei, sympatyk chińskiej wersji ko­ munizmu, wprowadził rządy monopartyjne oparte na terrorze 263

pierwszy premier Republiki Chińskiej za prezydentury Yuan Shikaia, potem zerwał z nim na rzecz Sun Yatsena, w K M T przeciwnik Czang Kaj-szeka, zamordowany 64

Tcupten Gyatso, Tub-bstan-rgja-m'co (1876-1933), trzynasty dalajlama Ty­ betu, zwany Wielkim, w 1895 przejął samodzielne rządy, w 1913 ogłosił zer­ wanie związków z Chinami, odtąd wład­ ca państwa de facto niezależnego 46, 69,99, 351

Tenzin Gyatso, bsTan-dzin-rgja-m'co (ur. 1935), czternasty dalajlama Tybetu, w 1940 intronizowany w Lhasie, w 1950 formalnie przejął władzę, w 1951 zmu­ szony uznać siedemnastopunktową ugo­ dę z ChRL, w 1959 uszedł do Indii po klęsce powstania, duchowy i politycz­ ny zwierzchnik Tybetańczyków, bez­ skutecznie poszukuje kompromisu z ChRL, w 1989 otrzymał pokojową Na­ grodę Nobla 200, 228, 333, 359, 360, 368 Terauchi Masatake (1852-1919), gene­ rał i polityk japoński, 1910-1916 pierw­ szy generalny gubernator Korei, 1916-1918 premier, zwolennik aktywnej polityki w Chinach i interwencji na Sy­ berii 81 Thatcher Margaret (ur. 1925), polityk brytyjski, 1979-1991 konserwatywna premier Wielkiej Brytanii, w 1984 pod­ pisała porozumienie z C h R L o powro­ cie Hongkongu do Chin w 1997 286 Tian Han, T i e n Han (1868-1968), drama­ turg, scenarzysta i reżyser filmowy, twórca nowoczesnego teatru chińskie­ go huaju czerpiącego wzory z Europy i Japonii, w C h R L autor melodrama­ tów historycznych, na wysokich stano­ wiskach w związkach twórczych, zmarł w więzieniu w czasie „rewolucji kultu­ ralnej", kiedy potępiono cały jego do­ robek 91,92