Η Ελλάδα του '40 [PDF]

Zitiervorschau

ΕΠΙΣΤΗΜ ΟΝΙΚΟ ΣΥ Μ Π Ο ΣΙΟ

«Η ΕΛΛΑΔΑ ΤΟΥ ’40» (19 ΚΑΙ 20 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 1991)

ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ ΚΩΣΤΑΣ ΓΕΩΡΓΟΥΣΟΠΟΥΛΟΣ ΑΛΕΞΗΣ ΔΗΜΑΡΑΣ ΧΡΥΣΑΝΘΗ ΜΩΡΑΐΤΗ-ΚΑΡΤΑΛΗ ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΚΑΣΔΑΓΛΗΣ ΒΑΣΙΛΗΣ ΚΡΕΜΜΥΔΑΣ ΤΙΤΟΣ ΠΑΤΡΙΚΙΟΣ ΚΩΣΤΗΣ ΣΚΑΛΙΟΡΑΣ ΝΙΚΟΣ ΧΟΥΡΜΟΥΖΙΑΔΗΣ

ISBN 960-259-082-3

ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ

Η ΕΛΛΑΔΑ ΤΟΥ ’40 (19 ΚΑΙ 20 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 1991)

ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΣΠΟΥΔΩΝ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜ ΟΥ ΚΑΙ ΓΕΝΙΚΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ (ΙΔΡΥΤΗΣ: ΣΧΟΛΗ ΜΩΡΑΤΓΗ)

ΤΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ

Παρασκευή, 19 Α π ρ ιλίο υ 1991, ώρα 18.30 A ' ΣΥΝΕΔΡΙΑ Πρόεδρος: Αλέκος Αργυρίου Έ να ρξη Οι θυσίες και οι απώλειες του Ελληνισμού κατά τον Β ' Παγκόσμιο Πόλεμο

1. Κ . Κ α λ λ ι γ α ς :

2. Γ.

Μ α ρ γ α ρ ίτ η ς :

Ο πόλεμος της Αλβανίας: ο χώρος και

οι άνθρωποι Γερμανική διείσδυση και συμμαχική ενδοτικότητα. Η κατάσταση στα Βαλκάνια στις αρχές του πολέμου

3. Π . Π α π α ς τ ρ α τ η ς :

Εθνικά στερεότυπα στον αθηναϊκό Τύπο κα­ τά τις παραμονές και την έκρηξη του πολέμου

4. Ν . Μ π α λ τα :

Το ΟΧΙ του Μεταξά: μακροχρόνιοι και βραχυχρόνιοι παράγοντες στη διαμόρφωση μιας απόφασης*

5. Χ ρ . Χ α τ ζ η ιω ς η φ :

ΣΥΖΗΤΗΣΗ Σάββατο, 20 Α π ρ ιλίου 1991, ώρα 09.30 Β ' ΣΥΝΕΔΡΙΑ Πρόεδρος: Παναγιώτης Νούτσος 1. Α . Α ργ υ ρ ίο υ : Ο πόλεμος του ’40 στην ελληνική λογοτε­

χνία • Το χειρόγραφο της ομιλίας δεν παραδόθηκε έγκαιρα και γι’ αυτό δη­ μοσιεύεται στο τέλος του βιβλίου..

2.

Θ.

3.

Ε. Α β δ ε λ α : «Φνσικός προορισμός» και ο ρόλος τον Κρά­

Χ α τ ζ η π α ν τ α ζ η ς : Ποιητής και ιστορία: Η περίπτω­ ση της Σίβυλλας τον Άγγελον Σικελιανού

τους: Μια πρόταση για την εργασία των γνναικών τον 1940 ΣΥΖΗΤΗΣΗ Γ ' Σ Υ Ν Ε Δ Ρ ΙΑ

Πρόεδρος: Προκόπης Παπαστράτης 1. Π . Π ι ζ α ν ι α ς :

2.

Οι φτωχοί πάνε στον πόλεμο*

Νίκος Ζαχαριάδης: ασυμβίβαστος ηγέ­ της ή πιστός εντολοδόχος της Διεθνούς; Τρεις επιστολές με σημαία ευκαιρίας

X . Β λ α β ια ν ο ς :

3. Π . Ν ο υ τ ς ο ς :

Ο ιδεολογικός λόγος τον ΚΚΕ: από το 1940

στο 1934 ΣΥΖΗΤΗΣΗ

Σάββατο 20 Α π ρ ιλίο υ 1991, ώρα 18.30 Δ ' ΣΥΝΕΔΡΙΑ Πρόεδρος: Βασίλης Κρεμμυδάς ΠΡΟΣΩΠΙΚΕΣ ΑΝΑΜΝΗΣΕΙΣ ΑΠΟ ΤΟ ’40 Αναμιμνήσκονται οι: Ανδρέας Βουρλούμης

Δημήτρης Μάργαρης

Αλέκος Σακελλάριος

Δανάη Στρατηγοπούλου

* Το χειρόγραφο της ομιλίας δεν παραδόθηκε ώστε να περιληφθεί στην έκδοση. 8

ΒΑΣΙΛΗΣ ΚΡΕΜΜΥΔΑΣ

ΠΡΟΣΦΩΝΗΣΗ

Α γα π η το ί φ ίλοι. Ό τα ν το Δ .Σ. της «Ε ταιρεία ς Σ πουδώ ν» απ οφ άσ ισε να ο ρ γα νώ σ ει α υ τ ό το επ ισ τη μ ο ν ικ ό Σ υ μ π ό σ ιο , τα π α ­ ρ ά λ λ η λ α π ο υ εν τω μ ε τα ξ ύ π ρ ο έ κ υ ψ α ν δ ε ν ή τα ν κ α ­ θό λο υ αυτονόητα: ο λεγό μ ενο ς Π όλεμος το υ Κ όλπου , Π αγκόσμιος, κατά τη γνώ μη μου, από μ ερικές απόψεις, και ο πρώ το ς, ισχυ ρίζο μ α ι, της Τ ρίτη ς Β ιομη χα νική ς ή Τ εχ ν ο λ ο γικ ή ς Ε π α νά σ τα σ η ς, π ρ ό σ θ εσ ε σ τ η ν ισ τ ο ­ ρ ιο γρ α φ ία μ ια απ ροσδόκη τη εμ π ειρ ία · το ισ το ρ ιο γρ α ­ φικό υποκείμενο, αναγκαστικά καθοδηγούμενο και από τη δική το υ π ρ α γμ α τικ ό τη τα , τη ν ο π ο ία χρ η σ ιμ ο π ο ιεί ω ς α ν α λ υ τικ ό εργα λ είο , θα αναζητή σει τώ ρα κα ι ά λ ­ λ ε ς όψ εις το υ Δ εύ τ ερ ο υ Π ολέμου, α φ ο ύ α π ο εκ είνο ν είχα ν αρχίσ ει να δοκιμά ζονται μέθοδοι και π ρα κτικές, όχι μ ό ν ο ν το υ τω ρινού, α λ λά και το υ νέο υ Μ ε σ ο π ο ­ λέμ ο υ , το υ χ ρ ο ν ικ ο ύ δια σ τή μ α το ς, δηλαδή, α π ό τό τε μ έχρ ι σήμερα. Σ ’ α υ τά τα π ενή ν τα χ ρ ό ν ια π ο υ έχο υ ν μεσολα βήσει η ιστο ριο γρα φ ία έχει μελετήσει και α π οκαλύψ ει τις τε­ ρ άσ τιες οικονομικές και κοινω νικές δυνάμεις π ο υ αποδεσμεύτη κα ν, σε β αθμό π ο υ να μ ιλ ο ύ μ ε για κο σ μ ο γο ­ ν ία ■ ο Δ εύ τερ ο ς Π α γκ ό σ μ ιο ς Π όλεμος, συ ν δεδ εμ ένο ς μ ε τη ν α ν ά π τυ ξ η τω ν φ α σισμ ώ ν σ τη ν Ε υρώ πη και έξω α π ’ αυτή ν, κ α τα ρ χή ν απ ελευθέρω σε τις α ν τιφ α σ ισ τι-

ΒΑΣΙΛΗΣ ΚΡΕΜΜΥΔΑΣ

κές δυ ν ά μ ε ις τω ν επ ιμ έ ρ ο υ ς κο ινω νιώ ν κα ι α ν έδ ειξε την α ντίθ εση της α σ τικ ή ς Δ η μ ο κ ρ α τία ς π ρ ο ς το ν ο λο ­ κληρω τισμό και την ανάγκη για οργάνω ση μηχανισμώ ν α ν τίσ τα σ η ς σ τ ο ν εκφ α σ ισ μ ό της κοινω νίας. Α υ τές οι σύντομ ες και γι ’ αυ τό αφ οριστικές σκέψεις α ν τα ν α κ λ ο ύ ν κ α ι σ τη θέση τη ς ελ λ η ν ικ ή ς κ ο ινω νία ς απ ένα ντι σ το Δ εύ τερο Π όλεμο: οι σοφ ές ανακοινώ σεις και οι α να μ νή σεις π ο υ θα έχο υ μ ε τη ν ευ χα ρίστησ η να ακούσουμε θα φ ω τίσουν μερικές πλευρές, τουλάχιστον, αυ τή ς της θέσης. Εκ μ έρους το υ Δ.Σ. της «Ε ταιρείας» ευχα ριστώ θερ­ μά όσους ανταποκρίθη καν στη ν πρόσκλησή το υ να μα ς ανακοινώ σουν τα π ο ρίσμ α τα τω ν επ ισ τη μονικώ ν ερευ­ νώ ν το υ ς κ α ι τις α ν α μ νή σ εις του ς, ξ εχω ρ ισ τά ό σ ο υ ς ήρθαν α π ό μ α κριά , καθώ ς κ α ι ό σ ο υ ς π ρ ο σ ή λθ α ν για να επ ικ ο ινω νή σ ο υ ν μ α ζ ί του ς, κα ι εύ χο μ α ι σε ό λο υ ς καλή δύναμη.

ίο

ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ, 19 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 1991 ΠΡΩΤΗ ΣΥΝΕΔΡΙΑ ΠΡΟΕΔΡΟΣ: ΑΛΕΚΟΣ ΑΡΓΥΡΙΟΥ

Κ Ω Ν Σ Τ Α Ν Τ Ι Ν Ο Σ Π. Κ Α Λ Λ Ι Γ Α Σ

ΟΙ Θ ΥΣΙΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΑΠΩΑΕΙΕΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΔΕΥΤΕΡΟ ΠΑΓΚΟΣΜ ΙΟ ΠΟΛΕΜΟ*

Αντικείμενο της παρούσας ανακοίνωσης είναι το τί εστοίχισαν στο Γένος των Ελλήνων οι πολεμικές επι­ χειρήσεις του 1940-1941 (28 Οκτωβρίου 1940-τέλη Μαΐου 1941) και, στη συνέχεια, η τριπλή εχθρική κα­ τοχή και οι αγώνες τους οποίους δεν έπαυσε να διε­ ξάγει τόσο στον ελλαδικό χώρο, όσο και στα χερσαία, θαλάσσια και εναέρια πεδία μαχών και αντιπαραθέ­ σεων ανά την υφήλιο σε όλη την διάρκεια του Δεύτε­ ρου Παγκόσμιου Πολέμου. Κατά γενική παραδοχή, η ελληνική αντίσταση του 1940-41 στάθηκε καθοριστική αν όχι για την ίδια την τύχη του πολέμου, τουλάχιστον για τη διάρκεια και το ολικό κόστος του, καθώς, εκτός των άλλων, καθυστέ­ ρησε επί ένα μήνα και πλέον τη γερμανική επίθεση εναν­ τίον της Σοβιετικής Ένωσης. Η καθυστέρηση εκείνη απέβη μοιραία για την έκβαση της εκστρατείας και για * Τα περισσότερα από τα στοιχεία που περιέχονται σ’ αυτή την ανα­ κοίνωση έχουν ληφθεί από το τομίδιο υπό τον τίτλο «Οι θυσίες της Ελλάδος στον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο», το οποίο συνέγραψε ο Κων. Α. Δοξιάδης και εκδόθηκε, το 1946, από το (τότε) υφυπουργείο Ανοικοδομήσεως. Δικές μας είναι οι επιλογές, η σύνθεση, η παρου­ σίαση, οι ερμηνείες και οι αποτιμήσεις. 13

ΚΟΝΓΓΑΝΤΙΝΟΣ Π. ΚΑΛΛΙΓΑΣ

τον όλο πολεμικό και πολιτικό σχεδίασμά της χιτλε­ ρικής -κα ι αξονικής, γενικά- ηγεσίας. Αλλά το τίμη­ μα σε έμψυχο και άψυχο υλικό υπήρξε βαρύτατο για τον Ελληνισμό. Από όλες τις ευρωπαϊκές χώρες που ενεπλάκησαν στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο -και τηρουμένων των αναλογιών πληθυσμού και πλούτουη Ελλάδα υπέστη τις μεγαλύτερες ανθρώπινες απώ­ λειες και υλικές καταστροφές μετά την Σοβιετική Ένω­ ση και την Πολωνία. Κατά τη διάρκεια των πολεμικών επιχειρήσεων στην περίοδο Οκτωβρίου 1940 - Μαΐου 1941, οι απώλειες του ελληνικού έθνους ήσαν: Στρατιωτικοί νεκροί: 13.600. Εξαφανισθέντες: 2.100. Θύματα εχθρικών βομ­ βαρδισμών: 3.000 περίπου. Αλλά η μεγάλη αιμορραγία και απώλεια ανθρώπι­ νης ικμάδας σημειώθηκε κατά τη διάρκεια της υπερ­ τρίχρονης και τριπλής (γερμανικής, ιταλικής, βουλ­ γαρικής) κατοχής. Κύρια αίτια: οι εκτελέσεις Ελλήνων και άλλες ωμότητες του εχθρού, η εθνική αντίσταση και οι εν γένει αγώνες των Ελλήνων, ο λιμός και ο υπο­ σιτισμός. Οι εκτελέσεις αντιστασιακών και ομήρων (σε αντί­ ποινα για πράξεις αντίστασης) έλαβαν ενίοτε μορφή και έκταση ομαδικών σφαγών και εξολόθρευσης του πληθυσμού ολόκληρων οικισμών, όπως εκείνες που επιχείρησαν οι Γερμανοί στο Δίστομο και στα Καλά­ βρυτα και οι Βούλγαροι στη Δράμα, με θύματα όχι μό­ νο ενήλικους άρρενες, αλλά και γυναίκες, εφήβους, βρέφη και νήπια και γέροντες. Σε 11.000 υπολογίζονται τα θύματα των εκτελέσε­ ων και άλλων ωμοτήτων των Γερμανών και Ιταλών ανά την Ελλάδα και σε 30.000 τα θύματα εκτελέσεων 14

ΘΥΣΙΕΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ ΚΑΤΑ ΤΟΝ Β ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΠΟΛΕΜΟ

και άλλων ωμοτήτων των Βουλγάρων, στην Ανατολι­ κή Μακεδονία και στη Θράκη. Στους αριθμούς αυτούς πρέπει να προστεθεί και το τίμημα του ανταρτοπόλε­ μου και άλλων πράξεων ενεργού αντίστασης κατά των κατακτητών: 30.000 περίπου άνδρες και γυναίκες νε­ κροί (πεσόντες σε επιχειρήσεις κατά του εχθρού και θύματα τυφλών αντιποίνων). Ας σημειώσουμε εδώ και τους 1.000 περίπου νεκρούς που ήσαν θύματα συμμα­ χικών βομβαρδισμών. Στην ίδια περίοδο, Έλληνες αγωνίζονταν και έπε­ φταν για τη μεγάλη υπόθεση και έξω από την Ελλάδα. Σε 1.100 τουλάχιστον ανήλθαν οι νεκροί των ελληνι­ κών δυνάμεων της Μέσης Ανατολής και σε 3.000 πε­ ρίπου οι Έλληνες ναυτικοί του εμπορικού στόλου που βρήκαν τον θάνατο από δράση του εχθρού στην πε­ ρίοδο 1941-1944. Αλλ’ οι μεγαλύτερες απώλειες ανθρωπίνων υπάρ­ ξεων είχαν για αίτιο τον λιμό και κακοσιτισμό, σε όλη τη διάρκεια της εχθρικής κατοχής, αλλ’ ιδίως κατά τον φοβερό εκείνο χειμώνα του 1941-42. Σε 300.000 περί­ που ανήλθαν οι θάνατοι από λιμό και κακοσιτισμό στην περίοδο 1941-44. Κατά τον πρώτο χειμώνα της εχθρικής κατοχής (1941-42), η θνησιμότητα εξαπλα­ σιάσθηκε. Ο λιμός, που άρχισε στα αστικά κέντρα, εξα­ πλώθηκε βαθμηδόν (και σε ποικίλλουσα έκταση) σε ολόκληρη την Ελλάδα. Οι νεκροί από ασιτία γέμισαν τους δρόμους της πρωτεύουσας κυρίως, αλλά και των επαρχιών, σε μικρότερη κλίμακα. Τα πτώματα στοι­ βάζονταν σε κοινούς τάφους ανά 50 ή 60. Στην πρω­ τεύουσα, ο μέσος αριθμός θανάτων, προπολεμικά, ανερχόταν σε 1.000 έως 1.200 κατά μήνα. Τον χειμώ­ να 1941-42, ο αριθμός των θανάτων στην ίδια περιοIS

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Π. ΚΑΛΛΙΓΑΣ

χή έφθασε τους 7.250 κατά μήνα. Η επισιτιστική κα­ τάσταση βελτιώθηκε μόνον όταν άρχισαν οι διανομές τροφίμων από τους συμμάχους δια μέσου του Διεθνούς Ερυθρού Σταυρού, από τα τέλη του 1942. Ενώ προπολεμικώς το κάθε άτομο μιας μέσης ερ­ γατικής οικογένειας εισδεχόταν 2.800 θερμίδες την ημέ­ ρα, στην περίοδο Νοεμβρίου 1941 - Μαρτίου 1942 εισδεχόταν μόλις 930 θερμίδες και, την άνοιξη του 1943, 1.700 θερμίδες. Τον χειμώνα του 41-42, τα 15% του πληθυσμού υπο­ σιτίζονταν εντονότατα, τα 63% υποσιτίζονταν, τα 18% διατρέφονταν ανεπαρκώς και μόνο τα 4% διατρέφονταν μόλις επαρκώς. Ιδού, τώρα, ο αναλυτικός πίνακας θανάτων από διά­ φορα αίτια κατά τη διάρκεια των πολεμικών επιχει­ ρήσεων του 1940-41 και της εχθρικής κατοχής: Νεκροί από ασιτία ή υποσιτισμό..... Ωμότητες Βουλγάρων........................ Ωμότητες Γερμανών και Ιταλών....... Αντίποινα ανταρτοπόλεμου............. Ελληνοϊταλικός Ελληνογερμανικός πόλεμος (1940-1941) Εχθρικοί βομβαρδισμοί..................... Συμμαχικοί βομβαρδισμοί................ Εμπορικό Ναυτικό............................. Μέση Ανατολή..................................... Σύνολο..................................................

300.000 30.000 11.000 30.000 15.700 3.000 1.000 3.000 1.100 394.800

Σ ’ αυτούς πρέπει να προστεθεί και ένας ανεξα­ κρίβωτος αριθμός θανάτων που σημειώθηκαν ανά­ μεσα στους 1.200.000 άστεγους, οι οπ οίο ι ζούσαν στα βουνά κάτω από πρω τόγονες συνθήκες. Μαζί

ΘΥΣΙΕΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ ΚΑΤΑ ΤΟΝ Β ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΠΟΛΕΜΟ

με αυτούς, ο συνολικός αριθμός νεκρών πρέπει να εγγίζει ή και να ξεπερνά τους 500.000, δηλαδή π ο ­ σοστό 7,7% επί του συνολικού πληθυσμού της χώ ­ ρας. Αν λάβουμε υπόψη και την κατά 4% φυσική μείωση του πληθυσμού στην τετραετία του πολέμου και της κατοχής, λόγω των αντίξοων συνθηκών, οι ολικές απώ­ λειες φθάνουν τα 10,7% του πληθυσμού. Χωρίς να υπο­ λογίζονται όσοι δεν επέστρεψαν από τους ομήρους τους οποίους είχαν απαγάγει οι Γερμανοί, οι Ιταλοί και οι Βούλγαροι και τους 45.000 πολίτες και στρα­ τιωτικούς που διέφυγαν στη Μέση Ανατολή. Οι απαχθέντες ως όμηροι ή άλλως από τους τρεις κατακτητές (για τα στρατόπεδα συγκέντρωσης, κ.λ.π.), ανήλ­ θαν σε 150.000 περίπου, εκ των οποίων 60.000 Εβραί­ οι. Έτσι, το τελικό ύψος απωλειών σε ανθρώπινες υπάρξεις κατά τη φοβερή τετραετία προσεγγίζει τα 12% του συνολικού πληθυσμού της χώρας, που ήσαν κατά το πλείστον άτομα ανήκοντα στα άλκιμα ηλικιακά στρώματα... Οι παραπάνω αριθμοί δεν εκφράζουν εξαντλητικά την ουσιαστική απώλεια ικμάδας και δυναμικού του ελληνικού έθνους κατά τον πόλεμο και την κατοχή. Πρέ­ πει να προστεθεί σ’ αυτούς το «αρνητικό διαφέρον», δηλαδή εκείνοι που δεν γεννήθηκαν από εκείνους που χάθηκαν (και που ανήκαν στους βιολογικά και ηθικά καλύτερους και ακμαιότερους). Ο πληθυσμός της Ελλάδας ανερχόταν σε 7.335.000 ψυχές το 1940. Κανονικά, και αν συνεχιζόταν ο ίδιος ρυθμός γεννητικότητας και θνησιμότητας, θα έπρεπε ν ’ ανέρχεται σε 7.745.000 ψυχές το 1944. Όμως, στο 17

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Π. ΚΑΛΛΙΓΑΣ

τέλος της κατοχής (Οκτώβριος 1944), ο πληθυσμός της χώρας μας ήταν μόνο 6.920.000 ψυχές. Σημαντικό ποσοστό του πληθυσμού αυτού ήσαν άτο­ μα με υγεία τσακισμένη ή υπονομευμένη από τον κακοσιτισμό και άλλες στερήσεις και κακουχίες, πράγμα που αποτελεί πρόσθετο στοιχείο υποβάθμισης του σφρίγους και του δυναμικού του έθνους. Η τρίχρονη εχθρική κατοχή μας εκληροδότησε 400.000 περίπου κρούσματα φυματίωσης σε νέους και νέες και 2.500.000 άτομα (δηλαδή άνω του ενός τρίτου του πληθυσμού) πού έπασχαν από ελώδεις πυρετούς, επιδημικές νό­ σους κλπ. Όπως αναφέρουν οι εκθέσεις παρατηρητών των δια­ φόρων οργανώσεων περιθάλψεως που έδρασαν στην Ελλάδα προς το τέλος της κατοχής, πάνω στα ορεινά μέρη αντίκρισαν κατάκοιτα, εξαντλημένα παιδιά, που ζούσαν σε μια κατάσταση αποχαυνώσεως, σκελετωμέ­ να από την ασιτία, ανίκανα όχι μόνο να κινηθούν, αλ­ λά και να μιλήσουν ακόμη. Αλλά το τίμημα που κατέβαλε ο Ελληνισμός κατά τη διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου δεν εξαντλείται στην απώλεια ανθρώπινου δυναμικού. Τρο­ μακτικές υπήρξαν οι υλικές καταστροφές στον χώρο της ελληνικής επικράτειας κατά τις πολεμικές επιχει­ ρήσεις και την υπερτρίχρονη εχθρική κατοχή. Την επο­ μένη της απελευθέρωσης, το μεγαλύτερο μέρος του «εθνικού κεφαλαίου», δηλαδή της υποδομής και του πλούτου που ο ελληνικός λαός είχε δημιουργήσει, με τον μόχθο του, επί ένα αιώνα και πλέον, κατέκειτο σε ερείπια ή είχε υποβαθμισθεί, ενώ βίαιη και δεινή ανα­ στάτωση είχε επέλθει και στην κατανομή του πληθυ­ σμού ανά τον ελληνικό χώρο. Τα σχετικά στοιχεία εί­ 18

ΘΥΣΙΕΣΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ ΚΑΤΑ ΤΟΝ Β ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΠΟΛΕΜΟ

ναι τόσο πολλά ώστε θα περιορισθούμε, κατ’ ανάγκη, σε μια σταχυολόγηση. Θα αρχίσουμε από τη γεωργία. Κατά την κατοχή, οι κατακτητές προέβησαν σε ουσιαστική επίταξη των προϊόντων της γης, καθώς και των βιομηχανιών. Για τα γεωργικά προϊόντα τα οποία αυθαίρετα και αναγ­ καστικά παραλάμβαναν, ή δεν πλήρωναν τίποτε ή κα­ τέβαλλαν κάποιο αμελητέο «τίμημα». Συνέπεια ήταν ότι κανείς δεν ενδιαφερόταν να καλλιεργήσει τέτοια προϊόντα πέρα από την ποσότητα την αναγκαία για τη διατροφή της οικογένειάς του. Έτσι, η πτώση της γε­ ωργικής παραγωγής υπήρξε κάθετη. Ίσης έκτασης καθίζηση σημειώθηκε και στην κτηνο­ τροφία. Η αναπαραγωγή κτηνών ουσιαστικά σταμά­ τησε. Ενώ για τον ελληνικό λαό ήταν αδύνατη ή προ­ βληματική η προμήθεια και μικρής ακόμα ποσότητας κρέατος, τα στρατεύματα κατοχής άρπαξαν πολλές χι­ λιάδες ζώων για τη διατροφή τους, ενώ χιλιάδες άλλα εσφάγησαν σε αντίποινα ή απεβίωσαν από ασιτία. Συ­ νολικά, κατά την τριετία 1941-44, ο κτηνοτροφικός πλούτος της χώρας μειώθηκε σε ποσοστά κυμαινόμε­ να μεταξύ 50% και 80% (ανάλογα με το είδος). Ο δασικός πλούτος της Ελλάδας μειώθηκε και αυ­ τός κατά 25% στην ίδια περίοδο, οπότε αφανίσθηκαν, συγκεκριμένα, δάση έκτασης 1930 τετραγωνικών χ ι­ λιομέτρων. Η παραγωγή μεταλλευμάτων μηδενίσθηκε ουσια­ στικά (έπεσε στα 2% της προπολεμικής). Μηδενίσθηκε, επίσης, ουσιαστικά, το εξωτερικό εμπό­ ριο της χώρας (εισαγωγές και εξαγωγές). Οι μόνες ει­ σαγωγές κατέληξαν να είναι τα τρόφιμα που οι σύμμα­ χοι έστελναν στον ελληνικό λαό μέσω του Διεθνούς Ερυ­ 19

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Π. ΚΑΛΛ1ΓΑΣ

θρού Σταυρού, από τον δεύτερο χρόνο της κατοχής. Ερχόμαστε τώρα στα τεχνικά έργα. Εδώ, η κατα­ στροφή στάθηκε ολοκληρωτική. Από τα γεφύρια, τις λιμενικές εγκαταστάσεις, τους σιδηροδρόμους (γραμ­ μές, υποδομή και τροχαίο υλικό), δεν έμεινε τίποτε ή σχεδόν τίποτε στο τέλος της κατοχής. Οι συγκοινωνίες της χώρας καταστράφηκαν κατά 100% σχεδόν, αρχικά μεν από τους βομβαρδισμούς και ανατινάξεις κατά τις πολεμικές επιχειρήσεις του 1940-41, έπειτα δε, κατά την κατοχή, από τους συμμαχικούς βομβαρδισμούς και τη δράση των αντάρτικων ομάδων αντίστασης. Οι Έλληνες, για να διακόψουν τις εσωτερικές συγκοινω­ νίες του εχθρού και να ανακόψουν τον εφοδιασμό των αξονικών δυνάμεων στην βόρεια Αφρική, δεν εδίστασαν να καταστρέψουν οι ίδιοι τα προϊόντα του μόχθου των και ό,τι έκτισαν μέσα σε 120 χρόνια. Από το τροχαίο υλικό των ΣΕΚ (Σιδηρόδρομοι Ελληνικού Κράτους), οι μεν ατμομηχανές καταστρά­ φηκαν σε ποσοστό 93%, τα δε βαγόνια σε ποσοστό 98%. Οι γέφυρες με άνοιγμα 30' έως 130' και 130' και άνω και οι υδραυλικές εγκαταστάσεις του δικτύου κατα­ τράφηκαν όλες. Από το τροχαίο υλικό των ΣΓΊΑΠ (δίκτυο Πελοποννήσου), οι μεν ατμομηχανές καταστράφηκαν σε πο­ σοστό 78%, τα δε βαγόνια σε ποσοστό 75%. Οι γέφυ­ ρες του δικτύου με άνοιγμα άνω των 130' καταστρά­ φηκαν όλες. Οι σιδηροδρομικές γραμμές και των δύο δικτύων καταστράφηκαν ολοσχερώς, με μόνη εξαίρεση το τμή­ μα Θεσσαλονίκης-Αλεξανδρούπολης που υπέστη κα­ ταστροφές σε ποσοστό 32%. Όσο για τις λιμενικές εγκαταστάσεις, οι ζημιές υπο­ 20

ΘΥΣΙΕΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ ΚΑΤΑ ΤΟΝ Β ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΠΟΛΕΜΟ

λογίσθηκαν, το 1945, σε 12.584.825 δολάρια της επο­ χής εκείνης. Αφανισμός και στο τηλεπικοινωνιακό δίκτυο. Όλες οι εναέριες τηλεφωνικές και τηλεγραφικές γραμμές κό­ πηκαν, τα υποβρύχια καλώδια καταστράφηκαν κατά 100%, ενώ τα 70% των ειδικών μηχανημάτων διαβι­ βάσεων μεταφέρθηκαν στην Γερμανία. Συντριπτικές απώλειες υπέστη και η ελληνική εμπο­ ρική ναυτιλία, μέρος της οποίας δεν έπαυσε ν ’ αυλακώνει τις θάλασσες σε όλη τη διάρκεια του πολέμου, υπηρετώντας τη συμμαχική υπόθεση στον κρισιμότα­ το τομέα των θαλάσσιων μεταφορών (που στάθηκαν καθοριστικές για την έκβαση και ιδίως την διάρκεια της σύρραξης). Από τα 583 πλοία που αποτελούσαν τον μηχανοκί­ νητο εμπορικό στόλο της Ελλάδας το 1939, χάθηκαν τα 434 κατά τη διάρκεια του πολέμου. Χάσαμε επίσης τα 66% των ιστιοφόρων μας. Το πραγματικό μέγεθος των απωλειών αναφαίνεται αν υπολογισθούν σε χω­ ρητικότητα. Δ ιότι χάθηκαν κυρίως τα μεγαλύτερα πλοία. Έτσι, από συνολική χωρητικότητα 1.933.546 τόνων, βυθίστηκαν μηχανοκίνητα πλοία και ιστιοφό­ ρα χωρητικότητας 1.407.821 τόνων, δηλαδή τα 73% του tonnage της ελληνικής ναυτιλίας. Αλλ’ οι οδυνηρότερες -από άποψη επιπτώσεων στις βασικές συνθήκες διαβίωσης των ανθρώπων- κατα­ στροφές σημειώθηκαν στον τομέα των οικοδομών. Από τους αεροπορικούς βομβαρδισμούς των Ιταλών και Γερμανών κατά τις πολεμικές επιχειρήσεις μετα­ ξύ Οκτωβρίου 1940 και τέλους Μαΐου 1941 κατα­ στράφηκαν 24.000 κτίρια στις μεγαλύτερες (και ανο­ χύρωτες) πόλεις της χώρας. Η Λάρισα και τα Χανιά, 21

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Π. ΚΑΛΛΙΓΑΣ

π.χ., έχασαν τα δύο τρίτα των κτιρίων τους κατά τη φάση εκείνη. Και οι τρεις στρατοί κατοχής γκρέμισαν και αφά­ νισαν -για αντίποινα σε πράξεις αντίστασης ή για άλ­ λες σκοπιμότητες- ολόκληρους οικισμούς, κυρίως χω­ ριά και κωμοπόλεις. Αναφέρουμε το Δίστομο και τα Καλάβρυτα (όπου εκτελέσθηκε και το μεγαλύτερο μέ­ ρος του πληθυσμού) ως δύο αδρά παραδείγματα, ανά­ μεσα σε πολλές άλλες περιπτώσεις. Και ιδού ο συνολικός απολογισμός: Από σύνολο οικοδομών 1.730.000 (το 1940) αφανίσθηκαν ή αχρηστεύθηκαν κατά τον πόλεμο και την κα­ τοχή 409.000 (ποσοστό 23,6% του συνόλου). Οι καταστροφές αυτές είχαν δραματικές κυριολε­ κτικά επιπτώσεις στη γεωγραφική κατανομή και στις συνθήκες διαβίωσης του πληθυσμού της Ελλάδας. Ιδού η σχετική κατάσταση κατά την απελευθέρωση (Οκτώ­ βριος 1944): Οι άστεγοι ανέρχονταν σε 1.200.000, ήτοι 18% του όλου (τότε) πληθυσμού της Ελλάδας. 88.000 αγροτικές οικογένειες ζούσαν μέσα σε ερεί­ πια. 30.000 αγροτικές οικογένειες ζούσαν σε προσωρινά στέγαστρα. 16.000 αγροτικές οικογένειες ζούσαν σε μισοκατεστραμμένα σπίτια. 100.000 αστικές οικογένειες ζούσαν κάτω από άθλιες συνθήκες στέγασης. 15.000 καταστηματάρχες και βιοτέχνες είχαν χάσει την επαγγελματική τους στέγη. 1.500.000 ελληνικές οικογένειες ζούσαν σε σπίτια ή άλλα οικήματα χωρίς τζάμια, χωρίς ηλεκτρισμό, χω­ 22

ΘΥΣΙΕΣΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ ΚΑΤΑ ΤΟΝ Β ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΠΟΛΕΜΟ

ρίς θέρμανση και με ζημιές όλων των ειδών. 5.000 ελληνικά σχολεία ήσαν γκρεμισμένα ή βρί­ σκονταν χωρίς παράθυρα, χωρίς τζάμια και εγκατα­ στάσεις, καθώς είχαν χρησιμοποιηθεί ως φυλακές από τους κατακτητές... Ο χρόνος δεν επιτρέπει να επεκταθούμε περισσότε­ ρο. Νομίζουμε, άλλωστε, ότι τα όσα στοιχεία παραθέ­ σαμε είναι εύγλωττα. Και κάθε περαιτέρω σχόλιο θα ήταν πλεονασμός..

23

ΓΙ ΩΡΓΟΣ Μ ΑΡ ΓΑΡ Ι ΤΗ Σ

Ο ΠΟΛΕΜ ΟΣ ΤΗΣ ΑΛΒΑΝΙΑΣ 1940-41: Ο ΧΩΡΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

Α. Οι «λίγοι» και οι «πολλοί» Οι γηραιότεροι κάτοικοι της Βωβούσας και του Δίστρατου, στις κεντρικές χαρακιές της Πίνδου, θυμούν­ ται το πρώτο αισιόδοξο πέρασμα των Ιταλών από τα χωριά τους στο τέλος του Οκτωβρίου του 1940. Δεί­ χνουν τις πλαγιές και τα περάσματα προς τη Σαμαρίνα, τους Πάδες, τα Αρματα, τη Λαΐστα ή το Ηλιοχώρι και αναλογίζονται τα πλήθη των Ιταλών που «πήγαι­ ναν να φάνε το κεφάλι τους» στη ριψοκίνδυνη κίνησή τους προς τον νότο. Δεν έχουν την παραμικρή αμφι­ βολία πως επρόκειτο για «μυρμηγκιές» ανθρώπων, για πλήθη αμέτρητα, που ανάλογα διογκώνουν το μέγεθος της τελικής τους καταστροφής και τη δόξα των ελλη­ νικών όπλων. «Μαύριζε το βουνό» ισχυρίζονται, «εί­ χαν γεμίσει τις πλαγιές», αναθυμούνται.1 Όσο κι αν οι μετέπειτα καιροί ευνόησαν τη σχετική μυθοπλασία, η πεποίθηση είναι βαθιά και διάχυτα ρι­ ζωμένη ώστε να την προσπεράσει κανείς αβασάνιστα. Κι όταν σταθεί σ’ αυτήν, του φαίνεται ανεξήγητη, κα­ θώς οι αριθμοί των Ιταλών δεν φαίνονται ικανοί να γεννήσουν τέτοιες εντυπώσεις. Η Μεραρχία αλπινι­ στών «Τζούλια» έριξε τα δύο της συντάγματα, τους 25

ΓΙΩΡΓΟΣ ΜΑΡΓΑΡΙΤΗΣ

10.000 περίπου μαχητές της, σ’ ένα χώρο εντυπωσια­ κά αχανή, εμφανίστηκε σε μέρη που και σε ευθεία ακό­ μα γραμμή απέχουν πολλές δεκάδες χιλιόμετρα το ένα από το άλλο. Τη στιγμή που εντυπώσιαζε τους κατοί­ κους του Δίστρατου ή της Βωβούσας, είχε μονάδες της πού πολεμούσαν στα περάσματα της Αρένας του Γράμ­ μου, στη Λυκορράχη. Διεκδικούσε ταυτόχρονα τα υψώ­ ματα του Κεράσοβου, της Φούρκας και το δρόμο που από τον Αη Αια κατεβαίνει προς τη Σαμαρίνα, άγγιζε την Αβδέλλα και το Περιβόλι και άπλωνε άλλες δυνά­ μεις της πιο νότια, προς το Μέτσοβο. Κι όλα αυτά, ενώ ο κύριος όγκος του πυροβολικού και των υπηρεσιών της βρισκόταν ακόμα στην περιοχή της Κόνιτσας.2 Κι όμως κανείς δεν έχει άδικο. Ούτε οι αριθμοί ού­ τε οι αναμνήσεις. Είναι τα παιγνίδια του τόπου αυτά. Η προσαρμογή των μεγεθών στο απατηλό περιβάλλον. Οι λεκάνες, οι στενές κοιλάδες που σχηματίζονται ανά­ μεσα στους θεόρατους ορεινούς όγκους, έχουν περιο­ ρισμένο μέγεθος που εύκολα μπορεί να το γεμίσει η ανθρώπινη κίνηση και παρουσία. Οι κλίσεις του εδά­ φους κάνουν την κίνηση αυτή σύνθετη, γεμάτη μαιάν­ δρους και πισωγυρίσματα και επιβάλλουν το άπλωμα της όποιας φάλαγγας σε μήκος. Οι γύρω ορίζοντες εί­ ναι στενοί, κυριαρχούν από ψηλά στους χώρους και το μάτι μεγεθύνει τα όσα βλέπει στην οθόνη της απέ­ ναντι πλαγιάς. Οι λόχοι των 150-200 ανθρώπων και των ανάλογων και απαραίτητων ζώων μπορούν στις συνθήκες αυτές να απλωθούν σε μήκος χιλιομέτρου και να γεμίσουν τον στενό μικρόκοσμο κάθε χωριού. Τις μικρές αυτές ενότητες τις χώριζαν εκτεταμένοι ορεινοί όγκοι όπου δέσποζαν με το ύψος τους ανα­ ρίθμητες κορυφές. Για να τις διασχίσει κανείς στον 26

Ο ΠΟΛΕΜΟΣ ΤΗΣ ΑΛΒΑΝΙΑΣ: Ο ΧΩΡΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

καιρό της ειρήνης έπρεπε να ακολουθήσει τον ρου των ποταμών ή να αναρριχηθεί στα μεταξύ τους διάσελα, σε εντυπωσιακό και αυτά υψόμετρο. Στον καιρό του πολέμου δεν έφθανε αυτό. Η κίνηση γινόταν αδύνατη χωρίς τον έλεγχο των κορυφών, των πιο ψηλών ση­ μείων. Ελάχιστοι αντίπαλοι σκαρφαλωμένοι σ’ αυτές με κάποιο αυτόματο όπλο μπορούσαν να ακινητοποιήσουν πολλαπλάσιους εχθρούς στις κάτω διαβάσεις. Αυτά τα υψόμετρα, αυτές οι κορυφές, ήταν στον αλ­ βανικό πόλεμο το μήλο της έριδος ανάμεσα στους αντι­ πάλους. Οι αναμεταξύ τους μικρόκοσμοι, τα χωριά, τα περιβόλια τους, οι κοιλάδες και τα διάσελα ήταν τα έπαθλα της αναμέτρησης αυτής. Μέσα σ’ αυτές τις συνθήκες, το «πολλοί» ή το «λίγοι» δεν είχαν παρά σχετική σημασία. Οι μικρόκοσμοι των βουνών μπορούσαν να γίνουν επικίνδυνοι όταν ο με­ γάλος αριθμός κυριαρχούσε σ’ αυτούς. Ο εφοδιασμός δεν μπορούσε να ακολουθήσει αποτελεσματικά μέσα από τις δύσκολες υποχρεωτικές διαδρομές του, ενώ η υπερβολική πυκνότητα των στρατευμάτων αύξαινε δυ­ σανάλογα τις απώλειες στις εκτεθειμένες κοιλάδες ή στις στενές κορυφές. Η χρυσή τομή επιβλήθηκε από τα πράγματα. Ο πόλεμος της Αλβανίας ήταν πόλεμος των μικρών μονάδων, των διμοιριών, των λόχων, σπανιό­ τερα των ταγμάτων. Το πυροβολικό σκαρφάλωνε σε ουλαμούς των δύο πυροβόλων, πολύ σπάνια μια πυ­ ροβολαρχία βρισκόταν συγκεντρωμένη. Σε ελάχιστες περιπτώσεις, στις συνθήκες αυτές έγιναν μάχες από εκείνες που προβλέπουν τα εγχειρίδια των στρατιωτι­ κών: με πυρά φραγμού, με κυλιόμενη βολή που να οδη­ γεί τις εφόδους.3 Η χειροβομβίδα και η λόγχη έδιναν 27

ΓΙΩΡΓΟΣ ΜΑΡΓΑΡΙΤΗΣ

τις λύσεις. Και φυσικά οι στρατιώτες μάθαιναν τον πόλεμο στη μικρή διάσταση, την περίπου προσωπική αναμέτρηση. Μία από τις πλέον κρίσιμες αναμετρήσεις του πο­ λέμου, η αντεπίθεση που οδήγησε στην ανακατάληψη της Γκραμπάλας και στο σταμάτημα της ιταλικής προ­ έλασης προς τα Ιωάννινα, ήταν υπόθεση ενός ενισχυμένου λόχου με μία διμοιρία πολυβόλων για υποστή­ ριξη. Δηλαδή υπόθεση 250 ώς 300 ανθρώπων.4 Στην άλλη μεριά των οροσειρών, στην περιοχή της Φούρ­ κας, η πεισματική σύγκρουση της κορυφής Τσούκας ήταν υπόθεση δύο λόχων, ενός ελληνικού και ενός ιτα­ λικού.5 Πολλούς μήνες αργότερα, τον Μ άρτιο του 1941, όταν οι δυνάμεις των αντιπάλων στο αλβανικό μέτωπο έφθαναν πλέον τις εκατοντάδες χιλιάδες πο­ λεμιστών, η έκβαση των συγκρούσεων παρέμενε ακό­ μα υπόθεση μικρών σχηματισμών. Στην εαρινή επίθε­ ση των Ιταλών, στον πιο κρίσιμο τομέα, στα υψώμα­ τα 731 και 717, η έκβαση των είκοσι περίπου επιθέ­ σεων και αντεπιθέσεων κρίθηκε από αναμετρήσεις λό­ χων και ουλαμών, χωρίς ποτέ η συνολική δύναμη των εμπλεκομένων να υπερβαίνει τα δύο τάγματα την ημέ­ ρα.6 Σ ’ αυτόν τον πόλεμο, ο πολλαπλασιασμός των μαχομένων σήμαινε τον πολλαπλασιασμό των μικρών θεάτρων του πολέμου. Η κρίσιμη λεπτομέρεια, αυτή που έκρινε την πορεία των πραγμάτων, ήταν υπόθεση λίγων. Το αλβανικό μέτωπο ήταν το άθροισμα ανα­ ρίθμητων μικρών αναμετρήσεων, ακριβώς όπως η μορ­ φολογία της περιοχής κατακερμάτιζε τον χώρο σε πλή­ θος μικρές ενότητες. Σ ’ αυτές, το κάθε τάγμα, λόχος ή διμοιρία, μπορούσε να δώσει την δική του αυτόνο­ μη μάχη. 28

Ο ΠΟΛΕΜΟΣ ΤΗΣ ΑΛΒΑΝΙΑΣ: Ο ΧΟΡΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

Η κατάσταση αυτή δεν επηρέασε μόνο την τακτική διεξαγωγή των επιχειρήσεων. Προκάλεσε, από την αρ­ χή κιόλας του πολέμου, και τις στρατηγικές του επι­ λογές. Οι Ιταλοί επιτελικοί εντυπωσιάστηκαν όχι μό­ νο από τη σχετική απομόνωση των πιθανών πολεμι­ κών θεάτρων αλλά και από την αναπαραγωγή του φαι­ νομένου στην αμέσως μεγαλύτερη κλίμακα: στη διά­ σταση ολόκληρης της Ηπείρου. Μιας περιοχής που εύ­ κολα μπορούσε να απομονωθεί, να σφραγιστεί και να αποτελέσει χωριστό πεδίο πολέμου. Για την ανέτοιμη για ευρωπαϊκές ή μεσογειακές πολεμικές περιπέτειες Ιταλία, την εξαντλημένη από πολύχρονους αποικια­ κούς πολέμους και την πολύπλευρη συμμετοχή της στον Ισπανικό εμφύλιο πόλεμο, η περίπτωση της Ηπείρου θεωρήθηκε ως μια πρώτης τάξεως στρατηγική ευκαι­ ρία. Η κατάκτησή της θα άνοιγε για τον ιταλικό στρα­ τό τα λιμάνια της Πρέβεζας και του Αμβρακικού και θα έκανε δυνατή την αποβίβαση δυνάμεων επαρκών για την περαιτέρω κατάκτηση όλης της Ελλάδας.7 Θα λυ­ νόταν, με τον τρόπο αυτόν, το αξεπέραστο πρόβλημα του ανεφοδιασμού ενός σημαντικού εκστρατευτικού σώματος διαμέσου των ορεινών όγκων της νότιας Αλβανίας και της Ηπείρου, πρόβλημα που όξυνε η έλ­ λειψη επαρκών μηχανοκίνητων μεταφορικών μέσων, η περιορισμένη ποσότητα διαθέσιμων καυσίμων και η μικρή δυναμικότητα των αλβανικών λιμανιών.8 Η ιδέα για τη διεξαγωγή ενός εδαφικά περιορισμέ­ νου πολέμου που θα βελτίωνε αρχικά τις στρατηγικές προοπτικές ανοίγοντας μελλοντικούς δρόμους προς τη νίκη, εξηγεί και το ριψοκίνδυνο της ιταλικής από­ φασης. Η επίθεση με εκατό χιλιάδες στρατό ενάντια σε μία χώρα που σε δεκαπέντε ώς είκοσι μέρες μπορού­ 29

ΓΙΩΡΓΟΣ ΜΑΡΓΑΡΙΤΗΣ

σε να κινητοποιήσει επτακόσιες χιλιάδες ανθρώπους και να οπλίσει τις τετρακόσιες χιλιάδες από αυτούς, θα έβρισκε πολύ δύσκολα λογική εξήγηση ερήμην της γεωγραφικής διαμόρφωσης του χώρου και των προ­ σαρμοσμένων πάνω της εδαφικών φιλοδοξιών. Εκτός αν δεχτούμε ότι ο τότε πρόσφατος εξοβελισμός της Ιτα­ λίας από τις υποθέσεις, και κυρίως από τα πετρέλαια, της Κεντρικής Ευρώπης -μετά από τη γερμανική κα­ τοχή της Ρουμανίας- δικαιολογούσε κάθε είδους αυτοκτονική αντίδραση.9 Οι φαντασιώσεις δε της ιταλι­ κής φασιστικής διοίκησης των Τιράνων σχετικά με επι­ κείμενη εξέγερση των Τσάμηδων της Θεσπρωτίας, μάλ­ λον δεν έγιναν από κανένα πιστευτές. Τα ιταλικά επιτελεία ονόμαζαν την επιχείρηση στην Ή πειρο με τον όρο coup de main (colpo di mano) (εγ­ χείρημα, πραξικοπηματική και αιφ νίδια ενέργεια). Ήταν, στη μεγάλη κλίμακα, αυτό που στη συνέχεια επαναλήφθηκε άπειρες φορές στη μικρή. Ο πόλεμος της Αλβανίας ήταν άθροισμα εγχειρημάτων στο σύνολο και στη λεπτομέρεια. Γνωρίζουμε ότι το ιταλικό εγχείρημα απέτυχε, ίσως γιατί η εύθραυστη αλλά και λογική κεντρική ιδέα δεν μπόρεσε να αναπαραχθεί με ακρίβεια στην λεπτομέ­ ρεια. Το πέρασμα από τον ένα γεωγραφικό μικρόκοσμο στον άλλον, πάνω στις δυσκολίες του οποίου στηρίχθηκε η ιταλική λογική, αιφνιδίασε τελικά και τους ίδιους με το ιδιαίτερο βάρος του. Ο πρώτος Ιταλός πέρασε τον Καλαμά στις 28 Οκτωβρίου, το ποτάμι έγινε δυνατό να γεφυρωθεί μόνο στις 5 Νοεμβρίου, μετά από εννέα (!) πολύτιμες ημέρες.10 Τα μικρά ιταλικά άρμα­ τα, των τριών ή των πέντε τόνων, δεν μπόρεσαν να κ ι­ νηθούν στη λάσπη ή να υπερβούν τα φτωχά αντιαρ­ 30

Ο ΠΟΛΕΜΟΣ ΤΗΣ ΑΛΒΑΝΙΑΣ: Ο ΧΩΡΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

ματικά εμπόδια, των οποίων την αποτελεσματικότητα πολλαπλασίαζε το περιβάλλον. Κυρίως όμως, ο λαι­ μός της μπουκάλας δεν έκλεισε επειδή η επιθετική αιχ­ μή, η μεραρχία Julia, έχασε προοδευτικά όλη τη δύνα­ μή της καθώς η μονάδα απλωνόταν και εξανεμιζόταν στον αιφνιδιαστικά μεγάλο και πολυδαίδαλο χώρο. Οι Ιταλοί, που τόσο στήριζαν τα σχέδιά τους στο γεωφυ­ σικό περιβάλλον, υπολόγισαν τελείως λανθασμένα την πλέον σημαντική ιδιότητα των βουνών: τον πολλα­ πλασιασμό του χώρου και των αποστάσεων. Τέλος, η ελληνική αντεπίθεση στην αδύναμη πλευρά της ιταλικής διάταξης, στα μακεδονικά πλευρά του Με­ τώπου, άρχισε από την 1η κιόλας Νοεμβρίου, αιφνιδιάζοντας τους Ιταλούς. Και αν τα συμβαίνοντα στη ζώνη της Κορυτσάς θα είχαν σχετική σημασία στην πε­ ρίπτωση που τα ιταλικά σχέδια στην Ή πειρο πετύ­ χαιναν, στην εξέλιξη των πραγμάτων αποδείχθηκαν η αφετηρία της ιταλικής ήττας και καταστροφής. Από την πλευρά τους, οι Έλληνες βρέθηκαν, μετά την αποτυχία των ιταλικών σχεδίων, κύριοι της κατά­ στασης. Η ελληνική αντεπίθεση, στηριγμένη σε μία πρό­ σκαιρη αριθμητική υπεροχή που οι ιταλικές ενισχύσεις προοδευτικά ανέτρεπαν,11 έπρεπε να βρει τον τρόπο να διασχίσει τις κοιλάδες (του Αώου, του Ντέβολι) και να φθάσει πέρα από τα βουνά, στα κέντρα της ιταλι­ κής παρουσίας στην Αλβανία, στα λιμάνια, θ α περίμενε κανείς, στη φάση αυτή της ελληνικής υπεροχής, ότι ο πόλεμος θα έχανε τον χαρακτήρα του coup de main, του αθροίσματος εγχειρημάτων, και θα επανέβρισκε μια πιο κλασική τακτική μορφή. Δεν έγινε τί­ ποτα. Η ελληνική επίθεση εκφυλίστηκε σε μια σειρά από 31

ΓΙΩΡΓΟΣ ΜΑΡΓΑΡΙΤΗΣ

αμέτρητες μικροεπιχειρήσεις για τον έλεγχο της μίας ή της άλλης κορυφής, του ενός ή του άλλου ορεινού συγκροτήματος. Οι νίκες στις επιμέρους αυτές αναμε­ τρήσεις, στα ασύνδετα αυτά θέατρα του πολέμου, έφερ­ ναν συχνά αξιόλογα τρόπαια, όπως τον έλεγχο των γε­ ωγραφικών ενοτήτων της Κορυτσάς ή του Αργυροκά­ στρου. Καθώς όμως δεν δημιούργησαν πουθενά το κέν­ τρο βάρους της ελληνικής επίθεσης, δεν πέτυχαν τον κεντρικό τους στόχο: την διάσπαση του Μετώπου και την καταστροφή του ιταλικού στρατού. Έτσι, μοιραία, η επίθεση έφθασε στα όριά της, σταμάτησε μακριά από τις πεδιάδες, στα υψόμετρα όπου κυριαρχούσε ο χει­ μώνας και η φθορά. Ο ελληνικός στρατός αποδείχθηκε πιο ικανός στον πόλεμο των μικρόκοσμων και των εγχειρημάτων. Διακρίθηκε για την ικανότητα που είχε στην τακτική δ ι­ είσδυση, στην ανατροπή των εχθρικών θέσεων με τολ­ μηρές κινήσεις στα αδύνατά τους σημεία, στην εκμε­ τάλλευση των ιδιαιτεροτήτων του εδάφους, των βα­ θιών πτυχών της ηπειρώτικης και της αλβανικής γης. Αυτή η αποτελεσματικότητα στη λεπτομέρεια γέννησε και τον θρύλο του «ανώτερου μαχητικού πνεύματος» κλπ. του ελληνικού στρατού ή του διαχρονικού ιδεο­ λογήματος του «Έλληνα στρατιώτη». Μια λιγότερο φορτισμένη εκτίμηση θα παρατηρούσε ότι ο ελληνικός στρατός ήταν καλύτερα προετοιμασμένος για το είδος αυτό του πολέμου. Σε αντίθεση με τη φασιστική ιτα­ λική λογική, που έδινε μεγάλη προσοχή στην γραμμή κρούσης και υπέτασσε τα πάντα σ’ αυτήν, οι Έλληνες επιφόρτισαν ένα μεγάλο ποσοστό των στρατιωτών τους με την εγκατάσταση ορεινών δικτύων επικοινωνίας με­ ταξύ των μονάδων, δίκτυα που επέτρεπαν την έντονη 32

Ο ΠΟΛΕΜΟΣ ΤΗΣ ΑΛΒΑΝΙΑΣ: Ο ΧΩΡΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

αξιοποίηση του δύσβατου χώρου. Τα στήριζαν τερά­ στιοι αριθμοί μεταγωγικών ζώων, τριπλάσιοι ώς πεν­ ταπλάσιοι στον ελληνικό στρατό α π ’ ό,τι στον ιταλι­ κό. Η δομή αυτή αν και είχε, όπως θα δούμε, σημαντι­ κές παρενέργειες και αν και αδυνάτιζε τη δύναμη κρού­ σης των μονάδων, τους έδινε μεγαλύτερη αυτονομία και δυνατότητες κίνησης. Στις τοπικής κλίμακας ανα­ μετρήσεις, οι Έλληνες αποσπούσαν εύκολα την πρω­ τοβουλία κάτω από αυτές τις συνθήκες, καθώς, στην πράξη, ήταν τελικά πιο ευέλικτοι. Μόνο μετά τον Ια­ νουάριο του 1941, όταν η ιταλική διάταξη έγινε, εξαιτίας των συνεχών ενισχύσεων, αρκετά πυκνή, περιο­ ρίστηκε το ελληνικό αυτό πλεονέκτημα, καθώς περιο­ ρίστηκαν και τα αξιοποιήσιμα κενά και οι ρωγμές στο εχθρικό Μέτωπο. Τις τελικές ελληνικές επιλογές τις επέβαλε και αυ­ τές ο χώρος. Ενώ ευνοούσε τις σε τοπική κλίμακα συγ­ κρούσεις, έκανε απαγορευτικές τις γενικές στρατηγι­ κές κινήσεις. Η συσσώρευση επαρκών εφεδρειών -στρατηγικού χαρακτήρα- και η μετακίνησή τους την κρίσιμη ώρα στο κρίσιμο μέρος ήταν φοβερά περίπλοκη υπόθεση σ’ αυτό το χαραγμένο τοπίο. Και, σε τελευ­ ταία ανάλυση, οι εφεδρείες -μετά τον Ιανουάριο του 1941, στη φάση του αδιεξόδου- είχαν κυρίως την έν­ νοια της συχνής αντικατάστασης των τμημάτων εφό­ δου, τίποτε περισσότερο. Στην εαρινή επίθεση των Ιτα­ λών, είχαν συγκεντρωθεί στους κρίσιμους τομείς πε­ νήντα χιλιάδες στρατιώτες αλλά μόνο τρεις χιλιάδες από αυτούς μπορούσαν να πάρουν μέρος στην κρίσι­ μη μάχη.12 Αυτός ήταν ο κύριος λόγος που η ελληνική υπεροχή του Νοεμβρίου και του Δεκεμβρίου του 1940 εκφυλίστηκε σε μια σειρά εγχειρήματα τοπικού ενδια­ 33

ΓΙΩΡΓΟΣ ΜΑΡΓΑΡΙΤΗΣ

φέροντος και στη μάταιη προσπάθεια να σπρωχτεί προς τα πίσω -μέσα από αδιάκοπες τοπικές επιτυχίεςτο σύνολο του ιταλικού Μετώπου. Πολύ σύντομα οι αντιμαχόμενοι εξάντλησαν την εφευρετικότητά τους στον πόλεμο αυτό. Και τελικός κριτής κλήθηκε να είναι ο χώρος: η εξάντληση που προκαλούσε η καθήλωση των πολεμιστών στα παγωμένα υψόμετρα. Από το Τεπελένι ώς την Κλεισούρα και το ύψωμα 731, ο πόλεμος έγινε πόλεμος φθοράς. Και το κρυοπάγημα, κεντρικός παρονομαστής της έμμεσης αυ­ τής αναμέτρησης.

Β. Πολεμιστές και οδοιπόροι Ο πολυκερματισμός και η διασπορά δημιουργούσαν τους δικούς τους μηχανισμούς. Επέβαλλαν τη συνεχή κίνηση των ανθρώπων μέσα σ’ αυτό το περιβάλλον, ακόμα κι όταν οι επιχειρήσεις βρισκόντουσαν σε φά­ σεις στατικές, όταν το Μέτωπο βυθιζόταν ακίνητο μέ­ σα στο χιόνι. Ο εφοδιασμός έπρεπε να διασχίσει φα­ ράγγια, κοιλάδες, διάσελα και πόρους ποταμών για να φτάσει στην πρώτη γραμμή. Καθώς δεν υπήρχαν στρατωνισμοί μεγάλων μονάδων, αυτή η κίνηση ακολου­ θούσε αμέτρητο πλήθος διαδρομών. Διαδρομών που γινόντουσαν με τα πόδια, καθώς σπάνια οι οδικοί άξο­ νες διασταυρώνονταν με το Μέτωπο, ενώ ο σιδηρό­ δρομος σταματούσε πολλές δεκάδες χιλιόμετρα μα­ κριά, στις ανατολικές υπώρειες των ορεινών όγκων. Στη ζώνη του πολέμου η μετακίνηση ήταν υπόθεση μονοπατιών, πεζοπόρων και ζώων. Οι ατελείωτες πορείες, συνήθως με βαρύτατα φορ­ 34

Ο ΠΟΛΕΜΟΣ ΤΗΣ ΑΛΒΑΝΙΑΣ: Ο ΧΟΡΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

τία, καθώς κανείς ποτέ δεν ήταν σίγουρος για το πό­ τε η Επιμελητεία θα ερχόταν εκ νέου σε επαφή με τις μονάδες, είναι, μαζί με τη βιαιότητα των συγκρούσε­ ων, η κύρια ανάμνηση όσων βρέθηκαν στο αλβανικό Μέτωπο. Και ενώ τις βίαιες μάχες τις έζησε από κον­ τά ένα κάποιο ποσοστό των μαχητών, τις πορείες τις γνώρισαν οι πάντες. Δεν ήταν μόνο το απόκρημνο του τόπου, η ατελείωτη εναλλαγή κοφτής ανηφοριάς με απότομη κατηφόρα. Ή ταν και η λάσπη, το χιόνι και ο πάγος που έκαναν την κίνηση επώδυνη, συχνά το ίδιο περίπου επικίνδυνη με τη συμμετοχή στη μάχη.13 Στις συνθήκες αυτές, το κυριότερο από τα κρυφά όπλα των αντιπάλων ήταν, μαζί φυσικά με τα υποζύ­ για, η κατάσταση της υπόδυσής τους, των αρβυλών τους. Η αφαίρεση των σε καλή κατάσταση αρβυλών από τους νεκρούς ή τους τραυματίες, φίλους και εχ­ θρούς, ήταν μία από τις ιδιαίτερα προσφιλείς ενασχο­ λήσεις μετά τις συγκρούσεις.14 Στην εποχή της ελλη­ νικής ορμής, αυτή η υπόθεση αντιπροσώπευε έναν επι­ πλέον εχθρό. Οι επίπονες πορείες των επιστρατευμέ­ νων μονάδων προς το Μέτωπο και η τρομερή λάσπη που τις συνόδευε έθεσαν μονάδες ολόκληρες εκτός μά­ χης με την ένδειξη «ανυπόδητοι».15 Παρά τις σοβαρές προσπάθειες της Επιμελητείας, το πρόβλημα παρέμεινε οξύ σε όλη τη διάρκεια του πολέμου και έκρινε το αξιόμαχο ή μη των μονάδων. Στην αρχή του πολέμου, αυτή η επίπονη διαδικασία φαινόταν ως το κλειδί της νίκης. Οι Ιταλοί πίστευαν ότι θα μπορούσαν να εκμεταλλευτούν προς όφελός τους τα ορεινά μονοπάτια και γύμνασαν εντατικά τις μονάδες τους στη γρήγορη πεζοπόρα κίνηση. Οι Έλλη­ νες αντιμετώπισαν αυτήν την απειλή με την αποστολή 35

ΓΙΩΡΓΟΣ ΜΑΡΓΑΡΙΤΗΣ

μονάδων ιππικού στον ορεινό όγκο της Πίνδου. Οι έφιπ­ ποι και πεζομαχούντες αποδείχτηκαν στην αρχική αυ­ τή φάση πιο γρήγοροι και πιο ευέλικτοι από τους Ιτα­ λούς πεζοπόρους. Η Ταξιαρχία ιππικού και οι έφιππες ομάδες αναγνωρίσεως των μεραρχιών ήταν από τις πιο δραστήριες μονάδες της περιόδου, διαψεύδοντας πλή­ θος στρατιωτικών εγχειριδίων σχετικών με τη χρήση του ιππικού στους ορεινούς όγκους. Μόνο αργότερα, κατά τον Ιανουάριο, η στατικότητα του Μετώπου και η πύκνωση των γραμμών μάχης ακύρωσε την ελληνική αυτή ευρεσιτεχνία και ανάγκασε πολλές από τις μονά­ δες αυτές να μετατραπούν σε πεζοπόρες.16 Η συντρι­ πτική όμως πλειοψηφία των μετακινήσεων γινόταν με τα πόδια και η πρώτη έντονη εμπειρία των φαντάρων πριν ακόμα πλησιάσουν την γραμμή του πυρός ήταν οι ατελείωτες πορείες «προς το Μέτωπο», που κρατούσαν συχνά εβδομάδες ολόκληρες και μετρούσαν κατά δεκά­ δες ή και εκατοντάδες τα χιλιόμετρα.17 Η «κόπωση», όπως οι στρατιωτικές αναφορές συνοπτικά την ονομά­ ζουν, εμφανίστηκε από τις πρώτες κιόλας μέρες ως πα­ ράγων φθοράς, πολύ πριν οι πνευμονίες και τα κρυο­ παγήματα κάνουν πολύπλοκη την ζωή των μαχητών. Στον ελληνικό στρατό της Αλβανίας, αυτοί που κρα­ τούσαν την πρώτη γραμμή δεν ήταν πολύ περισσότε­ ροι, από εκείνους που συνεχώς ταξίδευαν μέσα σ’ αυ­ τό το αφιλόξενο τοπίο. Από τα μέσα Νοεμβρίου κιό­ λας ο στρατός της Αλβανίας είχε 100.000 κτήνη για 240.000 μαχητές, αναλογία που διατήρησε πεισματικά, διευρύνοντας ολοένα τις επιτάξεις κτηνών για να ισο­ σκελίσει τις τρομερές τους απώλειες. Με τα πρώτα χιό­ νια και την απομάκρυνση του στρατού από τα σύνο­ ρα, η ειδικότητα του ημιονηγού έγινε η πολυπληθέστερη 36

Ο ΠΟΛΕΜΟΣ ΤΗΣ ΑΛΒΑΝΙΑΣ: Ο ΧΟΡΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

στο ελληνικό στράτευμα. Για να καλυφθούν οι σχετι­ κές ανάγκες, εντάχθηκαν σ’ αυτήν ακόμα και αστοί, πράγμα που επιτάχυνε την φθορά των μουλαριών από μια «δευτερεύουσα» αιτία: πληγές οφειλόμενες στο κα­ κό φόρτωμα και σαμάρωμα των ζώων.18

Γ. Η κόπωση και ο κλονισμός Στρατός που πολεμούσε, στρατός που προκαλούσε τη φύση στις ατελείωτες οδοιπορίες του. Στρατός ευαί­ σθητος στην κόπωση και ευάλωτος στον κλονισμό. Μία ενδιαφέρουσα πτυχή αυτών των τελευταίων είναι ότι συχνά είχαν ως παρονομαστή την τάση για αλλαγή ιδιό­ τητας ανάμεσα σ’ εκείνη του πολεμιστή και σε εκείνη του οδοιπόρου. Τον καιρό του ενθουσιασμού, πριν από τον Δεκέμ­ βριο του 1940, η επικρατούσα τάση έφερνε προς την ιδιότητα του πολεμιστή. Οι ημιονηγοί που έχαναν τα ζώα τους ευχαρίστως έμπαιναν στη φωτιά της μάχης. Οι αξιωματικοί της πρώτης γραμμής έβλεπαν σ’ αυτό το δυναμικό την πρώτη και πιο άμεση εφεδρεία τους, εκείνη που εύκολα τους κάλυπτε τα κενά που η καθη­ μερινή μάχη προκαλούσε. Στα τέλη του Δεκεμβρίου, όταν το Μέτωπο είχε κα­ θηλωθεί στα περισσότερό του σημεία και όταν η πα ­ ραμικρή προέλαση κόστιζε δυσανάλογα πια σε αίμα, οι τάσεις αντιστράφηκαν. Πλήθη πολεμιστών επεδίωκαν τη μετατροπή τους σε οδοιπόρους. Οι ευκαιρίες γΓ αυτό δεν έλειπαν. Με το υπερβολικό σκόρπισμα των μονάδων, συχνά, η πρωτοβουλία για μετακίνηση εκπορευόταν από μια απόλυτα «προσωπική» εκτίμηση 37

ΓΙΩΡΓΟΣ ΜΑΡΓΑΡΙΤΗΣ

και απόφαση: «Η πείνα δεν βαστιόταν! Ένα πρωί, είδα κι απόειδα, δε χιόνιζε, κίνησα για την έδρα του λόχου. Ήταν κάπου μια ώρα. Μάγειρας του λόχου ήταν φίλος και πατριώτης μου, ο Γιώργος ο Χίος. Κάτι θα μπορού­ σε να μας οικονομήσει ο Γιώργος, κάτι φαγώσιμο...»19 Η υπερπροσφορά «εθελοντών» για τη μεταφορά των τραυματιών ή των αιχμαλώτων στα μετόπισθεν, συχνά μέρες πορείας μακριά, πολλαπλασίαζε τις επιπτώσεις που τα κρυοπαγήματα, οι ασθένειες και οι τραυματι­ σμοί είχαν για τη μαχητική ικανότητα των μονάδων.20 Ας σημειωθεί ότι οι σκληρές διαταγές για πάταξη του φαινομένου, δεν υιοθετήθηκαν σχεδόν καθόλου από τα κατώτερα στελέχη του στρατεύματος, που συχνά επι­ βράβευαν τους διακριθέντες μαχητές τους με κάποια αποστολή στα μετόπισθεν για διαταγές, τρόφιμα, συ­ νοδεία τραυματιών ή αιχμαλώτων. Οι σημαντικοί κλονισμοί των μονάδων άρχισαν από τα τέλη Νοεμβρίου με παρονομαστή την «κόπωση». Η ΧΙΙΙη Μεραρχία που ανοίγει τον χορό των «προς ανα­ συγκρότηση» μονάδων κλονίστηκε όταν, μετά από τις αρχικές επίπονες πορείες «προς το Μέτωπο», της επι­ βλήθηκαν κάποιες πρόσθετες οδοιπορικές ταλαιπω­ ρίες. Επίσης όταν η τυχαία γενική ανάμειξη «μεταγω­ γικών και μαχίμων», πολεμιστών και οδοιπόρων θα λέγαμε εμείς, δημιούργησε σε μεγάλη κλίμακα τη δυ­ νατότητα αλλαγής ρόλων.21 Και έτσι, ολόκληρα τάγ­ ματα άρχισαν την αόριστη περιπλάνηση, οι φήμες πε­ ρί συμφοράς δικαιολόγησαν το κακό και χρειάστηκαν, στις 19 Νοεμβρίου, δυναμικές παρεμβάσεις για να διορ­ θωθούν τα πράγματα. Η ελληνική αντεπίθεση τελείωσε μέσα σε μια μαζι­ κή αλλαγή ρόλων. Και χρειάστηκαν μεγάλες προσπά38

Ο ΠΟΛΕΜΟΣ ΤΗΣ ΑΛΒΑΝΙΑΣ: Ο ΧΟΡΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

θείες, αντικαταστάσεις και αναδιαρθρώσεις μονάδων για να συνεχιστεί ο πόλεμος στη στατική και επώδυνη εκδοχή του τον Ιανουάριο, τον Φεβρουάριο και τον Μάρτιο του 1941.22

Δ. Η φθορά Αν και τα Αρχεία της Διεύθυνσης Ιστορίας Στρατού παρουσιάζουν ακόμα πολλά προβλήματα για τον ερευ­ νητή και οι μόνοι αριθμοί που έχουμε στη διάθεσή μας προέρχονται από τα ασαφή ψήγματα πληροφοριών που η Υπηρεσία αυτή κατά καιρούς δημοσιεύει, μπορούμε χονδρικά να παρακολουθήσουμε τη φθορά των μαχη­ τών που δεν γιατρευόταν από την απελπισμένη προ­ σπάθεια αλλαγής ρόλων. Σύμφωνα με τις καταγραφές του Σ3 Στρατιωτικού Νοσοκομείου Διακομιδής της πε­ ριοχής Ιωαννίνων, τον Δεκέμβριο του 1940, όταν συ­ νεχιζόταν ακόμα η ελληνική προέλαση, οι τραυματίες αντιπροσώπευαν το 57% των διακομισθέντων, οι κρυοπαγημένοι το 38% και οι ασθενείς το 5%. Τον Ιανου­ άριο το ποσοστό των τραυματιών στο σύνολο των εισαχθέντων προς νοσηλεία έπεσε στο 45%, τον Φε­ βρουάριο στο 41%, τον Μάρτιο στο 21% και στις 4 πρώτες μέρες του Απριλίου στο 20%. Το ποσοστό των κρυοπαγημένων αντίθετα έμεινε σταθερό, στο 37% τον Ιανουάριο, έπεσε στο 33% τον Φεβρουάριο, έφθασε στο 49% τον Μάρτιο παρά τη βελτίωση των καιρικών συν­ θηκών και ήταν ακόμα 18% στις τέσσερις πρώτες ημέ­ ρες του Απριλίου.23 Το ποσοστό των ασθενών, κυρίως με πνευμονίες και άλλες επιπλοκές των κρυωμάτων, ανέβηκε πιο εντυ­ 39

ΓΙΩΡΓΟΣ ΜΑΡΓΑΡΙΤΗΣ

πωσιακά: στο 18% τον Ιανουάριο, στο 26% τον Φε­ βρουάριο, στο 30% τον Μάρτιο και στο 62% στις τέσ­ σερις πρώτες ημέρες του Απριλίου. Είναι προφανές ότι η απόσυρση από το Μέτωπο για «λόγους υγείας» συνδεόταν άμεσα με αυτό που ονομάζουμε «ηθικό του στρατεύματος», με το επίπεδο της κόπωσής του αν προ­ τιμάτε. Οι πολεμιστές ή οι οδοιπόροι είχαν αυτήν την τρίτη -εκτός από τη μάχη και την οδοιπορία- δυνατό­ τητα όταν τα πράγματα σκοτείνιαζαν υπερβολικά. Πο­ λύ δε περισσότερο αν αναλογιστούμε ότι το 75 ώς 80% των περιπτώσεων αφορούσαν «επανακτήσιμους» σε διάστημα μικρότερο των τριών μηνών, δηλαδή μαχί­ μους με ελαφρά τραύματα, κρυοπαγήματα κυρίως των άκρων ή πρόσκαιρες ασθένειες.24 Επρόκειτο μάλλον για μεγαλοποίηση των τραυμά­ των και των παθήσεων παρά για εθελούσια πρόκληση. Το ποσοστό των αυτοτραυματισμών στον αλβανικό πόλεμο παρέμεινε πολύ χαμηλό, μη συγκρίσιμο με ανά­ λογα ποσοστά στον A ' Παγκόσμιο Πόλεμο ή στη Μι­ κρασιατική εκστρατεία. Η ευκολία με την οποία τα χει­ ρουργεία ακρωτήριαζαν ίσως να ευθύνεται γ ι’ αυτό. Η δε περίπτωση της παράδοσης ή της αυτομόλησης στον εχθρό ήταν ιδιαίτερα σπάνια και αφορούσε μό­ νο σλαβόφωνους της Μακεδονίας, όπως ακριβώς και είκοσι χρόνια πριν, στον Σαγγάριο 25 Παραμένει πάντως γεγονός ότι η φθορά του στρα­ τεύματος ήταν περισσότερο υπόθεση αντίληψης και κόπωσης παρά εξάντλησης από τις απώλειες που ο πό­ λεμος προκαλούσε. Στα μέτρα της ελληνικής κοινωνίας, η βιολογική, θα λέγαμε, φθορά δεν ήταν υπερβολική. Οι συνολικές σε νεκρούς απώλειες του πολέμου ήταν 13.325. Ακόμα κι 40

Ο ΠΟΛΕΜΟΣ ΤΗΣ ΑΛΒΑΝΙΑΣ: Ο ΧΩΡΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

αν προσθέσουμε στον αριθμό αυτό τους «εξαφανισθέντες», φθάνουμε σ’ ένα σύνολο 15.000 περίπου. Για τις 182 ημέρες του πολέμου (ώς τις 27 Απριλίου) ο αριθ­ μός αντιστοιχεί σε 83 νεκρούς την ημέρα. Πρόκειται για μία αύξηση της τάξης του 30% της ημερήσιας φυ­ σικής θνησιμότητας της πρόσφατης προπολεμικής πε­ ριόδου,26 ποσοστό σημαντικό μεν, ιδιαίτερα αν συνυ­ πολογιστεί το φύλο και η ηλικία των νεκρών της Αλβα­ νίας, αλλά σε καμία περίπτωση εξουθενωτικό για μία κοινωνία αρκετά εξοικειωμένη με τον θάνατο. Ο μέ­ σος όρος ζωής στην Ελλάδα μόλις έφθανε τότε τα 34 χρόνια έναντι 53 για την Ιταλία ή 60 για την Γερμανία. Με 6.000 πρόωρους θανάτους από φυματίωση τον χρό­ νο και με άλλους τόσους από τους πυρετούς της ελο­ νοσίας, οι 13.000 συνολικά νεκροί του αλβανικού εξα­ μήνου δεν αποτελούσαν κάτι το εξαιρετικό, κάτι το αβάστακτο. Με 250.000 φυματικούς στους δρόμους, οι 25.000 ανάπηροι του πολέμου αθροίζονταν σε μια ει­ κόνα θλίψης ήδη διάχυτη. Σε μια κοινωνία γεμάτη από αρρώστιες, οι τραυματίες και οι άρρωστοι του πολέ­ μου μπορούσαν ακόμα να γοητεύουν περισσότερο από το να αποτροπιάζουν. Με άλλα λόγια, οι άνθρωποι ήταν ακόμα είδος επαρκώς αναλώσιμο και η κοινωνία δεν κλονίστηκε από το αίμα του πολέμου. Γι’ αυτό και δεν δίστασε, λίγο αργότερα, να πάρει ξανά τους δρό­ μους της αναμέτρησης και του θανάτου.

Ε. Απομόνωση και συμμετοχή Είπαμε και πριν ότι η μορφή του πολέμου που το πε­ ριβάλλον επέβαλλε, τεμάχιζε τον στρατό σε πολυά­ 41

ΓΙΩΡΓΟΣ ΜΑΡΓΑΡΙΤΗΣ

ριθμες μικρές ομάδες. Πολύ σπάνια βρέθηκε τάγμα στρατωνισμένο ολόκληρο, σχεδόν ποτέ σύνταγμα - πα­ ρά μόνο στις προς τα βουλγαρικά σύνορα εφεδρείες. Διμοιρίες και λόχοι ζούσαν στον δικό τους μικρόκοσμο, συχνά απομονωμένοι στα δύσβατα φυλάκια και στις δυσπρόσιτες κορυφές. Θα έλεγε κανείς με μια πρώ­ τη ματιά ότι ο στρατός αυτός δεν λειτουργούσε συλ­ λογικά, δεν επικοινωνούσε με κάθε του κυψέλη. Δύο παράγοντες ανέτρεπαν τελείως αυτή την πρόχειρη οπτι­ κή. Ο πρώτος ήταν αυτές οι μυρμηγκιές των οδοιπόρων ή των με κάθε πρόσχημα οδοιπορούντων φαντάρων. Μαζί με τα εφόδια, τους τραυματίες, τα μουλάρια ή τους αιχμαλώτους, μετέφεραν και πληροφορίες, σκέ­ ψεις, αντιλήψεις, ιδέες. Ο δεύτερος είχε να κάνει με τον τρόπο συγκρότησης των μονάδων. Οι επιστρατευμένες μονάδες είχαν συγκροτηθεί σε εθνικοτοπική βάση, με ανθρώπους που κατάγονταν από την ίδια περιοχή και γνω ριζόντουσαν μεταξύ τους. Ήταν ένα απόσπασμα, μία αντιπροσωπεία μιας μακρινής ανθρώπινης ενότητας που ο κύριος όγκος της βρισκόταν πολύ πίσω από το Μέτωπο. Είχαν, δη­ λαδή, τις βάσεις, τις προϋποθέσεις, για να επικοι­ νωνήσουν, για να λειτουργήσουν συλλογικά, πράγ­ μα που επέτρεπε και αυτήν την παράξενη δημοκρα­ τία στη διαχείριση των υποθέσεων του μικρού τους πολέμου. Οι διμοιρίτες, μερικές φορές και οι λοχα­ γοί, ήταν έφεδροι εξ εφέδρων, συχνά δάσκαλοι ή νε­ αροί δικηγόροι, δημόσιοι υπάλληλοι, γεωπόνοι, από τον ίδιο τόπο. Κι εξάλλου, τα προβλήματα ήταν τό­ σο κοινά σ’ αυτούς τους μικρούς θύλακες πολέμου! Από το «τι θα φάμε σήμερα» ώς το «τι θα γίνει μ ’ 42

Ο ΠΟΛΕΜΟΣ ΤΗΣ ΑΛΒΑΝΙΑΣ: Ο ΧΩΡΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

εκείνο το εχθρικό φυλάκιο στην απέναντι κορυφή», όλα αυτά έβρισκαν τοπικές λύσεις, όπου ο καθένας μπορούσε να πει την γνώμη του και να προτείνει την λύση του. Από εκεί, ώς τις γενικότερες σκέψεις, το βήμα ήταν μικρό. Κι επιπλέον, αυτοί οι μικρόκοσμοι δεν επικοινω­ νούσαν μόνο μεταξύ τους. Η συγκρότησή τους έκα­ νε απόλυτα δυνατή την επικοινωνία με τους κόσμους που άφησαν πίσω τους. Δεν πρόκειται για τα σπαραγμένα από τη λογοκρισία γράμματα, αν και αυτά έπαιζαν τον ρόλο τους καθώς έφευγαν από τον ίδιο τόπο για να καταλήξουν σε ομάδες κοινής καταγω­ γής ή αντίστροφα - μπορούσαν δηλαδή να συσχετισθούν. Το κύριο κανάλι επικοινωνίας ήταν το ατε­ λείωτο πήγαινε-έλα των τραυματιών ή των ασθενών. Από τους 350.000 περίπου μαχητές που πέρασαν τη μία ή την άλλη στιγμή από το αλβανικό Μέτωπο, 75.000 περίπου γύρισαν πίσω ως παγόπληκτοι, τραυ­ ματίες ή ασθενείς.27 Έ να μεγάλο ποσοστό από αυ­ τούς ξαναγύρισαν στις μονάδες τους μετά την α πο­ κατάσταση της υγείας τους. Μετέφεραν τις εμπειρίες και τις σκέψεις τους στα μετόπισθεν και, καθώς αυ­ τές είχαν κοινό παρονομαστή μια συμπαγή ομάδα, έβρισκαν αποδέκτες και ακροατήριο πολύ ευρύτερο από αυτό που θα ονομάζαμε προσωπικό ή οικογε­ νειακό. Το ίδιο και στην αντίστροφη φορά των πραγ­ μάτων. Αυτοί οι φαντάροι που ο άγριος τόπος έδει­ χνε μοναχικούς είχαν το δικό τους δίκτυο επικ ο ι­ νωνίας με την κοινωνία στην οποία ανήκαν. Δίκτυο τόσο αποτελεσματικό που επέτρεψε και επέβαλε ισχυ­ ρότατες διανοητικές και ιδεολογικές διεργασίες. 43

ΓΙΩΡΓΟΣ ΜΑΡΓΑΡΙΤΗΣ

ΣΤ. Η αίσθηση της προδοσίας Στις διεργασίες αυτές που αφορούσαν το σύνολο της κοινωνίας, το Μέτωπο προμήθευε την πιο πλούσια τρο­ φή. Στο κάτω-κάτω, η περιπέτεια του έθνους εκεί π αι­ ζόταν και εκεί βρίσκονταν συγκεντρωμένα τα πλέον δυναμικά στοιχεία του, τα πιο αξιόπιστά του, στις συν­ θήκες αυτές, στελέχη. Στις μάχες και στον αγώνα της καθημερινής επιβίωσης που έδιναν αυτές οι κατατε­ τμημένες ομάδες, οι ηγέτες, οι άμεσοι οδηγοί ήταν αυ­ τοί οι έφεδροι και γνωστοί που τους οδηγούσαν ή έστω οι κατώτεροι αξιωματικοί που συμμερίζονταν τα προ­ βλήματα και τη ζωή των μικρόκοσμων του Μετώπου.28 Οι άλλοι, οι ανώτεροι, οι φορείς της κυβερνητικής, κρατικής πολιτικής, τα επιτελεία, ήταν αόρατοι για τους πολλούς φαντάρους. Ενώ οι πρώτοι, οι «άνθρω­ ποι κύρους» της πολιτικής κοινωνίας και της καθημε­ ρινής ειρηνικής ζωής, οι γραμματιζούμενοι, οι δά­ σκαλοι, κινδύνευαν μαζί τους, έπαιρναν τις κρίσιμες αποφάσεις, οι δεύτεροι, εκτός από αόρατοι, φάνταζαν αδιάφοροι και εχθρικοί. Αυτοί δεν περπατούσαν στις νυκτερινές παγωμένες πορείες στα γκρεμνά, όπου όμως διέτασσαν τους άλλους να πάνε. Αυτοί δεν ακολου­ θούσαν τις εφόδους με τη λόγχη και δεν ήξεραν από όλμους και χειροβομβίδες. Αυτοί έστελναν, δεν μετεί­ χαν. Και οι πληροφορίες -τα στρατιωτικά ανακοινωθέντα- που έδιναν για την έκβαση των πραγμάτων ήταν τόσο ξένες και παραπλανητικές που εύκολα οι μικροκοινωνίες των φαντάρων που τα δίκτυα επικοινωνίας τους έκαναν ικανούς στο να κρίνουν, τις έβρισκαν ύπουλες και γεμάτες σκοτεινές προθέσεις.29 Ή ταν υπεύθυνοι για όλα όσα οι φαντάροι απέδιδαν στην κα­

Ο ΠΟΛΕΜΟΣ ΤΗΣ ΑΛΒΑΝΙΑΣ: Ο ΧΩΡΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

κή οργάνωση: για την καθυστέρηση του εφοδιασμού, για το παγωμένο φαί, για την αργοπορημένη αποστο­ λή μάλλινων ρούχων. Όταν ο πόλεμος έφθασε σε αδιέξοδο, οι υποψίες των φαντάρων γ ι’ αυτήν την απούσα -υψηλή- ηγεσία θέριεψαν. Γι’ αυτούς που κυρίευσαν αμέτρητες κορυφές και νίκησαν σε πλήθος συμπλοκές και μάχες, ήταν μυ­ στήριο το πώς το ιταλικό Μέτωπο δεν έσπασε πουθε­ νά, το πώς οι πεδιάδες του Βερατιού, της Αυλώνας, των Τιράνων παρέμεναν άπιαστο όνειρο. Δεν ήταν πάν­ τα αβάσιμες οι υποψίες. Χωρίς να χρειάζεται η «κακή πρόθεση», οι τακτικές και στρατηγικές αντιλήψεις της ελληνικής στρατιωτικής ηγεσίας ήταν γενικά μέτριες, χωρίς πολλή φαντασία και αποτελεσματικότητα. Ο γύ­ ρω χώρος όμως ήταν ο κύριος υπεύθυνος για την απο­ τελεσματικότητα της ιταλικής άμυνας. Πώς να γίνει συγκέντρωση εφεδρειών σ’ αυτούς τους ορεινούς όγ­ κους, πώς οι πεζοπόροι να κινηθούν έγκαιρα στα κέν­ τρα βάρους των συγκρούσεων και πώς, όταν φθάσουν σ’ αυτά, να είναι αρκετά ξεκούραστοι ώστε να εκμεταλλευθούν τα ρήγματα; Ασχετα από αυτά, η αναπο­ τελεσματικότητα ήταν αυτό που κύρια κρατούσαν οι φαντάροι. Και μαζί με αυτή θέριευε η αίσθηση της εγκα­ τάλειψης, του μάταιου των προσπαθειών, η πεποίθη­ ση ότι η ηγεσία δεν ήθελε να κερδίσει τον πόλεμο. Στην κατάρρευση, όλα αυτά συνοψίστηκαν στη λέξη «προδοσία». Οι πάνω μας πρόδωσαν ήταν το μήνυμα που το Μέτωπο έστελνε στην κοινωνία. Οι «πάνω», σε αντίθεση με τους κάθε είδους εφέδρους, που έκαναν με το παραπάνω το καθήκον τους. Ήδη όμως βρισκό­ μαστε στο επόμενο κεφάλαιο της νεοελληνικής ιστο­ ρίας. 45

ΓΙΩΡΓΟΣ ΜΑΡΓΑΡΙΤΗΣ

Ό ταν στην αρχή της Κατοχής η εξάρθρωση του συ­ στήματος μεταφοράς και διανομής των προϊόντων έφε­ ρε την εικόνα της ανεπάρκειας του κράτους μαζί με την απειλή της πείνας, η παλιά αίσθηση της εγκατά­ λειψης και της προδοσίας που γεννήθηκε στο αλβανι­ κό Μέτωπο θέριεψε μέσα στις διευρυμένες ανθρώπι­ νες εμπειρίες και οδήγησε από τους πιο επαναστατι­ κούς δρόμους την κοινωνία πρός όλα όσα περιληπτι­ κά και σχεδόν παραπλανητικά ονομάστηκαν «Εθνική Αντίσταση». ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. Οι εντυπώσεις αυτές αποτυπώθηκαν σε συνεντεύξεις των κατοί­ κων της Βωβούσας, του Δίστρατου, της Φούρκας και άλλων χω­ ριών της περιοχής το 1989 και 1990. 2. Το σκόρπισμα των μονάδων της Μεραρχίας και τα προβλήματα που αυτό προκάλεσε στον: Mario Cervi, The Hollow Legions, London, Chatto & Windus, 1972, 129-130. 3. Μνεία των ειδικών αυτών συνθηκών διεξαγωγής του πολέμου και στον Αγγελο Τερζάκη, Ελληνιχή εποποιία, 1940-1941, Αθήναι 1964. 62: «...Το γαλλικό σύστημα του 1914-1918 είχε υπαγορευ­ τεί από την λοφώδη σύσταση του τότε Δυτικού μετώπου. Το έδα­ φος της Ηπείρου ήταν όλο πτυχώσεις ή ορεινό...». 4. Γενικό Επιτελείο Στρατού/Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού, Ο Ελληνοϊταλιχός πόλεμος, 1940-1941. Η ιταλιχή εισβολή, 28 Οχτωβρίου μέχρι 13 Νοέμβριον 1940, Αθήνα 1960, 74 κε. Η πρώτη επίθε­ ση στην Γκραμπάλα, το βράδυ της 2ας Νοεμβρίου, έγινε από ιτα­ λικό λόχο με λίγους Αλβανούς εθελοντές. Από την ελληνική πλευ­ ρά, το ύψωμα το υπεράσπιζε μια διμοιρία του 10/15 λόχου! Η ελ­ ληνική αντεπίθεση, την επομένη, έγινε με δύο λόχους. Στη συνέ­ χεια, ο αγώνας συνεχίστηκε με μονομαχίες λόχων ή το πολύ διλοχιών. 5. Στο ίδιο, σελ. 144. Επίσης Τερζάκης, ό.π., 71 κε. 6. Cervi, ό.π., 227, 232 κλπ. 46

Ο ΠΟΛΕΜΟΣ ΤΗΣ ΑΛΒΑΝΙΑΣ: Ο ΧΩΡΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

7. Η προοπτική αυτή διαγράφεται με σαφήνεια στους προβληματι­ σμούς της ιταλικής στρατιωτικής και πολιτικής ηγεσίας που προηγήθηκαν της επίθεσης. Η πολύ γνωστή συνεδρίαση στο Palazzo Venezia στις 15 Οκτωβρίου που έχει δεκάδες φορές αναδημοσι­ ευτεί σε ιστοριογραφικά πονήματα Ελλήνων ερευνητών, διαβά­ ζεται, για προφανείς λόγους, επιφανειακά -ηθικά θα έλεγα: στο­ χεύει στην «αποκάλυψη του ύπουλου χαρακτήρα των ιταλικών ενεργειών»- και αγνοείται το σημείο ακριβώς εκείνο που αποτελεί και την πεμπτουσία του ιταλικού εγχειρήματος: την αρθρωτή-κλιμακωτή προοπτική της εισβολής με κεντρική ιδέα την γεω­ γραφική απομόνωση της Ηπείρου. «Πράσκα:... Η γεωγραφική κατάστασις της Ηπείρου δεν παρέ­ χει την δυνατότητα εις τας άλλας ελληνικάς δυνάμεις να επέμβουν, διότι από το ένα μέρος υπάρχει θάλασσα και από το άλλο μια αδιάβατος ορεινή γραμμή... Η επιτυχία της ενεργείας (κατά­ ληψη της Ηπείρου σ.σ.) θα βελτίωση τας θέσεις μας και θα μας δώση ασφαλεστέραν μεθόριον και την κατοχήν του λιμένος της Πρεβέζης, ο οποίος θα μεταβάλη τελείως την κατάστασίν μας. «Αυτή είναι η πρώτη φάσις της στρατιωτικής μας ενεργείας...» (Το παράθεμα από τη μετάφραση-αναδημοσίευση των Πρακτικών της Συνεδρίας στο, Αλέξ. Εδιπίδου, Ιστορία του Ελληνοϊταλιχού χαι Ελληνογερμανιχού Πολέμου, Αθήνα 1954, 22). 8. Την 1η Ιανουαρίου 1941, παρά τις σημαντικές ενισχύσεις σε με­ ταφορικά μέσα, ο ιταλικός στρατός της Αλβανίας είχε 7500 πε­ ρίπου αυτοκίνητα -όσα περίπου και ο απέναντι του ελληνικόςπου στηριζόταν όμως σε πολλαπλάσιο αριθμό μεταγωγικών κτη­ νών απ' ό,τι ο ιταλικός: 100.000 έναντι 30.000 για τον τελευταίο. Την ίδια εποχή τα λιμάνια της Αλβανίας είχαν κορεσθεί, καθώς η δυναμικότητά τους -των 1500 τόνων ημερησίως- ήταν τελείως ανεπαρκής. Με σημαντικές και επίπονες προσπάθειες, στην Αυ­ λώνα κυρίως, η δυναμικότητα αυτή ανέβηκε στα τέλη Δεκεμβρί­ ου (όταν πλέον κάθε ελπίδα για την Πρέβεζα είχε χαθεί) στους 5000 τόνους την ημέρα, πράγμα που έκανε δυνατή την σταθερο­ ποίηση του Ιταλικού Μετώπου. Πβ. Cervi, ό.π., 183, 196 κλπ. 9. Περισσότερες λεπτομέρειες για τις συνθήκες μέσα στις οποίες ξε­ κίνησε το Ιταλικό εγχείρημα στο άρθρο του P. Fieri, «La stratigie italienne sur Γ ichiquier M^diterranien», στα Πρακτικά του Διε­ θνούς Συνεδρίου (Παρίσι 1969), La guerre en Miditerranie. 193947

ΓΙΩΡΓΟΣ ΜΑΡΓΑΡΙΤΗΣ

1945, Paris, C.N.R.S., 1971, 61 κε., ιδιαίτερα σελ. 77. 10. Cervi, ό.π„ 134, Γ.Ε.Σ./Δ.Ι.Σ., Ο Ελληνοϊταλιχός πόλεμος 19401941. Η Ιταλική εισβολή (28 Οκτωβρίου μέχρι 13 Νοεμβρίου), Αθή­ να, Έκδοση Δ.Ι.Σ., 1960, 64, 80, 91-92 και Αλέξανδρου Παπάγου, Ο πόλεμος της Ελλάδος, 1940-1941, Αθήναι, Οι Φίλοι του Βιβλί­ ου, 1945,221. 11. Η συζήτηση γύρω από τους συσχετισμούς των εμπόλεμων δυνά­ μεων στο Αλβανικό Μέτωπο υπήρξε, για ευνόητους λόγους, επί­ πονη και συχνά παραπλανητική. Στην αρχή του πολέμου, όπου τα στοιχεία είναι πιο σαφή, ο Ιταλικός στρατός είχε υπεροχή απέ­ ναντι στην Ήπειρο (22 τάγματα, 61 πυροβολαρχίες, 2,5 συντάγ­ ματα Ιππικού των Ιταλών έναντι 15 ταγμάτων, 16,5 πυροβολαρ­ χιών των Ελλήνων), στην Πίνδο (5 τάγματα, 6 πυροβολαρχίες έναν­ τι 2 ταγμάτων, 1,5 πυροβολαρχίας), ενώ υστερούσε στη Δυτική Μακεδονία (17 τάγματα, 24 πυροβολαρχίες των Ιταλών έναντι 22 ταγμάτων και 22,5 πυροβολαρχιών των Ελλήνων). Τα στοιχεία αυτά του Ελληνικού ΓΕΣ - ΓΕΣ/ΔΙΣ, Η ιταλική εισβολή..., ό.π., 13 - δεν αναφέρουν τις σε μικρή απόσταση και σε κίνηση προς το Μέτωπο ελληνικές δυνάμεις, όπως το 39ο σύνταγμα (3 τάγματα) στην Αρτα ή την Ταξιαρχία Ιππικού που επιτέθηκε στην Πίνδο την 1η Νοεμβρίου. Η ροή των ενισχύσεων στις επόμενες μέρες είναι δύσκολο να καταγραφεί με ακρίβεια, καθώς και από τη μία και από την άλλη πλευρά, οι μεγάλες μονάδες εμπλέκοντο στις επιχειρήσεις κλι­ μακωτά και σπασμωδικά, κατά τάγματα ή πυροβολαρχίες. Οπωσ­ δήποτε όμως οι ελληνικές δυνάμεις απέκτησαν από τις 15 Νοεμ­ βρίου την αριθμητική υπεροχή που διατήρησαν τουλάχιστον ώς τις αρχές του 1941. Το Ελληνικό ΓΕΣ αποφεύγει να δώσει στις εκδόσεις του τους εκτιμώμενους συσχετισμούς της περιόδου της ελληνικής αντεπίθεσης, μετά την 13η Νοεμβρίου. Για την τελευ­ ταία αυτή ημερομηνία δίνει για τις ελληνικές δυνάμεις του Με­ τώπου 232.000 άνδρες, 556 πυροβόλα, 100.000 κτήνη έναντι 240.000 Ιταλών: αριθμός -ο τελευταίος- μάλλον υπερβολικός κα­ θώς η λογική δεν επιτρέπει να δεχθούμε την ενίσχυση των Ιταλών με 120.000 άνδρες σε 12 ημέρες! Την ίδια ημερομηνία 60.000 Έλλη­ νες στρατιώτες είχαν συγκεντρωθεί στα βουλγαρικά σύνορα και 13.000 στην Κρήτη (ΓΕΣ/ΔΙΣ, Επίτομη Ιστορία του ελληνοϊταλικού και ελληνογερμανιχού πολέμου, 1940-1941, Αθήνα, ΔΙΣ, 1985, 48

Ο ΠΟΛΕΜΟΣ ΤΗΣ ΑΛΒΑΝΙΑΣ: Ο ΧΟΡΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

64-65). Οι ιταλικές εκτιμήσεις -με σαφείς προθέσεις υπερβολής πάλι- μιλούν για μία σχέση 2,5 προς 1 σε βάρος τους στον τομέα της Ηπείρου (Cervi, ό.π., 182). Επίσημα ιταλικά στοιχεία αναφέρονται σε 270.000 Ιταλούς στρατιώτες στην Αλβανία την 1η Ιανουαρίου 1941, από τους οποίους οι 200.000 στη ζώνη των επι­ χειρήσεων (Cervi, ό.π., 196). Την ίδια εποχή οι ελληνικές δυνά­ μεις σαφώς υπερέβαιναν τις 200.000 στη ζώνη του Μετώπου. Η ιταλική αριθμητική υπεροχή έγινε σαφής τον Φεβρουάριο του 1941 και σημαντική τον Μάρτιο. Αρχές Απριλίου οι Ιταλοί στην Αλβανία έφθασαν τις 520.000 (Cervi, ό.π., 297-298) ενώ οι Έλλη­ νες βρισκόντουσαν καθηλωμένοι στα επίπεδα των 240-250.000 στρατιωτών. 12. Cervi, ό.π., 232 κε. 13. Τα ατυχήματα ήταν πάντα υπεύθυνα για μεγάλο ποσοστό των τραυματισμών στον ελληνικό στρατό. Αν και δεν συγκρίνονταν με τα αντίστοιχα ποσοστά των όλμων και του πυροβολικού, ήταν ανάλογα των τραυματισμών από όπλα πεζικού και υπέρτερα από τραύματα που προκαλούσαν οι χειροβομβίδες ή η αεροπορία. 14. Γλαφυρή περιγραφή του προβλήματος και της αναζήτησης αρβυ­ λών στους νεκρούς ή αιχμαλώτους αντιπάλους στο. Ξένου Ξενίτα (Ακογλου), Το θαύμα της Αλβανίας από την σκοπιά της ΙΙίης Μεραρχίας, Αθήνα 1945, 150, 153 κε. 15. ΓΕΣ/ΔΙΣ, Ο ελληνοϊταλικός πόλεμος 1940-1941. Η ελληνική αντεπίθεσις, Νοέμβριος 1940- Ιανουάριος 1941, Αθήναι, ΔΙΣ, 145: κα­ θήλωση του 111/40 τάγματος στις 9 Δεκεμβρίου λόγω «φθοράς τής ύποδήσεως τών άνδρών του», 148: κλονισμός Αποσπάσματος Λιούμπα καθώς οι «ανυπόδητοι» έφθασαν το 80% κλπ. 16. Μονάδες ελληνικού ιππικού (της Μεραρχίας Ιππικού και της Τα­ ξιαρχίας Ιππικού) ξεκίνησαν ουσιαστικά την αντεπίθεση στην Πίνδο από την 1η Νοεμβρίου, τόσο από την κατεύθυνση του Με­ τσόβου όσο και από του Δίστρατου, Σαμαρίνας (πρβλ. ΓΕΣ/ΔΙΣ, Επίτομη ιστορία τον Ελληνοϊταλικού και Ελληνογερμανιχού πο­ λέμου 1940-1941, Αθήνα, ΔΙΣ, 1985, 56 κε.). Την ίδια εποχή, οι Ομάδες Αναγνωρίσεως των Μεραρχιών ήταν υπεύθυνες για την πλειοψηφία των διεισδύσεων στην εχθρική διάταξη. Τον Ιανουάριο-Φεβρουάριο όμως τα άλογα των μονάδων αυτών ήταν πιο χρήσιμα στον εφοδιασμό παρά στις επιχειρήσεις: ενδεικτικά βλ. Παναγιώτου Σπηλιωτόπουλου, Τεκμήρια για τον πόλεμο του 194049

ΓΙΩΡΓΟΣ ΜΑΡΓΑΡΙΤΗΣ

1941. Δράση της XVης Μεραρχίας Πεζικού, Αθήναι, Σύλλογος προς διάδοσιν ωφελίμων βιβλίων, 1992, 73. 17. Η ΙΙΙη Μεραρχία λ.χ. που έφθασε στην περιοχή Ιωαννίνων στις 23 Νοεμβρίου είχε μονάδες που περπάτησαν ώς και 350 (sic!) χι­ λιόμετρα για να φθάσουν ώς εκεί (ΓΕΣ/ΔΙΣ, Επίτομη..., ό.π., 85. Η Χνΐΐη Μεραρχία που συγκροτήθηκε στα μέσα Νοεμβρίου στη Θεσσαλονίκη, έφθασε μετά από πολλές ημέρες στο Μέτωπο, με­ τά από μία περιπετειώδη πεζοπορία, πτυχές της οποίας μας δί­ νει ο Κώστας Γιαζητζόγλου, Οι ήρωες προόόθηκαν, Θεσσαλονί­ κη, Σφακιανάκης, χ.χ., σελ. 27 κε. Και όλα αυτά, πολύ πριν αρ­ χίσουν οι μαρτυρικές πορείες προς το «Μνήμα της Γριάς». 18. Το 80 με 90% των τραυμάτων των κτηνών με τα οποία ασχολήθηκε η Κτηνιατρική Υπηρεσία ήταν «τραύματα σαγής», δηλαδή τραύματα πσυ προκλήθηκαν στο φόρτωμα και στο ξεφόρτωμα των ζώων καθώς και στην κακή φροντίδα τους. ΓΕΣ/ΔΙΣ, Η υγει­ ονομική..., ό.π., 193. 19. Παναγιώτη Ντεκόση, Τεπελέν, Αθήνα, Παπαδήμας, 87-88. 20. Στο ίδιο, 113-114. Η σχετική διαδικασία αποδέσμευσης από τη γραμμή της μάχης ήταν απλή και φυσική: «Έπρεπε να μεταφερ­ θεί ο Μήτσος ο Λεονταρίτης στο νοσοκομείο το γρηγορότερο. Λέω στο Λοχαγό πως είμαστε εδώ πολλοί πατριώτες, να τον αναλάβουμε εμείς και όχι οι τραυματιοφορείς. Λέει ο λοχαγός δακρυσμένος: “Μη ρωτάς καθόλου, παιδί μου, γρήγορα και μην αργεί­ τε!" «Μαζευτήκαμε εγώ, ο Πότης ο Κυριακάκος, ο Μήτσος ο Κομνηνός, ο Αντώνης ο Μέτσοβας και άλλοι [σσ„ περισσότεροι από τέσσερις για έναν!], τον βάλαμε στο φορείο και τον σκεπάσαμε...». Όλη η συνοδεία αυτή μετέφερε τον τραυματία στον σταθμό επί­ δεσης και μετά στο χειρουργείο, οκτώ ώρες πορεία μακριά. Εκεί διανυκτέρευσαν, βρήκαν κι άλλους «πατριώτες», έπιασαν κουβέ­ ντα. Στον γυρισμό οι συνοδοί επέστρεψαν από διαφορετικά δρο­ μολόγια, προφανώς για να επισκεφθούν και άλλους γνωστούς και φίλους. 21. «Η αλλαγή {δρομολογίου σσ.| επέφερε συμπληρωματικός νυκτε­ ρινός μετακινήσεις υπό βροχήν, με αποτέλεσμα την χαλάρωσιν του συνδέσμου μεταξύ των τμημάτων και αρκετήν αταξίαν και σύγχυσιν. Την σύγχυσιν επέτεινεν η ένταξις των Μεταγωγικών Σώματος εις την φάλαγγα των προς τας βάσεις εξορμήσεως κι50

Ο ΠΟΛΕΜΟΣ ΤΗΣ ΑΛΒΑΝΙΑΣ: Ο ΧΟΡΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

νουμένων τμημάτων», ΓΕΣ/ΔΙΣ, Η ελληνική αντεπίθεσις..., ό.π., 54-55. 22. Τον Δεκέμβριο ο κλονισμός της ΐνης μεραρχίας συνίστατο επί­ σης σε μαζική αλλαγή ρόλων: «... Στόν δρόμο συνάντησε [ο μέ­ ραρχος, Μπουλαλάς] μία ατελείωτη φάλαγγα από τραυματίες και κρυοπαγημένους, που μεταφέρονταν [προφανώς από πολλαπλά­ σιους άλλους σσ.] προς τα πίσω, άλλοι επάνω σε φορεία, άλλοι έφιπποι και άλλοι πεζοί, και οι πιο πολλοί χωρίς σημείωμα του γιατρού...», Αλέξ. Εδιπίδου, Ιστορία..., ό.π., 425. Τον Φεβρουά­ ριο του 1941, η πολυβασανισμένη ν ΐΐΐη Μεραρχία εγκατέστησε στα μετόπισθέν της σταθμούς διαλογής των τραυματιών και των συνοδών τους «προς περιστολήν της διαρροής ταύτης», παρηγορούμενη με το ότι και στην ιταλική πλευρά συνέβαιναν τα ίδια και χειρότερα. Κατσιμήτρος, Η Ήπειρος προμαχούσα, Αθήνα, ΓΕΣ/ΔΕ, 1982, 292-293. Και ακολούθησαν πλήθος άλλων περι­ πτώσεων με τον ίδιο παρονομαστή. 23. ΓΕΣ/ΔΙΣ, Η υγειονομική..., ό.π. 183-185, Πίνακας 2. 24. Στο ίδιο, 186. 25. ΓΕΣ/ΔΙΣ, Ο ελληνοϊταλικός πόλεμος 1940-1941. Χειμερινοί επι­ χειρήσεις, Αθήναι, ΔΙΣ, 1966, 213: Παράρτημα 17, Αρχείον Καμπαλλέρο, Απόσπασμα εκθέσεως Μουσολίνι προς τον Βασιλέα της Ιταλίας (Μάρτιος 1941), «...'Υπάρχει μία καθημερινή, κατά σταγόνας, διαρροή αύτομόλων, περίπου 100 κατά τήν διάρκειαν τής παραμονής μου, άλλά είναι σχεδόν δλοι Σλαβόφωνοι έκ Β. Ελλάδος, σπανιότατα δέ "Ελληνες, έκ Παλαιάς ’Ελλάδος...». Επί­ σης βλ. Παν. Σπηλιωτόπουλου, Τεκμήρια..., ό.π., 62-63: [Φε­ βρουάριος 1941] απομάκρυνση εκ των μαχίμων μονάδων της Χνης μεραρχίας 200 οπλιτών καταγόμενων από το Ξυνό Νερό και τον νομό Φλώρινας, μετά την αυτομόληση στους Ιταλούς δύο ανθυπολοχαγών και την εξαφάνιση 15 οπλιτών. Ας σημειωθεί ότι πα­ ρόμοια κρούσματα είχαν παρατηρηθεί και στην Μικρασιατική εκ­ στρατεία, τόσο στην επίπονη επιχείρηση στον Σαγγάριο στα 1921, όσο και στην περίοδο στασιμότητας και φθοράς που ακολούθη­ σε. 26. Στατιστική Επετηρίς 1939, 396-397, μ.ό. των ημερήσιων θανάτων του 1937 (290) και του 1938 (257), δηλαδή 270. Το 1938 οι από κάθε αιτία θάνατοι στις ηλικίες 20 ώς 44 χρονών και για τα δύο φύλα ήταν 15.163. 51

ΓΙΩΡΓΟΣ ΜΑΡΓΑΡΙΤΗΣ 27. «Κ αθ’ δ λον τό έξάμηνον διάστημα όιεκομίσθησαν έβδομήκοντα πέντε χιλιάδες σχεδόν τραυματίαι, παγόπληκτοι κα ί άσθενείς, ήτοι άναλυτικώ ς τριάκοντα χιλιά δες περ ίπ ο υ τραυματίαι, είκοσι πέν­ τε χιλ ιά δ ε ς πα γό πλ η κτο ι κ α ί είκοσι χ ιλ ιά δ ες άσθενείς...» (Από την Έκθεση της Διευθύνσεως Υ γειονομικής Υ πηρεσίας του Γ.Σ. στο ΓΕΣ/ΔΙΣ, Η Υγειο νο μ ική ..., ό .π ., 175). Ο ι « έπανακτήσιμοι έντός τριμήνου» ήταν περ ίπ ο υ 8 στους 10 (Πβ„ στο ίδιο . Π ίνα ­ κας 4, 186). 28. Ο ι σε αξιω μ α τικούς απώ λειες του ελληνικού στρατού, χωρισμέ­ νες κατά περιόδους, επιτρέπουν ορισμένες υποθέσεις. Ενώ γενι­ κά ο αριθμ ός τω ν νεκρώ ν μ ονίμω ν α ξιω μ α τικώ ν είνα ι χονδρικά ο ίδιος με τον α ντίστοιχο τω ν εφέδρων, 347 έναντι 342, παρατηρείται μεγάλη δυσαναλογία σε βάρος τω ν πρώ τω ν στις περιόδους α πό 14 Νοεμβρίου ώ ς 6 Ιανουαρίου -32 μό νιμο ι α ξιω μ α τικ ο ί νε­ κροί έναντι 162 εφέδρω ν- κα ι α πό 7 Ιανουαρίου ώ ς 27 Μ αρτίου - 90 μ όνιμοι έναντι 156 εφέδρων. Η γενική ισορροπία αποκαταστάθηκε χάρη στην περίοδο α πό 28 Ο κτωβρίου ώ ς 13 Νοεμβρίου, όπου η επιστράτευση δεν είχε ολοκληρωθεί κ αι ο ι έφεδροι δεν εί­ χ αν ακόμα πλημμυρίσει το Μ έτωπο, αλλά κα ι στη μετά την 28η Μ αρτίου περίοδο όπου ο ι έφεδροι ήταν σαφώ ς π ιο συντηρητικοί -ε ν όψει του τέλους του π ο λ έμ ο υ- στην ανάληψη κινδύνω ν. Ο ι ανα λογίες αυτές επιβεβαιώ νουν την έντονη ανάληψη πρ ω ­ τοβουλιών α πό τους εφέδρους αξιω ματικούς στις περιόδους α ιχ ­ μής τω ν επιχειρήσεων, ιδιαίτερα στη φάση της ελληνικής α ντεπί­ θεσης όπου οι εστίες «μικ ροπολέμου» κυριάρχησαν. Σχετικά, ΓΕΣ/ΔΙΣ, Επίτομη..., ό.π., 265, ΓΕΣ/ΔΙΣ, Η ελληνική α ντεπίθεσις..., ό.π., 289-292 κ α ι ΓΕΣ/ΔΙΣ, Χ ειμ ερ ιν ο ί ε π ιχειρ ή ­ σεις..., ό.π., 230-236. 29. Ιδιαίτερα ότα ν ο ι επίσημες πηγές δεν έλεγαν περ ίπ ο υ τίπο τε για το θέμα που α πασχολούσε το υ ς πά ντες α πό το ν Ια νουά ριο του 1941 και που, όλοι ήξεραν, θα έδινε την τελική λύση στο δράμα. Τ ις σχέσεις, δηλαδή, με την Γερμανία, τις αντιδράσεις της και τις π ρ οετοιμ α σ ίες της για επέμβαση. Αυτό το τόσο κ α ίρ ιο ζήτημα ήταν αντικείμενο έντονω ν διαβουλεύσεω ν στον χώρο τω ν στρατευμένων, ερήμην της «επίσημης πληροφόρησης».

52

ΠΡΟΚΟΠΗΣ ΠΑΠΑΣΤΡΑΤΗΣ

ΓΕΡΜ Α ΝΙΚΗ ΔΙΕ ΙΣ ΔΥ Σ Η ΚΑΙ Σ Υ Μ Μ Α Χ ΙΚ Η ΕΝΔΟΤΙΚΟΤΗΤΑ Η κατάσταση στα Βαλκάνια στις αρχές του πολέμου

Στόχος της εργασίας αυτής είναι να εξετάσει τις εξε­ λίξεις στα Βαλκάνια στη διάρκεια της δεκαετίας του 1930, κυρίως στο β ' μισό της δεκαετίας αυτής, εξελί­ ξεις που οδηγούν στην έναρξη του πολέμου στην πε­ ριοχή αυτή. Συγκεκριμένα: πώς διαμορφώνεται και σε τι α πο­ βλέπει η γερμανική διείσδυση, ποιοί είναι οι λόγοι που οδηγούν τους συμμάχους, κατά κύριο λόγο τους Αγγλους, στην επιλογή της πολιτικής της ενδοτικότητας και τι επιπτώσεις έχει αυτό στα Βαλκάνια. Με τον όρο «ενδοτικότητα/κατευνασμός» αποδίδε­ ται στα ελληνικά ο αντίστοιχος αγγλικός appeasement. Όρος ευρύτατα γνωστός στην ευρωπαϊκή ιστοριογρα­ φία και εξίσου άγνωστος στην αντίστοιχη ελληνική, χαρακτηρίζει π α ρ ’ όλα αυτά το κυρίαρχο δόγμα της βρετανικής εξωτερικής πολιτικής στη δεκαετία του 1930 μέχρι την έναρξη του Δευτέρου Παγκόσμιου Πολέμου. Η εξέλιξη των γεγονότων στη δεκαετία αυτή προσ­ δίδει στην πολιτική της ενδοτικότητας τις ιδεολογικές και συγκινησιακές προεκτάσεις που τη βαρύνουν ακό­ μα και σήμερα, με αποτέλεσμα να χαρακτηρίζεται γε53

ΠΡΟΚΟΠΗΣ ΠΑΠΑΣΤΡΑΤΗΣ

νικά ως φοβισμένη υποχώρηση μπροστά σε απειλή βίας.' Μέχρι τη Συμφωνία του Μονάχου το 1938, ο όρος appeasement είναι απόλυτα αποδεκτός και η αλλαγή στη σημασία του είναι συνακόλουθη της οριστικής κα­ τάρρευσης της πολιτικής αυτής.2 Η ιστορική επιστήμη, που, ως γνωστόν, οφείλει να εξετάζει με νηφαλιότητα τα γεγονότα, μελετά την πο­ λιτική αυτής της ενδοτικότητας και του κατευνασμού με λιγότερη φόρτιση. Σύμφωνα με σχετικά πρόσφατες μελέτες, η ενδοτικότητα αυτή είναι εγγενές χαρακτη­ ριστικό της αγγλικής εξωτερικής πολιτικής από τα μέ­ σα του 19ου αιώνα, όταν διαπιστώνεται ότι η βρετα­ νική αυτοκρατορία αδυνατεί να ανταποκριθεί στις υπο­ χρεώσεις που της επιβάλλει η ευρύτατη εξάπλωσή της. Το αποτέλεσμα είναι ότι παράγοντες οικονομικοί, στρατηγικοί, αλλά και η εσωτερική κατάσταση στη χώ­ ρα, την υποχρεώνουν να υιοθετεί μια εξωτερική πολι­ τική πραγματιστική και συμβιβαστική. Μια πολιτική που στηρίζεται στην προϋπόθεση ότι εφόσον τα εθνι­ κά συμφέροντα δεν κινδυνεύουν σοβαρά, η ειρηνική διευθέτηση των διαφορών συμφέρει πολύ περισσότε­ ρο τη Βρετανία από την προσφυγή στον πόλεμο. Η προσήλωση αυτή στην ενδοτικότητα και στον κα­ τευνασμό που τείνει να δημιουργήσει παράδοση στη βρετανική εξωτερική πολιτική (όπως άλλωστε συμ­ βαίνει σε οτιδήποτε το βρετανικόν) φθάνει στο έπακρο στη δεκαετία του 1930 και οδηγεί σε αλλεπάλληλες, σε συντομότατο χρονικό διάστημα, υποχωρήσεις, ιδίως σε περιοχές όπου το βρετανικό ενδιαφέρον είναι κατά τεκμήριο περιορισμένο, όπως η κεντρική και νοτιο­ ανατολική Ευρώπη. 54

ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΔΙΕΙΣΔΥΣΗ ΚΑΙ ΣΥΜΜΑΧΙΚΗ ΕΝΔΟΤΙΚΟΤΗΤΑ

Η σημασία λοιπόν της πολιτικής του appeasement είναι προφανής για την Ελλάδα, αν ληφθεί υπόψη ο ρόλος του αγγλικού παράγοντα στη χώρα μας την πε­ ρίοδο αυτή. Η ελληνική ιστοριογραφία όμως εξακο­ λουθεί να αγνοεί το θέμα αυτό και η αιτία θα πρέπει να αναζητηθεί στην ελληνοκεντρικότητα που τη μα­ στίζει. Το άλλο θέμα που θα μας απασχολήσει, η γερμανι­ κή διείσδυση στην Νοτιοανατολική Ευρώπη, αποτελεί, όπως είναι φυσικό, μείζον θέμα τουλάχιστον για τα κράτη της περιοχής και προκαλεί έντονη αντιπαράθε­ ση απόψεων στη βιβλιογραφία της εποχής για τις με­ θόδους που χρησιμοποιεί και τα αποτελέσματα που έχει.3 Πρόκειται για γεγονός καθοριστικής σημασίας για τα Βαλκάνια την περίοδο αυτή, από την μελέτη του οποίου απουσιάζουν προς το παρόν οι Έλληνες ιστο­ ρικοί. Θα μπορούσε μάλιστα να υποστηριχθεί, αν υποκύψουμε στον πειρασμό του αφορισμού, ότι η γερμανι­ κή στρατιωτική επέμβαση στα Βαλκάνια είναι φυσική συνέπεια της οικονομικής παρουσίας της Γερμανίας στην περιοχή, που βαίνει συνεχώς αυξανόμενη από την αρχή της δεκαετίας του 1930. Η στροφή του ενδιαφέροντος της Γερμανίας προς την Ανατολική και Νότιο-Ανατολική Ευρώπη στην περίοδο του Μεσοπολέμου εκδηλώνεται ήδη από το 1930. Σε υπομνήματα του Γερμανικού Υπουργείου Εξω­ τερικών το καλοκαίρι του 1930 προς τον Καγκελάριο Briining τονίζεται ότι: Η γερμανική πολιτική πρέπει να ασκήσει (στην Ν.Α. 55

ΠΡΟΚΟΠΗΣ ΠΑΠΑΓΓΡΑΤΗΣ

Ευρώπη) την επιρροή της για τί εκεί βρίσκονται οι δυνατότητες της Γερμανίας... Σε συνδυασμό με τις γρήγορες εξελίξ εις στη Ν.Α. Ευρώπη, η Ένωση με την Α υστρία π ρέπει να αποτελέσει το π λέο ν επ είγον καθήκον της γερμανικής διπλωματίας, για τί οι εξε­ λ ίξ εις στη Ν.Α. Ευρώπη μ π ο ρ ο ύ ν να επηρεασθούν και να καθοδηγηθούν π ο λ ύ καλύτερα από μ ια Α υ ­ στρία π ο υ ανήκει στη Γερμανία...4

Το 1930 η οξεία αγροτική και οικονομική κρίση που πλήττει τα Βαλκάνια είναι πλέον έκδηλη, γεγονός που θα διευκολύνει τις δυνατότητες για επέμβαση της Γερ­ μανίας στην περιοχή αυτή. Οι λόγοι όμως που ωθούν τη Γερμανία προς την κα­ τεύθυνση αυτή είναι καθαρά πολιτικοί. Ουσιαστικά η κυβέρνηση Bruning επαναφέρει το θέμα της γερμανι­ κής επέκτασης στο χώρο της Κεντρικής και Ανατολι­ κής Ευρώπης προκαταλαμβάνοντας με τις ενέργειές της την εξωτερική πολιτική του Χίτλερ. Εξάλλου, η επέκταση αυτή, αποτελεί ένα από τα κεν­ τρικά θέματα της πολιτικής της Γερμανίας από τις αρ­ χές του 20ού αιώνα τουλάχιστον, θέμα γύρω από το ο­ ποίο διαπιστώνεται μια συνέχεια στην πορεία της νεό­ τερης γερμανικής ιστορίας και το οποίο δεν παύει να επανέρχεται με άλλες μορφές μέχρι και την εποχή μας.5 Όμως οι συνέπειες της οικονομικής κρίσης του 1929 επιβάλλουν τις δικές τους προτεραιότητες και η κα­ θαρά οικονομική πλευρά της γερμανικής διείσδυσης στα Βαλκάνια τείνει να συγκαλύψει τον αρχικό χαρα­ κτήρα της διείσδυσης αυτής. Η μέθοδος άλλωστε που επιλέγεται για την ανάπτυξη των οικονομικών σχέσε­ ων όχι μόνο με τα Βαλκάνια αλλά και με άλλα κράτη 56

ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΔΙΕΙΣΔΥΣΗ ΚΑΙ ΣΥΜΜΑΧΙΚΗ ΕΝΔΟΤΙΚΟΤΗΤΑ

που αντιμετωπίζουν αντίστοιχα προβλήματα, είναι απόρροια των οικονομικών συνθηκών που επικρατούν στη Γερμανία. Η μορφή των οικονομικών συναλλαγών, όπως άλλωστε προκύπτει αβίαστα και από την ονο­ μασία τους -διμερείς συμφωνίες εμπορικού συμψηφι­ σμού, τα γνωστά clearing agreements- είναι απόδειξη αδυναμίας της γερμανικής οικονομίας και αποτέλεσμα του αποκλεισμού της από τα οικονομικά μπλοκ της στερλίνας και του γαλλικού φράγκου και δεν ενέχει το στοιχείο της επιλογής του προσφορότερου μέσου για την εδραίωση της διείσδυσης στα Βαλκάνια. Αυτό όμως το αρχικό μειονέκτημα της Γερμανίας εξουδετερώνεται από την αδιαφορία που επιδεικνύουν τόσο η Βρετανία όσο και η Γαλλία για τα οικονομικά προβλήματα που αντιμετωπίζουν τα κράτη της λεκά­ νης του Δούναβη και της Ν. Α. Ευρώπης. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα τη συνεχιζόμενη ενίσχυση της γερμανικής παρουσίας με αυξανόμενες αγορές πρώτων υλών κα­ τά κύριο λόγο. Η πληρωμή όμως, σύμφωνα με τον συ­ ναλλαγματικό έλεγχο που έχει επιβάλει η Γερμανία, πρέπει να γίνεται με δεσμευμένα στην Κεντρική Τρά­ πεζα μάρκα. Κατά συνέπεια, τα κράτη αυτά υποχρεώ­ νονται, με τη σειρά τους, να αυξήσουν την εισαγωγή γερμανικών προϊόντων, στην προσπάθειά τους να ρευ­ στοποιήσουν τις συσσωρευμένες αλλά δεσμευμένες π ι­ στώσεις τους. Η αδυναμία όμως των περισσότερων κρατών να απορροφήσουν γερμανικά προϊόντα, σε τέ­ τοιες ποσότητες ώστε να ισοσκελίσουν τις εξαγωγές τους, έχει ως αποτέλεσμα οι παγωμένες πιστώσεις τους στη Γερμανία να αυξάνονται ολοένα περισσότερο. Μια επιπλέον συνέπεια αυτής της δέσμευσης είναι ότι η ανάγκη για ρευστοποίηση αυτών των πιστώσε­ 57

ΠΡΟΚΟΠΗΣ ΠΑΠΑΣΤΡΑΤΗΣ

ων, ωθεί τις εθνικές τράπεζες των κρατών αυτών να ασκούν πίεση στους ντόπιους εισαγωγείς να στραφούν προς τη γερμανική αγορά. Αυτός ο αυξανόμενος ο ι­ κονομικός έλεγχος της περιοχής έχει σαφή και π α ­ ράλληλη πολιτική διάσταση. Απώτερος στόχος είναι η ηγεμονία της περιοχής. Και παρά τη συγκροτημένη αι­ σιοδοξία των υπηρεσιών του Foreign Office την άνοι­ ξη του 1938, πως ο φόβος ότι η Γερμανία θα θέσει σε ασφυκτικό κλοιό τις οικονομίες των κρατών αυτών δεν φαίνεται να δικαιώνεται, η κατάσταση είναι όντως διαφορετική.6 Στα τέλη του 1937, η απασχόληση και η παραγωγή στη Γερμανία βρίσκεται ή έχει ξεπεράσει τα επίπεδα του 1929 (χρονιά της διεθνούς οικονομικής κρίσης), ο εξοπλισμός συνεχίζεται με ικανοποιητικό ρυθμό, η οι­ κονομική κυριαρχία της Νότιο-Ανατολικής Ευρώπης έχει σχεδόν εξασφαλισθεί. Από το 1937 και μετά, η π ι­ θανότητα του πολέμου παίζει αυξανόμενο ρόλο στην εξωτερική οικονομική πολιτική της Γερμανίας, κυρίως απέναντι στη λεκάνη του Δούναβη, που είναι η μόνη ασφαλής πηγή πρώτων υλών και ειδών διατροφής σε περίπτωση βρετανικού αποκλεισμού.7 Η Γαλλία και η Βρετανία έχουν περιορισθεί στο ρό­ λο του απλού θεατή της εδραίωσης της γερμανικής πα­ ρουσίας στα Βαλκάνια· η τελευταία μάλιστα παρακο­ λουθεί με ιδιαίτερη προσοχή, αν όχι με συμπαθητική κατανόηση. Το εξωτερικό εμπόριο της Γερμανίας και των Βαλ­ κανικών κρατών αποτυπώνεται σε τετράμηνες ανα­ φορές, που συνοδεύονται από πληθώρα πινάκων και διαγραμμάτων με τη γνωστή μεθοδικότητα και φλεγματικότητα της βρετανικής διπλωματικής υπηρεσίας. 58

ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΔΙΕΙΣΔΥΣΗ ΚΑΙ ΣΥΜΜΑΧΙΚΗ ΕΝΔΟΤΙΚΟΤΗΤΑ

Στο υλικό αυτό προστίθενται αλλεπάλληλες ανα­ φορές από τις κατά τόπους διπλωματικές αποστολές. Τα έγγραφα αυτά συγκροτούν ένα μωσαϊκό εκκλήσε­ ων για οικονομική βοήθεια, αγορά προϊόντων, απο­ στολή εξοπλισμού, προτάσεων για συγκρότηση αμυν­ τικών μετώπων ή σύναψη συμμαχιών (όπως εκείνες του στρατηγού Μεταξά), αναφορών για το αξιόμαχο των ενόπλων δυνάμεων. Το υλικό αυτό, που ουσιαστικά αυξάνει καθημερι­ νά, ταξινομείται, κοινοποιείται, σχολιάζεται και ου­ σιαστικά δεν λαμβάνεται υπόψη. Αυτό δεν οφείλεται στην ποιότητα των πληροφοριών, αλλά στην υιοθέτη­ ση χωρίς παρεκκλίσεις, μέχρι λίγους μήνες πριν από την έναρξη των εχθροπραξιών, μιας συγκεκριμένης πο­ λιτικής: της πολιτικής της ενδοτικότητας και του κα­ τευνασμού. Εξαίρεση στην εφαρμογή της πολιτικής του appeasement αποτελεί η Τουρκία. Η στρατηγική σημα­ σία της χώρας αυτής έχει ως αποτέλεσμα να εκδηλω­ θεί ένας έντονος ανταγωνισμός Αγγλίας-Γερμανίας με συνεχείς παραχωρήσεις στην Τουρκία και από τις δύο πλευρές, όχι μόνο κατά τη δεκαετία του 1930, αλλά σ’ όλη τη διάρκεια σχεδόν του Δευτέρου Παγκοσμίου Πο­ λέμου. Είναι γενικά αποδεκτό ότι στην Ευρώπη του Μεσο­ πολέμου η πρωτοβουλία των κινήσεων ανήκει στη Γαλ­ λία. Η πρωτοβουλία όμως αυτή εξασθενεί σταδιακά από το 1934, χρονιά που η κοινωνική και η οικονομι­ κή κρίση στη Γαλλία γίνεται ιδιαίτερα αισθητή.8 Αυτό όμως έχει επιπτώσεις και στη συνοχή του συστήματος συμμαχιών που η χώρα έχει δημιουργήσει στην Ανα­ τολική και Κεντρική Ευρώπη. Η συνοχή λοιπόν αυτή τουλάχιστον υπονομεύεται, όταν η ίδια η Γαλλία αντι­ 59

ΠΡΟΚΟΠΗΣ ΠΑΠΑΣΤΡΑΤΗΣ

μετωπίζει προβλήματα σοβαρά σε μια περίοδο (19331936) που οι εταίροι της προσβλέπουν, λόγω ακριβώς της ύφεσης, σε γαλλική οικονομική ενίσχυση. Ενίσχυ­ ση για να αντιμετωπίσουν τις οικονομικές πρωτοβου­ λίες της Γερμανίας, εναντίον της επέκτασης της οποίας έχουν συμμαχήσει με τη Γαλλία. Η λογική όμως της περιχαράκωσης και του π ρο ­ στατευτισμού που κυριαρχεί στη Γαλλία την περίοδο αυτή,9 στην ουσία διευκολύνει τη γερμανική διείσδυση στα Βαλκάνια. Αποτέλεσμα αυτής της νοοτροπίας εί­ ναι η αδυναμία, αν όχι απροθυμία, της Γαλλίας να απορροφήσει τα αγροτικά προϊόντα της Γιουγκοσλα­ βίας και της Ρουμανίας, οι οποίες είναι μέλη της Μι­ κρής Αντάντ και στυλοβάτες της γαλλικής πολιτικής στην Κεντρική και Νότιο-Ανατολική Ευρώπη. Τα π ροϊ­ όντα αυτά κατευθύνονται στη γερμανική αγορά, θέτον­ τας με τον τρόπο αυτό σε κίνηση τη διαδικασία υπο­ νόμευσης της συμμαχίας αυτής, αλλά και της γαλλικής παρουσίας στο εξαγωγικό εμπόριο της περιοχής. Στο σημείο αυτό πρέπει να τονιστεί ότι, παρά τις πολιτι­ κές φιλοδοξίες της Γαλλίας, ο οικονομικός ρόλος που διαδραματίζει στην περιοχή αυτή στη δεκαετία του 1930 είναι μικρότερος και από εκείνον της Βρετανίας. Παρ’ όλα αυτά, η Γαλλία θα προσπαθήσει, έστω και καθυστερημένα, από τις αρχές του 1937, να προωθή­ σει σειρά σχεδίων που αποβλέπουν στον περιορισμό της γερμανικής οικονομικής επιρροής στην Κεντρική και Νότιο-Ανατολική Ευρώπη. Η βρετανική κυβέρνη­ ση όμως θα αντιδράσει, με το επιχείρημα ότι τα σχέ­ δια αυτά στρέφονται κατά της γερμανικής πολιτικής στην περιοχή αυτή. Τον Μάρτιο του 1938 το Anschluss -η ένωση της Αυ­ 60

ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΔΙΕΙΣΔΥΣΗ ΚΑΙ ΣΥΜΜΑΧΙΚΗ ΕΝΔΟΤΙΚΟΤΗΤΑ

στρίας με τη Γερμανία- πετάει όλα αυτά τα σχέδια στην άκρη, όπως σημειώνει με εμφανή ανακούφιση Βρετα­ νός διπλωμάτης. Η πολιτική του κατευνασμού βρί­ σκεται στο απόγειό της. Η Γαλλία θα επανέλθει στο θέμα της οικονομικής βοήθειας της περιοχής κατά τη συνάντηση ChamberlainDaladier στα τέλη Απριλίου 1938. Τονίζει ότι πρέπει να συμφωνήσουν επί της αρχής, ενώ συγκεκριμένες ενέργειες επί του θέματος θα αναλάβουν να προτεί­ νουν ειδικοί εμπειρογνώμονες. Ο Chamberlain10 δεν διστάζει να συμφωνήσει ότι οι χώρες τους πρέπει να κάνουν ό,τι μπορούν για να αυξήσουν τις εμπορικές συναλλαγές τους με τις χώρες της Κεντρικής και Νότιο-Ανατολικής Ευρώπης. Στην ουσία όμως υποβιβά­ ζει τεχνηέντως το θέμα και το παραπέμπει στις καλένδες, με τη σύμφωνη άλλωστε γνώμη του Γάλλου ομολόγου του, προτείνοντας λεπτομερή εξέτασή του σε επίπεδο εμπορικών ακολούθων.11 Με την πολιτική του κατευνασμού σε πλήρη εφαρ­ μογή, αυτή η συμφωνία Daladier-Chamberlain θα πρέ­ πει να θεωρηθεί ως απόπειρα να διασκεδασθεί η κοι­ νή γνώμη από την έλλειψη αντίδρασης της Αγγλίας και της Γαλλίας στο Anschluss που έχει πραγματοποιηθεί ένα μήνα πριν. Μπορεί η ένωση της Αυστρίας με τη Γερμανία να ήταν αναμενόμενη, δεν παύει όμως να προκαλεί ανη­ συχία και να ξυπνά δυσάρεστες αναμνήσεις γερμανι­ κής ισχύος, τουλάχιστον στις βαλκανικές πρωτεύου­ σες, ανησυχία η οποία προς το παρόν περιορίζεται στο οικονομικό επίπεδο. Εκεί ουσιαστικά, στο οικονομικό επίπεδο, επιδιώ­ κει η Βρετανία να περιορίσει τις διεκδικήσεις της Γερ­ 61

ΠΡΟΚΟΠΗΣ ΠΑΠΑΓΓΡΑΤΗΣ

μανίας, όταν, στα μέσα περίπου της δεκαετίας του 1930, η Αγγλική Κυβέρνηση καταλήγει στο συμπέρασμα ότι τα αίτια της επεκτατικής γερμανικής εξωτερικής πο­ λιτικής είναι οικονομικά. Η πολιτική του κατευνασμού παίρνει αυτή την οι­ κονομική διάσταση στην προσπάθεια της Βρετανίας να στρέψει το ενδιαφέρον της ναζιστικής Γερμανίας σε οικονομικά θέματα ώστε να την εμποδίσει από το να ανατρέψει την εδαφική διευθέτηση που έχει καθορίσει η Συνθήκη Ειρήνης του 1919.12 Η αρχική και έμμεσα διατυπωμένη αγγλική πρόθε­ ση να μη προβούν σε παραχωρήσεις στο πολιτικό επί­ πεδο, δεν είναι φυσικά δυνατόν εκ των πραγμάτων να τηρηθεί, αν και στα Βαλκάνια γίνεται μια τέτοια από­ πειρα με την προσπάθεια να πεισθεί η Βουλγαρία να συμπαραταχθεί στο πλευρό της Βαλκανικής Συνεν­ νόησης, όπως θα αναφέρουμε παρακάτω. Οι εναλλακτικές λύσεις λοιπόν για τη Γερμανία που εξετάζει στο οικονομικό επίπεδο η Βρετανική Κυβέρ­ νηση είναι οι εξής: - η επιστροφή των αποικιών της στη Γερμανία, - το ενδεχόμενο μιας οικονομικής συνεννόησης με τη Γαλλία, την Αγγλία ή τη Σοβιετική Ένωση, - η οικονομική επέκταση της Γερμανίας στην κεν­ τρική και νοτιοανατολική Ευρώπη. Από τις λύσεις αυτές, η επιστροφή των αποικιών απορρίπτεται ως πολιτικά ανεπιθύμητη13 και η οικο­ νομική συνεργασία με τη Γαλλία ως πολιτικά αδύνα­ τη προς το παρόν. Η οικονομική συνεργασία της Γερμανίας με την Αγγλία (με άρση των τελωνειακών περιορισμών μετα­ ξύ των δύο κρατών) κρίνεται ενδιαφέρουσα, αλλά 62

ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΔΙΕΙΣΔΥΣΗ ΚΑΙ ΣΥΜΜΑΧΙΚΗ ΕΝΔΟΤΙΚΟΤΗΤΑ

απαιτεί ριζική αντιστροφή της τρέχουσας βρετανικής οικονομικής πολιτικής. Πρόκειται για απόφαση για την οποία ούτε η Βρετανία είναι προς το παρόν προ­ ετοιμασμένη ούτε και ο υπόλοιπος κόσμος. «Αυτό εί­ ναι ατυχές, γιατί είναι μία λύση που θα μπορούσε να αποτελέσει το κλειδί για την ευρωπαϊκή ειρήνη».14 Η παρατήρηση αυτή συνοψίζει επιγραμματικά την άπο­ ψη που την εποχή αυτή καθορίζει τη στάση της Βρετα­ νίας απέναντι στο «γερμανικό πρόβλημα», όπως το Foreign Office ονομάζει την επεκτατική πολιτική του Hitler, με τη χαρακτηριστική ικανότητα που έχει η αγ­ γλική διπλωματία να απαλύνει τους τόνους όταν κρί­ νει ότι τη συμφέρει. Η άποψη αυτή στηρίζεται βέβαια στη λανθασμένη εκτίμηση ότι η ναζιστική Γερμανία διέπεται από τις ίδιες αρχές σεβασμού της ειρήνης, της ευημερίας και της διεθνούς σταθερότητας, όπως αυτές έχουν καθοριστεί από τους νικητές και έχουν επιβλη­ θεί στους ηττημένους του Α ' Παγκοσμίου Πολέμου. Μια άλλη εναλλακτική λύση η οποία μπορεί να προ­ σφέρει οικονομική διέξοδο στη Γερμανία, πάντα σύμ­ φωνα με τις εκτιμήσεις του Foreign Office, είναι η πε­ ραιτέρω ανάπτυξη των εμπορικών σχέσεών της με τη Σοβιετική Ένωση.15 Η πιθανότητα εξέλιξης των σχέ­ σεων αυτών σε οικονομικό μπλοκ ανησυχεί το Λονδί­ νο, παρά το ότι η πολιτική αντίθεση των κρατών αυ­ τών φαίνεται ότι παρεμποδίζει τέτοιο ενδεχόμενο. Αν αυτό συνεχισθεί, τονίζει το υπόμνημα του Foreign Office, θα πρέπει να είμαστε βαθύτατα ευγνώμονες, επειδή η συγκρότηση ενός τέτοιου οικονομικού μπλοκ είναι αντίθετη προς τα οικονομικά συμφέροντα της Αγγλίας, ενώ στο πολιτικό επίπεδο θα συνιστούσε μέ­ γιστο κίνδυνο.16 63

ΠΡΟΚΟΠΗΣ ΠΑΠΑΣΤΡΑΤΗΣ

Το ενδεχόμενο αυτό συνεχίζει να ανησυχεί τη Βρε­ τανική Κυβέρνηση, και το καλοκαίρι του 1937 ο Eden σε υπόμνημά του για την οικονομική πλευρά της εξω­ τερικής πολιτικής θα υπογραμμίσει την επείγουσα ανάγ­ κη να αποκατασταθεί η Γερμανία στη φυσική της θέση στο δυτικό ευρωπαϊκό σύστημα.17 Τα επιχειρήματα όμως υπέρ της δημιουργίας μιας αγοράς για τα γερμανικά προϊόντα στην Κεντρική και Νότιο-Ανατολική Ευρώπη έχουν ήδη διατυπωθεί σε συγκροτημένη μορφή και με σαφήνεια από τον Ιανου­ άριο του 1936. Η φυσική τάση της Γερμανίας, όπως τη χαρακτηρίζει το Foreign Office, προς την περιοχή αυ­ τή θα μπορούσε να ενισχυθεί, αν η Αγγλία αυτοπεριόριζε την οικονομική της δραστηριότητα στον χώρο αυ­ τόν και σε αντάλλαγμα η Γερμανία ελάττωνε την έντο­ νη ανταγωνιστική παρουσία της στα Σκανδιναβικά κρά­ τη και στη Βαλτική.18 To Foreign Office επανέρχεται στο θέμα αυτό μερικούς μήνες αργότερα, τονίζοντας ότι η Βόρειο-Ανατολική Ευρώπη παρέχει πολύ μεγα­ λύτερες δυνατότητες στο αγγλικό εμπόριο από ό,τι θα μπορούσε να προσφέρει η Νότιο-Ανατολική Ευρώπη. Ο γερμανικός ανταγωνισμός στα Βαλκάνια είναι πο­ λύ λιγότερο επικίνδυνος για το αγγλικό εμπόριο από όσο μπορεί να γίνει στη Βόρειο-Ανατολική Ευρώπη. «Εφόσον κυριαρχούμε στην περιοχή της Βαλτικής», υπογραμμίζει το Foreign Office, «δεν πρέπει να φθο­ νούμε την επέκταση του γερμανικού εμπορίου στις χώ­ ρες του Δούναβη και στα Βαλκάνια. Αν πράγματι η Βρετανία επιθυμεί να περιορίσει τη γερμανική οικο­ νομική διείσδυση στη Νότιο-Ανατολική Ευρώπη», το­ νίζεται σχετικά, «πρέπει να απορροφήσει μεγάλες πρό­ σθετες ποσότητες ανεπιθύμητων βαλκανικών προϊόν­ 64

ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΔΙΕΙΣΔΥΣΗ ΚΑΙ ΣΥΜΜΑΧΙΚΗ ΕΝΔΟΤΙΚΟΤΗΤΑ

των ή να φροντίσει ώστε τα πλεονάσματα των γερμα­ νικών εξαγωγών να βρουν κάποια διέξοδο».19 Τρία χρόνια αργότερα, το 1939, τα επιχειρήματα αυ­ τά προβάλλονται ακόμα και έχουν μάλιστα δημοσιο­ ποιηθεί· χωρίς όμως τον διαυγή κυνισμό και την ει­ ρωνεία που διακρίνει το λόγο των επίλεκτων βλαστών μιας αυτοκρατορίας, των επιφορτισμένων με τη διά­ σωσή της, λόγο, που αν και είναι ενίοτε εξοργιστικός, αποζημιώνει τους ερευνητές που τον καταγράφουν και τον σχολιάζουν. Παρ’ όλα αυτά, εκδηλώνεται αντίδραση στη γερμα­ νική διείσδυση. Με τη διαφορά όμως ότι, παρά τις επα­ νειλημμένες επισημάνσεις των κατά τόπους Βρετανών πρεσβευτών και τις εκκλήσεις, ειλικρινείς ή όχι, των βαλκανικών κυβερνήσεων, η αντίδραση αυτή, τόσο στο πολιτικό όσο και στο οικονομικό επίπεδο, είναι εξαι­ ρετικά περιορισμένη και καθυστερημένη. Στο πολιτικό επίπεδο, η αντίδραση αυτή εκδηλώνε­ ται με την προσπάθεια που καταβάλλεται να επιτευ­ χθεί προσέγγιση της Βουλγαρίας με τη Βαλκανική Συ­ νεννόηση. Στόχος της προσπάθειας αυτής είναι η ισχυ­ ροποίηση της Βαλκανικής Συνεννόησης ώστε να εμπο­ διστεί περαιτέρω γερμανική διείσδυση προς τα νοτιο­ ανατολικά. Συγχρόνως οι εμπνευστές της προσέγγισης αυτής επιδιώκουν να αντισταθμίσουν τόσο την προσέγγιση Γιουγκοσλαβίας-Βουλγαρίας τον Ιανουάριο 1937, η οποία είναι αποτέλεσμα γερμανικής πρωτοβουλίας όπως πιστεύεται την εποχή εκείνη, όσο και τη Συμφω­ νία Ιταλίας-Γιουγκοσλαβίας την άνοιξη του ίδιου χρό­ νου, συμφωνία η οποία εξασθενίζει και τυπικά πλέον την ήδη υπονομευμένη Βαλκανική Συνεννόηση.

ΠΡΟΚΟΠΗΣ ΠΑΠΑΣΤΡΑΤΗΣ

Η πρωτοβουλία της προσέγγισης αυτής οφείλεται στη Βρετανική Κυβέρνηση, και τις σχετικές αρχικές διαπραγματεύσεις αναλαμβάνει η Αγκυρα. Το Λονδί­ νο όμως παρακολουθεί την εξέλιξη των διαπραγμα­ τεύσεων και ο Αγγλος πρεσβευτής στην Αθήνα εντέλλεται να συνεργασθεί με τον Βούλγαρο ομόλογό του προσφέροντάς του επί του θέματος κάθε δυνατή υπο­ στήριξη. Ταυτόχρονα ο Βρετανός πρεσβευτής στη Σό­ φια ενημερώνει τον Γάλλο και τον Ιταλό συνάδελφό του για την πρωτοβουλία του Λονδίνου και για την πρόοδο που πραγματοποιείται. Δεν παραλείπει, φυ­ σικά, να εκθέσει στο βασιλιά της Βουλγαρίας, ο οποί­ ος άλλωστε είναι και η πραγματική πηγή εξουσίας στη χώρα αυτή, όλη αυτή τη βρετανική δραστηριότητα. Ο Βόρις της Βουλγαρίας εκφράζει τις ευχαριστίες του για το βρετανικό ενδιαφέρον στην προώθηση των διαπραγματεύσεων, οι οποίες, όπως τονίζει, θα νομι­ μοποιήσουν τον εξοπλισμό της χώρας του. Εξοπλισμό, τον οποίο, φυσικά, έχει αναλάβει η Γερμανία. Η προσέγγιση αυτή θα καταλήξει τον Ιούλιο του 1938 στην υπογραφή Συνθήκης Φιλίας και μη-Επίθεσης με­ ταξύ της Βουλγαρίας και της Βαλκανικής Συνεννόη­ σης, που την εκπροσωπεί ο Μεταξάς ως Πρόεδρος του Συμβουλίου της. Η Συνθήκη υπογράφεται με κάθε επισημότητα στη Θεσσαλονίκη, ενώ παράσημα ανταλλάσσονται αφει­ δώς μεταξύ όλων των ενδιαφερομένων, όπως παρα­ τηρεί ο Αγγλος πρεσβευτής. Προσθέτει όμως, επιπλέον, ότι είναι σημαντικό πως η Ελληνική Κυβέρνηση δείχνει μεγάλη δραστηριότητα υπέρ της προσέγγισης αυτής, γεγονός που το αποδίδει στην εξάπλωση της γερμανικής δύναμης στα Βαλκά­ 66

ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΔΙΕΙΣΔΥΣΗ ΚΑΙ ΣΥΜΜΑΧΙΚΗ ΕΝΔΟΤΙΚΟΤΗΤΑ

νια. Η στάση αυτή του Μεταξά πρέπει επίσης να θεω­ ρηθεί ως άλλη μια απόδειξη ότι ακολουθεί πιστά την αγγλική πολιτική. Η πληθώρα άρθρων στον Αθηναϊ­ κό Τύπο με κολακευτικά σχόλια για τη Βουλγαρία δεν μειώνει το σκεπτικισμό του Αγγλου διπλωμάτη για το κατά πόσο όλα αυτά έχουν ουσιαστική αξία.20 Πραγματικά, την ίδια περίοδο εκδηλώνεται έντονη αντίδραση στη Βουλγαρία για την υπογραφή της Συν­ θήκης αυτής, με το επιχείρημα ότι δεν εξασφαλίζει τις βουλγαρικές μειονότητες στις υπόλοιπες βαλκανικές χώρες. Η εξωτερική πολιτική της Βουλγαρίας παραμένει προσηλωμένη στην εξασφάλιση των εδαφικών της διεκ­ δικήσεων, στις οποίες περιλαμβάνεται και έξοδος στο Αιγαίο, τονίζει η βρετανική πρεσβεία της Σόφιας. Και είναι βέβαιο, συμπληρώνει, ότι σε περίπτωση πολέμου, η Βουλγαρία θα ταχθεί στο πλευρό οποιοσδήποτε Δύ­ ναμης της υποσχεθεί να τη βοηθήσει στην πραγματο­ ποίηση αυτών των διεκδικήσεων.21 Η υπογραφή της Συνθήκης αυτής δεν αλλάζει την κατάσταση στα Βαλκάνια, επειδή δεν συνοδεύεται από καμιά ενέργεια από την πλευρά των συμμάχων που να αποδεικνύει ότι «δεν είμαστε τόσο αδιάφοροι στη γερ­ μανική διείσδυση (στη χώρα αυτή) όσο δείχνουμε ότι είμαστε», όπως δηλώνει χαρακτηριστικά Αγγλος επί­ σημος.22 Οι διπλωματικές υπηρεσίες των Συμμάχων τίθενται σε κατάσταση σπασμωδικής δραστηριότητας από την άνοιξη του 1939 όταν τα γερμανικά στρατεύματα ει­ σέρχονται στην Πράγα και ολοκληρώνουν την κατά­ ληψη της Τσεχοσλοβακίας. Η δραστηριότητα αυτή τόσο στο οικονομικό όσο και 67

ΠΡΟΚΟΠΗΣ ΠΑΠΑΣΤΡΑΤΗΣ

στο πολιτικό επίπεδο έχει στην ουσία το χαρακτήρα αντίδρασης στις πρωτοβουλίες των δυνάμεων του Αξο­ να, φυσική άλλωστε συνέπεια της πολιτικής της ενδοτικότητας που μέχρι τότε εφαρμόζουν. Οι οικονομικές συμφωνίες που υπογράφονται την άνοι­ ξη του 1939 με την Ελλάδα και τη Ρουμανία πρέπει να θε­ ωρηθούν ως χειρονομίες πολιτικής σημασίας παρά ως μέ­ σο εξασθένισης της γερμανικής παρουσίας. Αν το επι­ τυγχάνουν στην Ελλάδα, αυτό οφείλεται στην προσήλω­ ση του Γεωργίου και του Μεταξά στον βρετανικό παρά­ γοντα. Σ’ αυτό εξάλλου οφείλεται και η επιδεικτική αδια­ φορία του Λονδίνου στα πολιτικά και οικονομικά αιτή­ ματα που κατά καιρούς υποβάλλει ο Μεταξάς. Η περι­ βόητη βρετανική εγγύηση προς την Ελλάδα και τη Ρου­ μανία, μετά την ιταλική απόβαση στην Αλβανία, είναι του­ λάχιστον αμφιλεγόμενης αξίας. Στην περίπτωση μάλιστα της Ελλάδας δίνεται με τη σύμφωνη γνώμη της Ιταλίας. Η σοβαρότερη συμμαχική πρωτοβουλία για τη συγκρότη­ ση Μετώπου στις παραμονές του πολέμου παραμένει τε­ λικά η τριμερής Συμμαχία Αγγλίας-Γαλλίας-Τουρκίας που ολοκληρώνεται στις αρχές του καλοκαιριού του 1939. Η υπογραφή όμως του Συμφώνου Ρίμπεντροπ-Μολότωφ τον Αύγουστο του 1939 υπονομεύει την τουρ­ κική προθυμία να πολεμήσει, αν υποθέσουμε ότι υπήρ­ χε ποτέ τέτοια πρόθεση. Με αυτά τα δεδομένα εξηγεί­ ται η απροθυμία, στην καλύτερη περίπτωση, των Βαλ­ κανικών Κρατών να συμπαραταχθούν με τη Βρετανία, ιδίως μετά την κατάρρευση της Γαλλίας και την είσο­ δο της Ιταλίας στον πόλεμο το καλοκαίρι του 1940. Τις συνέπειες όμως αυτής της πολιτικής της ενδοτικότητας στα Βαλκάνια θα τις εισπράξει πρώτη η Ελλά­ δα μερικούς μήνες αργότερα.

ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΔΙΕΙΣΔΥΣΗ ΚΑΙ ΣΥΜΜΑΧΙΚΗ ΕΝΔΟΤΙΚΟΤΗΤΑ

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. P. Kennedy, Strategy and Diplomacy 1870-1945 (London, Fontana 1984) 13. 2. Η εκτενέστατη βιβλιογραφ ία τω ν τελευταίω ν είκοσι πέντε ετών, δεν επιτρέπει, όπω ς είναι φυσικό, πα ρά ενδεικτική αναφορά χα ­ ρ α κτη ρ ισ τικ ώ ν εργα σιώ ν. Ο P. Kennedy, The R ealities Behind Diplomacy. Background Influences on British External Policy. 18651980 (Fontana, London 1981) 416, εντάσσει με πρω τότυπο τρόπο το θέμα αυτό στη σφαιρική αντιμετώ πιση της βρετανικής εξωτε­ ρικής πολιτικ ή ς που επιχειρεί. Οι W. J. Mommsen, L. Kettenacker (eds.). The Fascist Challenge and the Policy o f Appeasement (George Allen and Unwin, London 1983) 436, έχουν επιμεληθεί ένα συλλογικό τόμο ο ο πο ίο ς δ ιερευνά την αλληλεπίδραση εξωτερικής πολιτική ς και εσω τερ'χ ώ ν πα ρ α γό ν­ τω ν στη διαμόρφωση της πο λιτικ ή ς του appeasement, τόσο σε κα ­ θεμιά εμπλεκόμενη χώρα χω ριστά όσο κ α ι στις σχέσεις μεταξύ τους. Ο G. Schmidt, The Politics and Economics o f Appeasement (Berg, Leamington Spa 1986) 435, επισημαίνει ό τι το πρόβλημα τω ν εξο­ π λισμ ώ ν π α ίζε ι καθοριστικό ρόλο στην εξέλιξη της εσωτερικής κα ι εξω τερικής πολιτική ς της Βρετανίας στη δεκαετία του 1930. 3. Η διείσδυση αυτή, παρά το πα λα ιό ενδιαφέρον της Γερμανίας γ ι ’ αυτόν τον χώρο, παρουσιάζεται στη δεκαετία του 1930 ω ς φυσι­ κή α πόρ ρ οια τω ν νέων α ντιλήψ εω ν περ ί «ελεγχόμενης ο ικ ο νο ­ μίας» κ α ι «οικονομ ίας του διευρυμένου χώρου» που προω θεί η ναζιστική ηγεσία. Ο ι νέες αυτές αντιλήψ εις διευρύνουν την ήδη έντονη συζήτηση για την εξέλιξη της δ ιεθνούς ο ικονομίας που έχει προκαλέσει η κρίση του 1929 και ο ι συνέπειές της. Η άμεση σχέ­ ση α υτώ ν τω ν οικονομ ικώ ν αντιλήψεω ν με την επεκτατική εξω ­ τερική πολιτική της Γερμανίας αντικατοπτρίζεται ευκρινώ ς στην πληθώρα τω ν σχετικών άρθρω ν και βιβλίω ν που παρουσιάζονται με αυξανόμενους ρυθμούς όσο η δεκαετία του 1930 βαίνει προς το τέλος της και προς την έναρξη του Β ’ Π αγκοσμίου Πολέμου. Για το θέμα αυτό βλέπε ενδεικτικά: - C. Herisson, “Le national-socialisme et l’iconomie dirigie”. Revue Politique et Parlementaire, No. 467, 1933, 33-44. - C. Biedermann, M. Dupovey. “La mystique nationale et I’iconomie 69

ΠΡΟΚΟΠΗΣ ΠΑΠΑΣΤΡΑΤΗΣ Hitlerienne”, Revue des Sciences Politiques, T. LVII, 1934, 481-99. - G. Cassel, “Du protectionisme &la dictature par I'iconomie dirigie”, V E sprit International, No. 31, 1934, 331-50. - P. Einzig, G erm any’s Default. The Economics o f Hitlerism. Macmillan, London 1934. - G. Glascow, ‘T h e Trail of Dr. Schacht” , The Fortnightly, t. CXL, 1936. 428-36. - H. Howard, “Les nouvelles perspectives dans les Balkans”, L ’Esprit International, No. 44, 1937, 486-505. - F. Berber, “L ’Allemagne et le changement pacifique”, L ’Esprit International, No. 42. 1937, 191-208. - A. Geraud, “Eastern Europe: Vassal or Free?”, Foreign Affairs, t. 16, No. 3, 1938. - E. Jackh, ‘T he German Drive in the Balkans”, International Affairs, τ. 18, No. 2, 1939,763-83. - H. Rausching, “La politique du Hie Reich dans l’Est et le Sud-Est Europ^en", Politique Etrangire, No. 4, 1939. 4. D. Kaiser. Economic Diplomacy and the Origins o f the Second World War (Princeton University Press, 1980) 15-16. 5. Jacques Droz, V E urope Centrale, Evolution Historique de / ’ idie de “M itteleuropa" (Payot, Paris 1960). To πρόβλημα της συνέχειας στη νεότερη γερμανική ιστο ρ ία συγκεντρώ νει την προσοχή της ιστορικής έρευνας κα ^ τα υτό χρ ο να προκαλεί έντονη α ντιπ α ρ ά ­ θεση απόψεω ν με την έκδοση του βιβλίου του καθηγητή του Π α­ νεπιστημίου του Αμβούργου Fritz Fischer, G riff nach der Weltmacht (DUsseldorf 1961)· στα αγγλικά εκδίδεται με τον τίτλ ο Germany’s Aim s in the First W orld War (London 1966). Η βασική θέση του Fischer είναι ό τι η Γερμανία ήταν έτοιμη να καταφΰγει σε πό λ ε­ μο την περ ίοδο εκείνη για να εδραιω θεί ω ς μεγάλη Δύναμη και για το σκοπό αυτό είχε σχεδιάσει την α νακατανομή εδαφώ ν σε παγκόσμια κλίμακα ώστε να κυριαρχούνται α πό τη Γερμανία και να εξυπηρετούν τα οικονομικά κ α ι στρατηγικά της συμφέροντα. Τα υποβόσκοντα πλέγματα ενοχής της γερμανικής κ ο ινω νία ς για το ρόλο της χώ ρας τους στην έναρξη και τω ν δύο πολέμω ν συμ­ βάλλουν οπω σδήποτε στη μακρά α ντιδικία που ακολουθεί, ιδ ια ί­ τερα όταν οι εργασίες του Fischer δείχνουν ο μοιότητες μεταξύ του γερμανικού επεκτατισμού που εκδηλώνεται κα ι στους δύο Π αγ­ κόσμιους Π ολέμους. Ο Fischer υποδεικνύει, με το ν τρ ό πο αυτό, 70

ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΔΙΕΙΣΔΥΣΗ ΚΑΙ ΣΥΜΜΑΧΙΚΗ ΕΝΔΟΤΙΚΟΤΗΤΑ ό τι οι ρ ίζες του Ν αζισμού π ρ ο χω ρ ο ύ ν βαθύτερα στο πα ρ ελθό ν της Γερμανίας α πό ό ,τι ήταν έως τότε γενικώ ς αποδεκτό, στρέ­ φοντα ς παράλληλα την προσοχή της έρευνας στους κοινω νικούς πα ρά γοντες που προκαλούν τη γένεσή του. Ο Fischer καταγγέλ­ λεται για «εθνικό μαζοχισμό» αλλά η α ντιπαράθεση αυτή εξελίσ­ σεται γρήγορα σε κλασικό παράδειγμα προαγω γής της ιστορικής έρευνας. Βλέπε ενδεικτικά Geoff Eley, From Unification to Nazism, Reinterpreting the German Past (Allen and Unwin, Boston 1986) 290. - Richard J. Evans, Rethinking German History. Nineteenth - Century Germany and the Origins o f the Third Reich (London 1987). - Fritz Fischer, From Kaiserreich to Third Reich. Elements o f Continuity in German History 1871-1945 (Unwin Hyman, London 1986) 118. Σ ’ αυτό το τελευταίο του βιβλίο ο Fischer π α ρ ου σ ιά ­ ζει συνοπτικά και με σαφήνεια τα αποτελέσματα τω ν ερευνών του. 6. C 3249, German Economic Penetration In Central And South-East Europe, Foreign Office Memorandum, May 6, 1938. 7. William S. Grenzebach Jr.: Germany's informal empire in East-Central Europe (Franz Steiner, Verlag. Stuttgart 1988) 239. 8. J. Joll, Europe Since 1870 (Harper and Row, New York 1973) 329, 349. 9. Piotr S. Wandycz, The Twilight o f French Eastern Alliances 19261936 (Princeton University Press, 1988) 455. 10. Kaiser, 198, 203-207. Βλ. επίσης A.T. Komjathy, «The Crises of France's East Central, European Diplomacy 1933-1938» (Eastern European Quarterly, Bonlder 1976). 11. R. 4500/94/67, Απόσπασμα α πό τα Π ρακτικά τω ν Βρετανο-Γαλλικών Συνομιλιώ ν στο Λ ονδίνο, στις 28 και 29 Α πριλίου 1938. 12. C 807/4/18, Memorandum respecting German “Expansion”, 31 Ιανουαρίου 1936. 13. Η Βρετανία δείχνει ιδιαίτερη ευαισθησία στο θέμα της επιστρο­ φής τω ν α π οικιώ ν φροντίζοντα ς να στηρίζει την αρνητική στάση της σε οικονομικά επιχειρήματα. Η Γερμανία διατηρεί α νοικτό το θέμα τω ν α π οικιώ ν την περίοδο αυτή περισσότερο ω ς μέσο π ίε ­ σης για να αποσπάσει άλλα οφέλη, πα ρά επειδή όντω ς επιδιώ κει την επιστροφή τους. Επιπλέον η ναζιστική Γερμανία συγκεντρώ ­ νει την προσοχή της στην Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη, όπω ς έχει άλλωστε διαπαιδαγω γηθεί α πό τις διδα χές της Π ανγερμανι­ κής ιδεολογία ς. Ε πιπλέον, το επιχείρη μ α της επα νέντα ξης τω ν 71

ΠΡΟΚΟΠΗΣ ΠΑΠΑΣΤΡΑΤΗΣ α π ο ικ ιώ ν στο γερμανικό κρά τος ξεπερνάει τις προγρα μμ α τικές τουλάχισ τον δυνατότητες της να ζιστική ς Γερμανίας, ενώ η ε π ι­ κοινω νία με αυτές θα εξαρτάται α πό τις διαθέσεις του βρετα νι­ κού στόλου. Για το θέμα αυτό βλέπε ενδεικτικά: C 2112/21/18, Sir Ε. Phipps πρ ος Sir John Simson, No. 259, Βερολίνο 15 Μ αρτίου 1935. - J. Μ. Bonn, “Le problim e Allemand: expansion coloniale ou commerciale?", L'Esprii International, No. 42, Α πρίλιος 1937, 14764. - Hjalmar Schacht, “Germany’s Colonial Demands”, Foreign Affairs, τ. 15, No. 2, Ιανουάριος 1937, 223-34. 14. C 807/4/18, 31 Ιανουαρίου 1936. 15. Στη διάρκεια της δεκαετίας του 1920 η Σοβιετική Έ νωση χρησι­ μ οποιεί, για την ανασυγκρότηση της ο ικο νο μ ία ς της, π ρ ο ϊό ντα της βαριάς γερμανικής βιομηχανίας κα ι την αντίστοιχη τεχνολο­ γία. Haigh R.H. Morris D.s., Peters A.R., «German-Soviet Relations in the Weimar Era: Friendship from Necessity» (Gower, London). 16. C 807/4/18, 31 Ιανουαρίου 1936. 17. E (37) 28, The Economic Aspect of Foreign Policy, 28 Μ αΐου 1937. 18. C 807/4/18, 31 Ιανουαρίου 1936. 19. R 4969/1167/67, Memorandum respecting German Economic Penetration in Central Europe, the Balkans and Turkey. Υ πόμνημα Foreign Office, 17 Α υγούστου 1937. 20. - R 3876, 7 Α πρ ιλίο υ 1938, R 6064, 30 Ιουνίου 1938, R 6147, 4 Ιουλίου 1938, R 6595, 21 Ιουλίου 1938, R 6799, 1 Αυγούστου 1938. 21. - R 7845, 23 Σεπτεμβρίου 1938. Βλέπε όμ ω ς κα ι το R 7869 της 22ας Σεπτεμβρίου 1938, όπου καταγράφεται η επίσημη άποψη της Β ουλγαρίας για τη Συνθήκη. 22. - R 2378, Rendel πρ ο ς Halifax , No 35, April 5, 1939.

72

ΝΑΣΗ ΜΠΑΛΤΑ

ΕΘΝΙΚΑ ΣΤΕΡΕΟ ΤΥ Π Α ΣΤΟΝ ΑΘΗΝΑΪΚΟ Η Μ ΕΡΗΣΙΟ ΤΥ Π Ο ΚΑΤΑ ΤΙΣ Π ΑΡΑΜ Ο ΝΕΣ ΚΑΙ ΤΗΝ ΕΚΡΗΞΗ ΤΟΥ Π Ο ΛΕΜ Ο Υ

Θα αρχίσω την εισήγησή μου με δύο απαραίτητες δ ι­ ευκρινίσεις. Η πρώτη, περισσότερο ουσιαστική, αφο­ ρά στην έννοια και στο περιεχόμενο του όρου «εθνικά στερεότυπα». Η δεύτερη, μάλλον τεχνική, αφορά στα χρονικά όρια αυτής της μικρής έρευνας και στις πηγές της. Ας αρχίσουμε από τη δεύτερη: η ύπαρξη, η λειτουρ­ γία - σημασία και η πολιτική - ιδεολογική χρήση των εθνικών στερεοτύπων αναζητήθηκε στις καθημερινές αθηναϊκές εφημερίδες: Πρωία, Η Καθημερινή, Εστία, Νέα Ελλάς, Α κρόπ ολις και Ε λεύθερον Βήμα ,1κατά τη διετία που προηγήθηκε της ελληνικής εμπλοκής στον πόλεμο, από τα τέλη, δηλαδή, του 1938, μετά από τη συμφωνία του Μονάχου (29-30 Σεπτεμβρίου 1938), και κατά το πρώτο τρίμηνο του ελληνοϊταλικού πολέμου, ώς και το τέλος του 1940. Ας επανέλθουμε όμως στην πρώτη διευκρίνιση. Κά­ θε συλλογικό υποκείμενο, εν προκειμένω μια εθνική ομάδα, διαθέτει ένα σύνολο συμβόλων, εικόνων, μύ­ θων και γενικευτικών χαρακτηρισμών βάσει - και μέ73

ΝΑΣΗ ΜΠΑΛΤΑ

σω - των οποίων αντιλαμβάνεται και ερμηνεύει την πραγματικότητα. Οι σταθερές και στερεότυπες εικόνες που έχει για τον εαυτό της και για άλλες εθνικές ομά­ δες είναι από τις πλέον σημαντικές και αφορούν κυ­ ρίως την ψυχολογία και τον «εθνικό χαρακτήρα» των λαών. Ο όρος λοιπόν «εθνικό στερεότυπο» χρησιμοποιεί­ ται εδώ -όπω ς άλλωστε και στη διεθνή βιβλιογραφία (image ή stereotype national) -με την έννοια της συλ­ λογικής αναπαράστασης - εικόνας μιας εθνικής ομά­ δας για τον εαυτό της (αυτο-στερεότυπο) και για τους άλλους (ετερο-στερεότυπο)· το περιεχόμενο της εικό­ νας, νοητικό, συναισθηματικό και αξιολογικό, είναι συνάρτηση πολλών παραγόντων, οι περισσότεροι από τους οποίους ανάγονται στον βιωμένο χρόνο, στην ιστορική εμπειρία, και οργανώνονται σε μεγάλο βαθ­ μό γύρω από το αντιθετικό σχήμα «εχθρός-φίλος». Η εξέλιξη και ο μετασχηματισμός των εικόνων αυτών εί­ ναι διαδικασίες αργές και τα βασικά τους συστατικά παραμένουν εν πολλοίς αμετάβλητα. Είναι προφανής η σπουδαιότητα των εθνικών στε­ ρεοτύπων ως έκφρασης των συλλογικών νοοτροπιών στον τομέα των διεθνών σχέσεων, και είναι γνωστό ότι έχουν αποτελέσει το αντικείμενο πολλών και σημαν­ τικών μελετών στη διεθνή βιβλιογραφία. Στην περίπτωση που εξετάζουμε εδώ, θα πρέπει να υπογραμμίσουμε τρία βασικά δεδομένα, τα οποία κα­ θορίζουν και το πλαίσιο μέσα στο οποίο κινείται ο προ­ βληματισμός μας. Είναι τα εξής: 1) Η εξωτερική πολι­ τική της ουδετερότητας του μεταξικού καθεστώτος, έτσι όπως διαμορφώνεται ως δύσκολη ισορροπία μεταξύ Αγγλίας και Αξονα, 2) η επί του Τύπου λογοκρισία, 3) 74

ΕΘΝΙΚΑ ΣΤΕΡΕΟΤΥΠΑ ΣΤΟΝ ΑΘΗΝΑΪΚΟ ΗΜΕΡΗΣΙΟ ΤΥΠΟ

οι ιδεολογικοί προσανατολισμοί του καθεστώτος. Η γενική εικόνα των εφημερίδων παρουσιάζεται ως ένα δελτίο κυβερνητικών ανακοινώσεων, όπου ασφαλώς δεν αναμένει κανείς να διαβάσει απόψεις και εκτιμήσεις για τη διεθνή κατάσταση. Ακόμη και την επαύριο των μεγάλων κρίσεων (εισβολή Χίτλερ στην Τσεχοσλοβακία - Μάρτιος 1939, κατάληψη Αλβανίας από τον Μουσολίνι - Απρίλιος 1939, έκρηξη Β' Παγκοσμίου Πολέμου - Σεπτέμβριος 1939), κύρια άρθρα και σχόλια διατρα­ νώνουν την προσήλωση της Ελλάδας στο ιδανικό της παγκόσμιας ειρήνης και την πεποίθησή της οτι ο ειρη­ νικός διακανονισμός των διαφορών είναι δυνατός, δε­ δομένου μάλιστα ότι όλοι οι Ευρωπαίοι ηγέτες είναι δια­ τεθειμένοι να προσπαθήσουν ώστε να επιτευχθεί αυτός ο σκοπός. Κατακλείδα όλων των σχετικών αναλύσεων είναι το γεγονός ότι η Ελλάδα, νηφάλια και ειρηνική, εξέρχεται πάντοτε δικαιωμένη και έτοιμη να συνεχίσει την ανοδική της πορεία: Τώρα π άλιν, διά μ ία ν άκόμη φοράν, ή ειρήνη έχει φυγαδευθεϊ (...). Τίποτε δέν είνε πλέ­ ον σταθερόν, οϋτε βέβαιον διά τήν Α ϋριον μέσα εις τόν κυκεώνα αύτόν τών άντιθέσεων μεταξύ τών Ισχυρών. 'Α λλά τήν στιγμή αυτήν άκριβώς ήμποροϋμεν νά κυττάξωμεν γύρω μας καί νά σκεφθώμεν. Δ έν έταράχθη ή γαλήνη μας. Ή ειρήνη δέν έφυγαδεύθη άπό τόν Τόπον μας. Τά μίση δέν φλογίζουν τήν ψυχήν μας. Έργαζόμεθα ηνωμένοι, ένώ ύπάρχει £να Κράτος, τό όπ οιον θέλει νά δωρίση τά άγαθά μιας άκλονήτου κοινωνικής δικαι­ οσύνης είς όλους, διά τό καλόν τού Συνόλου...2

Μέσα σε αυτό λοιπόν το κλίμα της αισιοδοξίας, εί­ ναι ενδιαφέρον να δούμε πώς εμφανίζονται τα σχετι­ κά με άλλους λαούς στερεότυπα, δεδομένου μάλιστα ότι το σχήμα «εχθρός-φίλος» δεν υφίσταται. Η Ελλά­

ΝΑΣΗ ΜΠΑΛΤΑ

δα -σύμφωνα πάντα με τον Τύπο- δεν έχει κανέναν εχθρό, ούτε με την έννοια του περιστασιακού αντιπά­ λου ούτε με του κληρονομικού-παραδοσιακού εχθρού. Ο μόνος εχθρός, που απειλεί όχι μόνο την Ελλάδα αλ­ λά την ανθρωπότητα στο σύνολό της και τη διεθνή ει­ ρήνη, είναι ο διεθνής κομουνισμός: απόδειξη αυτού αποτελεί ο ισπανικός εμφύλιος που θεωρείται μάλι­ στα από τις εφημερίδες, ώς και πολύ αργά μέσα στο 1939 και παρά τα όσα συμβαίνουν, ως το γεγονός εκεί­ νο που θα μπορούσε να πυροδοτήσει μια διεθνή σύρ­ ραξη. Ας αρχίσουμε από τις δυνάμεις του Αξονα. Η εικό­ να της νέας Γερμανίας είναι η εικόνα μιας χώρας ισχυ­ ρής, ευημερούσας και οργανωμένης. Η εικόνα αυτή οικοδομείται πάνω στο παλαιό στερεότυπο περί Γερμα­ νών: πρακτικοί, ευπειθείς, εργατικοί, συστηματικοί, δυναμικοί και ρεαλιστές. Το καινούριο είναι ότι όλες αυτές οι αρετές τους ευδοκιμούν και καρποφορούν υπό το εθνικοσοσιαλιστικό καθεστώς, το οποίο, συν τοις άλλοις, αναλαμβάνει να εκκαθαρίσει τη γερμανι­ κή ψυχή από καθετί το ξένο, μη προσιδιάζον προς την αρία καθαρότητά της και την παραδοσιακή της ηθική. Οι Γερμανοί υποδέχονται το νέο χρόνο, το 1939, «Ικα­ νοποιημένοι έθνιχώς, ευχαριστημένοι άτομικώς, υπε­ ρήφανοι γενικά γιά τό 1938 π ο ύ έπραγματοποίησε την “Μ εγάλη Γερμ ανία” (...). Ή παγανιστική διάθεσις τής γερμανικής φυλής είνε άταβιστική, βιολογικ ή - προχριστιανική. Τώρα δέ, χά ρις στή δημιουργική έπανάσταση πού σνντελεΐται σ ’ δλους τούς τομείς, κάτω άπό τήν καινούρ ια κοσμοθεωρητική σημαία, έλευθερώνεται καί ή πλευρά αυτή τής γερμανικής ψυχής πού, άπό αιώνας π ολλούς, έκυριαρχεΐτο άπό τίς ξένες ιδέες καί 76

ΕΘΝΙΚΑ ΣΤΕΡΕΟΤΥΠΑ ΣΤΟΝ ΑΘΗΝΑΪΚΟ ΗΜΕΡΗΣΙΟ ΤΥΠΟ

άπό τά ξένα ήθη,3 Εκτός από αυτές τις αρετές, οι Γερ­

μανοί, ακόμη και ως κατακτητές, είναι ευγενείς. Σε μια ανταπόκριση από το Παρίσι του Ελευθ. Κοτσαρίδα, στο Ε λεύθερον Βήμα της 4ης Ιουλίου 1940, με τίτλο: «Ή είσοδος τών Γερμανών είς τήν γαλλικήν πρωτεύ­ ουσαν», αυτό το αναγνωρίζουν και οι ίδιοι οι Γάλλοι: ... Έ κεΐνο π ού έκαμε εις δλονς ζωηράν έντύπω σιν ήταν ή ύγεία καί ή καθαριότης άξιω ματικώ ν καί στρατιω­ τικώ ν ■όσοι παρήλασαν άπό τό Π αρίσι ήσαν άληθινοί Ά ρ ιο ι: ψηλοί, ξανθοί, γαλανοί. Φρεσκαρισμένοι, π λ υ ­ μένοι, μέ στολές καθαρές (...). Ό τρομερός αυτός π ό ­ λεμ ος δέν είνε π όλεμ ος λαών. Τό μίσος, αυτό τό τυφ λ ό ν καί άσυγκράτητον μίσ ος π ο ύ π ν ίγει κάθε ά λλο αίσθημα (...) δέν τό συνάντησα πουθενά (...). Εις τά μά­ τια τών Γερμανών δέν συνήντησα μίσος. Τά πρόσωπά των, ά ν έφ ω τίζοντο άπό τήν ίκα νοπ οίη σ ιν τού νικητοϋ, δμως δέν είχα ν τίποτε άπό τήν ό γρ ία ν χα ρά ν τοϋ κατακτητοϋ, αυτήν τήν χα ρά ν τοϋ δορυκτήτορος π ού πληγώ νει τόν ήττημένον. Εις τά μάτια τών Γάλλων, έξ άλλου, δέν υπήρχε οΰτε ύποψ ία μ ίσ ους (...). Ή σ υμπ εριφ ορά τώ ν Γερμανώ ν είνε κάτι περισσότερον άπό άψογος. Φέρονται μέ ευγέ­ νειαν, μέ προσήνειαν, θά έλεγα μέ άγάπην, π ρός τούς Γ ά λλους (...). Γενικώς, ά π ο φ εύ γ ο υ ν μέ θρησκευτική προσοχή καθετί πού θά μπορούσε νά πληγώση τήν γαλ­ λική ψυχή (...). Οί Π αρισινοί, όσους δέν π αρέσυρεν ό π α νικ ό ς π ρ ό ς αυτή ν τήν τρ α γικήν έξ ο δ ο ν (...) ήσαν στήν άρχή έπιφυλακτικοί άπέναντι τών Γερμανών (...). Σ ιγά -σιγά δμως έξεθάρρεψαν (...) καί τό βράδυ είς τά χείλη τώ ν Γ άλλω ν καί τών Γ α λλίδω ν δέν υπήρχε π α ­ ρά μ ία φράσις: - Ils sont corrects.

Στην περίπτωση των Ιταλών, οι στερεότυπες κρίσεις 77

ΝΑΣΗ ΜΠΑΛΤΑ

και εικόνες απουσιάζουν, εκτός από τις γνωστές ανα­ φορές στον κοινό ελληνολατινικό πολιτισμό, στους κοινούς «μακραίωνες αγώνες υπέρ των ευγενέστερων ιδανικών»4 και στους δεσμούς που, κατά συνέπειαν, συνδέουν τους δύο λαούς. Η εικόνα φυσικά αλλάζει άρδην μετά από την ιταλική επίθεση κατά της Ελλά­ δας. Τότε, ή τορπίλη άγνώ στου έθνικότητος ύποβρυχ ί ο ν 5 που έπληξε το “Έλλη”, αποκαλύπτει την ταυτό­ τητά της: Τώρα π ο ύ έλύθησαν τά χείλη μας δυνάμεθα νά κρανγάσω μεν: Τό εϋδρ ομον “"Ελλη" έτορπιλίσθη (...) ύπό Ιταλικού ύποβρνχίου.6 Τότε, μαζί με τις πρώτες γελοιογραφίες του ψευδοκαίσαρος μέ τήν κωμικώς β λ ο σ νρ ά ν φ υσ ιογνω μ ία ν 7

και τα γνωστά ανέκδοτα, ο Τύπος προσάπτει στους Ιταλούς ένα πλήθος αρνητικές ιδιότητες: Ή δολιότης είναι τό κυριώ τερον ό π λο ν τών Ιταλώ ν. Τήν έκληρονόμησαν άπό τούς προπάτοράς των, τούς ηγεμονίσκους τώ ν ιτα λικώ ν κ ρα τιδίω ν τοϋ Μ εσαίω νος (...). Κ α ί ή δολιότης είνε δίδυμος άδελφή μιας άλλης ιταλικής Ιδιότητος: τής άνανδρίαςβ

Αλλού όμως η ευθύνη αποδίδεται όχι στον ιταλικό λαό, αλλά στον έγκληματία Ιτα λό δικτάτορα, στον Ά λ Κ απ όνε τής Ρώμης, ο οποίος όεν έδίστασε νά μεταβάλη τήν έξ Ιδιοσυγκρασίας φιλή συχον καί φιλειρηνικήν Ι τ α λ ία ν εις Κ ρά τος φόβητρον. Και τον ιταλικό λαό εις γενεάν άτιμω ν σφαγέω ν.9

Ας περάσουμε τώρα στις Δημοκρατίες. Υπομονετι­ κοί, ψύχραιμοι και επίμονοι οι Αγγλοι, αλλά γενικώς και γ ι’ αυτούς και, πολύ περισσότερο, για τους εύγενείς και π ο λ ιτισ μ έν ο υ ς Γάλλους, οι αναφορές στον εθνικό τους χαρακτήρα είναι σποραδικές και δεν συγ­ κροτούν ολοκληρωμένη εικόνα. 78

ΕΘΝΙΚΑ ΣΤΕΡΕΟΤΥΠΑ ΣΤΟΝ ΑΘΗΝΑΪΚΟ ΗΜΕΡΗΣΙΟ ΤΥΠΟ

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι προβαλλό­ μενες εικόνες για τους γείτονες της Ελλάδας, Ρουμά­ νους, Σέρβους και Τούρκους, εταίρους της στο Βαλ­ κανικό Σύμφωνο του 1934, οι άριστες σχέσεις με τους οποίους τονίζονται σε κάθε ευκαιρία. Κ α νείς όντως λα ός εις τόν κόσμον όέν συγγενεύει τόσον π ο λύ μέ τούς Γ άλλους καί τούς 'Ιταλούς, τούς κ α τ ’ έξοχήν αύτούς λα τινικούς-μεσογειακούς λαούς, όσ ον οί Ρουμάνοι. Ρωμαϊκή τελετουργικότης, γ α λ λ ι­ κή κουλτούρα, έμ φ άνισ ις καί νοοτροπ ία διακρίνουν τον δημόσιο βίο τους. Χ αριτω μένοι, εύγενεΐς, νω χελικοί, λ ίγ ο άδιάφοροι, ζουν γενικώς με έναν βαθύτατα γλυκύν καί π οιη τικόν ρυθμόν, μη έλκυόμενοι άπό τάς π ο λιτικ ό ς συζητήσεις (...). Μ ία μικρά μ ό νο ν μ ειονότης ένδιαφέρεται διά την πολιτικήν, άλλά ή μειονότης αυτή ένδιαφέρεται μέ πάθος, πάθος όχι καί τόσον άνεξήγητον, έά ν λάβη κανείς ύ π ’ δψ ιν του τάς διασταυ­ ρώσεις φυλώ ν α ί όποΐαι ίζησαν είς τήν Ρουμανίαν καί τό γεγο ν ό ς ότι αίμα π ο λ λ ώ ν γενεώ ν ά γρ ιω ν κατακτητών άνεμείχθη μέ τό π α λα ιό ν λα τινικ ό ν αίμα τών π ρό δ ισ χιλίω ν έτών κατοίκω ν τής Ρ ουμανίας.10

Με εντελώς διαφορετική ψυχοσύνθεση παρουσιά­ ζονται οι Σέρβοι: βαρείς, σοβαροί, κατά τι μελαγχολικοί και δύσπιστοι, εσωστρεφείς, φ έρουν βα ρεϊα ν έ π ’ αύτώ ν τήν σφραγίδα τής σλαυϊκής των καταγωγής. Ο λαός αυτός είς τάς έναντιότητας τής Ιστορικής του μ οί­ ρας έμαθε νά έργάζεται, νά παλαίη, νά έπιμένη, νά υπο­ μένει, νά π εριμένει, ά λλά καί νά έπ ιτυγχά νει.η Πολυ­

άριθμα δημοσιεύματα εξαίρουν το έργο που επιτελείται στο ηνωμένο κράτος της Νοτιοσλαβίας, είναι δε αξιοσημείωτη μια μεμονωμένη μεν, αλλά αξιοπρόσε­ κτη επισήμανση της Εστίας 12 σχετικά με την άμιλλα με­

ΝΑΣΗ ΜΠΑΛΤΑ

ταξύ των νοτίων και βορείων Σλαύων. Οί έντεϋθεν τοϋ Δουνάβεως Νοτιοσλαϋοι έβιάζοντο νά δείξουν είς τους νέους συμπατριώτας των, δ η όέν ήσαν όλιγώ τερον π ο ­ λιτισ μ ένοι ά π ’ αυτούς. Δ ιότι, βεβαίως, οί ξανθοί των άδελφοί -α υτοί π ού ζοϋν έκείθεν τοϋ Δ ουνάβεως- ήσαν υπόδουλοι έως τότε, άλλ ’ είχα ν όπωσδήποτε άναπτυχθή ϋπό τήν μ ακροχρόνιον αύστριακήν διοίκησιν, εις ένα π λ α ίσ ιο ν εύρω παϊκόν.

Στην περίπτωση των Τούρκων, εν ονόματι της ελ­ ληνοτουρκικής φιλίας, αίρεται η παλαιά εικόνα του κληρονομικού εχθρού και στη θέση της προβάλλεται η εικόνα του φιλικού έθνους. Γράφει Η Καθημερινή, στις 27 Φεβρουάριου 1939, με αφορμή την επίσκεψη στην Αθήνα του Τούρκου υπουργού Εξωτερικών Σουκρή Σαράτσογλου: Ό Τούρκος υπ ουργός άντελήφθη (...) δτι ή φ ιλία μετά τής χώ ρας του άποτελεΐ ζώσαν δύναμ ιν είς τήν καρδίαν τοϋ Έ λλη νος π ο λίτο υ καί αίσθη­ μα άμετακίνητον. Ό ήλιος ήμπορεί νά σταματήσει τήν τροχιά του, ά λλ ’ ή φ ιλ ία ή όπ ο ία ήνωσε διά π α ντός τούς δύο γείτονας λα ούς θά συνεχίσει τήν ευτυχή της πορείαν. Τοϋτο, ό,τιδήποτε καί ά ν ήθελε συμβή, οίαδήποτε καί ά ν ήθελεν έπέλθη εις τόν κόσμον μεταβο­ λή, άποτελεΐ γεγονός τελείωμένο τό όπ ο ιο ν χρήσιμον είναι νά γνω ρίζουν οί πάντες. Την επομένη, 28 Φεβρου­ άριου 1939, η ίδια εφημερίδα ομιλεί π ερ ί όμαιμίας: Δ έν είνα ι, οϋτε ύπήρξεν, άληθινά έχθρός ό Τούρκος τοϋ Ρωμιοϋ. Συνθετικώς, μέ τήν έξωτερική μ ορφή τής Ισ τορ ία ς, μ πορ ούμε βέβαια νά τόν χαρακτηρίσουμε έτσι. Γι ’ αυτό, καί έτσι μάς παρεδόθη στά βιβλία. Στήν άλήθεια όμως, άναλυτικώς, στήν έσωτερική μορφή τών γεγονότων, τής άλλη λουχίας των καί Ιδίως τής έξηγήσεώς των, οι δύο λα ο ί ώμοιώθησαν π ρός δύο έτεροθα80

ΕΘΝΙΚΑ ΣΤΕΡΕΟΤΥΠΑ ΣΤΟΝ ΑΘΗΝΑΪΚΟ ΗΜΕΡΗΣΙΟ ΤΥΠΟ

λ εΐς π ο ύ ή ριζα ν στην κακομοιρασμένη κλη ρονομ ιά. Μ ίσος δέν είχαν. Έ βγαζαν δμως τά μάτια τους. Σ άν άδελφοί (...). Δ ύο άδελφώ ν παιδιά, καί τίποτε άλλο. Τί μάς χω ρίζει; Τό Α ίγαϊον. Κ άποτε ήτο λίμνη. Νομίζετε δτι είνα ι δύσκολο νά ξαναγίνει; Γεννηθήτω λ ο ιπ ό ν λ ί­ μνη.

Πλήρης είναι σχεδόν η έλλειψη αναφορών στον έτε­ ρο φυλετικό-κληρονομικό εχθρό, τον βουλγαρικό λαό, όπως άλλωστε ελάχιστα είναι και τα περί ελληνοβουλγαρικών σχέσεων δημοσιεύματα. Ως γνωστόν, ενώ οι σχέσεις της Ελλάδας με τους Βαλκάνιους γείτονές της και την Τουρκία -κα ι γενικώς οι διαβαλκανικές σχέσεις- είχαν βελτιωθεί μετά τις διμερείς συμφωνίες του 1929, η εξομάλυνση των διαφορών με την Βουλ­ γαρία προσέκρουε στην πολιτική της τελευταίας, η οποία επεδίωκε την αναθεώρηση των Συνθηκών του 1919-1920. Η Βουλγαρία, απούσα και από το Σύμφω­ νο Βαλκανικής Συνεννόησης (που υπογράφηκε τον Φε­ βρουάριο του 1934, μεταξύ Ρουμανίας, Γιουγκοσλα­ βίας, Τουρκίας και Ελλάδας), αντιπροσώπευε για την Ελλάδα ένα διαρκή από βορρά κίνδυνο, την αντιμε­ τώπιση του οποίου κάλυπτε, τουλάχιστον ώς τον Απρί­ λιο του 1939 -οπότε έγινε σαφής η ιταλική απειλή- ο αμυντικός σχεδιασμός της Ελλάδας. Οι λίγες, όπως σημειώθηκε, αναφορές, είναι ευχές περί βελτιώσεως των σχέσεων της Βουλγαρίας με τη Βαλκανική Συμμαχία.13 Συνοψίζοντας, η πρώτη διαπίστωση που μπορούμε να διατυπώσουμε είναι ότι ήδη η χρήση του όρου «ε­ θνικά στερεότυπα» είναι εν πολλοίς καταχρηστική, δε­ δομένου ότι σε πολύ λίγες περιπτώσεις πρόκειται για ολοκληρωμένες και συγκροτημένες εικόνες. Μήπως 81

ΝΑΣΗ ΜΠΑΛΤΑ

μπορούμε να μιλήσουμε για απόπειρα δημιουργίας νέ­ ων στερεοτύπων; Στο ερώτημα αυτό θα απαντήσουμε καταφατικά, υπό την έννοιαν ότι πρόκειται ασφαλώς για ένα συγκεκριμένο πεδίο άσκησης της προπαγάνδας του καθεστώτος, μιας διαδικασίας, δηλαδή, που αποβλέ­ πει στο να δημιουργήσει και καταστήσει λειτουργικές -όρ­ γανα και μέσα πειθούς και επιρροής- εικόνες και ανα­ παραστάσεις. Η ιδεολογική και πολιτική χρήση αυτών των εικόνων είναι άλλωστε, όπως είδαμε, πρόδηλη: απο­ βλέπει στην ενίσχυση των ιδεολογικών αρχών και στη στή­ ριξη της εξωτερικής πολιτικής του καθεστώτος. Δεχόμενοι λοιπόν ότι πρόκειται για απόπειρα συγ­ κρότησης νέων εθνικών εικόνων, διαπιστώνουμε ότι αυ­ τή γίνεται με βάση μια διαδικασία επιλογής και απομό­ νωσης εκείνων των συστατικών στοιχείων από τα ήδη υπάρχοντα στερεότυπα που ανταποκρίνονται προς το σύ­ στημα αξιών του ιδίου του μεταξικού καθεστώτος: δύ­ ναμη, οργάνωση, εργατικότητα, πίστη στις εθνικές παρα­ δόσεις κλπ. Αυτό βεβαίως συμβαίνει όταν δεν έχουμε πλήρη κατάργηση παλαιών στερεότυπων, όπως στην πε­ ρίπτωση της Τουρκίας, ή εξαφάνιση σημαντικών πλευρών τους, όπως στην περίπτωση της Γαλλίας (τα περί δημο­ κρατικών ιδεωδών κλπ.). Η απουσία είναι συχνά πιο εύ­ γλωττη από την παρουσία. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η προβαλλόμενη για τους ίδιους τους Έλληνες εθνική εικόνα. Η εικόνα ενός λαού για τον ίδιο τον εαυτό του διαμορφώνεται εν πολλοίς σε συνάρτηση με τις εικόνες που έχει διαμορφώσει για τους άλλους. Ειδικότερα, η αυτο-επιβεβαίωση μιας εθνικής ομάδας σε μια δεδομένη στιγμή (όπως και η επί­ τευξη της ενότητας και συσπείρωσής της) απαιτεί συνή­ θως την αντίθεση, την αντιπαράθεση με τον «άλλον» ή 82

ΕΘΝΙΚΑ ΣΤΕΡΕΟΤΥΠΑ ΣΤΟΝ ΑΘΗΝΑΪΚΟ ΗΜΕΡΗΣΙΟ ΤΥΠΟ

τους «άλλους». Ο μηχανισμός καθίσταται τόσον αποτε­ λεσματικότερος, όσον η αντίθεση οξύνεται. Στην περί­ πτωση όμως του ελληνικού αυτο-στερεοτύπου, αυτό δεν ισχύει, διότι η υπεροχή του Ελληνισμού και των αρετών του εθνικού χαρακτήρα των Ελλήνων θεωρείται δεδομέ­ νη. Είναι αίτιο αλλά και αποτέλεσμα της υψηλής και μο­ ναδικής πνευματικής του αποστολής «να συνδέει, να αδελ­ φώνει και να οικοδομεί τον πολιτισμό των εθνών της γης».14 Η προβαλλόμενη εθνική εικόνα αναπαράγει σε με­ γάλο βαθμό τα γνωστά παραδεδομένα στοιχεία περί του πατριωτισμού και της ευσέβειας του Έλληνα, υπερτονί­ ζει όμως άλλες αρετές, όπως την «άτρωτον αντοχήν» και την «αδάμαστον δημιουργικήν του θέλησιν».15 Αυτές επι­ καλείται το καθεστώς καλώντας στην ανασύνταξη των εθνικών δυνάμεων και εις «την γόνιμον εθνικήν εργα­ σίαν». Προβάλλονται όμως και αρκετά νέα στοιχεία στη θέση άλλων, τα οποία αίρονται υπό την ευεργετική επίδραση του νέου καθεστώτος: Γράφει η Πρωία μετά την ιταλική εισβολή στην Αλβανία: Ή ψυχική αυτή ηρεμία δέν ήτο άλλοτε τό χαρακτηριστικόν τοϋ 'Ελληνικού λαού είς πα­ ρεμφερείς περιπτώσεις. ΕΙς τήν άνήσυχον νευρικότητα έδίδετο ή έξήγησις καί δικαιολογία τής μεσημβρινής Ιδιο­ συγκρασίας. ΕΙνε, όμως, προφανές δ η ή σημερινή νηφά­ λιος άταραξία τοϋ έλληνικοϋ λαού εΐνε τό άποτέλεσμα μιας γενικωτέρας καί θεμελιώδους μεταβολής, έκείνης ή όποία Ιδωκεν είς τήν χώραν ένα ίσχνρόν κρατικόν όργανισμόν, ή όποία έτόνωσε τήν έθνικήν συνείδησιν, έκαλλιέργησε τήν έθνικήν αύτοπεποίθησιν...16

Η τελευταία διαπίστωση - στα πλαίσια τουλάχιστον αυτής της σύντομης παρουσίασης των πρώτων συμπερα­ σμάτων της έρευνας και δεδομένου ότι το θέμα θα απο83

ΝΑΣΗ ΜΠΑΛΤΑ

τελέσει αντικείμενο διεξοδικότερης μελέτης - αφορά σε μια ακόμη απουσία, την απουσία αναφορών στην πολε­ μική αρετή των Ελλήνων, αυτό φυσικά ώς τη στιγμή που ξεσπά ο πόλεμος. Είναι χαρακτηριστική και αποκαλυ­ πτική στο σημείο αυτό η αρθρογραφία των εφημερίδων κατά τις επετείους της 25ης Μαρτίου, όπου κυριαρχεί η σύγκριση της Επανάστασης με τη «σωτήριον μεταβολήν» της 4ης Αυγούστου 1936, σύγκριση που ασφαλώς δεν απο­ βαίνει καθόλου εις βάρος της δεύτερης: «Η 4η Αυγούστου του 1936 ήτο μια δευτέρα 25η Μαρτίου».17 ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. Την έρευνά μου πραγματοποίησα στην πλούσια κα ι φιλόξενη β ι­ βλιοθήκη της Ε ταιρείας Ελληνικού Λ ογοτεχνικού κ α ι Ιστορικού Α ρχείου (Ε.Λ.Ι.Α .). Εκφράζω κ α ι εόώ τις ευχαριστίες μου. 2. Νέα Ε λλάς, 25 Δεκεμβρίου 1939, κύριο άρθρο: «Μ ε την Γ αλήνην ε ις την ψυχήν». 3. Πρωία, 3 Ιανουαρίου 1939, «Η ζω ή στη ν Γ ερμανία» του Ευ. Κυριάκη. 4. Νέα Ε λλάς, 17 Δεκεμβρίου 1939. 5. Α κρ όπολις, 17 Α υγούστου 1940. 6. Πρωία, 30 Ο κτωβρίου 1940. 7. Πρωία, 20 Ν οεμβρίου 1940. 8. Πρωία, 3 Ν οεμβρίου 1940. 9. Νέα Ε λλάς, 5 Δεκεμβρίου 1940. 10. Πρωία, 2 Μ αρτίου 1939. 11. Πρωία, 7 Μ αρτίου 1939. 12.28 Ιουνίου 1938. 13. Βλ. ενδεικτικώ ς: Η Κ αθημερινή, 1 Μ αρτίου 1939, κύ ρ ιο άρθρο του Γ.Α. Βλάχου με τίτλο: «Μετά το Βουκουρέστιον - Η Βαλκα­ νική Συμμαχία». 14. Ε λεύθερον Βήμα, 3 Ιουλίου 1940. 15. Α κρ όπολις, 8 Α υγούστου 1940. 16. 11 Α πριλίου 1939. 17. Η Κ αθημερινή, 25 Μ αρτίου 1938. 84

ΣΥΖΗΤΗΣΗ Α ' ΣΥΝΕΔΡΙΑΣ

Ακροατής: Η απόφαση του Μ εταξά μπορεί, μήπως, να εξηγηθεί από την αλλαγή της πολιτικής του οίκου των Γλύξμπουργκ; Δ ιότι ο Γεώ ργιος ήταν άνθρω πος των Εγγλέζων.

X. Χατζηιωσήφ: Η αλλαγή έπ αιξε ρ ό λ ο ■αλλά ο Μεταξάς, όπως προσπάθησα να δείξω, δεν ήταν ένα νευρόσπαστο π ου αντιδρούσε ανάλογα με τα νεύματα κύ­ κλω ν εσ ω τερικώ ν ή εξωτερικών. Ε ίχε άλλω στε α ν α ­ γνω ρίσει νω ρίς την αβασίλευτη δημοκρατία. Ίσως η εκτίμησή του για τη σύνδεση της Ελλάδας με τις Δ υ ­ τικές Δ υνάμεις να είχε προηγηθεί και της στροφής της μ οναρχίας - της επ ανόδου της μ οναρχίας στον π α λιό και αρχικό της προσανατολισμό. Ακροατής: Σχετικά με τον Μεταξά: όλη η οργάνωση, η φασιστική (της νεολαίας, για παράδειγμα), έχει π εί­ σει π ολλο ύ ς ότι ο Μ εταξάς ακολουθούσε το πρότυπ ο της Γερμανίας. Είχε, λοιπ όν, δύο πρόσωπα; Α φ ού οι οικονομικοί παράγοντες και η βασιλική οικογένεια τον ωθούσαν να στραφεί π ρος τους Ά γγλους. Α. Αργυρίου: Ο Ελεφάντης έχει υποστηρίξει ότι η Τε­ τάρτη Α υγούσ του δεν μ πορ εί να θεωρηθεί φασιστικό καθεστώς, για τί δεν είχε κοινω νικό υπόστρωμα.

X. Χατζηιωσήφ: Επηρεάστηκε ο Μ εταξάς από τα φα­ σιστικά καθεστώτα, όπως και ο Πλαστήρας και άλλοι. Ο Μ εταξάς έκανε ό,τι κάνει η ελληνική συντηρητική 83

ΣΥΖΗΤΗΣΗ Α ΣΥΝΕΔΡΙΑΣ

παράταξη: π ροσ αρμογή . Π ροσάρμοσε το ν φ α σ ισμ ό στην ελληνική πραγματικότητα, με αποτέλεσμα να καταλήξει ο φασισμός σε ένα πατερνα λισ τικό αυταρχι­ κό καθεστώς π ο υ υιοθετεί εξωτερικά στοιχεία, υιοθε­ τεί και κ ά π οιον λόγο, αλλά για τον Μ εταξά, νομίζω (όχι για όλους τους οπαδούς του), ο φασισμός και ο ναζισμός είχα ν μια υπερβολικά προλεταριακή χροιά. Ο Μεταξάς ήταν ο πατερναλιστής- δεν είναι τυχαίο ότι η οργάνω ση π ο υ υποστηρίζει σ αν ιδ εολογικ ό μ οχλό του καθεστώτος του είναι η νεολα ία · αντιλαμβάνεται, δηλαδή, τη «φασιστική» οργάνωση της μελλοντικής ελ­ ληνικής κοινω νίας σαν ένα πρόβλημα γενιών. Εκεί ρ ί­ χνει το βάρος του · και δείχνει τον πατερναλιστικό χα ­ ρακτήρα της ελληνικής, α ν θέλετε, εκδοχής του φασι­ σμού.

Κ. Καλλιγάς: Να προσθέσω ένα επίμετρο σε όσα είπε ο κ. Χατζηιωσήφ. Η δικτατορία του Μ εταξά δεν είχε σχέση με τις πληβειοκρατικές δικτατορίες της Γερμα­ νίας και της Ιταλίας, π ο υ είχα ν ευρύτατο λα ϊκ ό υπό­ βαθρο. Στην Ελλάδα είχαμε ένα π ο λύ ασυμπαθές α υ ­ ταρχικό καθεστώς. Το αποδέχτηκε, βεβαίως, η ελλη νι­ κή κοινωνία, το ανέχτηκε· είχε κουραστεί από π ολλές αντιφάσεις, είχε κατανοήσει και ορισμένες αναγκαιό­ τητες, αλλά δεν υπήρξε ποτέ κατάφαση π ρος το καθε­ στώς αυτό σε κανένα στρώμα της ελληνικής κοινωνίας: άλλο ανοχή κι ά λλο κατάφαση. Ως π ρος την οργάνωση της νεολαίας, από έγγραφα, αφηγήσεις, αναλύσεις, π ροκύπ τει ότι ο Μ εταξάς, με την ίδρυση της οργάνωσης και με τις δ ιάφορες επιδα­ ψ ιλεύσεις ευδα ιμ ονιστικής φύσεω ς τις οπ οίες έκανε στα μέλη της, επιχειρούσε να αποκτήσει δικά του ερεί­ 86

ΣΥΖΗΤΗΣΗ Α ΣΥΝΕΔΡΙΑΣ

σματα, τα οποία εστερείτο. Η δικτατορία της 4ης Α υ ­ γούστου δεν ήταν δικτατορία τον Μεταξά. Ή ταν δ ι­ κτατορία τον Γεωργίου. Ο Γεώργιος ήταν ο άρχω ν της χώ ρα ς αντής. Ε κείνος απ οφά σιζε, εκείνος καθόριζε την π ολιτικ ή της, εκείνος την ενέταξε αποφασιστικά στο στρατόπεδο των Δ υτικώ ν Δ ημοκρατιών, σύμφω ­ να με μ ία σ νλλογισ τική π ο υ δεν είνα ι τον π αρόντος. Ο Μ εταξάς ήταν α πλός διεκπεραιωτής. Δ εν είχε π αρά να κινήσει το δάχτυλό του ο Γεώργιος για να τον αποβά λει. Δ εν είχε δικό του έρεισμα. Τα δυναμ ικά ερ εί­ σματα της εξουσίας, μετά τις μεταβολές τις οποίες υπέ­ στησαν κ α τόπιν της αποτυχίας του β ενιζελικού κινή­ ματος του Μ αρτίου του ’35, έγ ιν α ν μ ονόπ λευρα μ ο ­ ναρχικά, αντιβενιζελικ ά κλπ. Η ισ χύς β ρ ισ κ ότα ν εξ ολοκλή ρον στα χέρια τον Γεωργίου. Ο Μ εταξάς ήταν ένα είδος τεχνικού, πρώ τον για τί ήξερε να χειρίζεται τους στρατιωτικούς από τις τάξεις των οποίω ν προήρχετο, και δεύτερον για να είνα ι ο διεκπεραιω τής αυ­ τού ακριβώς τον π ροσ ανατολισμ ού· για τί δεν απέβλεψε από την αρχή ο Γεώ ργιος στη δικτατορία της 4ης Α υγούστου. Επεχείρησε ένα ά λλο σχήμα το ο π οίο δεν επέτνχε - το σχήμα μιας κνβέρνησης σννασπισμού επά­ νω σε π ερ ίπ ο ν μόνιμη βάση. Ίσως (για εικασίες π ρ ό ­ κειται) να είχε έρθει σε σννεννόηση με τονς Ά γγλο υ ς για μ ια λύσ η τέτοια π ο υ δ εν θα παρα βίαζε τη δημο­ κρατική παράδοση της χώρας. Δ εν τελεσφόρησε. Π ολ­ λές λ ο ιπ ό ν φορές ο Γεώ ργιος ανακάλεσε τον Μ εταξά στην τάξη με δριμντατο ύφος, ότα ν περιήλθαν σε γνώ­ ση του καταγγελίες ή διαμαρτυρίες γονέω ν ότι εκαλλιερ γείτο στα π αιδιά τους ο χαφιεδισμός. Τον εκάλεσε και του έκανε δριμύτατη παρατήρηση ότι εξαχρεί­ ωνε έτσι αντά τα παιδιά και μετέβαλλε το ήθος τονς.

ΣΥΖΗΤΗΣΗ Α ΣΥΝΕΔΡΙΑΣ

Κ α ι ζήτησε να είνα ι αρχηγός της ΕΟΝ ο Π αύλος - ο Δ ιά δ ο χ ο ς- ακριβώς για να μ πορεί να την ελέγχει.

Ακροάτρια: Για το θέμα της νεολαίας. Εγώ ήμουν στη σπουδάζουσα νεολαία. Εμείς είχαμε την εντύπωση ότι στην ΕΟΝ υπήρχε πνεύμ α μη δημοκρατικό. Ωστόσο, μεγάλο π οσοστό της ΕΟΝ πέρασε μετά στην ΕΠΟΝ και στις αντιστασιακές οργανώσεις. Π ου σημαίνει ότι δεν είχε προλάβει να διαπαιδαγωγηθεί πλήρως. Εμείς τους βλέπαμε με μ εγάλη δυσπιστία και, ότα ν τους οργανώ ­ ναμε στις γραμμές της ΕΠΟΝ, ήμασταν πάντα επ ιφ υ­ λα κτικοί, προσεκτικοί, και έπρεπε να π ερά σ ουν από δοκιμασίες για να γ ίν ο υ ν μέλη της ΕΠΟΝ.

Ακροατής: Έ παιξε κανένα ρ όλο η τεκτονική ιδιότητα του Μ εταξά και του Γεω ργίου στη στροφή τους προς τους Ά γγλους;

X. Χατζηιωσήφ: Ναι, κι αυτό είνα ι π ιθανόν...

ΣΑΒΒΑΤΟ, 20 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 1991 ΔΕΥΤΕΡΗ ΣΥΝΕΔΡΙΑ ΠΡΟΕΔΡΟΣ: ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΝΟΥΤΣΟΣ

Α Λ ΕΞΑ Ν ΔΡΟΣ Α ΡΓ ΥΡΙΟ Υ

Ο Π Ο ΛΕΜ ΟΣ ΤΟ Υ ΣΑΡΑΝΤΑ ΣΤΗΝ Ε ΛΛΗ Ν ΙΚ Η ΛΟ ΓΟ ΤΕΧ ΝΙΑ

Ο πόλεμος του ’40 αρχίζει κάπου 14 μήνες έπειτα από την έναρξη του Β ' Παγκοσμίου Πολέμου, ο οποίος κη­ ρύσσεται 19 χρόνια μετά τη λήξη του A ' Παγκοσμίου Πολέμου, που κράτησε, όπως ξέρομε, 4 χρόνια. Και εξαιτίας της μορφής, των απωλειών και της πεποίθη­ σης ότι ήταν ένας αδικαιολόγητος πόλεμος και έξω από την “ευρωπαϊκή συνείδηση”, όπως την αντιλαμ­ βανόταν, αίφνης, ο Βαλερύ, αναπτύχθηκε μια λογοτε­ χνία που ονομάστηκε “αντιπολεμική”, επειδή κατήγγελλε τις αθλιότητες του Πολέμου, με την ελπίδα ότι ίσως θα αποτρεπόταν μια επόμενη ανθρωποσφαγή. Υπόθεση που φαινόταν πιθανή στα πρώτα μεταπολε­ μικά, τότε, χρόνια. Από τις μεταφράσεις στα ελληνικά των σχετικών έρ­ γων που είχαν απήχηση στο ευρύτερο αναγνωστικό κοινό, ήταν: το “Τίποτε νεώτερο από το Δυτικό Μέ­ τωπο” του Ρεμάρκ, “Οι Ξύλινοι Σταυροί” του Ντορζελές, η “Φωτιά” του Μπαρμπύς και το “Ανθρωποι εν Πολέμψ” του Λάτσκο. Και για να έρθομε στα δικά μας, που είχαμε κατά σειράν: προηγουμένως τους Βαλκα­ νικούς, τις περιπέτειες με την έναρξη και ύστερα τη συμμετοχή μας, μετά τον Διχασμό, στον A ' Πόλεμο, και έπειτα τη Μικρασιατική Εκστρατεία και την Κα91

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΑΡΓΥΡΙΟΥ

ταστροφή, κυκλοφόρησαν τρία αντιπολεμικά βιβλία: “Η Ζωή εν Τάφιμ” του Μυριβήλη, “Το νούμερο 31328” του Βενέζη και η “Ιστορία ενός αιχμαλώτου” του Στρατή Δούκα. Θέλω με αυτά, και όχι μόνο, να τονίσω ότι μεταξύ των δύο Παγκοσμίων Πολέμων, είχε αναπτυ­ χθεί ένα αντιπολεμικό πνεύμα που εκφράστηκε και στη λογοτεχνία, ευρωπαϊκή και ελληνική. Δεν είναι δικό μου θέμα να υποστηρίξω ότι και στο πεδίο της πολιτικής είχε, ή δεν είχε, αναπτυχθεί ένα ανάλογο πνεύμα που θα ματαίωνε έναν επόμενο π ό­ λεμο. Δεν ξέρω επίσης αν άλλοι λόγοι ή πράγματι η Επανάσταση του ’17 με την ίδρυση της Σοβιετικής Ένω­ σης και ο φόβος εξάπλωσης του κομουνισμού, υπήρ­ ξε η αιτία -ή η δικαιολογία- που εγκαθιδρύθηκαν σε πολλές χώρες της Ευρώπης ολοκληρωτικά καθεστώ­ τα, με κορυφαία το φασισμό στην Ιταλία και το ναζι­ σμό στη Γερμανία, ενώ ταυτόχρονα είχαμε τη σκλή­ ρυνση του καθεστώτος στη Σοβιετική Ένωση, που απο­ δόθηκε στον Στάλιν. Με συνέπεια, οι φιλειρηνικές ιδέ­ ες να θεωρηθούν ουτοπικές και να πέσουν σε ανυπο­ ληψία όταν φαινόταν ορατός ένας νέος πόλεμος. Για να έρθω και στα δικά μας, η δικτατορία του 1936 χρεώθηκε στον ανύπαρκτο κίνδυνο του κομουνισμού, ενώ οι πραγματικοί στόχοι της ήταν η αναίρεση του κοινοβουλευτισμού. Οι απόψεις διίστανται κατά πό­ σον το βασιλομεταξικό (όπως ρητορικά κατονομάζε­ ται, για να προβληθούν οι φορείς της εξουσίας) καθε­ στώς (εάν, και πόσο) μπορεί να ονομαστεί φασιστικό, δεδομένου ότι δεν είχε κοινωνική βάση (όπως, αντί­ θετα, το φασιστικό και το ναζιστικό), καθώς ήταν σα­ φώς π ραξικόπημα εκ των άνω. Αν όμως ενδιαφερόμαστε για την εικόνα που έδειχνε προς τα έξω, με τις 92

Ο ΠΟΛΕΜΟΣ ΤΟΥ ΣΑΡΑΝΤΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

θεωρίες που ανέπτυσσε ο Νικολούδης (υπουργός Τύ­ που/Προπαγάνδας - κατά τα ναζιστικά πρότυπα), ή τις ομιλίες του Μεταξά (φράσεις των λόγων του συ­ νόδευαν έως και τα εισιτήρια των τραμ και των λεω­ φορείων), αλλά και κάποια φαινόμενα που είχαν αντιγραφεί επίσης από το οπλοστάσιο των ολοκληρωτι­ κών καθεστώτων (όπως ο υποτιθέμενος φιλεργατισμός, ο φιλαγροτισμός, και η δημιουργία οργάνωσης νεο­ λαίας με υποχρεωτική στράτευση), δεν γεννάται ζήτη­ μα για την εκλεκηκή συγγένεια των ηγετών της δικτα­ τορίας προς τα φασιστικά καθεστώτα. Με δυο λέξεις: όλα τα ιδεολογήματα που κυκλοφορούσαν είχαν φα­ σιστική προέλευση και σοβινιστικό χρώμα. Διανύαμε το πέμπτο έτος της εκτροπής του ’36 όταν κηρύσσεται ο πόλεμος του ’40. Με επιδρομέα τη φα­ σιστική Ιταλία, σύμμαχο και συμπολεμιστή της ναζιστικής Γερμανίας (ο λεγόμενος Άξονας Βερολίνου-Ρώμης) και παρά το ότι διεξάγει τον πόλεμο ο παλαιός γερμανοθρεμμένος Μεταξάς, με μισούς υπουργούς γερ­ μανόφιλους και όλους τους με αντικοινοβουλευτική νοοτροπία, ο κίνδυνος να χαρακτηριστεί ο πόλεμος, από ελληνικής πλευράς, α ντιφ α σ ισ τικός είναι μεγά­ λος, αν η αντίθεση του Μεταξά (που προέκυψε με τον πόλεμο) προς τους ιδεολογικούς του συνοδοιπόρους, θεωρηθεί και ως απάρνηση της ώς τότε αντιδημοκρατικής του νοοτροπίας - αλλαγή που δεν συνέβη. Την αντίθετη άποψη κατασταίνει πιθανή και η δη­ μοσίευση στις, υπό λογοκρισίαν, εφημερίδες του γράμ­ ματος του φυλακισμένου ηγέτη του ΚΚΕ Νίκου Ζαχαριάδη, με το οποίο, ο τελευταίος, τάσσεται υπέρ του πολέμου “π ο υ δ ιεξά γει η κυβέρνηση Μ ετα ξά ’’. Όσοι πάντως υποστηρίζουν την άποψη του αντιφασιστικού 93

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΑΡΓΥΡΙΟΥ

χαρακτήρα του πολέμου, μεταθέτουν το ζήτημα στο λαό - αυτή την απροσδιόριστη έννοια. Ό τι, δηλαδή, στη συνείδηση των στρατιωτών που πολεμούσαν στα ελληνοαλβανικά σύνορα, εφόσον πολεμούσαν τους Ιτα­ λούς φασίστες, ο πόλεμος ήταν αντιφασιστικός. Πρό­ κειται για μύθο, όπως θα επιχειρήσω να δείξω με τα στοιχεία που θα παραθέσω. Αν ήταν έτσι, αν διεξήχθη ο πόλεμος ως αντιφασιστι­ κός, θα σήμαινε ότι πριν από την έναρξη του πολέμου εί­ χε αναπτυχθεί και επικρατήσει, στην Ελλάδα, ένα αντι­ φασιστικό φρόνημα και είχε συντηρηθεί και στη διάρκεια της δικτατορίας. Πράγματι, μια προσπάθεια δημιουργίας αντιφασιστικού πνεύματος είχε αναληφθεί και εδώ, μετά την άνοδο του Χίτλερ και, κυρίως, μετά την υιοθέτηση από την ΕΣΣΔ της γραμμής του Ενιαίου Μετώπου-σοσιαλιστών/κομουνιστών. Κάτω από αυτή τη διευρυμένη Αριστερά, δεν είναι τυχαία η προσχώρηση διανοουμένων με γενικότερη παιδεία στο Κ.Κ., όπως ο Γληνός και ο Καρβούνης. Ο Καρβούνης μάλιστα (εκτός από τη μετάφρασή του της “Καστανής βίβλου”, που απέδιδε τον εμπρησμό του Ράιχσταγ σε προβοκάτσια του ναζί υπουργού Γκαίμπελς)1είχε αναλάβει την πρωτοβουλία να υπογράφει ένα μανιφέστο εναντίον του ναζισμού από τους Έλληνες δια­ νοούμενους. Αλλά η συγκέντρωση υπογραφών στάθηκε πενιχρή και η υπόθεση ουσιαστικά πέρασε στο περιθώ­ ριο, παρόλο που το υπέγραφαν και πρόσωπα του ευρύ­ τερου δημοκρατικού χώρου. Νομίζω ωστόσο ότι η απρο­ θυμία των διανοουμένων να υπογράψουν ένα αντιφασι­ στικό κείμενο, δεν είναι άσχετη με την πολιτική κατά­ σταση που επικρατούσε στην Ελλάδα μετά το 1932. Η συν­ τηρητική παράταξη που είχε ανέλθει στην εξουσία, αξιοποιούσε πιο αποτελεσματικά τον Ιδιώνυμο νόμο του 1929, 94

Ο ΠΟΛΕΜΟΣ ΤΟΥ ΣΑΡΑΝΤΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

όπως επέστρεφε ακόμη και στον εκπαιδευτικό σκοταδισμό. Αλλά για να συμπληρώσω το θέμα που άνοιξα, στις εκλογές του ’36, σχηματίστηκε ένα “Ενιαίο Μέτωπο” με Κομουνιστές, Σοσιαλιστές και Αγροτικούς, γεγο­ νός που εξέφραζε έμπρακτα την ύπαρξη μιας αντιφα­ σιστικής τάσης και μέσα στο ελληνικό κοινοβούλιο. Φυσικά, ύστερα από λίγο, ή επιδρομή της 4ης Αυγού­ στου ’36 εξαφάνισε την προοπτική μιας περαιτέρω αντιφασιστικής συσπείρωσης, καθώς η δικτατορία προ­ χώρησε σε πλατιά αντιδημοκρατικά μέτρα, εξορίζον­ τας πολιτικούς τόσο από τη βενιζελική παράταξη (Μιχαλακόπουλος, Κ. Τσάτσος, κλπ.) όσο και από τους λεγόμενους “ενωτικούς” (Παν. Κανελλόπουλος), μια τάση υπέρβασης του πολιτικού διχασμού, με μικρή όμως απήχηση. Στην περιοχή μας τώρα: Το περιοδικό “Νεοελληνι­ κά Γράμματα”, που συγκέντρωνε τους ευρύτερα δη­ μοκρατικούς διανοουμένους, κατόρθωσε να κρατήσει σιωπηρά μια ουδέτερη στάση απέναντι στη δικτατορία (δεν φιλοξένησε προσκείμενους στις ολοκληρωτικές ιδέες ή ανεχόμενους το καθεστώς, και ό,τι δημοσίευε από μεταφράσεις ή πληροφορίες του εξωτερικού ήταν επάνω σε φιλελεύθερη βάση), όμως η λογοκρισία δεν του άφηνε παρά μικρά περιθώρια, τα οποία πάντως εκμεταλλεύτηκαν αρκετοί από τους συνεργάτες του κατά το βαθμό που οι λογοκριτές δεν έπαιρναν χα ­ μπάρι ή θεωρούσαν ακίνδυνα. Έτσι υποθέτω πέρασε και ο “ιστορικός υλισμός”, χωρίς να κατονομάζεται, στο μελέτημα του Γιώργη Λαμπρινού με τίτλο “Το ατο­ μικό και το ομαδικό στοιχείο στην Ιστορία”. Στα “Νεοελληνικά Γράμματα” της 2.11.1940, δηλα­ δή στο αμέσως πρώτο φύλλο τους μετά την έναρξη του 95

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΑΡΓΥΡΙΟΥ

πολέμου, ανάμεσα στις δύο ακραίες στήλες, όπου ανα­ δημοσιεύονται στίχοι του Σολωμού και του Κάλβου, μέσα σε πλαίσιο (δηλαδή, τονισμένα) και με τίτλο “Ο πόλεμος”, διαβάζομε τα ακόλουθα: Κ ατάρα είνα ι ο πόλεμος. Σ έρνει πίσω τον δάκρυα, αίματα και δυστυχία. Δ ε λύ ν ει προβλήματα, μα θέτει καινούρια μπροστά στη βασανισμένη, από τα ίδια της λάθη, ανθρωπότητα. Το όραμα ενός ειρηνικού κόσμου δεν μ πορεί παρά να βαυκαλίζει π άντα τις ωραιότερες ψυχές και τις π ιο ευγενικές διάνοιες. Τον πόλεμο όμως αυτόν δεν τον θέλησε η Ελλάδα. Της επιβλήθηκε με τον π ιο ωμό και τον π ιο βάναυσο τρόπο. Της επιβλήθηκε από ανθρώπους π ου γι ’ αυτούς κάθε έν­ νοια ελευθερίας και δικαιοσύνης έχει ταφεί κάτω από τον π ιο στυγνό και τον π ιο απάνθρωπο εγωισμό. Της επ ι­ βλήθηκε από μερικές σκοτεινές συνειδήσεις, που οραμα­ τίζονται έναν κόσμο χωρίς φως, χωρίς σκέψη και χωρίς ελπίδα [...]. Έναν κόσμο, τέλος, όπου η ελευθερία δεν θα έχει την παραμικρή θέση [...]. Το όνομα της Ελλάδας, έμ­ βλημα για αιώνες του πνεύματος ενάντια στην κτηνώδη βία, στέκεται προσωποποίηση κάθε μεγάλου και αληθι­ νού κι έγινε τίτλος κι απόχτημα πανανθρώπινο, σύνθη­ μα και σύμβολο κάθε φυλής ελεύθερης, ενσάρκωση οριστι­ κή τον ίδιου του νοήματος της Ελευθερίας [...}. Η ιστορία της Ιδέας, το όνομα “Ελλάδα”έχει για επικεφαλίδα της [...].

Στο άλλο περιοδικό που επιζεί μετά την κήρυξη του πολέμου, τη “Νέα Εστία” της 1.11.40, τεύχος που ήταν τυπωμένο πριν, προφταίνει να μπει σε πλαίσιο, στις τελευταίες σελίδες, το ακόλουθο κείμενο:

Ο ΠΟΛΕΜΟΣ ΤΟΥ ΣΑΡΑΝΤΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

Το τεύχος τούτο έχει σχεδόν τυπωθεί, ενώ το Έθνος ολόκληρο βρίσκεται στις επάλξεις και με θαυμαστή ευ­ ψυχία, αντιμετω πίζει μια από τις κρισιμότερες σ τιγ­ μές της ιστορίας του. Οι π ο λιτικ ο ί αρχηγοί του έκα­ μ α ν το χρ έος τους. Οι π νευμ α τικ οί ο φ ε ίλ ο υ ν να κά­ μ ο υ ν κάτι π ερισσότερο: να βρ εθ ούν εμπρός από την ευψυχία τον ελληνικού λαού, να τη δυναμώσουν με το παράδειγμα και με το Λ όγο τονς και να την οδηγήσονν σε μ εγά λα και δοξασμένα φτερουγίσματα. Τα Γράμ­ ματα στην Ελλάδα δεν έμειναν ποτέ έξω από τους αγώ­ νες κι από τις θυσίες του Έ θνους [...].

Στο επόμενο τεύχος της “Νέας Εστίας” (15 Νοεμ­ βρίου) δημοσιεύεται πρωτοσέλιδο άρθρο του Θ. Νικολούδη, με τον ρητορικό τίτλο “Και πάλιν”, όπου ανάμεσα στα άλλα διαβάζομε: Ο Θεός ηθέλησεν όπως το Ελληνικόν Έθνος δια μίαν ακόμη φ ορ άν αναλάβη αγώνα, βα ρύν από δόξαν, δ ιό­ τι ο αγώ ν αυτός, τον ο π ο ίο ν προεκάλεσεν η δ όλιό της και η επιβουλή μια ς μεγάλης Δυνάμεως εις βάρος μιας μ ικρ ός αλλά ιστορικής χώ ρας είνα ι αγώ ν π ο υ π ρ ο σ ­ λαμβάνει καθολικήν έννοιαν και προώρισται να σφρα­ γίσει με σφραγίδα ελληνικήν μ ία ν ολόκλη ρον εποχήν [■■■]■ Και συμπληρώνει: Ούτω, με επ ί κεφαλής τον Β ασι­ λέα και τον μεγά λον Έλληνα π ου ενεσάρκωσεν εις κρίσ ιμ ον ώ ραν όλας τας αρετάς της φνλής... - Και πάει

λέγοντας. Είναι, πιστεύω, φανερό ότι τόσο η “Νέα Εστία”, όσο και ο Νικολούδης, μιλάνε μια συμβατική γλώσσα και, 97

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΑΡΓΥΡΙΟΥ

αναμασώντας κατεστημένες ιδέες, υπερασπίζονται τον πόλεμο στο όνομα της Ιστορίας του Ελληνικού Έθνους, διαχρονικά, με φράσεις εγγράμματου λοχία - από πλευ­ ράς Νικολούδη, ενώ τα “Νεοελληνικά Γράμματα” (πα­ ρά τον ρητορικό, μοιραία, λόγο), υπαινίσσονται μια αντιφασιστική θέση, καταδικάζοντας συλλήβδην τα ανελεύθερα καθεστώτα. Επιπλέον, αμέσως μετά την έναρξη του πολέμου, τα “Νεοελληνικά Γράμματα” (όπως, παράλληλα, ο Καρβούνης και ο Βάρναλης από τις στήλες της συντηρητι­ κής εφημερίδας “Η Πρωία”) αποπειράθηκαν κάποια ανοίγματα, κακώς υπολογίζοντας στην ανοχή του κα­ θεστώτος, και άρχισαν να γράφουν για φασισμό και ιμπεριαλισμό. Σε άρθρα του Γιάνη Κορδάτου, του Δή­ μου Μέξη (που έγραψε το “Ο δούλος που ταπείνωσε τη Ρώμη” και αναφερόταν στον Σπάρτακο), των: Ασημ. Πανσέληνου, Δ. Φωτιάδη, Θ. Κορνάρου, Ν. Καρβούνη, Κ. Βάρναλη, Κ. Φριλίγγου και Μ. Καραγάτση (ο οποίος περιοριζόταν στον ιταλικό ιμπεριαλισμό), δι­ νόταν μια αντιφασιστική νότα και ένας ουμανιστικός χαρακτήρας. Αλλά και η “άνοιξη” αυτή κράτησε λίγο. Αμέσως οι δράστες συνελήφθηκαν και προσκομίστη­ καν στην Ασφάλεια. Όπως φαίνεται, όλα τα πρόσωπα ανήκαν στην Αριστερά -κομουνιστές, συνοδοιπόροι, σοσιαλιστές (εκτός, φυσικά, του Καραγάτση, ο οποί­ ος σχεδόν αμέσως αφέθη ελεύθερος -κάποιοι πληρο­ φόρησαν τους ασφαλίτες για την γκάφα τους). Όμως -με όχι τυχαία σπουδή- όλους τους αντιμετώπισε ως κομουνιστές ο υποδιοικητής της Ασφαλείας Παξινός, ο οποίος, κατ’ εντολήν του Υπουργού Κ. Μανιαδάκη, τους δήλωσε κατηγορηματικά ότι: “πολεμάμε τους Ιταλιάνους και όχι το φασισμό” και πως αν συνεχίσουν

Ο ΠΟΛΕΜΟΣ ΤΟΥ ΣΑΡΑΝΤΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

να γράφουν για φασισμούς κλπ. θα τους μαντρώσει. Με τέτοιες προϋποθέσεις, ελεγχόμενη δημοσιογρα­ φία και ραδιόφωνο, που έσπευσαν να εγκαταστήσουν, δεν υπήρχε περίπτωση να δημοσιοποιηθεί καμιά ιδέα εκτός από εκείνη που πατρονάριζε το καθεστώς. Από την άλλη πλευρά, η αλήθεια είναι ότι στο χώρο των επώνυμων διανοουμένων με σχετική επιφάνεια στο τό­ τε κοινό τους, η Αριστερά είχε μικρή εκπροσώπηση, και επιπλέον αρκετοί σιωπούσαν ή δημοσίευαν ανώ­ νυμα εξαιτίας της απαγόρευσης να υπογράφουν, λόγω αριστερού παρελθόντος. Εξάλλου, οι περισσότεροι κα­ θιερωμένοι συγγραφείς, ήταν μεν δημοκρατικοί αλλά δεν είχαν σχέση με τις επαναστατικές πολιτικές αντι­ λήψεις. Και ήταν φυσιολογικό και αυτοί να αντιμε­ τωπίσουν τον πόλεμο απλώς ως πατριωτικό, ενταγ­ μένο στην παράδοση, λίγο ή πολύ ωραιοποιημένη. Έτσι και ο πόλεμος του ’40 πήρε σειρά στη γραμμή της μά­ χης του Μαραθώνα και των Θερμοπυλών.2 Ο Κωστής Παλαμάς μέσα από τον πνευματικό του λήθαργο συνέρχεται και γράφει το ακόλουθο τετρά­ στιχο, που εγγράφεται στον γνωστό κορμό της πατρι­ δολατρίας του: Α υτό κρατάεί ανάλαφρο μες στην ανεμοζάλη το από τον κόσμον τη βοή πρεσβυτικό κεφάλιαντό το λόγο θα σας π ω , δεν έχω άλλο κανένα: ΜΕΘΥΣΤΕ ΜΕ Τ ’ ΑΘΑΝΑΤΟ ΚΡΑΣΙ ΤΟΥ ΕΙΚΟΣΙΕΝΑ.

Το τετράστιχο αυτό του Παλαμά, με ημερομηνία γρα­ φής 1.11.40 (δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα “Αθηναϊκά Νέα” στις 10 Νοεμβρίου) αποτελούσε πνευματικό και εθνικό γεγονός. Δεδομένου όμως ότι οι εφημερίδες της 99

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΑΡΓΥΡΙΟΥ

εποχής παρουσίαζαν κατά κανόνα επικαιρική ύλη (ας τη χαρακτηρίσομε ως δημοσιογραφική, χωρίς μειωτική πρόθεση), και εφόσον τώρα εμείς ζητάμε κείμενα που να επιβιώνουν, ή τουλάχιστον να έχουν μια τέ­ τοια πρόθεση, θα καταφύγω στα δύο περιοδικά που ήδη ανέφερα, τα “Νεοελληνικά Γράμματα” και τη “Νέα Εστία”. (Κυκλοφορούσαν ακόμη, από όσα έχω υπόψη μου, τα περιοδικά: “Το Νέον Κράτος”, που διηύθυνε ο Αριστος Καμπάνης, ιδεολογικό όργανο της δικτα­ τορίας, η “Πνευματική Ζωή”, που διηύθυνε ο Κύπριος Μελής Νικολαΐδης, φιλικά προσκείμενο στη δικτατο­ ρία, και η “Ελληνική Επιθεώρησις” της Ευγενίας Ζω­ γράφου. Για διάφορους λόγους και τα τρία, δεν θα με απασχολήσουν σήμερα. Όσον αφορά ειδικά το “Νέον Κράτος”, η ιδεολογική του θέση συνέπιπτε απολύτως με την κρατική και αυτήν εξέφραζε ως προς τον χα­ ρακτήρα του πολέμου.) Ποιήματα που αναφέρονται στον πόλεμο του ’40 δη­ μοσιεύουν στη “Νέα Εστία” ο Μ. Μαλακάσης, ο Γ. Αθάνας (Νόβας), η Ειρήνη Αθηναία, ο Λέων Κουκούλας, ο Τέλλος Αγρας και ο Τάκης Μπαρλάς, τα οποία κινούνται με αυτό το πνεύμα. Τιμητικά, προφανώς, με τυπογραφικά στοιχεία των 12, η “Νέα Εστία” δημοσι­ εύει το άρθρο του Αγγέλου Σικελιανού που αρχίζει έτσι:3 Ε λέγαμε: ένα Μ αραθώνα ακόμα! Ελέγαμε: Μ ια Σα­ λαμίνα ! Ελέγαμε: ακόμα ένα Εικοσιένα! Κ α ι ήρτες τέλος Σύ, Μ ητέρα-Μ έρα, ό π ο υ α γκάλια σ ες και ανύψω σες ο λ ό ­ κληρα τα π ερασ μ ένα σ τον ανώ τατο λυτρω τικό σκοπό τους, σ τον υπ έρτατο ηθικό Ιστορικό Ρυθμό! ιοο

Ο ΠΟΛΕΜΟΣ ΤΟΥ ΣΑΡΑΝΤΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

Ω, δικαίωση όλω ν των Ε λληνικώ ν αγώνων! Ω, νψιστη ηθική στροφή μέσα στο χά ος ολόκληρου του Κ ό ­ σμου! Κ αι, μαζί, ω, γιγάντια, π λέρ ια ιστορική κατα­ βολή από την ο π οία Νικητές οι Έ λληνες, θα ξεκ ινή ­ σουν αύριο πρω τοπόροι της πνευματικής ανάπλασης ολόκληρης της γης! [...] Ω, κοσ μ οϊσ τορική Ε λευθερία, τόσο βαθιά λα χταρισμένη [...].

Και σε ένα εκτενέστερο πεζό κείμενό του, ο Σικελιανός, πάλι στη “Νέα Εστία”, με τίτλο “Κάτω από τα βλέμματα των Σιβυλλών”, χαρακτηρίζει το Ιταλικό Ινστιτούτο της Αθήνας, ως: “της θεατρικής και κομπορρήμονος αυτής φωλιάς της προπαγάνδας”. Και μαρτυρεί ότι, παρά τις προσκλήσεις των υπεύθυνων του Ινστιτούτου, αρνιόταν να μιλήσει στην Αίθουσα των διαλέξεών τους, ενώ, όπως συμπληρώνει, θα μπο­ ρούσε σε μια ώρα να: “σάρωνε όλες τις ψευδοαξίες του Φ ασισμοϋ' (δική μου η υπογράμμιση). Στα “Νεοελληνικά Γράμματα” δημοσιεύονται δύο ποιήματα του Σικελιανού. Το ένα με τίτλο: “Για τους αδερφούς μου Στρατιώτες του Μετώπου”, όπου με κε­ φαλαία, ο στίχος, δυο φορές: Η ΕΛΛΑΔΑ ΣΚΩΝΕΤΑΙ Κ Α Ι ΤΡΩΕΙ ΤΟΝ ΞΕΝΟ.

Το δεύτερο ποίημα είναι το γνωστό ως “Το παναν­ θρώπινο εμβατήριο της Ελλάδας”, που αξίζει να το υπενθυμίσω. Ομπρός! Με ορθή μεσούρανη της Λ ευτεριάς τη δάδα α νοίγεις δρόμο, Ελλάδα, στον Ά νθρω πον! Ομπρός! ιοι

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΑΡΓΥΡΙΟΥ

σ ’ Α να τολή και Δύση το μαύρο φίδι, ομπρός!

Ορμάνε πρώ τοι οι Έ λληνες κι ό λο ι οι λα ο ί σιμά σου (μεγάλο τ ’ όνομά σου) βροντοφ ω νά ν "Ομπρός!"

Ομπρός κι η Ελλάδα σκώθηκε και διασκορπάει τα σκότη. Α νάστα η Ανθρωπότη κι ακλούθα την! Ομπρός!

Ομπρός να γίνουμε ο τρανός στρατός π ο υ θα νικήσει

Συνοψίζοντας, η παρουσία του Σικελιανού σε όλη τη διάρκεια του ελληνοϊταλικού πολέμου είναι συνεχής, με άρθρα και ποιήματα, αρκετά από τα οποία είναι και εκτενή. Ωστόσο τα ποιήματά του αυτά μπορεί να είναι (και) επίκαιρα, αλλά δεν είναι επικαιρικά. Ο ίδιος μά­ λιστα τα ενέταξε στον “Λυρικό βίο” με τίτλο “Επίνικοι Β ”. Ο τίτλος παραπέμπει στον παλιό: “Επίνικοι A ' ”, με ποιήματα για τους πολέμους 1912-13. Βλέπο­ με όμως ότι οι θέσεις του Σικελιανού περιέχουν και την αντίθεσή του στη φασιστική νοοτροπία, την οποία συνδέει με την ρωμαϊκή της παράδοση. (Κάτι ανάλο­ γο κάνει και ο Βάρναλης από την “Πρωία” με τις επι­ φυλλίδες του για τους Ρωμαίους αυτοκράτορες.) Το ίδιο δεν μπορώ να πω για τα ποιήματα των άλ­ λων που γράφτηκαν τους μήνες τον π ο λέμ ο ν για τον πόλεμο. “Μέσα σε πόλεμο, φαντάσου, ελληνικά ποιή­ ματα”, όπως αναρωτιόταν ο Φερνάζης του Καβάφη σε ποίημά του (“Ο Δαρείος”) γραμμένο το 1920, δηλαδή την περίοδο της Μικρασιατικής εκστρατείας. Φυσικά δεν αποκλείεται (όπως στην περίπτωση του Σικελιανού και του Παλαμά) να γράφονται δηλαδή και έργα με διαχρονική αξία “μέσα σε πόλεμο”. Είναι οι εξαι­ ρέσεις. Ο ποιητής Τέλλος Αγρας, ο επαρκής και σοφός αυτός λόγιος, στο κριτικό του δοκίμιο, με τίτλο “Το 102

Ο ΠΟΛΕΜΟΣ ΤΟΥ ΣΑΡΑΝΤΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

αυριανό έπος”, αμφισβητεί τη δυνατότητα να γραφεί σήμερα -τότε- ένα έπος. Αξίζει να διαβάσει κανείς και σήμερα αυτό το δο­ κίμιο, από το οποίο μπορώ μόνο, για την περίσταση, να αποσπάσω λίγες γραμμές και το τελικό του συμπέ­ ρασμα. (Φαίνεται, απαντούσε έμμεσα στις αιτιάσεις κάποιων για την απουσία των συγγραφέων από το προ­ σκήνιο- να υπηρετούν την άμεση σκοπιμότητα): Κ ι όμως π ιο σωστό θα ήταν, ακριβώς οι Έ λληνες ποιηταί να ζητήσουν το έπος της Α λβανίας: από την Κ ο ι­ νή γνώμη - αντί να τους ζητήσει εκείνη. Το έπος είναι μ ορφ ή π ο ιη τ ικ ο ύ λ ό γ ο υ π ο υ ανήκει, α δια ίρετα , π ε ­ ρ ισ σ ότερο σε ένα Έ θνος ολόκλη ρο π αρά σε ορ ισ μ έ­ νους έντεχνούς του ποιητάς. Ε ίναι τρόπον τινά ο “φ υ­ σικός κ αρπός ” της Ποιήσεως ενός λαού, αντίθετα από τα λυρικά ποιήματα π ο υ κατά μέγα μέρος είνα ι ο καρ­ π ός ο τεχνητός, ο προσωπικός, ο π οικίλος, ο επεξερ­ γασμένος [...].

Έπειτα αναπτύσσει τα επιχειρήματά του, στηριγμέ­ να στην ιστορία της ποίησης. Και τελειώνει: Α λ λ ’ οι λα ο ί π ο υ ενηλικιώ νονται, μ ετριοφ ρονούν! λακω νίζουν! κρίνουν! Κ α ι έχ ουν να κά νουν και π ο λ ­ λά π ράγματα μετά τον π όλεμ ο ώστε να μ ην τους π ε­ ρισσεύει χρόνος, μήτε να συνθέσουν μήτε για να ακρο­ αστούν τις κάπως ωχρές αρετές του μακροσκελούς γνή­ σ ιου έπους.

Δυστυχώς ο Αγρας δεν έζησε για να διαπιστώσει ότι η ποιητική πραγματικότητα δεν τον διέψευσε. 103

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΑΡΓΥΡΙΟΥ

Το μεταγενέστερα γραμμένο ποίημα, από έναν άν­ θρωπο που πολέμησε στον πόλεμο του ’40, νομίζω μπορεί να πείσει και όλους εμάς. Αναφέρομαι στο “Άσμα ηρωικό και π ένθιμο για το χα μένο ανθυπολοχαγό της Α λβα νία ς" το ν Ob. Ελύτη. Πρόκειται ασφαλώς για

“μείζον ποίημα”, με επικά ίσως στοιχεία αλλά δεν μπορεί να χαρακτηριστεί ως γνήσια επικό - χωρίς αυτό να μειώνει την αξία του. Και επειδή αναφέρθηκα σε συγγραφέα που έλαβε μέ­ ρος στον πόλεμο του ’40, δίκαιο είναι να ονομάσω και τους άλλους συγγραφείς που πολέμησαν επίσης. Από τους ποιητές, υπηρέτησαν στην Αλβανία και: ο Γιώρ­ γος Σαραντάρης (που επέστρεψε, αλλά ετοιμοθάνα­ τος), ο Νικηφόρος Βρεττάκος, ο Ν. Εγγονόπουλος, ο Ζήσιμος Λορεντζάτος, ο Γιάννης Αηδονόπουλος (πέθανε τις πρώτες μέρες της απελευθέρωσης από τις κα­ κουχίες της Κατοχής). Και από τους πεζογράφους: ο Γιάννης Μπεράτης (εθελοντής), ο Αγγελος Βλάχος, ο Κύπριος Λουκής Ακρίτας (εθελοντής), ο Στέλιος Ξεφλούδας, ο Αστέρης Κοββατζής, ο Ξένος Ξενίτας, ο Νίκος Γαλάζης, ο Γεράσιμος Γρηγόρης, ο Πάνος Σα­ μαράς, οι περισσότεροι από τους οποίους έλαβαν μέ­ ρος σε μάχες, και εκ των υστέρων, φυσικά, περιέλαβαν, σε μυθιστορήματα/χρονικά, τις εμπειρίες τους. Αν κατά τη διάρκεια του Πολέμου, μπορούν να γρα­ φούν (πάντως από εκείνους που ζουν στα μετόπισθεν) ποιήματα: καλά, μέτρια ή κακά, και γράφτηκαν, δεν έχομε πεζογραφήματα αυτήν την περίοδο, εκτός από μερικά ασήμαντα σε εφημερίδες που δεν πρέπει να θε­ ωρήσομε ότι ανήκουν στη λογοτεχνία. Κανείς όμως πεζογράφος δεν το αποπειράθηκε - φρονίμως ποιώντας. Τι μπορούσε να γράψει; Βάστα, καημένο Μεσολόγγι; 104

Ο ΠΟΛΕΜΟΣ ΤΟΥ ΣΑΡΑΝΤΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

Αντίθετα, στα δύο αυτά περιοδικά, έχομε πλήθος από άρθρα, όμως, σχετικά, που αποδίδουν, κατά το δυνατόν, το φρόνημα των μετόπισθεν πάντα (σε μορφή κα­ τανόησης και συμπαράστασης) και τα οποία δεν πρέ­ πει να κατηγορηθούν για ιδιοτέλεια “να καρπωθούν το αίμα των άλλων”. Αξιοσημείωτα πάλι είναι κάποια δοκίμια που γρά­ φτηκαν “εξ αφορμής”, όπως jo δεύτερο, συνέχεια του προηγούμενου, του Τέλλου Αγρα, με τίτλο που απο­ δίδει το θέμα του: “Β ' Το δημοτικό έπος” (Ν.Ε. σ. 8690). Ωστόσο, εφόσον μιλάμε και για το φρόνημα της επο­ χής, πρέπει να αναφέρω ότι μετά το θάνατο του Με­ ταξά, η “Νέα Εστία” του αφιερώνει το τεύχος της 15 Φεβρουάριου ’41, αποκαλώντας τον “φ ίλ ο και π ρ ο ­ στάτη των Γραμμάτων και των Τεχνώ ν”, με πρωτοσέ­ λιδο ανυπόγραφο άρθρο: “ο Κυβερνήτης π ου έγινε θρύ­ λ ο ς ”. Ακολουθούν άρθρα του θ . Νικολούδη, του Κωστή Μπαστιά, του Παντελή Πρεβελάκη, του Μανόλη Καλομοίρη, της Κοτοπούλη, της Ειρήνης Αθηναίας, του Πέτρου Χάρη, του Μ. Καραγάτση, του Πέλου Κατσέλη, αποσπάσματα από λόγους του Μεταξά (στο εί­ δος εκείνων που δημοσιεύονταν στα εισιτήρια των τραμ), και ποιήματα, περί του ανδρός, του Τάκη Μπαρλά και του Αιμ. Βεάκη. Όλα τα κείμενα είναι εγκω­ μιαστικά και προφανώς αυθόρμητα. Αντίθετα, στις δύο πρώτες σελίδες τους, στο τεύχος της 1ης Φεβρουάριου 1941, τα “Νεοελληνικά Γράμμα­ τα” γεμίζουν υποχρεωτικά με σχετική πληροφοριακή ύλη, εκτός από ένα τετράστιχο του Μαλακάση και ένα ποίημα, πάλι, του Τάκη Μπαρλά, προφανώς κατ’ εντο­ λήν της λογοκρισίας. 105

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΑΡΓΥΡΙΟΥ

Με την είσοδο των ναζιστικών στρατευμάτων στην Ελλάδα είχαμε ραγδαίες εξελίξεις, που δεν αποτυπώθηκαν, όσο έψαξα, στη “Νέα Εστία”. Αλλά στο τελευ­ ταίο τεύχος τους (12 Απρ. 1941) τα “Νεοελληνικά Γράμ­ ματα”, σε κύριο άρθρο τους με τίτλο “Η Ελλάδα είναι ιδέα”, γράφουν: Ο Μ ο νσ ο λίνι και ο Χ ίτλερ , οι δύο αυτοί μ οιρ α ίοι άνθρωποι της κακίας, του δόλου και της ατιμίας π ου οραματίστηκαν μια... “πανευτυχισμένη" Ευρώπη π ου να κατοικείται μονάχα από δούλους, ήταν επόμενο να φ ιλοδοξούν να καταστρέψ ουν την Ελλάδα, την κοιτί­ δα του πολιτισμού. Ε ίναι το Φως και εκείνοι το Σκό­ τος. Ε ίναι το Π νεύμα και εκείνοι η Αμάθεια. Ε ίναι η ελεύθερη βούληση και εκείνοι η Τυραννία.

Από τα ποιήματα που γράφτηκαν μεταγενέστερα και από ποιητές που έζησαν στο Μέτωπο, πιστεύω ότι επιζούν, εκτός από τον “Ανθυπολοχαγό” του Ελύτη, τα ποιήματα του Νικηφόρου Βρεττάκου και του Ζήσιμου Λορεντζάτου, που μας δίνουν, με τον προσωπικό τρό­ πο του ο καθένας, το κλίμα του πολέμου. Από τα πεζογραφήματα, όσο βρίσκω, το “Π λατύ Πο­ τά μι” τον Γιάννη Μπεράτη είναι το “μείζον έργο” πε­ ζογραφίας αυτής της περιόδου, ενώ μερικά άλλα έρ­ χονται αμέσως έπειτα, ίσως επειδή μένουν περισσότε­ ρο στη μορφή του χρονικού. Ωστόσο σε όλα αυτά τα έργα ο πόλεμος του ’40 πέρασε ως αφηρημένα πατριωτικός, διότι με αυτό το πνεύμα διεξήχθη και όχι ως αντιφασιστικός. Το ανε­ λεύθερο καθεστώς της 4ης Αυγούστου, που είχε στε­ ρήσει την τιμή ακόμη και από τους φιλελεύθερους 106

Ο ΠΟΛΕΜΟΣ ΤΟΥ ΣΑΡΑΝΤΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

αξιωματικούς να πολεμήσουν, είχε επιδιώξει να αποσιωπηθεί και ο δημοκρατικός χαρακτήρας του πολέ­ μου, επειδή ερχόταν σε διάσταση με τις διακηρύξεις του, τις οποίες προπαγάνδιζε επί τέσσερα χρόνια, που ήταν απολύτως ολιγαρχικές/ολοκληρωτικές, δηλαδή συνέπιπταν με τις φασιστικές. Ο “τρίτος ελληνικός πο­ λιτισμός” αντέγραφε το “Τρίτο Ράιχ”. Και, ουσιαστι­ κά, όλο το ιδεολογικό οπλοστάσιο της δικτατορίας δεν είχε δική του υπόσταση. Ήταν ένας χάρτινος πύργος. Μια κωμωδία παρελάσεων και ζητωκραυγών. Δεν εκόμιζε καμιά νέα ιδέα. Αντέγραφε, χωρίς ούτε στοιχειώ­ δη έμπνευση, την παρωχημένη ρητορεία. Θα επικαλε­ στώ το Σεφέρη που δεν μπορεί να κατηγορηθεί για εμπάθεια. Ό τ α ν μ ’ έφ εραν άπό τήν Α λβ α νία στήν Α θήνα, ό 'Επιτάφιος τον Π ερικλή ήταν υπόδικος, ό άγέρας φυ­ σούσε άπό τή Σπάρτη. Οί όόηγίες τής λογοκρισίας ήτανε έναντίον τών δημοκρατικών στην 'Ισπανία, έναντίον τών Κ ινέζω ν στό Σ ινοϊαπ ω νικό πόλεμο, ένα ντίον τού Churchill, τού Eden, τοΰ Duff-Cooper καί τώ ν δημο­ κρατικώ ν π ερικοπώ ν στους λό γο υ ς τοΰ Roosevelt. Ό Ν ικολούδης έβγαζε λό γο υ ς προσπαθώ ντας νά κάνει τό θεω ρητικό τοΰ όλοκ λη ρω τισ μ οϋ ή τοΰ “Τ ρ ίτου 'Ελληνικού Π ολιτισ μ ού ”. Τίς βαθύτερες ψ υχολογικές άντιδράσεις τού καθεστώτος τίς κ α νόνιζαν οί άνθρω­ π ο ι τής Α σφάλειας, π ού είχανε κρεμασμένες στά γρα­ φεία τους τίς εικόνες τών μεγάλω ν λειτουργώ ν τής Γκεστ από. Μέ δύο λόγια , μοιάζαμε νά έχουμε άπόλυτη άλληλεγγύη μέ τά φασιστικά καθεστώτα. "Ο,τι τά πείραζε μάς πείραζε, καί δ,τι τά εϋφραινε μάς εϋφραινε. ΟΙ σκέ­ 107

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΑΡΓΥΡΙΟΥ

ψεις μας γιά τήν έλευθερία, γιά τήν πειθαρχία, γιά τήν άνατροφή τών νέων ήταν άντιγραμμένες άπό τό Β ερο­ λίν ο κι άπό τή Ρώμη. Κ αί, πράγμα παρά ξενο γιά τήν 'Ελλάδα, οί άνθρωποι αύτοί δέν είχα ν κατορθώσει νά προσθέσουν οϋτε μιά διασκεδαστική σπίθα στίς άντιγραφές τους. Κ άποτε, στό Φανό τών Συντακτών κά­ ποιος είχε γράφει, μέ τόν εϋθυμο τόνο αύτοϋ τοϋ φ ύ λ­ λου, 2+2=4. Φαίνεται πώς ή φράση είχε ειπωθεί, σέ κάποια περίσταση, άπό τόν Μεταξά. Χρειάστηκαν τού κό­ σμου οί έπεμβάσεις γιά νά μ ήν τόν σ τείλουν έξορία. Ά π ό μιά π ιό οικογενειακή άποψη, ό έχθρός ν π ’ άριθμ ό ν I ήταν ό βενιζελισμός. "Ολοι οί άνθρωποι τοϋ κα­ θεστώ τος άνή καν σ τόν ά ν τιβ ενιζελ ικ ό κόσμο, καί ό σκοπός τους ήταν νά κά νουν τήν 'Ε λλάδα άντιβενιζελικ ό κράτος. Έ τσ ι, δλα δ ίνα ν ένα ν γενικό τόνο γερ­ μανοφ ιλίας στήν κατάσταση. Γιά νά βρει κανείς άγγλόφιλους, θέλω νά πώ π ο ύ δέν ήταν ύποπτοι, ϊπ ρ επ ε νά πάει ως τά στρώματα τής Αυλής. Ό Μεταξάς, ώς άτομο, ήταν, νομίζω, ό π ιό δυνατός άπό τούς γνω στούς π ο λιτικ ο ύς π ο ύ είχα ν άπομείνει. Α ύταρχικός, έγω κεντρικός, φανατικός, έμπαθής, βέ­ β α ια ■άλλά είχε καί τό περισσότερο μ υαλό καί τό π ε­ ρισ σ ότερο σθένος. Τούς άνθ ρώ π ους π ο ύ τόν π ε ρ ι­ στοίχιζαν τούς είχε σάν ύπηρέτες. Τοϋ φιλούσαν τό χέ­ ρι, ήταν οί έμπιστοί του, κι άς ήταν οί μεγαλύτερες με­ τριότητες π ο ύ £βγαλε ποτέ ό τόπος. Έ τσι, αυτός, ένα στρατιω τικό π νεύμα, δπω ς έλεγαν, είχε βά λει έπικεφαλής τών στρατιωτικών υπουργείω ν πρόσωπα όλωσδιόλου άσήμαντα.

(«Χειρόγραφο, Σεπ. ’41», σελ. 31-32.) 108

Ο ΠΟΛΕΜΟΣ ΤΟΥ ΣΑΡΑΝΤΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

Το άλλο φρόνημα που ανταποκρινόταν σε κάποια διά­ χυτα αιτήματα τα οποία είχαν αρχίσει να διαγράφον­ ται λίγο πριν από το 1939 και λίγο έπειτα, όταν κά­ ποιοι Έλληνες διανοητές διαχώριζαν τη θέση τους από τα κατεστημένα ιδεολογήματα, μπόρεσε να πάρει μορ­ φή, σε υπολογίσιμη έκταση, μόνον όταν -μετά την κα­ τάρρευση· δημιουργήθηκε ένα κενό εξουσίας, και κά­ τω από τις νέες συνθήκες αναπτύχθηκε ο εθελοντικός στρατός της Αντίστασης. Αλλά από εδώ αρχίζει μια άλλη υπόθεση, από την οποία καιρός είναι να διασκεδαστούν επίσης κάποιοι άλλοι μύθοι, με τους οποίους υφάνθηκε η ιστορία για λόγους πολιτικής. ΣΗ Μ ΕΙΩ ΣΕΙΣ 1. Μετάφραση τω ν πρακτικώ ν της ά τυπης δίκης που έγινε στο Π α­ ρίσ ι, με πρω τοβουλία του διάσημου δικηγόρου Μορό Τ ζιαφ ερί, για την οποία ο Καρβούνης καταδικάστηκε σε φυλάκιση α πό τα ελληνικά δικαστήρια, επειδή προέβη σε πράξη “εχθρική πρ ο ς φ ι­ λική χώ ρ α ” - ο Μ εταξάς ήθελε να φ α ίνεται ω ς ουδέτερος. Ε ξάλ­ λου δεν θα α ισθανόταν κ α ι πολύ εχθρικά πρ ο ς τη ναζιστική Γερ­ μανία. 2. (Κι όσοι το σχέφθηχαν είταν σαν ανάμνηση από παλιά χρονικά της (ποχής των σταυροφόρον ή της εν-Σαλαμϊνι-ναυμαχίας, όπω ς έλεγε ο Σεφέρης τον Φεβρουάριο του '39, σε ποίημά του πο υ κυ­ κλοφόρησε, για τον φόβο τω ν Ιουδαίων, σε μονόφυλλο και έφτασε μόνο σε φίλους.) 3. Ας σημειώσω ό τι προτάσσονται σ τίχο ι α πό το χορικό της Σίβυλ­ λας: “ο όρθιος λόγος"-Τ ραγω δία, που -γραμμένη σε προγενέστε­ ρο χ ρ ό ν ο - προφητικά διέβλεπε την ρίζα του Κακού.

100

ΘΟΔΩΡ ΟΣ Χ Α Τ Ζ Η Π Α Ν Τ Α Ζ Η Σ

ΠΟ ΙΗ ΤΗΣ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑ: Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ Σ Ι Β Υ Λ Λ Α Σ ΤΟ Υ ΑΓΓΕΛΟ Υ ΣΙΚ Ε Λ ΙΑ Ν Ο Υ

Η πατρίδα μας είναι μια χώρα, στην οποία υπάρχει, θα μπορούσε να ισχυριστεί κανείς, παράδοση συμμε­ τοχής του Θεάτρου στις πολεμικές της περιπέτειες και στους κάθε είδους εθνικούς αγώνες. Η συμμετοχή αυ­ τή παίρνει κατά κανόνα, αλλά όχι αποκλειστικά, τη μορφή του κατοπινού πανηγυρισμού των εκάστοτε γε­ γονότων, με θεατρικά έργα που τα ανιστορούν σε τό­ νους θριαμβικούς και τα προβάλλουν σαν υπόδειγμα στις νεότερες γενιές. Από τις πρώτες ακόμη δεκαετίες της ίδρυσης του σύγχρονου ελληνικού κράτους εμφα­ νίστηκαν πλήθος παρόμοια δράματα, με θέματα αντλη­ μένα αρχικά από την Επανάσταση του 1821 και αργό­ τερα από τις Κρητικές εξεγέρσεις, τον Μακεδονικό αγώνα, τους Βαλκανικούς πολέμους ή τη Μικρασια­ τική εκστρατεία... Η συμμετοχή παίρνει πιο ενεργητι­ κή ενδεχομένως μορφή στις όχι λίγες περιπτώσεις που το Θέατρο επιχειρεί μια ουσιαστικότερη παρέμβαση: να προετοιμάσει και να προκαλέσει την εθνική δράση ή να τη στηρίξει κατά την εποχή της ανάπτυξής της. Το πιο χαρακτηριστικό και γνωστό ίσως παράδειγμα πα­ ρόμοιας εμπλοκής είναι οι οργανωμένες από μελλον­ τικούς παράγοντες της εθνεγερσίας παραστάσεις στις

ΘΟΔΩΡΟΣ ΧΑΤΖΗΠΑΝΤΑΖΗΣ

ελληνικές παροικίες του Βουκουρεστίου και της Οδησ­ σού, που καλλιεργούσαν τον πατριωτισμό των καλλι­ τεχνών και του κοινού τους και σφυρηλατούσαν φρό­ νημα κατάλληλο για τον ξεσηκωμό.1 Παραπλήσιες ω­ στόσο πρωτοβουλίες παρατηρούνται και στις πρώτες δεκαετίες του αιώνα μας, με την εμφάνιση έργων στή­ ριξης του Μακεδονικού αγώνα ή των Βαλκανικών πο­ λέμων και της Μικρασιατικής εκστρατείας.2 Η παράδοση μοιάζει ν ’ αδυνατίζει στα μέσα του αι­ ώνα μας, αλλά δεν εξαφανίζεται. Φτάνει να θυμηθού­ με κάποιες μεγάλες εμπορικές επιτυχίες, σαν το Οι Γερ­ μ α νοί ξανάρχονται του Αλέκου Σακελλάριου, Ο φ ον Δημητράκης του Δημήτρη Ψαθά και το Κ αλη νύχτα , Μ αργαρίτα του Γεράσιμου Σταύρου, από τη μια μεριά, ή Το νησί της Α φροδίτη ς του Αλέξη Πάρνη, από την άλλη, για να συνειδητοποιήσουμε, ότι η Σκηνή εξακο­ λουθεί να χειρίζεται θέματα αντλημένα από την αντί­ σταση κατά των Γερμανών ή από τον Κυπριακό ξεση­ κωμό, ακόμη και σε μια εποχή που ο κινηματογράφος έχει έρθει να μοιραστεί μαζί της όχι μόνον ένα μεγάλο τμήμα του λαϊκού της κοινού, αλλά κι ένα μέρος του πατριωτικού ζήλου της. Το σοβαρότερο κενό παρατηρείται, κατά περίεργο τρόπο, στην περίπτωση του Ελληνοϊταλικού πολέμου του 1940, που δεν φαίνεται να έδωσε έμπνευση, παρά κυρίως στους επιθεωρησιογράφους των ημερών, τα σατιρικά τραγουδάκια των οποί­ ων παραμένουν ζωηρή ανάμνηση ώς σήμερα. Χαρα­ κτηριστική είναι η δυστοκία του Εθνικού Θεάτρου, κά­ θε φορά που επιχειρεί να πάρει μέρος στον επίσημο πανηγυρισμό της 28ης Οκτωβρίου με κάποια σχετική παράσταση. Όταν δεν επιστρατεύει για την περίσταση τους Πέρσες του Αισχύλου ή τα ποιήματα του Οδυσ112

Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΣΙΒΥΛΛΑΣ ΤΟΥ ΑΓΓΕΛΟΥ ΣΙΚΕΛΙΑΝΟΥ

σέα Ελύτη, δυσκολεύεται να βρει καταλληλότερα δρα­ ματικά κείμενα από το Σκοτεινιά στον Έπαχτο του Δημήτρη Μπόγρη, το Ρ ούπελ του Δημήτρη Ιωαννόπουλου και το Ιερός Λ όχος του Γιώργου Κιτσόπουλου.3 Σε μια και μόνο περίπτωση, κατά τον πανηγυρισμό της 28ης Οκτωβρίου του 1981, φάνηκε να ξεπερνά η κρατική μας σκηνή την αμηχανία της και να χρησιμο­ ποιεί δραματικό κείμενο ενός ποιητή με αίγλη αντά­ ξια και ίσως μεγαλύτερη από την αίγλη του Ελύτη, αν όχι βέβαια του Αισχύλου. Ο ποιητής ήταν ο Αγγελος Σικελιανός και το κείμενο η Σ ίβυλλά του, μοναδικό δείγμα έργου πολύ υψηλών καλλιτεχνικών στόχων, που φιλοδόξησε να ενταχθεί συνειδητά στην παράδοση, με την ενεργό συμμετοχή του στην ελληνική αντίσταση κα­ τά της ιταλικής εισβολής του 1940. Γραμμένο, κατά μαρτυρία του ίδιου του Σικελιανού, στα πρόθυρα της εισβολής, τον Αύγουστο και την πρώτη εβδομάδα του Σεπτέμβρη της χρονιάς εκείνης, παρουσιάστηκε για πρώτη φορά στο κοινό σε δημόσια ανάγνωση, λίγες μό­ νο μέρες ύστερα από την έναρξη των εχθροπραξιών, στο πλαίσιο της γενικότερης ενθουσιώδους κινητο­ ποίησης του έθνους για τη στήριξη του μαχόμενου στρατού και για τη χαλύβδωση του φρονήματος στα μετόπισθεν.4 Το συγκεκριμένο επιμέρους ρεύμα της παράδοσης που διαλέγει να ακολουθήσει η Σ ίβυλλα είναι του ιστο­ ρικού παραλληλισμού, που στο παρελθόν είχε καλ­ λιεργηθεί με ιδιαίτερο ζήλο σε στιγμές εθνικού συνα­ γερμού μπροστά σε κάποια επερχόμενη κρίση. Οι προ­ επαναστατικές παραστάσεις των ελληνικών κοινοτή­ των χρησιμοποιούσαν συχνά έργα του νεοκλασικού ευ­ ρωπαϊκού δραματολόγιου, που ασχολούνταν με τυ113

ΘΟΔΩΡΟΣ ΧΑΤΖΗΠΑΝΤΑΖΗΣ

ραννοκτονίες και άλλες απελευθερωτικού χαρακτήρα αγωνιστικές πράξεις, αντλημένες από την αρχαία ιστο­ ρία και μυθολογία. Ενώ, στη διάρκεια του Μακεδονι­ κού αγώνα, γράφονταν κατά προτίμηση έργα που δραματοποιούσαν επεισόδια από τη σταδιοδρομία του Βυ­ ζαντινού αυτοκράτορα Βασιλείου του Βουλγαροκτόνου. Η επιλογή είχε ποικίλα πλεονεκτήματα, καθώς δεν εξασφάλιζε στους συγγραφείς μόνο δραματικούς μύ­ θους και ήρωες αυξημένου όσο κι ετοιμοπαράδοτου κύρους. Αλλά κέντριζε επιπλέον τη φιλοτιμία των θε­ ατών, υπενθυμίζοντάς τους τις υποχρεώσεις τους απέ­ ναντι στο παρελθόν, καθιστώντας τους περήφανους κληρονόμους βαρύτατων ιστορικών ευθυνών. Το ιδε­ ολογικό πλαίσιο της Μεγάλης Ιδέας και της σύμφυτής της ιστοριοκρατικής αντιμετώπισης της εγχώριας εθνι­ κής ταυτότητας κάνει το δραματουργικό αυτό στρα­ τήγημα αυτονόητο σχεδόν στην πριν από τη Μικρα­ σιατική καταστροφή περίοδο. Δεν είναι όμως ξένο και προς την ελληνική νοοτροπία των μέσων του αιώνα μας. Το ιστορικό παράλληλο που αποφάσισε να αντιπαραβάλει ο Σικελιανός στην ιταλική εισβολή του 1940 είναι η λεηλασία των Δελφών από τον Νέρωνα, στα μέ­ σα του 1ου μ.Χ. αιώνα. Ο Ρωμαίος αυτοκράτορας πα­ ρουσιάζεται στο έργο σαν ένας γεμάτος ιμπεριαλιστι­ κή αλαζονεία δυνάστης, που, εξαγριωμένος από το αδούλωτο φρόνημα των ιερέων του ελληνικού μαντείου, δίνει εντολή στους λεγεωνάριούς του να εισβάλουν στον χώρο του και να εξολοθρεύσουν όλους ανεξαιρέτως τους κατοίκους του, προκειμένου να μεταφέρουν στη Ρώμη, σε ένα δεύτερο στάδιο, τους ανεκτίμητους καλ­ λιτεχνικούς θησαυρούς του. Κεντρική μορφή στον τε­ 114

Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΣΙΒΥΛΛΑΣ ΤΟΥ ΑΓΓΕΛΟΥ ΣΙΚΕΛΙΑΝΟΥ

λετουργικό κατεξευτελισμό του τυράννου και στην εθνι­ κή εξουδετέρωση της δύναμής του αναδύεται η ένθεη Σίβυλλα, η οποία και εμψυχώνει με τους οραματισμούς της το λαό, κατά την ώρα του υπέρτατου κινδύνου. Στην πρώτη έκδοση του κειμένου του έργου, στη Νέα Εστία του 1944, ο ποιητής προτάσσει μια μικρή εισαγωγή, στην οποία υποστηρίζει ότι τα κίνητρά του για την επιλογή του ιστορικού πυρήνα της δρά­ σης δεν στάθηκαν ακριβώς αυτά που προαναφέραμε. Αναπτύσσει μάλιστα μια συλλογιστική, που απομακρύνει αποφασιστικά τον αναγνώστη από όλους τους π αρα πά νω όρους προσέγγισης του Θεάτρου και καταργεί την ίδια την έννοια του ιστορικού πλαι­ σίου. Ή μάλλον καταργεί την ίδια την έννοια της Ιστορίας, ως χρονολογικής δια δοχής γεγονότω ν. Σύμφωνα με τη συλλογιστική αυτή, υπάρχουν δύο βαθμοί ανθρώπινης Αισθαντικότητας, ο αναλυτικός και ο υποσυνειδησιακός. Ο π ρώ τος ανήκει στους κοινούς ανθρώπους, που αναζητούν την εξήγηση της ζωής στην ορθολογική ανάλυση της επιφάνειας των πραγμάτων. Ο δεύτερος και βαθύτερος ανήκει στους Προφήτες, στους Δημιουργούς και στους Ποιητές, που είναι προικισμένοι με το χάρισμα της Μ αντο­ σύνης, μια και μετέχουν της Ολότητας του κόσμου κι επομένως επικοινωνούν με την αιώ νια και α πό­ λυτη ουσία του, πέρα από τα παραπλανητικά σχή­ ματα του Χρόνου και του Χώρου.5 Για τους κοινούς ανθρώπους, η Ιστορία «είναι μια αλλεπάλληλη δραματική διαδοχή γεγονότων, ανάμεσα στα οποία συνθλίβεται ή εξαίρεται η ανθρώπινη ζωή». Αλλά για τους Ποιητές, που είναι συντονισμένοι με το αιώνιο και το απόλυτο, δεν υπάρχει χρονολογική σει­ 115

ΘΟΔΩΡΟΣ ΧΑΤΖΗΠΑΝΤΑΖΗΣ

ρά γεγονότων. Η Ιστορία βιώνεται από αυτούς στην απόλυτη ουσία της, σαν ένα συνεχές παρόν, μέσα στο οποίο οι Μηδικοί πόλεμοι, η Ρωμαϊκή κατάκτηση της Ελλάδας και η επίθεση της φασιστικής Ιταλίας το 1940 αποτελούν επιμέρους μεταμφιέσεις της ίδιας σταθερής αναμέτρησης δύο αιώνιων ιστορικών αξιών, της Ελευ­ θερίας και της Βίας. Προικισμένος με τη βαθιά αισθαντικότητα των Προφητών και των Ποιητών, κάτοχος κυριολεκτικά του χαρίσματος της Μαντοσύνης, ο Σικελιανός διακηρύσσει ότι στάθηκε ικανός, σε χρόνο ανύποπτο για τους υπόλοιπους συμπατριώτες του, να προφητέψει την εισβολή του Μουσολίνι στα τέλη Οκτω­ βρίου του 1940 και να την περιγράφει με κάθε ουσια­ στική λεπτομέρεια σε ένα έργο που γράφτηκε δύο μή­ νες νωρίτερα. Όπως λέει στο κείμενο του έργου και η ηρωίδα του, η Σίβυλλα, με την οποία ο ίδιος ταυτίζε­ ται απόλυτα: Κ αι νά... Πετώ απ ' την όψη μ ου του χρ όνου την προσωπίδα, κι όλο απάνωθέ μ ου πετώ το ντύμα του Κ αιρού, για νά ’βγει από τη θήκη ετούτην η ψυχή μ ου γυμνή σα σπάθα αντίκρυ σας και, μ ’ όλο τον μ υστικό αθέρα της, τη Μνήμη ν ’ ανοίξει ως δίστομη πληγή βαθιά σας!6

Και πάλι: Μα την ψυχή μου π ια δε δένει η ώρα, και τ ’ αύριο και το σήμερα, σαν όλες φυσάν οι π νοές τη μιά της αιώ νια φλόγα... Ό μοια και τώρα το κρυμμένο μ έλλο ν μ πορεί για με να σπάσει τα δεσμά του 116

Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΣΙΒΥΛΛΑΣ ΤΟΥ ΑΓΓΕΛΟΥ ΣΙΚΕΛ1ΑΝΟΥ

σε ηρώων μορφές, σ ’ ατσάλινες θελήσεις, σε πετάματα νέα π ιο πέρα α π ’ τ ’ άστραΡ

Η εισαγωγή στην έκδοση του 1944 δεν είναι το μο­ ναδικό επεξηγηματικό κείμενο με το οποίο φρόντισε ο ποιητής να πλαισιώσει την τραγωδία του. Υπάρχουν άλλα δύο μικρά άρθρα, που γράφτηκαν «εν βρασμώ», κατά την εποχή της σύνθεσης του έργου (λίγο πριν και αμέσως μετά, για την ακρίβεια). Και που επομένως μας βοηθούν να το πλησιάσουμε πιο άμεσα, μια και είναι απαλλαγμένα από τους ιστούς των εξιδανικεύσεων που πλέκει συχνά στη μνήμη των ανθρώπων η από­ σταση από τα γεγονότα. Το ένα, δημοσιευμένο στη Νέα Εστία τον Δεκέμβρη του 1940, λίγες μόνον μέρες ύστε­ ρα από την πρώτη δημόσια ανάγνωση του έργου, έρ­ χεται να κατοχυρώσει και πάλι τον υποτιθέμενο χρη­ σμοδοτικό χαρακτήρα του, αλλά σε τόνους αισθητά χαμηλότερης ιδεαλιστικής έξαρσης, σε ένα πλαίσιο που δεν απομακρύνεται πολύ από τον όψιμο νιτσεϊσμό του Σπέγκλερ και κάποιων άλλων ανορθολογιστών του A ' Παγκόσμιου Πολέμου. Ο Σικελιανός λέει απλούστα­ τα εδώ, ότι είχε προβλέψει την επίθεση του Μουσολίνι ενάντια στην Ελλάδα, ύστερα από την εισβολή του τελευταίου στην Αβησσυνία, μια επαίσχυντη ιμπερια­ λιστική εξόρμηση που φέρνει στο νου την Περσική ει­ σβολή στην Αιθιοπία, λίγο πριν από την εκστρατεία του Ξέρξη στην Ελλάδα. Επειδή λοιπόν, ως ποιητής, είναι συνηθισμένος να ατενίζει την Ιστορία «στις παν­ τού και πάντα ίδιες αιτιολογικές καταβολές της», κα­ τάλαβε ότι και «οι σημερινές ημέρες θά ’τανε μοιραίο να έχουν την κυκλική ανταπόκρισή τους στα ίδια αί­ τια και ότι ο σύγχρονος ρωμαϊκός Καισαρισμός θα 117

ΘΟΔΩΡΟΣ ΧΑΤΖΗΠΑΝΤΑΖΗΣ

περνούσε α π ’ όμοιους δρόμους κι όμοιες φάσεις με τους δρόμους και τις φάσεις του αρχαίου ρωμαϊκού Καισαρισμού».8 Το άλλο άρθρο, πρωτοδημοσιευμένο στο περιοδικό Ε λληνικά Φ ύλλα το Γενάρη του 1936, με τίτλο «Κάτω από τα βλέμματα των Σιβυλλών», είναι ακόμη περισ­ σότερο διαφωτιστικό, καθώς μας επιτρέπει να επισημάνουμε τους πραγματικούς γενεσιουργούς ερεθισμούς της συγγραφής της Σ ίβυλλας .9 Επιβεβαιώνει, δηλαδή, ότι η βασική ορμή του Σικελιανού εκπορεύεται από την αγανάκτηση που του προξένησε η εκστρατεία της Αβησ­ συνίας κι αποκαλύπτει ότι η φαντασία του κινήθηκε προς την κατεύθυνση του Δελφικού μαντείου, ως χώ­ ρου ανάπτυξης της δράσης, από την ανάγνωση κάποι­ ων στίχων του Γκαμπριέλε Ντ’ Αννούντσιο. Ταυτίζον­ τας, διόλου άδικα, τον τελευταίο με τον ιμπεριαλισμό της μουσολινικής Ιταλίας, ο Σικελιανός διαβάζει με κριτική διάθεση το μεγάλο λυρικό του ποίημα L aus Vitae και σταματά στην περικοπή που περιγράφει τους ρεμβασμούς του Ιταλού μπροστά στις μορφές των Σι­ βυλλών που έχει σχεδιάσει ο Μιχαήλ Αγγελος στον θόλο της Καππέλλα Σιξτίνα. Αμήχανος ο Ντ’ Αννούντσιο απέναντι στο απόκοσμο βλέμμα της Δελφικής Σίβυλ­ λας και ανίκανος να αποκρυπτογραφήσει το μυστικό της, παραδέχεται την ήττα του με τα παρακάτω λόγια που της απευθύνει (σε μετάφραση του ίδιου του Σικελιανού): «Κι αν εγώ Σε κράζω, Συ όμως δεν μ’ ακούς. Δεν αποστρέφεις τα μάτια Σου από το όραμα που βλέ­ πεις και που εγώ δεν βλέπω κι ούτε ποτέ μου θα ιδώ». Για τον Έλληνα ποιητή, η τελευταία αυτή ομολογία του Ιταλού ομοτέχνου του αποτελεί, ούτε λίγο ούτε πολύ, οριστική παραίτηση από τον ίδιο τον τίτλο του 118

Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΣΙΒΥΛΛΑΣ ΤΟΥ ΑΓΓΕΛΟΥ ΣΙΚΕΛΙΑΝΟΥ

Ποιητή. Κι έκπτωση από το λειτούργημα του Προφή­ τη, που ο τίτλος αυτός αυτομάτως του εξασφαλίζει. Μια έκπτωση αναπόφευκτη, κατά την αντίληψη του Σικελιανού, αφού η εμπλοκή του Ντ’ Αννούντσιο στο όραμα του μουσολινικού σοβινισμού και ιμπεριαλι­ σμού περιόρισε απελπιστικά τους ορίζοντές του και τον κατάστησε ανίκανο να παρακολουθήσει «την ιστο­ ρική πορεία και τα συγκεκριμένα μέλλοντα όλων των φυλών και όλων γενικά των λαών της γης», σαν εν­ σάρκωση μιας καθολικής Δικαιοσύνης. Και στο σημείο αυτό φαίνεται πως γεννιέται για πρώτη φορά στον ποι­ ητή μας η ιδέα, να λύσει ο ίδιος την απορία του Ντ’ Αννούντσιο και να του αποκαλύψει τι ακριβώς βλέπει η Δελφική Σίβυλλα του Μιχαήλ Αγγέλου με το βλέμμα βυθισμένο στους κοσμικούς ορίζοντες. Συλλαμβάνει την ιδέα να γράψει ένα έργο, στο οποίο θα αντιπαραθέτει τη μυωπική σκοπιά του παραδοσιακού, όπως λέ­ ει, ρωμαϊκού Καισαρισμού, στην οικουμενική εποπτεία του ελεύθερου από παρόμοιες παρωπίδες Ποιητή, του αδέσμευτου από τους καταναγκασμούς της ύλης πνεύ­ ματος. Το έργο που τελικά γράφει -ή ενδεχομένως που απλώς ολοκληρώνει- τον Αύγουστο του 1940 παρου­ σιάζει, όπως έχουμε πει, τον Μουσολίνι, μασκαρεμένο με ρωμαϊκή τήβεννο, να εισβάλλει στο άδυτο της Μαντοσύνης στο ιερό των Δελφών, και να επιχειρεί να ταπεινώσει τους άοπλους λειτουργούς του, κάτω από την απειλή των λογχών του. Η κορυφαία ωστόσο λειτουργός του Μαντείου, η Δελφική Σίβυλλα, αρνείται να του χαρίσει την προμαντεία που αυτός απαιτεί με ιταμότητα. Αρνείται να τον καταξιώσει έστω και με την εστίαση της προσοχής της στο άτομό του, καθώς 119

ΘΟΔΩΡΟΣ ΧΑΤΖΗΠΑΝΤΑΖΗΣ

το βλέμμα της τον προσπερνά και βυθίζεται σε κάποια άλλη αλήθεια, πέρα από εκείνη της φοβερής υπερο­ πλίας του. Η Σίβυλλα αρνείται ν ’ αποσπάσει το βλέμ­ μα από το όραμά της, ακόμη κι όταν ο εξαγριωμένος αυτοκράτορας εξαπολύει τις ορδές του να περάσουν από το λεπίδι τους όλους ανεξαιρέτως τους κατοίκους του ιερού, κληρικούς και λαϊκούς. Και πεθαίνει τελι­ κά πάνω στη σκηνή, με τα μάτια στυλωμένα πέρα από αυτήν, με την ψυχή της σε επικοινωνία με μιαν άλλης τάξης πραγματικότητα. Τί ακριβώς βλέπει λοιπόν η Σίβυλλα, κατά την κρί­ σιμη στιγμή που οι λεγεώνες του Νέρωνα κινούνται με γυμνά τα σπαθιά τους προς το ιερό; Τι βλέπει ο Προφήτης-Ποιητής της Ελλάδας, με το βλέμμα καρφωμέ­ νο στο άπειρο, την κρίσιμη ώρα που τα στρατεύματα του Μουσολίνι εισβάλλουν στο έδαφος της πατρίδας του;... Ο Σικελιανός δεν έχει την παραμικρή διάθεση να μας κρατήσει στο σκοτάδι. Ίσα ίσα, έγραψε το έρ­ γο του ακριβώς για τη σκηνή αυτή και τη στιγμή αυτή. Για να δώσει, όπως είπαμε, άμεση απάντηση στον ομό­ τεχνό του και πνευματικό εκπρόσωπο του φασισμού, στον Γκαμπριέλε Ντ’ Αννούντσιο. Του οποίου τα ερω­ τήματα σπεύδει τώρα και να μεταφέρει στα χείλη του παραδομένου στην αγωνία μελλοθάνατου λαού των Δελφών: Ρίξε μας φως, Σ ιβύλλα, στνλωσέ μας! Πάρε κι εμάς εκεί μακριά π ο υ βλέπεις, κι α ν δεν μπορείς αυτό, τί βλέπ εις π ές μας!'0

Και με την τελευταία της πνοή η Σίβυλλα αποκαλύπτει στον κόσμο το όραμά της, που δεν είναι άλλο από ένα όραμα Ελευθερίας. Της απόλυτης Ελευθερίας που εξα­ 120

Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΣΙΒΥΛΛΑΣ ΤΟΥ ΑΓΓΕΛΟΥ ΣΙΚΕΛΙΑΝΟΥ

σφαλίζει μόνον ο θάνατος. Βλέπει, λέει στο πλήθος, τη θάλασσα της Λευτεριάς, πέρα από την άκρη του σύμπαντος, στο αθάνατο λουτρό της οποίας έρχεται να βυ­ θιστεί και να καθαριστεί η ψυχή του Ανθρώπου, ύστε­ ρα από την αγωνία του θανάτου: Κ ι α! Νά τη, νά τη της Λ ευτεριάς η θάλασσα, π ’ ολοένα κυλάει τα σμαράγδια της · νά τα, νά τα στις όχτες της τις άφθαρτες τα ολάσπρα τρανά π ουλιά, π ου φ τερουγάνε■νά τα τα θεία ψηλά λουλούδια, π ο υ την αιώ νια φρουρούνε αδάμαστη άνοιξη, του θάρρους ψυχή, πέρα α π ’ του θάνατου το σκιάχτρο... Κ ι α, νά την η ίδια η Λ ευτερ ιά / ' 1

Με άλλα λόγια, στο πατροπαράδοτο αίτημα των Ελλή­ νων πολεμιστών για Λ ευ τερ ιά ή Θ άνατο, που τόσο συχνά συναντάμε στα παλιότερα πατριωτικά έργα, ο Σικελιανός αντιπαρατάσσει το αίτημα για Λ ευτερ ιά κ α ι Θ άνατο, για να χρησιμοποιήσουμε την παραλ­ λαγή που διατύπωσε ξεκάθαρα ο πνευματικός συνο­ δοιπόρος και φίλος του, Νίκος Καζαντζάκης, στον Κ α π ετά ν Μ ιχάλη του. Αντιπαρατάσσει το αίτημα της ελευθερίας δια του θανάτου, μέσα δηλαδή από την ολοκληρωτική αποκήρυξη της υλικής υπόστασης του ανθρώπου.12 Πεποίθησή μου είναι πως πρόκειται για ένα αίτημα και μια παραλλαγή παλιότερων συνθημάτων, που έχει να μας πει πολλά -και διόλου σιβυλλικά- για το κλί­ μα που επικρατούσε σε ορισμένους κύκλους της ελλη­ νικής διανόησης, κατά τη μεταξική περίοδο της προε­ τοιμασίας και της διεξαγωγής του πολέμου του 1940. 121

ΘΟΔΩΡΟΣ ΧΑΤΖΗΠΑΝΤΑΖΗΣ

ΣΗ Μ ΕΙΩ ΣΕΙΣ 1. Η σχηματική εικόνα που είχε δημιουργηθεί παλιότερα για τις π α ­ ρ αστάσεις αυτές έχει σήμερα βελτιω θεί με το μελέτημα του Δημήτρη Σπάθη «Ο Δ ιαφω τισμός κ α ι το νεοελληνικό θέατρο», στον ομώ νυμο τόμο. University Studio Press, Θ εσσαλονίκη 1986, 9-68. 2. Βλ. Ελύζα-Α ννα Δελβερούόη, «Η καλλιέργεια του π α τρ ιω τικ ο ύ αισθήματος στη θεατρική παραγω γή τω ν α ρχώ ν του 20ού αιώνα», Βενιζελισμός και αστικός εκσυγχρονισμός (επιμ. Γ. Μαυρογορδάτος-Χ . Χατζηιωσήφ). Π ανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Η ρά­ κλειο 1988, 287-314. 3. Με το έργο του Μπόγρη πανηγυρίστηκε στην Κεντρική Σκηνή του θεάτρου η 28η Ο κτωβρίου το 1953, με του Ιωαννόπουλου το 1969 και με του Κ ιτσόπουλου το 1971. Πρόγραμμα απα γγελία ς πο ιη ­ μάτων του Ελύτη, με τίτλο Η μεγάλη ώρα, παρουσιάστηκε το 1977. 4. Η ανάγνωση έγινε στη Στέγη Γραμμάτων και Τ εχνώ ν, στις 2 Νο­ εμβρίου, μπροστά σε «μικρόν α λ λ ’ εκλεκτόν α κροατήριον», σύμ­ φωνα με το ρεπορτάζ της εφ. Ελεύθερον Βήμα, 4 Νοεμβρίου 1940. Δέκα μέρες αργότερα όμω ς, στην ίδια εφημερίδα (12 Νοεμβρίου) σε σχετικό άρθρο της Σ οφίας Σ πανούδη, η εικόνα της προσέλευ­ σης του κοινού βελτιώνεται αισθητά, αφού ο ποιητής πα ρουσιά ­ ζεται να διαβάζει το έργο του «σ’ ευρύτατο κύκλο διανοουμένω ν και κα λλιτεχνών, παρ ό ντο ς του υπουργού Τύπου κ αι Τ ουρισμού κ. Ν ικολούδη». Το κλίμα της εκδήλωσης απο τυ πώ νετα ι στον εν­ θουσιώδη τόνο της α ρθρογράφου. «Ο Σικελιανός διάβασε το έρ­ γο του σαν ένας προφητάναξ του ελληνικού λόγου. Η φωνή του, φλογερά παλλόμενος ορείχαλκος, αντηχούσε με την οργιαστικά μαντική δύναμη τω ν θυρσοφόρων του θέσπιδο ς, που άνοιγαν δ ιά ­ πλα τα τ ’ α νυπόμ ονα φτερά τους για ν ’ α φομοιώσουν την ομ αδι­ κή ανθρώ πινη ψυχή με την απέραντη κοσμογονική ψυχή του σύμπ α ντος... Ό σ οι άκουσαν προχθές το ν ελληνολάτρη πο ιη τή μας, ένιωσαν τον ίλιγγο του ύψους και του θάμβους. Τ ον είδαν να ξα ­ ν α φ α ίνετ α ι τώ ρ α στην κατάλληλη ιερή στιγμ ή, σα ν ένα ς θεό­ σταλτος Τ υρταίος, για να κηρύξη με το ν πα ιά να του λόγου του τη μεγάλη σταθερότητα και τη μεγάλη προσδοκία». 5. Νέα Εστία, 1Η ' , 398-399 (Ια νουά ριος 1944), 6-7. Το πρώ το τμή­ μα του έργου δημοσιεύεται στις σελίδες 8-18, ενώ η έκδοση ολο­ κληρώ νεται στα δύο επόμενα τεύχη, 401, 119-121, κ α ι 400, 134122

Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΣΙΒΥΛΛΑΣ ΤΟΥ ΑΓΓΕΛΟΥ ΣΙΚΕΛΙΑΝΟΥ

6. 7. 8. 9. 10. 11. 12.

148. Η εισαγωγή ^αναδημοσιεύεται, με ασήμαντες μόνο αλλαγές στη στίξη, σ τις δύο επόμενες δημοσιεύσεις του έργου: Α γγέλου Σ ικελια νού, θνμέλη. Collection de l'lnstitu t Franpais d ’A thines, Αθήνα 1950, Τόμος Πρώτος, 40-43 κα ι Αγγέλου Σικελιανού Α παν­ τα, VIII, θυμέλη, Α , Φιλολογική Ε πιμέλεια Γ.Π. Σαββίδης, Ί κ α ­ ρος, Αθήνα 1970, 61-65. Ό.π., 1950, 111. Ό.π., 113. Νέα Εστία, ΙΔ '3 3 5 (1 Δεκ. 1940), 1414-1416. Αναδημοσιεύεται στη θυμέλη, 1950, A ‘ , 199-201. Ό.π., 108. Ό.π., 114. Δεν θα ήταν άστοχο να θυμηθούμε στο σημείο αυτό και το συγ­ γενικό πολεμικό σύνθημα τω ν Φ αλαγγιτώ ν του Φράνκο στα ίδια χρόνια: «Viva la muerte». Κ οινό σημείο εκκίνησης τω ν δύο α ντί­ παλω ν, σε πολιτικό τουλάχιστον επίπεδο, στρατοπέδων, τα ανορθολογικά φ ιλοσ οφικά ρεύματα τω ν α ρχώ ν του α ιώ να , π ο υ εξο­ πλίζουν κ αι τις δύο πλευρές με κοινό λεξιλόγιο κα ι κοινή ώ ς ένα σημείο οπτική. Ο Σ ικελιανός δίνει με αρκετή ακρίβεια το δικό του ιδια ίτερο φιλοσοφικό στίγμα, μέσα στη μεγάλη ενδοπαραταξιακή αυτή διαμάχη τω ν νεότερω ν α νορθολογιστώ ν, ότα ν σε κείμε­ νό του σύγχρονο περ ίπ ο υ με τη συγγραφή της Σίβυλλας, εξαπο­ λύει επίθεση κατά του Μ ουσολίνι για τη ρήξη του με το ν Μπενεντέττο Κρότσε, το ν ο ποίο κ α ι αποκαλεί «μοναδικόν αληθινό με­ γάλο σύγχρονό μας στοχαστή της Ιταλίας» και «μόνο γνήσιο αντι­ πρόσω πο του Π νεύματος στον τόπο του» (δημοσίευση α ντιφ α σι­ σ τικής ραδιοφω νικής ο μ ιλ ία ς με τίτλ ο «Η ελληνική πνευματική στράτευση» Νέα Εστία, ΙΔ ', 336 (Χ ριστούγεννα 1940), 7-9.

123

ΕΦΗ Α Β Δ Ε Λ Α

«ΦΥΣΙΚΟΣ ΠΡΟΟΡΙΣΜ ΟΣ» ΚΑΙ Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟ Υ ΚΡΑΤΟΥΣ Μία πρόταση για την εργασία των γυναικών το 1940

Σε όσα ακολουθούν θα διατυπώσω κάποιες σκέψεις σχετικά με τον τρόπο που διαμορφώνονται ορισμέ­ νες ιδέες για τη φύση, την κοινωνία και το κράτος στην Ελλάδα στο τέλος του Μεσοπολέμου, με αφορ­ μή ένα συγκεκριμένο κείμενο, τη μελέτη της Θάλει­ ας Ρώτα, Η γυνή ως π α ρ ά γω ν εθνικής ο ικ ο νο μ ία ς , που κυκλοφόρησε στην Αθήνα το καλοκαίρι του 1940.' Στη μελέτη αυτή -την οποία αφιερώνει στους δα­ σκάλους της Κυριάκο Βαρβαρέσο και Ξενοφώντα Ζολώτα- η Θ. Ρώτα επιχειρεί να θεμελιώσει την άποψη που έχει ήδη παρουσιάσει νωρίτερα μέσα από τον τύ­ πο, σύμφωνα με την οποία σε περίοδο ανεργίας -όπως αυτή που ήδη διανύει η χώρα και που ο επερχόμενος πόλεμος προοιωνίζεται εντονότερη- οι εργαζόμενες γυναίκες οφείλουν να παραχωρήσουν τις θέσεις εργα­ σίας που κατέχουν σε άνεργους άντρες. Κυρίως όμως, με αφετηρία το ζήτημα της ανεργίας, διατυπώνει ένα πλήρες πρόγραμμα ώστε να λυθούν τα προβλήματα στις σχέσεις μεταξύ αντρών και γυναικών, προτείνοντας να απαγορευτεί δια νόμου ο βιοπορισμός στις γυ125

ΕΦΗ ΑΒΔΕΛΑ

ναίκες και να αναλάβει το κράτος τη μόρφωση και τη συντήρησή τους. Σε αυτό το σημείο εντοπίζεται και το ιδιαίτερο ενδιαφέρον του κειμένου. Να πω εξαρχής ότι το κείμενο της Θ. Ρώτα έχει δ ι­ πλό χαρακτήρα. Από τη μια, οι λύσεις που προτείνει προσομοιάζουν στις εθνικοσοσιαλιστικές θέσεις για την εργασία των γυναικών και το ρόλο τους στην ο ι­ κογένεια, όπως διατυπώνονται σε διάφορες χώρες την ίδια περίοδο, ενώ από την άλλη, δεν πρόκειται απλώς για ένα ακόμη κείμενο που αναπαράγει φασιστικές ιδέ­ ες. Και αυτό γιατί η πολυσέλιδη ανάλυση που προη­ γείται εκφράζει μια σύνθετη αντίληψη, με μακρά π α ­ ράδοση, για τις σχέσεις φύσης και κοινωνίας: είναι η αντίληψη εκείνη η οποία ορίζει τη φύση ως επικαθοριστικό γνώμονα του κοινωνικού. Θεωρεί, δηλαδή, ότι απαραίτητη προϋπόθεση για την εύρυθμη λειτουργία του κοινωνικού συνόλου είναι να γίνονται σεβαστές οι προδιαγραφές της φύσης ως προς τις ικανότητες και τις δυνατότητες των ατόμων. Εγγυητής και ρυθμιστής αυτής της λειτουργίας είναι το κράτος, το οποίο κα­ λείται να παρέμβει κάθε φορά που διαπιστώνεται ότι η παραμέληση των φυσικών επιταγών προκαλεί δυσ­ λειτουργίες στο επίπεδο των κοινωνικών σχέσεων. Το πεδίο στο οποίο εφαρμόζεται η αντίληψη αυτή, μέσα από το κείμενο της Θ. Ρώτα, είναι εκείνο ακριβώς που θεωρείται ότι κατεξοχήν διακανονίζεται από τη φύση, δηλαδή η οικογένεια και οι σχέσεις των φύλων. Ας δού­ με όμως το ιστορικό του κειμένου. Τον Οκτώβριο του 1939 θεσπίζεται εν όψει του πο­ λέμου στην Ευρώπη ο αναγκαστικός νόμος 2000 «πε­ ρί λήψεως μέτρων καταπολεμήσεως της ανεργίας», ο οποίος προβλέπει την εκ περιτροπής εργασία μισθω­ 126

«ΦΥΣΙΚΟΣ ΠΡΟΟΡΙΣΜΟΣ» ΚΑΙ Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ

τών σε επιχειρήσεις που βρίσκονται στην ανάγκη να περικόψουν τις εργασίες τους, καθώς και τη σύσταση ημικρατικής οργάνωσης που θα αναλάβει τη μετακί­ νηση όσων άνεργων εργατών αναζητούν εργασία.2 Λίγες μέρες μετά την κοινοποίηση του Ν. 2000 το περιοδικό Κ έρδος δημοσιεύει άρθρο της Θ. Ρώτα, στο οποίο προτείνεται συμπληρωματικά η αντικατάσταση των εργαζόμενων γυναικών από άνεργους άντρες ως «οικονομικώς σκόπιμον» και αποτελεσματικό μέτρο κατά της ανεργίας.3 Το άρθρο δεν περνά απαρατήρητο. Χαιρετίζεται αμέ­ σως θετικά από την εφ. Εστία , η οποία ωστόσο χαρα­ κτηρίζει τις απόψεις της αρθρογράφου απόλυτες.4 Οξεία κριτική ασκεί η εφ. Καθημερινή, για την οποία η μισθωτή εργασία των γυναικών αποτελεί κοινωνική ανάγκη.5 Και οι δύο εφημερίδες πάντως συμφωνούν ότι η φυσική θέση «της γυναικός» είναι στο σπίτι.6 Η απήχηση του άρθρου της ενθαρρύνει τη Θ. Ρώτα. Αφού επανέλθει με δεύτερο αναλυτικότερο άρθρο στο Κ έρδος ,7 δημοσιεύει μερικούς μήνες αργότερα τη με­ λέτη της με στόχο να θεμελιώσει «επιστημονικώς» την άποψή της. Όπως θα υποστηρίξω, η κήρυξη του πολέ­ μου δεν είναι ο μοναδικός παράγοντας που καθόρισε την περαιτέρω τύχη της. Το κείμενο χωρίζεται σε δύο μέρη: μια «οικονομο­ λογική μελέτη», όπου μέσα από μια ιστορική αναδρο­ μή αναλύεται ο ρόλος που διαδραμάτισε «η γυνή ως παράγων εθνικής οικονομίας» (σ. 19-137), και ένα σχέ­ διο νόμου που συνοδεύεται από μια «δικαιολογητική» έκθεση, όπου προτείνεται συγκεκριμένη λύση για το κοινωνικό πρόβλημα της θέσης των γυναικών στην Ελλάδα (σ. 138-150). 127

ΕΦΗ ΑΒΔΕΛΑ

Στον πρόλογο η Ρώτα αναγνωρίζει ότι αφορμή για το εγχείρημά της υπήρξε η συζήτηση σχετικά με τον Ν. 2000. Δηλώνει ενδιαφέρον για τα πολιτικά και οικονομικοκοινωνικά προβλήματα της εποχής της και ευαίσθητη στην «άδικη μοίρα» που βαραίνει ακόμη τις «ομοφύ­ λους» της (σ. 6). Αναγνωρίζει, δηλαδή, ότι η θέση των γυναικών στην κοινωνία είναι υποδεέστερη από εκείνη των αντρών. Ανιχνεύοντας τα αίτια αυτής της ανισότη­ τας, θεωρεί τη σωματική δύναμη τη μόνη πραγματική διαφορά ανάμεσα στα φύλα, εκείνη στην οποία οφείλεται η κοινωνική διαφορά μεταξύ τους ήδη από την επο­ χή του «πρωτόγονου» ανθρώπου, και θέτει προς μελέτη τα ακόλουθα ερωτήματα: α) ποια έργα μπορούν να ασκή­ σουν αποτελεσματικά οι γυναίκες ανάλογα με τις δυ­ νάμεις τους, β) κατά πόσο τα άσκησαν κατά το παρελ­ θόν, γ) ποια οικονομική αξία αποδόθηκε σε αυτά τα έρ­ γα και δ) ποια είναι η λύση για το κοινωνικό πρόβλημα της θέσης των γυναικών και πώς συνδέεται με το συνο­ λικό κοινωνικό πρόβλημα (σ. 6-7). Τέλος, παρουσιάζει τις πηγές στις οποίες στήριξε όσα ακολουθούν, καθώς και τη βιβλιογραφία που χρησιμοποίησε (σ. 9-10). Στην «οικονομολογική μελέτη», η Θ. Ρώτα αναλύει την οικονομική συμβολή των γυναικών στα διάφορα στάδια των ανθρώπινων κοινωνιών, καταρχήν γενικά και ύστε­ ρα ειδικότερα στην Ελλάδα, με βάση το σχήμα του Γερ­ μανού οικονομολόγου Καρλ Μπύχερ, το οποίο θεωρεί προσφορότερο από όσα έχουν διατυπωθεί.8 Πιο συγκε­ κριμένα, στο πρώτο «γενικό» μέρος της μελέτης εξετάζει το ζήτημα όπως παρουσιάζεται στα τρία στάδια στα οποία διαχωρίζει ο Μπύχερ την ανθρώπινη οικονομική δραστηριότητα, δηλαδή στο στάδιο της «αυτάρκους οικονομίας», στο στάδιο της «αστικής οικονομίας» και 128

«ΦΥΣΙΚΟΣ ΠΡΟΟΡΙΣΜΟΣ» ΚΑΙ Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ

στο στάδιο της «λαϊκής οικονομίας» (σ. 20-21). Στο πρώτο λοιπόν στάδιο οι γυναίκες πρόσφεραν εργασία για την οικονομία του οίκου και αποτελούσαν σημαντικό παράγοντα οικονομίας τόσο από άποψη προ­ σφοράς υπηρεσιών όσο και ως άμεσοι παραγωγοί. Αρα στις πρωτόγονες εκείνες εποχές οι άντρες και οι γυ­ ναίκες απέδιδαν ίση οικονομική αξία (σ. 27-29). Ωστό­ σο στο δεύτερο στάδιο η ισοδυναμία αυτή θα ανατραπεί, καθώς οι άντρες -εξαιτίας της ανώτερης σωματι­ κής τους δύναμης- θα γίνουν κάτοχοι των στοιχείων που είναι απαραίτητα για την παραγωγή, δηλαδή του εδάφους και του κεφαλαίου. Με την ανάπτυξη των πό­ λεων και τη δημιουργία επαγγελμάτων, οι γυναίκες έπαψαν να εργάζονται για την παραγωγή αγαθών και πε­ ριορίστηκαν στην παροχή υπηρεσιών. Το στάδιο αυτό χαρακτηρίζεται επομένως από την πλήρη οικονομική εξάρτηση των γυναικών στους άντρες (σ. 27-29). Στο τρίτο στάδιο η ανάπτυξη του εμπορίου αλλά­ ζει ριζικά τα δεδομένα: οι γυναίκες γίνονται η πρώ­ τη εργατική δύναμη για την εξυπηρέτηση του κοινω­ νικού συνόλου και άρα σημαντικοί παράγοντες ο ι­ κονομίας. Το στάδιο αυτό περιλαμβάνει δύο περιό­ δους: την «προκεφαλαιοκρατική», κατά την οποία η οικονομική συμβολή των γυναικών επιτελείται κυ­ ρίως στο σπίτι, και την «κεφαλαιοκρατική», κατά την οποία εργάζονται κυρίως στο εργοστάσιο. Ενώ η οι­ κονομική συμβολή τους στην πρώτη περίοδο ήταν ιδι­ αίτερα σημαντική και για το κοινωνικό σύνολο και για την οικογένεια, η εξάπλωση του εργοστασίου έχει αρνητικές συνέπειες τόσο στην υγεία όσο και στην οι­ κογένεια των γυναικών, οι οποίες τώρα παράγουν αλ­ λά δεν συντηρούν πια, ενώ η μόνη ανταμοιβή τους δεν 129

ΕΦΗ ΑΒΔΕΛΑ

ήταν άλλη από το «θυσιασθέν αίμα» τους (σ. 34-43). Στο τελευταίο κεφάλαιο αυτού του πρώτου γενικού μέρους η Ρώτα αναλύει την εμφάνιση του φεμινιστικού κινήματος σε διάφορες χώρες. Θεωρεί ότι ο φεμινισμός επικεντρώθηκε στην κοινωνική και τη νομική υποταγή των γυναικών, οι οποίες προστέθηκαν σταδιακά στην οικονομική υποταγή τους. Παραβλέποντας όμως την «οικονομολογική» διάσταση του προβλήματος -δηλαδή τις οικονομικές συνέπειες που έχει η μειωμένη σω­ ματική δύναμη των γυναικών-, ο φεμινισμός παρέκκλινε από το σωστό δρόμο, γιατί θεώρησε δυνατή την εξίσωση των ικανοτήτων αντρών και γυναικών και μά­ λιστα διεκδίκησε την οικονομική ανεξαρτησία των γυ­ ναικών με παροχή δημόσιων εργασιών. Αλλά εφόσον -σύμφωνα με την αρχική παραδοχή της- οι δυνάμεις των γυναικών είναι φυσικά περιορισμένες, εκείνο που πρέπει κατεξοχήν να καλλιεργήσουν είναι το πνεύμα τους. Δηλαδή πρέπει να αντισταθμίσουν τη σωματική τους υστέρηση αναπτύσσοντας κατά κύριο λόγο τις πνευματικές τους δυνατότητες, που είναι δυνητικά ίδιες με εκείνες των αντρών, αλλά έχουν μείνει ανεκμετάλ­ λευτες και στερημένες επί αιώνες (σ. 44-48). Στο δεύτερο «ειδικό» μέρος της μελέτης το ίδιο σχή­ μα εφαρμόζεται στην ελληνική περίπτωση, ακολουθών­ τας το τρίσημο σχήμα - αρχαιότητα, Βυζάντιο, ελλη­ νικό κράτος. Έτσι διαπιστώνεται ότι η ομηρική επο­ χή αντιστοιχεί στο στάδιο της «οικιακής» οικονομίας και χαρακτηρίζεται από τον ισότιμο καταμερισμό των έργων, ενώ η κλασική εποχή ισοδυναμεί με το στάδιο της «αστικής» οικονομίας και επιφέρει «τελεία» οικο­ νομική εξάρτηση των γυναικών (σ. 49-55). Η βυζαντινή εποχή αντιπροσωπεύει το στάδιο της 130

«ΦΥΣΙΚΟΣ ΠΡΟΟΡΙΣΜΟΣ» ΚΑΙ Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ

«λαϊκής» οικονομίας και πιο συγκεκριμένα την πρώ­ τη περίοδό του, που χαρακτηρίζεται από την έντονη ανάπτυξη της οικοτεχνίας (σ. 56-61). Όμως η πτώση του Βυζαντίου και η υποδούλωση της Ελλάδας στους Τούρκους επέφεραν μια αναστροφή στην εξέλιξη της οικονομικής ζωής, «από λαϊκής εις οικιακήν» (σ. 62). Την περίοδο αυτή οι οικονομικές και οι ηθικές υπη­ ρεσίες των Ελληνίδων προς το έθνος υπήρξαν ανυπο­ λόγιστης αξίας. Εδώ αναλύεται η άποψη ότι οι γυναί­ κες είναι από τη φύση τους στραμμένες προς τον συ­ ναισθηματικό κόσμο και μακριά από την επιδίωξη του οικονομικού κέρδους· γ ι’ αυτό η μόνη βούληση για ερ­ γασία που αναπτύσσουν είναι στα του οίκου τους (σ. 70-71). Η άποψη αυτή έχει σημασία, γιατί θα αποτελέσει το κατεξοχήν νομιμοποιητικό υπόβαθρο στις τελι­ κές προτάσεις της συγγραφέως. Η απελευθέρωση της Ελλάδας μετά την Επανάστα­ ση θα σημάνει, κατά τη Θ. Ρώτα, ανατροπή της σειράς των σταδίων, χάρη στην ταχεία οικονομική πρόοδο (σ. 79). Στο τμήμα αυτό της μελέτης της, όπου θα επαναλάβει τις θέσεις της για τις διαχρονικές αρετές των Ελλήνων και την ιδιαίτερη προσφορά των Ελληνίδων στην ανάπτυξη του έθνους, θα ασχοληθεί πιο συστη­ ματικά με τα επαγγέλματα που ασκούν οι γυναίκες τον 19ο αιώνα στην Ελλάδα («ράπτρια, διδασκάλισσα, ερ­ γάτρια») και με το ιστορικό της γυναικείας εκπαίδευ­ σης (σ. 75-95). Δηλωτικές των ιδιαίτερων ενδιαφερόν­ των της είναι οι εκτενείς αναφορές στη συμβολή της γυναικείας οικοτεχνίας στην ανάπτυξη της ελληνικής υφαντουργίας και μεταξουργίας (σ. 76-82). Τη θετική αυτή συνεισφορά των γυναικών θα κλονίσει η ανά­ πτυξη της βιομηχανίας προς τα τέλη του 19ου αιώνα 131

ΕΦΗ ΑΒΔΕΛΑ

και κυρίως στις αρχές του 20ού. Αρνητικές συνέπειες επισημαίνει η Θ. Ρώτα και στην τροπή της γυναικείας εκπαίδευσης στη διάρκεια του 19ου αιώνα, καθώς αντί να διαπλάθει χρηστές συζύγους και μητέρες κατέληξε να παράγει κατά κύριο λόγο δασκάλες (σ. 82-84). Οι θέσεις της Θ. Ρώτα διατυπώνονται εδώ με σα­ φήνεια: «Θεωρούμεν» δηλώνει «ότι καθρέπτην της ωφελιμότητος και χρηστότητος των γυναικών ως συζύγων και μητέρων αποτελούσι δια μεν το κράτος τα έργα και η δημοσία ζωή των ανδρών της οικογενείας αυτών, δια δε τους πολίτας το ποσοστόν ευτυχίας που υπάρχει εις τα μέλη της οικογενείας εκάστης» (σ. 82). Το γεγο­ νός ότι ώς τις μέρες της κάτι τέτοιο δεν έχει εκπλη­ ρωθεί οφείλεται στη λαθεμένη κατεύθυνση που πήραν τόσο η μόρφωση όσο και η εργασία των γυναικών. Και τούτο επειδή διαπιστώνει ότι, όπως και στις άλλες χώ­ ρες έτσι και στην Ελλάδα, η έξοδος των γυναικών στην εργασία αφενός συνοδεύτηκε από δυσανάλογες θυσίες σε σχέση με την απόδοση και αφετέρου οδήγησε στην ανεργία των αντρών. Ιδιαίτερα όμως στην ελληνική περίπτωση, η εξέλιξη αυτή καθώς και η έλλειψη πραγ­ ματικής παιδείας κλόνισαν τα θεμέλια του «ελληνικού σπιτιού» (σ. 93), κύριο χαρακτηριστικό της ελληνικής οικογένειας. Η ανάλυση αυτή οδηγεί τη Θ. Ρώτα στο συμπέρασμα ότι «κάθε»... «επάγγελμα βιοποριστικόν δια την γυναί­ κα» είναι «ασυμβίβαστον προς την φυσικήν αυτής βούλησιν» (σ. 83). Αμεσο αρνητικό αποτέλεσμα της «από­ κλισης» από τη φυσική αυτή επιταγή -ιδίως με την ανά­ πτυξη της βιομηχανίας τον 20ό αιώνα- είναι η φθορά των δυνάμεων των γυναικών αλλά και η αύξηση της ανεργίας, που σημαίνει διάλυση της οικογένειας (σ. 89-92). Επι­ 132

«ΦΥΣΙΚΟΣ ΠΡΟΟΡΙΣΜΟΣ» ΚΑΙ Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ

πλέον η λαθεμένη κατεύθυνση της παιδείας των γυ­ ναικών ανέτρεψε τα χαρακτηριστικά που συνιστούν την παράδοση του «ελληνικού σπιτιού», καθυστέρησε την καλλιέργεια των πνευματικών τους ικανοτήτων και εύλογα προκάλεσε την περιφρόνηση των αντρών προς τις συζύγους τους (σ. 92-95). Η ανάλυση των δεδομένων για τη «σύγχρονον Ελληνίδα» επιβεβαιώνει κατά τη Θ. Ρώτα τα παραπάνω (σ. 95-113). Το νέο στοιχείο είναι τώρα η εμφάνιση του φεμινισμού και η λαθεμένη κατεύθυνσή του. «Αι γυ­ ναίκες μη δυνάμεναι να ανταποκριθώσιν εις τας εξευ­ γενισμένος ανάγκας του οίκου, εθεώρησαν προτιμότερον να δραπετεύσωσιν», διαπιστώνει (σ. 95). Απο­ τέλεσμα είναι να κλονιστούν τα θεμέλια της οικογέ­ νειας και να υπερφορτωθούν οι γυναίκες με υποχρε­ ώσεις μέσα και έξω από το σπίτι. Έχει σημασία εδώ να τονιστεί ότι το τμήμα της με­ λέτης που αναφέρεται στην εργασία των γυναικών τον 19ο και τον 20ό αιώνα στηρίζεται σε ένα πλήθος στοι­ χεία και σε αναφορές σε ορισμένους από τους πιο έγκυ­ ρους μελετητές της περιόδου: Χαριτάκης, Ζολώτας, Μιχαλόπουλος. Στοιχεία της Στατιστικής Υπηρεσίας και των επιθεωρητών Εργασίας, νόμοι αλλά και εμπει­ ρική ατομική έρευνα σε τράπεζες και υπουργεία προ­ σφέρουν τεκμήρια για μια «επιστημονική» στήριξη των παραπάνω θέσεων, δηλαδή ελέγξιμη και στοιχειοθετημένη. Η ανάλυση προχωρεί από το γενικό στο ειδικό και δίνει ιδιαίτερη έμφαση στη συγκυρία. Πρέπει να σημειωθεί ότι στοιχεία από τις ίδιες πηγές έχουν στη­ ρίξει κατά τη μεσοπολεμική περίοδο αναλύσεις με δια­ μετρικά αντίθετα πορίσματα από αυτά της Θ. Ρώτα. Ομως ο τρόπος με τον οποίο οι πηγές αυτές αναφέ133

ΕΦΗ ΑΒΔΕΛΑ

ρονται στην εργασία των γυναικών προσφέρουν τη δυ­ νατότητα πολλαπλών αναγνώσεων, καθώς χαρακτηρί­ ζονται από διφορούμενη στάση απέναντι στο ιδιαίτε­ ρο φαινόμενο που εξετάζουν.9 Πάντως το ίδιο συστη­ ματικό πνεύμα διαπνέει και την αναφορά στον ελλη­ νικό φεμινισμό: η αναδρομή αρχίζει από τον 19ο α ι­ ώνα και περιλαμβάνει ένα πλήρες πανόραμα που φτά­ νει ώς τις μέρες της. Το συμπέρασμα ότι ο φεμινισμός στηρίχθηκε σε σφαλερά και αντιεπιστημονικά κηρύγ­ ματα και ότι ζημίωσε τη γυναικεία υπόθεση, γιατί ώθη­ σε τις γυναίκες «έξω του κύκλου της φυσικής αυτών δραστηριότητος» (σ. 100), δεν μειώνει το θαυμασμό της Θ. Ρώτα για όσες γυναίκες ανέπτυξαν δράση υπέρ των ομοφύλων τους. Στα συμπεράσματά της η συγγραφέας επιμένει στον παραγωγικό χαρακτήρα της οικιακής εργασίας και επο­ μένως στην ισότιμη αξία της με τη βιοποριστική (σ. 114-137). Συνδυάζοντας το πόρισμα αυτό με τους σω­ ματικούς περιορισμούς και τις φυσικές ιδιότητες που αποδίδει στις γυναίκες, απαντά στο αρχικό ερώτημα ποιες είναι οι εργασίες που προσιδιάζουν καλύτερα σε αυτές: «εκ της φύσεως η γέννησις και ανατροφή των τέκνων και εκ της κοινωνίας αι “οικιακαί εργασίαι” είναι τα ενδεδειγμένα έργα των γυναικών χάριν του έθνους» (σ. 124). Την επιταγή αυτή επιβάλλει η μειω­ μένη σωματική δύναμη των γυναικών στα δύο τρίτα της ανδρικής και η απουσία βούλησης για εργασία έξω από το σπίτι που -κατά τη Θ. Ρώ τα- η ιστορική διερεύνηση αποδεικνύει ότι τις χαρακτηρίζει. Τα δεδομέ­ να αυτά κάνουν την εργασία τους έξω από το σπίτι λιγότερο αποδοτική από εκείνη των αντρών και επομέ­ νως «οικονομικώς άσκοπον και ανώφελον»· κυρίως 134

«ΦΥΣΙΚΟΣ ΠΡΟΟΡΙΣΜΟΣ» ΚΑΙ Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ

όμως την καθιστούν επικίνδυνη, γιατί καταστρέφει την υγεία τους, διαλύει την οικογένεια και «διασείει τα θε­ μέλια του έθνους» (σ. 135). Αντίθετα η οικοτεχνία και η οικιακή εργασία των γυναικών υπήρξαν ανέκαθεν παραγωγικές, ίσης αξίας με την ανδρική εργασία και συνεπώς οι πλέον ωφέλι­ μες τόσο από οικονομική όσο και από εθνική άποψη. Επιδιδόμενες σε αυτές τις εργασίες υπακούουν στην αρχή της οικονομίας «την της επιτεύξεως του μεγαλυτέρου αποτελέσματος δια της καταβολής της μικροτέρας θυσίας» (σ. 124). Την εφαρμογή της αρχής αυτής έχει διαταράξει η εξάπλωση της εξωσπιτικής εργασίας των γυναικών, με ολέθριες επιπτώσεις στην υγεία τους και στην οικογένεια, και γ ι’ αυτό πρέπει να αποκλεί­ εται, ενώ ευνοϊκότερη αποδεικνύεται η οικοτεχνία. Τη μηδαμινή συμβολή της εξωσπιτικής γυναικείας εργα­ σίας στην αύξηση της εθνικής παραγωγής κατανόησαν τα εθνικοσοσιαλιστικά κράτη και γι* αυτό περιόρισαν το βιοπορισμό των γυναικών (σ. 130-131). Μολονότι στην ελληνική περίπτωση -αναγνωρίζει η Θ. Ρώτα- δεν είναι δυνατόν να αρνηθεί κανείς ότι η συμβολή των γυναικών υπήρξε καθοριστική για την οικονομική ανά­ πτυξη της χώρας, οι εξελίξεις της τελευταίας δεκαε­ τίας την κατέδειξαν ως την κατεξοχήν υπεύθυνη για την αύξηση της ανεργίας. Γι’ αυτό και το Νέον Κρά­ τος εμφανίζει τελευταία την τάση «να μεριμνά περί της αναπτύξεως των ικανοτήτων των Ελληνίδων ως ο ι­ κοκυρών και μητέρων» (σ. 133). Για να απαντήσει τέ­ λος στο ερώτημα πώς θα εξασφαλιστεί η διατροφή των γυναικών εφόσον τους απαγορευτεί ο βιοπορισμός και η οικογένειά τους δεν μπορεί να τις συντηρεί, η Θ. Ρώ­ τα προτείνει το σχέδιο νόμου «περί διοργανώσεως της 135

ΕΦΗ ΑΒΔΕΛΑ

εργασίας των γυναικών εν Ελλάδι» (σ. 139-141). Η πρόταση προβλέπει την απαγόρευση για τις Ελληνίδες να εργάζονται βιοποριστικά. Ορίζει ότι μετά τα 16 τους χρόνια τη συντήρησή τους αναλαμβάνει το κρά­ τος, που τους καταβάλλει για το σκοπό αυτό μηνιαίο ποσό από ειδικό ταμείο. Τα έσοδα του ταμείου αντλούν­ ται από ειδικό φόρο που επιβάλλει το κράτος στα ει­ σοδήματα των αντρών. Υποχρέωση των γυναικών εί­ ναι η τετραετής φοίτησή τους μετά το Δημοτικό σε Ακαδημίες θηλέων και η απασχόλησή τους στις οικιακές εργασίες. Η ανώτερη μόρφωση δεν απαγορεύεται στις Ελληνίδες, το ίδιο και η άσκηση οποιουδήποτε επαγ­ γέλματος, υπό τον όρο ότι δεν εκτελείται προς βιοπο­ ρισμό -δηλαδή δεν πληρώνονται για την εργασία τους οι ίδιες-, ασκείται σε ειδικούς χώρους εργασίας υπό την επίβλεψη κρατικών οργάνων και οι πόροι που απο­ δίδει προστίθενται στα κεφάλαια του ειδικού ταμείου για την πληρωμή των γυναικών. Μετά την αποφοίτη­ σή τους από την Ακαδημία θηλέων, όλες οι γυναίκες είναι υποχρεωμένες να παρέχουν για δύο χρόνια «κατ’ οίκον βιοτεχνική εργασία». Εργοδότης τους στην πε­ ρίπτωση αυτή είναι το κράτος, το οποίο μεσολαβεί μεταξύ παραγωγών και εργαζόμενων γυναικών και συγκεντρώνει στο ειδικό ταμείο τα έσοδα από την ερ­ γασία αυτή. Τέλος προβλέπεται ότι οι γυναίκες από­ φοιτοι Νομικής και Θεολογικής σχολής που είναι υγι­ είς, αριστούχοι και άμεμπτης διαγωγής μπορούν να αποκτούν «φυσικά» τέκνα, δηλαδή εκτός γάμου. Στην περίπτωση αυτή τα τέκνα τους θα θεωρούνται καθόλα νόμιμα και θα υπάγονται στην αποκλειστική τους ευθύνη, ενώ οι ίδιες θα αποκτούν την ιδιότητα του κρατικού υπαλλήλου, με συγκεκριμένο βαθμό και μι­ 136

«ΦΥΣΙΚΟΣ ΠΡΟΟΡΙΣΜΟΣ» ΚΑΙ Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ

σθό, ανάλογα με τον αριθμό των παιδιών τους. Τη μελέτη ολοκληρώνει η «δικαιολογητική έκθεσις» (σ. 142-150), η οποία ορίζει το σκοπό του νομοσχεδί­ ου: να επικρατήσει η δικαιοσύνη στις σχέσεις των δύο φύλων, ιδίως τις οικονομικές, στη βάση του φυσικού νόμου του καταμερισμού των έργων. Ο σκοπός αυτός έχει δύο όψεις: μια οικονομική και μια ηθική. Από οι­ κονομική σκοπιά, ο νόμος θα επιτρέψει να εκλείψει η ανεργία, να επιδοθούν απερίσπαστα οι άντρες στα βιο­ ποριστικά έργα και να προωθηθεί η δίκαιη διανομή του κοινωνικού εισοδήματος χάρη στην επιβολή από το κράτος συστήματος φορολογίας όλων των αντρών για την πληρωμή όλων των γυναικών. Από ηθική πά­ λι σκοπιά, ο νόμος θα έχει επίσης ευεργετικά αποτε­ λέσματα, καθώς θα δημιουργήσει οικονομικά ανεξάρ­ τητες γυναίκες συντηρούμενες από το κράτος, οι οποί­ ες δεν θα εξαναγκάζονται να πουλήσουν την αξιοπρέπειά τους για να ζήσουν. Επιπλέον η υποχρεωτική μόρ­ φωση θα κάνει τις γυναίκες ηθικές και υπερήφανες για το φύλο τους, ενώ η οικοτεχνία θα συμβάλει στην ορ­ θολογική αύξηση του κοινωνικού προϊόντος. Κυρίως όμως θα εκλείψει ο ανταγωνισμός των φύλων και θα επέλθει συμφιλίωση αντρών και γυναικών, καθώς δεν θα τους συνδέουν πλέον οικονομικές σχέσεις, αλλά μό­ νο αγάπη και συντροφικότητα. Τέλος η ρύθμιση για τα φυσικά τέκνα αποσκοπεί στη σταδιακή βελτίωση της φυλής και στην αναγνώριση της εθνικής αποστολής της μητρότητας. Δεν είναι δυνατόν να αναφερθώ με περισσότερες λε­ πτομέρειες σε επιμέρους στοιχεία αυτού του σύνθετου κειμένου ούτε να επιμείνω στις πολλαπλές αντιφάσεις της ανάλυσης. Να επισημάνω μόνο ότι η προβληματι­ 137

ΕΦΗ ΑΒΔΕΛΑ

κή της Θ. Ρώτα περιλαμβάνει ενδιαφέροντα όσο και αναπάντεχα νεωτερικά για την εποχή της στοιχεία, όπως είναι η εκτενής αναφορά στον παραγωγικό χα­ ρακτήρα της οικιακής εργασίας (σ. 114-123)10 ή η αυ­ στηρή κριτική στον πρόσφατο αστικό κώδικα και τις ρυθμίσεις του, που χαρακτηρίζονται άδικες για τις γυ­ ναίκες (σ. 121-123).11 Το σίγουρο είναι ότι η Θ. Ρώτα δεν υποτιμά τις γυναίκες. Αναγνωρίζει την οικονομι­ κή και κοινωνική υποταγή τους στους άντρες και επι­ θυμεί να συμβάλει στην ανατροπή της. Όμως αυτή την ανατροπή δεν την αντιλαμβάνεται ως εξίσωση, όπως κάνει, κατά τη γνώμη της, ο φεμινισμός της εποχής, αλ­ λά ως επανόρθωση της διαταραγμένης φυσικής τάξης των πραγμάτων, την οποία οφείλει να επιβάλει το κρά­ τος. Στη διαδικασία αυτή οι γυναίκες έχουν να π α ί­ ξουν ενεργό ρόλο, γιατί πρέπει να πειστούν ότι ο σε­ βασμός του φυσικού καταμερισμού των έργων είναι όχι μόνο προσφορότερος από οικονομική άποψη αλ­ λά και απαραίτητη προϋπόθεση για την ανθρώπινη ευ­ τυχία. Γι’ αυτό η Θ. Ρώτα επιμένει στην ανάγκη της κα­ τάλληλης εκείνης μόρφωσης που θα διδάξει στις γυ­ ναίκες να εκτελούν τις οικιακές εργασίες συνειδητά και να είναι περήφανες για την τεράστια σημασία του έργου τους. Συγχρόνως όμως θεωρεί αναγκαία τη δη­ μιουργία ενός καταναγκαστικού κρατικού πλαισίου που θα απαγορεύει την αναπαραγωγή της εκτροπής από τις φυσικές επιταγές. Στόχος της Θ. Ρώτα επομένως είναι να ανυψώσει τις γυναίκες. Μολονότι στηρίζει την επιχειρηματολο­ γία της στη μειωμένη φυσική τους αντοχή, επιμένει εξί­ σου στις απεριόριστες πνευματικές τους δυνατότητες. Δεν είναι εύκολο λοιπόν να την εξοβελίσει κανείς αβία138

«ΦΥΣΙΚΟΣ ΠΡΟΟΡΙΣΜΟΣ» ΚΑΙ Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ

στα στο στρατόπεδο του αντιφεμινισμού, παρά τον ολοκληρωτικό και αυταρχικό χαρακτήρα των προτάσεών της. Γνωρίζουμε σήμερα ότι η συνείδηση της υποτέλειας έχει πάρει ιστορικά ποικίλες μορφές. Θα έλε­ γε μάλιστα κανείς ότι στα βασικά της σημεία η προ­ βληματική της Θ. Ρώτα, όπως εντοπίζεται στην ανά­ λυση που προηγείται των προτάσεών της, βρίσκεται πολύ κοντά σε εκείνη που διατυπώνουν οι πρώτες Ελληνίδες φεμινίστριες τον 19ο αιώνα και που μπορού­ με να παρακολουθήσουμε μέσα από τις σελίδες της Εφημερίδος των Κ υριών. Είναι η αντίληψη εκείνη που δέχεται ότι η φυσική διαφορά των δύο φύλων επιβάλ­ λει τη διάκριση στις σφαίρες των δραστηριοτήτων τους, ταυτίζει τις γυναίκες με την οικιακότητα και συγχρό­ νως αρνείται την υποτέλειά τους.12 Σε κάθε περίπτω­ ση πάντως, όπως προκύπτει και από τα παραπάνω, η Θ. Ρώτα προτείνει ένα πλήρες σχέδιο, μια στρατηγική για τη μακροπρόθεσμη διευθέτηση των σχέσεων ανά­ μεσα στα φύλα. Στο πλαίσιο αυτής της στρατηγικής, που επιχειρεί να θεμελιώσει με επιστημονικούς (με ή χωρίς εισαγωγικά) όρους, το κράτος καλείται να παί­ ξει αποφασιστικό ρόλο: διαμεσολαβεί, διαχειρίζεται και εγγυάται την εφαρμογή του φυσικού νόμου. Από αυτή την άποψη η πρόταση της Ρώτα εμφανίζεται ως διαστροφή της ίδιας της λογικής με την οποία επιχει­ ρεί να τη νομιμοποιήσει, καθώς καταφεύγει στον κρα­ τικό καταναγκασμό για να διασφαλίσει την ανάπτυξη των ατομικών ικανοτήτων των γυναικών. Η πρόταση αυτή -θα μπορούσε να πει κανείς «προ­ φανώς» - έπεσε στο κενό. Γιατί μας ενδιαφέρει τότε ένα κείμενο σαν αυτό της Θ. Ρώτα; Στο ερώτημα αυτό 139

ΕΦΗ ΑΒΔΕΛΑ

θα επιχειρήσω να απαντήσω στη συνέχεια, δείχνοντας πώς μέσα από ένα εν πολλοίς περιθωριακό κείμενο μπορούμε να ανιχνεύσουμε τον τρόπο με τον οποίο ιδέες που αποτελούν το υπόστρωμα των κυρίαρχων κοινωνικών αντιλήψεων συνδέονται με εκδοχές που πολιτικά κατατάσσονται στο πεδίο του ολοκληρωτι­ σμού. Ας ξεκινήσουμε από τις βασικές παραδοχές που εντοπίσαμε στην ανάλυση της Θ. Ρώτα. Όπως ανέφε­ ρα και στην αρχή, η αντίληψη που θεωρεί τη φύση γνώ­ μονα για τη λειτουργία των κοινωνικών σχέσεων δεν είναι καινούρια. Ήδη από την εποχή του Διαφωτισμού η φύση προβλήθηκε ως το πεδίο εκείνο στο οποίο οι άνθρωποι θα έπρεπε να ανατρέξουν στην προσπάθειά τους να αναμορφώσουν την κοινωνία. Η φύση γίνεται έτσι η κανονιστική αρχή για την οργάνωση της κοινω­ νίας. Η συσχέτιση αυτή φύσης και κοινωνίας θα εξε­ λιχθεί ιστορικά σε αντιδιαστολή με τη θεώρηση εκείνη η οποία αντιλαμβάνεται τη λειτουργία της κοινωνίας ως τη συνισταμένη της φυσικής, δηλαδή ελεύθερης από οποιαδήποτε παρέμβαση, ενέργειας των ατόμων, δη­ λαδή με την αρχική εκδοχή του φιλελευθερισμού. Θα επικρατήσει σταδιακά η αντίληψη ότι για να διασφα­ λιστεί η λειτουργία της φύσης ως αξίας για την κοι­ νωνία προϋποτίθεται η διαμεσολάβηση μίας έξωθεν ορθολογικής παρέμβασης, στην προκειμένη περίπτω­ ση του κράτους, με στόχο τον έλεγχο και τη διαχείρι­ ση της κανονιστικής επιταγής. Στο πλαίσιο της διττής θεωρητικής θέσης του Δια­ φωτισμού, σύμφωνα με την οποία ο άνθρωπος είναι φύση αλλά και κυριαρχεί πάνω στη φύση, διαμορφώ­ θηκε και η διάκριση της ανθρώπινης φύσης σε ανδρι­ 140

«ΦΥΣΙΚΟΣ ΠΡΟΟΡΙΣΜΟΣ» ΚΑΙ Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ

κή και σε γυναικεία, με βάση τις διαφορετικές βιολο­ γικές και ψυχολογικές ιδιότητες που αποδόθηκαν σε κάθε φύλο. Συστατικό στοιχείο αυτής της θεώρησης εί­ ναι και η παραδοχή ότι οι βιολογικές τους ιδιαιτερό­ τητες κάνουν τις γυναίκες να βρίσκονται κοντύτερα στη φύση από ό,τι είναι οι άντρες, οι οποίοι αποτελούν τους κατεξοχήν φορείς του πολιτισμού.13 Στην παραδοχή αυτή στηρίχθηκαν τόσο η ιδεολογι­ κή όσο και η θεσμική αντιμετώπιση που επιφυλάχθη­ καν στην εκπαίδευση, την εργασία, το νομικό καθεστώς και την πολιτική υπόσταση των γυναικών στο πλαίσιο της φιλελεύθερης θεώρησης, πεδία στα οποία μπορεί κανείς να παρακολουθήσει ιστορικά πώς διαμορφώ­ νεται το συγκεκριμένο περιεχόμενο που της αποδίδε­ ται κάθε φορά. Ο 19ος αιώνας εξάλλου χαρακτηρίζε­ ται από αυτή τη συνεχή διαπραγμάτευση ως προς το περιεχόμενο της έννοιας «γυναίκα» και αποτελεί την περίοδο κατά την οποία διατυπώνονται και κρυσταλ­ λώνονται οι πρωταρχικές συνιστώσες του, ενώ ανα­ γνωρίζεται η ανάγκη της εξωτερικής παρέμβασης για τη διασφάλιση της «φυσικής» τάξης.14 Η Θ. Ρώτα υιοθετεί την παραπάνω αντίληψη ως αυ­ τό που είναι πιά στην εποχή της: δεδομένη βεβαιότητα την οποία κανείς δεν φαίνεται να αμφισβητεί στα θε­ μελιακά της στοιχεία, περιεχόμενο νοοτροπίας περισ­ σότερο παρά ιδεολογίας. Και οδηγεί ώς την ακραία τους λογική τις παραδοχές που τη στηρίζουν: καθώς διαπιστώνει ότι η κοινωνική πραγματικότητα έχει οδη­ γήσει στην καταπάτηση των φυσικών επιταγών, επι­ καλείται την παρέμβαση της υπέρτατης εξωτερικής αρ­ χής, δηλαδή του κράτους, για να επανορθώσει τη φυ­ σική τάξη των κοινωνικών πραγμάτων. Δεν καινοτο141

ΕΦΗ ΑΒΔΕΛΑ

μεί σε αυτό το σημείο. Ολόκληρη η δεκαετία του ’30 χαρακτηρίζεται από επιθέσεις ενάντια στην εξωσπιτική εργασία των γυναικών με αφετηρία την ίδια προ­ βληματική, η οποία κρυσταλλώνεται πριν ακόμη από τη μεταξική δικτατορία στην επίσημη θέση: «Η Κυβέρνησις είναι εναντίον της μορφώσεως των γυναικών και της εξωσπιτικής δουλειάς και θα προσπαθήση με κάθε τρόπο να τη γυρίση στο σπίτι».15 Η Θ. Ρώτα πιστεύει λοιπόν -μαζί με τον Ρουσσώότι ο σεβασμός των φυσικών επιταγών εγγυάται την ανθρώπινη ευτυχία. Επειδή όμως διαπιστώνει ότι η κοινωνία, δηλαδή τα άτομα, τείνουν συνεχώς να τις καταπατούν, θεωρεί απαραίτητη την προγραμματισμένη παρέμβαση του κράτους ως τη μόνη ικανή να οδηγή­ σει στο μετασχηματισμό της κοινωνίας. Εξάλλου η αντίληψη του κράτους ως φορέα που δια­ μορφώνει την κοινωνία με βάση «ηθικά» κριτήρια αποτελεί συστατικό στοιχείο των απόψεων του ενός από τους δύο δασκάλους της στους οποίους η Θ. Ρώτα αφιε­ ρώνει τη μελέτη της- του Κυριάκου Βαρβαρέσου.16 Αλλά και ο έτερος δάσκαλός της, ο Ξενοφών Ζολώτας, μολονότι παραμένει ο κατεξοχήν εκφραστής των ιδε­ ών του φιλελευθερισμού στην οικονομία, αποδέχεται πια την εποχή εκείνη ως επιβεβλημένη για την οικονο­ μική ανάπτυξη τη διαμεσολάβηση ενός ισχυρού κρά­ τους.17 Από την άλλη μεριά, η Θ. Ρώτα στηρίζει την πρότα­ σή της για κρατική παρέμβαση στη διαχείριση της ερ­ γασίας των γυναικών, σε δύο δεδομένα που χρησιμο­ ποιεί ως θετικά παραδείγματα, αδιαφορώντας πλήρως για την πολιτική τους διάσταση. Το ένα αναφέρεται στις αντίστοιχες ρυθμίσεις που έχουν ήδη θεσπίσει τα 142

.ΦΥΣΙΚΟΣ ΠΡΟΟΡΙΣΜΟΣ» ΚΑΙ Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ

εθνικοσοσιαλιστικά καθεστώτα σε άλλες χώρες. Πρό­ κειται για την εφαρμογή της αντίληψης του «φυσικού προορισμού», όπως αποκρυσταλλώνεται στο γνωστό γερμανικό τρίπτυχο των τριών κάπα -Kinder, Kiiche, Kirche (παιδιά, κουζίνα, εκκλησία)-, και μάλιστα ως μέτρου για την καταπολέμηση της ανεργίας.18 Το δεύ­ τερο δεδομένο αναφέρεται στο ρόλο που διαδραματί­ ζει το κράτος στα ίδια καθεστώτα ως ρυθμιστής και εγγυητής της κοινωνικής ευταξίας. Και τα δύο δεδο­ μένα άλλωστε αναγνωρίζει ότι εμπεριέχονται στις προ­ θέσεις του μεταξικού καθεστώτος, το οποίο όμως καλεί να κινηθεί ενεργητικότερα προς τη «σωστή» κα­ τεύθυνση. Ας μείνουμε λίγο στο δεύτερο αυτό δεδομένο. Μπορεί εύκολα να υποστηριχθεί ότι ο ρόλος που επιφυ­ λάσσει η Θ. Ρώτα στο κράτος δεν αποτελεί καινοτο­ μία την εποχή αυτή· αντίθετα εντάσσεται σε μια αυξα­ νόμενη τάση τη δεκαετία του ’30: είναι η όλο και συ­ χνότερη επίκληση που διατυπώνουν Έλληνες επιστή­ μονες και διανοούμενοι προς το κράτος να παρέμβει, όχι άμεσα πολιτικά, αλλά για να επιλύσει ποικίλα κοι­ νωνικά και οικονομικά προβλήματα. Οι επικλήσεις αυ­ τές, που αφορούν ζητήματα τόσο διαφορετικά μεταξύ τους όσο η ανεργία, η ίδρυση μονοπωλίων, η σχέση κράτους/υπαλλήλων ή η βιομηχανική πολιτική, αποτελούν ειδοποιό χαρακτηριστικό της δεκαετίας και ση­ ματοδοτούν την αποδοχή των παρεμβατικών αντιλή­ ψεων στην ελληνική κοινωνία.19 Πρόκειται σχεδόν απο­ κλειστικά για επιστημονικές αναλύσεις συγκεκριμένων επιμέρους ζητημάτων που καταλήγουν σε προτάσεις νόμων για θεσμοθετημένη κρατική παρέμβαση.20 Σε αυ­ τό το πλαίσιο, οι αναφορές στα εθνικοσοσιαλιστικά 143

ΕΦΗ ΑΒΔΕΛΑ

καθεστώτα, όπου υπάρχουν, επικεντρώνονται στους κοινωνικούς και οικονομικούς θεσμούς τους, χωρίς την παραμικρή μνεία στην πολιτική τους διάσταση. Αποκτούν έτσι το χαρακτήρα θετικού παραδείγματος προς την κατεύθυνση του οποίου οφείλει να κινηθεί και το ελληνικό κράτος. Ωστόσο, αν η δεκαετία του ’30 χαρακτηρίζεται από τον πολλαπλασιασμό των επικλήσεων προς το κράτος να παρέμβει στο επίπεδο του κοινωνικού και του οι­ κονομικού χρησιμοποιώντας τα πορίσματα της επι­ στήμης, εξίσου χαρακτηρίζεται και από την περιορι­ σμένη θετική έκβασή τους. Όλα δείχνουν ότι οι επι­ κλήσεις αυτές πέφτουν συνήθως στο κενό και ότι το κράτος -και αυτό τόσο πριν όσο και μετά την 4η Αυγούστου- αντιμετωπίζει τα ζητήματα αυτά κατά περί­ σταση, με πρόσκαιρο και αποσπασματικό τρόπο, διαχειριζόμενο κατά κύριο λόγο την πολιτική συγκυρια­ κή τους διάσταση.21 Στο ίδιο πλαίσιο πρέπει, κατά τη γνώμη μου, να εντάξουμε και το κείμενο της Θ. Ρώτα. Είναι μία συγ­ κυρία όπου η απόσταση ανάμεσα στις κοινωνικές πρα­ κτικές και τις κρατικές θεσμοθετήσεις αναδεικνύεται μέσα από μια διπλή αντιφατική τάση: αφενός ένα πλή­ θος προτάσεις για συγκεκριμένη λήψη μέτρων μένουν χωρίς αντίκρισμα και αφετέρου οι ποικίλες θεσμοθε­ τήσεις αδυνατούν να μεταβάλουν αποφασιστικά τις τρέχουσες πρακτικές. Το ζήτημα της εργασίας των γυναικών εικονογρα­ φεί νομίζω καθαρά την παραπάνω θέση. Είναι γνωστό ότι το καθεστώς της 4ης Αυγούστου δεν αντέγραψε τα πρότυπά του στο θέμα αυτό και δεν θέσπισε ειδικά μέ­ τρα για να περιορίσει την έξοδο των γυναικών από το 144

«ΦΥΣΙΚΟΣ ΠΡΟΟΡΙΣΜΟΣ» ΚΑΙ Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ

σπίτι. Είναι εξάλλου χαρακτηριστικός ο τρόπος με τον οποίο υποδέχονται οι εφημερίδες την πρόταση της Θ. Ρώτα να απαγορευτεί στις γυναίκες ο βιοπορισμός. Παρά τις διαφορές τους, τόσο η Εστία όσο και η Κ α ­ θημερινή, ενώ αποδέχονται ότι η παραμονή των γυ­ ναικών στο σπίτι και η ενασχόλησή τους με την οικο­ γένεια συνιστούν την ιδανική συνθήκη, εκείνη που εναρ­ μονίζεται περισσότερο με τις επιταγές της φύσης και με τις «ελληνοχριστιανικές» παραδόσεις, αναγνωρί­ ζουν ωστόσο ότι η συνθήκη αυτή είναι όλο και πιο δύ­ σκολο να επιτευχθεί απολύτως, καθώς πλέον «η γυ­ ναικεία εργασία αποτελεί σύγχρονον κοινωνικήν ανάγ­ κην».22 Θα έλεγα ότι αυτή η διφορούμενη στάση απέναντι στο συγκεκριμένο ζήτημα χαρακτηρίζει και την αντι­ μετώπιση του κράτους. Ο φυσικός προορισμός των γυ­ ναικών ως συζύγων και μητέρων αποτελεί συστατικό στοιχείο της ιδεολογίας του μεταξικού καθεστώτος και διατυπώνεται με κάθε ευκαιρία. Το ίδιο το «ελληνικό σπίτι» που επικαλείται η Θ. Ρώτα αντιστοιχεί στις προ­ διαγραφές του «τρίτου ελληνικού πολιτισμού» που ε­ παγγέλλεται το Νέον Κράτος. Συγχρόνως όμως, και σε αντίθεση με τη ρητή τοποθέτηση της προδικτατορικής περιόδου που προαναφέρθηκε, η εξωσπιτική ερ­ γασία των γυναικών αναγνωρίζεται ως κοινωνική πραγματικότητα που δικαιούται της δέουσας κρατικής μέριμνας, στη βάση ακριβώς των ιδιαίτερων «φυσι­ κών» χαρακτηριστικών της.23 Έτσι η είσοδος των γυ­ ναικών στην αγορά εργασίας δεν αποτελεί πλέον τον δείκτη του αναπόφευκτου εκσυγχρονισμού των κοι­ νωνιών, σύμφωνα με τη φιλελεύθερη εκδοχή,24 αλλά την ανεπιθύμητη πλην αναγκαία ρωγμή των παραδο­ 145

ΕΦΗ ΑΒΔΕΛΑ

σιακών κοινωνικών σχέσεων, η οποία επιβάλλεται να γίνει αντικείμενο ελέγχου και διαχείρισης. Οι προ­ στατευτικές ρυθμίσεις για την εργασία των γυναικών στην εργατική νομοθεσία και οι αντίστοιχες προβλέ­ ψεις που περιλαμβάνουν οι συλλογικές συμβάσεις ερ­ γασίας έχουν αυτόν ακριβώς το στόχο, όπως αναγνω­ ρίζει και η ίδια η Θ. Ρώτα (σ. 100-ΙΟΙ).25 Ωστόσο η αλήθεια είναι ότι στις δεδομένες ελληνι­ κές συνθήκες το κράτος δεν έχει ανάγκη να προσφύγει σε μέτρα που να επιβάλλουν την εφαρμογή του ιδεο­ λογικού του σχήματος. Αφενός, γιατί αυτό κυριαρχεί ήδη τόσο στο επίπεδο του λόγου όσο και στο επίπεδο της πρακτικής. Και αφετέρου, γιατί η λειτουργία της μισθωτής εργασίας των γυναικών στην Ελλάδα την πε­ ρίοδο αυτή δεν φαίνεται να θέτει το σχήμα σε αμφι­ σβήτηση, όπως συμβαίνει σε άλλες χώρες: στην πράξη ή δομή της αγοράς εργασία: είναι τέτοια ώστε άντρες και γυναίκες σπάνια βρίσκονται αντιμέτωποι στο εσω­ τερικό της. Και όπου περιστασιακά απειλήθηκε κάτι τέτοιο (λ.χ. στις δημόσιες υπηρεσίες), το ζήτημα είχε ήδη γίνει αντικείμενο ρυθμίσεων την προηγούμενη πε­ ρίοδο, ρυθμίσεων οι οποίες φρόντισαν να προσαρμό­ σουν την παροχή της απαραίτητης κοινωνικής εργα­ σίας στις επιταγές του «φυσικού προορισμού».26 Δύο παρατηρήσεις επιβάλλονται εδώ, που μπορούν να θεωρηθούν υποθέσεις εργασίας για περαιτέρω έρευ­ να. Η πρώτη αφορά τη διαμόρφωση μέσα στο χρόνο των αντιλήψεων για το φυσικό προορισμό των γυναικών. Μπορούμε να πούμε ότι στο ζήτημα αυτό διαπιστώ­ νεται καθαρά ένα συνεχές ανάμεσα στην περίοδο πριν και μετά την εγκαθίδρυση του μεταξικού καθεστώτος. 146

«ΦΥΣΙΚΟΣ ΠΡΟΟΡΙΣΜΟΣ» ΚΑΙ Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ

Εννοώ ότι η ιδεολογία του καθεστώτος δεν καινοτομεί στο συγκεκριμένο ζήτημα, αλλά στην ουσία επε­ ξεργάζεται συστηματικά τους ήδη αποδεκτούς «κοι­ νούς τόπους» που αναφέρονται στις φυσικές ιδιότη­ τες των γυναικών, τον προορισμό τους ως συζύγων και μητέρων και το είδος της κοινωνικής εργασίας που οι ιδιότητες αυτές τους επιτρέπουν να επιτελούν. Τους επεξεργάζεται συστηματικά στο επίπεδο του ιδεολο­ γικού λόγου, αλλά στην πράξη ακολουθεί τις ήδη ρυθ­ μισμένες επιταγές που επιβάλλει, όχι πια η φύση, αλ­ λά η κοινωνική πραγματικότητα. Και έρχομαι εδώ στη δεύτερη παρατήρηση, η οποία αφορά αυτό που εμφανίζεται σαν διάσταση ανάμεσα στην κρατική ιδεολογία και στην κρατική πολιτική. Πρόκειται από τη μια για το γεγονός ότι προτάσεις σαν αυτή της Θ. Ρώτα -και είδαμε ότι δεν αποτελεί μο­ ναδική περίπτωση-, μολονότι φαίνονται να ανταποκρίνονται στις ιδεολογικές προδιαγραφές του καθε­ στώτος και στην παρεμβατική του πρακτική, ωστόσο δεν μετατρέπονται σε κρατική πολιτική. Μπορεί να θέ­ σει κανείς το ερώτημα, και το ζήτημα απαιτεί διερεύνηση, ποιο είναι στην Ελλάδα το εύρος της αυτόνομης λειτουργίας των κοινωνικών πρακτικών, λειτουργία την οποία έχω υπαινιχθεί παραπάνω. Σε ένα άλλο επίπεδο πάντως αναδεικνύεται ένα εξί­ σου ενδιαφέρον και αδιερεύνητο ζήτημα: είναι η έλξη που φαίνεται να ασκούν σε μια πλειάδα Ελλήνων δια­ νοουμένων και επιστημόνων οι ιδέες εκείνες που αναφέρονται στην αντίληψη του κράτους ως κανονιστικής και παρεμβατικής αρχής επί του κοινωνικού. Μολο­ νότι οι ιδέες αυτές δεν ταυτίζονται πάντοτε με τις εθνικοσοσιαλιστικές εκδοχές, ωστόσο τις εμπεριέχουν συ­ 147

ΕΦΗ ΑΒΔΕΛΑ

χνά ως ενδιαφέροντες πειραματισμούς για τη λύση κοι­ νωνικών και οικονομικών προβλημάτων. Μια τέτοια οπτική θα επέτρεπε να διερευνηθεί με νέους όρους η διαμόρφωση των ιδεών που συγκροτούν το ιδεολογι­ κό οικοδόμημα του φασισμού στον ύστερο ελληνικό Μεσοπόλεμο.27 Και να διαπιστωθεί ίσως ότι όσο απο­ μακρύνεται κανείς από το πεδίο της άμεσης πολιτικής αναφοράς βρίσκεται μπροστά όχι σε τομές, αλλά σε ένα πολύπλοκο και πολυεπίπεδο συνεχές, εκ των υστέ­ ρων υποβαθμισμένο από τη διπολική αντιπαράθεση που επέβαλε η κυριαρχία του πολιτικού. Θεωρώ ότι μια ανάγνωση που θα είχε ως αφετηρία τις δύο αυτές παρατηρήσεις θα μπορούσε να επιτρέ­ ψει να ενταχθεί η ελληνική περίπτωση στη συζήτηση που γίνεται διεθνώς σήμερα για τις διαφορετικές εκ­ δοχές του φασισμού ως κρατικής οργάνωσης, πρακτι­ κής και ιδεολογίας, και η οποία ανάμεσα στα άλλα επι­ κεντρώνεται και σε ζητήματα όπως η αναγκαστική ή όχι σύνδεση του φαινομένου με μαζικά κινήματα, τα δυσδιάκριτα όρια της αποδοχής ή της συναίνεσης των διανοουμένων στις ιδεολογικές τους προδιαγραφές και οι τομές ή οι συνέχειες στο περιεχόμενο που παίρνουν οι κυρίαρχες έμφυλες ιδεολογικές του μεταφορές. ΣΗ Μ ΕΙΩ ΣΕΙΣ 1. θά λ ε ια Ρώτα, Η γννή ως παράγων εθνικής οικονομίας, Αθήνα, Δ. Δημητράκος, 1940, 154 σ. Η θ .Ρ . είνα ι τελειόφοιτος της Νομικής Σχολής την εποχή πο υ γρ ά φ ει τη μελέτη της. Αδελφή του συγ­ γραφέα Βασίλη Ρώ τα, είνα ι το μικρότερο α πό τα πέντε πα ιδ ιά μ ιας οικογένειας που έδινε ιδιαίτερη σημασία στη μόρφωση και την καλλιέργεια. Α ρχικά εργάστηκε αρκετά χρόνια στη μ οδιστρ ι­ κή και ασχολήθηκε ιδια ίτερα με την προώθηση της ελληνικής μό148

«ΦΥΣΙΚΟΣ ΠΡΟΟΡΙΣΜΟΣ» ΚΑΙ Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ

2.

3.

4. 5.

δ α ς κ α ι ο ικοτεχνία ς, με έμφαση στη μεταξουργία (βλ. θ . Ρώτα, «Η γυναίκα κα ι η μόδα», Ο Αγώνας της Γυναίκας 24 (1925) και την απάντηση της Κούλας Χατζηδάκη, στο ίδιο 26 (1925)· επίσης θ . Ρώτα, «Γιατί πιστεύω στην Ελληνική μόδα», εφ. Αθηναϊκά Νέα, 11 Α πριλίου 1932). Για τη δραστηριότητά της αυτή το Υ πουργείο Β ιομηχανίας της α πένειμε τιμητική αναφορά. Στα μέσα της δε­ καετίας του ’30 γράφτηκε στο Π ανεπιστήμιο μετά α πό εξετάσεις. Αφού αποφοίτησε, δούλεψε ω ς υπάλληλος σε διά φορες εργασίες και αργότερα δημιούργησε οικογένεια. Την περίοδο της μεταπο­ λίτευσης του 1974 πρωτοστάτησε στην ίδρυση της Π ανελλήνιας Ο ργάνω σης Ν οικοκυράς. Ε υχα ριστώ το ν κ. Ρένο Ρώ τα για τις πληροφορίες που μου παραχώρησε. Βλ. το κείμενο του νόμου στο Κώδιξ Νόμων 1939, επιμ. Σπ. Μ. Α ντύπα, Αθήνα 1939, σ. 817-819. Το σύστημα της εκ περιτροπής εργασίας καταργήθηκε με το Ν.Δ. 424/1941 «περί τροποποιήσεω ς και συμπληρώσεως του άρθρου 1 του Α.Ν. 2000/39 περί λήψεως μ έτρων καταπολεμήσεως της ανεργίας». Βλ. την κριτική του νό ­ μου στο Γεώ ργιος Α. Τρίμης, Αι διεκδικήσεις των εργαζομένων, Αθήνα 1948, σ. 108-109. «Το φλέγον ζήτημα της Ελληνικής ανεργίας», εφ. Κέρδος, 14 Οκτω­ βρίου 1939, αναδημοσιεύεται στο Η γυνή ως παράγων εθνικής οι­ κονομίας, ό.π., σ. 11-14. «Αι εργαζόμενοι γυναίκες», εφ. Εστία, 18 Οκτωβρίου 1939, σ. 2. «Η γυναικεία εργασία», εφ. Καθημερινή , 23 Ο κτωβρίου 1939, σ.

I. 6. Βλ. δεύτερο σημείωμα της Εστίας, με τίτλο «Ανεργία και γυ να ί­ κες», 23 Ο κτωβρίου 1939, σ. 2, πο υ απα ντά στην Καθημερινή. 7. «Η γυνή δέον να εκτελή ωρισμένας εργασίας συνειδητώς και υπευθύνω ς», εφ. Κέρδος, 18 Νοεμβρίου 1939, απόσπασμα αναδημοσι­ εύεται στο Η γυνή ως παράγων εθνικής οικονομίας, ό.π., σ. 1518. 8. Α πό του ς εκπροσώ πους της γερμανικής οικονομικής επιστήμης της περιόδου 1870-1914, ο Karl Bilcher ανήκει στη Νεότερη Ιστο­ ρική σχολή, ηγετική μορφή τη ς ο π ο ία ς ε ίν α ι ο Gustav von Schmoller. Βλ. Joseph A. Schumpeter, History of Economic Analysis, Λονδίνο 1954, σ. 809-814, 850. Για τον ιστορικό εξελικτισμό κα ι τις θεω ρίες τω ν σταδίω ν στην οικονομική σκέψη βλ. στο ίδιο, σ. 442. Ο Μ ιχάλης Ψ α λιδόπουλος (Η κρίση του 1929 και οι Ελλη149

ΕΦΗ ΑΒΔΕΛΑ

νες οικονομολόγοι. Συμβολή στην ιστορία της οικονομικής σκέ­ ψης στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου, Αθήνα 1989) θεωρεί τον Δη­ μοσθένη Στεφανίδη ω ς τον κατεξοχήν εκπρόσωπο του ιστορισμού στην ελληνική οικονομ ικ ή σκέψη (σ. 236-246). Η θ . Ρώ τα π ρ ο ­ κρίνει το σχήμα του Κ. BUcher με βάση το κριτήριο που χρησιμο­ πο ιεί για το διαχω ρισμό τω ν σταδίω ν και αφού το συγκρίνει με τα αντίστοιχα του p. List κα ι του Β. Hildebrand, καθώς και με τις σχετικές α πόψ εις του Ξ. Ζολώτα (σ. 19-25). Δεν είναι σαφές εάν έχει έρθει σε άμεση επαφή με τα κείμενα ή στηρίζεται σε δευτε­ ρογενείς αναγνώσεις. 9. Βλ. σχετικά Έ φη Αβδελά, Δημόσιοι υπάλληλοι γένους θηλυκού.

Καταμερισμός της εργασίας κατά φύλα στον δημόσιο τομέα, 19081953, Αθήνα 1990, σ. 49-59. 10. Χαρακτηριστική είναι η επανειλημμένη αναφορά της Θ.Ρ. στη με­ λέτη της Γερμανίδας φεμινίστριας Koethe Schrimacher, «Le travail domestique des femmes, son £valuation Iconomique et sociale», Revue d ’iconomie politique, Μ άιος 1904, η οπο ία επιχειρεί να α ποδείξει «την χρηματικήν α ξία ν τω ν οικιακώ ν εργασιών» κα ι άρα τον π α ­ ραγωγικό τους χαρακτήρα (σ. 46, 119-120), κεντρικό θέμα τω ν φε­ μινιστικώ ν αναλύσεω ν της δεκαετίας του 1970, που καταλήγουν όμω ς σε δ ιαμετρικά αντίθετα συμπεράσματα· βλ. ενδεικτικά Ellen Malod (επιμ.). The Politics of Housework, Λ ονδίνο 1980. Για την Koethe Schrimacher βλ. Gisela Bock, «Pauvret£ feminine, droits des mferes et Etats-providence», στο G. Duby-M. Perrot (επιμ.), Histoire des femmes en Occident, τ. 5, «Le XXe siicle», υ πό τη διεύθυνση της Franpoise Thibaud, σ. 385-386, 393. 11. Πβ. τις α ντίστοιχες αναλύσεις της Αγνής Ρουσοπούλου στον Αγώ­ να της Γυναίκας το 1936. 12. Βλ. Ελένη Βαρίκα, Η εξέγερση των Κυριών. Η γένεση μιας φεμι­ νιστικής συνείδησης στην Ελλάδα 1833-1907, Αθήνα 1987. Γενι­ κότερα για τα σχετικά χ αρακτηριστικά του γυναικείου κινήματος του 19ου α ι. βλ. ενδεικτικά Karen Offen, «Defining Feminism: A Com parative H istorical A pproach», Signs: Journal of Women in Culture and Society 14/1 (1988), σ. 119-157. 13. Βλ. Susan Moller Okin, Women in Western Political Thought, Λ ον­ δίνο 1980· L. J. Jordanova, Languages of Nature. Critical Essays on Science and Literature, Λονδίνο 1986· Maurice Bloch - Jean H. Bloch, «Women and the dialectics of nature in eighteenth-century French 150

«ΦΥΣΙΚΟΣ ΠΡΟΟΡΙΣΜΟΣ» ΚΑΙ Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ thought», στο C. MacCormack - Μ. Strathern, Nature, Culture and Gender, Λ ονδίνο 1980. 14. Βλ. γενικά Eleni Varikas. «Droit naturel, nature fdminine et Ig aliti des sexes», L'homme et la sociiti XXI/8S-86 (1987), σ. 98-111 και για την Ελλάδα, της ίδια ς, ό.π.· Α λεξάνδρα Μ πακαλάκη - Ελένη Ελεγμίτου, Η εκπαίδευση «εις τα του οίκου» και τα γυναικεία κα­

θήκοντα. Από την ίδρυση του ελληνικού κράτους έως την εκπαι­

15.

16.

17. 18. 19.

20.

δευτική μεταρρύθμιση του 1929, Αθήνα 1987· Ελένη Φουρναράκη, Εκπαίδευση και αγωγή των κοριτσιών. Ελληνικοί προβλημα­ τισμοί (1830-1910). Ένα ανθολόγιο, Αθήνα 1987. Κ υβερνητική απάντηση στη δια μ α ρ τυ ρ ία τω ν γυ να ικείω ν ορ γα ­ νώσεων για τις νομοθετικές ρυθμίσεις κατά της εργασίας τω ν γυ­ ναικώ ν υπαλλήλω ν το 1935, αναφέρεται στο Ε. Αβδελά, Δημόσι­ οι υπάλληλοι γένους θηλυκού..., ό.π., σ. 55. Για τον Κ. Βαρβαρέσο ω ς εκπρόσω πο του κρατικού σ οσιαλισμού στην ελληνική οικονομ ικ ή σκέψη, βλ. Μ ιχάλης Ψ α λ ιδ ό πο υ λ ο ς, «Μ ορφές οικονο μ ικ ή ς σκέψης στην Ελλάδα, 1936-1940», Π ρα ­ κτικά του Δ ιεθνούς Ιστορικού Συνεδρίου, Η Ελλάδα 1936-44. Δ ι­ κτατορία - Κατοχή - Αντίσταση, Αθήνα 1989, σ. 111-112 και του ίδιου, «Ο Α λέξανδρος Π απαναστασίου ω ς οικονομολόγος», στο Γ.θ. Μ αυρογορδάτος - Χρ. Χατζηιωσήφ (επιμ.), Βενιζελισμός και αστικός εκσυγχρονισμός, Η ράκλειο 1988, σ. 340. Μ. Ψ αλιδόπουλος, «Μορφές ο ικονομικής σκέψης...», ό.π., σ. 112114. Βλ. Claudia Koonz. Les mires-patrie du Hie Reich. Les femmes et le nazisme, Π αρίσι 1989. Για την α ποδοχή αυτή στο επίπεδο τω ν οικονομ ικ ώ ν ιδεών, βλ. Μ. Ψ αλιδόπου λο ς, «Μ ορφές οικονομικής σκέψης...», ό.π., σ. 98144. Βλ. εντελώς ενδεικτικά, Β. Βερβερόπουλος, Ο μονοπωλιακός χαρακτήρ της οικονομικής του καπνού οργανώσεως, Αθήνα 1935 κα ι στοιχεία α πό το έργο του Κ αραβίδα ό π ω ς α να λ ύο ντα ι στο Α λέξανδρος - Α νδρέας Κ ύρτσης, «Το μεσοπολεμικό στίγμα του κο ινο τισ τή Κ.Δ. Κ αραβίδα», στο Μ. Κ ομνηνού - Ε. Π α πα τα ξιάρχης (επιμ.). Κοινότητα, κοινωνία και ιδεολογία. Ο Κωνσταν­ τίνος Καραβίδας και η προβληματική των κοινωνικών επιστη­

μών, Αθήνα 1990, σ. 99-119. 21. Για τη θέση του 1. Μ εταξά ό τι πρ έπει να α ποφ εύγετα ι η κ λ ιμ ά ­ 151

ΣΥΖΗΤΗΣΗ Β ΣΥΝΕΔΡΙΑΣ

22. 23. 24.

25.

26. 27.

κωση της κρατικής δραστηριότητας, βλ. Μ. Ψαλιδόπουλος, «Μορ­ φές οικονομικής σκέψης...», ό.π., σ. 130. «Η γυναικεία εργασία», εφ. Κ αθημερινή, ό.π. Βλ. χαρακτηριστικά, Γ .θ. Φεσσόπουλος, Η Ε λ λά ς κα τά τη ν τελευ τα ία ν ειχοσιπεντα ετία ν, Αθήνα 1939. Βλ. την Αιτιολογική Έκθεση επί της γυναικείας δημοτικής ψήφου, που προτάσσεται στην τροπολογία του σχεδίου νόμου «περί τροποποιήσεως και συμπληρώσεως της περί δήμων και κοινοτήτων νομοθεσίας», το ο π οίο κατέθεσαν στη Βουλή 63 βουλευτές, με πρωτοβουλία του αρχηγού των Προοδευτικών Φιλελευθέρων Γ. Καφαντάρη, στις 7 Ιουλίου 1925, όπως αναδημοσιεύεται στο πε­ ριοδικό Ε λλη νίς Ε ' / 6-7 (1925), σ. 134 κ.ε. Βλ. σχετικά Έφη Αβδελά, «Το αντιφατικό περιεχόμενο της κοι­ νωνικής προστασίας: η νομοθεσία για την εργασία των γυναικών στη βιομηχανία (19ος-20ός αιώνας)». Τα Ιστο ρικ ά 11 (1989), σ. 339-360. Ε. Αβδελά, Δ η μό σιο ι υ πά λλη λο ι γ ένο υς θηλυκού..., ό.π. Βλ. για μια πρώτη προσέγγιση, Παναγιώτης Νούτσος, «Συνιστώ­ σες της ιδεολογίας του καθεστώτος της 4ης Αυγούστου», Πρα­ κτικά του Διεθνούς Ιστορικού Συνεδρίου, Η Ε λλά δα 1936-44..., ό.π., σ. 59-67.

152

ΣΥΖΗΤΗΣΗ Β ' ΣΥΝΕΔΡΙΑΣ

Ακροάτρια (Κα Μαραγκού): Ερώτηση γ ια την Κ α Αβδελά. Τι γίνεται με τον αγροτικό κόσμο; Εκεί η γυ­ ναίκα εργάζεται αφότου γεννηθεί και αφ ότου υπήρξε, π λά ι στον άνδρα. Την αναγνώριση αυτής της περιοχής δεν την έκανε η Κ α Ρώτα; Το έπος του ’40 στηρίζεται στην αγρότισσα γυναίκα.

Ε. Αβδελά: Η Ρώτα δεν αναφέρει τις αγρότισσες στη νε­ ότερη εποχή (την οποία ταυτίζει με τις πόλεις). Είναι όμως δευτερεύον θέμα σε σχέση με τη συλλογιστική της. Ακροάτρια (Κα Μαραγκού): Ο Μεταξάς έδωσε κάποια σημασία στον αγροτικό κόσμο, όχι βέβαια εξυψώνοντας το επίπεδό του, πάντως έδαχτε. Οπότε το θέμα της γυναίκας είναι της εποχής. Πρόκειται ίσως για αβλεψία της Ρώτα. Κ α ι για τον κ. Α ργυρίου: Αναφέρθηκε στην επ ιφ α ­ νειακή π λευρά της μεταξικής π ερ ιό δ ο υ ό σ ο ν αφ ορά τους πνευματικούς ανθρώπους. Η περίοδος αυτή έχει και την π ο λύ καλυμμένη π λευρά της, η οπ οία δεν έχει διερευνηθεί. Κ άθε απόγευμα γίνοντα ν συγκεντρώσεις φοιτητών για αντιφασιστικά θέματα. Κ αι π ολλοί π νευ­ ματικοί άνθρωποι ήταν σε εξορίες και ξερονήσια. Εγώ θυμάμαι να τους βλέπω στη Λευκάδα, όπ ου όλη τη μ έ­ ρα ψάρευαν. Γιατί τους παρακολουθούσαν.

Ακροατής (X. Μηλιώνης): Α ν δεν τεκμηριώνεται ότι ο π ό λεμ ο ς βιώ θηκε ως α ντιφ α σ ισ τ ικ ό ς α λ λά ως π α ­ τριωτικός -τ ο πέρασε η δικτα τορία - το ερώτημα είναι α ν αυτό βιώθηκε έτσι από τους εκπροσώπους της λ ο ­ 153

ΣΥΖΗΤΗΣΗ Β ΣΥΝΕΔΡΙΑΣ

γοτεχνίας και εκφράστηκε έτσι στο λογοτεχνικό έργο ή α ν αυτό επεκτείνεται και π έρα ν της λογοτεχνίας στο λαό, ο οπ οίος πήρε μέρος στον πόλεμο. Κ α ι το δεύτε­ ρο σκέλος τον ερωτήματος: δικαιούμαστε να βγάλουμε αυτό το συμπέρασμα επειδή δεν νπ ά ρ χονν σαφείς αντιφασιστικές αναφορές; Υ π άρ χουν έμμεσες αναφ ο­ ρές. Κ α τα γγέλλεται η βία, χω ρίς να κατονομάζεται η πηγή της. Κ α ι το Αξιόν Εστί τον Ελύτη κ αταγγέλλει με πληρότητα αυτά τα στοιχεία.

Ακροατής (Τάκης Μπενάς): Υπάρχουν και σαφέστερες αναφορές. Στο Πλατύ ποτάμι του Μπεράτη, στο δεύτε­ ρο μέρος εμφανίζονται φιλογερμανοί. Είναι χαρακτη­ ριστικός ο τρόπος με τον οποίο ο συγγραφέας σχολιά­ ζει τους πρώιμους αυτούς δοσίλογους. Πάντως ας μην ξεχνάμε, όπως είπε και ο κ. Αργυρίου, ότι ο Τύπος ήταν ελεγχόμενος. Ακολούθησε η Κατοχή με τη δίκιά της θε­ ματογραφία, οπότε δεν πρόλαβε η πεζογραφία να μιλή­ σει ιδιαίτερα για τον πόλεμο του ’40. Μένει η κοινή γνώ­ μη. Υπάρχουν προσωπικές μαρτυρίες έξω από το χώρο της λογοτεχνίας και των δημοσιευμάτων της εποχής;

Αργυρίου: Κ υ κ λοφ ορούσ ε τότε ο π αρά νομ ος «Ριζο­ σπάστης» π ο υ υποστήριζε την άποψη του α ν τιφ α σ ι­ στικού πολέμου. Κ υκλοφ ορούσ ε κι ένας άλλος, τάχα παράνομος, «Ριζοσπάστης» (τον έφτιαξε ο Μ ανιαδάκης). Δ εν ήταν επιφανειακή η παρουσίαση -μίλησα για την επίσημη θέση, αυτήν π ο υ έβγαινε π ρος τα έξω: π α ­ τριωτικός πόλεμος. Ο Καρβούνης, ο Βάρναλης και ά λ­ λο ι προσπάθησαν να δώ σουν το χαρακτήρα του α ντι­ φασιστικού π ολέμ ου, αλλά αυτό ματαιώθηκε από τη σύλληψή τους. Κ α ι πιστεύω ότι, ότα ν ένα πράγμα δεν 154

ΣΥΖΗΤΗΣΗΒ ΣΥΝΕΔΡΙΑΣ

βγαίνει προς τα έξω, είναι σαν να μην υπάρχει, όχι στο πεδίο των συνειδήσεων, αλλά στην δεσπόζουσα ιδεο­ λο γία . Ο αντιφ α σ ισ τικ ός χαρακτήρας του π ολέμ ου, π ου υπήρχε στην πραγματικότητα, αλλά δεν βγήκε, λ ει­ τουργούσε στις συνειδήσεις των φοιτητών. Για τις ά λ λες παρατηρήσεις: Το π νεύμ α αυτό εκ ­ φ ραζόταν υπόγεια, και για τις συνειδήσεις κ άπ οιω ν ατόμων ο πόλεμος της Αλβανίας ήτανε μια εξέλιξη του αντιφασιστικού πνεύματος. Α υτό το πνεύμα προσ π ά­ θησε να το εκφράσει π ο λύ νω ρίς ο Νίκος Κ αρβούνης με την κίνηση των διανοουμένω ν (μετέφρασε και την Κ αστανή Β ίβλο κι έγραψε κι ένα ν π ρόλογο, όπ ου κα­ ταγγέλλει την προπαγάνδα του Ράιχ). Ματαιώθηκε και αυτό, π ρ ιν ακόμα από την 4η Α υγούστου. Σε άλλους χώ ρους διατηρήθηκε το αντιφασιστικό πνεύμα, αλλά, φυσικά, έμεινε χω ρίς να εκφραστεί. Η ύπαρξη αυτού του φρονήματος επέτρεψε την ανάπτυξη και την παγίωση ενός ρεύματος στην Αντίσταση, π ου στήθηκε π ά ­ νω στο αντιφασιστικό πνεύμα. Για τα έργα για τα οπ ο ία μ ιλ ά μ ε (το Αξιόν Εστί κλπ.): όταν ένα κείμενο γράφεται μακριά από την επο­ χή του, είναι φυσικό να π ερ ν ο ύν μέσα του ορισμένες ιδέες π ου επικράτησαν αμέσως ύστερα. Ό λα αυτά γρά­ φηκαν μετά την Αντίσταση ’41-'44, π ου έβγαλε το αντι­ φασιστικό φρόνημα των συγγραφέω ν στην επιφάνεια.

Ακροατής (Τ. Μπενάς): Προσωπικές μαρτυρίες έχουμε; Αργυρίου: Ναι, και είνα ι έντονο το α ντιφ α σ ισ τ ικ ό πνεύμα - άνθρωποι π ου πολέμησαν στην Αλβανία έχον­ τας την αίσθηση ότι πολεμ άνε το φασισμό. 155

ΣΑΒΒΑΤΟ, 20 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 1991 ΤΡΙΤΗ ΣΥΝΕΔΡΙΑ. ΠΡΟΕΔΡΟΣ: ΠΡΟΚΟΠΗΣ ΠΑΠΑΣΤΡΑΤΗΣ

X. Β Λ Α Β Ι Α Ν Ο Σ

ΝΙΚΟΣ ΖΑ Χ Α ΡΙΑ ΔΗ Σ : Α Σ Υ Μ Β ΙΒΑ Σ ΤΟ Σ ΗΓΕΤΗΣ Ή ΠΙΣΤΟΣ ΕΝΤΟΛΟΔΟΧΟΣ ΤΗΣ ΔΙΕΘΝΟΥΣ; ΤΡΕΙΣ ΕΠΙΣΤΟΛΕΣ ΜΕ ΣΗΜΑΙΑ ΕΥΚΑΙΡΙΑΣ

Η μόνη οργανωμένη δύναμη που επιχείρησε να αντισταθεί στη δικτατορία του Μεταξά ήταν το ΚΚΕ, όμως χωρίς την υποστήριξη των μη-κομουνιστικών δημο­ κρατικών δυνάμεων, ο κομματικός του μηχανισμός γρήγορα εξαρθρώθηκε από τα χτυπήματα της μεταξικής Ασφάλειας.1 Αλλά ο σπουδαιότερος λόγος της εξουδετέρωσης του ΚΚΕ υπήρξε το γεγονός ότι πρά­ κτορες της Ασφάλειας είχαν κατορθώσει, πολύ πριν την επιβολή της δικτατορίας, να διεισδύσουν στις πα­ ράνομες οργανώσεις του. Οι πληροφορίες τους οδή­ γησαν στη σύλληψη, το Σεπτέμβριο του 1936, του Ζαχαριάδη κι ενός μέλους της Κεντρικής Επιτροπής, του Μύτλα, στο σπίτι του οποίου βρέθηκαν και τα αρχεία του κόμματος. Με βάση τα στοιχεία που αντλήθηκαν από τα αρχεία, έγιναν αθρόες πλέον συλλήψεις επι­ φανών αλλά και κατωτέρων στελεχών του ΚΚΕ. Μέ­ χρι το Μάιο του 1938 είχαν συλληφθεί και τα τελευ­ ταία μέλη του Πολιτικού Γραφείου που παρέμεναν ελεύθερα (Νεφελούδης, Παρτσαλίδης, Σκλάβαινας). Εξαίρεση απετέλεσε ο Γιώργης Σιάντος, ο οποίος συγ159

X. ΒΛΑΒΙΑΝΟΣ

κρότησε νέο Πολιτικό Γραφείο, συμπεριλαμβάνοντας στη σύνθεσή του τα μέλη της Κεντρικής Επιτροπής Πλουμπίδη, Παπαγιάννη και Σκαφίδα 2 Το Νοέμβριο του 1939, ο Σιάντος και ο Σκαφίδας συνελήφθησαν επίσης και μόνον ο Παπαγιάννης, ο Κτιστάκης και ο Κανάκης απέμεναν ελεύθεροι, οι οποίοι, χωρίς να πε­ ριμένουν την έγκριση του Ζαχαριάδη που βρισκόταν φυλακισμένος στην Κέρκυρα, σχημάτισαν μια Κεντρική Επιτροπή που αργότερα επονομάστηκε “Παλαιά Κεν­ τρική Επιτροπή” (ΠΚΕ).3 Ηγέτης της “Παλαιάς Κεν­ τρικής Επιτροπής” ήταν ο Πλουμπίδης, ο οποίος, καίτοι τελούσε υπό περιορισμό σε σανατόριο, διατηρού­ σε επαφή μαζί της και την καθοδηγούσε.4 Η εξάρθωση του Κομουνιστικού Κόμματος την πε­ ρίοδο της δικτατορίας πρέπει επίσης να αποδοθεί στις μεθόδους και την τακτική που εφήρμοσε ο επί Μετα­ ξά πανούργος υφυπουργός Δημοσίας Ασφαλείας Κων. Μανιαδάκης.5 Ο Μανιαδάκης συγκέντρωσε όλες τις προσπάθειές του στο να συντρίψει το μηχανισμό του ΚΚΕ, αποκαλύπτοντας τους ηγέτες του και καταστρέφοντας τη συνοχή του. Εισάγοντας τη μέθοδο των λεγομένων “δηλώσεων μετανοίας” αφενός, και “στή­ νοντας” ένα δικό του “κομουνιστικό κόμμα” αφετέ­ ρου, πραγματοποίησε τους στόχους του. Με την πρώ­ τη μέθοδο, κατάφερε να υποσκάψει το ηθικό του κόμ­ ματος: κάτω από συνθήκες αφόρητης ψυχολογικής και σωματικής βίας, τα μέλη του κόμματος που συνελάμβανε η Ασφάλεια, πείθονταν τελικά να υπογράψουν δηλώσεις με τις οποίες αποκήρυσσαν την ιδεολογί­ α και το κόμμα τους. Οι “δηλώσεις” εν συνεχεία δη­ μοσιεύονταν στον λογοκρινόμενο τότε Τύπο· κάπου 45.000 τέτοιες δηλώσεις υπογράφτηκαν στα τέσσερα 160

ΝΙΚΟΣ ΖΑΧΑΡΙΑΔΗΣ: ΤΡΕΙΣ ΕΠΙΣΤΟΛΕΣ ΜΕ ΣΗΜΑΙΑ ΕΥΚΑΙΡΙΑΣ

χρόνια της μεταξικής δικτατορίας (1936-1940), αριθ­ μός που υπερβαίνει κατά πολύ το σύνολο των πραγ­ ματικών μελών του κόμματος την εποχή εκείνη6 που ανέρχονταν περίπου στις 15.000. Η διόγκωση αυτή οφείλεται προφανώς στην προσπάθεια της δικτατορίας να μεγαλοποιήσει τον κίνδυνο του κομουνισμού, κα­ θώς και στην προσπάθεια του αρμοδίου Υπουργείου να δείξει την δραστηριότητά του. Μολονότι όλοι οι κομουνιστές που υπέγραψαν δη­ λώσεις δεν ήταν “χαφιέδες”, “κατάσκοποι” και “προ­ δότες” (μερικοί υπέγραψαν εκτελώντας διαταγές της ηγεσίας του κόμματος για να μπορέσουν, αποφυλακιζόμενοι, να αναλάβουν παράνομη δραστηριότητα), αρ­ κετοί άλλοι έγιναν, πράγματι, συνεργάτες της Ασφά­ λειας. Με τη βοήθεια των συνεργατών αυτών, ο Μανιαδάκης κατόρθωσε να διασπάσει το κόμμα, ιδρύον­ τας ένα ελεγχόμενο από την αστυνομία ΚΚΕ. Στις αρ­ χές του 1940, ο Μανιαδάκης σχημάτισε τη δική του Κεν­ τρική Επιτροπή, γνωστή ως “Προσωρινή Διοίκηση” (ΠΔ), με ηγέτες τα μέλη του Πολιτικού Γραφείου Τυρίμο και Μιχαηλίδη, που είχαν γίνει πράκτορες της Ασφάλειας.7 Με την κάθε μία από τις δύο πλέον Κεν­ τρικές Επιτροπές να εκδίδει τον δικό της Ριζοσπάστη , να κατηγορεί την άλλη ως “προδοτική” και να ισχυρί­ ζεται ότι αντλεί την εξουσία της από τον ίδιο το Ζαχαριάδη, η έγκλειστη ηγεσία του ΚΚΕ και τα μέλη του κόμματος περιέπεσαν σε πλήρη σύγχυση. Η Κεντρική Επιτροπή του Μανιαδάκη παραπλάνησε με τόση επι­ τυχία τους ηγέτες του ΚΚΕ, ώστε μέχρι το Δεκέμβριο του 1942, οι πιο πολλοί κομουνιστές θεωρούσαν την “Παλαιά Κεντρική Επιτροπή” δημιούργημα της Ασφά­ λειας, τα δε μέλη της “προδότες” και “πεμπτοφαλαγ­ 161

X. ΒΛΑΒΙΑΝΟΣ

γίτες”.8 Η πλάνη τους οφειλόταν στο γεγονός ότι ο Μιχαηλίδης, που ήταν επικεφαλής της “Προσωρινής Δι­ οίκησης”, είχε υπογράψει “δήλωση μετανοίας” εκτελώντας οδηγίες του Ζαχαριάδη κι ήταν έτσι “άνθρω­ πος της εμπιστοσύνης του”. Αν και ο Ζαχαριάδης στο Βοήθημα για την Ιστορία του Κ Κ Ε (η “επίσημη” ιστο­ ρία του ΚΚΕ από την ίδρυσή του μέχρι το 1952, γραμ­ μένη πιθανώς από τον ίδιο ή -κ α ι- τον Μπαρτζιώτα), ισχυρίζεται πως γνώριζε ανέκαθεν ότι η “Προσωρινή Διοίκηση” ήταν στα χέρια του Μανιαδάκη, η πραγμα­ τικότητα ήταν, όπως θα δούμε, ότι μόνο τον Ιανουά­ ριο του 1941, σχεδόν ένα χρόνο μετά την ίδρυση της Π.Δ., ο ηγέτης του ΚΚΕ ανακάλυψε τον πραγματικό της χαρακτήρα.9 Το ίδιο συνέβη και με τους κομουνι­ στές που εκρατούντο στο στρατόπεδο συγκεντρώσεως της Ακροναυπλίας, οι οποίοι, υπό την καθοδήγηση του μέλους του Πολιτικού Γραφείου Γιάννη Ιωαννίδη, ακο­ λουθούσαν τη γραμμή της Π.Δ. και όχι της Π.Κ.Ε. Τον Νοέμβριο του 1940, ωστόσο, ο Μιχαηλίδης έγινε δ ι­ πλός πράκτορας και με μυστική επιστολή του προς τον Ιωαννίδη, ειδοποίησε τους κομουνιστές της Ακροναυ­ πλίας για το ρόλο της “Προσωρινής Διοίκησης” και τα σχέδια του Μανιαδάκη. Ο Ιωαννίδης αντέδρασε δίνον­ τας οδηγίες στον Καλοδίκη, έναν κομουνιστή που εί­ χε μόλις αποδράσει από την Ακροναυπλία, να ιδρύσει μια “Ανεξάρτητη Κομουνιστική Οργάνωση” στην Αθή­ να. Η οργάνωση αυτή, καθώς και η “Παλαιά Κεντρι­ κή Επιτροπή” παρότι η μία απεκήρυσσε την άλλη ως όργανο του Μανιαδάκη, κατόρθωσαν να αποτρέψουν την προσχώρηση στην “Προσωρινή Διοίκηση” -και τη βέβαιη έτσι σύλληψη- πολλών μελών του κόμματος.10 Ωστόσο, οι “δηλώσεις μετανοίας” και η ύπαρξη όλων 162

ΝΙΚΟΣ ΖΑΧΑΡΙΑΔΗΣ: ΤΡΕΙΣ ΕΠΙΣΤΟΛΕΣ ΜΕ ΣΗΜΑΙΑ ΕΥΚΑΙΡΙΑΣ

αυτών των οργανώσεων που αντιμάχονταν η μία την άλλη, ενέσπειραν τέτοια σύγχυση και καχυποψία στις τάξεις των μελών του ΚΚΕ, που ο μηχανισμός του πα­ ρέλυσε, χωρίς να μπορέσει ποτέ το κόμμα να αντισταθεί πράγματι στο μεταξικό καθεστώς.

Ο Ελληνοϊταλικός Πόλεμος και ο Μύθος μιας Πατριωτικής Χειρονομίας Το Φεβρουάριο του 1939, καθώς η Ευρώπη όδευε με γοργό ρυθμό προς τον πόλεμο, η Πέμπτη Ολομέλεια της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ υπό την προεδρία του Σιάντου, που είχε διαφύγει από την εξορία, δή­ λωνε ότι: «Το Κόμμα μας αγωνίζεται για την εξασφάλιση της ανεξαρτησίας και ακεραιότητα της Ελλάδας, αλλά ταυ­ τόχρονα διακηρύττει ότι ο μεγαλύτερος εχθρός της ανε­ ξαρτησίας και της ακεραιότητας της χώρας μας βρί­ σκεται στην Αθήνα - είναι η μοναρχοφασιστική δ ι­ κτατορία».11 Η Ολομέλεια, επιπρόσθετα, επέκρινε την ελληνοβουλγαρική συνθήκη που είχε υπογράψει ο Μεταξάς με τον Βούλγαρο υπουργό Εξωτερικών Κιοσσεϊβάνωφ, τον Ιούλιο του 1938, υποστηρίζοντας ότι η συν­ θήκη αυτή ισοδυναμούσε με την υποταγή της Ελλάδας στον Αξονα.12 Η υιοθέτηση από το ΚΚΕ της “αντιφα­ σιστικής” αυτής πολιτικής φανέρωνε πώς, παρά τις δραματικές εξελίξεις που συντελούνταν στην Ευρώπη την εποχή εκείνη, η ηγεσία του ΚΚΕ παρέμεινε ουσια­ στικά προσηλωμένη στην πολιτική που είχε χαράξει το 6ο Συνέδριο του κόμματος το Δεκέμβριο του 1935. Κα­ 163

X. ΒΛΑΒΙΑΝΟΣ

θοριστικός παράγοντας στις αποφάσεις και τις θέσεις του συνεδρίου υπήρξε η πολιτική που χάραξε το 7ο Συνέδριο της Κομουνιστικής Διεθνούς που συνήλθε το καλοκαίρι του 1935 (Ιούλιος - Αύγουστος). Βασικά στοιχεία της νέας πολιτικής εκείνης της Κόμιντερν ήταν η έμφαση στην πάλη κατά του φασισμού και η απαγκίστρωση από τον άκρατο δογματισμό, που έτει­ νε να απομονώσει τους κομουνιστές από τις προο­ δευτικές δυνάμεις της εποχής. Στην πράξη, οι θέσεις αυτές οδηγούσαν στη συνεννόηση με τα αστικά κόμ­ ματα και στην προσπάθεια ενίσχυσης των “συμμαχι­ κών” δεσμών με όλες τις δημοκρατικές δυνάμεις και ιδιαίτερα με τους Σοσιαλιστές (τους πριν δύο χρόνια “σοσιαλ-φασίστες”). Η κομουνιστική ηγεσία, αυτή τουλάχιστον που είχε απομείνει μετά τις συλλήψεις, συνέχισε την πολιτική του “Λαϊκού Μετώπου”, με κύριο στόχο την ανατρο­ πή της δικτατορίας και το σχηματισμό προσωρινής οι­ κουμενικής κυβερνήσεως που θα διενεργούσε ελεύθε­ ρες εκλογές. Απέφευγε ακόμη να θέσει καθεστωτικό ζήτημα, ακριβώς για να μην υπονομεύσει τις δυνατό­ τητες συνεργασίας με τα αστικά κόμματα. Οι ιδεολο­ γικές όμως αυτές παραχωρήσεις απέφεραν πενιχρά αποτελέσματα, κυρίως γιατί οι πολιτικές ηγεσίες των αστικών κομμάτων πίστευαν ότι η διαλλακτική πολι­ τική του ΚΚΕ αποτελούσε απλώς περιστασιακό τα­ κτικό ελιγμό. Σαν αποτέλεσμα, τη θέση ενιαίου αντιδικτατορικού αγώνα πήραν διάφορες μεμονωμένες συ­ νωμοτικές ενέργειες, οι οποίες υπήρξαν, με εξαίρεση το κίνημα της Κρήτης, θνησιγενείς. Την απόφαση της Πέμπτης Ολομέλειας όμως ήρθε λίγο αργότερα να εκτοπίσει νέα οδηγία της Κόμιντερν. 164

ΝΙΚΟΣ ΖΑΧΑΡΙΑΔΗΣ: ΤΡΕΙΣ ΕΠΙΣΤΟΛΕΣ ΜΕ ΣΗΜΑΙΑ ΕΥΚΑΙΡΙΑΣ

Τον Ιούλιο του 1939 η Πολιτική Γραμματεία της Κόμιντερν επέπληξε το ΚΚΕ για τις θέσεις που είχε πά­ ρει και το παρότρυνε να ενισχύσει την κυβέρνηση Με­ ταξά στον αγώνα της κατά των δυνάμεων του Αξονος και, ιδίως, “των Ιταλών φασιστών”. Αυτοί αποτελούσαν τον βασικό εχθρό, όχι ο Μεταξάς. Επιπλέον, η Εκτελεστική Επιτροπή της Διεθνούς (ΕΕΚΔ) συνιστούσε στο ΚΚΕ να αποδεχθεί την ελληνοβουλγαρική συμφωνία σαν ενα βήμα π ρός τήν ειρηνική διευθέ­ τηση τών μ εταξύ τών βα λκανικώ ν κρατώ ν διαφ ορώ ν καί τή φιλική συμβίωση τών λα ώ ν στή βαλκανική χερ ­ σόνησο. Καθήκον του ΚΚΕ ήταν να εργασθεί για τη

δημιουργία μιας ισχυρής συμμαχίας των βαλκανικών κρατών.13 Τον Αύγουστο του 1939 υπογράφηκε το γνωστό Γερμανοσοβιετικό Σύμφωνο. Το Σεπτέμβριο η Κόμιντερν άρχισε να τροποποιεί τη γραμμή του Ιουλίου. Δύο μή­ νες αργότερα, η νέα αυτή γραμμή πήρε την. τελική της μορφή σ’ ένα άρθρο του Δημητρώφ, Γενικού Γραμμα­ τέα της Διεθνούς, με τίτλο: “Τα Καθήκοντα της Εργα­ τικής Τάξης μπρος στον Πόλεμο”.14 Η Κόμιντερν εγκατέλειψε τώρα τη θέση της για αγώνα εναντίον του Αξο­ νος και προέτρεπε όλα τα κομουνιστικά κόμματα της Ευρώπης να θέσουν τέρμα στον “ιμπεριαλιστικό πό­ λεμο”, προπαγανδίζοντας υπέρ της ειρήνης και, εν ανάγ­ κη, προχωρώντας σε πράξεις δολιοφθοράς κατά του “ιμπεριαλιστικού” στρατού της χώρας τους.15 Σαν αποτέλεσμα της νέας αυτής γραμμής, παρατηρήθηκαν διάφορες διεργασίες στους κόλπους των κο­ μουνιστών που απασχόλησαν, εκτός από τον Μεταξά, και τους Συμμάχους. Σύμφωνα με πληροφορίες της αγ­ γλικής πρεσβείας και του προξενείου στη Θεσσαλονί­

X. ΒΛΑΒΙΑΝΟΣ

κη, πρώην ή ενεργά στελέχη του ΚΚΕ συνεργάζονταν με τη γερμανική πρεσβεία και Γερμανούς πράκτορες.16 Η συνεργασία αυτή, πλασματική ή όχι, τερματίσθηκε με την εισβολή των ιταλικών στρατευμάτων τον Οκτώ­ βριο του 1940, ένα χρόνο σχεδόν μετά την αλλαγή πλεύ­ σεως της Διεθνούς. Τρεις μέρες μετά την απόρριψη του ιταλικού τελε­ σιγράφου από τον Μεταξά, ο οποίος βρέθηκε για πρώ­ τη φορά ίσως σε σύμπνοια με τον χειμαζόμενο λαό και διερμήνευσε τη θέληση της συντριπτικής πλειοψηφίας των Ελλήνων, ο Ζαχαριάδης, που βρισκόταν φυλακι­ σμένος στην Αθήνα, παρέδωσε στον Μανιαδάκη την περίφημη “ανοιχτή επιστολή” του που δημοσιεύτηκε αμέσως στον λογοκρινόμενο μεταξικό τύπο. Στην επι­ στολή του αυτή ο ηγέτης του ΚΚΕ, απευθυνόμενος προς τον ελληνικό λαό, έλεγε: Σ τόν πόλεμ ο αύτό π ού τόν διευθύνει ή κυβέρνηση Μ εταξά, ό λο ι μας π ρέπ ει νά δώσουμε ά νεπιφ νλα χτα όλες μ ας τίς δυνάμ εις.11

Την “πατριωτική" στάση του Ζαχαριάδη ακολούθη­ σαν και οι κομουνιστές της Ακροναυπλίας, που στις 29 Οκτωβρίου, δύο μέρες πριν τη δημοσίευση της επι­ στολής Ζαχαριάδη, είχαν στείλει μια δική τους παρό­ μοια επιστολή στις μεταξικές αρχές.18 Η “Παλαιά Κεν­ τρική Επιτροπή” όμως, ακολουθώντας πιστά την οδη­ γία της Κόμιντερν του Σεπτεμβρίου 1939, κατήγγειλε την επιστολή Ζαχαριάδη ως “πλαστή”. Στις 7 Δεκεμ­ βρίου 1940 μ’ ένα μανιφέστο και στις 18 Μαρτίου 1941, ξανά, με επίσημη απόφασή της, η Π.Κ.Ε. διακήρυσσε ότι: Ό π όλεμ ος αυτός π ού προκλήθηκε ά π ’ τήν βασιλομεταξική σπείρα, π ο ύ διατάχτηκε άπό τούς Ε γγ λ έ­ ζους Ιμπεριαλιστές, δέ μ πορ εί νά ’χ ει τήν π αραμικρή σχέση μέ τήν υπεράσπιση τής πατρίδας μας. Οϋτε είναι 166

ΝΙΚΟΣ ΖΑΧΑΡΙΑΔΗΣ: ΤΡΕΙΣ ΕΠΙΣΤΟΛΕΣ ΜΕ ΣΗΜΑΙΑ ΕΥΚΑΙΡΙΑΣ

βέβαια π όλεμ ος κατά τοϋ φασισμού, δπως δήλωσε κυνικά ό ά ρ χιφ ασ ίσ τας Μ εταξάς - ό δήμιος τοϋ λα οϋ

μας·19 Περιττεύει ίσως να πούμε ότι η “Προσωρινή Διοί­ κηση”, το δημιούργημα του Μανιαδάκη, έσπευσε να επικυρώσει την επιστολή Ζαχαριάδη. Το ζήτημα εάν ο Ζαχαριάδης γνώριζε πράγματι την οδηγία της Κόμιντερν του Σεπτεμβρίου 1939, όταν έγραφε την “πατριωτική” του επιστολή, αποτελεί ένα καίριο, αλλά αμφιλεγόμενο σημείο.20 Αν ο Ζαχαριά­ δης γνώριζε όντως την οδηγία του Σεπτεμβρίου 1939, η οποία, όπως έχουμε ήδη προαναφέρει, προέτρεπε όλα τα κομουνιστικά κόμματα της Ευρώπης να ταχθούν στο πλευρό των δυνάμεων του Αξονος, αλλά προτί­ μησε, αψηφώντας την, να τηρήσει την παλιά οδηγία του Ιουλίου 1939, τότε η πρωτοβουλία του συνιστά “εθνι­ κιστική παρέκκλιση”, περίπτωση σπάνια για ευρω­ παϊκό κομουνιστικό κόμμα την εποχή εκείνη.21 Από την άλλη μεριά, αν ο Ζαχαριάδης πραγματικά δεν γνώ­ ριζε την οδηγία του Σεπτεμβρίου 1939, αλλά μόνο εκεί­ νη του Ιουλίου 1939 (την οποία του γνωστοποίησε, ίσως, ο πράκτορας του Μανιαδάκη και γραμματέας της “Προσωρινής Διοίκησης”, Μιχαηλίδης, όταν, τον Ιανουάριο του 1940, ο Ζαχαριάδης μεταφέρθηκε από την Κέρκυρα στην Αθήνα,22 τότε η επιστολή του τον Οκτώβριο του 1940 δεν παρουσιάζει τίποτα το ασυ­ νήθιστο, αφού εναρμονιζόταν πλήρως προς τη γραμ­ μή της Διεθνούς που, όπως είδαμε, προέτρεπε το ΚΚΕ να τηρήσει μια “εθνικιστική” στάση και να υποστηρί­ ξει το Μεταξά.23 Στο Βοήθημα για την Ιστορία τον Κ Κ Ε , η “αντιφα­ σιστική πατριωτική έκκληση” του ηγέτη του ΚΚΕ χα­ 167

X. ΒΛΑΒ1ΑΝΟΣ

ρακτηρίζεται ως μία “ιστορική πολιτική πράξη, που έδειχνε θάρρος, διορατικότητα και πρωτοβουλία”.24 Σύμφωνα, εξάλλου, με τον Βασίλη Νεφελούδη, Γραμ­ ματέα της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ από το 1935 και βουλευτή του κόμματος (1932-33, 1936), ο οποίος υπήρξε συγκροτούμενος του Ζαχαριάδη στις φυλακές της Κέρκυρας, ο τελευταίος έλαβε γνώση της οδηγίας του Σεπτεμβρίου 1939 από τον Χρονόπουλο, ένα στέ­ λεχος της ΟΚΝΕ (Ομοσπονδίας Κομουνιστικής Νεο­ λαίας Ελλάδας), που τον Δεκέμβριο του 1939, επιστρέφοντας στην Ελλάδα από τη Σοβιετική Ένωση, συνελήφθη στα σύνορα και οδηγήθηκε εν συνεχεία στις φυλακές της Κέρκυρας. Ο Νεφελούδης υποστηρίζει, επίσης, ότι όταν ο Ζαχαριάδης εκρατείτο στις φυλα­ κές της Κέρκυρας, είχε υπερασπισθεί την ορθότητα της γραμμής που χάραξε η Διεθνής το Σεπτέμβριο του 1939, και ότι άλλαξε γνώμη μόνον όταν μεταφέρθηκε στις φυλακές της Αθήνας 25 Μετά την αποπομπή του Ζαχαριάδη από την ηγεσία του ΚΚΕ το 1956, όλες οι ενέργειες και αποφάσεις του ηγέτη του ΚΚΕ (αποχή από τις εκλογές του Μαρτίου 1946, έναρξη ένοπλου αγώνα, μετατροπή του Δημο­ κρατικού Στρατού από αντάρτικο σε τακτικό κλπ.) επικρίθηκαν ως λανθασμένες, αφού, ως γνωστόν, οδήγη­ σαν στη συντριβή του ΚΚΕ. Ακόμη και η “αντιφασι­ στική πατριωτική έκκληση” του Ζαχαριάδη, θεωρήθη­ κε τώρα προδοτική.26 Στην προσπάθειά του να ανασκευάσει τις κατηγορίες που του αποδόθηκαν από τη νέα ηγεσία του ΚΚΕ, ο Ζαχαριάδης στο τελευταίο του βιβλίο/απολογία Π ροβλήματα της Κ ρίσ η ς του Κ Κ Ε , που έγραψε το 1962 στο Σοργκούτ της Σιβηρίας (όπου είχε εξορισθεί με απόφαση του ΚΚΕ και των Σοβιετι­ 168

ΝΙΚΟΣ ΖΑΧΑΡΙΑΔΗΣ: ΤΡΕΙΣ ΕΠΙΣΤΟΛΕΣ ΜΕ ΣΗΜΑΙΑ ΕΥΚΑΙΡΙΑΣ

κών Αρχών) επιτίθεται στους επικριτές του, “στην φρα­ ξιονιστική κλίκα του Παρτσαλίδη, Κολιγιάννη και Σία” για την “ξετσίπωτη πλαστογραφία” που επιχειρούν, και χαρακτηρίζει την κριτική “της κλίκας” απέναντι στην “ανοιχτή επιστολή του” “μαργαριτάρι φραξιονι­ στικού εκτραχηλισμού”. Αξίζει να παρατεθεί ολόκλη­ ρο το σχετικό απόσπασμα: Μ ία ά π ’ τίς π ιό “ισ τορικές” π αραποιήσεις καί δια­ στρεβλώ σεις π ο ύ φ τιάχνει ή φραξ. κλίκα είνα ι καί ή έρμηνεία π ο ύ δείνει στό γνωστό γράμμα μέ τήν έπίθεση τής φασιστικής Ιτ α λ ία ς τόν Ό χτώ βρη τοϋ 1940. Π ρώ τ’ ά π ’ δλα μ πα ίνει τό έρώτημα: Τί τής χρειάστη­ κε τής φραξ. κλίκας νά ξανακινήσει ένα ζήτημα π ο ύ ή ιστορία καί ό λα ός τόχαν κρίνει τελεικά καί π ο ύ άποτέλεσε ένα ν άναμφισβήτητο έθνικό τίτλο γιά τό Κ ΚΕ ; Κ α ί π ρόσθετο διεθνιστικό άντιφασιστικό τίτλο μ ιά κ αί τό Κ Κ Ε σ νντέλεσ ε καί άφ τό μέ τή συμβολή του στόν άντιφασιστικό πόλεμ ο στό νά έπιβραδύνει κατά 5-6 βδομάδες τήν χιτλερ ική έπίθεση κατά τής ΕΣΣΔ, π ράμα π ο ύ τής έδωσε π ο λ ύ σοβαρή βοήθεια; Γιατί ή φραξ. όμάδα βρωμίζει καί δώ τή κληρονομιά τοϋ Κ ΚΕ; Ή άπάντηση είναι μία: μονάχα άπό φραξιονιστική τύ­ φλωση γιά νά χτυπ ίσ ει τό Ζαχαριάδη άψηφόντας τό γεγονός δτι έτσι δείνει άποφασιστικό δπ λο στήν άντίδραση νά σνκοφαντίσει τό Κ Κ Ε δτι άρνιέται τούς εθνι­ κούς τίτλους του. Μά τό π ιό σοβαρό στήν περίπτωση άφτή είναι ή ξ ε­ τσίπωτη πλαστογραφία: τή φράση ά π ' τό γράμμα δτι “σ τόν π όλεμ ο άφτό, π ο ύ τόν διεφ θύνει ή κυβέρνηση Μ εταξά, π ρέπ ει νά δώσουμε άνεπιφ ύλαχτα δλες μας τίς δυνάμ εις”. 'Εδώ καί ό π ιό άγράμματος τενεκές κα­ ι 69

X. ΒΛΑΒΙΑΝΟΣ

ταλαβαίνει καί ή γραμματική τής 'Ελληνικής γλώσσας διακηρύσσει δτι τό άνεπιφύλαχτα άναφέρεται στόν π ό ­ λεμ ο καί ό χι στό Μ εταξά. Κ α ί δμω ς ή φραξ. κλίκα ο υσ ια σ τικά κ ά νοντα ς υποχώρηση κα ί παραχώ ρηση μ προστά στήν άντίδραση χω ρίς οϋτε τό έλά χισ το νά θίγει τό Ζαχαριάδη τό όνομάζει χοντροκομένο λάθος. Π οιόν χτυπά καί π ο ιό ν ώφελεΐ ή άγράμματη άφτή π λα ­ στογράφηση είναι όλοφ άνερο για τί μειώ νεται ό ρόλος τοΰ Κ Κ Ε στό Ε θνικό ξεσήκωμα καί μετατοπίζεται κα­ τά π ο λ λ ο ύ ς μ ήνες ή ημερομηνία τής άποφα σιστική ς συμβολής τοϋ Κ όμματος στόν έθνικό άγώνα κατά τού χιτλεροφασίστα κατακτητή! Κ α ί τούτο: για τί ή κλίκα παρασιωπά τίς προτάσεις πού έ γινα ν τότε στό Μεταξά μαζί μέ τό άνοιχτό γράμμα γιά τή συμμετοχή τοΰ Κ Κ Ε στόν ά ντιφασιστικό πόλεμο; Γιατί άποσιωπά ή κλίκα τό γράμμα τής άκρονα φπλίας - δπ ου βρισκόντανε τό­ τε καί οί έπιτιμητές Βέτας, Ζω γράφος καί λο ιπ ο ί π ο ύ π ραγματικά υμ νολογούσ ε ά νεπιφ ύλαχτα τό Μ εταξά; Κ α ί για τί σιωπά καί τοϋτο τό π ο λ ύ σοβαρό: δτι ά π ’ δλους τούς φυλακισμένους καί έξόριστους τότε κομ­ μ ουνισ τές ό μ ό νο ς π ο ύ κράτησε τότε σιωπή είτα ν ό Π αρτσαλίδης ά π ’ τήν Κέρκυρα, π ο ύ έτσι ουσιαστικά τάχτηκε άλλη λέγγυος μέ τόν προβοκάτορα Π λουμπίδη π ο ύ χτύπησε άνοιχτά τό γράμμα; Ή θέση τής κλίκας άπένα ντι στό γράμμα άπ οτελεΐ μαργαριτάρι φραξιονιστικού έκτραχυλησμοϋ καί άπόδειξη γιά τό δτι ό ξέφρενος φ ραξιονισ μ ός της γιά νά πετύχει τίς άντικομματικές έπιδιώ ξεις της, δέ σταματά μπροστά σέ τίπ ο τ α Ρ

Η ιστορική σημασία της επιστολής Ζαχαριάδη είναι πράγματι αναμφισβήτητη, κάτι εξάλλου, που παραδέ­ 170

ΝΙΚΟΣ ΖΑΧΑΡ1ΑΔΗΣ: ΤΡΕΙΣ ΕΠΙΣΤΟΛΕΣ ΜΕ ΣΗΜΑΙΑ ΕΥΚΑΙΡΙΑΣ

χονται και οι πιο νηφάλιοι επικριτές της πολιτικής του Ζαχαριάδη. Η νέα ηγεσία του ΚΚΕ, στην προσπάθειά της να ισχυροποιηθεί διαφοροποιούμενη από κάθε ενέργεια του Ζαχαριάδη και διακατεχόμενη από ένα αντι-ζαχαριαδικό μένος -ώ ς ένα βαθμό κατανοητόστο σημείο αυτό όντως παραποιεί την αλήθεια. Ωστό­ σο, και ο Ζαχαριάδης, ως συνήθως, από την πλευρά του αποσιωπά την αλήθεια, αφού ουσιαστικά, όπως θα δούμε, είναι ο πρώτος που “αρνείται τους εθνικούς λαϊκούς τίτλους του ΚΚΕ” και, για να χρησιμοποιή­ σω τα λόγια του, “βρωμίζει τήν κληρονομιά του ΚΚΕ”. Προτού αναφερθούμε στις άλλες δύο επιστολές Ζα­ χαριάδη, οι οποίες αναιρούν το περιεχόμενο και τη ση­ μασία της πρώτης επιστολής, θα πρέπει εν συντομία να υπογραμμίσουμε τους λόγους που πιθανώς να οδή­ γησαν τον Ζαχαριάδη στην απόφασή του να τηρήσει την παλιά οδηγία της Διεθνούς, του Ιουλίου 1939, αντί της νέας του Σεπτεμβρίου του ιδίου έτους: πρώτον, ο αρχηγός του ΚΚΕ, είχε τη δυνατότητα να ισχυρισθεί ότι έχοντας περιπέσει σε σύγχυση λόγω της φυλάκισής του (ήταν κρατούμενος από το 1936), δεν γνώριζε το ακριβές “περιεχόμενο” της οδηγίας του Σεπτεμβρίου 1939 και ότι, ακολουθώντας την οδηγία του Ιουλίου, που στο κάτω κάτω αφορούσε ειδικώς στο ΚΚΕ, νό­ μιζε ότι ενεργούσε απολύτως σύμφωνα προς τη θέλη­ ση και την άποψη της Κόμιντερν.28 Δεύτερον, το γε­ γονός ότι η Ελλάδα πολεμούσε εναντίον της Ιταλίας και όχι εναντίον της Γερμανίας με την οποία οι Σο­ βιετικοί είχαν συνάψει το γνωστό σύμφωνο μη επιθέσεως, προσπόριζε στον ηγέτη του ΚΚΕ μια χρήσιμη δικαιολογία. Τρίτον, η τήρηση της γραμμής του Σε­ πτεμβρίου 1939 θα πρόσβαλλε, όπως ακριβώς και στην 171

X. ΒΛΑΒΙΑΝΟΣ

περίπτωση του “Μ ακεδονικού ζητήματος”, τα π α ­ τριωτικά αισθήματα των Ελλήνων. Ο Ζαχαριάδης γνώ­ ριζε πολύ καλά ποιες θα ήταν οι συνέπειες για το κόμ­ μα, αν τη στιγμή της Ιταλικής επίθεσης εκείνος ακο­ λουθούσε μια “αντιπατριωτική” γραμμή.29 Τέλος, ο Ζαχαριάδης ίσως υποστήριξε τον Μεταξά ελπίζοντας πως ο δικτάτορας θα ελευθερώσει όλους τους φυλα­ κισμένους κομουνιστές και θα τους επέτρεπε να λά­ βουν μέρος στον αγώνα κατά του κοινού εχθρού, κά­ τι που άλλωστε ζητούσαν και οι κομουνιστές της Ακροναυπλίας με την επιστολή τους προς τις μεταξικές αρ­ χές. Εάν ο ηγέτης του ΚΚΕ κατόρθωνε να αποσπάσει τη συγκατάθεση του Μεταξά (και υπήρχαν τη στιγμή εκείνη ισχυρές ενδείξεις ότι ο δικτάτορας σκεφτόταν σοβαρά το ενδεχόμενο της αποφυλάκισης των κομου­ νιστών)30 τότε θα διέθετε ένα επιπλέον επιχείρημα για να δικαιολογήσει στην Κόμιντερν την “ανοιχτή επι­ στολή” του. Όποιοι κι αν ήταν οι λόγοι του διαβήματος του Ζα­ χαριάδη τον Οκτώβριο του 1940, η ιστορική του ση­ μασία, όπως έχει ήδη επισημανθεί, δεν είναι δυνατόν να υποτιμηθεί. Η επιστολή Ζαχαριάδη έδωσε στο ΚΚΕ τα απαραίτητα εχέγγυα, η αξία των οποίων αποδεί­ χθηκε ανεκτίμητη την περίοδο της Γερμανικής κατο­ χής.31 Ωστόσο, δεν θα πρέπει να λησμονηθεί πως ο Ζα­ χαριάδης τοποθετήθηκε επικεφαλής του ΚΚΕ με δια­ ταγή της Διεθνούς και πως γ ι’ αυτόν, όπως έλεγε το κόμμα, δεν ήταν παρά “το ελληνικό τμήμα της Κόμιν­ τερν”.32 Θα ήταν παράλογο να υποθέσουμε ότι ο Ζα­ χαριάδης θα εναντιωνόταν στις απόψεις της Κόμιν­ τερν. Εάν το έπραξε τον Οκτώβριο του 1940, ο μόνος λόγος ήταν ότι η οδηγία της Κόμιντερν του Ιουλίου 172

ΝΙΚΟΣ ΖΑΧΑΡΙΑΔΗΣ: ΤΡΕΙΣ ΕΠΙΣΤΟΛΕΣ ΜΕ ΣΗΜΑΙΑ ΕΥΚΑΙΡΙΑΣ

1939, του παρείχε στέρεο έδαφος για τη θεμελίωση της “εθνικιστικής του παρέκκλισης”. Εντούτοις, μερικές εβδομάδες μετά τη δημοσίευση της “ανοιχτής επιστο­ λής” του, ο Ζαχαριάδης σε μια “δεύτερη επιστολή” του μετέβαλε στάση, υιοθετώντας μια ενδιάμεση, μεταξύ πρώτης επιστολής και οδηγίας του Σεπτεμβρίου 1939, θέση. Φαίνεται πως ο διορισμένος από την Κόμιντερν Ζαχαριάδης ανησύχησε για τις συνέπειες της “τολμη­ ρής” του πράξης και αποφάσισε να συμμορφωθεί πά­ λι προς τις εντολές των προϊσταμένων του. Στη “δεύτερη επιστολή” του, με ημερομηνία 26 Νο­ εμβρίου 1940, την οποία, βγάζοντάς την λαθραία α π ’ τη φυλακή, έστειλε στην ελεγχόμενη α π ’ τον Μανια­ δάκη “Προσωρινή Διοίκηση”, που ακόμη εμπιστευό­ ταν, με την υπόδειξη να δημοσιευθεί στον Ριζοσπάστη , ο ηγέτης του ΚΚΕ χαρακτηρίζει τώρα τον πόλεμο κα­ τά των Ιταλών ως “ιμπεριαλιστικό”. Αφού οι Ιταλοί είχαν πια εκδιωχθεί απ’ το ελληνι­ κό έδαφος, “η Ελλάδα”, υποστήριζε ο Ζαχαριάδης, “δεν έχει καμμιά θέση στον ιμπεριαλιστικό πόλεμο μεταξύ Αγγλίας και Ιταλο-Γερμανίας”. “Ο ελληνικός λαός”, ισχυριζόταν εν συνεχεία, “ήθελε μόνον ένα πράγμα: ελευθερία και ουδετερότητα”. Τα βρετανικά στρατεύ­ ματα έπρεπε να αποσυρθούν α π ’ την Ελλάδα και, με τη μεσολάβηση της σοβιετικής κυβέρνησης, θά ’πρεπε να υπογράφει μια συνθήκη ανακωχής.33 Την επιστολή αυτή δεν δημοσίευσε, φυσικά, ο Μανιαδάκης. Ο Ζα­ χαριάδης κατάλαβε τελικά ότι η “Προσωρινή Διοίκη­ ση” ήταν, απ’ την ίδρυσή της ακόμη, στην υπηρεσία του Μανιαδάκη, και απεφάσισε να συντάξει και μια “τρί­ τη επιστολή”, που τη φορά αυτή απηύθυνε στην ΟΚΝΕ, την οργάνωση νεολαίας του κόμματος. 173

X. ΒΛΑΒΙΑΝΟΣ

Σ’ αυτή την “τρίτη επιστολή” του της 15ης Ιανουαρίου 1941, που έπεσε στα χέρια της μεταξικής αστυ­ νομίας και δεν δημοσιεύθηκε παρά μετά τη λήξη του πολέμου, ο Ζαχαριάδης, αφού πρώτα απεκήρυσσε την “Προσωρινή Διοίκηση” ως όργανο του Μανιαδάκη, τον δε ηγέτη της Μιχαηλίδη ως προδότη, επιδοκίμαζε πλήρως τη γραμμή που χάραξε η Κόμιντερν το Σε­ πτέμβριο του 1939 και κατηγορούσε το Μεταξά ότι διε­ ξάγει “κατακτητικό πόλεμο”. “Αφού ο Μεταξάς αρνείται να διασφαλίσει την ειρήνη και διεξάγει έναν ιμπεριαλιστικό πόλεμο, αυτός και όχι η Ιταλία παρα­ μένει ο βασικός εχθρός του λαού και της χώρας” υπο­ στήριζε ο Ζαχαριάδης.34 Κάνοντας προηγουμένως μια ανάλυση των λόγων που τον ώθησαν να γράψει την “πρώτη επιστολή” του, για την οποία “αναλαμβάνει ολόκληρη την ευθύνη μπροστά στο ΚΚΕ και την Κό­ μιντερν”, ο Ζαχαριάδης επιτέθηκε εν συνεχεία στην “Προσωρινή Διοίκηση” γιατί, όπως χαρακτηριστικά είπε, “ανήγαγε την (πρώτη) επιστολή του σε σοσιαλπατριωτικό ντοκουμέντο” και γιατί έτσι προσπάθησε να “κηλιδώσει την τιμή του ΚΚΕ”.35 Έτσι, ενώ το 1962 ο αρχηγός του ΚΚΕ κατηγορούσε “την φραξιονιστική κλίκα του Παρτσαλίδη και Σία” ότι αμφισβητώντας την αξία της επιστολής του “βρωμίζει την κληρονομιά του ΚΚΕ”, ο ίδιος δεν δίστασε, τρεις εβδομάδες μόλις μετά τη δημοσίευση της επιστολής του, ν ’ αρνηθεί το περιεχόμενό της με τον πιο απροκάλυπτο και κυνικό τρόπο. Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι ο Ζαχαριάδης κλείνει την τρίτη απ’ τις επιστολές του με το σύνθημα: “Ζήτω η Κομουνιστική Διεθνής”, κάτι που “ξέχασε” να πράξει στις δύο προηγούμενες. Έχοντας προς στιγ­ μή περιβληθεί το μανδύα του “αντικομουνιστικού” πα­ 174

ΝΙΚΟΣ ΖΑΧΑΡΙΑΔΗΣ. ΤΡΕΙΣ ΕΠΙΣΤΟΛΕΣ ΜΕ ΣΗΜΑΙΑ ΕΥΚΑΙΡΙΑΣ

τριωτισμού, ο πιστός εντολοδόχος της Διεθνούς Ζα­ χαριάδης δεν ήταν παρά φυσικό να διακηρύξει λίγο αργότερα την ακλόνηση αφοσίωσή του στην Κόμιντερν. Μικρή απομένει αμφιβολία πως αν η δεύτερη και η τρίτη επιστολή του Ζαχαριάδη δημοσιεύονταν στον μεταξικό τύπο, η εικόνα του ΚΚΕ ως “ηρωικού π α ­ τριωτικού κόμματος” θα είχε καταρρεύσει. Όμως ο Μανιαδάκης κρίνοντας το περιεχόμενό τους “ανατρε­ πτικό”, απαγόρευσε τη δημοσίευσή τους. Έτσι, χάρις σε μία ιδιοτροπία της τύχης, ο μεγαλύτερος εχθρός του ΚΚΕ έγινε ο άνθρωπος που ανεπίγνωστα συγκάλυψε τις αμαρτίες του ηγέτη του. ' Οταν στις 27 Απριλίου 1941 τα γερμανικά στρατεύματα μπήκαν στην Αθήνα, το ΚΚΕ, το “πατριωτικό κόμμα του λαού”, ήταν έτοι­ μο να πάρει το προβάδισμα στην οργάνωση του αντι­ στασιακού αγώνα.36 ΣΗ Μ ΕΙΩ ΣΕΙΣ 1. Κάτι που και ο ίδιος ο Ζαχαριάδης ομολογεί στο Βοήθημα για την Ιστορία του Κ Κ Ε , χ.τ.ε., 1952, 167-168. Βλ. επίσης Ν. Ζαχαριάδη, Τα Π ροβλήματα Κ αθοδήγησης στο Κ Κ Ε , Αθήνα 1978 (ανατύπω­ ση) 76-78- Π. Νεφελούδη, Σ τις Π ηγές της Κ ακοδαιμονίας: Τα Β α ­ θύ τερ α Α ίτ ια τη ς Δ ιά σ π α σ η ς το υ Κ Κ Ε 1918-1968, Αθήνα 1974, 117-119· Β. Μ παρτζιώτας, “Η Πολιτική των Στελεχών μας στο ΚΚΕ τα τελευταία Δέκα Χρόνια", Νέος Κ όσμος, Σεπτέμβριος 1950, 18. 2. Σύμφωνα με κάποιους υπολογισμούς της μεταξικής προπαγάνδας, 50.000 “κομουνιστές” συνελήφθησαν τελικά και εκτοπίστηκαν σε στρατόπεδα συγκεντρώσεως απομακρυσμένων νησιών του Αιγαί­ ου. 3. Π. Νεφελούδης, ό.π., 119· Α. Σολάρο, Ιστο ρία το υ Κ ο μ μ ο υ ν ισ τι­ κού Κ όμ ματος Ε λλάδος, Αθήνα 1977, 122· J. C. Loulis, “The Greek Communist Party and the Greek Italian War, 1941: An Analysis of 175

X. ΒΛΑΒΙΑΝΟΣ Zachariadis’ Three Letters”, Byzantine and Modern Greek Studies, τόμ. V, 1979, 168. 4. J. C. Loulis, ό.π., 168. 5. Ο ιστορικός L. S. Stavrianos, στο βιβλίο του Greece: American Dilemma and Opportunity, Σικάγο 1952, 76, χαρακτηρίζει τον Μανιαδάκη ως τον “Χίμλερ της Ελλάδος”. 6. D. G. Kousoulas, Revolution and Defeat: The Story o f the Greek Communist Party, Λ ονδίνο 1965, 130. 7. Ο Τυρίμος, μέλος του Πολιτικού Γραφείου και αρχισυντάκτης του Ριζοσπάστη, συνελήφθη τον Ιούλιο του 1939. Σύμφωνα με κάποι­ ον αξιωματικό της Ασφάλειας, ο Τυρίμος αποφάσισε να συνεργασθεί όταν πληροφορήθηκε ότι ο αδελφός του, που σπούδαζε στη Μόσχα, εκτελέστηκε επειδή ήταν τροτσκιστής. Βλ. “Το Μυστικόν Αρχείον”, στην εφημερίδα Εθνικός Κ ήρυξ, 11-13 Οκτωβρίου 1949. Αντίθετα, ο Μιχαηλίδης, μέλος κι αυτός του Πολιτικού Γραφεί­ ου, υπέγραψε “δήλωση μετανοίας” εκτελώντας τις εντολές που εί­ χε πάρει α π’ τον Ζαχαριάδη να “αναδιοργανώσει το κόμμα”. Όμως συνελήφθη α π ’ την Ασφάλεια και έγινε συνεργάτης της. Βλ. Π. Νεφελούδης, ό.π., 119· επίσης Κ Κ Ε Ε πίσημα Κείμενα, 1940-1945, V, Αθήνα 1981, 76-77- Α. Σολάρο, ό.π., 118-120. 8. Κ Κ Ε Ε πίσημα Κ είμενα, 1934-1940, IV, Αθήνα 1981. 4 9 Μ 9 6 και Κ Κ Ε Ε πίσ ημα Κ είμενα , 1940-1945, ό.π.. 76-77. Η Δεύτερη Πα­ νελλήνια Συνδιάσκεψη του ΚΚΕ συνήλθε τον Δεκέμβριο του 1942. 9. Βοήθημα, ό.π., 169· Α. Σολάρο, ό.π., 121-122. 10. Γ. Ιωαννίδης, Α να μνήσεις: Π ροβλήματα της Π ο λιτική ς το ν Κ Κ Ε στη ν Ε θνική Α ντίσ τα σ η 1940-1945, Αθήνα 1979, 68-74, 503-505. 11. Κ Κ Ε Ε πίσημα Κ είμενα, 1934-1940, ό.π., 463. 12. J. C. Loulis. The Greek Communist Party 1940-1944: Policies, Tadics, Organization, Λονδίνο 1981, 171. 13. Ο Σιάντος αποκάλυψε την οδηγία αυτή της Κόμιντερν μιλώντας στην 6η Πανελλήνια Συνδιάσκεψη τον Δεκέμβριο του 1942. Βλ. Δ έ­ κα Χ ρ ό ν ια Α γώ ν ες 1935-1945 (μία ανατύπωση συλλογής εγγρά­ φων, που είχε εκδοθεί α π ’ την Κεντρική Επιτροπή του ΚΚΕ το 1945), Αθήνα 1977, 140. 14. Βλ. J. Degras (εκδ.) The Communist International 1919-1943. Documents, Λονδίνο 1965, III (1929-1943) 450-451. 15. ό.π., 441. 16. FO 371 R24911. 176

ΝΙΚΟΣ ΖΑΧΑΡΙΑΔΗΣ: ΤΡΕΙΣ ΕΠΙΣΤΟΛΕΣ ΜΕ ΣΗΜΑΙΑ ΕΥΚΑΙΡΙΑΣ 17. Κ Κ Ε Ε πίσημα Κ είμενα, 1940-1945, ό.π., 9. 18. Γ. Ιωαννίδη, ό.π., 64. Μετά τη δημοσίευση της “ανοιχτής επιστο­ λής” του Ζαχαριάδη, οι κομουνιστές της Ακροναυπλίας έστειλαν στις 13 Νοεμβρίου και μια δεύτερη επιστολή με την οποία επιδο­ κίμαζαν τη στάση του αρχηγού του ΚΚΕ. Ο Ζαχαριάδης, στο Β οή­ θημα, ό.π., 192-193, ισχυρίζεται ότι η ομάδα της Ακροναυπλίας, ήταν εν γνώσει της γραμμής που ο ίδιος θα ακολουθούσε, όταν έστειλε την πρώτη της επιστολή. Ο Ιωαννίδης πάντως στο βιβλίο του, ό.π., 65, δεν αναφέρει τίποτα τέτοιο. 19. Κ Κ Ε Ε πίσημα Κ είμενα, 1940-1945, ό.π., 13, 17-22. 20. Για το θέμα αυτό βλ. το άρθρο του J.C. Loulis ό.π., και το άρθρο του L. Ole Smith, ‘The Problem of Zachariadis' First Open Letter: A Reappraisal of the Evidence”, Journal o f the H ellenic Diaspora, Χ ει­ μώνας 1982, 7-20. 21. J. C. Loulis, The Greek Communist Party, ό.π., 7-8. 22. Π. Νεφελούδης, ό.π., 139-142. Αντίθετα με ό,τι υποστηρίζει ο Ελεφάντης στο βιβλίο του Η Ε π α γγελία της Α δύ να τη ς Ε πανάστασης: Κ Κ Ε χα ι Α σ τισ μ ό ς σ το ν Μ εσοπόλεμο, Αθήνα 1976, 286, ο Ζαχα­ ριάδης δεν ήταν δυνατόν να έχει ενημερωθεί για την οδηγία του Ιουλίου 1939 από τον Σιάντο, όταν, μετά την επανασύλληψή του, φυλακίστηκε στην Κέρκυρα, γιατί τότε ο Ζαχαριάδης είχε πια με­ ταφερθεί στην Αθήνα. 23. L. Ole Smith, ό.π., 17-20. 24. Βοήθημα, ό.π., 192-193. 25. Την εκδοχή αυτή των γεγονότων υπεστήριξε ο Βασίλης Νεφελού­ δης σε σχετική συζήτηση που είχα μαζί του, και, φυσικά, την επι­ βεβαιώνει και ο αδελφός του Παύλος Νεφελούδης στο βιβλίο του, ό.π., 139-142. 26. Γύρω από το ζήτημα της καθαίρεσης του Ζαχαριάδη το 1956 και της κριτικής που άσκησε η νέα ηγεσία εναντίον του ηγέτη του ΚΚΕ για τη γραμμή που ακολούθησε κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου Πολέμου, βλ. το βιβλίο μου Greece 1941-1949: From Resistance to Civil War, Κεφ. V, VI, Λονδίνο 1991. Στην 6η Ολομέλεια του 1956 ο Φ. Βέτας στην ομιλία του επέκρινε την “ανοιχτή επιστολή” του Ζαχαριάδη, γιατί έθετε το ΚΚΕ στην υπηρεσία του Μεταξά. Βλ. Φ. Βέτας, “Πάνω στις Αποφάσεις της Έκτης Ολομέλειας", Ν έος Κόσμο?, Σεπτέμβριος 1956, 18-19. 27. Ελευθεροτυπία, 12 Φεβρουάριου 1991. 177

X. ΒΛΑΒΙΑΝΟΣ 28. Κάτι που ο διορισμένος από την Κόμιντερν Ζαχαριάδης εύλογα επιθυμούσε να επιδείξει. 29. J. C. Loulis, ό.π., 8. 30. Γ. Ιωαννίδης, ό.π., 65-68. 31. Κάτι που ακόμα και δεξιοί ιστορικοί και πολιτικοί παραδέχον­ ται. Βλ. Ε. Αβέρωφ, Φ ωτιά και Τσεκούρι, Αθήνα 1974, 93- Π. Κανελλόπουλος. Τα Χ ρ ό ν ια το υ Μ εγά λο υ Π ο λέμο υ 1939-1944, Αθή­ να 1964, 6. Ακόμη και αντίπαλοι του Ζαχαριάδη παραδέχονται πως η “ανοιχτή επιστολή”, “αποτέλεσε την πιο στέρεη υποδομή της μετέπειτα δημιουργίας του έπους της Εθνικής Αντίστασης”, Π. Νεφελούδης, ό.π., 139. Βλ. και Σ. Καράς, Π ο λιτικο ί Π ροβληματισμοί, Αθήνα 1975, 87. 32. Ν. Ζαχαριάδης, θ έ σ ε ις για την Ισ το ρ ία το υ Κ Κ Ε , Αθήνα 1975, 183-184. 33. Βοήθημα, ό.π., 193-194. 34. ό.π., 194-196. 35. ό.π., 194-195. 36. Για τους λόγους που επέτρεψαν στο ΚΚΕ να δημιουργήσει το με­ γαλύτερο αντιστασιακό κίνημα, το ΕΑΜ, και τον ισχυρότερο αντι­ στασιακό στρατό, τον ΕΛΑΣ, βλ. Η. Vlavianos, Greece 1941-1949: From Resistance to Civil War. Λονδίνο 1991, Κεφ. I.

178

ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΝΟ ΥΤΣ ΟΣ

Ο ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΚΚΕ: ΑΠΟ ΤΟ 1940 ΣΤΟ 1934

ι Η έκρηξη του ελληνοϊταλικού πολέμου τον Οκτώβριο του 1940 βρίσκει το ΚΚΕ αποδιοργανωμένο. Το με­ γαλύτερο μέρος των στελεχών του είναι ακόμη φυλα­ κισμένο και εξόριστο από το μεταξικό καθεστώς, ενώ κάποιοι ισχνοί ηγετικοί θύλακες που δρουν στην πα­ ρανομία διεκδικούν ο καθένας για τον εαυτό του τη διοίκηση του κόμματος, σπέρνοντας την αμηχανία και ενισχύοντας την αδράνεια σε όσους κρατούσαν τις απο­ στάσεις τους τόσο από την “Παλαιά Κεντρική Ε πι­ τροπή” όσο και από την “Προσωρινή Διοίκηση”. Αυτή η διχοστασία ως προς τη νομιμοποίηση του ηγετικού μηχανισμού του ΚΚΕ εγγράφεται στον τρόπο δ ια ­ μόρφωσης των ιδεολογικών του επεξεργασιών, που από τη μια πλευρά προϋποθέτουν τη συμμόρφωση προς τις αποφάσεις της Κομουνιστικής Διεθνούς και τις πο­ λιτικές επιλογές της ΕΣΣΔ και από την άλλη απαιτούν την εφαρμογή τους στις ιστορικές συνθήκες της χώρας. Ως ένα τέτοιο θέμα αλληλοδιαπλοκής ανάμεσα στο όλο και το μέρος εμφανίζεται το εγχείρημα για την κατα­ νόηση της φύσης του φασιστικού φαινομένου σε συν­ δυασμό με τις εγχώριες εκφάνσεις του και, στη συνέ179

ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΝΟΥΤΣΟΣ

χεια, με το χαρακτήρα του μεταξικού καθεστώτος. Αμέσως μετά την κήρυξη του πολέμου, η ομάδα των έγκλειστων κομουνιστών στην Ακροναυπλία υποβάλ­ λει υπόμνημα στον Μεταξά για να ακολουθήσει, τη με­ θεπόμενη μέρα (31-10-1940), το “Ανοιχτό γράμμα” του Ν. Ζαχαριάδη. Τις θέσεις που διατυπώθηκαν στο κεί­ μενο αυτό αμφισβήτησε η ομάδα εξόριστων του Αη Στράτη και η Κεντρική Επιτροπή του ΚΚΕ, με το “Μα­ νιφέστο” που συντάχθηκε το Δεκέμβριο του 1940. Το ίδιο όργανο θα συνεχίσει να αποφαίνεται, και μετά την εισβολή των γερμανικών στρατευμάτων στην Ελλάδα, για το νόημα του “παλλαϊκού αγώνα για την εθνική απελευθέρωση και την ειρήνη” που θα εξασφαλίσει την ανεξαρτησία της χώρας από τους “μεγάλους ιμπερια­ λιστές και τον πόλεμό τους” (ΚΚΕ, τ. Ε ' : 48-53). Σε διαφορετική τροχιά θα κινηθεί το άρθρο του Μ. Πορ­ φυρογένη (δημοσιεύθηκε στα Κ ρη τικά Νέα της 16.5.1941), ο οποίος εκτιμούσε την ανεπιφύλαχτη συμ­ μετοχή στην άμυνα της Κρήτης, στο πλευρό της Κυ­ βέρνησης Τσουδερού, ως ένα “τεράστιο βήμα προς την κοινωνική χειραφέτηση των εργαζομένων” (Παπαπαναγιώτου 1974: 18). Στο ίδιο πνεύμα θα εργασθεί ο “προσωρινός καθοδηγητικος πυρήνας” του ΚΚΕ, που απαρτίσθηκε από όσα ηγετικά στελέχη του απέδρασαν την άνοιξη του 1941 και τα οποία θα συμβάλουν στην ανασυγκρότηση της Κεντρικής Επιτροπής, η οποία μά­ λιστα θα συνελθεί στην 6η και την 7η Ολομέλεια τον Ιούλιο και τον Σεπτέμβριο του ίδιου έτους, λίγο πριν την ίδρυση του Εργατικού ΕΑΜ και του ΕΑΜ αντί­ στοιχα. Η υπόθεση εργασίας, που εισηγείται η παρούσα ανα­ κοίνωση, θα μπορούσε να ορισθεί ως εξής: τα κείμενα 180

Ο ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΚΚΕ: ΑΠΟ ΤΟ 1940 ΣΤΟ 1934

των φυλακισμένων κομουνιστών της Ακροναυπλίας και του Ζαχαριάδη ώς τις αποφάσεις της ανασυγκρο­ τημένης Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ έχουν συντα­ χθεί με βάση τον ιδεολογικό κώδικα αυτού του κόμ­ ματος, που άρχισε να διαμορφώνεται από το 1934, και ο οποίος θα διαποτίσει κυριαρχικά τις αναλύσεις που εκπονήθηκαν κατά την περίοδο της Κατοχής και της Αντίστασης. Το θεμελιώδες στοιχείο στην οικοδόμηση της στρατηγικής πρότασης του ΚΚΕ εντοπίζεται στην ιδεολογική κατασκευή του “λαού”, που αναδύεται ως ενιαίος αντιθετικός πόλος στην υπάρχουσα ηγεμονική δύναμη της ελληνικής κοινωνίας. II Το υπόμνημα των εγκλείστων κομουνιστών της Ακρο­ ναυπλίας, που φέρει την υπογραφή του Γιάννη Ιωαννίδη και του Κώστα Θέου, διαπιστώνει την ανάγκη συ­ σπείρωσης όλου του ελληνικού λαού για τη διαφύλα­ ξη της “ύπαρξης του έθνους” και διαβεβαιώνει ότι, στο βαθμό που θα αποφυλακισθούν οι κρατούμενοι “αντι­ φασίστες”, οι κομουνιστές θα “ξεχάσουν” το παρελ­ θόν και θα βρεθούν στην “πρώτη γραμμή” για τη “συν­ τριβή των φασιστών επιδρομέων” και την υπεράσπιση της ακεραιότητας της χώρας (Παπαπαναγιώτου 1974: 8). Από την πλευρά του ο Ζαχαριάδης παρατηρούσε, τρεις μέρες μετά την επίθεση της Ιταλίας, ότι “όλοι” οι Έλληνες αγωνίζονται “για τη λευτεριά, την τιμή, την εθνική μας ανεξαρτησία” και ότι ο ελληνικός λαός διε­ ξάγει “έναν πόλεμο εθνικοαπελευθερωτικό ενάντια στο φασισμό”, με έπαθλο για τους εργαζόμενους “μια και­ νούρια Ελλάδα της δουλειάς, της λευτεριάς, λυτρωμέ­ 181

ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΝΟΥΤΣΟΣ

νη από κάθε ξενική ιμπεριαλιστική εξάρτηση, μ’ ένα πραγματικά παλλαϊκό πολιτισμό”. Ως προς την προσέγγιση του φασιστικού φαινομέ­ νου από την ηγεσία του ΚΚΕ, θα αρκούσε μια στοι­ χειώδης καταγραφή της διαδοχής των συναφών αντι­ λήψεων της Κομουνιστικής Διεθνούς για να αναδείξει τις δυσχέρειες να επισημανθούν οι αναντιστοιχίες με τα δρώμενα της ελληνικής πολιτικής σκηνής. Δεν θα επιμείνω εδώ στην εξέλιξη που είχε η ιδεολογική κα­ τασκευή του “πανφασισμού” στη χώρα μας, όταν, με αφορμή την αυταρχική στροφή της εσωτερικής πολι­ τικής του Βενιζέλου, θα σημειωθεί ότι “η φασιστικοποίηση του καθεστώτος της κεφαλαιοκρατίας προχω­ ρεί με πολύ γρήγορο ρυθμό” (ΚΚΕ, τ. Γ ': 211). Ούτε πάλι θα υπομνήσω τα αίτια της μεταστροφής της Κο­ μουνιστικής Διεθνούς, μετά την επικράτηση του Χιτ­ λερισμού στη Γερμανία, στο θέμα του “σοσιαλφασισμού” και τις επιπτώσεις αυτού του γεγονότος στη συγ­ κρότηση της τακτικής του ΚΚΕ. Θα περιορισθώ να το­ νίσω ότι οι αποφάσεις της 6ης Ολομέλειας, που συ­ νήλθε τον Ιανουάριο του 1934, σχετικά με τα “σημαν­ τικά υπολείμματα μισοφεουδαρχικών σχέσεων στην αγροτική οικονομία” και τον “αστικοδημοκρατικό χα­ ρακτήρα” της επικείμενης επανάστασης στην “αστικοτσιφλικάδικη Ελλάδα” (ΚΚΕ, τ. Δ ' : 19,23), καθώς και οι αλλεπάλληλες συμφωνίες για την κοινή αντιμετώ­ πιση της “στρατιωτικοφασιστικής δικτατορίας”, ακό­ μη και με το Κόμμα Φιλελευθέρων για την “καταπολέμησιν των δικτατορικών φασιστικών τάσεων και διάλυσιν όλων των οργανώσεων, αι οποίαι αποβλέπουν εις τοιούτους σκοπούς” (ΚΚΕ, τ. Δ ' : 342), εξηγούν γιατί το καθεστώς της 4ης Αυγούστου θα ονομαστεί 182

Ο ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΚΚΕ: ΑΠΟ ΤΟ 1940 ΣΤΟ 1934

άλλοτε “μοναρχοφασιστική” και άλλοτε “βασιλομεταξική δικτατορία” (ΚΚΕ, τ. Δ ' : 414, 462). Μόνο μετά την εισβολή των χιτλερικών στρατευμά­ των στην Ελλάδα και την πλήρη κατάρρευση του μεταξικού καθεστώτος, θα ασκηθεί ξανά οξεία κριτική στη “βασιλομεταξική δικτατορία”, που στη θέση του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα διεξήγαγε “πόλεμο φα­ σιστικό - δυναστικό” για τη διάσωση της εξουσίας της (ΚΚΕ, τ. Ε ': 60-64). Σε σύντομο χρονικό διάστημα θα έχει επιτεθεί η Γερμανία στη Σοβιετική Ένωση και η Κομουνιστική Διεθνής θα έχει πλήρως προσαρμόσει τις αποφάσεις του 7ου συνεδρίου της στις συνθήκες του αντιφασιστικού πολέμου, με αποτέλεσμα οι κο­ μουνιστές να μην καλούν “ούτε για την ανατροπή του καπιταλισμού στις χώρες τους, ούτε για την παγκό­ σμια επανάσταση”, όπως έγραφε αργότερα ο Πέτρος Ρούσος (1966: 68-71), αλλά να προτάσσουν τον αγώ­ να για την “εθνική ελευθερία”, ακόμη και σε συνεργα­ σία με τις αντιχιτλερικές “αστικές κυβερνήσεις”. Με το πλέγμα των διεθνών σχέσεων σε αναδιάταξη, συ­ νέρχεται η ανασυγκροτημένη Κεντρική Επιτροπή του ΚΚΕ για να διαπιστώσει ότι στο “σημερινό στάδιο της αντισοβιετικής επίθεσης ο φασισμός” αποτελεί τον “κύ­ ριο εχθρό” όχι μόνο του “πρώτου σοσιαλιστικού κρά­ τους”, αλλά και κάθε “δημοκρατικής κατάκτησης του λαού”. Στο ίδιο πνεύμα αποφασίζεται να επιδιωχθεί ο σχηματισμός προσωρινής κυβέρνησης από “όλα τα κόμ­ ματα” που θα συγκαλέσει συνταχτική εθνοσυνέλευση” και θα υπερασπίσει την ανεξαρτησία της χώρας από κάθε “ξενική ιμπεριαλιστική δύναμη” (ΚΚΕ, τ. Ε ': 60-65). Η αρχική πράξη προς την κατεύθυνση του “εθνικού 183

ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΝΟΥΤΣΟΣ

μετώπου” υπήρξε η ίδρυση του ΕΕΑΜ και στη συνέ­ χεια του ΕΑΜ, με τη διευκρίνιση ότι η “μεταπολεμική οικοδόμηση της λαϊκής δημοκρατίας”, όταν θα είναι δυνατή η “απεριόριστη συμμετοχή της πρωτοβουλίας και της δραστηριότητας των πλατιών λαϊκών μαζών σ’ όλη την οικονομική και πολιτική ζωή του τόπου”, δεν συνιστά τώρα “όρο για την απόλυτα απαραίτητη στον εθνικοαπελευθερωτικόν αγώνα συγκέντρωση των κομμάτων όλου του ελληνικού λαού” (ΚΚΕ, τ. Ε ': 96). Μόνο μετά την οριστική άρνηση των αστικών κομμά­ των να συμπράξουν στο ΕΑΜ, προβάλλεται, στο πλαί­ σιο ωστόσο των πολιτικών δυνάμεων της ευρύτερης Αριστερός, η “λαοκρατική λύση του εσωτερικού προ­ βλήματος ως η μοναδική επαναστατική θέση” στη “συγ­ κεκριμένη στιγμή” (9-1-1943. ΚΚΕ, τ. Ε ' : 123). Μά­ λιστα η “αυτοδιάλυση” της Κομουνιστικής Διεθνούς προσφέρει την ευκαιρία να αποχωρισθεί ευδιάκριτα ο “τελικός σκοπός” από τη “λαϊκή δημοκρατία” και από “κόμμα του προλεταριάτου” να μετατραπεί το ΚΚΕ σε “πλατύ μαζικό κόμμα του εργαζόμενου λαού” (2-61943· ΚΚΕ, τ. Ε ' : 148), όπως άλλωστε και ο σχηματι­ σμός της ΠΕΕΑ συνοδεύθηκε με τη δήλωση ότι το ΚΚΕ και το ΕΑΜ έθεταν “πάνω από τις ταξικές διαφορές το εθνικό συμφέρον” ([Ζέβγος] Μάρτιος 1944: 715). Στη στρατηγική πρόταση της “λαϊκής δημοκρατίας”, που επεξεργάσθηκαν ή υιοθέτησαν οι πολιτικές δυνά­ μεις του ΕΑΜ, σε εμφανή σύνδεση με τα σύμβολα και τους οραματισμούς του Εικοσιένα, θα επιμείνει η κο­ μουνιστική Αριστερά μετά τον Ιανουάριο του 1934, όταν μετριάζεται η στάση της για την ταξική αδιαλλα­ ξία και για πρώτη φορά το εθνικό υπερσκελίζει το τα­ ξικό συμφέρον. Πρόκειται για την απόφαση της 4ης 184

Ο ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΚΚΕ: ΑΠΟ ΤΟ 1940 ΣΤΟ 1934

Ολομέλειας (Οκτώβριος 1935) που λαμβάνοντας υπόψη την κρίση της Αβησσυνίας διακηρύσσει ότι “μπρο­ στά στον άμεσο κίνδυνο φασιστικής ιταλικής επιδρο­ μής ή άλλης μεγαλοϊμπεριαλιστικής (λ.χ. από την πλευ­ ρά της χιτλερικής Γερμανίας) απειλής κατά της εθνι­ κής ακεραιότητας και ανεξαρτησίας” το “υπέρτατο κα­ θήκον” συνίσταται στην υπεράσπιση της “εθνικής ελευ­ θερίας” και συνάμα στην κατάκτηση της “ηγεμονίας” αυτής της πάλης, εφόσον η ιστορία των “αστικοτσιφλικάδικων κομμάτων” είναι ξένη προς αυτήν (ΚΚΕ, τ. Δ : 249). Από την πρώτη κατοχική περίοδο οι διανοούμενοι του ΚΚΕ ωθούνται να καταδείξουν ότι έρχεται ξανά η ευκαιρία για την ολοκλήρωση των αιτημάτων του Εικοσιένα, χωρίς να αποσιωπούν τη στρατηγική επιλο­ γή του 1934 ότι ο “ηγεμόνας της επανάστασης” είναι η εργατική τάξη που θα συμπαρασύρει τις “φτωχομεσαίες μάζες της αγροτιάς” (ΚΚΕ, τ. Δ ': 23-25). Τα ερε­ θίσματα για τη “σύζευξη των τωρινών αγώνων του ελ­ ληνικού λαού” με το Εικοσιένα είχαν δοθεί από ορι­ σμένα μεσοπολεμικά κείμενα του Ζέβγου (1935: 83-85) και ιδίως από τις Θέσεις για την ιστορία του Κ Κ Ε του Ν. Ζαχαριάδη, που γνώρισαν πολλές εκδόσεις στην Κατοχή, με την επιμέλεια του Π. Ρούσου. Ο Ζέβγος, από τους εκλαϊκευτές των αποφάσεων της 6ης Ολο­ μέλειας, υπήρξε επίσης αδίστακτος πολέμιος του Κορδάτου, που είχε αποφανθεί ότι η επανάσταση του 1821 αποτελούσε “ένα εθνικό κίνημα της ελληνικής αστικής τάξεως, της τάξεως των εμπόρων και εφοπλιστών” (1924:148). Τώρα ο ρωσοτραφής λόγιος του ΚΚΕ θα ενδιαφερθεί για τις γενετικές προϋποθέσεις της “νεο­ ελληνικής κοινωνίας”, και στις “κινητήριες” δυνάμεις 185

ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΝΟΥΤΣΟΣ

της “εθνικοαπελευθερωτικής επανάστασης” θα “κατα­ τάξει την αγροτιά”, με “πρωτοπόρο τμήμα την κλεφτουριά”, τους ναύτες, τους μικρέμπορους, τους χει­ ροτέχνες, τους διανοούμενους και τον κατώτερο κλή­ ρο (1945:7/8, 9 κ.κ., 54, 113/114). Στη μεταβαρκιζιανή περίοδο, όταν καταλογίζεται στην “ξενική επέμβαση” η ματαίωση της “λαϊκής δη­ μοκρατίας”, θα αποσαφηνισθεί η ταξική της σύνθεση ως συμμαχίας της “εργατικής τάξης, των αγροτών, επαγγελματιών, βιοτεχνών, διανοουμένων, τεχνικών, μικρών και μεσαίων αστών” (Παρτσαλίδης, Δεκέμβριος 1945: 9/10). Στο ίδιο χρονικό διάστημα, οι πολιτικές διαφωνίες ανάμεσα στα κόμματα που ίδρυσαν το ΕΑΜ γίνονται και ιδεολογικές, με σημείο τριβής την κατα­ σκευή της “λαϊκής δημοκρατίας”. Η Ένωση Λαϊκής Δημοκρατίας (ΕΛΔ) αποσκιρτά από το ΕΑΜ και προ­ σπαθεί να διαφοροποιηθεί από την τακτική του ΚΚΕ, υπογραμμίζοντας ότι η φάση της “Λαϊκής Δημοκρα­ τίας” δεν συνιστά “μεταρρύθμιση μες στα πλαίσια της αστικής δημοκρατίας, αλλά τον πρώτο σταθμό για τη σοσιαλιστική οικονομία”, δηλαδή για την “κοινωνι­ κοποίηση των μεγάλων μοχλών και μέσων παραγωγής” (ΕΛΔ-ΣΚΕ, 22-4-1945: 2-5). Σ ’ αυτήν την αντιπαρά­ θεση η ηγεσία της ΕΛΔ-ΣΚΕ εξακολουθεί να αποκρούει ως ξεθωριασμένη την οπτική των αποφάσεων της 6ης Ολομέλειας του ΚΚΕ και τη συναφή λενινιστική αντι­ μετώπιση των σταδίων της ρωσικής επανάστασης, που αποτιμάται κυρίως με γνώμονα τη “μέθοδό” της, δη­ λαδή ως γεγονός που συνέβη σε χώρα με άλυτα “αστικοδημοκρατικά” προβλήματα και με “μεγάλη καθυ­ στέρηση στο εποικοδόμημα” και επομένως “απόλυτα έξω” από τα δυτικοευρωπαϊκά δεδομένα, τα οποία 186

Ο ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΚΚΕ: ΑΠΟ ΤΟ 1940 ΣΤΟ 1934

-ακόμη και στην Ελλάδα- συνηγορούν για την ολο­ κλήρωση” του σοσιαλισμού μέσα από τους “ελεύθε­ ρους θεσμούς” της “Λαϊκής Δημοκρατίας” (Τσιριμώκος, Αύγουστος 1945: 78, 81). Η τελευταία, σύμφωνα με τη διασάφηση εκπροσώπου της διανοούμενης νεο­ λαίας της ΕΛΔ-ΣΚΕ, δεν αποτελεί “populisme”, αλλά εγχείρημα για την ανάδειξη της εργατικής τάξης σε ηγε­ τική δύναμη κατά τη διαδικασία της “κοινωνικής Αλλα­ γής” (Πήλιος, Σεπτέμβριος 1945: 110-119). III Από τη συνοπτική ανασυγκρότηση των ιδεολογικών επεξεργασιών που πρόβαλε το ΚΚΕ για τη νομιμο­ ποίηση της πολιτικής του πρακτικής στην περίοδο του ελληνοϊταλικού πολέμου, με αφετηρία τις αποφάσεις της 6ης Ολομέλειας και επιστέγασμα τον τρόπο προ­ ώθησης της Αντίστασης, θα μπορούσαν να συναχθούν τα ακόλουθα: α) ο “λαός”, ως κοινωνική δύναμη που συσπειρώνει ευρύτερες δυνάμεις, επιτρέπει την αναγωγή της ταξι­ κής σύγκρουσης στο εθνικό πεδίο· β) η προσπέλαση της επιμέρους ταξικής ετερογένειας, στο βαθμό άλλωστε που συνάπτεται με την εξα­ κρίβωση υπαρκτής κοινωνικής ρευστότητας, δικαιο­ λογεί την πολυσυλλεκτική πρόθεση όσων υπόσχονται το μετασχηματισμό της κοινωνίας· γ) ο “λαός”, ως στρατηγική έννοια, χρησιμοποιείται για να δείξει ότι η διεργασία αυτή, σε ορισμένα του­ λάχιστον σημεία, δεν έχει ακόμη ολοκληρωθεί και συ­ νάμα συνοψίζει την ανάγκη να πολλαπλασιασθούν οι ωθήσεις για τη μετεξέλιξη των δομών του κοινωνικού 187

ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΝΟΥΤΣΟΣ

σχηματισμού, ακριβώς ως ιδεολογικός συμψηφισμός δύο διαδοχικών αλλά αυτοτελών φάσεων του κοινω­ νικού γίγνεσθαι· δ) το διαζύγιο του “τελικού σκοπού” από την τωρι­ νή τακτική γίνεται με τίμημα την αντικατάσταση της ταξικής όρασης από το γενικευτικό σχήμα του “εργα­ ζομένου λαού” που ταυτίζεται, στην περίπτωση των εξωτερικών επιβουλών, με το “έθνος”. ΒΙΒΛΙΟ ΓΡΑΦΙΑ ΕΛΔ-ΣΚΕ, Διακ ήρ υξη της προ σ ω ρ ινής ΚΕ, Αθήνα 22.4.1945. Ζαχαριάδης. Ν., θέ σ ε ις για την ιστορία το υ Κ Κ Ε (1939), Αθήνα 1945. [Ζέβγος, Γ.] “Ο μεγάλος σταθμός". Κ ο μ μο υν ισ τικ ή Επιθεώ ρηση, αρ. 24 (Μάρτ. 1944), 713-716. Ζέβγος, Γ., Σ ύν το μ η μ ε λέ τη της νεο ελλ η νικ ής ισ το ρ ία ς, τ. Α ' , Β ' , Αθήνα 2 1945, 1946. Ζεύγος, Γ., “Η επανάσταση του 1821", Νέοι Π ρω το πό ρ ο ι, 5 (1935), 83-85. ΚΚΕ, Ε πίσημα Κ είμενα, τ. Γ ', Αθήνα 1975: “Απόφαση του Πολιτι­ κού Γραφείου” (22-11-1930)· τ. Δ ' (Βουκουρέστι) 1968: “Απόφαση για την κατάσταση της Ελλά­ δας και τα καθήκοντα του Κόμματος” (21-1-1934) (13-36)· “Α πό­ φαση για την κατάσταση στην Ελλάδα και τα καθήκοντα του Κόμ­ ματος” (Σεπτέμβρης 1935) (242-253)· “Συμφωνητικό του Κόμμα­ τος Φιλελευθέρων και της κοινοβουλευτικής ομάδας του Παλλαϊ­ κού Μετώπου" (19-2-1936) (342-343)· “Απόφαση πάνω στην π ο ­ λιτική κατάσταση" (15-3-1937) (414-417)· “Απόφαση για την εξω­ τερική και εσωτερική πολιτική κατάσταση” (12-3-1939) (461-468)· τ. Ε' (Ρώμη) 1973: “Μανιφέστο της ΚΕ του ΚΚΕ” (3-5-1941) (4853)· “Έκκληση προς τα μέλη του ΚΚΕ” (1-7-1941)· “Πολιτική από­ φαση της 8ης Ολομέλειας της ΚΕ του ΚΚΕ" (Ιανουάριος 1942)"Πολιτική απόφαση” (9-1-1943) (111-128)· “Απόφαση της ΚΕ για τη διάλυση της Κομμουνιστικής Διεθνούς” (2-6-1943) (144-150). Κορόάτος, Γ., Η κοινω νική σημασία της ελληνικής επαναστάσεω ς του 1821. Αθήνα 1924. 188

Ο ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΚΚΕ: ΑΠΟ ΤΟ 1940 ΣΤΟ 1934 Λιάκος, Α., “Περί λαϊκισμού”. Τα Ιστορικά , αρ. 10 (Ιούνιος 1989), 13-28. Παπαπαναγιώτου, Αλ., Το Κ ο μ μο υνισ τικ ό Κ όμμα Ε λλά δα ς σ το ν π ό ­ λ εμο κα ι την Α ντίσ τα σ η, Αθήνα 1974. Παρτσαλίδης, Δ., “Εισήγηση”, στο: Το 7ο συ νέδρ ιο το υ Κ Κ Ε , τεύχ. Ε ', Αθήνα Δεκέμβρης 1945. Πήλιος, Αλ. (=Παπαϊωάννου, Κ.), “Η κρίση του επαναστατικού σο­ σιαλισμού”, Σ οσ ια λ ισ τικ ή Επιθεώ ρηση, νέα περίοδος, αρ. 3 (Σε­ πτέμβριος 1945), 110-119. Ρούσος, Π., Η μ εγά λη τετρα ετία (Βουκουρέστι) 1966. Τσιριμώκος, Η., “Για το περιεχόμενο της Λαϊκής Δημοκρατίας”, Σο­ σ ια λισ τικ ή Ε πιθεώ ρηση, νέα περίοδος, αρ. 2 (Αύγουστος 1945), 78-89.

189

ΣΥΖΗΤΗΣΗ Γ ' ΣΥΝΕΔΡΙΑΣ

Ακροατής (Α. Λιάκος): Η ο μ ιλία του κ. Ν ούτσου ήταν π ο λύ ενδιαφέρουσα για τη στροφή π ο υ έχει γίνει στην ιστοριογρα φία από τη μελέτη των ιδεολογιώ ν στη με­ λέτη του θεσμοθετημένου λόγου. Ο Μ εσοπόλεμος θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως μ ια εποχή όπ ου αναδεικνύεται, μέσω του λό γο υ π ου αναφέρεται σε τάξεις, η τοξικότητα της κοινωνίας. Η ανακοίνωση του κ. Νούτσου μας δείχνει το σημείο της μετάβασης σε ένα ν λ ό ­ γο μη ταξικό: αναφ ορές στο λαό, την κοινω νική ρευ­ στότητα κλπ. Το ερώτημα είναι: θεωρεί ο κ. Νούτσος ότι μετά τον π όλεμ ο υπάρχει μ ια επαναστροφή στον π ροηγούμενο ταξικό λ ό γο του Κ ΚΕ ; Α ναφ ορικά με την ανακοίνω ση του κ. Β λαβιανού: καιρό είχα να ακούσω στρατευμένη ανακοίνωση. Ποια είναι η εμβέλεια τον τελικού ερωτήματος τον κ. Βλαβιανού; Θα ήθελα, δηλαδή, την αποσαφήνιση τον ιστο­ ρ ιογρα φ ικού p oin t τον κ. Β λαβιανού. Π. Νούτσος: Θα μπορούσαμε να διακρίνονμε τρεις πε­ ριόδους στο λόγο τον Κ Κ Ε μετά την Κατοχή: την πρώ ­ τη μετακατοχική περίοδο, από το 1945 ώς το 1947, όταν το Κ Κ Ε τίθεται εκτός νόμ ον - τότε δίδεται π ροτεραι­ ότητα στο λ ό γο όπως είχε διαμορφωθεί στην Κατοχή. Κ ι έχουμ ε μ ά λισ τα και φ ιλ ο ν ικ ίε ς μ ετα ξύ της «Σ ο­ σιαλιστικής Επιθεώρησης» (με τον Τσιριμώκο, π ου θέ­ λει τον ταξικό λόγο) και της «Κ ομμουνιστικής Ε πιθε­ ώρησης» (με τον Ζέβγο, π ο υ δεν θέλει ένα ν αυστηρά ταξικό λόγο). Υ π άρ χει και η πρόθεση της συνέχειας του GAM. Η δεύτερη π ερίοδος αρχίζει το 1947, όταν 190

ΣΥΖΗΤΗΣΗΓ ΣΥΝΕΔΡΙΑΣ

αναδεικνύεται ο απόλυτα ταξικός λόγος, και η τρίτη κατά το 1950, ότα ν γίνεται η μ εγάλη κρίση.

Ακροατής: Γίνονται αναφορές στη σύγκρουση ΖέβγουΠ ουλιόπ ουλου σχετικά με τον χαρακτήρα της ερχόμε­ νης επανάστασης - α ν θά ’ναι αστικοδημοκρατική;

Π. Νούτσος: Υ π ά ρ χο υν γραπτές επ ιθέσ εις του Π ουλιόπ ουλον προς τη στρατηγική πρόταση του Κ ΚΕ . Κ αι άλλα κείμενα π ο υ επ ικ ρ ίνουν τη στρατηγική αυτή με­ ταστροφή. Ά λ λ ο ι σ τρ έφ οντα ι π ρ ο ς τη ρ ίζα και την έκταση των αστικοδημοκρατικών προβλημάτων. Η συ­ ζήτηση αυτή αφορά ένα ευρύτερο π λα ίσ ιο της ελλη νι­ κής Α ριστερός.

X. Βλαβιανός: Τι εννοεί ο κ. Λ ιά κος λέγοντας «στρατευμένη ομιλία»; Είχα να κάνω με στρατευμένα κεί­ μενα και προσπαθώ ν ’ αποδομήσω τα κείμενα. Μ ε εν­ διαφ έρει π ιο π ο λ ύ η πρακτική του κόμματος και λιγότερο η ρητορεία. Όσο για την εμβέλεια: πρόκειτα ι για ένα κόμμα σταλινικό και επομένως η εμβέλεια του γράμματος είναι π ο λύ μεγάλη. Α υτό φαίνεται, ά λλω ­ στε, κι από τη συνεχή ζαχαριαδομανία (το Κόμμα, συ­ νεπώς, το απασχολούσε τι είπε ή δεν είπε ο Ζαχαριά­ δης). Ο Ζαχαριάδης ήταν παγιδευμένος στις διαδοχι­ κές εντολές της Κ όμιντερν. Α ν αυτά τα γράμματα εί­ χ α ν δημοσιευθεί, η εικόνα τον Κ Κ Ε θα είχε ίσως καταρρεύσει. Το Κ Κ Ε μέχρι την ίδρυση του Ε ΑΜ διαφ έρει από το Κ Κ Ε μετά την ίδρυση του Ε Α Μ · έπειτα όμως επ ι­ στρέφει στο π ρ οπ ολεμ ικ ό Κ Κ Ε . Ε πικρατεί σύγχυση και π ερί του τί είναι «λαοκρατία»· ο Π αρτσαλίδης μ ε­ 191

ΣΥΖΗΤΗΣΗ Γ ΣΥΝΕΔΡΙΑΣ

τά το ’45 την ταυτίζει με την κρατικοποίηση των Τρα­ πεζώ ν, ο Ζαχαριάδης με τη συμμετοχή των κομ ουνι­ στών σε κυβερνήσεις συνασπισμού. Η πολιτική δεν εί­ να ι ξεκαθαρισμένη ούτε την εποχή της Α ντίστασηςέχουμε μ ια ταλάντευση μ εταξύ μ ια ς επανασταστικής και μιας κοινοβουλευτικής λύσης. Μετά την επιστρο­ φή του Ζαχαριάδη, επ ιστρέφει και το Κ Κ Ε στη γλώ σ­ σα και στην ιδεολογία του Ζαχαριάδη.

Α. Λιάκος: Τα ερωτήματά μ ου αποσκοπούσαν στο να προχωρήσουμε από τα γεγονότα και τα κείμενα προς κάτι γενικότερο. Πράγματι, από το 1934 το Κ Κ Ε α ρχί­ ζει και νοθεύει την ταξική του γλώσσα με λαϊκή γλώσ­ σα, χω ρίς η ταξική γλώσσα να εγκαταλείπεται ούτε το ’50. Ίσως εδώ να αρχίζει η αντίφαση, στην οπ οία θα βρεθεί αργότερα το Κ όμμα: μεταξύ μ ιας raison d ’etre ταξικής και μιας γλώσσας μη ταξικής. Δεύτερον: μιλώ ν­ τας για ιδέες και πρακτικές· ένα είναι οι ιδέες π ου έρ­ χονται από τα θεσμοθετημένα σώματα και ένα άλλο αυ­ τές π ου αναμιγνύονται με τις παραδόσεις και τις π ρα­ κτικές (όπως το λέει μια Ολλανδέζα ερευνήτρια, «folk communism»). Όλα αυτά μας δείχνουν, νομίζω, ότι β ρ ι­ σκόμαστε εμπρός σε μ ια μεγάλη αλλαγή, τόσο στο επ ί­ πεδο της γλώσσας, όσο και στο επίπεδο της πολιτικής. X. Βλαβιανός: Η αλλα γή της γλώ σσας σ υμπ ίπτει με την αλλαγή της ηγεσίας στη Σοβιετική Ένωση. Το ’56 έρχεται ο Χρουστσώφ, π ο υ για πρώτη φορά μ ιλάει για συμμαχίες κομουνιστικώ ν κομμάτων με ά λλες σοσια­ λιστικές δυνάμεις, για συμμετοχή σε κυβερνήσεις. Μ ό­ νο τότε αλλάζει η γλώσσα του Κ Κ Ε - π ροσαρμόζεται π ά λ ι σ τις άνω θ εν εντολές. Ο Ζ α χα ρ ιά δη ς δ εν π ρ ο ­ 192

ΣΥΖΗΤΗΣΗ Γ ΣΥΝΕΔΡΙΑΣ

σαρμόστηκε π οτέ στις α λλα γές π ο υ είχα ν γ ίν ει σ τον πόλεμο, πράγμα το οπ οίο αποδεικνύει η π ολιτική του μετά τον πόλεμο.

Ακροατής: Είναι λ ο ιπ ό ν ζήτημα προσώπων; Κ α ι στο ενδιάμεσο π ο ύ αποδίδεται η αλλαγή; Δ εν φαντάζομαι στην προσωπικότητα του Ιωαννίδη;

X. Βλαβιανός: Υπάρχει cult o f personality. Ο Ιωαννίδης κι ο Σ ιά ντος δεν είχα ν ξεκαθαρίσει τις απόψ εις τους κι επικρατεί ταλάντευση. Ε ίναι και θέμα προσώ ­ π ω ν ότα ν πρόκειται για προσω ποπαγή κόμματα. Π. Νούτσος: Ο θεσμοθετημένος λό γ ο ς δεν είνα ι ερή­ μην της πολιτικής πρακτικής π ου σ υνυφαίνεται με αυ­ τόν τον λόγο. Υπ άρχουν δύο επίπεδα θεσμοθέτησης: η Κ ομουνιστική Δ ιεθνής και η εφαρμογή στην ελληνική πραγματικότητα (και εδώ π ρέπ ει να απ οφύγουμ ε τις γενικεύσεις του τύπου «το υπάκουο Κόμμα»), Στην π ε­ ρίοδο του πολέμου, ως π ρος τη διαδικασία της π αρα­ γωγής ιδεολογικού λόγου, έχουμε δύο παράλληλες αϊθήσεις: λό γο ς εκ των άνω και εκ των κάτω (με το ΕΑΜ). Σημασία έχει το είδος της σύζευξης των δύο. Ω ς π ρος το πρόβλημα Ζαχαριάδη και την κριτική π ο υ τον ασκείτα ι στο θέμα τω ν γραμμάτω ν: από το 1956 έχουμε μ ια εξοντωτική αντιπαράθεση ώς τη διά­ σπαση π ερίπον. Για την ερώτηση τον κ. Δ ιά κον: η περίοδος '45-'47 ήταν μια ενδιάμεση περίπτωση. Η ηγεσία τον Κ Κ Ε και των κομμάτων τον Ε ΑΜ θέλει να σνντηρήσει τον ιδε­ ο λογικό λόγο της Κ ατοχής και της Α ντίστασης. Κ α ι η επιστροφή Ζαχαριάδη είναι μια αντιφατική περίοδος. 193

ΣΥΖΗΤΗΣΗ Γ ΣΥΝΕΔΡΙΑΣ

Ε πανέρχεται ο Ζαχαριάδης, α λλά υπ ά ρχουν βασικά π ράγμ ατα π ο υ ο ηγετικός μηχανισ μ ός του σ υνα σ π ι­ σμού των εαμικώ ν κομμάτων δεν θέλει να απεμπολή­ σει. Κ α ι π ο λύ περισσότερο π ου τα περιοδικά της επ ο­ χής (μια και μνημόνευσα και τη λογοτεχνία) προσ π α­ θ ούν να συντηρήσουν ό λο ν αυτόν τον σ τερεότυπο ιδε­ ο λο γ ικ ό λό γ ο μέσα στα Ελεύθερα Γράμματα και α λ ­ λού.

Ακροατής: Ερώτηση για τον κ. Βλαβιανό. Ίσως η α ντί­ φαση του Ζαχαριάδη μεταξύ του πρώ του και των επο­ μ ένω ν γραμμάτω ν του να οφ είλεται στην αντιφατική του προσωπικότητα ή σε σύγχυση από τις αντιφατικές ντιρεκτίβες της Κ ομιντέρν. Δ εν αρκεί όμως αυτό· γ ια ­ τί τότε οι α ντίπ α λοι του Ζαχαριάδη δ εν το εκμεταλ­ λεύονται; Πώς η αντίπα λος παρά ταξις δ εν κάνει ση­ μ α ία τα ά λ λα γράμ μ ατα π ο υ α ν τιφ ά σ κ ο υ ν π ρ ο ς το πρώτο (το οπ οίο είχε κάνει σημαία η Α ριστερά) και τα καταργούν; Υ π ά ρ χει μ ια π ρ ο ς έρευνα ερμηνεία: ότι μετά τον π ρώ το μήνα του π ολέμ ου η κυβέρνηση Μ ε­ ταξά αντιμετώπισε το ενδεχόμενο να διακόψει τον π ό­ λεμο, χρη σ ιμοπ οιώ ντας τις υπηρεσίες της ουδέτερης τότε Σοβιετικής Ενώσεως- και χρησιμοποίησαν τον Ζα­ χαριάδη - τις σχέσεις του και τις γνω ριμίες του με τη σοβιετική διπλω ματική αποστολή. X. Βλαβιανός: Τι θα τους προσέφ ερε; Δ εν ξ έρ α ν α ν ήταν ζω ντανός ή νεκρός. Το Ε ΑΜ είνα ι ένα ισ χυρ ό­ τατο κίνημα π ο υ καθοδηγείται απ ό ά λλους. Για την κυβέρνηση Τσουδερού, για την κυβέρνηση Π απανδρέου, αργότερα, άλλοι είνα ι οι κίνδυνοι. Μετά το ’45 γ ί­ νεται μια εκμετάλλευση των γραμμάτων. 194

ΣΑΒΒΑΤΟ, 20 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 1991 ΤΕΤΑΡΤΗ ΣΥΝΕΔΡΙΑ ΠΡΟΕΔΡΟΣ: ΒΑΣΙΛΗΣ ΚΡΕΜΜΥΔΑΣ

Π ροσω πικές αναμνήσεις από το '40

Αναμιμνήσκονται οι: Ανδρέας Βουρλούμης Δημήτριος Μάργαρης Αλέκος Σακελλάριος Δανάη Στρατηγοπούλου

Δ ' ΣΥΝ ΕΔΡΙΑ

Β. Κρεμμυδάς: Α υτό είναι το τέταρτο και τελευταίο μ έρος αυτής της συνάντησης. Θελήσαμε να κάνουμε και μ ία τέτοια, «γοητευτική» συνεδρία, π ροκειμένου να ακούσουμε ζωντανές αναμνήσεις. Τον πόλεμο, βέ­ βαια, τον ζήσαμε π ο λλο ί από τους παρισταμένους- ά λ­ λ ο ι τον έζησαν δρώντες, όπω ς αυτοί π ο υ θα μας μ ι­ λή σουν απόψε, ά λλοι τον εζήσαμε υφιστάμενοι, χω ρίς να έχουμ ε τη δυνατότητα να δράσουμε. Α λ λ ο ι όμως δ εν τον έζησαν κ α θ ό λ ο υ ■καλύτερα είνα ι α υτοί από τους προηγούμενους. Έ χει και μ ια υστεροβουλία αυ­ τή η συνεδρία. Ιστοριογραφική υστεροβουλία. Να δού­ με στο τέλος πώ ς η ιστορία μ πορεί να εκμεταλλευτεί αυτήν την π ροφ ορική παράδοση. Υ π άρ χει αυτό π ο υ λένε προφ ορική ιστορία: είνα ι άλλο ζήτημα (θα μ π ο ­ ρέσουμε μετά να το συζητήσουμε) - αλλά να δούμε πώς έφτασε αυτό π ου έζησαν οι άνθρωποι, πώς έφτασε από τους ίδιους ώς τα σήμερα. Ε ίναι ένα σημαντικό μεθο­ δολογικό ζήτημα για τους ιστορικούς.

Α. Β ουρλονμης: Π ώς έμαθα ιπ π α σία Πρέπει να σας πω ότι θεώρησα παράδοξον ότι εκλήθην να μιλήσω για τις εντυπώσεις μου α π ’ τον πόλε­ μο. Κατόπιν όμως, που το σκέφτηκα καλύτερα, είδα ότι χρειάζονται και κάποιοι σαν και μένα που εκπρο­ σωπούν τον μέσο στρατιώτη, εκείνον ο οποίος μπορεί να μην τράβηξε ούτε μια ντουφεκιά ούτε να κοιμήθη­ κε στο χιόνι. Διότι οι έξι μήνες που έμεινα κι εγώ στη γραμμή των πρόσω, υποτίθεται, είδα ότι τα μεγάλα γε197

Δ ΣΥΝΕΔΡΙΑ

γονότα γίνονται από ανθρώπους που οι περισσότεροι δεν πραγματοποιούν τον τύπο του ήρωος όπως τον πιάνει ο μύθος, αλλά είναι συνηθισμένοι άνθρωποι. Έχουν όμως ένα κοινό - την εποχή εκείνη: ότι έχουν ένα έντονο αίσθημα καθήκοντος, υποσυνείδητο. Η ιδιομορφία της δικής μου πείρας προέρχεται από το ότι υπηρέτησα ως ναύτης κληρωτός, και στην επι­ στράτευση ευρέθηκα στο πεδινό πυροβολικό (και διό­ τι έχω σπουδάσει Χημεία, αλλά είμαι ζωγράφος). Τη δεύτερη κιόλας μέρα της επιστράτευσης οι συνάδελφοι με ονόμασαν «ναύτη στα κάρα». Τις πρώτες ημέρες -είχα κληθεί με ατομική πρόσκληση- τις πέρασα εδώ στο Γουδί κι όταν εκηρύχθη ο πόλεμος, πήγαμε και κρυ­ φτήκαμε, ας πούμε, στη Μαγκουφάνα· στα δέντρα εκεί πέρα, για καμιά δεκαριά μέρες. Οι πυροβολαρχίες αρ­ χίσανε και φεύγανε και μέναμε εμείς, κάτι «ναύτες στα κάρα», κάτι διπλωματούχοι με μεγάλα διπλώματα, και δεν ξέρανε τι να μας κάνουνε. Εν τέλει μείναμε για τον ουλαμό διοικήσεως. Δύο μέρες πριν φύγουμε, ήρθανε τα καλά μαντάτα: τα τμήματά μας προχωρούν, πιάσαμε και αιχμαλώτους. Στις 11 Νοεμβρίου σχηματίσθηκε και ο ουλαμός διοικήσεως. Βέβαια, αφού ήμουν στο πεδινό πυροβολι­ κό, που κινείται με άλογα, μου έλαχε κι εμένα άλογο· αλλά εγώ ιππασία δεν ήξερα. Ο λοχαγός με ήξερε: Βουρλούμη, μου λέει μισοχαμογελώντας, σου έχω ένα άλογο... μην το περάσεις για πρόβατο - άλογο είναι, αλλά αρνί. Είναι δεμένο στα δέντρα. Πάω να το βρω, όχι προβατοειδές άλογο δεν ήτανε, αλλά έμοιαζε με άλογο των ιπποδρομιών κάπως γερασμένο, αγριωπό όμως και μεγαλόσωμο. Τι να κάνω; Το παίρνω από την αλυσίδα. 198

Δ ΣΥΝΕΔΡΙΑ

- Δεν βρήκα, λέω, αυτό το άλογο που μου είπατε. - Ε, λέει, αυτό που βρήκες. Τί να γίνει; Στο πήρανε το άλλο. Παίρνω λοιπόν τη σέλα και το σελώνω με τέτοιο ζή­ λο που μού ’πεσε και το ρολόι μου κι έμεινε στο χω­ ράφι. Έσφιγγα, έσφιγγα - τίποτα δεν καταλάβαινε αυ­ τό. Του πέρασα και το χαλινάρι, ή μάλλον κάποιος, υποθέτω, με βοήθησε - θα δείτε παρακάτω. Ανεβαίνω πάνω να ξεκινήσω (σ’ αυτά, το ανέβασμα και το κατέβασμα, δεν είχα πρόβλημα· ήμουνα σβέλ­ τος) και καταλαβαίνω πως ήταν έξυπνο το άλογο και ήξερε καλύτερα από μένα πού να πάει. Ακολούθησε τα άλλα βάδην. Ε, βάδην τα κατάφερνα· αλλά πρέπει να σας πω ότι είχα, βέβαια, και το όπλο, τα φυσεκλίκια, το κράνος. Βγαίνουμε λοιπόν στο δημόσιο δρόμο, όπου σχηματίζετο η φάλαγξ. Εκεί στεκόταν ένας ανθυπολοχαγός με υπερβάλλοντα ζήλο. - Τι κάνεις αυτού; μου λέει. - Πού έρχεσαι εδώ; Φύγε! Μπροστά! Πού να πάω; Βλέποντάς με σε αμηχανία, «ααα!» κάνει στο άλογο· και πετάγεται αυτό μπροστά με τροχασμό. Που είναι ό,τι χειρότερο. Από δω θα πέσω, από κει θα πέσω, δεν έπεσα τελικά. Κάπου σταμάτησε και μ’ άφησαν εκεί. Φτάνουμε στα Πατήσια. Αρχισαν εκεί να μας ραίνουν με δάφνες, «και με τη νίκη, παιδιά», πήρα κι εγώ πα­ ράστημα της περιστάσεως. Φτάνουμε στην Πλατεία Αττικής, ήταν και κάτι φίλες της αδερφής μου στα πα­ ράθυρα. Στου Ρουφ περιμέναμε ώρες όρθιοι ώσπου να επιβιβαστούμε. Μπαίνουμε τελικά στα βαγόνια -βάζουμε και τα άλογα- και φτάνουμε στη Λάρισα βράδυ. Λέω, θα μας πούνε τώρα να ξεκουραστούμε και να κα­ θαριστούμε - τόσο ήξερα από πόλεμο. «Σελώστε γρήγορα και να φύγουμε», μας λένε, και 199

Δ ΣΥΝΕΔΡΙΑ

μάλιστα ψιθυριστά (φαίνεται, βομβαρδίζανε). Πάω να κατεβάσω το άλογο, βάζω το όπλο μου σ’ ένα βαγόνι -ευτυχώς μου ’κοψε και μέτρησα τα βαγόνια- τραβάω το άλογο να κατέβει· άργησα. Πάω να του βάλω το χα­ λινάρι, δεν ήθελε. Αρχισα κι εγώ να κάνω τον θηριο­ δαμαστή, που είναι ό,τι χειρότερο, φαίνεται. Το κοί­ ταγα στα μάτια έτσι αγριωπά, κρεμόμουν α π ’ τ ’ αυτιά του - με σήκωνε ολόκληρο. Οι άλλοι στο μεταξύ είχα­ νε φύγει. Ξαφνικά ακούω και γυρίζει ένας καλπασμός: - Βρε Βουρλούμη, τι κάνεις εδώ; μου λέει. Σε χάσαμε. - Μα δεν μπαίνει το χαλινάρι. - Στάσου, μωρέ, μου κάνει, και μου δείχνει πώς βάζουν το χαλινάρι α π ’ το πλάι. Ξεκινάμε - «ωχ», λέω, «το όπλο». Γυρνάω πίσω, μετράω τα βαγόνια, το παίρνω, ξαναρχίζει τροχασμό το άλογο. Πάλι, από ’δω θα πέσω, από ’κει θα πέσω αυτός θα πέσει, σου λέει το άλογο· σταμάτησε κι έκα­ νε βάδην. Έπειτα όμως σωθήκανε τα σπίτια της Λαρίσης κι αρχίζει ο κάμπος. Ήτανε και πανσέληνος. Πού θα πάω; Θα κατεβώ, σκέφτομαι, και θα πάω στο φρουραρχείο. Συναντώ κοντά στο σταθμό έναν έντρομο σιδηροδρο­ μικό - «γρήγορα», μου λέει, «θα ρίξουν μπόμπες». Φτά­ νω στο φρουραρχείο, ήτανε κι ένας σκοπός έξω, δένω τ ’ άλογο στο κάγκελο του φρουραρχείου και μπαίνω μέσα και παρουσιάζομαι στον φρούραρχο κανονικά και με το κράνος μου -πολύ στρατιώτης- «έχασα τη μονάδα μου», του λέω. Ο φρούραρχος με είδε πεζόν· «κάτσε να τηλεφωνήσω να δω αν επιτρέπεται να σου πω». Πάει μέσα, έρχεται, «βγες στο δρόμο» μου λέει «και με ό,τι μέσον βρεις στο δρόμο των Τρικάλων να πας». «Μα έχω άλογο». Όπου τον βλέπω και ορθώνε­ ται: «έχεις άλογο και κάνεις ζήτημα;» Καπνός εγώ. 200

Δ ΣΥΝΕΔΡΙΑ

Πού να του πω, «μα επειδή έχω άλογο». Βγαίνω έξω, ήταν ο σκοπός και χάιδευε το άλογο· «καλότυχε», μου λέει «αλογάκι». Πού να ’ξερε! Το παίρνω, προχωρώ προς τα Τρίκαλα. Κι αρχίζει πάλι το άλογο να κάνει τροχασμό. Οπότε, ένστικτο ήτανε; Επιφοίτησις; Ατόνησε το νοητικό λόγω κούρα­ σης; Πάντως βρήκα τον τρόπο και στερεωνόμουν στους αναβολείς. Μόλις τον βρήκα, «χίίίί!», μου κάνει το άλογο· κατάλαβε. Κι αρχίζει μια ωραιότατη, αλησμό­ νητη διαδρομή, δυο-τρεις ώρες με φεγγάρι στον κάμπο της Θεσσαλίας. Τέλειος ιππότης του Μεσαίωνα ήμου­ να. Όπου βλέπω μια σκιά να με πλησιάζει: - Βρε Βουρλούμη, εσύ είσαι; μου λέει. Οι άλλοι νομίζουν πως έχεις πέσει σε καμιά γράνα. Έτσι, μετά από 56 χιλιόμετρα, φτάνουμε στις 8 το πρωί σε ένα χωριό, όπου πάλι πρώτα έπρεπε να κά­ νουμε ιπποκομία και μετά ξαπλωθήκαμε λιγάκι - ώς το βράδυ, για να κάνουμε άλλα 48 χιλιόμετρα.

Α. Σ α κελλά ρ ω ς: ήταν ένα ς όμ ορ φ ος στρατός Συγχωρέστε με· δεν τά ’χω γράψει. Θα πω ό,τι θυμά­ μαι κι όπως το θυμάμαι. Την εποχή εκείνη ήμασταν μια παρέα που μαζευόμαστε κάθε βράδυ σ’ ένα καφενείο που το λέγανε “Κυβέλεια” και ήτανε εκεί που τελειώ­ νει η Πανεπιστημίου προς την Ομόνοια, αριστερά. Εκεί μαζευόμαστε όλοι: δημοσιογράφοι, συγγραφείς. Και ήμασταν, φυσικά, οι πρώτοι που μαθαίναμε τα νέα, γιατί οι συνάδελφοι που έρχονταν από τα τυπογρα­ φεία μας τα λέγανε. Τακτικότατος σ’ αυτή τη βραδινή συνέντευξη ήταν 201

Δ' ΣΥΝΕΔΡΙΑ

ο Καρατζάς - κι άλλοι πολλοί. Έρχεται, λοιπόν, ένα βράδυ ο Καρατζάς και μας λέει, «πόλεμος». Πόλεμος; Πόλεμος! Και μας εξήγησε τα του Γκράτσι, τα του Με­ ταξά, τα του «Όχι». Κι αύριο το πρωί, λέει, θά ’χουμε πόλεμο. Αλλά, ένα πράμα περίεργο. Ο πόλεμος εί­ ναι κάτι τραγικό, κάτι φοβερό, κάτι που φοβίζει. Για­ τί σκάσαμε στα γέλια όταν μας είπαν ότι ο πόλεμος εί­ ναι με τους Ιταλούς; Ακόμα δεν τό ’χω καταλάβει. Έπε­ σε γέλιο πολύ. Πήγαμε, λοιπόν, στα σπίτια μας, για να είμαστε έτοιμοι την άλλη μέρα. Εγώ έμενα τότε στην οδό Σουρμελή· μαζί μου, στο απάνω πάτωμα, έμενε ο Γιαννακόπουλος, απέναντι κάτι άλλοι φίλοι. Και το πρωί, ξημερώματα, αρχίσαν οι σειρήνες. Οι Ιταλοί εί­ χαν επιτεθεί νωρίτερα, όπως συνήθως. Έβγαινε ο κό­ σμος στα μπαλκόνια, - Τι είναι; τι συμβαίνει; Λέγαμε εμείς από κάτω: - Πόλεμος. - Με ποιους; - Με τους Ιταλούς. - Αντε ρε και με ξυπνήσατε. Και κλείναν τα παράθυρα και μπαίναν μέσα για να ξανακοιμηθούνε. Αυτό το είδα. Κι έτσι άρχισε ο πόλεμος, σατιρικά. Τα τραμ με κιμωλίες γραμμένα πρόχειρα είχανε: Αθήνα - Τίρανα, Αθήνα - Ρώμη, παντού. Και σκοτω­ μός ποιος θα μπει πρώτος να ντυθεί φανταράκι. Θυ­ μάμαι ότι εκεί στα Χαυτεία τί γινόταν δεν λέγεται. Καβάλαγε ο ένας πάνω στον άλλον στα τραμ, στις στέγες. Κι ο πόλεμος άρχισε. Κι άρχισε με δυο όπλα τρο­ μερά. Το ένα ήταν οι στυλογράφοι των ευθυμογράφων. Τί τους είπανε! και τί δεν τους είπανε; Τέτοιος εξευτελισμός δεν είχε ξαναγίνει. Κι αυτό ήτανε και καλό και κακό. Καλό, γιατί παίρνανε θάρρος οι φαντάροι. Αλλά και κακό, γιατί έτσι υποτιμούσαμε τη δύναμή μας και τη μεγαλοπρέπειά μας σ’ αυτόν τον πόλεμο. Ακόμα και τα ανέκδοτα που βγαίνανε εκείνη την επο­ 202

Δ ΣΥΝΕΔΡΙΑ

χή ήτανε τέτοια. Πάει, λέει, ένας στο λοχαγό του με έξι Ιταλούς αιχμαλώτους. - Πώς τους έπιασες; ρωτά ο λο­ χαγός. - Τους περιεκύκλωσα. - Τους περιεκύκλωσες; - Μάλιστα, τους περιεκύκλωσα. - Ε, τώρα, πρέπει να τους κατεβάσεις κάτω. - Πώς να τους κατεβάσω; Κι αν συνεννοηθούνε στο δρόμο να μου χιμήξουνε; - Δεν ξέρω· βρες τρόπο να τους κατεβάσεις. Τους βγάζει, λοι­ πόν, τα κουμπιά των παντελονιών τους - όλα. Μπροςμαρς. Οπότε βαδίζανε, κρατώντας τα παντελόνια τους. Κι ένα άλλο: ένας ορεσίβιος κάνει θεωρία περί χει­ ροβομβίδας. Έχει γύρω του κάτι φαντάρους και τους λέει: - Τούτου ’δωνάς λέγεται χειροβομβίς. Αμα είναι η ώρα, τραβάμε τούτου του μαραφέτι και την ξαμολά­ με ’ς απέναντι στον εχθρό. Αμα είναι οποιουσδήποτε εχθρός. Αμα είναι Ιταλοί, την παρατάμε στην μπάντα και τους πλακώνουμε στα χαστούκια. Ατέλειωτα ανέκδοτα. Και δίναν κουράγιο στο μαχόμενο στρατό, ώστε να κάνει θαύματα. Θυμάμαι ότι εγώ κατετάγην στη μοίρα αυτοκινήτων, όπου έγινε ολίγη κοσμική κίνησις. Κατετάγησαν πολ­ λοί φίλοι δημοσιογράφοι, οι οποίοι μάλλον τη βολεύ­ ανε, εδώ που τα λέμε. Πολύ λίγοι ήταν εκείνοι οι οποί­ οι ξεκίνησαν και πήγανε επάνω. Τώρα, φοβάμαι μην σας κουράσω. Αλλά είναι τέτοιο το θέμα που δεν σ’ αφήνει - σε γαργαλάει. Σου τριβελίζει το μυαλό. Εκεί, στη μοίρα αυτοκινήτων, ήρθανε και μερικά βλαχάκια -δεν ξέρω από πού- τα οποία σε λίγο κάνανε κουμά­ ντο· παίρναν τ ’ αυτοκίνητα και τ ’ αυτοκίνητα πετάγανε. Ήταν ένας όμορφος στρατός - όλοι. Ήταν ένα πρά­ μα περίεργο το θάρρος εκείνης της εποχής. Σήμερα τ ’ ακούς -δυο-τρεις στρατιώτες πιάσανε μία ενωμοτία203

Δ ΣΥΝΕΔΡΙΑ

και λες, πώς; Κι όμως συνέβαιναν. Υπήρχε μια φλό­ γα, ένα θάρρος εναντίον ενός εχθρού που μισούσανε. Και τον μισούσανε τον εχθρό, γιατί ήταν ύπουλος. Δεν μιλάω για τους Ιταλούς - τους φίλους μας σήμερα. Μι­ λάω για τους φασίστες - αυτούς τους οποίους είχανε ποτίσει και προσπαθούσαν με κάθε τρόπο να μας βλά­ ψουνε. Λοιπόν όλη εκείνη η εποχή -η τρομερή εποχήήτανε, πώς να σας πω, ήταν ένα χάρισμα για τον άν­ θρωπο που την έζησε. Και ομολογώ ότι δεν θα ήθελα να υπάρχω χωρίς να την έχω ζήσει. Σας ευχαριστώ που είχατε την υπομονή να με ακούσετε.

Δ α νάη Στρατη γοπούλου: Ό λα σε μένα έχ ο υ ν γ ίν ει τρα γούδι “Τραγουδώντας”: αυτός είναι ο τίτλος τριών βιβλίων μου· και οι αντιμετωπίσεις μου και οι πραγματοποιή­ σεις γίνανε πάντα τραγουδώντας. Μια μοίρα με κυ­ νηγάει μ’ αυτό το τραγούδι. Και στην περίπτωση αυ­ τή λέω τραγουδώντας γραμμένα όσα δεν έχω πει με την κιθάρα μου. Έχω ζήσει διαφόρους πολέμους. Όταν ήμουνα πο­ λύ μωρό, ταξιδέψαμε για την Γαλλία με τη μητέρα μου και τον πατέρα μου και, όπως μού ’λεγε η μαμά μου, μας είχαν πάρει από πίσω κάτι γερμανικά υποβρύχια· και κάναμε 24 μέρες για να φτάσουμε στη Μασσαλία. Καταλαβαίνετε, λοιπόν, τί εμπειρίες! Στη δε Γαλλία η αγία μαμά μου έπρεπε πάντα να έχει μια μεγάλη κα­ τσαρόλα ή με φασολάδες ή με μακαρονάδες ή με ο,τιδήποτε άλλο για να έρχονται διάφορα πλάσματα κυ­ 204

Δ ΣΥΝΕΔΡΙΑ

νηγημένα, εξόριστα, πρόσφυγες, για να τρώνε κάτι. Δη­ λαδή εμείς ήμασταν πιο φτωχοί από εκείνους, αλλά ήμασταν αλλιώτικοι άνθρωποι. Η μητέρα μου μάλι­ στα, όταν μπήκα φυλακή από τους Γερμανούς και της είπα: -Μαμά, δεν είναι φαΐ αυτό που τρώμε εκεί μέσα - εμένα δεν με νοιάζει, γιατί είμαι και τρομερά λιτοδίαιτη· χόρτα και ελιές να έχω, δεν θέλω τίποτ’ άλλο, αλλά οι άνθρωποι οι άλλοι πεινάνε· ερχόταν λοιπόν έξω από τη φυλακή κι έφερνε κάτι κατσαρόλες με διά­ φορα πράματα, ώσπου μου παρήγγειλε η Ασπασία η Παπαθανασίου, «πάψε να κάνεις αηδίες γιατί δεν θα σε βγάλουμε ποτέ από ’κει μέσα». Ήμουνα πάντα προετοιμασμένη για διαφόρους πο­ λέμους, γιατί ήξερα ότι οι άνθρωποι κάνουν πάντα βλακείες. Είχα και υπόψη μου τι έγινε στην Ισπανία το ’36· ήμουν μια νεαρά τραγουδίστρια τότε -ήδη με εί­ χανε πει η «βασίλισσα των δίσκων» το ’36- μου λέγα­ νε διάφορα κι εγώ πολύ καμάρωνα. Και το ’40 βρίσκομαι στην Κύπρο μ’ ένα συμβόλαιο. Και επειδή έχω λίγο τρακ, όπως έχω πάντα τρακ όταν αντιμετωπίζω το κοινόν, κι επειδή έχω τόσα πράγμα­ τα να πω που συνήθως πετάγομαι σαν ψύλλος από το ένα θέμα στο άλλο, προτιμώ να σας διαβάσω δυο-τρία πραματάκια, που δεν μπορώ να τα πω από μνήμης. Την πρώτη γνωριμία μου με το σκοτάδι του φασι­ σμού (αυτό είναι από ένα βιβλίο μου, ‘Τραγουδώντας”) του ’40 την έκανα όταν το κατασκότεινο «Ανδρος» με έφερνε από την καλοκαιριάτικη Κύπρο στην ανήσυχη Ελλάδα, μέσα σ’ ένα μαύρο κι άραχλο black-out. Έτσι ήρθα στην Αθήνα τον Ιούλιο του ’40, στα σκοτεινά. Ό ­ σο για την πρώτη επαφή μου με τη φασιστική κατάρα, την έκανα με τα ίδια μου τα χέρια όταν διαπίστωνα

Δ ΣΥΝΕΔΡΙΑ

πως είχα χάσει είκοσι κιλά. Τραγουδούσα στα νοσο­ κομεία από θάλαμο σε θάλαμο κι αργότερα, όταν είδα το δράμα των ανθρώπων και την ανάγκη τους για βάλσαμο, από φαντάρο σε φαντάρο. Έτσι γνώρισα και τον βαριά τραυματισμένο Κωνσταντίνο Δαβάκη. Εμείς οι καλλιτέχνες είχαμε διατηρήσει και τον οπλισμό μας και την αρχική μας ορμή. Δίναμε παραστάσεις σε στρα­ τιωτικά νοσοκομεία αναπήρων, κάναμε περιοδείες στην επαρχία. Η κιθάρα μου ήταν όργανο πολέμου. Τραγούδησα, θυμάμαι, μια μαντινάδα όταν πέσανε Εγγλέζοι κομάντος στη Σάμο το ’43, στο τέλος· βγαί­ νω στο Αλσος η καημένη εγώ και λέω, «θα σας πω ένα τραγουδάκι που θα σας αρέσει πολύ» (ήθελα να τους πω: καθήστε φρόνιμα, μην το παρακάνετε). Και τρα­ γουδάω τη “Σαμιώτισσα”. Και σηκώνονται ορθοί στο Αλσος δυο χιλιάδες άνθρωποι και χειροκροτάγανε. Οι Γερμανοί που φυλάγανε εκεί γύρω ρωτήσανε τί έλεγε αυτή η κυρία και χάλασε ο κόσμος. Και βρέθηκε ένας καλός Έλλην και μετέφρασε - «μαντινάδες για τη Σά­ μο», τους εξήγησε. Και με βουτήξανε. Κι άλλη μια φο­ ρά που με πιάσανε ήταν σ’ ένα αριστοκρατικό κέντρο· είχα τραγουδήσει: Ψηλά τη χτ ίζο υ ν τη φω λιά και χαμηλώνει ο κλώ νος κι οπ ού μας βασανίζουνε να μ ην τους έβρει χρόνος.

Εχάλασε ο κόσμος. Ή ταν και ο φρούραρχος εκεί· - Γιατί χειροκροτούν έτσι; είπε ο κύριος φρούραρχος. Και κράταγε ένα ποτήρι με σαμπάνια και το ’σπάσε στο χέρι του· χιμά και με αρπάζει α π’ το φουστάνι και το ’σκασα και μπήκα στην κουζίνα· οι μάγειροι, δεν ξέρω πώς, με διεκπεραιώσανε προς Μουσείο κλπ. Κι άλλες φορές με πιάσαν οι Ιταλοί και με πήγαν 206

Δ ΣΥΝΕΔΡΙΑ

και στην Κομμάντο-Πιάτσα και μου πήραν και την ταυ­ τότητα κι ευτυχώς βρέθηκαν κάτι καλοί άνθρωποι και κανόνισαν και μου δώσαν άλλη ταυτότητα, γιατί χω­ ρίς ταυτότητα ήσουνα τότε χαμένος άνθρωπος. Έτσι τα τραγούδια μου ήτανε το όπλο μου, με την κιθάρα μου.

Α ημήτριος Κ. Μ άργαρης: Έ φεδρος α νθ υ π ο λο χα γό ς της Στρατ. Ταχ. Υ πηρεσίας Θα σας περιγράψω τις αναμνήσεις μου από τον Ελληνο-ιταλικό πόλεμο, για όσα βέβαια θυμάμαι, ύστερα α­ πό μισό αιώνα. Κατάγομαι από το χωριό Φουρνά Ευρυτανίας όπου γεννήθηκα τον Γενάρη του 1905 και είμαι της κλάσεως 1925 που δεν επιστρατεύθηκε στις αρχές του πο­ λέμου, ενώ εγώ επιστρατεύθηκα με ειδικό φύλλο και είμαι σήμερα 87 χρονών. Υπηρετώντας ως προϊστάμενος του Τ.Τ.Τ. Γραφεί­ ου Φουρνά Ευρυτανίας είχα λάβει πολλούς μήνες πριν τον πόλεμο Ειδικό Φύλλο Επιστρατεύσεως. Το πρωί της 28ης Οκτωβρίου 1940, ημέρα Δευτέρα, μόλις επικοινώνησα τηλεφωνικά με το τηλεγραφείο Καρπενησιού μου ανακοινώθηκε η κήρυξη του πολέ­ μου από την Ιταλία και γενική επιστράτευση 10 κλάσεων· και στη συνέχεια μου μετέδωκαν τηλεφωνικά την Εγκύκλιο Επιστρατεύσεως προς απάσας τας Αρχάς του Κράτους. Εδώ σημειώνω το χαρακτηριστικό της ομόψυχης αποφάσεως όλων ανεξαιρέτως των Ελλήνων να πολε­ μήσουν τον εισβολέα (ιταλικό στρατό του Μουσολίνι) 207

Δ ΣΥΝΕΔΡΙΑ

αναφέροντας την περίπτωση του συμπολίτου μου από­ τακτου Ταγματάρχου του κινήματος 1935 Αλκιβιάδη Μπουρδάρα, πατέρα της Υφυπουργού Παιδείας Κέλλυς Μπουρδάρα· ακούγοντάς με στο δρόμο που περ­ νούσε κάτω από το γραφείο μου να μεταδίδω στα γύ­ ρω τηλεφωνεία την εγκύκλιο Επιστρατεύσεως, ανέβη­ κε στο γραφείο και κατέθεσε τηλεγράφημα προς Ιωάννην Μεταξάν ζητώντας την ανάκλησή του στον στρα­ τό ως απλού στρατιώτου. Σε δύο ώρες πήρε απάντηση ότι ανακαλείται με τον βαθμό του ταγματάρχου και να μεταβεί στη μονάδα του. Είναι ο κατόπιν επιτελάρχης της 9ης μεραρχίας, που με διοικητή τον επίσης συμπολίτη από τον Φουρνά Στρατηγό Ζυγούρη κατέλαβαν το Ιβάν και στην συ­ νέχεια την Κορυτσά. Τον Ταγματάρχη Αλκ. Μπουρδάρα συνάντησα όταν πήγαινα για το Μέτωπο μια νύχτα στο σταθμό Λαρίσης στη Λάρισα που εκτελούσα υπηρεσία, και στην αε­ ροπορική επίθεση των Ιταλών που έγινε εκείνη τη βρα­ διά. Ελλείψει Καταφυγίου, μπήκαμε σε επί τούτο δια­ σκευασμένη μια παλιά ατμομηχανή με πάρα πολλούς άλλους. Επίσης συναντηθήκαμε με τον Στρατηγό Ζυ­ γούρη και τον Α. Μπουρδάρα στο Στρατηγείο της με­ ραρχίας κοντά στο Πόγραδετς, τον Μάρτιο του 1941. Εγώ, δυο ημέρες μετά την κήρυξη του πολέμου, πή­ ρα εντολή, σύμφωνα με το Ειδικό Φύλλο, να παρουσιασθώ στα Τρίκαλα. Μετά δύο μέρες το Σύνταγμα με έστειλε στη Λάρι­ σα, όπου ως έφεδρος ανθ/γός της Στρ. Ταχ. Υπηρεσίας ανέλαβα Υπηρεσία στο Σιδ. Σταθμό στο εγκατασταθέν εκεί ρυθμιστικό στρ. ταχ/μείο, που είχε αποστολή την νυκτερινή απασχόληση Στρατιωτικού Συνεργείου υπό 208

Δ ΣΥΝΕΔΡΙΑ

γενική συσκότιση για την παραλαβή από τις συσκοτι­ σμένες σιδηροδρομικές αμαξοστοιχίες κατά την άφι­ ξή τους στο σταθμό των Στρατιωτικών Ταχυδρομικών σάκων και την προώθησή των στο Μέτωπο. Εκεί κάποια νύχτα έβγαλα από τα γρανάζια της τε­ ράστιας ατμομηχανής ένα ταχυδρομικό σάκο δεμάτων που ξέφυγε μέσα στο σκοτάδι και έπεσε εκεί, με κίν­ δυνο της ζωής μου, διότι ήταν αναμμένη η μηχανή και έτοιμη να φύγει. Ο σάκος είχε σχισθεί καθώς και ένα δέμα από το οποίο εξείχε μια εικόνα της Παναγίας, χα­ ρακτηριστική του θρησκευτικού φανατισμού των Ελλή­ νων από την εποχή του τορπιλισμού της “Έλλης” από τους Ιταλούς στην Τήνο. Σημειώνω ότι ο Σιδηροδρο­ μικός Σταθμός ήταν καθημερινά, ημέρα και νύχτα, στό­ χος των ιταλικών αεροπλάνων για να τον καταστρέ­ ψουν και να αποκόψουν έτσι τις συγκοινωνίες ανε­ φοδιασμού του Μετώπου, χωρίς όμως αποτέλεσμα, διότι πετούσαν σε μεγάλο ύψος (5.000 μ.) και οι βόμ­ βες έπεφταν σε άλλα, μακρινά, σημεία. Επειδή ο σταθμός δεν είχε καταφύγιο, ούτε καν όρυγμα, σε κάθε συναγερμό την ημέρα, τον οποίο, κα­ τά κανόνα, ακολουθούσε και βομβαρδισμός, πηγαίνα­ με τρέχοντας στα καταφύγια της πόλης (πολυκατοικία Παπά και το ημιυπόγειο του νεόδμητου ξενοδοχείου της πλατείας “Ολύμπιον”) σε απόσταση ενός και πλέ­ ον χιλιομέτρου, σε τρία ώς πέντε λεπτά. Σημειώνω το περιστατικό που μου έτυχε τις πρώτες ημέρες του πολέμου όταν έτρεχα να κρυφτώ στην πο­ λυκατοικία Παπά: σε απόσταση εκατό περίπου μέτρων από αυτήν, βρήκα ένα παιδάκι τριών ετών, που εγκατέλειψε η μάνα του, δασκάλα από το Τύρναβο, στο φό­ βο της να προλάβει να κρυφτεί στο καταφύγιο της πο­ 209

Δ ΣΥΝΕΔΡΙΑ

λυκατοικίας. Το σήκωσα στα χέρια μου και το πήγα στην είσοδο της πολυκατοικίας, όπου με περίμενε η κατατρομαγμένη μάνα του παιδιού που δεν είχε συνέλθει ακόμα από το σοκ που έπαθε την προηγούμενη ημέρα στο Τύρναβο, όταν είδε να σκοτώνονται μπρο­ στά της τέσσερα άτομα από τον βομβαρδισμό των Ιτα­ λών που έγινε εκεί. Πάντα θυμάμαι και την περίπτωση του μεγάλου βομ­ βαρδισμού της Λάρισας την παραμονή των Χριστου­ γέννων, 24 Δεκεμβρίου 1940, που άρχισε πριν τελειώ­ σει ο χρόνος ηχήσεως των σειρήνων (άργησε να δοθεί η εντολή συναγερμού ώστε να μεσολαβούν επτά ώς δέ­ κα λεπτά της ώρας μεταξύ συναγερμού - βομβαρδισμού όπως γινόταν συνήθως) με αποτέλεσμα να έχουμε 400 νεκρούς και τραυματίες, γεγονότα που δεν γράφονταν τότε για λόγους σκοπιμότητας στα πολεμικά ανακοινωθέντα. Όλες οι βόμβες τότε έπεσαν μέσα στην πόλη και με­ ταξύ των θυμάτων ήταν και επτά λούστροι που γυά­ λιζαν παπούτσια στην πλατεία και έμειναν με τα βουρτσάκια στα χέρια, καθώς και ένας υπολοχαγός που γυάλιζε τις μπότες του και τον έκοψαν στη μέση τα βλήματα. Εγώ την στιγμή εκείνη έτρωγα στη Στρατιωτική Λέ­ σχη Αξιωματικών και μάλιστα είχα ραντεβού να συ­ ναντηθούμε εκεί με τον συμπολίτη Σπύρο Κώτση που υπηρετούσε στην Λάρισα στο Πυροβολικό· μόλις άκουσα τη σειρήνα από τη διπλανή Εθνική Τράπεζα, επά­ νω στην οποία έπεσε βόμβα και τη σταμάτησε, έτρεξα να κρυφτώ στο απέναντι ξενοδοχείο “Ολύμπιον”, μό­ λις όμως μπήκα στην είσοδο από την κρυστάλλινη πόρ­ τα είχε πέσει πίσω μου βόμβα, της οποίας τα αέρια έκα­ 210

Δ ’ ΣΥΝΕΔΡΙΑ

ναν σκόνη το κρύσταλλο της πόρτας και με κτύπησαν τα ψιλοκομμένα γυαλιά πίσω στο κεφάλι και στο σβέρ­ κο και κατέβηκα στο υπόγειο καταφύγιο καταματωμένος από τα ελαφριά τραύματα των γυαλιών. Έξω από το καταφύγιο με περίμενε φωνάζοντας το όνομά μου με αγωνία ο Σπύρος Κώτσης και με πήγε στο αναρρωτήριο, όπου μου άλειψαν με ιώδιο τα ελα­ φρά τραύματά μου. Την 26η Δεκεμβρίου 1940, δευτέρα ημέρα των Χρι­ στουγέννων, πήρα τηλεφωνική εντολή από το Γενικό Στρατηγείο στην Αθήνα να μεταβώ επειγόντως στην Φλώρινα να παραλάβω τη διαχείριση επιταγών του τα­ χυδρομικού τομέα 490 από τον ομόβαθμό μου Μιχάλη Σεργάκη που υπέστη νευρικό κλονισμό από τους βομβαρδισμούς και αδυνατούσε να εργασθεί. Έφυγα βιαστικά για Φλώρινα σιδηροδρομικώς, αφή­ νοντας στη σπιτονοικοκυρά του δωματίου που είχα νοικιάσει το Δεκέμβριο (τον πρώτο καιρό κοιμόμουν στο σταθμό) το πολιτικό παλτό μου και άλλα πράγ­ ματά μου. Στη Φλώρινα έμεινα 20 περίπου ημέρες και είχα ως βασικούς συνεργάτες στη διαχείριση των επι­ ταγών που ανέλαβα, τον τότε πρωτόδικη και μετέπειτα πρόεδρο του Αρείου Πάγου Σόλωνα Ράγκα, τον Γιάννη Λεβαντίνο, διευθυντή του Γενικού Λογιστηρί­ ου του Κράτους, αδελφό του πλοιάρχου Λεβαντινού, και δυο λογιστές, τον Ν. Χαρίτο και τον Σάββα Γιατζόγλου. Χαρακτηριστικό περιστατικό από τη Φλώρινα θυ­ μάμαι τότε που είμαστε στεγασμένοι στην κλινική ενός γιατρού επιταγμένη και αναγκαστήκαμε λόγω του φο­ βερού κρύου (17 υπο το μηδέν) να κλέψουμε ξύλα του γιατρού που είχε αποθηκευμένα στο ξύλινο ταβάνι για 211

Δ ΣΥΝΕΔΡΙΑ

τη σόμπα, ανεβάζοντας στους ώμους του ψηλού Λεβαντινού τον δικαστή Ράγκα, λέγοντάς του χαριτολο­ γώντας να θυμάται όταν δικάζει πώς βρίσκεται στην ανάγκη κανείς να κλέψει για να επιζήσει. Από τη Φλώρινα ο ταχυδρομικός τομέας 490 μετακινήθηκε στην Κορυτσά, όπου μείναμε ένα και πλέον μήνα στον μη λειτουργούντα κινηματογράφο “Λουξ”, με συνεχείς βομβαρδισμούς και καταφύγιο στα υπό­ γεια της Δημαρχίας Κορυτσάς. Εδώ σημειώνω το πε­ ριστατικό που ο Γιοκαρίνης, ανταποκριτής της εφη­ μερίδας του Αθάνατου “Ελεύθερος Ανθρωπος” έγρα­ φε σε ανταπόκρισή του «κάπου εις το Μέτωπο», την οποία όμως έγραφε σε ένα τραπεζάκι καφενείου της Κορυτσάς, περιγράφοντας το κατόρθωμα στρατιωτών που κατέλαβαν ένα Ιταλικό τανκ· το περίμεναν σε μια στροφή του δρόμου, όπου του έριξαν κουβέρτες μπρο­ στά στις ερπύστριες· το ακινητοποίησαν, πήδησαν μέ­ σα και αιχμαλώτισαν το πλήρωμα. Αυτό το τανκ το είδα και εγώ στην πλατεία Κορυ­ τσάς, εκτεθειμένο λάφυρο με γραμμένα επάνω του τα γράμματα των Ιταλικών εργοστασίων Ansalto. Στο αεροδρόμιο της Κορυτσάς είδα και το κατε­ στραμμένο από βομβαρδισμό δύο αεροπόρων μας δι­ οικητήριο- στον βομβαρδισμό αυτόν σκοτώθηκαν πολ­ λοί Ιταλοί αξιωματικοί την ώρα που είχαν σύσκεψη για τις πολεμικές επιχειρήσεις. Από την Κορυτσά ο ταχυδρομικός τομέας 490 μετακινήθηκε στη θέση Πόπσιστι, κατάφυτη ρεματιά του ποταμού Δεβόλη, όπου ήταν εγκατεστημένοι και άλλοι στρατιωτικοί σχηματισμοί και πρόχειρο νοσοκομείο. Ο ταχυδρομικός τομέας εξυπηρετούσε την 16η Με­ ραρχία, με διοικητή τον στρατηγό Αγαμέμνονα Μετα212

Δ ΣΥΝΕΔΡΙΑ

ξά, και περιελάμβανε το πρώτο Σύνταγμα Αθηνών, όπου υπηρετούσε και ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος, το 20ό Σύνταγμα Πειραιώς, το 70ό Σύνταγμα Δράμας, και άλλους Σχηματισμούς Πυροβολικού κ.λπ. Για τις πληρωμές των στρατιωτικών ταχυδρομικών επιταγών (έκδοση επιταγών δεν γινόταν) είχα συναλ­ λαγές με 28 στρατιωτικούς ταχυδρόμους. Στις 24 Μαρτίου 1941 ο τομέας μετακινήθηκε στο απυρόβλητο από το πυροβολικό των Ιταλών αλβανι­ κό χωριουδάκι Βρέπσκα αποτελούμενο από 15 περί­ που φτωχόσπιτα. Την επόμενη, 25 Μαρτίου 1941, ημέρα του Ευαγγελι­ σμού, οι Ιταλοί βομβάρδισαν το Πόπσιστι, ύστερα από προδοσία, όπως μάθαμε των στρατιωτικών σχηματισμών από Αλβανό, που έβαλε σημείωμα μέσα σε μπουκάλι και το έριξε στον ποταμό Δεβόλη και το πήραν οι Ιταλοί. Την ώρα του βομβαρδισμού ήταν συγκεντρωμένοι στην ρεματιά του Πόπσιστι 300 ημιονηγοί, στους οποί­ ους μιλούσε για την εθνική μας εορτή ο διοικητής τους υπολοχαγός έφεδρος Λάμπρος Καρασμάνης, Καθηγη­ τής Θεολογίας, και μια βόμβα έπεσε στο σχηματισμό αυτό χωρίς να εκραγεί. Την ίδια ώρα εγώ στη Βρέπσκα πλήρωνα επιταγές στους στρατιωτικούς ταχυδρόμους και την ώρα που πλήρωνα τον ταχυδρόμο τενόρο της Λυρικής I. Ζηρά, που για να με ευχαριστήσει άρχισε να τραγουδάει “Ριγολέτο”, τα ιταλικά αεροπλάνα έκαναν πολλούς γύ­ ρους υπεράνω μας και μας ανάγκασαν να παρατήσουμε χρήματα και χαρτιά και να χωθούμε σ’ ένα όρυγμα έξω από το σπιτάκι-γραφείο μου. Τις νύχτες στη Βρέπσκα βλέπαμε τα διασταυρούμε­ να πυρά πυροβολικού Ελλήνων και Ιταλών. 213

Δ' ΣΥΝΕΔΡΙΑ

Στις 6 Απριλίου βγήκαν και οι Γερμανοί στον πό­ λεμο και άκουσα από το ραδιόφωνο στρατιωτικού αυ­ τοκινήτου την περίφημη ανοικτή επιστολή του Γ.Α. Βλάχου της “Καθημερινής” προς τον Χίτλερ. Στην 11 Απριλίου 1941 διαταχθήκαμε από τη Με­ ραρχία να μετακινηθούμε στη Μοσχόπολη απέναντι από την Κορυτσά, αφού κάψουμε όλα τα σχετικά του τομέα εκτός από τη διαχείριση επιταγών. Είχαμε ανε­ πίδοτα 3.000 ταχυδρομικά δέματα με πλούσιο περιε­ χόμενο, πλεκτά και λοιπά, τα οποία περιβρέξαμε με βενζίνη και τα κάψαμε με τα άλλα χαρτιά κ.λπ. Οι άλ­ λοι συνάδελφοι και στρατιώτες του τομέα με τους ατο­ μικούς τους γυλιούς και το όπλο τους έφυγαν πεζοί. Εγώ όμως είχα το ταμείο και διαχειριστικά βιβλία μέ­ σα σε ξύλινο μικρό κιβώτιο εκστρατείας που είχα αγο­ ρασμένο στη Λάρισα τις πρώτες ημέρες του πολέμου και αναγκάστηκα να αγγαρέψω έναν Αλβανό από την Βρέπσκα με αμοιβή 100 δραχμών να με μεταφέρει στο Πόπσιστι, όπου ο αυτοκινητόδρομος (διαδρομή πέντε περίπου ώρες με τα πόδια σε βατό ημιονικό δρόμο). Ξεκινήσαμε μεσημέρι ενώ έπεφτε παχύ ανοιξιάτικο χιό­ νι, συμβαδίζοντας με τον αρχηγό του Πυροβολικού της Μεραρχίας συνταγματάρχη Παπαδημητρίου από το Κρίκελλο και όπως θυμάμαι αναγκαζόμαστε να βγά­ ζουμε με την παλάμη το χιόνι α π ’ τα πηλήκιά μας. Φθάνοντας στα μισά περίπου του δρόμου προς Πόπσιστι ένας αγγελιοφόρος από το ύψωμα φώναξε να γυ­ ρίσουμε πίσω, διότι βγήκε η Τουρκία στον πόλεμο με το μέρος των συμμάχων και θα κρατούσαμε εκεί γραμ­ μή αμύνης· και έτσι γυρίσαμε πίσω στο χωριό και μεί­ ναμε εκεί το βράδυ. Την άλλη ημέρα, 12 Απριλίου 1941, μας είπαν ότι 214

Δ ΣΥΝΕΔΡΙΑ

ήταν ψέματα για την Τουρκία και ότι έπρεπε να φύ­ γουμε για Μοσχόπολη. Φόρτωσα πάλι το ταμείο και τα άλλα πράγματά μου σε στρατιωτικό μουλάρι ταχυ­ δρόμου που ήλθε να πάρει επιταγές και κατεβήκαμε στο Πόπσιστι. Εκεί βρέθηκα πάλι μόνος με το κιβώτιο-ταμείο και, μαζί με ένα λοχία πατριώτη Σολούκο από το Κλειτσό άλλης Μονάδας που προσφέρθηκε να με βοηθήσει, πα­ ρουσιάστηκα στον στρατηγό και παρεκάλεσα για με­ ταφορικό μέσο του ταμείου προς Μοσχόπολη. Έδωκε διαταγή να επιβιβασθώ με το ταμείο και τον λοχία ως βοηθό μου σ’ ένα σαράβαλο νοσοκομειακό αυτοκίνη­ το γεμάτο τραυματίες, με διαδρομή στον αυτοκινητό­ δρομο -χωματόδρομο με πολλές λακούβες προς Κορυτσά- Μοσχόπολη. Εκεί αφήσαμε αποθήκη εφοδιασμού γεμάτη τρόφι­ μα (τυριά, κουραμάνες κ.λπ.) και τη λάμπα αναμμένη και ξεκινήσαμε, αφού κάθησα κοντά στον οδηγό και ο λοχίας μέσα με τους τραυματίες και το ταμείο. Αφού προχωρήσαμε λίγα χιλιόμετρα, ο λοχίας τρομαγμένος μου χτύπησε στο παραθυράκι του οδηγού και μου εί­ πε ότι οι νοσοκόμοι πέταξαν στο δρόμο το κιβώτιο με το ταμείο που περιείχε τις πληρωμένες και τις απλή­ ρωτες επιταγές και το χρηματικό υπόλοιπο δραχμές 319.000 τότε, και σήμερα ίσως και 319.000.000. Είπα στον οδηγό να σταματήσει, κατεβήκαμε με το λοχία και γυρίσαμε πίσω ένα και πλέον χιλιόμετρο πεζοί και μα­ ζέψαμε το κιβώτιο εκστρατείας, το φορτωθήκαμε και οι δυο, το μεταφέραμε στο αυτοκίνητο και συνεχίσα­ με την πορεία μας. Όπως δικαιολογήθηκαν οι νοσοκόμοι, το πέταξαν γιατί εμπόδιζε τους τραυματίες. 215

Δ ΣΥΝΕΔΡΙΑ

Φθάσαμε το βραδάκι στη Μοσχόπολη και είδαμε απέ­ ναντι την Κορυτσά να καίγεται, ύστερα από βομβαρ­ δισμό των Ιταλών. Ξημέρωσε των Βαΐων, 13 Απριλί­ ου 1941, με μια απαλάμη χιόνι και τσουχτερό κρύο. Πήγαμε στην εκκλησία και παρακολουθήσαμε τη λει­ τουργία και μας μοίρασαν σχοίνα αντί κλαδιών δά­ φνης, με τους Έλληνες εκεί σε βουβό κλάμα να μας λέ­ νε «πού μας αφήνετε τώρα;» Το μεσημέρι πήραμε διαταγή να μετακινηθούμε προς το χωριό Σελενίτσα κοντά στην Ερσέκα, όπου ο στρα­ τός μας θα οργάνωνε γραμμή αμύνης. Φεύγοντας α π ’ τη Μοσχόπολη περάσαμε μέσα από την ουδέτερη πλέ­ ον Κορυτσά που είχε εγκαταλείψει και ο τελευταίος Ελληνικός Στρατιωτικός Σχηματισμός και είδαμε α π ’ το δρόμο προς την έξοδο της πόλεως τους Κορυτσαίους να λεηλατούν τους στρατιωτικούς φούρνους που είχαν αφήσει οι δικοί μας φεύγοντας γεμάτους ψωμιά και άλευρα και να σπρώχνονται ποιός θα κρατήσει τε­ λικά στους ώμους ένα τσουβάλι αλεύρι. Φθάσαμε νυ­ χτώνοντας στη Σελενίτσα με μεγάλο στρατιωτικό φορ­ τηγό αυτοκίνητο και θα έπρεπε, σύμφωνα με την εντο­ λή ότι θα ήταν γραμμή αμύνης, να ανοίξουμε τα βιβλία για συναλλαγή επιταγών. Τα μεσάνυχτα και πάνω στο πρωτοΰπνι, άκουσα τον στρατιωτικό αγγελιοφόρο να φωνάζει «ταχυδρομείο, φεύγουμε, φύγετε γρήγορα γιατί έρχονται πίσω μας οι Ιταλοί και κινδυνεύουμε να αιχμαλωτισθούμε». Οι άλ­ λοι του τομέα με παράτησαν πάλι με το ταμείο και έφυ­ γαν πεζοί με τα άλλ,α τμήματα. Με χίλια βάσανα κα­ τόρθωσα να πλησιάσω τον επιτελάρχη της Μεραρχίας μας συνταγματάρχη Αναγνωστόπουλο από το Πιτσωτά Φθιώτιδος και να ζητήσω μεταφορικό μέσο για το 216

Δ ΣΥΝΕΔΡΙΑ

ταμείο. Χαρακτηριστικά, σήκωσε ψηλά τα χέρια και μου είπε: «δεν υπάρχει τίποτε, πάρε πρωτοβουλία μό­ νος σου και κάνε ό,τι μπορείς να σώσεις το ταμείο». Πλησίασα ένα μεγάλο στρατιωτικό αυτοκίνητο φορ­ τωμένο με κιβώτια ασυρμάτων, έταξα και έδωκα ένα χιλιάρικο στον οδηγό του και με βοήθησε να πάρουμε μόνο το ταμείο και δυο κουβέρτες με το σακίδιο και το όπλο μου, ενώ άφησα εκεί στο δωμάτιο που κοιμό­ μουν το κρεβάτι εκστρατείας, το στρώμα και όλα τα άλλα πράγματά μου. Φύγαμε από τη Σελενίτσα καθισμένος πάνω σε ένα κιβώτιο ασυρμάτου χωρίς σκεπή του αυτοκινήτου, με ψιλοχιονόβροχο και με κίνδυνο κάθε λίγο από τον ανώ­ μαλο χωματόδρομο να χάσω την ισορροπία μου και να πέσω κάτω, μη έχοντας πουθενά να κρατηθώ. Ξη­ μέρωσε στη διασταύρωση του δρόμου προς το Λεσκοβίκι και του χωριού Σέλιανη, όπου με άφησε το στρα­ τιωτικό αυτοκίνητο. Από εκεί (απόσταση πέντε περί­ που χιλιόμετρα) με στρατιωτικό μουλάρι για το τα­ μείο και πεζοί πήγαμε οι του τομέα 490 στο ελληνικό­ τατο χωριό Σέλιανη, που στο πίσω μέρος του α ντι­ στοιχεί η Κόνιτσα. Εκεί μας είπαν ότι θα μείνουμε, αλ­ λά τη νύχτα της Μεγάλης Πέμπτης 17 Απριλίου 1941 μας ειδοποίησαν να φύγουμε προς Λεσκοβίκι. Και τό­ τε οι άλλοι του τομέα έφυγαν πεζοί, κι εγώ αγγάρεψα τον Έλληνα του χωριού μπάρμπα Κώστα, στο σπίτι του οποίου έμεινα· φόρτωσε στο γαϊδουράκι το κιβώτιο-ταμείο και άλλα πράγματά μου με αμοιβή δυο κου­ ραμάνες και όσα κέρματα είχα σε αλβανικά νομίσμα­ τα lek και επήγαμε πεζοί στη διασταύρωση με το δη­ μόσιο δρόμο προς Λεσκοβίκι. Εκεί με ωτοστόπ, μετά δύο και πλέον ώρες, με πήρε διερχόμενο στρατιωτικό 217

Δ ΣΥΝΕΔΡΙΑ

αυτοκίνητο και με πήγε στο Λεσκοβίκι, όπου και οι άλ­ λοι του τομέα. Μεγάλη Παρασκευή μεσημέρι, 18 Απρι­ λίου 1941, ήλθαν τα ιταλικά αεροπλάνα και αντί για βόμβες που νομίζαμε ότι ρίχνουν ήταν εκλεκτά τρό­ φιμα, φρατζολάκια, γαλέτες, τυριά κ.λπ. πιστεύοντας πως το Λεσκοβίκι ήταν στα χέρια των Ιταλών. Το πρωί του Μεγάλου Σαββάτου, 19 Απριλίου 1941, πήγα μα­ ζί με το Γενικό Ταμία της Μεραρχίας μας έφεδρο υπολοχαγό Σμπαρούνη (το 1970 τον συνάντησα στην Αθή­ να Γενικό Διευθυντή του Υπουργείου Οικονομικών) έξω από το Λεσκοβίκι κατά μήκος του αυτοκινητό­ δρομου προς Αλβανοελληνικά σύνορα-Γιάννενα, να ιδούμε πώς βομβάρδιζαν τα γερμανικά στούκας την μεγάλη γέφυρα των συνόρων. Μόλις σταθήκαμε κάτω από μια ολάνθιστη κερασιά, ακούσαμε γερμανικό αε­ ροπλάνο να πετάει πολύ χαμηλά και να πολυβολεί κα­ τά μήκος του δρόμου. Εγώ τρομαγμένος έτρεξα αμέ­ σως για καταφύγιο στο κοντινό κατάφυτο ρυάκι βά­ θους 6 και πλέον μέτρων και κρύφτηκα, ενώ ο Σμπαρούνης έμεινε στην κερασιά, και όταν πλησίασε το αε­ ροπλάνο πολύ κοντά του, φοβήθηκε και έτρεξε κοντά μου. Ο Γερμανός όμως πιλότος τον είδε και άρχισε να πολυβολεί το χαντάκι που κρυφτήκαμε και ακόμα βουί­ ζουν τα αυτιά μου από τις σφαίρες που έπεφταν και έσβηναν στις υγρές όχθες του ρυακιού, χωρίς ευτυχώς να μας έβρουν στο βάθος του ρυακιού, χωμένους μέ­ σα στο νερό. Εκεί μείναμε κρυμμένοι όλη την ημέρα και μόνο το βραδάκι ανεβήκαμε στο χωράφι, οπότε πέρασε στρατιωτικό αυτοκίνητο και μας πήρε με το τα­ μείο μου με κατεύθυνση τα Γιάννενα. Στο δρόμο προς στα Γιάννενα, κοντά στο Καλπάκι, βρήκαμε έναν βαριά τραυματισμένο της Μεραρχίας 218

Δ ΣΥΝΕΔΡΙΑ

Κρητών και τον πήραμε μαζί μας. Μας διηγήθηκε πως τραυματίσθηκε από Γερμανό πιλότο που κατέβηκε χα­ μηλά και πολυβολούσε επί ώρα κάτω από ένα δένδρο. Φθάσαμε στα Γιάννενα γύρω στα μεσάνυχτα, παρου­ σιάστηκα στο φρουραρχείο, όπου παρέδωκα το ταμείο προς φύλαξη και με έστειλαν για κατάλυμα σε επι­ ταγμένο οίκημα απέναντι στο Κάστρο. Ξημερώνοντας Πάσχα, 20 Απριλίου 1941, άκουσα τη σειρήνα συνα­ γερμού και πετάχτηκα απέναντι στο Κάστρο, όπου ήταν καταφύγιο και εκεί έμεινα όλη την ημέρα με χιλιάδες Γιαννιώτες που βγήκαν χαράματα από τις εκκλησίες μετά την Ανάσταση (που έγινε πρωί αντί τα μεσάνυ­ χτα). Οι Γερμανοί βομβάρδιζαν τα Γιάννενα όλη την ημέρα με αλλεπάλληλα κύματα στούκας. Μάλιστα βομ­ βάρδισαν και το νοσοκομείο σε ώρα χειρουργείου, με αποτέλεσμα να σκοτωθούν, όπως μας είπαν, πέντε για­ τροί και νοσοκόμες, παράλληλα όμως γίνονταν και διαπραγματεύσεις συνθηκολογήσεως με επικεφαλής της Ελληνικής Αντιπροσωπείας τον Δεσπότη Ιωαννίνων Σπυρίδωνα ύστερα Αρχιεπίσκοπο Αθηνών, και των Γερμανών τον Φον Λιστ, η οποία επιτεύχθηκε το βραδάκι και έτσι σταμάτησαν οι εχθροπραξίες και βγή­ καμε από το καταφύγιο του Κάστρου, με όρο στην υπογραφείσα ανακωχή να μην μπούνε οι Ιταλοί στην Ελλά­ δα. Ύστερα από δυό ημέρες, ενώ τηγάνιζαν ψάρια της λίμνης σε Γιαννιώτικο σπίτι για να φάμε με συναδέλ­ φους και άλλων τομέων, μας ειδοποίησαν ότι οι Ιτα­ λοί παραβίασαν την συμφωνία και μπήκαν στην Ελλά­ δα πολεμώντας και προχωρούσαν στα Γιάννενα να συλλάβουν και αιχμαλώτους. Προ του κινδύνου αυ­ τού, παράτησα όλα μου τα πράγματα στον ξενώνα και 219

Δ ΣΥΝΕΔΡΙΑ

έσπευσα στο φρουραρχείο να ζητήσω μεταφορικό για το ταμείο να φύγω. Με παρέπεμψαν σε μοίρα αυτοκι­ νήτων με Διοικητή τον εκ Χαλκίδος Ταγματάρχη Κακαρά και μου είπαν ότι η μοίρα εκινείτο προς Αγρίνιο που δεν είχε καταληφθεί από τους Γερμανούς, ενώ εγώ έπρεπε να φύγω προς Καλαμπάκα όπου ήταν η μονά­ δα μου. Αναγκάστηκα όμως, μη υπαρχούσης άλλης λύσεως, να φύγω με το αυτοκίνητο της μοίρας στο οποίο ζήτησαν να επιβασθούν όσοι ήθελαν, μεταξύ των οποί­ ων και ο δόκιμος Έφεδρος Ανθυπολοχαγός Δημήτριος Τραχανής, συμπολίτης και συγγενής μου, που σήμερα είναι συνταξιούχος δικηγόρος, τον οποίο με το ζόρι επιβίβασα στο αυτοκίνητο διότι ήθελε να πάει στη μο­ νάδα του. Ταξιδεύαμε όλη την νύχτα της 24ης Απριλίου και φθάσαμε έξω από το Αγρίνιο, στον Ελαιώνα της Παραβόλας, όπου κατασκηνώσαμε. Το πρω ί οι οδηγοί εγκατέλειψαν τα αυτοκίνητα και έφυγαν πεζοί στην Αθήνα. Εγώ έστειλα στο Αγρίνιο τον Δημήτρη Τραχανή και έφερε ένα ιδιωτικό φορτηγό αυτοκίνητο, το οποίο μισθώσανε 1.500 δραχμές και αφού το γέμισαν με όσους στρατιώτες ήθελαν να φύγουν στο εσωτερι­ κό της Ευρυτανίας πήγαμε στον Αγιο Βλάσιο, όπου τερμάτιζε ο τότε αυτοκινητόδρομος. Από εκεί με ένα μουλάρι μόνο, που καβαλούσαμε εκ περιτροπής με τον Δημήτρη Τραχανή, φύγαμε προς Ευρυτανία, με πρώ­ το σταθμό την Επισκοπή (σήμερα Λίμνη), Μαραθιά όπου διανυκτερεύσαμε στο σπίτι του Λέφα, κατοπινού Δημάρχου Καρπενησιού. Η άλλη ημέρα μας βρήκε στο Στένωμα-Πετράλωνα και φθάσαμε στο Φουρνά στις 28 Απριλίου 1941. Εκεί έμεινα ώς τα μέσα Μαΐου και στις 17 έφυγα για 220

Λ ΣΥΝΕΔΡΙΑ

Αθήνα με όλα τα διαχειριστικά και τα μετρητά για να παραδώσω τη διαχείριση των επιταγών, που με τόσους κόπους διέσωσα, ενώ άλλοι συνάδελφοι δεν τα κατάφεραν. Τα μετρητά, 319.000 δρχ. τότε, όπως είπα, κα­ τέθεσα με γραμμάτιο στο Δημόσιο Ταμείο Λαμίας και στην συνέχεια πήγα στην Αθήνα. Εκεί έζησα την αγω­ νία των Αστυνόμων Διοικητών Τμημάτων (μεταξύ των και του εξαδέλφου μακαρίτη Δ.Γ. Μάργαρη) που απει­ λούντο από τους Γερμανούς με εκτέλεση, όταν ο Γλέζος κατέβασε τη σβάστικα από την Ακρόπολη και ξέφυγαν φορτώνοντας την πράξη σε Ιταλούς. Επίσης έζησα και το ούρλιασμα των γερμανικών στούκας κατά τη νυχτερινή επιδρομή τους στην Κρή­ τη τη νύχτα 20-21 Μαΐου 1941. Την 23 Μαΐου 1941 υπέ­ βαλα στο Υπουργείο Συγκοινωνιών, Γενική Διεύθυν­ ση Τ.Τ.Τ., όλα τα διαχειριστικά των επιταγών, με λε­ πτομερή αναφορά και τα ονόματα των 23 στρατιωτι­ κών ταχυδρόμων με τα αντίστοιχα χρηματικά ποσά που κρατούσε ο καθένας και δεν είχε αποδώσει λογα­ ριασμό λόγω της υποχωρήσεως, συνολικού ποσού δραχμών 500.760, δηλαδή πολλών σημερινών εκατομ­ μυρίων, ώστε να μεριμνήσει η Υπηρεσία του Υπουρ­ γείου για την είσπραξή τους. Όπως έμαθα τότε, οι περισσότεροι επέστρεψαν τα χρήματα. Μεταξύ των ταχυδρόμων ήταν και ο Ευάγ­ γελος Αναιρούσης, μετέπειτα Βουλευτής Κυκλάδων, με το μεγαλύτερο ποσό δρχ. 160.793, ο τενόρος I. Ζηράς και ο ταχυδρόμος του 23ου Κτηνιατρικού Αποσπάσματος Τούρκος από την Κομοτινή Αλή Φαχρή. Στο Υπουργείο παρέδωκα και τις ανεξόφλητες επι­ ταγές, πολλές από τις οποίες ανήκαν σε φονευθέντες. Χαρακτηριστικά θυμάμαι την επιταγή 20 δρχ. ενός 221

Δ ΣΥΝΕΔΡΙΑ

στρατιώτη που σκοτώθηκε και η μανούλα του του έγρα­ φε «σου στέλνω αυτά τα λίγα για τσιγάρα». Όταν γύ­ ρισα στο γραφείο μου στο Φουρνά έγραψα στη Λάρι­ σα στον κ. Σαρρόπουλο, συνάδελφο και τότε π ρ ο ϊ­ στάμενό μου Λοχαγό, να ρωτήσει για τα πράγματα που άφησα και μου απάντησε ότι λεηλατήθηκαν. Επί λέξει δε: «ως λοχαγός σε συγχαίρω, κουτέ με πατέντα», υπο­ νοώντας την παράδοση της διαχειρίσεως που άλλοι δεν το έκαμαν.

222

ΣΥ Ζ Η Τ Η ΣΗ Δ ' ΣΥ Ν ΕΔΡΙΑ Σ

Ακροάτρια: Κ ύ ριε Σακελλάριε, να μας π είτε ένα κομ­ ματάκι από τις π α λιές επιθεωρήσεις; Εκείνα π ο υ ζήσαμε νέοι τότε. Α. Σακελλάριος: Την εποχή εκείνη είχαμε αποκτήσει γλωσσάριο. Δηλαδή, ο ηθοποιός έκανε συνεννόηση με το κ οινό π αρά τη λογοκρισ ία. Α ς πούμε, για τις μ α ­ ντινάδες, π ο υ ανέφερε η Δανάη μου. Κ ι ανάμεσά τους έλεγε ο τραγουδιστής: να-νά-να-νά-να-νά-να-νά... καθένας μας το ξέρει και τούτος ο ανήφορος κατήφορο θα φέρει. Χ αλασμός κόσμου. Ά λλο πάλι: λέγοντας «χελιδόνια» εννοούσ αν αεροπλάνα δικά μας. «Θά 'ρθουνε τα χ ε λ ι­ δ ό ν ια /κ α ι θα διώ ξουνε τα χιόνια». Χ ά λα γε ο κόσμος. Λ οιπ όν, δεν έβγαινε άκρη. Λ έγα ν οι Γερμανοί από ’κει π ο υ ήταν καθισμένοι, «για τί χειροκροτάνε;» Κ ι αυτό το πράμα κάθε μέρα πλουτιζότανε, κάθε μέρα ανανεω­ νότανε κι ήταν πρωτοφανές. Α λλά εκτός α π ’ αυτά· ας πούμε, το χρώμα μπλε. Έ βγαινε μ ια ηθοποιός με μπλε τουαλέτα και χά λα γε ο ντουνιάς. Έ λεγαν οι Γερμανοί, «τι συμβαίνει;» «Μ πλε». «Κ αι λοιπ όν;» «Η σημαία». Ά ντε να β γά λεις άκρη. Βέβαια, δεν μπορούσ αν να τι­ μωρήσουνε την ηθοποιό, κι αυτή έκανε τη δουλειά της. Κ α ι σχετικά με τα χρώματα, έβλεπες το κόκκινο, το μπλε, το άσπρο και το καθένα υπονοούσε κατιτί. Κ α ­ τιτί π ο υ είχε ανταπόκριση. Κ α ι μαύρο ήτανε πάντα ο Χ ίτλερ κι ο Μ ουσ ολίνι. Α λλά εκτός α π ’ αυτά, υπήρ­ χ α ν κι άλλα, ένα σωρό, στα σκετσάκια, στα νουμερά223

ΣΥΖΗΤΗΣΗ Δ ΣΥΝΕΔΡΙΑΣ

κια, π ο υ χα λά γα νε τον κόσμο. Α υτά όμως π ρέπ ει να εξηγηθούν σε μ ια εργασία μεγάλη, π ο υ να γραφτεί και να δημοσιευτεί. Γιατί έτσι μόνο θα τα καταλάβετε.

Ακροάτρια: Εγώ θά ’θελα κάτι άλλο να ρωτήσω. Υπήρ­ χ α ν θέατρα και λειτουργούσ α ν τότε; Υπήρχε κόσμος π ο υ π αρακολουθούσε; Δ εν μπορώ να το διανοηθώ. Α. Σακελλάριος: Τ όσος κόσμ ος υπήρχε ώστε κ α λ ο ­ καίρι, Α ύγουστος...

Ακροάτρια: Α ύγουσ τος του ’41; του ’42, ας πούμε; Α. Σακελλάριος: Ναι, του ’41, του ’42. Α ύγουσ τος με ήλιο, τα ανοιχτά θέατρα νά ’χ ο υ ν απογευματινές π α ­ ραστάσεις στις 4 η ώρα. Κ α ι νά ’ναι φίσκα.

Ακροάτρια: Ίσως για την Αθήνα. Γιατί εγώ είμαι από τη Θεσσαλονίκη κι οι γονείς μ ο υ μ ου λέγα νε ότι π ει­ νούσε ο κόσμος. Α. Σακελλάριος: Κ αι στην Αθήνα πεινούσε. Ά λλο όμως η πείνα κι άλλο να π άνε ν ’ ακούσουν μια κουβέντα π α ­ ρηγοριάς. Γιατί κουβέντες π αρηγοριάς ήτανε. Κ α ι δί­ νανε φτερά στις καρδιές των σκλαβωμένων Ελλήνων. Ποτέ δεν γνώρισε το θέατρο τόση επιτυχία όσο τις επο­ χές εκείνες.

Ακροατής: Α πευθύνομαι στην κυρία Δανάη. Α ν κατά­ λαβα καλά, την 28η Οκτω βρίου του 1940, βρισκόσα­ σ τα ν στην Κ ύπρ ο. Θέλετε να μας π είτε τι εντύπω ση έκανε στον κυπριακό λα ό η επίθεση; 224

ΣΥΖΗΤΗΣΗ Δ ΣΥΝΕΔΡΙΑΣ

Δ. Στρατηγοπούλου: Όχι, δεν βρισκόμουνα τότε στην Κ ύ­ προ. Επέστρεψα στην Ελλάδα τον Ιούλιο του ’40, π ριν το βομβαρδισμό της “Έ λλης”· και είχε αρχίσει το black­ out. Α λλά το ’40 δούλευα στο κέντρο “Π απαρούνα’’, Κ οδριγκτώ νος και Πατησίων. Χρήματα δεν επήρα, εκτός από ελάχιστα μεροκάματα στην αρχή-αρχή. Α λλά είχα ζητήσει για ό π ο ιο ν δικό μ ου -φ ίλ ο ή σ υνά δελφ ο- ερ­ χό τ α ν να τρώει ένα βαθύ π ιά το απ ’ τη μαρμίτα: ένα τεράστιο καζά νι όπ ο υ βρ ά ζα ν ό,τι π ερίσ σ ευε γ ια το προσω πικό της ταβέρνας. Είχα μεγάλη επ ιτυχία στην “Π απαρούνα’’, αλλά ο τρόπος της πληρωμής μου σκαν­ δάλισε ένα ν από τους επιχειρηματίες (που ήταν στρα­ τοδίκης) και με διώξανε. Κ άτι τέτοιο συνέβαινε σε όλα τα μέρη π ο υ π ήγα ινα να τραγουδήσω. Τραγουδούσα στην ταβέρνα “Ά λ ε ξ ” στο Κ ολω νάκι, όπ ο υ υπήρχανε δύο αίθουσες: μία για τους Έ λληνες και μία για τους Ιταλούς. Ένα βράδυ ο κ. Ά λεξ με παρακάλεσε να λέω δυο-τρία τραγούδια για τους Ιταλούς. Εγώ, βέβαια, δεν ήθελα να πω έτσι απροκάλυπτα το «όχι» μ ου και λέω, «μα δεν είνα ι δυνατόν. Μ ην ξεχνάτε ότι έχω συμβό­ λα ιο για μια αίθουσα». «Τότε να τραγουδάτε μ όνο για τους Ιτα λούς». Βγήκα λ ο ιπ ό ν και μ ο υ ζη τά γα νε το «Mamma son tanto felice». «Λ εν το θυμάμαι τώρα» , τους λέω · «θα σας το πω στη δεύτερη εμφάνισή μου». Δεύτερη εμφάνιση δεν έκανα ποτέ. Σκαστή έφ υγα κι από ’κει.

Α. Σακελλάριος: Θυμήθηκα μ ια ωραία ιστορία με έναν σπουδαίο Ιταλό. Ή μασταν στο Π ά νθ εον”, τον κ ινη ­ ματογράφο π ου είχε γίνει θέατρο, και παίζαμε μια επ ι­ θεώρηση. Μ ας βάλανε, λοιπ όν, καπέλο Ιταλούς π ρω ­ 225

ΣΥΖΗΤΗΣΗ Δ ΣΥΝΕΔΡΙΑΣ

ταγωνιστές, να π αίζουνε κι αυτοί για το ελληνικό κοι­ νό. Ή τανε μ ια π ο λ ύ ω ραία ορχήστρα -η ορχήστρα “Φ ράνκο”- το “τρίο Βιττόριο" και άλλοι. Ήρθε κι ένα στρατιωτάκι, ο οπ οίος ανέλαβε να τραγουδάει ιτα λ ι­ κά. Λ εγότανε Pierro Lovarti. Ο Λ οβάρτι ήρθε, τραγού­ δησε, και στη ζούλα τραγουδούσε ελληνικά, ντυμένος με π ο λιτικ ά , στο ελλη νικ ό πρόγρα μμ α. Μ ία π ρω το­ φανής ιστορία. Έ γινε τόσο αγαπητός... - μ άλιστα τό­ τε οι Ιταλοί είχα ν υποχρεώσει τους φαντάρους τους, όταν φεύγανε, να έχουν μ ια χειροβομβίδα στην τσέπη. Ο Λ οβάρτι, π ο υ όχι μ όνο δεν ήθελε νά ’χ ει χειροβομ­ βίδα, αλλά ήθελε και να π ηγαίνει αυγά στη μικρή κό­ ρη του σκηνογρά φου μας του Στεφανίδη, έβαζε στην τσέπη δυο αυγά και περνούσε τον έλεγχο. Ο Λ οβάρτι έγινε τόσο Έ λληνας π ο υ δεν ήθελε π ια να φύγει. Π αν­ τρεύτηκε εδώ Ελληνίδά, έμεινε εδώ, υπέφερε, πείνασε και αυτοκτόνησε.

Δ. Στρατηγοπούλου: Τώρα π ου μιλάμε για διάφορα κέν­ τρα και χώ ρους τραγουδιού, θυμάμαι τον Αττίκ. Κ αι το θάνατό του. Α λλά θυμάμαι και τον ποιητή και σ υγ­ γραφέα Γιώργο Λ αμπρινό, π ο υ είχαμε κοινούς ραδιο­ φ ω νικούς αγώ νες. Ή μασταν σ τον Ε λεύθερο Ρ α δ ιο ­ φω νικό Σταθμό στα Λ ιόσ ια· και είπα τα τελευταία λ ό ­ για στο μικρόφω νο: «Ή Ελεύθερη Ε λλάδα κα τα γγέλ­ λει πως τα αεροπλάνα του Σκόμπυ χτυπούν το λα ό της Αθήνας». Α. Σακελλάριος: Σ χετικά με τον Α ττίκ- ο Α ττίκ υπέ­ φερε τότε κι από τη μέση του κι από την καρδιά του. Ένα βράδυ π ου γύριζε σπίτι του, ένας μεθυσμένος Γερ­ μανός τού 'δώσε μια δυνατή κλωτσιά χαμηλά στο κόκ226

ΣΥΖΗΤΗΣΗ Δ ΣΥΝΕΔΡΙΑΣ

καλο. Έ φτασε σπίτι τον κακήν-κακώς ο Αττίκ, πήρε τα βερονάλ και τηλεφώνησε σε μερικούς φ ίλους του. - Τ ί είνα ι τέτοια ώρα; - Ε, σε πήρα έτσι να σου πω ένα αντίο. - Α ντίο γιατί; - Θα δεις. Με α υτόν τον τρόπο πήρε κι εμένα. Κ α ι την άλλη μ έρα μ αθ αίνα με ότι ο Αττίκ ήταν νεκρός. Ά λλοι είπα ν πως ήταν αυτοκτονία, ά λ λο ι πως ήταν λάθος -π ω ς πήρε περισσότερα βερ ο­ νάλ κατά λά θ ο ς- κι έτσι ο Α ττίκ έφυγε. Κ αι...

Δ. Στρατηγοπούλου: Κ α ι άφησε εμάς να τον θυμόμα­ στε.

Α. Σακελλάριος: Κ α ι να τον θυμόμαστε έντονα. Γιατί τέτοιος ήτανε. Τέτοιος ήτανε.

Β. Κρεμμυδάς: Να διακόψω λίγο την ποίηση και τη συγ­ κίνηση. θ έλω να σας κάνω μ ια ν ερώτηση ολωνών, π ου με ενδιαφέρει πάρα πολύ. Α πό τη στιγμή π ο υ συνέβη το γεγονός π ο υ περιγράψ ατε μ έχρι σήμερα π ο υ το περιγράψατε, έχετε σκεφτεί τι επεξεργασίες έχει υποστεί το γεγο ν ό ς μέσα σας; Να π ω ένα π αρά δειγμ α. Ο κ. Μ άργαρης είπε σ ’ αυτό το επεισόδιο στο «Ο λύμπιον» της Λ άρισας ότι έπεσε η βόμβα κι από τα θραύσματα τραυματίστηκε κάποιος, ο οπ οίος, είπε ο κ. Μ άρ γα­ ρης, έπαθε νευρικό κλονισμ ό. Εκείνη τη στιγμή σκεφτήκατε τη διατύπω ση «έπαθε νευρ ικό κλονισ μ ό» ή συμπεράνατε εκ των υστέρων ότι αυτό ήταν; Το σκεφτήκατε έτσι όπω ς μας το περιγράψ ατε; Α υτό είνα ι ένα μικρό δείγμα αυτώ ν π ο υ θέλω να μάθω.

Δ. Μάργαρης: Η διατύπωση είνα ι η πραγματική, δ ιό­ τι αυτό ακριβώ ς μ ου είπ ε ο ταγματάρχης της Τ αχυ­ 227

ΣΥΖΗΤΗΣΗ Δ ΣΥΝΕΔΡΙΑΣ

δρομικής Υπηρεσίας, ότι αυτός δεν μ πορ εί π λέο ν να εργασθεί, διότι έχει πάθει σοκ - τρελάθηκε κατά κά­ π ο ιο ν τρόπο.

Κ. Γεωργουσόπουλος: Τη στιγμή π ου πήρατε το γράμ­ μα από τον αξιωματικό π ου σας έλεγε πως «είσαι βλά ­ κας με πατέντα», τό ’χα τε σκεφτεί ποτέ, ότα ν κάνατε αυτήν την πράξη ότι ήσαστε βλάκας με πατέντα; Δ. Μάργαρης: Όχι, π οτέ δεν το σκέφτηκα, διότι τότε π ου αποφάσισα να παραδώσω το ταμείο μου έμενε π ά ν­ τα ζωντανό στη μνήμη το π εριστατικό της μικρής ε π ι­ ταγής π ο υ έλεγε, «παιδάκι μου, σου στέλνω αυτά τα λίγα για να π άρεις τσιγάρα». Α υτό το π ράμα με κυνη­ γούσε και ήξερα ότι αυτές οι επιταγές όλες π ο υ γύρι­ σα πίσω εγώ με το ταμείο αντιπροσώ πευαν οικονομίες ανθρώπων, φτωχών και π λουσίω ν, π ο υ μ πόρεσαν να τα σ τείλο υ ν αυτά στα π α ιδ ιά τους να τα α ν α κ ο υ φ ί­ σουν. Κ α ι επομένως δεν ένιωσα ποτέ (μπορούσα κάλλιστα τις επιταγές των σκοτωμένων να τις χρεώσω ότι πληρώ θηκαν) - π ο τέ δ εν ένιω σα να φ ε ύ γ ο υ ν α π ’ τη μνήμη μου όλα τα π εριστατικά π ου έζησα, ώστε να πω ότι κακώς έκανα π ου παρέδωσα τα χρήματα. Μάλιστα, εδώ τότε στην Αθήνα π ο υ ήρθα να παραδώσω, βρέθη­ κα με σ υναδέλφ ους ά λλω ν τομέων κι ένας χτυπ ιότα ν κι έκλα ιγε ότι τότε π ο υ πήγε π ρος Καλαμπάκα, τους π ερίμ εναν στη γέφυρα Μ ουγκάνη οι Γερμανοί και του το πήραν το ταμείο του.

Β. Κρεμμυδάς: Εσείς και ο κ. Σ ακελλάριος είπατε με διαφορετικά λό για το ίδιο πράμα. Εσείς είπατε, «αυ­ τά είνα ι όσα θυμούμαι», ο κ. Σ ακελλάρ ιος είπε, «ξε­ 228

ΣΥΖΗΤΗΣΗ Δ ΣΥΝΕΔΡΙΑΣ

χνιούνται αυτά τα πράματα;» Είναι το ίδιο πράμα. Εκεί­ νο π ο υ ρωτώ εγώ είναι: ότα ν τα θυμάται κανείς -κ α ι όσο μ π ορ εί και θ υ μ ά τα ι- π ο ιες επ εξεργα σ ίες έχ ο υν υ π οστεί μέσα του ή π ο ιες επ εξεργα σ ίες υφίσ τα ντα ι εκείνη την ώρα π ο υ ετοιμάζεται να τα π ει ή την ώρα π ο υ τα γράφατε εσείς στο χαρτί;

Δ. Μάργαρης: Γυρίζουνε μνήμες ζωντανές, σαν τις λέω, όπως τότε, π ρ ιν πενήντα χρόνια. Αυτή είνα ι η π ρ α γ­ ματικότητα. Ν ομίζω τώρα πω ς είμα ι στην Α λβα νία. Πως είμαι Π άσχα στα Γιάννενα. Ε ίναι ζω ντανές μνή­ μες αυτές. Κ α ι όπ οια επεξεργασία κι α ν κάνει κανείς, γυρίζει πάντα στο ίδιο σημείο - από ’κει, π ο υ ξεκίνη­ σε. Β. Κρεμμυδάς: Κ ύ ρ ιε Β ουρλούμη , κάτι π ά ρα π ο λ ύ ωραίο π ο υ είπατε, το «ναύτης στα κάρα»· αυτό εγώ το πρόλαβα, αλλά το πρόλαβα με άλλο περιεχόμενο. Όπως το άκουσα εγώ στην πατρίδα μ ου παιδί, δεν εσήμαινε τον άσχετο, αλλά αυτόν π ο υ δεν είχε δουλειά. Α. Βουρλούμης: Εγώ εκεί το άκουσα και το βρήκα π ο ­ λ ύ πετυχημένο.

Β. Κρεμμυδάς: Η Δανάη μ ου έδωσε την απάντηση, ότι γεννήθηκα σε λάθος μέρος. Ακροάτρια (Κα Λίτινα): Ο Γιοκαρίνης, π ο υ είπατε, εί­ ναι ο ίδιος δημοσιογράφος π ο υ καλωσόριζε τον Μ ουσ ολίνι και του ζητούσε να συγχωρέσει τους Έ λληνες π ου τον στενοχώρησαν;

229

ΣΥΖΗΤΗΣΗ Δ ΣΥΝΕΔΡΙΑΣ

Δ. Στρατηγοπούλου: Ή ταν κρυπτοφ ασίστας. Δ εν τό ’ξερε κανένας.

Α. Σακελλάριος: Α υτός ήταν. Ο Γιοκαρίνης διαγράφηκε από την Ένωση Συντακτώ ν γ ι ’ αυτά τα πράμ α­ τα. Α. Βουρλούμης: Επειδή αναφέρθηκε ο βομβαρδισμός του νοσ οκομ είου τω ν Ιω αννίνω ν, δράττομαι της ευ­ καιρίας να μ νημονεύσω το όνομα ενός φ ίλ ο υ μου για ­ τρού π ου σκοτώθηκε εκεί: ο Ξενοφών Κοντιάδης. Ήταν λα μπρός χειρούργος- βρέθηκε στα Γ ιάννενα και σκο­ τώθηκε στον βομβαρδισμό την ώρα π ο υ χειρουργούσε. Κ α ι μάλισ τα ο χειρ ο υρ γο ύμ ενο ς εσώθη, επειδή ήταν οριζόντιος, και σκοτώθηκαν οι γύρω του.

Ακροατής: Μ άλιστα έλεγε ο Δ εσπότης τότε: «λυπάμαι π ο υ δεν μπόρεσα να σώσω τα Γιάννενά μου». Α. Βουρλούμης: θ α σας πω κι ένα αστείο, επειδή ανα­ φέρατε τον Δεσπότη. Π ολύ σπουδαία στον κόσμο τον νοσοκομειακό ήτανε κι η Ελένη η Πετραλιά. Μ ια πάρα π ο λύ π αχιά γυναίκα, ευφυεστάτη. Ή τανε ξαδέλφη της μάνας μ ου και την ήξερα. Π ολύ χα ριτολόγος, και δεν εφ ύλαγε τα λό για της · έλεγε και τολμηρά π ράμ α­ τα. Κ α ι ο Δεσπότης την έκανε γούστο. Κ άποτε λ ο ιπ ό ν ήτανε σ ’ ένα γεύμα στην Α ρχιεπ ισ κοπή και ήτανε κι ένας γιατρός πενηντάρης- και, για να την π ειράξει, ο Α ρχιεπίσκοπος λέει, «να. ένας άνθρωπος κατάλληλοςπενήντα χρ ονώ ν είναι, π όσω ν χρ ονώ ν είσαι εσύ, Ε λέ­ νη; να παντρευτείτε.» Κ α ι λέει η Ελένη, «δεν μ ου τον κάνεις καλύτερα δύο εικοσιπεντάρικα;» 230

ΣΥΖΗΤΗΣΗ Δ ΣΥΝΕΔΡΙΑΣ

Δ. Στρατηγοπούλου: Τώρα π ο υ μιλάμε για τους φασί­ στες και τους αντιφασίστες, θυμάμαι ότι έμεινα 15 ημέ­ ρες κρυμμένη στο στούντιο του Φαληρέα, του γλύπτη. Κ α ι σ ’ ένα μ ικρό σπιτάκι στην αυλή ο Φ αληρέας φ ι­ λοξενούσε τον γλύπτη Χρήστο Κ απράλο, ο οπ οίος φ ι­ λοξενούσ ε ένα ν αντιφασίστα συνάδελφ ο γλύπτη, τον Giorgio. Κ ι ένα βράδυ με κάλεσε ο Κ α π ράλος να φ ά­ με μαζί. Είχε λ ο ιπ ό ν μία κατσαρόλα με κάτι σαν νερό όπ ου έπ λεαν δυο-τρία μακαρόνια και δυο-τρία φασό­ λια. Α υτό ήταν το π λουσ ιοπά ροχο γεύμα.

Β. Κρεμμυδάς: Ευχαριστώ πάρα π ο λύ όλους σας: την Κ α Δανάη, τον κ. Σ ακελλάριο, τον κ. Βουρλούμη, τον κ. Μ άργαρη, όλους εσάς. Κ α ι εδώ τελειώ νει αυτό το Σ υμπόσιο.

231

Χ ΡΗΣΤΟΣ ΧΑΤΖΗΙΩΣΗΦ

ΤΟ “Ο Χ Ι” ΤΟ Υ ΜΕΤΑΞΑ: ΒΡΑ Χ Υ Π ΡΟ Θ ΕΣΜ Ο Ι ΚΑΙ Μ ΑΚΡΟΠΡΟΘΕΣΜ ΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΜΙΑΣ ΑΠΟΦ ΑΣΗΣ

Στις 10 Απριλίου 1938 ο πρεσβευτής της Μεγάλης Βρε­ τανίας στην Αθήνα απηύθυνε στον πρωθυπουργό της Ελλάδας μία προσωπική επιστολή στα γαλλικά, της οποίας η ελληνική μετάφραση, όπως τη συνέταξαν οι υπάλληλοι της Προεδρίας της Κυβέρνησης, έχει ως εξής:

'Αγαπητέ μ ου κ. Π ρόεδρε τής Κυβερνήσεως, 'Ανέγνωσα μ ε τ ’ ένδια φέροντος εις τάς έφημερίδας δτι ή Έ ξοχότης Σας έπεσκέφθη τάς έγκαταστάσεις τοΰ ά ερ ο λιμ ένο ς Φ αλήρου, καί διερω τήθην έάν, έπ ί τή εύκαιρίρ ταύτη, όδήγησαν υμάς είς έπιθεώ ρησιν τών άποχω ρητηρίων τοΰ άερολιμένος; Υ π ο θ έτω ότι όχι, διότι υπό τήν έπ οψ ιν ταύτην, τά υπάρχοντα διά τούς άφικνουμένους είς Φάληρον ταξιδιώτας Ιδρύματα είναι είς ά ρ χέγονον κατάστασιν, είνα ι μ άλιστα αίσχος διά τόν πολιτισμόν. Δ έν γνω ρίζω έάν ή Δ /νσ ις τής Π ολιτικής Ά εροπ ο233

ΧΡΗΣΤΟΣ ΧΑΤΖΗ1ΩΣΗΦ

ρίας είνα ι υπεύθυνος διά τήν άταξίαν καί τήν βρωμε­ ρότατα αυτών, λαμβάνω δμως τό θάρρος νά έφελκύσω τήν π ροσοχή ν υμών έπί τής λεπτομερείας ταύτης, έκ τής όποίας π ο λλο ί διακεκριμένοι ταξιδιώται δύνανται ν ’ άπ ο κ ο μ ίσ ο υ ν μ ία ν πρώ την, κακήν π ερ ί τής Ε λλά δος έντύπωσιν. ΑΙ πρώται έντυπώ σεις έχουν ση­ μασίαν δι ’ δ καί έλπίζω δτι θά συγχωρήσετε τήν άδιάκριτον τόλμην μ ου έά ν φέρω ένώ π ιον τής Ύ μ ετέρας Έξοχότητος τό ήκιστα νόστιμον τούτο ζήτημα. Ώ ς φ ί­ λος τής Χ ώ ρας σας έτόλμησα τούτο. Π ιστός καί άφοσιω μένος φ ίλος σας, Σ. Ο ύατερλόου1

Κανένα, ίσως, κείμενο της περιόδου δεν αντικατο­ πτρίζει καλύτερα από αυτή την επιστολή την ισχύ του Άγγλου πρεσβευτή στην Αθήνα και την εξάρτηση του πρωθυπουργού της 4ης Αυγούστου από τη Μεγάλη Βρε­ τανία. Νομιμοποιούμεθα, όμως, στηριζόμενοι στη γνώ­ ση αυτής της πραγματικής εξάρτησης, να ισχυρισθούμε ότι «στις 28 Οκτωβρίου, ο Μεταξάς δεν είχε άλλη επιλογή από το να πει το “Ό χι”...»; Ναι, γιατί σε τε­ λευταία ανάλυση, ναι, θα μπορούσε να διευκρινίσει κανένας, ο Μεταξάς δεν είχε άλλη επιλογή. Πολύ φο­ βούμαι ότι, σε αυτή τήν περίπτωση, η πολύ βολική για τον ιστορικό αίρεση της τελευταίας ανάλυσης καλύ­ πτει αδυναμίες ερμηνευτικών σχημάτων και ανεπαρ­ κή τεκμηρίωση, που, αν υπήρχαν, θα εξηγούσαν ακρι­ βώς τους λόγους για τους οποίους η τελευταία α νά ­ λυση είναι αυτή και όχι κάποια άλλη. 234

ΤΟ "ΟΧΙ" ΤΟΥ ΜΕΤΑΞΑ

Η ακύρωση της ελεύθερης βούλησης του I. Μεταξά οφείλεται στην προσπάθεια των ιστοριογράφων να ξεπεράσουν την αντίφαση ανάμεσα στη θεωρούμενη ως αναμφισβήτητη γερμανοφιλία του και την αντίστασή του στους αντιπάλους της Μ. Βρετανίας στον Β ' Παγ­ κόσμιο Πόλεμο, ανάμεσα στον αντιδημοκρατικό χα­ ρακτήρα του καθεστώτος της 4ης Αυγούστου και στη συμπαράταξή του με τις Δυτικές Δημοκρατίες εναντίον της ναζιστικής Γερμανίας και της φασιστικής Ιταλίας. Στην πραγματικότητα, η αντίφαση αυτή δεν υπάρχει, γιατί από τις αρχές της δεκαετίας του 1930, οι κληρο­ νόμοι των «βασιλικών» του Α ' Παγκοσμίου Πολέμου είχαν ευθυγραμμισθεί με την εξωτερική πολιτική των Δυτικών Δυνάμεων στα Βαλκάνια, την οποία αυτή τη φορά θεωρούσαν αντίθετη με τα ελληνικά συμφέροντα οι «βενιζελικοί», οι παλιοί σύμμαχοι της Αντάντ στην Ελλάδα.2 Από την πλευρά της, η θεωρία της αυτόμα­ της ευθυγράμμισης των απανταχού δικτατοριών με τις μητροπόλεις του φασισμού και του ναζισμού, παρα­ βλέπει τα βασικά αίτια της επιβολής των δικτατοριών στις καπιταλιστικές χώρες του Μεσοπολέμου και την ανοχή που επέδειξαν οι Δυτικές Δημοκρατίες απένα­ ντι στις δικτατορίες και τα φασιστικά καθεστώτα, όταν δεν τα υποστήριξαν ανοικτά, όπως, μεταξύ άλλων, συ­ νέβη και με την περίπτωση της δικτατορίας στην Ελλά­ δα. Για τη Μ. Βρετανία η δικτατορία της 4ης Αυγού­ στου δεν ήταν η πρώτη φορά που αντιμετώπιζε ευμενώς μια συνταγματική εκτροπή στην Ελλάδα του Με­ σοπολέμου, γιατί είχαν προηγηθεί άλλες περιστάσεις, με χαρακτηριστικότερη την πρόσκαιρη υποστήριξή της στη δικτατορία του Παγκάλου. Την κήρυξη της δικτα­ τορίας του Μεταξά δεν παρέλειψε να τη χαιρετήσει και 235

ΧΡΗΣΤΟΣ ΧΑΤΖΗΙΩΣΗΦ

η μεγάλη υπερατλαντική δημοκρατία των Η.Π.Α. δια του στόματος του πρεσβευτή της στην Αθήνα Λ. Μακβή.3 Απευθυνόμενοι στην κοινή γνώμη των χωρών τους και προσπαθώντας να δικαιολογήσουν τις συνταγμα­ τικές εκτροπές στην Ελλάδα, οι ιθύνοντες της δημο­ κρατικής Δύσης χρησιμοποιούσαν κατά κανόνα τα ίδια επιχειρήματα με τους Έλληνες δικτάτορες: την κυβερ­ νητική αστάθεια και την ύπαρξη κομουνιστικού κιν­ δύνου.4 Η διπλή άγνοια, από τη μια μεριά, των μεταβολών στην ελληνική πολιτική ζωή του Μεσοπολέμου σε σχέ­ ση με την εποχή του εθνικού διχασμού και, από την άλ­ λη μεριά, των αιτιών της δικτατορίας και της πραγ­ ματικής φύσης του καθεστώτος της 4ης Αυγούστου οδή­ γησε, επί δεκαετίες, στα πλαίσια αυτού που επικράτη­ σε να ονομάζεται ιδεολογική χρήση της ιστορίας, σε μια περιοδικά αναφυόμενη, σε κάθε επέτειο της 28ης Οκτωβρίου, διαμάχη από τις στήλες του τύπου για το «ποιός είπε το όχι;» Από τα πρώτα μεταπολεμικά χρό­ νια, ο αριστερός τύπος και, σχεδόν αμέσως μετά, οι κεντρώες, παλιές δημοκρατικές εφημερίδες, αμφισβή­ τησαν το «όχι του Μεταξά». Η εκδοχή των «γεγονό­ των» που υποστήριζαν μπορεί να συνοψισθεί ως εξής: «Ήταν ο ελληνικός Λαός [που έδωσε] την απάντησί του στο ιταλικό τηλεσίγραφο. Κι αυτός που είπε το “ΟΧΙ”, αυτός τον ενίκησε. Την νίκην της 28ης Οκτω­ βρίου την εκέρδισεν ο ελληνικός Λαός - μόνον αυτός! Και την επέβαλε στην ηττοπαθή Κυβέρνησίν του, στην άτολμη στρατιωτικήν ηγεσία του».5 Πρόθεσή μου δεν είναι να εξετάσω τη διαδικασία διαμόρφωσης αυτής της άποψης, η οποία, μετά την πτώση της δικτατορίας των συνταγματαρχών το 1974, 236

ΤΟ ΌΧΙ" TOY ΜΕΤΑΞΑ

επικράτησε καθολικά.6 Απλώς, θα προσπαθήσω να δ ι­ ευρύνω το χρονικό ορίζοντα των γεγονότων του Οκτω­ βρίου του 1940 εντοπίζοντας ορισμένα από τα βραχυ­ πρόθεσμα και μεσοπρόθεσμα δεδομένα καθώς και τις παραστάσεις που συνέβαλαν στη συγκρότηση του πλαι­ σίου αναφοράς, με βάση το οποίο πήραν τις αποφά­ σεις τους οι Έλληνες ιθύνοντες εκείνης της εποχής. Προκειμένου για τα βραχυπρόθεσμα δεδομένα, που θα τα εξετάσω πρώτα, υπενθυμίζω ότι η Ελλάδα δεν μπήκε αυτόματα στον πόλεμο με την κήρυξή του το Σε­ πτέμβριο του 1939, αλλά γνώρισε 14 μήνες ανήσυχης ουδετερότητας. Είναι πιθανόν σωστό, αυτό που έχει ήδη επισημανθεί, ότι στη φάση εκείνη της παγκόσμιας σύρραξης η παραμονή της Ελλάδας έξω από τον πό­ λεμο συνέφερε και τις δύο εμπόλεμες παρατάξεις,7 πράγμα που μειώνει τη σημασία της ουδετερότητας ως εκδήλωσης αυτόνομης ελληνικής πολιτικής, αλλά και μετά την 28η Οκτωβρίου, όταν λειτούργησαν οι παρά­ γοντες της «τελευταίας ανάλυσης», ο Μεταξάς αντιτάχθηκε σε πολλές από τις εισηγήσεις των Αγγλων επι­ τελών και αρνήθηκε να υιοθετήσει τις επιλογές τους. Είναι αλήθεια ότι, ιδίως, μετά την 28η Οκτωβρίου και την αγγλική βοήθεια προς τις ελληνικές ένοπλες δυ­ νάμεις εναντίον της Ιταλίας, είχε δημιουργηθεί μία πραγματική κατάσταση, η οποία δεν άφηνε στην ελλη­ νική κυβέρνηση τα περιθώρια να αποφασίσει, αν, και με ποιόν, θα συμπαραταχθεί, αλλά μόνο, ενδεχομένως, τη δυνατότητα επιλογής των τεχνικών λεπτομερειών της συστράτευσης με τη Μ. Βρετανία. Στα πλαίσια και αυτής της κατάστασης, όμως, υπήρχαν στοιχεία που ενίσχυαν την άποψη των κυβερνώντων στην Ελλάδα ότι οι επιλογές τους δεν ήταν απλώς οι μόνες δυνα237

ΧΡΗΣΤΟΣ ΧΑΤΖΗΙΩΣΗΦ

τές, αλλά και οι μόνες ορθές. Συγκεκριμένα, η ουδε­ τερότητα δεν υπήρξε για την ελληνική κυβέρνηση απο­ κλειστικά μια περίοδος αγωνιώδους αναμονής, αλλά και μια φάση συλλογής πληροφοριών για την εξέλιξη των πολεμικών επιχειρήσεων, την οικονομική και πο­ λιτική κατάσταση των ευρωπαϊκών χωρών, με βάση τις οποίες μπορούσε να κάνει και έκανε, πραγματικά, τις δικές της εκτιμήσεις για την έκβαση του πολέμου. Μέσα στις συνθήκες που προέκυψαν από τη διακοπή των επικοινωνιών, οι πληροφορίες που συνέλεγαν οι ουδέτεροι ήταν πολύτιμες για τους εμπολέμους. Στην Αθήνα, ο Βρετανός πρεσβευτής φαίνεται ότι εκτιμού­ σε ιδιαίτερα τα στοιχεία από τις εκθέσεις Ελλήνων δι­ πλωματών στη γερμανοκρατούμενη Ευρώπη που του διαβίβαζε το ελληνικό Υπουργείο των Εξωτερικών.8 Φαντάζομαι ότι ο κύριος όγκος αυτών των πληρο­ φοριών θα βρίσκεται στα αρχεία του Υπουργείου των Εξωτερικών και της Ιστορικής Υπηρεσίας του Στρα­ τού. Ένα τμήμα τους, όμως, έχει διασωθεί στο Αρχείο Μεταξά, που φυλάσσεται στα Γενικά Αρχεία του Κρά­ τους.9 Πρόκειται για προσωπικές επιστολές προς τον Μεταξά, μεταξύ άλλων του πρεσβευτή της Ελλάδας στο Λονδίνο Χαράλαμπου Σιμόπουλου, του πρεσβευτή στη Μαδρίτη Περικλή I. Αργυρόπουλου και των διευθυν­ τών των γραφείων Τύπου στο Λονδίνο και το Παρίσι Δημητρίου Λάμπρου και Σπύρου Φωκά-Κοσμετάτου. Οι δύο τελευταίοι φαίνεται ότι αποτελούσαν ένα πα­ ράλληλο δίκτυο πληροφόρησης, με το οποίο ο Μετα­ ξάς συμπλήρωνε και έλεγχε τις πληροφορίες που έφθα­ ναν από τη συνηθισμένη διπλωματική οδό. Ιδού εν περιλήψει η εικόνα της Ευρώπης που παρείχαν στο Με238

ΤΟ "ΟΧΙ" ΤΟΥ ΜΕΤΑΞΑ

ταξά οι επιστολογράφοι του: Οι γερμανικοί βομβαρ­ δισμοί της Αγγλίας δεν μπόρεσαν να κάμψουν το ηθι­ κό του αγγλικού λαού και έχουν προκαλέσει μικρές ζη­ μιές στην πολεμική βιομηχανία, της οποίας η απόδο­ ση αυξάνει. Ο αγγλικός στρατός αναδιοργανώνεται και προσαρμόζεται στην ευέλικτη τακτική του νέου πο­ λέμου.10 Η αγγλική νίκη το 1942 δεν είναι απίθανος ισχυρισμός. Από τη Γαλλία έρχεται η εκτίμηση ότι το καθεστώς του Βισύ δεν θα μπορέσει να εξασφαλίσει για πολύ την υποταγή των Γάλλων και διατυπώνεται η πρόβλεψη πολιτικής κρίσης· ο όρος Αντίσταση δεν χρησιμοποιείται ακόμα.11 Τέλος από την Ισπανία περιγράφεται η διαμάχη αγγλόφιλων και γερμανόφιλων στους κόλπους της κυβέρνησης του Φράνκο και πολύ πριν από τη συνάντηση Φράνκο-Χίτλερ στην Hendaye προεξοφλείται ότι η Ισπανία θα παραμείνει ουδέτερη για λόγους, που ορισμένοι από αυτούς ισχύουν και για την Ελλάδα, όπως η εξάρτησή της από υπερπόντιες πη­ γές τροφίμων, που σε περίπτωση συμμαχίας με τη Γερ­ μανία θα μπορούσαν να απομονωθούν από τον αγ­ γλικό στόλο, με αποτέλεσμα το λιμό σε μία χώρα ήδη αφαιμαγμένη από τον εμφύλιο πόλεμο.12 Τις παραμο­ νές της 28ης Οκτωβρίου ο Μεταξάς διέθετε λοιπόν μια σειρά από πρόσφατες πληροφορίες που τον έκαναν να πιστεύει ότι η πλάστιγγα του πολέμου θα έκλινε τελι­ κά υπέρ της Αγγλίας. Σχετικά με τον τόνο αυτών των επιστολών, θα πρέ­ πει να σημειώσουμε ότι δεν έχουμε να κάνουμε με ψυ­ χρές εκθέσεις της διεθνούς συγκυρίας, όπως την αντι­ λαμβάνονταν οι συντάκτες τους. Πιθανόν από το Βε­ ρολίνο ή από άλλες ελληνικές διπλωματικές αποστο­ λές να έφθαναν στο Μεταξά διαφορετικά μηνύματα, 239

ΧΡΗΣΤΟΣ ΧΑΤΖΗΙΩΣΗΦ

αλλά οι επιστολογράφοι του στο Παρίσι, το Βισύ, το Λονδίνο και τη Μαδρίτη τοποθετούνταν υπέρ της Αγγλίας, και τα μηνύματά τους ήταν εμφανώς προο­ ρισμένα για κάποιον που ήταν ήδη διατεθειμένος να πεισθεί για την αγγλική νίκη. Πουθενά δεν φαίνεται ότι στόχος των επιστολών είναι να πεισθεί κάποιος «γερμανόφιλος». Είναι σαφές από τον τόνο της αλλη­ λογραφίας ότι οι διαλεγόμενοι είναι σύμφωνοι μετα­ ξύ τους ως προς την προτίμηση στη Μ. Βρετανία σε βάρος της Γερμανίας. Ο Μεταξάς τον Οκτώβριο του 1940 είναι, λοιπόν, ένας σταθερός υποστηρικτής της Αγγλίας και όχι μια προσωπικότητα διχασμένη ανά­ μεσα στα φιλογερμανικά της αισθήματα και την αναγ­ καστική της σύμπλευση με την Αγγλία. Η τοποθέτησή του αυτή δεν ήταν πρόσφατη. Ο Μεταξάς δεν αναγκά­ σθηκε να κάνει στροφή στους εξωτερικούς του προ­ σανατολισμούς μετά την 4η Αυγούστου, αλλά η 4η Αυ­ γούστου έγινε δυνατή, μεταξύ άλλων λόγων, και για­ τί από χρόνια ο Μεταξάς είχε ευθυγραμμίσει τις από­ ψεις του για την εξωτερική πολιτική με τις επιλογές των κυρίαρχων αγγλικών κύκλων. Είναι χαρακτηριστικό ότι η γερμανοφιλία του Με­ ταξά τεκμηριώνεται, κατά κανόνα, με τις εγγραφές του στο προσωπικό του ημερολόγιο, οι περισσότερες από τις οποίες χρονολογούνται πριν από τον Α ' Παγκό­ σμιο Πόλεμο. Αντίθετα, αγνοείται η μετέπειτα στα­ διοδρομία του Μεταξά και η πολιτεία του ως αρχηγού κόμματος και ως υπουργού, κυρίως κατά τη διάρκεια της κρίσιμης θητείας του στο υπουργείο Συγκοινωνιών, στις Οικουμενικές Κυβερνήσεις της περιόδου 19271928. Στη διάρκεια της υπουργικής του θητείας ο Με240

ΤΟ ΟΧΙ” ΤΟΥ ΜΕΤΑΞΑ

ταξάς χρειάσθηκε να πάρει αποφάσεις υπέρ δύο ση­ μαντικών αγγλικών επενδύσεων στην Ελλάδα, των οποίων η τύχη αποτελούσε κεντρική φροντίδα της βρε­ τανικής εξωτερικής πολιτικής, που η διαμόρφωσή της σε σχέση με την Ελλάδα επηρεαζόταν από τους φορείς αυτών των επενδύσεων. Η πρώτη αγγλική επένδυση ήταν αυτή της Γενικής Ελληνικής Εταιρείας, στην οποία παραχωρήθηκε επί Παγκάλου το προνόμιο παραγωγής ηλεκτρικού ρεύ­ ματος και η εκμετάλλευση ορισμένων αστικών συγ­ κοινωνιακών μέσων στην περιοχή της πρωτεύουσας. Η εταιρεία αυτή είναι γνωστότερη ως Πάουερ από το συντομευμένο όνομα του κύριου Αγγλου μετόχου της, της εταιρίας Power and Traction Co. Στα 1931, μετά από μια σειρά από ανακατατάξεις, ο έλεγχος της εταιρίας πέρασε στον όμιλο επιχειρήσεων Pearson, με παράδο­ ση στις επιχειρήσεις, αλλά και τα πραξικοπήματα της Λατινικής Αμερικής. Η αρχική σύμβαση υπογράφηκε επί Παγκάλου με όρους και διαδικασίες που ελάχιστες πιθανότητες είχαν να γίνουν αποδεκτές από μια κοι­ νοβουλευτική κυβέρνηση. Με την πτώση της δικτατο­ ρίας, η ισχύς της σύμβασης αμφισβητήθηκε ευρύτατα και η διάσωσή της οφείλεται στην απροκάλυπτη πα­ ρέμβαση της αγγλικής κυβέρνησης, που χωρίς περι­ φράσεις δήλωσε στην ελληνική ότι η επικύρωση της σύμβασης ήταν προϋπόθεση για την παροχή δανείων στο Ελληνικό Δημόσιο από την αγγλική χρηματαγο­ ρά.13 Ο Μεταξάς, ως καθ’ ύλην αρμόδιος υπουργός, ανέλαβε να επιφέρει στη σύμβαση κάποιες διακοσμητικές τροποποιήσεις και να την περάσει από τη Βου­ λή. Η επιτυχία του σε αυτό τον ελιγμό δεν θα πρέπει 241

ΧΡΗΣΤΟΣ ΧΑΤΖΗ ΙΩΣΗΦ

να πέρασε απαρατήρητη στο Φόρεϊν Όφις και το Σίτυ, που πιθανόν να σημείωσαν και μια ιδιότυπη θεω­ ρία του περί περιορισμένης εθνικής κυριαρχίας των μικρών κρατών, που χρησιμοποίησε για να πείσει τους δυστροπούντες βουλευτές.14 Αν η σύμβαση με την Πάουερ σημαδεύει την αρχή της υπουργικής θητείας του Μεταξά, το τέλος της σφραγίζεται από τη σύμβαση της οδοποιίας με την εται­ ρία ΓΊ.Γ. Μακρής & Σία που υπογράφηκε το Μάιο του 1928.15 Για το μεγάλο πρόγραμμα κατασκευής δρόμων μήκους 2.600 χλμ. μέσα σε λίγα χρόνια ενδιαφερόταν η εταιρία Σελ, της οποίας ο Π. Μακρής ήταν ο αντι­ πρόσωπος στην Ελλάδα, και η τράπεζα Χάμπρο, που ήταν ο κυριότερος χρηματοδότης του έργου. Η σύμ­ βαση αυτή έγινε, επίσης, αντικείμενο σκληρής κριτι­ κής, ενώ οι δυσκολίες στην υλοποίησή της αποτελούσαν, μαζί με την αθέτηση των συμβατικών της υπο­ χρεώσεων από την Πάουερ, ένα μόνιμο αγκάθι στις ελληνοβρετανικές σχέσεις στη δεκαετία του 1930. Δεν εί­ ναι τυχαίο ότι τα προβλήματα αυτά, μαζί με παρόμοια άλλων μεγάλων αγγλικών επενδύσεων στην Ελλάδα, λύθηκαν με τον καλύτερο για τους Αγγλους ενδιαφερόμενους τρόπο, επί δικτατορίας Μεταξά, το 1937.16 Όπως έγραφε τότε ο Αγγλος πρεσβευτής, με καμία κοι­ νοβουλευτική κυβέρνηση δεν θα μπορούσαν να είχαν λυθεί αυτά τα προβλήματα. Θα μπορούσε να αντιτείνει κανένας ότι, δεδομένης της αγγλικής πίεσης και της εξάρτησης του Ελληνικού Δημοσίου από την αγγλική χρηματαγορά -ο ίδιος ο τό­ τε πρωθυπουργός είχε απειλήσει με παραίτηση- η σύμ­ βαση Πάουερ θα μπορούσε, σε τελευταία ανάλυση , να 242

ΤΟ ΌΧΙ"ΤΟΥ ΜΕΤΑΞΑ

είχε επικυρωθεί με τη φροντίδα οιουδήποτε υπουργού Συγκοινωνιών και όχι μόνο του Μεταξά. Η αντίρρη­ ση είναι θεωρητικά ορθή, αλλά το πρακτικό αποτέλε­ σμα είναι ότι ήταν ο Μεταξάς αυτός που πιστώθηκε με μία φιλοαγγλική ενέργεια. Η μεταστροφή του Με­ ταξά και η εκ μέρους του κατανόηση για τα ιδιαίτερα συμφέροντα της Μεγάλης Βρετανίας στην Ελλάδα δεν αποτελεί μοναδική περίπτωση στο χώρο των πολιτι­ κών δυνάμεων που αντιτάχθηκαν στην είσοδο της Ελλάδας στο πλευρό της Αντάντ στον Α ' Παγκόσμιο Πόλεμο. Ολόκληρη η ευρύτερη αντιβενιζελική παρά­ ταξη προσέβλεπε πλέον στις δύο μεγάλες δυτικοευ­ ρωπαϊκές Δυνάμεις και ιδιαίτερα στην Αγγλία, που φιλοξενούσε τον εξόριστο βασιλιά της Ελλάδας, για τη διατήρηση της εξωτερικής ασφάλειας και της εσω­ τερικής σταθερότητας της χώρας. Από την άλλη μεριά, είχε εκλείψει ο ενθουσιασμός στις Δυτικές Δυνάμεις για τη βενιζελική παράταξη και τον ίδιο τον Ε. Βενιζέλο. Οι νέες συζυγίες ντόπιων πολιτικών παρατάξε­ ων και ξένων δυνάμεων αποκρυσταλλώθηκαν στην πε­ ρίοδο εκκόλαψης του Βαλκανικού Συμφώνου, με τους βενιζελικούς αντίθετους με οιονδήποτε εξωτερικό συν­ δυασμό μπορούσε να φέρει τη χώρα αντιμέτωπη με την Ιταλία, και τους αντιβενιζελικούς ευθυγραμμισμένους με τις επιλογές των Δυτικών Δυνάμεων. Η αποτυχία του κινήματος του Μ αρτίου του 1935 έλυσε ταυτό­ χρονα την αβεβαιότητα τόσο ως προς τις εσωτερικές όσο και ως προς τις εξωτερικές επιλογές της χώρας. Η ιταλική επίθεση εναντίον της Αιθιοπίας την ίδια χρο­ νιά αφαίρεσε από τους Δυτικούς και τους τελευταίους ενδοιασμούς για το σε ποιά πολιτική παράταξη έπρεπε να στηριχθούν και να στηρίξουν στην Ελλάδα.17 243

ΧΡΗΣΤΟΣ ΧΑΤΖΗΙΩΣΗΦ

Τη φιλοδυτική κατεύθυνση της παλιάς και της νέας φιλομοναρχικής παράταξης την ακολούθηκε και το οι­ κονομικό στήριγμα αυτής της παράταξης, η Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος. Ορθότερα, ο προσανατολισμός της Εθνικής προς την αγγλική χρηματαγορά, με εξαί­ ρεση μια σύντομη αμφιταλάντευση το 1905/1906, δεν μεταβλήθηκε ούτε στην περίοδο του εθνικού διχασμού. Από την πτώχευση του 1893 ώς τον Β ' Παγκόσμιο Πό­ λεμο, η Εθνική Τράπεζα είχε τον ίδιο προνομιούχο συ­ νομιλητή στο εξωτερικό, που ήταν συνάμα και ο με­ γαλύτερος δανειστής του Ελληνικού Δημοσίου, τον αγ­ γλικό τραπεζικό οίκο των Χάμπρο. Στην κυβέρνηση της 4ης Αυγούστου συμμετείχαν τρία ανώτατα στελέ­ χη της Εθνικής Τράπεζας, το τρίτο, ο I. Αρβανιτίδης, παλαιός επικεφαλής του τμήματος βιομηχανικής π ί­ στης, μπήκε στην κυβέρνηση τον Ιούνιο του 1937, σε αντικατάσταση του βιομήχανου Ανδρέα Χατζηκυριά­ κου, του οποίου τα σχέδια για την ανάπτυξη βαριάς βιομηχανίας στην Ελλάδα ματαιώθηκαν μπροστά στη συνδυασμένη αντίδραση της ΕΤΕ και των Χάμπρο.18 Από την άλλη μεριά, οι ιθύνοντες ελληνικοί οικονο­ μικοί κύκλοι θεωρούσαν την Ιταλική οικονομία ως το μεγάλο αντίπαλο, του οποίου η επιθετική πολιτική δεν τους ανταγωνιζόταν απλώς στο χώρο των Βαλκανίων και της Ανατολικής Μεσογείου, αλλά και τους απει­ λούσε μεσοπρόθεσμα μέσα στην ίδια την ελληνική αγο­ ρά.19 Η παρουσίαση αυτών των ενδείξεων δεν πρέπει να δημιουργήσει την εντύπωση ότι η εξωτερική πολιτική των διαφόρων κρατών της εποχής εκφραζόταν με τρό­ πο μονολιθικό και ήταν σε απόλυτη αρμονία με τα κυ­ ρίαρχα οικονομικά συμφέροντά τους. Οι εσωτερικές 244

ΤΟ ΌΧΙ"ΤΟΥ ΜΕΤΑΞΑ

αντιφάσεις στην περίπτωση της Ελλάδας μας είναι σχε­ τικά γνωστές και η ύπαρξή τους γίνεται εύκολα απο­ δεκτή. Θα πρέπει όμως να δεχθούμε ότι ούτε η πολι­ τική των Δυτικών Δυνάμεων απέναντι στην Ελλάδα και ιδιαίτερα η αγγλική ήταν μονολιθική. Την εποχή εκείνη διεξαγόταν στο εσωτερικό της Αγγλίας, ανάμε­ σα στους appeasers και τους αντιπάλους τους, μια γε­ νικότερη διαμάχη γύρω από τον τρόπο αντιμετώπισης των εξωτερικών φιλοδοξιών της ναζιστικής Γερμανίας. Οι επιλογές στην εξωτερική πολιτική δεν ήταν άμοι­ ρες των αντιλήψεων για την αντιμετώπιση των εσωτε­ ρικών, κοινωνικών προβλημάτων της Μ. Βρετανίας.20 Η διαίρεση αυτή διαπερνούσε φυσικά και το Φόρεϊν Όφις και δεν πρέπει να άφησε άθικτη τη βρετανική πρε­ σβεία στην Αθήνα. Ένα επεισόδιο στη βρετανική πρε­ σβεία στην Αθήνα δείχνει καθαρά την ύπαρξη αυτών των διαφορετικών γνωμών στην αγγλική πολιτική. Εί­ ναι το καλοκαίρι του 1937, όταν, για κάποιο σύντομο διάστημα, ο Patrick Roberts αντικατέστησε τον πρε­ σβευτή Sidney Waterlow. Η κριτική για το καθεστώς του Μεταξά και του Γεωργίου Β ' έκθεση του Roberts της 21.8.193721 δεν δημιούργησε μόνο γενικές αμφι­ βολίες στους υπαλλήλους του Φόρεϊν Όφις σχετικά με την πραγματική κατάσταση στην Ελλάδα, αλλά ανη­ σύχησε ειδικότερα τον Sidney Waterlow και το στέλε­ χος του υπουργείου Philip Nichols, οι οποίοι φοβήθη­ καν μήπως οι «ανεπιθύμητες» πληροφορίες του Roberts, σε συνδυσμό με κάποιους «δημοφιλείς ψιθύρους» εκτός Φόρεϊν Όφις, επηρεάσουν τις αποφάσεις στα ανώτε­ ρα κλιμάκιά του.22 Τα στοιχεία αυτά δείχνουν οπωσδήποτε την ανάγκη να στραφεί η έρευνα προς τη μελέτη της σχέσης εξω­ 245

ΧΡΗΣΤΟΣ ΧΑΤΖΗΙΩΣΗΦ

τερικής και εσωτερικής πολιτικής στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου, αν δεν είναι ικανά να αποδείξουν ότι το πρωί της 28ης Οκτωβρίου 1940 ο I. Μεταξάς στηρίχθηκε για να πάρει την απόφασή του σε πρόσφατες εκτιμήσεις του σχετικά με την τελική έκβαση του Παγ­ κοσμίου Πολέμου, ενώ ταυτόχρονα παρέμενε πιστός στον βασικό του πολιτικό προσανατολισμό των δύο τελευταίων δεκαετιών, προσανατολισμό που συνέπι­ πτε στα εξωτερικά θέματα με αυτόν της ευρύτερης πο­ λιτικής παράταξης από την οποία προερχόταν και ο οποίος είχε την έγκριση των μεγάλων οικονομικών δυ­ νάμεων της χώρας.

ΣΗ Μ ΕΙΩ ΣΕΙΣ 1. ΓΑΚ, Α ρχείο Μ εταξά, φ. 31. Στο π ερ ιθ ώ ρ ιο της επιστολής του Βρετανού πρεσβευτή ο I. Μ εταξάς σημείωσε με το χέρι του: «Δέν έδωσα οΰδεμίαν άπάντησιν». 2. Για τη στροφή στην εξωτερική πολιτική τω ν Λαϊκ