Ιστορία της Σοβιετικής Ένωσης 1917 - 1923 [Τόμος 3] [PDF]

Zitiervorschau

Ε. X. ΚΑΡΡ

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΣΟΒΙΕΤΙΚΗΣ ΕΝΩΣΗΣ

Α ' 1917-1923 Τόμος

3

Τίτλος Πρωτοτύπου: Ε. Η. Carr TH E BOLSHEVIK REVOLUTION 1917-1923, 3

(A History of Soviet Russia)

© Copyright ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΥΠΟΔΟΜΗ ΕΠΕ Γ' Σεπτεμβρίου 22, ’Αθήνα - τηλ. 5234790

ΕΝΤΟΥΑΡΝΤ ΧΑΛΕΤ ΚΑΡΡ

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΣΟΒΙΕΤΙΚΗΣ ΕΝΩΣΗΣ Α' 1917 -1923 Τόμος

3

Μετάφραση: Ά νδρέας Ζεμπίλας Επιμέλεια: Ά νδρέας Παππάς

ΑΘΗΝΑ 1982 ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΥΠΟΔΟΜΗ

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Συντομογραφίες ....................................................................... Πρόλογος ...................................................................................

Μέρος V: Η ΣΟΒΙΕΤΙΚΗ ΕΝΩΣΗ ΚΑΙ Ο ΚΟΣΜΟΣ 21. ’Α πό τόν Όκτώβρη στό Μπρέστ-Λιτόφσκ 22. Ή Δυϊκή Πολιτική ........................................ 23. Ή Χρονιά τής ’Α πομόνω σης....................... 24. Διπλωματικές βολιδοσκοπήσεις................. 25. ' Η ’Επανάσταση πάνω άπό τήν Ευρώπη .. 26. Ή ’Επανάσταση πάνω άπό τήν ’Ασία ..... 27. Ή ΝΕΠ στήν ’Εξωτερική Π ο λ ιτικ ή ........... 28. Ρωσία καί Γερμανία ..................................... 29. Τζένοβα καί Ραπάλλο ................................... 30. Ή Κομιντέρν υ π ο χ ω ρ εί................................ 31. Σταθεροποίηση στήν Ε υ ρ ώ π η ..................... 32. Τό ’Ανατολικό Ζήτημα ................................ 33. Ή Ά π ω ’Ανατολή: I. Έ κ λ ε ιψ η ................. 34. Ή Ά π ω Ανατολή: II ’Επανεμφάνιση ..... Παράρτημα Ε : Οί Μαρξιστές καί ό Πόλεμος ................. Παράρτημα ΣΤ': 'Η προϊστορία τής Κομμουνιστικής θνούς ........................................................

17 84 144 189 209 284 334 375 414 468 518 567 594 629 665 Δ ιε­ 690

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Μέ την έκδοση αυτού τού τόμου όλοκληρώνεται τό πρώτο μέρος τής μελέτης μου πάνω στην ιστορία τής Σοβιετικής Ρωσίας. Καί οί τρεις τόμοι μαζί έπιχειρούν νά περιγράφουν τά βασικά συστατικά στοιχεία τής Επανάστασης τών μπολσεβίκων μέχρι τό πρώτο σταθ­ μό στην πορεία σταθεροποίησης τής έξουσίας της: τό χειμώνα δηλα­ δή τού 1922-3, όπότε τό πρώτο κύμα οικονομικής άνάκαμψης — πού άκολούθησε την έφαρμογή τής ΝΕΠ τό 1921 καί τήν έξαιρετική σο­ δειά τού 1922 — είχε φτάσει στό ψηλότερο σημείο του, οί νέοι άγροτικοί, έργασιακοί καί άστικοί κώδικες υπόσχονταν νομική σταθερό­ τητα, είχαν γίνει ουσιαστικά βήματα γιά τή σύναψη διπλωματικών καί έμπορικών σχέσεων μέ ξένες χώρες, καί ή Κομμουνιστική Διε­ θνής δέ βρισκόταν πιά στήν πρώτη γραμμή τού ένδιαφέροντος. Τό καθεστώς είχε άποδείξει τή θέληση καί ικανότητά του νά έπιζήσει. Γιά πρώτη φορά άπό τό 1917, είχε άρχίσει νά έμφανίζεται ένα αί­ σθημα άσφάλειας. Καί έκείνη άκριβώς τήν έποχή, δταν τά μεγαλύ­ τερα έμπόδια φαίνονταν νά έχουν ξεπεραστεϊ όριστικά, ό Λένιν άρρώστησε. Ή άπομάκρυνσή του άπό τή σκηνή άποτελεϊ μιά σχεδόν δραματική, άλλά καί κατάλληλη γιά νά σταματήσουμε, στιγμή. Τά προβλήματα πού θά πρόκυπταν άργότερα άνήκουν σέ μιά άλλη πε­ ρίοδο. Ή κύρια δυσκολία πού συνάντησα στή διάταξη τής ύλης αύτού τού τόμου ήταν τό πώς νά παρουσιάζονται ταυτόχρονα τά “ποικιλό­ χρωμα” άλλά όπωσδήποτε άλληλοσυνδεόμενα νήματα τών σχέσεων τής Σοβιετικής Ρωσίας μέ τόν έξω κόσμο. 'Ένας σαφής τρόπος πα­ ρουσίασης θά ήταν νά μελετήσει κανείς τίς σοβιετικές σχέσεις μέ τήν Ευρώπη καί τίς σοβιετικές σχέσεις μέ τήν ’Ασία σέ χωριστά κεφά­ λαια, ή νά διαχωρίσει άπόλυτα τίς δραστηριότητες τού Ναρκομιντέλ άπό έκεϊνες τής Κομιντέρν. Τίμημα όμως αυτής τής “σαφήνειας” θά ήταν νά θυσιάσω τόν πολύπλοκο καί συγκεχυμένο χαρακτήρα τής πραγματικής εικόνας καί νά ένθαρρύνω ένδεχομένως δογματικές άπόψεις σχετικά μέ τήν πρωταρχική σημασία τής μιας ή τής άλλης πλευράς τής σοβιετικής έξωτερικής πολιτικής. Κατά συνέπεια, προσπάθησα, όσο ήταν δυνατό, νά παρουσιάσω τό υλικό μου μέ τέ­ 9

τοιο τρόπο ώστε νά συνυφαίνονται τά διάφορα νήματα καί νά φα­ νούν καθαρά οί έσωτερικές διασυνδέσεις τους. Σάν έξαίρεση,άφησα τίς σοβιετικές σχέσεις μέ την Ά πω ’Ανατολή γιά τά δυό τελευταία κεφάλαια τού τόμου, άφοϋ, έξαιτίας τού ’Εμφυλίου Πολέμου καί τής παρατεινόμενης ’Ιαπωνικής στρατιωτικής έπέμβασης στή Σιβη­ ρία, ή ’'Απω ’Ανατολή έγινε στοιχείο τής γενικότερης σοβιετικής έξωτερικής πολιτικής άρκετά άργότερα άπό τήν Ευρώπη ή τήν υπό­ λοιπη Άσία. 'Όπως καί στους δύο προηγούμενους τόμους, ή άκριβής χρονική στιγμή τού κλεισίματος τής άφήγησης κυμάνθηκε άνάλογα μέ τίς άπαιτήσεις τού θέματος. Οί σχέσεις μέ τίς ευρωπαϊκές χώρες δέν έξετάζονται, κατά κανόνα, μετά τό τέλος τού 1922, άφού ή Γαλλική κατοχή τού Ρούρ τόν ’Ιανουάριο τού 1923 άποτέλεσε τήν άφετηρία μιας νέας σειράς γεγονότων σέ όλόκληρη τήν Ευρώπη. Ά πό τήν άλλη μεριά, οί εργασίες τής Συνδιάσκεψης τής Λωζάνης έξετάζονται μέχρι τήν ολοκλήρωσή τους, τό καλοκαίρι τού 1923. Τέ­ λος, τό φυσικό κλείσιμο τών κεφαλαίων γιά τήν Ά π ω Ανατολή ήταν τό τέλος τής άποστολής τού Γιόφφε καί ή άφιξη τού Καραχάν, τόν Αύγουστο τού 1923. Ε.Χ. Κάρρ

10

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ Βεσενκά (VSNK) Βνεστόργκ VTsIK

Γκοσμπάνκ ΕΕΚΔ (ΙΚΚΙ)

ILO (ΔΟΕ) Imprekorr IFTU Κομιντέρν Μεζοβπρόφ

MRP Ναρκομιντέλ Ναρκομνάτς

Vysshii Sovet Narodnogo Khozyaistva ’Ανώτατο Συμβούλιο ’Εθνικής Οικονομίας Narodnyi Komissariat Vneshnei Torgovli Λαϊκό Έπιτροπάτο ’Εξωτερικού ’Εμπορίου Vserossiiski (Vsesoyuznyi) Tsentral’nyi Ispolnitel’nyi Komitet Πανρωσική (Πανενωσιακή) Κεντρική ’Εκτελεστική ’Επιτροπή Gosudartsvennyi Bank Κρατική Τράπεζα Ispolnitel’nyi Komitet Kommunisticheskogo Internatsionala ’Εκτελεστική ’Επιτροπή Κομμουνιστικής Διεθνούς International Labour Organisation Διεθνής ’Οργάνωση ’Εργασίας Internationale Presse-Korrespondenz International Federation of Trade Unions Διεθνής 'Ομοσπονδία Συνδικάτων Kommunisticheskii Internatsional Κομμουνιστική Διεθνής Mezhdunarodnaya Sovet Professional’nykh Soyuzov Διεθνές Συνδικαλιστικό Συμβούλιο Mezhdunarodnaya Rabochaya Pomoshch’ Διεθνής ’Εργατική Βοήθεια Narodnyi Komissariat Inostrannykh Del Λαϊκό Έπιτροπάτο ’Εξωτερικών Narodnyi Komissariat po Delam Natsional’nostei 11

ΝΕΠ(ΝΕΡ) Προφιντέρν

ΡΣΟΣΔ (RSFSR)

ΣΣΔ (SSR) ΕΣΣΔ (SSSR)

Σοβναρκόμ

12

Λαϊκό Έπιτροπάτο Εθνοτήτων Novaya Ekonomicheskaya Politika Νέα Οικονομική Πολιτική Krasnyi Internatsional Professional’nykh Soyuzov Κόκκινη Διεθνής τών Συνδικάτων Rossiiskaya Sotsialisticheskaya Federativnaya Sovetskaya Respublika Ρωσική Σοσιαλιστική 'Ομοσπονδιακή Σοβιετική Δημοκρατία Sotsialisticheskaya Sovetskaya Respublika Σοσιαλιστική Σοβιετική Δημοκρατία Soyuz Sovetskikh Sotsialisticheskikh Respublika Ένωση Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών Sovet Narodnykh Komissarov Συμβούλιο τών Επιτρόπων τού Λαού

Ό Έντουαρντ Χάλετ Κάρ (Edward Hallett Carr) γεννήθηκε τό 1892 καί σπούδασε στό Mer­ chant Taylors School τού Λονδίνου καί στό Trinity College τού Καίμπριτζ. Τό 1916 μπήκε στό 'Υπουργείο ’Εξωτερικών, απ’ όπου παραιτήθηκε τό 1936 μετά άπό εικοσαετή δραστηριότητα στή Βρετανία καί τό έξιυτερικό γιά νά γίνει καθηγη­ τής τής Διεθνούς Πολιτικής στό University Colle­ ge τής Ούαλλίας. Τό 1941-46 ήταν βοηθός εκδό­ της στούς Times, τό 1953-5 δίδαξε πολιτικές επι­ στήμες στό Balliol College τής ’Οξφόρδης καί τό 1955 έγινε καθηγητής στό Trinity College τού Καίμπριτζ. Έργα του, εκτός άπό τήν Ιστορία τής Σοβιετικής ”Ενωσης, είναι: The Romantic Exi­ les (1933), The Twenty Years' Crisis, 1919-39 (1939), Conditions of Peace (1942), The Soviet Im­ pact on the Western World (1946), The New Society (1951) καί What is History? (1961. ελληνική μετά­ φραση Τί είναι ή ιστορία; ’Εκδόσεις 70 - ΠΛΑ­ ΝΗΤΗΣ. 1974).

ΜΕΡΟΣ V

Η ΣΟΒΙΕΤΙΚΗ ΡΩΣΙΑ ΚΑΙ Ο ΚΟΣΜΟΣ

21 Από τόν Όκτώδρη στό Μπρέστ-Λιτόφσκ «Τό σοσιαλδημοκρατικό κίνημα», έγραψε ό Λένιν στις άρχές τής πολιτικής του ζωής, «είναι διεθνές στην ίδια του τήν ούσία».(') Τό κίνημα ήταν διεθνές μέ δυό έννοιες. Ή Γαλλική ’Επανάσταση είχε εισαγάγει καί διαδώσει τήν ιδέα τής έπανάστασης σάν φαινομένου πού δέν περιοριζόταν άπό σύνορα. Έτσι, ήταν δικαίωμα άλλά καί καθήκον τών επαναστατών νά μεταφέρουν καί σέ άλλες χώρες τόν “πυρσό” τής έπανάστασης πού είχαν άνάψει στη δική τους χώρα. Αυτή ήταν ή καταγωγή τής έννοιας τού έπαναστατικού πολέμου. Ή Επανάσταση τού 1848 δέν είχε περιοριστεί σέ μιά μόνο χώρα, άλλά είχε εξαπλωθεί σάν επιδημία σέ όλη τήν Ευρώπη, φτάνοντας μέχρι τά σύνορα τής Ρωσίας. Κάτω άπ’ αυτές τίς συνθήκες, ήταν φυσικό νά θεωρείται αυτονόητο ότι καί ή σοσιαλιστική επανάσταση θά άκολουθοΰσε αύτό τό πρότυπο καί, άφοΰ θριάμβευε σέ μιά χώρα, θά εξαπλωνόταν γρήγορα, σάν έπιδημία άλλά καί χάρη στη συνει­ δητή δράση τών ίδιων τών επαναστατών, σέ όλη τήν Ευρώπη καί, τελικά, σέ όλο τόν κόσμο. Ή σοσιαλδημοκρατία ήταν όμως διεθνής καί μέ μιά άλλη έννοια. «Οί έθνικές διαφορές καί οί έθνικοί αντα­ γωνισμοί άνάμεσα στούς λαούς», διακήρυσσε τό Κομμουνιστικό Μανιφέστο, «έξαφανίζονται καθημερινά όλο καί περισσότερο... Ή κυριαρχία τού προλεταριάτου θά τούς έξαφανίσει άκόμη πιό γρήγο­ ρα». Ή πολεμική κραυγή τού σοσιαλδημοκρατικού κινήματος ήταν: «’Εργάτες όλων τών χωρών, ένωθεϊτε!». Πρόγραμμά του ήταν νά σπάσει τούς έθνικούς φραγμούς «προκειμένου νά άνοίξει τό δρόμο γιά έναν άλλου είδους διαχωρισμό, τό διαχωρισμό σέ τάξεις».(12) Ή άφοσίωση στήν τάξη, έπέμενε ό Λένιν, πρέπει νά προηγείται άπό τήν άφοσίωση στό έθνος. (3) Σύμφωνα μ’ αυτή τήν άρχή, ό Λένιν ζη(1) Λένιν, "Απαντα, IV, 380. (2) Στάλιν, "Απαντα, II, 362. (3) Γιά τήν παραπέρα έπιχειρηματολογία τού Λένιν πάνω σ’ αύτή τήν άρχή, βλέπε Τόμος 1. ο. 559.

17

τοϋσε κατηγορηματικά τό 1914 «τη μετατροπή τού σημερινού ιμπε­ ριαλιστικού πολέμου σε έμφύλιο πόλεμο». ’Ήδη άπό τόν ’Οκτώβριο τού 1915, ό ήγέτης τών Μπολσεβίκων αντιμετώπιζε την πιθανότητα νά ξεσπάσει πρώτα στην καθυστερημένη Ρωσία ή προλεταριακή έπανάσταση. Σ’ αυτή τήν περίπτωση, τά καθήκοντα μιάς ρωσικής προλεταριακής κυβέρνησης θά ήταν νά ολοκληρώσει τήν άστικοδημοκρατική έπανάσταση στό έσωτερικό, νά προωθήσει τό σύνθημα γιά μιά δημοκρατική ειρήνη (πού οί άστικές δημοκρατικές κυβερνή­ σεις τής Ευρώπης δέ θά μπορούσαν νά δεχτούν), καί νά ξεσηκώσει στήν ’Ασία έθνικές επαναστάσεις κατά τών ιμπεριαλιστικών δυνάμων. ’Έτσι, θά προετοιμαζόταν ό δρόμος γιά τή σοσιαλιστική έπα­ νάσταση όχι μόνο στήν Ευρώπη αλλά καί στήν ίδια τή Ρωσία (4). "Οταν ό Λένιν έφτασε στήν Πετρούπολη τόν ’Απρίλιο τού 1917, τό ζήτημα τού πολέμου καί τής ειρήνης είχε ήδη τεθεί μέ οξύ τρόπο. Ή ανατροπή τού Τσάρου καί ή έγκαθίδρυση μιάς δημοκρατικής κυ­ βέρνησης άποτελούσε, τόσο γιά τήν Προσωρινή Κυβέρνηση όσο καί γιά τήν πλειοψηφία Σοσιαλεπαναστατών-Μενσεβίκων στό Σοβιέτ τής Πετρούπολης, πρόσχημα γιά τήν υποστήριξη τής πολεμικής προσπάθειας στό όνομα τής υπεράσπισης τής έπανάστασης. Ή άπο­ ψη τής πλειοψηφίας τού Σοβιέτ διέφερε άπό έκείνη τής πρώτης Προσωρινής Κυβέρνησης, στήν όποια ό Μιλιούκωφ ήταν υπουργός τών έξωτερικών, μόνο στό ότι έπέμενε γιά μιά ένεργητική καμπάνια υπέρ τής «δημοκρατικής» ειρήνης «χωρίς προσαρτήσεις ή άποζημιώσεις». Οί περισσότεροι άπό τούς μπολσεβίκους τής Πετρούπολης υποστήριζαν τήν ίδια γραμμή. Ό Κάμενεφ είχε μάλιστα έκφραστεϊ άνοιχτά υπέρ τής δημοκρατικής άμυνας.(5) Ό Λένιν άφιέρωσε τήν πρώτη άπό τίς δέκα «Θέσεις τού ’Απρίλη» σ’ αυτό τό ζήτημα. "Αρ­ χιζε τονίζοντας ότι ή Προσωρινή Κυβέρνηση ήταν μιά καπιταλιστι­ κή κυβέρνηση καί ότι ή άνοδός της στήν έξουσία δέν είχε άλλάξει τό χαρακτήρα τού πολέμου σάν «ληστρικού ιμπεριαλιστικού πολέμου» άπό τήν πλευρά τής Ρωσίας: καμιά λοιπόν παραχώρηση δέν έπιτρεπόταν στή γραμμή τής «έπαναστατικής άμυνας». Στις θετικές υπο­ δείξεις του όμως, ό Λένιν ήταν έπιφυλακτικός: έκστρατεία γιά νά (4) Ο ί απόψεις τού Μάρξ γιά τόν πόλεμο καί ή παραπέρα άνάπτυξή τους άπό τόν Λένιν πριν τό 1917 εξετάζονται στό Παράρτημα Ε ' μέ τίτλο Ή Μ αρξιστική στάση απέναντι στον πόλεμο. (5) Βλέπε Τόμος 1, σ. 10.

18

πειστούν οί άκόμη παραπλανημένες μάζες σχετικά με «την άρρηκτη σχέση άνάμεσα στό κεφάλαιο καί τόν ιμπεριαλιστικό πόλεμο», ορ­ γάνωση τής προπαγάνδας στό στρατό καί «συναδέλφωση».(*’) Δέκα μέρες άργότερα, στή Συνδιάσκεψη τού κόμματος στην Πετρούπολη, ό Λένιν είσηγήθηκε ένα μακροσκελές καί λεπτομερέστατο σχέδιο απόφασης πάνω στόν πόλεμο, πού έπαναλάμβανε τίς έπιθέσεις ένάντια στην «έπαναστατική άμυνα», περιείχε όμως καί άποσπάσματα πού προφανώς άποσκοπούσαν στό νά εξευμενίσουν τούς επι­ κριτές του καί τούς άμφιταλαντευόμενους. Τό σχέδιο αυτό άπόφασης, άφοΰ παραδεχόταν ότι «θά ήταν τελείως παράλογο νά υποθέ­ σει κανείς ότι ό πόλεμος μπορεί νά τελειώσει μέ μιά μονόπλευρη άρ­ νηση τών στρατιωτών μιάς χώρας νά συνεχίσουν τόν πόλεμο, μέ μιά μονόπλευρη κατάπαυση τής στρατιωτικής δράσης, άπλώς βυθίζον­ τας τίς ξιφολόγχες στό χώμα», καλοΰσε τή συνδιάσκεψη «νά απο­ κρούσει έπίμονα τή χυδαία συκοφαντία, πού διαδίδεται άπό τούς καπιταλιστές ένάντια στό κόμμα μας, ότι υποστηρίζουμε μιά ξεχω­ ριστή ειρήνη μέ τή Γερμανία». Ό γερμανός αύτοκράτορας ήταν κι αυτός εξίσου ένας «εστεμμένος ληστής» όπως καί ό Νικόλαος Β ή οί άλλοι σύμμαχοι μονάρχες. Παραπέρα, γινόταν άναφορά καί σέ μιά δήλωση πού είχε δημοσιευτεί στήν κομματική έφημερίδα SotsialDemokrat τόν ’Οκτώβριο τού 1915 καί πού τόνιζε ότι, άν τό κόμμα ερχόταν στήν εξουσία, σκόπευε νά προτείνει μιά δημοκρατική ειρή­ νη «στή Γερμανία καί δλα τά έθνη ταυτόχρονα». Τό σχέδιο άπόφασης έπιβεβαίωνε αυτή τή δήλωση καί πρόσθετε ότι «μέχρις ότου ή πλειοψηφία τού λαού.... καταλάβει τήν άρρηκτη σχέση άνάμεσα στό σημερινό πόλεμο καί τά συμφέροντα τών καπιταλιστών, μόνο ένας τρόπος υπάρχει γιά νά σταματήσει ή σφαγή τών λαών». Αυτός ό τρόπος ήταν ή συναδέλφωση στό μέτωπο, συναδέλφωση πού στόχο θά είχε τήν πλήρη μεταβίβαση τής κρατικής έξουσίας, τόσο στή Γερ­ μανία όσο καί στή Ρωσία, στά χέρια τών σοβιέτ τών ’Αντιπροσώπων τών ’Εργατών καί τών Στρατιωτών.(67) Φαίνεται πάντως ότι ή συν­ διάσκεψη άνέβαλε τή λήψη άπόφασης πάνω σ’ αυτό τό κείμενο, καί έτσι ό Λένιν τό έπανέφερε στήν Πανρωσική Συνδιάσκεψη τού κόμ­

(6) Λένιν, "Απαντα, XX, 87-8. (7) δ.π., XX, 186-90. Γιά τή δήλωση τού ’Οκτωβρίου 1915, βλέπε παρακάτω. Π α­ ράρτημα Ε '.

19

ματος (τή λεγάμενη Συνδιάσκεψη τού ’Απρίλη) στό τέλος τού ίδιου μήνα. Πριν τή συνδιάσκεψη αυτή, ή κατάσταση είχε γίνει άκόμη πιό πε­ ρίπλοκη με τήν άφιξη, τό δεύτερο δεκαπενθήμερο τού ’Απριλίου, στήν Πετρούπολη ενός σοσιαλιστή άπό τή Δανία, τού Μπόργκμπγεργκ, πού κάλεσε τήν ’Εκτελεστική ’Επιτροπή τού Σοβιέτ τής Πετρούπολης νά στείλει έκπροσώπους γιά νά πάρουν μέρος στή συ­ ζήτηση τών όρων ειρήνης σέ μιά διεθνή σοσιαλιστική συνδιάσκεψη στή Στοκχόλμη. Δυό “πατριώτες” γερμανοί σοσιαλδημοκράτες, οί Σάιντεμαν καί Έμπερτ, είχαν δεϊ μέ τήν έγκριση τής γερμανικής κυβέρνησης τόν Μπόργκμπγεργκ πρίν φύγει άπό τήν Κοπενχάγη, καί λεγόταν ότι οί όροι πού αύτοί ήταν έτοιμοι νά ύποστηρίξουν περιλάμβαναν τήν εκ­ κένωση τών περιοχών πού κατείχε ή Γερμανία, μιά συνοριακή έπανόρθωση στή Λορραίνη, καί πολιτιστική αυτονομία γιά τή Γερμανι­ κή Πολωνία. Ή πλειοψηφία Σοσιαλεπαναστατών καί Μενσεβίκων στό Σοβιέτ, καθώς καί όρισμένοι μπολσεβίκοι, ήταν έτοιμοι νά άποδεχτοΰν αυτά τά “άνοίγματα” . Στή Συνδιάσκεψη τού ’Απρίλη τών Μπολσεβίκων, ό Λένιν χρησιμοποίησε τίς γερμανικές προτάσεις σάν άπόδειξη γιά τό ότι ή κατάσταση στή Γερμανία ήταν άπελπιστική καί κατήγγειλε τόν Μπόργκμπγεργκ σάν πράκτορα τής γερμανικής άστικής τάξης καί τήν προτεινόμενη συνδιάσκεψη τής Στοκχόλμης σάν κωμωδία.(8) ’Απαλλαγμένος έτσι άπό τή μομφή ότι ευνοούσε τίς ξεχωριστές διαπραγματεύσεις μέ τή Γερμανία, ό Λένιν επανήλθε στό ζήτημα τού πολέμου, παρουσιάζοντας τό κείμενό του, σέ μιά ελαφρά τροποποιημένη έκδοχή πού τήν είχε έπεξεργαστεΐ μιά έπιτροπή τής συνδιάσκεψης. Ή άπόφαση, πού πάρθηκε ομόφωνα άπό τή συνδιάσκεψη (έκτος άπό 7 άποχές), άρχιζε τονίζοντας τόν καπι­ ταλιστικό χαρακτήρα τού ιμπεριαλιστικού πολέμου καί ζητώντας «τή δημοσίευση καί κατάργηση όλων τών ληστρικών μυστικών συμ­ φωνιών». Στό δεύτερο μέρος τής άπόφασης, καταγγελόταν ή «έπαναστατική άμυνα». Τό τρίτο τέλος μέρος, διακήρυσσε ότι «αύτός ό πόλεμος μπορεί νά τελειώσει μέ δημοκρατική ειρήνη μόνο μέ τή με­ (8) δ.π., XX, 254-65- Ό Λένιν παρέθετε τούς όρους πού Αποδίδονταν στους Γερμα­ νούς άπό τήν έφημερίδα τών Μενσεβίκων Rabochaya Gazeta. Ή άπόφαση γιά τήν άπόρριψη τής πρότασης τού Μπόργκμπγεργκ πάρθηκε μέ 140 ψήφους υπέρ καί 8 άποχές (V KP (Β) V Rezolyutsiyakh [1941], 1. 230-2).

20

ταβίβαση δλης τής κρατικής εξουσίας στά χέρια τών προλετάριων καί τών ήμιπρολετάριων σέ μερικές, τουλάχιστον, από τίς εμπόλεμε; χώρες». 'Η απόφαση επαναλάμβανε παραπέρα τό πρόγραμμα πού είχε όιατυπιόσει ό Λένιν τό 1915. όηλαόή τήν άμεση πρόταση σέ όλους τούς εμπόλεμους γιά μιά «δημοκρατική ειρήνη». Παραλειπόταν όμως ή άνοιχτή άναφορά στό ντεφετισμό, καθώς θεωρείτο δεδο­ μένο πώς «αυτά τά μέτρα καί ή δημόσια πρόταση γιά ειρήνη θά δη­ μιουργήσουν άπόλυτη εμπιστοσύνη άνάμεσα στούς εργάτες τών εμ­ πόλεμων χωρών καί θά οδηγήσουν αναπόφευκτα σέ εξεγέρσεις τού προλεταριάτου ενάντια στίς ιμπεριαλιστικές κυβερνήσεις πού θά άντιτάσσονταν στήν προτεινόμενη ειρήνη». Έτσι, ή επαναστατική προπαγάνδα καί ή συναδέλφωση στό μέτωπό αντιμετωπίζονταν σάν άναγκαϊες μόνο μέχρις ότου «ή επαναστατική τάξη στη Ρωσία πάρει όλη τήν κρατική εξουσία στά χέρια της», άφοϋ μιά τέτοια εξέλιξη θά συνοδευόταν αυτόματα άπό τό πέρασμα τής έξουσίας στά χέρια τοϋ πολεταριάτου καί σέ άλλες χώρες.(910) Μιά συνδιάσκεψη τών οργα­ νώσεων τών Μπολσεβίκων στό στρατό, πού έγινε τόν ’Ιούλιο τού 1917 γιά νά διμαρτυρηθεϊ ενάντια στήν επίθεση τού ’Ιουλίου στό μέ­ τωπο τής Γαλικίας, διατύπωσε τήν ίδια άποψη σέ ταυτόσημη σχεδόν γλιόσσα: τό πέρασμα τής έξουσίας στά σοβιέτ θά άκολουθοΰσε μιά πρόταση-προσφορά ειρήνης σέ όλους τούς εμπόλεμους, πράγμα πού «θά οδηγούσε αναπόφευκτα στήν εξέγερση τοϋ προλεταριάτου ενάντια σέ όλες εκείνες τίς ιμπεριαλιστικές κυβερνήσεις πού θά άντιτάσσονταν σέ μιά τέτοια ειρήνη».(|0) Έτσι, σέ όλη τήν περίοδο άπό τόν ’Απρίλιο ως τόν ’Οκτώβριο τοϋ 1917. στό στρατόπεδο τών Μπολσεβίκων κυριαρχούσε ή άνοιχτή ή σιωπηρή παραδοχή ότι ή έπανάσταση στή Ρωσία, τό τέλος τού πο­ λέμου μέ μιά «δημοκρατική» ειρήνη καί ή προλεταριακή έπανάστα­ ση στήν Ευρώπη αποτελούσαν αναπόσπαστα δεμένα μεταξύ τους μέρη μιάς ένιαίας διαδικασίας. Σέ ένα άρθρο του στήν έφημερίδα τοϋ κόμματος, στά τέλη Σεμπεμβρίου τού 1917, ό Λένιν άντιμετώπιζε πρός στιγμήν καί ένα λιγότερο ευνοϊκό έναλλακτικό “σενάριο”

(9) VKP (Β) ν Rezolyutsiyakh (1941), 1, 227-8. (10) δ.π., 1,· 242. Μέχρι καί τόν Αύγουστο τού 1917. ό Κάμενεφ υπεράσπιζε στή VTsIK τή συνδιάσκεψη τής Στοκχόλμης καί γι' αυτό έπικρίθηκε αυστηρά άπό τόν Λένιν (Λένιν. "Απαντα. XXI. 78-9).

21

«'Αν συνέβαινε τό λιγότερο πιθανό, δηλαδή άν κανένα έμπόλεμο κράτος δέ δεχτεί έστω καί μιά άνακωχή, τότε ό πόλεμος θά γινόταν άπό την πλευρά μας ένας πραγματικά άναγκαϊος, ένας πραγματικά δίκαιος καί άμυντικός πόλεμος. Τό γεγονός καί μόνο δτι τό προλετα­ ριάτο καί ή φτωχότερη άγροτιά θά τό συνειδητοποιούσαν αυτό, θά κάνει τή Ρωσία πολλαπλάσια ισχυρότερη άπό στρατιωτική άποψη, ιδιαίτερα μετά άπό μιά πλήρη ρήξη μέ τούς καπιταλιστές πού ληστεύ­ ουν τό λαό. ’'Αλλωστε, τότε ό πόλεμος θά ήταν άπό τήν πλευρά μας, στήν πράξη καί όχι στά λόγια, ένας πόλεμος σέ συμμαχία μέ τίς κατα­ πιεσμένες τάξεις όλων τών χωρών, ένας πόλεμος σέ συμμαχία μέ τούς καταπιεσμένους λαούς όλου τού κόσμου».(Π)

’Αλλά άκόμη καί σ’ αυτή τήν περίπτωση, ό Λένιν πίστευε ότι ή ίδια ή κήρυξη ενός τέτοιου πολέμου θά οδηγούσε άμέσως σέ έπανάσταση στίς καπιταλιστικές χώρες. Αυτή ήταν ή εικόνα πού είχε σχη­ ματίσει στό μυαλό του όταν αντιμετώπιζε τό ένδεχόμενο ένός «έπαναστατικοΰ πολέμου». Ή έμφυτη αισιοδοξία του καί ή πίστη του στήν έπανάσταση τόν εμπόδισαν νά αντιμετωπίσει τό ένδεχόμενο νά άπορρίψουν οί καπιταλιστικές δυνάμεις τή «δημοκρατική» ειρήνη καί ωστόσο νά καταφέρουν νά στρέψουν τή στρατιωτική τους ισχύ ενάντια στίς δυνάμεις τής έπανάστασης. Ή προπαγάνδα γιά μιά δημοκρατική ειρήνη χωρίς προσαρτήσεις καί άποζημιώσεις άφενός φάνηκε ότι ήταν έξαιρετικά ενοχλητική γιά τήν Προσωρινή Κυβέρνηση — πού άπό τό Μάιο τού 1917 καί έπειτα περιλάμβανε καί σοσιαλεπαναστάτες καί μενσεβίκους — καί άφετέρου άρχισε νά πιέζει όλο καί πιό επίμονα τούς Δυτικούς Συμ­ μάχους πρός τήν κατεύθυνση τού προσδιορισμού τών στόχων τού πολέμου. Ή άμεση έπίδραση τής Έπανάστασης τού Φλεβάρη στή Μεγάλη Βρετανία ήταν ή ισχυροποίηση όλων τών δυνάμεων τής άριστεράς, πού ό πόλεμος είχε οδηγήσει σέ προσωρινή παρακμή, καί, ειδικότερα, ή διατύπωση τού αιτήματος γιά τόν καθορισμό «δημοκρατικών» στόχων τού πολέμου.(|2) Ή πρώτη σοβαρή συζή-12 (11) 6.π.,X X I, 224. (12) Νά πώς περιγράφονται οί βρετανικές αντιδράσεις άπό έναν προσεχτικό άμερικανό παρατηρητή: «Ή στασιμότητα στό δυτικό μέτωπο καί ή έλλειψη επιτυχιών στά άλλα μέτωπα άνέβαλλε επ' άόριστο κάθε ελπίδα γιά νίκη, ένώ οί τελευταίες συζητή­ σεις μεταξύ τών πολιτικών, όσο καί άν δέν είχαν άμεσα άποτελέσματα. είχαν δη­

22

τηση πάνω στους σκοπούς τού πολέμου έγινε στή Βουλή τών Κοινο­ τήτων τό Μάιο τού 1917, μετά άπό πρόταση τού Σνόουντεν, έκπρόσωπου τότε τού ’Ανεξάρτητου Εργατικού Κόμματος (ILP), πού ζη­ τούσε μιά διακήρυξη στόχων άνάλογη με τή ρωσική διατύπωση (αυ­ τοδιάθεση, όχι προσαρτήσεις καί αποζημιώσεις). 'Η πρόταση αυτή εξασφάλισε 32 ψήφους, καταγράφοντας έτσι τήν ύπαρξη μιάς άξιοπρόσεχτης μειοψηφίας. 'Η επίδραση τής ’Επανάστασης τού Φλεβά­ ρη στήν άμερικανική κοινή γνώμη δέν ήταν λιγότερο έντυπωσιακή. ”Αν καί δέν υπάρχουν ένδείξεις γιά τό ότι επιτάχυνε τήν είσοδο τών Ηνωμένων Πολιτειών στόν πόλεμο, ωστόσο παραμέρισε ένα άπό τά σοβαρά έμπόδια πού είχαν νά άντιμετωπίσουν οί ύποστηρικτές μιάς τέτοιας ένέργειας.(13) Παραπέρα, ή ’Επανάσταση τού Φλεβάρη ένίσχυσε καί τό αίτημα γιά μιά δήλωση στόχων τού πολέμου πιό συγκε­ κριμένη καί πολύ πιό «δημοκρατική» άπό ό,τι είχαν κρίνει αναγκαίο μέχρι τότε οί άλλοι Σύμμαχοι. Ό δισταγμός τών Συμμά­ χων νά δεχτούν αυτό τό αίτημα καί ή άρνηση τών κυβερνήσεων τής Γαλλίας καί τής Μ. Βρετανίας νά έπιτρέψουν στούς γάλλους καί βρετανούς σοσιαλιστές νά πάρουν μέρος στήν προτεινόμενη συνδιά­ σκεψη ειρήνης στή Στοκχόλμη (πού άλλωστε άπέτυχε έξαιτίας αυτής ακριβώς τής άρνησης), λειτούργησε σε βάρος τής Προσωρινής Κυ­ βέρνησης καί έκανε εξαιρετικά άποτελεσματικές τίς έπιθέσεις τών Μπολσεβίκων. Τό φθινόπωρο τού 1917, οί οιωνοί τόσο στό έξωτερικό όσο καί στό έσωτερικό φαίνονταν στόν Λένιν όλο καί πιό εύνοϊΉ άπόφαση τής κεντρικής επιτροπής τών Μπολσεβίκων γιά τήν κατάληψη τής έξουσίας, πού είχε παρθεϊ στίς 10 ’Οκτωβρίου 1917 μιουργήσει μιά ευνοϊκή άτμόσφαιρα γιά συνομιλίες ειρήνης. Μέσα σ’ αυτά τά πλαί­ σια, ή Ρωσική Ε πανάστασ η, πού είχε άναγνωριστεΐ τότε σάν γεγονός πρωταρχικής ιστορικής σημασίας, ένίσχυσε όλες τίς μορφές δραστηριότητας τής άριστεράς καί τε­ λικά βοήθησε νά υιοθετήσουν καί τά συνδικάτα άπόψεις πού μέχρι τότε μονοπωλού­ σαν οί σοσιαλιστικοί δμιλοι. Γι’ αυτή τήν εύνοϊκή άντίδραση πρός τή Ρωσική ’Ε πα ­ νάσταση, κύρια α ιτία ήταν τό σύνθημά της γιά μιά άμεση ειρήνη χωρίς προσαρτήσεις καί άποζημιώσεις, καί γιά τό δικαίωμα κάθε λαού νά όρίζει τίς τύχες.του» (Κ.Φ. Μπράντ, British Labor’s Rise to Power [Στάνφορντ, 1941], σ. 90). (13) Ό Λάνσινγκ πίστευε δτι «παραμέρισε καί τό τελευταίο εμπόδιο πού υπήρχε γιά νά φανεί δτι ό πόλεμος ήταν γιά τή δημοκρατία καί κατά τού άπολυταρχισμού» (Σ. Φ. Μπέμις, American Secretaries o f State, X [N. Ύ όρκη, 1928], 97). Ό X. Νόττερ στό The Origins o f the Foreign Policy o f Woodrow Wilson (Βαλτιμόρη, 1937), σ. 639, άναφέρει επίσης πολλές δηλώσεις γερουσιαστών σέ άνάλογο πνεύμα.

23

παρά τή διαφορετική γνώμη τών Ζηνόβιεφ καί Κάμενεφ, άρχιζε με μιά αναφορά στή «διεθνή κατάσταση τής Ρωσικής ’Επανάστασης» σάν έναν άπό τούς παράγοντες πού «έφερναν τήν ένοπλη έξέγερση στήν ήμερήσια διάταξη». 'Η «διεθνής κατάσταση» περιλάμβανε τό­ σο «τήν έξέγερση στό γερμανικό στόλο σάν κορυφαίο παράδειγμα τής άνάπτυξης τής παγκόσμιας σοσιαλιστικής έπανάστασης στήν Ευρώπη», όσο καί «τήν άπειλή σύναψης ειρήνης άνάμεσα στούς ιμ­ περιαλιστές, μέ σκοπό νά πνίξουν αύτή τήν έπανάσταση στή Ρω­ σία»^1415) Σέ μιά άλλη συνεδρίαση τής κεντρικής έπιτροπής, στίς 16 ’Οκτωβρίου τού 1917, ό Λένιν άναφέρθηκε καί πάλι στήν έξέγερση στό γερμανικό στόλο καί υποστήριξε ότι «ή διεθνής κατάσταση μάς προσφέρει μιά σειρά άπό άντικειμενικούς λόγους νά πιστεύουμε ότι άν κινηθούμε τώρα θά έχουμε όλη τήν προλεταριακή Ευρώπη στό πλευρό μας». Στήν ίδια έξάλλου αύτή συνεδρίαση, ό Στάλιν ζήτησε «περισότερη πίστη» στή διεθνή κατάσταση καί διατύπωσε καθαρό­ τερα άπ’ όλους τή διαφωνία άνάμεσα στόν Λένιν άπό τή μιά μεριά καί τούς Κάμενεφ καί Ζηνόβιεφ άπό τήν άλλη: «'Υπάρχουν δύο γραμμές: ή μιά άνοίγει τό δρόμο γιά τήν έπανά­ σταση καί στηρίζεται στήν Ευρώπη, ενώ ή άλλη δεν πιστεύει στήν έπανάσταση καί υπολογίζει νά είναι μόνο αντιπολίτευση».( 'ή

Ή στήριξη στήν Ευρώπη άποτελούσε βασική προϋπόθεση γιά τή νίκη τού σοσιαλισμού στή Ρωσία. Ό Λένιν έξακολουθούσε νά πι­ στεύει καί στίς δυό προϋποθέσεις — ή μιά έσωτερική καί ή άλλη διεθνής — πού είχε θέσει ήδη άπό τό 1905 γιά τό πέρασμα στή σο­ σιαλιστική έπανάσταση: τή συμμαχία μέ τή ρωσική άγροτιά καί τήν υποστήριξη μιας προλεταριακής έπανάστασης στήν Εύρώπη. 'Ετσι, ούτε καί τόν ’Οκτώβριο τού 1917 πίστευε σοβαρά ότι ή νικηφόρα έπανάσταση θά μπορούσε νά έπιζήσει στή Ρωσία, άν δέν έκπληρώνονταν γρήγορα καί οί δυό αύτές προϋποθέσεις· γι’ αυτό καί οί δυό πρώτες ένέργειες τών Μπολσεβίκων όταν κατέλαβαν τήν έξουσία —

(14) VKP (Β) ν Rezolyutsiyakh (1941), I, 273. Τά πρακτικά αυτής τής συνεδρίασης στίς 10 ’Ο κτωβρίου 1917 υπάρχουν στό Protokoly Tsentral’nogo Komiteta RSDRP (1929), σ. 98-101. (15) Λένιν. "Απαντα, XXI, 331-2· Στάλιν, "Απαντα, III, 381. Ό λ η ή συζήτηση υπάρ­ χει στό Protokoly Tsentrainogo Komiteta RSD RP (1929), σ. 111-24.

24

τό Διάταγμα γιά τή Γή καί τό Διάταγμα γιά τήν Ειρήνη — όέν ήταν παρά προσπάθειες ακριβώς γιά τήν εκπλήρωσή τους. Τό περίφημο Διάταγμα γιά τήν Ειρήνη — στήν πραγματικότητα μιά έκκληση στίς κυβερνήσεις καί τούς λαούς των έμπόλεμων χωρών γιά τή σύναψη μιάς δημοκρατικής ειρήνης — ήταν ή πρώτη ενέργεια έξωτερικής πολιτικής τής Προσωρινής Κυβέρνησης τών ’Εργατών καί ’Αγροτών καί ψηφίστηκε στό 2ο Πανρωσικό Συνέδριο τών Σο­ βιέτ, στίς 26 Όκτωβρίου/8 Νοεμβρίου 1917, τήν έπομένη δηλαδή τής νικηφόρας έπανάστασης. Τά κίνητρα πίσω άπό τήν έκδοση τού δια­ τάγματος είχαν νά κάνουν κατά ένα μέρος καί μέ τήν έσωτερική κα­ τάσταση. Τό Διάταγμα γιά τήν Ειρήνη άποτελοΰσε κατά κάποιον τρόπο έκκληση πρός τόν άγρότη (καί ειδικότερα τόν άγρότη μέ στο­ λή) όσο καί τό Διάταγμα γιά τή Γή. ’Εκείνη τήν κρίσιμη στιγμή, τό καθεστώς έξαρτούσε τήν ύπαρξή του άπό τήν υποστήριξη τών στρατευμένων άγροτικών μαζών, πού ή νοοτροπία τους παρέμενε, σύμ­ φωνα μέ τή μαρξιστική ορολογία, «μικροαστική», καί, όσο τά πράγ­ ματα ήταν έτσι, ή ’Επανάσταση δέν μπορούσε νά πετάξει τά άστικοδημοκρατικά της “ρούχα”. Οί μάζες, όπως έγραψε άργότερα ό Λένιν, «έξαντλημένες καί ταλαιπωρημένες άπό 4 χρόνια πολέμου, ήθε­ λαν μόνο ειρήνη καί δέν ήταν σέ θέση νά άναρωτηθοΰν, “γιά ποιό λόγο πόλεμος;”»(16) ’Αλλά ό Λένιν δέ σκεφτόταν μόνο τούς άγρότες. Ή δη στά τέλη τού 19ου αιώνα, μεγάλο μέρος τής σοσιαλδημοκρατι­ κής σκέψης πάνω στό θέμα τού πολέμου καί τής ειρήνης είχε επη­ ρεαστεί, ιδιαίτερα στή Γερμανία, άπό τό ριζοσπαστικό άστικό πασι­ φισμό. Οί ρώσοι σοσιαλδημοκράτες δέν είχαν άπό τή μεριά τους ξεφύγει άπ’ αυτή τήν έπίδραση· άκόμη καί πολλοί μπολσεβίκοι, δπως έδειξε ή έμπειρία τού ’Απριλίου τού 1917, σκέφτονταν μ’ αύτό τόν τρόπο μάλλον καί δέν άντιμετώπιζαν τό ένδεχόμενο νά πραγματο­ ποιηθεί' ή ειρήνη μέσα άπό τήν ήττα καί τήν κοινωνική έπανάσταση. Στήν κρίσιμη ώρα τής κατάληψης τής έξουσίας, καί δταν ή έπιβίωση τού καθεστώτος κρεμόταν άκόμη άπό μιά κλωστή, ό Λένιν ήταν υποχρεωμένος νά μιλήσει μέ έκείνους τούς όρους πού θά συσπείρω­ ναν όσο περισσότερους καί θά άπωθοΰραν δσο λιγότερους γινόταν άπό τούς δυνάμει ύποστηρικτές του. Τό Διάταγμα γιά τήν Ειρήνη ήταν πάντως κατά βάση μιά πράξη έξωτερικής πολιτικής καί άσφαλώς έμπεριείχε ένα στοιχείο ύπολο(16) δ.π., XX III, 237.

25

γισμένης έκκλησης πρός τά αισθήματα τής άμερικανικής κοινής γνώμης καί τών ριζοσπαστικών άπόψεων πού υπήρχαν σέ άλλες χώ­ ρες. Ό Λένιν είχε προβλέψει 2 χρόνια νωρίτερα, ότι «ούτε ή Γερμα­ νία, ούτε ή ’Αγγλία καί ή Γαλλία» θά δέχονταν μιά ειρήνη με τούς όρους πού θά πρότειναν οί Μπολσεβίκοι. Θά ήταν ώστόσο έξυπνος πολιτικός χειρισμός νά προταθεϊ μιά ειρήνη με άρκετά λογικούς όρους, έτσι ώστε ή άπόρριψή της νά δημιουργήσει προβλήματα στις κυβερνήσεις τών έμπόλεμων χωρών καί νά τίς έκθέσει. Παραπέρα, έξάλλου, ήταν προφανής ό πειρασμός νά διατυπωθούν οί όροι αύτοί σέ γλώσσα όσο τό δυνατόν πιό συγγενική μέ έκείνη πού άκουγόταν άπό τήν άλλη πλευρά τού ’Ατλαντικού. Ή Σοβιετική Κυβέρνηση εί­ χε κληρονομήσει άπό τήν Προσωρινή Κυβέρνηση τήν πεποίθηση ότι υπήρχαν κοινά συμφέροντα άνάμεσα στις Ηνωμένες Πολιτείες καί τήν ’Επαναστατική Ρωσία στά πλαίσια μιάς έκστρατείας γιά δημο­ κρατική ειρήνη. ’Έτσι λοιπόν, τό Διάταγμα γιά τήν Ειρήνη, πού έγκρίθηκε άπό τό 2ο Πανρωσικό Συνέδριο τών Σοβιέτ τήν έπαύριο τής έπανάστασης, ήταν πολύ περισσότερο «ούϊλσονικό» παρά μαρξιστικό στήν έμ­ πνευση καί τή γλώσσα του, καί θά πρέπει νά θεωρείται μάλλον σάν άμεσος προάγγελος τών Δεκατεσσάρων Σημείων πού θά διατυπώ­ νονταν 2 μήνες άργότερα παρά σάν μακρινός άπόγονος τού Κομμου­ νιστικού Μανιφέστου. "Αλλωστε, υπάρχουν μαρτυρίες πού έπιβεβαιώνουν τήν έμμεση έπίδραση πού είχε τό Διάταγμα γιά τήν Ειρή­ νη στό λόγο τού Ούΐλσον(17) γιά τά Δεκατέσσερα Σημεία. Τό Διά­ (17) Σύμφωνα μέ τόν Χ άουζ, «επειδή άκριβώς ή αμερικανική άποστολή δεν κατάφερε νά έξασφαλίσει στή διασυμμαχική διάσκεψη τό μανιφέστο πάνω στούς στόχους τού πολέμου πού θά χρησίμευε γιά νά κρατηθεί ή Ρωσία στόν πόλεμο», ό Ούίλσον άρχισε νά σκέφτεται στις 18 Δεκεμβρίου 1917 νά προχωρήσει σέ «μιά περιεκτική δια ­ κήρυξη ό ίδιος» (Κ. Σήμουρ, The Intimate Papers o f Col. House, 111 [ 1928]324-5). Τόν ’Ιανουάριο τού 1918, ό Ούίλσον πήρε ένα τηλεγράφημα άπό τόν άμερικανό πρεσβευ­ τή στήν Πετρούπολη πού πρότεινε μιά νέα έξαγγελία τών στόχων τού πολέμου σάν πιθανό μέσο γιά νά παραμείνει ή Ρωσία στόν πόλεμο. Τήν τελική μορφή τών Δεκα­ τεσσάρων Σημείων καθόρισε ένα τηλεγράφημα πού στάλθηκε στις 3 ’Ιανουάριου 1918. άπό τόν Σίσσον, έκπρόσωπο τής ’Αμερικανικής ’Ε πιτροπής Δημοσίων Σχέσεων στήν Πετρούπολη, πού συμβούλευε τόν Ούίλσον νά «έπαναδιατυπώσει άντιιμπεριαλιστικούς πολεμικούς στόχους καί άνάλογες άξιώσεις τής ’Αμερικής, σέ 1.000 ή λιγότερες λέξεις καί σύντομες, σχεδόν έπιγραμματικές, παραγράφους» (Ε. Σίσσον, One Hundred Red Days [Γέηλ, 1931], σ. 205. Τζ. Κρήλ, Rebel at Large [Ν Ύόρκη, 1947], σ. 168).

26

ταγμα ήταν μιά πρόταση «πρός όλους τούς έμπόλεμους λαούς καί τίς κυβερνήσεις τους» καί μεταδόθηκε άπό τά μέσα ένημέρωσης σέ όλο τόν κόσμο. Δε ζητούσε μιά σοσιαλιστική άλλα μιά «δίκαιη, δη­ μοκρατική» ειρήνη, ειρήνη χωρίς προσαρτήσεις ή άποζημιώσεις, βασισμένη στό δικαίωμα όλων των έθνών γιά αύτοδιάθεση τό εκ­ φρασμένο μέ «έλεύθερη ψηφοφορία». Παραπέρα, διακηρυσσόταν ή κατάργηση τής μυστικής διπλωματίας καί ή πρόθεση τής κυβένησης νά δημοσεύσει όλες τίς μυστικές συμφωνίες τού παρελθόντος καί νά διεξάγει τίς μελλοντικές διαπραγματεύσεις «τελείως ανοιχτά μπρο­ στά σέ ολόκληρο τό λαό». Δέ γινόταν λόγος ούτε γιά τόν καπιταλι­ σμό σάν αιτία τού πολέμου ούτε γιά τό σοσιαλισμό σάν θεραπεία του. Ή μοναδική μικρή νύξη γιά τήν παγκόσμια έπανάσταση υπήρ­ χε στήν τελική φράση, όπου οί εργάτες τής ’Αγγλίας, τής Γαλλίας καί τής Γερμανίας καλούνταν νά βοηθήσουν τούς ρώσους συντρό­ φους τους «νά ολοκληρώσουν μέ έπιτυχία τό έργο τής ειρήνης, κα­ θώς καί τό έργο τής άπελευθέρωσης τών εργαζόμενων καί έκμεταλλευόμενων μαζών άπό κάθε είδος δουλεία καί έκμετάλλευση». Μιά άπόφαση τού 2ου Πανρωσικού Συνεδρίου τών ’Αντιπροσώπων τών ’Αγροτών, πού ψηφίστηκε στίς 3/16 Δεκεμβρίου τού 1917, σχετικά μέ τίς διαπραγματεύσεις γιά τήν άνακωχή μέ τίς Κεντρικές Δυνά­ μεις, δέν πήγαινε κάν τόσο μακριά. Καλούσε μόνο τούς «άγρότες, εργάτες καί στρατιώτες τής Γερμανίας καί τής Αυστρίας» νά «προ­ βάλουν άποφασιστική άντίσταση στίς ιμπεριαλιστικές άπαιτήσεις τών κυβερνήσεών τους καί νά έξασφαλίσουν έτσι τήν ταχύτερη δυ­ νατή υπογραφή τής ειρήνης τών λαών».(18) 'Ένας αύτόπτης μάρτυ­ ρας τών πρώτων έβδομάδων τής ’Επανάστασης έχει περιγράφει μέ ζωηρά χρώματα τή διάθεση πού κυριαρχούσε τότε: « Ά π ό τό μπαλκόνι τού 'Υπουργείου ’Εξωτερικών μιά μεγάλη κόκ­ κινη σημαία κυμάτιζε στό χειμωνιάτικο άέρα. Πάνω της ήταν γραμ­ μένες οί λέξεις, “Ζήτω ή Ειρήνη!” Ό λη ή άτμόσφαιρα εκεί έδινε τήν (18) Τρότσκυ, "Απαντα 111, ii, 204. Φαίνεται δτι τό σχέδιο άπόφασης είχε γραφτεί άπό τόν Τρότσκυ, αφού περιλαμβάνεται στά έργα του. Λίγες μέρες άργότερα, ή VTsIK έξέδωσε μιά άκόμη έκκληση «πρός τίς εργαζόμενες μάζες όλου τού κόσμου» γιά «μιά ειρήνη τών λαών, μιά δημοκρατική ειρήνη, μιά δίκαιη ειρήνη», προσθέτον­ τας όμως δτι «θά επιτύχουμε μιά τέτοια ειρήνη, μόνο άν οί λαοί δλων τών χωρών υπαγορεύσουν τούς δρους της μέσα άπό τήν έπαναστατική πάλη» (Protokoly Zasedanii VTsIK 2 Sozyva [1918], σ. 133).

27

έντυπωση δτι οί ρώσοι έπαναστάτες είχαν μπει σοβαρά στόν άγώνα γιά τήν ειρήνη. Ή φρασεολογία τοΰ ταξικού πολέμου είχε, προσωρι­ νά τουλάχιστον, εξαφανιστεί άπό τό λεξιλόγιο τοΰ Τρότσκυ καί είχε άντικατασταθεϊ άπό τίς λέξεις: “Διεθνής ειρήνη τών λαών”».(19)

Ό Ράντεκ εξάλλου, σε ένα έπίσημο “έπετειακό” άρθρο του 5 χρό­ νια άργότερα, περιέγραφε τούς στόχους τής σοβιετικής πολιτικής εκείνες τίς πρώτες στιγμές μετά τήν Επανάσταση τού Όκτώβρη χω­ ρίς νά άναφέρεται καθόλου σέ τάξεις ή στην έπανάσταση: «νά ξεση­ κώσουμε τίς λαϊκές μάζες σέ όλες τίς Συμμαχικές χώρες, ώστε οί κυ­ βερνήσεις τους, κάτω άπό τήν πίεσή τους, νά καθήσουν στό τραπέζι μαζί μας γιά διαπραγματεύσεις καί έτσι νά όδηγηθοΰμε σέ μιά γενι­ κή ειρήνη πού θά ήταν πιό ευνοϊκή γιά μάς».(20) Εκτός άπό τήν προσφορά μιας δημοκρατικής ειρήνης σέ όλα τά εμπόλεμα έθνη, τό μόνο άλλο ζήτημα έξωτερικής πολιτικής στό όποιο είχαν άναφερθεί οί Μπολσεβίκοι πρίν άπό τήν κατάληψη τής εξουσίας ήταν ή άκύρωση καί δημοσίευση τών μυστικών συνθηκών. Αύτή ή υπόσχεση έπαναλαμβανόταν καί στό Διάταγμα γιά τήν Ει­ ρήνη. Ή δημοσίευση τών συμφωνιών μέ τίς όποιες οί Σύμμαχοι εί­ χαν μοιράσει έκ τών προτέρων τή μελλοντική “λεία” τοΰ πολέμου θεωρήθηκε σάν κύριο καθήκον άλλά καί έπίτευγμα τής σοβιετικής διπλωματίας. Ή μυστική διπλωματία άποτελοΰσε άπό πολύν καιρό συνηθισμένο στόχο τών έπιθέσεων τόσο τών σοσιαλδημοκρατών όσο καί τών ριζοσπαστών άστών καί είχε καταδικαστεί στό Συνέδριο τής Κοπενχάγης τής Β' Διεθνούς τό 1910. Στη Μ. Βρετανία μιά ισχυρή ομάδα ριζοσπαστών μέ πασιφιστικές τάσεις είχε δημιουργή­ σει κατά τή διάρκεια τού πολέμου τήν "Ενωση Δημοκρατικού Ελέγ­ χου, μέ κύριο στόχο τήν κατάργηση τής μυστικής διπλωματίας καί τό λαϊκό έλεγχο τής έξωτερικής πολιτικής. Στίς Ηνωμένες Πολιτείες έξάλλου, τό ίδιο τό σύνταγμα άπέκλειε τήν άνάληψη διεθνών υπο­ χρεώσεων πού δέν είχαν δημόσια έγκριθεϊ άπό τή Γερουσία. "Ετσι λοιπόν, ή δημοσίευση τών συνθηκών, όπως καί τό Διάταγμα γιά τήν Ειρήνη, άποτελοΰσε κατά κάποιον τρόπο έκκληση πρός τήν άμερικανική κοινή γνώμη καί τίς ριζοσπαστικές άπόψεις πού υπήρχαν (19) Μ. Φίλιπς Πράις, My Reminiscences o f the Russian Revolution (1921), o. 183. (20) Za Pyat'Let (1922), σ. 60. Πρόκειται γιά μιά συλλογή άρθρων πού δημοσίευσε ή κεντρική επιτροπή τού κόμματος γιά νά τιμήσει τήν 5η έπέτειο τής ’Επανάστασης.

28

στίς Συμμαχικές χώρες, μιά έκκληση πού πέρναγε όμως “πάνω από τά κεφάλια” τών Συμμαχικών κυβερνήσεων, τών όποιων οί δόλιες διαπραγματεύσεις, τόσο μεταξύ τους όσο καί μέ τό καθεστώς τού έκθρονισμένου τσάρου, άποκαλύπτονταν έτσι σέ όλο τόν κόσμο. 'Η δημοσίευση τών συνθηκών πού είχαν υπογράφει άνάμεσα στό 1914 καί τό 1917 άρχισε στην Ίσδέστια στίς 10/23 Νοεμβρίου 1917(21) καί τά κείμενά τους έκδόθηκαν στη συνέχεια σέ φυλλάδια (μάλιστα 7 άπ’ αυτά γνώρισαν άλλεπάλληλες έκδόσεις άπό τό Δε­ κέμβριο τού 1917 ως τό Φεβρουάριο τού 1918). Ή πρώτη άγγλική δημοσίευση, στίς 12 Δεκεμβρίου τού 1917, ένίσχυσε όπως ήταν φυ­ σικό τό αίτημα τών βρετανικών ριζοσπαστικών κύκλων γιά προσ­ διορισμό τών στόχων τού πολέμου, δημιούργησε αίσθηση στίς Η νω ­ μένες Πολιτείες, καί άσφαλώς έπηρέασε τόν Ούΐλσον στη διατύπω­ ση τών Δεκατεσσάρων Σημείων, τά όποια ό άμερικάνος πρόεδρος άρχισε νά έπεξεργάζεται λίγες μέρες άργότερα. Δέν ήταν τυχαίο ότι τό πρώτο σημείο κατέγραφε τη διαμαρτυρία καί άντίδραση τής νεα­ ρής άμερικανικής δημοκρατίας καί τής άκόμη νεαρότερης ρωσικής δημοκρατίας άπέναντι στήν παραδοσιακή πρακτική τών “γηραιότερων” δυνάμεων: «’Ανοιχτές συμφωνίες ειρήνης, μέσα άπό άνοιχτές διαδικασίες, με­ τά άπό τίς όποιες δέ θά υπάρχουν όποιουδήποτε είδους μυστικές διε­ θνείς συνεννοήσεις άλλά ή διπλωματία θά άσκείται πάντα είλικρινά καί δημόσια». Ή έκκληση πρός τή φωτισμένη ριζοσπαστική κοινή γνώμη στίς Ηνωμένες Πολιτείες καί άλλου δέν έξαντλούσε ωστόσο τή σημασία τής δημοσίευσης τών μυστικών συνθηκών. Ή δημοκρατική έκστρατεία κατά τής μυστικής διπλωματίας είχε στηριχτεί στή ριζοσπαστι­ κή έκείνη έμπιστοσύνη πρός τήν άποτελεσματικότητα καί τήν ορθό­ τητα τής κοινής γνώμης πού ήταν βαθιά ριζωμένη στίς δημοκρατικές (21) Ό π ω ς έξήγησε ό Τρότσκυ στή VTsIK, δέν ήταν «συνθήκες γραμμένες σέ περγα­ μηνή» άλλά «διπλωματική άλληλογραφία καί τηλεγραφήματα σέ κώδικα πού ανταλ­ λάσσονταν μεταξύ κυβερνήσεων» (Protokoly Zasedanii VTsIK 2 Sozvya [1918], σ. 42). Τό πρώ το καί πιό έντυπωσιακό άπό τά κείμενα πού δημοσιεύτηκαν ήταν ή άνταλλαγή τηλεγραφημάτων μεταξύ ’Α γγλίας, Γαλλίας καί Ρωσίας τό Μάρτιο τού 1915, σύμ­ φωνα μέ τά όποια ή Ρωσία θά έπαιρνε τήν Κωνσταντινούπολη, ή Μ. Βρετανία τήν πρώην ούδέτερη ζώνη στήν Περσία, καί ή Γαλλία θά είχε τή ρωσική υποστήριξη γιά τίς έδαφικές άπαιτήσεις της στή Δυτική Εύρώπη.

29

θεωρίες τού 19ου αιώνα. Ή ιδέα αυτή τής προσφυγής στους “φωτι­ σμένους” λαούς, παρακάμπτοντας τίς “διεφθαρμένες” κυβερνήσεις, έπαναλαμβανόταν άλλωστε συνεχώς στους πολιτικούς λόγους τού Ούίλσον καί στήν προπαγάνδα οργανώσεων όπως ή "Ενωση Δημο­ κρατικού Ελέγχου, καί είχε άποκτήση πλατιά καί θερμή υποστήρι­ ξη.(22) 'Υπήρξε λοιπόν ένα έτοιμο όπλο στά χέρια τών Μπολσεβί­ κων, πού δέν είχαν παρά νά κάνουν τό άνεπαίσθητο βήμα πού οδη­ γούσε άπό τήν άστικοδημοκρατική έξιδανίκευση τού λαού στή μαρ­ ξιστική έξιδανίκευση τού προλεταριάτου, νά κατευθύνουν τά βέλη τους κατά τού καπιταλισμού στό σύνολό του καί όχι κατά συγκεκρι­ μένων καπιταλιστικών κυβερνήσεων. "Οταν τόν Απρίλιο τού 1917 ό Λένιν δήλωνε ότι οί μυστικές συνθήκες «άποκάλυψαν τήν άντίθεση άνάμεσα στά συμφέροντα τών καπιταλιστών καί τή θέληση τού λαού μέ τόν πιό καθαρό τρόπο», τό βήμα είχε ήδη σχεδόν γίνει.(23) 'Η δη­ μοσίευση τών πρώτων συνθηκών στήν Ίσβέστια προλογιζόταν άπό ένα σύντομο σημείωμα μέ τήν υπογραφή τού Τρότσκυ, στίς πρώτες παραγράφους τού όποιου ό τόνος παρέμενε σαφώς «δημοκρατικός»: «Πάλη ενάντια στόν ιμπεριαλισμό, πού κατέστρεψε τούς λαούς τής Ευρώπης καί ρούφηξε κυριολεκτικά τό αίμα τους, σημαίνει αύτόματα καί πάλη ενάντια στήν καπιταλιστική διπλωματία πού έχει άρκετούς λόγους νά φοβάται τό φώς τής ήμέρας. Ό ρωσικός λαός, καί μαζί του οί λαοί τής Ευρώπης καί ολόκληρου τού κόσμου, πρέπει νά γνωρίζουν τήν άποδεδειγμένη άλήθεια γιά τά σχέδια πού έχουν καταστρώσει κρυφά οί χρηματιστές καί οί βιομήχανοι σέ συνεργασία μέ τούς κοινοβουλευτικούς καί διπλωματικούς πράκτορές τους... Ή κα­ τάργηση τής μυστικής διπλωματίας άποτελεΐ πρωταρχικό όρο γιά μιά έντιμη, λαϊκή, πραγματικά δημοκρατική εξωτερική πολιτική».

Ή τελευταία όμως παράγραφος ήταν συνειδητά γραμμένη σέ άλ­ λο τόνο: «Τό πρόγραμμά μας εκφράζει τούς “διακαείς πόθους” εκατομμυ­ ρίων έργατών, στρατιωτών καί άγροτών. Θέλουμε τό ταχύτερο δυνα­ (22) « Ά ν οί διάφοροι παράγοντες δίσταζαν, δέν είχε παρά νά άπευθυνθεϊ στό λαό... Ό λαός ήθελε πράγματα υψηλά, πράγματα σωστά, πράγματα άληθινά» (Ρ.Σ. Μπαίηκερ, Woodrow Wilson: Life and Letters, III). Τό θέμα αΰτό εξετάζεται λεπτομερειακά καί στό Ε.Χ. Κάρρ, The Twenty Years’ Crisis (2η έκδ., 1946), σ. 31-6. (23) Λένιν, "Απαντα, XX, 259.

30

τό μιά ειρήνη βασισμένη στις αρχές τής έντιμης συνύπαρξης καί τής συνεργασίας των λαών. Θέλουμε τήν ταχύτερη δυνατή ανατροπή τής κυριαρχίας τού κεφαλαίου. Ξεσκεπάζοντας μπροστά σέ όλο τόν κό­ σμο τά έργα τών κυρίαρχων τάξεων όπως αυτά φαίνονται άπό τά μυ­ στικά διπλωματικά έγγραφα, στρεφόμαστε πρός τούς άνθρώπους τού μόχθου καλώντας τους μέ τό σύνθημα πού άποτελεϊ τήν άναλλοίωτη βάση τής έξωτερικής πολιτικής μας: Εργάτες όλων τών χωρών, ένωθεΐτε!».(24)

Σέ μιά συνεδρίαση τής VTSIK (Πανρωσική [Πανενωσιακή] Κεντρι­ κή Εκτελεστική ’Επιτροπή) ένα μήνα άργότερα, ό ίδιος ό Τρότσκυ έκανε μιά άκόμη πιό άδιάλλακτη δήλωση άρχής: «Γιά μάς, ύπάρχει μόνο μιά άγραφη άλλά ιερή συνθήκη: ή συνθήκη γιά τή διεθνή άλληλεγγύη τού προλεταριάτου».(25)

Θά ήταν πράγματι λάθος νά θεωρήσουμε τό Διάταγμα γιά τήν Ει­ ρήνη καί τή δημοσίευση τών μυστικών συνθηκών σάν περαστικές ιδιορρυθμίες ή πρακτικές σκοπιμότητες καί μόνο. Γιά νά καταλά­ βουμε τό κλίμα πού έπικρατοΰσε τούς πρώτους μήνες μετά τήν ’Επανάσταση, χρειάζεται νά έκτιμήσουμε τίς βασικά διεθνιστικές άντιλήψεις πού καλλιεργούσε πάντοτε ή ιδεολογία τών Μπολσεβί­ κων. Στό λεγόμενο Προκοινοβούλιο, στίς παραμονές τής ’Επανά­ στασης τού Όκτώβρη, ό Μιλιούκωφ είχε άναφερθεΐ κοροϊδευτικά στή “φόρμουλα” τής «επαναστατικής δημοκρατίας». «Ούτε έξωτερική πολιτική, ούτε διπλωματικά μυστικά, άλλά τή λε­ γάμενη δημοκρατική ειρήνη άμέσως· καί γιά νά τήν πετύχουμε, δέ χρειάζεται παρά νά υποχρεώσουμε τούς συμμάχους μας νά υιοθετή­ σουν τίς άπόψεις τών Λένιν καί Τρότσκυ καί νά πουν μαζί τους: “Δέν επιθυμούμε τίποτε, δεν έχουμε τίποτε νά πολεμήσουμε γιά χάρη του”. Τότε καί οί έχθροί μας θά έπαναλάβουν τό ίδιο , καί ή άδελφοσύνη τών έθνών θά είναι πιά γεγονός».(26)

Μέσα στό ίδιο αύτό κλίμα, ή νέα έπαναστατική κυβέρνηση άρκέ(24) Τρότσκυ "Α παντα, III, ϋ, 164-5. (25) Protokoly Zasedanii VTslK 2 Sozyva (1918), σ. 154. (26) Ά να φ έρ ετα ι σέ Μ πάνυαν καί Φίσερ, The Bolshevik Revolution, 1917-1918 (Στάνφορντ, 1934), σ. 43.

31

στηκε νά αύτοαποκληθεϊ «Προσωρινή Κυβέρνηση τών Εργατών καί ’Αγροτών». Φαινόταν δύσκολο νά προσονομαστεί γεωγραφικά ή νά ορίσει εδαφικά όρια στην έπικράτειά της, άφοΰ κανείς δεν μπορού­ σε νά πεϊ στή συγκεκριμένη χρονική στιγμή ποιοι άπό τούς λαούς τής πρώην Τσαρικής Αύτοκρατορίας θά “προσχωρούσαν” σ’ αύτή τήν κυβέρνηση. Παραπέρα άλλωστε, ή όποια κρατική μονάδα θά πρόκυπΐε τελικά άπό τήν Επανάσταση ήταν προορισμένη νά συγχωνευθεϊ άμέσως σέ κάποια ευρωπαϊκή ή παγκόσμια δημοκρατία ή ομοσπονδία δημοκρατιών — άν βέβαια τό καθεστώς έπιζούσε. Κι αυτό δέν ήταν μόνο ζήτημα άναγκαιότητας ή ευκολίας. Ή Επανά­ σταση είχε άπορρίψει τούς παλιούς διαχωρισμούς σέ έθνη σάν άπαρχαιωμένους καί τούς είχε ύποκαταστήσει μέ ταξικούς διαχωρι­ σμούς. Ό νέος δεσμός πίστης πρός τό καθεστώς ήταν νά είναι κα­ νείς εργάτης ή άγρότης καί όχι άπλώς ρώσος. Αύτή ή άντίληψη είχε καί πρακτικές συνέπειες. "Ενα διάταγμα τής Γαλλικής ’Εθνοσυνέλευσης στις 20 ’Απριλίου τού 1792 δέσμευε τό γαλλικό έθνος «νά δέχεται εκ τών προτέρων στούς κόλπους του όλους τούς ξένους πού, άποκηρύσσοντας τούς έχθρούς του, θά έμ­ παιναν κάτω άπό τή σημαία του καί θά άφιερώνονταν στήν υπερά­ σπιση τής έλευθερίας». 'Η Κομμούνα τού Παρισιού άποκαλούσε τόν έαυτό της σέ πολλές διακηρύξεις της «παγκόσμια δημοκρατία», καί, μετά άπό τίς εκλογές αντιπροσώπων γιά τίς κοινότητες, άποφασίστηκε ότι «δεδομένου ότι σημαία τής Κομμούνας είναι αύτή τής παγκόσμιας δημοκρατίας» ή εκλογή ξένων ήταν έγκυρη.(2728) ’Ακο­ λουθώντας αυτά τά προηγούμενα, τό καθεστώς πρόσφερε τή δυνα­ τότητα σέ κάθε αιχμάλωτο πολέμου, πού θά δήλωνε ιδεολογική άφοσίωση, νά γίνει υπήκοος τής Σοβιετικής Δημοκρατίας. ’Εξάλ­ λου, τό σύνταγμα τής ΡΣΟΣΔ (Ρωσική Σοσιαλιστική 'Ομοσπονδια­ κή Σοβιετική Δημοκρατία) παραχωρούσε τό δικαίωμα άπόκτησης τής υπηκοότητας «χωρίς ενοχλητικές διαδικασίες» στούς «ξένους πού εργάζονταν μέσα στό έδαφος, άρκεΐ νά άνήκαν στήν έργατική τάξη ή στήν άγροτιά πού δέ χρησιμοποιούσε μισθωτή έργασία».(2Χ) Ό Κόκκινος Στρατός επίσης δέν ήταν στήν καταγωγή καί σύλληψή (27) Π. Βεσινιέ. History o f the Commune o f Paris (Ά γ γλ . μεταφρ. 1872), ο. 178. (28) Σύμφωνα μέ τόν Γκ.Σ. Γκούρβιτς (Istoriya Sovetskoi Konstitutsii [1923], σ. 91) τό άρθρο αυτό προστέθηκε τήν τελευταία στιγμή μέ έντολή τής κεντρικής έπιτροπής τού κόμματος.

32

του αποκλειστικά εθνικός. Ταυτόχρονα μέ τή δημιουργία του, εμφα­ νίστηκε στην Πράβντα τής 24ης Φεβρουάριου τού 1918 μιά έκκληση, πού υπέγραφαν 3 άμερικάνοι, γιά έθελοντές στό «διεθνές τμήμα τού Κόκκινου Στρατού», τό όποιο θά χρησιμοποιούσε τήν άγγλική γλώσσα (άναφέρεται εξάλλου ότι ή έκκληση αυτή είχε μοιραστεί σέ 5 γλώσσες).(2y) Ή πρόθυμη άποδοχή ξένων στούς κόλπους τής έπανάστασης σήμαινε ότι καί ό μπολσεβίκος άντίστοιχα μπορούσε νά αισθάνεται πολίτης όλου τού κόσμου. «Δέν είμαστε πιά μοσχοβίτες ή πολίτες τής Σοβιετικής Δημοκρατίας, άλλά ή εμπροσθοφυλακή τής παγκόσμιας επανάστασης»,!3") έγραφε τότε σέ μιά παράνομη γερμα­ νική έκδοση ό Ράντεκ, χαρακτηριστικός τύπος καί ό ίδιος τού διε­ θνούς έπαναστάτη χωρίς σαφώς προσδιορισμένη έθνικότητα. Ή Πετρούπολη ήταν περισσότερο τό γενικό επιτελείο τού έπαναστατικού προλεταριάτου καί λιγότερο ή πρωτεύουσα ενός έθνικού κρά­ τους. Τό ίδιο αυτό κλίμα οδηγούσε καί σέ μιά υπεροπτική περιφρόνηση γιά τίς τρέχουσες άντιλήψεις καί τούς τρέχοντες χειρισμούς τής εξω­ τερικής πολιτικής. Ό Τρότσκυ, πού είχε πρόσφατα όριστεΐ λαϊκός έπίτροπος τών εξωτερικών, ορίζοντας τή στάση του σάν «ένεργό διεθνισμό», περιέγραφε τά καθήκοντά του μ’ ένα έπίγραμμα πού άναφέρεται στην αυτοβιογραφία του: «Θά έκδώσω μερικές έπαναστατικές διακηρύξεις πρός τούς λαούς όλου τού κόσμου καί μετά “θά τό κλείσω τό μαγαζί”».(293031)

Δέν έπρόκειτο γιά άπλό άστεϊο. Φαίνεται ότι, όσο κατείχε τό (29) Α. Ρύς Γουίλλιαμς, Through the Russian Revolution (1923), σ. 185-7. (30) Ά να φ έρ ετα ι σέ Ε. Ντράν καί Σ. Λέσναρντ, Unterirdische Literatur in Revolutionaren Deutschland (1919), a. 150. (31) Λ. Τρότσκυ, Ή ζωή μ ο υ (Βερολίνο, 1930), II, 64. Επιβεβαιώ νεται άπό τόν Πεστκόφσκυ πού άναφέρει δτι ό Τρότσκυ είχε πεϊ: «Δέχτηκα τή θέση τού Ε πιτρ ό πο υ τών ’Εξωτερικών μόνο έπειδή ήθελα περισσότερο έλεύθερο χρόνο γιά τίς υποθέσεις τού κόμματος. Ή δουλειά μου ήταν λίγη: νά δημοσιεύσω τά μυστικά ντοκουμέντα καί νά “τό κλείσω τό μαγαζί”» (Proletarskaya Revolyutsiya, No 10, 1922, σ. 99). Η διαπίστωση τού Μάξ Ή στμαν (Since Lenin Died (1925), σ. 16), δτι ό Τρότσκυ «τοπο­ θετήθηκε στό Έ πιτροπ ά το τών Εξω τερικώ ν έπειδή είναι γενικά παραδεκτό δτι ή θέ­ ση αυτή άποτελεΐ τή δεύτερη θέση σέ όποιαδήποτε κυβέρνηση καί έπειδή έκείνη τή συγκεκριμένη στιγμή τής διεθνούς έπανάστασης ήταν ή θέση πού άπαιτούσε τή μεγα­ λύτερη τόλμη καί τό μεθοδικότερο προγραμματισμό», είναι άστήρικτη.

33

άξίωμα τού λαϊκού επίτροπου τών εξωτερικών, ό Τρότσκυ είχε πάει μία φορά μόνο στό πρώην 'Υπουργείο Εξωτερικών, οπότε καί είχε συγκεντρώσει όσους ήθελαν νά παρευρεθοΰν άπό τό προσωπικό γιά νά τούς πει, «μέ δυό λόγια», ότι όσοι ήταν έτοιμοι νά υπηρετήσουν πιστά τό νέο καθεστώς μπορούσαν νά παραμείνουν στίς θέσεις τους. Στήν πραγματικότητα όμως, δέν υπήρχε άλλη έργασία νά γίνει εκτός άπό τή δημοσίευση τών μυστικών συμφωνιών καί τήν πώληση τού περιεχομένου τών διπλωματικών σάκων, πού έφταναν άπό τό εξω­ τερικό γεμάτοι δώρα γιά μέλη τού προσωπικού. Αύτά τά καθήκοντα είχαν άνατεθεϊ σέ έναν ήμιαγράμματο ναύτη πού ονομαζόταν Μαρκίν καί ένα μισομεθυσμένο φοιτητή άμφίβολης πολιτικής προέλευ­ σης πού άκουγε στό όνομα Πολιβάνωφ, ένώ ένα έμπιστο μέλος τού κόμματος πού ονομαζόταν Ζάλκιντ χρησίμευε ως ό άνθρωπος γιά όλες τίς δουλειές.(32) Ή όποια διπλωματική άλληλογραφία, δηλαδή έγγραφα πού διευθετούσαν τήν κίνηση τών διπλωματικών άγγελιοφόρων ή τήν άνταλλαγή μπολσεβίκων πού κρατούνταν στό εξωτερι­ κό (γνωστότερος άπ’ αυτούς ήταν ό Τσιτσέριν στό Λονδίνο) μέ ξέ­ νους πού ήταν σέ ρωσικό έδαφος, διεκπεραιωνόταν άπό τόν ίδιο τόν Τρότσκυ στό Κτήριο Σμόλνυ στά διαλείμματα σοβαρότερων έργασιών. «Ή νικηφόρα έπανάσταση», δήλωνε τό Σοβναρκόμ (Συμβούλιο τών ’Επιτρόπων τού Λαού) σέ μιά άπό τίς έκκλήσεις του τότε, «δέ ζητάει άναγνώριση άπό τούς έπαγγελματίες έκπρόσωπους τής καπι­ ταλιστικής διπλωματίας»(33). Καί ό Τρότσκυ πρόσθετε λίγο άργότερα σέ μιά συνέντευξη, ότι οί σοβιετικές αρχές «άδιαφορούσαν άπόλυτα γι’ αύτή τή λεπτομέρεια τής διπλωματικής ιεροτελεστίας» καί θεωρούσαν «τίς διπλωματικές επαφές αναγκαίες όχι μόνο μέ κυβερ­ νήσεις άλλά καί μέ έπαναστατικά σοσιαλιστικά κόμματα πού στόχο τους είχαν τήν άνατροπή τών κυβερνήσεων πού υπήρχαν».(34) ’Ανά­ μεσα στά λίγα ντοκουμέντα τής θητείας τού Τρότσκυ ως λαϊκού έπίτροπου τών έξωτερικών είναι καί ένα διάταγμα πού δημοσιεύτηκε στήν Πράβντα, στίς 27 Νοεμβρίου /ΙΟ Δεκεμβρίου τού 1917, μέ τό όποιο άπολύονταν οί περισσότεροι άπό τούς βασικούς ρώσους δι­ πλωμάτες στό έξωτερικό, συμπεριλαμβανομένων τών πρεσβευτών (32) Τρότσκυ, ’Ά παντα , III, ϋ, 97-9. (33) Κλιουτσνικώφ καί Σαμπάνιν, Mezhdunarodnaya Politika, II (1962), 92. (34) 7σβέστια, 16 Δεκεμβρίου 1917.

34

στό Λονδίνο, τήν Ούάσιγκτον καί τή Ρώμη, «ένόψει τοϋ γεγονότος ότι δεν άπάντησαν στά τηλεγραφήματα καί ραδιοτηλεγραφήματα πού τούς είχαν σταλεί».(35) Ή περιφρόνηση γιά τήν παραδοσιακή έξωτερική πολιτική καί ό έμμονος διεθνισμός ήταν λογική συνέπεια τής άποψης πού έπικρατούσε τότε σχετικά με τίς προοπτικές τού καθεστώτος. Ό Τρότσκυ είχε έκφράσει ξεκάθαρα τήν άποψη αυτή τήν έπαύριο ήδη τής έπανάστασης: « Ά ν οί λαοί τής Ευρώπης δεν ξεσηκωθούν καί δε συντρίψουν τόν ιμπεριαλισμό, θά συντρίβουμε εμείς. Αυτό είναι σίγουρο. Ή ή Ρωσία θά ξεσηκώσει τόν άνεμοστρόβιλο τής επανάστασης στή Δύση, ή οί καπιταλιστές δλων τών χωρών θά καταπνίξουν καί τή δική μας επα­ νάσταση»^36)

’Αφού ή ευρωπαϊκή ή παγκόσμια επανάσταση ήταν ό άναγνωρισμένος άπαραίτητος όρος γιά τήν οικοδόμηση τού σοσιαλισμού στή Ρωσία καί γιά τήν ίδια τήν επιβίωση τοϋ καθεστώτος, θεμελιακός στόχος τής έξωτερικής πολιτικής ήταν ή ένθάρρυνση καί ή προώθη­ ση αυτής τής έπανάστασης. Οί μέθοδοι προώθησης τού στόχου αυ­ τού ήταν άμεσες καί άπλές. ’Ανάμεσα στά πρώτα διατάγματα τού Σοβναρκόμ ήταν καί έκεϊνο πού εμφανίστηκε (μέ τίς υπογραφές τοϋ Λένιν ως προέδρου καί τού Τρότσκυ ώς λαϊκού επίτροπου τών έξωτερικών) στήν Πράβντα τής 13ης/26ης Δεκεμβρίου τού 1917, καί πού άποφάσιζε «νά διατεθούν 2 εκατομμύρια ρούβλια στούς έκπρόσωπους τού Έπιτροπάτου τών Εξωτερικών πού βρίσκονται στό έξωτερικό γιά τίς ανάγκες τού έπαναστατικού κινήματος».(3738) Λίγες έβδομάδες μετά τήν ’Επανάσταση, τό Ναρκομιντέλ (Λαϊκό Έπιτροπάτο τών ’Εξωτερικών) είχε ιδρύσει ένα Τμήμα γιά τή Διεθνή Προ­ παγάνδα μέ έπικεφαλής τόν Ράντεκ καί μέ βασική άποστολή νά έκδίδει μιά καθημερινή έφημερίδα στά γερμανικά, τήν Die Fackel, γιά τούς γερμανούς καί αυστριακούς αιχμάλωτους πολέμου καί γιά τά γερμανικά στρατεύματα στό άνατολικό μέτωπο.(3ί). Μετά άπό κάποιες προκαταρκτικές άψιμαχίες γύρω άπό ζητήματα δημοσιότητας καί εθνικής αυτοδιάθεσης, στή διάρκεια τών όποιων ή Γερμανία έδειξε “τά χαρτιά” της ζητώντας νά άποσπαστοϋν άπό τή Ρωσία ή Λι­ θουανία καί ή Κουρλανδία μαζί μέ τμήματα τής Λιβονίας καί τής Εσθονίας, οί έργασίες άναβλήθηκαν καί πάλι γιά 10 μέρες, μετά άπό πρόταση τής σοβιετικής άντιπροσωπίας. Ή πρόταση έγινε νά δοθεί ή ευκαιρία καί στούς άλλους εμπόλεμους νά πάρουν μέρος στίς διαπραγματεύσεις, μετά άπό τίς πολυάριθμες εκκλήσεις μέ τίς όποιες τούς είχε βομβαρδίσει ή Πετρούπολη. 'Ωστόσο, όταν οί συ­ ζητήσεις ξανάρχισαν στίς 22 Δεκεμβρίου 1917/9 Ίανουαρίου 1918, τό μποϋκοτάρισμα τών Συμμάχων δέν είχαν σπάσει άκόμη. Ό κό­ σμος “βοοΰσε” βέβαια άπό τά Δεκατέσσερα Σημεία τοϋ Ούίλσον πού είχαν άναγγελθεί τήν προηγούμενη ημέρα. Τά Δεκατέσσερα Ση­ μεία δέν άλλαξαν ώστόσο τίποτε στό Μπρέστ-Λιτόφσκ. Τά μοναδι­ κά νεώτερα εκεί ήταν ή παρουσία μιάς άντιπροσωπίας άπό τήν ου­ κρανική Ράντα καί ή έμφάνιση τού Τρότσκυ σάν επικεφαλής τής σο­ βιετικής άντιπροσωπίας. (75) Κλιουτσνικώφ καί Σαμπάνιν, Mezhdunarodnaya Politika, II (1926), 100-2. Τρό­ τσκυ, "Απαντα, III, ϋ, 206-9. (76) Τά στ ενογ ραφή μένα πρακτικά τών συζητήσεων δημοσιεύτηκαν άπό τό Ναρκομιντέλ μέ τόν τίτλο Mirnye Peregovory ν Brest-Litovske, I (1920).

50

Οί πρώτοι σοβαροί διαξιφισμοί άρχισαν άμέσως. 'Όταν ό γερμανός άρχιστράτηγος Χόφμαν, μιλώντας γιά πρώτη φορά, παραπονέθηκε γιά ορισμένα ραδιοτηλεγραφήματα καί προκηρύξεις «έπαναστατικοϋ χαρακτήρα πού άπευθύνονταν στά στρατεύματά μας», ό Τρότσκυ διακήρυξε άνοιχτά τό διττό χαρακτήρα τής σοβιετικής δι­ πλωματίας: ή άντιπροσωπία είχε έλθει νά υπογράψει μιά συνθήκη μέ τή γερμανική κυβέρνηση, άλλά «ούτε οί όροι τής άνακωχής ούτε ό χαρακτήρας τών ειρηνευτικών διαπραγματεύσεων περιορίζουν μέ όποιοδήποτε τρόπο καί πρός όποιαδήποτε κατεύθυνση τήν έλευθερία τύπου ή τήν έλευθερία λόγου τών συμβαλλόμενων χωρών».(77) Ή λογική πού βρισκόταν πίσω άπό τήν τακτική τού Τρότσκυ στίς ήμέρες πού άκολούθησαν φαινόταν καθαρά. Είχε έλθει ό καιρός, όπως είχε πει ό ’ίδιος 5 εβδομάδες νωρίτερα στό Σοβιέτ τής Πετρού­ πολης, νά παίξει τό ρόλο τού “εισαγγελέα” στή “δίκη” τής ιμπερια­ λιστικής διπλωματίας καί νά καλέσει όλους τούς λαούς πού θά μπο­ ρούσαν νά άκούσουν τή ραδιοφωνική μετάδοση όσων θά είχαν ει­ πωθεί, νά γίνουν «οί δικαστές τών συζητήσεών μας».(78) ”Αν μπο­ ρούσαν νά δείξουν μέ έπάρκεια τήν άνειλικρίνεια τών γερμανικών διακηρύξεων καί άν μπορούσαν νά τραβήξουν άρκετά σέ μάκρος τίς συνομιλίες, ή πολυπόθητη επανάσταση μπορεί νά ξέσπαγε στή Γερμανία πρίν πάρει κάποια κρίσιμη άπόφαση ή σοβιετική κυβέρνηση. ’Έτσι, αύτό πού βόλευε καλύτερα τόγ Τρότσκυ εκείνη τή στιγμή ήταν νά έμπλακεΐ σέ παρατεταμένες συζητήσεις μέ τόν Κούλμαν πά­ νω στήν αρχή τής εθνικής αυτοδιάθεσης χωρίς προσαρτήσεις καθώς καί σχετικά μέ τήν υποχρέωση νά άποσυρθεί ό στρατός άπό διαφιλονικούμενες περιοχές, πού ή τύχη τους θά άποφασιζόταν μέ δημο­ ψηφίσματα. Οί συζητήσεις σταμάτησαν μόνο όταν στίς 5/18 Ι α ­ νουάριου 1918 ό λιγόλογος άλλά ευφυής στρατιωτικός Μάξ Χόφμαν άκούμπησε στό τραπέζι τών συνομιλιών ένα χάρτη, δείχνοντας μιά μπλέ γραμμή, πίσω άπό τήν όποια δέ θά άποσυρόταν ό γερμανικός στρατός πρίν ολοκληρωθεί ή ρωσική άποστράτευση. Ή γραμμή πού άφηνε όλο τό έδαφος τής Πολωνίας, τής Λιθουανίας καί τής Λευκο­ ρωσίας στή γερμανική πλευρά καί έκοβε τή Λεττονία στά δύο, άφη­ νε έπίσης τά νησιά Μούν Σάουντ στά χέρια τών Γερμανών. Νοτιότε­ ρα, ό Χόφμαν άρνήθηκε νά δείξει τά χαρτιά του: τό θέμα ήταν πρός (77) Mirnye Peregovory ν Brest-Litovske, I, σ. 55. (78) Βλέπε καί παραπάνω στό κεφάλαιο αύτό.

51

συζήτηση μέ τήν ουκρανική Ράντα. ’Αντιμετωπίζοντας έτσι ένα κα­ τά κάποιον τρόπο τελεσίγραφο, πού δεν άφηνε περιθώρια γιά πα­ ραπέρα συζήτηση, ό Τρότσκυ ζήτησε καί πέτυχε άλλη μιά άναβολή 10 ημερών, προκειμένου νά έπιστρέψει στήν Πετρούπολη γιά οδη­ γίες. (7980) Ή ημέρα πού διάλεξε ό Χόφμαν γιά νά κάνει τή δήλωσή του ήταν ή ίδια έκείνη ημέρα οπότε άρχισε, αλλά καί τελείωσε, τή σταδιοδρομία της στήν Πετρούπολη ή Συντακτική Συνέλευση· ή διάλυσή της ήταν άκόμη θέμα σχολιασμού στήν πρωτεύουσα, δταν ό Τρότσκυ έφτασε εκεί στις 7/20 Ίανουαρίου 1918. Ή έπιστροφή τού Τρότσκυ στήν Πετρούπολη άνοιξε μιά διαμάχη, πού άποτέλεσε καί τήν πρώτη σοβαρή κρίση στις σχέσεις τής Σοβιε­ τικής Ρωσίας μέ τόν υπόλοιπο κόσμο. Μέχρι τότε είχε θεωρηθεί δε­ δομένο ότι, στήν περίπτωση πού ή Γερμανία θά έπέμενε σέ άπαράδεκτους όρους, οί μπολσεβίκοι θά εξαπέλυαν εναντίον της τό λεγό­ μενο επαναστατικό πόλεμο καί ότι οί γερμανοί στρατιώτες, βλέπον­ τας τίς ιμπεριαλιστικές φιλοδοξίες τής κυβέρνησής τους, θά προτι­ μούσαν νά έξεγερθούν μάλλον παρά νά χτυπήσουν τούς ρώσους άδελφούς τους. Ούτε ή άποψη ούτε ή υπόθεση αυτή πρέπει νά εκ­ πλήσσουν. Οί μπολσεβίκοι ήταν άκόμη έμποτισμένοι άπό τόν ένθουσιασμό καί τήν αισιοδοξία τής νίκης τους τόν Όκτώβρη καί είχαν μάθει άπό τόν Λένιν νά πιστεύουν ότι ή τόλμη άμοίβεται. "Αλλωστε, ή άποψη ότι ή νίκη τού ρωσικού προλεταριάτου θά άναβε τό “δαυ­ λό” τής έπανάστασης στήν Ευρώπη άποτελούσε βασικό στοιχείο τής μπολσεβίκικης σκέψης. "Οταν ό Λένιν πρότεινε νά έπιόιωχθεΐ ή άνακωχή, είχε υποστηρίξει εύγλωττα ότι δέ θά δεχόταν μιά έπονείδιστη ειρήνη («δέν έχουμε ούτε ίχνος εμπιστοσύνης στούς γερμανούς στρατηγούς, έχουμε έμπιστοσύνη όμως στό γερμανικό λαό»(Χ"). Σέ μιά έκτακτη συγκέντρωση πού έγινε στίς αρχές Δεκεμβρίου τού 1917 μέ τήν ευκαιρία τής υπογραφής τής άνακωχής, ό Τρότσκυ είχε έκφραστεί άκόμη πιό συγκεκριμένα: « Ά ν προτείνουν όρους άπαράδεκτους γιά μάς καί γιά όλες τίς χώ­ ρες, όρους άντίθετους πρός τίς αρχές τής Επανάστασής μας, θά υπο­ βάλουμε αύτούς'τούς όρους στή Συντακτική Συνέλευση καί θά πούμε: “Ά ποφασίστε”. "Αν ή Συντακτική Συνέλευση συμφωνήσει μ’ αυτούς (79) Mirnye Peregovory ν Brest-Lilovske, I, 126-7, 130-1. (80) Λένιν, "Απαντα, XXII, 76-7.

52

τούς όρους, τότε τό Κόμμα τών Μπολσεβίκων θά άποσυρθεί καί θά πει: "Βρέστε άλλο κόμμα νά υπογράψει αυτούς τούς όρους· εμείς, τό Κόμμα τών Μπολσεβίκων καί, ελπίζω, οί ’Αριστεροί Σοσιαλεπαναστάτες θά καλέσουμε σ' έναν ιερό πόλεμο ενάντια στούς μιλιταριστές όλων τών χωρών». (Ν1)

Ό Κάμενεφ, σε ένα λόγο του στή VTsIK πού άναφέραμε ήδη (τίς παραμονές τής υπογραφής τής άνακωχής), είχε έκφράσει τήν πεποί­ θηση ότι «τά λόγια μας θά φτάσουν στό γερμανικό λαό πάνω άπό τά κεφάλια τών γερμανών στρατηγών, τά λόγια μας θά πετάξουν άπό τά χέρια τών γερμανών στρατηγών τά όπλα μέ τά όποια ξεγελούν τό λαό τους».(Χ2) 'Όταν έξάλλου ή άνακωχή είχε πιά υπογράφει καί οί ειρηνευτικές διαπραγματεύσεις είχαν ήδη άρχίσει, ό Κάμενεφ μίλη­ σε καί πάλι σ’ έναν τόνο ακλόνητης αισιοδοξίας: «Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι, άν ή Γερμανία τολμήσει τώρα νά οδη­ γήσει τά στρατεύματά της ενάντια στήν έπαναστατική Ρωσία, αυτό θά γίνει μέ στόχο νά υπονομευτεί τελικά ή ελευθερία τής Πολωνίας, τής Λιθουανίας καί μιάς σειράς άλλων εθνών. Κάτι τέτοιο θά γίνει ή σπίθα πού στό τέλος θά προκαλέσει τήν έκρηξη καί θά σαρώσει τελι­ κά ολόκληρο τό οικοδόμημα τοϋ γερμανικού ιμπεριαλισμού. Είμαστε πεισμένοι ότι ή Γερμανία δέ θά τό άποτολμήσει, άφοϋ, άν γίνει αύτό, καί πάλι θά καταφέρουμε, παρά τά έμπόδια, νά φτάσουμε τελικά στήν ειρήνη- καί τότε, δέ θά κάνουμε πιά διαπραγματεύσεις μέ τούς έκπροσώπους τού γερμανικού ιμπεριαλισμού, αλλά μέ τούς σοσιαλι­ στές πού οί άγώνες τους θά έχουν άνατρέψει τή γερμανική κυβέρνη­ ση»·^3)

"Οταν ό Τρότσκυ έφτασε άπό τό Μπρέστ-Λιτόφσκ στήν Πετρού­ πολη, τό 3ο Πανρωσικό Συνέδριο τών Σοβιέτ είχε μόλις έπαναλάβει, σέ ένα τηλεγράφημά του πρός «τίς προλεταριακές οργανώσεις» σέ όλο τόν κόσμο, τήν πεποίθηση ότι «οί έργαζόμενες τάξεις άλλων χω­ ρών θά ξεσηκωθούν στό κοντινό μέλλον σέ μιά νικηφόρα επανάστα­ ση ένάντια στή δική τους αστική τάξη, καί δέ θά υπάρξει στόν κό­ σμο δύναμη ικανή νά άντισταθεϊ στή δύναμη τών έξεγερμένων έργατικών μαζών».ί8182384) (81) (82) (83) (84)

Prolokolv Zasedanii V T sIK 2 Sozyva (1918), σ. 128. ο.π., σ. 82. δ.π., α. 164. 5' ezdy Sovetov RSFSR ν Postanovlenivakh (1939). σ.57

53

Οί μπολσεβίκοι ηγέτες, καθώς καί βρισμένοι επαρχιακοί αντιπρό­ σωποι πού βρίσκονταν στην Πετρούπολη γιά τό 3ο Πανρωσικό Συ­ νέδριο τών Σοβιέτ, συναντήθηκαν γιά μιά άτυπη συζήτηση τού θέ­ ματος τήν επομένη ημέρα άπό τήν άφιξη τού Τρότσκυ. Γιά πρώτη φορά τώρα, ό Λένιν άντιμετώπιζε, καί μάλιστα σχεδόν μόνος του, μιά κατάσταση πού διέψευδε τίς ελπίδες καί άνέτρεπε τούς υπολογι­ σμούς πάνω στούς όποιους οί μπολσεβίκοι είχαν στηρίξει μέ εμπι­ στοσύνη τήν πολιτική τους. 'Η γερμανική κυβέρνηση, όπως καί οί Σύμμαχοι, είχε άπορρίψει όλες τίς προτάσεις γιά μιά «δίκαιη, δημο­ κρατική ειρήνη», καί οί γερμανοί στρατιώτες, χωρίς καθόλου νά ξε­ σηκωθούν ενάντια στούς αφέντες τους γιά νά ολοκληρώσουν τήν προλεταριακή έπανάσταση, ετοιμάζονταν νά βαδίσουν υπάκουα ενάντια στήν έπαναστατική Ρωσία. Ό Λένιν, όπως συνήθιζε, άνέπτυξε τίς άπόψεις του πρίν άπό τή συνάντηση σέ μιά σειρά θέσεων (τίς «Θέσεις πάνω στό Ζήτημα τής Άμεσης Σύναψης μιάς Χωριστής Ειρήνης μέ Προσαρτήσεις»), πού έδειχναν πόσο γρήγορα καί πόσο ριζικά είχε έγκαταλείψει τίς αισιόδοξες υποθέσεις τών τελευταίων 6 έβδομάδων. Σ’ αυτές τίς θέσεις υπήρχε ήδη καί ό συλλογισμός πού θά κυριαρχούσε σέ ολόκληρη τή συζήτηση: «'Η κατάσταση τής σοσιαλιστικής επανάστασης στή Ριοσία πρέπει νά άποτελεϊ καί τή βάση γιά τόν οποίο προσδιορισμό τών διεθνών στόχων τής σοβιετικής μας εξουσίας. Ή διεθνής κατάσταση στόν τέ­ ταρτο χρόνο τού πολέμου είναι τέτοια, ώστε ή πιθανή στιγμή τού ξε­ σπάσματος τής επανάστασης καί τής ανατροπής όποιασδήποτε ευρω­ παϊκής κυβέρνησης (συμπεριλαμβανόμενης καί τής γερμανικής) νά είναι αδύνατο νά προσδιοριστεί. Δέν υπάρχει άμφιβολία ότι ή σοσια­ λιστική έπανάσταση στήν Ευρώπη θά γίνει οπωσδήποτε, αναγκαστι­ κά. Ό λες οί ελπίδες μας γιά τήν τελ ικ ή νίκη τού σοσιαλισμού στηρί­ ζονται σ’ αυτή τήν πεποίθηση, σ’ αύτή τήν επιστημονική πρόβλεψη. Ή προπαγανδιστική δραστηριότητά μας γενικά καί ή οργάνωση τής συναδέλφωσης ειδικότερα πρέπει νά ένισχυθεΐ καί νά άναπτυχθεϊ. Θά ήταν όμως λάθος νά στηρίξουμε τήν τακτική τής σοσιαλιστικής κυβέρνησης στήν άπόπειρα νά προσδιορίσουμε άν ή ευρωπαϊκή, καί ιδιαίτερα ή γερμανική, σοσιαλιστική έπανάσταση θά γίνει στόν επό­ μενο μισό χρόνο (ή σέ κάποιο ανάλογο σύντομο χρονικό διάστημα) ή όχι».

Καί παρακάτω στίς ίδιες θέσεις: 54

« Ά π ό τή στιγμή πού μια όποιαδήποτε χώρα αποκτήσει σοσιαλιστι­ κή κυβέρνηση, τά προβλήματα δέν πρέπει νά λυθούν μέ βάση τήν άποψη ότι ό ένας ή ό άλλος ιμπεριαλισμός είναι προτιμότερος, άλλά άποκλειστικά άπό τήν άποψη τών καλύτερων συνθηκών γιά τήν ανά­ πτυξη καί ενίσχυση τής σοσιαλιστικής επανάστασης πού έχει ήδη άρχίσει».

Τέλος, ή ειρήνη πάση θυσία θά αποτελούσε μακροπρόθεσμα τήν καλύτερη διαφήμιση γιά τήν παγκόσμια επανάσταση: «Τό παράδειγμα τής σοσιαλιστικής σοβιετικής δημοκρατίας στή Ρωσία θά γίνει ένα ζωντανό πρότυπο γιά τούς λαούς όλων τών χω­ ρών, καί ή προπαγανδιστική επαναστατική επίδραση αύτού τού πρό­ τυπου θά είναι τεράστια. Ά π ό τή μιά μεριά, ή άστική τάξη πραγμά­ των καί ένας πέρα γιά πέρα "ξεσκεπασμένος” πιά πόλεμος προσαρ­ τήσεων ανάμεσα σέ δύο ομάδες ληστών: άπό τήν άλλη, ή ειρήνη καί ή σοσιαλιστική δημοκρατία τών σοβιέτ».(Χ;>)

Ή συγκέντρωση στίς 8/21 Ίανουαρίου 1918 άποκάλυψε τίς τρεις κύριες άπόψεις πάνω στό θέμα πού θά συγκρούονταν στό έσωτερικό τού κόμματος σέ όλη τή διάρκεια τής συζήτησης, μέχρι τήν τελική επικύρωση τής συνθήκης τό Μάρτιο.(Χ) Ά πό τά 63 ηγετικά στελέχη τών Μπολσεβίκων πού παρευρέθηκαν στή συγκέντρωση, τά 32 θά παρέμεναν άμετακίνητα στήν άκριτη αυτοπεποίθηση πού είχε επι­ κρατήσει σέ όλο τό κόμμα τό Νοέμβριο καί Δεκέμβριο. Σ' αυτούς ό Λένιν είχε δώσει τό παρατσούκλι «οί Μοσχοβίτες» (επειδή ήταν τό περιφερειακό κομματικό γραφείο τής Μόσχας πού υπεράσπιζε πιό πεισματικά απ' όλους αυτή τήν άποψη(ί'7)), ενώ οί ίδιοι υποστήριζαν8567 (85) Λένιν. 'Ά παντα, XXII. 193-9. Οί «Θέσει;» δημοσιεύτηκαν γιά πρώτη φορά στήν Π οάθντα τής 25ης Φεβρουάριου 1918 — μία ήμερα μετά άπό τήν τελική άποδοχή τής άποψης τού Λένιν άπό τήν κεντρική επιτροπή τού κόμματος — μέ ένα σύντομο πρό­ λογο τού Λένιν πού εξηγούσε τήν καταγωγή τους (δ.π., XXII. 289). (86) Δέ διασώθηκαν τά πρακτικά τής συνεδρίασης. Ή πληρέστερη περιγραφή της υπάρχει σέ ένα ήμιτελές μνημόνιο πού είχε γράψει τότε ό Λένιν καί τό όποιο δημο­ σιεύτηκε μόνο μετά τό θάνατό του ("Απαντα, XXX. 369-70) καθώς καί στίς χειρόγρα­ φες σημειώσεις του στή διάρκεια τής συνεδρίασης (Leninskii Sbornik, XI [ 1929). 42-4). Τά στοιχεία γιά τίς ψηφοφορίες προέρχονται άπό τά άρχεϊα τού κόμματος πού συμ­ βουλεύτηκαν οί εκδότες τών έργων τού Λένιν ("Άπαντα, XXII. σημ. 88). (87) Τό άτυπο αυτό σώμα συγκλήθηκε μετά άπό αίτηση τής ομάδας τών άντιπροσώπων τής Μόσχας (Protokolv TsentraΓ nogo Komiteta RSD RP [ 1929). σ. 287).

55

ότι «έμεναν σταθεροί στήν παλιά θέση τού Λένιν». Παρόλο τό κύρος καί την ικανότητα πειθοϋς του, ό Λένιν μόνο 15 άπό τά παρόντα μέ­ λη κατάφερε νά συσπειρώσει γύρω άπό τή νέα πολιτική του γιά ει­ ρήνη μέ κάθε τίμημα. Οί υπόλοιποι τέλος 16 τάχθηκαν μέ τήν άποψη τού Τρότσκυ, πού υποστήριζε ότι, άν καί όέν έπρεπε νά συνεχιστεί ό πόλεμος, ήταν λάθος καί άσκοπο νά γίνει ειρήνη μέ τούς γερμανι­ κούς όρους. ’Άν καί ό Τρότσκυ όέ συμμεριζόταν τήν έμπιστοσύνη τής πρώτης ομάδας στήν πρακτική δυνατότητα διεξαγωγής ενός έπαναστατικοΰ πολέμου, πίστευε ώστόσο ότι ή επανάσταση στήν Ευρώπη πλησίαζε, καί έλπιζε πώς τό μεσοδιάστημα θά μπορούσε νά ξεπεραστεΐ μέ φραστικούς έλιγμούς. "Εχοντας μιά λιγότερο ρεαλι­ στική άντίληψη άπό τόν Λένιν γιά τά όρια τής φραστικής ευστρο­ φίας σάν άμυνας άπέναντι στή θωρακισμένη γροθιά τού Χόφμαν, ό Τρότσκυ ήταν έτοιμος νά διακινδυνεύσει μιά λιγότερο ευνοϊκή ειρή­ νη άργότερα, χάριν τής πιθανότητας νά έπιταχύνει τήν ευρωπαϊκή επανάσταση πού θά έκανε άσκοπη μιά τέτοια ειρήνη. (88) Γιά τήν έφαρμογή τού σχεδίου του πρότεινε, στήν περίπτωση πού ή γερμανι­ κή άντιπροσωπία θά έπέμενε σέ άπαράδεκτους όρους, νά δοθεί ένα τέλος στόν πόλεμο χωρίς όμως καί νά υπογράφει συνθήκη ειρήνης. Τήν επίσημη απόφαση γιά τίς οδηγίες πρός τόν Τρότσκυ θά έπαιρνε ή κεντρική έπιτροπή, όταν θά συνερχόταν 3 ημέρες άργότε­ ρα, στίς 11/24 Ίανουαρίου 1918. Σύμφωνα μέ τήν περιγραφή του, ό Τρότσκυ συζήτησε πρίν άπό τή συγκέντρωση μέ τόν Λένιν καί ύποσχέθηκε νά μήν υποστηρίξει τή θέση τού επαναστατικού πολέμου. Ό Λένιν άπάντησε ότι σ' αυτή τήν περίπτωση τό σχέδιο τού Τρό­ τσκυ «πιθανώς δέ θά ήταν τόσο έπικίνδυνο», άν καί άναμφίόολα θά κατέληγε στήν άπώλεια τής Λιβονίας καί τής ’Εσθονίας, καί πρόσθεσε, άστειευόμενος βέβαια, ότι θά χάνονταν «γιά χάρη μιάς καλής ειρήνης μέ τόν Τρότσκυ».(89*) Στή συνεδρίαση τής κεντρικής επιτρο­ πής ό Λένιν έπανέλαβε τά έπιχειρήματά του γιά μιά άμεση ειρήνη. Υποστηρίχτηκε κατηγορηματικά άπό τόν Στάλιν καί, πιό διατακτι­ κά, άπό τόν Ζηνόβιεφ. Ή μόνη όμως επίσημη άπόφαση πού πρότει(88) Σύμφωνα μέ τίς σημειώσεις τού Λένιν. ό Τρότσκυ υπολόγιζε τήν πιθανότητα γερμανικής προέλασης σέ 25% (Leninskii Sbornik. XI. 43). (89) Λ. Τρότσκυ. Ή ζωή μον. Ό Λένιν παρατήρησε στήν έπιτροπή ότι τό σχέόιο τού Τρότσκυ σήμαινε τήν παράδοση τής Ε σθο νία ς στους Γερμανούς (Prolokoly Tsemral’nogo Komiteta RSDRP, a. 201).

56

νε ό Λένιν ήταν ή εντολή-επίκληση νά παραταθοΰν τό περισσότερο δυνατό οί διαπραγματεύσεις, πρόταση πού υπερψηφίστηκε μέ 12 ψήφους πός 1. 'Η πρόταση υπέρ τού επαναστατικού πολέμου υπο­ στηρίχτηκε μόνο άπό 2: τούς Μπουχάριν καί Ντζερζίνσκυ προφα­ νώς. 'Η ουσιαστική ψηφοφορία έγινε τότε πάνω στήν πρόταση τού Τρότσκυ «νά σταματήσει ό πόλεμος, νά μή συναφθεΐ ειρήνη, νά γί­ νει άποστράτευση». 'Η πρόταση υπερψηφίστηκε μέ τή μικρή διαφο­ ρά τών 9 ψήφων πρός 7. Δέν μπορεί πάντως νά προσδιοριστεί τί άκριβώς ψήφισε τότε τό κάθε μέλος τής κεντρικής επιτροπής. (") 'Οπλισμένος μέ τό κύρος πού τού έδινε αύτή ή άπόφαση, ό Τρό­ τσκυ έφυγε καί πάλι γιά τό Μπρέστ-Λιτόφσκ στίς 15/28 Ίανουαρίου 1918. Μετά άπό τήν άναβολή πού είχε δοθεί πρίν άπό 10 ήμέρες, ή κατάσταση τής Σοβιετικής Δημοκρατίας στό εξωτερικό είχε έπιδεινωθεί άκόμη περισσότερο. Μετά άπό μιά περίοδο σύγχυσης καί άναρχίας, ό ρουμανικός στρατός είχε καταλάβει καί κατείχε τή Βεσσαραβία (πράξη πού άνάγκασε τή σοβιετική κυβέρνηση νά διακόψει τίς σχέσεις της μέ τή Ρουμανία καί νά δεσμεύσει τά ρουμανικά απο­ θέματα σέ χρυσό πού είχαν κατατεθεί στή Μόσχα γιά άσφάλεια στή διάρκεια τού πολέμου ).(91) Τά μάτια τών μπολσεβίκων όμως ήταν άκόμη στραμμένα βασικά στήν Κεντρική Ευρώπη, όπου μόλις είχε σβύσει ένα κύμα άπεργιών στή Βουδαπέστη καί τή Βιέννη.(9293) Ενώ εξάλλου ό Τρότσκυ ταξίδευε άπό τήν Πετρούπολη πρός τό Μπρέστ -Λιτόφσκ, μαζικές άπεργίες ξέσπασαν στό Βερολίνο καί εξαπλώθη­ καν σέ άλλα γερμανικά κέντρα, ί92) Οί άπεργίες αύτές είχαν όργα-

(91) Sobranie Uzakonenii, 1917-1918, No 16. άρθρο 233. Τρεις ήμέρες άργότερα. κυ­ κλοφόρησε μιά δήλωση τών άντιπροσώπων τών Συμμάχων στό Βουκουρέστι, πού άνέφερε ότι ή ρουμανική κατοχή τής Βεσσαραβίας ήταν «μιά καθαρά στρατιωτική επιχείρηση χωρίς κάποιον πολιτικό χαρακτήρα πού νά βρίσκει σύμφωνους τούς Σ υμ­ μάχους» ( V Ukraine Sovietisie [Βερολίνο. 1922] σ. 51). Ή προσάρτηση τής Βεσσαρα­ βίας άπό τή Ρουμανία ανακοινώθηκε τόν ’Απρίλιο τού 1918 καί άργότερα άναγνωρίστηκε επίσημα άπό τούς Συμμάχους (Βλέπε παρακάτω. Κεφάλαιο 29). (92) Γιά τίς ταραχές στήν Αυστρία τόν Ια νουά ριο τού 1918. βλ. Ο. Czernin. lm Weltkriege (1919). σ. 322-3. (93) Ή επιτροπή έρευνας τού Ράιχσταγκ γιά τίς αιτίες τής κατάρρευσης τής Γερμα­ νίας συνέλεξε μερικά χρόνια άργότερα άπόψεις γιά «τή μεγάλη άπεργία τού Ία νο υ α ­ ρίου 1918». Πολλοί παρατηρητές τή συνέδεαν γενικά μέ τι) Ρωσική Επανάσταση ή πιό συγκεκριμένα ακόμα μέ τίς διαπραγματεύσεις τού Μπρέστ-Λιτόφσκ (Ρ.Χ. Λούτζ. The Causes o f the German Collapse in 1918 [Στάνφορντ. 1934). σ. 99-135). Ό Ράντεκ.

57

νωθεί από μιά ομάδα εργοστασιακών έπιτροπών χωρίς δηλωμένη πολιτική τοποθέτηση, καί, γιά πρώτη φορά, συνοδεύονταν από άνοιχτές διαδηλώσεις ένάντια στόν πόλεμο. Πρός στιγμή, φάνηκε ότι ή αισιοδοξία τών Μπολσεβίκων καί ή πολιτική χρονοτριβής τού Τρότσκυ θά δικαιώνονταν άπό τά γεγονότα. Αυτή ήταν ή κατάσταση όταν, στίς 17/30 Ιανουάριου 1918, άρχι­ σαν καί πάλι οί διαπραγματεύσεις στό Μπρέστ-Λιτόφσκ. Τώρα πού ή ουκρανική Ράντα είχε χάσει τό μεγαλύτερο μέρος τής Ουκρανίας άπό τήν ουκρανική σοβιετική κυβέρνηση, έμφανίστηκαν στίς δια­ πραγματεύσεις δύο ουκρανικές άντιπροσωπίες: τή μιά άναγνώριζαν οί Γερμανοί, τήν άλλη οί Ρώσοι. Ή φιλονικία γύρω άπό τίς δύο άντιπροσωπίες παρέτεινε τίς εργασίες γιά πολλές ήμέρες. Τά παλιά έπιχειρήματα γιά τήν αυτοδιάθεση, τίς προσαρτήσεις καί τήν κατο­ χή άρχισαν καί πάλι νά άνταλλάσσονται. Οί Μπομπίνσκυ καί Ράντεκ, δηλώνοντας ότι ήταν «πολωνοί μέλη τής Πανρωσικής άντιπροσωπίας» καί «εκπρόσωποι τής Σοσιαλδημοκρατίας τής Πολωνίας καί τής Λιθουανίας»,(9495) διάβασαν μιά δήλωση πού διεκδικούσε τό δικαίωμα τής αυτοδιάθεσης γιά τήν Πολωνία καί καταδίκαζε τήν κατοχή τής Πολωνίας άπό γερμανικές δυνάμεις ώς «συγκαλυμμένη προσάρτηση».(ν'’) Οί ταραχές στή Γερμανία όμως, πού συνιστοΰσαν τήν κρυφή δύναμη τών σοβιετικών στίς διαπραγματεύσεις, έσβησαν σιγά-σιγά, ένώ ή έκρηξη τής επανάστασης στή Φιλανδία καί ή συνέ­ χιση τών σοβιετικών έπιτυχιών στήν Ουκρανία δέν άντιστάθμιζαν τό γεγονός ότι τό προλεταριάτο στή Γερμανία δέν είχε τελικά έξεγερθεϊ. Στίς 26 Τανουαρίου /8 Φεβρουάριου 1918, οί Κεντρικές Δυνάμεις ύπέγραψαν συνθήκη ειρήνης μέ τήν άντιπροσωπία τής ουκρανικής Ράντα. Τελικά, στίς 28 Τανουαρίου /10 Φεβρουάριου 1918, ή υπο­ μονή άπ’ όλες τίς πλευρές είχε εξαντληθεί. Ένώ όμως οί Γερμανοί στό 7ο Συνέδριο τού Ρωσικού Κομμουνιστικού Κόμματος τό Μάρτιο τού 1918, υπο­ στήριξε ότι «ή πολιτική μας "ξεσκεπάσματος" τών Γερμανών στό Μπρέστ προκάλεσε μιά γενική άπεργία στή Γερμανία, πού ήταν καί ή πρώτη άφύπνιση τού ευρωπαϊκού προλεταριάτου σέ όλη τή διάρκεια τού πολέμου» (Sed' moi S' ezd Rossiskoi Kommunislicheskoi Partii, σ. 71). (94) 'Η επίσημη όνομασία τού πολωνικού άριστερού σοσιαλιστικού κόμματος, πού άντιπαρατασσόταν στό "πατριωτικό'' Πολωνικό Σοσιαλιστικό Κόμμα, ήταν Σοσιαλ­ δημοκρατία τού Βασιλείου τής Πολωνίας καί τής Λιθουανίας. (95) Mirnye Peregovory ν Brest-Litovske, I (1920). 173-5.

58

ετοίμαζαν τό τελεσίγραφό τους, ό Τρότσκυ εξαπέλυσε άπροσόόκητα ένα έκτεταμένο κατηγορητήριο ένάντια στά γερμανικά σχέδια καί κατέληξε άνακοινώνοντας δτι «ή Ρωσία, μολονότι άρνεΐται νά υπο­ γράψει μιά ειρήνη μέ προσαρτήσεις, δηλώνει ότι ό πόλεμος μέ τή Γερμανία, τήν Αυστροουγγαρία, τήν Τουρκία καί τή Βουλγαρία, έχει λήξει άπό μέρους της».(9