Chiny 1946-1949 [PDF]

Zitiervorschau

mojemu Ojcu, Konstantemu —najlepszemu Tacie

HISTORYCZNE BITWY

JAKUB POLIT

CHINY 1946-1949

BELLONA

Warszawa

Chengzhe weiwang, baizhe weikou

„Zwycięzca jest królem, pokonany bandytą” (przysłowie chińskie)

WSTĘP

Chińska wojna domowa w latach 1946-1949 zmieniła losy świata. Przesądziła o przebiegu zimnej wojny, której niemal wszystkie „gorące” starcia odbyły się w Azji. Bez zwycięstwa komunistów chińskich nie doszłoby nigdy do wybuchu wojny koreańskiej (1950-1953) z jej złowrogimi, ciążącymi do dziś konsekwencjami. Na pewno nie triumfowaliby też komuniści wietnamscy, których sukces miał nie tylko upokorzyć amerykańskie supermocarstwo, ale doprowadzić do podboju całych Indochin i ustanowienia w Kambodży najbardziej to­ talitarnego reżimu w dziejach. Przy innym obrocie wypadków na polach bitew Państwa Środka Stany Zje­ dnoczone, nieszachowane przez azjatyckie państwa ko­ munistyczne, mogłyby skupić się na Europie i — przy współdziałaniu przyjaznych Ameryce Chin — znacznie szybciej pokonać agresywny totalitaryzm sowiecki. W tych warunkach, być może, nie przeżyłby on zbyt długo swego współtwórcy, Stalina. O dalszych konsekwencjach istnienia niekomunistycznych Chin historykowi trudno nawet spekulować. Chińczycy — rzecz paradoksalna — nie od razu zdali sobie sprawę z konsekwencji zwycięstwa partii Mao

Zedonga. Dla większości z nich było ono tylko ostatnim ogniwem w łańcuchu nieustannych walk, pustoszących Państwo Środka od czasu upadku ostatniej dynastii cesar­ skiej Qing w 1911 r. Straszliwie wyczerpani wojennym koszmarem, łaknęli już tylko spokoju i oczekiwali go od zwycięzców. Zawiedli się. W ciągu najbliższych trzydziestu lat dziesiątki milionów Chińczyków zginęło z powodów nienaturalnych — co przekraczało może trzykrotnie liczbę ofiar straszliwej okupacji japońskiej. Nowi panowie Chin podjęli próbę przenicowania całej tkanki społecznej i uni­ cestwienia dotychczasowej kultury narodowej na skalę nieznaną nawet w stalinowskim Związku Socjalistycznych Republik Sowieckich (ZSRS). Wdali się też w konflikty i utarczki graniczne z niemal wszystkimi sąsiadami. Osza­ łamiający i budzący podziw rozwój gospodarczy współ­ czesnych Chin nie powinien przesłaniać przyznawanej dziś otwarcie w Pekinie prawdy, że pierwsze trzy dekady po zakończeniu wojny domowej zostały pod tym względem w ogromnej mierze zmarnowane. Szczególną zaś ironią losu stał się fakt, że obecny rozwój Chińskiej Republiki Ludowej (ChRL) został zainspirowany w ogromnej mierze ekonomicznym sukcesem Republiki Chińskiej na Tajwanie — państwa, którego władzę na kontynencie komuniści całkowicie unicestwili. Nie tylko triumf totalitaryzmu chińskiego jako taki, ale i tempo jego osiągnięcia oraz rozmiary zaszokowały świat. Ten, choć podzielony już zimną wojną, dość zgodnie uznał cały fenomen za zwycięstwo „komunizmu światowego”, symbolizowanego przez ZSRS i jego wodza Józefa Stalina. Nie było to całkowitą nieprawdą, aczkolwiek władcy Kremla szybko przelękli się rozmiarów sukcesu, pojmując, że tort tych rozmiarów nie będzie łatwy do skonsumowania. Przez pewien czas (także w Polsce) mówiono o obozie socjalistycznym „ze Związkiem Sowieckim i Chińską Republiką Ludową na czele”. Również na Zachodzie

mitologizowano chińskich komunistów, którzy nawet jako demony zła (a raczej właśnie dlatego) wydawali się olbrzymami. Zjawisku towarzyszyła, czerpiąca soki z go­ ryczy zawodu, pogarda dla pokonanych. Zwyciężona w Chi­ nach Chińska Partia Narodowa (Kuomintang, KMT) stała się w „wolnym świecie” wcieleniem nieudolności, tchórzos­ twa, sprzedajności i archaicznych poglądów politycznych — czymś na kształt „zaplutego karła”, do jakiego porów­ nano w zsowietyzowanej Polsce innego przegranego sprzy­ mierzeńca Zachodu — Armię Krajową. Ponieważ Mao Zedong zdołał się stopniowo rozprawić z większością współautorów swego zwycięstwa z lat czterdziestych, z biegiem lat triumf utożsamiono niemal bez reszty z jego osobą. W strategii Mao wojskowi i politolodzy doszukiwali się niedościgłego wzoru dla „ludowej partyzantki” gromiącej lepiej zbrojne, ale po­ zbawione żarliwej, rewolucyjnej motywacji oddziały regu­ larne. Aksjomat, że chińska wojna domowa była chłopską wojną partyzancką, na dobre zakorzenił się nie tylko w komunistycznych podręcznikach. Pilnym naśladowaniem maoistowskiego przykładu wyjaśniono sukcesy Algier­ czyków z Frontu Wyzwolenia Narodowego i Wietnam­ czyków z Vietcongu. Porażki (jak Che Guevary w Boliwii) tłumaczono odejściem od genialnych wytycznych Mao. Tego, że do Sajgonu wjechały czołgi, a nie żadni partyzanci (którzy tak w Algierii, jak i w Wietnamie zostali roz­ gromieni doszczętnie przez regularną armię), nie przy­ jmowano do wiadomości. Nawet w opinii wrogów komuniz­ mu (choćby Richarda Nixona) lata 1946-1949 ozdobiły Mao laurami wielkiego stratega. W wodzu chińskich marksistów widziano niedościgłego wykonawcę zaleceń jego starożytnego rodaka i jednego z największych w dzie­ jach teoretyków wojskowości, sławnego Sun Zi, choć Mao zapewniał, że nawet nie przeczytał jego podstawowego dzieła, Sztuki wojennej.

Wydane w Polsce prace o chińskiej wojnie domowej, zresztą nader nieliczne i stanowiące część większych całości, charakteryzowały się właśnie takim punktem widzenia. Piszący te słowa, jak się łatwo zorientować, nie podziela go. Nie znaczy to jednak, że utożsamia się z opiniami zachodniej, przeważnie zresztą anglosaskiej historiografii. Koncentrowała się ona głównie na roz­ liczeniach z pokonanym w Chinach reżimem Kuomintangu, wykazując jak bardzo jego przywódcy zirytowali i zawiedli „wolny świat” ze Stanami Zjednoczonymi na czele. Przy takim punkcie widzenia dramat Chińczyków schodził na dalszy plan. Tymczasem wypadki lat 1946-1949 stanowiły właśnie ich tragedię. Tragedię tak ogromną, że nawet po sześćdziesięciu latach trudno spoglądać na nią beznamiętnie. Największym i najbardziej decydującym rozdziałem tej tragedii była kampania „Huai Hai”, zwana też od jej decydującego starcia bitwą pod Xuzhou. Rozmiarami (ponad milion walczących po obu stronach, nie wliczając zbrojnej milicji), długością trwania i strategicznymi skut­ kami w pełni zasługuje na miano jednej z największych i najbardziej przełomowych starć XX w. Rozpoczęta 6 listopada 1948 r. i zakończona 10 stycznia roku następ­ nego, początkowo pomyślana była przez komunistów jako operacja mająca, przy zniszczeniu możliwie znacznych sił przeciwnika, połączyć nacierające z północy armie z woj­ skami walczącymi w prowincjach Shandong i Jiangsu. W trakcie realizacji przekształciła się wszakże w udaną próbę unicestwienia wszystkich wojsk Kuomintangu, ope­ rujących na tym kluczowym terytorium. Ostatecznie czer­ wona Chińska Armia Ludowo-Wyzwoleńcza (ChALW) zniszczyła pięć nieprzyjacielskich grup armii, liczących niemal pół miliona żołnierzy, zdobyła ogromne ilości broni i amunicji oraz zajęła pozycje strategiczne faktycznie przesądzające dalszy los wojny. Od czasu II wojny świato­ wej nigdy nie zderzyły się ze sobą tak wielkie masy

ludzkie, nigdy konfrontacja nie była tak krwawa ani stawka tak olbrzymia. Niniejsza praca jest próbą przybliżenia polskiemu czytel­ nikowi wydarzeń, których ogromny wpływ na bieg dziejów jest dziś, wraz z rosnącą rolą Chin, postrzegany coraz wyraźniej. Stanowi też próbę odpowiedzi na pytanie, na ile dominująca w podręcznikach wizja chińskiej wojny domowej jako walki samotnej chłopskiej armii ze wspie­ ranym przez Amerykanów, uzbrojonym po zęby reżimem odpowiada rzeczywistości. Przy jej lekturze warto pa­ miętać, że występujące w tekście prowincje mają rozmiary europejskich państw (na przykład Sichuan jest większy od Francji), zaś Państwo Środka dorównuje rozmiarami Europie. Niestety, lektury książki nie ułatwi zastosowana oficjalna transkrypcja nazw chińskich (pinyin), pozostająca w cał­ kowitej sprzeczności z duchem języka polskiego. Jest ona wszelako nieunikniona nie tylko dlatego, że Polska pod­ pisała specjalne porozumienie zobowiązujące do jej stoso­ wania. W realiach kurczącego się świata, w którym niejeden czytelnik ma realne szanse na odwiedzenie Chin, pinyin jest jedyną transkrypcją w alfabecie łacińskim występującą w ChRL nie tylko w publikacjach, ale także na szyldach, drogowskazach czy biletach lotniczych. W pracy, w której czynnik geograficzny odgrywa niebagatelną rolę, zapis taki umożliwia też lokalizację wymienianych w tekście obiektów na współczesnych mapach. Jedyny wyjątek od tej reguły będą stanowiły nazwy już zakorzenione w języku polskim, a wiec Pekin (a nie Beijing), Szanghaj (zamiast Shanghai), Nankin (zamiast Nanjing), Kanton (zamiast Guangzhou), Hongkong (zamiast Xianggang) i mająca u nas długą tradycję nazwa mandżurskiej stolicy Mukden, zapisywana dziś w chińskim brzmieniu jako Shenyang. Z tego samego powodu została pozostawiona nazwa Mandżuria, choć Chińczycy mówią tylko o Północnym Wschodzie (Dong

Bei). Wreszcie nazwisko polityka, które w pinyinie zapisuje

się jak Jiang Jieshi, a w transkrypcji dawniej popularnej w krajach anglosaskich jako Chiang Kai-shek, będzie występowało w mającej w Polsce jeszcze przedwojenną tradycję, choć mocno zniekształconej w stosunku do oryginału formie Czang Kaj-szek. Obie walczące w Chinach strony były wierne swym ideałom. W ich imię podejmowały działania, które historyk jest zobowiązany obiektywnie opisać. Obiektywizm nie oznacza jednak traktowania wszystkich opisywanych po­ czynań jako niemożliwych do oceny i przez to etycznie neutralnych. Arystoteles, głoszący skądinąd sławną zasadę „złotego środka”, napisał: „bo ci, którzy się nie gniewają dlatego, dlaczego gniewać się należy, zdają się być głupi”1. Słowa te nie straciły znaczenia nawet grubo po dwóch tysiącleciach.

1

Arystoteles,

Etyka nikomachejska, ks. IV, s. 160, w: Dzieła

wszystkie, tłum. D. Gromska, L. Regner, W. Wróblewski, t. V, Warszawa

2002.

WŁADZA WYRASTA Z LUFY KARABINU

U progu 1912 r. osłupiały świat dowiedział się o raptownej przemianie Cesarstwa Chińskiego, najstarszej z istniejących autokracji w najmłodszą na świecie republikę. Tej zdumie­ wającej transformacji dokonał konspiracyjny, dotąd niele­ galny KMT, na czele którego stał czterdziestopięcioletni lekarz Sun Yatsen. Zalążek partii Suna powstał jeszcze w 1894 r. jako Stowarzyszenie Odrodzenia Chin (Xingzhonghui), które wszczęło wiele anty cesarskich buntów na jego rodzinnym Południu. W sierpniu 1905 r. Stowarzyszenie zostało połą­ czone z dwoma mniejszymi organizacjami, tworząc luźną konfederację znaną jako Chińska Liga Związkowa (Zhongguo Tongmenghui). Program miały stanowić sunowskie Trzy Zasady Ludowe (san min zhuyi): „nacjonalizm”, przez który rozumiano na razie nic więcej, jak pozbycie się rządzących cesarstwem zdobywców mandżurskich, „suwe­ renność ludu” zapowiadającą ustanowienie republiki i wre­ szcie najbardziej nieokreślony „dobrobyt ludu”, później interpretowany jako swoisty agrarny socjalizm. Z bez­ granicznym optymizmem, właściwym wszystkim rewoluc­ jonistom, wierzono, że program ten da się wprowadzić w życie w ciągu ledwie trzyletniego, nadzwyczajnego

okresu przejściowego, jaki miał nastąpić po obaleniu cesarstwa. Początkowo Mandżurowie bez trudu rozprawiali się z osamotnionymi bojowcami Suna, który z tej racji zdobył w oczach obcych mocarstw opinię „generała klęski” i niepoważnego marzyciela. Tym większym szokiem okazał się niespodziewany sukces rewolucji 1911 r., rozpoczętej dość przypadkowo powstaniem w Wuchangu 10 paździer­ nika (stąd późniejsze święto „podwójnej dziesiątki”). Opusz­ czony nagle przez niemal wszystkich, ostatni dziecięcy cesarz Puyi złożył władzę, a jego imperium rozsypało się, przynajmniej zdaniem obserwatorów z zewnątrz, jak kop­ nięta purchawka. Jeszcze przed formalną abdykacją malca Sun Yatsen, traktowany dotąd jako bandyta, został obrany 29 grudnia pierwszym prezydentem Republiki Chińskiej. Wprawdzie nader szybko, bo 13 lutego, ustąpił na rzecz innego, kompromisowego kandydata, generała Yuan Shikaia, uważanego tak za zwolennika reform, jak i „silnego człowieka”, postrzeganego dobrze przez wszechpotężne w Chinach mocarstwa. Niemniej to partia Suna, teraz legalna i przemianowana 25 sierpnia na Kuomintang, była triumfatorką i panią serc oraz umysłów tych Chińczyków, którzy rozumieli sens rozgrywających się wydarzeń. W pier­ wszych w dziejach Chin wolnych (choć ograniczonych cenzusem majątku i wykształcenia) wyborach, które zor­ ganizowano w grudniu i styczniu na przełomie lat 1912 i 1913, KMT zdystansował rywali, zdobywając 269 man­ datów na 596. Nastąpiła erupcja życia politycznego, uskrzy­ dlana przez całkowitą wolność prasy. Wprawdzie partyjni towarzysze Suna mienili się nacjonalistami, ale był im obcy wszelki ekskluzywizm narodowy. Przeciwnie, przyjęta przez nich pięciobarwna (czerwono-żółto-niebiesko-białoczama) flaga Republiki Chińskiej akcentowała równość wszystkich mieszkańców państwa, symbolizując Hanów (czyli rdzennych Chińczyków), Mandżurów, Mongołów,

Tybetańczyków i muzułmanów z kresów zachodnich. Obracający się stale w anglosaskich kręgach Sun postrzegał naród na sposób amerykański jako cały „lud państwa” (to właśnie znaczyło słowo Kuomin w nazwie jego organizacji), a minzuzhuyi, czołowa z jego Trzech Zasad, oddawana zwykle słowem „nacjonalizm”, winna być raczej tłumaczo­ na jako „patriotyzm”. Piękny sen Suna zakończył się wszakże szybko i tragi­ cznie. Nowy prezydent Yuan Shikai rozkazał płatnym zbirom zamordować Song Jiaorena, kandydata KMT na premiera, sterroryzował parlament (który rychło rozwiązał) i wyjął spod prawa Kuomintang. Sun, po klęsce próby zbrojnego oporu (tak zwana druga rewolucja w 1913 r.), zbiegł do przyjaznej mu Japonii. Tymczasem Yuan, „po­ prawiwszy” konstytucję, która uczyniła go dyktatorem z nieograniczonymi możliwościami reelekcji, postanowił uwieńczyć swą karierę, obwołując się cesarzem. Tu powi­ nęła mu się noga — jego wojskowi poplecznicy, liczący dotąd na odziedziczenie po nim stanowiska głowy państwa, podnieśli przeciw niemu swe szable, a niechcący wzmoc­ nienia Chin Japończycy (Europa była pochłonięta wojną światową) udzielili im zakulisowej pomocy. Zrozpaczony Yuan Shikai zmarł w czerwcu 1916 r., a z chwilą jego śmierci przestała istnieć władza centralna godna tej nazwy. Państwo Środka rozszarpali na niezależne satrapie dowódcy wojskowi, którym wcześniej Yuan — wbrew tradycjom Chin i na ich nieszczęście — powierzył też cywilną władzę nad prowincjami. Podczas gdy samozwańczy „marszał­ kowie”, zwani w literaturze historycznej warlordami1 (chiń. 1 Angielskiego terminu warlord (w historiografii francuskiej wprost tłumaczonego jako signeur de guerre) używam, ponieważ przytaczany w Polsce za historiografią sowiecką termin „militarysta” jest niezmiernie mylący. Warlordyzmowi towarzyszył upadek tak efektywności, jak i (dotąd zresztą i tak niskiego) prestiżu armii, a wielu z owych „miłitarystów” (np. były bandyta Zhang Zongchang) wręcz nie było prawdziwymi żołnierzami.

junfa), toczyli między sobą nieustanne wojny, ich ojczyzna

zapadała się z powodu spustoszeń i katastrofy gospodarczej, wywołanej także przez olbrzymie wydatki militarne. Po­ ćwiartowane Chiny stały się krainą rozpaczy, łez i ciemno­ ści. Wszelka władza, jak to ujął później Mao Zedong, wyrastała wyłącznie z lufy karabinu. Sun Yatsen pojął to bardzo prędko. Po bolesnych doświadczeniach skorygował niedawną optymistyczną tezę, że jego ojczyzna dojrzała do demokracji. Swą organizację postanowił przerobić na monopartię o charakterze wodzowskim. Struktury — hierarchicznej, z przysięgą na wierność przywódcy i pobieraniem od nowo przyjmowanych odcis­ ków palców — dostarczyły mu tradycyjne chińskie tajne stowarzyszenia, twory, których domeną była obok walki z rządem także działalność mafijna. Wielu adherentów sprawy uznało to za przesadę i rozstało się z doktorem-rewolucjonistą. Ten ostatni, przeniósłszy flagę do Kantonu, próbował powołać tam niezależny ośrodek władzy, ale — pozbawiony własnej armii — był tylko igraszką w rękach doraźnie pozyskiwanych miejscowych warlordów. Jeden z nich, mieniący się przyjacielem Lenina, Chen Jiongming, w 1922 r. omal nie zamordował Suna, paląc jego kantońską rezydencję. Uratowany przez młodszego przyjaciela, Czang Kaj-szeka, „ojciec Republiki Chińskiej” schronił się w strze­ żonej przez cudzoziemskie oddziały Koncesji Francuskiej w Szanghaju. Tutaj, mieszkając w domu podarowanym mu przez kanadyjskich Chińczyków, rozpoczął zawiłe negoc­ jacje z rosyjskimi bolszewikami. Decyzja Suna wynikała z desperacji i wyczerpania wszelkich innych możliwości. Wcześniej zwracał się kolej­ no do Brytyjczyków, Amerykanów oraz swych starych znajomych, Japończyków, posuwając się wręcz do sugero­ wania, w razie zwycięstwa swej sprawy, jakiejś formy protektoratu tych państw nad przyszłymi odrodzonymi Chinami. Sondował też Francuzów, a nawet pokonanych

w ostatniej wojnie Niemców. Wszystko na próżno. Mocar­ stwa uważały go za bankruta i, wierne zasadom nie­ interwencji, potwierdzonym na konferencji waszyngtońskiej w 1922 r., uznawały jedynie rząd pekiński, którego skład i oblicze zmieniały się za każdym wzlotem i upadkiem wydzierających sobie stolicę warlordów. Jedynie rząd sowiecki, nieuznawany zresztą przez większość mocarstw, nie musiał i nie zamierzał zawracać sobie głowy ani traktatami, ani prawem międzynarodowym. 26 stycznia 1923 r. została ogłoszona słynna deklaracja podpisana przez Suna i wysłannika Lenina, Adolfa Joffego (tego samego, który dwa lata wcześniej podpisał z Polską traktat ryski). Bolszewicy przyznawali, że Chiny nie są gotowe na przyjęcie komunizmu i obiecywali im pomóc w walce o narodowe zjednoczenie. Napływający stopniowo do Chin „sowietnicy” (ogółem miało się ich przewinąć 267) zabrali się do reorganizacji według wypróbowanych wzorów bolszewickich tak samego Kuomintangu, jak i jego niemal nieistniejących sił zbrojnych. Do czasu I Kongresu KMT w czerwcu 1923 r. w Kantonie (z miasta zdążono już wypchnąć, choć na niezbyt daleką odległość, siły Chen Jiongminga) dawna „konstelacja rewolu­ cjonistów” Suna otrzymała już wzorowany na sowieckim kościec, z pięciostopniową, hierarchiczną strukturą wodzowską, rewolucyjną retoryką i dominującym między kongresami Centralnym Komitetem Wykonawczym (CKW). Po opano­ waniu Chin przewidywano (inaczej niż w 1911 r.) nie wolne wybory, ale rządy jednopartyjne w postaci „kurateli” (dangshi) Kuomintangu nad krajem. Nowych, bolszewickich kształ­ tów chińskiej partii leninowscy doradcy nie zdołali jednak wypełnić sowiecką treścią. Ostatecznym celem KMT nie miało być społeczeństwo bezklasowe, ale demokracja parla­ mentarna, a na zjeździe stwierdzono, że problemy społeczne (takie jak reforma rolna) mają być rozwiązywane metodami prawnymi.

„Sowietnicy” pomagali też tworzyć niemal od podstaw kuomintangowskie siły zbrojne, gdyż wartość dotychczaso­ wych — prócz osobistej gwardii Suna — była ich zdaniem, raczej słusznym, niemal równa zeru. 5 maja 1925 r. na przykantońskiej wyspie Whampoa (Huangpu) otwarto Ofi­ cerską Akademię Wojskową. Licząca początkowo około 500 słuchaczy, do 1927 r. — kiedy przeniesiono ją do Nankinu — wyszkoliła ponad 7 tys. kadetów, którzy ogromnie zaważyli na militarnych i politycznych losach Chin. Komendantem szkoły został niezmiernie w niej popularny Czang Kaj-szek, wówczas trzydziestoośmioletni zawodowy oficer, absolwent japońskiej akademii militarnej Shinbo Gakko. Czang miał za sobą odbytą w drugiej połowie 1923 r. misję do sowieckiej Rosji, którą do tej pory uważał za kraj dzielnie zwalczający — podobnie jak Chiny — feudalne dziedzictwo i interwencyjne poczynania obcych mocarstw. Pobyt w Moskwie i Piotrogrodzie wyleczył go wszakże z tych iluzji. Za parawanem uśmie­ chów bolszewików dostrzegł przemoc, kłamstwo i im­ perialistyczne zakusy odnośnie Chin. „Czuję — ostrzegał swego mistrza — że pragną uczynić Mandżurię, Mongolię, Xinjiang i Tybet częścią ich własnego Związku Sowietów. Co się tyczy Chin właściwych, chcą je ostatecznie też zsowietyzować”2. Owszem, zalecał wykorzystać pomoc sowiecką, ale tylko jako taktyczne i czasowe wsparcie ze strony obcego mocarstwa. Tego rodzaju obrót sprawy okazał się w końcu możliwy. Doraźnej współpracy sprzyjał fakt, że oddelegowani do Chin sowieccy oficerowie okazali się kompetentni i znacznie sympatyczniejsi od cywilnych „sowietników”. Ich dowódca, „Galin” (naprawdę Wasilij Blcher, później marszałek ZSRS i ofiara Stalina), wkrótce zaprzyjaźnił się z Czangiem. 2

Cyt. za: Chiang Kai-shek Secret Past. The Memoir of His Second

Wife, Ch'etı Chieh-ju, wydał i wstępem opatrzył L.E. Eastman, Boulder

Col. 1993, s. 136.

Bagatelizowane przez Sun Yatsena obawy Czanga były wszelako słuszne. Ofiarowane Kuomintangowi przez Kreml wsparcie od początku zawierało bombę z opóźnionym zapłonem. Stanowiła ją Komunistyczna Partia Chin (KPCh), powołana przez bolszewików do życia latem 1921 r. Ruch Nowej Kultury, jak nazywano rozpoczęte w Chi­ nach w 1919 r. ożywienie intelektualne, miał od początku nurt radykalny, ale nawiązywał raczej do europejskiego anarchizmu niż marksizmu. Przywódcy, Chen Duxiu, redaktor pisma „Nowa młodzież” („Xin Qingnian”), i Li Dazhao, wykształcony w Japonii profesor Uniwersytetu Pekińskiego, nie mieli bliższych powiązań z Kremlem. Wszelako w kwietniu 1920 r. przybył do Chin emisariusz Komintemu, Grigorij Wojtinski, kładąc kres dotychczaso­ wym nieustannym dyskusjom i każąc scalić luźne do tej pory komórki. Na szalę rzucał decydujący argument finan­ sowy — jak potem szacowano, z 17 655 yuanów wydanych przez partię w pierwszych dziewięciu miesiącach jej działalności zaledwie 6% zebrano w Chinach, cała zaś reszta pochodziła z Rosji. 13-23 lipca 1921 r., pod nad­ zorem dwóch wysłanników Kremla, „Maringa” (Hendricus Sneevliet) i „Nikolskiego” (Wiktor Neumann) 13 delegatów reprezentujących 53 (tylko!) działaczy proklamowało KPCh. W skład kierownictwa weszli Chen Duxiu, Li Dazhao (obaj nieobecni), Zhang Guotao (przewodniczący obrad) oraz Li Da. Losy owych chińskich 15 (wliczając w to Chena oraz Li) „ojców założycieli” okazały się nader znamienne. Trzech z nich (w tym szefa partii Chen Duxiu oraz Zhang Guotao) uznano za „zdrajców i odchyleńców”, jeden, po wycofaniu się z polityki, został zamordowany przez towarzyszy partyjnych, jeden porzucił całkowicie ruch, jeden zmarł wkrótce śmiercią naturalną, jeden popełnił samobójstwo, jeden zginął w walce, trzech rozstrzelali przeciwnicy polityczni, dwóch kolaborowało z Japończy­ k a m i otrzymując za to wyroki śmierci, a tylko dwaj (Mao

Zedong i Dong Biwu) po szczęśliwym dotrwaniu do proklamowania ChRL cieszyli się w niej najwyższymi stanowiskami państwowymi. Początkowo absolutną zależność komunistów chińskich od Moskwy ilustrowało prawdopodobnie najpełniej zmuszenie ich przez Kreml do współpracy z Kuomintangiem. Przywód­ cy KPCh byli takiemu manewrowi zdecydowanie przeciwni. Określali Sun Yatsena mianem reakcjonisty i wskazywali (zresztą całkowicie słusznie), że jest on zdecydowanym zwolennikiem kapitalizmu, o czym świadczyła w obezwład­ niający wręcz sposób jego najnowsza publikacja, wydany pierwotnie po angielsku Międzynarodowy rozwój Chin (The International Development of China, Shanghai 1919). Dla realisty Sneevlieta, który objechał chińskie Południe, było jednak oczywiste, że jedyną organizacją mającą realne wpływy wśród inteligencji, wojska i robotników jest partia Suna, zaś znaczenie komunistów w tych środowiskach jest równe zeru. KPCh była słabiutka; jeszcze w 1923 r. na ogółem 420 jej członków mniej niż jedna dziesiąta płaciła statutowe składki i, jak narzekał „Maring”, „cała robota pochodzi prawie całkowicie ze źródeł zewnętrznych”3 (tzn. z ZSRS). Partnerem i oparciem dla Kremla mogli być tylko nacjonaliści. „Gdyby nie było żadnego KMT — konkludował komintemowski agent — stworzylibyśmy dobrą partię nacjonalistyczną, dostępną dla wszystkich nacjonalistów, którzy chcą rewolucyjnej walki. Lecz przecież jest tutaj partia nacjonalistyczna, która ciągle ma niemałe znaczenie”4. Na nalegania Kremla komuniści mieli wstępować do Kuomintangu indywidualnie, bowiem na formalny sojusz obu partii nie zgodził się Sun. Po I Kongresie KMT 3 List Sneevlieta do Grigorija Zinowjewa, Nikołaja Bucharina, Karola Radka i Gieorgija Safarowa z 20 VI 1923, zamieszczony w: The Origins

of the First United Front in China. The Role of Sneevliet (alias Maring),

red. T. Saich, t. II, Leiden 1991, s. 611. 4 Tamże, s. 618.

10 komunistów stanowiło dokładnie jedną czwartą kuomintangowskiego CKW, co wobec stosunku liczebnego obu ugrupowań (mniej więcej 1:40) było liczbą absurdalnie dużą. Elegancki Zhou Enlai, komunista z mandaryńskim rodowodem, został wówczas łubianym przez Czang Kaj-szeka zastępcą Departamentu Politycznego whampoańskiej Akademii Wojskowej. Oficjalne wprowadzenie marksis­ towskich rewolucjonistów do wnętrza całkowicie obcej im duchem organizacji było eksperymentem jedynym w swoim rodzaju. Pewien historyk zauważył nie bez racji, że „było to tak, jakby zapraszać muzułmanów, aby stali się człon­ kami Kościoła chrześcijańskiego bez wcześniejszego po­ proszenia ich, by wyrzekli się islamu”5. Sun Yatsen, podobno do końca żywiący wątpliwości co do swego prosowieckiego zwrotu, zmarł na raka 12 marca 1925 r. Nie dożył Ekspedycji Północnej — wielkiej rozprawy stworzonej przez siebie armii z warlordami, mającej na celu zjednoczenie kraju. Rozpoczęta 9 lipca 1926 r. pod dowództ­ wem Czang Kaj-szeka, w ciągu pierwszych dziesięciu miesięcy przyniosła oszałamiające sukcesy i zdobycie połowy Chin. Po dotarciu do wielkiej rzeki Yangzi ku zdumieniu świata wyprawa przeistoczyła się wszakże w generalną próbę sił między „sprzymierzonymi” nacjonalistami i komunistami. Wobec coraz jaskrawszego przejmowania władzy przez „sowietników” i członków KPCh Czang Kaj-szek nakazał w kwietniu 1927 r. aresztowania i rzezie zwolenników marksizmu-leninizmu. Niechętne mu lewe skrzydło partii próbowało jeszcze kontynuować współpracę z komunistami, póki i ono nie uzyskało namacalnych dowodów, że „sprzy­ mierzeńcy” dążą do skomunizowania Chin. Jak raportował wywiad polski: „nawet lewe skrzydło Kuomintangu uważało Rosję Sowiecką tylko za sprzymierzeńca, nie zaś za władcę 5 R. H u a n g, Chiang Kai-shek and His Diary as a Historical Source, „Chinese Studies in History” Fali 1995-Winter 1995/96, Armonk 1996, s. 36.

i mentora. Z chwilą więc, gdy odsłoniły się rzeczywiste cele Moskwy, większość członków Kuomintangu odsunęła się od niej i «Ententa» sowiecko-chińska prysła”6. Niszczona barbarzyńskimi (acz typowymi w ówczesnych Chinach) metodami KPCh została niemal całkowicie rozbita. Tym­ czasem czołówka armii Czang Kaj-szeka wkroczyła w lipcu 1928 r. do Pekinu. W grudniu, po nominalnym podporząd­ kowaniu się Mandżurii, Kuomintang formalnie opanował całe Chiny, ogłaszając przywrócenie kruchej jedności z cza­ sów cesarstwa. Mimo usunięcia komunistów z KMT i anulowania najjaskrawszych przeszczepów sowietyzmu (w rodzaju komisarzy politycznych w armii) nacjonalistyczna Repub­ lika Chińska pozostawała rządzonym jednopartyjnie pańs­ twem autorytarnym, w którym ślady bolszewickiej matrycy pozostawały doskonale widoczne. Aparat partyjny pozo­ stawał sprzężony z państwowym, a tymczasowa konstytucja z 5 maja 1931 r. oficjalnie potwierdzała „kuratelę” Kuomin­ tangu nad krajem. Życie polityczne w państwie pod błękitną, ozdobioną dwunastopromiennym białym słońcem flagą (dawne pięciokolorowe barwy zostały odrzucone jako skompromitowane przez warlordów) zresztą w niczym nie przypominało stosunków znanych ze świata zachodniego. W Państwie Środka brakowało tradycji rządów prawa i jakichkolwiek doświadczeń w kontrolowaniu władzy oraz udziału w życiu politycznym. Nawet kręgi wykształcone były skłonne mniemać, że sztukę rządzenia państwem należy pozostawiać „fachowcom”, czyli specjalnie w tym celu wyszkolonej kaście urzędniczej (dawniej była to wyłaniana przez eg­ zaminy grupa mandarynów), cnotą zaś społeczeństwa jako takiego jest właśnie nieangażowanie się w sprawy polityczne. 6

Ocena sytuacji w Chinach; attache wojskowy w Londynie mjr Roman

Michałowski

do

szefa

Oddziału

II

Sztabu

Generalnego,

Archiwum Akt Nowych, Warszawa, OIISzG-616,82.

17

IV

1928,

Liczba piśmiennych nie sięgała nawet 20% ogółu miesz­ kańców. Nowoczesną świadomość narodową w Chinach zaczął dopiero zaszczepiać właśnie Kuomintang. Przeciętny Chińczyk ciągle nie poczuwał się do obowiązków obywatel­ skich i troski o sprawy państwa, poprzestając na ochronie interesów rodziny czy klanu. Zacofanie kraju i jego rozmiary, raczkujący dopiero system komunikacji (w naj­ ludniejszej prowincji Sichuan nie było ani metra linii kolejowej), tragiczny stan edukacji i informacji powszechnej ogromnie utrudniały budowanie społeczeństwa obywatels­ kiego, bez którego istnienia funkcjonowanie systemu demo­ kratycznego — teoretycznie stanowiącego odległy cel dyktatury KMT — musiało być fikcją. Niepewna hegemonia nacjonalistów była ciągle zagrożo­ na przez bunty frondujących warlordów, kontrolujących ciągle wiele korpusów nowej armii, oraz przez operujących w interiorze kraju komunistów. W sytuacji, gdy wszelka realna władza musiała opierać się na siłach zbrojnych, próby formowania partii politycznych innych niż KMT i nielegalna, lecz uzbrojona KPCh były z góry skazane na niepowodzenie. Co prawda, ugrupowania takie powstawały (Trzecia Partia, Młoda Partia, Socjaldemokratyczna Partia Chin), miały jednak charakter maleńkich, kanapowych klubów dyskusyjnych, ograniczonych do nielicznych kółek zokcydentalizowanej inteligencji liczących w sumie naj­ wyżej kilkaset osób. Nie miały one żadnych szans na masowe członkostwo, cechowała je zaś nieprawdopodobna wręcz kłótliwość i rozpadanie się na wrogie frakcje krótko po utworzeniu. W ten sposób, wyjąwszy buntujących się warlordów, jedynym wewnętrznym wyzwaniem dla KMT pozostawali komuniści. Ich kierownictwo, straciwszy prędko nadzieję na pozyskanie robotników, którzy opowiedzieli się po stronie Kuomintangu, w 1931 r. przenieśli swą siedzibę i punkt ciężkości działań do wiejskiego wnętrza kraju.

Zorganizowano tak zwane czerwone bazy („republiki Rad”) ze stolicą w Ruijinie w prowincji Jiangxi. Ponieważ w pierwszych latach swej władzy Kuomintang był zaabsor­ bowany całkowicie buntami w armii i zagrożeniem ze­ wnętrznym (na przykład zajęciem Mandżurii przez Japoń­ czyków w latach 1931-1933), bazy te miały szanse nie tylko na przetrwanie, ale i ekspansję. Zgodnie z receptą bolszewików, uważających swą or­ ganizację za „zakon samurajów” i „kawalerów mieczo­ wych” (słowa Stalina), KPCh była tworem skrajnie zmili­ taryzowanym. W istocie każdy komunista był żołnierzem Chińskiej Armii Czerwonej, zaś dowództwo tej armii pokrywało się ze ścisłym kierownictwem partyjnym. Prze­ budowany na wzór partii bolszewickiej Kuomintang od­ biegał od tego schematu przede wszystkim tym, że siły zbrojne stały się tu główną podporą kierownictwa, dystan­ sując nawet samą partię. W 1929 r. ponad połowę rozroś­ niętego, bo liczącego ponad 550 tys. członków, KMT stanowili żołnierze (urzędnicy i policjanci dominowali tylko w przemysłowym Szanghaju). W partyjnym CKW oficerowie stanowili ponad 43%, generałowie przeważali też wśród gubernatorów prowincji. Wedle trafnego okreś­ lenia amerykańskiego historyka Donalda G. Gillina obie walczące o Chiny ugrupowania „stały się tak zmilitaryzo­ wane, że pod wieloma względami stanowiły nie więcej niż dwie armie realizujące odmienne programy polityczne”7. Natomiast odmienna i nader znamienna była baza społe­ czna obu antagonistów. Przynajmniej od czasu przywództwa Mao Zedonga, niezagrożonego już od połowy lat trzydzies­ tych, komuniści czerpali swe poparcie niemal całkowicie 7

D.A. Gil l i n ,

Falsifying China’s History: The Case of Sterling

Seagreave’s The Soong Dynasty, Stanford Calif. 1986, s. 2. Praca Gillina,

początkowo pomyślana jako polemika z głośnym ongiś bestsellerem Seagrave’a, jest w istocie bardzo ciekawym uogólnieniem poglądów autora na temat Republiki Chińskiej.

spośród biedniejszego chłopstwa, choć wśród wielbicieli KPCh było też wielu radykalnie wyalienowanych intelek­ tualistów. Lwia część partyjnego kierownictwa wywodziła się przy tym — rzecz warta uwagi — tylko z sześciu prowincji południowo-centralnych. Jedna z nich, Hunan (ojczyzna m.in. Mao, Liu Shaoqia, Peng Dehuaia), dostar­ czała przez dziesięciolecia aż czwartą część członków Komitetu Centralnego KPCh. Prowincje te, odległe od wybrzeża i ze słabym przemysłem, uchodziły za bastion ksenofobicznego tradycjonalizmu, a Hunan — zwany czasem Prusami Chin — także cnót militarnych. Źródła poparcia dla nacjonalistów były bardziej wieloas­ pektowe. Na ogół ich zwolennicy rekrutowali się z for­ mującej się miejskiej klasy biznesmenów, młodszych synów tradycyjnych wiejskich elit i mniej spauperyzowanego chłopstwa. Wielu było oficerami lub intelektualistami preferującymi raczej ewolucję niż rewolucję jako panaceum na trapiące Chiny plagi. Tak czy inaczej ośrodkiem potęgi partii były wielkie miasta, głównie portowe — a więc otwarte na świat zewnętrzny — a jej polityka odzwiercied­ lała zmodernizowany światopogląd mieszkańców wielkich metropolii. Przywódcami nacjonalistów byli ludzie, którzy wykształcenie (także wojskowe) zdobyli w szkołach pro­ wadzonych przez cudzoziemców lub wręcz za granicą. Symbolem był założyciel partii, Sun Yatsen, chrześcijanin z dyplomem doktora zachodniej medycyny, który większość życia spędził poza Chinami albo w rządzonych przez cudzoziemców, eksterytorialnych „portach traktatowych”. Żadne z owych ugrupowań nie było partią demo­ kratyczną (choć KMT — i tylko on — uważał demokrację za odległy cel swojej dyktatury). Obie partie dążyły do monopolu władzy politycznej (a KPCh wręcz do monopolu wszelkiej władzy) i próbowały się unicestwić, traktując drugą stronę nie jako partnera, ale wroga, którego należy zlikwidować dla dobra państwa. W tym

celu obie zawierały taktyczne sojusze z warlordami, a nawet — okazjonalnie — również między sobą. Ten ostatni aspekt wzajemnych stosunków KMT i KPCh był szczególnie trudny do pojęcia dla obserwatora z zewnątrz. Istotnie, w ciągu ponad ćwierćwiecza współistnienia na kontynencie Chin obie partie pozostawały dłużej ze sobą w nominalnym sojuszu (1923-1927 i 1937-1945) niż w stanie wojny. W obu wypadkach było to jednak współdziałanie z gruntu nieszczere. Pierwsza wielka konfrontacja zbrojna obu ugrupowań, zwana przez komunistów drugą rewolucyjną wojną domową (1927-1937), zakończyła się niemal całkowitym unicest­ wieniem KPCh przez zmodernizowaną armię Czang Kaj-szeka. Po tak zwanym Długim Marszu (1934-1935), będącym niczym innym jak rozpaczliwą ucieczką w nie­ znaną przyszłość, profesjonaliści zagraniczni (przykładowo, brytyjscy i japońscy) uznali chiński komunizm za prak­ tycznie martwy. Jego resztki zostały ocalone od unicest­ wienia jedynie dzięki niszczącej japońskiej inwazji na Chiny w roku 1937. Czang, świadomy nadciągającej konfrontacji z japońską potęgą, licząc przy takim obrocie sprawy na pomoc ZSRS, zainteresowanego w związaniu Japończyków w Chinach, nie zdecydował się na doszczętne rozdeptanie komunistów. Zainteresowanie Kremla ich losem było oczywistą sprawą. Poprzestał jedynie na zepchnięciu partii Mao na teren graniczącej z kontrolowaną przez ZSRS Mongolią, słabo zaludnionej prowincji Shaanxi. Po porozumieniu z rządem z 15 lipca 1937 r. (tajne, acz często przerywane negocjacje trwały już od ponad roku) stolica KPCh w dziesięciotysięcznym miasteczku Yan’an miała się stać ośrodkiem „Eksperymentalnego Regionu Rolniczego”. Zregenerowane resztki Chińskiej Armii Czerwonej nominalnie włączono w skład odpierającej japoński najazd armii narodowej. Owemu tak zwanemu Drugiemu Zjednoczonemu Frontowi (pierwszy określał

współpracę z lat 1923-1927) w sposób nieformalny, ale decydujący patronował Stalin. 21 sierpnia 1937 r. kuomintangowskie Chiny podpisały faktycznie sojusznicze poro­ zumienie z ZSRS, który w obawie o swe granice chciał zapobiec szybkiemu zwycięstwu Japonii. Przez najbliższe trzy lata główne wsparcie dla walczących z coraz większym trudem Chin miało płynąć z Moskwy w postaci broni, kredytów i instruktorów wojskowych. Przy tak daleko idącym uzależnieniu od Sowietów targnięcie się na ich chińskich protegowanych było wykluczone. Zostałoby zresztą fatalnie przyjęte przez skoncentrowaną na odpieraniu zewnętrznego zagrożenia chińską opinię publiczną. Czang Kaj-szek, służący całe życie temu, co uważał za chińską rację stanu, podporządkował jej swą, skądinąd niewątpliwą, nienawiść do KPCh. Ponieważ i KMT, i KPCh miały, odziedziczony po pierwowzorze bolszewickim, charakter partii wodzowskich, warto poświęcić parę słów przywódcom, którzy je zdomi­ nowali. Czang Kaj-szek i Mao Zedong mieli pozornie pewne cechy wspólne. Obaj wywodzili się z rolniczej prowincji: ojciec Czanga był wiejskim kupcem handlującym solą, zaś Mao — zamożnym gospodarzem z Hunanu (według kryteriów zaprowadzonych w ChRL — bez wąt­ pienia kułakiem). Obaj byli mocno związani emocjonalnie z matkami, choć konsekwentne milczenie Czanga na temat ojca, który osierocił go w dzieciństwie, trudno porównać z szokującą w realiach chińskich nienawiścią Mao wobec rodziciela. Obaj zostali też jako nastolatkowie zmuszeni przez rodziny do poślubienia starszych od siebie kobiet, które potem porzucili, aczkolwiek w wypadku Mao mał­ żeństwo nie zostało skonsumowane, Czang zaś doczekał się syna Czing-kuo — swego jedynego biologicznego potomka. Obaj wreszcie zachowali silny, prowincjonalny akcent ze swych rodzinnych stron, czyniący ich mowę często niezrozumiałą dla wielu rodaków. Były to jednak

podobieństwa powierzchowne, dominowały zaś istotne i głębokie różnice. Czang był stuprocentowym zawodowym żołnierzem i mężem stanu, przesyconym poczuciem powierzonej mu w Chinach misji. Podczas jednoczącej kraj Ekspedycji Północnej okazał się dobrym dowódcą, a w czasie najazdu japońskiego przyjął jedyną możliwą strategię przewlekłej wojny. Trapiony wywodzącą się z ery warlordów epidemią nieustannych zdrad wśród najwyższych oficerów, miał wszakże tendencję do ścisłej kontroli podwładnych i in­ gerowania w poczynania niskich szczeblów dowodzenia. Czując się głową państwa, podporządkowywał wymogi strategii politycznej racji stanu. W imię tej ostatniej potrafił się zmusić do wstrętnych mu osobiście kompromisów jak na początku lat trzydziestych, gdy daremnie szukał skrajnie wówczas niepopularnego modus viverıdi z Japonią, czy u ich schyłku, gdy współpracował ze Związkiem Sowieckim i chińskimi komunistami. Ukształtowany przez wojnę, niszczenie wrogów uważał za rzecz naturalną, bez wahania nakazywał rozstrzeliwanie walczących z nim komunistów, wszelako przeciwników politycznych wolał raczej kaptować niż zabijać. Wielokrotnie buntującym się przeciw niemu generałom przebaczał, zachowując ich w służbie. Marszałka Zhang Xuelianga, który w 1936 r. zdradziecko aresztował go w Xi’anie i chciał wydać komunistom na pewną śmierć, osadził tylko w areszcie domowym. W młodości kobieciarz i bon vivant, jako przywódca nie palił, pił wyłącznie przegotowaną wodę i niewzruszenie dochowywał wiary pięknej i niemal całkiem zamerykanizowanej żonie, Song Meiling. Nieskazitelnie elegancki, zawsze w odprasowa­ nym, lecz zwykle pozbawionym odznaczeń i dystynkcji mundurze, uchodził za człowieka pozbawionego emocji. W istocie w gniewie potrafił szaleć, a z jego diariusza wyłania się portret człowieka niezmiernie refleksyjnego i wrażliwego na ludzki los. Doskonale znał Japonię

i — także dzięki lekturze klasyków marksizmu — potrafił przeniknąć Związek Sowiecki. Natomiast mentalność przy­ wódców Zachodu, a zwłaszcza działanie opinii publicznej w krajach demokratycznych, była dla niego zagadką. Wzorowy, choć dopiero w ostatnim (trzecim) małżeństwie, mąż i ojciec rodziny, przywiązywał się do otoczenia, będąc pobłażliwym wobec „starych towarzyszy broni”, co często miało fatalne skutki polityczne8. Mao Zedong, acz przywódca partii wyznającej materia­ lizm, był w istocie rzeczy romantykiem, przekonanym, że charyzmatyczne przywództwo może dowolnie kształtować rzeczywistość. Niechlujnie ubrany i wiecznie rozczochrany (Czang starannie golił całą głowę), prowadził nieuregulo­ wany tryb życia, pracując w nocy i śpiąc w dzień; ochrona, gdy mu się udało zasnąć, miała kategoryczny zakaz budzenia go. Choć był autentycznie utalentowanym poetą, na co dzień porozumiewał się wychodkowym, skatologicznym językiem, napawającym wstrętem Czanga i zdumie­ wającym nawet mało wrażliwego w takich kwestiach Stalina. Z pozoru spontaniczny i emocjonalny, ściskający towarzyszy partyjnych i w chwilach wzruszenia roniący łzy, w rzeczywistości obmyślał na zimno swe poczynania, nigdy nie zapominając uraz i niszcząc przeciwników nawet po latach. Obojętny na los własnych dzieci, którym najpierw pozwolił przymierać głodem w Szanghaju i do których potem, gdy już przebywały w ZSRS, całymi latami nie pisał, bez wahania poświęcał w walce o władzę nawet najstarszych i najwierniejszych przyjaciół. Korzystał z przy­ wilejów władzy bez żenady, utrzymując cały harem kon­ kubin, których wyszukiwaniem zajmował się późniejszy szef służb specjalnych ChRL, Kang Sheng. Cechowała go, rzadko spotykana nawet wśród dyktatorów, niemal dosko­ nała obojętność na los najbliższych. Co najmniej od czasu 8

W języku polskim o Czangu: J. P o 1 i t, Pod wiatr. Czang Kaj-szek

1887-1975, Kraków 2008.

czystek dokonanych w latach trzydziestych, a już na pewno po „kampaniach naprawy stylu pracy partyjnej” (zhengfeng yundong) w Yan’anie, przywództwo Mao było niezagrożone w partii, którą kontrolował w stopniu znacznie bardziej totalnym i ścisłym, niż kiedykolwiek Czang kontrolował Kuomintang. Do osiągnięcia celu i zdobycia władzy potrafił przyjąć każde warunki i pójść na wszelkie porozumienie. Dowiódł tego już w młodości, gdy wzywał armię sowiecką do wojskowej interwencji w Chinach, a także jako szef partii, gdy był gotowy przystać na wydanie Japonii połowy Chin za zgodę na skomunizowanie reszty9. Jedno jest pewne: dla KPCh, straszliwa dla mieszkańców Państwa Środka, inwazja japońska była wybawieniem. We właściwy sobie, rozbrajająco szczery sposób ujął to zresztą sam Mao Zedong. Gdy po trzydziestu pięciu latach, podczas wizyty w Chinach w 1972 r., japoński premier Tanaka Kakuei próbował przepraszać za czyny swych rodaków, szeroko uśmiechnięty przywódca ChRL pouczył go, że agresja japońska była „pomocą”. Wyjaśnił, że wrota do władzy dla komunistów chińskich zostały otwarte przez Japończyków.

9 W Polsce wydano (nie licząc broszur) dwie pełne biografie Mao. Praca Jung C h a n g i Jona H a 11 i d a y a, Mao (tłum. P. Amsterdamski, Warszawa 2007), choć nie jest dziełem zawodowych historyków, zawiera unikalny, często wcześniej niedostępny materiał, a jego współautorka na własnej skórze poznała realia życia pod rządami tytułowego bohatera. Książka Australijczyka Rossa T e r r i l l a , Mao. Biografia (tłum. M. Głogoczowski, Warszawa 2001) wyszła spod pióra profesjonalnego badacza, który jednak (zwłaszcza we wcześniejszych wydaniach, zawie­ rających fragmenty usunięte w polskim przekładzie) nie krył swej fascynacji osobą dyktatora.

ZWIĘDŁE ZWYCIĘSTWO

Tytaniczną walkę z Japonią, trwającą 97 miesięcy — naj­ dłużej ze wszystkich krajów alianckich, dwukrotnie dłużej, niż wynosił udział w wojnie Sowietów czy Amerykanów — kuomintangowska Republika Chińska kończyła z oszałamiającymi wręcz politycznymi suk­ cesami. Kraj, którego suwerenność była niedawno kaleka i zagrożona, uzyskał nominalny status wielkiego mocar­ stwa. Podpis jego przedstawicieli, obok delegatów Sta­ nów Zjednoczonych, ZSRS i Wielkiej Brytanii, otwierał Deklarację Narodów Zjednoczonych i Kartę Organizacji Narodów Zjednoczonych (ONZ); pomniejsi alianci byli wyliczeni dopiero po nich, w porządku alfabetycznym. Chiny stały się stałym członkiem Rady Bezpieczeństwa ONZ, a ich trudny język uznano za jeden z oficjalnych języków tejże organizacji. Podczas wojny oficjalnie zniesiono będące filarem preponderancji Zachodu w Pań­ stwie Środka nierównoprawne traktaty i przywileje eksterytorialne. Na minutę przed kapitulacją Japonii, 14 sierpnia 1945 r., oficjalny sojusz z Republiką zawarł też ZSRS. Czang Kaj-szeka uważano za jednego z wielkiej czwórki przywódców zwycięskiej koalicji. Wobec nagłej

śmierci prezydenta Stanów Zjednoczonych, Franklina Delano Roosevelta, klęski wyborczej premiera Wielkiej Brytanii, Winstona Churchilla, i podeszłego wieku Józefa Stalina sądzono dość powszechnie, że z owej czwórki największe szanse na dalszą, naprawdę światową karierę ma pięćdziesięciosiedmioletni Chińczyk. Owo spektakularne wyniesienie Republika Chińska zawdzięczała w ogromnej mierze amerykańskiemu wspa­ rciu politycznemu. Roosevelt, niekryjący nadziei na przejęcie w Azji schedy po wycieńczonych wojną Brytyj­ czykach, zamierzał uczynić Chiny filarem wpływów swego kraju na tym kontynencie. Zirytowany Churchill dowodził nie bez racji, że dzięki Chinom Amerykanie chcą mieć w ONZ, której bezsilności jeszcze nikt nie przewidywał, dodatkowy głos (faggot voice). Jednakże pomoc amerykańska, bezcenna w sferze propagandowo-politycznej, była — na przekór żywotnym do dziś mitom — niezmiernie nikła, jeśli przyjrzy się aspektom materialnym. Chińczycy, którzy aż do grudnia 1941 r. walczyli zupełnie samotnie, po japońskim ataku na Pearl Harbor 7 grudnia 1941 r. przekonali się, że Biały Dom nie tylko nie pospieszy im z odsieczą, ale sam zażąda od nich wsparcia dla zaatakowanych w Birmie Brytyj­ czyków. Zamiast pieniędzy, sprzętu i wojsk Roosevelt posłał Czang Kaj-szekowi w charakterze mentora i szefa sztabu generała Josepha Stilwella, który — równie nietaktowny co niekompetentny — otrzymał wkrótce w Birmie z rąk Japończyków potężne cięgi. Wstydliwym dowodem traktowania dalekowschodniego sprzymierzeń­ ca przez Waszyngton stał się udział Chin w sławnym amerykańskim programie pomocy dla aliantów lend and lease. W 1942 r. wynosił on 1,5%, w 1943 — 0,5%, w 1944 r. — decydującym roku wojny — 0,4%... W skali całego konfliktu wyniósł ostatecznie 4%, z tym że 91% tej pomocy nadeszło w ostatnich sześciu miesiącach

zmagań i nie było czasu na ich wykorzystanie1. Zważyw­ szy, że cały program lend-lease (dla wszystkich aliantów łącznie) stanowił ledwie 10% amerykańskich wydatków wojennych, należy go uznać za równie skuteczny jako narzędzie polityki Stanów Zjednoczonych co specyficznie tani. Propagandowo był też na pewno dobrze sprzedany. Po wojnie nie tylko amerykańska opinia publiczna, ale i histo­ rycy byli przekonani (a wielu jest przekonanych nadal), że kuomintangowskie Chiny otrzymały „ogromne” wsparcie materiałowe ze strony Stanów Zjednoczonych. Medialny wizerunek azjatyckiego sprzymierzeńca uległ w walczącej Ameryce znamiennej ewolucji. W pierwszych miesiącach wojny, znaczonych amerykańską kompromi­ tacją w Pearl Harbor i brytyjską hańbą w Singapurze, prestiż „bohaterskiego generalissimusa Czang Kaj-szeka”, od lat opierającego się Japończykom mimo zupełnego niemal braku nowoczesnego uzbrojenia, wzniósł się na zawrotne wyżyny. Ku zdumieniu Brytyjczyka George’a Orwella, konsekwentnego zwolennika demokratycznego socjalizmu, Czangowi, przedstawianemu nie tak dawno jako krwawy kat robotników, oddawali hołdy nawet lewicowcy. Ów brązowniczy portret uległ jednak dość szybko potężnej erozji. Liczni korespondenci wojenni, akredytowani w Chongąingu, zasnutym mgłami mieście w Sichuanie, będącym od 1938 r. wojenną stolicą Republiki, prędko dostrzegli wstyd­ liwe plamy na słońcu chwały wolnych Chin. Były nimi korupcja, nepotyzm, pokątny handel z obszarami zajętymi przez nieprzyjaciela. W zasadzie nie pisano przy tym, że praźródłem wszystkich tych plag była monstrualna inflacja. Po opanowaniu przez Japończyków nadmorskich komór celnych i tamtejszych wielkich miast portowych rząd KMT utracił niemal wszystkie źródła swych dochodów. Wyższy 1 Dane za: A.N. Y o u n g , China and the Helping Hand, 1937-1945, Cambridge Mass. 1965, s. 350, 399-402.

urzędnik czy oficer, zarabiając miesięcznie równowartość dwudziestu dolarów amerykańskich, utrzymywał się często z łapówek i spekulacji na czarnym rynku. W okręgu komunistycznym w Yan’anie, którego władcy uzyskiwali trzy czwarte dochodów z produkcji i handlu opium, było, nawiasem mówiąc, jeszcze gorzej, lecz o tym ostatnim fenomenie nie pisały już amerykańskie gazety. Za to wizerunek reżimu Czang Kaj-szeka robił się stopniowo coraz mniej heroiczny. Zaczęto akcentować ponury fakt, że nie jest on demokratyczny — co do meritum naturalnie słuszny. Wszelako (abstrahując od ZSRS) demokracjami nie były też sprzymierzone rządy jugosłowiański, grecki czy (wysyłający wielką armię na front włoski) brazylijski, a restaurowany przez aliantów w 1941 r. reżim etiopski miał wręcz feudalny charakter. Już w 1942 r., gdy żona Czang Kaj-szeka odbyła udaną propagandową podróż do Stanów Zjednoczonych, na razie cicha, lecz potem coraz głośniejsza propaganda podkreślała, że „Madame” wywioz­ ła stamtąd do Chin głównie „gronostajowe biustonosze” i inne równie zdrożne co niesamowite łupy. Song Meiling, osoba (w przeciwieństwie od ascetycznego męża) niemal całkowicie zamerykanizowana, istotnie miała ambicje pro­ wadzenia w siermiężnym Chongąingu życia na poziomie żon dyplomatów sprzymierzonych rządów. Medialny uwiąd akcji reżimu KMT odbywał się jedno­ cześnie ze wzrostem popularności komunistów z Yan’anu. Był on fragmentem zrozumiałej w kontekście Wielkiego Sojuszu (Grand Alliance) rehabilitacji i heroizacji komunis­ tów jako takich, nie tylko sowieckich, ale także choćby jugosłowiańskich czy francuskich. W przypadku chińskim cały fenomen miał wszakże i dodatkowe, bardziej dyskretne kulisy. Na politycznym zapleczu Czang Kaj-szeka od pewnego już czasu działały wpływowe siły podkopujące współpracę amerykańsko-chińską. Nie przeceniając zna­ czenia wywiadu i agentury dla biegu dziejów, trzeba

stwierdzić, że w świetle opublikowanych w Stanach Zjed­ noczonych w ostatniej dekadzie XX w. prac, a także w świetle materiałów sowieckich, manipulacje osób zwią­ zanych z Kremlem miały wyraźny wpływ na decyzje Roosevelta. Pomoc finansowa dla Chin, formalnie pozo­ stająca w gestii sekretarza skarbu, Henry’ego Morgenthaua, była sterowana przez jego zastępcę, Harry ’ego Dextera White’a (agenta NKWD o pseudonimie „Jurist”). Osobistym wysłannikiem Roosevelta do Chin stał się inny agent Stalina, Lauchlin Currie, będący wedle Czanga „geniuszem zła, który zrujnował wojenne stosunki między Chinami a Stanami Zjednoczonymi”. Z inicjatywy Currie’ego przed­ stawicielem Roosevelta w Chongąingu, przesłaniającym ambasadora Clarence’a Gaussa, mianowano profesora Owe­ na Lattimore’a, wybitnego uczonego, lecz słabego dyp­ lomatę, za to wiernego (choć bez etatu agenta) orędownika sprawy sowieckiej (za prezydentury Harry’ego Trumana zbiegł ze Stanów Zjednoczonych za granicę)2. Ludzie ci skontaktowali generała Stilwella, politycznie zupełnie bez­ radnego, z ambasadą ZSRS i znanym mu już wcześniej przedstawicielem chińskich komunistów w Chongąingu, Zhou Enlaiem. W ten sposób narodził się projekt, by komunistyczną armię Mao Zedonga dozbroić z dostaw amerykańskich i aby od tego uzbrojenia — oraz wprowa­ dzenia komunistów do rządu Czanga jako koalicjantów — uzależnić dalsze dostawy dla Czang Kaj-szeka. W lipcu 1944 r. za zgodą Roosevelta do Yan’anu przybyła wojskowa misja amerykańska pod kierownictwem pułkownika Davida Barretta. Zdyscyplinowany, spartański charakter okręgu komunistycznego wzbudził sympatię, jeśli nie podziw gości. 2 O kwalifikacjach dyplomatów amerykańskich w Republice Chińskiej (oględnie mówiąc, nie zawsze najświetniejszych) pisałem w artykule:

Dyplomacja

brytyjska,

japońska

i

amerykańska

w

Chinach

1895-1949,

„Dzieje najnowsze” 2010, R. XLII, nr 1, s. 32-39; kwestię tę poruszałem również (kilkakrotnie i w różnych miejscach) w biografii Czang Kaj-szeka.

Narzekali tylko, że — z powodu wszechobecnych „mun­ durków Mao” — podczas wieczorków tanecznych nie mogli odróżnić mężczyzn od kobiet. Pułkownik Barrett nie dostrzegł natomiast — jak potem samokrytycznie przyznał — ani uprawy opium, ani tego, że: „kiedy po raz pierwszy przybyliśmy do Yan’anu, obóz koncentracyjny znajdował się niezbyt daleko od miejsca, gdzie kwaterowaliśmy”3. Czy ekscentryczny politycznie pomysł Roosevelta (ostatecznie to on był odpowiedzialny za przedsięwzięcie znane jako Dixie Mission) miał sens przynajmniej na niwie wojskowej? Odpowiedź, przynajmniej z pozoru, nie jest prosta, skoro sprawiedliwa ocena wysiłku wojennego Chin pozostawała długo przedmiotem burzliwych polemik. Wedle znanej opinii komunistów to właśnie oni wiązali 60% (wedle innych źródeł aż 84%!) sił japońskich w Chinach, podczas gdy znajdujące się w stanie rozkładu wojska rządowe tylko pozorowały walkę, wyciągając za to chciwie rękę po wsparcie alianckie i gromadząc uzyskane dobra na przyszłą rozprawę z „demokratami z Yan’anu”4. Do dziś zdarza się, że poważni autorzy wywodzą, że późniejsze przejęcie władzy przez KPCh w Chinach, acz pozbawione legitymizacji demokratycznej, ma swe moralne uzasadnienie w tym, iż „komuniści chińscy położyli większe zasługi w walce z okupantem japońskim”5. Miarodajne w tej kwestii źródła japońskie rozstrzygają jednak sprawę, choć owa prawda przebija się do podręcz­ 3 D. B a r r e t t , Dixie Mission: The US Army Observer Group in Yenan, 1944, Berkeley 1970, s. 82. 4

W.I. C o h e n , Who Fought the Japanese in Hunan? Some Views of

China’s War Effort, „The Journal of Asian Studies” listopad 1967, vol.

XXVII, nr 1, s. 111-115; J. C h e s n e a u x , F . L e B a r b i e r , M-C. Ber g e r e , China from 1911 Revolution to Liberation, New York 1977, s. 265. Dziś jest pewne, że prace te, przynajmniej w owych fragmentach, wykazują cechy pisarstwa paranaukowego. 5 E. H a 1 i ż a k, Polityka i strategia Chin w kształtowaniu między­ narodowego bezpieczeństwa, Warszawa 2007, s. 21.

ników historii z oporami i powoli. „Wszędzie podczas pierwszych czterech lat wojny w Chinach armie japońskie lekceważyły wojska chińskie kontrolowane przez Mao Zedonga, traktując ich tylko jako «bandytów» i kierując niemal wszystkie swe główne ciosy przeciw «nacjonalis­ tycznym» siłom Czang Kaj-szeka. To samo dotyczyło lotnictwa, które [...] bombardowało obiekty wojskowe w rejonie bazy komunistów w Yan’anie jedynie dwukrotnie w październiku 1938 r. Głównym celem nalotów był zawsze Chongąing”6. Młodszy brat japońskiego cesarza Hirohito, książę Takamatsu, podczas wojny generał na froncie chińskim, przyznał, że nigdy nie słyszał, by cesarska armia miała w ciągu ośmioletniej kampanii jakieś kłopoty z od­ działami komunistycznymi. Starano się zniszczyć armie rządowe, i to nie każde, a jedynie te przedstawiające rzeczywistą wartość bojową, nieuznające zwierzchnictwa Chongąingu dywizje warlordowskie, a tylko wyćwiczone na sposób zachodni oddziały zreformowanej armii Czang Kaj-szeka. „Cztery z każdych dziesięciu chińskich dywizji wysłanych na pole bitwy należało do twardego jądra nacjonalistów. W rzeczy samej, Japończycy często wybierali je w celu zniszczenia”7. W ciągu ośmioletnich zmagań, chińscy komuniści tylko dwukrotnie odważyli się na zaczepne wystąpienie przeciw armii cesarskiej — w obu wypadkach ku wyraźnej niechęci Mao. Po raz pierwszy pod Pingxingguanem w prowincji Shanxi w październiku 1937 r.; dywizje Lin Biao zaatako­ wały tylną straż japońskiego konwoju, odnosząc iście pyrrusowe zwycięstwo dzięki wielokrotnej przewadze li­ czebnej. Ogrom poniesionych strat i nikła zdobycz (ostatni 6 H.P. B i x, Hirohito and the Making of Modern Japan, New York 2000, s. 347. 7 H-s. C h ’ i , The Military Dimension, 1942-1945, w: China Bitter Victory. The War with Japan 1937-1945, red. J.C. Hsiung, S.I. Levine, Armonk 1992, s. 178.

Japończycy, nim popełnili samobójstwo, zniszczyli swą broń) na trwałe zniechęcił Lina, skądinąd zdolnego stratega, do podobnych pomysłów. Druga próba miała miejsce od sierpnia do grudnia 1940 r. i została potem unieśmiertelniona propa­ gandowo jako „bitwa stu pułków”. W jej trakcie 8. Armia Peng Dehuaia została zdziesiątkowana przez kontratakują­ cych Japończyków, zdoławszy im przy tym zadać straty oceniane przez propagandzistów z Yan’anu (i wierzących im potem historyków) na 26 tys., a które w istocie wynosiły wedle źródeł japońskich... 409 ludzi. W ocenie Kuomintangu ofensywa komunistów, ich główna do dziś pretensja do wojennej chwały, nie miała żadnego wpływu na przebieg działań wojennych. Wedle znawcy komunistycznej wojsko­ wości, francuskiego pułkownika Jacques’a Guillermaza (w czasie wojny attache militarnego Wolnej Francji w Chongqingu), w ciągu całych zmagań „stosunkowo słabo wyposażo­ ne siły regularne [Mao], rozrzucone po olbrzymich przestrze­ niach, zdolne były do niewiele więcej niż organizowania zasadzek, podczas gdy najeźdźca miał w praktyce wolną rękę w przeprowadzaniu operacji wymiatających, gdzie tego tylko zapragnął”8. Dla sowieckich profesjonalistów, skądinąd przodujących w późniejszym dezinformowaniu światowej opinii publicznej, prawda ta nie była nigdy tajemnicą. „Główne siły walczące z Japonią to armie Kuomintangu, które swą liczebnością wielokrotnie przewyższają siły 8. Armii i Nowej 4. Armii. [...] Dane o działaniach bojowych 8. Armii i Nowej 4. Armii przeznaczone dla zagranicy są świadomie zawyżane. W ten sposób maskuje się przygotowa­ nia do wojny domowej” — notował przedstawiciel Stalina w Yan’anie Piotr Władimirów9. 8

J. G u i l l e r m a z , The Soldier, w: Mao Tse-tung in the Scales of

History, red. D. Wilson, Cambridge 1978, s. 124. 9P.

W ł a d i m i r ó w , Dziennik z Rejonu Specjalnego Chin z lat 1942-1945, tłum. J. Olszowska, Warszawa 1977, s. 127, 226 (zapisy z 9 II i 26 XII 1943 r.).

Strategia Mao, polegająca na konsekwentnym unikaniu walk z Japończykami przy jednoczesnym budowaniu włas­ nej bazy politycznej, wydała bodaj największe plony podczas japońskiej ofensywy „Ichigo”, trwającej od kwiet­ nia do listopada 1944 r. Armie japońskie, korzystające z całkowitej bierności anglosaskich aliantów Chin, zadały wówczas Kuomintangowi miażdżący militarny cios, roz­ bijając w puch chińskie cztery armie, i dotarły z doliny Yangzi do granicy z Indochinami. Czang, bezsilnie koła­ czący o wsparcie u Roosevelta, na próżno alarmował Amerykanów, że siły japońskie, które runęły na jego wykrwawione i nędznie uzbrojone państwo, są pięciokrotnie liczniejsze od tych, z którymi jednocześnie zmaga się w odbijanej z rąk japońskich Birmie wyśmienicie wyposa­ żona armia brytyjsko-indyjsko-chińska. Ponieważ klęska w Chinach zbiegła się z sukcesami aliantów w Europie (desant w Normandii) i na Pacyfiku, prestiż Kuomintangu, i tak już nieszczególny w Stanach Zjednoczonych, spadał błyskawicznie. Za to w Yan’anie, wedle świadectwa Władimirowa, kolejne komunikaty o zwycięskim pochodzie Japończyków były odbierane przy akompaniamencie ogłu­ szających wiwatów. U schyłku ofensywy „Ichigo”, po ciężkiej próbie sił z Rooseveltem, Czang Kaj-szek zdołał się wreszcie pozbyć aroganckiego i niekompetentnego generała Stilwella, zago­ rzałego wielbiciela komunistów chińskich (który, naturalnie, przenigdy nie chciałby takich rozwiązań politycznych dla swej amerykańskiej ojczyzny, jakie zalecał Chińczykom). Następca Stilwella, generał Albert Wedemeyer, prędko zdobył zaufanie, a nawet sympatię Czanga. Po raz pierwszy zdołał uzyskać w Waszyngtonie dla Chin znaczniejsze przydziały z programu lend-lease. Dostaw tych, jak wcześ­ niej wspomniano, nie zdołano już wszakże wykorzystać. Co więcej, na odbudowanie armii Republiki, zdruzgotanej ofensywą „Ichigo”, było potrzeba lat — w istocie zaś na

chińskim kontynencie nie odbudowano jej już nigdy. Z będącej ongiś dumą Czanga armii przetrwały wprawdzie liczebnie znaczne oddziały (wobec olbrzymich rezerw ludzkich kraju), lecz były to zdruzgotane i zdemoralizowane klęskami strzępy. Jedynym wyjątkiem była wspaniale walcząca w Birmie i rzeczywiście hojnie wyekwipowana przez Amerykanów mała armia ekspedycyjna, bez wątpienia najlepsza siła zbrojna, jaką Chiny kiedykolwiek miały. Jej ściągnięcie do kraju stało się wówczas palącą potrzebą. Choć amerykańskie lotnictwo druzgotało bombami Ja­ ponię, a armie pod brytyjskim dowództwem zdołały w maju 1945 r. odzyskać Birmę, wojska Stanów Zjednoczonych posuwały się na Pacyfiku powoli i ponosiły coraz krwawsze straty w ludziach. Nic nie wiedząc o porozumieniach jałtańskich (o których będzie jeszcze mowa) ani o trzy­ manym w ścisłej tajemnicy programie atomowym, Czang Kaj-szek i jego doradca Wedemeyer zakładali, że od klęski Japonii dzielą ich długie miesiące, jeśli nie lata. W maju — miesiącu kapitulacji Niemiec — udało im się po­ wstrzymać ostatni zwrot zaczepny Japończyków w zachod­ nim Hunanie, a następnie przejść do kontrataku w prowincji Guangxi. Kuomintang rozpoczynał realizację nakreślonej z rozmachem ofensywy, skierowanej w stronę jego bazy politycznej — okupowanych miast wschodniego wybrzeża. Plan, zakrojony na miarę dawnej Ekspedycji Północnej, w zamiarach Czanga miał nie tylko podnieść morale armii, ale i pozycję Chin na forum międzynarodowym. Początek ofensywy miał być skoordynowany z lądowaniem Amery­ kanów na Wyspach Japońskich, wyznaczonym na 1 lis­ topada 1945 r.; w okolicach Nowego Roku spodziewano się odbić Kanton. Preliminaria wypadły pomyślnie. Na początku sierpnia armia chińska zdobyła Guilin i posuwała się na południe, w stronę wyspy Hainan. Nagłe wkroczenie świata w erę nuklearną 6 sierpnia 1945 r. oznaczało całkowite przekreślenie owych planów,

tym bardziej że dwa dni potem — pędząc, by zdążyć wydrzeć przyrzeczoną w Jałcie zdobycz od powalonych już Japończyków — pancerne kolumny Stalina wtargnęły do Mandżurii. Nadchodził koniec wojny, w Azji bez wątpienia bardziej zaskakujący niż jej początek. Z punktu widzenia Kuomintangu nie mógł on nadejść w mniej fortunnym momencie. Gdyby armia chińska zdołała samo­ dzielnie oswobodzić znaczne połacie swego kraju — a wszystkie rachuby wskazywały na taką ewentualność — jej straty byłyby na pewno większe, lecz pozycja przetargowa rządu chińskiego i ostateczny los samego kraju bez porównania lepsze. Ostatecznie zwycięstwo Republiki Chińskiej okazało się, jak to określił amerykańsko-chiński historyk James Hsiung, „gorzkim zwycięstwem”. Czang Kaj-szek, „wy­ trwawszy w trudnym kursie oporu wobec Japonii, ostatecz­ nie zdołał ustanowić Chiny mocarstwem światowym. Jednakże nieugięta odmowa Czanga co do kapitulacji wobec Japonii pozwoliła jego komunistycznym rywalom rozszerzyć swą infrastrukturę, tworząc podstawę pod ich przyszłe zwycięstwo nad nacjonalistami w wojnie domowej. Gdyby Czang zawarł pokój z Japonią w 1940 lub 1941 r., perspektywy dla rządu nacjonalistycznego, jeśli nie dla jego własnej władzy, mogłyby być lepsze. Jednakże stano­ wisko Chin w świecie mogłoby być znacząco mniejsze. W tym sensie tragiczny paradoks Czang Kaj-szeka polegał na tym, że wygrał przegrywając i przegrał na skutek zwycięstwa”10. Prawdziwą triumfatorką okazała się bowiem KPCh. Niemal zdeptana przed wojną przez Kuomintang, odrodziła się w dobie japońskiego potopu i stała się znów koszmarem dla nacjonalistów. W wigilię najazdu stosunek sił Chińskiej Armii Czerwonej wobec oddziałów rządowych wynosił 10

J.W. Gar v e r ,

China’s Wartime Diplomacy, w: China’s Bitter

Victory, red. J.C. Hsiung, S.I. Levine, Armonk 1992, s. 178.

1:60, w chwili zakończenia wojny przedstawiał się on 1:3. Ludność komunistycznych „regionów wyzwolonych” wzro­ sła z 1,5 min do 100 min, terytorium z 92 mil kw. (148 km kw.) do 950 tys. mil kw. (ponad 1,5 min km kw.), partia z 40 tys. członków do 2,7 min. Otwierając 23 kwietnia 1945 r. pierwszy od 1928 r. i nader długi (do 11 czerwca) zjazd KPCh, Mao Zedong miał już tego pełną świadomość, tym bardziej że zbliżało się to, o czym marzył niemal od ćwierćwiecza — wkroczenie sowieckiej armii do Chin. Toteż długie wystąpienia delegatów, wysławiające pod niebiosa Stalina i Mao, były bliskie euforii, choć formalnie trwała jeszcze ciężka wojna z japońskimi najeźdźcami. „W zasadzie wszystkie wystąpienia — notował na gorąco wspomniany już przedstawiciel bolszewików, Piotr Władi­ mirów — sprowadzały się do wyklinania Kuomintangu. Wszelkie inwektywy pod adresem Czang Kaj-szeka czy Kuomintangu delegaci nagradzali hojnymi oklaskami. [...] Analiza sprawozdania politycznego, a także innych refera­ tów i wystąpień nie pozostawia wątpliwości co do tego, że jednym z celów zjazdu jest mobilizacja (wszechstronne, aktywne przygotowanie do wojny domowej). [...] Każdy, kto zaczynał mówić o walce z Japonią, zawsze kończył wezwaniem do walki przeciw Kuomintangowi”11.

11 P. W1 a d i m i r o w, Dziennik z rejonu specjalnego Chin, s. 553-554 (zapisy z 3 i 4 VI 1945 r.).

NA POBOJOWISKU

Złudność pokoju, jaki po kapitulacji Japonii miał zapanować na niezmierzonych obszarach Chin, okazała się w pełni, zanim jeszcze owa kapitulacja została formalnie ogłoszona. Nominalnie, co uznawały wszystkie państwa świata, nie wyłączając Związku Sowieckiego, wodzem naczelnym wszy­ stkich wojsk na chińskim teatrze działań wojennych i jedy­ nym legalnym szefem państwa chińskiego był Czang Kajszek. 11 sierpnia — parę godzin po otrzymaniu via Waszyng­ ton wieści o japońskiej gotowości do złożenia broni — prezy­ dent Republiki Chińskiej telegrafował do komunistycznego głównodowodzącego Zhu De. Nakazywał czekać na rozkazy, przypominając, że tylko do kwatery głównej należą dyspozy­ cje odnośnie porządku kapitulacji, jeńców wojennych, reorga­ nizacji instytucji kolaboranckich i przywracania instytucji legalnych. Zhu De odpowiedział dopiero po 5 dniach we wszystko mówiącym tonie, dowodzącym, że nie uważał Czanga za swego zwierzchnika: „Pańskie rozkazy są całkowi­ cie fałszywe. [...] Powinien Pan publicznie przyznać się do błędu i odwołać swe rozkazy. Inaczej będziemy stanowczo i bez odpowiedzi sprzeciwiać się pańskim rozkazom. Proszę o szybką odpowiedź”1. 1 Cyt. za: K. F u r u y a, Chiang Kai-shek. His Life and Times, New York 1981, s. L.

Za postępowaniem komunistów stały oczywiste dla nich racje. Patronujący im Stalin nie uznawał respektowanego przez wszystkich innych aliantów zawieszenia broni z Ja­ ponią i polecał swym wojskom zająć jak największe obszary Mandżurii. W stronę dywizji sowieckich, a więc poza zasięg rządu, komuniści chińscy w wielkim pośpiechu przemieszczali swe najlepsze oddziały. 19 sierpnia doszło do pierwszego w dziejach zetknięcia dwóch Armii Czer­ wonych, sowieckiej i chińskiej. Zależność chińskiej partii (której przywódca kazał się sfotografować z Dziełami Stalina w ręku, otwartymi na stronie z podobizną autora) od jej patronów z Kremla była wówczas oczywista i mocna. Ponieważ fakt ten budzi do dziś kontrowersje, wynikające z transponowania późniejszego konfliktu z Moskwą na wcześniejsze deka­ dy, warto w tym miejscu przytoczyć pewne liczby. Spośród 118 przywódców KPCh studiujących za granicą w latach 1921-1949 (tj. od powstania partii po przejęcie przez nią władzy) aż 80 (czyli 70%) studiowało w ZSRS. Grubo ponad połowa spośród tych ostatnich (47) weszła w skład kierowniczego Komitetu Centralnego, a 15 do ścisłego kierownictwa w Politbiurze. W gronie tym znajdowali się przyszli formalni lub faktyczni przywódcy partii i państwa: Liu Shaoąi, Yang Shangkun („Sałtykow”), Deng Xiaoping („Dozorow”) i wódz naczelny Zhu De („Daniłow”). W roku 1924, gdy KPCh była partią kadrową, w Rosji przebywało 9% jej członków (9% wszystkich członków, nie kierownictwa!)2. W świet­ le tych faktów KPCh, jeśli spojrzy się na jej związanie z moskiewskim centrum, nie różniła się zbytnio od innych podwładnych rozwiązanego w 1943 r. przez Stalina Kominternu. Jej faktyczna, bardzo znaczna swo­ boda w podejmowaniu decyzji wynikała z ogromnych 2

Dane za: A. P a n t s o v , The Bolsheviks and the Chinese Revolution,

1919-1927, Richmond 2000, s. 167, 169.

odległości od Moskwy (co powodowało kłopoty z łącz­ nością) i atutu posiadania własnego, rządzonego przez siebie terytorium. Abstrahując od Mandżurii, stanowiącej osobne, pod­ porządkowane wprost Tokio dowództwo, stacjonująca w Chinach i podległa generałowi Okamurze Yasujiemu armia japońska liczyła 1283 tys. ludzi, przeważnie znacznie lepiej uzbrojonych niż armia Republiki Chińskiej. Przejęcie tego uzbrojenia mogło rozstrzygnąć o losie Chin, tym bardziej że dochodziła do niego znaczna ilość (co prawda zwykle lichej) broni w rękach posłusznych Japończykom formacji kolaboranckich. Wiedząc o tym, Zhu De roz­ kazywał Okamurze w imieniu Mao składać broń przed „wszelkimi siłami antyjapońskimi”. W odpowiedzi Czang Kaj-szek zabronił Japończykom tego, czyniąc okupantów odpowiedzialnymi za „utrzymanie pokoju i porządku” do czasu przybycia wojsk rządowych. Miał do tego wszelkie formalne prawo. Akt kapitulacji Japonii, sygnowany przez amerykańskiego generała Douglasa MacArthura, uznawa­ nego także przez Sowietów za alianckiego głównodowo­ dzącego, precyzyjnie stanowił, że w Chinach i północnym Wietnamie aż do 16. równoleżnika Japończycy mają składać broń wyłącznie przed Chińską Armią Narodową. Jedyny wyjątkowy obszar, na którym cesarską armię mieli rozbroić Sowieci, stanowiła Mandżuria. Można dodać, że w Europie Amerykanie i Brytyjczycy rozbrajali i starannie filtrowali przed ewentualnym włączeniem do armii regularnej par­ tyzanckie formacje francuskie czy włoskie. O stosunku Stalina i przywódcy jugosłowiańskich komunistów, Josipa Broz-Tity, do pozostających na zapleczu frontu formalnie alianckich oddziałów niekomunistycznych nie warto tu nawet wspominać. Dzięki Wedemeyerowi, który zorganizował most po­ wietrzny złożony z niezawodnych transportowców Da­ kota, oraz pomocy floty amerykańskiej do połowy

października udało się przerzucić do głównych ośrodków miejskich 110 tys. żołnierzy rządowych wraz ze sztabami. Pośpiech był aż nazbyt uzasadniony — dostępne dziś źródła dowodzą, że komuniści, utrzymujący ożywione kontakty z wywiadem japońskim oraz władzami kolaboranckimi, mieli skrystalizowane plany zawładnięcia wiel­ kimi miastami wybrzeża wraz z wariantami wydania ich desantom sowieckim. Część formacji japońskich, wbrew klauzulom kapitulacyjnym, za to na mocy wcześniej­ szych, sekretnych ustaleń, składała broń przed armią Mao lub wręcz zaciągała się do tychże oddziałów. Opór mógł być groźny — tylko w sierpniu komunistyczne oddziały wymordowały w Chinach 1,4 tys. bezbronnych żołnierzy japońskich, to znaczy prawie cztery razy więcej niż podczas osławionej „ofensywy stu pułków”. Rodziło to tendencje odwrotne — w Shanxi sławny wari ord Yan Xishan, gubernator tejże prowincji od roku 1911, użył podporządkowanych już sobie wojsk cesarskich do ode­ pchnięcia komunistów, próbujących zająć jego stolicę, Taiyuan. Walki toczyły jednak nie tylko oddziały w istocie luźno związane z rządem centralnym, takie jak właśnie podwładni Yan Xishana. Armii rządowej nie udało się uchwycić położonych w głębi lądu wielkich miast Chin Północnych z Pekinem, Tianjinem i Qingdao oraz północnej części prowincji Jiangsu. Uniemożliwiły to odległość oraz komu­ nistyczny sabotaż, polegający na niszczeniu torów. Do końca września liczba zbrojnych incydentów z podwład­ nymi Mao przekroczyła sto. Pokój okazywał się iluzją. „Kryzys, w obliczu którego stoi dziś naród — notował ponuro Czang Kaj-szek —jest poważniejszy niż kiedykol­ wiek od czasu japońskiej inwazji na Mukden 18 września 1931 r. Jeśli nie będziemy ostrożni, damy Stalinowi i Mao Zedongowi sposobność wyrządzenia naszym planom szkody nie do naprawienia. Najważniejszą rzeczą jest rozbrojenie

nieprzyjacielskich wojsk w różnych częściach kraju tak szybko, jak tylko możliwe. Następną najważniejszą rzeczą jest przejęcie prowincji Północnego Wschodu [Mandżurii] jak najszybciej, aby Rosjanie musieli wypełnić zobowiąza­ nia, jakie zaciągnęli zgodnie z traktatem z [14 sierpnia 1945 r.] i związanych z nim porozumień. Inaczej Stalin i Mao wykorzystają sytuację i pogrążą Chiny w chaosie i anarchii”3. Wobec gospodarczej katastrofy, symbolizowanej przez galopującą inflację (za kwotę 100 yuanów, w 1937 r. równowartość pary wołów, można było nabyć dwa jajka), rząd dążył przede wszystkim do odrodzenia ekonomicz­ nego. Komisja Śledcza do Spraw Strat Wojennych (Kangzhan Diaocha Weiyuanhui) oceniała straty mate­ rialne na 100 mld dolarów amerykańskich. W tej sytuacji sprawą życia i śmierci zdawało się odzyskanie Mandżurii, jedynej prawdziwie uprzemysłowionej połaci kraju, której produkcja niemal dorównywała produkcji dziesięcio­ krotnie większej reszty Chin. Sowiecki blitzkrieg sprawił, że industrialne centra północnego wschodu wpadły w ręce Stalina niemal nienaruszone. By je odzyskać, Czang Kaj-szek był gotowy zapłacić Sowietom za ich wcześ­ niejsze wycofanie się resztkami posiadanych jeszcze rezerw walutowych. Tymczasem stojący u szczytu potęgi Amerykanie chcieli za wszelką cenę uniknąć wznowienia ogromnie dla nich kłopotliwej chińskiej wojny domowej. Plany nowej ad­ ministracji prezydenta Trumana były nastawione na sprawy wewnętrzne i demobilizację wielkiej armii, którą w istocie przeprowadzano w tempie budzącym powszechne zdumie­ nie. Amerykański ambasador w Chongąingu, generał Patrick Hurley, człowiek nieprzeciętnie naiwny (chińskich komunis­ tów uważał za „agrarnych reformatorów” i „nie bardziej 3

Diariusz Czang Kaj-szeka, zapis z 9 IX 1945, cyt. za: K. F u r u y a ,

Chiang Kai-shek. His Life and Times, s. 832.

komunistów niż republikanie z Oklahomy”), chcąc roz­ proszyć nadciągającą burzę, zamierzał nawet odwołać się do pośrednictwa znanego mu osobiście Stalina. Jeszcze w sierpniu Hurley, mocno i skutecznie naciskając na swych gospodarzy, skłonił ich do zaproszenia Mao Zedonga do wojennej stolicy Chin w celu negocjacji. Przywódca KPCh pozwolił się prosić trzykrotnie (w tradycji chińskiej dwukrotne odrzucenie zaproszenia uchodzi za grubą zniewagę). Wreszcie jednak 28 sierpnia, wraz z ucho­ dzącym za dyplomatycznego wirtuoza Zhou Enlaiem, został przywieziony z Yan’anu samolotem ambasady. Wcześniej uznał za stosowne sondować sowieckiego ambasadora Apollona Piętrowa, czy ten w razie potrzeby udzieli mu azylu. Fakt ten, podobnie jak usadowienie się na lotnisku w samochodzie Hurleya z pominięciem wysłanej specjalnie przez Czanga limuzyny, wywołało kpiny przywódcy Kuomintangu, któremu nawet wrogowie nie odmawiali osobistej odwagi. Szczyt Mao-Czang, będący pierwszym z pięciu spotkań obu gigantów, jakie miały nastąpić w ciągu najbliższych ✓ sześciu miesięcy, stał się medialnym wydarzeniem. Świat obiegły zdjęcia obu przywódców, trącających się kielisz­ kami (Czangowi tradycyjnie nalano tylko wodę). Komen­ towano wymięty, workowaty drelich wodza komunistów, kontrastujący z odprasowanym uniformem jego interloku­ tora. Były to jednak gesty na pokaz. Nieco prawdziwsze rozmowy toczyły się poza błyskami fleszy, podczas negoc­ jacji Zhou Enlaia i towarzyszącego mu Wang Ruofeia z czołowymi politykami nacjonalistów. Pod naciskiem Amerykanów omawiano sprawę redukcji nadmiernie roz­ budowanej armii, liczącej, przynajmniej nominalnie, 254 dywizje. Nowe siły zbrojne miały ich mieć tylko 80. Generał Chen Cheng, minister wojny i desygnowany następca Czanga, jeden z najzdolniejszych i naj lojalniejszych generałów KMT, proponował, by z owej osiem­

dziesiątki 12 dywizji należało do komunistów. Mao z miej­ sca odmówił. 12 września zażądał 28 dywizji, po pięciu dniach podnosząc jednak stawkę do 48. Czang Kaj-szek, demonstrujący zwykle twarz pokerzysty, nie mógł ukryć gniewu, choć od początku było jasne, że rozmowy do niczego nie doprowadzą. Kuomintang nie chciał tolerować państwa w państwie, komuniści na innych warunkach w ogóle nie mogli egzystować. Ich partia mogła być samodzielnym sojusznikiem, ale nigdy podwładnym rządu. Liczni Chińczycy, z charakterystycznym dla ich kultury taktem, daremnie próbowali to wytłumaczyć Hurleyowi, argumentując, że „nie ma miejsca dla dwóch smoków w jednej wiosce”. Na rozpoczęcie wojny domowej Kuomintang nie miał jednak ani ochoty, ani możliwości. Wręcz przeciwnie. Decyzje podjęte wkrótce po kapitulacji Japonii wyraziście świadczyły, że rząd zamierza schować i odłożyć zbyt długo eksploatowany miecz. Dzień po formalnym zakończeniu wojny (3 września 1945 r.) rząd ogłosił redukcję podatków we wszystkich okupowanych przez Japończyków prowincjach. Ponieważ tereny te mieściły większość zasobów kraju, dekret — w skali długofalowej słuszny, a nawet zbawienny — musiał doraźnie zaowocować dotkliwym zablokowaniem dochodów. Jednocześnie zniesiono pobór do wojska. Kie­ rowana przez Weng Wenhao Rada Odbudowy z nie lada rozmachem kreśliła we współpracy z Amerykanami plany podźwignięcia gospodarki. Może najbardziej imponującym był — zrealizowany dopiero w XXI w. — projekt najwięk­ szej na świecie tamy na rzece Yangzi, mającej produkować 10 min kilowatów energii. Na realizację owych przedsię­ wzięć przeznaczono znaczną część szczupłych rezerw dewizowych. Z uwagi na potrzeby zrujnowanych Chin działania te były teoretycznie trafne i miały spore szanse realizacji. Wymagały jednak urzeczywistnienia czterech

założeń, które niestety okazały się fałszywe. Chodziło 0 dłuższą polityczną stabilizację, szybką odbudowę prze­ mysłu w Mandżurii z zatrzymaniem na jakiś czas personelu japońskiego (internowanego przez Sowietów), napłynięcie z Japonii reparacji w postaci dóbr i urządzeń przemys­ łowych, wreszcie uzyskanie kredytów ze Stanów Zjed­ noczonych. Na wspomniane cztery kwestie Kuomintang nie miał naturalnie żadnego wpływu. Usiłując uporządkować chiń­ skie pobojowisko, popełnił wszelako zabójcze błędy, rzu­ tujące fatalnie na jego szansę w przyszłym starciu z komu­ nistami. Największym była stara i dotykająca wszystkich kwestia inflacji oraz związana z nią wymiana pieniędzy. Szwagier Czanga, premier Song Ziwen, zwany niegdyś z podziwem „czarodziejem finansów” (nie kojarzono go z inflacją czasu wojny, gdyż był wówczas szefem dyp­ lomacji), nakazał przymusową wymianę emitowanych przez marionetkowe władze projapońskie banknotów w stosunku 1 yuan kuomintangowski do 200 yuanów okupacyjnych. Dla posiadaczy tych ostatnich oznaczało to katastrofę. Jednocześnie przybysze z obszaru dawnych Wolnych Chin, przede wszystkim rządowi urzędnicy, wykorzystywali ba­ jeczną koniunkturę, robiąc fantastyczne interesy na krzyw­ dzie rodaków. Zwrócono przy tym jedynie część wartości złotych depozytów, oddanych w czasie wojny władzom na cele obrony narodowej, a Chińczykom zamieszkałym poza krajem (częsta kategoria ofiarodawców) nie zapłacono nic. Ponieważ premier Song zajmował się finansami głównie na szczeblu międzynarodowym, przebywając ponadto często poza krajem, reformę wykonywał jego zaufany współ­ pracownik Ji Zhaoding. Był on wszelako agentem KPCh, bynajmniej nie jedynym na tak wysokim stanowisku. Za niszczenie finansów Republiki Chińskiej Mao Zedong mianował go po zwycięstwie szefem Biura Handlu Za­ granicznego ChRL.

Sprawy finansów rzutowały na sferę produkcji. Więk­ szości ograbionych przez Japończyków biznesmenów nie wypłacono odszkodowań, za to doszło do nadużyć podczas przekazywania prawowitym właścicielom skonfiskowanych poprzednio przez kolaborantów zakładów. Powolne prze­ mieszczanie się centralnych instytucji w stronę wybrzeży (z Chongąingu do Nankinu gabinet powrócił dopiero w maju 1946 r.) sprawiło ponadto, że podupadła produkcja także na obszarze stymulowanych dotąd zamówieniami rządowymi dawnych Wolnych Chin. Do listopada 1946 r. z 2411 fabryk odebranych okupantom (nie licząc Mandżurii) tylko 852 wznowiły działalność. Czang Kaj-szek starał się uniknąć, i w gruncie rzeczy mu się to udało, czystki wymierzonej w kolaborantów. Ludzie jego budzącego grozę szefa służb specjalnych, Dai Li, doprowadzili przed sądy około 3 tys. osób (dla porów­ nania w maleńkiej Norwegii było ich 18 tys.), z których stracono tylko najbardziej osławione postaci. Wobec długo­ ści okupacji i skali rozmaitej współpracy była to bez wątpienia decyzja słuszna. Jednakże ludność obszarów okupowanych spotkały innego rodzaju szykany. Szczególnie mocno odczuli je studenci, przez wielu uważani za moral­ nych dziedziców uprzywilejowanej dawniej w Chinach kasty intelektualistów. Absolwentów uczelni działających pod panowaniem japońskim, uznanych za „marionetkowych studentów”, zmuszono do zdawania dodatkowych, często ponownych egzaminów. By udowodnić swą prawomyślność, musieli uczęszczać na przymusowe kursy ideologii sunyatsenowskiej. Rodziło to bunt, który często działał na rzecz ideologii alternatywnych. Fatalnie przeprowadzono również skądinąd niezbędną redukcję armii, która stopniała — będzie o tym jeszcze mowa — z 3,6 min żołnierzy we wrześniu 1945 r. do zaledwie 2,1 min rok później. Minister wojny, Chen Cheng (potem, jako premier, wykonawca wspaniałej

reformy rolnej na Tajwanie), połączył ją z weryfikacją korpusu oficerskiego pod kątem jego fachowości i lojal­ ności. Niestety Chen, osobiście nieposzlakowany i niemający litości dla miernot i łapówkarzy (ich tolerowanie w anormalnych warunkach wojennych było dla niego ciężkim brzemieniem), obrócił przeciw sobie wszystkich ludzi, obawiających się o swą pozycję. Już wkrótce miało się okazać, że „tysiące oficerów, którzy stracili dowództwo w wyniku wysiłków demobilizacyjnych, przeszło do komunistów, zabierając ze sobą wielką, choć do dziś nieznaną liczbę swoich żołnierzy. Niektórzy z nich doma­ gali się nawet jego [tj. Chena — J.P.] egzekucji, skonfun­ dowawszy rząd czymś, co można nazwać zbiorowym lamentem u grobu Sun Yatsena w Nankinie. [...] Nawet jeden z zastępców [szefa sztabu] He Yingąina, Cheng Migren [...], stał się do tego stopnia zgorzkniały w rezul­ tacie prób zniszczenia go przez Chen Chenga, że ostatecz­ nie dopomógł komunistom w zdobyciu kontroli nad swym ojczystym Henanem”4. Gdy rychło wybuchła wojna domo­ wa, korpus oficerski powitał ją bynajmniej nie odrodzony, za to głębiej niż kiedykolwiek podzielony i nieufny wobec naczelnego dowództwa. Dążący do redukcji armii profesjonalista Chen Cheng nie miał naturalnie żadnego zrozumienia dla postulatów wcielania do jej szeregów dawnych przywódców antyjapońskiej partyzantki — w ogromnej większości niekomunistów. Mając rację odnośnie skuteczności wojskowej, popełniał wszelako błąd polityczny. Do niechcianych bohaterów, dla których walka była dotąd jedynym zajęciem, miał wkrótce wyciągnąć rękę kto inny. „Nie przyznano im — pisał potem z oburzeniem wróg Czang Kaj-szeka i Chen Chenga, jeden z przywódców tzw. kliki z Guangxi, generał 4

D.G. G i 11 i n, Problems of Centralization in the Republic of China. of Ch’en Ch’eng and the Kuomintang, .Journal of Asian Studies” sierpień 1970, vol. XXIX, nr 4, s. 849. The

Case

Li Zongren — żadnych standardowych racji żołnierskich, natomiast surowo zabroniono opodatkowywania miejscowej ludności. Nie dostrzegając żadnego wyjścia, uczciwi ofice­ rowie po prostu rozwiązali swoje oddziały i wrócili do swoich gospodarstw. Dla łajdaków wyjściem stało się dołączenie do komunistów, którzy oferowali lepsze wa­ runki”5. Szczególne rozmiary owo zjawisko miało przybrać — będzie o tym jeszcze mowa — w Mandżurii, gdzie panowanie japońskie trwało aż 14 lat i wobec mieszkańców której rząd centralny był w istocie głęboko nieufny. Najdłużej okupowane obszary kresowe, jak Mandżuria i Tajwan, dość prędko zaczęły postrzegać wkraczające oddziały rządowe, całkowicie obce zwyczajami, a nawet językiem, jako intruzów niewiele się różniących od okupantów. Znakomity strateg Chen Cheng (nawet niecierpiący KMT generał Stilwell nazwał go „wojskowym geniuszem”) od 1943 r. cierpiał na wrzodową chorobę żołądka, poważnie utrudniającą mu wykonywanie obowiązków. Znaczną część wytycznych formułował za niego oficer sztabowy Liu Fei, który był agentem KPCh. Dokładnie w tym czasie, w którym Kuomintang rozpo­ czął demobilizację 1,5 min szeregowych i oficerów ANR, Komitet Centralny komunistów rozkazał w sierpniu 1945 r. na podległych sobie obszarach „powołać wieleset tysięcy żołnierzy w ciągu następnych trzech miesięcy”6. Pod koniec 1945 r. niszczące konsekwencje błędów nie były jeszcze wyraźne. Doskonale było widać natomiast co 5 K-t. Tong, Tsung-jen Li, The Memoirs of Li Tsung-jen [dalej Li Tsung-jen, Memoirs], Boulder Col. 1979, s. 436. 6 Xiaobing Li, A History of Modem Chinese Army, The University Press of Kentucky 2007, s. 72. Wbrew tytułowi ta cenna skądinąd książka traktuje nie o chińskiej armii jako takiej, a tylko o jej komunistycznej części.

innego. 5 października sowiecki ambasador Pietrow oznaj­ mił, że gotowe do obsadzenia Mandżurii wojska rządowe nie będą mogły zejść na ląd w dzierżawionym przez ZSRS porcie Dalian. Wedle Moskwy port ten, choć stacjonowali w nim sowieccy żołnierze, miał „czysto handlowy” charak­ ter. Sowieci proponowali porty w Yingkou i Huludao. Amerykańskie transportowce, wiozące żołnierzy Republiki, zastały tam wszelako okopanych, uzbrojonych przez So­ wietów w broń pojapońską i gotowych do otwarcia ognia komunistów chińskich. W tej sytuacji Amerykanie stanow­ czo odmówili Chińczykom wysadzenia wojsk na brzeg. Ostatecznie pułki rządowe zeszły na ląd poza Mandżurią, w Qinhuangdao, podejmując w stronę miejsca swego przeznaczenia żmudny marsz. Wysłany do Mandżurii w celu złożenia wyjaśnień syn szefa państwa Czang Czingkuo, występujący w roli specjalnego przedstawiciela Mini­ sterstwa Spraw Zagranicznych, nie zdołał się skontaktować z sowieckim głównodowodzącym, marszałkiem Rodionem Malinowskim, ani z żadnym z jego najbliższych współ­ pracowników, gdyż Sowieci „nie wiedzieli, gdzie oni są”. W prowadzonym wzorem ojca diariuszu Czing-kuo, zresztą wychowanek sowieckiego Komsomołu, w latach 1927-1937 przymusowo przetrzymywany w ZSRS, no­ tował, że los słabszego partnera polega na przełykaniu zniewag bez skargi. Tupet Sowietów, niepozwalających Chińczykom na swobodne poruszanie się po ich własnym kraju, przypo­ minał najgorsze wzory japońskie, wypróbowywane ongiś właśnie w Mandżurii przed rokiem 1931, gdy ta ostatnia pozostawała jeszcze pod nominalną suwerennością Chin. Główna różnica miała charakter szyderstwa: otóż ZSRS, w przeciwieństwie do Japonii, pozostawał związany z Republiką Chińską dopiero co zawartym układem „o przyjaźni i sojuszu”. Uzbrajanie komunistów chińskich przez armię Stalina, pociągające za sobą zależność partii

Mao od Sowietów, ukazywało jak na dłoni, kogo Kreml zamierza popierać w nabrzmiewającym w Chinach kon­ flikcie i jaki jest jego stosunek do suwerenności sąsiada. Musieli to dostrzec nawet najbardziej do tej pory za­ ślepieni optymiści. Należał do nich amerykański ambasador Hurley. W urzeczywistnionych w znacznej mierze przez siebie rozmowach między KMT a KPCh nie brał on udziału, przebywając od września w Waszyngtonie w celu konsul­ tacji. Hurley, porażając niekiedy swą naiwnością, nie był wszelako człowiekiem nieuczciwym, zaś wówczas mógł bez trudu ocenić skutki także i swoich poczynań. Począt­ kowo nalegał, by wobec wydarzeń w Mandżurii amerykań­ ski Departament Stanu wydał publiczne oświadczenie potwierdzające poparcie Ameryki dla Chin. Nie mogąc się tego doczekać, 14 listopada ogłosił własne oświad­ czenie. Przezornie nie wymieniając ZSRS, stwierdzał, że w Mandżurii „armia japońska przekazała swój sprzęt i amunicję zbrojnej Komunistycznej Partii Chin, która w odpowiedzi będzie próbowała zniszczyć rząd Republiki Chińskiej. [...] Naleganie na pokój w Chinach jest tym wielkim powodem, dla którego uczyniliśmy ją [Republikę] aliantką na wiele lat. [...] Japonia jest pokonana. Niepod­ ległość Chin, dla której walczyliśmy, nie została jeszcze osiągnięta. Dopóki tak się nie stanie, nasze zwycięstwo nie będzie rzeczywiste”7. 26 listopada Hurley, w geście bezsilnego protestu, demonstracyjnie zrzekł się stanowiska ambasadora. Kreml czytelnie wyjawił już (używając sformułowań Stalina, „nie pustymi słowami, lecz czynami”) swe stanowisko wobec dojrzewającego w Chinach konfliktu, dlatego Stany Zjednoczone, postrzegane jako czołowe mocarstwo świata, musiały, chcąc nie chcąc, ustosunkować się 7 Cyt. za: D. L o h b e c k, Patrick J. Hurley. A Biography, Chicago 1956, s. 423-424.

do nadciągającej na Dalekim Wschodzie burzy. Ponieważ armia amerykańska znajdowała się w trakcie prowadzonej z nie lada rozmachem redukcji, zbrojna interwencja, wykluczona także z przyczyn politycznych, nie wchodziła w grę. Ponadto większość Amerykanów, nawet tych żałujących przedwojennego izolacjonizmu, oceniała Chiny za ważniejsze dla interesów Stanów Zjednoczonych niż Europę. Toteż wkrótce po dymisji Hurleya prezydent Harry Truman podjął jednoznaczną decyzję.

W CIENIU JAŁTY

Mimo różnorakiego akcentowania przez Stany Zjednoczone swych związków z Republiką Chińską klucz do wydarzeń w tym państwie nie znajdował się nad Potomakiem. Spoczywał w Moskwie w rękach Józefa Stalina, wręczony mu przez Roosevelta podczas sławnej konferencji jałtańskiej w lutym 1945 r. Prowadzenie śmiertelnej walki z Niemcami odbiło się, naturalną koleją rzeczy, na interesach Kremla w Państwie Środka. W styczniu 1943 r. garnizon sowiecki został zmuszony do opuszczenia olbrzymiej prowincji Xinjiang, która jako zamieszkana głównie przez nie-Chińczyków była traktowana przez bolszewików jako kandydatka do kolejnej nieformalnej aneksji na wzór Mongolii Zewnętrz­ nej. Jednakże usilne zabiegi Roosevelta, aby włączyć Sowietów do wojny na Pacyfiku, bardzo prędko zwróciły Stalinowi z nawiązką utracone niedawno atuty. Po pierw­ szych sondażach z Teheranu w Jałcie sowiecki dyktator zażądał słonej ceny za swe przyszłe wsparcie dla Amery­ kanów. Otrzymał wszystko, czego żądał. Zapłata obej­ mowała przyłączenie do ZSRS południowej części wyspy Sachalin, przyłączenie Wysp Kurylskich, wydzierżawienie Moskwie na zasadach eksterytorialnych dawnych carskich

baz w Dalianie i Port Artur, wreszcie sowiecką (nominalnie dzieloną z Chinami) kontrolę nad wiodącymi do tychże baz Koleją Wschodniochińską i Koleją Południowomandżurską. Uderzało, że większość z tych żądań (trzy na pięć) dotyczyła nie japońskiego wroga, lecz chińskiego alianta. Mimo dotychczasowej neutralności Kremla w wojnie z Japonią Republika Chińska, która wypowiedziała wojnę III Rzeszy jeszcze w grudniu 1941 r., była odnośnie ZSRS państwem sprzymierzonym. Jałtański traktat Roosevelt-Stalin w sprawie Azji Wscho­ dniej (tajny i zawarty bez wiedzy Brytyjczyków) był dokumentem pod wieloma względami nader osobliwym. Jego klauzule chińskie były uzasadniane rzekomymi prawami ZSRS do portow w Państwie Środka, pogwałconymi przez zdradziecką napaść japońską w 1904 r., co przyda­ wało bolszewikom pełną glorię spadkobierców caratu. Otóż reżim bolszewicki w jednostronnych oświadczeniach z lat 1919 i 1920, a potem w traktacie z Chinami z 31 maja 1924 r. zrzekł się całkowicie owych uprawnień jako mają­ cych kolonialny charakter. Gdyby jednak nawet pozo­ stawały one ważne (tzn. gdyby nie zostały w traktacie pokojowym z 1905 r. przelane na Japonię), to i tak dzierżawa portów chińskich przez carat upływała w 1923 r. Co się zaś tyczy Kolei Wschodniochińskiej, to ZSRS sprzedał ją w 1935 r. Japończykom (formalnie ich marionet­ kom z państwa Mandżukuo) i otrzymał za to pieniądze. Wobec protestów Chin, które były współwłaścicielem kolei i bez których zgody nie można było jej sprzedać, ówczesny sowiecki komisarz spraw zagranicznych, Maksim Litwinow, cynicznie dowodził, że jeśli Chińczycy powrócą do Man­ dżurii, będą mogli przejąć ową linię w całości i bez odszkodowania dla Moskwy. Obecnie Mandżuria miała wrócić do Chin, ale kluczowe kolejowe magistrale mieli dzierżyć w niej Sowieci. Na postępek Roosevelta dodat­ kowe światło rzuca fakt, że podpisana przez niego i Czang

Kaj-szeka 26 listopada 1943 r. tak zwana deklaracja kairska mówiła o restytucji pełnej suwerenności Republiki Chińskiej w Mandżurii. Prezydent Stanów Zjednoczonych, Franklin Delano Roosevelt, tak podziwiany przez słabszych aliantów, w istocie szczerze gardził ich prawami suwerennymi. Jego stosunek nie tylko do Chin czy Polski, ale nawet do Wielkiej Brytanii potwierdza to aż nadto wyraźnie. Dla przywódcy głównego mocarstwa Pacyfiku otwarcie Sowietom drogi do Chin i nad Ocean Spokojny powinno być jednak mniej obojętne. Jałtańską kapitulację Anglosasów odnośnie Euro­ py Wschodniej uzasadniano później — i dzieje się tak zresztą nadal — tym, że sowieckiemu dyktatorowi dawano tylko to, co i tak miał już realnie w ręku. Wszelako argumentu tego, tak czy owak wątpliwego, nie da się odnieść do postanowień konferencji dotyczących Azji. Jej wrota Roosevelt — tym razem bez najmniejszego udziału Churchilla — otworzył Stalinowi szeroko na Krymie. Stany Zjednoczone nie tylko nie broniły interesów sprzy­ mierzeńca, ale zlekceważyły własne. Niebawem miały tego gorzko pożałować. Znakomity dyplomata William C. Bullitt, niegdyś ambasador w Moskwie i (do czasu) przyjaciel Roosevelta, napisał już wkrótce, że „nigdy bardziej niepotrzebny, haniebny i potencjalnie katastrofalny dokument nie został podpisany przez jakiegokolwiek pre­ zydenta Stanów Zjednoczonych”'. Czang Kaj-szeka, którego znał osobiście i nazywał swym przyjacielem, Roosevelt nie zapoznał z zawartą w Jałcie umową aż do swej śmierci w kwietniu 1945 r. Chiński prezydent był skazany jedynie na głuche pogłoski. „Rosja odroczyła negocjacje z nami i stosunek komunistów 1 W.C. B u 11 i t, Report to the American People on China, „Life” 13 X 1947, zamieszczony w: Republican China. Nationalism, War and the Rise of Communism 1911-1949, red. F. Schurmann, O. Schell, New York 1967, s. 342.

się pogorszył. Konferencja trzech mocarstw może mieć z tym coś wspólnego” — notował w diariuszu 12 lutego. „Czy Chiny naprawdę zostały sprzedane w Jałcie? [...] Jeśli tak było, wszystkie ideały i cele, za które toczyliśmy tę wojnę, staną się iluzją” — zapisał 15 marca 1945. Ostatecz­ nie ponurą prawdę wyjawił wreszcie Czangowi znający ją od dawna ambasador Hurley. Chińczyk był wstrząśnięty: „Niespokojny, chciałem wiedzieć, czy Stany Zjednoczone mają jakieś plany lądowania w południowej Mandżurii. Hurley odparł [niezgodnie z prawdą — J.P.], że istnieją takie plany. [...] Wielokrotnie powtórzyłem, że Chiny nie mogą wyrzec się zasad swej rewolucji; stąd ich integralność terytorialna i administracyjna musi być utrzymana”. To samo powtórzył ambasadorowi Stalina, Pietrowowi: „Wielo­ krotnie przedstawiłem jasno swe stanowisko, mówiąc, że Związek Sowiecki nie powinien przez wzgląd na małe korzyści tracić przyjaźni Chin”2. Chińskie protesty pozostały naturalnie bezsilne. Sowieci mieli wkroczyć do Mandżurii już na początku sierpnia (układ z Jałty mówił o trzech miesiącach od zakończenia wojny w Europie) i przy braku jakiegoś porozumienia z Chinami mieliby tam całkowicie wolną rękę. Tłumiąc gniew, Czang Kaj-szek zdecydował się na negocjacje w Moskwie, zakończone wzmiankowanym już układem z 14 sierpnia „O przyjaźni i sojuszu”. Naturalnie, wobec faktycznego zakończenia wojny, do żadnego wojskowego współdziałania w istocie nie mogło dojść i nie doszło. Postanowienia o wzajemnym respektowaniu suwerenności, terytorialnej integralności oraz o nieingerencji w sprawy wewnętrzne brzmiały wzniosie, ale i tragicznie znajomo — takie same bowiem figurowały w notorycznie łamanym przez Kreml układzie chińsko-sowieckim z 1924 r. Jedynie 2 Diariusz Czang Kaj-szeka, zapisy z 12 II, 15 III, 24 V i 3 VI 1945, cyt. za: K. F u r u y a , Chiang Kai-shek. His Life and Times, s. 821-822, 827.

ratowaniem twarzy przez Republikę Chińską było zobo­ wiązanie Sowietów, że przeprowadzą oni plebiscyt w oku­ powanej przez siebie Mongolii Zewnętrznej. Zorganizowany 20 października na stalinowską modłę, dał niezawodne sto procent głosów za oderwaniem się od Chin. Zapewne oderwania takiego życzyła sobie wówczas większość Mon­ gołów, liczyła się jednak nie ich wola, a wytyczne Stalina. Nader wątpliwe jest, by głosy w ogóle liczono. Istotną, przynajmniej teoretycznie, wagę miała na­ tomiast podpisana przez sowieckiego komisarza spraw zagranicznych, Wiaczesława Mołotowa, nota uznająca suwerenność Chin nad Mandżurią. Armia sowiecka miała się wycofać z tych terenów trzy miesiące po kapitulacji Japonii, naturalnie z wyjątkiem podarowanych jej przez Roosevelta baz. Układ sowiecko-chiński z 14 sierpnia 1945 r. wzbudzał wśród mu współczesnych różne komentarze. Do dziś poja­ wiają się opinie, wyraźnie inspirowane przez późniejszy konflikt sowiecko-chiński, że podpisanie owego traktatu oznaczało, iż Stalin nie ufał chińskim komunistom i wolał porozumienie z Kuomintangiem. Sądy takie są wszelako ahistoryczne i niczym nieuzasadnione. Sierpniowe porozu­ mienie było zwyczajną pochodną tajnych ustaleń z Jałty; należało je oficjalnie zatwierdzić z udziałem Chińczyków, a innego rządu chińskiego niż rząd KMT zwyczajnie nie było. Jest faktem, że Kreml nie przewidywał w 1945 r. szybkiego i totalnego zwycięstwa komunizmu w całych Chinach, ale wówczas nie przewidywał tego dosłownie nikt, z Mao Zedongiem włącznie. Podpisany w Moskwie traktat miał na celu przede wszystkim utwierdzenie kolonialnej przewagi Związku Sowieckiego. Niemniej w jego intencjach, a przede wszystkim w sposobie wprowadzenia w życie, leżało też wzmocnienie pozycji chińskiego komunizmu. Po kapitulacji Japonii Mandżuria miała się stać bowiem gigantyczną, zarządzaną przez Sowietów bazą dla Chińskiej

Armii Czerwonej. Jej jednostki na wieść o sowieckiej inwazji parły lądem z Yan’anu przez Suiyuan i morzem z kontrolowanej w znacznej mierze przez komunistów prowincji Shandong na spotkanie swych protektorów, uciekając przed nadciągającą armią rządową. Rozmiary sowieckiej pomocy dla partii Mao Zedonga były przez długie lata przedmiotem sporów. W pierwszym, najcięższym okresie zimnej wojny, będącym zarazem czasem formalnej przyjaźni obu komunistycznych gigantów, obie strony nie nagłaśniały takiej pomocy, na forum międzynarodowym wręcz się jej wypierały. Rewolucja komunistyczna, jak utrzymywano, była oddolną inicjatywą, która zwyciężyła bez pomocy z zewnątrz. W dobie konfliktu chińsko-sowieckiego stanowisko takie ze zrozumiałych przyczyn podtrzymywał Mao Zedong. Wówczas zirytowany Kreml, chcąc przy okazji upokorzyć oskarżanych o dokt­ rynalne błędy rywali z Pekinu, opublikował dane, które nie są obecnie kwestionowane. Wedle owych szacunków uzyskana przez KPCh pomoc, i to „jedynie w pierwszym okresie i tylko na dwóch z trzech istniejących na Wschodzie Frontów Armii Radziec­ kiej”, obejmowała 861 skonfiskowanych japońskich samo­ lotów, 600 czołgów, ponad 3700 dział, moździerzy i granat­ ników, prawie 12 tys. karabinów maszynowych, imponującą flotyllę rzeki Sungari oraz setki tysięcy karabinów. Infor­ macje te dobrze korespondują z ocenami wywiadu Czang Kaj-szeka, mówiącymi o 1068 samolotach i 29 tys. karabi­ nów maszynowych (w tym wypadku dostarczonych przez wszystkie trzy sowieckie fronty). Dla uświadomienia sobie, czym było owo wsparcie w realiach chińskich, wystarczą dwie informacje: oto w sierpniu 1945 r. cała komunistyczna 8. Armia Marszowa miała tylko 154 działa, jednocześnie zaś lotnictwo bojowe Czang Kaj-szeka nie liczyło nawet 500 maszyn — a więc dwukrotnie mniej, niż otrzymali od Stalina chińscy komuniści! Nie było to jednak wszystko.

KPCh odebrała ponadto transporty pojapońskiej broni z okupowanej przez Sowietów północnej części Korei, mieszczącej główne na Półwyspie Koreańskim arsenały i zakłady zbrojeniowe; liczbę dostaw oceniano na 2 tys. wagonów. Niejako przy okazji dziesiątki tysięcy Koreań­ czyków, w znacznej mierze obywateli sowieckich lub członków diaspory koreańskiej w Mandżurii, lecz przede wszystkim byłych żołnierzy japońskich z samej Korei, wstąpiło do komunistycznego wojska. Wedle późniejszych ocen stanowili oni do 20% wojsk Mao na terenie trzech mandżurskich prowincji. Do tego dochodziły pokaźna, choć bliżej nieokreślona ilość przywiezionej z ZSRS zdobycznej broni niemieckiej, demonstrowanej potem przez komunistów jako perfidnie dostarczana kuomintangowcom, oraz zdobyte na oddziałach Czang Kaj-szeka uzbrojenie amerykańskie3. Mandżuria, nieoceniona jako zbrojownia, stała się dla oddziałów Mao zapleczem logistycznym i miejscem prze­ budowy armii, a raczej jej budowy od nowa. Do tej pory ta, jak samokrytycznie przyznawał Zhou Enlai, „częściowo miała charakter bandy”4 i rzeczywiście jej awangarda w Mandżurii została początkowo poczytana przez doświad­ czonych sowieckich „frontowików” za bandytów. W stosun­ kowo krótkim czasie sytuacja uległa całkowitej zmianie. Dla chińskich podopiecznych Sowieci otworzyli 16 in­ stytucji szkoleniowych, w tym szkoły artyleryjską, in­ żynieryjną i lotniczą. Ponieważ instytucje te, ze zro­ zumiałych względów, preferowały uczniów o pewnym 3

O. B o r i s o w, Związek Radziecki a mandżurska baza rewolucyjna,

1945-1949, Warszawa 1979, s. 199; I.I. L y u d n i k o v , International Assistance, w: Soviet Volunteers in China, 1925-1945, red. Y.V. Chudo-

deyv, Moscow 1980, s. 308; B.N. W e r e s z c z a g i n , W starom i nowom Kitaje, Moskwa 1999, s. 18; A Pictorial History ofthe Republic of China, Taipei 1981, vol. II, s. 243. 4 M.R. S ł a w i ń s k i , Geneza Chińskiej Republiki Ludowej, Warszawa 1987, s. 35.

poziomie wykształcenia, wśród studentów zorganizowano formalny pobór. Rolę instruktorów spełniał również przymu­ sowo zatrzymany personel japoński, pracujący dla komunis­ tów bądź z braku alternatywy, bądź z nienawiści do Chin Czang Kaj-szeka. Jego rola okazała się nieoceniona tak przy nauce posługiwania się sprzętem pobitej armii cesarskiej (w tym samolotami), jak i przy organizacji profesjonalnego korpusu medycznego. Po części wymuszony, ale niemniej olbrzymi wkład japoński w wykuwanie potęgi komunistycz­ nych Chin był potem starannie ukrywany, w przeciwieństwie do głośno piętnowanego wykorzystywania Japończyków przez niektórych dowódców Czang Kaj-szeka (jak przez wspomnianego już Yan Xishana w Taiyuanie). Działo się tak, choć nacjonaliści próbowali, na ogół z miernym skutkiem, zwrócić uwagę świata na byłych żołnierzy cesarza walczą­ cych czynnie po stronie komunistów. Przykładowo, w stycz­ niu 1947 r. w Jinjiadunie wzięto do niewoli 12 Japończyków dowodzonych przez Muraia Akego; w marcu 18 innych wpadło w ręce oddziałów rządowych w Tongliao5. Z uwagi na propagandowy dyskomfort strona komunis­ tyczna rzadko wykorzystywała żołnierzy japońskich w ope­ racjach bojowych. Zupełnie inaczej przedstawiała się wszakże sprawa z trzystutysięczną, doskonale (jak na warunki chińskie) wyszkoloną przez okupantów armią byłego marionetkowego „cesarstwa” Mandżukuo. Wzięta do niewoli przez Sowietów, niemal in corpore została wcielona w szeregi komunistów, oddając im potem nieoce­ nione usługi. Tego rodzaju wybór został przypieczętowany przez wręcz zbrodniczo głupie postępowanie Kuomintangu wobec ludności Mandżurii. Jak już wspomniano, Czang Kaj-szek uporczywie po­ szukiwał jakiegoś modus vivendi z okupującymi północną 5

D.G. G i 11 i n, C. E11 e r, Staying on: Japanese Soldiers and Civilians

in China, 1945-1949, „Journal of Asian Studies” 1983, vol. XLII, nr 1,

s. 511-515.

krainę Sowietami. W uruchomieniu jej zasobów przemys­ łowych widział największą szansę dla Chin. Do Moskwy wysłał 25 grudnia 1945 r. swego syna Czang Czing-kuo, do Mandżurii zaś żonę, zaopatrzoną w osobny samolot z medalami i prezentami dla marszałka Malinowskiego i jego sztabu. Mieszkańcy Mukdenu (chiń. Shenyang) witali ją serdecznie, ale Malinowski nie pojawił się w ogóle, co było kolejnym z długiej serii afrontów. Odznaczenia odebrał jego szef sztabu. Złośliwości te nie zniechęciły Czang Kaj-szeka. Dążąc do przywrócenia realnej chińskiej władzy w Mandżurii, będącej podstawą jego kalkulacji na przyszłość, chiński przywódca był gotowy do wielu ustępstw. W rozgrywce tej stronę chińską reprezentował Chang Kia-ngau (Chang Gongchuan), wybitny ekonomista, absolwent japońskiego Uniwersytetu Keio i (w przyszłości) profesor Stanford University w Stanach Zjednoczonych. W latach wojny Chang opuścił Chiny na skutek konfliktu z grupą prominen­ tów KMT. W omawianym czasie Czang Kaj-szek, który nigdy nie pielęgnował politycznych urazów i najwyżej stawiał interes kraju, przywołał go do Chin i postawił na czele mandżurskiej misji. Chang Kia-ngau po raz pierwszy spotkał się z marszałkiem Malinowskim już 13 października 1945 r. — gdy chodziło o realne korzyści dla ZSRS, sowiecki głównodowodzący był zawsze dostępny i łatwy do zlokalizowania. Decydująca rozmowa odbyła się wszakże 24 listopada. Michaił Sładkowskij, główny doradca ekonomiczny Armii Sowieckiej w Man­ dżurii, zaproponował wówczas, by 80% ciężkiego przemysłu północnej krainy podlegało, także po wycofaniu się większoś­ ci Sowietów, wspólnemu zarządowi chińsko-sowieckiemu. W rzeczy samej chodziło o ustanowienie mieszanych (w istocie kolonialnych) spółek gospodarczych, instalowanych właśnie przez ZSRS w okupowanym przezeń północnym Iranie i (już po klęsce KMT) zaszczepionych także w ChRL.

Mimo poniżającego posmaku oferty sowieckiej Czang Kaj-szek poważnie rozważał jej zaakceptowanie. Każdy dzień obecności Sowietów w Mandżurii wzmagał siłę budowanej tam przez nich Chińskiej Armii Czerwonej i osłabiał perspektywy powrotu Republiki Chińskiej na te tereny. Co więcej, istniała realna i koszmarna dla Chin alternatywa, że Stalin, jak to ongiś uczynił w Mongolii Zewnętrznej, proklamuje niepodległość „Mandżurskiej Re­ publiki Demokratycznej” i po zawarciu z nią zwyczajowego układu o pokoju i przyjaźni na trwałe oderwie Mandżurię od Chin. Jak dziś wiadomo, pomysły takie istotnie były wówczas w Moskwie rozważane, koncentrując się wokół Gao Ganga, członka Politbiura Komitetu Centralnego KPCh, zarządzającego z ramienia partii Mandżurią. Przeciw dwustronnemu porozumieniu Chin z ZSRS zapro­ testował wszakże 7 lutego 1946 r. rząd Stanów Zjednoczo­ nych. W specjalnym oświadczeniu Departament Stanu poinformował Moskwę i Chongąing (w którym przebywał ciągle rząd KMT), że wyłączna kontrola tych dwóch krajów nad przemysłem mandżurskim nie zostanie zaakceptowana w Waszyngtonie jako sprzeczna ze znaną amerykańską doktryną „otwartych drzwi” (open doorpolicy), zakładającą swobodę i równość szans w handlu z Chinami. Interwencja amerykańska byłaby zapewne sensowna, gdyby towarzyszyło jej jednoczesne silne poparcie dla usiłowań podejmowanych przez chiński rząd narodowy w celu odzyskania Mandżurii. Na to jednak Waszyngton, starający się ciągle uniknąć komplikacji w stosunkach z ZSRS, nie miał najmniejszej ochoty. Grożąc palcem chińskiemu sojusznikowi, odmawiał podania mu ręki. Przyjazny wobec Czanga generał Wedemeyer, wyrażając profesjonalną ocenę wojskowego, lecz zarazem i ocenę swych zwierzchników z Waszyngtonu, przekonywał wręcz Chińczyków, że szybkie odzyskanie Mandżurii nie leży w ich interesie. Argumentował nie bez racji, że operacja

taka rozciągnie nadmiernie linie komunikacyjne armii i nieuchronnie zwiąże całość niewielkich nowocześnie wyszkolonych sił zbrojnych Republiki. Czang Kaj-szek jako wojskowy podzielał zastrzeżenia Wedemeyera, wszelako odrzucał je z punktu widzenia męża stanu. Mandżurski kompleks przemysłowy, podczas wojny bombardowany przez aliantów ledwie trzy razy, był najpotęż­ niejszy w całej Azji, należał wręcz — wobec sparaliżowania produkcji w pokonanych Niemczech i Japonii — do potencja­ lnie najpotężniejszych na świecie. Choć Chang Kia-ngau i jego zwierzchnicy zaczęli sobie powoli zdawać sprawę ze skali zniszczeń i grabieży dokonanych przez Sowietów w Mandżurii, ich realnych rozmiarów ciągle nie potrafili sobie wyobrazić. Nawet jednak po zdewastowaniu fabryk pozostawały drogi, tamy, elektrownie i linie telegraficzne, a spustoszenia, jak wierzono, mogły być szybko naprawione przy pomocy Amerykanów. Należało je jak najszybciej przejąć nie tylko w celu wykorzystania w interesie Chin, ale i aby zapobiec tworzeniu przez sowieckich i chińskich komunistów faktów dokonanych. Ryzyko było, naturalnie, ogromne. Rozważając wiosną 1946 r. wprowadzenie elitar­ nych wojsk do Mandżurii, otoczonej ze wszystkich stron przez terytorium sowieckie i połączonej z resztą kraju tylko łatwym do przecięcia pasmem torów, przywódca Kuomintan­ gu rozumiał doskonale, że narazi kwiat swych armii na niebezpieczeństwo odcięcia i zagłady. Wszelako tylko arcyryzykowna opcja zadania szybkiego, lecz niszczącego ciosu mogła zachować bogactwa Mandżurii dla odrodzenia gospo­ darki Republiki Chińskiej, trawionej katastrofalną inflacją. Nad argumentami tymi nie mogły przeważyć względy czysto wojskowe, skoro „podporządkowanie politycznego punktu widzenia wojskowemu byłoby absurdalne, gdyż wojnę stworzyła polityka”6. 6 C. von C l a u s e w i t z , O wojnie, t. II, tłum. A. Cichowicz, L. Koc, Warszawa 1958, s. 251. Zarzuty militarnej natury stawiane Czang

Czang Kaj-szek stanął w obliczu dylematu. Prawe skrzydło jego partii występowało gwałtownie przeciw panoszeniu się na chińskiej ziemi Sowietów i sprzymierzo­ nych z nimi komunistów, organizując w wielu wielkich miastach gwałtowne demonstracje. Wspomagały ich wieści 0 dokonywanych w Mandżurii gwałtach, rabunkach i mor­ dach. 16 stycznia 1946 r. w Lishizhai, 25 km od Mukdenu, został zamordowany przez komunistów Zhang Xingu (1898-1946), inżynier w specjalnej misji Ministerstwa Gospodarki. Na jego obdartych do naga zwłokach naliczono 18 ran. Tak Chang Kia-ngau, jak i Czang Kaj-szek, którzy zaakceptowali sowieckie gwarancje bezpieczeństwa danej misji, czuli się odpowiedzialni za tę śmierć. Nie będąc wszechwładnym dyktatorem, Czang Kaj-szek mógł się spodziewać po ustępstwach wobec Sowietów negatywnych reakcji w rządzie oraz w Kuomintangu. Wykształceni w Stanach Zjednoczonych członkowie gabinetu, jak Song Ziwen oraz szef dyplomacji Wang Xueting, wskazywali ponadto, że za żadną cenę nie należy zrażać Stanów Zjednoczonych. Za negocjacjami z Kremlem występowali natomiast ludzie, którzy odebrali edukację w Chinach, Rosji lub Japonii — Chang Kia-ngau, Czang Czing-kuo 1 dowodzący w Mandżurii Xiong Shihui. Moskwa, rozu­ miejąc doskonale znaczenie czynnika czasu, cynicznie przewlekała rozmowy, odsuwając ciągle termin opuszczenia Kaj-szekowi odnośnie wysłania armii do Mandżurii przypominają pretensje do wojskowego kierownictwa polskiego, które w 1939 r. „bezmyślnie” rozciągnęło armie wzdłuż granicy z Niemcami, narażając je na okrążenie, zamiast przyjąć walkę dopiero na linii Wisły i Sanu. W istocie w War­ szawie rozumiano, że przyjęta opcja jest fatalna militarnie, jednakże obawiano się, iż Niemcy po osiągnięciu bez walki granicy z 1914 r. zażądają pokoju (co znajdzie posłuch u aliantów, z ochotą porzucających Polskę), nie mówiąc o tym, że ogromna większość wartych obrony obiektów gospodarczych leżała na lewym brzegu Wisły. W obu wypad­ kach, polskim i chińskim, względy polityczno-gospodarcze przeważyły nad czysto wojskowymi.

Mandżurii. Pierwotne porozumienie, mówiące o wyjściu Sowietów do 30 listopada, musiało być przedłużone do 3 stycznia 1946 r., potem do 1 lutego i wreszcie aż do końca kwietnia 1946 r. Nieduże oddziały KMT, przetrans­ portowane drogą lotniczą do kilku miast mandżurskich, miały raczej symboliczne znaczenie, podobnie jak cywilne władze chińskie, usiłujące wykonywać swe obowiązki wobec wszechwładzy „sprzymierzeńców”. Systematyczna grabież Mandżurii przez Sowietów przy­ bierała tymczasem niesłychane rozmiary. Wywożono ge­ neratory, transformatory, silniki, laboratoria i szpitale. Z kopalni wyrwano pompy, co spowodowało powszechne zalanie szybów. Późniejsza amerykańska komisja pod kierunkiem Edwina W. Pauleya ujrzała przed sobą krajobraz jak po najeździe Hunów. „Konfiskata i wywózka zapasów żywności, zniszczenia temu towarzyszące i następująca po tym wywózka parku maszynowego, prawie całkowite wstrzymanie produkcji bez żadnych względów na szkodliwe skutki dla ludności chińskiej, wszystko to wskazuje, że za sowieckimi działaniami stały długotrwałe względy strate­ giczne. Spowodowany przez Sowietów chaos wytworzył brak stabilności tak politycznej, jak i gospodarczej, a na­ prawa tego będzie wymagała dłuższego czasu. Ludność pozostawiono głodną, zmarzniętą i pełną obaw”7. Straty szacowano na 2 mld dolarów amerykańskich, czyli kwotę znacznie wyższą od późniejszej wartości planu Marshalla dla Niemiec Zachodnich (1,3 mld). Wraz ze skonfis­ kowanym złotem mogło to być 3 mld. Podczas rozmowy z Malinowskim, odbytej w obecności Sładkowskiego 1 lutego, Chang Kia-ngau wyłożył szczerze położenie rządu KMT. „Polityka i gospodarka są ze sobą ściśle związane. Obecnie rząd chiński znalazł się w nader trudnym położeniu. Opinia publiczna zarzuca naszemu 7

Edwin W. Pauley do Trumana, 12 XI 1946, w: United States

Relations with China, Washington 1949, s. 603.

rządowi, że przez wiele miesięcy przejął [w Mandżurii] jedynie parę miast. Co się tyczy przejęcia prowincji [mandżurskich], jest ono tylko nominalne. Na terenach poza stolicami prowincji ma miejsce niezwykle ożywiona działalność [komunistycznej] 8. Armii Marszowej. Stwarza to sytuację, w której rząd centralny ponosi jedynie obowiąz­ ki wynikające z traktatu chińsko-sowieckiego, lecz nie może cieszyć się przysługującymi mu prawami. Dlatego, w opinii Chińczyków, jeśli obecnie sformułujemy zakres współpracy gospodarczej z Sowietami, być może będziemy tylko nadal ponosili zobowiązania, podczas gdy prawami będą się cieszyli inni. Obecnie mogę stwierdzić to otwarcie. [...] Chciałbym znać obecne sowieckie plany odnośnie wycofania wojsk”8. W odpowiedzi sowiecki marszałek cynicznie wyparł się wszelkich związków z komunistami chińskimi. Nie bez racji, choć złośliwie, podkreślił też fakt, że obecne w Man­ dżurii nikłe siły Republiki byłyby i tak bezsilne wobec 8. Armii chińskich komunistów. „Trzy lub cztery tysiące waszych wojsk przerzuconych drogą lotniczą do Mandżurii i wasze dwie dywizje, które weszły do [mandżurskiej prowincji] Fengtian nie będą w stanie skonsolidować sił chińskich w Mandżurii, skoro 8. Armia Marszowa i inne uzbrojone oddziały przypuszczalnie liczą 500 tys. ludzi. Chińczycy powinni rozwiązać tę sprawę sami. Jeśli chcecie, by Związek Sowiecki zrobił to za was, to zapewniam, że nie mamy prawa wtrącać się w wasze sprawy wewnętrzne. Sowieci nie mogą ponosić winy za skomplikowaną sytuację polityczną na Północnym Wschodzie”. Po tych kpinach z faktów i swego rozmówcy — skoro „ta sprawa”, czyli wyrośnięcie komunistów chińskich na militarną potęgę, była wyłącznym dziełem Sowietów — Rosjanin powrócił 8

Kia-ngau C h a n g , Last Chance in Manchuria. The Diary of Chang

Kia-ngau, wydali i opatrzyli wstępem D.G. Gillin, R.H. Myers, tłum. D.

Zen przy pomocy D.G. Gillina, Stanford Calif. 1989, s. 237-238.

do sprawy zawarcia chińsko-sowieckiego porozumienia gospodarczego odnośnie Mandżurii. Jej kontrola była jakoby absolutnie niezbędna dla bezpieczeństwa ZSRS, skoro mimo niedawnego traktatu sowiecko-chińskiego pewne wrogie Moskwie obce mocarstwo mogło w każdej chwili zapuścić tu antysowieckie korzenie. Było jasne, że przez owe mocarstwo — określone jako „wilk w owczej skórze” — Sowieci rozumieli Stany Zjednoczone. Malinowski oznajmił też, że nie może podać żadnej precyzyjnej daty ewakuacji z Mandżurii. Po długich i nerwowych naradach z współpracownikami Czang Kaj-szek zdecydował się w końcu odrzucić sugestie sowieckie. Decydującą rolę odegrały tu nie tyle sprzeciwy wewnątrz Kuomintangu, co postawa Waszyngtonu. W Chi­ nach przebywał od końca grudnia 1945 r. specjalny wy­ słannik prezydenta Trumana, generał George Catlett Mars­ hall, o którego próbie mediacji między KMT a KPCh będzie mowa w kolejnym rozdziale. Coraz bardziej zależna od pomocy amerykańskiej Republika Chińska nie mogła prowadzić polityki, którą nad Potomakiem otwarcie okreś­ lono jako niepożądaną. Jak zanotował posępnie Chang Kia-ngau: „słaby naród nie posiada żadnych dyplomatycz­ nych atutów”9. Czy po ewentualnych ustępstwach gospodarczych ze strony Chin, sfinalizowanych zawarciem jednostronnie faworyzującego Moskwę układu, ZSRS ograniczyłby swe poparcie dla komunistów chińskich, nie jest bynajmniej jasne. Na pewno wcześniejsza ewakuacja Mandżurii przez Sowietów skróciłaby czas dany komunistom na sformowa­ nie wielkiej armii i stworzyłaby korzystną pozycję wy­ jściową dla władz Republiki. Rozważania takie trudno kontynuować jako należące do nielubianej przez historyków (czy słusznie?) „historii alternatywnej”. Zupełnie pewne Tamże, s. 343.

jest natomiast, że po decyzji Czang Kaj-szeka polityka Kremla wobec Chin stała już wyłącznie pod znakiem „fundamentalnej wrogości wobec nacjonalistów i poparcia dla komunistów”10. 18 kwietnia Armia Sowiecka ewakuowała wreszcie Changchun, jedno z głównych miast Mandżurii, przekazując je jednak nie siłom uznawanego przez siebie rządu, ale chińskiej komunistycznej Armii Czerwonej. Nadciągających nacjonalistów przyjęto lawiną ognia i stali. Wojna domowa, tląca się dotychczas poza horyzontem zainteresowania świata, stała się bezdyskusyjnym faktem. Zarówno wkraczające dywizje wojsk rządowych, jak i towarzyszące im cywilne władze nie potrafiły pozyskać mieszkańców Mandżurii. Składały się niemal wyłącznie z południowców, dla których mieszkańcy skrajnej północy Chin językiem, kuchnią, sposobem jedzenia i mieszkania różnili się nie mniej niż przykładowo Portugalczycy od Polaków. Należy przypomnieć, że Kuomintang był partią zorganizowaną na Południu i przez południowców; w jego ścisłym kierownictwie tylko Ding Weifen (1874-1954), od blisko dekady nieuczestniczący już w życiu politycznym, pochodził z północnej prowincji Shandong. Przybysze spoglądali podejrzliwie i z wyższością na tubylców, którzy po czternastoletnich rządach japońskich niemal wszyscy mieli w życiorysie epizod kolaboracyjny. Po paru miesią­ cach w gazetach pisano, że „co się tyczy zwykłych mieszkańców, to z jednej strony czują, że wszystko pod niebem należy do południowców, a z drugiej, iż dzisiejsze życie nie jest tak dobre jak w czasach Mandżukuo”". Istotnie, projapońskie marionetkowe państwo, acz nie dawało swym mieszkańcom udziału w rządach (czyż jednak 10 Tsou T a n g , America’s Failure in China, 1941-1950, Chicago 1967, vol. I, s. 338. 11 S. P e p p e r, Civil War in China: The Political Struggle, 1945-1949, Lanham Maryland 1999 (I wyd. 1978), s. 177.

obecnie się coś w tym względzie zmieniło?), zapewniało wszakże ochronę życia i mienia, sprawną administrację i stabilny pieniądz. Tymczasem władze KMT wprowadziły w Mandżurii osobną od ogólnochińskiej walutę. Miało to chronić ów obszar przed zainfekowaniem inflacją, ale stworzyło bajeczne wręcz pole do spekulacji i nadużyć. Należy wspomnieć, że przed wojną z Japonią Mandżuria podlegała władzom kuomintangowskim jedynie nominalnie i krótko, od grudnia 1928 do września roku 1931. Rzeczy­ wiście rządzili tam dwaj warlordowie, Zhang Zuolin (do czerwca 1928 r.) i jego syn Zhang Xueliang zwany Młodym Marszałkiem. W 1936 r. (już po wyparciu przez Japoń­ czyków ze swej mandżurskiej satrapii) był on głównym sprawcą głośnego aresztowania Czang Kaj-szeka podczas próby przewrotu w Xi’anie. Od tego czasu przebywał w areszcie domowym, zachowując jednak znaczną popular­ ność na terenie swego dawnego władztwa. Młody Czang Czing-kuo, syn prezydenta Republiki Chińskiej, który po powrocie z Rosji w 1937 r. zaprzyjaźnił się z kurtuazyjnie traktowanym Młodym Marszałkiem, proponował teraz ojcu, by uwolnić pechowego zamachowca i posłużyć się jego nadal znaczącym w Mandżurii imieniem. Czang Kaj-szek odmówił. Wyjaśnił, że Zhang Xueliang był człowiekiem słabym i niegodnym zaufania, który już w 1936 r. dał się łatwo manipulować komunistom. Decyzja szefa państwa była kolejnym fatalnym błędem. Rozczarowanych mieszkańców Mandżurii, którzy chętnie odwoływali się do tradycji obu Zhangów, wzięli pod swe skrzydła komuniści. Pod nominalną wodzą brata Zhang Xuelianga, Zhang Xuesi, powstała wspierająca wojska komunistyczne tzw. Armia Polowa Północnego Wschodu. W jej szeregi napływali niechętni rządowi, a niechcący się identyfikować wprost z komunizmem uczestnicy dawnej partyzantki antyjapońskiej. Kuomin­ tang, jak już wspomniano, odmówił im prawa wstąpienia

do narodowych chińskich sił zbrojnych. Bezmyślnie głupia polityka władz w Mandżurii oraz fatalna sytuacja gospodarcza dopełniły reszty. Chen Lifu, jeden z naj­ wybitniejszych członków rządu KMT, porównał potem postępowanie jego ludzi w Mandżurii do przepędzania ryb na głęboką wodę. Wobec początkowej sowieckiej odmowy na przybycie nacjonalistycznych garnizonów pospiesznie mianowana administracja kuomintangowska nie mogła sprawować realnej władzy. Przykładowo, w Sipingu generał Liu Handong, który przybył do miasta 8 stycznia 1946 r. jako dowódca 107. Dywizji, przywiódł ze sobą zaledwie setkę ludzi. Nie tylko burmistrzowie, ale nawet gubernatorzy trzech prowincji Mandżurii obawiali się wychylić poza centra miast w obawie przed ujęciem przez operujących na ich zapleczu komunistów. W akcie rozpaczy sięgnięto do rekrutacji członków miejscowych tajnych stowarzyszeń, parających się działalnością mafijną, oraz do członków żandarmerii i policji byłego Mandżukuo. Wywołało to dodatkowe oburzenie mieszkańców Mandżurii, od dawna przekonanych, że Kuomintang pozostawił ich na pastwę Japończyków, teraz zaś widzących, iż powracająca ad­ ministracja opiera się na przestępczym półświatku i niedaw­ nych współpracownikach okupanta. Po wymuszonym także przez Amerykanów fiasku negoc­ jacji z Sowietami Kuomintang został zmuszony do walki o Mandżurię w okolicznościach najbardziej dla siebie niekorzystnych. Zatrute dziedzictwo Jałty trwało, a Stalin, kończąc swą operację w Chinach, pozostawił nożyczki w brzuchu pacjenta. Mimo nominalnej ewakuacji Armii Sowieckiej w maju 1946 r. na terenie trzech mandżurskich prowincji pozostały nadal eksterytorialne sowieckie linie kolejowe i bazy, służące chińskim komunistom za punkty oparcia, schrony i źródła zaopatrzenia. Stworzona przez Stalina niemal na nowo Chińska Armia Czerwona po

uzbrojeniu i wyszkoleniu przez Sowietów stała się dla armii rządowej przeciwnikiem co najmniej równorzędnym. Operowała na znanym sobie terenie, ze wszystkich stron otoczonym przez zapewniające wsparcie, przyjazne terytoria pod kontrolą ZSRS. Tymczasem nieliczne, elitarne dywizje rządowe wkraczały do zastawionej przez Stalina i Mao pułapki, wchodząc na nieznane i odległe terytorium, połączone z resztą Chin jedynie kilkoma łatwymi do przerwania liniami kolejowymi oraz wątłym powietrznym mostem. Wojskowo, jak ostrzegał generał Wedemeyer, ryzyko było olbrzymie, ale z uwagi na prestiż i potrzeby gospodarcze Kuomintang nie mógł pozostawić komunistom najbogatszej części kraju. Chang Kia-ngau zanotował w swym diariuszu 30 kwietnia: „W końcu, odwołaliśmy się do sił zbrojnych. W tym czasie zarówno klimat, topografia, jak i sytuacja na północnym wschodzie są niekorzystne dla naszej strony. Jeśli przegramy, z pewnością wpłynie to na całe nasze położenie. Czyż może istnieć większe niebez­ pieczeństwo?”12.

12

Kia-ngau C h a n g , Last Chance in Manchuria, s. 343.

MISSION IMPOSSIBLE

Nie chcąc dopuścić do eskalacji kłopotliwej dla Stanów Zjednoczonych chińskiej wojny domowej, amerykański prezydent, Harry Truman, postanowił wysłać do Państwa Środka ze specjalną misją generała George’a Catletta Marshalla, darzonego powszechnym szacunkiem, podczas wojny szefa sztabu armii Stanów Zjednoczonych. Marshall wydawał się mieć pewne kwalifikacje na odegranie roli arbitra w Chinach. W czasie służby w poło­ wie lat dwudziestych XX w. w 15. pułku piechoty, stacjonującym w Tianjinie, zetknął się z krajem i jego mieszkańcami, nabywając nawet pewną znajomość języka mandaryńskiego. Owo spojrzenie z uprzywilejowanej per­ spektywy kolonialnej (cudzoziemcy mieli w Tianjinie własną dzielnicę) nie mogło być jednak zbyt głębokie. Z czasów tianjińskich datowała się natomiast jego znajo­ mość i przyjaźń z „Octowym Józiem”, pułkownikiem Josephem Stilwellem, którego, już jako generała, miał w 1941 r. wydźwignąć do stanowiska specjalnego przed­ stawiciela Stanów Zjednoczonych przy Czang Kaj-szeku i szefa (obok równorzędnego oficera chińskiego) sztabu armii Republiki Chińskiej. „Octowy Józio”, określający Chiny Narodowe mianem „szamba”, Czang Kaj-szeka zaś

jako „sukinsyna”, „małego pedała” i „szefa bandy zbro­ dniarzy”, pełen sympatii dla bliżej mu co prawda nie­ znanych chińskich komunistów, pozostał głównym źró­ dłem informacji Marshalla o realiach Państwa Środka. Gwałtowną dymisję Stilwella w październiku 1944 r. jego wysoko postawiony przyjaciel przyjął nadzwyczaj boleśnie. Z tego powodu nikt w Waszyngtonie nie mógł żywić wątpliwości, że „Marshall jako szef sztabu potężnie wspierał generała Josepha Stilwella i podzielał jego zjadliwe opinie na temat Czang Kaj-szeka i wojennego wysiłku nacjonalistów. Miał niewiele iluzji i niewielki szacunek dla przywódcy Kuomintangu”1. Sprowadzanie problemu do osobistych uprzedzeń Mar­ shalla, acz istotnych i rzutujących na jego misję w Chi­ nach, byłoby wszakże ignorowaniem istoty sprawy. Rządu Stanów Zjednoczonych zwyczajnie nikt o pośrednictwo nie prosił, co już na samym wstępie osłabiało jego szanse. Co więcej, jako oficjalny wojenny sprzymierzeniec rządu kuomintangowskiego, powiązany z nim rozmaitymi ukła­ dami i niedawno transportujący jego wojska do okupowa­ nych dotąd przez Japończyków miast, Waszyngton nie bardzo mógł utrzymywać — choć próbował — że dzieli go jednakowa odległość od obu stron konfliktu. Co zaś najważniejsze, mediator ze Stanów Zjednoczonych nie mógł mieć najmniejszego wpływu na poczynania komunis­ tów chińskich, odbierających jego noszącą generalski mundur osobę jako wcielenie kapitalizmu, imperializmu i militaryzmu. Jeśli wielu Amerykanów sądziło inaczej, wierząc, że ich kraj jest dla chińskich komunistów symbolem złotego środka między imperializmem brytyjs­ kim a totalitaryzmem sowieckim, to sąd ten wystawia tak myślącym fatalne świadectwo. W istocie, jak twierdziło otoczenie Czang Kaj-szeka, znacznie lepszym kandydatem 1

S.I. L e v i n e, Anvil of Victory. The Communist Revolution in

Manchuria, 1945-1948, New York 1987, s. 54.

na mediatora byłby Stalin i ów pogląd, z pozoru szokujący, miał za sobą poważne argumenty. Ostatecznie sowiecki dyktator mógłby jako jedyny — gdyby chciał — wymóc na komunistach chińskich posłuszeństwo. Jego mediacja nie prowokowałaby sąsiadów — podczas gdy było jasne, że przyjazd Marshalla wzbudzi niechęć właśnie w Związku Sowieckim. Gdyby zaś pośrednictwo się nie powiodło, całe odium spadłoby na Kreml, a może nawet skonflik­ towałoby go z Yan’anem. Wszystkich tych atutów generał Marshall nie miał. Za to jako wojenny „organizator zwycięstwa” (jak go nazwał Churchill) uosabiał prestiż Ameryki, która — nie chcąc tego prestiżu narażać — mu­ siała dążyć do powodzenia jego misji choćby za wszelką cenę. W tym celu należało, jak się łatwo można było domyślić, naciskać na strony chińskiego konfliktu. Ponie­ waż jednak chińskich komunistów jako niezależnych od Stanów Zjednoczonych Marshall nie mógł ani zastraszyć, ani nic im zaofiarować, obiektem jego szantażu mógł być jedynie Kuomintang. W instrukcjach udzielonych Marshallowi 15 grudnia 1945 r. Truman podnosił ten fakt bez najmniejszej żenady, stwierdzając, co następuje: „Pragnę, aby Pan starał się przekonać rząd chiński do zwołania narodowej konferencji reprezentantów wszystkich sił politycznych, aby spowodo­ wać zjednoczenie Chin i, równocześnie, wprowadzić w czyn przerwanie walk, zwłaszcza w Chinach Północnych. [...] W Pana rozmowach z Czang Kaj-szekiem i innymi przywódcami chińskimi jest Pan upoważniony do prze­ mawiania z największą szczerością. Szczególnie może Pan oznajmić, w związku z chińskim zapotrzebowaniem na kredyty, pomoc techniczną i wsparcie wojskowe (mam na myśli proponowaną wojskową grupę doradczą ze Stanów Zjednoczonych, na którą w zasadzie się zgadzam), że Chiny, podzielone i rozrywane przez walki wewnętrzne, nie mogą być realistycznie uznane za

właściwe miejsce dla amerykańskiej pomocy w wy­ szczególnionych kwestiach”2. Jak widać, późniejsze oskarżenia komunistów i ich sympatyków, że Marshall wyruszał do Chin z jedno­ stronnym poparciem dla Kuomintangu, były bardzo nie­ sprawiedliwe. Można wręcz rzec, że prezydent Truman obiecywał Republice Chińskiej pomoc wojskową pod warunkiem wcześniejszego doprowadzenia do takiego rozwiązania politycznego, żeby żadna militarna pomoc nie była potrzebna. Pętające Kuomintang poufne instrukcje dla Marshalla były doskonale znane KPCh. Pracujący dla owej partii Zhong Nuji, szef sekretariatu tak zwanej Sekcji Chińskiej Dokumentacji amerykańskiej misji w Chinach, przekazywał je na bieżąco komunistom. Ustawiało to od początku negocjacje, do których Biały Dom przywiązywał tak ogromną wagę. Marshall przybył do Chongąingu 22 grudnia witany owacyjnie przez ludność, wierzącą, że wysłannik Trumana ochroni ją przed wojną domową. Odczucia chińskich przywódców były mniej entuzjastyczne. Odpowiednio nastawiony przez śmiertelnie już chorego Stilwella, amery­ kański generał przemówił do nich, jak ocenili, tonem kolonialnego gubernatora. Samopoczucie Marshalla, nie­ domagającego i wyczerpanego długą podróżą, dodatkowo zepsuł dowódca topniejących sił Stanów Zjednoczonych w Chinach, Albert Wedemeyer. Zapytany o szanse powo­ dzenia misji, odpowiedział szczerze, że nie widzi żadnych, skoro Kuomintang nie zamierza zrezygnować nawet ze skrawka władzy, zaś komuniści chcą ją zagarnąć całą przy pomocy Sowietów. Song Meiling, żona Czang Kaj-szeka, obsypująca gościa i jego małżonkę Katherine komplementami i wyszukanymi 2 Truman do specjalnego przedstawiciela w Chinach Marshalla, 15 XII 1945, United States Relations with China, s. 605-606.

prezentami, na próżno starała się go udobruchać. Chcąc ułatwić Marshallowi zadanie, Czang Kaj-szek przedstawił mu trójkę wysoko postawionych dygnitarzy: Wu Diechenga (szefa Centralnego Komitetu Wykonawczego KMT), Wang Zhonghuia (szefa Najwyższej Narodowej Rady Obrony) i Chen Lifu (kierownika Centralnego Depar­ tamentu Organizacyjnego KMT). Mieli służyć przybyszo­ wi wszelką pomocą odnośnie spraw wojskowych, politycz­ nych i partyjnych, co ułatwiał na pewno fakt, że wszyscy trzej dobrze mówili po angielsku. W ciągu ponad rocznego pobytu w Chinach Marshall do żadnego z nich nawet nie zadzwonił. Czang Kaj-szek początkowo nie mógł w to uwierzyć. Wreszcie stwierdził sucho, lecz nie bez racji, że najwidoczniej wysłannik Trumana uznał, iż wie wszystko o Kuomintangu na długo przedtem, nim poznał jego przywódców. Znacznie więcej sympatii i czasu Marshall miał dla przedstawiciela komunistów, Zhou Enlaia, który po prędkim powrocie Mao Zedonga do Yan’anu stał się głównym przedstawicielem KPCh w negocjacjach. Zdaniem amery­ kańskiego ambasadora, Johna Leightona Stuarta, który w kwietniu 1946 r. objął długo wakujące stanowisko po Hurleyu, Zhou był „człowiekiem błyskotliwego umysłu i rzadkiego osobistego uroku”3. Trzeba przyznać, że opinię tę podzielali niemal wszyscy cudzoziemcy stykający się z późniejszym dożywotnim premierem ChRL: od nie­ szczęsnego generała Stilwella po Henry’ego Kissingera i Richarda Nixona. Potomek mandarynów o nienagannych manierach, Zhou Enlai miał rzadki dar łatwego pozys­ kiwania sobie ludzi. Będąc przez cztery dekady człowiekiem numer dwa w partii rządzącej po dyktatorsku i posługującej się terrorem, uchodził — nawet wśród adwersarzy komuniz­ mu — za przeciwnika ekstremizmu politycznego. Nawet 3 J.L. S t u a r t , Fifty Years in China. The Memoirs of John I^eighton Stuart, Missionary and Ambassador, New York 1954, s. 167.

podczas osławionej „rewolucji kulturalnej” (1966-1976) chciano w nim widzieć obrońcę prześladowanych, później zaś przypisywano mu inspirowanie reform, mających w przyszłości doprowadzić do głębokich przemian w ChRL. Legendzie Zhou sprzyjał na pewno długotrwały brak jego naukowej biografii. Pojawienie się takowej, pióra Barbary Bamouin i Yu Changgena4, skłania wszelako do nieco innego spojrzenia na komunistycznego mistrza negocjacji. Wyłania się z niej portret zręcznego i cynicznego polityka, wiernego Mao aż po granice służalstwa i zawsze gotowego poświęcić na jego rzecz własne zdanie. W walce o władzę Zhou był zdolny do okrucieństw zdumiewających nawet niełatwych do zadziwienia na tym polu generałów Kuomin­ tangu, jak choćby w 1931 r., gdy rozkazał wymordować całą, łącznie z małymi dziećmi, rodzinę zrywającego z KPCh jej wyższego dygnitarza, Gu Shunzhanga. Jednakże owo drugie, z pewnością prawdziwsze oblicze Zhou znali jedynie nieliczni wtajemniczeni. Konferując z Marshallem już 23 grudnia 1945 r., Zhou Enlai zapewnił go, że komuniści chińscy pragną „demo­ kracji opartej na wzorach amerykańskich”. Generał, do­ strzegający z niechęcią, że Kuomintang jest od takiej demokracji daleki, natychmiast powiadomił o tej pomyślnej deklaracji Trumana. Czang Kaj-szekowi oznajmił, że wcale nie jest jasne, czy chińscy komuniści w ogóle kontaktują się ze Stalinem i trzeba to dopiero ustalić. Mniej więcej w tym samym czasie Stalin i Mołotow, rozmawiając na Kremlu z Czang Czing-kuo, uznali samo przyjęcie Mar­ shalla za dowód ukrytej wrogości Republiki Chińskiej wobec Związku Sowieckiego. Poprawa stosunków, za­ znaczyli, wymaga całkowitego usunięcia Amerykanów z Chin oraz przyjęcia sowieckich żądań odnośnie eks­ ploatacji Mandżurii i prowincji Xinjiang. Poza tym Stalin 4

B. B a r n o u i n , Changgen Yu, Zhou Enlai. A Political Life, Hong Kong 2006.

zaprosił Czang Kaj-szeka do Moskwy, oświadczając, że jest gotowy wysłać po niego osobisty samolot. Prezydent Chin uprzejmie odmówił. W swym diariuszu nazwał sowieckiego dyktatora manipulatorem, który pra­ gnie za wszelką cenę wbić klin między Chiny a Stany Zjednoczone. 10 stycznia 1946 r. Komitet Trzech, złożony z Marshalla, Zhou Enlaia i przedstawiciela KMT, generała porucznika Zheng Jianmina, obwieścił zawieszenie broni, wchodzące w życie 13 stycznia. W całych Chinach miał ustać ogień oraz ruch wojsk z wyjątkiem przerzutu oddziałów rządo­ wych, zastępujących Armię Sowiecką w Mandżurii. Miano też przerwać niszczenie linii kolejowych. Komuniści mieli zatrzymać jako rękojmie porozumienia dwie twierdze na granicy obszarów kontrolowanych przez Sowietów, Chifeng i Yulin — Kuomintang musiał się na to zgodzić pod naciskiem Marshalla. Nadzór nad wszystkim miała sprawo­ wać Wykonawcza Kwatera Główna w Pekinie, złożona z przedstawicieli KMT, KPCh i Stanów Zjednoczonych. Uszczęśliwione media, zwłaszcza amerykańskie, doniosły, że po raz pierwszy od 1911 r. na terenie Państwa Środka umilkły strzały. Jednocześnie, 11 stycznia, 38 delegatów otworzyło w Nankinie Polityczną Konferencję Konsultatywną. 8 z nich miało legitymacje Kuomintangu, 7 KPCh, 5 niedawno sformowanej Młodej Partii, 2 zaś Ligi Demokratycznej, grupującej przedstawicieli liberalnej inteligencji, powiąza­ nych często z komunistami. Pozostali wywodzili się z po­ mniejszych sił politycznych (jak Partia Socjaldemokratycz­ na) lub deklarowało bezpartyjność. Po dziesięciu dniach szeroko nagłośnionej w prasie dyskusji osiągnięto, jak się zdawało, wstępne porozumienie odnośnie stworzenia demo­ kratycznego rządu, zjednoczonej armii i zwołania kon­ stytuanty. Ta ostatnia — Zgromadzenie Narodowe — miała się zebrać, jak zapowiadano, w maju, ale ową wstępną datę

wielokrotnie potem przesuwano. Pod koniec lutego wyło­ niony przez Konferencję Konsultatywną podkomitet opra­ cował plany redukcji oraz ostatecznego scalenia rządowych i komunistycznych sił zbrojnych. Niemal jednocześnie nadeszły jednak z Mandżurii wieści o wspomnianym już bestialskim mordzie, popełnionym przez komunistów chińskich na Zhang Xingu i jego sześcioosobowej ekipie. Ponieważ zbrodnia zdarzyła się na terytorium kontrolowanym przez Sowietów, można ją było interpretować jako swoistą odpowiedź Moskwy na zawie­ szenie broni wynegocjowane przez potępianą przez Kreml misję Marshalla. Co więcej, niemal równocześnie z tak triumfalnie witanym przez Amerykanów rozejmem znaczne siły komunistycznej 8. Armii ruszyły w Mandżurii do ataku. 25 stycznia dwie komunistyczne brygady (10. i 24.), dowodzone przez Lu Zhengcao, uderzyły na miejscowości otaczające Siping: Lishu, Changtu i Gongzhuling. Próba nacjonalistycznego kontrataku zakończyła się wciągnięciem nacierających w pułapkę. Oddziały KMT, złożone z po­ spiesznie rekrutowanych członków tajnych stowarzyszeń w rodzaju Związku Starszego Brata (Lao Er Ge), Presji Dziewięciu Smoków (Yajiu Long) czy Związku Siedmiu Gwiazd (Qi Xing Zi), nie umiały i nie chciały się bić, rozpraszając się pod silniejszym ogniem. W krótkim czasie w ręce napastników wpadł sznur naprędce umocnionych miejscowości w prowincji Jilin, takich jak Maolin, Baokang i Shuangshan. Komunistom nie powiódł się natomiast szturm na węzeł kolejowy w Yingkou. Dowodzący wojs­ kami rządowymi generał Du Yuming zawiadamiał, że w akcji uczestniczył sowiecki pociąg pancerny; wśród zabitych komunistów był jeden Rosjanin. „Wskazuje to — zauważał Chang Kia-ngau — że wspierane przez Sowietów zbrojne oddziały nieregularne będą w różnych miejscach stale tamowały przejmowanie przez nas teryto­ rium. W miejscach, których nie uznają za istotne, Sowieci

nie pomagają aktywnie zbrojnym, nieregularnym oddzia­ łom, ale pozwalają im, by pozostawały nieuchwytne. Yingkou jest miejscem, co do którego Sowieci sądzą, że można nam pozwolić je przejąć. Wszelako, jak sądzę, owe zbrojne, nieregularne siły rozproszone w interiorze stworzą sytuację, w której gdy my będziemy zajmowali miasta, one będą zajmowały wnętrze kraju”5. Wydarzenia na północy spowodowały, o czym była już mowa, burzliwe demonstracje w wielu miastach chińskich. Podsycali je niektórzy antysowiecko nastawieni członkowie władz jak Chen Lifu (podobnie jak zamordowany Zhang Xingu z wykształcenia inżynier górnik), ale oburzenie na „sprzymierzeńców” było tak wielkie, że nawet nie­ którzy komuniści uznali, iż powinni wziąć udział w mar­ szach protestacyjnych. Dla Czang Kaj-szeka, skłaniającego się ciągle ku jakiemuś porozumieniu z Sowietami, było to bardzo nie na rękę. Od szefa swoich tajnych służb, budzącego powszechny strach Dai Li, prezydent żądał powściągnięcia manifestacji. Kontrolując własną partię w niepomiernie mniejszym stopniu niż Mao Zedong KPCh, nie mógł jednak zmusić jej do milczenia. Na otwartym 1 marca drugim plenum Komitetu Centralnego Kuomintangu wielu mówców domagało się rewizji sto­ sunków z Sowietami. W przyjętej 17 marca rezolucji domagano się uznania, że tajne układy z Jałty nie są wiążące dla narodu chińskiego oraz przyznania Chinom pierwszeństwa w otrzymywaniu reparacji z Japonii, które, jak zakładano, powinny niebawem nadejść. Sytuacja komplikowała się coraz bardziej. „Po wydaniu rozkazu o przerwaniu walk 13 stycznia — notował ponuro Czang Kaj-szek — komuniści znajdują się w ofensywie w północnych Chinach. Generał Marshall wydaje się być nieświadomy komunistycznej obłudy”. Parę 5

I 1946).

Kia-ngau C h a n g , Last Chance in Manchuria, s. 200 (zapis z 12

dni później dodawał: „Ostatnio żal i wątpliwości nie dają mi spokoju. Rozumiem szkody, jakie wyrządziłem, będąc zbyt szczodrym wobec komunistów”6. Wszelako Marshall sprawiał wrażenie zadowolonego z osiągniętych postępów. O chęć ich zniweczenia podej­ rzewał głównie „reakcyjne skrzydło Kuomintangu”, za przywódcę którego uważał (nie bez wskazówek ze strony Zhou Enlaia) wspomnianego już współpracownika Czanga, Chen Lifu. Sformułowania typu „siły reakcyjne”, „reakcja” przewijają się tak często w ówczesnej, jak najbardziej oficjalnej, korespondencji generała, że wymaga to pewnej refleksji. Z amerykańskiej perspektywy określano tak często arystokratyczne, konserwatywne reżimy europejskie — na przykład hiszpański rząd generała Franco, którego restrykcje wobec kultu protestanckiego głęboko oburzały przekonanego baptystę Trumana. W warunkach chińskich spojrzenie takie nie miało naturalnie sensu. Tu od biedy „reakcją” mogli być ludzie pokroju generała Zhang Xuna, który w 1917 r. na parę dni restaurował monarchię Qingów. Osobnicy tego typu dawno jednak zniknęli ze sceny. W tej sytuacji należałoby uznać, że „reakcjonistami” byli w Chinach wszyscy przeciwnicy demokracji w ame­ rykańskim stylu. W takim jednak razie KPCh była stokroć bardziej reakcyjna niż Kuomintang, bądź co bądź zawsze mówiący o ustanowieniu demokracji po ustaniu swej „kurateli”. Sprawa staje się tym bardziej osobliwa, gdy się skonstatuje, że ludzie uważani przez Marshalla za „reakcjonistów” (jak właśnie Chen Lifu), będąc na pewno zwolennikami autorytaryzmu, byli też czołowymi pie­ wcami modernizacji Państwa Środka i prawie wszyscy ukończyli studia w Stanach Zjednoczonych. W komu­ nistycznej nowomowie „reakcjonistami” byli natomiast wszyscy niekomuniści. W takim jednak razie całkowitym 6 Diariusz Czang Kaj-szeka, zapisy z 19 i 24 I 1946, cyt. za: K. F u r u y a , Chiang Kai-shek. His Life and Times, s. 863.

reakcjonistą był także sam Marshall i jego zwierzchnik — Truman. Misja Marshalla wpisywała się w obowiązującą w Białym Domu w pierwszych powojennych miesiącach polityczną linię, polegającą na zachęcaniu zorientowanych na Stany Zjednoczone polityków do tworzenia koalicyjnych rządów z komunistami. W rezultacie, po politycznym skonsumo­ waniu porozumienia, partnerzy komunistów zostawali po­ tem zamordowani (przypadek przywódcy ludowców buł­ garskich Nikoły Petkowa) lub, jeśli mieli więcej szczęścia, musieli uciekać z kraju (przypadek Stanisława Mikołaj­ czyka). Odrębne i nieprzystające do zachodnich warunki Chin czyniły ów schemat jeszcze bardziej absurdalnym. Ewentualność, by autorytarny Kuomintang pozwolił na wolne wybory i sformowanie demokratycznego rządu, była niezmiernie nikła, choć po latach stało się to faktem na Tajwanie. Jednakże oczekiwanie, aby demokrację wprowa­ dzono do Chin we współpracy z totalitarną partią komunis­ tyczną czyniło z tej nikłej możliwości oczywisty absurd. Od Czang Kaj-szeka nie można było domagać się, że jednocześnie wprowadzi demokrację i zaprosi komunistów do rządu — te rzeczy nawzajem się wykluczały. Tym­ czasem innych sił politycznych niż KMT i KPCh w istocie w Chinach nie było. Hołubione przez Amerykanów i rze­ czywiście sympatyczne formacje „trzeciej siły” w rodzaju Młodej Partii były kanapowymi tworami, pozbawionymi realnych wpływów. W tej sytuacji stałe uzależnianie amerykańskiej pomocy dla Chin od zbudowania rządu koalicyjnego oznaczało w istocie, niezależnie od intencji Trumana, żądanie od Kuomintangu, by zgodził się na postulaty komunistów. Warto przypomnieć, że, udzielając pomocy Turcji, rzą­ dzonej bezaltematywnie przez Partię Ludowo-Rewolucyjną, a potem Hiszpanii generała Franco i Jugosławii Josipa Broz-Tity, Truman i Marshall nie mówili już o demo­

kratyzacji. Zamiast pogoni za nierealistycznymi w ówczes­ nej chińskiej rzeczywistości mirażami Waszyngton osiąg­ nąłby o wiele więcej, pomagając Chińczykom wznieść zręby nowoczesnego państwa prawa, choćby z niedemo­ kratyczną, ale rzeczywiście przestrzeganą konstytucją. Tak funkcjonowała przecież w Japonii — przed totalitaryzacją kraju w latach trzydziestych — sławna konstytucja Meiji. Przetarła ona drogę do późniejszej, względnej demokraty­ zacji, bez porównania łatwiejszej niż w Chinach także ze względu na trzydzieści razy mniejsze rozmiary kraju, nieporównywalnie niższy poziom oświaty, silne poczucie wspólnoty narodowej i istnienie powszechnie szanowanej instytucji monarchii. Czang Kaj-szeka mierzono jednak najwyraźniej odmienną miarą. Przeciętny Amerykanin sądził zapewne, że jeśli Chiny są republiką i mają prezyden­ ta, ledwie krok dzieli je od modelu amerykańskiego. Od członków rządzącej administracji winno się wszakże ocze­ kiwać większej przenikliwości. Gardząc Kuomintangiem i wierząc, że komuniści skła­ niają się ku demokratycznym ideałom (wielu rodaków Marshalla sądziło, iż tak jest nawet w ZSRS!), wysłannik Trumana pokładał za to naiwną nadzieję w kanapowych partiach „trzeciej siły”. Te ostatnie, choć złożone z garstki inteligentów, zwykle edukowanych za granicą, właśnie z racji łatwego dostępu do cudzoziemców sprawiały wra­ żenie nierównie silniejszych, niż były w rzeczywistości. Na próżno Chu Anping, redaktor popularnego tygodnika „Guangcha”, usiłował wytłumaczyć Amerykanom, że jeśli nawet środowiska te posiadają jakieś wpływy, to „jest to siła moralna, nie polityczna, ograniczona do wpływu na myśli i wypowiedzi, a nie na polityczne działania. Będąc w Chinach, Marshall oznajmił, że największy wysiłek powinien być wywarty na zachęcenie tych grup prawdziwie liberalnych elementów, by się organizowały. Bez względu na to, jak dobrze Marshall rozumie położenie polityczne

Chin, jest wszakże Amerykaninem z amerykańskim punk­ tem widzenia, z tego powodu w jakiś sposób odciętym od tutejszej sytuacji. Elementy liberalne z trudem formują się tutaj w silne organizacje i są ku temu powody”7. Bezsens amerykańskich prób mediacji bodaj najlepiej zobrazował Marshallowi chiński dziennikarz Hu Lin, ani komunista, ani kuomintangowiec, lecz sympatyzujący właś­ nie z faworyzowaną nad Potomakiem „trzecią siłą”. Hu wyjaśnił zwięźle, że chińscy komuniści naprawdę nie są „agrarnymi reformatorami”, lecz partią totalitarną, czerpiącą broń i wsparcie z baz sowieckich w Mandżurii. Ponieważ poza nimi oraz autorytarnym KMT żadne partie nie mają realnego znaczenia, szanse na budowę demokracji są zerowe, zaś praca nad stworzeniem koalicji KMT-KPCh przypomina chęć utworzenia „Zjednoczonej Republiki Francji i Niemiec”. Można uzyskać jedynie zawieszenie broni na zasadzie status quo, to znaczy zgody na powstanie komunistycznego państwa w Mandżurii. Wszelako ani nacjonaliści, ani komuniści nie chcieliby brać na siebie odpowiedzialności za taki podział kraju, a mieszkańcy Mandżurii po 14 latach japońskiej okupacji nie zasłużyli sobie na wydanie w ręce partii Mao. Natomiast Marshall, jako Amerykanin, powinien mieć na względzie to, że każdy rząd komunistyczny w Chinach byłby wrogi Stanom Zjednoczonym. Marshall przyjął wywody Hu z równą urazą jak poprzed­ nio przestrogi Wedemeyera. Trudne negocjacje pogłębiły natomiast jego niechęć do Kuomintangu. Narodowe Chiny porażały nędzą: wszędzie był widoczny chaos, przepaść między biednymi a bogatymi, korupcja i bezwzględność. Rządowa cenzura, nie tyle brutalna, co ociężała, wstrzymy­ wała informacje o postępach rokowań, na co szczególnie narzekały pozbawione własnych gazet małe partie centrowe. 7 Cyt. za: S. P e p p e r, Civil War in China, s. 191. Artykuł Chu ukazał się w marcu 1947 r.

Swych obrońców znalazły w Zhou Enlaiu, który dosłownie o każdej porze (jeśli było trzeba, także o trzeciej w nocy) był dostępny dla dziennikarzy. Towarzyszyła mu olbrzymia, całkowicie niewspółmierna do potrzeb ekipa prasowa podległa sympatycznemu dla Marshalla (bo wykształcone­ mu w Ameryce) Huangowi Hua, „którego rzeczywistym zadaniem było kierownictwo całej komunistycznej siatki wywiadowczej w Pekinie”8. Marshall, niechcący rozmawiać z poleconymi mu przez Czanga dygnitarzami, coraz częściej czerpał informacje o Kuomintangu właśnie od Zhou. Uprzejmie zaproszony, odwiedził na początku marca Yan’an, z sympatią komen­ tując panującą tam spartańską prostotę. Poznany Mao Zedong wywarł na nim korzystne wrażenie, zwłaszcza po zwierzeniu, że komuniści chińscy są skłonni szukać poli­ tycznego poparcia raczej w Waszyngtonie niż w Moskwie. Czyż można było w to wątpić z chwilą, w której osobista gwardia przyszłego dyktatora ChRL odśpiewała na cześć gościa specjalnie skomponowaną pieśń? „Generale Mars­ hallu, niech czerwone wojska oddadzą ci wojskowe honory. My, komuniści, oddajemy ci cześć”. Rozpromieniony generał był gotowy uwierzyć, że partia Mao stanowi nie groźbę, lecz wielką szansę dla Chin. „Mogę oznajmić — oświadczył po powrocie z Yan’anu — że wszędzie dostrzegłem atmosferę optymizmu. Zapewniam, że Chiny wchodzą w erę bezprecedensowej wielkości”9. Czangowi i mianowanemu właśnie ambasadorem w Sta­ nach Zjednoczonych świetnemu dyplomacie Wellingto­ nowi Koo wysłannik Trumana z przejęciem tłumaczył, 8

D.G. G i 11 i n, Spies and Traitors: The Role of Espionage and

Treason in the Defeat of 1945-1949, w: Proceedings

the of

Nationalists Conference

on the Chinese Mainland, on Chiang Kai-shek and

Modem China, vol. II, Chiang Kai-shek and National Revolution, Taipei

1987, s. 757. 9 Cyt. za: T-m. Li, Chou En-lai, Taipei 1970, s. 262.

że konflikt między Kuomintangiem a komunistami nie różni się w istocie rzeczy od sporu republikanów z de­ mokratami w Stanach Zjednoczonych. Koo, znający oso­ biście pięciu prezydentów USA, był nie tyle zażenowany, co przerażony. Natomiast Marshall, wyraźnie zadowolony ze swoich wysiłków, obszernie informował o nich Trumana. Naturalnie nie wiedział, że komunistyczny agent Zhong Nuji udostępnia jego depesze Mao Zedongowi, ten zaś — poprzez łącznika z Kremlem, Andrieja Orłowa — Stalinowi. Wobec komunistycznej agentury Kuomintang był właś­ ciwie bezbronny. Szef tajnych służb Czang Kaj-szeka, sławny Dai Li, zdołał wprawdzie w czasie wojny wynisz­ czyć znaczną część komunistycznych „wtyczek” w otocze­ niu swego szefa. Po kapitulacji Japonii udało mu się skaptować dla Kuomintangu znaczną część dawnych japoń­ skich agentów w Mandżurii, a nawet przechwytywać depesze z Yan’anu przy pomocy śledzących je podczas wojny byłych kryptologów armii cesarskiej (po zmianie kodów przez komunistów Czang Kaj-szek odesłał Japoń­ czyków do ich ojczyzny). Jednakże 17 marca 1946 r. Dai zginął w katastrofie samolotu, którym leciał z Qingdao do Szanghaju. „Pilot został przekupiony przez agentów Tewu [komunistycznych służb specjalnych — J.P.]. Zdecydował się poświęcić własne życie dla rodziny, którą zgodnie ze starym chińskim zwyczajem agenci komunistyczni przy­ rzekli otoczyć opieką po jego i Dai Li śmierci. Zanurkował prosto w ziemię i samolot się roztrzaskał”10. Znienawidzony przez przeciwników politycznych, Dai Li był niewątpliwym okrutnikiem. Jego metody nie różniły się wszakże ani trochę od używanych przez komunistów, w tym od uważanego za wzór elegancji Zhou Enlaia. Wyróżniał się za to skutecznością i tym, że od wierności 10 R. F a 1 i g o t, R. K a u f f e r, Tajne służby Chin (1927-1987), tłum. Ł. Aderman, M. Stefańska-Matuszyn, Warszawa 1994, s. 216.

sprawie nacjonalistów nie mogły go odwieźć ani ruble, ani dolary. Warto podkreślić, że ów mistrz represji posiadał także program pozytywny, pozyskując dla sprawy Kuomin­ tangu stronników w wielu środowiskach. Czang Kaj-szek, który na wieść o jego śmierci zapłakał, uległ teraz naciskom Marshalla i wydał polecenie rozwiązania kierowanej przez Daia organizacji Juntong. Kasata wywiadu u progu wojny domowej zakrawała wprawdzie na polityczne szaleństwo. Wszelako ekipa Marshalla, łaknąca poklasku ze strony chińskich komunistów, od dłuższego czasu domagała się strącenia Dai Li, porównując go do Heinricha Himmlera, a jego podwładnych do gestapo (w czasie, w którym w sowieckim NKWD dostrzegano nieszkodliwy odpowied­ nik FBI). Na rozkaz Czanga formalnie rozwiązany Juntong kontynuował co prawda swą działalność tajnie, ostentacyjna kasacja podcięła jednak jego morale, a strata charyz­ matycznego zwierzchnika, skutkująca zajadłą walką o wła­ dzę i wpływy, stanowiła w istocie śmiertelny cios. Kuomin­ tang był od tej pory bezsilny wobec komunistycznej infiltracji". Negocjujący na temat terminu zwołania konstytuanty Marshall i wspierający go ambasador Stuart nie rozumieli, że ów parlament i mająca zwieńczyć jego prace ustawa zasadnicza nie mają w istocie większego znaczenia. Jabłkiem niezgody był skład koalicyjnego, jak postulowano, rządu. Komunistom zależało na tym, by oni i ich zwolennicy otrzymali co najmniej czternaście miejsc w czterdziestooso­ bowej Radzie Państwowej. Ponieważ ustalenia Konferencji Konsultatywnej wymagały dla postanowień Rady większości dwóch trzecich głosów, czternaście głosów całkowicie wystarczało, by sparaliżować jakiekolwiek poczynania rządu. Natomiast z pozoru owocnie szły rozmowy o przebudo­ wie armii, do czego żołnierz Marshall przywiązywał " D.G. G i 11 i n, Spies and Traitors, s. 743-744.

szczególną wagę. Całkowicie zintegrowana, miała się składać ze zlanych w apolityczną siłę 50 nacjonalistycznych i 10 komunistycznych dywizji. Do stanu tego miano doprowadzić w półtora roku. Byłby to koniec komunistycz­ nego państwa w państwie. Początkowo oburzony Mao Zedong nie krył gniewu wobec sygnującego owe zobowią­ zania Zhou Enlaia. Elegancki mandaryn uspokoił go łatwo, wskazując, że porozumienie będzie fikcją. Jak stwierdził: „owe stypulacje nie mają żadnego znaczenia”, skoro „komunistyczne wojska w rejonach kontrolowanych przez KPCh pozostaną wolne od ingerencji nacjonalistów”12. Żądanie Czang Kaj-szeka, by demobilizacja wojsk była nadzorowana przez potrójną komisję z amerykańskim udziałem, komuniści odrzucili, a mediator, nie chcąc narażać osiągniętego kompromisu, bynajmniej nie nalegał. 13 marca 1946 r. George Marshall wyjechał do Waszyn­ gtonu na konsultacje. Miał poczucie dobrze spełnionego obowiązku i twierdził, że Chińczycy zmierzają szybko w kierunku porozumienia. W ojczyźnie, choć mediacja dopiero się zaczęła, witano go niemal jak triumfatora. W tej atmosferze nie nagłaśniano zbytnio widomości, że — mimo stopniowego wycofywania się Sowietów — broń sowiecka nadal napływa do żołnierzy Mao poprzez enklawy sowieckie w Mandżurii oraz pozostawione komunistom graniczne terminale Chifeng i Yulin. Mimo oficjalnego zakazu ruchu wojsk w istocie siły komunistyczne nieustan­ nie przemieszczały się do swego mandżurskiego sanktuarium. W styczniu przeszło tam 46 tys. żołnierzy z prowincji Shanxi. W lutym w ich ślady podążyło 10 tys. z Hebei i 40 tys. z Shandongu. W marcu aż 80 tys. przerzucono drogą morską z Shandongu do Dalianu i Port Artur. Sowieci, zatrzaskujący „czysto handlowy” Dalian przed transportami nacjonalistów, obecnie nie mieli żadnych 12

Cyt. za: B. B a r n o u i n , Changgen Yu, Zhou Enlai. A Political

Life, s. 107.

obiekcji i rozterek. „Co się tyczy Port Artur — przypomniał po latach Chruszczów nadąsanemu Mao Zedongowi, do­ magającemu się zwrotu portu — to [kiedyś] było dla was korzystne, że Armia Sowiecka stacjonowała w Port Artur oraz w Mandżurii”13. Dwa dni po wyjeździe Marshalla, 15 marca 1946 r., siły komunistyczne rozpoczęły ogólny szturm na miasto Siping w Mandżurii.

13

Cyt. za: New Evidence on the Cold War in Asia. The KhrushConversations, oprać. V. Zubok, „Cold War International History Project Bulletin” 2001, nr 12/13, s. 254-255. Kreml zwrócił Chinom enklawy w Mandżurii w 1954 r. chev-Mao

HARBIN, PUNKT ZWROTNY

Komunistyczna ofensywa w Mandżurii, nakazana osobiście przez Mao Zedonga, była inspirowana łatwym powodze­ niem uderzeń dokonanych w styczniu i lutym. Formacje nacjonalistów, pospiesznie rekrutowane w Mandżurii z ele­ mentów o wątpliwej wartości i morale, wydawały się łatwym celem dla dobrze wyposażonych z pojapońskich magazynów, przepojonych zaczepnym duchem żołnierzy 8. Armii Marszowej generała Lin Biao. Początek ofensywy potwierdził w pełni te rachuby. Już 15 marca w ręce atakujących wpadło lotnisko położone na zachodnim przedmieściu Sipingu — główny kanał łączności oblężonych ze światem zewnętrznym. Nazajutrz komuniści zamknęli pierścień wokół miasta i 17 marca o 4.00 rozpoczęli szturm. Po dziesięciu godzinach oddziały KMT poszły w całkowitą rozsypkę. Do komunistycznej niewoli dostał się dowódca garnizonu, generał Liu Handong, i jego obaj zastępcy, Wang Dahua i Wang Yaodong. Obaj Wangowie, co wiele wyjaśnia, nie byli zawodowymi żołnierzami, lecz niedawnymi przywódcami tajnych stowa­ rzyszeń. Jedynie szef lokalnej komórki wywiadu, Zhang Dongkai, zdołał zbiec w przebraniu żebraka. W ręce zwycięzców wpadło 69 karabinów maszynowych, ponad

2 tys. karabinów, mniej więcej 20 samochodów i około 300 koni kawaleryjskich. Skromniutkie rozmiary tego łupu — a przecież został unicestwiony cały garnizon — wskazują jasno, jak mamie były wyposażone mandżurskie oddziały Czang Kaj-szeka, przeciskające się do północnej krainy przez pozostawione im przez Sowietów wąskie gardła transportowe. Tym razem jednak komunistycznych przywódców cze­ kała jedna z najbardziej przykrych w ich karierze niespodzianek. Swą ofensywę zsynchronizowali z wycofy­ waniem się Armii Sowieckiej, chcąc błyskawicznie przejąć okupowane przez nich miasta i węzły komunikacyjne. Nie docenili jednak faktu, że zwolnione przez Sowietów man­ dżurskie linie kolejowe staną się dostępne dla skoncent­ rowanych za Wielkim Murem dywizji nacjonalistycznych. Jednocześnie zaprzyjaźniony z Czang Kaj-szekiem emery­ towany generał Claire Lee Chennault, były dowódca ochotniczego legionu lotniczego „Latających Tygrysów”, walczącego z Japończykami, zajął się efektywną reorganiza­ cją skromnego (130 maszyn) lotnictwa transportowego Kuomintangu. Wkraczające do Mandżurii nacjonalistyczne Nowa 1. Armia i Nowa 6. Armia były formacjami unikalnymi w całej republikańskiej historii Chin. Ich zawiązkiem były 80. i 88. Dywizje, szkolone kiedyś przez instruktorów niemieckich jako kadrowy zalążek przyszłych nowoczes­ nych sił zbrojnych Republiki Chińskiej. Po ciężkich walkach antyjapońskich w latach trzydziestych i udziale w tragicznej kampanii birmańskiej 1942 r. armie te zostały przezbrojone i wyszkolone przez Amerykanów na terenie Indii, by następnie w Birmie wziąć odwet na Japończykach. Operując na tak zwanym Chińsko-Birmańsko-Indyjskim Teatrze Działań Wojennych (CBI), owe siły, zwane „Alpha Forces”, zabiły więcej żołnierzy japońskich niż chińscy komuniści przez całą ośmioletnią wojnę. Stanowiły wówczas jedyne

wojsko z prawdziwego zdarzenia, jakim dysponował Czang Kaj-szek, i były jego największą nadzieją. Zwane „najlepszą armią pod niebem” różniły się prezencją od pozostałych chińskich oddziałów do tego stopnia, że ich maszerujące pułki rodacy brali niekiedy za cudzoziemców. „Owe siły były potężne niczym dobrze hartowna stal, bez porównania silniejsze niż cokolwiek, co posiadali komuniści. [...] Jeśli Sowietów udałoby się nakłonić do wycofania i jeśli rzucono by tam ciężkie dywizje z CBI, siły zbrojne nacjonalistów prawie na pewno przeszłyby przez komunistów w Man­ dżurii niczym przysłowiowy nóż przez masło. Używając transportu lotniczego, Czang powinien być w stanie prze­ rzucić swe siły żabim skokiem poza linie komunistów, łącząc i wzmacniając rozrzucone na ogromnym obszarze garnizony”1. Ślepy traf sprawił, że w pierwszej, naprawdę wielkiej bitwie wojny domowej miały się spotkać nie tylko najlepsze wojska, ale i wyborowi dowódcy obu stron. Dowodzący komunistyczną 8. Armią Lin Biao (1907-1971) był absol­ wentem sławnej Akademii Wojskowej Whampoa, której pierwszym komendantem był nie kto inny jak Czang Kaj-szek. Syn właściciela ziemskiego, w młodości przeszedł całkowicie pozbawiającą włosów grzybicę woszczynową i od tego czasu zawsze, nawet w zamkniętych pomiesz­ czeniach, występował w czapce. Jego wybitne zdolności wojskowe doceniono już w Whampoa. W wieku ledwie 26 lat został dowódcą komunistycznego I Korpusu, a jeszcze przed trzydziestką — szefem Akademii Armii Czerwonej (tzw. Kangda). Lata 1938-1942 spędził na leczeniu w ZSRS. Karierze Lina nie zaszkodziło jego znane uzależ­ nienie od opium i morfiny, a także narastające schorzenia na pograniczu choroby psychicznej. Sprawiały one, że pod 1

A. Wal dr on, China Without Tears. If Chiang Kai-shek Hadn’t

Gambled in 1946, w: What If? The World’s Foremost Military Historians Imagine What Might Have Been, red. R. Cowley, Berkeley 2000, s. 385.

wpływem panicznego lęku przed wodą w ogóle nie pił (nie licząc wody w pożywieniu) i nie mógł spoglądać na morze. Już jako marszałek ChRL stał się jednym z przywódców osławionej „rewolucji kulturalnej”. Jego największą winą nie stał się jednak ówczesny terror, ale tchórzliwa rezygna­ cja w 1971 r. z akcji przeciw Mao Zedongowi, choć był wówczas jedynym człowiekiem mogącym uwolnić Chiny od zbrodniczego tyrana. Za ten brak odwagi poniósł cenę najwyższą, ginąc (lub zostając zamordowanym) podczas próby ucieczki do ZSRS2. Przeciwnicy Lin Biao z 1946 r. byli równie młodzi jak on. Sun Liren (1900-1990), dowódca Nowej 1. Ar­ mii i zastępca głównodowodzącego w Mandżurii, Du Yuminga, był absolwentem amerykańskich uczelni, za­ równo cywilnego Purdue University, jak i wojskowego Virginia Military Institute. Odważny aż do szaleństwa, trzynastokrotnie (!) ranny w 1937 r., w kampanii bir­ mańskiej w latach 1942-1944 dowodził najpierw dywizją, a od 1943 r. armią. Zdobył tam uznanie, a nawet podziw swych anglosaskich aliantów jako „wyborny dowódca”, „dzielny i uzdolniony”; nie szczędził mu wyjątkowych pochwał także traktujący pogardliwie Chińczyków generał Stilwell. W karierze nie przeszkodził mu nawet po­ wodujący konflikty ze zwierzchnikami trudny i wybu­ chowy charakter. W 1945 r., na zaproszenie Eisenhowera, zwiedzał pola bitewne w Europie. Po walkach w Mandżurii miał się zająć reorganizacją armii nacjonalistycznej, sprawnie przeprowadził ewakuację jej resztek na Tajwan 2

Tragedy

Informacje na temat kariery Lina za: F.C. T e i w e s, W. S u n , The of

Lin

Biao.

Riding

the

Tiger

during

Cultural

1966-1971, Honolulu 1996, s. 169-170; D.W. K l e i n ,

Revolution

A.B. C l a r k , Biographic Dictionary of Chinese Communism 1921-1965 [dalej BDCC], vol. I, Cambridge Mass 1971, s. 559-564. Po upadku Lina jeden z najbardziej zasłużonych dla zwycięstwa komunizmu chińskich dowódców został ogłoszony nie tylko zdrajcą, ale i tępym prostakiem, niemającym pojęcia o podstawach sztuki dowodzenia.

w ponurym dla KMT roku 1949. Został za to mianowany naczelnym wodzem i był nim do roku 1954, kiedy uwikłanie się w antyrządową konspirację zwichnęło na zawsze jego karierę. Du Yuming (1903-1981) był podobnie jak Lin Biao — ale nie Sun — absolwentem Akademii Whampoa, należał do pierwszej promowanej klasy kadetów. W wal­ kach 1938 r. dowódca 200. Dywizji, w tragicznej pierwszej kampanii birmańskiej 1942 r. stał na czele 5. Armii. Następnie dowodził bazującą w prowincji Yunnan 5. Grupą Armii (zwaną przez Amerykanów Y-Force), na czele której w 1945 r. przyjął kapitulację Japończyków w północnym Wietnamie. Uważany za zdolnego, służbistę i — co się rzadko zdarzało — absolutnie lojalnego wobec rządu oficera, 15 października 1945 r. został mianowany dowódcą w owym czasie nieistniejących wojsk KMT w Mandżurii. Naprawdę mógł je wprowadzić do północnej krainy dopiero po pół roku. O dalszych losach Du będzie mowa później3. Komunistyczna 8. Armia, krocząca dotąd od sukcesu do sukcesu, była zupełnie nieprzygotowana na tego rodzaju przeciwnika. Szok, który przeżył Lin Biao, był porów­ nywalny do doświadczonego w 1937 r. pod Pingxingguanem, kiedy po raz pierwszy ujrzał w boju piechotę japońską. W istocie oba wydarzenia miały jednakowe podłoże — napotkanie w chińskiej wojnie, prowadzonej przez lepiej lub gorzej uzbrojone tłumy, karnych i wy­ szkolonych wojsk o realnej wartości bojowej. Już 21 marca nacjonaliści odebrali Liaoyang. Wobec impetu przeciwnika Mao Zedong rozkazał Linowi za wszelką cenę obronić Siping, kluczowy węzeł kolejowy na południe od Changchunu. Komuniści liczyli, że nie tylko zatrzymają tu wojska Czang Kaj-szeka, ale także zniszczą 3

Informacje na podstawie: Biographical Dictionary of Republican

China, red. H.L. Boorman, R.C. Howard, vol. II, New York and London

1968, s. 165-167, 225-228.

większość atakujących jednostek w oparciu o miasto. Zhou Enlai oświadczył, że odbicie Sipingu przez wojska rządowe może zagrozić całemu położeniu chińskiej Armii Czerwonej w Mandżurii. Atakujący miasto Sun Liren zamierzał przeprowadzić klasyczną operację suzhan sujue — „szybko stoczoną i szybko zadecydowaną”. Oceniwszy sytuację (shi), wybrał sposobny moment (ji). Jego podwładni cieszyli się z moż­ liwości dopadnięcia przeciwnika, który dotąd, nie mając pewności zwycięstwa, zwykle unikał bitwy. Zderzenie poprzedziła nawała ognia artyleryjskiego, jakiego dotąd wojna domowa nie widziała; w rezultacie znaczna część miasta została obrócona w ruiny. Następnie Lin Biao uciekł się do zmasowanych uderzeń „fal lu­ dzkich”, które armia komunistyczna zademonstrowała szerzej zdumionemu światu dopiero po dekadzie podczas wojny koreańskiej. Tyraliery uderzały jedne po drugich, za pierwszą podążała druga, trzecia, czwarta i piąta fala. Tego typu szturmy zazwyczaj wystarczały, by zmusić do bezładnej ucieczki odziedziczone po warlordach prowincjonalne formacje KMT. Jednakże weterani Suna, pozwoliwszy atakującym podejść blisko, przywitali ich skoncentrowaną ścianą ognia. Mimo to komuniści szli dalej naprzód, potykając się o trupy poległych, dopóki wszystkich nie wybito. Żołnierze 71. Armii wy­ mieniali przegrzane lufy karabinów maszynowych. Mimo to komuniści potrafili ponawiać natarcia przez kilka dni z rzędu. Na skutek nieustępliwego stanowiska Mao, położenie Lin Biao stawało się rozpaczliwe. We frontalnych atakach tracił setki, a następnie tysiące żołnierzy. Ostatecznie, na polecenie partii, rzucił do boju dziesiątki tysięcy naprędce zmobilizowanych i sprowadzonych koleją robotników z fab­ ryk Changchunu. To, co nastąpiło, komunistyczny świadek opisał jako makabryczną katastrofę:

„Aby powstrzymać Kuomintang [...], [KPCh] użyła członków wszystkich swoich zwykle niewalczących ekip politycznych, swych miejscowych towarzyszy, a nawet studentów wyższych uczelni. Dosłownie rzucono ich na elitarne wojska Kuomintangu. To była masakra. Więcej niż pięć tysięcy niekombatantów, którzy nie posiadali żadnego wojskowego przeszkolenia, zostało zabitych lub rannych”4. Podczas gdy główne siły Lin Biao były dziesiątkowane systematycznie przez Sun Lirena, pozostałe dywizje nac­ jonalistów odebrały Tieling oraz Fushun. Posuwanie się armii rządowej utrudniał głównie topniejący śnieg, zamie­ niający drogi w błoto. Poza liniami kolejowymi ruchliwość jednostek zmechanizowanych spadała niemal do zera. Hamująca marsz nacjonalistów pogoda była na rękę ich przeciwnikom w północnej części Mandżurii. Wszelako nie tylko pogoda. Poczynania partii Mao były skoor­ dynowane ściśle z ruchami Sowietów. 14 kwietnia sowiecka armia ewakuowała Changchun, dawną stolicę Mandżukuo. Decyzja była całkowitym zaskoczeniem dla armii Czang Kaj-szeka, którego oficer łącznikowy nie został dopusz­ czony do marszałka Malinowskiego. Niespełna 30 minut po oficjalnym wymarszu Sowietów, w chwili gdy ich ostatnie transporty opuszczały miasto, na przedmieścia uderzyły trzydziestotysięczne siły komunistycznej 8. Armii. Dysponując pancernymi samochodami i artylerią, w mgnie­ niu oka złamały opór symbolicznego garnizonu rządowego. 26 kwietnia „sprzymierzeni” formalnie z rządem Republiki Chińskiej Sowieci przekazali jej komunistycznym wrogom Harbin i niemal jednocześnie Qiqihar. Czang Kaj-szek notował: „Związek Sowiecki wydaje się być zdecydowany ustanowić marionetkowy komunistyczny reżim w północnej Mandżurii, rozszczepiając w ten sposób jej obszar na dwie 4

Shaw Tong Li u, Out of Red China, New York 1953, s. 122-123.

części”5. Wszelako, jak zauważał, Stalin i Mao tym razem najwyraźniej się przeliczyli. 3 maja nacjonaliści odebrali Benxi. Odwrót komunistów zaczął nabierać cech panicznej ucieczki. Do 18 maja blisko połowa żołnierzy Lin Biao (40 tys.) była już martwa, pozostali zaś poddawali się masowo. Jeńców liczono w tysiącach; wśród oddających się do niewoli był szef sztabu Lina, Wang Szefang6. Nocą 18 maja Lin zdecydował się zignorować rozkazy Mao i wycofał na północ to, co pozostało z jego armii w Sipingu. Była to niesubordynacja rzadko spotykana wśród komunistów, ale Lin Biao miał całkowitą słuszność. Ścisłe wykonanie dyrektyw Mao Zedonga doprowadziłoby bowiem do totalnego unicest­ wienia elitarnych sił komunistów. Ścigająca pobitego Lin Biao armia Sun Lirena pokony­ wała 30 mil dziennie, posuwając się z największą możliwą prędkością. Zdaniem wszystkich świadków owych dni komunistyczny mistrz strategii był przybity, a podczas konferencji prasowej zdradzał oznaki braku równowagi psychicznej. Jego szef sztabu, wówczas już w rękach rządowej Armii Narodowo-Rewolucyjnej (ANR), utrzymy­ wał, że ulubiony generał Mao znajduje się „w rozpaczy”7. W wydanym wkrótce oświadczeniu, uwiecznionym potem w specjalnej broszurze, Lin stwierdził, że aby wydać bitwę nacjonalistom, należy posiadać co najmniej pięcio- lub sześciokrotną przewagę liczebną. Tymczasem 17 kwietnia, w szczytowym momencie coraz fatalniejszych dla komunistów walk, do Chin powrócił 5

Diariusz Czang Kaj-szeka, 20 IV 1946, cyt. za: K. F u r u y a, Chiang

Kai-shek. His Life and Times, s. 875. 6

R. H u a n g, Some Observations in Manchuria in the Balance, Early

1946, „Pacific Historical Review” maj 1958, vol. XXVII, nr 2, s. 166;

R. R i g g , Red China’s Fighting Hordes, Harrisburg PA 1951, s. 190. 7 R. H u a n g, Some Observations on Manchuria, s. 166. Huang rozmawia! z szefem sztabu Lina po jego kapitulacji.

Marshall. Był najwyraźniej oburzony, widząc zagładę zawieszenia broni, z podpisania którego był tak dumny. Zwycięski marsz Kuomintangu mógł oznaczać — twier­ dził z gniewem — podważenie wiary komunistów w szczerość amerykańskich zamiarów wobec nich. Wy­ słannik Trumana groził przerwaniem amerykańskiego wsparcia w przerzucaniu wojsk rządowych do Mandżurii i wstrzymaniem całej pomocy Waszyngtonu dla rządu Republiki Chińskiej. Czang Kaj-szek nie dał się zastraszyć. Wskazywał na strategiczne znaczenie Mandżurii i na fakt, że rozgrywka ma bynajmniej nie tylko chińskie znaczenie. Amerykanie, argumentował, „powinni przemyśleć swą politykę na Pół­ nocnym Wschodzie [tj. w Mandżurii — J.P.] i wobec KPCh oraz podjąć szybką decyzję, czy zamierzają odgrywać w Azji Wschodniej rolę aktywną, czy tylko bierną. Nie powinni powtarzać swego błędu z 18 września [1931]8 — wówczas, gdyby Amerykanie i Brytyjczycy wywarli pewną presję na Japończyków, Japończycy nie staliby się tak nieokiełzani w swej agresji. Obecnie położenie jest takie samo. [...] Amerykanie powinni pomóc nam przygo­ tować się do wojny, jeśli na serio chcą zatrzymać ekspansjonistyczne zamiary Rosjan”9. Nieznający Stanów Zjednoczonych przywódca chiński nie pojmował, że są one w istocie od takich zamiarów niezmiernie dalekie. Od słynnego przemówienia Winstona Churchilla w Fulton 5 marca 1946 r., w którym były premier (wówczas osoba prywatna) wzywał Zachód do mobilizacji przeciw sowieckiej agresji, nie minęły nawet dwa miesiące. Amerykanie wysłuchali Churchilla ze zdu­ 8 18 IX 1931 r. Japonia rozpoczęła inwazję na Mandżurię, zakończoną ustanowieniem marionetkowego państwa Mandżukuo. 9 Diariusz Czang Kaj-szeka, 29 IV 1946, cyt. za: O. A. We s t a d , Decisive Encounters. The Chinese Civil War 1946-1950, Stanford Calif. 2003, s. 42.

mieniem, a niekiedy z oburzeniem. Truman, z którym sławny Anglik poufnie skonsultował zawczasu swe wy­ stąpienie, teraz uznał za stosowne stwierdzić, że został nim zaskoczony. Toteż i Marshall nie tylko nie chciał rzucać rękawicy Stalinowi, lecz wręcz przeciwnie, zamierzał przekonać go, że Stany Zjednoczone nie żywią wobec niego złych zamiarów. Dlatego argumenty Czanga, że „ugłaskiwanie komunistów oznacza uległość wobec Związ­ ku Sowieckiego” bynajmniej nie robiły na nim wrażenia. Prezydent Chin, dotąd przekonany, że mediator zapewne nie lubi Kuomintangu, lecz dąży do powstrzymywania komunizmu, stopniowo zaczynał rozumieć, iż sytuacja przedstawia się inaczej. Okazywało się, że wysłannik Trumana nade wszystko „obawia się, iż jego negocjacje z komunistami zakończą się fiaskiem. Stąd stara się niezmiernie ugłaskać ich we wszelki możliwy sposób. Odmawia przedłożenia jakiejkolwiek propozycji czy suges­ tii, która mogłaby być odrzucona przez komunistów”10. Jednakże pogrom armii komunistycznych w Mandżurii sprawił, że przedstawiciele Mao w Nankinie — całkowicie wbrew rozumowaniu Marshalla — stali się nadspodziewanie otwarci na wszelkie rozwiązania polubowne. 6 maja Stalin — zapewne uznawszy, że siły Lin Biao w Mandżurii są pokonane, choć być może chcąc też zapobiec ich zupełnej zagładzie — zaproponował Czang Kaj-szekowi natych­ miastową i nadzwyczajną wizytę w Moskwie. Czang uprzejmie odmówił, przekonany (jak już wspomniano), że chodzi o zrujnowanie stosunków amerykańsko-chińskich. Tymczasem Zhou Enlai zaoferował Marshallowi oddanie nacjonalistom Changchunu, byleby ich zwycięskie pułki zatrzymały się po wkroczeniu do miasta. Czang odmówił, wobec czego 8. Armia i tak ewakuowała w panice Changchun. 22 maja wpadł on w ręce rządowej ANR. Ścigająca 10

Diariusz Czang Kaj-szeka, 28 IV 1946, cyt. za: K. F u r u y a, Chiang

Kai-shek. His Life and Times, s. 877.

czerwonych „najlepsza pod niebem armia” w ciągu 3 dni przebyła 150 km. Czang Kaj-szek, wobec którego Marshall zaczął się posuwać do otwartych gróźb, starał się zachować twarz pokerzysty. Czując wiatr w żaglach, chciał zyskać na czasie. Wieczorem 22 maja oznajmił Amerykaninowi, że od 3 dni nie ma wiadomości z Mandżurii, gdzie jego podwładni, być może, samowolnie rozszerzyli ofensywę. Zapewne cieszył się, że na dotychczasowe kłamstwa komunistów odpowiada własnymi. Aby „skontrolować sytuację”, poprosił o amerykański samolot na lot do Mukdenu. Przybywszy tam nazajutrz, wraz z nierozstającą się z nim żoną, stwierdził, że ofensywa przebiega błys­ kawicznie — i został w mieście. Uwolniony od obecności Marshalla, zamierzał powrócić do stolicy po całkowitym i rychłym już, jak wszystko wskazywało, unicestwieniu najlepszych sił komunistycznych. Niczego nie żałował. „Ze swego punktu widzenia — oceniał przywódcę KMT liberalny amerykański ambasador Stuart — uważał on, że walczy z wrogiem całkowicie pozbawionym skrupułów. W jego ocenie jedyną praktyczną obroną były środki nadzwyczajne. Rozpoznał prawdziwą naturę chińskiego komunizmu wcześniej niż niemal wszyscy jego rodacy oraz Amerykanie i inni mieszkający w Chinach cudzoziem­ cy, i był zdeterminowany zaryzykować niezrozumienie, niepopulamość, a nawet klęskę, próbując rozstrzygnąć ową kluczową kwestię”11. Tymczasem wiedziony trafnym instynktem Zhou Enlai właśnie w Marshallu widział ostatnią nadzieję dla swej partii. 24 maja telegraficznie poprosił Mao o zgodę na zawieszenie broni na bazie status quo, zachowujące dla komunistów jedynie prowincję Heilongjiang. Komunis­ tyczny mistrz dyplomacji wskazywał, że „Marshall jest " J.L. S t u a r t , Fifty Years in China, s. 277.

w owych kwestiach bliższy stanowisku KPCh niż generalis­ simusa [Czang Kaj-szeka] i przepowiadał, iż wysłannik Stanów Zjednoczonych nasili presję na KMT, by zatrzymać jego posuwanie się w Mandżurii”12. Argumentacja była słuszna i Mao ją zaakceptował. Ścigająca komunistów szpica armii Du Yuminga rwała tymczasem w stronę Harbinu, ostatniego już dużego miasta w Mandżurii kontrolowanego przez wojska Lin Biao. Stawiało to KPCh przed ponurym dylematem. Podczas gdy obronienie Harbinu przerastało siły Lina, oznaczając przy tym unicestwienie w beznadziejnej bitwie resztek jego armii, utrata miasta byłaby dla komunistów czymś więcej niż porażką. Mao Zedong wszelako nie widział żadnego wyjścia. Nie mając wiadomości z Nankinu, 3 czerwca 1946 r. wydał rozkaz kończący krótką mandżurską epopeję komunistów. Lepiej wyposażone oddziały miały przejść granicę sowiecką i zostać tam internowane. Reszcie do niedawna elitarnych wojsk po­ lecano rozproszyć się po górach. W ten sposób stworzona przez Sowietów chińska komunistyczna armia miała zakończyć swą historię tak jak pod wieloma względami bliźniacza „Demokratyczna Armia Wolnej Grecji”, której strzępy, po klęsce z rąk wojsk rządowych, przekroczyły granice krajów obozu sowieckiego. Wówczas odezwał się generał Marshall. 29 i 31 maja wystosował do Czang Kaj-szeka dwa jednobrzmiące niemal telegramy, których treść — w bezprecedensowym i melodramatycznym geście — poparł w apelu wygłoszonym przez radio. Sens wystąpienia nie pozostawiał żadnych wątpliwości. „Wobec ciągłego posuwania się wojsk rządowych w Mandżurii, muszę [...] powtórzyć, że [...] został osiągnięty punkt, w którym uczciwość mojego stanowiska staje pod 12

O.A. We s t a d , Decisive Encounters, s . 4 1 .

znakiem zapytania. Dlatego proszę Pana po raz kolejny o natychmiastowe wydanie rozkazu wstrzymującego na­ tarcie, ataki lub pościg, dokonywane przez wojska rzą­ dowe”13. 6 czerwca żołnierzy ANR, znajdujących się ledwie 30 km od Harbinu, dopadł rozkaz natychmiastowego wstrzy­ mania pochodu. Gotujący się do odwrotu komuniści z tru­ dem wierzyli własnym oczom. Sami jednak, niemal jedno­ cześnie, otrzymali z kwatery głównej Mao nowe, zmienione rozkazy, nakazujące wstrzymanie odwrotu i bezwarunkowe utrzymanie miasta. Tak zwane drugie (po styczniowym) zwieszenie broni, zarządzone 6 czerwca, wchodziło w życie nazajutrz w połu­ dnie. Miało trwać formalnie 15 dni, naprawdę jednak przeciągnęło się do blisko miesiąca. Pod wieloma wzglę­ dami miało stanowić najważniejsze wydarzenie i punkt zwrotny w całej chińskiej wojnie domowej14. Znaczenie wymuszonego przez amerykańskiego media­ tora rozejmu dostrzegali jasno już współcześni temu wydarzeniu, obecnie zaś wydaje się ono rosnąć z każdą poświęconą mu książką. „Dyktat Marshalla był zapewne najważniejszą decyzją, która wpłynęła na wynik wojny domowej. Czerwoni, którzy pamiętali ten okres, od Lin Biao do weteranów armii, prywatnie przyznawali, że rozejm był fatalnym błędem Czanga. Gdyby kontynuował atak, udałoby mu się co najmniej uniemożliwić czerwonym założenie dużej i bezpiecznej bazy przy sowieckiej granicy, z liniami kolejowymi do Rosji, które umożliwiały sprowa­ 13

Marshall do Czang Kaj-szeka, 31 V 1946, Foreign Relations of the

United States, 1946, vol. IX, Washington 1972, s. 926. 14 Oświadczenie generalissimusa czasowego rozejmu w Mandżurii, 6 China, s. 641; Tsou T a n g , America Mao’s Way, Berkeley 1974, s. 117;

Czang Kaj-szeka o okresie tym­ VI 1946, United States Relations with 's Failure in China, s. 427; J. R i c e, J. H a r r i s o n , The Long March to Power: A History ofthe Chinese Communist Party, New York 1972, s. 402.

dzanie ciężkiej broni”15. Opinię tę potwierdzają tak znako­ mici historycy wojny domowej jak Donald Gillin, Ramon H. Myers i Arthur Waldron16. „Amerykanie wymusili w Mandżurii zawieszenie broni — stwierdził sucho dekadę po fatalnej decyzji historyk chińskiej wojskowości, Liu Chih-pu (znany jako F.F. Liu) — a owa interwencja zapewniła komunistom chwilę oddechu dla odrodzenia i konsolidacji”17. Już jednak naoczny świadek wypadków, dawny dowódca „Latających Tygrysów” w Chinach, generał Chennault, stwierdzał nie bez pasji, że „rozejm, spon­ sorowany i wymuszony przez Marshalla, dysponującego wszystkimi dyplomatycznymi atutami Stanów Zjednoczo­ nych, zmusił generalissimusa do powstrzymania jego anty­ komunistycznej ofensywy w czasie, gdy stał on u progu wymiecenia większości komunistycznych wojsk”18. Tragizm Czanga polegał na tym, że miał on tego pełną świadomość. „Gdyby komuniści stracili swoje [mandżurskie] oparcie, Rosja Sowiecka nie byłaby dłużej zdolna przysyłać im zaopatrzenia i fundamentalne roz­ wiązanie dla problemu Mandżurii byłoby w zasięgu ręki. Późniejsza klęska wojsk rządowych w Mandżurii [...] była więc w znacznej mierze skutkiem drugiego rozkazu o przerwaniu ognia”19. Na razie nieukrywana ulga i radość komunistów kontra­ stowała ze zdumieniem, oburzeniem i wściekłością oficerów ANR. Nie znając kulis sprawy, byli oni skłonni winić 15

J. C h a n g, J. H a 11 i d a y, Mao, s. 297. D.G. G i l l i n , Falsifying China’s History, s. 3; D.G. G i l l i n , R.H. M y e r s , Introduction, w: Last Chance in Manchuria, s. 51-52; A. W a l d r o n , China without Tears, s. 386-387. 17 F.F. L i u, A Military History of Modem China, 1924-1949, Princeton NJ. 1956, s. 244. 18 C. C h e n n a u l t , Way of a Fighter. The Memoirs of Claire Lee Chennault, red. R. Hotz, New York 1949, s. XIII. 19 Chung-cheng C h i a n g [Chiang Kai-shek], Soviet Russia in China. A Summing up at Seventy, New York 1957, s. 168. 16

przede wszystkim Czang Kaj-szeka. Jego znany przeciwnik i wybitny strateg, Li Zongren, wówczas szef strefy wojs­ kowej ze stolicą w Pekinie, widział we wstrzymaniu zwycięskiej ofensywy kolejny dowód wojskowej niekom­ petencji szefa KMT. Generałowie dowodzący w polu nie maskowali swej furii. „Jeśli będę walczył z komunistami, mogę stracić pół mojej prowincji — oświadczył jeden z nich znanej wielbicielce Mao Zedonga, Annie Louise Strong — ale przy takim pokoju stracę ją w całości”20. Nawet najwierniejszy Czangowi Kaj-szekowi Chen Cheng nie krył, że „był to diabelnie mamy sposób na prowadzenie wojny”21. Dowodzący w Mandżurii Du Yuming, widząc wzięcie Harbinu i zwycięstwo w zasięgu ręki, błagał głównodowodzącego o zmianę decyzji. Rozżalony Czang Kaj-szek odparł wówczas: „Mówicie, że wzięcie miasta będzie łatwe, ale gdybyście znali powody, dla których nie możemy go wziąć, zrozumielibyście, dlaczego wcale nie jest łatwe!”22. Wiedział, co mówi. „Za groźbami Marshalla stała możliwość utraty amerykańskiego wsparcia wojskowego i pomocy gospodarczej, której Czang tak bardzo po­ trzebował”23. Wykonanie i przestrzeganie narzuconego przez siebie rozejmu Marshall potraktował bardzo poważnie. Do new­ ralgicznych rejonów Chin skierowano 40 ekip nadzorczych. Na czele każdej mediator postawił starszego wiekiem oficera amerykańskiego w stopniu pułkownika, którego siwe włosy miały zrobić odpowiednie wrażenie na cenią­ cych długowieczność mieszkańcach Państwa Środka (Chiń­ 20 A.L. S t r o n g , The Chinese Conąuer China, Garden City N.Y. 1949, s. 72. 21 Cyt. za: J.R. B e a l , Marshall in China, Toronto 1970, s. 158. 22 Cyt. za: A. W a 1 d r o n, China without Tears, s. 386; D.G. G i 11 i n, R.H. M y e r s , Introduction, s . 5 1 . 23 S.I. L e v i n e, Anvil of Victory, s. 84.

czycy siwieją rzadko i w bardzo późnym wieku). Efektem działalności tych „grup przestrzegania rozejmu” było bezpieczne wycofanie się komunistów, schwytanych w po­ trzask nie tylko w Mandżurii. W okolicach Kantonu tysiące zwolenników Mao spokojnie ewakuowało się drogą morską na opanowany w znacznej mierze przez KPCh, odległy półwysep Shandong. Kuomintang został też zmuszony do przepuszczenia wojsk Mao przez przełęcz kałgańską, poło­ żoną strategicznie na styku prowincji Shanxi i Mandżurii. Komuniści zabrali się energicznie do fortyfikowania wylotu owej gardzieli, o które to fortyfikacje miał się w przyszłości rozbić niejeden rządowy szturm. Ponieważ nadchodziło upalne lato, posępny Czang Kaj-szek przeniósł się do swej rezydencji w górskiej, uzdrowis­ kowej miejscowości Kuling nad rzeką Yangzi, gdzie willę wynajęto także dla Marshalla i jego żony. Prezydent pracował tu równie skrupulatnie jak zwykle — jego nowy sekretarz, zgłosiwszy się do pracy o 6.00, stwierdził z konsternacją, że zwierzchnik już przyjął dwóch interesantów. Znalazł jednak czas na organizowane w ciepłe wieczory przyjęcia dla Katherine Marshall, którą zabawiała głównie Song Meiling; nieobecny George Marshall spędzał czas na rokowaniach. Amerykanka, opisująca scenerię jako „żywcem wyjętą z Baśni tysiąca i jednej nocy”, zanotowała, że Czang uśmiechał się często i mówił o pięknych chwilach. Były to jednak na pewno zapewnienia dyplomatyczne. W uszach przywódcy Republiki Chińskiej musiały dźwięczeć zapewne napomnienia nielubianego przez Marshalla Chen Lifu: „postępuj jak Franco w Hiszpanii. Jeśli chcesz walczyć z komunizmem, walcz do końca. Nie ma sensu rozpoczynać ognia i przerywać, rozpoczynać i przerywać [...]”24. Choć w walce o Chiny miało popłynąć jeszcze morze krwi przelanej w wielu bitwach, właśnie walka o Harbin, 24

Cyt. za: J. C h a n g , J. H a 1 1 i d a y, Mao, s. 298.

której nie stoczono na początku czerwca 1946 r., miała się okazać pod wieloma względami decydująca. Wojenna bogini Nike nie dała już podobnej szansy Kuomintangowi. Komunistyczne armie miały przetrwać i się odrodzić, utrzymując do końca wojny stały kontakt z imperium Józefa Stalina. Mająca dobić przeciwnika, elitarna, „naj­ lepsza pod niebem armia” stała się faktycznym więźniem mandżurskiej pułapki, z której, ze względu na znaczenie Mandżurii, nie można było jej wycofać; żołnierze ci zostali w ten sposób zaprzepaszczeni dla operacji w innych częściach Chin. Wszelkie rachuby na zniszczenie komunis­ tów, żywione do tej pory przez Kuomintang, zostały raz na zawsze unicestwione; ale jeszcze nie na przetrwanie, nie na utrzymanie się na jakiejś — może nawet większej — części kontynentalnych Chin. Tu wszystkie rozwiązania były stale możliwe. Wszelako „decyzja o zatrzymaniu pozbawiła Czanga faktycznie jedynej szansy na wojskowe wygranie wojny. Wojskowy impet natarcia nacjonalistów został zaprzepaszczony. Niczym Syzyf, armia nacjonalistów do­ brnęła niemal do samego szczytu, lecz nie całkiem — a na­ stępnie zaczęła znów spadać”25.

25

A. W a 1 d r o n, China without Tears, s. 386.

BIAŁE SŁOŃCE, CZERWONA GWIAZDA

Walczące w chińskiej wojnie domowej armie miały niewiele wspólnego z tym, co pod pojęciem wojska rozumiano w Europie, Stanach Zjednoczonych czy Japonii. Wynikało to tak z niewątpliwego zacofania Chin, jak i z odmienności ich tradycji. Pod tym akurat względem hołdująca etosowi samurajskiemu Japonia miała na pewno więcej wspólnego z Zachodem niż z pacyfistyczno-urzędniczą cywilizacją Państwa Środka. Zważywszy tak na rozmiary Chin, jak i na ich praktycznie nieograniczone zasoby ludzkie, walczących ze sobą w dru­ giej połowie lat czterdziestych armii nie można żadną miarą uznać za liczne. Warto to podkreślić, gdyż odnośnie rozmiarów tych wojsk — a konkretnie wojsk nacjonalis­ tycznych — w polskiej literaturze są przedstawiane wiel­ kości całkowicie fantastyczne. Poważni skądinąd autorzy, zresztą za publikacjami obcojęzycznymi, utrzymują, że Kuomintang latem 1946 r. dysponował 4,3 min żołnierzy wobec tylko 1,2 min uzbrojonych komunistów. Ci ostatni są ukazywani przy tym jako bez porównania słabiej uzbrojona od strony rządowej partyzantka, posiadająca, w myśl znanego sloganu Mao Zedonga, jedynie „motykę

i karabin”1. W istocie źródłem owych danych, bezkrytycznie powtarzanych w literaturze przedmiotu, nie są żadne ustalenia archiwalne, lecz propagandowy okólnik KPCh z 10 października roku 19482. W rzeczywistości nawet podczas wojny antyjapońskiej, której usiłowano nadać cechy ogólnonarodowej krucjaty, nacjonalistyczna ANR nigdy nie przekroczyła 3,6 min żołnierzy. Faktycznie liczba ta musiała być znacznie mniej­ sza, ponieważ nacjonalistyczne dywizje (teoretycznie każda po 10 923 ludzi) prawie nigdy nie miały pełnych stanów. Jednakże po demobilizacji armii jesienią 1946 r. liczebność ANR spadła do 2,1 min i tyloma właśnie ludźmi dysponował Czang Kaj-szek w momencie rozpalenia się wojny domowej na pełną skalę na przełomie zimy i wiosny 1946 r. W dodatku około 870 tys. z nich przypadało na służby tyłowe o niewiel­ kiej lub żadnej wartości bojowej, co redukowało efektywną siłę uderzeniową do liczby mniej więcej 1,2 min — właśnie takiej, jaką autorzy komunistyczni przypisują armii własnej strony. Dopiero w lipcu 1947 r. rząd nankiński zdecydował się na ogłoszenie mobilizacji, powiększając wyraźnie swe szeregi. Jednak nawet w szczytowym momencie, który przypadł na lato-jesień tegoż roku, nie mogło w nich służyć więcej jak 2,7 min żołnierzy3. 1 W. R o d z i ń s k i , Historia Chin, Wrocław 1992, s. 676; tenże, Agresja amerykańska w Chinach 1945-1949, Warszawa 1956, s. 160-161;

M.R. S ł a w i ń s k i , Geneza Chińskiej Republiki Ludowej, s. 101. 2 Okólnik KPCh z 10 X 1948. Wystąpienie Mao Zedonga, w: The Rise to Power of the Chinese Communist Party, Documents and Analysis [dalej

CCP], red. T. Saich, Armonk 1996, s. 1320. 3 E.R. H o o t o n , The Greatest Tumult. The Chinese Civil War 1936-1949, London 1991, s. 65; P. J o w e t t , The Chinese Army 1937-1949, Oxford, London 2005, s. 16; S. P e p p e r , The KMT-CCP Conflict 1945-1949, w: The Cambridge History of China, red. D. Twitchett, J.K. Fairbank, t. XIII, Republican China, cz. 2, Cambridge 1986, s. 737 — w pozycji tej podano liczbę 2,5 min żołnierzy; o sytuacji militarnej: United States Relations with China, s. 313-317.

Ponieważ aż do 1949 r. wszystkie działania wojenne toczyły się w Chinach Północnych, rząd zaś musiał pozo­ stawić garnizony także na południu, (choćby z przyczyn prestiżowych) znaczne siły KMT musiały strzec wielkich miast oraz głównych linii kolejowych, jest wysoce wątpliwe, czy armia rządowa operująca w polu w ogóle posiadała nad przeciwnikiem przewagę liczebną. Ten ostatni, zgodnie z klasyczną już pracą francuskiego attache wojskowego w Chinach, pułkownika Jacques’a Guillermaza, miał dys­ ponować 910 tys. żołnierzy w momencie kapitulacji Japonii. Jednakże w lipcu 1946 r., po wchłonięciu armii dawnego Mandżukuo, wcieleniu do szeregów 100 tys. żołnierzy koreańskich oraz poborze przeprowadzonym w Mandżurii, komuniści dysponowali wojskiem liczącym 1,278 min ludzi. Rok później było ich już 1,95 min, w lipcu 1948 r. — 2,8 min. Po zajęciu Pekinu w styczniu 1949 r. szeregi armii Mao wzrosły do 4 min, osiągając druzgocącą prze­ wagę nad topniejącymi i rozpadającymi się siłami nac­ jonalistów4. Zważywszy, że ówczesne Chiny liczyły grubo ponad pół miliarda mieszkańców (pierwszy w dziejach kraju spis powszechny z 1954 r. ujawnił 601,9 min), przytoczone liczby trudno uznać za imponujące. Dla porównania Stany Zjednoczone, mające tylko 140 min mieszkańców, w dniu kapitulacji Japonii posiadały przeszło 12 min ludzi pod bronią. Obie walczące w Chinach strony, mimo określania się mianem „ludowych” (KPCh) i „re­ wolucyjnych” (KMT), w szczytowym momencie zmagań mogły łącznie dysponować mniej więcej połową owej liczby. Przyczyną nie był wcale niedostatek broni; zresztą formacje tyłowe wyposażano chętnie w same miecze i włócznie. Wojna domowa była zwyczajnie sprawą 4

J. G u i l l e r m a z , Historie du Parti communiste chinois (1921-1949), Paris 1968, s. 361; J. G i t t i n g s , The Role of the Chinese Army, London 1967, s. 2, 304; Xiaobing Li, A History of Modern Chinese Army, s. 78.

elitarnego „narodu politycznego”, toczoną przy obojętności ogromnych mas zwykłych mieszkańców. Nie przeszkadza­ ło to doraźnemu, przymusowemu mobilizowaniu owej łatwo dostępnej rzeszy do kopania rowów przeciwczołgowych czy budowy mostów. Tego rodzaju przedsię­ wzięcia (w świecie zachodnim zwane „faraońskimi”) były znane doskonale już w Chinach cesarskich i nie miały nic wspólnego z sympatią dla którejś ze stron konfliktu. Wbrew stereotypom ANR nie górowała nad przeciw­ nikiem uzbrojeniem w rozstrzygający sposób. Szeroko spopularyzowane twierdzenia, że „tylko armie Czang Kaj-szeka dysponowały pokaźną ilością czołgów oraz ciężkiej artylerii”, a ich „lotnictwo, posiadające ponad tysiąc amerykańskich samolotów bojowych, było bezkon­ kurencyjnym panem niebios” należą do sfery nie nauki, lecz propagandy5. Rzeczywistość była dla nacjonalistów znacznie mniej wspaniała. Co do lotnictwa bojowego, to ANR miała w 1945 r. ledwie 305 maszyn (200 myśliwców, 60 średnich i 30 lekkich bombowców oraz 15 samolotów rozpoznawczych), uzupełnianych przez 120 samolotów transportowych. Późniejsza pomoc amerykańska podniosła te stany do marca 1947 r. do maksymalnego pułapu 342 maszyn bojowych i 152 transportowych, przy czym liczba wyszkolonych załóg wynosiła, odpowiednio, 430 i 186. W amerykańskim kompetentnym raporcie stwierdzono: „Ocenia się, że w styczniu 1948 r. Chińskie Siły Powietrzne zostaną zredukowane do połowy swych rozmiarów opera­ cyjnych z 1947 r., i od sierpnia 1947 r. będą całkowicie nieefektywne oprócz paru samolotów transportowych”6. 5

W. R o d z i ń s k i , Historia Chin, s. 676. Raport gen. MacConnela, 21 III 1947, Foreign Relations of the United States, 1947, t. VIII, Washington 1972, s. 79-80; E.R. H o o t o n , The Greatest Tumult, s. 75. Posiadane zapasy amunicji oraz bomb (13 min nabojów i 4 tys. ton bomb) pozwalały lotnictwu ANR, wedle raportu MacConnela, na 10 miesięcy walk. 6

Rozmiary tej powietrznej flotylli warto zestawić z ponad tysiącem maszyn przekazanych przez Sowietów chińskim komunistom w Mandżurii. Należy jednak także przyznać, że w specyficznych warunkach wojny domowej w Chinach lotnictwo nie odegrało zbyt istotnej roli, nie licząc prób zaopatrywania okrążonych ugrupowań pod Xuzhou w latach 1948-1949. W czasie wojny z Japonią instruktorzy amery­ kańscy szkolili Chińczyków do ataków na miasta, porty oraz węzły komunikacyjne. Chińscy komuniści nie ofero­ wali niemal żadnych celów tego rodzaju. Siły pancerne ANR składały się z jednej brygady, wyposażonej w amerykańskie lekkie czołgi Stuart M3A3, których z powodu nędznego opancerzenia Stany Zjed­ noczone nigdy nie użyły na froncie europejskim. Prócz tego nacjonaliści mieli około 300 czołgów japońskich, lekkich lub zgoła tankietek, rozrzuconych między roz­ maite jednostki i używanych jako wsparcie piechoty. Incydentalnie pojawiały się stare czołgi francuskie Re­ nault FT-17 i lekkie sowieckie T-26, dostarczane w latach trzydziestych przez ZSRS. Z uwagi na mały zasięg, wyznaczany brakiem paliwa (transportowano je na grzbietach mułów, a nawet wielbłądów), przydatność wszystkich czołgów była mocno ograniczona. Manewrowość ciężkiego sprzętu ograniczały ponadto częste przeszkody wodne, nad którymi były rozpięte wątłe i z reguły drewniane mosty. Czołgi można było unie­ ruchomić stosunkowo łatwo za pomocą rowów, kopanych przez zawsze dostępne masy ludności. Nacjonalistom brakowało artylerii. Według zwycięskich komunistów wzięta przez nich w ciągu całej wojny zdobycz wynosiła 587 haubic, 681 dział polowych, 2187 lekkich dział górskich, 1305 działek przeciwpancernych i 12 667 moździerzy. Nie jest jednak jasne, czy dane te nie obejmują przynajmniej częściowo otrzymanej od Sowietów broni japońskiej; skądinąd wiadomo, że w 1941 r. cała armia

KMT miała nie więcej niż 800 dział7. Prócz amerykańskich haubic kalibru 75 mm i 105 mm, które posiadały tylko dywizje „najlepszej pod niebem armii” wracającej z Birmy, jakość tej broni była ledwie znośna. Podstawową siłą były jednak masy piechoty, uzbrojonej w tak zwany „karabin Czang Kaj-szeka”, czyli produkowany w Chinach na licencji niemieckiej Mauser 98k kalibru 7,92 mm oraz (starszy) „Hanyang 88” (Mauser Gewehr 88). Do tego dochodziły zdobyte na Japończykach karabiny Arisaka 6,6-mm i 7,7mm, amerykańskie Thompson M1A1 i kanadyjskie Sten 9-mm. Najlepszymi karabinami maszynowymi były czeskie ZB-26 i sprowadzane z Kanady breny, wszakże najpow­ szechniej używano archaicznych, chłodzonych wodą „Ty­ pów 24”, chińskich kopii niemieckich Maxim MG08. Wielu piechurów nosiło przy tym (z reguły na plecach) charakterystyczne, rozszerzające się na końcu chińskie miecze da-dao. Te mieli także kawalerzyści, którzy w Chi­ nach walczyli jednak niemal zawsze pieszo, wierzchowców używano tylko do przemieszczania. Wyjątkiem byli w więk­ szości muzułmańscy jeźdźcy generała Ma Hongkuia. Jak wynika z tego, spotykane często w literaturze opinie, jakoby armia Czang Kaj-szeka była tworem uzbrojonym przez Amerykanów, są, najoględniej mówiąc, dalekie od rzeczywistości. Wedle szacunku Philipa Jowetta ze Stanów Zjednoczonych pochodziła najwyżej jedna trzecia broni (przeważnie lekkiej), następna jedna trzecia z rozbrojonej w 1945 r. armii japońskiej, a resztę wytworzono już w Chinach. Zważywszy, że ta ostatnia była produkowana na rozmaitych licencjach (prócz niemieckich i czecho­ słowackich były także sowieckie i belgijskie), całość tworzyła niezmiernie kłopotliwą w warunkach bojowych eklektyczną mieszaninę, w której amunicja — do samych karabinów sześć różnych typów! — często nie pasowała do 7

E.R. H o o t o n , The Greatest Tumult, s. 190; P. J o w e t t ,

Chinese Army, s . 1 5 .

The

luf. Pstrokaty był również wygląd zewnętrzny armii. Przeważające przed wojną mundury koloru khaki od 1946 r. były zastępowane zielonymi; watowane uniformy zimowe miały kolor błękitnoszary. Do przedwojennych mundurów dodawano często amerykańskie buty i pasy. Wśród hełmów przeważał amerykański Ml, ale częste były także niemiec­ kie M35 (dominujące przed wojną), zaś oddziały z Yunnanu nosiły francuskie adriany. Rzadko natomiast (w przeci­ wieństwie do komunistów) przywdziewano hełmy japońs­ kie. Po lewej stronie hełmu (nie nad czołem!) widniało białe słońce Kuomintangu na błękitnym polu. Na lewej piersi noszono biały kwadrat (czasem trójkąt) identyfikacyj­ ny ze stopniem właściciela, nazwą dywizji, pułku i batalio­ nu, nazwiskiem dowódcy batalionu i wreszcie nazwiskiem i datą początku służby właściciela. Oficerowie, mający znacznie większe szanse dostępu do amerykańskich zapa­ sów z demobilu, ubierali się często właśnie w ten sposób. Wydaje się, że w znacznej mierze zależało to od in­ dywidualnej zaradności. Podczas wojny z Japonią udało się przezbroić w sprzęt amerykański 8 dywizji (a nie 39, jak zapewniają rozmaite źródła, biorąc za rzeczywistość nigdy niezrealizowane plany). Po wojnie dalsze 11 dywizji odebrało amerykańskie przeszkolenie, trwające 13 tygodni, u 22 zaś zdołano je zapoczątkować. Jednakże w większości jednostek esprit de corps był niski, tak samo jak uzbrojenie. Oceniano, że nawet zmodernizowana dywizja ANR miała dwie trzecie liczebności swej amerykańskiej odpowiedniczki, lecz zaled­ wie jedną trzecią jej artylerii. Siła ognia trzydywizyjnej armii nacjonalistów ledwie odpowiadała jednej dywizji amerykańskiej. Ponieważ niemal w każdej pracy dotyczącej chińskiej wojny domowej jest cytowana wypowiedź amerykańskiego generała Davida Barra, utrzymującego, że wojska rządowe nie przegrały ani jednej bitwy z powodu braku sprzętu czy

amunicji, warto z naciskiem podkreślić, iż owa opinio jest nieprawdziwa. Ambasador Stuart alar­ mował Marshalla już w 1947 r., że „osoby pozostające w bezpośrednim kontakcie z wojskami nacjonalistycz­ nymi na obszarach wiejskich stwierdzają, iż brakuje im [nacjonalistom] lekkiej broni oraz amunicji na uzbro­ jenie wszystkich wojsk walczących obecnie w polu”8. Prośby o amunicję przewijały się w większości apeli władz Republiki Chińskiej do Waszyngtonu. Niedobór pocisków w walczących oddziałach ANR potwierdzali amerykańscy świadkowie9. Według chińskich szacunków rządowych — z powodu wojennego zniszczenia prze­ mysłu przez Japończyków i późniejszej sowieckiej gra­ bieży arsenałów w Mandżurii — w 1947 r. rodzima produkcja pokrywała nieco ponad 70% zapotrzebowania ANR na amunicję10. Perspektywy odnośnie sprzętu były jeszcze bardziej posępne. Zniszczenia czasu II wojny światowej sprawiły, że w Chinach nie było dosłownie ani jednej fabryki zdolnej wyprodukować ciężarówkę, czołg czy samolot. Jedynym wyjątkiem, jak już wspomniano, była Mandżuria — i stanowiło to kolejny powód, by starać się ją opanować za wszelką cenę. Zgodnie z wojennymi ocenami japońs­ kimi, nietracącymi na aktualności także po 1945 r., Chiny Narodowe mogły samodzielnie produkować broń strzelec­ ką oraz cekaemy (o „średniej”, jak dodawano, jakości). Już połowa lekkich karabinów maszynowych była wy­ twarzana za granicą. Dotyczyło to w całości broni przeciw­ lotniczej, przeciwpancernej i wszystkich kalibrów ciężkiej artylerii. Wszelkie kłopoty z nabywaniem tej broni (a communis

8

Ambasador Stuart do Marshalla, 1 VII 1947, United States Relations

with China, s. 733. 9

A. W e d e m e y e r , Wedemeyer Reports!, New York 1958, s. 398,

401. 10

China Yearbook 1950, New York 1950, s. 201.

także części zamiennych do niej oraz amunicji) musiały mieć katastrofalne skutki dla wysiłku bojowego Republiki Chińskiej11. Przeciętny żołnierz chiński był z pochodzenia wie­ śniakiem, zahartowanym do trudów, o jakich jego zachodni rówieśnik nie miał pojęcia. Nie posiadając świadomości narodowej typu zachodniego, a jedynie poczucie przy­ należności do wspólnej cywilizacji, nie odczuwał jednak motywacji do walki z wrogiem, który nie zagrażał jego ojczystemu powiatowi (xian) ani nawet prowincji. W wy­ padku komunistów braki te nadrabiało intensywne „pranie mózgów”; nacjonaliści nie mieli jego odpowiednika. Fakt ten był tym groźniejszy, że dywizje ANR grupowały żołnierzy z poszczególnych, wyodrębnionych regionów kraju. W rezultacie „podczas gdy takie jednostki mogły walczyć dobrze, będąc odpowiednio wyekwipowanymi i nierzuconymi zbyt daleko od stron rodzinnych, ich skuteczność w innych częściach kraju była w najlepszym razie ograniczona”12. Tymczasem oddziały ANR, po­ chodzące z reguły z południa, miały się bić w zupełnie im obcej, północnej części kraju. Na karb tego zjawiska kładzie się często szeroko poświadczony fakt, że ludność cywilna nie wykazywała żadnego poczucia wspólnoty ze „swoim wojskiem”. Jeśli armii KMT przypisuje się powszechnie skłonność do bezdusznej grabieży, to trzeba też podkreślić, że wieśniacy bez słonej zapłaty nie podawali żołnierzom nawet łyka wody, kęsa ogórka czy kawałka melona. Dla rannych i umierających nie mieli litości ani cywilni rodacy, ani koledzy. Pod tym względem niewiele się zmieniło od czasów warlordowskich, kiedy tych, którzy sami nie mogli opuścić pola bitwy, zwyczajnie pozo­ stawiano swemu losowi. „Rzadko można było zobaczyć, 11 12

F.F. L i u, A Military History of Modem China, s. 160, 247. O. A. W e s t a d, Decisive Encounters, s. 149.

by ktoś z ich towarzyszy dał im się napić wody lub coś w tym rodzaju. Gdy raz ujrzano krąg kolegów stojących wokół umierającego żołnierza, to zwyczajnie z powodu uciechy powodowanej osobliwym napięciem mięśni jego kończyn lub innymi okolicznościami żałosnych warunków jego agonii. Zmarłych w czasie marszu pozostawiano tam, gdzie padli”13. Żołnierze komunistyczni nie byli ani trochę wrażliwsi, ale — walcząc blisko własnych baz — częściej mogli liczyć na litość wieśniaków, odnajdujących w szeregach swych krew­ nych. O pomocy medycznej nie można było nawet marzyć. Cała armia Kuomintangu miała w 1945 r. ledwie 1992 lekarzy i 384 pielęgniarki, nie licząc 13 945 „niewykwalifiko­ wanego personelu”, którego umiejętności ograniczały się do zmieniania (często nielicznych) opatrunków14. Kwalifikacje korpusu oficerskiego armii Czang Kaj-szeka były nader niejednolite, ogólnie jednak bardzo niskie w porównaniu z armiami zachodnimi czy byłą armią japońską. W 1944 r. w czynnej służbie znajdowało się 255 856 oficerów — nikły przyrost, mimo czasu wojny, w porównaniu z rokiem 1935, gdy było ich 210 tys. O przeciętnym poziomie tych ludzi pewne wyobrażenie daje już fakt, że w latach 1901-1937 liczba absolwentów wszystkich chińskich szkół wojskowych wyniosła tylko 128 058 (prócz tego zagraniczne, w lwiej części japońskie, uczelnie militarne ukończyło 2109 Chińczyków). Nieustan­ ne wojny domowe w latach 1911-1936 przetrzebiły potęż­ nie kadry. Wszelako dopiero konfrontacja z Japończykami, a zwłaszcza pierwsze jej lata, zebrały wśród korpusu oficerskiego krwawe żniwo. Do czerwca 1940 r. jego trzecia część przestała istnieć (24 806 poległych, 42 991 rannych, z których większość nie objęła już stanowisk). W 1944 r. oceniano, że ledwie 27% oficerów zakwalifiko­ wanych jako niżsi i średni (tj. poniżej stopnia pułkownika) 13 14

A. K r a r u p - N i e l s e n , Dragon Awakes, London 1928, s. 186. China Yearbook 1950, s. 700.

miało za sobą szkołę wojskową, resztę awansowano na polu bitwy. Odsetek ten utrzymał się do czasu wojny domowej, a w jej trakcie musiał jeszcze spaść15. „Poniżej stopnia pułkownika jedyną rzeczą oczekiwaną od oficera była osobista odwaga i poczucie godności, działające jako przy­ kład dla jego ludzi; zdolności taktyczne stanowiły luksus”16. Trzeba zaznaczyć, że także absolwenci uczelni wojskowych, będący przecież w mniejszości, nie odznaczali się nadzwy­ czajnym poziomem, bowiem ośrodki te (prawdopodobnie oprócz uważanej za elitarną Akademii Whampoa) takowego nie reprezentowały. Wiele szkół oferowało tylko półroczne kursy. Wszystkie natomiast znajdowały się w Chinach Południowych, podczas gdy walki lat 1945-1948 toczono wyłącznie na północy — co rzutowało tak na skład korpusu oficerskiego, jak i w konsekwencji na jego znajomość terenu zmagań. Fakt, że tylko 16 tys. z 128 tys. absolwentów z lat przedwojennych specjalizowało się w inżynierii, transporcie, komunikacji oraz mechanice, wiele również mówi o przyczy­ nach niedomagań republikańskiej armii. W tej sytuacji nie mogło zaskakiwać, że — jak to ujął amerykański pułkownik Frank Dom — „łańcuch dowodze­ nia w armii chińskiej liczył wiele słabych ogniw”17. Według Dorna, bystrego obserwatora zmagań lat 1937-1940, spo­ śród 60 wyższych rangą oficerów, dowodzących armiami i korpusami, najwyżej 7 potrafiło zrozumieć rozkazy Czang Kaj-szeka. Ten żałosny fakt — obok znamiennego braku zaufania do wichrzących podwładnych — w znacznej mierze wyjaśnia fatalną przywarę Czanga jako dowódcy, polegającą na nieustannym ingerowaniu w rozkazodawstwo na polu bitwy. Po wojnie antyjapońskiej, w której zginęli 15

H-s. C h ’ i, The Military Dimension, s. 183 i n.; E.R. H o o t o n, The

Greatest Tumult, s. 59. 16 17

Tamże. F. D o r n ,

The Sino-Japanese War 1937-1941. From Marco Polo Bridge to Pearl Harbor, New York 1974, s. 192-193.

najlepsi oficerowie, zjawisko to jeszcze się nasiliło. Prze­ kazywanie rozkazów utrudniała zresztą nędzna komunikacja. Radiostacji brakowało nawet grupom armii, linie telefoniczne (też nieliczne!) były łatwe do przecięcia, personel telefonicz­ ny poruszał się pieszo, tracąc kontakt z dowódcami. Choć walki toczyły się na olbrzymich przestrzeniach, dywizja ANR mogła bronić frontu najwyżej dwudziestokilometrowego z powodu szwankującej łączności. W rezultacie na polu bitwy często panował chaos, w czasie którego żołnierze strony narodowej bywali ostrzeliwani przez własnych ko­ legów, gdy wtargnęli w ich sektor obrony. Naturalnie, w tych warunkach sprawne przeprowadzenie odwrotu stawało się nie łada sztuką, kończąc się często paniką lub odcięciem spóźnionych formacji. Tylko mniejszość oficerów ANR, walczących zwykle na obcym sobie terenie, potrafiła czytać mapy, zwykle zresztą nieliczne i mało dokładne (przeciętna skala 1:1 000 000, gdy w Europie 1:20 000). Komuniści, którzy niemal zawsze narzucali oddziałom rządowym miejsce i czas starcia, cierpieli z powodu omówionych trudności bez porównania w mniejszym stopniu. Czang Kaj-szek był świadomy niedostatków swej armii. Na konferencji wojskowej w Nanyue (listopad 1938 r.) wśród tak zwanych 12 punktów hańby wymieniał brak studiowania przez oficerów podręczników wojskowych, „logistyczne niedorzeczności”, dorywcze praktyki organi­ zacyjne. Pięć lat potem w Chongqingu mówił o „niezdol­ ności zrozumienia zasad nowoczesnej wojny”, braku umie­ jętności współdziałania, braku weryfikowania otrzymanych informacji („po prostu przekazują je wyżej”), niezdolności do zachowania tajemnicy wojskowej. Nieudolnym groził zwolnieniem, a nawet sądem wojennym; ci wiedzieli jednak dobrze, że nie ma kim ich zastąpić18. 18

H. van de V e n , War and Nationalism in China, London, New York 2003, s. 231-232; H-s. C h ’ i, The Military Dimension, s. 172-174, 183.

Piętą achillesową ANR były jednak nie tyle niskie kwalifikacje jej oficerów (komunistyczni bynajmniej nie stali wyżej), co charakterystyczna dla tej armii frakcyjność. Choć formalnie wszyscy dowódcy występowali jako wy­ znawcy ideologii sunyatsenowskiej, w istocie Czang Kaj-szek mógł polegać, i to mocno teoretycznie, tylko na absolwentach Akademii Whampoa, którzy w 1945 r. stano­ wili mniej więcej połowę dowódców dywizji. Resztę tworzyli koniunkturalnie związani z KMT oficerowie prowincjonalni, przede wszystkim dawni warlordowie, którzy zgłosili akces do Kuomintangu późno i zwykle nieszczerze. Stali oni na czele własnych, niemalże prywat­ nych oddziałów. Żmudny proces scalania owych formacji w jednolitą armię został przerwany japońskim najazdem, w trakcie którego lwią część ciosów otrzymały właśnie najbardziej karne i ideowe dywizje rządu centralnego. Zajmujący w armii najwyższe stanowiska oficerowie typu Yan Xishana, Bai Chongxia czy Li Zongrena byli ludźmi, którzy wielokrotnie (ostatni raz w 1936 r.) zbrojnie wy­ stępowali na czele swych wojsk przeciw Czang Kaj-szekowi. Jeszcze w 1943 r. Li Zongren, a najprawdopodob­ niej i Bai Chongxi planowali za wiedzą amerykańskiego generała Stilwella zbrojny pucz, mający na celu obalenie, a zapewne i zamordowanie zwierzchnika. Wszyscy mieli też w swoich życiorysach epizody co najmniej doraźnej współpracy z komunistami. W tej sytuacji stawiany często Czang Kaj-szekowi zarzut, że dobierał podwładnych według kryterium lojalności, a nie kwalifikacji, całkowicie abs­ trahuje od podstawowego w armii KMT problemu. Przy­ kładowo, generał Han Fuju, w latach 1930-1938 gubernator Shandongu (dawny podwładny jednego z głównych war­ lordów — Feng Yuxianga) w 1937 r. zignorował rozkazy Czanga, by zaatakować desant japoński w Qingdao, oddał miasto Jinan i mimo wielokrotnych nalegań nie wydał najeźdźcom bitwy. W tych warunkach znalezienie lojalnego

generała stawało się szczęściem tak wielkim, że wszelkie wady wybrańca, takie jak nieudolność, musiały nieuchron­ nie zejść na dalszy plan. Komunistyczna armia czerwonej gwiazdy19, w lipcu 1946 r. nazwana ChALW, była w niejednym podobna do sił zbrojnych swego arcyrywala. Jednakże owe wspó­ lne rysy, na czele z mocnym upolitycznieniem sił zbroj­ nych, często ledwie zapoczątkowane lub nader niedo­ skonałe w KMT, u przeciwnika zostały doprowadzone do perfekcji. W maju 1946 r. ChALW została podzielona na sześć armii polowych: Mandżurską, armię prowincji ShaanxiGansu-Ningxia, armię prowincji Shaanxi-Suiyuan, armię Shaanxi-Chahar-Hebei, armie Shaanxi-Hebei-ShandongHenan i Wschodniochińską. Dywizje komunistyczne były zwykle (aż do 1948 r.) znacznie większe od dywizji nacjonalistów, co później dezorientowało historyków, wnio­ skujących z liczby uczestniczących w boju wielkich jedno­ stek o rzekomej druzgoczącej przewadze Kuomintangu. Uzbrojenie komunistów pochodziło, przynajmniej w pier­ wszej fazie konfliktu, z przekazanych im przez Sowietów arsenałów japońskiej Armii Kwantuńskiej oraz wojsk byłego Mandżukuo. Odpowiednie liczby przytoczono już wcześniej. Wynika z nich, że ChALW bynajmniej nie ustępowała swoim przeciwnikom uzbrojeniem, górowała zaś większą jednolitością uzbrojenia. Bronią piechura na początku wojny był niemal zawsze japoński karabin Arisaka 44. Większa niż w ANR jednolitość była widoczna także w umundurowaniu, w którym japońskie hełmy były niemal 19 Na fladze Chińskiej Republiki Ludowej, podobnie zresztą jak i sowieckiej, pięcioramienna gwiazda (a raczej jedna duża gwiazda i cztery mniejsze) ma, naturalnie, żółty kolor. Wszelako żołnierze Mao, tak jak i sowieccy, nosili na czapkach czerwone gwiazdy — symbol „międzynarodowego proletariatu” — choć wielu z nich nie posiadało żadnych emblematów na mundurach.

jedynymi stosowanymi. Prócz tego noszono miękkie czapki z daszkiem z umieszczoną na nich czerwoną gwiazdą. Na lewym ramieniu przyszywano czasem oznaki własnej jednostki wojskowej, natomiast brakowało jakichkolwiek oznak rang. Wyższych rangą oficerów najłatwiej było rozpoznać po tkwiącym w lewej kieszeni na piersi bluzy obowiązkowym długopisie. Ponieważ pojapońskich mun­ durów używały też dywizje KMT, zaś w miarę eskalacji konfliktu komuniści odziewali się coraz częściej w uniformy zdobyte na nieprzyjacielu, żołnierzy obu stron było ciężko odróżnić. Warto wspomnieć, że uwalniało to dowódców Mao od potrzeby przemundurowania jeńców, których — zwłaszcza w późniejszej fazie wojny — masowo wcielano we własne szeregi. Wykształcenie wojskowe komunistycznych dowódców było nader niejednolite. Nieliczni, głównie starsi wiekiem, zdobyli je jeszcze za czasów monarchii. Przykładowo, głównodowodzący Zhu De (1886-1976), w chwili kapitu­ lacji Japonii blisko sześćdziesięciolatek, był absolwentem Cesarskiej Akademii Wojskowej w Yunnanie (potem do­ kształcał się w ZSRS). Karierę, nim wstąpił do KPCh, zaczynał jako lokalny warlord. Kształcenie w niższych rangą, lokalnych szkołach wojskowych mieli za sobą przyszli marszałkowie ChRL: Liu Bocheng (1892-1986), od 1948 r. dowódca Polowej Armii Centralnych Równin, i Peng Dehuai (1898-1974), od 1947 r. dowodzący Armią Wyzwolenia Północnego Zachodu. Znacznie większa liczba czerwonych dowódców ukończyła kierowaną przez Czang Kaj-szeka Wojskową Akademię Whampoa. Jej absolwen­ tami byli, między innymi, przyszli marszałkowie Lin Biao, Xu Xiangqian, Nie Rongzhen i generałowie Ye Jianying (1946-1949 szef sztabu ChALW) i Tao Zhu (szef Zarządu Politycznego 8. Armii). Nieliczni szczęśliwcy dostali szansę kontynuacji nauki w sowieckiej Akademii Wojskowej im. Frunzego. Byli to między innymi Liu Bocheng, Nie

Rongzhen oraz Li Da20. Inni musieli poprzestać na kursach w szkołach stworzonych już przez partię po 1927 r. Niektórzy, zajmujący nawet najwyższe stanowis­ ka, nie odebrali żadnego, nawet rudymentarnego wy­ kształcenia. Typową postacią był tu przyszły marszałek He Long (1896-1969), zaczynający karierę jako bandyta w Hunanie, który odmówił wyjazdu na studia do Mosk­ wy, stwierdzając, że z trudem formułuje myśli nawet w języku chińskim. Pod tym względem przypominał go Xu Shiyou (1906-1985), niegdyś mnich słynnego klasz­ toru Shaolin, kultywujący tradycyjne sztuki walki, a w czasie Długiego Marszu dowódca czerwonej kawale­ rii. Partia nauczyła go czytać, ale nigdy nie oduczyła wiary w tajemniczy świat duchów. Mao Zedong, mający ogromny wpływ na poczynania swych generałów i okrzyknięty później militarnym ge­ niuszem, nie miał, naturalnie, żadnego wykształcenia wojskowego. Nie tylko się z tym nie krył, lecz nawet chlubił, posuwając do charakterystycznego dla siebie kultu nieuctwa: „Wojskowości może się nauczyć także ten, kto nigdy nie miał okazji chodzić do szkoły [...], uczy się przez działanie”. Jak stwierdził z wyczuwalną dumą w 1968 r.: „nigdy nie chodziłem do szkoły wojs­ kowej. Ani nie przeczytałem żadnej książki dotyczącej strategii. Ludzie mówią, że w moich kampaniach pole­ gałem na Romansie o Trzech Królestwach i na Sztuce wojennej Sun Zi. Powiedziałem, że nigdy nie czytałem Sztuki wojennej Sun Zi. Owszem, przeczytałem Romans 20 Spośród innych chińskich absolwentów Akademii Frunzego (ogółem było ich 8) Zuo Zhan i Ye Ting nie dożyli rozpoczęcia ostatniej wojny domowej, pozostali zaś byli zbyt młodzi na dowodzenie wielkimi armiami. Fang Qiang (ur. 1910) był podległym Lin Biao dowódcą 44. Armii w Mandżurii, Liu Yalou (ur. 1910) pełnił funkcję szefa sztabu Lina, Wang Bingzhang (ur. 1908) nie miał rangi generalskiej, zajął się po 1949 r. budową lotnictwa ChRL.

Mimo całego dyletantyzmu Mao na polu militarnym wydaje się wszakże, że — po­ dobnie jak Adolf Hitler — miał pewne niewielkie, lecz rzeczywiste zdolności wojskowe. Generalnie, pod względem wykształcenia wojskowego komunistyczni dowódcy plasowali się wyraźnie niżej (niekiedy nawet znacznie niżej) od przecież nienadzwyczajnego pod tym względem poziomu swych kuomintangowskich przeciwników. W specyficznych warunkach chińskiej wojny domowej fakt ten nie miał jednak, jak się miało okazać, decydującego znaczenia. Przeważało co innego — mianowicie, że generalicja ChALW stanowiła drużynę jednolitą i zgraną, która w trakcie dwudziestoletnich, ciężkich przejść zintegrowała się w stopniu niedosiężnym dla korpusu oficerskiego nacjonalistów. Jeśli w ANR najwyżej połowę wyższych rangą oficerów (właściwie tylko absolwentów Whampoa) można było uznać za od­ danych ideologii sunyatsenowskiej, to dowódcy ChALW nie tylko co do jednego byli przekonanymi komunistami, ale i zasiadali właściwie in corpore w najwyższych wła­ dzach partyjnych. Dawało to Mao kontrolę nad nimi w stopniu, o jakim Czang Kaj-szek nie mógł nawet marzyć ani w partii, ani w siłach zbrojnych. Naturalnie i w tej drużynie zdarzały się wzajemne niechęci i waśnie, górowała jednak dyscyplina i poczucie oddania sprawie. Bezczelne ignorowanie lub wręcz sabotowanie rozkazów naczelnego wodza, niebędące w armii nacjonalistów żadną miarą czymś wyjątkowym, dla komunistycznego oficera zakoń­ czyłoby się nie tylko dymisją, ale i wykonanym wyro­ kiem śmierci. Jeśli wielu generałów ANR, zwłaszcza z warlordowskim rodowodem, intrygowało przeciw o

Trzech

21

Królestwach”21.

Cyt. za: J. G u i 11 e r m a z, Soldier, s. 128. Romans o Trzech

Królestwach (Sanguo guanyi) to napisana przez Luo Guanzhonga (praw­

dopodobnie żył w latach 1330-1400) klasyczna chińska powieść o epoce zaciekłych walk w czasach dynastii Han (III w.).

Czang Kaj-szekowi, mniemając, że mogliby go z powo­ dzeniem zastąpić, żaden wyższy rangą oficer ChALW nie pomyślałby o zakwestionowaniu przywództwa Mao. Ostatni żywiący podobne ambicje dawno już zginęli w niezliczonych czystkach lub jak Zhang Guotao (w czasie Długiego Marszu dowódca własnej grupy wojsk) ratowali się ucieczką. Także morale żołnierzy komunistycznych zwykle góro­ wało nad tym żołnierzy narodowych, a to dzięki nieustannej i potężnej indoktrynacji. Instytucja komisarzy politycznych, która w armii sowieckiej jedynie paraliżowała dowódców, przeszkadzając im w dowodzeniu, wśród Chińczyków, w większości nieznających nowoczesnego patriotyzmu, nadawała wojsku kręgosłup ideowy. Czang Kaj-szek, który zniósł ową instytucję w ANR w 1927 r., uznawszy ją za bolszewicki implant, miał tego potem pożałować (w rzeczy samej politruków, choć mniej wszechobecnych niż komu­ nistyczni, przywrócono w armii na Tajwanie). Na specjal­ nych wiecach, przeprowadzanych w obecności rozgorącz­ kowanych tłumów, komuniści zachęcali wziętych do nie­ woli żołnierzy ANR do mówienia „gorzkiej prawdy”. Większość jeńców, prostych chłopaków ze wsi, opowiadała ze łzami o biedzie i niesprawiedliwości. Gdy histeryczna atmosfera (zdarzały się wypadki popadnięcia w szaleństwo) sięgała szczytu, nieszczęśnikom oznajmiano, że partia pozwala im wziąć odwet na Czang Kaj-szeku, którego reżim jest źródłem ich wszystkich cierpień. Uwierzenie w to było rzeczą równie łatwą, co i roztropną; tym niemniej zdarzali się pojedynczy wątpiący. „To szybko kończyło się oskarżeniem o przynależność do «klasy wyzyskiwaczy» i sceptycy stawali się ofiarami czystki”22. Służba w ChALW opłacała się chińskiemu wieśniakowi znacznie bardziej niż w ANR, w której nie brakowało też 22

J. C h a n g, J. H a 11 i d a y, Mao, s. 299.

zresztą rekrutów z miast (wojsko komunistyczne było niemal bez wyjątku chłopskie). Dawała możność życia kosztem miast, których ludność wieśniak chiński postrzegał jako zupełnie obcą kategorię człowieka. Wobec manew­ rowego charakteru prowadzonej przez komunistów wojny (KPCh początkowo nie miała ośrodków wartych i wyma­ gających obrony) okazji do zdobycia żywności i łupu nie brakowało. Stojący garnizonami w wielkich miastach żoł­ nierze KMT nie mieli takiej sposobności. Opłacani bez­ wartościowymi banknotami, często bywali głodni nawet wtedy, gdy przeciwnik nie odciął jeszcze miast od interioru. By napełnić menażkę, niejednokrotnie sprzedawali amunicję i broń — czasem wręcz komunistom. Należy jednak podkreślić, że chłop chiński bronił się przed rekrutacją w szeregi komunistów równie zaciekle jak przed powołaniem do nacjonalistycznej ANR. Na fakt ten warto położyć nacisk. Propaganda KPCh zdołała bowiem skutecznie przekonać wielu badaczy, jakoby chińska wojna domowa była chłopską wojną o podział ziemi, w której wieśniacy ochotniczo zaciągali się do wojska. W istocie jednak mieszkańcy wsi nie chcieli brać ziemi z rąk komunis­ tów, o czym najlepiej świadczy to, że partia musiała swą reformę rolną wcielać w życie wielokrotnie (w Mandżurii trzy razy, ale w Guangdongu aż siedem). Chłopi, którzy otrzymali nadziały, mieli zresztą przez to dodatkowy powód, by nie porzucać własnego zagonu, idąc do komunistycznej Armii Ludowo-Wyzwoleńczej. Reforma mogła wpłynąć na wynik zmagań o tyle tylko, że poprzez nią komuniści roztaczali kontrolę nad wsią (tzn. nad jej zasobami żywnoś­ ci, siły roboczej i pociągowej), podczas gdy pobity Kuomin­ tang nie posiadał takiej kontroli. Wojna domowa nie jest jednak ekwiwalentem demokratycznego głosowania. Praw­ dopodobnie niewielu sympatyzujących z komunistami zwo­ lenników rozumowania, że Mao wygrał, ponieważ najwido­ czniej miał większe poparcie, powtórzyłoby je bez wahania

odnośnie zwycięstwa np. generała Franco. Warto w tym momencie zauważyć, że jeśli sławny chiński teoretyk wojny Sun Zi poświęcił cały rozdział swego dzieła roli szpiegów, to o konieczności pozyskania dla armii poparcia ludności nie napisał zgoła nic. W rzeczywistości „aż do 1948 r. ChALW miała wielkie trudności w rekrutacji żołnierzy, nawet na obszarach znajdujących się pod jej wojskową kontrolą. [...] Na ogół rezultaty kampanii politycznych, aby zaciągnąć się do Armii Wyzwoleńczej, były rozczarowujące dla Yan’anu”23. Nie mogąc liczyć na pracujących na roli mieszkańców wsi, komuniści radzili sobie jednak całkiem dobrze, zapełniając szeregi członkami niezliczonych, wskutek panującego chaosu, bandyckich drużyn oraz innych ludzi wyrzuconych na margines społeczeństwa przez wojnę (mężczyzn, którzy stracili domy i rodziny, członków formacji kolaboranckich etc.). W późniejszej fazie wojny nowy materiał ludzki uzyskiwano najłatwiej spośród jeńców. Ci ostatni obawiali się, że w razie zwycięstwa nacjonalistów mogą być oskarżeni o zdradę, zaś w razie doczekania końca wojny w obozie jeńców czeka ich po powrocie w rodzinne strony stygmat żołnierza pokonanego i przez to bezużytecznego dla rodziny. W chińskiej tradycji przejście na stronę silniejszego uważano zresztą za rzecz normalną, zaś podczas wojen warlordów zwycięzca tradycyjnie przejmował wojska zwyciężonego. Wreszcie, co było chyba najistotniejsze, przy postępującej degrengoladzie gospodarczej kuomintangowskich Chin komuniści zapewniali lepsze wyży­ wienie i żołd. Jeśli jednak jeńcy często bez oporów przyłączali się do komunistów, do których przystawali też liczni w armii nacjonalistycznej dezerterzy, to nieznane są wypadki, aby 23

O.A. We s t a d , Decisive Encounters, s. 112-113.

zwarte oddziały właściwej armii Czang Kaj-szeka przeszły kiedykolwiek na stronę nieprzyjaciela. Mogły tak uczynić prowincjonalne formacje dowodzone przez byłych warlordów, lojalne przede wszystkim wobec swej „bliższej ojczyzny” i wodza, często od dawna skonfliktowanego z rządem centralnym. Przykładowo, na początku 1946 r. w Henanie tak zwany XXXVIII Korpus ANR (naprawdę dywizja) podporządkował się rozkazom wybitnego komu­ nistycznego stratega Liu Bochenga, tworząc odtąd samo­ dzielne ugrupowanie w jego armii. W regularnych formac­ jach rządu nankińskiego wypadki takie się jednak nie zdarzały — wyjąwszy przypadki, gdy dowódca był „kre­ tem” KPCh — a obraz żołnierza KMT, rzekomo marzącego stale o zmianie frontu, jest zarówno krzywdzący, jak i fałszywy. W istocie „choć zawsze istniał strumyk dezer­ terów w czasie, gdy oddział pełnił służbę garnizonową, już na polu bitwy nowi rekruci wydawali się spełniać swe obowiązki bez szemrania. Warto zanotować, że nawet w niesprzyjających warunkach formacje [ANR] walczyły do końca i impuls do kapitulacji czy ucieczki wychodził od dowódców”24.

24

E.R. H o o t o n , The Greatest Tumult, s . 5 7 .

KUOMINTANG W NATARCIU

Wymuszony na Kuomintangu przez Marshalla piętnastodniowy rozejm, wchodzący w życie 7 czerwca w południe, upływał 22 czerwca. Na żądanie mediatora został rozciąg­ nięty wszakże do końca miesiąca „w celu stworzenia czasu na negocjacje”. W czasie jednak gdy Zhou prowadził je w Nankinie, jego towarzysze partyjni uderzyli w prowinc­ jach Rehe, Chahar, Shanxi i zwłaszcza w Shandongu. Jak już wspomniano, w lipcu 1946 r. obowiązki am­ basadora Stanów Zjednoczonych w Nankinie objął John Leighton Stuart. Ów starszy już wiekiem (ur. 1876) misjonarz i intelektualista, rektor pekińskiego Yenching University, nie miał żadnego doświadczenia dyplomatycz­ nego. Jednakże pierwotna kandydatura generała Wedemeyera, znającego znakomicie miejscowe środowisko poli­ tyczne, została storpedowana przez komunistów chińskich. Zresztą, z uwagi na obecność Marshalla, rzeczywistego superambasadora, formalny przedstawiciel dyplomatyczny miał niewiele do powiedzenia. Natomiast skwapliwość, z jaką Biały Dom uwzględnił weto KPCh odnośnie obsady chińskiej placówki, nie została przez komunistów docenio­ na. 7 lipca orędzie KPCh oskarżyło nagle „amerykańskich reakcjonistów” o prowadzenie „wojskowej interwencji”

w Chinach, a wcześniej, 29 czerwca, humanitarny konwój z Tianjinu do Pekinu, eskortowany przez marines, został zaatakowany przez komunistów dowodzonych przez Wang Zhidao. Zabito 3 Amerykanów i raniono 12, w tym jednego śmiertelnie. Marshall był początkowo oburzony; jakże komuniści mogli zrównywać jego demokratyczny kraj z reakcjonistami z KMT? Wszelako giętki Zhou zapewnił go, że wybiegających z Yan’anu „protestów i krytyki [...] w żadnym wypadku nie należy interpretować jako opozycji komunistów wobec narodu amerykańskiego i całego rządu Stanów Zjednoczonych”, a co się tyczy ataku na piechotę morską, to ostra reakcja Stanów Zjed­ noczonych posłużyłaby tylko „podżegaczom wojennym Kuomintangu”, pragnącym „popchnąć komunistów w ob­ jęcia Związku Sowieckiego”1. Choć trudno w to uwierzyć, Marshall kupił te wywody, stwierdzając, że jego protest „grałby na korzyść małej grupki w Kuomintangu, która blokuje jego wysiłki zakończenia walk”2. „Z trudem można uwierzyć, że Amerykanie mogą być tacy naiwni” — zgrzy­ tał zębami Czang Kaj-szek3. Ciągle pogarszająca się sytuacja gospodarcza podkopy­ wała pozycje rządu, z czego jego przeciwnicy robili skwapliwy użytek. Ponieważ jednak komunistów trudno było tknąć przynajmniej w zasięgu wpływów Marshalla, reżim skupił swe bezmyślne represje na partiach „trzeciej siły”, choć spośród nich wyraźną komunistyczną eks­ pozyturą była tylko Liga Demokratyczna. W połowie lipca zamordowano dwóch czołowych antyrządowych intelek­ tualistów; jeden z nich, Wen Yiduo, był znanym poetą. 10 sierpnia Truman wystosował do Czang Kaj-szeka ostre 1 Cyt. za: Foreign Relations of the United States, 1946, vol. IX, s. 1326-1327, 1455. 2 Cyt. za: United States Relations with China, s. 172, przypis 22a. 3 Diariusz Czang Kaj-szeka, 3 VIII 1946, cyt. za: K. F u r u y a, Chiang Kai-shek. His Life and Times, s. 883.

ostrzeżenie. Oskarżając „samolubne interesy elementów skrajnych, zarówno w Kuomintangu, jak i w Partii Komu­ nistycznej", żądał przedstawienia „przekonującego dowodu”，że w Chinach osiągnięto „postęp”. Inaczej on, Truman, „zredefiniuje” swoją politykę, a „amerykańska opinia publiczna nie będzie kontynuowała swego wielkodusznego stosunku wobec Pańskiego narodu”. Czang odpowiedział sucho, że „pragnienie pokoju musi być wzajemne. Dlatego komuniści muszą porzucić politykę przejmowania władzy politycznej, polegającą na użyciu sił zbrojnych w celu obalenia rządu i zainstalowania reżimu totalitarnego, w ro­ dzaju tych, które obecnie połykają Europę Wschodnią”. Wyliczył też wiele przykładów gwałcenia rozejmu przez komunistów4. Nie wiedział, że „zredefiniowanie”，którym groził Truman, stało się już faktem. 29 lipca — dokładnie miesiąc po komunistycznym ataku na amerykańskich marines — prezydent, nie informując o tym rządu w Nan­ kinie, wprowadził embargo na dostawy broni i amunicji do Chin. Obowiązujące początkowo tylko na terytorium Sta­ nów Zjednoczonych, rychło (18 sierpnia) zostało roz­ szerzone na amerykańskie bazy na Pacyfiku. Embargo, formalnie wpisujące się w szlachetne intencje polityki amerykańskiej wobec Chin (już w maju 1919 r. Stany Zjednoczone wstrzymały sprzedaż broni dla pusto­ szonej wojnami warlordów Republiki Chińskiej), oznaczało w istocie miażdżący cios dla tylko i wyłącznie Kuomintan­ gu. Partia narodowa została ograniczona do swoich nikłych rezerw i arsenałów, podczas gdy komuniści nadal bezkarnie czerpali zaopatrzenie z mandżurskiego i sowieckiego seza­ mu. Kupionej już, ale niedostarczonej broni, wstrzymano licencje. Decyzja Waszyngtonu była naturalnie wymuszona przez Marshalla, który chciał przekonać coraz bardziej urażonego Zhou, że Stany Zjednoczone, wbrew oskarżeniom 4 Truman do Czang Kaj-szeka, 10 VIII 1946, United States Relations with China, s. 652; odpowiedź Czanga z 28 VIII, s. 653.

Yan’anu, nie wspierają jednostronnie Kuomintangu. W ar­ mii nacjonalistów zostały porażone zwłaszcza elitarne dywizje (w tym „najlepsza pod niebem armia”), skoro właśnie one były uzbrojone w nieprodukowaną w Chinach amerykańską broń. Wkrótce, w październiku, do embarga przyłączyła się Wielka Brytania, której handel z Chinami był ciągle większy od handlu amerykańskiego, a socjal­ demokratyczne władze szczególnie niechętnie nastawione wobec Czang Kaj-szeka. Kuomintang porównywał moty­ wowane humanitaryzmem kroki obu mocarstw, zakładające równe traktowanie obu stron konfliktu, do dekretu za­ braniającego bogatym i biednym spania na ulicy. Amerykańskie embargo na broń, w polskiej literaturze dotyczącej chińskiej wojny domowej w ogóle niewymieniane5, stanowiło — obok wymuszonego przez Marshalla w czerwcu 1946 r. rozejmu — jeden z czynników determinujących bieg wypadków w Państwie Środka. Jak już wspomniano, cały ciężki sprzęt KMT, jako pochodzący spoza Chin, nie mógł funkcjonować bez zagranicznych części zamiennych; w połowie 1947 r. marshallowskie embargo unieruchomiło w ten sposób gros parku samo­ chodowego ANR — 16 tys. samochodów i ciężarówek6. By zwyciężyć, Kuomintang musiał teraz odnieść druz­ gocący sukces możliwie najszybciej, zanim uwidoczniłyby się skutki sankcji. Formalnie miały one trwać jedynie dziesięć, co prawda kluczowych, miesięcy. Faktycznie, choć amerykański Kongres miał przyznawać jeszcze w przyszłości Republice Chińskiej rozmaitą, głównie zresztą niewojskową pomoc, żadne jej transporty nie osiągnęły Chin aż do listopada 1948 r., kiedy to wynik zmagań był już przesądzony. 5

Chwalebny wyjątek stanowi praca Z. G ó r a l c z y k a , Komunistyczna

Partia Chin a Stany Zjednoczone (lipiec 1921-czerwiec 1950), Warszawa

1981, s. 239. 6 F.F. Li u, A Military History of Modem China, s. 147.

Przy obecności Marshalla w Chinach ofensywa na pełną skalę była jednak wykluczona, choć Czang zaczynał już tracić cierpliwość. 14 sierpnia, w rocznicę rozejmu z Japo­ nią, oskarżył komunistów o fiasko mediacji. W przemó­ wieniu wyłuszczył główną przyczynę niemożności porozu­ mienia: „Wiemy, że partia komunistyczna nie jest zwykłą partią. [...] Jest to partia posiadająca niezależne siły zbrojne, niezależną administrację. Opodatkowuje ludzi podlegają­ cych jej kontroli i pozostaje poza zasięgiem władzy Rządu Narodowego. [...] Nie możemy pozwolić, aby w naszym państwie istniało inne państwo, nie pozwolimy, by prywatna armia działała za plecami armii narodowej. [...] Musimy dogłębnie zrozumieć problemy, wobec których stoi nasz kraj i uprzytomnić sobie naszą odpowiedzialność. Musimy stłumić bunty i uczynić Chiny krajem pokojowym, demo­ kratycznym, zjednoczonym i silnym”7. Yan’an odpowiedział powszechną mobilizacją do wojny na terenach, nad którymi miał władzę. W szeroko roz­ propagowanym wywiadzie ze swą wielbicielką Anną Louise Strong Mao Zedong oskarżył Stany Zjednoczone o eskalację konfliktu i określił je oraz Kuomintang nieśmiertelnym odtąd mianem „papierowych tygrysów”. Tymczasem Czang Kaj-szek obwieścił, że zwoła Zgromadzenie Narodowe， aby, jak twierdził, oddać głos wyborcom. Stuart, całkowicie słusznie, zawiadamiał Trumana, że w tej sytuacji „mediacja，， nie ma najmniejszego sensu. Jednakże Zhou, zawsze potrafiący przekonać Marshalla, zjednał go raz jeszcze do kontynuowania rozmów. Chińskie elementy liberalne, a także coraz większa część tak zwanych zwykłych ludzi, w obliczu pogarszających się warunków życia oraz ekscesów kuomintangowskiej dyk­ tatury obarczały winą za trwanie wojny domowej zwykle tę ostatnią. Żaden skarżący się na KMT chiński intelek­ 7

Cyt. za: O.A. W e s t a d, Decisive Encounters, s. 46.

tualista nie potrafił sobie wyobrazić swojego losu pod rządami komunistów. Żaden też nie wiedział, że Przewod­ niczący Mao, tak owocnie piętnujący brak wolności słowa pod rządami Czang Kaj-szeka, w swej strefie władzy zarządzał, co następuje: „Gazety, periodyki i agencje prasowe są narzędziami w walce między odmiennymi klasami społecznymi — stąd nie mogą być uważane za przedsięwzięcia produkcyjne. [...] Z wyjątkiem bardzo niewielu postępowych gazet, które promują rewolucyjny entuzjazm i z tego powodu powinny być wspierane odnośnie swej dystrybucji, inna prywatna prasa nie powinna otrzy­ mywać z naszej strony zachęty. Zwłaszcza w Chinach większość tak zwanej pozarządowej prasy [tj. redagowanej przez „trzecią siłę” 一 J.P.] ma reakcyjne zaplecze poli­ tyczne. Jeśli pozwolimy na ich swobodne rozpowszech­ nianie, siły reakcyjne otrzymają otwarty i legalny dostęp do ludzi, co byłyby niezmiernie szkodliwe”8. W czasie gdy Marshall dbał, by argumenty komunistów dochodziły do czytelników prasy na terytoriach podległych rządowi, strefy komunistyczne były hermetycznie zamknięte przed propagandą nacjonalistów. W prowincji Rehe 13. i 53. Armie ANR, mając 93. Armię w rezerwie, odebrały 29 sierpnia Chengde, a następnie Longhua i Weichang, oczyszczając i zabez­ pieczając linię Pekin-Mukden. Jednoczesne komunistyczne próby wznowienia ofensywy w południowo-wschodniej Mandżurii zakończyły się bolesną porażką. Elitarna Nowa 6. Armia, wycofana na nalegania Marshalla z frontu nad Sungari, wraz z 52. Armią spędziła resztę 1946 r., wymia­ tając atakujących podwładnych Lin Biao nad graniczną rzekę Yalu. Decydujący sukces był jednak wykluczony. Za Yalu stacjonowała armia sowiecka, stanowiąca bezcenne wsparcie dla komunistów. 8

Cyt. za: tamże, s. 205.

Taktyka żołnierzy Mao, a zwłaszcza cele ich uderzeń， jest warta uwagi w świetle późniejszych teorii (w które uwierzyło wielu skądinąd poważnych autorów) jakoby działania komunistycznych armii w Chinach stanowiły klasyczny i niedościgniony przykład lotnej partyzantki, polegającej na „okrążaniu miast przez wieś” i unikaniu walk o punkty o znaczeniu strategicznym. Wyjąwszy fakt, że ataki w latach 1945-1946 rzeczywiście wychodziły z wiejskiego interioru zwyczajnie dlatego，iż komuniści nie kontrolowali wówczas miast, rzecz przedstawiała się zupeł­ nie inaczej. Tak w Mandżurii, jak i w Chinach Północnych (wzmiankowane walki o linię Mukden-Pekin) oraz w Shan­ dongu (linia Jiaozhou-Jinan) komuniści usiłowali zawładnąć liniami kolejowymi i wyznaczającymi ich skrzyżowania miastami, rozumując słusznie，że arterie te stanowią kręgo­ słup machiny wojennej Kuomintangu. Strategia ta miała całkowicie konwencjonalny charakter, przypominając wojny warlordów w latach dwudziestych, w których stawką była właśnie kontrola nad siecią komunikacji kolejowej. Jeżeli zaś w roku 1946 i potem w 1947 komuniści musieli porzucać miasta, szosy i linie kolejowe, było to rezultatem nie rzekomej doktryny militarnej, ale otrzymanych ciosów. Zaciekłość, z jaką dowódcy Mao usiłowali utrzymać zdobyte pozycje, potwierdza to w zupełności. Należy podkreślić, że komuniści, prowadząc tego rodzaju działania, realizowali wytyczne swego wodza. Mao Zedong, naiwnie uważany w świecie za ideologa wyższości rewo­ lucyjnej guerilli, w istocie nigdy nie krył, że „jeśli weź­ miemy wojnę jako całość，wojna regularna jest priorytetem, a partyzantka uzupełnieniem. [...] To wojna regularna decyduje o ostatecznym wyniku wojny”9. Sztandarowym niemal przykładem opisanego zjawiska była stoczona jesienią 1946 r. kampania w Regionie Woj9 Tse-tung M a o , Problems of War and Strategy, w: Selected Works, Peking 1967, vol. II，s. 229.

skowym Jin-Cha-Ji (Shanxi, Chahar, Hebei), która po­ łożyła kres tak fatalnej dla Republiki Chińskiej mediacji Marshalla. Dowódcą owego regionu, ustanowionego przez komunistów jeszcze przeciw Japończykom, był przyszły marszałek ChRL Nie Rongzhen, uznany przez Ame­ rykanów w 1944 r. za człowieka o „aparycji dowódcy, wyraźnym wigorze i zdecydowaniu”10. Jego oddziały od jesieni 1945 r. skupiały swe wysiłki na leżącej w Mon­ golii Wewnętrznej linii kolejowej Baotou-Jining. To ostatnie miasto komuniści zdobyli w październiku, ale Baotou, chociaż było okrążone, nie udało im się zdobyć. Wiosną 1946 r. — to znaczy podczas obowiązywania marshallowskiego rozejmu — armia Nie Rongzhena nękała i blokowała siły trzymające Pekin i Tianjin, usiłując przerwać linię kolejową Pekin-Mukden. Wreszcie w sierpniu, trzymając tak Jining, jak i stolicę prowincji Chahar — Kałgan, zaatakowała Datong. Riposta nacjonalistów okazała się wszakże zaskakująco szybka. Korzystając z ryzykownego rozciągnięcia sił przez komunistów, kuomintangowscy generałowie Fu Zuoyi (12. Region Operacyjny) i Sun Lianzhong (11. Rejon Operacyjny) uderzyli na ich tyły, zadając im ciężką porażkę. 14 września zlikwidowano oblężenie Datongu i odbito Jining. 5 paździer­ nika obaj dowódcy Republiki Chińskiej, współpracujący ze sobą w stopniu rzadko spotykanym w ANR, wydali dowodzo­ nym przez He Longa komunistom bitwę pod Huailai i wygrali ją, oczyszczając całkowicie tak potrzebną dla szybkiego przerzucania wojsk linię Pekin-Baotou. 11 paź­ dziernika nad Kałganem, w którym Mao Zedong zamierzał założyć swą tymczasową stolicę, załopotała ponownie ozdo­ biona białym słońcem flaga Republiki Chińskiej. Czang Kaj-szek uhonorował Fu Zuoyia, odgrywającego w kampanii decydującą rolę, gubernatorstwem prowincji 10

Foreign

Relations

Washington 1967, s. 753.

of

the

United

States,

1944,

vol.

VI,

China,

Chahar. W sierpniu 1947 r. miał go dźwignąć na ogromnie odpowiedzialne stanowisko dowódcy Kwatery Głównej Poskromienia Bandytów w Chinach Północnych, czyli całego regionu ze stolicą w Pekinie. Wyniesienie to odbyło się mimo faktu, że Fu był dawnym protegowanym osławionych warlordów Yan Xishana oraz Zhang Xuelianga i w przeszłości nieraz walczył u ich boku przeciw Czangowi. Zupełnie inaczej zareagował wszakże na kampanię północnochińską generał Marshall. Dla wysłannika Trumana odbicie Kałganu — choć sprowokowane przez komunistów — było niewybaczalnym „aktem przemocy”, który nie­ odwołalnie wykluczał powrót Zhou Enlaia do stołu rokowań w Nankinie. By przekonać „pana Zhou”, Amerykanin wymógł na Kuomintangu kolejny (i już ostatni) dziesięcio­ dniowy rozejm. Dopomógł on poszarpanym armiom komu­ nistycznym ujść cało spod Huailai. W rezultacie Li Zongren, przywódca wrogiej reżimowi kliki z Guangxi, oskarżył rząd i dowództwo o nieudolność. Wskazywał, że „ze­ zwolono He Longowi bezpiecznie umknąć wraz z częścią jego armii. Choć odzyskanie Kałganu przecinało komunika­ cję komunistów między Mandżurią a resztą Chin, nie było to decydujące zwycięstwo, na jakie miał nadzieje rząd centralny w Nankinie i nie pozwalało wojskom rządowym na szybkie okrążenie sił czerwonych na południe od Wielkiego Muru”11. W swych (pisanych w Stanach Zjed­ noczonych) opasłych pamiętnikach Li nie wyjaśnił jednak, kto wymusił na rządzie wstrzymanie ofensywy. Zhou, który osiągnął już wszystko, co chciał, uzależniał teraz wznowienie negocjacji od zablokowania zwołania parlamentu oraz przyznania komunistom i ich ekspozyturze, Lidze Demokratycznej, prawa weta w Radzie Państwowej. Bezsilny Marshall był dla niego taktowny do końca. Tsung-jen L i, Memoirs, s. 446.

Uprzejmości tej nie starczało już dla Czang Kaj-szeka, któremu amerykański generał raz po raz urządzał brutalne sceny, wykrzykując, że zawiódł Stany Zjednoczone i nie dorósł do oferowanej mu roli nowego Jerzego Waszyngtona. Chińczyk za słabo znał historię USA, by wytknąć swemu rozmówcy, jak fatalnie się myli. Dobry generał Waszyngton nie pojednał się wszak z amerykańskimi lojalistami, zwolen­ nikami króla Anglii, Jerzego III, i nie stworzył z nimi „rządu koalicyjnego”. Przeciwnie, wygnał ich z kraju i skonfiskował cały ich majątek. Marshall opuścił Chiny 8 stycznia 1947 r. — co najmniej pół roku za późno, skoro nieudane czerwcowe zawieszenie broni wykazało ostateczne fiasko jego misji. Za ową porażkę winił w oficjalnym oświadczeniu „dominującą reakcyjną grupę” w KMT oraz skonfliktowanych z nią „przefarbowanych komunistów” (nie było już mowy o tym, że to „agrarni reformatorzy”). Usprawiedliwiając się żałoś­ nie, że poprzednio komuniści nie wydawali się tacy nieprzejednani, wyznawał, iż nie wie, „jak pokój i dobrobyt mogą być przyniesione długo cierpiącym i obecnie niemym masom narodu chińskiego”12. W drodze do kraju, w Hono­ lulu, oznajmił też prasie, że „nie znalazł żadnych dowodów na istnienie jakiejkolwiek pomocy ze strony Związku [Sowieckiego] dla komunistów chińskich”13. Dopiero rychła nominacja na faktycznie drugie po prezydencie stanowisko sekretarza stanu pozwoliła mu odzyskać twarz. W ten sposób przez najbliższe, decydujące lata Kuomintang miał napotykać w Białym Domu na ludzi (wliczając w to i Trumana) odczuwających wobec chińskich nacjonalistów rozczarowanie i głęboką urazę. Odwracali się oni z nie­ smakiem od Państwa Środka, głęboko przekonani, że 12 Osobiste oświadczenie Specjalnego Przedstawiciela prezydenta Sta­ nów Zjednoczonych, 7 I 1947, United States Relations with China, s. 688. 13 Cyt. za: I. E p s t e i n, Rewolucja w Chinach trwa, tłu m. J. Działak, Warszawa 1949, s. 62.

„gdyby tylko Czang Kaj-szek był trochę bardziej pojed­ nawczy, porozumienie [z komunistami] mogłoby być osiągnięte”14. Fatalna próba zbudowania „demokratycznego rządu koalicyjnego” w kraju pozbawionym demokratów zatruła stosunki Stanów Zjednoczonych z Republiką Chiń­ ską i dała czas komunistom chińskim na zbudowanie skutecznej machiny wojennej. Na razie jednak to Kuomintang znajdował się w niemal nieustannym natarciu. Późną jesienią 1946 r. operujące na półwyspie Shandong kolumny późniejszego marszałka ChRL Chen Yi doznały ciężkich ciosów z rąk wsławionego w Whampoa generała Tang Enbo. Jednostki Tanga, spośród których elitarna 74. Dywizja miała amerykańskie wy­ szkolenie, odebrały komunistom linię Tianjin-Pukou, na­ stępnie zaś zepchnęły ich w górzysty rejon na wschód od owej magistrali i Wielkiego Kanału łączącego Żółtą Rzekę z Yangzi. „Opór komunistów był w sensie wojskowym konwencjonalny, i kiedy porzucali miasta oraz łączące je linie kolejowe, to dlatego, że nie potrafili ich utrzymać, a nie jako część strategii i «wojny ludowej». [...] Choć jednostki partyzanckie wspierały regularnych żołnierzy komunistycznych, ci ostatni prowadzili wojnę całkowicie konwencjonalną w obronie pozycji, które właśnie miały znaczenie strategiczne”15. Z początkiem 1947 r. potężne armie ANR, liczące w sumie 58 dywizji pod wodzą generała Gu Zhutonga, podjęły w Shandongu generalną ofensywę. 21 lutego wzięto Linyi i wdarto się głęboko na teren baz komunistów w górach Yimeng. Dalsze natarcie pokrzyżował wszakże komunistyczny generał Su Yu, wschodząca gwiazda ChALW. Ów niespełna czterdziestoletni podwładny Chen 14 H.Truman, Memoirs, vol. I, Year of Decision, Garden City N.Y. 1955, s. 90. 15 E.L. D r e y er, China at War 1901-1945, London-New York 1995, s. 321, 326.

Yi, uważany za „kochanka odwagi”，mającego „reputację zdolnego do wyciągania wojsk z kapelusza”16，w styczniu zaatakował nagle garnizony rządowe w Linyi, Xiangzhengu, Yixianie i Zaozhuangu. Te dwa ostatnie miasta zostały zdobyte, w walkach zaś zniszczono ogółem trzy kuomin­ tangowskie dywizje 一 w tym najcenniejszą, uzbrojoną przez Amerykanów 77. Dywizję. Nacjonaliści odpowiedzieli atakiem na kwaterę główną Chen Yi w Linyi. Wówczas Su Yu w śmiałym manewrze oddał miasto — co, jak wspomniano, wcale nie było w strategii ChALW regułą ——i 21 lutego w nagłym zwrocie zaczepnym pod Laiwu, na północny zachód od Linyi, rozbił zupełnie 73. Armię ANR wraz z towarzyszącą jej 46. Dywizją. Nim nadciągnęły główne siły rządowe, straty pokonanych w zabitych, rannych i wziętych do niewoli sięgnęły 37 tys. Siły ANR, idące z południa (z Xuzhou) oraz ze wschodu (z portu w Qingdao), podjęły już jednak w marcu nową próbę okrążenia wojsk Chen Yi, dochodząc 1 kwietnia do leżącego w sercu Shandongu Tai’anu. Wszelako dywersja stworzona przez operujące w prowincji Hebei siły sławnego potem (będzie jeszcze o nim mowa) generała Liu Bochenga uratowała armie Chena przed kompletnym unicestwieniem. Wiosną 1947 r. utrzymywał się on nadal na półwyspie, choć skutecznie zagrażał tylko jednej, i to lokalnej, linii kolejowej Qingdao-Jinan. Chen Yi był wszelako trudnym przeciwnikiem. Ten wykształcony we Francji elektryk i poeta, uważany za miłośnika dobrego jedzenia i szachów, wyróżniający się opadającym rm uszy beretem i papierosem wiecznie ster­ czącym z półuśmiechniętych ust, już przed sławną Dixie Mission został zauważony jako człowiek，，o aparycji dowódcy，oczywistej energii i zdecydowaniu，，17. Według 16 17

Cyt. za: R.B. R i g g , Red China's Fighting Hordes, s. 33. Foreign Relations of the United States, 1944, t. VI，s. 753.

późniejszych amerykańskich ocen był „on otwartym czło­ wiekiem o znacznej inteligencji i dowcipie, zdolnym negocjatorem, nieszczególnie przywykłym wyrażać się w języku marksistowskim”18. Po wojnie miał oddać ChRL znaczne usługi jako szef dyplomacji, za co Mao, swoim zwyczajem, polecił go torturować podczas ”rewolucji kulturalnej” (z zaleceniem wszakże, żeby go nie zabijać). Dzięki niezłomnej energii potrafił zawsze na nowo zebrać rozproszone lub pobite oddziały. Zadufanie nacjonalistów we własną przewagę (400 tys. żołnierzy rządowych wobec 250 tys. przeciwnika) do­ prowadziło wkrótce do bolesnej lekcji. 13 maja 1947 r. elitarna 74. Dywizja ANR, wysforowawszy się niebacznie naprzód, została okrążona w górskich wąwozach pod Menglianggu przez sześciokrotnie liczniejsze siły Su Yu i po trzech dniach zaciekłych walk całkowicie zniszczona. Jej walczący do końca dowódca, generał Zhang Lingfu, odrzuciwszy propozycję kapitulacji, zginął od serii cekaemu; zwycięzcy, co było ewenementem, pochowali go z honorami. Swój triumf komuniści zawdzięczali w znacznej mierze pracy wywiadu, nie tylko znającego rozkazy prze­ ciwnika, ale i trafnie zakładającego, że prowadzący sąsied­ nią 83. Dywizję ANR generał Li Tianxia, osobisty wróg Zhanga，nie udzieli koledze żadnej pomocy. Zwycięzcom sprzyjało ponadto szczęście. Idąca na odsiecz Zhangowi 25. Dywizja ANR generała Huanga Baitao, acz wstrzymy­ wana przez pięć (!) nieprzyjacielskich kolumn, przedarła się na odległość 6 km od kotła, dochodząc do górujących nad nim tak zwanych Żółtych Klifów (Huang Ya). Na szczycie, który zapewniał krycie ogniem całej okolicy, komuniści z 16. Dywizji ChALW generała Wang Bichenga uprzedzili ją dosłownie o minutę, gdy żołnierze Huanga znajdowali się ledwie 30 m poniżej. Jak przyznawał Su Yu, 18

BDCC, t. I，s. 112. Biogram marszałka: tamże, s. 104-113.

jeszcze kilkadziesiąt lat później, gdyby nie ów łut szczęścia, bitwa zakończyłaby się całkowicie odmiennie. Unicestwienie wyborowych sił, zestawianych z Nową 1. Armią i Nową 6. Armią, walczącymi w Mandżurii, wywołało w Nankinie znacznie większy wstrząs niż straty, wynoszące 15 tys. zabitych. Dalsza ofensywa była już prowadzona znacznie ostrożniej, a dwadzieścia dywizji posuwających się na północny wschód na linii Ta’ian-Linyi utrzymywało ze sobą ścisły kontakt, spychając przed sobą wojska Chena. Gdy te ostatnie uderzyły 27 lipca czterema kolumnami na dwie dywizje ANR w rejonie Nanma, generał Hu Lian wytrzymał atak. Po trzech nocach i czte­ rech dniach walk doczekał się przybycia zahartowanych sił Huanga Baitao, zadając komunistom ciężką klęskę. Niemal jednocześnie, 23-26 lipca, wsławiony w Birmie generał Li Mi pobił pod Linqu 2. i 9. kolumny Chen Yi. Próba powtórzenia Menglianggu, mimo liczebnej przewagi (80 tys. wobec 34 tys.), kosztowała komunistów 16 tys. poległych. Shandong stanowił wszakże dla komunistów jedynie lokalny rejon działań, ważny ze względu na swój propagan­ dowy wydźwięk (był miejscem urodzenia Konfucjusza). Na decydującym, jak mniemali Mao i Czang, polu bitwy, a mianowicie w Mandżurii, komunistyczna próba ofensywy zakończyła się ciężką klęską. Co prawda, początek był zachęcający. 6 stycznia 1947 r. Lin Biao w trzech kolumnach przeszedł zamarzniętą Sungari z 60 tys. ludzi. Pierwsza z kolumn doszła pod Jilin, druga do Zhengzegai, 80 km na południe od Changchunu, trzecia wreszcie zajęła elektrownię w Jiutai，pozbawiając Chang­ chun wody i światła. Błyskawiczny kontratak wyśmienitej, „najlepszej pod niebem” armii ANR, posuwającej się po obu brzegach Sungari, zgasił jednak ów sukces w zarodku. Do 23 stycznia wszystkie zdobyte przez czerwonych miejscowości zostały odzyskane. 16 lutego Lin Biao uderzył

ponownie i znów w tym samym kierunku. Po raz kolejny został odparty, tym razem nie bez ciężkich walk w rejonie Jilinu i na linii Jilin-Changchun. 20 marca komunistyczny generał, którego ruchy francuski oficer Max Chassin porównał do dobrze przećwiczonych figur baletu, poderwał swe armie raz jeszcze, znowu otrzymując szybką i kosz­ towną lekcję. Jego wysiłki dowódca Nowej 1. Armii, Sun Liren, najlepszy z miejscowych wodzów nacjonalistów, porównał do „much atakujących tygrysa”19. Jednakże Mao Zedong, przekonany, że w Mandżurii odwrócą się losy wojny, naciskał na kolejną ofensywę. Mimo klęsk siły Lina nieustannie rosły dzięki poborowi przeprowadzanemu w wiejskim interiorze Mandżurii, nad którym Kuomintang nie sprawował kontroli. Były też nieustannie zasilane bronią i sprzętem przez Sowietów, czemu walnie dopomogło utrzymanie po marcowej ofen­ sywie miasta Tonghua, położonego blisko okupowanej przez Sowietów Korei. Natomiast zwycięska ANR nie miała skąd czerpać uzupełnień. Osłabiło ją ponadto od­ wołanie Sun Lirena, mianowanego zastępcą wodza naczel­ nego w Nankinie, z poleceniem pieczy nad szkoleniem nowych armii. Z uwagi na talenty operacyjne generała tego rodzaju zmiana była błędem. W rezultacie w maju 1947 r. Lin Biao był w stanie zmobilizować 400 tys. ludzi przeciw tylko 250 tys. żołnierzy Du Yuminga. Czwarta w 1947 r. ofensywa Lina rozpoczęła się 10 maja w czterech kierunkach. Na północy dwie kolumny generała Lu Zhengcao odcięły Nong’an i odizolowały Changchun przez zajęcie 18 maja tamtejszego lotniska. 25 maja w ten sam sposób okrążono sławne z walk miasto Siping. Na południowym zachodzie siły ChALW, mające uniemożliwić wysłanie odsieczy do Changchunu z Mukdenu (garnizon tego ostatniego stanowiła niepokonana dotąd 19

Biographical Dictionary of Republican China, vol. III, s. 167.

Nowa 6. Armia) zaatakowały i wzięły 24 maja Kangping i Faku. W Mukdenie proklamowano stan oblężenia. Na wschodzie komuniści zredukowali przyczółek ANR za Sungari i okrążyli Jilin. Na wschodzie wreszcie przecięto w połowie maja pod Qingyuanem linię Jilin-Mukden. Na początku czerwca w rękach komunistów znajdował się cały półwysep Liaodong. W rejonie między Mukdenem a Changchunem trzymał się tylko szturmowany Siping, w którym broniła się dwudziestodzięwieciotysięczna armia Chen Migrena. 11 czerwca oddziały ChALW wdarły się do miasta, ale mimo walk ulicznych trwających 19 dni nie potrafiły go zdobyć. Jilin był izolowany, Mukden zaś zagrożony od wschodu, północy i południa. Na zachód od miasta podlegle Linowi zagony mongolskiej kawalerii siały panikę na tyłach nacjonalistów. Dowodzący tymi ostatnimi Du Yuming ewakuował jednak szereg punktów właśnie dlatego, by skupić podległe mu siły w potężną pięść uderzeniową. 25 czerwca skoncen­ trowane pod Mukdenem armie Nowa 6” 52. i 53. rozpoczęły natarcie ku Changchunowi. Z tego ostatniego wyszła im naprzeciw wyśmienita Nowa 1. Armia, z Jilinu zaś uczyniła to samo 8. Armia, złożona w znacznej mierze z żołnierzy byłego Mandżukuo. Ofensywę wspierała niezwykła w Chi­ nach armada ponad 100 samolotów. W zderzeniu z weteranami kampanii birmańskiej elitarne dywizje komunistyczne podały tyły na całej linii. Niechętny Czang Kaj-szekowi Li Zongren mówił o „decydującym zwycięstwie”，wspominając, jak „po krwawej bitwie trwa­ jącej wiele dni i nocy komuniści zostali całkowicie pokonani i w olbrzymim chaosie uchodzili na północ”20. W nocy na 30 czerwca ChALW ustąpiła spod fatalnego dla siebie Sipingu, opłaciwszy szturmy już nie tyle tysiącami (jak przed rokiem) co dziesiątkami tysięcy poległych. Według 20

Tsung-jen Li，Memoirs, s. 471.

nacjonalistów „pozostawione na pobojowisku zwłoki i sprzęt były trudne do policzenia”21. 28 czerwca Lin Biao nakazał odwrót, który na wielu odcinkach przerodził się w paniczną ucieczkę. Komuniści uchodzili za Sungari. 9 lipca Du Yuming ogłosił całkowite oczyszczenie linii Mukden-Changchun, a niedługo potem Changchun-Jilin. Nazajutrz kres pościgowi położyły strugi ulewnego deszczu. „Dla komunistów operacja okazała się straszliwym rozczarowaniem, które kosztowało ich 40 tys. ludzi i stworzyło atmosferę wzajemnych oskarżeń, kiedy kierownictwo spotkało się w połowie lipca w Har­ binie”22. Triumf „najlepszej pod niebem armii” pokazał raz jeszcze, że nawet doborowe dywizje ChALW nie dorównują elitarnym siłom Czang Kaj-szeka. Zaprzestanie pościgu przez nacjonlistów, acz całkowicie zrozumiałe wobec zmęczenia walką i poniesionych strat, było jednak do­ tkliwym błędem, za który odpowiedzialność spada na dowodzącego w Mandżurii generała Du. Ten ostatni (co go tłumaczy, ale nie usprawiedliwia) czerpał informacje na temat nieprzyjaciela od zagnieżdżonych w swym sztabie szpiegów Mao Zedonga23. Najbardziej spektakularne uderzenie Nankin zaplanował jednak gdzie indziej. W marcu 1947 r. potężne siły rządowe, dowodzone przez Hu Zongnana, których trzonem było szesnaście dywizji przerzuconych z rejonu Xi’anu w Shanxi, rozpoczęły ofensywę na komunistyczną stolicę w Yan’anie. W natarciu, wspieranym przez 75 samolotów, znaczną rolę odegrała ruchliwa kawaleria muzułmańskiego generała Ma Hongkuia, od 1933 r. gubernatora prowincji Ningxia. Cieszył się on, podobnie zresztą jak Hu Zongnan, opinią 21

A Brief History of the Chinese National Revolutionary Forces, red.

Hu Pu-yu, Taipei 1972, s. 239. 22 E.R. H o o t o n, The Greatest Tumult, s. 90. 23 D.G. G i 11 i n, Spies and Traitors, s. 757-758.

surowego, lecz sprawiedliwego gospodarza, redukującego w swym półpustynnym władztwie podatki oraz popierają­ cego nawadnianie i zalesianie. Fama ta odegrała pewną rolę w nastawieniu ludności w rejonie walk, która zdążyła już znienawidzić władających nią od 13 lat komunistów. ChALW, choć jej kierownictwo chwaliło się, że skon­ struowało obronną „Linię Maginota Północnej Shanxi”, nie była w stanie stawiać poważniejszego oporu. Podminowywały ją dodatkowo niesnaski między dowodzącym miejs­ cową Armią Polową Północnego Zachodu Peng Dehuaiem a podporządkowanym mu, ambitnym eksbandytą He Longiem. Do większych walk doszło jedynie pod Xihuachi na pograniczu Gansu i Shanxi, gdzie podlegające Peng Dehuaiowi oddziały nie wytrzymały uderzenia nadchodzących pułków ANR, uchodząc po krótkiej walce do Fuxianu nad rzeką Luohe. Komuniści, jak przyznawał Peng, „nie wal­ czyli dobrze i ponieśli straty w wysokości około 1200 ludzi [...] ich klęska w bitwie o Xihuachi ściągnęła na nich sporo krytyki”24. Wedle nacjonalistów prawdziwe straty Penga wyniosły 26 tys. żołnierzy, w tym 10 tys. wziętych do niewoli; straty zwycięzców nie przekroczyły tysiąca25. 16 marca patrole kuomintangowskiego generała Liu Gana stanęły na wzgórzach otaczających Yan’an, obser­ wując przez lornety panikę wśród komunistów. Ponieważ w tymże czasie główne siły Hu zamykały okrążenie od strony wschodniej, ciągnąc na Yan’an przez Luochuan i Yichuan, położenie stało się groźne. Komunistycznej stolicy broniła tylko ulokowana w Nanniwanie ćwiczebna 24

Dehuai P e n g , Memoirs of the Chinese Marshall. The Autobiogra-

phical Notes of Peng Dehuai (1898-1974), tłum. Zeng Longpu, Beijing

1984, s. 450. 25 Pu-yu H u, A Brief History of the Chinese National Revolutionary Forces, s. 237; O.A. We s t a d , Decisive Encounters, s. 151; E.R. H o o t o n , The Greatest Tumult, s . 7 5 ; W . W h i t s o n (przy pomocy Huang Chen-hsia), The Chinese High Command. A History of Communist Military Politics, 1927-1971, New York 1973, s. 111-112.

brygada pod dowództwem Lou Yuanfa, którego żołnierze mieli ledwie po dziesięć pocisków na karabin. Mao Zedong zwlekał z ewakuacją i Peng — nieżywiący nigdy przesadnego respektu dla swego krajana z Hunanu —wyrwał podobno wciąż biesiadującemu Przewodniczą­ cemu pałeczki z dłoni. Większy wpływ na nastrój przywód­ cy komunistów miał jednak skuteczny atak lotnictwa Kuomintangu, który omal nie zmienił historii Chin. Pociski z karabinów maszynowych przebiły dach jeepa Mao Zedonga. Komuniści uchodzili, pospiesznie paląc lub wywożąc dokumenty. Literaturę marksistowską Mao polecił zostawić dla, jak się wyraził, edukacji żołnierzy Hu Zongnana. Kawaleryjska szpica Hu, złożona z muzułmańskich jeźdźców z Gansu, weszła do Yan’anu o świcie 19 marca. Sukces budził mieszane uczucia. „Kiedy wojska nacjonalis­ tów wkroczyły do miasta — donosiła amerykańska prasa —zastała je niemal puste. Jednakże zajęto największy w Chinach symbol komunistycznego oporu’’26. W istocie liczył się tylko ów symbol, który nacjonaliści próbowali odpowiednio sprzedać propagandowo. Po paru miesiącach, 7 sierpnia, Mekkę chińskiego komunizmu odwiedził Czang Kaj-szek. Zajrzał do lessowych tuneli i kwatery Mao Zedonga. Szczególną uwagę poświęcił jednak polom makowym, stanowiącym główne źródło dochodów chińskich marksistów-leninistów. Kazał je sfoto­ grafować, aby udowodnić całemu światu, że komuniści naprawdę utrzymywali się z produkcji opium. Celu nie osiągnął. Kuomintang miał już w świecie zachodnim opinię zszarganą, komuniści zaś, nawet wśród swych przeciw­ ników, uchodzili za ludzi purytańskich. Upadek Yan’anu wywołał znaczne wrażenie zarówno w Moskwie, jak i w Waszyngtonie, nie mówiąc już 26 Fall of Yenan. Communist abandon their capital as Chinese nationalists advance, „Life” 28 IV 1947，s. 19.

0 samych Chinach. Czang Kaj-szek, nigdy nieulegający euforii, zanotował w diariuszu, że wydarzenie to może zwiastować koniec wojny. Komuniści, którzy po latach mieli osłonić swą klęskę mitem, jakoby umyślnie „zaprosili” Hu Zongnana do Yan，nanu，przeżywali szok. Ich kierow­ nictwo przez 10 dni tułało się, obawiając się pojmania, 1 dopiero 29 marca zdołało się spotkać w wiosce Zaolin，gou w północnej Shaanxi. Panowało wśród nich przygnębienie. Ren Bishi, trzeci rangą po Mao i Zhou Enlaiu spośród obecnych prominentów partyjnych, oznajmił, powołując się na opinie „towarzyszy sowieckich”，że w obecnej sytuacji jedynym ratunkiem może być jakiś kompromis z Czang Kąj-szekiem. Wkrótce jego opinię miał poprzeć Liu Shaoqi, zwykle zastępujący Mao w czasie nieobecności Przewodniczącego; w hierarchii partyjnego Komitetu Cen­ tralnego wymieniano go na miejscu trzecim, a Rena na czwartym. Mao bronił się, argumentując, że porzucona stolica „to prawie same groty. Puste miasta się nie liczą. Celem jest zniszczenie armii wroga’，27. Jednakże w olb­ rzymich, acz zacofanych Chinach, nieposiadających wy­ odrębnionego centrum, którego zajęcie pozwalałoby na powalenie kraju, miasta liczyły się właśnie jako symbole, teraz zaś symbolem zawładnął Kuomintang. Ten ostatni wydawał się kroczyć od zwycięstwa do zwycięstwa. Choć jego polityczna kruchość, unaoczniona przez odjazd Marshalla i amerykańskie embargo, była dobrze widoczna na arenie międzynarodowej, wojskowa siła wydawała się nietknięta. Mimo pewnych kłopotów w Mandżurii i Shandongu ANR utrzymywała pewnie inicjatywę i nie wydawała się tracić wiele ze swego potencjału. W Mandżurii komunistów znów zepchnięto za Sungari w głuchy interior. W Chinach Północnych nac­ jonaliści dzierżyli pewnie Pekin, Tianjin i linie kolejowe, 27

Cyt. za: R. T e r r i l l , Mao. Biografia, s. 214.

utrzymali Datong, wyrzucili ChALW z Kałganu i innych punktów na drodze do Mongolii Wewnętrznej. Na północy prowincji Hebei armia Nie Rongzhena ledwie się trzymała. W Shandongu, mimo porażek i stałej obecności komunistów na linii Jinan-Qingdao, pobity pod Nanma Chen Yi został zepchnięty w góry na południowym zachodzie półwyspu oraz usunięty całkowicie z prowincji Jiangsu i Anhui. Powodzenia ANR wieńczyło wreszcie wzięcie Yan’anu. Swą pewność zwycięstwa Kuomintang demonstrow沿 przez uchwalenie 25 grudnia 1946 r. w zwołanym w listopadzie Zgromadzeniu Narodowym formalnie nader demokratycznej konstytucji. Po latach miała ona funkcjonować znakomicie na Tajwanie, na kontynencie jednak, wobec istniejącego stanu wyjątkowego, pozostała tylko demonstracją. Na listopad 1947 r. zapowiedziano wybory do parlamentu, mającego wyłonić najwyższe władze Republiki Chińskiej. Propagandyści reżimu przechwalali się, że do tego czasu przetrącą „komunistycznej rebelii” kręgosłup. Jednakże mimo tych triumfów położenie ANR nie było wojskowo bezpieczne. Elitarne dywizje Republiki zostały rozrzucone na olbrzymich przestrzeniach Mandżurii i Chin Północnych, kwaterując w miastach, które można było utrzymać jedynie pod warunkiem kontroli łączących je linii kolejowych. Tymczasem w latach 1945-1947 komuni­ ści zdołali zniszczyć 16 515 km torów, z których Kuomin­ tang, mimo nadzwyczajnej ofiarności jego personelu kole­ jowego, zdołał zrekonstruować tylko 6398 km. W samym tylko roku 1947, i tylko na południe od Wielkiego Muru (a więc bez Mandżurii) komuniści zniszczyli 2057 km szyn (naprawiono 930 km), 1089 mostów (odbudowano 630) i 236 stacji kolejowych (odbudowano 60)28. O ile nie tak dawno Japończycy dla utrzymania kolejowych połączeń byli gotowi zabić dowolną liczbę chłopów i spalić każdą 28

Dane za: E.R. H o o t o n , The Greatest Tumult, s . 7 4 .

liczbę wiosek, Czang Kaj-szek nie mógł i nie chciał sięgać do tego rodzaju środków. Tymczasem inflacyjna spirala, wynikająca z ogromnych wydatków wojskowych, coraz bardziej zniechęcała ludność do reżimu, czego świadectwem była nikła liczba chłopskich powstań przeciwko komunis­ tom, wcale częstych w latach trzydziestych. Wojskową piętę achillesową Republiki Chińskiej scharak­ teryzował trafnie szef JUSMAG-u (Joint US Military Advisory Group in China, Połączona Amerykańska Grupa Doradcza w Chinach)，David Barr: „Rząd, próbując osiąg­ nąć zbyt wiele zbyt małymi zasobami, znalazł swe wojska rozrzucone wzdłuż tysięcy mil linii kolejowych, których posiadanie stało się kwestią życia, skoro owe armie były zaopatrywane z baz w Chinach Środkowych. W celu utrzymania linii kolejowych było konieczne utrzymanie wielkich miast, przez które linie przechodziły. W miarę upływu czasu wojska staczały się z armii polo wy ch， zdolnych do walk ofensywnych, do garnizonów i wojsk chroniących linie komunikacyjne, przy nieuchronnej utra­ cie ducha ofensywnego. [...] Było typowe dla nacjo­ nalistów, że w obronie obszaru lub miasta okopywali się lub wycofywali za mury w nadziei na pomoc, która nigdy nie nadchodziła, ponieważ nigdzie nie było jej w nadmiarze’’29. Kruchość wojskowych powodzeń Kuomintangu nie była jednak główną słabością reżimu. Wśród przywódców KMT stosunek do komunistów bynajmniej nie był jednolity. Wielu nacjonalistów, jak choćby Li Zongren czy Fu Zuoyi, postrzegało konflikt jako kontynuację szalejących w Repub­ lice od 1911 r. wewnętrznych, warlordowskich wojen, w których wczorajszy wróg mógł stać się jutrzejszym 29 Raport dotyczący rad w dziedzinie operacyjnej przekazany generalis­ simusowi, ministrowi obrony narodowej i szefowi sztabu najwyższego przez generała majora Davida Barra, bd. [początek 1949 r.], United States Relations with China, s. 336-337.

sprzymierzeńcem przeciw rządowi. Ich zdaniem wystar­ czyło jedynie zablokować komunistów w Shaanxi oraz Mandżurii, aby — po wymieceniu ich z reszty Chin —wynegocjować z ich przywódcami rozwiązanie poli­ tyczne. Czang Kaj-szek nie bez racji podejrzewał, że niejeden z jego rywali chciałby zachować pobitą, ale ocalałą partię Mao jako środek nacisku na rząd. Jedynie nieliczni jak Chen Cheng, Du Yuming, a przede wszystkim sam Czang rozumieli, że obecny konflikt jest jakościowo czymś zupełnie odmiennym od poprzednich rebelii, iż nie chodzi w nim o kontrolę nad jakimś terytorium ani nawet o wymianę rządzącej ekipy (jak w 1928 r.)，ale zwyczajnie o sam byt Republiki Chińskiej, którą komuniści chcą zniszczyć całkowicie. Stawka była w rzeczy samej olb­ rzymia, a przyszłość zmagań zależała od tego, czy Kuomin­ tang będzie stać na kontynuowanie zakrojonej z imponują­ cym rozmachem ofensywy.

MANE, TAKEL, FARES DLA CHIN NARODOWYCH

W obliczu coraz poważniejszej sytuacji międzynarodowej, która rzutowała na postrzeganie przez mieszkańców Stanów Zjednoczonych położenia Chin, amerykański sekretarz stanu, Marshall, wykonał ruch sugerujący zmianę dotych­ czasowej linii politycznej Białego Domu. Do Chin został wysłany jako „specjalny wysłannik” generał Albert Wede­ meyer, szef sztabu Czanga w dobie wojny z Japonią i niedoszły ambasador w Nankinie. Wedemeyer był przekonany, że jego misja zwiastuje fundamentalną reorientację polityki amerykańskiej, zwłasz­ cza że Marshall zażądał szczegółowego, pisemnego raportu. Trzeba przyznać, że podobnie rozumowali Mao Zedong i Józef Stalin, dla których przemyślenia amerykańskiego generała nie miały tajemnic; jego notatki, udostępnione ambasadorowi Stuartowi, wykradł i skopiował komunis­ tyczny agent w otoczeniu ambasadora, niejaki Philip Fugh. W Yan’anie i na Kremlu spodziewano się, że chodzi o przygotowanie do zainstalowania w Nankinie legendar­ nego generała Douglasa MacArthura jako oficjalnego doradcy wojskowego nacjonalistów, którego to rozwiązania komuniści nie bez podstaw ogromnie się obawiali. W ciągu miesięcznego pobytu w Chinach, zakończonego 24 sierpnia 1947 r., Wedemeyer odwiedził Mukden, Pekin,

Tianjin, Szanghaj, Kanton, a nawet wyspę Tajwan. Jego wnioski były zupełnie jednoznaczne. Dostrzegał nieudo­ lność (misrule) i represyjność Kuomintangu, jego sko­ rumpowanie i autorytaryzm. Wskazywał, że istniejące w łonie KMT kliki fatalnie pętają Czang Kaj-szeka, ulegającego konfucjańskim zasadom lojalności wobec rodziny i przyjaciół. Mimo to generał podkreślał, że nie ma alternatywy dla nacjonalistów: komuniści są totalitarnymi zwolennikami ZSRS, a małym partiom „trzeciej siły” brakuje charyzmatycznego kierownictwa i politycznego poparcia. Czang jest wyjściem najlepszym, szczerze dąży do reform, wszelako u fundamentów tra­ piących Chiny plag leży katastrofalna inflacja, wynikająca z rosnących wydatków na armię, tej zaś nie można zredukować, póki komuniści nie zostaną pokonani. Po­ łożenie nacjonalistów jest niebezpieczne w Mandżurii, zaś w prowincjach Shandong i Hebei bardzo trudne. Stany Zjednoczone, które do tej pory w Chinach tylko ułatwiały ZSRS grę, powinny pomóc KMT przynajmniej w takim zakresie, w jakim Stalin pomaga komunistom. Powinny to uczynić jako współodpowiedzialne za Jałtę, ale nade wszystko dla siebie. „Chiny, zdominowane przez chińskich komunistów, byłyby nieprzyjazne in­ teresom Stanów Zjednoczonych, w obliczu ich wyrażanej otwarcie wrogości i aktywnego sprzeciwu wobec zasad, które Stany Zjednoczone uznają za żywotne dla świa­ towego pokoju. [...] Program pomocy, byle skutecznie wprowadzony, ośmieliłby opozycję wobec komunistycznej ekspansji i przyczyniłby się do stopniowego rozwoju stabilizacji w Chinach”1. Mimo takiej konkluzji swój długi raport, przekazany Trumanowi 19 września, Wedemeyer naszpikował obficie druzgoczącymi opiniami pod adresem Kuomintangu. 1 Raport dla prezydenta Trumana autorstwa generała porucznika Alberta Wedemeyera, 19 IX 1947, United States Relations with China, s. 773.

Jeszcze w Chinach opinie te powtórzył publicznie podczas wykładu dla chińskich przywódców, wygłoszonego w obe­ cności Czang Kaj-szeka. Nawet wielu Amerykanów uznało to za aroganckie upokarzanie przyjaciół. Generał osądził wszakże, i z pozoru nie bez racji, że, chcąc przekonać administrację Stanów Zjednoczonych do zmiany kursu, musi udowodnić, nawet przesadnie, iż jego osobisty stosunek do Czanga i jego kolegów nie wpłynął na obiektywność raportu. Cały ten wysiłek okazał się daremny. 25 września Marshall uzyskał aprobatę Trumana, że raport Wedemeyera, tak sprzeczny z jego konkluzjami, ma pozostać „ściśle tajny” i żadne jego fragmenty nie mogą być poznane przez opinię publiczną. Ta ostatnia miała się zadowolić wyłącznie ostenta­ cyjną, werbalną krytyką Chin Narodowych, dokonaną przez Wedemeyera, sugerującą, że sąd tego ostatniego na temat Kuomintangu nie różni się od ogólnie znanego sądu Marshal­ la. Sfrustrowany Wedemeyer, któremu nakazano milczeć, zrozumiał poniewczasie, że cała jego praca była bezcelowa. Miała służyć jedynie wywołaniu wrażenia, że Biały Dom w sprawie Chin trzyma rękę na pulsie: „Wiedziałem, że zwłoka we wprowadzeniu mych zleceń dla natychmiastowe­ go poparcia moralnego i materialnego dla rządu nacjonalisty­ cznego służy celom komunistów. Departament Stanu wiedział równie dobrze jak ja, że sytuacja gwałtownie się pogarsza, jednakże przeważyła orientacja, by nic nie robić. Zapytywa­ łem się z rosnącą troską, po co wysłano mnie do Chin. Czy generał Marshall po prostu chciał, bym umocnił go w jego poglądach, składając raport potwierdzający całkowicie jego politykę bierności? Czy chciał, bym dołączył do chmary sykofantów, którymi dawniej tak gardził, mówiąc mi, że najbardziej ceni ludzi otwarcie wyrażających swe szczere przekonania/”2. 2

A . W e d e m e y e r , Wedemeyer reports! , s . 397-398.

W Stanach Zjednoczonych, w których właśnie wydano ociekające nienawiścią do Kuomintangu pamiętniki mentora Marshalla, nieżyjącego już Stilwella, następował w sferach opiniotwórczych zwrot na niekorzyść Republiki Chińskiej. Autorzy tacy jak Theodore White, John King Fairbank, Owen Lattimore czy Israel Epstein i całe instytucje w rodzaju The Institute of Pacific Relations z dużym talentem porównywały komunistów chińskich do demokratów, a Kuomintang — do nazistów. Odnośnie KMT źródła te podawały zresztą często żałośnie prawdziwe wiadomości, ale ich skutki na amerykańs­ kim gruncie przypominały piętnowanie wad polskiej sanacji w pierwszych dniach września 1939 r. Zdaniem ludzi pokroju Wedemeyera i Chennaulta sądy tego rodzaju, będąc prawdziwymi w swych po­ szczególnych oskarżeniach, odnośnie wniosków zniekształcały groteskowo rzeczywistość Państwa Środka. Wedemeyer przekonywał Marshalla, że Czang Kaj-szek pozostaje dla Chin najlepszym przywódcą: „zapewniam Pana, iż generalissimus jest szczery; jest prawdziwym chrześcijańskim dżentelmenem, i nigdy nie stwierdziłem, by uciekał się do oszustw lub wykrętów. Wobec mnie był zawsze prostolinijny”. Źródła trapiących Państwa Środka kłopotów są postrzegane w Waszyngtonie cał­ kowicie opatrznie. „Największe plagi Chin — korupcja, zła administracja, nieefektywność i tym podobne — były rezultatem nie dyktatorskiej natury ich rządu, ale jego braku sił i braku władzy, by jego rozkazy były wykony­ wane. [...] Nazywanie Czang Kaj-szeka faszystowskim dyktatorem, jak to było w modzie w Ameryce, było groteskowym odwracaniem prawdy, ale i tragicznym w kon­ sekwencjach, skoro prowadziło do polityki Stanów Zjed­ noczonych, bazującej na fałszywych przesłankach. Władza chińskiego rządu nacjonalistycznego, daleka od bycia totalitarną, była nazbyt ograniczona. Grzechy zaniechania, a nie zlecenia, były powodem jego ostatecznego upadku. /

Jego największą wadą była nieefektywność podległej mu administracji i konsekwentna niezdolność do wprowadzenia w życie reform, wszystkich pięknie opracowanych i zade­ kretowanych na papierze”3. Opinię tę całkowicie potwier­ dzili późniejsi historycy. „W wypadku kuomintangowskich Chin niekompletność monopolu siły — a nie nadużywanie siły — była głównym powodem niepowodzenia”4. Dziś wiadomo już, że amerykański Departament Stanu ani na moment nie rozważał poważnego wsparcia Czang Kaj-szeka. Misja Wedemeyera miała służyć tylko uspo­ kojeniu amerykańskiej opinii publicznej. Na długo przed jej wysłaniem, w kwietniu 1947 r., Komitet Połączonych Szefów Sztabów uznał, że los Republiki Chińskiej nie jest istotny dla Stanów Zjednoczonych. Kraj Środka uplasowano na schyłkowym miejscu (14. z ogółem 16) listy amerykańskich priorytetów strategicznych. Gdyby nawet, konkludowano, komunizm zwyciężył w Chinach, Stany Zjednoczone i tak mogą go z łatwością po­ wstrzymać za pomocą „kwarantanny gospodarczej”5. Waszyngtońskim mędrcom zupełnie nie przychodziło do głowy, że w wypadku „kwarantanny” komuniści raczej skażą swych rodaków na śmierć głodową, niż poproszą o amerykańską pomoc — choć istniały przecież wymow­ ne doświadczenia z postępowaniem Stalina w takich okolicznościach6. 3

Tamże, s. 373, 377. R.E. B e d e s k i, State-Building in Modern China. The Kuomintang in the Prewar Period, Berkeley 1981, s. IX. 5 Poglądy Amerykanów streszczone w: Foreign Relations ofthe United States, 1947, vol. I, s. 737-738, 744-749. 6 W dobie Jałty Urząd Handlu Zagranicznego i Krajowego Stanów Zjednoczonych przewidywał, że po wojnie „co najmniej” jedna trzecia eksportu Stanów Zjednoczonych pójdzie na spustoszony wojną rynek sowiecki, co da Stanom Zjednoczonym wpływ na politykę ZSRS. W rzeczywistości eksport ten wyniósł w okresie do śmierci Stalina mniej niż 1%. 4

Tymczasem w okresie, w którym Stany Zjednoczone odwracały się plecami od Republiki Chińskiej, w chińskiej wojnie domowej następował decydujący zwrot. Nie wiązał się on bynajmniej — choć w większości podręczników można znaleźć odmienne zdanie — ze zmaganiami wielkich armii w kresowej Mandżurii. Zapoczątkowało go przesu­ nięcie stutysięcznej armii Liu Bochenga znad Żółtej Rzeki w stronę położonych w sercu państwa KMT gór Dąbie (Dąbie Shan), rozpoczęte w połowie 1947 r. Plan ofensywy, mającej przynieść wielkie powodzenie, Mao Zedong zaaprobował w maju z wyraźną niechęcią. Jak dotąd wszystkie zwroty zaczepne komunistów zała­ mywały się przy olbrzymich stratach własnych, zaś agenci w kwaterze głównej przeciwnika donosili, że Kuomintang planuje na drugą połowę roku kolejne wielkie i — jeśli się da — spektakularne uderzenia. Ze Shandongu Chen Yi alarmował, że w obliczu narastającej dezercji i upadku ducha jedynym wyjściem jest po­ dzielenie podległej mu armii na sześć kolumn i wy­ prowadzenie jej z nacjonalistycznego saka. Przewod­ niczący Mao, choć upierał się, że wysokie straty „to rzecz konieczna”, pod koniec czerwca był zmuszony udzielić zgody. W Shaanxi Peng Dehuai trzymał się jedynie dzięki spenetrowaniu przez komunistyczną agen­ turę sztabu jego adwersarza, Hu Zongnana. W Mandżurii Lin Biao, mimo rosnącego wsparcia sowieckiego i coraz większej przewagi liczebnej nad przeciwnikiem, nie odnosił żadnych liczących się sukcesów. W tej sytuacji niektórzy współpracownicy Mao, jak Liu Shaoqi, zaczęli naciskać na wodza, by przy pomocy Stalina wypracował jakieś porozumienie polityczne z Kuomintangiem. Pla­ nowana ofensywa Liu Bochenga, zamierzona raczej jako demonstracja, miała dostarczyć argumentów przeciw takim pomysłom. „Był to plan niemal rozpaczliwy — niesłużący jakiemuś większemu celowi strategicz-

nemu, a tylko ulżeniu presji na siły Chen Yi na wschodzie i na wyczerpanych żołnierzy Peng Dehuaia w Shaanxi. Był to plan mający na celu przede wszystkim zaskoczenie wroga i przez to zabicie tak wielu jego ludzi, jak to tylko możliwe”. W zamyśle Przewodniczącego projektowana bitwa miała być jedynie „zwykłą i czystą propagandą mającą na celu ukazanie, że KPCh stanowi dla reżimu Czang Kaj-szeka groźbę na skalę narodową”7. Skutki rajdu miały jednak przejść najśmielsze marzenia komunistów tak ze względu na słabość zaatakowanych sił KMT, jak i talent dowódców ofensywy. W 1947 r. wówczas pięćdziesięciopięcioletni Liu Bocheng, dawny pastuch bydła, górnik i rabuś na gościńcach, był w opinii nacjonalistów najznakomitszym z generałów Mao Zedonga. Amerykański oficer marynarki, Evans Fordyce Carlson, który spotkał Liu w 1938 r., zanotował, że jest on „oceniany jako jeden z najlepszych taktyków oraz adeptów historii wojskowej” w całej komunistycznej armii8. Z opi­ nią tą wypada się zgodzić; późniejsze preferowanie innych dowódców, w rodzaju Lin Biao, wynikało z powodów czysto politycznych. Urodzony w Sichuanie, absolwent szkoły wojskowej w Chengdu i oficer w armii warlordów, w 1913 r. jako dowódca brygady stracił oko, nosząc odtąd przydomek „jednookiego smoka”. Od 1926 r. członek KPCh, uczestnik słynnej antywarlordowskiej Ekspedycji Północnej pod rozkazami Czang Kaj-szeka, w latach 1928-1930 odbył studia wojskowe w sowieckiej Akademii im. Frunzego, po powrocie z której nauczał wojskowości swych towarzyszy partyjnych. W komunistycznym Długim Marszu był szefem sztabu 1. Armii Frontowej, a potem w latach 1937-1945 dowódcą 129. Dywizji, przemiano7

O.A. We s t a d , Decisive Encounters, s. 169. E.F. C a r l s o n , Twin Stars of China, N e w York 1940, s. 91. Opinia ta jest warta uwagi jako pochodząca z czasów, gdy Liu nie był znany niemal wcale poza Chinami. 8

wanej 14 lipca 1946 r. w Armię Polową. Amerykański attache militarny Robert B. Rigg uważał go za „jednego z najbardziej nieuchwytnych wojskowo i przebiegłych dowódców armii w dzisiejszych Chinach, [który] był okrążony więcej razy, niż notują annały historii pisanej, jednakże uszedł, i to nie jako jednostka, ale dowódca armii, z wojskami nietkniętymi, acz rozproszonymi. [...] Gdy chodzi o mobilność swych kampanii, może być nazywany «chińskim Pattonem»”9. Współpracujący harmonijnie z Liu Bochengiem od 1937 r. jego komisarz polityczny, Deng Xiaoping, przyszły reformatorski przywódca Chin Ludowych, był postacią równie niezwykłą. Czterdziestodwuletni, niziutki (1,55 m), wykształcony we Francji, a następnie w Moskwie jako „Iwan Siergiejewicz Dozorow”, stworzył wraz z „jednookim smokiem" najsławniejszy i najbardziej efektywny duet dowódca-komisarz w całej historii komunistycznej armii. W razie potrzeby bezwzględny, lecz pozyskujący żołnierzy poczuciem humoru, dla Liu Bochenga stanowił we wła­ dzach partyjnych wsparcie, nie kontrolę, co wcale nie było w instytucji komisarzy politycznych regułą. Generał po­ kpiwał wprawdzie czasem z jego pompatycznych sfor­ mułowań i gdy Deng określał każde zwycięstwo jako „historyczny sukces maoizmu”, pytał złośliwie, czy porażka (a tych też nie brakowało) byłaby „historyczną klęską maoizmu”. Lepszego współpracownika nie mógłby jednak w KPCh znaleźć. Nocą 30 czerwca 1947 r. blisko stutysięczne siły Liu Bochenga, zaskoczywszy zupełnie przeciwnika, przeszły Żółtą Rzekę w rejonie Puyangu i ruszyły przez nie­ zmierzone tak zwane Centralne Równiny w stronę gór Dąbie, położonych na północ od Yangzi między Nankinem a Wuhanem. Liu i Deng wierzyli, że w górach tych, 9 R.B. R i g g , Red China Fighting Hordes, s. 33-34. O Liu por. też: BDCC, vol. I, s. 611-616.

Czang Kaj-szek, prezydent Republiki Chińskiej, przy­ wódca Kuomintangu (zdję­ cie z 1944 r.)

Mao Zedong, przywódca KPCh

Pośrednictwo fatalne dla Republiki Chińskiej: generał George C. Mar­ shall (w centrum) w towarzystwie swych partnerów z Rady Trzech, Zhou I nlaia (KPCh, po prawej) i Zhang Zhuna (KMT, następca Zheng Jianmina; po lewej)

Wybitny strateg generał Chen Cheng, desygnowany następca Czang Kaj-szeka, z powodu fatal­ nego stanu zdrowia nie odegrał w wojnie domowej roli, do której predestynował go talent

Generał Sun Liren, jeden z najlep­ szych taktyków rządowej ANR (zdjęcie z 1944 r. z okresu służby w Birmie)

Czang Kaj-szek w zdobytej stolicy komunistów, Yan’anie, 5 VIII 1947. Na lewo od Czanga (z uniesioną dłonią) zdobywca miasta, Hu Zongnan

Zhu De, naczelny wódz komunis- Lin Biao, komunistyczny zdobywtycznej ChALW, przemawia do żoł- ca Mandżurii. Zdjęcie z 1948 r. nierzy Najlepszy strateg komunistów i jego polityczny Smok” Liu Bocheng (po lewej) i Deng Xiaoping

komisarz:

„Jednooki

Katastrofa hiperinflacji. Ludność Szanghaju kupić dolary amerykańskie, grudzień 1948

szturmuje

banki,

próbując

Oddziały rządowej „Najlepszej pod niebem armii” zajmują pozycje na przedpolach Mukdenu, styczeń 1948

Przygotowania do walk ulicznych: worki z piaskiem na ulicach Mukdenu, jesień 1948

Dowódca rządowej 13. Grupy Armii, generał Li pochylony nad mapą) na pozycjach wokół Xuzhou

Mi (drugi z

lewej,

Zniszczona przez maszerujące wojska wieś na północ od Bengbu Z wielu chat pozostały tylko ściany, strzechy rozebrano na opał i paszę dla koni

Piechota ANR na przedpolach Xuzhou

Żołnierz ANR prowadzący ogień z „karabinu Czang Kaj-szeka”, chińs­ kiej wersji niemieckiego mausera. Jego kolega na pierwszym planie jest wyposażony w karabin Thompson M1A1

Wzięci przez komunistów jeńcy przechodzą przed stanowiskiem używa­ nego przez ChALW działa kalibru 105 mm

Zwycięzcy kampanii „Huai Hai” w Caiao, 17 XII 1948. Od lewej: Su Yu, Deng Xiaoping, Liu Bocheng, Chen Yi i Tan Zhenlin Ofiary wojny domowej, głodujący uchodźcy z rejonu walk

w których walczyli przed 15 latami, trwa ciągle po­ zostawiona tam wówczas komunistyczna partyzantka. Pozycja taka byłaby przy tym stosunkowo łatwa do obrony i stwarzałaby stałą groźbę dla Centralnych Równin, stanowiąc też punkt wypadowy do atakowania nacjo­ nalistów wzdłuż Yangzi. Mimo wspomnianego już zaskoczenia strategia ta niemal zawiodła. Przeciw komunistycznemu zagonowi Czang Kaj-szek rzucił 33 dywizje, przed którymi trzeba było jak najszybciej uchodzić. „Teren był ledwie możliwy do przeby­ cia z powodu błota i moczarów. Po dwudziestoośmiodniowej bitwie, aby przebić się z początkowego okrążenia, armia przedsięwzięła dwudziestodniowy, pięćsetkilometrowy, forso­ wny marsz ku ocaleniu. Dla całej armii był to nie lada wyczyn i rodzaj hazardu, skoro nie można było zabezpieczyć odwrotu. Decydującą bitwą marszu stało się przekroczenie rzeki Ru, co okazało się niemal katastrofą, bowiem armia szła pod nieprzyjacielskim ostrzałem. Ostatecznie sukces zawdzię­ czano zarówno Liu, jak i Dengowi, który nie tylko prowadził marsz osobiście, przez większość drogi pieszo, ale bezustan­ nie zagrzewał swe wojska do większych bohaterskich czynów”10. Nie negując osobistej roli obu komunistycznych wodzów, trzeba jednak podkreślić zupełną inercję lokalnych dowódców ANR, którzy po porażkach poniesionych w ciągu pierwszych dwóch tygodni, a więc przed przybyciem posił­ ków, poukrywali się w miastach, chcąc przede wszystkim uniknąć odpowiedzialności za klęski. Gdy do sierpnia Czang wymienił niemal wszystkich miejscowych generałów, stawia­ jąc na czele regionu znakomitego stratega Bai Chongxia, było już za późno. 27 sierpnia Liu Bocheng i Deng, maszerując w maratońskim tempie 48 km dziennie, przekroczyli rzekę Huai i 11 września osiągnęli szczyty górujące nad magistralą Anking-Hofei. 10 D.S.G. G o o d m a n , Deng Xiaoping and the Chinese Revolution. A Political Biography, London-New York 1994, s. 46.

Tymczasem Chen Yi, którego dywersja Liu Bochenga uratowała przed kompletnym unicestwieniem, wydostał się z kryjówek w górach wschodniego Shandongu i pięcioma kolumnami (szósta pozostała dla prowadzenia guerilli) uderzył na osłabione po odesłaniu posiłków na wschód, blokujące go dotąd brygady ANR. 22 sierpnia 1947 r. 20 tys. ludzi generała Chen Genga, którzy zostali nazwani (jak zwykle na wyrost) 38. Armią ChALW, przekroczyło Żółtą Rzekę koło Yuangu, przecięło niezmiernie istotną magistralę Longhai między Luoyangiem a Shanxianem i rozpoczęło marsz na północ, by połączyć się z Liu Bochengiem. Wrażenie, przede wszystkim psychologiczne, było po­ rażające. Tylko w lipcu, w trzech osobnych bitwach, zaskoczone przed przybyciem wsparcia 2. i 4. Armie ANR, złożone z drugorzędnych oddziałów lokalnych, straciły niemal 80 tys. ludzi, podczas gdy Liu Bocheng i podający mu rękę Chen Yi zaledwie 10 tys. Teoretycznie straty te, wobec nędznej jakości pobitych ekswarlordowskich wojsk, nie miałyby wielkiego znaczenia. Obiegowe w Chinach przekonanie mówiło jednak, że kto kontroluje Centralne Równiny, ograniczone od północy i południa przez Żółtą Rzekę i Yangzi, a od wschodu i zachodu przez rzekę Han i Pacyfik, ma w ręku klucz do panowania nad całym krajem. Mimo kontrofensywy ANR zepchnięci teraz w góry komuniści ani nie zostali zniszczeni, ani nie opuścili równin. Jesienią ciągle operowały tam ich trzy armie: 5 kolumn Chen Yi po obu stronach Longhai na wschód i południe od Kaifengu, 6 kolumn Liu Bochenga w górach Dąbie z wypadami na południe i zachód od nich oraz 38. Armia Chen Genga na zachód od linii Pekin-Hankou aż po granice prowincji Henan-Shansi. Nisz­ cząc linie kolejowe oraz paraliżując ruch rzeczny, izo­ lowali oni miasta, wywołując nade wszystko psycho­ logiczny efekt zagonu, sugerujący, że rząd, mówiący

jeszcze wczoraj o bliskim zwycięstwie, nie jest w stanie kontrolować serca Republiki Chińskiej. W ten sposób stosunkowo nieduże (w sumie 150 tys.) siły komunistyczne „rozsiewały anarchię i zniszczenie w całym regionie”11, zamieszkiwanym przez 100 min ludzi. Dzięki niezmiernie szczęśliwemu zbiegowi okoliczności siły inwazyjne mogły też liczyć na przychylność miejscowej ludności. Prowincje Henan i północna Anhui należały do obszarów najbardziej spustoszonych przez Japończyków i — co gorsze — zrujnowanych w 1938 r. przez rząd z powodu wysadzenia w powietrze tam na Żółtej Rzece, co wówczas zahamowało pochód japoński, ale odebrało domy i dobytek setkom tysięcy wieśniaków. Teraz, w 1947 r., Liu Bocheng, choć nie znalazł w górach Dąbie śladu czerwonych partyzantów, nie miał kłopotów z rekrutowa­ niem dziesiątków tysięcy bezdomnych mężczyzn w roli tragarzy. Oddawali oni armii nieocenione usługi, nie potrzebując przy tym cennego uzbrojenia i samą swą obecnością wywołując przyjazne przyjęcie przecież obcych komunistycznych wojsk. Nastroje przypieczętował fakt, że Kuomintang, pragnąc zatrzymać czerwonych, uciekł się znów do wypróbowanego przed prawie dekadą środka. Próba skierowania rzeki na dawny nurt ustanowiła wpraw­ dzie przeszkodę między Liu a maszerującym mu na spotkanie Chen Yi, lecz zatopiła blisko 500 wsi, po­ zbawiając domostw 100 tys. serdecznie nienawidzących rządu ludzi. Triumfujący Mao, spotkawszy się pod koniec lipca z dowódcami ChaLW w Xiaohe w północnej Shaanxi, oznajmił, że przeniesienie wojny do Chin Środkowych oznacza punkt zwrotny w wojnie. Miała ona potrwać jeszcze, zdaniem Mao, 5 lat. Konferencja oznaczała także 11

M. C h a s s i n, The Communist Conąuest of China. A History of the

Civil War 1945-1949, tłum. z jęz. francuskiego T. Osato, L. Gełas,

Cambridge Mass. 1965, s. 141.

nowy etap marszu wodza ku samoubóstwieniu. Jeśli do tej pory podejmował często kluczowe decyzje wojskowe bez konsultacji władz partii, odtąd już, jako nieomylny, robił to zawsze. Jego euforia kontrastowała z zasępieniem Czang Kaj-szeka. Dowódca ANR, której jedno skrzydło było stale uwięzione w Mandżurii, po raz pierwszy przekonał się tak boleśnie o ograniczoności swych sił, i to w rejonie, który uważał za serce swego reżimu. Zbywających dywizji nie było. Bai Chongxi, mianowany dowódcą na Centralnych Równinach, oraz amerykański obserwator wojskowy, generał David Barr, sugerowali, aby do obrony Chin Środkowych ściągnąć wojska z Mandżurii. Czang zde­ cydowanie odmówił. „Jeśli stracimy Północny Wschód — oznajmił — nie będzie żadnej osłony dla Chin Północnych. Północny Wschód to nasza kluczowa baza przemysłowa: jeśli utraci­ my ją na rzecz KPCh i Rosjan, wykorzystają to i rozleją się po całych Chinach. Prócz tego Liaodong [wschodnia część prowincji Liaoning — J.P.] i Jiaodong [wschodni Shandong] są kluczowymi punktami dla naszej obrony morskiej. Bez Liaoningu, Jiaodong nie będzie w stanie przetrwać. A jeśli stracimy Shandong, Chiny Środkowe i Chiny Południowe nie przetrwają”12. Ocena przywódcy była słuszna, ale nie zmieniała powagi sytuacji. Mały Długi Marsz Liu Bochenga, mniej sławny od maoistowskiego, ale bodaj ważniejszy, dotkliwie podciął prestiż władz Republiki Chińskiej. W rezultacie do Chin Środkowych wezwano siły z odległego Chongąingu i Kan­ tonu, całkowicie obce ludności miejscowej i traktowane przez nią niczym nieproszeni cudzoziemcy. Jednoczesna (formalna dopiero w listopadzie) nominacja Bai Chongxia na szefa Kwatery Głównej Poskromienia Bandytów z sie­ dzibą w Wuhanie dowodziła desperacji Czang Kaj-szeka. /

12

Cyt. za: O.A. W e s t a d, Decisive Encounters, s. 172.

„Mały Bai”, muzułmanin (choć nie gardził wieprzowiną i alkoholem), był bowiem jednym z przywódców warlordowskiej kliki z Guangxi, znanej z niezliczonych rebelii przeciw władzy centralnej. Najwyraźniej Czang przedkładał dobro państwa ponad dawne urazy. Co prawda, sugeruje się niekiedy, że przywódca KMT motywował się głównie tym, iż Bai, jako jeden z wykonawców masakry komunistów w 1927 r. w Szanghaju, nie mógł porozumieć się z nie­ przyjacielem. Wobec faktu, że Li Jishen, sprawca bez porównania krwawszej pacyfikacji tzw. komuny kantońskiej, bez przeszkód nawiązał współpracę z partią Mao (by w końcu otrzymać od tego ostatniego prezesurę Towarzys­ twa Przyjaźni Chińsko-Sowieckiej), argument ten wydaje się słaby. Niszczący efekt zagonu Liu Bochenga okazał się nie do odrobienia. 27 sierpnia ANR usiłowała zniszczyć wojska współpracujące z jego prawym skrzydłem, oczyszczając prowincję Shandong. Na półwyspie wysadzono dwa desan­ ty, jeden w Shijiusuo w pobliżu Qingdao i drugi w Zhifu (dziś Yantai). Wszelako trzeci desant, w rejonie Weihaiwei, zakończył się niepowodzeniem; utrzymano tylko pobliską wysepkę Linkong. W rezultacie Chen Yi zdołał bez większych strat wycofać się na zachód. 27 września przeszedł pięcioma kolumnami szosę Longhai i 8 paździer­ nika doszedł do ważnej arterii komunikacyjnej Jinpu w rejonie Suxian, przekraczając i dewastując ją całkowicie bezkarnie. Kampania jesienna w Shandongu zakończyła się gorzkim niepowodzeniem rządu. Pod pewnymi względami jeszcze gorzej było w prowincji Shaanxi, choć nie poniesiono tam wielkich i spektakular­ nych niepowodzeń. Po efektownym zdobyciu Yan’anu siły Hu Zongnana nieudolnie manewrowały, bezskutecznie poszukując komunistów, podczas gdy ci ostatni zadawali im bolesne ciosy. 14 kwietnia 1947 r., gdy gros sił generała Hu koncentrowało się w rejonie Panlongu i Qinhuabianu,

Peng Dehuai uderzył na pozostawioną w Wayaobu, liczącą 4700 ludzi 135. Brygadę i zniszczył ją doszczętnie. Triumfujący Mao rozkazywał teraz, by nieprzyjaciela „całkowicie wyczerpać, drastycznie zredukować jego za­ opatrzenie w żywność, a następnie szukać sposobności, by go zniszczyć”13. Wkrótce, gdy Czang Kaj-szek w reakcji na meldunek wywiadu (jak się okazało, fałszywy) kazał szukać kwatery głównej Mao pod Wangqiawanem w po­ wiecie Suide, przeważające liczebnie siły Penga zaatako­ wały 4 maja słabo bronioną bazę w Panlongu. Po dwóch dniach walk sześciotysięczne siły KMT zostały zniszczone, a ich dowódca, Li Kungang, trafił do niewoli. „Wzięliśmy —chełpił się po latach Peng — 40 tys. sztuk letnich mundurów, ponad milion sztuk amunicji (co było dla nas najcenniejsze) i wielką ilość medykamentów. Położyło to kres naszym poważnym niedoborom ziarna, umundurowania i lekarstw. Gdy armia Hu Zongnana powróciła po czterech dniach, zastała tylko pusty Panlong”14. Niepojętą bezradność ANR, której siły raz po raz były podprowadzane pod mocne uderzenie przeciwnika, komuni­ ści tłumaczyli paraliżem nacjonalistów w obliczu geniuszu Mao. Mniej łatwowierni biografowie przewodniczącego KPCh, Jung Chang i Jon Halliday, postawili natomiast tezę, że Hu Zongnan był zwyczajnie agentem komunistów, świadomie współpracującym z nieprzyjacielem. Hipoteza ta, choć prawdopodobna, nie jest jednak udowodniona ani nawet niezbędna. Jest bowiem zupełnie pewne, że tajnym członkiem KPCh był Xiong Xianghui, osobisty sekretarz i adiutant generała Hu, współautor jego planów strategicz­ nych i człowiek mający stały dostęp do rozkazów Czang Kaj-szeka. Przez cały rok 1947 „Xiong był w stanie przesyłać szczegóły dotyczące rozmieszczenia sił i pozycji wojsk rządowych oraz przewidzianej dla nich osłony 13 14

Tse-tung M a o , Selected Works, t. IV, s. 134. Dehuai P e n g , Memoirs of the Chinese Marshall, s. 457.

lotniczej”15. Jego działalność przekształciła rządową kam­ panię w Shaanxi w tragifarsę, choć nie była ona śmieszna z chińskiego punktu widzenia. Dopiero po dziesięcioleciach przypisywania owych wydarzeń nadludzkiemu geniuszowi Mao rola Xionga została ujawniona w książce Dixia shiernian yu Zhou Enlai (Dwanaście lat podziemnej pracy i Zhou Enlai), wydanej w 1991 r. w Pekinie.

Czang Kaj-szek widział bezradność swych dowódców, ale winę dostrzegał nie w komunistycznej agenturze, lecz w niekompetencji Kuomintangu. Na kolejnych konferenc­ jach rzucał gromy na partię, administrację i generalicję. „Kuomintang oraz Korpus Młodzieży mogą być określone wyłącznie jako pusta skorupa, bez wszelkiej realnej siły. Społeczeństwo bezlitośnie atakuje partię, a nawet uważa członków partii za przestępców przeciw państwu i narodo­ wi. [Oficerowie] nie używają swych mózgów i są niezdolni do nauki. [...] Ci z was, którzy dziś służą jak dowódcy armii i dywizji, gdyby byli w obcym kraju i naprawdę musieli polegać tylko na własnej wiedzy i zdolnościach, nie zostaliby uznani za zdolnych do służby jako dowódcy pułków”. Zarzuty były boleśnie prawdziwe, ale nie wyjaś­ niały wszystkich niepowodzeń. Dopiero na Tajwanie rola agentury stała się dla Czanga oczywista. „Nie było dziury, do której by nie wniknęli!” (wukong buru)——powiedział w roku 195116. Obszarem prawdziwej kontrofensywy komunistów oka­ zała się wszelako Mandżuria. Mianowany tam w sierpniu głównodowodzącym Chen Cheng, „śmiały, zapalczywy, nietolerancyjny i niecierpliwy”17，z powodu postępującej choroby nie był już owym wirtuozem strategii, który swym talentem olśniewał ongiś amerykańskich doradców. Co 15

B. B a r n o u i n , Changgen Y u, Zhou Enlai, s. 109. Cytaty za: L.E. E a s t m a n , Who Lost China? Chiang Kai-shek Testifies, „The China Quarterly” grudzień 1981，nr 88, s. 569, 661，663. 17 W.W. W h i t s o n , The Chinese High Command, s. 310. ,6

prawda, na początku udało mu się tchnąć w podległe mu wojska nieco energii i optymizmu, tym bardziej że w ślad za nim przybyły dwie kolejne armie, 73. i 92., oraz obietnica priorytetowego przydziału stale wyglądanego uzbrojenia ze Stanów Zjednoczonych. Chen stłumił walkę frakcji w miejscowym KMT, wyrzucił z armii dawnych (obecnie zwykle prokomunistycznych i zdradzieckich) współpracowników Japończyków, rozwiązując ich jedno­ stki. Ofensywny z natury, zamierzał w październiku odciąć dywizje Lina z północy Mandżurii od skoncentrowanych na wschodzie, w rejonie Sipingu, zlikwidować blokadę miast, a następnie wraz z armiami z Chin Środkowych zmiażdżyć odcięte na południu resztki mandżurskiej ChALW. Jej szczątki na północy chciał zepchnąć poza granicę sowiecką. Ten ciekawy plan był jednak zawczasu znany Lin Biao dzięki agentom w kwaterze głównej Czang Kaj-szeka, zwłaszcza nieocenionemu Liu Feiowi. Lin przygotował więc niejako jego zwierciadlane odbicie — odcięcie linii zaopatrzeniowych ANR z Chinami właściwymi poprzez uderzenie na linię kolejową Pekin-Liaoning oraz znisz­ czenie połączeń wewnątrzmandżurskich przez zerwanie torów między Mukdenem a Sipingiem oraz Mukdenem a Dalianem. Wizja ofensywy nie miała nic wspólnego z komunistycznym modelem „wojny ludowej”, za to nawiązywała wyraźnie do sowieckich schematów, które Lin studiował podczas pobytu w Moskwie. Dlatego począt­ kowo wzbudziła wahania Mao Zedonga. Stała pomoc Sowietów w sprzęcie, a także ludziach — wyekwipowani przez Stalina Koreańczycy i Japończycy mieli stanowić w końcu czwartą część sił ChALW w Mandżurii — stano­ wiła jednak niezbędny warunek całego przedsięwzięcia. Ofensywa Lin Biao — w nomenklaturze komunistycznej szósta — rozpoczęła się 15 września 1947 r. wraz z po­ dmuchem pierwszych zimowych, syberyjskich wiatrów.

Złożona z południowców z Jiangsu 49. Armia ANR, fatalnie znosząca mandżurski klimat i skoncentrowana w lilinie i Liaoningu, stała się pierwszą ofiarą ciosu. Atakująca na tym odcinku 7. kolumna ChALW generała Deng Hua zniszczyła ją zupełnie. Linia Pekin-Liaoning, jedyne połączenie Mandżurii z resztą Chin, została prze­ rwana w dwóch miejscach, zdobyto znaczne zapasy żyw­ ności i kopalnię molibdenu w Jinxi. W drugiej fazie operacji, rozpoczętej 1 października, komuniści przeszli do odcinania połączeń między poszczególnymi garnizonami oraz ich komunikacji z portami w Yingkou i Huludao. Gongzhuling, miasto w połowie drogi między Sipingiem a Changchunem, padło 4 października. Nazajutrz ChALW zdobyła położone na południe od Sipingu miasta Changtu i Kaiyuan, ale pod Tielingiem jej marsz zatrzymał generał Liao Yaoxiang, absolwent francuskiej szkoły wojskowej w Saint-Cyr i ongiś dowódca Nowej 6. Armii w Birmie, obecnie dowodzący 4. Grupą Armii w Mukdenie. Między Mukdenem a wybrzeżem Kuomintang utracił Dashiqiao i Haicheng. Udało się utrzymać Yingkou, lecz na niektórych odcinkach ludzie Lina doszli do morza, demonstrując potęgę ChALW. Zraniony w swej dumie Chen Cheng rozpoczął jednak szybko przeciwuderzenie, ściągając jedną dywizję lądem z prowincji Rehe i dwie morzem przez Huludao. 1 listopada odebrano Kungchuling, przywracając połączenie między Sipingiem a Mukdenem, a 13 listopada Jilin. Niezrażony Lin Biao rozpoczął wszakże 15 grudnia kolejną, siódmą ofensywę, tym razem celem otoczenia i odcięcia stolicy Mandżurii. Podczas zaciekłych walk, jakie wywiązały się wokół miasta, Chen Cheng przesunął z Changchunu w stro­ nę Mukdenu dwie elitarne dywizje Nowej 1. Armii (30. i 38.), zastąpione przez dwie dywizje ściągnięte drogą powietrzną z odległej prowincji Fujian. Profesjonalizm weteranów „najlepszej pod niebem armii” wziął po raz

kolejny górę. Komuniści podali tyły i w dzień Nowego Roku Czang Kaj-szek oznajmił, że groźba okrążenia Mukdenu minęła. Wszelako rok 1948 rozpoczynał się dla Republiki Chińskiej pod posępnymi auspicjami. Kuomintangowi nie udało się oczyścić Shandongu. W Mandżurii został zepchnięty do defensywy. Na Centralnych Równinach komuniści zdołali się przedrzeć na południe od magistrali Longhai i ustanowili stałą bazę w Henanie, w górach Dąbie. Mimo utraty Yan’anu komuniści nadal utrzymy­ wali się w Shaanxi, gdzie He Long i Peng Dehuai prowadzili akcje opóźniające, a Chen Geng zagrażał tyłom wojsk Hu Zongnana. Stawało się jasne, że komuni­ ści, podzieleni na 10 grup armii liczących 50 kolumn i w sumie 1,32 min żołnierzy wspieranych przez 2,4 min milicji, zaczynają przejmować inicjatywę. Dokonane przez rząd podzielenie teatru działań na 20 „stref pacy­ fikacji” niechcący potwierdziło to wrażenie. Sugerowało bowiem, że ochrona status quo zaczyna być dla Kuomin­ tangu ważniejsza od ataków w wielkim stylu, jakie znamionowały początek wojny. Tymczasem w Mandżurii Lin Biao, mimo poniesionych jesienią olbrzymich strat, bynajmniej nie zamierzał przery­ wać naporu. Kontrolując większość wiejskiego interioru północnej krainy, wysyłał stale do ZSRS mandżurskie minerały, ziarno, mięso i futra, uzyskując w zamian samochody, statki rzeczne i telefony. Otrzymał także sowieckich techników i inżynierów, którzy, kierowani przez Iwana Kowalewa, skutecznie remontowali zniszczoną wcze­ śniej przez samych komunistów sieć komunikacyjną, W grudniu 1947 r. komuniści chińscy podpisali porozu­ mienie wojskowe ze stworzonym przez Stalina w Korei Północnej reżimem Kim Ir Sena, formalizując współpracę trwającą od 2 lat. Po utworzeniu ChRL w 1949 r. „wypożyczone” Lin Biao jednostki złożone z Koreańczyków

miały bez szczególnego rozgłosu powrócić do ojczyzny, by stać się 5., 6. i 7. Dywizjami Koreańskiej Republiki Ludowo-Demokratycznej 18. 5 stycznia 8. kolumna armii Lin Biao, dowodzona przez Li Zoupenga, mimo głębokiego śniegu przemknęła się przez lasy ku Mukdenowi. Z powodu niskich i gęstych chmur nie zauważyło jej lotnictwo Kuomintangu. Cel uderzenia został starannie wybrany. Rozrzucona przed miastem Nowa 5. Armia ANR, może ostatnia tego typu formacja złożona z niechętnych Republice Chińskiej daw­ nych żołnierzy Mandżukuo, została zaskoczona i całkowicie zniszczona. Następnie komuniści okrążyli i odcięli miasto Xinlitun oraz wysłali dwie kolumny, dowodzone przez Wu Kehua i Wu Ruilina, w stronę półwyspu Liaodong, gdzie leżały jedyne porty zapewniające łączność sił rządowych z wnętrzem kraju. Połączenie lądowe zostało przecięte już wcześniej wraz z upadkiem terminalu w Guobangzi. Xinlitun padło pod koniec stycznia. Obaj generałowie Wu wzięli tymczasem 4 lutego Liaoyang i Ashan, przerywając połączenie Mukdenu z portem w Dalianie i, nasyceni zdobyczną bronią, przyłączyli się do szturmów na atako­ wany od początku roku port w Yingkou. Spektakularny pogrom sił ANR był spowodowany nade wszystko przewagą liczebną komunistów. 1 stycznia mieli oni w Mandżurii grubo ponad pół miliona żołnierzy wobec zaledwie 300 tys. po stronie Kuomintangu. Spo­ śród tych ostatnich ledwie połowa (armie Nowa 1., Nowa 6., 53., 71. i 73.) była jednostkami pełnowartoś­ ciowymi, kontynuatorkami dawnych „Alpha Forces” walczących w Birmie. Pobór ludności miejscowej (rezer­ wuary rekruta w interiorze były niemal całkowicie w rękach ChALW), zaciąg Koreańczyków i jeńców japońskich oraz wcielanie do szeregów wziętych do 18

E.R. H o o t o n , The Greatest Tumult, s. 91, 192.

niewoli żołnierzy ANR, przede wszystkim tych, którzy pochodzili z armii dawnego Mandżukuo, powiększał z każdym dniem ofensywy ów katastrofalny dla nac­ jonalistów rozziew. Wiosną 1948 r. armie komunistów w Mandżurii miały wzrosnąć do 700 tys., a ich siła ognia jeszcze więcej z uwagi na zdobyczną broń19. 12 stycznia 1948 r. w zagrożonym Mukdenie wylądował Czang Kaj-szek. Miasto trzymało się głównie dzięki mostowi powietrznemu zorganizowanemu przez znaj­ dującego się wówczas poza armią dawnego dowódcę amerykańskich „Latających Tygrysów”, generała Claire’a Chennaulta. Każdego dnia w stolicy Mandżurii lądowało około 40 dakot. Liczba ta, groteskowo mała wobec rozmiarów garnizonu, stanowiła jednak niemal całość lotnictwa transportowego, jakim Kuomintang dysponował w Mandżurii. Fatalna pogoda uniemożliwiała zresztą użycie samolotów przeciw rozwijającej się komunistycznej ofensywie. Czang Kaj-szek zorientował się prędko, że Chen Cheng, z powodu coraz bardziej zaawansowanego wrzodu żołądka rzadko podnoszący się z łóżka, staje się bezradny wobec natarcia ChALW. 27 stycznia, jak zauważono, Czang bardziej przygnębiony niż zły odwołał go ze stanowiska, zalecając leczenie. W diariuszu pisał o ciężkich czasach, gdy „wieści o klęskach spadają niczym płatki śniegu” z mandżurskiego nieba20. Zimą 1948 r. śniegu rzeczywiście nie brakowało, a mróz kąsał przede wszystkim pozbawione opału garnizony rządowe. Wielu żołnierzy ANR, często pochodzących z południa, by zapobiec odmrożeniu genita­ liów, oddawało mocz do luf karabinów. By odwrócić rozpaczliwe położenie, Czang rzucił na Mukden dwie świeże dywizje, ściągnięte morzem do portu w Huludao. Ich zadaniem było utrzymanie za wszelką cenę 19 20

Dane za: E.L. D r e y e r , China at War, s. 331. Cyt. za: A.O. We s te ad, Decisive Encounters, s. 177.

biegnącego przez półwysep Liaodong korytarza, ostatniej już nici łączącej wielkie miasta Mandżurii z Pacyfikiem, a tym samym ze światem. Idące z Huludao posiłki na przełomie lutego i marca odepchnęły od Mukdenu siły Lin Biao, ale ich przybycie nie mogło zrównoważyć rosnącej przewagi liczebnej komunistów. By utrzymać dwie man­ dżurskie metropolie, Mukden i Changchun, dowództwo ANR rozpoczęło pospieszną ewakuację garnizonów z wielu pomniejszych miast. Siły Kuomintangu w Mandżurii prze­ kształcały się w oblężoną twierdzę. Odparty spod Mukdenu Lin Biao w pierwszych dniach marca skierował główną masę swych wojsk na północ, przemieszczając kwaterę do Faku, położonego 80 km od miasta. 9 marca ChALW bez trudności zajęła Jilin, po­ rzucony przez 69. Armię ANR, która wzmocniła garnizon w Changchunie. Ten ostatni, położony 190 km na północ od Mukdenu, był już całkowicie odcięty; kontrolowana przez siły rządowe strefa wokół miasta miała ledwie 95 km średnicy. Lin Biao triumfował. Teraz jego siły po raz trzeci powróciły pod Siping, będący symbolem upokorzenia komunistów w Mandżurii. Gwarancją, że przeszłość się nie powtórzy, było wszakże 100 tys. żołnierzy ChALW, rzuconych przeciw dziewiętnastotysięcznemu garnizonowi. Jak wiadomo, taki właśnie stosunek sił (5:1) Mao Zedong uważał za właściwy i optymalny. Sam Lin, po porażkach w latach 1946-1947, szukał zwykle jeszcze większego marginesu przewagi, tym razem jednak uspokajała go obecność potężnych dział kalibru 105 mm, przywiezionych naprawionymi przez Sowietów torami. Ich pociskom bro­ niący miasta generał Peng E nie mógł przeciwstawić żadnej ciężkiej artylerii. Ludzie Penga, których znaczna część służyła pod jego rozkazami od czasu obrony Szanghaju przed Ja­ pończykami w 1937 r.，obiecali swemu wodzowi twardą

walkę i dotrzymali słowa. Gdy po potężnej kanonadzie 11 marca siły Lina wdarły się do miasta, rozpoczęła się rzadka w kampanii mandżurskiej walka o poszczególne domy. Nazajutrz rano komuniści zajmowali już część Sipingu i okrążającą go dolinę, ale garnizon ciągle stawiał opór. Gdy 13 marca miasto padło, Peng E zdołał jeszcze z częścią sił przebić się na południe. Wobec rozmiarów sukcesu komunistów to drobne prestiżowe ukłucie nie miało już wszakże znaczenia. Dla brodzących wśród ruin swego miasta mieszkańców Sipingu, od dwóch lat z drżeniem oczekujących kolejnego huku dział, wkroczenie armii komunistycznej oznaczało mimo wszystko pokój. Tę opinię podzielała na pewno większość udręczonej wojną ludności Mandżurii. „W Mandżurii — notował bezsilnie Czang Kaj-szek —takie punkty strategiczne jak Xinlitun i Guobangzi zostały stopniowo utracone. Zagrożone jest Jinzhou. Muk­ den bardziej niż kiedykolwiek izolowany. Jeśli nasze siły nie podejmą teraz ofensywy i zdecydowanego wysiłku w celu przełamania okrążenia, 200 tys. oficerów i żołnierzy w Mukdenie stanie w obliczu unicestwienia”21. Przygnębienie przywódcy oddziaływało na opór nac­ jonalistów. Czang, nadal niezmiernie rzutki, wprawdzie stale przemierzał Chiny, zaniedbując zresztą dla spraw wojskowych swoje rządowe obowiązki. Jednak w czasie wojny z Japonią jego poczucie odpowiedzialności na­ kazywało mu wzmóc wysiłki w obliczu klęsk. Teraz coraz częściej ulegał zniechęceniu. Czując, że wielu współ­ pracowników chce go porzucić, rozważał odcięcie się od skorumpowanego i beznadziejnego przywództwa KMT, wycofanie się do ojczystego Zhejiangu lub na Tajwan i zaczęcie wszystkiego od początku. Wewnętrzne rozgrywki w partii były zresztą ściśle związane z jej nadziejami na 21 Cyt. za: K. F u r u y a, Chiang Kai-shek. His Life and Times, s. 895 (zapis z 2 II 1948 r,).

pomoc jedynego mocarstwa, którego interwencja mogła przeważyć szalę na rzecz Kuomintangu — Stanów Zjed­ noczonych. Z pozoru, mimo fiaska misji Wedemeyera, istniały pewne widoki na zmianę postawy Amerykanów. Ogłoszona w marcu 1947 r. doktryna Trumana, mówiąca o udzieleniu pomocy Grecji i Turcji jako krajom zagrożonym „przez uzbrojone mniejszości lub siłę zewnętrzną”, swym uzasad­ nieniem zdawała się idealnie pasować do Chin. Gdy trzy miesiące później jako wsparcie dla zagrożonych przez komunizm Europejczyków rozpoczęto plan Marshalla, republikańska opozycja w amerykańskim Kongresie za­ groziła, że zablokuje owo przedsięwzięcie, jeśli prezydent nie zrobi czegoś także dla Chin. Truman i jego sekretarz stanu, George Marshall, ustąpili jednak z wyraźną niechęcią i w istocie pozornie. W lutym 1948 r. (dopiero!) prezydent zgodził się wprawdzie dać 570 min dolarów, ale kwotę tę obniżono następnie do 400 min, z czego ledwie 125 min stanowiła tak niezbędna Republice Chińskiej pomoc wojs­ kowa. Mimo nagłośnienia owego wsparcia jako „ogrom­ nego” (co powtarza do dziś rzesza niechętnych KMT autorów) żadne dostawy nie napłynęły jednak do wal­ czących Chin. Jak już wspomniano, środki zaczęły nad­ chodzić dopiero od 16 listopada 1948 r., kiedy los Republiki był już przesądzony22. Natomiast 19 marca 1948 r., w chwili gdy komuniści całkowicie przejęli inicjatywę w Mandżurii, Marshall zaszokował świat, podając na konferencji prasowej warunek zmiany postawy Waszyngtonu wobec Kuomintangu. Wyjaś­ nił mianowicie, że Stany Zjednoczone „nadal popierają udział komunistów w rządzie Chin”23. Amerykański polityk 22 H. Tong, Chiang Kai-shek, Taipei 1953, s. 396 i 427-428; A.O. W e s t ad, Decisive Encounters, s. 186. 23 Cyt. za; P. L o w e, The Origins of the Korean War, New York-London 1994, s. 101.

mówił to tuż po obaleniu przez czerwonych koalicjantów „modelowo demokratycznego” rządu w Czechosłowacji， a parę miesięcy po ucieczce z Polski niefortunnego partnera komunistów Stanisława Mikołajczyka i zawiśnięciu na szubienicy jego bułgarskiego odpowiednika, Nikoły Pet­ kowa. Za niespełna cztery miesiące Waszyngton miał udzielić gwarancji bezpieczeństwa totalitarnemu rządowi Tito w Jugosławii, nie napomykając ani słowem o jego ewentualnej，’demokratyzacji”. Do Chin Narodowych przy­ kładano jednak najwidoczniej odmienną miarę. Szokująca z dzisiejszej perspektywy postawa Białego Domu może zostać zrozumiana tylko po uwzględnieniu faktu，że w ówczesnych Stanach Zjednoczonych niemal nikt — ani spośród przyjaciół, ani przeciwników Republiki Chińskiej — nie liczył się z perspektywami jej doszczętnego zniszczenia przez komunistów. Zakładano, że państwo Kuomintangu może popaść w jeszcze większy niż dotych­ czas chaos, stracić kontrolę nad kolejnymi prowincjami i nie być w stanie ostatecznie pokonać KPCh, ale to bynajmniej nie znaczyło, że samo może zostać przez nią pokonane. Najgorsze scenariusze zakładały rozpad Chin i jakiś rodzaj militarnego pata. Wielu decydentów w Wa­ szyngtonie wierzyło, że byłaby to słuszna kara dla Czanga za to, iż sądził, że rozumie interesy swego kraju lepiej od Amerykanów. „Wojska walczyły w Chinach pod taką czy inną flagą od września 1931 r. Od czasu Dnia Zwycięstwa amerykańskie gazety składały regularne sprawozdania o ofensywach komunistów i postępującej dezintegracji Kuomintangu Czanga. Ale Chiny były tak wielkie, ich geografia tak nieznana, a ruchy ich pozbawionych mechanizacji armii tak powolne, że Amerykanie stracili zainteresowanie od­ ległymi walkami. Oczywiście znali Czanga, a od czasu do czasu gazety przynosiły fotografie Mao, ulizanego i prze­ biegłego, rozebranego do pasa w czasie letnich przemarszów

i zawsze zapalającego papierosa od papierosa albo żującego pestki melonów. Jednakże dla przeciętnego czytelnika konflikt był zbyt skomplikowany i zbyt odległy. Uważał on, że gdyby rozwój wydarzeń stał się groźny, jego rząd powiadomiłby go o tym”24. Bardziej przenikliwych obserwatorów była garstka. „Choć­ by miał rogi i ogon — wołał daremnie pod adresem Czang Kaj-szeka amerykański wielkorządca okupowanej Japonii, generał MacArthur — tak długo, jak jest antykomunistą, powinniśmy mu pomagać. Zamiast utrudniać położenie, Departament Stanu powinien pomóc mu w walce przeciw komunistom — próbować go reformować możemy póź­ niej”25. W tymże czasie republikański kandydat na prezyden­ ta, Thomas Dewey, pytany, czy w razie wyborczego zwycięs­ twa wzmożenie przezeń pomocy dla Narodowych Chin przyniesie jakieś skutki, odpowiadał z pasją: „Nie wiem, czy byłoby to o 50, czy o 80% bardziej skuteczne i wątpię, czy ktokolwiek wie. Ale jednego jestem pewien, byłoby to nieskończenie bardziej skuteczne niż nic”26. Zdesperowany Czang Kaj-szek nie mógł sobie jednak pozwolić na luksus czekania do listopadowych wyborów w Stanach Zjednoczonych, choć zdaniem ekspertów Dewey miał być w nich zdecydowanym faworytem. Rozpaczliwe próby pozyskania amerykańskiego wsparcia przywiodły lidera KMT do kolejnych fatalnych decyzji, rzutujących tragicznie na losy bronionej przezeń sprawy. Pierwszą z nich było mianowanie jeszcze w styczniu głównodowodzącym w Mandżurii generała Wei Lihuanga. Znany z czasów walk przeciw Japończykom w Birmie jako 24 W. M a n c h e s t e r , The Glory and the Dream. A Narrative History of America 1932-1972, Boston-Toronto 1973, t. I, s. 597. 25

Cyt. za: R.H. R o v e r e , A.M. S c h l e s i n g e r , The General and the Futurę of American Foreign Policy, New York 1951, s. 192. 26 Cyt. za: T. T s o u, American Failure in China, s. 471.

the

President and

„stokroć zwycięski Wei”, generał ten co najmniej od 1938 r. poufnie współpracował z KPCh, czego powodem były nie tyle przekonania, co odsunięcie go przez rząd od lukratywnych stanowisk. Czang naturalnie tego nie wiedział, aczkolwiek nie darzył Weia ani zaufaniem, ani sympatią. Paradoksalne ofiarowanie mu kluczowego dowództwa wojskowego wynikało w tej sytuacji przede wszystkim z dramatycznej chęci poprawienia wizerunku chińskiej armii w Waszyngtonie, gdzie Wei Lihuang uchodził za patriotycznego i kompetentnego generała. Jak przyznał potem konsul Stanów Zjednoczonych w Mukdenie, William Stokes, Czang Kaj-szek wybrał Weia, „ponieważ Amery­ kanie uważali go za sprawdzonego dowódcę wojskowego, a on na próżno usiłował uzyskać większe dostawy amery­ kańskiego wyposażenia i dodatkowe fundusze”27. W ten sposób w godzinie najwyższej próby władzę nad najważ­ niejszym teatrem działań wojennych otrzymał zdrajca i agent nieprzyjaciela. W dziejach wojen nominacja ta miała sobie niewiele równych. Jeszcze żałośniejsze skutki przyniosło wszakże manipu­ lowanie przez reżim wyborami do parlamentu, mające na celu przekonanie Amerykanów, że nowe władze Chin Narodowych zostały wyłonione za pomocą demokratycznej procedury. Pod tym względem operacja okazała się darem­ na, i to nie bez powodu; mimo nowej, konstytucyjnej frazeologii autorytarna natura reżimu nie uległa żadnej zmianie. Jednakże zabiegi Czang Kaj-szeka, by oddać nieco więcej miejsc w parlamencie koncesjonowanej opo­ zycji i (zwykle uległym rządowi) bezpartyjnym, zaowoco­ wały potężną urazą wobec przywódcy ze strony wielu prominentów KMT, pozbawionych lub zagrożonych po­ zbawieniem lukratywnych stanowisk (w rzeczy samej, część już wybranych posłów kuomintangowskich zmuszono 27

Cyt. za: J. C h a n g, J. H a 11 i d a y, Mao, s. 308.

do ustąpienia na rzecz przedstawicieli „trzeciej siły”). Parlamentarna elekcja Czanga na prezydenta 19 kwietnia 1948 r. przebiegła co prawda gładko i bez niespodzianek. Jednak ku osłupieniu wielu ekspertów i rządowego kan­ dydata, Sun Fo, niezmiernie istotne stanowisko wice­ prezydenta wpadło tuż potem w ręce nieformalnego przy­ wódcy kliki z Guangxi, Li Zongrena. Skutecznie zmontował on w tym celu w Zgromadzeniu koalicję resztek innych regionalnych i warlordowskich grup, niezadowolonych członków KMT oraz przedstawicieli partii mniejszościo­ wych. W rezultacie w decydującym roku wojny domowej, w której komuniści stanowili niezrównanie uległe narzędzie w ręku swego wodza Mao, KMT oraz wykreowane przez niego władze Republiki Chińskiej były trawione wewnętrz­ nym konfliktem, walnie ułatwiającym zadanie stronie przeciwnej. Wiceprezydent Li, wierzący święcie, że jako dawny faworyt generała Stilwella znacznie szybciej otrzy­ małby pomoc Waszyngtonu niż Czang, niestrudzenie in­ trygował przeciw swemu zwierzchnikowi. Posuwał się wręcz do sekretnego sondowania Waszyngtonu co do poparcia ewentualnego przejęcia przezeń władzy. Poczyna­ nia te, tworząc swoistą piątą kolumnę, niszczyły skutecznie i tak już nadwyrężony prestiż Republiki za granicą, natomiast dla Li Zongrena pozostały jałowe. Dobrze zorientowany w realiach chińskich ambasador Leighton Stuart wyjaśniał bowiem Białemu Domowi, że „w istocie nie wydaje się, by istniał ktoś, kto mógłby zająć miejsce” Czang Kaj-szeka28. W swych dalszych wywodach Stuart sygnalizował dra­ mat przywódcy Kuomintangu, który, coraz bardziej zra­ żony do własnej partii, jednocześnie zrażał do siebie potencjalnych sojuszników swymi arbitralnymi poczyna­ niami: „Mamy oto obraz silnego, zaradnego człowieka, 28

Stuart do Marshalla, 23 IV 1948, United States Relations with China, s. 851.

bez cienia wątpliwości szczerego oraz śmiałego, a jednak obstającego przy polityce niweczącej jego własne cele. Jestem przekonany, że nie dąży do prerogatyw dyktators­ kich z przyczyn samolubnych. Niemniej nalega na ich zastosowanie na własną szkodę i szkodę narodu. Im gorszy obrót przybierają sprawy pod jego kierownictwem, tym bardziej czuje się on zmuszony dźwigać cały ciężar. Nie wierzę, aby był on próżny czy zatruty władzą w zwykłym sensie tego słowa. Jednakże jest niebezpiecznie uparty oraz przekonany, że rozumie sytuację lepiej i ma więcej doświadczenia niż ktokolwiek inny. To wszystko jest tym bardziej tragiczne, że ma on często aż nadto słuszności w owych założeniach”29. Faktyczny brak alternatywy dla Czanga po stronie narodowej nie zmieniał jednak faktu bezradności tak Amerykanów, jak i niechętnych Czangowi przywódców Kuomintangu. Choć wiosną 1948 r, ponad trzy czwarte terytorium Republiki Chińskiej pozostawało poza kontrolą komunistów, w prowadzeniu wojny domowej nastąpił wyraźny zwrot na rzecz tych ostatnich. Większość przywód­ ców nacjonalistów zachowywała się tak, jakby nie miała już recepty, a może i wiary w zwycięstwo. Gospodarka Republiki zapadała się coraz bardziej. W sierpniu 1948 r. za dolara płacono już przeszło 12 min yuanów, a rozpasana hiperinflacja postępowała nadal. Standardowy worek z ry­ żem, mieszczący 77 kg, kosztował w Szanghaju na początku czerwca 6,7 min, a w sierpniu już 63 min. Rozgoryczona klasa średnia, stanowiąca dotąd podporę reżimu, miała już najwyraźniej dość, zapytując, w jaki sposób Kuomintang zamierza bronić ją przed korupcją i niepokojami społecznymi. O naprawieniu gospodarki trudno było wszakże myśleć przed zakończeniem wojny, to zaś odsuwano na czas nieokreślony. Jedyna siła ze­ 29

Tamże.

wnętrzna zdolna uratować Republikę Chińską, Stany Zjednoczone, sprawiała wrażenie, że ratunkiem tym nie jest zainteresowana. Owo odwracanie się plecami od najludniejszego kraju świata nie było na pewno rzeczą mądrą, tym bardziej że Republika miała ciągle znaczne zasoby i na ratunek był jeszcze czas. W rzeczy samej, choć wielu obserwatorów, zwłaszcza w Waszyngtonie, nie chciało przyjąć tego do wiadomości, to właśnie amerykań­ ska ręka wypisała na chińskim Wielkim Murze przy­ słowiowe mane, takel, fares dla Chin Narodowych.

MANDŻURSKI POTRZASK

Trwający już od paru miesięcy rok 1948 miał się okazać decydujący w chińskiej wojnie domowej. Komuniści wkra­ czali weń z wigorem, ostro kontrastującym z przygnębie­ niem wśród nacjonalistów. Jeszcze 25 grudnia 1947 r. Mao w swej nowej kwaterze głównej w Shijiazhuangu w im­ ponującej mowie do partyjnego Komitetu Centralnego podsumował dotychczasowe sukcesy. Jak utrzymywał, od lipca 1946 r. do listopada roku następnego ChALW miała wyeliminować z walki ni mniej, ni więcej tylko 1,690 min żołnierzy Kuomintangu — z czego 690 tys, zabito i raniono, a resztę pojmano, niemal gremialnie wcielając potem we własne szeregi1. Choć cytowane potem z ufnością przez wielu historyków słowa te w znacznej części były wyłącznie przechwałkami; zwłaszcza liczba zabitych była zgoła nieprawdopodobna. Nie ulegało jednak wątpliwości, że ANR utraciła nie tylko inicjatywę, ale i początkową przewagę liczebną nad komunistami, przy czym dotyczyło to nie tylko Mandżurii, lecz wszystkich frontów. 1 M. C h a s s i n, The Communist Conquest of China, s. 151. Wcześniej, 1 IX 1947 r., Mao utrzymywał, że między czerwcem 1946 r. a czerwcem 1947 r. komuniści wyeliminowali z walki 1,12 m】n nieprzyjaciół (CCP, s. 1285).

24 czerwca 1948 r. na tajnej sesji parlamentu rząd zaznajomił posłów z danymi o posępnym dla strony narodo­ wej wydźwięku. Liczebność ANR spadła do 2,18 min ludzi, z których jednak tylko 980 tys. było uzbrojonych, i do 21 tys. dział. Przeciw nim walczyło 1,56 min regularnych żołnierzy komunistycznych i 700 tys.milicjantów, dysponu­ jących ogółem 22,8 tys. armat2. Znacznej części żołnierzy Republiki Chińskiej, przykładowo tych, którzy odbywali służbę garnizonową w Chinach Południowych, w ogóle nie było na przeciwkomunistycznym froncie... W Mandżurii, po zakończonej w marcu zimowej ofen­ sywie Lin Biao, panował chwilowy zastój, przerywany tylko sporadycznymi atakami lotnictwa ANR na coraz liczniejsze transporty kolejowe komunistów. Z uwagi na to, że prawie całe, żałośnie zresztą słabe siły powietrzne rządu zajmowały się zaopatrywaniem odciętych miast, ataki te były symboliczne i nie mogły wyrządzić większych szkód. Doszło do tego, że Lin Biao mógł sobie pozwolić na wysłanie w połowie marca części sił do prowincji Rehe na pomoc walczącemu tam Nie Rongzhenowi. W Chinach Północnych armia rządowa, dowodzona przez Fu Zuoyi, licząca 230 tys. ludzi, nadal panowała nad terytorium ograniczanym przez Tianjin, Pekin, Kałgan, Datong i Paotou. Na lewym skrzydle utrzymywano kontakt operacyjny z Ma Hongkuiem, który wygrał bitwę o Yulin. Był to jednak absolutny wyjątek. Już w pobliskiej pro­ wincji Shanxi sytuacja przedstawiała się fatalnie dla Kuomintangu. Stary warlord Yan Xishan trwał wprawdzie na czele 200 tys. ludzi w okrążonym Taiyuanie, ale na południu prowincji ANR utrzymywała tylko Linfan i przyczółek na północ od Żółtej Rzeki. W prowincjach Rehe i Chahar trzy czwarte terytorium kontrolowali ko­ muniści dowodzeni przez Nie Rongzhena. W Shandongu 2

S. P e p p e r, The KMT-CCP Conflict, s. 770, 762-763; M. C h a s s i n,

The Communist Conąuest of China, s. 177.

Su Yu, który zastąpił tu odesłanego do Henanu Chen Yi, nie tylko utrzymał swe pozycje, ale opanował znów dla komunizmu Laiyang, Jiaoxian i Gaomi. Liu Bocheng nie dawał wyprzeć się z gór Dąbie i rzucał postrach na siły rządowe w całym wschodnim Henanie. Na przełomie stycznia i lutego powstał nawet projekt, by armia ta wraz z kolumnami Su Yu przeszła na południe od Yangzi, prowadząc lotne operacje w leżących na głębokim za­ pleczu rządu prowincjach Hunan, Jiangxi, Zhejiang i Fujian. Na konferencji w Fuping z udziałem Mao, Zhou Enlaia i głównodowodzącego ChALW, Zhu De, udało się wszakże Su Yu storpedować te plany. Su przytomnie zauważył, że na Centralnych Równinach ChALW utrzy­ muje się dzięki postawie zrażonego do Kuomintangu w dobie wojny antyjapońskiej chłopstwa, za to na połu­ dniu, gdzie ongiś proklamowano pierwsze „Republiki Rad”, wieś odczuwa do komunistów „żywą do dziś dnia” nienawiść. Zamiast zagonu na tyły przeciwnika komuniści pokusili się za to o odebranie swej niegdysiejszej stolicy, Yan’anu. Szczególna strategia dowodzącego tu stroną rządową Hu Zongnana, którego wszelkie poczynania nie tylko kont­ rolował, ale i inspirował agent KPCh Xiong Xianghui, zachęcała wręcz do tego. 29 lutego 1948 r. Peng Dehuai uderzył z Angai na północny zachód, niszcząc pod Yichuanem całkowicie cztery brygady 29. Armii ANR. Dowo­ dzący nią ubiegłoroczny zdobywca Yan’anu, generał Liu Gan, popełnił samobójstwo. Yichuan, przy którego szturmie zniszczono brygadę z 76. Dywizji Kuomintangu, padł 3 marca, Ganąuan 5 marca, a Fuxian dzień później. 10 marca komuniści doszli do Lochuanu, napotykając wreszcie silny opór. Peng zrezygnował z oblężenia, blokując tylko miasto za pomocą 3. kolumny. Za to z pozostałymi czterema kolumnami oraz dwoma dywizjami kawalerii rozpoczął rajd na Sichuan, wdzierając się w kwietniu

daleko w głąb jego terytorium. 21 kwietnia Hu Zongnan, przerażony przedostaniem się komunistów na jego tyły, zarządził ewakuację Yan’anu. Owa dotkliwa i prestiżowa porażka stała się wszakże wstępem do silnego kontruderzenia nacjonalistów. Ich dwie dywizje, 27. i 17., postępowały w ślad za Pengiem, który, przeceniając być może wpływy własnej agentury na poczynania przeciwnika, zuchwale kontynuował swój marsz, przecinając w pobliżu Zhangwu magistralę Lanzhou-Xi’an. 27 kwietnia zdobył nad rzeką Wei miasto Baoji, a w nim mnóstwo łupów. Nazajutrz 82. Armia ANR odbiła miasto, naprzeciwko komunistów pędziła zaś z kre­ sowej prowincji Qinghai muzułmańska kawaleria generała Ma Bufanga. Schwytany w pułapkę Peng Dehuai został zmuszony do przyjęcia bitwy w trójkącie Lingyou-Fengxiang-Xianyang. „Moja porywczość — usprawiedliwiał się potem — sprawiła, że nie doceniłem przeciwnika. [...] Podczas mej wojskowej kariery otrzymałem wiele lekcji tego rodzaju. Ale ta, którą otrzymałem na polach bitew Północnego Zachodu, była najsurowsza”3. Peng zdołał wyprowadzić część wojsk tylko dzięki ofiarności swych żołnierzy oraz wysiłkom agentury w nieprzyjacielskim sztabie. Wszelako „czerwoni stracili połowę swoich sił i zostali zmuszeni do odwrotu do północnej Shaanxi”4. Sukces Kuomintangu miał się wszakże okazać odoso­ bniony wobec coraz fatalniejszego obrotu spraw na Cen­ tralnych Równinach. 12 marca armia Chen Genga zdobyła Luoyang na magistrali Longhai. ANR odbiła go 18 marca, wkrótce jednak komuniści powrócili z nowymi siłami i 7 kwietnia na dobre opanowali miasto. Miało się ono stać centrum nowej komunistycznej bazy w Shanxi, po­ łączonej z bazą Liu Bochenga w Chinach Środkowych. Linfen, ostatnia samotna wysepka oporu nacjonalistów 3 4

Dehuai P e n g , Memoirs of the Chinese Marshall, s. 470-471. M. C h a s s i n, The Communist Conąuest of China, s. 169.

w południowej Shanxi, skapitulowało przed komunistami 17 maja, a dwudziestopięciotysięczny garnizon dostał się do niewoli (zwieńczonej dla większości jeńców wciele­ niem w szeregi ChALW). Zwycięzcy ruszyli na północ, by wspomóc oblężenie Taiyuanu. W Shandongu Su Yu starał się z powodzeniem związać jak największe siły Kuomintangu, by nie dopuścić do ich flankowego uderzenia na Liu Bochenga lub — co gorsze — na wzmocnienie Mandżurii. 27 kwietnia jego armia wzięła Weixian i wkroczyła do dawnej dzierżawy brytyjs­ kiej Weihaiwei, porzuconej zresztą bez walki przez nac­ jonalistów. Ostatnie garnizony rządowe w Jinanie oraz w Qingdao zostały zablokowane. Notabene w Qingdao przebywał ciągle ostatni już w Chinach trzytysięczny oddziałek amerykańskich marines, którego Truman, oskar­ żany przez opozycję o chęć całkowitego porzucenia Chin, nie miał odwagi odwołać przed zbliżającymi się wyborami. Do końca kwietnia 1948 r. cały półwysep Shandong, prócz dwóch wymienionych miast oraz Zhifu, znalazł się w rękach komunistów. Ich kolumny następnie się podzieliły. Część ruszyła w stronę prowincji Hebei, gdzie znajdowała się kuomintangowska Kwatera Poskromienia Bandytów na Chiny Północne. Pozostałe, pod dowództwem Su Yu, skierowały się na południe, do prowincji Jiangsu, gdzie miały zdobyć Henanzheng, położony tylko o 96 km od stolicy nacjonalistów, Nankinu. Poczynania komunistów ułatwiał znacznie wspomniany już kryzys polityczny w łonie Kuomintangu i jego rządu. Dopiero 24 maja udało się go jako tako przezwyciężyć, powołując nowy gabinet z technokratą Weng Wenhao jako premierem, Wang Shijie jako szefem dyplomacji oraz skorumpowanym, lecz lojalnym He Yingąinem jako mini­ strem obrony. Świeżo wybrany wiceprezydentem Li Zongren podkopywał działalność rządu, podrywając jego wiary­ godność w oczach Amerykanów —jakby potrzebowali oni

w tym kierunku jakichkolwiek zachęt. Jego krytyka ostat­ nich nominacji wojskowych była zresztą często najzupełniej uzasadniona. W maju nowym szefem sztabu ANR został Gu Zhutong, uważany dość powszechnie za oficera mier­ nego (jeśli nie wręcz miernotę), ale za to absolutnie lojalnego wobec Czang Kaj-szeka. Temu ostatniemu owa cecha wydawała się najistotniejsza wobec coraz jawniejszych intryg Li Zongrena, pociechę zaś widziano w fakcie, że zastępca Gu, Guo Rugui, był postrzegany jako in­ dywidualność wybitna. Niestety, jak już wspomniano, Guo był — o czym oczywiście jego nominalni zwierzchnicy nie wiedzieli — od 20 lat agentem KPCh. Wiosną 1948 r. komitet centralny Ligi Demokratycznej — wyjętej spod prawa w Republice Chińskiej 28 paź­ dziernika 1947 r. jako komunistyczna ekspozytura — zre­ konstruował się w brytyjskim Hongkongu. W tejże kolonii, już w styczniu, powstał tak zwany Rewolucyjny Komitet Kuomintangu, przywłaszczający nazwę i symbole chińs­ kiego ruchu nacjonalistycznego. Wśród twórców nowego, „prawdziwego” KMT znajdowali się: sowiecka agentka Song Qingling (ongiś żona Sun Yatsena) i stary wróg Czang Kaj-szeka, malowniczy warlord Feng Yuxiang. Dywersja odniosła pewne sukcesy, gdy chodzi o niszczenie prestiżu nacjonalistów zwłaszcza w Stanach Zjednoczo­ nych. Należy stwierdzić, że sowiecka praktyka podszywania rozmaitych marionetek pod sztandar innych, ogólnie znanych organizacji (w Polsce wypróbowana na przy­ kładzie pseudo-PPS Józefa Cyrankiewicza) miała już w Chinach swój precedens. W latach 1939-1940 „jedyny prawdziwy” Kuomintang zorganizowali u swego boku Japończycy. Pod koniec maja liczące ponad 200 tys. ludzi 18 kolumn ChALW, w skład których wchodziły armie Chen Genga, Liu Bochenga oraz Chen Yi, rozpoczęło pod dowództwem tego ostatniego zwrot zaczepny w stronę Kaifengu. Miasto

to, obwarowana stolica prowincji Henan, liczące wówczas 300 tys. mieszkańców i dwa lotniska, leżało na przecięciu dwóch strategicznych szos: Longhai i Pinghan (Pekin-Hankou); jak wspomniano, szosy były kręgosłupem strategii nacjonalistów, stale uzależnionych od dróg, podczas gdy komuniści korzystali z rzesz przymusowo mobilizowa­ nych tragarzy. W rejonie Kaifengu znajdowały się trzy grupy armii ANR generałów Qiu Qingquana (2. Grupa Armii), Huang Baitao (7. Grupa Armii) i Wu Shaoxiana (8. Grupa Armii), liczbą dorównujące nadciągającym komunistom, ale rozrzucone i niemające ze sobą kontaktu. Stacjonująca w pobliżu 5. Grupa Armii została wcześniej odesłana na odsiecz zagrożonemu Xuzhou. 30 maja idące z Shandongu kolumny Su Yu zdobyły z zaskoczenia Tai’an i rozpoczęły marsz na południe magistralą Jinpu. Druga grupa armii wyruszająca z Shanxi przekroczyła Żółtą Rzekę pod Puxianem — słabe lotnictwo ANR nie reagowało zupełnie — i, nieniepokojona, zajęła stanowiska w rejonie Jingxiangu i Chengwu. Tu została zablokowana poniewczasie przez 5. Armię ANR. W poło­ wie czerwca w rejon Chengwu nadciągnął wszakże z Henanu Chen Yi, przeszedłszy uprzednio magistralę Longhai. Pierwotnym zamiarem generała-poety był manewr na tyły 5. Armii, z czego jednak zrezygnował, dowiedziawszy się o słabości garnizonu Kaifengu. Komunistyczna piąta kolum­ na była tam wzorowo zorganizowana, zaś jej przywódca pełnił funkcję szefa miejscowej propagandy KMT. Z Chen Yi połączyło się wkrótce 6 kolumn Liu Bochenga, wyma­ newrowawszy po drodze 5. Grupę Armii ANR, którą Nankin w ostatniej chwili chciał zawrócić na południe. 17 maja szpica komunistyczna opanowała lotnisko w Kai­ fengu, jednak zdobycie miasta, mimo drastycznej nierów­ ności sił, zajęło cały tydzień. Wraz z olbrzymimi magazy­ nami padło ono wreszcie 22 czerwca. Dowódca obrońców, Lin Zhongxin, zachował swą ostatnią kulę dla siebie.

Upadek Kaifengu, będącego pierwszą stolicą prowincji wziętą przez komunistów, wywołał w Nankinie porażające wrażenie. Do pobliskiego Zhengzhou przybył niebawem sam Czang Kaj-szek. Rozkazał bombardować Kaifeng z powietrza, co zresztą nie wyrządziło większej szkody miastu, nie mówiąc już o armii Chen Yi. Wkrótce wszakże stolicę Henanu oskrzydliły: ze wschodu 5. Grupa Armii, z zachodu zaś 7. Grupa Armii ANR. Słusznie zwątpiwszy w szanse utrzymania zdobyczy, Chen — nie zapomniawszy o zrabowanych magazynach — opuścił mury 25 czerwca. Wkrótce w trójkącie Suixian-Jixian-Youshi doszło do wielkiej bitwy, w której dobrze wyszkolona i częściowo uzbrojona w broń amerykańską 7. Grupa Armii Huang Baitao odegrała główną rolę po stronie nacjonalistów. Komuniści zostali pobici, ale nie zniszczeni, uchodząc pojedynczymi kolumnami na północ, południe i południowy wschód. Straty nacjonalistów były jednak znaczne, sięgając podobno 19 tys. ludzi. Zwycięzcy nie mieli jednak powodów do radości. Choć potwierdziło się, że nawet lepsi spośród dowódców komu­ nistycznych, do jakich niewątpliwie Chen Yi się zaliczał, nie mogą stawić czoła w otwartym polu doborowym jednostkom ANR, ciągle jeszcze potrafiącym odnosić zwycięstwa, okazało się zarazem, iż możliwość zaan­ gażowania tych sił dla istotnych operacyjnie zwycięstw się wyczerpała. Kaifeng pozostał przy rządzie, lecz inicjatywa przy komunistach, dlatego Mao Zedong i Zhu De słusznie uznali zakończoną 6 lipca tak zwaną Kampanię Wschodniohenańską za wielki sukces. Chen Geng, Chen Yi i Liu Bocheng udowodnili, że w wielkich operacjach potrafią ze sobą współpracować. Od niedawna ich wojska nosiły zresztą nowe, wkrótce wsławione nazwy. Formacje pod dowództ­ wem Liu Bochenga, ruchliwe, lecz pozbawione ciężkiego uzbrojenia, 8 maja otrzymały nazwę Polowej Armii Cent­ ralnych Równin (PACR). Znacznie lepiej wyposażone,

połączone wojska Chen Yi i Su Yu już od stycznia nosiły miano Polowej Armii Wschodniochińskiej (PAW). Głównym obiektem trosk i nadziei komunistycznego głównodowodzącego Zhu De była wszakże w tym czasie Mandżuria. Zhu obawiał się, że Czang Kaj-szek ewakuuje morzem uwięzione tam elitarne wojska. Rzucone następnie do Chin Północnych albo, co gorsze, na Centralne Równiny, mogłyby całkowicie zmienić tamtejszą sytuację strategiczną. Mao Zedong, który za zewnętrzną fasadą geniuszu ukrywał rozmaite niepokoje, również obawiał się takiego obrotu wypadków, a także czegoś wręcz przeciwnego — desantu nowych sił ANR w rejonie Yingkou i podjętej na wielką skalę próby odblokowania Mukdenu. Jak już wspomniano, pchanie coraz to nowych wojsk w tragiczną mandżurską pułapkę uznaje się dość zgodnie za jeden z największych, jeśli nie największy błąd Kuomintangu w całej wojnie domowej. Ewakuację północnej krainy postulowali już w 1947 r. amerykańscy eksperci, Wedemeyer i generał Barr. W późniejszych latach uznano, że główną przyczyną mandżurskiej klęski była osobista ambicja Czang Kaj-szeka, który „nie chcąc stracić twarzy [...], pogrzebał swe najlepsze wojska w tej ziemi na krańcach świata”5. „Między źle umieszczoną dumą genera­ lissimusa oraz nieudolnością miejscowych dowódców, nacjonaliści zmierzali ku katastrofie”6. W jednym z poprzednich rozdziałów sygnalizowano już, że sytuacja nie przedstawiała się wszakże aż tak prosto. Ewakuacja Mandżurii przez ANR przyniosłaby zapewne jakże pożądane skrócenie frontu, ale jednocześnie pociąg­ nęłaby za sobą niemal nieuniknione ogłoszenie odrębnej od Republiki Chińskiej „Mandżurskiej Republiki Rad” lub nawet wcielenie tego tworu do ZSRS. Wydaje się pewne, że tak właśnie wyglądał ówczesny „plan minimum” chiń5 6

M . C h a s s i n , The Communist Conąuest of China, s . 1 2 1 . J . G u i l l e r m a z , Histoire de Parti communiste chinois, s . 396.

skich komunistów. O pertraktacje ze Stalinem w celu przejęcia przezeń Mandżurii był oskarżany później szef tamtejszej organizacji partyjnej, Gao Gang. W razie zaś objęcia północnej krainy takim czy innym parasolem sowieckim, powtórzyłby się przypadek Mandżukuo, które, acz nieuznawane przez chiński rząd centralny, istniało przez lata i prosperowało znakomicie7. Zawładnięcie skon­ centrowanym w mandżurskich miastach zasobami, którymi Mao mógłby albo bezpośrednio finansować wojnę, albo też płacić nimi Stalinowi za poparcie, też byłoby fatalne dla Chin Narodowych. Nie miały one innego wyjścia oprócz obrony do ostatka. Decydująca ofensywa Lin Biao rozpoczęła się 12 wrześ­ nia 1948 r. Korzystano ze starannie odbudowanych przez Sowietów linii kolejowych. Komunistyczny strateg zebrał do ciosu ogromne siły, liczące blisko 700 tys. ludzi: 60 tys. okrążało Changchun, 183 tys. Mukden, 179 tys. roz­ lokowano między Mukdenem a Jinzhou. Masom tym generał Wei Lihuang, będący w istocie partyzantem strony przeciwnej, mógł przeciwstawić tylko 300 tys.: aż 200 tys. spośród nich było oblężonych w Mukdenie, 60 tys. w Changchunie, reszta znajdowała się między Jinzhou a Jinxi. W koncentracji komunistom dopomogła tradycyjna już w Mandżurii zła pogoda, utrudniająca użycie lotnictwa. Zresztą transporty ChALW i tak przemieszczały się przede wszystkim nocą, kiedy nacjonalistyczne lotnictwo — a ra­ czej pojedyncze maszyny, niezajęte zaopatrywaniem miast — nie operowało. Wywiad Republiki Chińskiej znów całkowicie zawiódł, a ludność Mandżurii, mogąca dostar­ czyć informacji o nieprzyjacielu, była obojętna lub wroga. W rezultacie ześrodkowanie potężnych mas wojsk odbyło się ze zdumiewającą, zasługującą na podziw szybkością, 7

Na temat Gao Ganga i jego związków ze Stalinem: R. T e r r i l l ,

Mao. Biografia, s. 259-260; o ewentualności niepodległej komunistycznej Mandżurii por. uwagi A. W a l d r o n a , China Without Tears, s. 388-390.

a nacjonaliści nie zorientowali się co do rozmiarów koncentracji aż do chwili, gdy komuniści osiągnęli pod­ stawy wyjściowe do ofensywy. 13 kolumn armii Lina, wyposażonych najlepiej w dotych­ czasowej historii ChALW, uderzyło 12 września w stronę Jinzhou, wyniszczając ubezpieczające miasto siły 6. Armii ANR. Jej doborowe oddziały stawiły wszelako komunistom zajadły opór. Rozwścieczony Mao strofował Lina, że „marsz jest tak niewiarygodnie powolny, iż powinniście przeprowa­ dzić samokrytykę”8. Dopiero 24 września oddziały kuomintangowskiego generała Fan Hanjie schroniły się za umocnie­ niami miasta, wzywając jednocześnie szybkiej odsieczy. Czang Kaj-szek, uznawszy Jinzhou za główny cel Lina, rozkazał 25 września dowodzącemu w Mandżurii Wei Lihuangowi natychmiastowe wysłanie na pomoc dywizji z Mukdenu. Jednocześnie w porcie w Huludao wylądowali żołnierze 31. Armii, wezwani pospiesznie aż z Tajwanu. Zdrajca Wei, oznajmiając, że realnym celem ChALW jest na pewno Mukden, zaś Fan Hanjie potrafi obronić Jinzhou samodzielnie, zwyczajnie odmówił wykonania rozkazu. Nie zareagował też, gdy garnizon przełęczy Dashan, ryglującej dostęp do Jinzhou, został wycofany na rozkaz oficera będącego „kretem” w służbie Mao Zedonga9. W każdej innej armii prócz ANR, a już na pewno w armii komunistycznej, niesubordynacja tego rodzaju kosztowałaby jej autora nie tylko stanowisko, ale i głowę. Czang Kaj-szek groził wprawdzie pozbawieniem Weia dowództwa, następnie zaś — gdy podwładny nie od­ powiadał na telegramy — wysłał do niego szefa sztabu, Gu Zhutonga, ale niczego nie osiągnął. W tej sytuacji wyruszył do Mandżurii sam, lądując 1 października w Mukdenie. Przemawiając do generalicji, apelował do jej honoru, mówiąc, że od bitwy zależy los Mandżurii. Wei Lihuanga 8 9

O.A. We s t a d , Decisive Encounters, s. 194. D.G. G i 11 i n, Spies and Traitors, s. 758.

pozostawiono w spokoju — Czang uznał, że dymisjonowa­ nie generała będącego faworytem Amerykanów wywarłoby fatalne wrażenie niemal w przeddzień wyborów prezyden­ ckich w Stanach Zjednoczonych. Jak wiadomo, po wyniku tych wyborów Kuomintang obiecywał sobie bardzo wiele. Gdy walki w Mandżurii miały osiągnąć szczytowe natężenie, rząd Stanów Zjednoczonych w sposób nader charakterystyczny uznał za stosowne wyrazić swój brak wiary w bronioną przez KMT sprawę. 12 października 1948 r. obywatelom amerykańskim nakazano opuścić Pekin i Tianjin. Zalecenie, wielce wymowne, zostało odebrane w Nankinie jako szok i dotkliwy cios propagandowy. Na próżno Czang Kaj-szek, w osobistym liście do Trumana, wyrażał „nadzieję, że ewakuacja zostanie zatrzymana lub co najmniej nieupubliczniona. Amerykanie mieszkający w Chinach znajdują się pod specjalną opieką rządu. Jeśli stanie się to konieczne, będziemy pierwszymi, którzy powiadomią ich o potrzebie ewakuacji”10. W odpowiedzi, nieadresowanej wszakże do Czang Kaj-szeka, amerykańska ambasada zaleciła swym rodakom opuszczenie nie tylko wymienionych miast, ale nawet rejonu Nankinu i Szanghaju. Mającą odblokować Jinzhou pięść uderzeniową ze­ stawiono starannie. Stanowił ją trzon garnizonu mukdeńskiego — elitarne armie Nowa 1., Nowa 3., Nowa 6. i elementy 49. Armii. W stolicy Mandżurii pozostała tylko 53. Armia i dwie brygady z 207. Dywizji. Osobne ugrupowanie, złożone z 39., 54., 62. i 92. Armii, miało nacierać brzegiem z Shanhaiguanu przy współdziałaniu floty. Na czele sił odsieczy, liczących w sumie 130 tys. ludzi, postawiono zdolnego stratega Liao Yaoxianga. Siły te wyruszyły — w dwóch oddzielnych ugrupo­ waniach, z zachodu i wschodu — 7 października, czyli co najmniej dwa tygodnie za późno. 10

Cyt. za: O.A. We s t a d , Decisive Encounters, s. 198.

Generał Liao posuwał się naprzód szybko; szybciej, niż się tego spodziewał Lin. 11 października odebrał Yingkou, potem Jingwu, przecinając główną linię kolejową zaopat­ rującą komunistów. Wierzył, że wraz z odblokowanym garnizonem Jinzhou uda mu się zepchnąć na południe oblegające wojska Lina, a następnie zmiażdżyć je przy współudziale wojsk Chin Północnych Fu Zuoyia. Nie był jednak w stanie wyłączyć z gry sowieckiej bazy w Dalianie, skąd ChALW czerpała stale nieocenione wsparcie. 14 października rano potworny huk wyszkolonej przez Sowietów artylerii zapoczątkował komunistyczny szturm na średniowieczne mury Jinzhou. Zalegająca nisko jesienna mgła, a później i chmury wykluczały jakąkolwiek interwencję lotniczą. Rozpoczęły się trzydniowe, krwawe walki od ulicy do ulicy, których nacjonaliści nie byli w stanie wygrać. Wreszcie, 17 października generał Fan wywiesił białą flagę nad stacją kolejową, będącą ostatnim punktem oporu wojsk rządowych w Jinzhou. „Z jego upadkiem nastąpiło zniszcze­ nie całego systemu komunikacji nacjonalistów i utrata ogromnych ilości zapasów na rzecz czerwonych”11. W chwili kapitulacji Jinzhou odsiecz znajdowała się dopiero w Tahushanie, to znaczy w połowie drogi. Teraz sama znalazła się w śmiertelnym niebezpieczeństwie. Jedyną, w istocie iluzoryczną, szansą stawał się powrót do Mukdenu. Co się tyczy reszty sił Republiki Chińskiej w Mandżurii, a mianowicie garnizonu Changchunu, to jego los był już wówczas przypieczętowany, choć niekoniecznie z przyczyn militarnych. Zajmująca Changchun 60. Armia składała się przede wszystkim z pochodzących znad dalekiej indochińskiej granicy i nierozumiejących sensu zmagań mieszkańców prowincji Yunnan. Ich bezpośredni dowódca, generał Ceng Zesheng, za plecami dowódcy garnizonu, Zheng Dongguo, 11

M. C h a s s i n , The Communist Conąuest of China, s. 188.

już od dłuższego czasu prowadził sekretne negocjacje z Mao Zedongiem. Oferował przejście na stronę komunis­ tów za cenę zachowania dotychczasowego stanowiska. 21 października Ceng i jego ludzie otworzyli zdradziecki ogień do kwaterujących w budynku Bank of China żołnierzy wiernych sprawie Republiki Chińskiej. Wkrótce nad mias­ tem załopotał czerwony sztandar. Triumfujący Lin Biao przystąpił wówczas do realizacji operacji swego życia. Do obserwowania sił ANR, idących na północ z Huludao, pozostawił jedynie 9. i 11. kolumny. Było to ryzykowne, ale osoba Wei Lihuanga stanowiła — skuteczną, jak się okazało — gwarancję, że kuomintangowcy nie będą próbowali wykorzystać okazji. Całą resztę, czyli 11 kolumn, skierowano przeciw Liao Yaoxiangowi, ściągając też na pomoc pozostałe oddziały ChALW. Stary weteran Birmy, niedysponujący nawet 90 tys. ludzi, dostąpił szczególnego zaszczytu zmobilizowania przeciw sobie półmilionowych sił zbrojnych. Podczas inspekcji wojsk, dokonanej 26 października rano, Lin Biao oznajmił podwładnym, że zbliżająca się bitwa będzie ostatnią w Mandżurii. Następnie wezwał nieprzyjacie­ la do kapitulacji, na co nie otrzymał odpowiedzi. Znajdujący się w beznadziejnej sytuacji Liao Yaoxiang stawił opór pod Heishanem, na południu od Xinlitunu. Bitwa trwała dwa dni i jedną noc. Atakowani przez pięciokrotnie liczniejsze siły, miażdżeni huraganowym ogniem działowym, zepchnięci wreszcie w okoliczne bagna weterani zwycięskich bitew z Japończykami i komunistami nie musieli się wstydzić swej ostatniej walki — i nie zostali zawstydzeni. Zwycięzcy wspominali potem, że moczary, w których dokonał się los elitarnych jednostek ANR, były dosłownie nasączone krwią — a naprzód posuwano się po ciałach żołnierzy nieprzyjaciel­ skich. Ostatecznie padło ich 25 tys. — wśród nich walczący do samego końca Liao Yaoxiang. Taki był koniec „najlepszej pod niebem armii”.

Los Mukdenu dopełnił się tuż potem w sposób cichy, nieuchronny i mało sensacyjny. W oblężonym mieście, podobnie jak wcześniej w Changchunie, panował od dłuższego czasu straszliwy głód. Nie mógł mu zapobiec groteskowo nieadekwatny do potrzeb most powietrzny, angażujący od kilkunastu do 40 maszyn (warto przypo­ mnieć, że 320 samolotów Luftwaffe, które zaopatrywały odcięty niemiecki garnizon Stalingradu, liczebnością zbli­ żony do chińskiego garnizonu Mukdenu, uznano w świecie za przykład sił skrajnie nieadekwatnych w stosunku do potrzeb). Mieszkańcy miasta przeklinali rząd w Nankinie, pod koniec oblężenia żywiąc się wyłącznie liśćmi z miej­ scowych drzew. I ten rarytas postrącała jednak z gałęzi nadciągająca jesień. Znakomicie zaopatrzeni komuniści drwili z obrońców, wołając do nich: „Hej, czangkajszekowcy! My tu smażymy naleśniki!”12. Strona nacjonalistyczna od początku proponowała ko­ munistom ewakuację ludności z oblężonych miast, aby w ten sposób zaoszczędzić jej cierpień. Miejscowi dowódcy ChALW byli gotowi wyrazić zgodę, wszelako Mao stanow­ czo się sprzeciwił. Wyjść z miasta mogli tylko ci, którzy mieli coś przydatnego dla czerwonych — amunicję lub złoto. W rezultacie końcowy triumf armii Lin Biao kosz­ tował mieszkańców Mandżurii dziesiątki, jeśli nie setki zmarłych z głodu; w samym Changchunie miało ich być 120 tys. Lin, raportujący Mao o „godnych uwagi wynikach”, wspominał, że w jednym tylko miejscu naliczył 2 tys. zwłok. „Wygłodzeni ludzie masowo klękali przed naszymi żołnierzami, żebrząc o pozwolenie na przejście. Niektórzy zostawiali małe dzieci przed frontem żołnierzy, a sami się cofali, inni wieszali się tuż obok posterunków. [...] Żołnierze bili i obrażali uchodźców [żeby zmusić ich do zawrócenia], zdarzało się także, że strzelali do uciekających”13. 12 13

J. C h a n g, J. H a 11 i d a y, Mao, s. 315. Tamże, cyt. ze s. 314.

Koniec sławnej kiedyś stolicy Mandżurii był posępny. Będący świadkiem oblężenia amerykański korespondent „Life” i „Time” Roy Rowan donosił: „Mukden jest miastem widmem. [...] Lodowate podmuchy wiatru przegwizdują jego szerokie, puste ulice. Witryny sklepowe i niektóre ze schronów na głównych skrzyżowaniach są zabite deskami. Poszarpane ściany w rejonach rozwalonych japońskich fabryk, zniszczonych podczas wojny przez amerykańskie bombowce i potem złupionych przez rosyjskie wojska okupacyjne w 1946 r., rysują się ostro na tle stalowoszarego nieba. Mukden, centrum jednego z potencjalnie najbogat­ szych rolniczych i przemysłowych obszarów, przedstawia się jako równie zimny i opuszczony jak obdarci, na wpół zamarznięci uchodźcy, torujący sobie drogę przez gruz zalegający każdą ulicę”. W dogorywającym mieście rozgrywały się dantejskie sceny, jakie Rosja oglądała podczas ewakuacji białej armii Wrangla z Krymu, a Wietnam miał zobaczyć w czasie upadku Sajgonu w roku 1975. „Na południowym lotnisku tysiące cywilów, czekają­ cych na swoją kolej na miejsce w samolocie, roiło się na zlodowaciałym pasie startowym. W nocy tłoczyli się w tymczasowym, uszkodzonym przez bombę hangarze. W dzień stali w bladym świetle, wstrząsani chłodem, aż C-46 zaczynał monotonnie buczeć od świtu do zmierzchu. W miarę zbliżania się komunistów ogarnięci paniką posiadacze biletów zaczęli się buntować. Po tym, jak Civil Air Transport Claire’a Chennaulta wykonał swój ostatni odlot z Mukdenu, ci, którzy zdołali, wsiedli w samochody, na muły i w wózki ciągnięte przez woły, aby ubiec komunistyczny sprint ku [portowi w] Yingkou”14. Dowodzący w Mukdenie generał Zhou Fucheng poddał miasto 1 listopada, donosząc w końcowej, nieszyfrowanej 14

„Time” 8 XI 1948, s. 16.

depeszy: „To nasz ostatni meldunek. Za drzwiami są komuniści. Do widzenia”. Z całej, ongiś wielkiej armii Kuomintangu w Mandżurii pozostały tylko wydzielone oddziały z 5., 9., i 54. Armii, cofające się pospiesznie do portu w Huludao. Wobec zupełnej inercji głównodowodzącego Wei Lihuanga ich ewakuacją zajął się wysłany do Mandżurii Du Yuming, dawniej dowodzący na tym terenie. Wy­ prowadził on morzem do Chin Środkowych niespełna 80 tys. ludzi. Byli oni jedynymi, jakich udało się uratować z mandżurskiego kotła. Generał Wei Lihuang, którego rozkazy (zarówno wydane, jak i niewydane na czas) przyczyniły się w tak znacznym stopniu do zagłady powierzonych mu armii, ewakuował się niezawodną drogą lotniczą. Przebieg wydarzeń w pełni usprawiedliwiał postawienie go przed plutonem egzekucyj­ nym, nawet bez żadnej wiedzy o jego zdradzieckiej roli. „Lecz generalissimus, który rzadko rozstrzeliwał lub nawet więził swoich dowódców bądź przeciwników, pozwolił mu wyjechać. Wei bez przeszkód pożeglował do Hongkongu”15. Rozmiary katastrofy wojsk nacjonalistycznych na Północ­ nym Wschodzie były olbrzymie, choćby nawet trąciło przesadą zdanie francuskiego autora, że „to właśnie w Man­ dżurii sprawa Kuomintangu została przegrana”16. W sumie 15 J. C h a n g, J. H a 1 1 i d a y, Mao, s. 308. Po kilku latach pobytu Hongkongu Wei przybył 15 marca 1955 t. do ChRL, gdzie czekały go dobrze zasłużone i suto płatne, choć czysto dekoracyjne splendory (członkostwo w Stałym Komitecie parlamentu, wysokie stanowisko we wspierającym KPCh tzw. Rewolucyjnym Komitecie Kuomintangu, wresz­ cie — w stanie już zaawansowanej arteriosklerozy — godność jednego z zastępców przewodniczącego Narodowej Rady Obrony). Zmarł 17 stycznia 1960 r. w Pekinie (Biographical Dictionary of Republican China, t. III, s. 406). 16 M. C h a s s i n, The Communist Conąuest of China, s. 121; podobny sąd w: E.L. D r e y e r, China at War, s. 330; odmienną opinię wyraża E.R. H o o t o n , The Greatest Tumult, s . 8 1 .

w

7 armii ANR zostało unicestwionych: Nowa 1., Nowa 3., Nowa 6., 6., 49., 53. i 71. — łącznie 29 dywizji, 2 brygady kawalerii, 4 samodzielne pułki, co razem stanowiło 400 tys. ludzi. Blisko jedna trzecia z nich była uzbrojona w cenny amerykański sprzęt, teraz przejęty przez komunis­ tów. Co więcej, znaczna część z wymienionych wojsk — przede wszystkim 11 dywizji i jedna brygada, które wyginęły w dramatycznej bitwie w bagnach Heishan — two­ rzyła kwiat wojsk ANR, „najlepszą pod niebem armię”, wsławioną ongiś zwycięstwami nad Japończykami. Żołnierzy podobnej jakości Kuomintang nie mógł już wyszkolić. Triumfujący komuniści nie tylko zniszczyli elitę wojsk Republiki Chińskiej, ale i zawładnęli najbogatszą krainą Chin. U podstaw owego sukcesu leżała — warto podkreślić to raz jeszcze — nieustanna pomoc stalinowskiego Związku Sowieckiego, który uzbroił, wyszkolił, zaopatrywał, prze­ rzucał i w istocie stworzył od podstaw ChALW w Man­ dżurii. Zrozpaczony Czang Kaj-szek na próżno wypominał Trumanowi, że wśród przyczyn klęsk ponoszonych przez Republikę Chińską „najistotniejszą jest nieprzestrzeganie przez rząd sowiecki chińsko-sowieckiego traktatu o przyja­ źni i sojuszu, który, jak wasza Ekscelencja na pewno pamięta, rząd chiński podpisał na skutek wynikających ze szlachetnych intencji rad rządu Stanów Zjednoczonych. Nie potrzebuję wyjaśniać, że bez aktualnej pomocy sowiec­ kiej komuniści chińscy nie byliby w stanie zająć Mandżurii i wyrosnąć na aż tak wielkie zagrożenie”17. Obecnie zwolnione z mandżurskiego frontu masy czer­ wonych wojsk, przerzucane niezrównaną jak na Państwo Środka pojapońską siecią kolejową dawnego Mandżukuo, miały wolną drogę do terenów za Wielkim Murem. Jednocześnie z kapitulacją Mukdenu Czang Kaj-szeka dosięgł jeszcze jeden cios, niemal równie miażdżący. 17

Czang Kaj-szek do Trumana, 9 XI 1948, United States Relations

with China, s. 888.

W Stanach Zjednoczonych Harry Truman został wybrany ponownie prezydentem najmniejszym z możliwych mar­ ginesem głosów. Nieznoszący Chin Narodowych George C. Marshall miał pozostać nadal sternikiem amerykańskiej dyplomacji. Wszelkie nadzieje na zmianę kursu administ­ racji w Waszyngtonie okazały się daremne. Ekipa w Białym Domu była naturalnie doskonale świadoma nadziei, jakie Kuomintang wiązał z amerykańskimi wyborami, jej niechęć do chińskich nacjonalistów jeszcze się zwiększyła. 12 paź­ dziernika 1948 r. Rada Bezpieczeństwa Narodowego (The National Security Council) uznała, że aczkolwiek formalnie należy uznawać Republikę Chińską do końca, późniejsze porozumienie z chińskimi komunistami nie jest wykluczone — byle tylko dali dowody „niezależności” wobec Kremla18. Dla Mao Zedonga, który spędził cały finał kampanii mandżurskiej w odległym Xibaipo, pochylony nad mapami, wynik kampanii oznaczał przełom. Przed rozpoczęciem ostatniej ofensywy Lin Biao, we wrześniu, komunistyczny przywódca nadal mówił o 5 latach potrzebnych do obalenia władzy Kuomintangu. Pod koniec października zredukował ten okres do roku. Jako cele na najbliższe miesiące wymieniał nieustanną ofensywę, izolację i zniszczenie sił Republiki Chińskiej w Chinach Środkowych.

18

Containment:

Documents

on

American

Policy

and

Stratęgy

1945-1950, red. J.T. Etzold, J.L. Gaddis, Columbia University Press

1978, s. 240-247.

KU RZECE HUAI

Pomysł stoczenia decydującej, walnej bitwy w otwartym polu, w której siły przeciwnika zostałyby kompletnie zniszczone, będącej zawsze marzeniem nacjonalistów, narastał w komunistycznej kwaterze głównej stopniowo. Wszelako od początku areną tego rodzaju próby sił miała się stać tworząca fragment Centralnych Równin południowo-wschodnia część aluwialnej doliny Żółtej Rzeki. Punktem, wokół którego ANR zostałaby zmuszona do walki, miała być rządowa Kwatera Główna Poskro­ mienia Bandytów w mieście Xuzhou, „będącego kluczem do równiny Chin Północnych od początku ery warlordów”1. Zalążka operacji, nazwanej potem operacją „Huai Hai”, można się dopatrzyć w rozkazach, jakie w lipcu 1948 r., po zakończeniu kampanii w Henanie, głównodowodzący Zhu De wydał dowodzonej przez Chen Yi PAW2. W dyrek­ tywach, zalecających zdobycie Jinanu, głównego punktu oporu ANR na półwyspie Shandong, znalazły się między 1

E.L. D r e y e r , China at War, s. 336. W 1949 r. armię tą przekształcono w III Armię Polową i jako taka jest znana w historiografii. Jednakże w niniejszej pracy, zasadniczo poświęconej wydarzeniom wcześniejszym, nazwa ta nie będzie używana. 2

innymi słowa: „Jeśli w sierpniu lub wrześniu weźmiecie Jinan, to [...] w październiku cała armia będzie mogła pomaszerować na południe [...], stoczyć szereg wielkich bitew i osiągnąć możliwość wzięcia Xuzhou zimą [1948-1949] lub wiosną [1949]”3. W intencjach Zhu De cele operacji przedstawiały się na razie jako ograniczone, a jej ostateczny termin był odległy. W rzeczy samej, było to jeszcze przed zakończeniem kampanii mandżurskiej, kiedy sam Mao szacował, że wojna domowa może potrwać jeszcze co najmniej 3 lata. Doraźnie głównym celem było zajęcie Jinanu. Wówczas zamieszkiwana przez 700 tys. mieszkańców stolica Shandongu, posiadająca starożytne mury, ale i nowoczesne fabryki tekstyliów, była główną bazą i refugium Kuomintangu na obszarze półwyspu. Była ona usytuowana na skrzyżowaniu dwóch ważnych magistrali Jinpu i Jiaoqi, zaś w jej obrębie znajdowały się dwa lotniska. Od czasu upadku Yenzhou 13 lipca 1948 r. i związanego z tym przerwania połączenia kolejowego z Xuzhou sześćdziesięciotysięczny garnizon generała Wang Yaowu był zaopatrywany wyłącznie z powietrza. Na początku września w stronę miasta rozpoczęły marsz połączone siły PAW i PACR. Podczas gdy 4 kolumny blokowały miasto od wschodu i południa, 3 kolejne maszerowały wzdłuż magistrali Jinpu, najsilniejsza zaś grupa, złożona z 7 kolumn, koncentrowała się w rejonie Chengwu-Jinxiangu. Na zachód od miasta zajęło stanowis­ ka 8 kolumn PACR pod dowództwem Liu Bochenga i Chen Genga. Teoretycznie nacjonaliści mogli podjąć próbę znisz­ czenia lub odepchnięcia zajmujących pozycje wrogich armii koncentrycznym uderzeniem na południe, z Jinanu, i na północ, z Xuzhou. Ponieważ byłaby ona ryzykowna, 3

G.J. B j o r g e , Moving the Enemy. Operational Art in the Chinese

PLA ’s Huai Hai Campaign, Fort Leavenvorth, Kansas 2004, s. 50.

pozostawała druga, łatwiejsza opcja — ewakuowanie garnizonu Jinanu i przebicie się z nim do Xuzhou, zanim komuniści zakończą koncentrację. Na naradzie w Nankinie 14 września sztab ANR uznał jednak, że porzucenie miasta jest niemożliwe ze względów politycznych. Zamiast tego projektowano wzmocnienie obrony przez przerzucenie do Jinanu drogą lotniczą dodatkowej dywizji z Qingdao. Liu Bocheng i Chen Yi, znający — jak zwykle — zamiary przeciwnika, nie zamierzali dać mu jednak czasu na realizację tych pomysłów. W nocy z 14 na 15 września Chen uderzył na miasto 8 kolumnami, zajmując od razu położone na jego północnym zachodzie pierwsze lotnisko i pokrywając ogniem teren drugiego, połu­ dniowego. W ten sposób wszelkie plany wysłania wspar­ cia dla obrońców zostały za jednym zamachem przekreś­ lone. Jednocześnie broniący jednej z bram generał Wu Huawen, od lat tajny członek partii komunistycznej, zdradził, próbując przeprowadzić swoją 84. Dywizję na stronę atakujących. Jego czyn nie przyniósł całkowitego załamania obrony jedynie dzięki wierności dowódcy i żołnierzy 155. Brygady, którzy obrócili broń przeciw dotychczasowym kolegom. Wu Huawen zmieniał już strony wiele razy w przeszłości, tak podczas poprzednich walk domowych, jak i wojny z Japończykami, którym niedawno służyła większa część jego ludzi. W każdej armii poza chińską stanąłby przed sądem polowym. Obecnie jego dywizja, in corpore wcielona w szeregi PACR, zmieniła tylko numerację (na 35.), zachowując i dotychczasową strukturę, i dowódcę. Beznadziejny opór w Jinanie trwał jeszcze ponad tydzień. Dopiero 25 września 4 kolumny Chena — pozostałe skutecznie blokowały kuomintangowskie próby odsieczy — wdarły się przez tak zwaną Bramę Północną starego miasta, będącego ostatnim bastionem oporu. Z garnizonu,

liczącego 86 tys. osób, 22 tys. poległo, reszta dostała się do niewoli lub została wcielona w szeregi zwycięzców. Wobec tego ostatniego faktu znacznie wyższe straty komu­ nistów (wedle Nankinu sięgające 50 tys.) w istocie nie miały znaczenia, tym bardziej że PAW zawładnęła w zdo­ bytym mieście arsenałem 50 tys. karabinów i olbrzymią ilością amunicji. „Żołnierze nacjonalistyczni — donosił sucho Waszyng­ tonowi po upadku Jinanu generał Barr — pochodzili głównie z Chin Środkowych i Południowych, wykazując niewielkie zainteresowanie obroną obcego miasta i ludności. Komuniści bez wątpienia posiadali w mieście zorganizo­ wane poparcie. [...] Innymi wojskowymi przyczynami [klęski] był słaby wywiad i niezdolność do przejęcia inicjatywy wobec komunistów, gdy ci koncentrowali się przed kampanią, co dawało im przewagę. Wsparcie lotnicze było spóźnione i niewłaściwe”4. David Barr nie był na pewno świadkiem bezstronnym. Jego raporty miały dostarczać Białemu Domowi argumen­ tów, że wspieranie Kuomintangu jest niepożądane. Zacyto­ wane wnioski były wszakże na pewno słuszne. Upadek Jinanu pozbawił Kuomintang wszelkiego oparcia w Shandongu, prócz izolowanych punktów oporu w Qingdao i Linyi. Przy narastającej jednocześnie katastrofie w Mandżurii upadek półwyspu mógł oznaczać groźbę izolacji całych Chin Północnych wraz z Pekinem. Było jasne, że Czang Kaj-szek będzie usiłował temu przeciw­ działać. Komuniści zamierzali więc pójść za ciosem. Walki w Jinanie jeszcze trwały, gdy 24 września Su Yu w obszernym liście zaproponował kwaterze głównej kam­ panię, określoną mianem „Huai Hai”, jako że miała się rozegrać między rzeką Huai a morzem (Hai). Jej bezpo­ średnim celem było schwytanie w pułapkę 2. Grupy Armii 4

United States Relations with China, s. 320 (informacje od konsula

Stanów Zjednoczonych w Qingdao).

ANR generała Qiu Qingquana, idącej na pomoc Jinanowi. Nazajutrz, 25 września, w wysłanym w samo południe telegramie plan Su poparli Liu Bocheng, Chen Yi, Deng Xiaoping oraz szef sztabu Liu Bochenga, posiadający podobnie jak on sowieckie wykształcenie wojskowe, Li Da. Niepodważalne autorstwo owej piątki — spośród której wiodącą rolę odegrał wszelako Su — jest o tyle istotne, że post factum laury twórcy planu przywłaszczył sobie, jak zwykle, Mao Zedong5. Zhu De w depeszach z 25 i 28 września generalnie zaaprobował plan, rozszerzając wszelako jego zakres. Pierwszym celem operacji miało być zniszczenie między linią kolejową Xinazhen a Wielkim Kanałem 7. Grupy Armii generała Huang Baitao, budzącej respekt komunistów od czasu walk w Shandongu. Dwie inne armie ANR, dowodzone przez Qiu Qingquana i Li Mi, miały być tylko blokowane. W następnej fazie operacji miano unicestwić siły wroga w rejonie Huaianu i Huayinu. Wreszcie miało dojść do okrążenia strategicznego Xuzhou, zaatakowanego od wschodu. „Skala walk podczas tej kampanii — pisano — z pewnością będzie większa niż podczas kampanii jinańskiej i prawie na pewno przekroczy tę z kampanii wschodniohenańskiej. Z tego powodu musicie mieć dość czasu, aby armie, które atakowały Jinan, mogły odpocząć, zreorganizować się i umocnić. Co więcej, wszystkie uzupeł­ nienia dla armii, w tym całą pracę logistyczną, należy całkowicie zakończyć przed rozpoczęciem natarcia”6. Su Yu nalegał na pośpiech, obawiając się, że jeśli PAW z północy i PACR z zachodu nie nadejdą na czas, przeciwnik wycofa się na południe. Mao wskazywał jednak 5 Tse-tung M a o , The Concept of Operations for the Huai-Hai Campaign, w: tegoż, Selected Works, vol. IV, s. 279-282. Rzecz w tym,

że wedle maoistów owe wytyczne miały być naszkicowane 11 października 1948 r., czyli w czasie, gdy istniały już od 3 tygodni. 6 Cyt. za: G.J. Bj o r g e , Moving the Enemy, s . 5 4 .

na konieczność uzupełnienia własnych szeregów jeńcami. Dowodził, że przymusowy pobór wyczerpał cierpliwość chłopstwa wobec komunistów, przeciw którym zaczynają już wybuchać powstania (w nowomowie Przewodniczącego były to „powstania właścicieli ziemskich”; musieli mieć oni jednak poparcie wsi). Nieoceniona agentura doniosła ponadto, że ANR szykuje się nie do ucieczki, lecz zwrotu zaczepnego w Shandongu, wyznaczonego na 15 paździer­ nika. W ramach przygotowań do niego 16. Grupa Armii ANR generała Sun Yuanlianga wyruszyła 11 października z Zhengzhou w rejon Liuhe, pozostawiając na strategicznej szosie między Zhengzhou a Żółtą Rzeką jedynie 2 dywizje o niepełnych stanach. 22 października w południe na Zhengzhou uderzyły 4 kolumny PACR, do 22.00 opanowu­ jąc miasto. W tej sytuacji 24 października ANR ewakuowała bez walki pobliski Kaifeng, broniony dotąd przez jedną dywizję. W obliczu katastrofy w Mandżurii projektowana przez Kuomintang ofensywa w Shandongu musiała być poniechana. Czang Kaj-szek podążył — jak była już o tym mowa — do Mukdenu, a dowodzący w Xuzhou generał Du Yuming towarzyszył mu w tej beznadziejnej misji. Jednakże opuszczenie przez nacjonalistów całego Henanu, którego stolicą był Kaifeng, acz wojskowo uzasadnione, zwalniało operujące tam dotąd siły PACR Liu Bochenga, których wkład w operację „Huai Hai” mógł teraz znacznie wzrosnąć. Ostatni tydzień października upłynął komunistycznym dowódcom na gorączkowym uzgadnianiu wytycznych dla zbliżającej się operacji. Kwatera główna proponowa­ ła, by PACR nie maszerowała na wschód wzdłuż magis­ trali Longhai, ale skierowała się na południowy wschód, wkraczając na obszary pomiędzy linią kolejową Xuzhou-Bengbu (tzw. Xu-Beng, część linii Jinpu) i Wielki Kanał. Przerwałoby to, argumentowano, główną linię zaopatrzenia garnizonu Xuzhou, zmusiłoby do bitwy

tamtejsze dywizje nacjonalistów i dało „wielkie zwy­ cięstwo”. Liu Bocheng, wsparty przez Deng Xiaopinga, zaprotestował gwałtownie, wskazując, że sugerowany obszar, usiany jeziorami i wzgórzami, utrudnia tak rozwinięcie wojsk, jak i ich aprowizację. Zhu De i Mao ustąpili. Epizod ten wart jest uwagi, ukazuje bowiem, że komuniści pozostawiali swym dowódcom w polu znaczną swobodę decyzji i w sprawach woj­ skowych można ich było przekonać argumentami pro­ fesjonalistów. 1 listopada został też zaaprobowany wniosek Su Yu, aby dla PAW i PACR ustanowiono jednolite dowództwo i by głównodowodzącym został prowadzący PAW, Chen Yi. W kwaterze głównej nacjonalistów w Nankinie panowały, z omówionych już względów, porządki całkowicie odmienne. W nocy z 31 października na 1 listopada 2 kolumny PACR usiłowały opóźnić w rejonie Xiaoganu w prowincji Hubei marsz potężnej 12. Grupy Armii ANR generała Huang Weia, nadciągającej powoli w stronę Xuzhou. Zostały odparte, a Liu Bocheng przekonał się, że jego lekko uzbrojone kolumny nie mogą się mierzyć z dobrze wyposażonymi dywizjami ANR. Tegoż dnia datę rozpo­ częcia kampanii ustalono ostatecznie na wieczór 8 listopada 1948 r. Poszczególne kolumny stanęły na stanowiskach wyjściowych 2 dni wcześniej. Tymczasem nacjonaliści nie zamierzali czekać biernie na ofensywę przeciwnika. Znany z niezwykłej odwagi żołnierskiej Czang Kaj-szek był jednocześnie — czego dowiódł nieraz — człowiekiem śmiałych decyzji, gotowym postawić na kartę los swych elitarnych wojsk. Jeśli dawniej długo unikał — z całkiem uzasadnionych powodów — konfrontacji z Japończykami, to przecież w 1937 r. zrobił to, tracąc zresztą kwiat swojej armii. Po upadku Jinanu jego pierwszą myślą był, opracowany przez Du Yuminga, atak czterema armiami na PAW Chen Yi, którą

zamierzano wywabić w rejon Yanzhou-Jining. PACR Liu Bochenga miała być jednocześnie związana przez 12. Grupę Armii, a następnie zmiażdżona między armiami powracającymi z Shandongu a siłami Chin Środkowych z kwaterą główną w Wuhanie. 15 października rano, w chwili gdy Du Yuming szedł już do samochodu, by rozpocząć ową ofensywę, została ona — jak już wspo­ mniano — odwołana wobec nadciągającej katastrofy w Mandżurii. Du podążył na północ wraz z wodzem naczelnym, wyprowadzając z pogromu resztkę tamtejszych wojsk, ale jednocześnie odrywając się od wydarzeń na głównym froncie. Jeśli już w lipcu 1948 r. w Chinach Środkowych (prowincje Shandong, Henan i Anhui) znaj­ dowała się połowa wojsk tak nacjonalistów, jak i komunis­ tów, to po upadku Mandżurii w rejonie tym operowało już dwie trzecie sił każdej ze stron. 24 października sztab ANR zaproponował Czang Kajszekowi kolejny plan kontrofensywy. Na północ od Xuzhou 13. Grupa Armii pod Baiji (generała Li Mi) i 7. Grupa Armii pod Xinanzhenem (generała Huang Baitao) miały powstrzymać próby przejścia magistrali Longhai przez kolumny Chen Yi, a także zapewnić odsiecz w razie ich ataku na Xuzhou. Słabe formacje lokalnej samoobrony (tzw. Trzeci Obszar Pacyfikacyjny generała Feng Zhana) miały bronić rejonu wzdłuż Wielkiego Kanału, od jeziora Weishan do Taierzhuangu. Na zachód od Xuzhou 12. Grupa Armii (generała Huang Weia) powinna wyjść głęboko na tyły PACR Liu Bochenga w rejonie Kaifengu i zdruzgotać ją w kotle zamkniętym wraz z 2. Grupą Armii (generała Qiu Qingquana), skoncentrowaną w rejonie Dangshanu. Natomiast stacjonująca dotąd w samym Xuzhou 16. Grupa Armii (generała Sun Yuanlianga), pozostawiając w mieście najwyżej 2 korpusy, była przewidziana do manewrowej obrony linii Xuzhou-Bengbu i rzucenia swych dywizji na szalę w decydującym momencie bitwy. Na

dowódcę całej operacji, zrywającej — rzecz charakterys­ tyczna — z typowym dotąd dla ANR schematem statycznej, wręcz pozycyjnej obrony, Czang Kaj-szek wybrał generała Bai Chongxia, mającego dotąd pieczę nad mało doświad­ czonymi przez wojnę Chinami Wschodnimi. Z nową kwaterą główną w Bengbu miał on skoncentrować w swym ręku olbrzymią władzę wojskową nad wschodnią, jak i centralną częścią Państwa Środka. Decyzja głównodowodzącego była równie odważna, co nieoczekiwana. Muzułmanin Bai Chongxi (1893-1966) uchodził dość powszechnie za jednego z najwybitniejszych strategów Republiki Chińskiej. Był jednak także, jak już wspomniano, jednym z przywódców wiecznie buntującej się przeciw rządowi warlordowskiej kliki z prowincji Guangxi, której innym filarem (i przyjacielem Baia) pozostawał ostro wówczas skonfliktowany z Czangiem wiceprezydent Li Zongren. Decyzja Czang Kaj-szeka, na pewno dla niego niełatwa, ukazywała jednak, że prezydent Republiki potrafił dla dobra państwa wznieść się ponad partyjne uprzedzenia. Udowodnił to zresztą wcześniej choćby popieraniem generała Sun Lirena, protegowanego znienawidzonego przez siebie Amerykanina Josepha Stilwella. Później próbowano wprawdzie argumentować, że, wybierając Baia, Czang poszukiwał kozła ofiarnego na wypadek klęski, jest to jednak argumentacja absurdalna. Od losów operacji „Huai Hai” zależał los samego reżimu7. Jednakże Bai Chongxi, którego Czang po swym powrocie z Mandżurii ściągnął samolotem z Wuhanu, zwyczajnie odmówił objęcia dowództwa. Pretekstem miał być fakt, że 7 Związany z kliką z Guangxi popularny historyk armii chińskiej Liu Chih-pu, znany jako F.F. Liu, uznał brak nominacji Baia na dowódcę operacji „Huai Hai” za główny błąd strony narodowej (A Military History of Modern China, s. 261). Obecnie zaproponowanie Baiowi dowództwa przez Czang Kaj-szeka jest doskonale znane (np. E.L. D r e y e r, China at War, s. 337; E.R. H o o t o n , The Greatest Tumult, s. 193).

nie znał dowódców dywizji i korpusów, którymi przyszłoby mu dowodzić — argumentacja co najmniej naciągana, skoro brak takiej znajomości nie przeszkodził Baiowi oraz jego alter ego Li Zongrenowi odnieść dekadę wcześniej właśnie w rejonie Xuzhou błyskotliwych sukcesów w wa­ lce z Japończykami. Jednocześnie Bai proponował re­ zygnację z planowanej kampanii i wydanie decydującej bitwy dopiero w rejonie Wuhu na południe od Yangzi. Krok taki oznaczałby kompromitującą rejteradę rządu (nie mówiąc o wydaniu w ręce komunistów arcyważnych linii kolejowych), wydaje się wszelako, że rozumowanie to stanowi klucz do pojęcia motywacji Baia, Li Zongrena oraz innych ludzi o ich sposobie myślenia. Liczyli oni, że po wzajemnym wyniszczeniu się Kuomintangu i komunistów języczkiem u wagi pozostaną popierane — jak mniemali — przez Amerykanów, nienaruszone siły kliki Guangxi na południu Chin. Zważywszy, że ani Bai, ani Li, ani inni wrogowie Czang Kaj-szeka (jak na przykład zmarły parę miesięcy wcześniej stary warlordowski intrygant Feng Yuxiang) nie byli zwo­ lennikami komunizmu, ale opowiadali się za wartościami dotychczasowych Chin, które komuniści potem unice­ stwili, ich postępowanie trzeba określić jako samobójczą krótkowzroczność polityczną. Na razie „zabiło [ono] pomysł utworzenia nowej kwatery głównej, ponieważ Bai był jedynym oficerem posiadającym konieczny sto­ pień, prestiż i pozycję, by nadać propozycji bieg w tak krótkim czasie”8. Czang Kaj-szek znalazł się w niezręcznym położeniu. Dotychczasowym dowódcą teatru operacyjnego z siedzibą w Xuzhou był zaledwie od czerwca 1948 r. generał Liu Zhi (1892-1972). Uchodził on zasłużenie za sztandarowy przykład posłusznej Czang Kaj-szekowi miernoty z gatunku 8

G.J. B j o r g e , Moving the Enemy, s . 8 3 .

tych, które w języku polskim charakteryzuje znany skrót BMW („bierny, mierny, ale wiemy”). Niegdyś instruktor w Whampoa (jak większość oddanych pretorianów Czanga), kolejne awanse zdobywał głównie dzięki służbie gar­ nizonowej. W polu zwykle kompromitował się, jak jesienią 1937 r., gdy w Chinach Północnych pobili go Japończycy, czy dekadę później, gdy nad magistralą Longhai pokonał go Liu Bocheng. Czynienie tego niskiego człowieczka z imponującą kolekcją złotych zębów odpowiedzialnym za decydującą rozgrywkę z komunistami mogło być, eufemicznie mówiąc, ryzykowne. Dramat Czanga polegał wszelako na tym, że po odmowie Bai Chongxia i wobec choroby Chen Chenga Republice Chińskiej brakowało generała mającego obok militarnego talentu odpowiednio wysoki stopień i autorytet, by jego rozkazy mogły liczyć na posłuch w armii tak frakcyjnej jak ANR. Zdesperowany Czang podjął jednak kolejną próbę. Tuż po odmowie Baia zwrócił się do jego dotychczasowego zastępcy w Wuhanie, generała Song Xiliana, by został w Xuzhou zastępcą Liu Zhi. Prezydent republiki wierzył, jak się zdaje, że ów młody (ur. 1906) i bojowy dowódca stanie się faktycznym spiritus movens bitwy, podczas gdy Liu, którego główną zaletą było posłuszeństwo, będzie go osłaniał rangą i autorytetem. Jednakże Song, w sposób charakterystyczny dla armii chińskiej, użył serii wykrętów i usprawiedliwień, by w ogóle nie stawić się w kwaterze głównej naczelnego wodza. Dopiero po tygodniu tego spektaklu zrezygnowany Czang porzucił swój pomysł. Rozkazał natomiast, by z Mandżurii natychmiast powrócił dotychczasowy zastępca Liu Zhi, generał Du Yuming, któremu w swym scenariuszu wyznaczył rolę, jaką wcze­ śniej przewidywał dla Song Xiliana. Rzeczywiście, w is­ tniejącej sytuacji był to wybór najlepszy z możliwych. Du, acz oskarżany o skorumpowanie, był nienajgorszym strategiem. Wszelako przebywał w Huludao, nadzorując

ewakuację resztek wojsk z Mandżurii, i — niestety skutecznie — wyprosił u Czanga zgodę na nadzorowanie jej do końca. Był to fatalny błąd, gdyż w rezultacie Du był nieobecny w Xuzhou, gdy huknęły pierwsze salwy kam­ panii „Huai Hai”. Ugrupowanie przyjęte przez nacjonalistów spotkało się później z ostrą krytyką. Francuski attache wojskowy w Nankinie, pułkownik Guillermaz, zarzucił, że „zamiast użycia naturalnej bariery rzeki Huai oraz systemu jezior prowincji Jiangsu i Anhui dla jej wsparcia, oraz zamiast manewrowania na krótkich dystansach owej linii ze wspar­ ciem wojsk pancernych i lotnictwa, zdecydowano się zastosować ustawienie w kształcie grzyba, którego kapelusz opierał się z jednej strony o Xuzhou, a podstawa biegła wzdłuż linii kolejowej Jinpu [Xu-Bu — J.P.]. Wielkie jednostki przyjęły sztywne, czysto obronne stanowiska”9. Grubo po półwieczu amerykański pułkownik Gary Bjorge stwierdził z kolei, że głównym błędem było pozostawienie 16. Grupy Armii w Xuzhou, podczas gdy należało wycofać ją na południe10. Nie odrzucając tych zarzutów, należy jednak przypomnieć, że w rejonie wielkich jezior trudno było tak rozwinąć, jak i wyżywić armie. Ponadto oryginalny plan nacjonalistów zakładał opuszczenie Xuzhou przez większość sił i uprzedzający manewr na tyły przeciwnika. Los kampanii zależał od tego, czy i jak szybko uda się ów plan wcielić w życie. Jako całość, dowódcy nacjonalistów swym profesjonaliz­ mem i doświadczeniem bojowym znacznie przewyższali komunistów. Dowodzący tymi ostatnimi w operacji „Huai Hai” szef PAW, Chen Yi, pracował kiedyś, podobnie jak jego nacjonalistyczny odpowiednik Liu Zhi, w Akademii Whampoa, ale w Departamencie Politycznym, nie w woj­ skowości (Liu ukończył w 1916 r. Akademię Wojskową 9

10

J . G u i l l e r m a z , Histoire du Parti communiste chinois, s. 400. G.J. B j o r g e , Moving the Enemy, s . 8 4 .

Baoding). Przelotne studia Chena we Francji w latach 1919-1921 miały charakter językowy i politechniczny, nie militarny. Liu Bocheng, dowódca PACR, stał pod tym względem znacznie wyżej, mając za sobą, jak wspomniano, tak chińską szkołę wojskową w Sichuanie, jak i sowiecką Akademię im. Frunzego. Uczelnia ta na pewno nie prze­ wyższała jednak poziomem berlińskiej Krieghochschule, do której uczęszczał w latach 1934-1937 zajmujący pozycje naprzeciw „jednookiego smoka” dowódca 2. Grupy Armii ANR, Qiu Qingquan. Spośród pozostałych generałów komunistycznych zastępca szefa PAW, Su Yu, skądinąd dowódca wcale uzdolniony, nie miał jako politruk żadnego wykształcenia wojskowego. Cień Liu Bochenga, sławny potem Deng Xiaoping, miał za sobą, gdy chodzi o wojs­ kowość, jedynie Akademię Armii Czerwonej w „Republice Rad” w Ruijinie, uczelnię pod wieloma względami specy­ ficzną. Szef sztabu Liu Bochenga, Li Da, jak i jego przełożony posiadał (była już o tym mowa) sowiecki dyplom Akademii im. Frunzego, ale Chen Shiju, szef sztabu PAW, nie przeszedł żadnej edukacji wojskowej. Tymczasem rzucający im rękawicę dowódcy Grup Armii ANR zajmujących pozycje wokół Xuzhou nie tylko wszyscy ukończyli profesjonalne uczelnie wojskowe, ale podczas wojny z Japończykami (z którymi w przeciwieństwie do komunistów bili się na serio) dowodzili samodzielnymi armiami11. Ten druzgoczący dla ChALW bilans łagodziły wszelako trzy czynniki. Po pierwsze, komunistyczni dowód­ cy byli zespołem zgranym, który na terytorium Chin Środkowych współpracował ze sobą od ponad roku. Po drugie, nacjonalistów paraliżowała nieszczególna osoba Liu Zhia, na wojnie zaś — w myśl znanego powiedzenia 11 Kwalifikacje dowódców obu stron zestawiono, korzystając z uwag G.J. Bjorge’a, (Moving the Enemy, s. 22-31, 106-108) oraz odpowiednich biogramów w Biographical Dictionary ofRepublican China i Biographical

Dictionary of Chinese Communism.

Napoleona — stado baranów prowadzonych przez lwa znaczy więcej od stada lwów prowadzonego przez barana. Ciasne horyzonty Liu nie byłyby może taką przeszkodą, gdyby demonstrował on twardy charakter, wcielając w życie pomysły innych, ale Liu był niestety wodzem powolnym i ostrożnym. Może najbardziej kapitalne znaczenie miał wszakże trzeci czynnik. Oto dwóch dowódców dywizji po stronie Republiki Chińskiej, He Jifeng i Zhang Kexia, było od lat tajnymi członkami partii komunistycznej. Jednostki, którymi dowo­ dzili, należały wprawdzie do pomocniczych sił lokalnych (wspomniany już Trzeci Obszar Pacyfikacyjny), ale z racji stopni generalskich byli oni wcale dobrze wtajemniczeni w plany kampanii. Kwaterę obu w Jiawangu regularnie odwiedzali wysłannicy PAW. Ów katastrofalny dla nac­ jonalistów fakt należy jednak uznać za niemal bez znaczenia w porównaniu z tym, że Guo Rugui, od 1948 r. szef operacji wojennych w Ministerstwie Obrony, był również od ponad 20 lat tajnym członkiem KPCh. Jego rola nie polegała wyłącznie na przekazywaniu informacji komunis­ tom. Jako bezcenny agent wpływu z powodzeniem „mógł proponować i popierać operacje, które, choć wyglądały na rozsądne, stawiały siły nacjonalistów w ogromnym niebez­ pieczeństwie”12. Niczym biblijny Chuszaj w obozie zbun­ towanego przeciw królowi Dawidowi Absaloma, Guo mógł też torpedować i paraliżować zbawienne dla Republiki Chińskiej poczynania. Tymczasem, z uwagi na ogrom koncentrujących się wojsk (w sumie ponad milion), zbliżająca się bitwa, jako największa w dotychczasowych zmaganiach, musiała zade­ cydować w znacznej mierze o ich końcowym rezultacie. Do decydującego starcia dążyły obie strony — nacjonaliści, ponieważ zawsze chcieli dopaść umykającego przed nimi 12

G.J. B j o r g e , Moving the Enemy, s. 106.

przeciwnika, komuniści zaś dlatego, że czuli się wreszcie silniejsi. Warto w tym miejscu zaznaczyć — z uwagi na istniejące w tej dziedzinie fałszywe stereotypy — że owa koncepcja walnej, decydującej bitwy była całkowicie obca klasycznej chińskiej myśli wojskowej, a zwłaszcza teoriom słynnego teoretyka Sun Zi, którego naśladowanie przypisy­ wali Mao zaślepieni wielbiciele Przewodniczącego. Istota koncepcji Mistrza Sun wyrażała się w myśli, że „optymal­ nym jest zachowanie państwa przeciwnika w stanie niena­ ruszonym, zaś rozbicie go jest rozwiązaniem dużo gorszym. Tak samo najlepszym jest zachowanie w całości dywizji przeciwnika, pułku, batalionu czy choćby plutonu, niż rozbijanie ich w walce. [...] Dlatego mistrz posługiwania się siłami zbrojnymi podporządkowuje sobie przeciwnika bez toczenia walki, zajmuje jego miasta bez zdobywania ich i rozbija jego państwo bez długotrwałej kampanii”13. Zalecenia owe były dokładnym przeciwieństwem tego, co robiły obie strony wojny domowej w Państwie Środka. Przyjęta przez nie strategia odpowiadała pruskiej Vernichtungsschlaft, strategii na powalenie, której mistrzami byli Hannibal i Napoleon i którą zalecano w pruskich szkołach wojskowych. Nacjonaliści zapoznali się z nią albo za granicą, albo we własnych uczelniach militarnych, prze­ szczepionych z Japonii, która odpowiednie wzory przejęła właśnie z Niemiec. Komuniści czerpali bądź z tychże uczelni, bądź z również zapatrzonych w niemieckie wzory wojskowych szkół sowieckich14. 13 K. G a w l i k o w s k i , Strategie na konflikt i negocjacje. O Sztuce wojny Mistrza Sun, „Azja-Pacyfik” 1998, t. I, s. 218; por. też s. 209. Autor tego cennego skądinąd artykułu uważa wpływ myśli Sun Zi na strategię komunistów za niewątpliwy, ale strategia ChALW podczas „Huai Hai” (i gdzie indziej) całkowicie zaprzecza tym wywodom. 14 Na ten temat por.: J. Po l i t , Sun Zi, Mao i mity chińskiej wojny domowej, w: Politikon. Publikacja pokonferencyjna. Filozofia polityki, zagadnienia wojny, samorząd lokalny, teoria polityki, red. M. Galon, A. Gorgosz, J. Szajnert, Kraków 2009, s. 103-110.

Teren, na którym miało się rozegrać starcie, w znacznej mierze odpowiadał założeniom tego rodzaju doktryny. Chodziło o równinę, jedynie nieznacznie wznoszącą się w kierunku zachodnim (jezioro Hongzhe, które przecinał Wielki Kanał, znajduje się 5 m nad poziomem morza, a odległe o 280 km od wybrzeża miasto Bengbu tylko 20 m). Nieliczne strome zbocza, wyrastające z równiny na kilkaset metrów, nigdzie nie tworzą jednolitej przeszkody, co obu stronom ułatwiało rozwinięcie wojsk. Manew­ rowanie jednostek zmechanizowanych, występujących (wy­ jątkowo, ale jednak) po stronie nacjonalistów, musiało jednak utrudniać gęste zaludnienie oraz jeziora. Liczne wsie, otoczone przeciwpowodziowymi, wysokimi na 2-3 m wałami ziemnymi, mogły łatwo być zmieniane w doraźne punkty oporu. Opasujące je często fosy utrudniały akcję samochodom i czołgom. Za to domy z suszonych cegieł, kryte łodygami i liśćmi sorgo, szybko chwytał płomień. Ponieważ cały transport nacjonalistów był uzależniony od szos i kolei, utrzymanie przez ANR obu przecinających się w Xuzhou magistrali — linii Longhai łączącej port Lianyun z prowincją Gansu i linii Jinpu (Xu-Beng) łączącej Tianjin z Pukou — nabierało kluczowego znaczenia. Pozostałe drogi nie miały nawet nawierzchni żwirowej. Na transport morski nie można było liczyć wobec porzucenia portu w Lianyun. Pozostawały samoloty, ale w całej okolicy znajdowało się — w samym Xuzhou — tylko jedno lotnisko. Wobec zbliżającej się zimy rzeczą nie bez znaczenia był fakt, że teatr operacji „Huai Hai”, choć dość bliski oceanu, ma klimat raczej kontynentalny, charakteryzujący się częstymi wiatrami z Syberii. Średnia temperatura stycznia to -16,5°C. Siły obu stron były porównywalne. Warto się zatrzymać nad tą kwestią nieco dłużej z uwagi na szerzone potem mity i zwykłe wymysły. W mitologii komunistycznej bitwa

pod Xuzhou uchodzi nadal za przykład „cudu w historii chińskiej wojny rewolucyjnej oraz cudu rzadko widzianego w światowej historii wojen”, skoro, jak stwierdziła córka i biografka Deng Xiaopinga, Deng Maomao, „armia sześćsettysięczna pokonała osiemsettysięczną”'5. Komuniści wskazywali także na druzgoczącą przewagę w czołgach i lotnictwie po stronie ANR. Natomiast weteran bitwy po stronie tej ostatniej, generał Li Mi, argumentował, że „wojska nacjonalistów zmagały się z ponad trzykrotną przewagą liczebną: 450 tys. nacjonalistów wobec 1,5 mln komunistów, [i iż] na ogół jednostki nacjonalistyczne w kampanii Xuzhou ustępowały komunistom sprzętem i siłą ognia”16. Kluczem do zagadki jest rozciągliwe traktowanie przez oba obozy kryteriów dotyczących kombatantów. Po stronie komunistycznej w bitwie uczestniczyło ogółem 15 kolumn piechoty PAW generała Chen Yi, liczących w sumie 360 tys. ludzi, oraz specjalna, jedenastotysięczna kolumna artyleryjskiego wsparcia. Do tego dochodziło 7 kolumn PACR Liu Bochenga, grupujących 160 tys. ludzi. W za­ okrągleniu daje to 530 tys. żołnierzy. Do kolumn tych dochodzą jednak także tak zwane siły lokalne oraz „zbrojna milicja”, bez porównania gorzej uzbrojone, lecz także poddane dyscyplinie wojskowej i użyte w walce. Liczyły one co najmniej 600 tys. ludzi. Wreszcie, podczas walk komuniści zmobilizowali 5,43 min (sic!) wspierających wojsko kulisów. Warto rzec parę słów o tych ostatnich, gdyż absolutnie nie należy wyobrażać sobie owych ludzi jako okolicznych wieśniaków, doraźnie skrzykniętych dla wydobycia z rowu przewróconej armaty. Spośród owej rzeszy 220 tys. 15 Maomao D e n g , Deng Xiaoping, My Father, New York 1995, s. 442-^43. 16 Cyt. za: B. C r o z i e r , The Man Who Lost China. The First Fuli Biography of Chiang Kai-shek, New York 1976, s. 320, 322.

towarzyszyło armii stale, będąc de facto nieuzbrojonymi żołnierzami. 1,3 min oderwano od zagród na ponad 30 dni, a 3,93 min na dłużej niż 10 dni. Wszyscy podlegali dyscyplinie wojskowej, a w razie ucieczki czekał ich sąd wojenny. Ludzie ci byli liczniejsi (i tańsi) od zwierząt pociągowych, których ChALW zmobilizowała tylko 767 tys. Natomiast nacjonaliści nie angażowali kulisów niemal wcale, polegając na liniach kolejowych, nielicznym parku samochodowym oraz koniach i wołach należących do armii. Natomiast podległe Kwaterze Poskromienia Bandytów w Xuzhou Grupy Armii 2., 7., 13. i 16. liczyły ogółem 320 tys. ludzi. Prócz tego nadciągająca z południowego zachodu (w dniu rozpoczęcia bitwy — z Queshan) i podporząd­ kowana bezpośrednio Nankinowi 12. Grupa Armii generała Huang Weia skupiała ogółem 80 tys. żołnierzy. Kolejne 300 tys. ludzi służyło w lokalnych siłach samoobrony, tworzących I, III, IV i IX Obszary Pacyfikacji. Twory te, będące pozostałościami armii dawnych warlordów (np. III Obszar Pacyfikacji — słynnego ongiś Feng Yuxianga) nie były formowane przez rząd centralny, a przepaść między nimi a regularnymi jednostkami ANR była na ogół tak kolosalna, że mogły być używane jedynie przeciw komunis­ tycznej guerilli i milicji. Osobno należy wymienić szczupłe siły lotnicze — teoretyczne 164 maszyny, do których wliczano też mogące osiągnąć rejon walk samoloty operu­ jące z Pekinu i Nankinu. Jak widać, przy wzięciu pod uwagę tylko jednostek o pierwszorzędnej wartości bojowej (po stronie komu­ nistycznej PAW i PACR, po nacjonalistycznej zaś Grupy Armii 2., 7., 13., 16. i 12.) stosunek sił przedstawiał się jako 530 tys. wobec 400-450 tys. na korzyść ko­ munistów. Wliczenie natomiast w skład armii pod słońcem Kuomintangu czterech wojsk Obszarów Pacyfikacji zmu­ sza do analogicznego rozszerzenia sił ChALW o przed­

stawiające z grubsza taką samą wartość bojową oddziały milicyjne. Wówczas przewaga ChALW będzie się przed­ stawiała jako 1,1 min do 800 tys. — naturalnie nie licząc nieuzbrojonych kulisów. Z uwagi na nieco większą siłę ognia doborowych jednostek ANR oraz obecność po stronie nacjonalistycznej niewielkiego lotnictwa — komuniści swojego nie użyli — siły obu stron należy uznać z grubsza za równe. Wszelkie porównania „przeciętnej dywizji” ANR z „prze­ ciętną dywizją” ChALW są przy tym bezprzedmiotowe, gdyż takie „uśrednione” jednostki nie istniały. Nawet w tej samej armii poszczególne dywizje różniły się liczebnością i uzbrojeniem. Zasadniczo jednostki PACR Liu Bochenga, które postradały większość ciężkiego sprzętu podczas brawurowego marszu do gór Dąbie, ustępowały pod wzglę­ dem artylerii dywizjom PAW Chen Yi, jak i regularnym dywizjom ANR, będąc zasadniczo niezdolne do prowadze­ nia wojny pozycyjnej. Jeśli większość kolumn PAW miała w dywizji od 4 do 8 haubic 75-mm, a czasem nawet 105-mm, to dywizja PACR dysponowała dwukrotnie mniej­ szą liczbą „siedemdziesiątek piątek”, a „sto piątek” nie miała wcale. Natomiast dodatkowa „specjalna kolumna” PAW, będąca rodzajem artyleryjskiego odwodu, liczyła 3 pułki artylerii (w tym dwa wyposażone w działa 105-mm), lekkie czołgi i pewną liczbę saperów. Równie wielka różnorodność panowała po stronie nac­ jonalistycznej. Teoretycznie w każdym pułku artylerii (dywizja miała ich 3), należącym do 5 uczestniczących w bitwie grup armii, powinny znajdować się 4 haubice 75-mm i 8 moździerzy kalibru 4,2 cala. Jednakże niektóre pułki nie miały połowy tych stanów. Haubice 105-mm miały jedynie 4 największe korpusy (V i XIII w 2. Grupie Armii, XVIII w 12. Grupie Armii i VIII w 13. Grupie Armii). Prócz tego komunistyczne źródła przypisywały ANR użycie w kampanii „Huai Hai” ponad 200 czołgów

(tzn. większej liczby, niż miała wówczas armia nacjonalis­ tów w ogóle), jak się wydaje dlatego, że czołgistą był adoptowany syn Czang Kaj-szeka, Czang Wei-kuo, oraz z uwagi na fakt, iż wizja rzekomej „ludowej, chłopskiej armii Mao” pokonującej czołgi wypadała szczególnie malowniczo. Źródła tajwańskie przekonują jednak, że maszyn tych (lekkich Stuartów, uzbrojonych w jedno działo 37-mm i 3 cekaemy) było tylko 42. He czołgów mieli komuniści we wspomnianej „specjalnej kolumnie” PAW (pojedyncze egzemplarze trafiały się i gdzie indziej), nie wiadomo. Jeśli nawet w sumie było ich mniej niż po stronie ANR, to różnica ta nie była wielka17. Użyte przez ANR lotnictwo liczyło, jak wspomniano, 164 samoloty, z czego jednak 40 sztuk stanowiły nieuzbro­ jone transportowce (30 C-46 i 10 C-47). 4 samoloty rozpoznawcze również nie nadawały się do walki. Pozostałe (80 myśliwców, głównie P-51 Mustang i razem 40 bom­ bowców typu B-24, B-25 i B-26) mogło w istocie zadać pewne ciosy zwłaszcza komunistycznej kawalerii, choć — w przeciwieństwie do sowieckiego lotnictwa sztur­ mowego i niemieckiego nurkującego — nie były one szkolone do niszczenia manewrujących celów18. Pominąw­ szy jednak fakt, że efektywność lotnictwa utrudniała jesienno-zimowa pogoda, prawie całe musiało zostać użyte do celów kurierskich i zaopatrywania wojsk. Morale po obu stronach było zbliżone — niskie w lo­ kalnych formacjach typu milicyjnego, relatywnie wysokie po stronie komunistycznych PAW, PACR i nacjona­ /

17 Dane na temat liczebności stron na podstawie źródeł chińskich zestawia (nie zawsze krytycznie) G.J. B j o r g e , Moving the Enemy, s. 95-104, 109. Por. też E.L. Dr e y e r , China at War, s. 337. 18 Należy wziąć pod uwagę, że z podanej liczby tylko 41 myśliwców i mniej niż 32 bombowce operowały z samego Xuzhou, podczas gdy reszta bazowała w Nankinie i Pekinie. W związku z tym, z uwagi na swój zasięg, ich czas przebywania nad rejonem walk był bardzo ograniczony.

listycznych grup armii. Zwłaszcza żołnierze 12. i 13. Grup Armii, w dotychczasowych starciach przeważnie bijący komunistów, mieli poczucie wyższości nad prze­ ciwnikiem i chcieli się z nim zmierzyć. To samo dotyczyło w zasadniczym zrębie 7. Grupy Armii Huanga Baitao, do której dywizji, złożonych z kantończyków, dodano wszakże 2 korpusy IX Obszaru Pacyfikacyjnego o wątpliwej wartości i lojalności. Byli to bowiem dawni podwładni wrogiego rządowi warlorda Feng Yuxianga. Jeśli oficerowie spod czerwonego sztandaru, jako człon­ kowie KPCh, byli inspirowani swoją doktryną, to ich przeciwnicy z obozu Republiki Chińskiej często równie mocno wierzyli w słuszność idei Sun Yatsena i gotowi byli bić się do końca. Miał to ukazać w całej pełni przebieg bitwy. Za to ewakuowani niedawno z Mandżurii żołnierze walczyli, pamiętając dopiero co poniesioną klęskę, nie mówiąc o tym, że byli wyczerpani ledwie zakończonymi walkami. Inaczej przedstawiała się sprawa, jeśli chodzi o zaplecze wojsk. Przywódcy komunistów, obradujący w Xibaipo, małej wsi na wzgórzach zachodniej prowincji Hebei, wchodzili w decydujące starcie pewni niezłomnej pomocy ZSRS. Naprawiona przez ekipę Iwana Kowalewa sieć mandżurskich torów codziennie przywoziła zaopatrzenie z ZSRS i Korei; sowieckie statki z baz Stalina w Mandżurii pomagały w transporcie wojsk ChALW, a sowieccy spec­ jaliści rozkręcali produkcję wojenną. Tymczasem katastrofa gospodarcza w Republice Chińskiej sięgnęła dna. W sierp­ niu reżim podjął odważną próbę zdławienia hiperinflacji, próbując wymienić bezwartościową walutę na „złotego yuana” (w relacji 3 mln do 1). Mimo pewnych począt­ kowych sukcesów zakończyła się ona fiaskiem i zruj­ nowaniem popierających dotąd Kuomintang biznesmenów i przemysłowców Szanghaju, którym władze skonfiskowały na ten cel złoto, srebro i obce waluty warte 170 min

dolarów. Wszelkie dostępne środki pożerała wojna: na tajnym posiedzeniu 24 września minister obrony, He Yingqin, powiadomił zaszokowany parlament, że zasoby wojskowego budżetu na całą drugą połowę 1948 r. zostały w całości zużyte na lotnicze zaopatrywanie tylko jednego miasta, mandżurskiej stolicy, Changchunu, w ciągu dwóch miesięcy i czterech dni19. Ekonomiczną ruinę Chin Naro­ dowych, zaabsorbowanych bez reszty walką o przetrwanie, mogłaby powstrzymać tylko pomoc z zewnątrz. 9 listopada 1948 r. — dwie doby po rozpoczęciu kam­ panii „Huai Hai” — Czang Kaj-szek wystosował dra­ matyczny apel do prezydenta Trumana. Wskazywał, że bolesny upadek Mandżurii jest w znacznej mierze efektem działań Stalina, bez którego pomocy ChALW nigdy nie zawładnęłaby tamtejszymi prowincjami. „Obecnie armie komunistyczne podchodzą pod Nankin i Szanghaj — jeśli nie zdołamy teraz powstrzymać ich natarcia, kraje de­ mokratyczne mogą stracić całe Chiny. Paląco potrzebujemy amerykańskiej pomocy wojskowej i mocnego politycznego oświadczenia popierającego Chiny, co wspomogłoby wielce morale naszych wojsk. [...] Obecnie reakcja na naglącą sytuację zależy od Waszej sympatii i szybkości decyzji”20. Apel Czanga wspierała jego elokwentna żona, Song Meiling, która przybyła 1 grudnia do Waszyngtonu z misją ostatniej szansy (przywódca KMT był przeciwny tej po­ dróży, słusznie spodziewając się upokorzenia). „Jeśli w Chi­ nach zwycięży komunizm — oznajmiła Amerykanom — wy, przyjaciele, ostatecznie także ucierpicie. Gdy upadną Chiny, pójdzie za nimi cała Azja. A z pewnością znaczenie Azji dla pokoju nie jest ani na cal mniejsze niż znaczenie Europy”21. 19

F.F. L i u , A Military History of Modem China, s. 257. Cyt. za: O.A. W e s t a d, Decisive Encounters, s. 198. Inny przekład w United States Relations with China, s. 888-889. 21 The Chiang or Red China Question, „Newsweek” 6 XII 1948. 20

Biały Dom nie miał jednak najmniejszego zamiaru wspierać Kuomintangu. Po odbytej 22 listopada 1948 r. naradzie administracja podjęła kontynuowanie dotychcza­ sowej, zalecanej przez Marshalla, polityki zwanej eufemis­ tycznie „polityką wyczekiwania” (wait-and-see policy), po­ łączonej z dalszym zalecaniem Chińczykom, by sformowali rząd koalicyjny. W obliczu szalejącej zimnej wojny (ogłoszono plan Marshalla, trwała blokada Berlina) była to, nie tylko w ocenie Kuomintangu, taktyka zdumiewająca. Redaktorzy „New York Times” (która nie była jeszcze wtedy gazetą „postępową”) pytali, dlaczego administracja, przekazująca miliony dolarów Grecji pod warunkiem wyrzucenia stamtąd komunistów, uzależnia pomoc dla Chin od czegoś wręcz przeciwnego22. W „Time” przypo­ minano, że „w 1940 r., zamiast prowadzić «politykę wyczekiwania», Roosevelt zrobił wszystko, co mógł, by wesprzeć Wielką Brytanię. Z kolei w lecie 1941 r. roz­ szerzył tę pomoc na Rosję — w obliczu przeważającego wśród wojskowych przekonania, że armie sowieckie zostaną wkrótce pokonane”23. Truman i Marshall byli wszakże zdecydowani na ograniczenie nawet tego symbolicznego wsparcia dla Republiki Chińskiej, jakie było udzielane do tej pory. Dostarczający im argumentów nieoceniony szef misji wojskowej w Chinach, generał Barr, roztropnie wskazywał jedynie, że pomoc ta „nie powinna być wyco­ fana nagle [...], ponieważ tego rodzaju postępowanie zostałoby powszechnie potępione i ukazałoby Stany Zjed­ noczone w niekorzystnym świetle w świecie”24. Reprezen­ tujący Republikę Chińską w Waszyngtonie Wellington 22

Szerzej: J. P o l i t , Pod wiatr. Czang Kaj-szek, s. 577-578. Time to Act on China, „Time” 6 XII 1948, s. 11. 24 Cyt. za: L. Tyson Li, Madame Chiang Kai-shek. China’s Eternal First Lady, New York 2006, s. 300. Jest charakterystyczne, że tego wiele mówiącego raportu Biały Dom nie włączył do wydanych zbiorów dokumentów. 23

Koo notował, że gospodarze „spoglądali na mnie, jakbym był ambasadorem sowieckim [...], nie doświadczyłem tego nigdy w ciągu mych 36 lat stosunków z Amerykanami”25. Przeciwnicy pomocy dla Kuomintangu pod jednym względem mieli wszelako rację. W realiach późnej jesieni 1948 r. czas pracował dla komunistów, którzy, wydając bitwę, stawiali na kartę bez porównania mniej od nac­ jonalistów. Jak stwierdzono, akurat słusznie, w „News­ week'u”, „zwycięstwo generalissimusa Czang Kaj-szeka pod Xuzhou może jedynie opóźnić pochód Czerwonych; nie może ich powstrzymać. Bez pomocy z zewnątrz Czang stoi w obliczu niemal pewnej klęski”26. Podczas gdy chińscy przywódcy w Xibaipo i Nankinie rzucali na dziejowy stół kolejne kości, miliony wieśniaków w rejonie Huai Hai obserwowało zajmujące powoli pozycje wielkie armie z nienawiścią, strachem i rezygnacją. Wsie chińskie od niemal dwóch pokoleń doświadczały przekleń­ stwa „oswobodzania” przez kolejne wojska mieniące się „rewolucyjnymi” lub „wyzwoleńczymi”. Ich mieszkańcy mogli co najwyżej słać petycje do władz, proszące o od­ wołanie żołnierzy, „byśmy mieli tylko bandytów do zwal­ czania”. Przemarsz wojsk oznaczał prawie nieuchronnie podpalenia, grabieże i gwałty, a już na pewno rozbieranie chałup na opał i konfiskatę zwierząt pociągowych. Nac­ jonaliści, mający własne środki transportu, nie byli tak skorzy do porywania ze sobą młodych ludzi w charakterze tragarzy i kucharek jak komuniści, ale za to opłacani bezwartościową walutą, częściej grabili lub — co na jedno wychodziło — wręczali w zamian za żywność stanowiące makulaturę pieniądze. Napotkanie bardziej zdyscyplinowa­ nego i ludzkiego oddziału też nie musiało wróżyć nic dobrego, skoro po przejściu wsi w ręce drugiej strony jej 25

Notatka Koo z 8 I 1949, cyt. w: S.G. Cr a f t , V.K. Wellington Koo

and the Emergence of Modern China, Lexington 2004, s. 222. 26

„Newsweek” 6 XII 1949.

mieszkańców mogła spotkać zemsta za „współpracę z nie­ przyjacielem”. Stosunek zwykłych ludzi do toczących się zmagań oddaje może najlepiej gorzka anegdota o miesz­ kańcu wsi zajmowanej po kolei przez obie walczące w Chinach strony, którego amerykański korespondent zapytał, czy woli nacjonalistów, czy komunistów. — „Jedni i drudzy są w porządku — szybko odparł ponury wieśniak. — Jedynie ludzie są źli”27.

27

Cyt. z „Time” 6 XII 1948, s. 14; także C. M y d a n s , S . M y d a n s ,

The Violent Peace, New York 1967, s. 56.

XUZHOU — ZDERZENIE WIELKICH ARMII

Teoretycznie ofensywny plan nacjonalistów miał wszelkie szanse, by uprzedzić komunistyczne uderzenie, a tym samym — nie dopuścić do połączenia komunistycznych armii Chen Yi i Liu Bochenga. Przekreśliłoby to troskliwie opracowany przez Su Yu plan. 5 listopada rano (komuniści, jak wspomniano, mieli ruszyć dopiero nazajutrz o zmierz­ chu) szef sztabu Gu Zhutong w imieniu Czang Kaj-szeka rozkazał dowodzącemu w Xuzhou Liu Zhi natychmiastowy atak. Liu jednak, uginający się pod ciężarem odpowiedzial­ ności, oznajmił, że odpowiedni rozkaz musi mieć w ręku. W warunkach chińskich (będzie jeszcze o tym mowa) odczytywanie rozkazów, transkrybowanych z hieroglifów, było rzeczywiście przedsięwzięciem nasuwającym wąt­ pliwości. Czang Kaj-szek wybuchł gniewem i przez pewien czas nosił się z myślą osobistej wizyty w Xuzhou, ostatecz­ nie jednak wysłał tam swego szefa sztabu, Gu Zhutonga. Gu odleciał z Nankinu o 14.00 i odpowiednie rozkazy wydano w Xuzhou wieczorem. Niestety, generałowi Gu towarzyszył jego cień i prawa ręka, generał Guo Rugui, „kret” KPCh. Wkrótce wytyczne dla ANR stały się znane komunis­ tom. Wśród nich znajdowała się wiadomość, że przy­

dzielony do 7. Grupy Armii Huang Baitao XLIV Korpus, złożony z mało wartościowych wojsk IX Obszaru Pacyfikacyjnego, nie będzie mógł — jak planowano — zostać przerzucony z Haizhou w rejon koncentracji drogą morską z powodu braku niezbędnych statków. Długi marsz lądem musiał nieuchronnie opóźnić przeprawę 7. Grupy Armii na zachodni brzeg Wielkiego Kanału, na którą to przeprawę Huang nalegał od października. Otrzymawszy fatalną wieść wieczorem 5 listopada, akurat w chwili gdy wsiadał do pociągu, generał się żachnął. Mruknąwszy o haniebnym opóźnieniu, wyraził obawy o szanse operacji. Obawy te były w pełni uzasadnione. Huang Baitao musiał przeprawić 100 tys. ludzi i masę sprzętu, mając do dyspozycji jeden tylko stalowy, długi na 175 m most pod Yunhezhenem. Przewidziawszy zator, generał już 5 lis­ topada rano poprosił, by przysłani z Xuzhou saperzy zbudowali drugi most — teraz jednak miał czekać i dodat­ kowo przeprawić 20 tys. ludzi. W tej sytuacji, wydawszy rozkazy regularnym dywizjom XXV Korpusu swej grupy armii, by osłaniały nadciągających maruderów, 6 listopada o świcie stanął kwaterą w Nianzhuangxu. Jego żołnierze spędzili ten dzień i część następnego na forsownych marszach. Ruch wojsk utrudniały zapychające drogi ro­ dziny i wozy tysięcy uchodźców z Shandongu i północnej Jiangsu, pragnących ujść komunizmowi dzięki osłonie bagnetów ANR. O 18.00 Huang oznajmił przybyłemu doń jeepem dowódcy IX Obszaru Pacyfikacyjnego, Li Yiannianowi, że saperów z Xuzhou, mających wznieść drugi most, nadal nie widać, zwiad lotniczy sygnalizuje nad­ ciąganie komunistów z północy, zaś przyjęcie z nimi bitwy jest równe groźbie odcięcia. Jedyna alternatywa — dalszy marsz na zachód przy obecności potężnej wrogiej armii na prawej flance —jest również ryzykowny w obliczu konieczności oczekiwania na XLIV Korpus.

Ten ostatni w maratońskim wręcz tempie przebył wpraw­ dzie do zmierzchu 7 listopada 90 km (!), ale nadal był 25 km od Wielkiego Kanału. Przyczyną, oprócz odległości, był fakt, że rozkaz porzucenia Haizhou odebrano dopiero o północy z 5 na 6 listopada. Tymczasem wieczorem 7 listopada kłopoty zaczął mieć XIII Korpus. Jego dowódca, generał Chen Zhang, rozkazał swym saperom podjąć próbę budowy mostu łyżwowego pod Yaowanem, wszelako wysłane tam 2 kompanie znalazły jedynie 4 łodzie. W nocy do żołnierzy zaczęli strzelać komunistyczni milicjanci, za którymi nadciągnęły elementy 11. kolumny PAW Chen Yi. W tej sytuacji o uchwyceniu przyczółka nie mogło być mowy. Wstające 8 listopada słońce miało rozpocząć bardzo zły dzień dla 7. Grupy Armii. Co prawda, jej kwatera główna przeszła Wielki Kanał, uczynił to również osłaniany przez pozostałe wielkie jednostki pechowy XLIV Korpus, który zaczął zajmować pozycje obronne. Na wschodnim brzegu pozostały wszakże 3 Korpusy (XIII, XXV i C), ze wszyst­ kich stron zagrożone przez komunistów (prócz krytej przez Wielki Kanał zachodniej). Rano 11. kolumna PAW zaczęła nakrywać ogniem magistralę Longhai na południe od Zhaodunu. Została odparta, jednakże wieczorem 9. kolumna zajęła w Xinazhenie po krótkiej walce tabory LXIII Korpusu ze znacznymi zapasami ryżu oraz amunicji. W tych warunkach jedyny most pod Yunezhenem okazał się zgodnie z przewidywaniami „wąskim gardłem”. Do przewożenia żołnierzy przez pięćdziesięciometrową rzekę zaangażowano łodzie, których było jednak jak na lekarstwo. O 21.00 huk dział oznajmił przybycie 4. kolumny komunistów. Jej natarcie zostało wszakże odrzucone przez nacjonalistyczny kontratak, wykonany siłami XXV i C Korpusów. Złe wieści zaczęły przychodzić do kwatery głównej w Xuzhou także z lewego skrzydła. Jeszcze 6 listopada po

południu 1. kolumna komunistycznej PACR Liu Bochenga odkryła tam obecność pozostającej w tyle 181. Dywizji ANR. Jednostka ta, złożona z żołnierzy 4. Obszaru Pacy­ fikacji o drugorzędnej wartości bojowej (identyczny przy­ padek jak XLIV Korpus na wschodzie), została dodana do LXXIV Korpusu 2. Grupy Armii generała Qiu Qingquana. Rozłożyła się na biwak w Zhanggongdianie, miasteczku odległym o 120 km na zachód od Xuzhou. O świcie 7 listopada potężnie przeważające siły PACR uderzyły na Zhanggongdian i po dniu wcale zaciekłych walk ulicznych odniosły pierwsze zwycięstwo w tej kampanii. Sukces znacznie cenniejszy był wszakże dziełem nie żołnierzy, lecz komunistycznych „kretów”. Jak już wspo­ mniano, armia Huang Baitao, w zasadniczym swym trzonie dobrze wyszkolona i ideowa, miała w swoim składzie 2 korpusy IX Obszaru Pacyfikacyjnego, złożone z dawnych podwładnych zaciekle wrogiego rządowi i współpracującego okazjonalnie z komunistami warlorda Feng Yuxianga. Ze szkoły tego ostatniego wyszedł dowódca IX Rejonu, noszący skądinąd (acz bez pokrewieństwa) to samo co on nazwisko, Feng Zhian. Opierając zasadniczo swój plan na zaskoczeniu, Su Yu przyjmował wszelako, że uderzenie 10., 7. i 13. kolumn PAW na wojska IX Obszaru w rejonie Jiawangu winno być „skoordynowane z polityczną ofen­ sywą, skłaniającą Fenga do buntu”1. „Ofensywa polityczna” była prowadzona od dłuższego czasu przez wspomnianych już dwóch agentów KPCh w wojskach IX Obszaru, generałów Zhang Kexia i He Jifenga. Obiektem ich zabiegów byli od dłuższego czasu dwaj zrażeni do rządu wyżsi rangą oficerowie, Meng Shaolian (zastępca dowódcy LIX Korpusu) i Guo Jianfang (dowódca 132. Dywizji). Problem polegał a tym, że obaj wymienieni, acz karierowicze i wrogowie Kuomintangu, 1

lCyt. za: G.J. B j o r g e , Moving the Enemy, s. 117.

nie byli zwolennikami komunizmu. Przed zdradą powstrzy­ mywała ich też obawa o los rodzin pozostawionych w Chinach Południowych. Komunistyczni agenci rzucili swe kości na stół w staran­ nie wybranej przez partię chwili, a mianowicie wieczorem 7 listopada, kiedy to 180. i 38. Dywizje z LIX Korpusu chroniły most na niewielkiej, płynącej z zachodu na wschód rzece Bulao, wpadającej do Wielkiego Kanału. W ciągu dnia obie dywizje były powoli spychane na południe przed oddziały ChALW. W nocy He Jifeng zainspirował u swego bezpośredniego przełożonego Feng Zhiana wydanie roz­ kazu, grożącego sądem wojennym za utracenie mostu. Następnie pokazał tenże rozkaz Meng Shaolianowi i Guo Jifengowi, wyjaśniając, że w takiej sytuacji nie mają wyjścia, a komunistyczne podziemie na Południu zadba o ich rodziny. Pierwszym, sprawnie wykonanym mimo ciemności ele­ mentem przewrotu stało się aresztowanie personelu łączno­ ści. Z racji wykształcenia, niezbędnego do obsługi radio­ stacji, był on przeważnie ideowy i oddany Czang Kaj-szekowi. Nade wszystko szło jednak o to, by wydarzenia w IX Obszarze Pacyfikacyjnym pozostały dla dowództwa w Xuzhou jak najdłużej tajemnicą. O świcie spiskowcy oznajmili o wszystkim podległym im oficerom. Część z nich próbowała stawić opór. Zostali zlikwidowani, a tylko nielicznym udało się uciec na południe. Był to decydujący moment realizacji planu. „Szczegó­ łowe mapy rejonu bitew i masy rozkazów na piśmie nie są regułą w armii chińskiej — pisał ówczesny amerykań­ ski analityk — tak więc większość instrukcji musi być wydawana ustnie. Wszakże chiński żołnierz posiada dobrą pamięć i wyczucie terenu; może wykonać rozkazy dosłownie i je wykonuje”2. Z chwilą skaptowania ofice2 H.W. B a 1 d w i n, China as a Military Power, „Foreign Affairs” październik 1951, s. 57.

rów większość szeregowych, czujących więź tylko ze swymi dowódcami i prowincją, a nie z abstrakcyjną sprawą równie abstrakcyjnej dla siebie Republiki Chiń­ skiej, poszła ślepo za grupką spiskowców. Ci rozprawiali się teraz z myślącymi inaczej w sztabach sąsiednich jednostek „dziewiątki”. Mimo wybuchów ognisk in­ cydentalnego zbrojnego sprzeciwu do wieczora 8 lis­ topada — tak fatalnego dla nacjonalistów — ustał wszelki opór w rejonie działań wojsk IX Obszaru Pacyfikacyjnego. Historyk może raczej wyrazić zdumienie, że aż 5 tys. ludzi wiernych sztandarowi z białym słońcem i przysiędze, a pochodzących głównie z 37. Dywizji i LXXVII Korpusu, zdołało mimo wszystko zwartą masą przedrzeć się do Xuzhou. Zmiana frontu przez IX Obszar Pacyfikacyjny, opisywana w podręcznikach komunistycznych jako „spontaniczna”, była w ogromnej mierze dziełem dwóch komunistycznych „kretów”, a przede wszystkim He Jifenga. Historia nie tak dawnych walk między warlordami znała dziesiątki przy­ kładów podobnych wyczynów, jak choćby sławna rewolta Feng Yuxianga (dawnego przełożonego rebeliantów znad rzeki Bulao) z października 1924 r„ który swoją zdradą wydarł Wu Peifu właściwie już pewne zwycięstwo w ów­ czesnej wojnie domowej. KPCh, cokolwiek o niej powie­ dzieć, potrafiła uhonorować architektów swego sukcesu. Jeszcze w 1983 r. czołowy dziennik partyjny „Renmin Ribao” pisał w okolicznościowym artykule, że He Jifeng „zapisał chwalebny rozdział w historii wyzwolenia ludu chińskiego”3. Ponieważ zbuntowane wojska znajdowały się między jednostkami 7. Grupy Armii Huang Baitao a Xuzhou, w systemie obrony ANR powstała gigantyczna wyrwa, przez którą wdarły się 3 kolumny komunistów. Uchwyciły 3

Cyt. za: L. L a d a n y, The Communist Party of China and Marxism,

1921-1985. A Self-Portrait, Stanford Calif. 1992, s. 133.

one, naturalnie, także i wspomniany już most na Bulao. 7. Grupa Armii znalazła się w śmiertelnym niebezpie­ czeństwie. W powstałej sytuacji jedynym wyjściem dla nacjonalis­ tów byłoby rozkazanie 7. Grupie Armii, aby zaatakowała w kierunku zachodnim, przy jednoczesnym wyjściu jej naprzeciw z Xuzhou 16. Grupy Armii Sun Yuanlianga celem likwidacji komunistycznego klina. Gdyby Du Yuming znajdował się w tym momencie w Xuzhou, z pew­ nością pchałby Liu Zhia do takiego właśnie rozwiązania, ratującego armię Huanga przed okrążeniem. Wszelako przerażony Liu, uznawszy fałszywie, że Xuzhou jest narażone na bezpośredni atak z północnego wschodu, nakazał przede wszystkim 13. Grupie Armii generała Li Mi natychmiastowe cofanie się w stronę miasta w celu jego obrony. Pogrzebało to ostatecznie wszelkie plany ofensywne KMT z 5 listopada, ułatwiając doskonale manewry PACR Liu Bochenga, natomiast nie zredukowało ani o źdźbło zagrożenia Huang Baitao. Przeciwnie, znajdował się on teraz na wysuniętej pozycji, akurat takiej, do której pierwo­ tny plan ANR nie chciał dopuścić. Uratowanie 7. Grupy Armii było zupełnie możliwe. Z powodu wolno działającego łańcucha łączności — który funkcjonował zdecydowanie gorzej niż komunistyczny wywiad — Su Yu dowiedział się o przeprawie trzonu armii Huanga na zachodni brzeg Wielkiego Kanału dopiero 8 listopada rano. Jego pierwotne plany zakładały okopanie się komunistów na północnym brzegu rzeki Bulao i oczekiwanie na nieuchronną, jak zakładano, próbę odsieczy z Xuzhou dla 7. Grupy Armii. Bulao, acz teoretycznie niezbyt wielka, po jesiennych deszczach miała 3 m głębokości i około 200 m szerokości, stanowiąc przeszkodę niemożliwą do sforsowania z marszu. Po zdradzie wojsk IX Obszaru Pacyfikacyjnego priorytetem stało się jednak odcięcie Huang Baitao, a nie blokowanie

odsieczy dla niego, która zresztą nie wyruszyła. Późno w nocy 8 listopada awangarda 7. i 13. kolumn PAW osiągnęła brzegi Bulao. Przeprawa komunistów — mimo budowy dodatkowego mostu na tratwach — trwała cały dzień (9 listopada) i część następnego. Przez ten czas Liu Zhi, zatrwożony bezpieczeństwem Xuzhou, nie uczynił nic, by przeszkodzić tej operacji, nie licząc żałosnego ataku lotniczego, od którego — jak drwili żołnierze Chen Yi — ucierpiały tylko ryby. Winę nieszczęsnego dowódcy w Xuzhou powiększa jeszcze fakt, że jego podwładni znakomicie zdawali sobie sprawę z niebezpieczeństwa. Jeszcze późnym wieczorem 8 listopada — gdy zdrada dowódców IX Rejonu była już sfinalizowana, ale jeszcze nie wykorzystana do końca — Huang Baitao podążył do kwatery głównej dowodzącego 13. Grupą Armii generała Li Mi, prosząc, aby jego żołnierze przemieścili się w rejon między rzeką Bulao a linią Longhai, utrzymując go do czasu nadciągnięcia 7. Grupy Armii. Podczas burzliwej rozmowy Li Mi wyraził zrozumienie i sympatię dla postulatów kolegi, ale wyjaśnił, że ma obowiązek niezwłocznego wypełnienia rozkazów głównodowodzą­ cego. Możliwe, że generał z większym temperamentem byłby w stanie sprzeciwić się zwierzchnikom i uratować sytuację, ale dowódców takich nie było w chińskiej armii, a przynajmniej nie pod Xuzhou. Po południu 10 listopada komunistyczna 38. Dywizja, idąca na czele 13. kolumny, przecięła magistralę Lon­ ghai na wschód od miasta Caobaji. Tuż potem Longhai osiągnęły trzy dywizje z 7. kolumny. W ten sposób szeroka na 30 km wyrwa między 7. Grupą Armii a najdalej wysuniętymi jednostkami obrony Xuzhou wypełniła się już nie zrewoltowanymi i wątpliwymi pod względem wartości bojowej wojskami IX Obszaru Pacyfikacyjnego (były one w tym czasie odsyłane do

Shandongu celem „politycznej reedukacji”), ale dywiz­ jami najsilniej uzbrojonymi w całej czerwonej ChALW. Najdalej wysuniętą na zachód jednostką armii Huang Baitao była 44. Dywizja, stacjonująca w Caobaji. 13. kolumna PAW uderzyła na miasto już o zmierzchu 10 listopada. Nacjonaliści, wsparci o mur, fosę i zasieki z drutu kolczastego, stawili zajadły opór. Komunistyczni saperzy zdołali wprawdzie dokonać wyłomu w rejonie bramy północnej, ale oddział, który wdarł się do miasta, został całkowicie wybity. Podobny koniec spotkał próbę podjętą nazajutrz rano. Odważnie walczący obrońcy na próżno oczekiwali odsieczy z Xuzhou. W końcu, w południe 11 listopada zwycięskiego już szturmu dokonał pułk z 39. Dywizji. Walki ustały około 14.00. Jednocześnie 3 pułki komunistyczne wdarły się do słabo bronionego Dagenzhuangu. Następnie 3 kolumny komunistów (7., 10. i 11.), dowodzone przez generała Song Shiluna, zajęły stanowiska z frontem zwróconym ku Xuzhou, podczas gdy cała pozostała potęga PAW rozpoczęła manewr okrążania 7. Grupy Armii. Nie było to zadanie łatwe. Czołówka 4. kolumny, która wieczorem 8 listopada zbliżyła się do rejonu mostu w Yunhezhanie, została, jak już wspomniano, odparta. Rano cała 4. kolumna PAW, licząca 5 dywizji i około 45 tys. ludzi4 zaangażowała się przeciw tylko dwu, ale wyśmienicie walczącym jednostkom ANR, 44. i 108. Dywizjom. Nacjonaliści odparli wszystkie szturmy, po­ zwalając swym kolegom na dokończenie przeprawy. Naza­ jutrz wybuch wozu z amunicją, uznany może niesłusznie za komunistyczną dywersję, przyspieszył decyzję o wysa­ dzeniu stalowego mostu. Potężne dźwigary nie zostały 4 W komunistycznej ChALW kolumna liczyła zasadniczo 3 lub (w PACR) niekiedy tylko 2 dywizje, a więc 20-30 tys. żołnierzy. Wyborowa 4. kolumna PACR, licząca 5 dywizji o pełnych stanach (rzecz rzadka w tej wojnie), była absolutnym wyjątkiem.

jednak zniszczone całkowicie, a dwa pułki z 44. Dywizji pozostały odcięte. Porażka przy przeprawie, będąca próbką możliwości dobrze wyszkolonych sił ANR, spowodowała frustrację komunistycznej generalicji. Su Yu uznał za konieczne poniechać szturmów i poszukać innej przeprawy, którą 4. kolumna znalazła dopiero 10 listopada. Do tego czasu 6. kolumna, która nadciągnęła pod Yunhezhan, zdołała wykorzystać do przejścia rzeki resztki nie do końca znisz­ czonego mostu. Do zmierzchu 11 listopada 7. Grupa Armii nacjonalistów generała Huang Baitao znalazła się w okrążeniu. Na jej północy i północnym wschodzie znajdowała się 4. kolumna komunistów, na wschodzie i południowym wschodzie — 6. kolumna, od zachodu zaś — jedynego kierunku, skąd mogła nadejść odsiecz — 7. 10. i 11. kolumny. O ile trzon okrążonej armii znajdował się w Nianzhuangxu, gdzie powiewała flaga samego generała Huanga, pozostający w tyle LXIII Korpus został odcięty w rejonie Yaowanu. Wieczorem 9 listopada jego żołnierze toczyli zaciekłe walki odwrotowe z przeważającą liczebnie komu­ nistyczną 9. kolumną. Szale chwiały się, póki na pole bitwy nie nadeszła kolejna, 1. kolumna PAW, dysponująca wypożyczonymi od „kolumny specjalnej” dwoma kom­ paniami ciężkich dział kalibru 105 mm. 10 listopada na mury Yaowanu spadła lawina ognia i stali z 6 dział 105-mm i 17 75-mm. O 17.30 dokonano wyłomu, ale nacjonaliści bronili wyrwy jeszcze przez ponad 3 godziny. Gdy ich odepchnięto, rozpoczęły się walki uliczne, których punktem kulminacyjnym była bitwa o punkt dowodzenia mieszczący się w miejscowym kościele katolickim. Kieru­ jący obroną generał Chen Zhang rozkazał przed świtem przebijać się ku Wielkiemu Kanałowi, do którego prowadził ostatnich obrońców, osobiście strzelając z pistoletu do atakujących komunistów. Otrzymał śmiertelną ranę nad samym brzegiem.

W ostatnim rozkazie dla LXIII Korpusu, którego Chen Zheng nie zdążył już odebrać, Huang Baitao nakazywał cofać się na zachód z koncentracją w Caobanji, jeszcze wówczas niezdobytym. Odprawa u Huanga czterech dowód­ ców korpusów, dokonana wieczorem 9 listopada w Nianzhuangxu, była burzliwa. Liu Zhenxiang, dowódca LXIV Korpusu, nie zgadzał się na opuszczenie ufortyfikowanych już pozycji i wzywał do czekania na XLIII Korpus. Huang słusznie odrzucił te pomysły i rozkazał, by o świcie rozpoczęto marsz na zachód. Jednakże nim to nastąpiło, nadeszły rozkazy z Xuzhou nakazujące zaprzestać przebi­ jania i bronić się na miejscu. Okrążoną armię miała odblokować odsiecz złożona z 2. Grupy Armii gen. Qiu Qingquana wzmocnionej przez jeden korpus 13. Grupy Armii gen. Li Mi. Jednocześnie skupionej wokół Xuzhou 16. Grupie Armii wydano rozkaz marszu na południe w rejon Suxianu, gdzie miała podać rękę nadciągającej pospiesznie z Queshanu najpotężniej­ szej sile, jaką dysponował rząd Republiki Chińskiej. Była nią 12. Grupa Armii generała Huang Weia, posiadająca kilkaset samochodów i — w swej 118. Dywizji — kilka­ naście czołgów. Fatalne rozkazy zostały wydane przez Liu Zhia, jednakże Czang Kaj-szek, który potwierdził je wkrótce odręcznie, ponosił za nie ostateczną odpowiedzialność. Liu oraz jego szef sztabu, Li Zhuzheng, byli pewni, że celem komunistów jest Xuzhou i całkowicie zignorowali pierwotne, ofensywne instrukcje Nankinu. Informacje zwiadu lotniczego (ledwie 4 rozpoznawcze samoloty!) okazywały się mało użyteczne i spóźnione wobec ogromu terenu i zwyczaju komunistów, by przemieszczać armie nocami, wywiad zaś ANR po śmierci Dai Li okazywał się całkowicie ślepy. W tej sytuacji bazowano głównie na informacjach z pola bitwy, potężnie przeceniających siłę przeciwnika. Oceniano na przykład, że z południowo-zachodniego Shandongu nad­

ciąga, zagrażając obszarom na zachód od Xuzhou, 5 komu­ nistycznych kolumn — gdy naprawdę znajdowały się tam tylko 2. Na zakończonej 10 listopada o 9.30 naradzie w Nankinie, która zażyrowała fatalne decyzje Liu, obawy te wspierał gorliwie zdrajca Guo Rugui. W takiej sytuacji 11 listopada o 1.00 lądował w Xuzhou Du Yuming, mający być w intencjach Czang Kaj-szeka rzeczywistym wodzem w toczącej się od 3 dni bitwie. Przybywał prosto z Nankinu, gdzie jednak — spóźniony — nie zdążył już wziąć udziału w nieszczęsnej naradzie. W sztabie Liu zastał bałagan, powiększany sprzecznymi informacjami wywiadu. Mapa sygnalizowała ciężkie walki i natarcia wroga ze wszystkich kierunków prócz połu­ dniowego wschodu. Po dramatycznej, choć krótkiej roz­ mowie telefonicznej z dowódcą 2. Grupy Armii, Qiu Qingquanem, otrzymał elektryzujące wiadomości, że potęż­ ne siły komunistów — chodziło naturalnie o kolumny PACR Liu Bochenga — nie angażując się w walkę, przechodzą przed frontem 2. Grupy Armii i podążają na południe. Potwierdzało to całkowicie przypuszczenia Du, że ocena planów nieprzyjaciela, dokonana przez Liu Zhia, jest błędna, iż Xuzhou nie jest komunistycznym celem, a w związku z tym można wydzielić z garnizonu miasta znaczne siły i przejść do kontrofensywy. Przedstawiony przez Du Yuminga 11 listopada rano plan zaczepnego zwrotu był niezmiernie śmiały, rokował jednak szanse całkowitego odwrócenia biegu kampanii. Zakładał pozostawienie w Xuzhou zmęczonej niedawnym (i niepo­ trzebnym) odwrotem 13. Grupy Armii generała Li Mi, wzmocnionej LXXII Korpusem, i uderzenie siłami 2., 16. i 12. Grup Armii na próbującą obejść pozycje nacjonalistów od południa komunistyczną PACR. Przy spotkaniu się nacierających z Xuzhou 2. i 16. Grup Armii z potężnymi siłami 12. Grupy Armii Huang Weia gdzieś w rejonie Guoyangu-Menchengu zaskoczone przez nich mniej liczne

i słabo wyposażone w ciężki sprzęt kolumny Liu Bochenga musiałyby zostać doszczętnie zdruzgotane. Po unicestwieniu PACR 4 grupy armii — wliczając w to i pozostawionego w Xuzhou Li Mi — miały odblokować walczącą dotąd w okrążeniu 7. Grupę Armii Huang Baitao i skierować się przeciw komunistom Chen Yi. Znalazłby się on wówczas w fatalnym położeniu, walcząc z odwróconym frontem z przeważającymi siłami. Ryzyko planu polegało na pytaniu, czy 7. Grupa Armii wytrzyma i nie zostanie zniszczona do czasu przybycia odsieczy. Wszelako dziś — wiedząc, jak długo bronili się żołnierze Huang Weia — można na to pytanie dać odpowiedź całkowicie twierdzącą. W ocenie znakomitego historyka Odda Arne’a Westada: „Du Yuming miał niemal na pewno rację. Gdyby KMT zaatakował pierwszy na południu, cały komunistyczny pomysł odcięcia i pokonania ugrupowań nacjonalistów jednego po drugim, prawdopodobnie by upadł. Mao Zedong wiedział o planach Du i martwił się, że Nankin je zaakceptuje”5. Spodziewając się, że Liu przerazi się planem o takim rozmachu, Du Yuming na wszelki wypadek przygotował drugi, skromniejszy wariant. Był on zmodyfikowaną wersją operacji zalecanej przez Nankin. Opierał się on na pomyśle odblokowania 7. Grupy Armii, tym razem jednak siły użyte do tego celu miały być znacznie potężniejsze, bo złożone z połączonych 2. i 13. Grup Armii. Jednocześ­ nie — to było najistotniejsze novum — elitarna 12. Grupa Armii miała iść forsownym marszem na północ, by dołączyć do bitwy. Rozwiązanie takie, choć nie zakładało doszczętnego zniszczenia komunistów, a jedynie (przynaj­ mniej na razie) uratowanie własnych sił, miało dodatkową zaletę psychologiczną. Nie ulegało wątpliwości, że okrą­ żona 7. Grupa Armii zostałaby uskrzydlona na wiadomość 5

O.A. W e s t a d, Decisive Encounters, s. 203.

(dającą niemal pewność ocalenia), że idzie jej na odsiecz najpotężniejsza formacja Republiki Chińskiej. Jeśli jednak Liu Bocheng zdołałby znacznie opóźnić marsz 12. Grupy Armii na północ (o pokonaniu przezeń tych elitarnych sił nie mogło być mowy), i ta nie doszłaby na czas w rejon okrążenia dywizji Huanga Baitao, to wyprowadzona z Xuzhou odsiecz mogła okazać się za słaba do pokonania komunistów. Liu Zhi i Li Shuzheng odrzucili pierwszy plan natych­ miast, uzasadniając to niewiarą, że Liu Bocheng napraw­ dę zmierza w rejon Guoyangu-Mengchengu. W istocie przerażała ich odpowiedzialność. Odnośnie planu dru­ giego wysunęli niezliczone wątpliwości, oscylujące wo­ kół rzekomej niemożności oderwania się sił Qiu Qingquana od nieprzyjaciela, który miałby w tej sytuacji iść za armią Qiu aż do Xuzhou. Dążąc za wszelką cenę do rozłożenia na więcej głów duszącej ich odpowiedzialno­ ści, wezwali Qiu do swej kwatery na naradę. Marnując cenny czas (zakończyła się 12 listopada w południe), przyjęła ona postanowienia, które żałośnie wypaczyły śmiałe pomysły Du Yuminga. 2. Grupa Armii miała wyruszyć na wschód celem ratowania okrążonego Huang Baitao, ale jednocześnie zostawić pod Xuzhou silny LXXIV Korpus, który miał zająć pozycje u podnóża gór Juli. Równocześnie z Suxianu, leżącego na magistrali Xu-Beng (Jinpu), wezwano rozlokowane tam oddziały 16. Grupy Armii, by wzięły udział w operacji deblokady, ale tylko jako siła osłaniająca Xuzhou po opuszczeniu jego okolic przez 2. Grupę Armii. Żołnierze obu formacji, zarówno 2., jak i 16. Grup Armii, wyruszyli w drogę dopiero 13 listopada o 9.00! Liu Zhi i jego szef sztabu działali z intencją zagwaran­ towania maksymalnego bezpieczeństwa własnym siłom. Niestety, na wojnie, która zawsze polega na ponoszeniu ryzyka, postępowanie takie jest bezsensowne. Ponuro

zilustrowało ono starą wojenną zasadę, że kto nie ryzykuje, ten nie wygrywa. Wygrał natomiast Liu Bocheng, który zuchwale przemaszerował z odsłoniętą flanką przed frontem nacjonalistycznej 2. Grupy Armii, co w innych okolicznoś­ ciach mogło go kosztować bardzo wiele. Dowódca PACR — być może wierząc w swą agenturę w szeregach wroga — był pewien, że przeciwnik nie wykorzysta żadnej strategicznej szansy. Wycofywanie żołnierzy 16. Grupy Armii z Suxianu, gdyby je rozpoczęto 11 listopada, byłoby przedsięwzięciem ryzykownym, ale — z uwagi na chęć ich użycia do uratowania armii Huang Baitao — śmiałym i koniecznym. Rozpoczęte po dwóch dniach, przede wszystkim ułatwiło Liu Bochengowi zajęcie pozycji na głębokim zapleczu przeciwnika. Po odejściu trzonu 16. Grupy Armii, Suxianu miała bronić raptem jedna dywizja i parę tyłowych batalio­ nów, czyli ogółem 13 tys. ludzi. Dla nadciągającej PACR był to łup, a nie przeszkoda. Co prawda, siły 16. Grupy Armii parę dni później rzeczywiście wzięły udział w obronie rejonu Xuzhou przed PAW Chen Yi, i w tym sensie ich wymarsz miał pewien sens taktyczny, jednakże „przez praktyczne porzucenie centralnego rejonu walk na rzecz PACR, nacjonaliści oddali komunistom przewagę na szczeblu operacyjnym. Nie jest pewne, czy 16. Grupa Armii załamałaby się, broniąc Suxianu. Ale jeśli nawet tak i jeśli zostałaby zniszczona, koszty poniesione przez PACR w walce pozy­ cyjnej byłyby tak wysokie, że zachwiałoby rachubami komunistów, jak walczyć z resztą ANR na tym, co stało się frontem południowym”6. 12 listopada Liu Bocheng przybył ze sztabem do kwatery głównej Chen Yi koło Yongchengu po dłuższej podróży z południowo-zachodniego Henanu. Potwier­ 6

G.J. B j o r g e , Moving the Enemy, s. 141.

dzono powziętą nieco wcześniej decyzję natychmias­ towego ataku na Suxian, a także podjęcie zaraz potem próby zniszczenia 16. Grupy Armii i zawładnięcia całą magistralą Xu-Beng. Do tego celu wyznaczono całą PACR, do której przydano dwie kolumny PAW, 4. i tak zwaną kolumnę Liangguang (nie miała numeru porząd­ kowego). Dowództwo nad całością operacji objął nie Liu Bocheng, ale stojący na czele obu posiłkowych kolumn PAW Chen Geng. Podczas gdy 3. kolumna PACR okrążyła Suxian, pozo­ stałe siły uderzeniowe parły na północny wschód, osiągając Guzhen, Xiaoxian i Wazikou. Pod Fuliji 4. kolumna starła się z również maszerującą na północ, lecz pozostającą w tyle (nacjonaliści nie przemieszczali się w nocy) 122. Dywizją należącą do XLI Korpusu z 16. Grupy Armii. Zginęło 3 tys. żołnierzy Kuomintangu, w ręce czerwonych wpadło też 16 ciężarówek. Uderzenie na sam Suxian, podjęte rano 13 listopada, zostało jednak odparte przez „budzącą respekt” (jak uznawał potem sam Su Yu) obronę szczupłego garnizonu ANR. Broniących się nacjonalistów wspomagał mur, szeroka na 11 m fosa i umocnienia wzniesione niegdyś przez Japończyków. Dla wykurzenia żołnierzy Republiki Chińskiej potrzeba było najcięższych dział oraz saperów, którzy po dwóch dniach oblężenia miasteczka, 15 listopada o 17.00, zbudowali most przez fosę i wysadzili mur. Mimo to zajadłe walki wręcz trwały jeszcze długo, oświetlane łuną płonących domostw. Ucichły dopiero o 3.00. Mimo zmitrężenia 2 dni pod Suxianem (co związało jednak tylko część nacierających) sukces komunistycznej ChALW był błyskotliwy i wielki. W ciągu pięciodniowego manewru (10-15 listopada) udało się jej stworzyć stukilometrową wyrwę między armiami Republiki Chińskiej w Xuzhou a ich bazą zaopatrzeniową za rzeką Huai, nad którą leżało Bengbu. Jeśli ustawienie jednostek ANR przed bitwą porów­

nywano do litery T lub do grzyba, to nóżka owego grzyba, tworzona przez magistralę Xu-Beng, znalazła się w rękach komunistów. Bez otrzymania posiłków lub wycofania się na południe — czego jednak nie można było dokonać bez walki — wojska Kuomintangu zostały zagrożone zniszczeniem. Sukces komunistów chromał jednak pod pewnym nader istotnym względem. Ich pierwotny plan zakładał mianowi­ cie, że okrążona 7. Grupa Armii Huang Baitao zostanie zniszczona między 11 a 13 listopada. Następnie dywizje PAW Chen Yi miały połączyć się z Liu Bochengiem w centrum. Tymczasem — ku zaskoczeniu nie tylko komunistów, lecz i małodusznego Liu Zhia w Xuzhou — trzon sił Huanga stawiał nadal opór z niezwykłą w tej wojnie determinacją. W tej sytuacji idąca na północ PACR znajdowała się teraz w środku 4 nieprzyjacielskich armii — 2., 13. i 16. na północy i potężnej 12. Grupy Armii Huang Weia na południowym zachodzie, nie licząc nawet dodatkowych, potencjalnie bardzo niebezpiecznych sił Kuomintangu znajdujących się za rzeką Huai, na południe od Bengbu. Dylemat ten stał się powodem poważnych sporów między kwaterą główną ChALW a jej dowódcami w polu. Ci ostatni domagali się — skutecznie — dodatkowych cięża­ rówek z amunicją, przede wszystkim jednak wskazywali, że PACR nie ma żadnych szans w ewentualnym ataku na idącą z południa 12. Grupę Armii i może ją jedynie blokować. Przywódcy ostatecznie zgodzili się z tym po­ glądem (co koniec końców dobrze świadczyło o ich poczuciu realizmu), rozkazując skoncentrować wszystkie siły na unicestwieniu 7. Grupy Armii. Ta ostatnia, licząca ciągle 75 tys. ludzi, zajmowała okrąg o średnicy około 7 km z centrum w kwaterze głównej w Nianhuangxu. Choć teren był pozbawiony przeszkód naturalnych (ale tym samym i osłony dla

atakujących!), weterani ANR bardzo szybko i sprawnie połączyli miejscowe wsie siecią okopów poprzedzonych zasiekami z drutu kolczastego. Morale było wysokie. 7. Grupa Armii znalazła się w kotle nie w rezultacie pobicia, a tylko wymanewrowania. W dotychczasowych starciach jej żołnierze zwykle brali górę nad komu­ nistami. Wolę walki podtrzymywała powszechna wiara w bliskość odsieczy oraz widok samolotów z białymi słońcami na skrzydłach, pojawiających się nad polem bitwy. Pierwszy wielki atak PAW, podjęty 11 listopada, załamał się wśród potężnych strat. Oba skrzydła nacierającej 4. kolumny zostały zmasakrowane. Jej dowódca, zaszoko­ wany siłą oporu, poprosił o 3 dni zwłoki na przygotowanie kolejnego szturmu. Su Yu i Chen Yi odrzucili tę prośbę i nazajutrz do natarcia ruszyły kolumny 4., 6., 8., 9. i 13. Rezultaty były bliskie zeru; pewne minimalne postępy uzyskano na odcinku najsilniejszej 9. kolumny, uderzającej na XLIV Korpus ANR. Wieczorem 14 listopada zasępiony Su Yu wezwał do swej kwatery w Tushangzhenie (10 km na południe od Nianhuangxu) dowódców wykrwawionych kolumn oraz artyleryjskiej kolumny specjalnej. Obiecał przyspieszyć ściągnięcie ze Shandongu dodatkowej armii pod dowództwem Tan Zhenliana, dodać nowe działa 105-mm i czołgi. Zalecał kopanie okopów podchodzących możliwie najbliżej pozycji nacjonalistów i uderzanie na linie obrony między umocnionymi wsiami, by przeciąć linie komunikacyjne ANR. Do szturmu, który miał się rozpocząć 17 listopada o 17.30, sformowano 3 grupy artyleryjskie, nasycone z zasobów „specjalnej kolumny” PAW. Pierwsza liczyła 8 amerykańskich dział kalibru 105 mm i 16 pojapońskich 75-mm; miała wspierać atak na centrum kotła w Nianzhuangxu od południowego wschodu. Druga (27 dział 75-mm i jedno pojapońskie działo polowe) miała uderzyć wraz

z 9. kolumną od południa. Trzecia grupa (6 dział 105-mm, 12 75-mm) miała towarzyszyć 9. kolumnie, atakującej z północnego zachodu. Czołgi, używane jako wsparcie piechoty, rozproszono po kolumnach. Atak został poprzedzony trwającym pół godziny przygo­ towaniem artyleryjskim. „Ludzkie fale” komunistów wdarły się do okopów zajmowanych przez C i XLIV Korpusy ANR, których dywizje, niekiedy niemal wybite, zostały zmuszone do porzucenia swoich pozycji. Jednakże na najważniejszych odcinkach, południowym i południowo-wschodnim, 8. i 9. kolumny zostały zatrzymane przed osiągnięciem Nianzhuangxu. W ciemnościach, rozjaśnia­ nych przez błyski ognia artyleryjskiego i płonące strzechy chat, wielokrotnie dochodziło do walki wręcz. Artyleria i żołnierze Huang Baitao strzelali na wprost; kolejne fale atakujących komunistycznych piechurów potykały się o tru­ py towarzyszy broni. Na niektórych odcinkach zwały zwłok sięgnęły poza zasieki z drutu kolczastego i obrońcy musieli prowadzić ogień w pozycji stojącej. Wśród ciem­ ności i panującego chaosu wyszkoleni przez Sowietów komunistyczni czołgiści tracili orientację, a ich pociski raziły niejednokrotnie własną piechotę. Świt 19 listopada rozświetlił pobojowisko zasłane tysią­ cami poległych oraz dymiącymi wrakami czołgów. Szcze­ gólnie tragiczny los spotkał rannych. Tych, którzy mieli szczęście paść na obrzeżach pola walki, koledzy układali na noszach między chałupami przy cieple roznieconych ogni; nie mogli jednak liczyć na poważniejszą pomoc lekarską. Inni, nawet lżej poszkodowani, ale niezdolni dotrzeć do posterunków o własnych siłach, byli skazani na zamarznięcie. Ponieważ chińscy chłopi mordowali zwykle żołnierzy spod każdej flagi, uznając ich za ciemiężycieli i pasożytów, umundurowani koledzy przecinali zwykle dogasający płomyk życia rannych motywowanym litością strzałem.

W Tushangzhenie przygnębiony Chen Ruiting, dowódca artyleryjskiej „specjalnej” kolumny PAW, podsumowywał przyczyny porażki. Jego wnioski sprowadzały się zasad­ niczo do trzech kwestii. Artyleria komunistów potrafiła prowadzić tylko ogień obserwowany; czołgi nie umiały współpracować z artylerią; wpływ czołgów na atak okazał się nikły, były rozproszone i traciły bardzo prędko kontakt z piechotą, której uderzenia miały wspierać. Ostateczne wnioski musiały być niewesołe: „Mimo strasznych warun­ ków bytowych oraz coraz większego braku żywności, wody pitnej i amunicji, tydzień po okrążeniu 7. Grupa Armii nadal przedstawiała problem dla PAW i komunis­ tycznej kwatery głównej”7. Poświęcenie okrążonych żołnierzy Huang Baitao miało tym większy sens, że wysiłki komunistycznej PACR, zmierzające do odcięcia idących na zachód 2. i 13. Grup Armii, też nie osiągnęły oczekiwanych rezultatów. Kolumny 7. 10. i 11., w których „jednooki smok” Liu Bocheng i Chen Geng chcieli widzieć „siłę wiążącą” (zhong) nacjonalistów, zostały zmuszone do cofania się na pozycje na zachód od Daxujia. Kolumny 2., 12. i Liangguang, mające odegrać rolę siły uderzeniowej (qi), również podjęły odwrót w stronę Pantangu. Z Nankinu Czang Kaj-szek naciskał na energiczny pościg i atak, tym bardziej że zeznania komunistycznych jeńców, potwierdzane raportami lotniczego zwiadu, sugerowały, iż czerwoni gonią resztkami sił i amunicji. Historyk niestety nie jest w stanie powiedzieć — choć łatwo może sobie wyobrazić — co by się stało, gdyby szpica wojsk ANR, nawet w tej kadłubowej formie, w jakiej zostały one skoncentrowane w celach deblokady, nacierała dalej w stronę Nianzhuangxu. Oto bowiem 16 listopada Liu Zhi i Du Yuming osłabili siły odsieczy o XLI Korpus 7

G.J. B j o r g e , Moving the Enemy, s. 152.

z 16. Grupy Armii, 2 dodatkowe bataliony artylerii oraz kilkanaście czołgów. Całą tę zaimprowizowaną grupę skierowano w stronę Fangcunu, gdzie zlokalizowano idące na północ dywizje PACR. Według Liu Zhi marsz PACR mógł zagrozić jedynemu lotnisku na rogatkach Xuzhou. Argument ten sam w sobie nie był bezzasadny. Jednakże utrata lotniska, zresztą bez samolotów, które łatwo mogły być przebazowane do Nankinu, nie miałaby znaczenia wobec kapitalnego faktu odblokowania 7. Grupy Armii, co oznaczałoby nie tylko uratowanie parudziesięciu tysięcy zahartowanych w bojach żołnierzy, ale także zwycięstwo podnoszące morale. Sam upadek lotniska nie stanowiłby bezpośredniej groźby dla Xuzhou, a powrót sił wysłanych w celu deblokady zmusiłby komunistycznych zdobywców do nieuchronnej ucieczki. Tymczasem niezdecydowanie dowódców ANR pogrzebało wszystko. Co prawda, komuniści tegoż 16 listopada rozpoczęli pospieszny odwrót za Fangcun, likwidując jakąkolwiek groźbę dla Xuzhou, dla ANR jednak był to sukces iście pyrrusowy. Jednocześnie bowiem posuwający się na czele odsieczy V Korpus 13. Grupy Armii, pozbawiony osłaniającego dotąd jego flankę LXX Korpusu, ociągał się z kontynuowaniem natarcia, choć sytuacja przed jego frontem wcale do tego nie zniechęcała. Wkrótce marsz zastopowano wśród oko­ licy pełnej wzgórz i strumieni, a więc sprzyjającej obronie, a nie pochodowi, czekając na powrót odwołanych do innych zadań sił. Dla komunistów decyzja ta była istnym darem niebios. Ich kwatera główna, zasępiona twardym oporem 7. Grupy Armii, była gotowa w pewnym momencie poniechać likwidacji kotła. Niepokój Zhu De i Mao Zedonga wzbudzał marsz 12. Grupy Armii z południa. Czerwona kwatera główna niepokoiła się ponadto wiadomościami o tworzeniu przez Kuomintang w dalekim Bengbu nowej siły uderze­

niowej, złożonej z Grup Armii 6. (generała Li Yanniana) i 8. (generała Liu Ruminga). W istocie owa odległa pięść przedstawiała lada jaką wartość. Tworzące ją korpusy składały się albo z sił garnizonowych (XCVI Korpus), albo z wycofanych z Mandżurii i porażonych klęską (XXXIX i LIV Korpusy), albo wreszcie z dawnych warlordowskich wojsk Feng Yuxianga o lojalności równie wątpliwej jak te, które już zdradziły. Mimo to dowodzący w polu Chen Yi, Su Yu, Liu Bocheng i Chen Geng (wśród których też przecież nie brakowało różnicy zdań) nie od razu przekonali partyjne kierownictwo, że powinno się im dać wolną rękę w kontynuowaniu operacji, którą Mao z typowym dla siebie tupetem już 14 listopada określił „punktem zwrotnym w sytuacji wojskowej w Chinach”8. W nocy z 19 na 20 listopada potężny szturm ogromnie przeważających liczebnie sił PAW runął na pozycje zredu­ kowanych do dwóch korpusów wojsk Huang Baitao. Większość XXV Korpusu wyginęła w walce. Jego dowódca oraz sam Huang zostali zmuszeni do opuszczenia Nianzhuangxu. Walcząc na czele skupionych wokół nich tysiąca ludzi, cofali się do pobliskiej wsi Dayuanshang, mieszczącej dowództwo LXIV Korpusu. Ten ostatni, stopniały mniej więcej do połowy stanów, był wszystkim, co rano 20 listopada pozostało z 7. Grupy Armii. Komuniści, którym przeciwnik najwyraźniej zaimponował, rozpoczęli szturm generalny dopiero nazajutrz siłami ośmio­ krotnie większymi od obrońców. Mimo nawały artyleryjskiej, od której drżała ziemia, 3 kolumny PAW (4., 8. i 9.) potrzebowały całonocnych walk, by między 9.00 a 10.00 22 października spotkać się wreszcie w rejonie Dayuanshangu. Niemniej porozrzucane w okolicznych maleńkich wios­ kach resztki ANR ciągle stawiały beznadziejny opór. Późno po południu, gdy zapadł wczesny listopadowy zmierzch, 8

O. A. W e s t a d, Decisive Encounters, s. 204.

Huang Baitao, spaliwszy wcześniej sztandar z białym słońcem, polecił, by ostatni obrońcy przebijali się na zachód małymi grupkami. Sam, zrzuciwszy dystynkcje, prowadził jedną z nich, nieustannie się ostrzeliwując. Tra­ fiony komunistyczną kulą, odebrał sobie życie, nie chcąc dostać się do niewoli. Śladem dowódcy 7. Grupy Armii samobójstwo popełniło przynajmniej kilku jego oficerów. W ciągu następnych dwóch dni, 23 i 24 listopada, dwa do trzech tysięcy niedobitków 7. Grupy Armii dotarło do linii stacjonującej najbliżej 13. Grupy Armii generała Li Mi. Na pobojowisku zostawiali 25 tys. poległych kolegów i dwa razy tyle rannych, których znaczna część miała wkrótce również skonać z ran i braku opieki lekarskiej. Li Mi, pamiętający dobrze swoje spotkanie z Huangiem sprzed zaledwie kilku dni, był wstrząśnięty. Podczas rozmowy z grupą amerykańskich dziennikarzy mówił o wstydzie i bezsilnym gniewie. Jego wojska odparły szturmy triumfują­ cych komunistów, a następnie, ponieważ odsiecz nie miała już kogo ratować, zawróciły w stronę Xuzhou. Ciała poległych, załadowane na wozy i ciężarówki, zostały złożone w obozach na rogatkach miasta, czekając na pogrzeb. Ów posępny odwrót, wśród nieustannych potyczek na postojach w pobliskich wsiach, opisał reporter agencji Associated Press Seymour Topping: „Zapylona, pobrużdżona droga wiła się od wioski do wioski. Niektórzy chłopi pozostali wśród swoich ulepionych z błota chat, swych pól i jednej lub dwóch świń, chociaż pociski generała Li Mi z dział 75-mm i 105-mm jęczały nad ich głowami, przelatując w stronę trzymanych przez komunistów wiosek. Nagle znaleźliśmy się u wejścia do wsi, wśród spoglądających na nas z ciekawością żołnierzy nacjonalistów, w ich zimowych czapach z uniesionymi w górę nausznikami, w watowanych żółtych kurtkach i owijaczach na nogach. Poza wsią było nieco okopów i szańców, ale nie czuło się bliskiego zwarcia z nieprzyjacie­ lem, póki nie udaliśmy się na pobliskie pole. Komuniści

atakowali wieś w nocy i zostali odparci. Leżały tu ciała jakichś 20 komunistycznych żołnierzy. Zostali przyciągnięci z pola poprzez zewnętrzną linię obrony. Polegli, ich mundury i wygląd, ich szare, zamarznięte rysy nie różniły się od otaczających nas żołnierzy nacjonalistycznych. [...] Kiedy wracaliśmy ze wsi do Xuzhou, minęliśmy ciało żołnierza leżącego opodal drogi z głową rozłupaną na dwoje niczym dojrzały orzech. Nikt nie wiedział, czy był to komunista, czy nacjonalista”9.

9

S. T o p p i n g, Journey between Two Chinas, New York 1972，s. 26.

XUZHOU — TRAGEDIA ZWYCIĘŻONYCH, TRIUMF ZWYCIĘZCÓW

W chwili katastrofy 7. Grupy Armii potężna 12. Grupa Armii generała Huang Weia forsowała rzekę Beifei (dopływ Huai) na północny wschód od Mengchengu. Natura nie pierwszy już raz okazała się nader niełaskawa dla Chin Narodowych. Rozkazy z Nankinu mówiły o odebraniu Suxianu, nawiązaniu łączności z wysyłaną na północ z Bengbu 6. Grupą Armii, a następnie o wspólnym marszu na Xuzhou. Jednakże na drodze do Suxianu znajdowały się aż cztery, płynące na południowy zachód, rzeki (Guo, Beifei, Xie i Hui), po ostatnich jesiennych deszczach rozlane i rwące. Ciężki park samochodowy utykał w błocie. Mimo to Huang do tego stopnia wysforował się do przodu, że wyprzedził swe kolumny zaopatrzeniowe. Gdy zaś 18 listopada osiągnął linię Xu-Beng, jej przepustowość okazała się zbyt mała, by zaopatrzyć 4 ciężko uzbrojone korpusy. Po otrzymaniu wiadomości o zagładzie wojsk Huang Baitao, wstrząśnięty dowódca 12. Grupy Armii proponował Nankinowi zwrot na wschód i zaczekanie na posiłki z Bengbu. Otrzymał rozkaz dalszego marszu na północ, w rezultacie czego 24 listopada jego awangarda znalazła się ledwie 20 km od Suxianu. Kierowanie wielkimi armiami na ogromnych przestrzeniach Państwa Środka było niesłychanie utrudnione

z powodu wyzwania, jakie tworzyła specyfika znaków chińskich. Przekazywane telegraficznie rozkazy bazowały na księgach kodowych, w których każdemu z dziesiątków tysięcy hieroglifów odpowiadała kombinacja 4 cyfr arabskich. Przy nadawaniu ogromnych ciągów liczb każda omyłka szyfranta pociągała za sobą zabójczą kaskadę błędów. Komuniści, cierpiący dodatkowo na niedostatek wykwalifikowanego personelu (w całej PACR odpowiednia sekcja liczyła ledwie 10 oficerów), omijali tę trudność, dając swoim dowódcom znaczną swobodę na polu bitwy. Jednocześnie przywódcy ChALW starali się, jeśli było to tylko możliwe, o spo­ tkania generałów w trakcie bitew. Czang Kaj-szek, znacznie bardziej — i niestety nie bez powodu — nieufny wobec swych dowódców i uza­ leżniony od kodów nieporównanie mocniej od prze­ ciwnika, bardziej musiał też polegać na bezpośrednich kontaktach. 23 listopada rano Liu Zhi i Du Yuming, którzy przybyli samolotem z Xuzhou, wzięli udział w prowadzonej przez Czanga naradzie sztabowej. Pod­ trzymano priorytet dla odzyskania Suxianu celem przy­ wrócenia łączności operacyjnej między armiami ANR. Na spotkanie 12. Grupy Armii Huang Weia z Xuzhou miały wyjść 2. i 16. Grupy Armii, podczas gdy 13. Grupa Armii powinna osłaniać miasto od wschodu. W drodze powrotnej Du Yuming, krążąc nad pozycjami 12. Grupy Armii, przez krótkofalówkę przekazał owe decyzje osobiście Huang Weiowi, starając się natchnąć go optymizmem. Dokładnie tego samego dnia, 23 listopada, Chen Yi, Liu Bocheng i Deng Xiaoping, przebywający od 4 listopada w wiosce Boxian, 150 km na zachód od Suxianu, przenieśli swą kwaterę do Xiaolizhuangu, maleńkiego sioła odległego od Suxianu ledwie o 30 km i o tyle samo od Nanpingji, miejsca, gdzie zamierzali wydać bitwę 12. Grupie Armii.

W wysłanej nocą depeszy do partyjnego kierownictwa domagali się, jak zwykle skutecznie, zgody na obrócenie gros sił przeciw Huang Weiowi, przy pozostawieniu jedynie słabych sił osłonowych przeciw ewentualnej próbie odsieczy linią Xu-Beng z Bengbu. Zaporę między armią Huanga a armiami wysyłanymi doń z Xuzhou miały stworzyć potężne kolumny 1., 3., 4., 8., 19., 18. oraz kolumny Luzhongnan i Liangguang dowodzone przez Tan Zhenlina i Wang Jianana. Drogę do zwycięstwa miały otworzyć jednak nie tyle ich armaty, co ten sam klucz, który posłużył tak doskonale komunistom już na początku operacji „Huai Hai”. Rankiem 24 listopada 12. Grupa Armii rozpoczęła kontynuację natarcia na północ od Hui, ostatniej rzeki na drodze do Suxianu. Walki przebiegały pomyślnie — po­ przedniego dnia zniszczono dwa komunistyczne pułki. Wkrótce jednak nadeszły informacje, że pozostawione na tyłach Mengcheng wpadło w ręce czerwonych. Huang Wei nakazał przegrupowanie i zwrot na zachód, nazajutrz jednak LXXXV Korpus, broniący ariergardy, został zaatakowany i dla utrzymania pozycji potrzebował pomocy ze strony XVIII Korpusu. Spowodowało to przerwę w marszu, w czasie której przed frontem armii pojawiła się — i zaczęła okopywać — 6. kolumna PACR. Wkrótce lotniczy zwiad doniósł Huangowi o okopywaniu się czerwonych także i na innych odcinkach. O 5.00 następnego dnia, 26 listopada, Chen Yi, Liu Bocheng i Deng Xiaoping triumfalnie zawiadomili Mao o otoczeniu przeciwnika. Sukces ChALW, choć błyskotliwy, mógł być jednak iluzoryczny. Zahartowany w bojach dowódca, jakim był Huang Wei (córka Deng Xiaopinga nazwała go „przebieg­ łym”1), postanowił rozerwać opasujący go cienki pierścień, nim zdąży się on zacisnąć. Otrzymał natychmiast aprobatę 1

IMaomao D e n g , Deng Xiaoping, s. 438.

z Nankinu. Na odprawie dowódców korpusów wieczorem 26 listopada postanowiono, że przebicia mają dokonać 4 dywizje — 18. (X Korpus), 10. i 118. (XVIII Korpus) i 110. (LXXV Korpus). Na nieszczęście dla Huang Weia, jego armii i Republiki Chińskiej generał Liao Yunzhou, dowódca wyselekc­ jonowanej dla dokonania wyłomu 110. Dywizji, był od 21 lat (!) tajnym członkiem KPCh, rozwijającym od dłuższego czasu konspirację w armii. Gotowość zmiany frontu zgłaszał wcale natarczywie już w poprzednim roku. Wówczas Deng Xiaoping nakazał mu cierpliwość i staran­ ne wybranie sposobności. Ta ostatnia wreszcie nadeszła. Podczas narady Liao poprosił Huang Weia — z pomyśl­ nym skutkiem — by jego dywizja poszła na czele i uderzyła jako pierwsza. Następnie, 27 listopada przed świtem spotkał się z dobrze mu znanym wodzem stojącej naprzeciw 6. kolumny komunistycznej, Wang Jinshenem. Ustalono, że oficerowie zmieniającej barwy dywizji umie­ szczą na lewym ramieniu białe opaski (mundury ChALW i ANR różniły się nieznacznie, dnie zaś bywały pochmur­ ne), marszrutę zaś wyznaczą rozłożone przez komunistów łodygi kaoliangu (sorgo). Sygnałem do zdrady miały być trzy salwy artylerii. Liao Yunzhou przez lata służby w charakterze komunis­ tycznego kreta zdążył sobie troskliwie dobrać oficerów. Przy ich pomocy powiadomił podwładnych, że w obliczu beznadziejnej sytuacji postanowił natychmiast się poddać. Wszyscy wątpiący zostali zachęceni do dyskusji; ponieważ jednak podczas przemowy Liao i jego gwardia trzymali w dłoniach odbezpieczone pistolety, wątpliwości naturalnie nie było. Jeszcze raz żołnierze chińscy, utożsamiający się ze swą wojskową jednostką, a nie ze sprawą, podążyli posłusznie za przywódcą. Swój wyczyn Liao utrzymał w tajemnicy przez za­ skakująco długi czas. W listopadzie wschód słońca był

późny, wszelako jeszcze o 9.00 agent KPCh — choć już po drugiej stronie frontu i w swych właściwych barwach — powiadomił Huang Weia przez walkie-talkie, że zgodnie z rozkazem uderzył i naciera pomyślnie przy niewielkim oporze. Groza położenia stała się jasna dopiero wówczas, gdy kolejne dywizje, wchodząc w rzekomy wyłom, zostały zaatakowane ze skrzydeł przez komunistów. „W obecnej chwili — donosił Mao Zedongowi z tri­ umfem Liu Bocheng — ścisnęliśmy armię Huang Weia wokół nie więcej jak dziesięciu wsi otaczających Shuangduiji. W miarę rozwijania się ataków bierzemy jeńców. Tego ranka Liao Yunzhou (dowódca 110. Dywizji Pie­ choty z LXXXV Korpusu) poprowadził swe siły do buntu na polu bitwy (nie rozgłaszajcie tego przez trzy dni). [...] Bitwa z siłami głównymi będzie zakończona najpóźniej jutro”2. Ostatnie zdanie było fanfaronadą, na jaką Liu Bocheng rzadko sobie pozwalał. Jeśli ktoś w kwaterze Mao dał mu wiarę, miał się gorzko rozczarować. Zresztą w gronie generalicji dowódca PACR szacował czas likwidacji 12. Grupy Armii na co najmniej 20 dni. Podczas gdy przygnębieni żołnierze Huang Weia przy­ stępowali do wznoszenia prowizorycznych umocnień, komunistyczna generalicja starała się uniemożliwić wszel­ kie próby deblokady. Początkowo obiektem troski Su Yu (który rozwinął swoją flagę w Shicunie, w pewnej odległości od wodzów PAW i PACR) była 8. Grupa Armii Liu Ruminga. Od pewnego czasu posuwała się ona dość ostrożnie na północ linią kolejową Xu-Beng, ale wieczorem 26 listopada jej dowódca zdecydował się na pospieszny odwrót w kierunku Bengbu. Wkrótce siły 8. Grupy Armii wraz z 6. Grupą Armii Li Yianniana zostały rozwinięte w czysto defensywny sposób wzdłuż 2

Cyt. za: G.J. Bj o r g e , Moving the Enemy, s. 183-184.

rzeki Huai, pozostawiając żołnierzy Huang Weia okrążo­ nych w odległości 60 km. Jednakże obie grupy armii, sformowane w rejonie Bengbu, mogły z powodu swej drugorzędnej wartości bojowej posłużyć co najwyżej do szachowania przeciwnika. Skutecznego ratunku Huang Wei mógł się tylko spodziewać od sił skoncentrowanych wokół Xuzhou. Przygotowania do powstrzymania wychodzącej stamtąd odsieczy komuniści podjęli, jak wspomniano, jeszcze przed zamknięciem kotła wokół armii Huanga. Dowodzą­ cy na tym odcinku Tan Zhenlin rozrzucił swe siły lukiem ciągnącym się równoleżnikowo przez 50 km, od Xiaoxianu, leżącego na południowy zachód od Xuzhou do Shuanggouji na południowym wschodzie. Poza trzema liniami obrony, wzajemnie ubezpieczającymi się ogniem, zostały umieszczone najbardziej przetrzebione w dotych­ czasowych walkach kolumny 9., 8. i 4., mające pełnić funkcję odwodu. Atakujące 2. i 16. Grupy Armii Kuomintangu uczest­ niczyły nie tak dawno w daremnych próbach uratowania 7. Grupy Armii w rejonie Nianzhuangxu. W ówczesnych walkach spłynęły krwią, tracąc co najmniej 15 tys. poległych i wielu rannych. W niektórych walczących wówczas jednostkach, jak VIII Korpusie należącym do wojsk 13. Grupy Armii generała Li Mi, straty sięgnęły jednej trzeciej stanów. Odpowiednio wielkie było też zużycie amunicji. Właśnie z tego powodu Du Yuming (Liu Zhi stanowił już tylko przysłowiowy kapelusz Gesslera) wyłączył podwładnych Li Mi z szykującej się operacji, zastępując ich 16. Grupą Armii, ale 2. Grupy Armii nie miał już kim zastąpić. Ponieważ siły rejonu Xuzhou były jedynymi zdolnymi do deblokady, a linia kolejowa Xu-Beng jedynym dostęp­ nym szlakiem, cios, do którego brano rozmach, był po­ zbawiony całkowicie elementu zaskoczenia. Generał Du

mógł jedynie liczyć na siłę ognia swych dywizji, ich wolę walki oraz determinację do uratowania okrążonych kolegów. Ofensywę rozpoczęto rano 25 listopada, angażując 5 korpusów wspieranych przez szczupłe lotnictwo i kilka­ naście lekkich czołgów. Pierwsza linia obrony PACR została przebita w kilku miejscach. W zajadłych sztur­ mach, podczas których dochodziło do walki wręcz, nac­ jonaliści opanowali wierzchołki nielicznych górujących nad polem bitwy wzgórz. Wyłamanie na odcinku 2. Grupy Armii nie było jednak imponujące, wynosząc ledwie 3 km. Podczas dwóch następnych dni, 26 i 27 listopada, postępy nie były znacznie lepsze. Pod koniec drugiego z tych dni Qiu Qingquan i Sun Yuanliang zaapelowali do Du Yuminga, by zwiększył artyleryjskie wsparcie dla ich armii lub zezwolił na przerwanie ataków. Inaczej, argumen­ towali, ich oddziały utracą zdolność do prowadzenia działań zaczepnych. Du oznajmił, że dodatkowego wspar­ cia nie będzie; zapasy amunicji w ANR, wbrew informac­ jom późniejszej wrogiej Czang Kaj-szekowi amerykańskiej propagandy, nie były nieograniczone. Argumenty pod­ władnych trafiły mu jednak do przekonania, powodując widoczne i głębokie przygnębienie. Nie wiedział, że stoi twarzą w twarz z największą szansą dla strony narodowej podczas całej kampanii „Huai Hai”. Jak dziś wiadomo, wieczorem 28 listopada 1948 r. położenie komunistycznych jednostek Tan Zhenlina było krytyczne. Co prawda, dywizje ANR toczyły nieustanne walki już trzeci tydzień, a zużycie amunicji i paliwa było bardzo wysokie. Rzecz w tym jednak, że komunistyczna PACR goniła naprawdę resztkami sił. 20 listopada Su Yu alarmował kwaterę główną, że likwidacja broniącej się zaciekle armii Huang Baitao kosztowała komunistów ponad 40 tys. ludzi. Straty kolumn 8. i 9. przekroczyły — dla każdej z osobna — 5 tys. zabitych, a 4. kolumny 4 tys. Wykaz ten nie obejmował naturalnie walk od 25 do 28

listopada, które musiały przynieść porównywalne krwawe żniwo. 26 listopada Tan Zhenlin został zmuszony do wycofania z frontu resztki zmasakrowanej przez kuomintangowskie szturmy kolumny Liangguang oraz 1. Dywizji wchodzącej w skład 9. kolumny. 28 listopada nastąpiło analogiczne wycofanie kolumny Luzhongnan. W tym momencie obrona komunistyczna stała się podobna do pajęczych nici, które w wielu miejscach utrzymywali tylko oficerowie pod lufami karabinów maszynowych. Mimo dramatycznych alarmów Tana Chen Yi i Liu Bocheng nie mogli mu przysłać żadnych posiłków, ostat­ kiem sił powstrzymując kontrataki armii Huang Weia. W istocie: „Liu i Deng Xiaoping byli niemal w rozpaczy, gdy ich atakujący żołnierze rzucali się na linie obrony Huanga złożone z czołgów, samochodów pancernych i ciężarówek”3. O 17.00 28 listopada skonfundowany Chen Yi (świadom poprzedniej, zuchwałej obietnicy Liu Bochenga, że pobije Huanga w jeden dzień) wystosował do kwatery głównej utrzymaną w minorowym nastroju depeszę, pod którą podpisali się także Liu Bocheng i Deng: „Wróg wściekle atakuje [...]. Nasze wojska są niezmiernie odważne, ale z powodu brudnej wody [do picia] i zapadnięcia ciemności oddziały ulegają dezorganizacji. Nieprzyjaciel, po niepo­ wodzeniu prób przebicia się, zaległ na pozycjach, które uprzednio zajmował, ustanawiając twardą obronę. W rezul­ tacie dziś przed świtem zaniechuję ataków. Obecnie, w obliczu zaciekłej obrony nieprzyjaciela, czekamy na przysłanie amunicji. [...] Zakończenie zadania wymaga mniej więcej 10 dni. Początkowo, na podstawie okoliczności istniejących w chwili próby przebicia się wroga i rewolty Liao, sądziliśmy, że walka zostanie rychło zakończona. Okoliczności się zmieniły”4. 3 4

O. A. W e s t a d, Decisive Ecounters, s. 207. Cyt. za: G.J. B j o r g e , Moving the Enemy, s. 189-190.

W tej sytuacji, gdy wynik bitwy ważył się na ostrzu noża, Du Yuming nakazał 2. i 16. Grupom Armii ponie­ chać dalszych szturmów, popełniając największy błąd w całej swojej karierze. Tuż potem depesza ze stolicy wezwała go na naradę do Nankinu. Kuomintangowski dowódca uległ prośbom podwładnych, motywowanych z kolei szlachetną chęcią przerwania hekatomby swoich ludzi. Niemniej właśnie ta decyzja uratowała stronę komunistyczną. Gdyby ANR kontynuowała natarcie choć­ by jeszcze przez kilka godzin, linia bojowa Tan Zhenlina niemal na pewno poszłaby w rozsypkę, a 28 listopada 1948 r. mógł zapoczątkować ogólną katastrofę komunis­ tów w operacji „Huai Hai”. Po klęsce Tana nawiązanie łączności 2. i 16. Grup Armii z armią Huang Weia byłoby oczywiste, a współpraca ta stałaby się początkiem nie­ uchronnej zagłady PACR. Wobec stopnia jej wykrwawie­ nia nastąpiłaby dzika ucieczka lub wzięcie do niewoli bezbronnych mas. Tak to Du Yuming, dowódca kompetentny, lecz średniej miary, popełnił czyn równie karygodny jak ongiś Na­ poleon, zaniechujący ruszenia swojej gwardii pod Bo­ rodino. Moment, jak to zwykle na polach bitew, był jedyny — i przeminął bezpowrotnie. Daną im „pieriedyszkę” komuniści wykorzystali natychmiast. Już 22 listopada kończącą się w Yanzhou linią kolejową Bohai przybył z Shandongu dotychczasowy garnizon Jinanu. Po wyjściu z wagonów czekało go jeszcze 150 km marszu, zakończonego właśnie wówczas. Przede wszy­ stkim jednak komuniści zapełniali szczerby we własnych szeregach przez masowe wcielanie jeńców. Ten ostatni chwyt, standardowy w chińskich wojnach domowych (w czasie walk warlordów zwycięzca przej­ mował hurtem dywizje pokonanego), partia Mao doprowa­ dziła do perfekcji. Obowiązywał slogan: „weź do niewoli, podziel [tzn. zaszczep niechęć między żołnierzami a ofice­

rami — J.P.], wyedukuj, umieść w szeregach, naucz walczyć, oceń [metodą kar i awansów]”. Absorpcji ulegały najszybciej pozbawione wszelkiego kośćca ideowego for­ macje Obszarów Pacyfikacyjnych; przykładowo, między 6 a 13 listopada do 4. kolumny wcielono 13 tys. jeńców z IX Obszaru Pacyfikacyjnego, który krótko wcześniej zmienił front. Naturalnie, podstawą nowych jednostek byli weterani ChALW. Ponieważ historiografia (nie tylko komunistyczna) tłu­ maczyła później skuteczne wcielanie jeńców skrytym sprzyjaniem poborowych KMT sprawie komunizmu, może warto przypomnieć, że parę lat później, podczas wojny w Korei, aż 70% pojmanych żołnierzy ChALW zgłosiło gotowość wstąpienia do armii Czang Kaj-szeka na Taj­ wanie. Wydaje się pewne, że gdyby operacja „Huai Hai” przybrała obrót dla komunistów niepomyślny, lwia część wcielonych do ChALW żołnierzy przeszłaby znów pod sztandary, które wcześniej porzuciła. Skoro jednak ini­ cjatywę utrzymali komuniści, opisana praktyka spowodo­ wała stałe i niepowstrzymane przesuwanie się stosunku sił na korzyść ChALW. Tymczasem, podczas chwilowego zastoju na froncie, ściągnięty po raz wtóry do Nankinu Du Yuming uczest­ niczył w podejmowanych przez naczelne dowództwo gorą­ czkowych próbach odwrócenia biegu wydarzeń. Czang Kaj-szek, posępny, niewyspany i od dawna prawie niewidujący członków rządu z powodu zaabsorbowania sprawami militarnymi, podjął decyzję, by niefortunny generał Liu Zhi przeniósł swą flagę z Xuzhou do Bengbu. Formalnie miał tam przejąć dowództwo nad Grupami Armii 6. i 8. Naprawdę chodziło jednak, by dać wolną rękę faktycznie dowodzącemu bitwą Du Yumingowi. Du był ponury jak noc, choć nie stracił jeszcze wiary w pomyślne zakończenie starcia. W tym celu jednak należało, jak wierzył, natychmiast ewakuować Xuzhou. Po

wyjściu z miasta 2., 13. i 16. Grupy Armii nie powinny jednak iść wprost na odsiecz Huang Weiowi, ponawiając dotychczasowe bezowocne próby, lecz ruszyć na zachód przez Yongcheng w rejon Mengcheng-Guoyang-Fuyang. Dopiero wówczas, po obejściu pozycji komunistów i mając przed sobą rzekę Huai, należało uderzyć na wroga z flanki i rozerwać okrążenie wokół Huang Weia. Du Yuming powiadomił o swoim planie szefa sztabu, Gu Zhutonga, prosząc jednak, aby nie wyjawiał go podczas nadchodzącej narady. Była to prawdziwie posępna i tragi­ czna chwila. Po dotychczasowym, nieszczęsnym przebiegu walk dowódca z Xuzhou był już pewien, że w sztabie Chin Narodowych działa szpieg komunistyczny i wszystkie zamiary kwatery głównej są znane nieprzyjacielowi. Po­ wziął nawet konkretne i, dodajmy, trafne podejrzenie, wskazując na Guo Ruguia. Gu Zhutong, któremu Du zwierzył się ze swych podejrzeń, oburzył się i uznał je za nieuzasadnione. Obiecał wszakże, że o planie wyjścia z Xuzhou na zachód będzie na razie milczał. „Po naradzie — oznajmił — powiesz to Starszemu [Laoxiansheng, to znaczy Czang Kaj-szekowi — J.P.], ale możesz to rzec tylko jemu samemu”5. Podczas narady Guo Rugui, sypiący argumentami i rozkła­ dający kolejne mapy, zaproponował, by armie z Xuzhou przebijały się w kierunku wschodnim w rejon Shuanggou, a potem na południe do Wuhe nad rzeką Huai. Był to teren bagnisty i poprzecinany przez rzeki, ale dlatego właśnie, według Guo, „najlepszy”, ponieważ stanowiący niespodzian­ kę dla nieprzyjaciela. Uczestnicy spotkania zdawali się ulegać elokwencji mówcy. Już po zakończeniu posiedzenia szef 5

Tamże, s. 195. Zacytowane w pracy Bjorge’a słowa pochodzą z wydanej w 1983 r. w Szanghaju pracy Historia Kampanii Huai Hai [Huaihai zhanyi shi]\ użyty odnośnie Czang Kaj-szeka termin, oddany po angielsku jako old man, brzmi po chińsku właśnie Laoxiansheng, będąc grzecznościowym zwrotem określającym zwierzchnika.

sztabu Gu szepnął Czang Kaj-szekowi, że generał Du Yuming chce z nim zamienić parę słów na osobności. Zaskoczony wódz naczelny zawrócił nie do wielkiej sali narad, lecz pobliskiego małego pokoju. Du zwięźle przed­ stawił swój plan. Uzyskał zgodę Czanga i jego podpis. Uradowany Du Yuming nie uznał jednak za stosowne podzielić się ze swym zwierzchnikiem podejrzeniami wobec Guo Ruguia. Prezydent był przybity właśnie sprawą swego wieloletniego osobistego sekretarza, Chen Buleia, który popełnił samobójstwo, odkrywszy, że jego jedyna córka jest szpiegiem Mao Zedonga, przekazującym komunistom państwowe tajemnice ujawnione jej nie­ opatrznie przez ojca. Czang Kaj-szek, porażony dramatem podwładnego, do którego był bardzo przywiązany, ostentacyjnie wziął udział w pogrzebie i Du nie chciał go dobijać — a może i prowokować — trudnymi do udowodnienia opowieściami o kolejnych zdradach. Po­ pełnił błąd. Po lądowaniu w Xuzhou Du Yuming zebrał dowódców swych 3 grup armii. Wydano dyspozycje o dalszych, ale tylko pozorowanych atakach na pozycje Tan Zhenlina, by zmylić komunistów. Marsz na zachód, a potem południe, miał się rozpocząć wieczorem 30 listopada. Żołnierze mieli zabrać ze sobą żywność na 7 dni, pojazdy zaś zapas paliwa niezbędny do przejechania 500 km. Do Yongchengu planowano dotrzeć 3 grudnia. Dzięki zabiegom Du Yuminga wywiad komunistyczny, dotąd zawsze zwycięski, poniósł pierwszą klęskę w operacji „Huai Hai”. Rozkazy wydane po otrzymaniu raportów Guo Ruguia kierowały 3 kolumny PAW w stronę Shuanggou — tam właśnie, gdzie oficjalna narada nankińska planowała przemieścić 2., 13. i 16. Grupy Armii. Wszelako w chwili wydania tych rozkazów — dwie godziny po północy 1 grudnia — wszystkie wspomniane siły maszerowały już w kierunku wręcz przeciwnym, na zachód.

Mimo zręcznego wymknięcia się komunistom wyjście głównych sił ANR z Xuzhou było posępnym widowiskiem. Co najmniej 100 tys. zrozpaczonych cywilów błagało wojsko, by mogło mu towarzyszyć i wkrótce trakt został zakorkowany ludźmi, samochodami, wózkami ręcznymi i ciągniętymi przez zwierzęta. „Po obu stronach głównej ulicy w Xuzhou — szerokiej przestrzeni kocich łbów, przeciętej przez pustą i brudną aleję — posuwali się niekończącym się strumieniem ubrani na żółto żołnierze, na wpół przesłonięci przez grubą chmurę kurzu. Na końcu każdej rozciągniętej kompanii maszerował żołnierz z trójkątnym, czerwonym lub błękitnym proporcem. Na tyłach osły, obciążone ciężkimi karabinami maszy­ nowymi, ciężko stąpały po wybojach sztywnymi nogami. Ciężarówki, wyładowane tobołami i pakami, przeciągały obok, wzbijając tumany pyłu. [...] Poza wycofującymi się nacjonalistami, ponad wysadzonymi w Xuzhou w po­ wietrze składami amunicji i składami zaopatrzeniowymi, liczący 8 tys. stóp słup czarnego dymu wznosił się na milczącym, mroźnym niebie”6. Mimo marnego tempa marszu oryginalny plan Du miał wszakże sporo szans na realizację. Komuniści dopiero 1 grudnia w południe otrzymali wiadomości o wymknięciu się ANR. Zirytowany Su Yu rozkazał rzucić na flanki i czoło uciekinierów 9 kolumn. Drogę Du miały zajść 3., 8., 9. kolumny i Lushognan. Pozostałe miały operować na skrzydłach i z tyłu, by uniemożliwić ewentualny odwrót w stronę Xuzhou. Piętą achillesową uchodzących nacjonalistów była łącz­ ność. Zza szyby swojego willysa Du Yuming widział tylko chaos panujący na szosie. Nie wiedział, co się dzieje z podległymi mu trzema grupami armii. Po południu 1 grudnia otrzymał wiadomości od Qiu Qingquana, ale 6

China. Heavy Blow, „Time” 13 XII 1948, s. 16.

dopiero nazajutrz wieczorem od prowadzącego 13. Grupę Armii Li Mi. Ten ostatni miał wedle pierwotnego planu maszerować całą noc, by po zmierzchu 3 grudnia rozłożyć się już w Yongchengu. Qiu i Li przekonywali jednak, że ich wyczerpane dywizje potrzebują odpoczynku, a Sun Yuanliang, z którym wreszcie nawiązano łączność, alar­ mował, iż nie jest pewien położenia swej 16. Grupy Armii. W dodatku zwiad lotniczy — operujący z Nankinu, skoro porzucono jedyne lotnisko w Xuzhou — ostrzegał, że w rejonie Suixikou, na zachód od Yongchengu, są widoczne masy komunistycznych wojsk. Czy z wyczerpanymi ludźmi można było ryzykować ewentualną bitwę? 2 grudnia o zmierzchu Du pozwolił 2. i 13. Grupom Armii na odpoczynek. Tymczasem o 4.00 Sun zameldował, że jego ludzie po dwóch dniach bezustannego marszu są wyczer­ pani, ale będą dalej posuwali się drogą na Yongcheng. Du Yuming, wahając się coraz bardziej, postanowił zwołać 3 grudnia radę wojenną. Nim to jednak nastąpiło, całemu planowi został zadany druzgocący cios. Krótko przed południem samolot z Nan­ kinu dostarczył odręczny rozkaz Czang Kaj-szeka. Zamiast na Yongcheng, armia, która wyszła z Xuzhou, miała iść na południowy wschód ku Suixikou i Shuangduiji, aby wydać bitwę celem natychmiastowego ratowania Huang Weia. Otrzymane wieczorem dodatkowe rozkazy przez radio oceniały komunistyczne siły pod Suixikou na jedynie 40 tys. — co było ich zdumiewającym zaniżeniem — i koń­ czyły się niemal obraźliwym passusem: „Żadną miarą nie posuwać się znów ku Yongchengowi, dokonując obejścia w celu uniknięcia bitwy”7. Du Yuming czul się niczym uderzony obuchem. Nie miał żadnych wątpliwości, komu należało przypisać zmianę dotychczasowego planu, a gdyby je nawet posiadał, 7

Cyt. za: G.J. B j o r g e, Moving the Enemy, s. 200.

nie pozostawiał na nie miejsca podpis pod wieczornym radiogramem. „Po otrzymaniu rozkazu poczułem znów, że Czang Kaj-szek zmienił zdanie, ponieważ był pod wpływem pomysłów tego małego diabła Guo Ruguia. Żałowałem, że 28 listopada nie wyjawiłem jasno Czangowi mych poglądów odnośnie Guo Ruguia i nie uzyskałem zgody Gu Zhutonga i innych [...], by poparli me plany od początku do końca. Teraz Czang uległ manipulacjom Guo i użył najpierw odręcznego rozkazu, a potem radia, aby kazać nam zaata­ kować ChALW. Przez to wystawił Armię Narodową na niebezpieczeństwo całkowitego zniszczenia. Żałowałem mej lękliwości i braku zdecydowania owego ranka. Nie powi­ nienem zatrzymywać armii i zwoływać rady wojennej. Dzień marszu został stracony. Było za późno na ucieczkę, a walka była beznadziejna. [...] Wszystko, co mi pozostało, to [...] być lojalnym do samego końca”8. Rada wojenna, zwołana po otrzymaniu pierwszego roz­ kazu, ale przed radiogramem, przybrała dramatyczny obrót. Obecni byli Qiu Qingquan i Sun Yuanliang; Li Mi, niezdolny przybyć, przysłał zastępców. Du, wedle jego własnej, późniejszej relacji, wahał się, czy zwyczajnie nie zignorować fatalnego rozkazu. Cytował sławne słowa wielkiego teoretyka wojennego Sun Zi — jun ming you suo bushou („są rozkazy od władcy, których się nie słucha”)9. Obawiał się jednak nie tyle gniewu Czanga, co odpowiedzialności za los broniącego się w okrążeniu Huang Weia. A jeśli rezultatem złamania rozkazu i marszu na Yongcheng stanie się doszczętne zniszczenie armii Huanga? Prawda, że manewr oskrzydlający na Yongcheng miał na celu właśnie taką odsiecz; cóż jednak, gdy 8

Tamże. W polskim przekładzie Roberta Stillera słowa te brzmią: „Bywają przypadki, w których nie należy słuchać rozkazów władcy” ( S u n Z i, Sztuka wojenna, tłum. R. Stiller, Kraków 2003, s. 80). 9

Huang do tego czasu się nie utrzyma? Generałowie Qiu i Sun nie widzieli alternatywy dla całkowitego podporząd­ kowania się rozkazom. Du, który najwyraźniej szukał — daremnie — kogoś, z kim mógłby dzielić odpowiedzial­ ność za niesubordynację, ustąpił. W ten sposób przesądził o losie kampanii. Zatrzymując się 2 grudnia wieczorem na odpoczynek i znów 3 grudnia dla rady wojennej, Du Yuming stracił początkową przewagę nad przeciwnikiem. O zmierzchu 3 grudnia siły komunistyczne osaczyły go ze wszystkich stron. W tej sytuacji rozpoczęty rano 4 grudnia atak nacjonalis­ tów miał od początku nikłe szanse powodzenia. Idąca na czele 2. Grupa Armii posunęła się co prawda o 2-3 km na południowy wschód, ale jednocześnie zostały zaatakowane tyły kotła. Nazajutrz szturmy awangardy przeciw atakowa­ nym przez nią wyborowym kolumnom komunistycznym przyniosły równie mizerne rezultaty. Tymczasem Tan Zhenlin, atakujący północną rubież otoczonego ugrupowa­ nia, notował stałe, choć powolne postępy, naciskając wyczerpanych żołnierzy Sun Yuanlianga. Ten ostatni 6 grudnia poprosił o kolejną radę wojenną, do której doszło krótko po południu w kwaterze generała Li Mi. Wskazując na bezsens wykonywanego uderzenia w stronę Suixikou, proponował, by każda z trzech grup armii wyrywała się z kotła na własną rękę, po czym doszłoby do spotkania w rejonie Fuyangu. Broniąc się przed zarzutem lekceważe­ nia rozkazów, powołał się nie na kogo innego jak Sun Zi. Głęboko rozgoryczony Du Yuming zapytał go, dlaczego nie pamiętał tych słów przed dwoma dniami. Ostatecznie jednak wyraził zgodę. W aktualnej sytuacji, jak uznał, nie było zresztą innego wyjścia. Sun Yuanliang — dowódca, który charakterem naj­ wyraźniej nie dorównywał twardym frontowcom, jakimi byli Qiu Qingquan i Li Mi — przystąpił do wcielania

w życie swego pomysłu z gorączkowością, która miała przynieść fatalne konsekwencje. Narada zakończyła się około 15.00. Sun zawiadomił swoich oficerów, że operacja rozpocznie się już za 3 godziny — o 18.00. Nie było czasu na rozpoznanie terenu ataku, zniszczono natomiast — choć nie było odpowiednich rozkazów — większość spowol­ niającego marsz ciężkiego sprzętu. Co więcej, Sun przerwał łączność ze swym dowódcą, być może obawiając się, że odwoła on tak wyczekiwany rozkaz ataku. Tymczasem tak właśnie się stało. Du zabronił próby przebicia w obliczu stwierdzonej przez lotniczy zwiad olbrzymiej przewagi komunistów. W tej sytuacji podjęta po zapadnięciu zmroku próba wyjścia z okrążenia musiała zakończyć się katastrofą. 16. Grupa Armii uderzyła samotnie i wkrótce skupiła na sobie huraganowy ogień wszystkich pobliskich je­ dnostek ChALW. Z 40 tys. żołnierzy Suna 10 tys. zdołało mimo wszystko przebić się z powrotem do kotła. Du Yuming zreorganizował ich w dywizję i wcielił do LXXII Korpusu. Reszta wyginęła w twardej walce lub dostała się do niewoli. Jedynie rozproszone grupki przemknęły się poza rejon walk. Wśród nich znalazł się Sun Yuanliang, który w mundurze szeregowego przedarł się przez Henan do Wuhanu10. Sytuacja nacjonalistów stała się tragiczna. Z jednej strony ich obie formacje (armie Huang Weia i Du Yuminga) były otoczone i nie mogły wspierać się nawzajem. Z drugiej strony zwyciężający komuniści napięli swe muskuły niemal 10 Znany francuski historyk wojskowości Max Chassin stwierdził, że rozkaz „wypadu” Sun Yuanliang przyjął „z niechęcią”, a jego wojska ostatecznie „skapitulowały przed czerwonymi” (M. C h a s s i n , The Communist Conąuest of China, s. 199). Naprawdę żadna z armii nac­ jonalistycznych w kampanii Xuzhou nie kapitulowała, a informacje Chassina są wymysłem jak niestety wiele w jego renomowanej (niezbyt zasłużenie) pracy.

do ostateczności. Ich wszystkie kolumny — prócz 6., tak wykrwawionej, że nie nadawała się do walki — znajdowały się w boju. Gdyby Kuomintang posiadał rezerwę strategicz­ ną, miałaby ona wszelkie szanse na zwycięskie przełamanie z rejonu Bengbu. Dramat Czang Kaj-szeka polegał jednak na tym, że takimi siłami niemal już nie dysponował. 3 grudnia rzucił z Bengbu na północ improwizowane siły, złożone z samo­ dzielnej 296. Dywizji Piechoty oraz dwóch dywizji ze stojącego w mieście LIV Korpusu. 296. Dywizję wspierała jednostka zwana na wyrost pułkiem pancernym, dowodzona przez syna prezydenta, Czang Wei-kuo. Jednocześnie zostały jeszcze raz poruszone słabo wyszkolone lub zde­ moralizowane siły należące do 6. Grupy Armii Li Yanniana. Wszelako przywódcy osławionej kliki z Guangxi, Bai Chongxi oraz wiceprezydent Li Zongren, kategorycznie odmówili rzucenia do bitwy podległych im armii. Obaj bez żalu obserwowali to, co uznawali za wzajemne wynisz­ czanie się wojsk komunistów i Czang Kaj-szeka. Ten ostatni, często uważany w Stanach Zjednoczonych za wszechpotężnego dyktatora, mógł jedynie ze skutecznością Don Kichota apelować do honoru obu podwładnych. Podczas gdy posiłki dla komunistów „nadciągały z rejonu Jinanu, wojska Guangxi Li [Zongrena] stacjonowały w Henanie. Gdyby jego wojska podążyły na wschód w rejon Shandongu, mogłyby zaatakować komunistów od tyłu. Jednakże wojska Guangxi generała Li nie podjęły żadnych działań. Co więcej, dowódcy Li ignorowali rozkazy Czanga. Li i Bai mieli nadzieję, że wojska podległe bezpośrednio Czang Kaj-szekowi zostaną pokonane, podczas gdy ich wojska pozostaną nietknięte. Ich intencje były doprawdy karygodne”11. 11

The Storm Cloud Clear over China. The Memoir of Ch’en Li-fu,

wydali, uzupełnili i opatrzyli R.H. Myers, Stanford Calif. 1994, s. 202. 1900-1993,

wstępem

S.H.

Chang,

Mimo wszystko atak zaimprowizowanych sił Czang Kaj-szeka wzbudził ogromny niepokój w dowództwie komunistów. 6 grudnia, gdy siły odsieczy osiągnęły Xinmaąiao, Su Yu rozkazał komisarzowi politycznemu jedynej rezerwowej 6. kolumny, by był gotowy na poświęcenie większości swoich sił. Wkrótce na decydujący odcinek rzucił też 2 kolumny PACR, blokujące dotąd armię Du (było to już po zniszczeniu 16. Grupy Armii Sun Yuanlianga), oraz jedną kolumnę, jedną dywizję i 5 pułków ściągniętych koleją z Shandongu. Wojska te nie mogłyby nadejść, gdyby nie bierność kliki z Guangxi. Nacjonaliści oczekiwali ich dywizji daremnie. Kolumna PACR przybyła w rejon próby deblokady 7 grudnia, zaś siły z Shandongu dwa dni później. Mimo przewagi przeciwnika ANR, w której cały ciężar walki spoczywał na podległych osobiście Czang Kaj-szekowi 3 wyselekcjonowanych dywizjach i pułku pancernym, nacierała bezustannie, choć jej postępy zmalały do 1-3 km dziennie. Bodaj po raz pierwszy i ostatni w dziejach chińskiej wojny doszło do konfrontacji pancernej: amery­ kańskie stuarty w barwach Republiki Chińskiej zderzyły się z kierowanymi przez komunistów czołgami pojapońskimi Shinhoto Chi-Ha. 15 grudnia siły odsieczy znajdowały się 30 km od Shuangduiji i doskonale widziały na horyzon­ cie łunę frontu Huang Weia, bowiem wokoło wszystkie okoliczne wioski stały w płomieniach. W tym czasie wszelako dopełnił się los Huanga Weia. Jego żołnierze bronili swej straconej sprawy z deter­ minacją i talentem. Unieruchomione ciężarówki, dodat­ kowo obciążone ziemią, połączono łańcuchami. W roz­ gałęziających się gwiaździście liniach okopów umiesz­ czono gniazda karabinów maszynowych. Liu Bocheng i Deng, których natarcia załamywały się pod ogniem, polecali komunistycznym żołnierzom rycie tuneli i oko­ pów przybliżających do nieprzyjaciela. Na grzbietach

miano nosić worki po ryżu wyładowane popiołem, aby sąsiadujące ze sobą drużyny kopaczy widziały nawzajem swoje szlaki. Jednakże nocne prace na ziemi niczyjej były oświetlane przez salwy miotaczy ognia oraz pożary płonących drzew i zabudowań. Ogień, wypady piechoty oraz incydentalne naloty lotnicze niweczyły wysiłki komunistów. Shuangduiji, która to nazwa znaczy „wieś pary kur­ hanów”, było pełne prehistorycznych menhirów w kształcie stożka, szerokich na 40 m u podstawy i wysokich nieraz na 20 m. Broniącym się ludziom Huanga służyły one jako bezcenne na płaskiej przestrzeni punkty obserwacyjne i orientacyjne. Najwyższy kurhan Jiangudui wyznaczał linię obronną biegnącą od prowizorycznego lotniska do kwatery głównej 12. Grupy Armii. Morale okrążonych było dobre. 1 grudnia w kotle wylądował w lekkiej awionetce niezmiernie łubiany zastępca Huanga, Hu Lian, do tej pory za zgodą Czang Kaj-szeka przebywający w Wuhanie u śmiertelnie cho­ rego ojca. Dołączywszy do kolegów na wieść o okrąże­ niu, odwiedził nie tylko dowódców korpusów, ale i każdą dywizję na froncie, starając się wyjaśnić plany Czanga i zaszczepiając wiarę w przetrwanie. Zastrzyk optymizmu rzeczywiście zadziałał, a nacjonaliści bili się, w opinii samych komunistów, z niebywałą zaciekłością. Do 3 gru­ dnia czerwoni wzięli ledwie 5 tys. jeńców, głównie zresztą rannych. Ale odwaga obrońców Republiki Chiń­ skiej nie mogła zmienić coraz fatalniejszego dla nich stosunku sił. Choć nacjonaliści poddawali się rzadko, mieli już ponad 20 tys. zabitych i rannych, co wraz z jeńcami i rezultatami rewolty Liao (5,5 tys. żołnierzy) zbliżało straty Huang Weia do 30 tys. ludzi. Niektóre wielkie jednostki, jak 49. Dywizja z XVIII Korpusu, niemal przestały istnieć. W tej sytuacji Chen Yi, Liu Bocheng

i Deng Xiaoping podjęli przed południem 5 grudnia decyzję o ogólnym szturmie. Rozpoczął się on po półtoragodzinnym przygotowaniu artyleryjskim naza­ jutrz o 17.00 z trzech stron trzema zaimprowizowanymi grupami armii. Ze wschodu uderzały 3 kolumny PACR wraz z posiłkami z Shandongu; dowódcą całości był Chen Geng. Od zachodu jedną kolumnę PAW i 2 PACR prowadził Chen Xilian. Wreszcie na południu Wang Jinsan objął dowództwo nad jedną kolumną PACR, jedną PAW i jedną dywizją z Shaanxi. Dodatkowe wsparcie zapewniały 3 pułki artylerii „kolumny spe­ cjalnej”. Ku frustracji komunistów atak poniósł pełne fiasko. Zawiodła zwłaszcza najsilniejsza grupa wschodnia, której nie udało się wziąć wsi Zhangweizi. Natarcie ponowiono więc 7 grudnia o tej samej godzinie (wczesny mrok miał ułatwić unikanie ognia) przy wsparciu dodatkowych dział. Na czele drużyn kopaczy umieszczono karabiny maszyno­ we, mające niszczyć nacjonalistyczne miotacze płomieni. Oświetlane pożarami zajadłe walki trwały całą noc. O 4.00 komuniści wdarli się wreszcie do Zhangweizi, ale tuż potem zostali z niej wyparci przez wsparty 6 czołgami kontratak ANR. O świcie jednak Huang Wei, którego dywizje spłynęły krwią, nakazał skrócić front i ewakuować wieś, wycofując się do pobliskiej Yangweizi. Ziemię zaścielały częściowo zwęglone zwłoki zwierząt, wieśniaków i żołnierzy. Rankiem Huang wysłał Hu Liana samolotem do Czang Kaj-szeka, nalegając na przyspieszenie odsieczy. Rzutki Hu uzyskał wszakże tylko obietnice zintensyfiko­ wania bombardowań i zrzutów. Dowódca 12. Grupy Armii sam miał wybrać najstosowniejszy według siebie moment do przebicia się z kotła. Wieści z Nankinu przygnębiły Huang Weia. Prze­ rwanie pierścienia uważał za niesłychanie trudne z po­ wodu przewagi przeciwnika i liczby własnych rannych,

których należałoby zostawić. Co więcej, trapił się, i nie bez powodu, o Du Yuminga; szczęśliwe przebicie się, zwalniające siły komunistów wiązanych dotąd przez 12. Grupę Armii, musiałoby oznaczać kres wszel­ kich nadziei dla żołnierzy Du. Tymczasem komuniści, którzy przez 3 dni lizali rany (4. kolumna w „grupie wschodniej” musiała zredukować liczbę kompanii w pu­ łkach z 9 do 6, a batalionów z 3 do 2) 11 grudnia ponowili natarcie. Broniący Yangweizi XIV Korpus został zniszczony; wśród poległych z bronią w ręku znalazł się jego dowódca. 12 grudnia kocioł został zredukowany do okręgu o śred­ nicy ledwie 3 km. Chen Yi i Liu Bocheng wysłali Huang Weiowi ultimatum, grożące zniszczeniem w razie odmowy kapitulacji; nie doczekali się odpowiedzi. 13 grudnia w nocy 7. kolumna PACR zdobyła broniony zaciekle kurhan w Jiangudui. Resztki 12. Grupy Armii odstępowały, broniąc każdej piędzi ziemi. 14 grudnia Huang, chcąc ratować choć część swych żołnierzy, zdecydował się rozpocząć próbę przełamania następnego dnia o zmierzchu. Miano uderzyć na północno-wschodnie, najsłabsze ogniwo pierścienia, a potem zawrócić w kierunku Bengbu. Plan dowódcy kotła uprzedzili jednak komuniści. 14 grudnia o 15.50 zahuczała nawała ognia artyleryjskiego, po dwóch godzinach przechodząca w atak mas piechoty. W ciągu kolejnej doby miażdżone artylerią szczątki 12. Grupy Armii ciągle walczyły, ale ogień zniszczył linie telefoniczne i dowodzenie stało się niemożliwe. Kapitulacji nie było: izolowane punkty oporu biły się do końca i były po kolei likwidowane. Wśród pojmanych o zmierzchu 15 grudnia znaleźli się walczący do ostatka Huang Wei i dowódcy X, XVIII i LXXXV Korpusów. Ironią losu był fakt, że Hu Lian, który dwukrotnie brawurowo latał do kotła, teraz na czele garstki niepokonanych przebił się z bronią w ręku do Bengbu.

Du Yuming nie był świadomy katastrofy pod Shuangduiji. Dopiero otrzymana 16 grudnia wieczorem depesza z Bengbu zawiadomiła go o podjętej przez Huang Weia „operacji przełamania” (o rezultatach nie wspomniano ani słowem) i o wycofywaniu się niedoszłej odsieczy na południe od rzeki Huai. Wiadomość porażała: między Du a najbliższymi armiami nacjonalistów leżało teraz 140 km kontrolowanego przez komunistów kraju. Kolejne wiadomo­ ści, odebrane 18 grudnia, nie pozostawiały już żadnych złudzeń co do losu armii Huanga. Du rozkazał przerwać natarcie i przejść do obrony pozycyjnej. Dotąd pełen energii dowódca Xuzhou nie od razu był gotowy przyznać, że stoi twarzą w twarz z zagładą. W kwaterze we wsi Chenguanzhuang wraz ze swym szefem sztabu, Shu Shicunem, snuł mało realistyczne plany ocalenia. Początkowo obaj chcieli błagać Czang Kaj-szeka, by ściągnięto na pomoc armie z Xi’anu i Wuhanu, nawet za cenę porzucenia obu miast. Były to mrzonki choćby dlatego, że komendantem Wuhanu był filar kliki z Guangxi, Bai Chongxi. Potem liczono, że za cenę długiej, pozycyjnej obrony armii (naturalnie, musiałaby być wówczas zaopat­ rywana z powietrza) władzom nankińskim uda się wynegoc­ jować rozwiązanie polityczne. Wreszcie zwrócono się ku jedynemu atutowi, jaki ANR miała jeszcze do dyspozycji — lotnictwu. 19 grudnia w kotle lądował zastępca szefa sztabu sił powietrznych Republiki Chińskiej, generał Dong Mingde. Rozważano rozmaite, często fantastyczne pomysły przebicia. Dong proponował, by samoloty Kuomintangu rzuciły na komunistów bomby gazowe, podczas gdy pierw­ sza fala okrążonej armii podjęłaby natarcie w maskach. Du Yuming, którego zdrowie szwankowało (przeziębiony, od pewnego czasu miał gorączkę) uwierzył w szansę lub przynajmniej chciał uwierzyć, ale potem znów ogarnęły go wątpliwości. Siły żołnierzy, którzy mieliby przebyć 150 km, musiałyby być wcześniej zregenerowane obfitymi

zapasami ze zrzutów. Czy ponadto własne lotnictwo w chaosie operacji przełamania odróżniłoby żołnierzy ANR od nieprzyjaciela? Du wyłuszczył swe zastrzeżenia w liście do Czang Kaj-szeka, który miał zabrać 20 grudnia samolot przybyły z generałem Dongiem. 20 grudnia o świcie nad bezkresną równiną, w której zalegała armia, rozpętała się jednak śnieżyca. Przez ponad tydzień lodowata zawierucha z Sy­ berii niosła ściany bieli, czasem przechodzące w deszcz ze śniegiem. Samoloty zostały uwięzione na lotniskach, a wszelkie, i tak prawdopodobnie mało owocne, zrzuty stały się wykluczone. Załamanie się pogody oznaczało ostateczny wyrok śmierci na armię. Komuniści, którzy ponieśli w dotychczasowych walkach olbrzymie straty (do 15 grudnia tylko z szeregów PAW ubyło 72 tys. ludzi), nie zamierzali wykorzystać nawałnicy, by dobić przeciwnika. Całkiem świadomie pozostawili jego eliminację mrozowi i głodowi. 15 grudnia (to znaczy w dniu zniszczenia sił Huang Weia) kwatera główna wydała formalny rozkaz przejścia do defensywy. Mao Zedong nie bez racji liczył na powtórkę sytuacji z Changchunu, gdzie właśnie głód wymierzył oblężonym decydujący cios; trafnie uznawał też, że położenie wojsk Du jest jeszcze gorsze. Zwycięskich komunistów absorbowała ponadto sytuacja w odizolowanych Chinach Północnych, gdzie odcięte siły generała Fu Zuoyi miały jeszcze pewne szanse na ewakuację drogą morską. Podczas gdy kolumny mandżurskiej armii Lin Biao maszero­ wały pospiesznie, by zamknąć drogę odwrotu wojsk Fu do portu w Tanggu, część formacji uczestniczących w operacji „Huai Hai” miała zablokować im ewentualny manewr w kie­ runku południowym. W ten sposób nowa kampania „Ping-Jin” (Beiping-Tianjin12) przedłużyła agonię kuomintangowskich armii w rejonie Chenguanzhuangu. 12

Inaczej Pekin-Tianjin.

W Xibaipo tak Mao, jak i Zhou Enlai trapili się jeszcze możliwością, że wojska podległe Bai Chongxi i Li Zongrenowi dokonają niszczącego i przerywającego linie zaopatrzeniowe komunistów uderzenia na flankę ich frontu. Wywiad uspokajał wszakże, że jest to niepraw­ dopodobne. Większe obawy, zwłaszcza Zhou Enlaia, wywoływała ewentualność bezpośredniej interwencji ame­ rykańskiej. Zhou uważał, że we własnym interesie Wa­ szyngton powinien to uczynić i powoływał się na przykład rewolucyjnej Rosji — całkowicie zresztą niesłusznie, skoro żadne z mocarstw zachodnich nigdy nie podjęło na serio próby obalenia władzy bolszewików. Truman i Mar­ shall wszakże mile zaskoczyli przywództwo KPCh. W sty­ czniu prezydent Stanów Zjednoczonych ostentacyjnie wycofał z Qingdao ostatni oddziałek marines, przebywa­ jący w Państwie Środka. Wcześniej Marshall na konferen­ cji prasowej zapewnił ex cathedra, że Stany Zjednoczone odmawiają zarówno mediacji, jak i interwencji na rzecz Republiki Chińskiej, której władze „straciły zaufanie narodu”13. Pogarda i obelgi miały być wszystkim, co miał otrzymać z Waszyngtonu ginący i kłopotliwy sprzymie­ rzeniec. 30 listopada przybył wprawdzie do Tanggu pod Tianjinem pierwszy i ostatni amerykański statek z zaopat­ rzeniem (jak pamiętamy, wysłanym przez Kongres wbrew woli administracji). Jego lwia część nie nadawała się jednak do natychmiastowego użytku, a karabiny maszyno­ we przysłano bez części zamiennych. Wszystkie następne dostawy podążyły już na Tajwan. Jeszcze 17 grudnia Chen Yi, Liu Bocheng i Deng Xiaoping spotkali się w kwaterze głównej Su Yu w Caiao. Ponieważ przybył też Tan Zhenlin, przewodzący armii Shandongu, posiedzenie to stało się pierwszym i ostatnim w ciągu całej kampanii „Huai Hai” spotkaniem główUnited States Relations with China, s. 282.

nodowodzących. Jedyna zrobiona fotografia ukazuje ich zmęczonych; Deng Xiaoping był nieogolony i brudny na twarzy. Większą część obrad poświęcono perspektywom forsowania olbrzymiej rzeki Yangzi. Niemniej tegoż dnia dowódcy komunistów wystosowali do Du Yuminga dłuższe ultimatum. Rozpoczęte słowami „jesteście na końcu naszego powroza”, zawierało sformułowania charakterystyczne dla komunistów, utrzymujących, że reprezentują „wznoszących skargi do niebios” żołnierzy i ludność cywilną przeciwnika. Podkreślając potęgę ChALW, dowódcy PAW i PACR stwierdzali, że ich rodzimy sprzęt jest dziesięć razy potężniejszy niż „wyprodukowane przez cudzoziemców samoloty i czołgi” nacjonalistów; podwładni Mao naj­ widoczniej szczerze wierzyli, iż ich własne czołgi, choć wyprodukowane przez Japończyków, Rosjan i Ameryka­ nów, stały się swojskie, bo opatrzono je czerwonymi gwiazdami. Gwarantując życie wszystkim kapitulującym, wskazywano, że alternatywą jest całkowite unicestwienie. Komunistyczne dowództwo użyło jednak także bardziej subtelnych środków. Na posterunkach najbliższych rubieży kotła ustawiono kuchnie polowe, zapewniając przez głoś­ niki, że każdy przechodzący na stronę ChALW może liczyć na posiłek. W stronę okrążonych zwrócono wypisane wielkimi hieroglifami propagandowe slogany, umieszczone na starych flagach i znalezionych w pobliskich domostwach drzwiach oraz matach. Do agitacji wykorzystano żołnierzy, którzy wcześniej zmienili obóz, starając się unikać chwil, w których obrzeża kotła wizytowali oficerowie. Śpiewano sławiące komunizm pieśni. Na terytorium nieprzyjaciela przenikały też patrole rozdające ryż oraz bułeczki na parze — jednakże, jak zalecało przezorne dowództwo ChALW, w minimalnych ilościach. Obleganych istotnie dławił straszliwy głód. Wojska Du zaopatrzyły się przed początkiem grudnia ledwie w tygo­ dniowe racje żywności. Wkrótce kocioł stał się, nie tylko

w opinii szefa sztabu Du, generała Wen Qianga, „piekłem na ziemi”. Najpierw zabito zwierzęta pociągowe, potem zaczęto zjadać trawę, korę i kiełki zbóż. Jeden z oficerów wyznał później zwycięzcom, że jego ostatnim posiłkiem były własne rękawiczki z owczej skóry. Dramat obleganych zdawał się poruszać nawet niektórych komunistów. „Skraj­ nie wygłodzeni żołnierze jedli wszystko, co mogli znaleźć, i nawet zabijali armijne konie, by zaspokoić głód. Cierpiąc z zimna, by znaleźć drewno na opał, wykopywali trumny i rozbierali fragmenty umocnień, by się ogrzać. W barakach pod Chenguanzhuangiem zrozpaczone wojska nieprzyja­ ciela przedstawiały żałosny widok”14. Obserwujący gehennę przeciwnika Su Yu postarał się, by każdy żołnierz komunistycznej armii, prowadzący dotąd raczej spartański żywot, otrzymał pół kilograma wieprzowiny i 5 papierosów. 29 grudnia niebo nad Chenguanzhuangiem rozjaśniło się na tyle, że wystartował samolot pocztowy do Nankinu; pogoda umożliwiła też zrzuty. O zasobniki, których część spadła zresztą za liniami komunistów, rozpętały się wkrótce istne batalie. Zdaniem Wen Qianga, w naj­ lepszym z 14 dni powietrznego zaopatrywania, zrzucona żywność wystarczyła na skąpe racje dla 10 tys. ludzi. W kotle było ich trzy razy więcej15. W dzień Nowego Roku Czang Kaj-szek oznajmił, że ustępuje na rzecz wiceprezydenta Li Zongrena i za­ proponował komunistom negocjacje. Ci ostatni trafnie uznali to za dowód słabości, ale pogłoski o rokowaniach 14

Maomao D e n g , Deng Xiaoping, s. 442. Ogółem, między 23 listopada 1948 r. a 11 stycznia 1949 r., lotnictwo nacjonalistów dostarczyło swym armiom 135 ton amunicji i 1501 ton żywności. Liczby te obejmują wszelako transporty przybyłe jeszcze do Xuzhou oraz dostawy dla armii Huang Weia. Póki funkcjonowało lotnisko w Xuzhou, ewakuowano także 37 136 rannych. Dane za: W.M. L e a r y , 15

Perilous Missions: Civil Air Asia, Alabama 1984, s. 50-53.

Transport

and

CIA

Covert

Operations

in

podsyciły nadzieje w konającej pod Chenguanzhuangiem armii. Przed opuszczeniem stolicy Czang zaproponował Du Yumingowi, o którego chorobie miał dokładne relacje, ewakuację samolotem z kotła i szpital w Nankinie. Du odmówił, oznajmiając, że nie opuści tysięcy wiernych Republice Chińskiej oficerów i żołnierzy. Telegram za­ kończył słowami: „Do ostatniego tchu będę wiernie Panu służył”16. Owo ostatnie tchnienie zbliżało się zaś dla większości oblężonych szybko. 6 stycznia 1949 r. o 16.00, po pięcio­ godzinnym, najdłuższym ze wszystkich przygotowaniu artyleryjskim, rozpoczęło się ostatnie wielkie natarcie ChALW w kampanii „Huai Hai”. Zagłodzony, przemarz­ nięty żołnierz ANR starał się stawiać opór, ale już pierwszej nocy wzięto 13 wsi leżących na obrzeżu bronionego terytorium. 7 stycznia wobec niepowstrzymanego pochodu 3. i 10. kolumn nieprzyjaciela Li Mi musiał porzucić swą kwaterę w Qingliji. Na południowym skraju kotła został rozbity LXXII Korpus broniący wschodniego brzegu rzeki Lu. 13. Grupa Armii została niemal zmiażdżona, jej resztki cofały się na zachód. Lotnictwo ANR próbowało nasilić bombardowania i zrzu­ ty, ale w nocy z 8 na 9 stycznia komunistyczne kolumny 3., 4. i 10. podeszły pod kwaterę główną Du w Chenguangzhuangu oraz pod Chenzhuang, gdzie znajdowało się dowództwo V Korpusu generała Xiong Xiaosana. Zarówno Xiong, jak i dowódcy obu ginących grup armii, Li Mi i Qiu Qingquan, chcąc drogo sprzedać żołnierską krew, żądali od Du zgody na natychmiastowe przebicie i ją uzyskali. Broniący kotła dowódcy widzieli się wówczas ostatni raz. Przed świtem 10 stycznia 4. kolumna ChALW weszła do Chenzhuangu, a 10. kolumna do spalonego Chenguanz­ huangu. Artyleria komunistów przestała grzmieć, gdyż 16

Cyt. za: G.J. B j o r g e , Moving the Enemy, s. 236.

przestrzeliwała kocioł na wylot, rażąc własnych żołnierzy. Krew zabarwiała śnieg, gdzieniegdzie walczono na białą broń. Przychylni partii Mao autorzy próbowali potem sugerować, że „kapitulacje stały się powszechne”17. W rze­ czywistości jednak „nacjonaliści nie skapitulowali, ale walczyli, póki nie wyczerpała się im amunicja, a spójność ich jednostek nie została zniszczona”18. Dowódca 13. Grupy Armii, generał Li Mi, prowadząc z pistoletem w dłoni do ostatniego natarcia oddział nie większy od kompanii, wyrwał się wreszcie z pobojowiska, docierając po dłuższej tułaczce do Bengbu. Dowódca 2. Grupy Armii, Qiu Qingquan, pozostał; wedle jednej z relacji, po wy­ strzelaniu amunicji, rąbał czerwonych szablą. Jego zwłoki zidentyfikowano dopiero nazajutrz. Informacje o losie Du Yuminga są sprzeczne. Istnieje znana wersja — której, niestety, sam dałem kiedyś wiarę — że pochwycono go, gdy chciał przemknąć przez linię frontu, udając jeńca własnych ochroniarzy przebranych w mundury przeciwnika19. Ta smakowita historyjka, pasu­ jąca do wizji chroniących przede wszystkim własną skórę kuomintangowców, nie jest jednak potwierdzona przez żadną relację uczestniczących w bitwie komunistów. Wy­ klucza ją zresztą stan zdrowia Du, zwyczajnie niezdolnego do takiej eskapady, oraz jego zapowiedź, że nie opuści swoich ginących żołnierzy. Należy się więc zgodzić z Oddem Ame’em Westadem, że dowódca ANR oddał się w ręce zwycięzców, stojąc przed progiem rozpiętego nad nim namiotu20. 17

W.

Morwood,

Duel

for

the

Middle

Kingdom.

The

Struggle

between Chiang Kai-chek and Mao Tse-tung for Control of China, New

York 1980, s. 369. 18 E.L. D r e y e r, China at War, s. 339. 19 J. F e n b y, Generalissimo. Chiang Kai-shek and the China He Lost, London 2003, s. 486. 20 O. A. W e s t a d, Decisive Encounters, s. 209.

O 10.00 10 stycznia walka była w zasadzie skończona, choć parę strzępów armii broniło się dalej, wiernych przysiędze i straconej sprawie. Ich opór zdławiono do 16.00. Prócz załamanych na duchu i odciętych garnizonów Tianjinu i Pekinu na północ od rzeki Yangzi nie było już wojsk Republiki Chińskiej. W miastach na wolnym jeszcze od wojny domowej Południu panowało wyczekiwanie i lęk. Do rządu, który symbolizował chaos, inflację i gorycz, nikt nie miał już złudzeń, ale zwycięscy komuniści stanowili wielką niewia­ domą. W największym mieście Chin ulicznicy śpiewali niemal proroczo: Stary pan Czang jest martwy i odszedł Przybądź i słuchaj pieśni tej Może Szanghaj nie będzie już Szanghajem Przybądź i słuchaj pieśni tej!21.

21

Tamże, s. 211.

KONIEC REPUBLIKI CHIŃSKIEJ NA KONTYNENCIE

W stolicy Republiki Chińskiej władze i ta część ludności, której nie ogarnęła apatia, oczekiwały rozstrzygnięcia walk wokół Xuzhou z zapartym tchem. Rządowa prasa usiłowała nieudolnie wzmocnić morale, publikując zmyślone wieści o jakoby otoczonych i walczących resztką sił komunistach. Autorytarne państwo Kuomintangu nie było jednak totalitar­ nym imperium Mao, którego ludność o pierwszym lądo­ waniu na Księżycu dowiedziała się dopiero 10 lat po fakcie. Jego reżim nie miał absolutnego monopolu na informacje i żałosne kłamstwa propagandy zostały prędko zdemaskowane. Nastroje strachu i niepewności jutra wzmac­ niały jeszcze wieści o dymisji Czang Kaj-szeka. „Klęska przeszła przewidywania nawet największych pesymistów. W Nankinie przybycie komunistów wydawało się kwestią dni; naprawdę doszło do niego dopiero po blisko czterech miesiącach”1. Rozmiary nacjonalistycznej katastrofy wokół Xuzhou były zaiste olbrzymie. Zdaniem pełniącego wówczas obo­ wiązki prezydenta Li Zongrena „była to największa klęska, jaką kiedykolwiek poniosła Armia Narodowa”2. Amerykań1 2

J. G u i 11 e r m a z, Histoire du Parti communiste chinois, s. 401. Tsung-jen Li, Memoirs, s. 478.

ski konsul w Chinach, Olivier Edmund Clubb, nazwał ją „Waterloo Czang Kaj-szeka [i] Armageddonem”3. Wszyst­ kie 5 uczestniczących w zmaganiach grup armii ANR spotkała całkowita zagłada. Spośród półmilionowej rzeszy nacjonalistów, jacy stanęli do walki, od 120 tys. do 150 tys. miało pozostać na zawsze na pobojowisku. 327 tys. — według danych komunistycznych — dostało się do niewoli. Straty ChALW, wedle tych samych źródeł, wynio­ sły 134 tys. — co sugerowałoby, że lekceważone twier­ dzenia historyków tajwańskich, jakoby zwycięzcy zostawili na placu więcej trupów niż pokonani, były niedalekie od prawdy. Jednak z uwagi na chińską praktykę masowego uzupełniania strat jeńcami fakt ten mógł stanowić dla przegranych jedynie czczą pociechę. Przykładowo, PAW Chen Yi, która poniosła w kampanii „Huai Hai” potworne straty (tylko do 15 grudnia 1948 r. 73 tys. ludzi, z czego jedynie 12,7 tys. wróciło do jednostek) liczyła na początku 1949 r. 460 tys. osób, podczas gdy przed rozpoczęciem walk najwyżej 370 tys. żołnierzy4. Obie strony popełniły podczas kampanii błędy, z tym że nacjonaliści popełnili ich więcej i zapłacili za to najwyższą 3 O.E. C l u b b , Chiang Ka'ı-shek’s Waterloo: the Battle of Hwai-hai, „Pacific Historical Review” listopad 1956, vol. XXV, nr 4; tenże: Twentieth Century China, New York-London 1964, s. 289-290. 4 L. B i an c o, Les Origines de la revolution chinoise 1915-1949, Paris 1967, s. 295; E.R. Ho o t o n , The Greatest Tumult, s. 149; Maomao D e n g , Deng Xiaoping, s. 442; Pu-yu H u, A Brief History of the Chinese National Revolutionary Forces, s. 247-248; G.J. B j o r g e, Moving the Enemy, s. 235. Dokładne rozmiary strat obu stron zapewne nigdy nie będą znane. Należy przyjąć, że komuniści mogli znacznie precyzyjniej oszaco­ wać liczbę wziętych przez siebie jeńców niż poległych, którzy — pomi­ nąwszy fakt, iż obie strony nieznacznie różniły się umundurowaniem — zostali prędko obdarci do naga przez okolicznych chłopów. Warto zauważyć, że podawana przez komunistów wysokość strat ANR (237 tys. jeńców i sto kilkadziesiąt — zależnie od źródła — tysięcy zabitych) ma się nijak do oficjalnych twierdzeń propagandy, iż liczebność nacjonalistów w bitwie sięgała 800 tys. ludzi.

cenę. Porównanie bitwy pod Xuzhou z Waterloo jest o tyle trafne, że chińscy nacjonaliści — choć ich dowód­ com daleko było do geniuszu Napoleona — podobnie jak cesarz Francuzów musieli bitwę wygrać, by w ogóle móc marzyć o kontynuowaniu wojny. Natomiast druga strona mogła spokojnie pozwolić sobie na luksus porażki. Posia­ dając przebogatą Mandżurię i oparcie w pobliskim ZSRS, partia Mao była w stanie przetrwać nawet druzgoczącą klęskę na polu bitwy. Patrząc z tej perspektywy, losy chińskiej wojny domowej zostały w ogromnej mierze rozstrzygnięte przed Xuzhou, może już nawet pod Harbi­ nem w 1946 r., kiedy to Stany Zjednoczone zademonstro­ wały swój brak zainteresowania wojskowym zwycięst­ wem Republiki Chińskiej. Jednak rozmiary ewentualnego sukcesu komunistów pozostawały trudne do przewidze­ nia. Wiele wskazuje na to, że nawet Stalin liczył się z możliwością rozpadu Chin na dwie mniej więcej równe, szachujące się nawzajem części. Nie trzeba dodawać, że scenariusz taki odpowiadałby Kremlowi. Ponieważ strony uczestniczące w kampanii „Huai Hai” były — jak już wspomniano — porównywalne jeśli chodzi o liczebność, uzbrojenie i wolę walki, zwycięstwo komunis­ tów należy przypisać przede wszystkim wyższości ich dowództwa nad tym nacjonalistycznym. Potwierdzają to oceny tak wybitnych historyków jak Edward Dreyer czy Odd Ame Westad, że losy chińskiej wojny domowej zależały nie od ideologii czy nastrojów chłopstwa, lecz od czynnika stricte wojskowego. „Rozstrzygające bitwy mogły potoczyć się odmiennie, gdyby wydano tylko nieco inne rozkazy. Podczas decydujących starć — bitew w Mandżurii, LiaoShen [o Jinzhou — J.P.] i pod Huai Hai — tak dowódcy KPCh, jak i KMT popełniali błędy, które mogły kosztować ich zwycięstwo, ale Kuomintang popełnił ich więcej, ponieważ jego państwo działało pod presją od wewnątrz. Dlatego historia wojny domowej nie jest historią,

w której ChALW kroczyła od zwycięstwa do zwycięstwa, ale o wiele bardziej złożoną i skomplikowaną opowieścią, której wynik nie był przesądzony aż do samego końca [roku] 1948”5. Choć spośród kierujących bitwą strategów komunistycz­ nych żaden nie był Napoleonem ani Hannibalem, stanowili oni — czego dowiedli zresztą i wcześniej — zgraną drużynę, która mogła na sobie polegać. Na szczególne wyróżnienie zasługuje Su Yu, nieco usuwany potem w cień (nie otrzymał nigdy — inaczej niż Liu Bocheng czy Chen Yi, a nawet na wpół groteskowy He Long — tytułu marszałka). W rzeczy samej, właśnie on może być uznany za istotnego „organizatora zwycięstwa” w operacji „Huai Hai”. Z innej strony Chen Yi, Liu Bocheng, a także Deng Xiaoping nigdy nie odmawiali autorowi swych planów operacyjnych poparcia w razie sporów z kwaterą główną — czyli odgrywali rolę, w jakiej po stronie przeciwnej Czang Kaj-szek chciał na próżno obsadzić Liu Zhia. Nawiasem mówiąc, główną zasługą Deng Xiaopinga jako przywódcy Chin Ludowych w latach 1978-1992 było właśnie stworzenie warunków działania dla uzdolnionych współpracowników. Nacjonalistyczny głównodowodzący z Xuzhou zawiódł natomiast na całej linii, i to nie tyle z powodu niewątpliwej ciasnoty horyzontów, co opieszałości (jeśli nie wręcz trwożliwości), wyrażających się niechęcią do podejmowania decyzji na własną rękę. Liu ponosił oczywistą odpowiedzial­ ność tak za opóźnienie rozpoczęcia projektowanej operacji — co pozwoliło komunistom na przejęcie inicjatywy —jak i za storpedowanie pomysłów zwrotu zaczepnego 11 listopada, do czego namawiał Du Yuming. Dowódcom poszczególnych grup armii Liu pozostawiał niewiele swo­ body (u przeciwnika było inaczej), przez co zmarnował 5

O.A. W e s t a d , Decisive Encounters, s. 329; por. też E.L. D r e y e r ,

China at War, s. 355.

szansę na efektywną odsiecz dla 7. Grupy Armii Huang Baitao, gdy była ona najbardziej możliwa. Ironią losu właśnie ów mierny generał uszedł cało z katastrofy i przedo­ stał się szczęśliwie na Tajwan, podczas gdy większość jego oficerów opłaciła klęskę życiem lub niewolą. Na znacznie lepszą ocenę zasługuje na pewno Du Yuming, którego decyzje podejmowane na polu bitwy trzeba uznać zasadniczo za poprawne. Obciąża go najbar­ dziej — o ironio — rezygnacja z obrony własnych pomysłów strategicznych, i to w sytuacji, gdy miałyby one szansę na realizację. W dramatycznym położeniu — przy­ kładowo, w czasie ważenia się decyzji co do niedoszłego zwrotu zaczepnego 11 listopada lub w pierwszych dniach odwrotu spod Xuzhou — Du upadał pod ciężarem od­ powiedzialności, szukając ludzi, z którymi mógłby się nią podzielić. Trudno też nie zapytać, jak potoczyłyby się losy operacji, gdyby szczerze wyłuszczył Czang Kaj-szekowi swe przypuszczenia co do osoby Guo Ruguia. Du Yuminga tłumaczą częściowo — ale czy usprawiedliwiają? — strasz­ ne przejścia podczas tragicznej kampanii mandżurskiej, a potem fatalny stan zdrowia. Oskarżając Liu Zhia, a także Du Yuminga, trudno jednak pominąć tego, który mianował ich na stanowiska i którego odpowiedzialność była największa — proporcjonalnie do posiadanej władzy. Był nim, naturalnie, sam Czang Kaj-szek. Niebędący bynajmniej jego wrogiem francuski pułkownik Jacąues Guillermaz napisał melancholijnie: „Nie sądzę, by historia wojen przedstawiała wiele przykładów tak wielkich błędów strategicznych popełnionych w tak krótkim czasie przez tego samego człowieka”6. Z pozostałych dowódców ANR słabiej od swych kolegów wypadł Sun Yuanliang, dowodzący najwyżej przeciętnie, a 4-6 grudnia wykazujący objawy zagubienia w sytuacji, 6 J. G u i l l e r m a z , Une vie pour la Chine. Memoires 1937-1989, Paris 1989, s. 190.

która najwyraźniej go przerosła. Za to jego koledzy — Li Mi, Qin Qingquan, Huang Baitao, Huang Wei — bili się do końca w położeniu nawet beznadziejnym, wykazując nie tylko odwagę osobistą, ale i charakter. To samo można powiedzieć o większości dowódców korpusów, takich jak Xiong Xiaosan czy Chen Zhang, a także dywizji. Liczba poległych lub ciężko rannych w boju oficerów ANR w połączeniu z faktem walki do ostatka większości za­ głodzonych i odciętych oddziałów sugeruje przy tym, że morale nacjonalistycznej ANR przedstawiało się nieco inaczej, niż głosiła to przez lata komunistyczna i prokomunistyczna propaganda. „Znaczna liczba nacjonalistycznych generałów poległa w walce. Może to oczywiście znaczyć, że — w przeciwieństwie do generałów komunistycznych — nie byli oni dość roztropni, jeśli chodzi o chronienie swych osób; niemniej patriotyzm i oddanie ze strony generałów nie mogą być negowane. Skapitulowało tych niewielu, którzy byli od lat tajnymi agentami komunistów, wierząc, że swym przykładem pociągną za sobą innych. Jednakże inni generałowie walczyli do końca, a ci, którzy ostatecznie skapitulowali, zrobili to dopiero wtedy, gdy finalny wynik był przesądzony”7. Oddając sprawiedliwość Su Yu, Chen Yi, Liu Bochengowi i pomniejszym współautorom komunistycznego zwycięstwa, takim jak Tan Zhenlin, trudno wszelako powstrzymać się od dwóch uwag. Po pierwsze, swoją zwycięską partię rozgrywali oni albo zaglądając w karty przeciwnika, albo grając kartami wręcz znaczonymi. Przypadek pierwszy ucieleśniał Guo Rugui i jego koledzy-agenci w kwaterze głównej ANR, drugi — zdrajcy przechodzący w szeregi nieprzyjaciela wprost na polu bitwy. Na żadnej wojnie XX w. agentura nie zaważyła tak mocno jak właśnie na chińskiej wojnie domowej. 7

L. L a d a n y, The Communist Party of China and Marxism, s. 139.

Po drugie, jak podkreślił Max Chassin, operacja „Huai Hai” przekształciła się w unicestwiającą bitwę typu kanneńskiego dopiero w swoim trakcie. Wcześniejsze ambicje komunistów nie wykraczały poza zniszczenie 21-22 dywizji przeciwnika. Sposób dowodzenia generałów ChALW był daleki od przypisywanej im potem finezji. Odważne uderzenia w luki między nieprzyjacielskimi armiami (przykładowo, 7-8 listo­ pada między 7. Grupą Armii a 13. Grupą Armii) zdarzały się im tylko wtedy, gdy na odcinku wybranym dla przełamania stały formacje podminowane zdradą (w wymienionym przypadku IX Obszar Pacyfikacyjny). W innych sytuacjach komunistyczni stratedzy wybierali mało skomplikowane, ale za to ogromnie kosztowne natarcia czołowe na umocnione pozycje lub wierzchołek nieprzyjacielskiego klina. Dla Republiki Chińskiej katastrofa pod Xuzhou okazała się ciosem zabójczym. Choć większość terytorium państwa wciąż była wolna od komunistów, brakowało wiary w zwy­ cięstwo i ludzi gotowych kontynuować opór. Li Zongren, który po Czang Kaj-szeku przejął stanowisko prezydenta, okazał się niezdolny do dowodzenia jakimikolwiek od­ działami niezwiązanymi z jego macierzystą kliką z Guangxi. Z jednej strony kołatał o pomoc Stanów Zjednoczonych, doczekując się pogardliwej odmowy, z drugiej strony usiłował uzyskać u komunistów znośne warunki poddania się. Ci jednak, idąc za ciosem, żądali wyłącznie kapitulacji bezwarunkowej. 21 kwietnia 1949 r. połączone siły dawnych PACR i PAW — wówczas znanych już jako II i III Armie Polowe — przeszły olbrzymią rzekę Yangzi szerokim na 500 km frontem, około 100 km na zachód od Nankinu. Niebroniona stolica Republiki Chińskiej padła bez walki dwa dni później. 3 maja komuniści byli w Hangzhou, 27 maja w Szanghaju. Na początku maja IV Armia Polowa — dawne wojska mandżurskie Lin Biao — otworzyła nowy front w okoli­ cach Wuhanu. Odwrót ciągle licznych, ale całkowicie

zdemoralizowanych wojsk rządowych zaczął nabierać cech panicznej ucieczki. Reakcja Stanów Zjednoczonych obser­ wujących tragedię Chin ograniczyła się do wydania 6 sierpnia tak zwanej Białej księgi — starannie wyselek­ cjonowanego zbioru dokumentów, mających dowodzić, że rząd amerykański nie miał z zagładą swego dawnego sprzymierzeńca nic wspólnego. Wielu Chińczyków porów­ nywało ów gest do rzucenia głazu na głowę człowieka, który już wpadł do studni. Jak stwierdził niebawem wybitny intelektualista Hu Shi: „z powodu zdradzenia Chin w Jałcie, z powodu wycofania przez siebie efektywnej pomocy w kluczowym okresie, a nade wszystko z powodu swej wielkiej potęgi i niekwestionowanego przywództwa światowego, Stany Zjednoczone nie były «niewinne krwi» powalonych Chin”8. Pobity rząd Republiki Chińskiej przeniósł swą flagę do Kantonu, potem do Chongąingu, wreszcie do Chengdu. 19 listopada prezydent Li Zongren uznał za właściwe uciec „dla poratowania zdrowia” do Stanów Zjednoczonych (administracja Trumana przyjęła go gościnnie jako wroga Czang Kaj-szeka). Czang Kaj-szek znajdował się ciągle na kontynencie, organizując ewakuację na Tajwan resztek sił zdolnych jeszcze do walki. Na wyspie, przekształcanej w ostatni bastion oporu, obronę organizowali ci generało­ wie, którzy nigdy nie upadli na duchu: Chen Cheng (jako gubernator) i Sun Liren (jako dowódca armii). 16 grudnia, gdy wojska Liu Bochenga były już na rogatkach Chengdu, Czang Kaj-szek opuścił kontynentalne Chiny. Blisko dwa miesiące wcześniej, 1 października 1949 r., jego zwycięski rywal Mao proklamował na placu Tiananmen w Pekinie nowe państwo, nazwane Chińską Republiką Ludową. 8 Shih H u, Introduction, w: J.L.S t u a r t, Fifty Years in China, s. XX. Hu Shi (1891-1962), filozof, pisarz i działacz społeczny, był jednym z przywódców ruchu odrodzenia narodowego, znanego jako Ruch Nowej Kultury.

Komuniści triumfowali, ich przeciwników ogarniała rozpacz. Lecz w ogromnym, zmęczonym narodzie „więk­ szość była po prostu zagubiona i niepewna przyszłości”9. W Pekinie podczas defilady ChALW „ludzie stali po obu stronach ulic, wyglądając na zrezygnowanych lub cynicz­ nych i nie okazując żadnych oznak entuzjazmu”10. Podobnie było niemal wszędzie. W podręcznikach przeważa wszelako ikonografia innego rodzaju; jej źródłem są przedstawiane jako „dokumentalne” zdjęcia z filmów nakręconych w ChRL po roku 1949". Wygrana przez komunistów wojna, nie będąc żadną miarą „wojną ludową”, stanowiła za to na pewno roz­ strzygnięcie prowadzonych od rewolucji 1911 r. kolejnych walk wewnętrznych o panowanie nad Chinami. Pod wzglę­ dem wojskowym nie tylko nie stanowiła jutrzenki nowego dnia, ale należała całkowicie do świata przeszłości. Jej operacje były toczone według reguł istniejących w erze przedprzemysłowej, jak w czasach Napoleona, Aleksandra Wielkiego, Czyngis-chana czy Shi Huangdi. O ich wyniku decydowało tempo marszu nóg piechura oraz wierzchowych i jucznych zwierząt, a nie możliwe do zmobilizowania zasoby ludzkie czy ogólny potencjał stron. „Nie ma przesady w opisywaniu ich jako operacji typu napoleońs­ kiego, zarówno jeśli chodzi o styl, jak i prymitywizm użytych środków, w tym prawie całkowity brak nowoczes­ nego transportu. W tym sensie bitwy o Jinzhou, Mukden i Huai Hai były ostatnimi wielkimi bitwami ery klasycznej przed nastaniem ery nuklearnej”12. Autorzy zwycięstwa pod Xuzhou zrobili kariery w służbie wywalczonego przez siebie komunistycznego państwa. 9 D. L a r y , Civil War, 1946-1949, w: Encyclopedia of Modern China, red. D. Pong, Detroit 2009, vol. I, s. 273. 10 L. L a d a n y, The Communist Party of China and Marxism, s. 138. 11 Tamże; J. P o l i t , Pod wiatr. Czang Kaj-szek, s. 606. 12 J. G u i l l e r m a z , Histoire du Parti communiste chinois, s. 433.

Su Yu i Liu Bochenga czekały splendory wojskowe — w wypadku Liu stopień marszałka. Tan Zhenlin został gubernatorem prowincji Jiangsu i jednym z głośniejszych orędowników kolektywizacji. Chen Yi już po roku objął stanowisko burmistrza Szanghaju (1949-1954), potem stanowiska wicepremiera (1954-1968) i ministra spraw zagranicznych (1968-1972). Najwyżej zaszedł na pewno Deng Xiaoping, stając się — po epizodycznych rządach Hua Guofenga — następcą Mao Zedonga. Inny okazał się los pokonanych. Najbarwniejszy przypadł generałowi Li Mi. Po brawurowym wydostaniu się znad rzeki Huai w następnym roku wyprowadził swe pokonane na obszarze Chin dywizje na terytorium Birmy. Podporządkowa­ wszy sobie ludność pogranicza, wiemy władzom Republiki Chińskiej przebywającym na Tajwanie, w latach 1951 i 1952 podejmował na ich rozkaz desperackie rajdy na terytorium ChRL. W następnych latach, gdy jego starzejący się żołnierze po pojęciu za żony miejscowych kobiet zajęli się uprawą i dystrybucją heroiny, Li został odwołany na Tajwan. Większość jego podwładnych (nie wszystkich) ewakuowano na wyspę z pomocą amerykańskiej CIA w 1961 r. Pojmani na kontynencie nie mieli takiego szczęścia. Ludzie o giętkim kręgosłupie, jak Fu Zuoyi, który poddał bez walki Pekin, mogli co prawda liczyć na wymienienie swej zdrady na prestiżowe, acz dekoracyjne stanowiska w nowej rzeczywistości. Walczący do końca pod Xuzhou i w innych bitwach mogli ją oglądać przez długie lata jedynie przez kraty. Du Yuming, z którego przebywającą za granicą rodziną władcy ChRL wiązali pewne plany, został zwolniony w roku 195913. Huang Wei, znienawidzony 13 Mężem córki Du, Du Zhili, był znakomity fizyk Yang Zhenning (Yang Chen-ning, znany jako Frank Yang, ur. 1922), wówczas już mieszkaniec Stanów Zjednoczonych, uhonorowany w 1957 r. Nagrodą Nobla, którego chińscy komuniści owym gestem próbowali — lecz daremnie — zachęcić do powrotu do kraju.

przez zwycięzców za twardy opór na polu bitwy i hardą postawę w więzieniu, czekał na to do roku 1975 — 27 lat. Niektórych generałów ANR, jak Ye Feiyou, rozstrzeliwano jeszcze w czasie osławionej „rewolucji kulturalnej” — po z górą dwudziestoletnim pobycie w więzieniach i obozach. Jak stwierdzają dostępne źródła, oficerowie nacjonalisty­ czni, wierni przysiędze i żołnierskiemu honorowi, należeli do najbardziej zahartowanych więźniów maoistowskiego archipelagu obozowego, z powodzeniem przetrzymując komunistyczne „pranie mózgów”14. W przeciwieństwie do Stanów Zjednoczonych, pamięta­ jących o poległych po obu stronach walczących w wojnie secesyjnej, a nawet od uważanej za mściwą dyktatury generała Franco, pozwalającą, by w monumentalnej Dolinie Poległych spoczęli także żołnierze przeciwnika, triumfujący komuniści mieli do swych adwersarzy jedynie nienawiść i pogardę. „Karząca ręka półmiliardowego narodu ucięła macki imperializmu dążącego do skolonizowania Chin oraz wymiotła zgniły, niezdolny do dalszego bytu reżim kuomintangowski”15 — takim oto językiem mówiono przez dziesięciolecia o pokonanych. Tak zwany wolny świat chętnie zresztą kupował owe sądy, choć na własny użytek formułował je językiem mniej nasyconym inwektywami. „Co sprawiło, że komunistyczne zwycięstwo stało się możliwe? — pytał autor jednej z prac, które na dziesięcio­ lecia wyznaczyły kanon wiedzy o chińskiej wojnie domo­ wej. — Choć względy czysto wojskowe są dalekie od lekceważenia, odegrały one daleko mniejszą rolę niż czynniki społeczne i polityczne. «Armia gorzej wyposażona pokona wyposażoną lepiej; prowincja pokona miasto; partia, która nie otrzymuje wsparcia z zagranicy zatriumfuje nad partią, która je posiada». Każdy, kto słyszał oficerów 14 J-L. D o m e n a c h , Chine, Varchipel oublie, Paris 1992, s. 92-93, 98, 188, 280, 508-509. 15 J. W i e 1 o w s k i, Zwycięska armia Chin, Warszawa 1952, s. 224.

Armii Czerwonej skandujących owe slogany z widocznym przekonaniem w 1948 r., mógł lekceważyć je jako fan­ faronadę mającą na celu podniesienie morale. Dziś wydają się one niemal banalne, a z pewnością mniej wymowne niż wypadki, które zapowiadały. Albowiem Rewolucja Chińska zakończyła się zdobyciem kraju o rozmiarach kontynentu przez armię żebraków. I to w tempie, które wprawiło w osłupienie ekspertów”16. Czytelnik, który zadał sobie trud przebrnięcia przez niniejszą pracę, może ocenić sam, na ile zacytowany sąd odzwierciedla to, co naprawdę stało się w latach czter­ dziestych XX w. w Chinach. Stworzone przez chińskich komunistów państwo tuż po swym powstaniu uwikłało się w krwawą wojnę koreańską, która bez powstania ChRL w ogóle by nie wybuchła. By powstrzymać armię Mao w Korei, Stany Zjednoczone wydały sumy znacznie przekraczające wszystko, co mogło­ by być wydane na wcześniejszą, skuteczną pomoc dla Kuomintangu. W następnych latach reżim z Pekinu wdał się w konflikty graniczne niemal z wszystkimi sąsiadami, odwołując się do siły bardziej ochoczo niż jakiekolwiek inne państwo świata. Wśród tych, którzy poczuli się zagrożeni, znalazł się w końcu i Związek Sowiecki, którego przywódcom Aleksander Sołżenicyn przypominał szyder­ czo, „jak wyhodowaliśmy sobie Mao Zedonga zamiast pokój miłującego sąsiada Czang Kaj-szeka i jak pomagaliś­ my mu w wyścigu atomowym”17. Najciężej poszkodowa­ nym okazał się jednak naród chiński. Kolejne szaleństwa 16 L. B i a n c o, Les Origines de la revolution chinoise, s. 298. Lucien Bianco był przede wszystkim historykiem zajmującym się chińską wsią i jego prace z tej dziedziny do dziś zachowały znaczenie. Jednakże najbardziej znane — i tłumaczone na języki obce — opracowanie o zwycięstwie chińskich komunistów może być ocenione obecnie głównie jako kwintesencja fałszywych stereotypów. 17 A. S o ł ż e n i c y n , List do przywódców Związku Sowieckiego, w: Żyj bez kłamstwa, tłum. A. Wołodźko, Warszawa 1994, s. 64.

przywódców — czystki lat pięćdziesiątych, największy w dziejach świata głód i monstrualne pranie mózgów, określane jako „rewolucja kulturalna”, kosztowały go dziesiątki milionów ofiar, nie wspominając o zagładzie bezcennych dóbr kultury oraz odmóżdżeniu narodu. Gdy Mao Zedong pustoszył chiński kontynent, jego przegrany rywal Czang Kaj-szek przekształcił szczątkową Republikę Chińską na Tajwanie w niezwykle dynamiczne państwo, którego sukcesy wprawiły świat w zdumienie. W roku śmierci Czanga (1975) obroty handlowe jego republiki wielkości Holandii przekroczyły kontynentalne, a niebawem dorównały obrotom handlowym supermocar­ stwa sowieckiego. Czang rządził do końca w sposób autorytarny, utrzymując wprowadzony jeszcze na kon­ tynencie stan wyjątkowy. Elementy demokracji istniały jednak na szczeblu lokalnym, w wyborach władz gminnych i miejskich, a także do zgromadzenia prowincji Tajwan. Sam przywódca, sumienny czytelnik Biblii, przywoływał w tej kwestii przykład izraelskiego króla Dawida, który „nie mógł budować świątyni imieniu swego Boga, Jahwe, z powodu wojen, jakimi go dookoła otoczyli wrogowie. [...] Ale Jahwe rzekł Dawidowi: Twój syn, którego ci dam jako następcę na twoim tronie, on właśnie będzie budował świątynię dla mego imienia” (1 Krl, 5, 17-18). Przepowied­ nia okazała się prawdziwa. Syn Czanga, Czang Czing-kuo, który przejął władzę na wyspie po śmierci ojca, zniósł stan wyjątkowy i cenzurę, pozwolił na funkcjonowanie opozycji i przygotował grunt pod wolne wybory, które odbyły się już po jego przedwczesnej śmierci. Kwitnąca Republika Chińska na Tajwanie przekształciła się w jedną z najbardziej stabilnych demokracji w Azji. Tajwan stał się niedościgłym wzorem dla ekipy Deng Xiaopinga, która w ChRL usiłowała w tymże czasie naprawić to, w czego psuciu współuczestniczyła od trzech dziesięcioleci. Ośmieszone przez fakty slogany o „wy-

zwoleniu Tajwanu” ustąpiły miejsca wezwaniom do „zjed­ noczenia z macierzą”, a „klikę Czangów” zastąpiły w pro­ pagandzie „tajwańskie władze”. Demokratyzacja na wyspie, dopuszczająca możliwość utraty władzy przez Kuomintang, w paradoksalny sposób zaczęła niepokoić komunistów, skoro KMT zawsze podzielał ich zdanie, że Tajwan jest tylko prowincją Chin. Ku niebywałej ironii historii Chiny Ludowe, obawiające się ewentualnego ogłoszenia niepod­ ległości przez Tajwan, dziś mogą liczyć na nim głównie na Kuomintang i dziedzictwo Czang Kaj-szeka. Mimo nawią­ zania rozmaitych nieoficjalnych i półoficjalnych kontaktów obie części podzielonych Chin nadal się wzajemnie nie uznają, potwierdzając trwanie — choć już bez czynnych działań — wojny domowej. Jej formalny stan istnieje nadal po obu stronach Cieśniny Tajwańskiej. Obecnie ChRL przeżywa burzliwy rozwój gospodarczy, umożliwiony w lwiej części dzięki inwestycjom z zewnątrz, które w trzech czwartych pochodzą z Tajwanu. Młode pokolenie, zajęte zarabianiem pieniędzy, niewiele wie o wydarzeniach sprzed 60 lat. W szeregach partii komunis­ tycznej wiarę w rewolucyjne ideały zastąpił skrajny cynizm. Kuomintang i Czang Kaj-szek nie są już tematem tabu w ChRL — wolno na przykład pisać pozytywnie o ich walce z Japończykami. Jednak rządzący reżim nadal wywodzi swe prawo do wyłącznego władania krajem z rzekomego „wyzwolenia” Chin w czasie wojny domowej. Chińscy komuniści niewątpliwie wygrali tę wojnę. Jed­ nakże „obecnie jest jasne, że w rzeczywistości ci, którzy przegrali wojnę, nacjonaliści, wygrali pokój. To ich państwo zrealizowało sny pierwszych rewolucjonistów o Chinach niepodległych, kwitnących i wolnych”18.

18

T.A. M a r k s , Counterrewluł an tn China. Wang Sheng and the

Kuomintang, London 1998, s. 15-16.

WYBRANA BIBLIOGRAFIA

ŹRÓDŁA

E t z o 1 d J.T., G a d d i s J.L., Containment. Documents on American Policy and Strategy 1945-1950, Columbia University Press 1978. Foreign Relations of the United States, 1944, vol. VI, Washington 1967. Foreign Relations of the United States, 1946, vol. IX, Washington 1972. Foreign Relations of the United States 1947, vol. I, Washington 1972. Foreign Relations of the United States, 1947, vol. VIII, Washington 1972. Mao Tse-tung, Selected Works, Peking 1967. New Evidence on the Cold War in Asia. The Khrushchev-Mao Conversations, opracował V. Zubok, „Cold

War International History Project Bulletin” 2001, nr 12/13. The Rise to Power of the Chinese Communist Party. Documents and Analysis, red. T. Saich, Armonk 1994. United States Relations with China. With Special Reference to the Period 1944-1949, Washington 1949.

PRASA

„Life” „Newsweek” „Time” PAMIĘTNIKI I DIARIUSZE

Barrett

D„ Dixie Mission: The US Army Observer Group in Yenan, 1944, Berkeley 1970. C h a n g Kia-ngau, Last Chance in Manchuria. The Diary of Chang Kia-ngau, wydali i opatrzyli wstępem D.G. Gillin, R.H. Myers, tłum. D. Zen przy pomocy D.G. Gillina, Stanford Calif. 1989. C h e n n a u l t C.L., Way of Fighter. The Memoirs of Claire Lee Chennault, Major General, U.S. Army, red. R. Hotz, New York 1949. Chiang Kai-shek’s Secret Past. The Memoir of His Second Wife Ch’en Chieh-ju, wydał i opatrzył wstępem

L.E. Eastman, Boulder Col. 1993. G u i l l e r m a z J., Une vie pour la Chine. Memoires 1937-1989, Paris 1989. P e n g Dehuai, Memoirs of the Chinese Marshall. The Autobiographical

Notes

of

Peng

Dehuai

(1898-1974),

tłum. Zeng Longpu, Beijing 1984. S t u a r t J.L., Fifty Years in China. The Memoirs of John

Leighton

Stuart,

Missionary

and

Ambassador,

New York 1954. The Storm Cloud Clear over China. The Memoir of Ch’en Li-fu, 1900-1993, wydali, uzupełnili i opatrzyli wstępem

S.H. Chang, R.H. Myers, Stanford Calif. 1994. T o n g T-k., Li Tsung-jen, The Memoirs of Li Tsung-jen, Boulder Col. 1989. T r u m a n H., Memoirs, vol. I, Year of Decision, Garden City N.Y. 1955, vol. II, Years ofTrial and Hope, Garden City N.Y. 1956.

W e d e m e y e r A.C., Wedemeyer Reports!, New York 1958. W ł a d i m i r ó w P., Dziennik z Rejonu Specjalnego Chin z lat 1942-1945, tłum. J. Olszowska, Warszawa 1977. OPRACOWANIA

A

Brief History of the Chinese National Revolutionary Forces, red. Hu Pu-yu, Taipei 1972. A Pictorial History of the Republic of China, vol. I—II,

Taipei 1981. B a 1 d w i n H.W., China as a Military Power, „Foreign Affairs” październik 1951. B a r n o u i n B., Y u Changgen, Zhou Enlai. A Political Life, Hong Kong 2006. B eal J.R., Marshall in China, Toronto 1970. B e d e s k i R.E., State Building in Modern China. The Kuomintang in the Prewar Period, Berkeley 1981. B i a n c o L., Les origins de la revolution chinoise 1915-1949, Paris 1967. B i x H.P., Hirohito and the Making of Modern Japan, New York 2000. B j or ge G.J., Moving the Enemy. Operational Art in the Chinese PLA’s Huai Hai Campaign, Fort Leavenworth, Kansas 2004. B o r i s o w O., Związek Radziecki a mandżurska baza rewolucyjna, 1945-1948, Warszawa 1979. B u 11 i 11 W.C., Report to the American People on China, w: Republican China. Nationalism, War and the Rise of Communism, 1911-1949, red. F. Schurmann, O. Schell, New York 1967. C ar 1 s o n E.F., Twin Stars of China, New York 1940. C h ’ i H-s., The Military Dimension, 1942-1945, w: China’s Bitter Victory. The War with Japan, 1937-1945, red. J.C. Hsiung, S.I. Levine, Armonk 1992.

C h a n g J., H a 11 i d a y J., Mao, tłum, P. Amsterdamski, Warszawa 2007. C h a s s i n L.M., The Communist Conąuesł of China. A History of the Civil War 1945-1949, tłum. z jęz. francuskiego T. Osato, L. Gelas, Cambridge Mass. 1965. C h e s n e a u x J . , L e B a r b i e r F . , B e r g e r e M-C., China from 1911 Revolution to Liberation, New York 1977. C h i a n g Chung-cheng [Chiang Kai-shek], Soviet Russia in China. A Summing up at Seventy, New York 1957. China’s Bitter Victory. The War with Japan, 1937-1945,

red. J.C. Hsiung, S.I. Levine, Armonk 1992. C l a u s e w i t z C. von, O wojnie, t. I-II, tłum. A. Cicho­ wicz, L. Koc, Warszawa 1958. C l u b b O.E., Chiang Kai-shek's Waterloo: The Battle of the Hwai-hai, „Pacific Historical Review” listopad 1956, vol. XXV, nr 4. C l u b b O.E., Twentieth Century China, New York, London 1964. C o h e n W.I., W ho Fought the Japanese in Hunan? Some Views of China’s War Effort, „The Journal of Asian Studies” listopad 1967, vol. XXVII, nr 1. C r a f t S.G., V.K. Wellington Koo and the Emergence of Modern China, Lexington 2004. C r o z i e r B., The Man Who Lost China. The First Fuli Biography of Chiang Kai-shek, New York 1976. D e n g Maomao, Deng Xiaoping, My Father, New York 1995. D o m e n a c h J-L., Chine, l’archipel oublie, Paris 1992. D o r n F . , The Sino-Japanese War 1937-1941. From Marco Polo Bridge to Pearl Harbor, New York 1974. D r e y e r E.L., China at War 1901-1949, London, New York 1995. E a s t m a n L.E., Who Lost China? Chiang Kai-shek Testifies, „The China Quarterly” grudzień 1981, nr 88.

E p s t e i n I., Rewolucja w Chinach trwa, tłum. J. Działak, Warszawa 1949. Faligot R., K a u f f e r R., Tajne służby Chin (1927-1987), tłum. Ł. Aderman, M. Stefańska-Matuszyn, Warszawa 1994. F e n b y J., Generalissimo. Chiang Kai-shek and the China He Lost, London 2003. F u r u y a K . , Chiang Kai-shek. His Life and Times. Abridged English Edition by Chung-ming Chang, New York 1981. Gar ver J.W., China’s Wartime Diplomacy, w: China’s Bitter Victory. The War with Japan, 1937-1945, red. J.C. Hsiung, S.I. Levine, Armonk 1992. G a w l i k o w s k i K., Strategie na konflikt i negocjacje. O Sztuce wojny Mistrza Sun, „Azja-Pacyfik” 1998, t. I. G i l l i n D.G., E t t e r C., Staying on: Japanese Soldiers and Civilians in China, 1945-1949, „Journal of Asian Studies” 1983, vol. XLII, nr 1. G i l l i n D.G., Falsifying China’s History: The Case of Sterling Seagrave’s The Soong Dynasty, Stanford Calif. 1986. G i l l i n D.G., Problems of Centralization in the Republic of China. The Case of Ch’en Ch’eng and the Kuomintang,

„Journal of Asian Studies” sierpień 1970, vol. XXIX, nr 4. G i l l i n D.G., Spies and Traitors: The Role of Espionage and Treason in the Defeat of the Nationalists on the Chinese Mainland, 1945-1949, w: Proceedings of Conference on Chiang Kai-shek and Modem China, vol. II, Chiang Kai-shek and National Revolution,

Taipei 1987. G i t t i n g s J . , The Role ofthe Chinese Army, London 1967. G o o d m a n D.S.G., Deng Xiaoping and the Chinese Revolution. A Political Biography, London-New York 1994. G ó r a l c z y k Z., Komunistyczna Partia Chin a Stany Zjednoczone, lipiec 1921-czerwiec 1950, Warszawa 1981.

G u i l l e r m a z J., Histoire de Parti communiste chinois, 1921-1949, Paris 1968. G u i l l e r m a z J., The Soldier, w: Mao Tse-tung in the Scales of History, red. D. Wilson, Cambridge 1978. H a 1 i ż a k E., Polityka i strategia Chin w kształtowaniu międzynarodowego bezpieczeństwa, Warszawa 2007. H a r r i s o n J . , The Long March to Power. A History ofthe Chinese Communist Party, New York 1972. H o o t o n E.R., The Greatest Tumult. The Chinese Civil War 1936-1949, London 1991. H u a n g R . , Chiang Kai-shek and His Diary as a Historical Source, „Chinese Studies in History” Fali 1995-Winter 1995/96, Armonk 1996. H u a n g R., Some Observations in Manchuria in the Balance, Early 1946, „Pacific Historical Review” maj 1958, vol. XXVII, nr 2. J o v e t t P., Chinese Civil War Armies 1911-49, Oxford, New York 1997. J o v e t t P., The Chinese Army 1937-49. World War and Civil War, Oxford, London 2005. K r a r u p-N i e 1 s e n A., Dragon Awakes, London 1928. L a d a n y L., The Communist Party of China and Marxism 1921-1985. A Self Portrait, opatrzył wstępem R. Elegant, Stanford Calif. 1992. L a r y D., Civil War, 1946-1949, w: Encyclopedia of Modem China, red. D. Pong, Detroit 2009, vol. I. Le ary W.M., Perilous Missions: Civil Air Transport and CIA Covert Operations inAsia, 1945-1950, Alabama 1984. L e v i n e S.I., Anvil of Victory. The Communist Revolution in Manchuria, 1945—1948, New York 1987. Li T-m., Chou En-lai, Taipei 1970. L i X., A History of Modem Chinese Army, The University Press of Kentucky 2007. L i u F.F., A Military History of Modem China, 1924-1949, Princeton N.J. 1956.

L o h b e c k D., Patrick A. Hurley. A Biography, Chicago 1956. L o w e P., The Origins of the Korean War, New York, London 1994. M a n c h e s t e r W., The Glory and the Dream. A Narrative History of America 1932-1972, Boston-Toronto 1973. M a r k s T.A., Counterrevolutiorı in China: Wang Sheng and the Kuomintang, London 1998. M o r w o o d W., Duel for the Middle Kingdom. The Struggle between Chiang Kai-shek and Mao Tse-tung for Control of China, New York 1980. My d a n s C . , M y d a n s S., The Violent Peace, New

York 1967. P a n t s o v A., The Bolsheviks and the Chinese Revolution, Richmond 2000. P e p p e r S., Civil War in China. The Political Struggle, 1945-1949, Lanham Maryland 1999. T a ż , The KMT-CCP Conflict 1945-1949, w: The Cam­ bridge History of China, red. D. Twitchett, J.K. Fairbank, t. XIII, Republican China, cz. 2, Cambridge 1986. Po lit J., Dyplomacja brytyjska, japońska i amerykańska w Chinach 1895-1949, „Dzieje najnowsze” 2001, R. XLII, nr 1. Po lit J„ Pod wiatr. Czang Kaj-szek 1887-1975, Kraków 2008. P o 1 i t J., Sun Zi, Mao i mity chińskiej wojny domowej, w: Politikon. Publikacja pokonferencyjna. Filozofia polityki, zagadnienia wojny, samorząd lokalny, teoria polityki, red. M. Galon, A. Gorgosz, J. Szajnert, Kraków

2009, s. 103-110. R i c e J., Mao’s Way, Berkeley 1974. R i g g R.B., Red China’s Fighting Hordes, Harrisburg PA 1951. R o d z i ń s k i W., Agresja amerykańska w Chinach, 1945-1949, Warszawa 1956.

R o d z i ń s k i W., Historia Chin, Wrocław 1992. R o v e r e R.H., S c h l e s i n g e r A.M., The General and the President and the Futurę of American Foreign Policy, New York 1951. S h o r t P., Mao. A Life, New York 1999. S ł a w i ń s k i R., Geneza Chińskiej Republiki Ludowej,

Warszawa 1987. S o ł ż e n i c y n A . , Żyj bez kłamstwa, tłum. A. Wołodźko, Warszawa 1984. Soviet Volunteers in China, 1925-1945, red. Y.V. Chudodeyev, Moscow 1980. S t r o n g A.L., The Chinese Conąuer China, Garden City N.Y.1949. Sun Zi [Sun Tzu], Sztuka wojenna. Chiński traktat o w

skutecznej taktyce i strategii w walce zbrojnej oraz życiu i w interesach, tłum. i oprać. R. Stiller,

Kraków 2003. T e i w e s F.C., Sun W., The Tragedy of Lin Biao. Riding the Tiger during the Cultural Revolution 1966-1971, Honolulu 1996. T e r r i l l R., Mao. Biografia, tłum. M. Głogoczowski, Warszawa 2001. The Cambridge History of China, red. D. Twitchett, J.K. Fairbank, vol. XIII, Republican China, cz. 2, Cam­ bridge 1986. T o n g H., Chiang Kai-shek, Taipei 1953. T o n g L.S., Out of Red China, New York 1953. Top p i n g S., Journey between Two Chinas, New York 1972. T s o u T., America’s Failure in China, 1941-1950, Chi­ cago 1967. Ty s o n Li L., Madame Chiang Kai-shek. China’s Eternal First Lady, New York 2006. Van de Ven HJ., War and Nationalism in China, London and New York 2003.

W a k e m a n F. jr, Spymaster. Dai Li and the Chinese Secret Service, Berkeley 2003. Wal dr on A., China without Tears. If Chiang Kai-shek Hadn’t Gambled in 1946, w: What If? The World’s Foremost Military Imagine What Might Have Been, red. R. Cowley, Berkeley 2000. W e r e s z c z a g i n B.N., W starom i nowom Kitaje, Moskwa 1999. W e s t a d O.A., Decisive Encounters. The Chinese Civil War 1946-1950, Stanford Calif. 2003. W h i t s o n W. (przy pomocy Huang Chen-hsia), The Chinese High Command. A History of Communist Military Politics, 1927-1971, New York 1973. W i e l o w s k i J . , Zwycięska armia Chin, Warszawa 1952. Y o u n g A.N., China and the Helping Hand, 1937-1945,

Cambridge Mass. 1965. WYDAWNICTWA O CHARAKTERZE INFORMACYJNYM

Biographical 1921-1965,

Dictionary

of

Chinese

Communism,

red. D.W. Klein, A.B. Clark, vols I-II, Cambridge Mass. 1971. Biographical Dictionary of Republican China, red. H.L. Boorman, R.C. Howard, vols I-IV, New York 1967-1971. China Yearbook 1950, New York 1950. Encyclopedia of Modern China, red. D. Pong, vols I-IV, Detroit 2009.

WYKAZ ILUSTRACJI

Czang Kaj-szek, prezydent Republiki Chińskiej, przywódca Kuomintangu (zdjęcie z 1944 r.) (S.I. H s i u n g , The Life of Chiang Kai-shek, London 1948). Mao Zedong, przywódca KPCh (J. G u i l l e r m a z , A Hi­ story

of

the

Chinese

Communist

Party

1921-1949,

London 1972) Pośrednictwo fatalne dla Republiki Chińskiej: generał George C. Marshall (w centrum) w towarzystwie swych partnerów z Rady Trzech, Zhou Enlaia (KPCh, po prawej) i Zhang Zhuna (KMT, następca Zheng Jianmina; po lewej) (A Pictorial History of the Republic of China, Taipei 1981, s. 252). Wybitny strateg generał Chen Cheng, desygnowany na­ stępca Czang Kaj-szeka, z powodu fatalnego stanu zdrowia nie odegrał w wojnie domowej roli, do której predestynował go talent (B. C r o z i e r , The Man Who Lost China. The First Fuli Biography of Chiang Kai-shek,

New York 1976). Generał Sun Liren, jeden z najlepszych taktyków rządowej ANR (zdjęcie z 1944 r. z okresu służby w Birmie). (P. J o w e t t , The Chinese Army 1937-1949, Oxford-London 2005, s. 46).

Czang Kaj-szek w zdobytej stolicy komunistów, Yan’anie, 5 VIII 1947. Na lewo od Czanga (z uniesioną dłonią) zdobywca miasta, Hu Zongnan (A Pictorial History..., s. 265). Zhu De, naczelny wódz komunistycznej ChALW, przema­ wia do żołnierzy (J. G u i l l e r m a z , A History of the Chinese Communist Party, przed s. 239). Lin Biao, komunistyczny zdobywca Mandżurii. Zdjęcie z 1948 r. (J. G u i 11 e r m a z, A History ofthe Chinese...). Najlepszy strateg komunistów i jego polityczny komisarz: „Jednooki Smok” Liu Bocheng (po lewej) i Deng Xiaoping ( D e n g Maomao, Deng Xiaoping. My Father, New York 1994). Katastrofa hiperinflacji. Ludność Szanghaju szturmuje banki, próbując kupić dolary amerykańskie, grudzień 1948 (A Pictorial History, s. 272). Oddziały rządowej „Najlepszej pod niebem armii” zaj­ mują pozycje na przedpolach Mukdenu, styczeń 1948 (A Pictorial History..., s. 283). Przygotowania do walk ulicznych: worki z piaskiem na ulicach Mukdenu, jesień 1948 (A Pictorial History, s. 285). Dowódca rządowej 13. Grupy Armii, generał Li Mi (drugi z lewej, pochylony nad mapą) na pozycjach wokół Xuzhou (A Pictorial History..., s. 289). Zniszczona przez maszerujące wojska wieś na północ od Bengbu. Z wielu chat pozostały tylko ściany, strzechy rozebrano na opał i paszę dla koni (A Pictorial History..., s. 290). Piechota ANR na przedpolach Xuzhou (J. G u i l l e r m a z , A History ofthe Chinese...).

Żołnierz ANR prowadzący ogień z „karabinu Czang Kajszeka”, chińskiej wersji niemieckiego mausera. Jego kolega na pierwszym planie jest wyposażony w karabin

Thompson Ml Al (E.R. H o t o o n, The Greatest Tumult, London 1991, il. 11). Wzięci przez komunistów jeńcy przechodzą przed stanowis­ kiem używanego przez ChALW działa kalibru 105 mm (E.R. H o t o o n , The Greatest Tumult, il. 12). Zwycięzcy kampanii „Huai Hai” w Caiao, 17 XII 1948. Od lewej: Su Yu, Deng Xiaoping, Liu Bocheng, Chen Yi i Tan Zhenlin ( D e n g Maomao, Deng Xiaoping). Ofiary wojny domowej, głodujący uchodźcy z rejonu walk (A Pictorial History..., s. 272).

SPIS TREŚCI

Wstęp ...................................................................................... 5 Władza wyrasta z lufy karabinu ........................................... 11 Zwiędłe zwycięstwo ............................................................. 29 Na pobojowisku ................................................................... 41 W cieniu Jałty ....................................................................... 55 Mission Impossible .............................................................. 74 Harbin, punkt zwrotny ......................................................... 92 Białe słońce, czerwona gwiazda ........................................ 109 Kuomintang w natarciu ...................................................... 130 Mane, takel, far es dla Chin Narodowych ............................ 153 Mandżurski potrzask .......................................................... 182 Ku rzece Huai .................................................................... 201 Xuzhou — zderzenie wielkich armii ................................. 226 Xuzhou — tragedia zwyciężonych, triumf zwycięzców 250 Koniec Republiki Chińskiej na kontynencie ...................... 280 Wybrana bibliografia ......................................................... 294 Wykaz ilustracji ................................................................. 303

W popularnonaukowej serii pt. „Historyczne bitwy” ukazały się dotychczas: Z. Stąpor, BERLIN 1945 • L. Podhorodecki, WIEDEŃ 1683 • W. Majewski, GROCHÓW 1831 • K. Kaczmarek, BUDZISZYN 1945 . W.A. Serczyk, POLTAWA 1709 • A. Wolny, OKINAWA 1945 • A. Karpiński, KURSK 1943 • K. Sobczak, LENINO 1943 • T. Malarski, WATERLOO 1815 • T. Jurga, BZURA 1939 • I. Rusinowa, SARATOGA-YORKTOWN 1777-1781 • J. Sikorski, KANNY 216 p.n.e. • R. Tomicki, TENOCHTITLAN 1521 • R. Dzieszyński, LENINGRAD 1941-1944 • E. Potkowski, CRECY-ORLEAN 1346-1429 • K. Kaczmarek, STALINGRAD 1942-1943 • L. Podhorodecki, KULIKOWE POLE 1380 • B. Brodecki, SZYPKA I PLEWNA 1877 • A. Murawski, AKCJUM 31 p.n.e. • L. Wyszczelski, MADRYT 1936-1937 • J.W. Dyskant, ZATOKA ŚWIEŻA 1463 • H. Wisner, KIRCHOLM 1605 • W. Biegański, BOLONIA 1945 • W. Wróblewski, MOSKWA 1941 • T. Konecki, SEWASTOPOL 1941-1942, 1944 • A. Toczewski, KOSTRZYN 1945 • L. Pod­ horodecki, CHOCIM 1621 • E. Dąbrowa, GAUGAMELA 331 p.n.e. • J. Odziemkowski, NARWIK 1940 • R. Bielecki, SOMOSIERRA 1808 • B. Brodecki, DIEN BIEN PHU 1954 • J.W. Dyskant, CUSZIMA 1905 • J. Nadzieja, LIPSK 1813 • R. Bielecki, BEREZYNA 1812 • M. Nagielski, WARSZAWA 1656 • S. Leśniewski, MARENGO 1800 • J. Wojtasik, PODHAJCE 1698 • B. Borucki, VALMY 1792 • W. Mikuła, MACIEJOWICE 1794 • E. Potkowski, WARNA 1444 • W. Król, WIELKA BRYTANIA 1940 • G. Swoboda, GETTYSBURG 1863 • R. Bielecki, BASTYLIA 1789 • R. Bielecki, NORMANDIA 1944 • L. Wyszczelski, NIEMEN 1920 • M. Klimecki, GORLICE 1915 • M. Borkowski, MIDWAY 1942 • P. Olender, LISSA 1866 • L. Podhorodecki, LEPANTO 1571 • A. Nadolski, GRUNWALD 1410 • R. Bielecki, AUSTERLITZ 1805 • Z. Kwiecień, TOBRUK 1941-1942 • S. Leśniewski, WAGRAM 1809 • Z. Flisowski, BITWA JUTLAN­ DZKA 1916 • R. Romański, BERESTECZKO 1651 • J. Nadzieja, ZAMOŚĆ 1813 • M. Wagner, KLISZÓW 1702 • Z. Flisowski, LEYTE 1944 • M. Plewczyński, OBERTYN 1531 • R. Kulesza, MARATON 490 p.n.e. • W.J. Długołęcki, BATOH 1652 • T.M. Gelewski, JALU 1894 • J. Naziębło, SYCYLIA 1943 • L. Wyszczelski, WARSZAWA 1920 • S. Leśniewski, JEROZOLIMA 1099 • M. Winid, SANTIAGO 1898 • R. Romański, CUDNÓW 1660 • J. Maroń, LEGNICA 1241 • J.W. Dyskant, PORT ARTUR 1904 • J. Wojtczak, ALAMO-SAN JACINTO 1836 • S. Czmur, EL ALAMEIN 1942 • M. G. Przeździecki, KUNERSDORF 1759 • R. Romański, RASZYN 1809 • R. Kulesza,

ATENY-SPARTA 431^04 p.n.e. • G. Swoboda, LITTLE BIG HORN 1876 • M. Klimecki, LWÓW 1918-1919 • J. Wojtczak, MEKSYK 1847 . T. Strzeżek, WARSZAWA 1831 • J.W. Dyskant, KO CHANG 1941 • L. Wyszczelski, KIJÓW 1920 • T. Rogacki, EGIPT 1798-1801 . K. Olejnik, GŁOGÓW 1109 • T. Strzeżek, IGANIE 1831 • P. Szabó, ŁUK DONU 1942-1943 • J. Wojtczak, NASEBY 1645 • P. Derdej, ZIELEŃCE, MIR, DUBIENKA 1792 • P. Drożdż, ORSZA 1514 • M. Klimecki, CZORTKÓW 1919 • J. Wojtczak, QUEBEC 1759 • R. Kłosowicz, NOWY ORLEAN 1815 • W. Włodarkiewicz PRZEDMOŚCIE RUMUŃSKIE 1939 . D. Kupisz, SMOLEŃSK 1632-1634 • S. Augusiewicz, PROSTKI 1656 • C. Grzelak, SZACK-WYTYCZNO 1939 • R. Kisiel, STRZEGOM, DOBROMIERZ 1745 • K. Kęciek, BENEWENT 275 p.n.e. • M. Sowa, BUDAPESZT 1944-1945 • E. Koczorowski, OLIWA 1627 • C. Grzelak, WILNO-GRODNO-KODZIOWCE 1939 • K. Kęciek, KYNOSKEFALAJ 197 p.n.e. • J. Wojtczak, BIG HOLE 1877 • S. Czerep, ŁUCK 1916 . P. Rochala, CEDYNIA 972 • J.W. Dyskant, TRAFALGAR 1805 • P. Drożdż, BORODINO 1812 • J. Wojtczak, BANNOCKBURN 1314 • W. Włodarkiewicz, LWÓW 1939 • R. Romański, FARSALOS 48 p.n.e. • K. Kęciek, MAGNEZJA 190 p.n.e. • G. Swoboda, BATOCHE 1885 • A. Dmochowski, WIETNAM 1962-1975 • J. Soszyński, HASTINGS 1066 • J. Nadzieja, FALAISE 1944 • R. Kisiel, PRAGA 1757 • D. Kupisz, POŁOCK 1579 • P. Skworoda, ARKA-GNIEZNO 1656 • R. Szczęśniak, KŁUSZYN 1610 • P. Biziuk, HATTIN 1187 • W. Biernacki, ŻÓŁTE WODY-KORSUŃ 1648 • T. Rogacki, PRUSKA IŁAWA 1807 . N. Bączyk, ARDENY 1944-1945» P. Rochala, NIEMCZA 1017 • A. Dusiewicz, TARUTINO 1812 • D. Gazda, POWSTANIE MAHDIEGO 1881-1899 • P. Derdej, KORONOWO 1410 • J. Wojtczak, VICKSBURG 1862-1863» A. Zieliński, MALTA 1565 • T. Bohun, MOSKWA 1612 • M. Klimecki, GALICJA WSCHODNIA 1920 • R. Kłosowicz, INCZHON-SEUL 1950 • P. Biziuk, BABILON 729-648 p.n.e. • D. Gazda, POLA KATALAUNIJSKIE 451 • P. Rochala, LAS TEUTOBURSKI 9 r. n.e. • R. Dzieszyński, MAGENTA I SOLFERINO 1859 • M, Gawęda, POŁONKA-BASIA 1660 • M. Sowa, SIEDMIO­ GRÓD 1944 • K. Śledziński, ZBARAŻ 1649 • P. Szlanta, TANNENBERG 1914 • A. Sudak, DETROIT 1757 • P. Skworoda, HAMMERSTEIN 1627 • G. Swoboda, DUBLIN 1916 • A. Tarczyński, CAJAMARCA 1532 • J. Szkudliński, CHANCELLORSVILLE 1863 • A. Borcz, PRZEMYŚL 1656-1657 • P. Rozwadowski, WARSZAWA 1944-1945 • M. Klimecki, KRYM 1854-1855 • T. Romanowski, ALEZJA 52 p.n.e. • A.A. Majewski, MOSKWA 1617-1618 •

D. Kupisz, PSKÓW 1581-1582 • M. Witasek, CIVITA CASTELLANA 1798 • K. Kubiak, FALKLANDY-PORT STANLEY 1982 • A. Dusiewicz, SMOLEŃSK 1812 • A. Bojarski, NAVARINO 1827 • J. Wojtczak, SAND CREEK 1864 • K. Śledziński, CECORA 1620 • D. Gazda, ADRIANOPOL 378, RZEKA FRIGIDUS 394 • G. Lach, WYPRAWA SYCYLIJSKA 415-413 p.n.e. . Ł. Przybyło, CHARKÓW-DONBAS 1943 • R. Dzieszyński, SADOWA 1866 • D. Orłowski, CHOCIM 1673 • P. Brudek, AFRYKA WSCHODNIA 1914-1918 • M. Witasek, KONSTANTYNOPOL 1453 • R. Kowal­ czyk, MAŁOJAROSŁAWIEC 1812 • B. Nowaczyk, POWSTANIE SPARTAKUSA 73-71 p.n.e. • R. Radziwonka, BLENHEIM-HÖCHSTÂDT 1704 . J. Wojtczak, BOYNE 1690 • L. Wyszczelski, WILNO 1919-1920 • K. Mazowski, FUENGIROLA 1810 • B. Nowaczyk, KARTAGINA 149-146 p.n.e. • M. Klimecki, PEKIN-SZANGHAJ-NANKIN 1937-1945 • P. Derdej, KAMIENIEC PODOLSKI 1672 • S. Kosim, MIŃSK BIAŁORUSKI 1941 • R. Dzieszyński, SEDAN 1870 • Z. Wawer, MONTE CASSINO 1944 • J. Wojtczak, WOJNA MEKSYKAŃSKA 1861-1867. J. Centek, VERDUN 1916 • B. Nowaczyk, MASADA 66-73 n.e. • P. Derdej, WESTERPLATTE-OKSYWIE-HEL 1939 • L. Wyszczelski, WARSZAWA 1939 . B. Szyndler, RACŁAWICE 1794 . P. Strzyż, PŁOWCE 1331 • R. Rabka, BAŁKANY 1912-1913 • G. Bennett, JUTLANDIA 1916 • M. Korczyńska-Zdąbłarz, KYME 474 p.n.e. • D. Ostapowicz, BOREML 1831 • R. Radziwonka, RAMILLIES 1706 • J. Molenda, PANAMA 1671 • J.W. Dyskant, MADAGASKAR 1942 • P. FiszkaBorzyszkowski, WOJNA ZULUSKA 1879 • W. Nowak, SAMHORODEK-KOMARÓW 1920 W przygotowaniu: G. Lach, SALAMINA-PLATEJE 480-479 p.n.e.

Wojskowa Drukarnia w Łodzi Sp. z o.o. 90-520 Łódź, ul. Gdańska 130

Bellona SA prowadzi sprzedaż wysyłkową wszystkich swoich książek z rabatem. www.ksiegarnia.bellona.pl Nasz adres: Bellona SA ul. Grzybowska 77 00-844 Warszawa Dział Wysyłki tel.: (22) 45 70 306, 652 27 01 fax (22) 620 42 71 Internet: www.bellona.pl e-mail: biuro ©bellona.pl

Ilustracja na okładce: Łukasz Mieszkowski Redaktor prowadzący: Kornelia Kompanowska Redaktor merytoryczny: Tomasz Kompanowski Redaktor techniczny: Andrzej Wójcik Korektor: Sylwia Piecewicz

© Copyright by Jakub Polit, Warszawa 2010 © Copyright by Bellona Spółka Akcyjna, Warszawa 2010

ISBN 978-83-11-11926-0