Bugünkü Kıpçak Türkçesi : Tatar, Kazak ve Kırgız lehçeleri karşılaştırmalı grameri [PDF]

Zitiervorschau

~T~T{)IK KiJI.TÜR. DIL vr T~ll1H '1ÜmKWJUMU TilU OIL KtnUMI/ 'M'IIIf LARI: 70J

BUGüNKÜ KIPÇAK TÜRKÇESI (Tatar, Kazak ve KlrglZ Lehçeleri Karlilfalitlrmah Gram eri)

Musta fa ÖNER

ANKARA, 1998

Q içi NDEKiLER içiN D EKi LER 584 6 Sayih Kanuna göre Ou eserin bütün yaym. t ereome ve iktibas haklan TÜRK Dil KURUMUN A aitl:ir.

I

SÖZ BNi'

X

I. GiRi$

XVI

1. Klpçak ... .... .......••. ....•.... ........ .••..•..•.•.••••.........••••.. .........•.•.. XVI

Öner, Mustafa Bugünkü Krpçak Törkçesi I Mustafa ÖNER ; jnceleyenler :

2. Klpçak 2.1 . 2.2. 2.3.

Törkçes t ....•••..•... ..•..•..•..•. .•.•...••••..••..•••.•.•.•......•...... .. . Klàsik Ede biyat ê serlen. S özlû k ve Gramerler Dip lomatik Y8Zl§malar

XVIII XVlII XIX XXI

Zeynep KORKMAZ, Ernme GÜRSOY • NASKALi . - Ankara : Turk Dil Kurumu,1998 LX+270.s. ; 24 cm. -(AtatOrk Kürtür. Dil ve Tarih Yüksek Kurum u Tûrk Dil KUf'".;m u 'raymlan: 703) Bib liyogr atya var. ISB N 975-16- 1022 -4 1. KJpçak Tûrkç esl I. Korkmaz, Zeynep (lnceleyen) 11. ë ürsoy . Naskali, Emi ne (lnceleyen) 111. k. a. 4 18.992.4

3. Bugunku Krpçak 'türkçest. XXI 3.1. Kara im (Karay) Tü rkç esi.. •.....•...•... •... •..... ..••.... .......... XXIII 3.2. Kmm (Tat ar) T ûr kçès! XXIV 3.3. Kara çay-Balk ar Tür kçes i XXVI XXVII 3.4. Kumuk T örk çes! XXVIII 3.5. Tater (Kazan) Tür kç es i 3.6. Baskurt Türkçesi . XXXII 3.7. Kazak Türkçesi XXXIII XXXVl11 3.8. Katakafpak Turkçeel 3.9. Nog ay Türkçesi ... ...... ......... ....•....•.. .•... •...... ...... ...... •... . XL 3.10.Klrglz Türkçes i XU 4. Bugunku KJpçak Tû rkçes! ve 'tater. Kazak ve KJrglZ tençeten.. XLVI 5. Atfabe ve Y8Zl ...•... .....•. ....... •....•... .... •....••..•...•••••....•....•....... •.. XLVI

lnc eleyenler : Prof. Dr. Zeyne p KORKMAZ Prof. Dr. Em îne GÜRSOY - NASKALi

6. Kaynaklar ve KJsaltmalar ...•....•...•.•..•..•........•......•.. 11. SES

eiLGisi

1

1. Ünlüler 1.1. a ses i lSTEME ADRESi : Türk DHKurumu AtatUrk Bulvan Nu: 217 Kavaklldere - ANKARA

rel : (0312) 428 61 00

u- LX 2

2

1.2. è sesi ...................•..........................................................3 1.3. e sas/ 3 1.4. I sasi 3 1 ~5 . é ses / 1.6. / sas;

3 .4

1.7. u 1.8 . Ü 1.9. 0 1.10.6

4 .4 5 5

ses i

sesi ses /

sest

1.11.Uzun û nfüte r

5

3.1.3.13. -ç

3.1.3.14 . 2. Ünsu zler

6

2.1. Dudak ünse n erc p. b. m, v

·.·............... 6

2.2. Di~-dud ak ûnsûzle ri; V. f 2.3. D;~ unsüzleri: t. Z. 5 204. D i~-damak ünsUZIeri: c, ç. t: s 2.5. ón damak ünsüner t t, f, Y. g, k 2.6. M a damak ünsüzJeri: g (g). k•./), fI 2.7. Gnttak üns ûzû: h 2.8. Son devir ahntJlanyla gelen ünsUzJer: ts. §ç

7 7

a. ·n.

.8 8 9 10 11

3. Ses Otaytan 3.1. "Iarihl .Ses Oleylen 3.1.1.Unlül erde Düzenli Ses Olaylan 3.1.1.1. e> . ;. 3.1.1.3. .

j.j.

> >

3.1.1 .4 .

0-

3.1.1.5 . 3.1 .1 .6 . 3.1.1.7. 3.1.1.8.

0-

-0-

> > > > >

~ .1 .1 .9 .

0-

>

3.1 .1.2.

IJ-

0-

·

8-

+

>

-Cl

..g ..g ..g -g

3.1.3.6. 3.1.3.7 . y. 3.1.3.8. y3. 1.3.9. .§. 3.1.3.10."§ 3.1.3.11. 3.1.3.12. -çç

11

-

> > > > > > > >

f·

p-

-p-

..p p- >

t»

16

v· IJ- / 03.1.4. ûn eëaeroe Düzensiz Ses Olaylan

16 16

3.1 .4.1. 3 .1.4 .2. 3.1.4.3.

r-

kbb-

3 .10404. 3.104.5. -p3 .1.4.6 . -b 3 .1.4.7. .v3 .1.4.8..fI. 3.1.4.9.

..fI..

a-

> > > > >

-b-

>

·v >

>

-y-

> > >

-y-g- .........••....•...................17 -n •••....•..••••.....•...•..•...•.... 18

>

-v- >

>

y-

0-

3.1.4.13.

y_

>

c-

ö-

3 .104.14. §. 3.1A.15. .f.

> > > > >

s-

12 12 ., 12 I- ••••.•• .• .•• ••••••••••••••••• •••••••13 13 13 13 13 13

13 14 14

-8

oV-

>

-v -v >

,' 4

-oo-l-uu-

-ca l -uu

14

14 ~. 1 4

.y .y

14

j

15 15

c0$'

> >

0$

>

'1-

§-

14

15 15 15 15

3.1.4.16. •r3.1.4.17. -r

3 .1.4 .18 . 3 .1.4.19. 3.104.20 . 3.104.21. 3.104 .22. 3 .1.4 .23 . 3.1.4.24 . 3 .104.25. 3 .104.26. 3.1.4 .27. 3.1.4 .28.

-u/ -1].

-e ·0

-15-

-1

> >

-a -s

-st

>

-50

m-

>

ö-

v·

>

b-Id-

> ·mm- >

-tt-

>

~

-0-

n-

-/I.

.17

-y

.f. ..,

> >

-n

16

g_ .•...•...•••.•.............•....... 17 p17 17 m-

0-

12

..g-

-o-

3 .1.3.18. 3 .1.3 .19 .

0-

-n .g.

3.1.3. UnsûzJerde Oûzenli Ses Olaylan 3.1.3.1 . > -v·

3.1.3.2. 3.1.3.3. 3 .1.3.4 . 3.1.3.5.

3.1.3.15. '3.1.3.16. -/3 .1.3.17. .f

15 15 15 .16 16

'§

3 .104.10 . 3 .1.4.11 . 3 .104.12 .

12

u0-

3.1.z.unlüteroe Oüzensiz Ses Olaylan 3.1.2.1. 8 · > 8> è3.1.2.2 . 8 > 03.1.2.3. I> 03.1.2.4. IJ3.1.2.5. 0> u~ . 1.2 .6.

···

11 ·.. 11 12 12 12 12

> > > > > > >

n-

0-

-mt » -nt-

3.1.5. Tarihi Y821 omve Lehçelerin Ses Yapls1 3.2. Gramerlik Ses 0 1aylan 3.2.1.Yard lrnc l sesrer 3.2.2.Ses Uyumlan 3.2.2.1. Ün lü Uyum lan 3.2.2.1.1. Damak Uyu mu

17 17 17

18 18 18 17 18 19 19 _ .. 19 19 .. 19 19

19 19 ..19

19 20 20 20 20 21 21 22 22 22

111

• 3.3.2 . iki Sö: Araslndaki (Sa ndhi) Sas OlayJan -a3.3.2.1. -a+a- > > -03.3.2.2. . / 3.3.2.3 . -n+/:; > -m ö3.3.2.4 . .p+/:; > .pp 3.3.2,5, -o > -ö 3.3.2.6 , b> p3.3.2.7, -k > ~ 3.3.2.8. k· > 93.3.2.9. -ç > "1 3.3.2.10. -n > -iI 3.3.2." , y. > e-

" 3 .2.2.1.2. Dudak Uyu mu ••........•.......... 23 ~ . 2 . 2 .2 . Unsüz Uyumu

24

3.2.3.l:lntü Dü ~ m esi 24 3. 2.4 .~ nl u ü arafmasr 24 3.2 .5.lI eriley ic i Benzesmeter .....•.•.............•.............•..... 24 3.2.5 .1. J ûnsûzûnd eki benzesrnerer ...••..•.....•...•.. 24 3 .2.5.2. m ünsüzund eki benzesmeter _...•...._........ 25 3.2.5.3 . n ünsüzündeki benzesmeier ••..••...••.•.•••.. 26 3 .2 .5 .4 . t ünsüzü nde dUzensiz iJerileyidDenzeljme. 26 3.2.6. GerileyiCi Benzesmeer ....................................•..26

*

> - 0- •• ••••• •••••••. .. •_••••••••••• ••• •• 26 > -fT;. ••• •••••••• •••• • •• • • •• • •• ••• ••••• 26 3.2.7 . Gen iz Unsüzünde Arka DamaklJla~ 26 3.2.8. Tonlutasmatar Zl 3.2.8.1. Damak ünsUz:!erinde tonluJ~rnaJar 'Zl 3.2.8.2 . Duda k unsuzlerinde tonJul~malar Z7 3.2.9 . Slz lclla;>malar. 28 3 .2.9.1. - .y. > -028 3.2.9 .2 . -p> -ö> -v28 3.2.9.3. .b> -v> -aa· 28 3.2.10. Akrcuasrne 28 3.2.6.1. 3.2 .6 .2 :"

.b-

3.2.11. Hece Dûsmesi 3.2.12. lç Seste AklCl Ünsuzün Düsmest 3.3. Kcnusma Dillndeki Ses Olaylan

29

3.3.1. Söz lçm d eki Ses Olaylan .." 3.3 .1.1. -I > -0 3.3.1.2 . a· > 0' > y 3.3.1.3. 3.3 .1.4. -8. > -è 3.3.1.5. 0· > ,. . 0· > I, 3.3.1.6. 3.3.1.7. -0 > -I b> m· 3.3.1.8. 3.3. 1.9. ·n+b- > -mö3.3.1.10.""" > 3.3.1.11. -b > -o 3.3 .1.12. ·r· > -/3 .3.1. 13. ·r· > -03.3.1.14. -ç > "'§ 3.3.1.15. ·§+·s > 3.3. 1.16. ,z+'$ > -~· 3.3.1.17 . ·z+·s > -ss á -

*

-*·

IV

28 28

29 29

29 29 29 30 30 30 30 30

30 31 31 31 31 31 31

: 31

,

111. ~ EKi L BiLGisi.. 1.

35

vaprm Ekleri 1.1. isimden 1.1.1 . 1.1.2. 1.1.3 . 1.1.4 .

32 32 32 32 32 33 33 33 33 33 34 34

,.,."

,... ... .

.

36 36 36 37

[sim Yapma Bderi ·!lk 1 ·lik

-ç. /-ç; -h/ ·lî -SIl I

39 41

-se

1.1.5.

-~ / -kl

42

1.1.6. 1.1 .70' 1.1 .8. 1.1 .9 . 1.1 .10. 1.1.11. 1.1.12. 1.1.13.

-ç.k I -ç;k

44 46

..,./~

-tay

47 48

"""'i /-de~ ~l /-çiJ

49 49

-çan I -çen -rak I -rek

50

51 52 52

-g lll / -g itt

1.1.1 4.

·av l -ev

1.1.15.

-nÇl I ·nçi

1.2. isimden Fiil Yapma EkJeri 1.2.1 . -le- f-fe1.2 .1.1.

-Ia-n- /·le-n-

1.2.1.2.

-1a'~'I -Ie-=r

1.2 .1.3 .

·1a-t- / ..Je-t-

1.2.2. 1.2.3 . 1.2.4. 1.2.5 . 1.2.6.

53 53

56 57

-a- I --8' + 1+ -ay-/-ey· -al- 1--81· : -I-sa- 1 ·se- ; ·Sl· 1 -s i-

_

:

57 58 59' 60 61 62

v

1.2.6.1. - SI-n · J -s --n ' 5 1-1· ' -5.1-1· .... .. .........•. . .•. .•. .. ...•... 1.2.6.2. 1.2.7. -sna- .' -see- ....•• 1.2.8. -k- I ~1.2.9. -gar- I -ger- •...•....•_ 1.2.10. ·a r- I ..er· : · r1.2.10.1. -rka- I -r1l:e1.2.11. -ra- /-re12 .12. - KÇ 'ecsam": kerel< > I ~ ssecece lat.'a mahsus; ilk hecede geniljleme) . öe > beZ "oi:z' : tH " re 'dH-; It > ét "köpek"; iJ-:> él- -baglamak-; ~ > r~ -d i~ " ; si lJ sé/k- ~ " ; p i§- > pé§. "piljlTlek" vs. 3.1.1.3 . -;. :> -é-- tssoe ce tai.u mensus: s öz ortesmoa gen i!}leme) e$it~ > Viet- -~~" : ~- ;>0 Irek- "önemek": keçir- > kiçer- "qeç trmek; affetmek": bmnç i :> be:fl"!;::e ":xrnci" vs. 0- :> ~ rsecece lat.'a mansus: i1k hecede dara1ma) ot :> ut " aies: ~ I" ; DK :> tL!.k "tok ": orun :> urm "yer": bo/- > bul-cime k" : oWr- :> um- ·:mJ"7Ia·· : kol :> kul "el" vs.

3.1.1.4.

3.1.1. 5. ö- > ij. ISGOe:r. Tata mensus: ilk hecede cerelma) koo > .::up "çc-.' : > :j ç " ö ç" : kor· :> klir- -gormek" ; ordek > urdek -órdek-; 6pke > u;:Jke -ece-. er-e " vs.

-x:

3.1.1.6 . u, > 0-

IS::.:le::e 1at.'a mahsus; ilk hecede geni§leme) uzak > ~ ' ..2lr Vë:,C- ; uç· :> oç- -uçmak"; tuf- > ror- "tutm ak-; tuz :> roz "tuz" ; ~ > ~ " f( ~ ' : il:.Jfj > "SIkIntl. bun" vs.

mon

3.1.1.7. u- > c> (SG('Je:e Tal.'a mahsus; ijk hecede geni:j leme) kUn > kón "de--~ g:r.' .::4- > tó§- Minmek"; kul> kol -kul"; üçü n > 6çén '1ÇIn"; ust > ös: "Us:"; )'Uz- :> p - "yüzm ek" vs. 3.1,1.8. -e- > +(ï;L 'Io'e K,:"_: scn sesteki çift unsüz araslnda un1u tUremesi 12) börk > Tat.biJra Tat.irék, Kzk. erik -hürriyet, serbestlik" ; lark > TaL Kz.l km~ 'klrl Tat. bunç. Kzk. bon§ -borç" ; yolk- > Tat.yollk.• KzX. iUhk- ·~I~~ ; kórk > Tal kû rél ,- (KJrg .'a bes: on seste. akicrve titrek unsüz önurde da r ünfü türemes 13) /a)'lk :> I dazJm; lakap > IJakap ; Jam > nem; ilahim > tlaytm; Jegen :> ilegen; rast > tras; raZJ > 1r8ZJ: tahmet > Ira1

I

I ·1

;!-, ;, "

~I. ,

'j

lramazan; raport :> lrap /rt; resm i > eesmc rahm :> IraY'm; nzk > mskJ; rahat Irakat; ret > ire t "sua" vs .

3.1.2. Unlû /erde Düzensiz

sas

>

Dla yla n:

3.1.2.1. a - > e- (sadece Tat.'a ma hs us : on dama ga geçme) ayt- > eyt- "sövremek" : bag/an- » bey/en- " b a g l a nm a k ~ ; seç .> çeç "seç": ya§ > ye§ ·ya~ ·; sa > ez "az-; yay :> eey "yaz":sanç- > çenéç - "saotamek" : ak nn > ekrén Myav~"; çmJda· > çéréJde- MClrlamak . : afa > e D'" baba ": sna > eni "ene ": mma:> méne

·i~e"

vs.

e.

3,1.2.2. a- > (sadece Kzk.'a meheus: ön damaga geçm e) . ewel> Kzk. èvel; hava > ève; avaz>èvezialfp ber- :> èper- '"getirmek"; ~rma~"\IS.

3.1.2.3. t- > 0-

(saoece Kzk.'da; söz basmoa açak beceoekt dar ün hJyü

d U!}Ürr.le)

> sen- "güvenmek, inanmak" (k r~. I Kzk. faktJr- -a tmak. flrlatmak" (krlj. Tat. élekrér.) VS.14

man - :> Kzk. nan- ; l§éln-

3.1.2 .4. u- > 0- (fat. ve Kzk.'a mahsus; sóz bélljlnd a aÇlk hece ûnlusûnu du~ u rme)

wak :> Tat. vak Mu1ak"; UVUf· > Tal. var- -parçalamak, krrmak-; urug > Kzk. ruV -aiie, kabile-; cg/ak > alak > Kzk. lak "oglak- vs. 3.1.2.5. ar > u- ( Kzk., KJrg.,ve bazen Tat.'da; tilr l"lt unsûz önünde unlu tûre mesi) "/ ruhsat > Kzk.,. Klrg . uruksat .- m üSaade"/ rus > Tat., Kzk., Krrg. urus "Rus/. rum > Tat., Kzk.• Klrg. urumjsiitun > ~. ustm '"sütun", roza > Tat. uraza, Kzk. oraza "oruçt rol > Klrg~ U!E'; (Uh > K1rg. urukj vazir :> rg. wazjr vs .

13 SOz

b~nda

litrek , va aklCl I, lab/atryla. ancal< alrnll .Ozlerd e mûmkiin olaC8ktJr. Bilhaasa

0me~1en gOrû~.;r.u ~....-rI' ~:.urde dl ortayl Ç1kar: f8'z > Tal .l/II"ILKzk. panz; de.~ > Tat. ~e5 . )Uk Qens. .~' > lIL Q:lIl:: , ' ';' , ked&r ; ltiIbr > Tal. ka~, lUk . kaOolr : tBrl > T8\. tlInz. Kzk.

d liz enslz se s olaylanodl verdlgimiz a kntr tOz Ome kJerini ~u kaynaklar dan taracllk:L Z. RuslemoY. Arab • Iran Kirme Sözderinil'l KazaIq;I - 0nSJI S6zdigi. Afma-Aa, 1989.: I M,~ agz..nuk "torun-; . Ieldér· > ~ · atmak. ~rtatmakM: uy al.

:enz vs ,)

> Tat oyal- > aOlz. yal- 'utanma k' vs.

12 Taspit

ett>91tl"lil ûrw:.:tJreB'1

~ fsonalT..j

:r.>EI

'ret.. Kzk; aVJ!";!egl/ > .T;t-, Kzk. 8VI' /baglr Kzk. baVIi" bogun > Tat, Kzk. bwm boQum ; nesë vsi

3.1.3 .2 . -go > -v- > -00- t -uu- (seoece I

d l~ -d amag a

pattaYlcl l a~ma)

yoJ >

C()/;

> ea~: yer > eer; y;t. > c it·; ; YI/ > Clf; yürek > cûrök.; yut. > c in-: yóneI. > cónöI· Vs.

3 .1.3.9 . -, - > -s- (Kzk .'da; iç sest e, dj~-damaktan d ~ önsözö ne g eçm e) ~k- > aSlk· "eceie temex" : be~ik > be sik; Jd§i > Jdsi; tÓ$e- > rëse-do~e mek ~; tufa· > tusa · "a yaK baglamak "; ya§a- > jasa- ; ni}af'le > msana VS.

aga > avrz > Ktrg. OOI ~ aglZ"; aglr > avrr > oor; baglr > bavrr > boor; ~

> tOO$ "s es": yag' > c oo

"ag n; be ste ": ogul > uul

vs.

"d ü~ man ";

yogun > coon; 8go > evn > oonr

3. 1 .3 .3 . • g > -v (Tat. 'Ie K.zk .' da ; son

seste. ark a damakta n

slZl c l la~ lp

3. 1.3.10. -J > "S (Kzk .'d a: sen seste. d i~ -damaktan d i~ ûnsûzû ne geç me) 8$ - > aso; ~ >b8s; ~ >is; ka$ >kas; ~ > kis; ta~ > tas; tÛ$- > lUs- vs. 3 .1.3.11 . ç. > f " (sad ece Kzk.'a hes : On seste,

di~-damak ûnsûzûnde

d udak la ~ ma )

secsasme 17 )

tag > Tat., Kzk. tav "d aç(; 58g > $8V "sali m~; yag. > yav- "ya gmak"; yadag > yayag > Kzk.jayav, Tat. ceyev"yaya";~gJak > Tat.• .Kzl Tat. Kzk. arw "an. terraz": yug- > Tat. yw-, Kzk. jw· "yll $013 "bey" vs.

3.1.3.4. -g > -v > -00 / ~uu (sadece K1rg.'da; san seste. yan ûnlÜllÜnerimes iyle uzun ünlûy e geÇme) bag > bav > Klrg. boa "baçj" : tag > tav > I bw- > buu- "b og mak"; togo > tw - > tuu"do gma k"; rug· > ytN. > cuu- "Ylkamak" vs.

SlztCl la~ma

çeç. >

~e~ ­

"ç. > .J . (sad ece Kzk.·a has; iç seste, d i~-damak ûnsûzû nd e ) açlk > aJlk; piçen > pi§en "kuru ot "; kaçan > ka§an ~ n e zaman"; oçak > o§ak · ocak ~ : üçün > üJin ~ için · vs. 3 .1 .3.12 .

oog·

3 .1.3.13. "ç

>"'

(sad ece Kzk.'da; son seste, d i ~- dama k ünsüzü nde

sl z lcl la~ma)

3.1. 3 .5 . -g > -y (fat. 'Ie Kz k.'da ; soz son unda srzl clla ~ l p on d ama g a ge ç me) oo gla· >Kzk. bay/a·, Tat. bey/e- ~ bagla m ak - : Ylg· > Tat. cry·, Kz k. jlY"toplamak "; 51g- > Tat., Kzk. slY- "slgmak" vs; 3 .1.3 .6. -g > -y (Tat., J Kzk . ü/dmet, I Kzk . ève, KJrg. aba; her > Kzk. èr, KlTg. ar, hart > Kzk. èrlp. KJrg. anp; hareket > Kzk . èreket, KITg. araket: hüner

> Kzk . ónaf, I p -

(Kzk ., Klrg .' da; o n seste, d i ~ - dud ak ti ns ti zü nde

patlayrclla~ma)

fayda > J Kzk., Krrg . p erzent; 'eras et > Kzk .• Klrg. parasat; felek > Kzk., KITg. pe /ek ; tjkt > Kzk_ I Kzk ., I Kzk., KJTg. tarap; keyf kf!'/lp; hart > Kzk. bnp, Klrg . eno; Ia'fl! > Kzlo;., KITg. zaytP vs.

;>

Kzk., KITg .

3.1.3,18.'- > p. :> b· (1 " pa ta > Kzk., KITg. bata -haYlrh oua: msantanma": 'e laker > KIk. bè /eker, KlTg. balaket; feiBn > Kzk. tèten , KlTg. ba/an ; fetva > Kzk. betva, KlTg. bat/ba : oe rçsemoe ;> t Kzk. bes in ; lukara > Kzk. Klrg. bukara. 3 .1.3.19. v-

> u- t 0- (Kak. ve KITg .da; ön seste , dudak yan ünlüsünden

yuvarlak ü nJüy e geç me) vicda n > Kzk. uj dan . K:~g . ucda n; väk"a > Kzk. Ok1Y9a . KJrg . okuya ; veca > Kzk . 000 . Klrg. 01:>00 ; virän > Kzk. oyran . Klrg. oyron; veta > Kzk. opa, Klrg . opaa; vetar> Kzk. opat. Klrg . opoe; vekil > ! m- (rat.. Kzk. ve KlTg .' d a; ön seete. dudak ünsüa önoe sacnasme 20 ) bo yun > Tat. muym, Kzk . moym, KJrg . moyun; buil > Jat. mOli, Kzk., Klrg . muil "slklntl-" b tytk > Tat. Klrg. mtylk vs .

3 .1.4 .5 . _po > -b- [Iat., Kak. ve KJrg.'d a; iç seste, dudak ün suz û nde tonlu~21 ) :

kapak > Tat., Kzk .• KJrg. kabak:/ tope > Tat. tûoe, Kzk. tóoe , Klrg. tóbö "tepe ", Ipek > Kzk. jibek, KJr9. cibec takat kr~. apa > Tat., Kzk .• Klrg . apa vs.

3.1.4 .6 . (·b

»

-v > -'I (Ta t. , Kzk. ve Kl rg .' d a, b az en, s o n seste

d amakll la ~ma) :

eb > KJp. öv - iv > Tat óy. Kzk., KJrg. iiy "ev": seb- > KJp. se'/- > Tat. sóy-, Kzk., Ku'g. süy. vs.

3.1.4 .7 . ·V· > .'1.

(Tat., Kz k . ve KJrg.'da nad iten, soz o rt as rnd a

damakll la~ma) :

3.1.4 .1. t- > d·

(Tat. ve Kzk. ve Klrg. 'da ; on seste, d i~ ünsüzünde

lonlula~ma 18 )

takt> Kzk . tag/. Tat. tagm . fak at Klrg . dagl "te krar, yi ne" ; ten > Tat. ten . Kzk. Klrg . den '"ten" ; tort > Tat. durt. Kzk.• Klrg . tÓo'f "dM"; tab/§ > Tal. tavI§ . Kzk. dabts . KlIg . dabl§ "s es~ ; " :urkiJn > Tat. lärkém . Kzk. durkin . Kirg . dfJrkfJn "grup"; ttipe > Tat. tóbe , Kzk. lübe. Kirg . tobö "tepe, DNe" - KJrg. d oM "tepe; et y em egi nin üzerine ko nan ya~ parçasl"; ti· > Tal. d;·, Kzk. Klrg. d9- "demek" ; teve > Tat. doye, Kzk. tüye. Ktrg. too "deve" ; tala > Tat. dals, Kzk : tals . Klrg . ta/aa "bozkl'''; toliuz > Tat. dun t%, Kzk. do fllZ. Klrg . doiiuz "domuz"; teiliz > Tat. diM%, Kzk., Klt g. teiIJz "deniz".. taka > Tat. daga. KJrg . taka "at na h"; tUgi > Tat. dógé "pinnç " vs.

la SOz ba~,nd a tonlulayna, ashnd8, O~ uz lehçelerine has düzenll bit ses degil/mesi olsa da. bugûnküK,pçak lehçelerinde de dUlet\Siz olarak görulmelrte(jit. au düzensilllOi. bal i kaynaklar, Tat. ka-pr- · sök mek", Kzk . ka-pr· "bükmek"; sünuk

>

Tat. soyek. Kzk. siiyek, fakat Klfg. sóók

vs.

3.1.4.9. ·ri · > -g - (sadec e Tat.'da. genizden damaga geçme22) 19 On damelg ~.n T31. OmeIderinin bunlafIasnrll olduQugörûlUyor. ITAS.·~a 9 seSl iIe ba$layan, blnann d1~ki dil)er oollet ebnb YeYa laboat taklididlf. Oamak ûnsUlûndélo ~ tonklla~tnanln. d'~ UnsU.zûnóeki 1 > d tûrûne I'lalaran daha al Omeg; vardif. Su. claha ET. devreSliçinde b~lam'$ bir olayCl'r ve ad, ge-çen lehçeletde de bIJ ClÛlensiz ~fOI $me devam elmi$tir: ben> men. bin > mifl VS , 2 Bu, SOl konusu lehçelerele dalia Zlyadegl1lmertik bi. _ o/aY' $ekijncle górUlmekledir. 2 ET. devr esonCl e de bu OIBVIfI 6mekleri vartllr (t>ardlfl > batdlQ" lIS.) : TaL'daki d ... l.m un bununla i1gisl mvkayese edi1mi~. (bk . Prof. Dr. AhmeI B. Etcilesun. KOldUrttçe ileTew TÛrkçesi .....aSlnClak . ~erIiklet. 36 . P1AC. Alman-Kaz.aki$lan. 1993 .ak:liri-).

17

3.1.4.16. ·r.. > ., . (Kzk..'da, iç seste . titrekten aklCI ünsuze geçmel rv hsat > urukSat > Kzk. ul,ksa~

beriniz > Tat. biregez "v enn iz"; tlJfUt1uz > Tat. tongrz " durunuz"; ba!j/asaila > ba~lasagfZ ·ba~JasanlZ· vs.

3.1,4.10• •n > -n (sadece K1rg.'da ; son seste. genizli ûnsUzde, ön damaga ..... _ _ geçme)

-nu, >

-run : Klr9 .

atasmm, agasmm, balasmm vs .

vs.l

(kl"$. Nrg.

sn, ata-n,

. 3 .1 .4 .11 .

_go > " .v- (> u -) (Tat., Kzk.'da; iç se ste ar ke damakta n

dudakl"-",, ) agul > "uglI > rat, Kzk. uI; k~. Krrg. uul; wgn > Tal run, Kzk. ttMa "doQru": togra- > Iat . tura-, Kzk. ttMa-, k~ . KJrg. tuura- "dogramak": ogn > rat. Kzk. un "hl rslZ"; avuçIa· > Kzk. usta- "kevrarnek. Mmak- vs. 3.1.4.12. 0- > y- (Tat.• Kzk., KJrg.'da, dar ûnlu önünde van unlu tûreme) Ir > Y" > Kzk. jJ' . Tat . cu: "türkü"; ipek > Tal. yéfek , Kzk. ji bek. Klr9· cibek; IlIg > Tat. y/IJ, Kzk. j/II. Klrg. c/IJ "scak": Irak> Tal. '/Irak Kzk. j/rak, Klr9· /faai< "uzak" vs. 3 .1-. ~ 3.

y. > c- (Tat.'dd: ön sesre.

patl aYl clla ~ lp on damaktan d il}-

damakla~ma 24 )

yer- > cit- · uI8lj mak".. yen- > ciil- · yen mek-; yigff > cigét; yiber- > eiber- -g öndermek- ; yer > eir; ip > yip > cép; yed; > cidé; Y'ld- > Cillt- ~lsltmak" ; Y'g - > cJY- "topl amak -; Ir > Y'r > Cif vs.

3.1.4 .14 . $- > s· (Kzk.'da ; on seste , d i~-dama ktan di~e geçme25 ) $01 > sof ..~u -: ~u > so "~uft ; §a§- > sas·; §élhbaz > sabaz; !}eftalu > sabdall; !}al > sal; !}am > sam; §imal > samaf; §evk > savll e$èf§enbi > sèrsenbi; §ekl > sekil-di ~gibi": §em§ir > semser; §art > sert; !jark > sen"k vs. 3.1.4.1 5.•,. > 0- (Kzk.'da; iç seste, aklcl ünsüzd e gerileyici ben ze-?me) slip ber- > Kzk. èper- "ahvermek, sun mak "; alip keI· > Kzk. èpkel · >êke/· "getirmek" ; allp ket· » èket- "gotürmek" vs. 23 " '1 B4J, t je tip ti "u l~ml~" ; kóriptir > kóripti "görm~"; barad,r > barsch "gidiyor"; çflcadlr > §l98d1 "çlkryor" vs. 3.1.4 .18. -ur > "0 (Kzk.'da, ayklr1la~ma ve denk becelerce du,me) kJ/lp tuTUr > klflptur > kJllptJr > Kzk. kJlfptJ " I(llm~" ; köriip yUriir > Kzk körûpjür "gÖl'Üyorft; stap turur > Kzk. ataptur "adlandlrmaktad lr; yBZJp oturur > Kzk. yaZJp OOr "yazmaktadrr" vs.

·b· > .~.. (Kzk.: da, iç seste, arxa damakta patlay tClI8lima ) rahm > Kzk. retam ' merhernet": rahar >rakaI; rahmet >raXmet "t~ekkur": Kzk. rahlm. rahmet vs. 3.1 .4.19 .

k~ .

3.1.4.20 .h· > 0 · (Tal 'da. ön seste. glrtlak ünsözönü du~urme26) "haJ$Jf3 · > e/sére- "halsizle~mekft ; haram > erem "tayoasu, ces': haZJr > ezér ; heyber > eybet "iyi, gûzer"; haydi > eyde vs.

3.1 .4.21.·h >·0 (Kzk.'da. sen seste. glrtlak ünsözün ü d u~urme) penah > Kzk. pe na; padi~ah > pa~ ; vech > vec vs. 3.1.4.22 ...z >

·s

(Tat.. Kzk., ve Klrg .'da; son se ste , di ~ ünsuzünde

tons~ ma27)

·maz > ·mas : Tat. bulmas "ol m az", sunmes "sonmez "; Kzk. barmas "gitmez·, aytpas "söylemez"; I ·S0 (Tat., Kzk. , Klrg.'da, $On seste , çift SIZICI unsuzde Tat. dus, Kzk., KJrg. dos: rast> Tat., Kzk., ras, Klrg.lras "do{lru" vs.

dü~me)dosr>

3.1.4.24. m. > b- (Kzk.'da, on seste, dudak ûnSÜZÜTlde patlaY\Cl~ma) mlhnet> Kzk. beyner; meyl > beyil: k~ . Jaymet > Kzk. ktmbat 3.1.4.2 5. v· > b- (Klrg.'da . K:r9. b8glt; vezir > bazir

on seste, dudak ünsU2ünde patlaYlclIa!j:ma) vakIt>

~ Kzk. ve I

1

I

1

I 3.2 .2.2 . Ünsüz Uyumu:

I

"rat. ulen-/er > u/enner "oner". kay",na r "kaymlar", ca nnar "ceniar" . namnar "namlar", açsmnar-açslnJar", orsmnar -vursu nlar-, uramdan > uramnan "eo kaktan" ü/ennen "or ten", tafman "tandan" vs. '

Tarihi yazt clümizoe. bazen, çe!}itli im!á ç ereneldenrsn tesiriyle zayrflaml~ górûnen ünsOzlerin tonluluk uyumtan. burada, her gerçe!de!imektedir: a. Kók sonunda tonlu + ek ba$Jnd8 ton/u; b . Kók sonundatonsuz + el< ba j tnda tonsuz.

üç

rehçeoe de ta m olarak

Tal. a. hatmga "kadma", a/arda "c nreroa" . tój emde "d ûsürnc e", avrlda j "aytu kóylü" , óydej "ev a rkad~ I ·; b. tomujka ' hayata", behetke "sansa". ocmahta "cennette", t/j ta · o l~ nda " . çitte ' xösede", yakta§ "hemset m", ye j te§ ·y a$rt"; Kzk. a. b izge "biz e", adamga "ad ama" , tünde "g ece de ", oranda s -vatanda$", Ifugdas · soyda$";

b. be ynetke "mihnete", unska "kavgaya", kazde ·ça~da · , vakttra "va krttë", este "a kiIda ", niyettes "ayrll nryetü" , serikres "hemfi kir": Kl rg . a. klm lzga "krrmza", adamda. kannda~ "kard es". co/do~ -yol da:f : b. top ko 'tcpa". kezekke -aemena". cakt a ' terene". c lrtktçla "YlrtlCI hayva n d a", ketie ~te~ "s:rdaf , kepte~ "sohbet arkaoasr" vs.

3.2.3. Ün/û D û ~me$;:

+ >

(Tat., Kzk., Kirg.'da: iç seste, vurgusuz açlk hecedeki dar ünluyü du ~ürme) Tat. s èték-e > se/ke -silkiyor, senrsor": bürêk-é > bürké "~apkasl- : boon· 1 > bOml - burnu -: aVlZ-1 > avzl "agzt : küf!êl-é > kLU'ifé "gönlir; Kzk. onn-I > oml "yert ; Klrg.ayll-l-m > aY/lm "kanm"; kay,r-I-m > kaynm "sadakam- : iyin-i > ;yni "omuzu" vs. -0-

3.2 .4 . Ün fu Dara/m es,:

..".y > -I'Y (sadece Tat.'da. yan ünlü önûnde g eni~ ünlunûn da ralrnaSl) kür-me- y.e > kürmey > Tat kürm;y -gó rmï;yor -; arila-y-a > aII /ay> aiJ/ry "anhyor- vs.

(tonsuzJar -+- ) I > I (K.zk. ve Klrg .' da. düz enli orerak, akrcr ûnsüzün

benzesmesü Kzk. tes-ter > resre- "tastar", mektepl er "mekteoter'', jig mer · yigitlereflbekter "ernekter" , basta r -ba~lar-, ag;v; -II > a~lJ -agaçll -, èdepti ·edeplj-:' _ _ _K~rQ :. e~ke"k-Ier > e'!ekter, bo/IJ§~ "volo stJar, nahiye ler", ba f tJk - ba~lJ k - , to~ ruk gogu sluk , ca~tlk ya~h k : gençllk st -tuu > artuu -atlI", k(i çrüü -güçIQ"

vs.

3 .2.5.2. m ünsiizûndelcl b enze§me /er: (Ionlular:-) m > b (Kzk.'dadtlzen1i: ~ (sonant) ûnsUz[.n benz~ 1 ) Kzk. kom-me>kómbe -gö mme", minbe "bmme, çlkma -, kJzba "kema" sUzbe "sï erne". ju mba k ·yumak : bëmece '; jazba k "yazmak -, jeflbek -yenmek: ûzbes -kopannaz, üzmez· kónbey -yanmtyor" vs. '

(to ns uzJar +) m benze~ mesi)

> p (Kzk. 'da dûzenli olarak, yu m u~ a k (sonant) ünsûzün

. ~k . kes-m e > kespe, kirispe "g i~e- , jappa " kapama- ,~ppa "çarpma-, krJ$pe "goçme-, aspa -asma-, ospak "kinaye", kJspak "kJsmak, SlklOb-, §êJ.kpak - çakmak", aytpas -sóylemez", bffpes "bitmez-, kaytpas -dónmez· kOfl kpay -korkmuyor-, ke~kpey · gectkmiyor- vs. ' (tonJu~ar + ) m > b (! dindel; sarbazdar -góniJf1ü ask.erfe'-, onrKllk -sandalye-, kezdik -b~, tiindik -ça dmn bacaSl-; Klrg. ada m -Iar>adamdar, muundar ' nesiuer" , ketken d er ·g itmi ~ re r - , poyezdd er "trenfer", ko ozduk "güze l1 ik- , b el dik "öe llik, ku ~a k -, kó rkó m d ük -gûzellik" vs.

_

Klrg . ~uyur-maPtlr > b uyu rb ap tlr " buy u rm a m l~l l r - , koyboprur mun

koymam l~ lm , c tfba yt "klmlldamtyor- vs.

(lonsuzJar -+-) m > p (KJrg. 'da dûzensiz oJarak, yumu~k (sonant) ünsUzûn

I ûn siizûndekJ benze§me/er:

benz~esQ

(m, n + ) I > n (sadece Tat.'da ; aklcl ûn süzün ben ze~mesi 30) 30 l at. resmi Iffl lh,ncla. sadece çelom eldenne 9lll>enze~ler yaDlm,~ gi bidll"; e)'Ol d..-umdaki ~ 6rn&l çaKlftpapSIZ - çaÇ:lrtm aml§slnIZ", çtkpayt "çixrmycr". kelpeyt 'gr:-nryor- vs .

Kzk. jat-I-n-k l > jatlfl kl -yatlk, vessr". salblrankl " sarkrk, Ylpra ntk- , baSlilkl ~ ba§. dominant", kóterifJki "yüksekçe" , tongak " soguga dayar ukstz", ofJgak "soluk"•l af/ka

3.2.5.3. . n ünsUriindelcJ ben:zeJmeler: (ton/ular +) n > d (Kzk. ve Kug 'da düzenli, yu musak (sonant) (msüzün

I . . ...._ .. "kryrmk , tanta parçesr": KJrg. $BllfJkt asarXlk- .8ganfJkJ "beyezmsi". karannkJ -hafil kararrms' ', suzunku "eüzüiü göz- , ürpöyünkü - klzg ln, tursh" vs .

~]

xzx,

til-niii > tiiOO "dilin" , eJdjf; "r.aJkln-, änerdiii -sanatln-,jazJ.Ndlii -yamm", t:JOI-gan-rIl > bO/gandt "clanl-, anJbtaJd "A.raplan-, jer-n i > jerdi -y eri", közdi "gözü", acJamdJ "eoerm": KJrg. poyezd- poyezr:kJerdin "trenienn", defJizdin "denizin", cet-ni :> cerdi "y eti". kabardl "naberia• ~u "mu§kulü", nandJ-ekmegt vs. (tonsuzlar +) n > t (Kzk. ve Klrg .'da düzenli olara k. yumusek unsiizUn

3.2.8. Tonlula,malar: Söz sonundaki uns üzrer. eklenmeden sc nra, iki ünlü arasmoa kalinca tonnnasmarer olmaktadir. Burada ere armen lebçeieroe. tc nrurasma damak ve dudak ünsüzlerinde görülur. Di§ ûnsüzle rirun iki ünlü erasmda kalrnasryla olusan tc nluraamatar ou tehçererde yoktur. (arm "anm". ata- "adranovmak", uta· "zararn otran aYlklamak ", kota y- -ze ngin\ e~m e k, rnûretteh olmak", koter- "kald irmak" , ótema " geç iYOfUZ~ , ba§/atablz -oastanycruz". körseremÎn "qö stertnm" vs.) .

oeozesmesf Kzk. j ürek-nifJ > jürektifJ "yVeÇin", mahabamfl "muhabbetin", adaJTdJktJfJ "i r-sanllgtn-, kaza1 cÜröktür. -yüregin" . Idtep-ni > kftepti "kitäbr", cigitti - y,~ it" vs.

3..2.5.4. t unsûzünde diizensiz lIerileyici benze1me: -pH- > -pp. > ..p- (KJrg.' da . mz ensiz benzesme ve ayklnla§ma) . açlptJr > açlpplr > aqlpr' "açrrus" : cuupturmun > c uup purmun > CIJJP(Jrmun "y tkamllilm" vs. 3.2.6. Gerileyici Benze,meler:

3.2.6. 1. ·n- > -c- (KJrg.'a ma'1SUS, düzensiz; genizl i ünsüzd e, dudak benze§mesi ile aykln ja~ma) ce-gen-min > *cegem min > cegemin "yemi!limM; okuganmm > > oJaJgam "O oogurrrJn "sarkml§tm "; tökkónmün » tökKómiin · o :>k:ml:§üm - ; cazganmm » cazgamm "yaz m l§lm" vs.

3.2.6.2 • •b- >

-m- (KIrg.'da.

dUzensiz, genizl i unsuz tesir iyle dudal< unsuzunoe benzelime 32 ) cabm- > camn- ·örtCrnmek"; tebin- > temin- "teb inme k- ; tabt". > Brun*ta;>tnmak" vs . 3 .2,7. Geniz Ünsiiziinde Atta Damakllla§ma: -n- > ·ri- (KzI ugu§ - "du yu lmak", eog ol- -kaybolmak" . çlgat "çlk IYor- vs .

ok. > _g_ (Tat., Kzk . ve Klrg .'da düzenli ol arak; iç seste, o n damakta ton lu la§ma) Tat. kuk-er > kuger- -gogermek-, tugél- "dökul mek". igesén -ekiyorsun"; Kzk. egedi "ekiyor-. tUgendi "tükendi", egin "ekin", 8§lgadl Ma c el e ediyor-;Klrg. küyuk- > küyugot -tutuliu yor ; mera klanly or", tügönup -tükenip",

kögör- -g ögermek" v s. 3.2.8.2. Oudak ün siiz/erinde tonluf81malar: .p_ > .b. (Tat. , Kzk ., Klr g .' d a dü z enli , iç sest e , dudak üns ü zü n d e tonlulB§ma) 33 Tal. u~"I- v"Ya Uktt·, Kzk. I"ltka ,bok lt- vs gibi istisnalart vard ·v- Isaoece Kzk-'da; iç seete. gerileyici aykln la~ma ile dudak ünsüzünd e szrcuesma 34 ) tap-i-p > tamp > Kzk, tiMp "bulup"; jab lp > jaVlP "kapaup": sebip > sevip ·sevip"; keblp > kevip "kunryu p" vs. 3.2 .9.3 . ob· > -v- > ·aa- (seoece K!rg. 'da ; iç seste, gerileyici ayklnla'ima ve yarr ünlüyü ünlüle'itirme) çap -/-p > çablp > çallip > KJrg. çaap "vurup" : rap -I-p > raap "buluP"; tep-i·p > reep "tep ip": öp-/- p > ööp "öp üp" vs. 3.2. 10. AkICI/a§ma -d- > -,- (eaoece Klrg.'da: düzensiz; iç seste. d i ~ ûnsûzûnde ak t cd~ma: bk. isimd en isim Yapma EkJen -da~ l -da§ > -/a§ - -/as) kör ge n edi > Klrg . körgón e/e · g ö rm u ~ jd i": tu rur ed i > tura r e/e "dururdu"; ka/dl edi > kald t ele "kaldl idt vs.

3.3. Kcnusme Dlllndekl Se s Olaylan: • Asimca gramer i~ leyi~i içinde ortaya çiken bu ses otaytan, telaftuzda i~itÎlmes ine ragmen yazlya (resmi Im làya) geç lrllmed ig i içtn. bunren aync a degerlendirmek daha dogru olacakb~.~ ~dece te~ duy1.ll~ bu ~~ c taytanru, ~ekîJ bexmunoan. söz içindeklle r ve iki söaarasmoakäerormak uzere ikiye ayirmek mümkündÜr. 3,3,1. Söz ;ç indeld Ses Ota ytan: 3.3.1.1.·' > -0 (Tat., Kzk.'da , d ud ak uyu muJ6) Tat. Sol/SI > soJoso "yu la"-; tó/késé > tólkósó '"tilkisi"; töténé > törónö "dumant · tollm > to/om "saç ör güs u-; bonç > boroç 'blber"; köç ék > koçók "en ik"; ~m/lk > belon /ok "çaY'lfllk"; böténébéz > bötOnöbö z "hepim iz"; köfke/é > kölköJó "gUldur meli" vs. Kzk. ;ürek > iürók ·'Yü rek" : koy/ek > köy/6k "göm lek -; küre k > kUfÖk "k û rek" ; büyrek > biiyrók "böö rek": azen > ÖZón "nehir " ; siizek > süzök "t ëo ": ómir > óm ûr "ömû r-; txm t > bunu; kulm > kulun "ku lun " vs. 3 .3.1.2, a- > a- (Tat .' d a d udak ü nsü ale rt te siriyl e, d ü z ün lü de

yuvartekresme) Tal. b ábay "dede", pAr "çitt ", mà tur "g üzel" vs. 3.3 .1,3, 0 - > y- (Kzk.'oa. s öz basmda . y yan ûnlû sûnûn lû remes i) erren > yèrren "sabah"; ega > yèga "jkiz"; emen > yèmen "m e~e a gacl- ; eski > yèsJd " eski"; er > yèr "erkek - vs.

> ·è- (Kzk.'d a, i ve ~ sesleri yamncia ón damaga g eçm e) jay > jèy "y.~ ; §Sy > §èy "çay" vs.

3.3.1 .4. ·a·

3.2.11. He c e Du§mes i

-a-y-a > -aY0 (Tat., Kzk.. Ktrg.' da, d enk hecelerd e d u~me) ba §fa·y-a > Kzk. basta y, Ktrg. ba§ray, Tat. ba§11}' " ba~ hyor" ; oyla-y-a-mm > Kzk. oyfaymm, Klrg. oy /oymun , Tat. oyll}'mln " dii~iin üyonJm " ; de-y-e tin > Kzk. deytin "derdi" vs.

3.2 .12 ,/ç Seste Ak/cl Unsüzün Dü §m es i

-/- > -0 - (sadece Kzk.'da, düzensÎZolarak, lç seste, aktel ün süzun d ü ~mesil Kzk. boIJp ed i > bop edi " oJmu~tu"; nala klllp > naJa kip '"feryat etmek -;

kor bo IJp > kor bop "hor gÖnJJmek"

vs.

34 Kzk°da ' -v- > 'aa-li>kj~ , -p MSi iIB bil enkökl&re.p zarll>d~ ""n getlfild'~ ha llerde dUzenli olarlt~ gOrûtmekl &dor lKt~. 3.2 6 .2. g enieyici OOrue~me )'OIuyIa . 0- ,. -m. de gilml!'$l).

28

35 ~tve~" su bilgisi içjn kuila nd' glmlZ klt yna klat. maaJeseI bu IjIlrTl'lajll yltpmaml~ ve ya%l d itinde göri.ilen ses o ll y larllle.sadece le läffuzda i ~len)eri . ~k olarak verm'~lefdlr. Telätlu zda kl bu sa s olayla n, çah~ma mlzda.lehçeleti n klllndl ag1zlannda gönilen, sas OZllll hkl eriy1e aynca kll'l'la~brma yolUllllg mneklll zm , y8Zldl li ile SlnJr1anmI~. 6unK1a, ya2J dilerinln e5ll$l olaral resx raytas. > Nayfas· "ba nsma k" : ras > Jras "do gru "; rahme t > lrahmet "e~ekkür"; rabat> Irabat; re ne ïs- > ire ncis- "üzülme k"; resmi > iresm i; rel > irer "sIra"; fJZJk > /fIIJk: resva > iresva "rüsva": laY'k > IlsY'k vs . 3.3.1.6. 0 ' > t- {Iat.tda: ön s este. Çi1t ünsüz önünce ün lü türemesf

Tat. srakan > ISrakan "bardak "; soca > ISport; stants!}'a > /StanSI "ietasyon": standar1 > Istandar1 ;st ol > ësrer 'masa'': skatert > ésketér "softe örtüs ü"; ~/yapa > é§/epe "!/Bopka"; skamye > eskemiye 't skemre"vs.

3.3.1.7 " 0 > -I (Tat., Ktrg .'d a, sen seete. çrtt ûnsuze ünlû ilävesi) Tal. blank > blankl; Minsk> Minski; uç astok > uçaskJ "atan. tarla"; kiosk > kioskI "ku1übe, d ükkan -; I ton duga "lona- ; dialektni > dia /ektin i "agIZl" ; aktslZ > aktlS/z "har exetse": taktga > la kt/ga "de lile"; tankga > tan k/ga "ta nka"; proyekt > proyekti "proje" vs.

3.3 .1.8. b- > m - (Kzk.• Ktrg.'da. benzesme êe. du dak ünsûzünd e sIZlcl la~a) Kzk. bu-mn > mumn 'tamm"; tu-m > mum -bunu-:JiJ ; bagana > mans -dlfek" vs. K1rg. sabm > samm "saoun": patJea > manca "pence": kurban > kurman "kurban "; mlmk > mmtnc "tüle k" vs.

3_3.1.9. -n +b· > ·mb· (Kzk., Klrg: da, gerileyici

benze~me ile ge nizli ûnsüzde duda kli la~m a) Kzk. janbadl > jambadl "yanmadl" ; só nbedi > sómbedi · sö nmed i"; kanb ad l > kam ba d / "ka nmadl"; Mergenbay > Mergem bay: Klrg. ca nba > c amba "yanma"; kan ba> kam ba "k anma" ; tunma > tum ma "d inm e, durulma " ; Mukanbay > Mukambay; men be/em > me mbelem "ben biliyorum"; konboyt > komboyt "ko nmaz " vs.

3.3. 1.10. ·n" > .n·(Kzk. , KJrg .'da, da m'ak ûnsûzû ónûnd e, g enizli ünsüzd e arka damaklllê.§ma39)

Kzk.nan-ga > nanga "ekmege "; kün-gi > küflgi"gününki; sOOgen > s6flgen "sönmüf; kön·gi§ > köflgi§ "söz anlayan, itaatk är" ; azan-gl > azafJgl "ezanmki"; jon-ga > jonga "arkaya, slrta" ;

KJrg.tUnki) > tiJrjkJ] "geceki"; tunguç > tuiJguç " iIk., ,binnci "; miimkfJn > miiókün "m(jmkun"; ca lgrz > caiiglZ "yalnlz"; kungtu > küiJg6 y - gün e~ h ye n" ; m lngiç > m ingiç ·"blne k. binece k": ttingó > tüflgó "geceye";ka..kor > kalikor "ka n 1(fIOR; tmgrz· > tJ{)grz- "din lend irmek" ; mingiz- > mingiz- "binc irr.'lek, Cflkarma k" vs.

3.3.1.11."b > .p (Kl k., K/rg.'da, son seste tonsuzlasme) Kzk. klub> klup -ku lüp" ; srhiv > arhif "a~iv"; kol!ektiv > ko llekt if; pedagog > pedagok "egitimoR;zavod > zavot "lab rika";parad > parat "geçit resmi"; Leningrad > Le ningrar; Asanov > Asanlp; KJrg.obkom > opkom "obtast korrntest": vogzaf > vekset "ç er": probka > p ro p ka "mantar, nkeç" vs. 3.3.1.12. -r- > -1- (Tat.' da, iç seste. g erileyici ay1o r'lsfJma i1e trtrek ünsüzden akrcr ünsüze çeçTat. sekretar> sekJetar "sekreter": brigadir > b l/ga dlr "eKlp ba~"; dire kt or > d iliktJr "mûd ür"; koridor > ko lid or "kondo r" vs.

3.3.1,13. ·r· > -0 , (Tat.'d a, iç seste. ilenleyici

ayklnla~ mayta

tttrek ün süz û

d - - rme)

~

Tal. ba nrga > ba nga "g itmek ûzere: gitm eli"; kire rérg e > ki térég e · g etirmek üzere; get irm eli· ; rutmrga >tutmga "ootdurm ak üze re. c orourmau"; éçérérge > éçérége · iç irmek üze re: iÇlrmeli" vs. 3.3.1.14. -ç > -~ (Klrg:da, son ses te, di~ ünsüzü yanl nd a Slzlclla~m a) aç -tJ > a~t/ "açt l" ; CJgaç -rJ > clga~tI "aga çh- ; örköç·tüü > örkó~tüu "hö rg üç tû" vs. ·~+ ·s > -H' (Kzk:da, dj~ ünsüzûnde ileriley ici benz~me) Kzk. ka§sa > ka§§8 "kaçsa"; i§se > iH e "içse"; i§sin > iHin - içsi n"; u§sm > u!j§1n "uçsun"; u§sa > U§§8 "uçsa"; §e§Se > §e§§e "çö zse"; ko§Se > kö§§e "g öçse" vs.

3.3.1.15.

3.3.1,16. ·z+·§ >

-§~. (Kzk.'da. di~ ünsüzünde gerileyici benze ~me) kolhoZ§/ > kolho§§1 " kol hOzcu ~ ; jum/s§1 > jum l§§/ "görevci , emekç i~; sö z§efl > sö~en "sözû bol~ ; bas§/ > ba§§1 -bajkan" vs.

3.3 .1.17. -Z+·$ > -ss· (fat , Kzk.. Ktrg.'da, d i~ ünsû:zünde gerileyici benze~e) Tat Jaz·sa > lassa ·klZSa"; süz -çen > süççen ·sözü bOla; IaZ-çl k > laçç/k "klzca{Jrz-;koIhoz-çJ > koIhoçç1 "kolhozcu"; tozsrz > rossrz "Wzsuz·;1aizséz > küsséz 37 bIo: . Ünlülerd. Oüzenll Sn otaylan. 38 Zamir çekrmitlin bu ömek~ YalJya da ~. 39 k'l. Bu. Kzll. ve ~g.'da. ayr'l l amanda. gramerlik bW SM otayld. ve yazrya dl

30

b

"gözsüz"; geçitilrrw~t!f.

Kzk. jazsa > jassB "y azsa "; tuzslZ > tussrz " tuzsuz" ; közsiz > kössiz "gözsüz"; sözsiz > sössiz "SÖZSÜZ"; 31

Klrg. ruzsuz > russuz; ezse > 8 SS1Z; razça > rasça ·dazla kça· ; SäIçü ( >

sósçér's özûoor vs. 3.3.2. ik; Sóz Arasmd ald (Sandh i) Ses Olaylan: 3.3.2.1. ·a + a· > ·41- {Iat., Kzk.oa iki s öz arasmos unJü omesmest40) Tat. bara a1m;ym > baralmrym ·gidemiyorum -; a/ma agaçl > a/magaç "elma agaCJ -; é~/e efé > é§/e/é "yap henuz -; kibe elé > kibe fé -kuruyor henuz -; kile elé > kileJé -daha ge liyor -; kara ereç > kareteç "1 atargan "at! yo rulmlJ§"; kara Irgak > kanrgak ·kata kanea·; kers mdlf > kanndlf ·kara ambar" vs . Kzk. ala at > a/ai "ateca at"; kara ala ar > karalar "kata arece at"; ayta alad/ > ayt8/adl · diyebilir-; a/ma aga$ > afmaga i "elma agacl"; ata ana > atana "ana baba. ebevevn" : barsa eken > barseken "gitse i m i ~( ; bara ma eken > barameken -gidiyor muvmv e": banp p a eken> ba nppeken " gitmi~ mi ki· ; bars a iygi edi > barsrygedi -gitse iyiydi·: kara azek > karäzek "kara numma": kara 6 kpe > karökpe -karaciger"; arpa Uni > arpunI -arpa unu· ; Ka/a oy > karoy ·kötü fikir·; Kandl aga~ > Kandaga~; kelse edi > kelsedi "gelseydi· ; San özek > SafÖZek; KJr9. ba /a a/at> balalal -çocuk ahyor·; eski ayt/ > eskayll -eski hamm-; sata ala t > satalat "satabilir· ; ba ra albayt > barslbayt · gldemez· vs. 3.3.2.2.•,- > · 0· (Tat:da. iÇ seste. aklel ünsüzde gerileyici benze~me 41) allp ba r- > abb ar·; aIJp kit- > apkit- "góturmek " vs.

3.3.2.3_ -n +b· > -mb- (Tat.. Kzk.• Klfg .'da. gerileyici

benze~m eyle

genizli ûnsüzde dudak hla~ ma) Tat. un +bi~ > umbi~ " o n be ~f : tuksanbér > tuksambé r "doksanbir· ; Kzk. on bir > ombi r; on be s > ombes · onbe~ · ; toksa n bir > toksa mbi r; seksen b ir > seksembir ~ se ksen bir· ; men baram> mem ba ram ·ben gidiyorum· ; mümkin 00 > mumkimbe -mümkûn mü ~ ; kun ba tis> kum batls ·ba tl-; Klrg. on b e~ > ombe~ · onb e~· : can barbi > cam barbl ·ca m var m l~ ; men maYlpmm > me m maYlpmm -ben kus u rl u yum~ ; can berdi > cam berdi "can verdi".

3.3.2.4.•p + b- > -pp- (Tat., Kzk. 'da iki söz arasmda dudak

benze~mesi)

Tat .• Kzk. a ftp b ar- >81Ip p ar- · g ötürmek- ; Kzk. j ep ba r· > je p p af~yiyed urmak· ; alip bef- > allp per - ·a lrvermek· vs.

3.3.2.5.·p > -b {Iät., Kzk. ve Krrg.'ca. dudak ünsüzunde tonlu l ~ma) Tat. kilép al- > kile bal· · gelivermek· ; banp al· > ba nba l- ·gidrvermek· ; tarop al- > tart/bal- "çekivermek": Kzk. kap èkel- > kabèkel- ' xep getirmek·; köp eaem » kób adam ; Krtg. kap alat > kabalat -kap auyc r": saap 81- > sa8baJ- "sa öwerme k" : ba Slp al-

> ba s/bal- 'basrvermek" vs.

3.3.2.6. b· > p- (Kltg.'da dudak unsüzünce tonsuzla ~ma) ba t be r- > ba tper. ' tûbar vermek": kok bón1 > kókpónï ·gok bör'U. boz kurt· ; ak ba~ >akpa~ · ak ba~ " vs.

3.3 .2.7. -k > -g (Tat., Kzk. ve Klrg.'da, damak ünsûzü nd e tonlu l~ma) Tat. ak idil > agrydél ·Ak idil"; sak idé > sagidé -d ikkatli idi-; çeçek atlN > çeçeg atuv · çiçek açma": yuk ind é > yugindé "yok yahu" ; urak ósté > uragösté "c rak (ct biçme) vakti"; Kzk. kerek eken > kereg eke n · g ere kliymi~ ~ ; kök oramal > kög oramal "mavt ~ar; rarak a/dl > taragaldl "tarak aldl-; kerek ooi > kereg edi -ger ekllydj".konak Uy > konagUy ·konuk evi-; ak nan > ag nan · ak ekme k·; /iZak JOl > uzag jo' · uzun yOI·; kok ögiz > kógógiz · gok oküz·; KJrg. ak nan > agnan -ak ekmek· ; rokçulu/( maal> to kç ulugmaa/ ·tokluk am"; ak Jastik > agla sbk; ak ulak > agulak -ak glak- ; kök ala > köga la -g ok alaca. mavi benekli· ; ak i~tedi > agi~tedi -dogru yaptl· vs.

3.3.2.8 . k· > g- (Kzk.,Klrg.'da. iki ünlü araslnda ve yu mu~a k ünsüz yanlnda. damak ünsüzünde tonl ula~m a) Kzk. ara ko l > alag ó/; ala köyl ek > a/agóylek ·alaca gómlek·; kara koy > karagoy ~kara koyun ·; kara kö !eflke > karagó1efike ·kara gömlek·; ózifl kara > öZiflgara "kend ine bak ~; ne k,lasl/l > negllas/fI "ne yapersm ·; ala ke/- > alagel-alagelme k·; jazgl kun> jazg lg un ·ba har gUnii-; ;afJa kóvfek > janagóyJek )teni g Óffl/ek"; Klrg . a la ke t- > alaget - · all p g rt mek· ; bara k o y - > b a ra g o y "gidekoymak"; sen kef> seng el · sen gel J ": tiin kird i> tiin girdi "gece oldu· ; tefl keI- > tenge l- "denk gelmek~ : m en ketem > mengetem ~ben gid;yoru m"; til kat - > tfigat- "dlli tutu lmak"; ar kanday > arganday -her nasllsa· vs.

Kzk.·da. i1 erileyici benze~me va ton lul~a: men kefdim > bügin kekii > bügin ge ldi; sen kaldin > se;; gald l/l vs. 3.3.2.9.

-ç >

men geldim ;

-~ (KJrg.'da. geri ayklOlBlima ile, sIZlCl a1jma)

keç Çl ktJ > ke~ ÇfKtI · geç Ç1ktl" ; uç türd u > ü~ turd u ·uç türlü·.-uç s6z > u~

söz · üç sóz" vs. 40 Bu Öffieklerden ikind sözdeki (mlulerin U1Y'n ed ,çj oldugu gOrülmektedir. Bu olay sonun.da lurem;~ sözierd en bwlllrl im läya da Ia~,nm,~ r, ( Tal. tabag aç, alm. g. ç. yukag.ç. aarut vs.) 4 \ Bunu Kzk.'da dwenSlz Iarihi usolf.yl8nlÇll"lde g6rmû~tük . •

32

33

3.3.2 .10 . -n > -ti (Kzk., KJrg.'ca. damak unsüzü ön önoe. genizli unsGzde arka ) KIk. bir küngi > bir kûng i "bir gunkü"; Aymankul > Ayrnailkü/; Klrg. sen ketinbi > sen getinbi "sen gittin mi"; men kB/dim> men ga/dim; sen kandaysln > sen gandaysln "eennasusm"vs.

damakld~ma42

3. 3.2.11. y. > 0 · (KJrg.'da, düzensiz olarak, yan ünlü sesîn dü~mesi) kel-e yat· > ke lat- -gele durmak- vs.

111. !?EKiL BiLGiSi

42 Ek.nJ Kzk. ve Kwg.'da grarnfll1ikbir sosolayI olaraJ(~. (bk. 3.2.7. Genl:z Ûnsüzûnde Arka Oama~l

34

...

35

4

/

i , YAPIM EKLERi

""9·

1.1. is iMDEN isiM YAPMA EKLERi 1.1.1. "hkf.Jik 43 [simlerden 'Ier. álet. toplu luk isimleri, m öcerret isimrer ve srfal yapan44 bu ekmtanntetarak degt§medigini görûyoruz: EI -IJkf./ik; -1uk/-IlJk (ag/11k,B§llk, borJuk. edgülük , orunJuk VS.)45 ; KIp. -lik/ .lik; -Iuk /-Jük (ankJlk, comardllk . issilik. songluk, kufluk VS. )4 6 ; çag. ./Jk/-l ik; ·luk/·lük (ásudelik, hemdestJik. me srûrluk. dihkánl/k.

ermekçifik, kógerç infik '15.)47 •

ÇOk genj~ kuHamml olan bu ekin. kersuasnnlan bugûnkü lebçelero eki basnee tonkstyor uanm. yer, àlet. layrkhk. gereklik, mikta r ve mucerret kavram rsirniennin yaprrm etarak sayablürta. Bu ekin sOz konusu rehçererc e var olan varyantlan ve örnekleri §unlardlr:

Tat. Kzk. Kl rg .

/

-11k/-lek -lik /-fik; -dIk/-dik; -rik/-tik -/lkJ.Jik;-d lk/-dik; -rlk /·tik

Tat. uM/, k

-odunJuk· "ba~-

""""

kUlmekJék

·gómJeldik " ·retSii k" ·etost1uk" "budist/ik" ·kórlûk"

"""'" ~

buddistkk

siJ&riit1 k>Ji""

on ndlk bs imdik

-"

jOJdastlk se ndik

-çóplük · ·maske "

!

ÇaJba/11k

tiiiJSiiik.J

-gübrfllik - ~

paltoI,,,

""" .t",,'" aaJa""

"- "

a;jijik"

-paJroluk-

"kUIJuk"

dekar.ientl,k

d epuiat1lk

·maviJK

~ iiáiléJék

·kom:;u luk· ·dekadanllk -sa {prfJk"

"kirli/ik"

"klJtsa lllk "

kUflé lsét/ék

J"IkaY'~

-keyifsit lik "

"fembe8ik" !

aktiv/ lk

-faa flik "48

-

-" -·insatIhk"

"akIan'k"

-sandaJye" "M ld"

":;ehre ait"

"s eninki"

dos"

btyikfik kezdik j lldlk

azaman,,,

apW'"

kandayl lk

TOB.. 155.s. 45 age., 1506.5.: Maytrr o. zm.• 554.5. 46K"pTG.. 29-30,s. 47 ÇEK.•35..36 s. :: TG ., 246-248,s. 50 KKT., 151.s. aoe.. 114 .5.

duI
oyunca pek az. deg i~ ~r : ET. -çJ/-çi (angÇI . ~ÇI. basutÇl, Wyançl, öJiitçi VS.) S3 ; KJp. •çJ/-ç; (B~ÇJ, erçi, erik çi, kobuzçJ, yavurtÇ/ vs.)S4 ; Çag. -ç//-çi (BtJmçl, bitikçi, kÖfÜmçi, okçl. kOYÇl VS.)55 •

twokand~ "akfBbali k-

'patJ~i0'

"kama" tiïndik "Ylll lk" ?bindik "vatanda:;lIk - ortakk

"haJtaJ~"

-se krererlik " -çocukJuk"

~

"kahramanh k" "ba ca deli gi" "çaY" " 49 ~

b" J'ro dVr' .

"rnerlfezr "g6mJeJdik"

"na SJII,k" 50

43TasanvI maksacllyla. maóde ~lannda. ekll'l UnlU ve i.rlsûz ~ baOhval'fantlanrwl he psi

~st8lÎlmeyecek1if.

_

beldik

Cö§bk Clhü booIuk

Dilimizde kuuamm slkllgl büyû k clan bu ekin, söz konusu rençerero e. eski va yeni ennnrerc e da i§lek ererex kullamldlgl nl gö rüyoruz. (medns ;nallk fakulter, p,akt ika lJk , indus triyallk vs.) Bu bakunoa n, exm kuuarurmmn , bu lehçelerd e, Tûrkiye Türkçesi nde bulun an (traj edik, komik vs . gibi sózler dek i Hînt-Avru ca kaynakh srtat ekl veya men sub iyet ekl -Î g ibi) ahnma unsunan n aleyhine geni§ledigi dikkat çekm ektedir.

-Iuk /-Jük; -duk/-duk; -tuk/-tuk

kpJ/Ik ----..

"',>'' '-->

baBIuuIuk

I "çocukluk " -Ioymet"

-Juk/-Iük; -duk /-dOk; ·tuk/-wk seküleri ise eeoece KJrg.'d a varen;

- "-"

( bnléli")

ba lallk

Ka r§ ll a ~ tlrl l a n lehçel erin g ram erle rind e d e, bu ekin fonksiyo nJan Minsan larm belli bir hizmete. mes lege, kurulu§a veya görû!je olan ba ~ lanm w56 bild irmek veya daha b3§ka ifade ile -meslek sahipJerinin veya uzman llklann adlan nl, belli bir i!jle i!jtig al eden birini, belli bir kab iHy eti veya ózel1i~i, sosyal bir aklma veya fikriyata bagllhgl adland lrmak- S7 ~eklinde kaydedil m~r. au ekin soz konusu lehçelerd eki varyanllan ve 6mekleri ~un lardlr: 5 1 IaJmo"

mmanç>

"roman"

bal« ~ ses deg i~m esi , lehçerenn verventren arasmdakl lek tarknr. bu oenktikt e. tabii olerak Tat. ön da mak ûnlUlû tûr içm (ET. /KIp. -çi » -çé ~ekl i varen. Dudak uyumu geregi tnnunan -çul-çü ~eld i , yme sadeee Klrg.'a mabsustur, Her ûç lehçed e de, ek ünsûz uyumu d l~lndad lf (utm-çl. BZ-çlllk vs .)

"a/datIC,"6i)

Örneklerde de görüldugu üzere. bu ek, sernslenn mesleklerini ve ugra~ma alanlanr nilade etmektedir. se t astara bag lamakslzJn meslek edrenm beurtmek için de, bu ek in ûzenne·/ik!·/ik eki get irilir.61 A~ag ld a aynca verdigimiz bu ömekter. lehçeler jn kend i grame rlerinde . • ç llJk/-ç ilik seknnoe brr ek etarak kabul ed i l m i ~ -ve ayn bir ba tuste ere annrmsnr. Halb uki, bu lki seknn yeni bir ek halind e bi rle~ ip kah pla ~ mas l, bu ömek lerde de görülecegi üzere, söz konusu deg ildir. Sadece, bir meslek adl olmaktan ziyade. anlamca daha yuka n bir tabakadaki yeni kavramlan rtade eden bazl adlarln, ~e ki l olarak bir alt gövde si kullanllmamaktadrf (Mesela, Tal. kimçé/ék "eksiklik" ,azçlllk " azl n h k ~; fakat kimçé ve azÇI !j:ekilleri yokt ur) .

sa TG., 241.-244. $ .

e~neçélék

I .".,..,.,"

ii9i4i

-:aJdrli~

'"zaydltk -

-azmllk -

"máJik "SS

""4')

.koy~nçObam· S ~~ "diikkancl " egirmenÇi

",,,,,,,,"

·k~ ·

"DIki 8IoOSI"

azç,IIk

1.1.3. -111-11 Bu ekin esas to nksfvc nu. srtet etarak kunanuan vaart isirnleri ya omaknr. Her tû rlü isim den, mevcut bu lu ndu rma, ihtiv a etme. netsind e tesuna gib i en terraar itad e eden ç esttn sahiplik isimleri yapar va bir yer e. bir müesseseye. bir kavme, bir hanedana mensubiyet de gösterirler.65 ET. -lig/-lig: -Iugl-Iüg {altunlug, 8tlig, erkJig, kóngüllüg vs.)66 ~e klinde bulunan ek, bu devreyi takiben çag. devresinde devam etm i ~ (kaygulug, uyatltg, edebllg vs.)67; ancak KIp. alanlnda duru mu biraz kafl~ m l ~ l r: Batl Türkçesinde -/Ig > -lu ~e klin de deQ i~e n bu akin ay nr ge l i~meyj KIp. alanrnda da yal1amaya ba ~ l ad lg' ve giderek bu alanlO hakim ~ ek l inin -II/-/i oldugu an l a~ l lmaktad lr (atJu, bar/u, kórklü , kórümli, malfl 6S ; fakat bunu n yanrnda m e~ hur bir Klpçak yadigannd a, .JJ/./i ekinin, -lig/-lig l1ekline nazaran, sneak dörtl e bir nisbetinde 62 TG.,253 .-255. s. 63 KKT., 150. I . 64 KlrgTG., 92 . I .

65 TOB., 159. s. 66 Maytn-DlZIn" 550. • 554. $ .

67eEK. ,~ . _35. $ . 68 KIpTG.• 31. $ .

38

b

39

1

/' ' 'E'" a1drg l kaydedil m i~i r69 } . KJPça k ala ntrun y~ad l g l d ij kan~lk hg l

bulu ndugu malumdur. Hans, bu yuva rlakll k yanmda . Osmanh cevreslnoe dahi, bu akte b ir ünlü uzunlugunun da bulund ugu, bazr sözJerd eki kahpl~ma say es ind e brhnmektedir ~evketJü, ha.ynetJü vso).

bu akte d e

xrjtmektedir.

• Söz konusu edëen bug ün k\l tehç elerd e d e, sen ünsüzU du~en bu Kip . ~ekhn esas OId ugu anl~lllyor. ekin va ryantlan V9ó m ekleri ~u nlardlr:

tste bu es ki -lig !}ekli ndeki son ünsüzün slZlClla!}lp d ü~mesiyle d o g an, ü nlün ûn Klrg. se kiüerde saklandlgl görülmek1edir: -tuut-t ûû. o sebepte ET. -lig/-lig; .Iug/·lüg ( > KIp. -Iul·lü; -11/-11) ~ekl inden çeusen Tat _-Ji/·/é - Kzk. -IJ I -Ij - Klrg . ·1uu1.Jijij ~IdIJeri d en ktir. Saoece. ded igimiz gi bi Ktrg . -Iuul -Iüü halen unlü uzunlugunu ta~amak1a ve yelmzca. yuvarl ak ün lü lü !}ekilleri bulunmaktad lr. uzu n

Tat.

·JI/·/é

Kzk . Klrg.

-/II-H; -c1l!-di; -tl/oN

-Juu/-/w : -duu/-diJü; -tuu1-tiiU

--- - -- ._. -, - Tot.

~M

"'"

-Îsviçfeli"

"ildll-Ufal."

igtjbatfl

'sevinç!i" "dikkatl j"

zerlgerlé

"maviJi"

~Ikll

: Gag .gll-kl/ -ki (ewelg r. b tltuf9l . bumag l. d àyi mg l. içreki. keçeki, kOYlg l. ta~kr , 50n9 ra9 1, YOkkangl VS.)86 §ekhnde. ta nh i boyunca pek i§lek cimev en bu yaplm ekl~ ln . mukevese eonen bugünlaJ iehçeierce var oïen varvannen va amekle n §unlardl r .

.

"""".

'''ilgisiz" ~dayamkslz·79

"çocuksuz" kóiksiz "k8ó9ISiz" "tPfsiksiz

"'vasIta.sa"

-daVasQ'"'80

"huzursuz·

----:> -msa"

iinimSJi

-renksiz"8 1 ~KimSiz

"''9.

-~ aJo:S/Z a dile tsiz

..,."

"terfipsiz" "aki/sa " "adaJetsiz

)elSiz"

-

kUçsüz

t oiapM es e ps rz

"gûçsUz-

"iradesiz"

"faydasa'

·SU$uz · C&'aIl"SIZ

"hesap$rz. ÇOk" ~

)'21'8/S1Z" "SByISIZ çok-83

Bu ekin .It/.(i He bera ber, neredeyse ç ekïm eklerine yaion bir kunamm slkhgrn!, eskiden oJdugu gib i, bug un de ko rudugu g6rillmekted ir.

,, ' .5, "kl/-kl Su ek , lsmueroen temsiJ ve vasn isimleri, yani, zamir ve srtat olarak kunamlen isimJer yapar. Bashca tcn kslycnu. için de bulu nma. bag llhk ve aitlik uaoe etmektir. Bir nesne yi bagh ve alt oldu gu b a~ka bir nesneye gö re vey a zaman ve mekan içindeki yerine iseret etme k suretiyl e belirtir.64 Bu ekin Bgi hali ve bulunm a haf gibi çekim eklerinden sonra gelm esi baktrrunëan istisnai bir durumu da vardlr.

81 KazTG.·1955., 110. 5. 82 «ere..196 7., rt. S. 83 AXT~ 96. 5. 64 TOB., 161. 5

42

b

.gll -g l; -KIN (1 -gu1-gU; ~ul'l -sde{Ji§imiyIe Kzk. ~Ier (-las/-tes; -dasJ.des) tandr• . Aynca Kzk. va Klrg.'cia, ekln iIk LnsUz:ûndeki ses deg iljmes i (-d- > "1-) sonundaKzk. .Jas/-les - Klrg. -1a§I--Ia§ varyantla n da varent Yukarrdaki ömekie ro en. bu dej)iljmenin d sestntn iki ûn fü araemoe ke'm asryla veya v Ue , CJnsUzJeri yenmoe bulunmasryJaortaya ÇlktJgl an~ lhyor. Bu son§ekiller Tat.'da yo ktur_BUtûn bu ~ekillerin, dudak uyu mu na ba g ll yuv ar1ak: ün lûlû -do§1-dö§; -tO!jltó§; -Io!jf.ló§ ljekilJeri ise sadece Klrg .'a mahsustur.

Klrg. agatay ceil getay

1.1.9.

"agabeycik" "yengeok"

Inrtay tebetay

"Kard~cik "

"kalpak "

aketay "bab8 Clk" kementay "keçe g iyim "' 17

-da~ /-de ~

E~l i k. , orta knk fonk.SiyonuylB lslmierc en isim yapan bu ek , söa konusu

rençereroe. Turkiye 'rur xçeem e nazaran dana c an ll v e y a y g m etarak kuuanümaxtaotr, A srmc a. b u ekin tar ihi devirle rde de kullarurm az ce: KJp. karmda!j, yo lda!j, kada ~ "karctei ". emü kd e!j "sût kerces r' . h aceda§ "Simt arkao esru e , em ilde§ "sLrt keroesr', künde§ "z evce" mengOde§ "ebedi" , teng de§ "ayr n.oen x". yerd e§ - nemsehrr: çag. boyda§. kó kelde§ "sût kardes", slrda§ , yémde§"sona ark adai1" VS. 119

~ ~

;".t "hem:jehri" "ya~rt"

iSé~ "adas"

""""" """""

rlkéfde~

!!!!/da


Al l::

IJ

Bu lehçel erde , -çlll-çil ekinin ya nmd a, ay m görevd e. b ir ~ye d Ülj kü nl uk, baghhk veya d llj görunUlj le ilgl1i vaslflar ifade eden bu ek in ömekleri ljunlardlr:

~~ TG~ 288_: 358 .- 359 . I . KKf.• 173. ,1 7 4. s. 125 K1rgTG . 126 . s.

49

•

Tat.

davçan uyçan .J!!Ef!if!!!. çer uvç en

-

"k avç acr"

suzçen sug/§çan

"kcnus kan " yoklçan -se vescr' ë'i'il'iïvÇen

"uykucu"

"endilleli · "kmlg an "

yanuvçan

"yanlcl"

"patlaytcl"

~avçan

/ . A ..

~

etiJa;eri ~ öf!.: el i " soz§eri "tez ki rlen en " te~ efÎ " gömlek li"

k if§efÎ

"atlI,sövar r nayzaçan "at6lii yOksek"

aJlSSrak

ku~tirek

"d övû !jiken"

vasn aorennm karsuasnrûmasmoa kuuanuen bu ek, ET. oevresinoe -rek sextmoe id i (artukrak, öngrerek, yagukrak, yigrek VS.) .129 Bu devreyi takip ed en lehçelerde, ay nl ~e ki l dev am etmΧ t ir: ç ag. -rak/-rag /-rek (azrak,

rak/

köprek, kiçigrek, savugrak,efzunrak, esahrak, bettetTak vs.)130 ; KIp. -rak/-rek (kiçirek, ulurak,yazuçlrak, bilgerek, kattJrak, yak§lç arak, yamançarak vs.) 131 . Batl Türkçesinde, daha edatl üzerine geçmege ba§lay an, slfatlardaki bu kar§l l~t!rma kavr aml, söz ko nusu ettîgim iz leh çelerde, b ugün d e aynl ekle Had e ed ilme kted ir ( Tat. slfatta çag/§tlruv derecesé ·s!fatta kar1;illa~tl rma dereces i ~ ; Kzk. sm esimde saJIst" maJl §Iray ·srfatta ka~l la1;ibrma!l görünü§"l 32 ; Klrg. sm atooqta saJ/§tmna daracasl "srfatta ka~JI~lrm a derecesi~1 33 ):

188. s. KJrgTG.. 124. s.

aglfak jakJmrak tere mrek

"de ha beyaz" fakSi.'Jlk_ "daha gûze l"135

"oana yakln" r'kóif.md1rek."daha hacimli" "daha derin" i]ukaraP-' "daha ince"13S

çonuraak "oane bûyük" küçfüuröök "daha gûçlU" camamraak ~ daha köt ü" su /uuraak "cana glize r 137

Bu ekin -rak/·rek sekll he r üç tehçeoe de den ktir; saoece, KJrg. sekiroe ekin ûnlûsû uzamrsnr (-rak > -raak). Bunu n yam nda , her balde. ekin ilk ses in in ("r-) t'trek yaptsr d cte yrsryta o Jma !l, Kzk. ve Klrg .'da ü nsü zfe btt en kök v e gövd elerde yartnm c ünlü kultanmr (Kzk. jaks/-rak tekst kög-i-rek; Klrg . tatruuraak fakat caman-l-raak vs .) ve ta bil o larak , bu yardrrncr ûnlU Klrg. 'd a d udak uy umu na bag lanlr (çon-u-raak vs.): bu durum Tat. iç in geçe rli de g ild ir (Tat. zur-rak, inlé" rek vs.). Vasrf adlannoaxi bu kersuasnrma. sadece Kzk.'a mahsus o larak-Iav /-fev; -aevt-dev;-tsvt-tev ekiyle de yepumakta ou: karalav "kera ca . daha kara", sanlav " sanc a. daha sen", kü§tilev " oa ha güç llY , casllda.v ' yesnc e'' , unnaev ' uzunca", sa/akdav, 'biraz secsar. sw/ktav "scöukça" VS. 13S Om ekie rd en de an1êl!llld lg l üzere b u ek 'tslmoen til! ya pma eki ~Ia/-Ie + -v fiilden isi m yapma eki" seklind eki kahpJa§maya day amr ve tür eyen ·Iavf-Iev §eklind e ünsuz b enze~mesi olur.

1 . 1 .12.~k

:~ TG., 360. s.

"oane uzak " "caba g üçlû"

oorukçan

Fonksiyon ciarak -çll/-çil ekine pek yakrn olan ve daha ziyad e, nesnenin -çsnt-çen sexn. her üç lehçed e denkti r; sadece Kzk. için tabli o lan -ç > -§ d egi~imine d aya narak "§an/ -Jen se kf çetisrnistir: bu se klin SQn ses indeki ç enizte srne de sadece Kzk.' a ma hsustur. Bu oenklikte. Klrg yuv arlak ünlülü -çonl-çön 1;iekli d e fark!ldlr.

KKT.• 175. -176. s. 128 KJrgTG.. 127. S. 129 MayUl.Oizin., 576, s. 130ç EK., 15 , s 131 KJ pTG" 96. s.

"oena mavi"

KJrg. fattuuraak "daha tam" Cak§lraak 'o aha gû zel"

d l ~ görünü1;iü, kryateti hakkm da vasn ifad e ede n b u ekin

1.1.13.

I

I, I I

50

....

"oene normaI"

"oana beyazca"1300

Kzk.

..

:~ KKT"

norrTlê ~rek

"çOrOyûcû" tarkaJuvçan "dagllg an"1 26

k~efÎ

ISlkçan

"ennce"

"oana soguk" akSt/reik

...-' I ,

Kzk .

Klrg. B/Çan

Tat.

"daha bûyûk " '~~.1 Li! c.zlirr:~X;J sülpqnrek "geVliekçe"

"m uzafter"

'..Y . '

~glltl~gllt

Vasrf ve öze llikle renk ad larmdan benzerlik, ya kln llk ifadesiyle yen i ad lar ya pan b u ekin ku llamml pe k azd lr. Tat. stfatta kimlék derecesé ·slfatta az llk der ecest \39 : Kz k :$a!Js~l~a~ §I!ë'iJ. kar§11 a§tlrma h görüD Ü f \40 ; Klrg. smi@OÇ~® sm atooçtu casooç u muço ·srfatta n s rfat yapan ek" 141 olarak d egerlendi rilen bu ekin öme kleri §unJardlf:

134 HTEI 135 .,203. s. KT. , JO. s. 136 KazTG.-1955., l t S. s. ~~ KsrgTG., 124. s. KalTG,-1955., 116. s, 139TTG.. l lS. S.; HTET., 203. s. 140 KazTG.-1955•. 116. s.; KKT.• 188. s. 141 KlrgTG.. 129, S,

51

I

Tal. Julg/ft

K%k. boZgl/t

Klrg _ safP.IJr

\\

"klZlhmSI'

""9,n

~

"gnmsj-

~

"oozca. grimsr

"sanmsI·

~~, ., 4. -avf._~

,."".

"oanca"

1r:Izg/1/

"klZllca"

~1 00 ) için Klrg. -00/-00 §ekli farkhdlr.

1.1.15. -nçl/·n çl

sa}'!SI·l55 : K2k. rettik sanesim "Slrahk sa)'! ad l- l 56 ; Klrg . irertik sen eiooç " s lfahk saYJ ad l· ' 57 ):

~

kógült

ekin. iyelik ekinin kah pl~lYI a ge ni§led igini g6njyoruz l 52 : KIp. birinçi.

ekinçi. ûçiJnçi, Qfl/nçl. yigirminçi. )ÜZil7ÇiVS.l 53 ; Çag. birJnÇi, ikkinçi. tórtiinçi, yetIinçi, sekkizinçi. kirlançl vs. 154 Aynl ek, bu gün de , le nçelerde devam etmektedir (Tat. terrip sam "sua

..

SaYI adlanndan slra saYllan yapmak içi n kullamlan bu ek ET. -n ç §ekline dayanmaktadlr (üçunç , tórtünç, b/$inç, aftmç V5.)151 • Daha sonraki lehçelerde,

Daha sonraki edebi lehçelerd e, ekin bu yaygm kul1amml devam etmi~tir: çag. av/a-, bag fa-, ba laJa-, bar/a -, boguzJa-, b l.J r..m la·, éligle-, éni§le -, éye /e-, ike/e- , Óf/e-, ku§/a-, sözle -, ta§la-, tayag/a-, toyla -, run/eo, yah§IJa-, yaJangaç/a-, yayakla-, yo k/a- 161 ; Kip . bayram/a-, bft/e-, bogazJa-, ç6p Je-, es enl e-, lria-, ikiJe-,

152 Su geni,lllmlldll ET. l/finl! Ollkllnln lIeya kullanlm 511d10I ÇOk olan"9/-9 ekil'lin benzetlcl teslrl

olabl~r.

~~ ETG" 75. s.

144 K1rgTG .• 102 . $ . 145 çEK. , 80. s. 146 HTET.• 209 . $. 147 KKT.• 203 . $ . K1rgTG •• 14 2. $ . 148 HTET•• r 8uglll1cU Tat : da. bu~. saOece onlulélá§

"gid~ , yUniyü~ " 2T7

Ayn l -m ekiyle yapl lm l~ fiil isimleri ne da yanan baz r vas n eclen ru oe bu raya uêve ece b umz: Kzk. ug-I.m·ral "zeki, an laYI~h- , ós imtal -gur. çaou k büyUmege mösen". sezimtaJ "sezgisi, a nlaYI~ ~lNVetli . hassas- 2n ; Kzk. ber-i-m·sek ' borç. verec ek". seumses - salkln. hain- 2n .

1.3.4. -l}

-gótiJnu~-

.,. /'

,.,...

je/i>

jims

"""""

ki>zkams

00_

"'" órls jayiI. bekiniS

W·

.-ynaJ. uksas jaJgas

-

""' " aJ1rek

- çeiiëI< tiya/< büJek

"aydm. ~K1I'

iy!k

"gedik; kusu r"21l7

(r

'SOl'U. suar

"çok soguk nj zgAr"

kVi"

Yukanda ere ahnan ·kJ-k ekine nazaran. tarihi boyunca, cena az omegi

"ona iQnesi. Ç9!'1gel"

iiif;rik tiJSjnik

1.3.7. --ak /-ek

.......

~yatak "

'"tokmak" '"tetik"

-ev, ikamelQáh"

°hediyeo 304

Kzk.

""" ''''''''

--

"dö~k"

"kOrXak"

I catlÇU vs. zaten sadece yuvarlak ünlülü türleri olan ädet ifadeli geçmi:i zaman çekim ekinin gerileyici benze~me yoluyla bu türeme ünluyü de dudak uyumu na sokmasl, tamamen fiil lsimleriyl: denk bir ~ekl i ortaya çlk arrm~ olur: batçu > bançu > barvçu > baruu çu ; ke/çu > keliçü >kelüüçü vs: 543 . " . Burada her ne kadar ses turemesi dolaYlsryla blr k afl~ l k hktan soz edllse de , bizce, fii t isimleriyle ayn l la~an ke/iiüçü, barvu çu gib i çekim li fiilleri, yeni türeme:er degil, tam aksine, bu çekimin tarihÎ esaSlnl otu~t u ran fiil isimlerinin hatlrasl olarak dÜl}ünmek gerekir. Bugü n de Klrg.'da yükJem tel}kil eden flil isimleri anoloji yoluyla geçm i~ zaman çekimi yanrnda yal}a m l ~ olabihr. DolaYlslyla bu ge1i:ime . yapllan allntlda oldugu gibi degil de, (isim bildirme) al ke/üüçü (tul1Jr) > (Klrg. geçm i~ zaman fiil çekimi) al ke/çü - a/ ke/üüçü (arkaik) I}ekhnde gösterilebilîr. Su çek imin olumsuz I}eklinde emes unsurunun kullanllmasl da ( barçu emes, oynoçu emes vs.S44) onun tarihi olarak çok yeni bir devirde, fii! isml bildlrme ashndan Klrg .'da geçmil} zaman fiil çekimine geçtiQinin i ~a relidlf.

Çlk-çu-mun

uz-çû-mcn

lJI-çu·mun

~Ie-çu-sun

çllo:-çu-5un

uz-çu-sun uz u

ut-çu-sun

çik-çu-buz Çl -çU-SU\'lOf ok -suz ëor çlk-çu-suz Çl +$-çu "Çlkrr.a\ -ptJr > -ptJ gel ~mesiyle , eoesmesme daYanlr.

(ÇAl 991. 70-52)

ee

Em i karaçl, ba/a maa lma cetpetj t:ay,.;Jtlr. KJZamfk ÇJglp ~ondon "etiptir. sogu$ra ciJrgón atas ma ara,..,ete uguzuJP' Y ko yup t ur. "Bak §im d i, daha çocuk vaktme ertsmeden ó lmü§. Krzamlk Ç1km~ ve oundan g itml ~ . Savesta bu lunan baoasma ene duyurmaml§lar: (ÇA 1983. 34·54) Adigine Ömilrbek Seksen b ir ca$ ka b an ptlr , Saka /mda kere cok, Kuuday bolup kallptlr. Kannl ca$ray k/yIkrap Padl$iJ zalim ta"p tJr. A1tJ ca~r ba /aday Akllman tampttr. Anm da soogü kómüfbóy, Ara c oldo ka/lptlf.

"Adiç:ne Omürbek Seks enou yasma ula§ml§ , Sak àlmda kara yo k, Kug u gib i olu p kalml§. Ihtiyan genç gib i inc itip Çar zalim alça lml§. Aftl ya~lnda ki çocuk gi bi Akhm oy natml §. On un da kem igi gö mül m ed en , Ara YOlda kalml§," (1. 156-24)

Klrg . ~ekiJ ek leri ise ekïesmenm deg~ik sametenrun tzJerini ta§lma~_,,''

-

eg--,m ~i

eg-e-miz eg-e-siiJder eg-e-sizder I eo-e-siz

eg -edi eg-e-m (in) sm eQ-et I eg-e- biz eg-e-silier eg-e-sizder I ec-..siz eg-i-$-et

I

-'

ekli ~imd iki zaman lçin bu lehçe lerin eoebl ese nednden ahnan

~un latd lr:

YakmI8§/p kifgen köznén çallmnan herkayda küzge ra ~fanlp to ra

indé. Könnercl/i hem köleç buluvga da karamastan. eey bUyt kaya§ nun hem yanglr tsmçaenbélen irltaYlsryla Tat. bu ózel1 igiyle diger1erinden farkhdlr.

Çekim ekinin -el-e !18k1i t.ve 2. ~JSlarda tamamen ortakken. 3 . satus taroa, tarih içinde farkh eeesmeie r clmusmr, Mesela: Tat.

Kzk. KJrg.

M ma o§ondo tano %run de rd endetip. kuyruktarm kötörö ko§kur up , máfJküp oyun sallp keti JeL Tu§-tu§tan ayt-ayttap baldar teldren-taskak menen attardf kayra sarayg a kuba lap kefip klr g lzet · i ~te orad a, burun de liklerin i kabartlp kuyru klannl kal d lrm l~ halde, tlksm p ki~ ney erek oy naYlp gidiyorfar. Ka~l tar aflarda da çocuk lar bayram ederek, zlplaya Zlplaya atlan yine ahlra kovalaYlP sokuyorlar: (ÇA1984 . 37-21) .

Son uç: $ imdiki zaman çekimi eki ·a/-e her Oç lehçede de vard.r. Kendisi bir ünlü olan ek, tabii ki ünlOyle bit en kêk ve govdelere .y- yardlmel sesiy le 176

tot-a < < M-a turur M-adl < *tut -ad/r -ym/·yin; .yt/~yi; -ay//-eyi; -ay/-ey) ..gll/..gil; ..gm/-gin; - (eksiz) -nm l-zûn: -simt-sûn (> -t ul-zû; -sul-sû; -sum/-süni) -8J1ml-6lm -n ; -n ar -ner -zunrarl ·zunrar; -sunlarl ·sunler; -su/arl .SUler a . ..

t.

1.

ç.

1. ~.

2.

3.'. t.

2. ~ . 3. ~.

Caa. t.

1.$.

2.

2., . 3.~ .

2.$. 3.~.

~.

J . ~.

186

...

-:::."{o$in -ay,k/-eyik ·~kl·vik

-t aert-taer;

-smnarl-senne -seu-sm

t. t .s.

ç . 1 .~.

2.!j.

3., .

Kzk.

Kzk. -aym/-eyin; -vlO/-vin

·fj/zdar/-riizder; ·fjtZf-riiz

I. 1.$.

2.,.

3·1· 1.$. 2.~.

3.~.

611 Tr G., 222.5 . 612 KKT., 3 17.5. 613 n B..305-307.5.; KSG., 142-144.5.; ETG.• 79.' . 614 1(,pTG., 116-120 .$. 615 ÇEK., 118·120 .5. (Yaz.ar. 1. ~ emr ekIel'inIlstflk ç.ekmnde gOs1enniftirJ

lehçenin emir çekim ekleri 'Ie bunlann varyantlan

-(eksiz)

..gJzl-géz

2.!j. 3 .5.

-a'l'm/-evim; (-gaY'ml-geyim) - eksiz ; "~I J1;-kJI/-kil; - uil uI; m/ in;-km/-kin -sunt-sûn: -sm/-sin -aIJm/-elim; -all/·eli ; allm/ eum; -aIJk/-elik on; -fuZ/.f1iz; -nJer -sun/ar/-sunJer; -sm/ar/-sin/er 614

-avml-evin; -aVim/-eVim; -av/-ev - (eksiz : -alf/-ail; ·am/-ain: -kIf/-kif; -km/·kin -sun/·sun; -dék -8. 1-e / ;-a m -e m; /m -elm on; -fuz/-niz; on/er; -riaJar -sunfar/-siin1er; -aeKJer

Tat . -rpn/-iym

t .s. -IYkl-;yk

Tat. \.

~.

2. ~ . - (eksiz) -smt-s n 3.

Bu eklenn, 13. as.roan scnra ayn aramerca geh!jen tantû tençererce de, esasen, çc k d e g i~meden devam ettigi görülür. Ka~ l la~t1rd lg lmlZ bugünkû Klpça k iehçerenmn, hem gramer ~eki lerinTn hem edebi geleneklerinin geli~ti g i KJp. 'Ie Çag. yazl entermoe. emir sekilleri ~öy ledi r: KID,

üç

'iöyledi r:

aç- -ali/-elt) ya nmda -allk/-elik !jek li de görülmü!jtür. Su tarihi lehçelerin !jekilJenmesiesnaslnda, 2. tip §BhISeklerinin kullaOim a1anlnl,görülen geçmi!j zaman çekimi d~lna dogru geni§letm i§ ve ~ çekimi yaOlnda, ç.1, !j. emir çekimine de tesir etm i§ o lma ildir : ET. bif-di-miz > bi/-di-k; biJ-se-miz > bi/-se-k ge li§meleriyle, Ç. 1 .~. ek i ol arak yen i kahpl,*an ·k'ya kal1}lltk, t. 1.!j. eki ol arak

35-34)

Kötörü /up köp soy!öp Bolbas i§ke küfbö gün. Algan can ti ca§ ba/sa , Akmn aytlp undógun. Alo/tn cerse ar i§ke, Bilip turup süy/ögûn .

' 90

br

barat. "Dur ! dedi o. -Saksan a,

"Ka lkip çok ko nu§arak O lmayacak i§e gOlme. A ldl gm y arin gen ç olsa, Yava~ça söy Jeyip ça g lr. Ak!ln yeterse her i§e, Bilerek ko nu§.- (T. 179·2)

klsa Jml§ -ym/·yin tûrler i d e verdn: ba §ta-y-aym > ba§ta -ym

vs.

Uy osot eerde bekitfJgen bo/bosun ? Ciigiir, Seyde, camfJdm barmça cügür ! Butundan suu ötüp, tamamna I/ay carma§lp süyrü /gön ünö DSfDndün §alblfaganm a karaba ! Bol, tezireek ~et ! Tig ini karaç l, duba ldtn da/dasman uyga ok§ogon bi r nerse körünöbü ? "Inek 0 yerd e saidanml§ o lmasIn ? Ko§ . Seyde, b üt ü n g ücün le ko~ ! Bacaglndan su aklp, ta bamn a b alç lk bula§lp

-Toktoçu ! dedi al. -Karaçl, aM aksap atln aksa yarak gi diyor. ~ (ÇA1984. 41-6)

ve Klrg. -aYJn/-eyin seknnln OnlOyle biten ko k ve qövoeleroe heee

ocsmesr sonu nd a

Candl bergen kuday özün a/ars/n, pendebiZ, enaen kaçmak befek, uu/um esuusun essp. Çalkafma ceUp a/sm, koyotor, een/mI oozuma U$tep oturaturaym, aman-esen kutufup ketkenin körüp enan öJöyün barçu caYJma anan baraym ... "Caru ve ren Hüda, yin e kendin ahrsm. sana kuluz, bundan kaçur mi ki, ag lum g ideceg i k a d a r g id ip . Çatkal'm a ulaesm. m ü sa ad e et; carum a gz lm da bekl ey ey im, o n un sag sa lim kurtutduqu nu g ö rüp sc nra öl eyim . gl d ecegim yere so nra g ideyim..." (ÇA1991. 57-37)

idrak edilen

·m, ç.1 .~. emir eki -aiJm/-elim'de n düiiürul mü§ ve henüz Klp.

de vresin-

'I I

I

620 Tata! Téléné r'l Diyaleklologlk Suzlégé, 632.s. 62 1 KKT.,31 9.1 . 622 KJrgTG" 2 14.1,

'9'

deyken -ekm > -Blik degii im i olmu stu t Bu :jekil, KJrg.'da aynen devam etmtstir. ancak Klrg. -all/oeli gib i krsalrms ve -ofuk/-öluk.,-olu/-ö/ü) gibi dudak uyumuna girmi§ yuvar lak unl ülü sekiller! de ortaya çikrmsnr. Unlûyle Men kók ve gövdelerde Klrg. -allk/-eNk ve -ah/-eli sekilleri lçln yardimcl ünsüz etarak -y- kulJamlir ve bu , çekimar unca ekin ilk ünlüsünün dusmesine yol açar; ba§ta-y-allk > ba§ra-y"k~~laya!lm· . Kzk . -ay,k/-eyik §ekli rse. t. 1. §. ekimn (-aym ) analoji k basoer eltmda gel i§mi!} olrnanom ET. -ehm > Kip . -alik > > Kzk . -aYlk. Bu §ekil Kzk . ûnlû bitii?li kók ve gövdelerde h ec e o üsrneslyte krsatrmsnr: basta-y-aYlk > basta-Ylk "baslayahm" vs. Tat. -Wk/-iyk sekfi, -aYlk/-eyik'den orta ünlûnûn oüsmes! ve -y-nrn önoekl ünl uyü carattmasrvta ge li9 mi!}tir: -aYlk > "-Wik > -Wk. Bu ek, Tat.'da ünlüyle blten kök ve pövde sonlannoa, tl;:lkl t. 1 .soa oldugu gibi, haploloji ile krsalu: *oo§la-y-Wk > oo§lryk ' basla yehm". ç. 2. 9' çek im ind e Kzk .-Klrg . -iilz/-flÎz ve Tat. -glzl-géz denktir. 'ratruzca Tal. -g JZ sektinde ek bastndaki gen izlJünsüz arka dam aga aunrmsnr ve ön damak ünh:Jlü türünde (-géz) tabii eta rak ûnlûsû bulu nur. Aynca tatm bu §ahlstaki tek ek i glzl-géz iken, Kzk.-Klrg. -iilz/-fliz eki nezaket~ekli olarak kabul edilir . Yuvarlak ün lülü -ii uz/-f/uz §ekilJeri sadeee Klrg .'da vard ir. é

enlatmaz. Yalnrz istekeiz. di leksiz rnöcerret bir tasarlama ifade eder ; (...) bûtûn fiil çekimleri müstakil cümle yapabifdikleri halde sert §ekli to nksiyon u üe hükûmJü m üstakü blr cümte deg il . ancek hüküm tasrmayan bagl l bir c ürnte kurabi lmektedir."623 Tat. ~art figil (sart fiili) ; Kzk. §arrtJ ray (!lar! kip i); I -smnar) olmuitur ; sadece on damak unlulü tü rde Tat. için tipi k é ünlüsü ver alml9tlr. Burada Kzk. t. 3. :;; . eki -sm I-sin §eklini aynen kullanml~tl r. Klrg . ç. 3. §. çekimi için fiil ortakla§ma gö vdes ine ba§vt.Jrmu~tur (kór-ü-~-s ün "górsÜnJer". aç+~-sm "açsrnlar" vs. ).

sin/er

2.2.1.7.

teklik 1. j .

3.•. çokluk

1.~.

2.•. 3.•.

-sal-se

Kzk.

-sa/-se

Klrg.

-sa/-se

a/ma§-sa-m ama -sa-n alma§-sa a/ma§-sa-k alma~-sa-glz

alma~-sa-Iar "degi~meJ{

-so/-sö

kartay-sa-m aa '-Sa-n kartay-sa karray-sa-k kartay-sa-glz kartay-sa-Iar -ihtiyarlamak

DÇlr-sa-m o Ir-sa-n oçlr-sa

tó~-se-m

o '-Se-n tö§-se

oçlr·sa-k

tö§-se-k oçlr-sa-glz tö~-se-géz oç/f-sa-Iar tö§-se-/er ·uçurmak- "dü§mek~

~art

Bu çek im, hereketin ~art ~ekH nde tasarlandlglnl, gösterir. ~ Bu k'ipte fiil §arta bagJandlQI rçi n hiç blr huku m ijade etmez ; hiç b ir dilek, istek, temenni, zor lama

192

Tal.

Tat.

623 TOB., 309.5. 624 ErG., 91 .5.; KBG.• 135.5. 625 KlpTG., 13Z.5.; ÇEK.• 122.$.

193

Kzk. I.

ç.

1.~ . adas-sa-m 2 .~ . ecas-sa-ó 3.~.

ecas-sa

1. ~.

adas-sa-k

2 . ~ .8da

-seóaer

-

l èI > Kzk.. alpen, Karaim . a tba, Hakas. aNn · a tla· , holInatI "kolryla". aza tman -ayalda", Çuva $. pu taba "b a/lkla". plÇ8kplla "~. vs. (Mamabat Tomanov, TUr'k1n ldarir'lin SaUlrm'lt~ Gra mma tlklSl, Aimatl, 1992, 91. 5.) 1 HTET., 262. • 265. I . .

199 KazTG.-1961.. 220. • 225. s. 800 KlrgTG., 321. ' 343 . I .

250

....

25 1

- - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - ., /

/

Tirlevné tJasw óçén koyrmpaIdik. "Ienemevtbastlnnak içinYlkanrverdik.·

in eweI tire--yaknl, snnan bakçs éçén bik céntékJepkatagannan son. ekrén

géne çiren . ~ tó§tém . -En ewet etrall, sonra bahçe içini iyice yavesçeçit Ü2erinden indim.·

Matur yaz kÖMerénde bérênçé yalrakJarga karap Ww ni öçén rehet. kém eyte allf? -Güzel yaz gunlerinde ilk çka n yapraklara baktp durmak ne için ho~. kim

r:

sbyleyebiJir

,.. KüMlé üsken ostanlll, ye§egerJ. torgan saym , ëtr-yana óyfer kaflkkan tJknk. \.., uram sarm. -GönJu açdmlll ustan m, her y~dlkça. ourcukça , yepyen i evrer

~I é§lerém óçén 8V1J halkJ Razboyn ik dip isém birdélet, BVildagl bótén u sallik m m inne n gé n e kurép yördé /s r. " Bu i~ le r im Içt n köy ha lkl Razboynlk =Haydut diye isim verdiler, köydeki bütün kÖlÜlugü seoece bend en

kal m~ ner Çlkmazda. her sokakta.·

ikev

billp durd ular.Cizniy uI béznéké §ÎkéJlé eébégen SVIZ tügéL wEni$te, 0 biztm gibi

L

Vak/tJar

k i~i ler

~ - iklrniZ bereoer

UZIP. r;;;~~aYIn. ~eferga/jy

malay çag md agl

eilbezeklégénnen anna baidl~ "Vakît geçi P, y~1 bûyüdûk çe, Sefergaliy çocukluk

çagmdaki hafi11iginden annmaya

S8né fi kébék ké§ éfer küp kübén de . sin b ik yakm, ranf§, M idéfl. "Senin

gibi

bérge aJga bargBn uym, dusftglbtz béznéfJ

ileri gittikçe. dostlul)umuz bcim daha da ~·

d~il. -

sonra .

)Uk min kildé m SiM dBvIl'J" çm torrrJt§/II davIap. - HaYir, ben g eld im sana rûzgarüzerind en. hakiki heyan esnrere«."

Karayurgada uI ç ak larda ytfkl/Bf óçén kótüv yasav gadeté ba r idé. "Karayurg a' d a 0 zamanlar, yslktlar için sûrû yap ma adeti vard l.-

aptal

~rdll< ______

yemé? -Yusufa na~etme, tamarn mi ha?"

(odagay!ar802)

Kène, basma kiyip k6f$i. Pay-par. kanday carasadl, Q? "He le bes.na bi r giyip bak. Oho, bak nasé da yak l~l , ha?"

kaldt gibi.-

·2000 biye, 1‫סס‬oo koy soylllptJf

Bekerçi/ikke kIZlkpa,sndan kóro oku. KeI, andsn kör6 cookerlerçe kO§tOfofu. "ï. "Avarelige özenme, ona gOre cku. Gel, ona ç öre. savasçëar gibi vedalasahrn."

"-2000 deve. 1‫סס‬oo koyun kurban edilmj~r

-Tu!..

0$01 kündönba,mp unutpBym. "0 gunden ben hiç unutmuyorum.·

• OoI.." Tu, mezasc adam ekensiz 6zHjizl 'Tûh, sabir sz

adam m l ~ln lZ sizl -

Ce, ce, baldl endi Oavnkpay ! "Haydi, haydi , o!du artJk Davnkpay!-

601 HTET., 215. _ 278. s. 802 KazTG..l 961 ., 247. • 254 . s.

262

b

263

oq

I

EJdi-e ldi, U}'Ikta. ceru m, bó{Je§im. "Hu huu, uyu. cannn. yavrum."

KJJp, dedi de 1coj.'aslp jürip ketbsgronom. "lamam, dooi de ved a la~ lp gitti

nraatç."

Klrg.

/

8. Soru Çeklml êuraya kaoar

çe~ rtli ~ekiUerin i

gördu gu müz iairn ve fiil ler, bètun bu çedme giterl et. Oihmizde yalln veya ek alml~ haldeki her isim ve fiil ortak bit soru ~k1iy1e çe kime girebihrler. Biz bu ~ekiUerin yam sua. soru kavramlnda da bit

(sIfdJk~)

Oh, tartJnbaysU'jf6p eatat,eet "Oh, çekinmeden kon~makta, ha!"

sebe ple isimlerin ve fiillerin soru çek imî örneklerini birbirinden aYf! halde deger1endinneyerek 8çt1glrruz bu bólÜTnde tapluca ele aJmaYl uygun górduk. Su lebç erero e Isrm ve fiUerin soru çekimi §u edat (veya ek) ne

Botom, NurlJay, sen kayda kettiri! ·Vay, Nurbay, sen nereye gittin!" Oy çirkin oy... óçt>ósoy kUndÓllkVngä çóId'ûri go! -Vay gidi vay. s önmez fikir, gund en gun e çöktun ba!"

Ap ey, men emnfl bolgonmun. r:kJJayubak boiup .kalgandlr, se ? "Aboo, ben ne oïmuscm. epey vaka geçm i$, ha? ~

Tek, çukuJa~pay tJnç oturgu18: ·Dur hele, acele etm eden,

sakin otur."

AJde y-a fde y. ak be§ik, apakeli ijfen kale efek. "Hu-huu. ak be~ k , anaclgin

tsten gelir simd i.~

yapll maktadlr:

mI mé Tal. Kzk . ma I me; ba. I be; pa I pe "Irg . mi I mi; bI bI; pi pi

mu J mu; bu J bij; pu

pü

isïm ve fiilerin soru ~ekri esasen üç lehçed e de orta k oïmasma rag men , Kzk. ve KJrg. ünsOz uyu mlan lle ayntnnsnr; Aynca t