100 Soruda İlkellerde Din, Büyü, Sanat, Efsane [3 ed.] 9757551139 [PDF]

Zitiervorschau

,,; .

.

.

.

.

·;

-,

'~

'

'.

•

.· ILKELLERDE ·

:· ·DiN BOYO SANAT .· .· ·.· . EFSA~~E - .· I

I

: .

1

1

. ., -

I

:I

.

,I

I i 'i i ' 1, I'',

i .

'

· · ,.

- GERCE-~~~. } v~YINEVI

I

100 SORUDA iLKELLERDE DiN, B0Y0, SANAT, EFSANE Prof. Dr. Sedat Veyis Ornek

100 SORUDA Dizlsl: 25

PROF. 08. SEDAT VEYiS 08NEK

girinci Baslu: 1971/lhlnci Bas!u: 1988/ O,uncu Bas!u: 1995 Kapail Baslus1: Reyo &stmevi

ir; &ski: Ozal Matbaas1 CUt: Esra MGcellithcmesi

95.34.Y.0091.50

ISBN 975-7551-13-9

100 SORUDA iLKELLERDE DiN, BUYU, SANAT, EFSANE

GERCEK 0 YAYINEVi '

istikl8.1 Caddesi, Ko9tug Han, No. 366, Kai 5 80050 Beyoglu • istanbul ,

'' •.r..;'

...

. .~

ON SlJZ llkellerin dii§iinii§, duyu§ ve davrant§lann~n gogu za · man bizimkinden farklt olU§u, ·onla?"tn inang dunyalartn't biQfmlendirmektedir. _llkel--in&_qfl-~_l!o9_o-__lj;_q_r§~~~daki_sava- . §tnda, teknik yetersizligini ve garesizligini d~n, buyu ve. · din in buyni.gundaki ;sanatla;__7gide7!!!!ek ~:is~emiJ,~~~e~:enin OlWjUiYf s1.rlaruh da bir ge§it '«bilim·· otioesi biljm>>· 'plan . efsane ilc agtklamaya- t}al't§mt·§tir~-~~Bunun· igindir ki, ki· _ tapda~. buyu, sanat ve efsane, 'di'nsel' ·alan't tamamlaywt. bolihn,let olarak ele altnmt§ttr. · '-

'

"

"

"'

'••·

... , '• . . "-C.-'·':

- ,.'-'',"

llkellerin toplumsal ve 'politik orgutlerini, ekonomi-" lerini, mciddi kultiirlerini) adetlerin't, geleneklerin~,· ktsa. oa gilnluk ha.yatlartnt, temelinden_ kavray.abilmek 1re dog'ru bir bigirnde yorumlayabilmek igin, in~ng dunyal_a.n/nt · iyi bilmelc gerekmektedir. Qur£ku, ilkellerin. toplumsal ku;. · rumlart i9erisinde en agtr basant dinsel olantdtr. · .Bu kita.p, ilkel. diye · nitelenen halklartn 1nanQ dunyalartnt, buyulerini, sanatlannt ve efsanelerini bir ·butun iginde ele altp, sistemli bir bigimde. aytklama'Jia galt§a·?L dilimizdeki ilk denemedir. Yine· de,- sosyal ve _manevi bi:limlerin ge§itli dallarnida ogrcnim yapanlarla,. konuya ilgi duyan ok-uyuouya yararlt olacagtna inant-yorum.. ~ . · ·,

Ankara;· Ocak -1971

5

~edat

Veyis Orne.k

I

A: · GENEL AQIKLAMALAR So!u 1 : ilkel diye ·IJmler nitelenir? tlkelierin ba..~- · ' liea ozellikleri. nelerdir? . Eskiden .ilkelier i~in )rullan1lan h~s1z birtakun dey imler. bugi.in · artlk kuliamlmamaktad1r. Antik C.ag'da, Yunanca'dan ba§ka dil konu§anlara- ·«Bat"bar» denilmekteydi ... Bu deyim, · Orta. Qag'da· 'da kullanllinl§br ..·Orta ()ag'da, Batlhlar, yerlileri ba§slz·~ y1lan ayakh, tek gozlli, ag1zs1z, ta§lara ve §eytana· tapan garip masal yaratlklar1 gibi kabul ediyorlardL Zamanln bilim adamlan da ilkellere kar§l anlay1§ gostermemi§ler, yerlilerin hayvanlar dun-. yasuida hangi yeri alacag1 hakk1nda tarti§malara ·giri§mi§lerdir.· Kilise. de uzun slire ilkellerin insan olmad1g1 · fikrini savunmu§tur. · Bu gorli§ler, Papa. III.. P au l'un, 1512 y1hnda Amerika yerlilerinin de Adem'den geldiklerini reimen bildirmesine. kadat sti.rlip gitmi§tir. «Barbar» deyimi zamanl~· yerini «vah§i» deyimine . terketmi§, bu .deyimin ~e§itlemeleri' olarak «algak vah§i, ler»,. «putlara:tapan vah§iler». kullanllmaya ba§lanml§ti.r. . Daha sonralar1, . Etnoloji'nin geli§mesiyle, . ilkeller i~in «kliltlirsiizler»! «ki.ilti.ir yoksul~ari» gibi deyimlerin · kul-

7

. I

. laruldiitm gorUyoruz .. Ashnda bu qeyimler, yukardakilerine bakarak daha insafhysa .da, yerinde degildir. Qimkii yecyiiziinde :kiiltiirsiiz hi~ bir: balk,: hi~ bir topluluk yoktur. An9ak kiiltiiriin geli§me .ba.Satn$ ve .derecesi . soz konusu edilebilir. · ., · Yiiksek kiiltiirlerin dl§inda y8.§ayanlar i~in en ~ok kullanllan deyim, ilkel «~ri.mitive» deyimidir. Bununla be-. raber, ·bu deyim de, yerini,. bugiin arbk ·daha yumu§ak, ' ' ve dogru deyimlere btrakmakta, etriolojik .literatlir.ti.e «ya~ ztyi bilmeyenler, yaziy1 · kullanmayanlar» .(Schriftlosen'volker ), «dogal halklar>> (Naturvolker, Naive peuple, . Native peoble) diye ge~mektedir. Bti deyimlerin ~heniiz iilkemizde yaygtnla§mami§ olmasi nedeniyle, bu. kitapta · ·§imdilik ilkel deyimini ku~lanaca~z. . .... Bir toplulugu ya da balk1. ilkel olarak ~iteleyen ba§- . hca ozelli,klet §Unlardir: ,. a) · · Dogaya s1in s1kiya \baghhk, ·. b} pogaya egenien olmak. i~in ·kullarulan ara~~ge­ re~lerin :ve teknigin ilkelligi ·ve yetersizligi,. .c) · Yaz1n1n bilinmemesi, · d ~ · Terb~ye ve egitimde gelenegin oriemli rol oyna, mas~, . e) Politik . orglitlenmenin . akrabahga ·dayanmas1 r .f) · Kollektif d~§tince · tarz1. ·. Genel olarak, Kuzey ve Gi.iney 'Amerika yeriiletine, Eskimolara, Afrika ,·zencilerin·e, ,. Okyanus'ya adalar1nda. . ya§ayanlara, Kuzey Asya. etnilerinin killlilerine ilkel di-·. yoruz.· l7. ve .18.·· yi.izyllda Batlh i.ilkelerle ill§ki kuran · ilkellerin bir bOIUmti teknige ve modern .ya§ama bi~imine· . a yak uyduramad1klan i~in ortadan ·yokolup gitmi§lerdir .( Ornegin. Tasmanya ·adas1nda ya§ayan yerlile.r gibi. Son T~smany~'h l876 yllinda I olmii§tiir). 8

llkel .diye nitelenen halklann. ve topl~luklann biiyuk bir boliimii ise bugiin a.rtlk es.ki durumlartndan: uzakla§arak uygarhga ayak uydurmaya ~alt§maktadlrlar. · (;ok ilkel basamakta olan ve geleneksel hayatlarim hila sfir.. diirel)lere ornek olarak Afrika'da ya§ayan Pigtne~eri, Bu§manlan, Avusturalya. yerlilerini; Filipinlerde ya§ayan · Aetalan, Malaka · adas1nda ya§ayan Semanglari,: Kuzey Kutbunun i~ k1simlaruidaki Eskhnolari, Ate§ toprakhlar1 .. ve Giiney Am erika yerlilerinden. kimilerini gosterebiliriz. ·

Soru

2

. ... sanat ve·

tlkellerde din, bu:fu, mitolojiyl konu edinen Etnoloji nasll bir biUmdir?

Etnoloji sozctigiintin koki.i Yunarica e t n o s = (halk) . ve log i a= (bilim') 'dan gelmektedir. Etnoloji, ozellikle il. . kel diye niteledigim1z halklar1 ve bu ·halklanil kliltlirle.. rini inceler. Ancak otuz, kirk ytldan: beri, .Etnoloji, ·hi~ bir zaman. ilkel diyemiye~e~imiz halklan da incelemeye ba§lanit§br. Bu bilim, kendi i~eri'sinde Etnoloji ve Tasviri Etnoloji Ciiye ba§.hca iki k1sma aynhr. · Birincisi, etnografik · malzemeden yararlanarak maddi ve manevi ktilti.ir ogele .. , rinin sistematik1 a~1klamasina yonelir; ~egi§ik ktiltiirler arasinda kar§Ila§brmalar. yapar.; insanhg!n . klilttir. tari- . . ·.bini ayd1nlatniaya .~ah§Jr.; kiiltlirel go~leri ve. kiiltiirtin genel geli§m.e kanunlann1 ·ar~§bnr. Etnografya. da deni .. len Tasviri Etnoloji ise, ~e§itlr halklann ya§ama ..tarzla-. r1n1, dii§i.incelerini, ara~ - gere~le.rini, evlerini, barujakla-' r1n1, silahlar1n1, sanat eserlerini,. ozetle maddi. ,.ve nianevi ktilti.ir ogelerini · sistemli bir bi~imde «tasvir» ederek,. Etnolojiye. malzeme hazrrlar. ·Etnoloji khni iilkelerde ·degi§ik. adlarla goriilmektedir. Almanya,' Avusturya ve lsvi~re'de «Volkerkunde) \

.

.9

'

Ethnologie», lngiltere'de «SOcial· Anthropology», Amerika'da «Cultural Anthropology». adlan albnda okutulmaktadir. lngiltere'de g~li3en Sosyal Antropoloji daha ~ok · toplums·al yap1ya· aiJ.rhk vererek, ilkellerin .~oplumsal kurumlanni ve orgiitlerini inceler; bunlann 'sistematik ve' . kar§Ila§hrmah ara§brmaiann1 .yapar, birbirleri arasin·daki fo~ksiyonel iii§kilerini incel~r. Amerika'da geli§en . :Kiiltiirel Antropoloji ise, kiiltiirii ve ki.iltiir malzemesini inceler · ve kimi dU:rumlarda prehistoryaYJ.., arkeolojiyi, fiziki antropolojiyi, paleantropolojiyi ve etnolojiyi de iQine ahr. · · ~tnoloji'nin yararlandig1 ba~h~a 'bilim. dallan ~un­ ·lardir: Prehistorya,. Arkeoloji, Fiziki Antropoloji, Sosyoloji; Psikoloji, . Tarih, Cografya, Biyoloji, Lenguistik, F·o~klor. ile Din, Hukuk, ·Sanat ve. MUzik Etnqlojisi'dir. . Ulkemizde Etno~oji bilimi Ankara (Etnoloji ve Et-. nografya), lstanbul (:Etnoloji ve ·Sosyal Antropoloji). ve Hacettepe (Sosyal Antropoloji) 'Universitelerind~ oktitulmaktadir. 1Qlerind~ en eskisi .Ankara Oniversitesi Dil ve Tarih, Cografya Fakliltesindeki «Etnoloji ve. Etnografya>.) · kiirslisiidiir.. ·

Soru 3

Etnol.ujik ~h~malar ne zaman. ba§lanu~ttr? Geli§imesine ba§hca kbnler ka.tk1da · bulun- · mu..5tur? ·.

Etnoloji'nin tarihi Antik. ke§if gezi,leri etnolojiyi onemli bir doniim noktasina getirmi§tir. Amerika yerlileri· aras1nda. bulunan Frans1z n1isyoneri J. F. La f it.·a u..f1681 ~ 1740), onlann sadece ka,. rakterlerini, adetlerini, inanmalannl incelemel{le yetinme. · .ini§,- ayn1 zamanda bu adet ve inanmalar1n Eski Qag'dak.l izle.rini araml§, bunlar1 Asya'daki halklann aqet ve inan. malanyla ka~§Ila§t~rmi§hr~ ~oyle bir ~ah§ma Etnoloji t~­ rihinde «Kar§Ila§hrarak AQiklama» yonteminin ilk dene·mesidir. . ,_ Etnoloji ile ilgilenen bir ba§ka yazar da M on t e sq u i e u 'diir (1689 - 1755). M o n. t e 8 q u i e u, ~iiltiirii etkileyen faktorlerin ba§IIida iklimf kabul etmi§tir. Cografi ~evreden gelen ve fiziki yap1y1 etkileyen faktor.ler ruhsa~ · '

'

. 11

'

yapiYJ ·· da etkilemektedir. M o. n te s q u i e u, . c~evre teorisi» nin babas1 .saytlmaktadlr. .· ·. , . J. J. R o.u 8 8 e au· (1712 -1778), Okyanusya adalann~ da yqayan yerlilerin bayabndan etkilenerek, onlan~ ya§amalanm alabildigine ovmii§, «Dogaya Do:r'tii§» diye bir sloga~. ortaya atnn§br. R o u s s e a U:, yerlllerin hayatlru · bir cermet hay~b olarak kabul etmi§tir. . . . ·. 1ngiliz Kra:liyet donanmas1 kaptan1 olan J.· 0 o ok. (1728 -1779), Pasifik adalanna yapbgl geziler Slraslnda, oralarda ya§ay~ yerliler hakk1nda geni§ bilgHer topia~ . IDI§; yarunda getirdigi etnogr.afik IDll,lzemeyle k1t'~lar nolojisine onemli k~tk1da. bulunmu§tlir. Alman ara§tlnCilan baba- ogul Forst e r'ler ( J. R. Forst e ~ [1729 -·· 1789], G. For s t e r [1754 ~ 1794] ) gez(p gordiikleri · yerler .hakk1nda tuttuklar1 notlarla etnoloj.iye ve etnog- · ra:fyay~ yararh ·olmu§lardir. · . · llk Etnoloji dernekleri, 1832 ... l842 y1llan .arasuida Londra, Paris.ve Amerika'da kurulmu§tur.·Ger~ek anlamda ilk etnoloji·rni.izesi ise·A. Bast i a n'1n ~abas1yla 1868 1 YJ.llnda. Berlin' de kurulmu§tur. 0. Dar w i n;in (l809 -1882) ara§brn1alan etnolojiyi de etkileyerek etnolojid~ evrimci okul'u geli§tirmi§tir. 1svigre'li J. J. B de h of en (1815·~ 1887),. Amerika'h. L. Morgan (l818. -1881) ,· Jngiliz E. B .. T 'Y l.o r (1832-1917) J. G.. F·razer. (1854-1917),· A. 0. iiaddon (1885·1940); ~lman A .. Bastian (1826 -·1905)· ve Fin'li E. .we s term arc k' (1862 - 1939) 'dinin, bi.iyiintin,' a:ilenin, devletin, sanabn kokeninf Ve geli§mesini· evrimci a~Idan ele alarak i§lemi§lerdir. Alman cografyaclsl· F. R ·a .t z e l . . (1844·- 1904) ile ogrencisi L. F r o b e n i ·u s (1873 - 1938) ile. daha sonralan onlar1 izleyen F~ G.r ae b n e r (1811·.. ·1934), W. Sch-midt (1868 -1954) ve· W. K o p p·e 'r 8 (1886 - 1961) . evrimci okul'a kar§I ~lkarak,. kiilttirletin go~ler ar~c~hg1yla · tem~a ·geldiklerini · ~e .bir~birlerini et- ··

et-

12

kilediklerini ileri. siilmii§ler; · y~ryiizi.ini.in ·. ~e§itli .yerler~- . · de killti.ir Qevreleri tespit · etmi§lerdir ~ .· lngiltere'de. A. R.' R ad c l i.f f e.-Brown (1881 .. 1955) ve. B. Malin·~ w ski. (1884 -1942) gerek evriinci, .· gerekse· tarihsel okula kar§I ~1karak fonksiyonalist okulu kurrriu§l~r. Amerika'h R. Benedict · (1887 -1942) ile. Aiman· R~ T 1i u r n a l.d (1869 ~ 1954) fonksiyona:Ust , . okula bagh iki o~emli etn910gdur. . . Som 4 : Etnoloji'njn ·ba§hca konulan · n~lerdir! . . Genel Etnoloji ~nip.. ba§hc~ be§. onemli. ara:§brina. alam · vardir: a) Maddi ki.iltiir ve tek~oloji, b) ~konomi, c) Toplumsal orgiit, d) Dfn, biiyii, · mitoloji, ·e) Sanat, oyun ve · miizik. · · . Maddi klilti.ir ve teknoloji alaruna besin elde etmek igin gerekli olan he'r ti.irlii ara~ - gereg·, konut y~plml. ve. t~pleri, kab. ..; kacak' ·yap1m1, . i§. yerleri, . ta§It ar~lar1, Silahlar, av ar~~ar1 ve teknikleri,. giyim ·-. ku§am, siis e§yasi vb. girmektedir. · · tlkel ekonomi ~ogu zaman maddi ki.ilti.ir ve teknoloji i~e yanyana ele a~nmaktadlr. ·Oysa ilkel ekonomiyi'maddi ·kiiltiir ve teknolojiden ayn gozetmek gerekmektedir. Bu · alana ekonomi ve cografi ~.evre; ~evrenin ekono¢iye, ekonominin ~eVTey~ etkisi; ·ekonomi v~ toplum; iir~thn, dogal i~ · boli.imli, teknik i§ bOli.iffii.i, ioplu · ~ah§ma, eli§i (zanaat); ti.ik~tim, payla§ma,· degi§ .. toku§, tica~et; mal-· mlilk, serniaye, pazarlar; iiretim, iiretim ara~iar1, bu ara~lann kullan1~1; ekonomi ve in.anevi. ki.ilti.ir;. ek~nomi- · nin manevi . ki.iltiire, manev1 kiilti.i~n ekonomiye etkisi · ile ~obanhk, · avCihk, toplaytcihk vb. ·gibi ekonomi §ekilleri girer. · '· · · · .. . . . . . ... Toplumsal orgiiti.in kapsam1na, temelinde ·belirli ve. · .kar§Ihkh birtak1m gorevlerin yatti~ insanCil ili§kiler gir~ ·mekte~mli§ler ve manttkh dli§tlncenin toplurn,larui geli§mesine bagh oldugunu .neri siirmli§lerdir~. Ozellikle L. · L ev y - B r u·h l,, ilkellerin dli§iince tarzi hakkinda ilgin~ gorii§ler ortaya ata. .rak, · bu .. konuda . D u r 1c he i m'dan da daha ,i]eriye gitmi§tir; O~a gore, .ilkellerin .dii§iince tarz1 sadece kollektif olmay1p; ayzu zamanda prelojik (manbk- oncesi) dir. ... L (3 v y- B. r u h Z, prelojik'in a~I~lamasini §Oyle yapmaktadir: «Prelojik zihniyetin i§ledigi §artl~t tamamiyle ba§kadrr,. ~tiphesiz prelojik zihn~yette dil ve kavramlar toplumsal ola,rak ilet~lir.. Onda ~a, onceden yapilml§ i§lem~ ler, bir ku§aktati otekine ge~en kahtlar vard1r. Ama bu

17

kavramlar, bizimkilerden farkh olup, bundan dolay1 i§lem. ler de farkhdl~.. Prelojik zihniy~t, esas olarak bil~§iktir. ( ... ) Ba§ka bir deyi§l~, tasanmlar1n baglaYJCl ili§kiler~, kural olarak tasarnnlann kendileriyle birlikte verilir. Burada da, bire§,imler ilkel olup (. .. ) hemen hemen ayn§maya tabi tutulamazlar. Bu da, ilkel zihniyetin ni~in bir~ok durumlarda ya§antidan etkilenmedigini ve ~ell§meye · ka~§l . duyarh olmadig1n1 a~1klar ...Kollektif tasar1mla;r, ilkelin zihnini ayn ·ayr1 .etkilemezler; ilkel zihih, bunlar1 ~oziimle~ yip manbksal s1raya gore dUzenlemez; her zaman on algilarla, on ili§kilerle baghdlrlar ve boylece, ilkel zihin mis. tik olu§undan ·aolaytdlr ki, ayn1 zamanda prelojiktir.» . > (Birket-:-Smith, 1946, s._ 35-:_

aramakta, dolaytstyla somutlamaya, ki§ile§tinneye dayanan bir dii§Unce . tarZiyla .belirmektedir. Kritik. ve dik- · katten · yoksundur. Raslanh · zaman ve yer bakiirnndan biribirine bagh olan, arka arkaya ya ·da yanyana ortaya ~1kan-iki belirti, nedensiz bir b~raberlikle bii'ibiririe baglanir. ve bu 'baglanb gelecek i~in de kabul edilir. tlkel dli§lincede ~agn§tm s~dece benzerlik ilkesine .dayanma. YJ.p, ayn1 zamanda · ztthk · ilkesine ·de dayanmaktadir. 0 o n t r a r i a c o n t r a r i s ilkesine gore, bir §ey. ziddJ.ntnln ~agr1§1m1na yol a~ar. Bu nedenle insan mutlulu-· gunu ovmemeli, aksine kotillemelidir; .yo~sa· mutluh:Ik mutsuzlugu getirir (Bach, s. 4 75, 483, 484); 1Ikel ya da geli§memi§ dil§i.i~cet~dn ·bir ba§ka ozelligi de, ~oztimleme y~teneginden yoksun olu§u, ol~ylar1 bir blitlin olarak ele ah§tdir. Boylece, nedensel dli~tincenin ten1el. ilkesi onlar taraf1ndan «benzer nedenler, beiJ.zer sonu~lar · dogu.rur» (Spranger, s. 119). §eklin?e bilinmekte ·ve yorumlanrnaktad1r. like~ insan ~evresini ve bu ~ev:reyi - dolduran ~eyJeri ya arzuladJ.g1 ya korktugu ya da geleneksel ya~arlartna gore alglla.r (Zucker, s. 15). B0ylece oznel bir dli§i.inceyi temsil eder. · F. · H c m. p l e rJ egitilmemi§ halk dli§~nces~nin eksik yan1n1, btiylik 61Qi.ide, halk1n olaylan biribirine baglay1p . sonuca varma tarz1nda bulmaktad1r. H C:. m. p l e r'e gore: «Egitilmemi§,. ·ham muhakeme ve sonuQ .bizim di.i§lince·mizden kuvvetli bir §ekilde aynlmaktad1r. · Alg1lamak, gormek ve fark1na varabilmek iQin halk1n kavraytci maritlksal dii§i.incesi eksiktir. ( ... ) Kategoriler ·geli§memi§tir. A olaYJ.run sonuct;t B oldugu gfbi, ayn1 olay B'nin nedenidir; bazen de hem nedeni, hem sonucudur. K1saca, halk inanmas1 ; ko§ul, neden yerine sadece kan§lk. dalgah bir ~agn§u'ru tantYJ.p bilmektedir» ( s. · 65) . · Geli§memi§ di.i§i.incede _d1~a ait §eyle.r onen1li ro~ oynar: .Renk, koku, 'ah§Ilnu§In di~tndaki biQimle:r, sesler vb.

· Goze ~arpan §eyler iizerinde duruhir; e§ya ve olaylar ih§a. ait noktalara gore s1mflamr ve s1ralai:ur.. Kuvvet ve mad- · de, ilkel dli§iinceye gore, biribirinden aynlmaz. bir· birlik. ·tir. nkel ins~n·, yedigi·.§eyin i~inde var ol~ «kuvveti» ,de . · kazanmi§ olabileceg'ine inamr. · Keskin · bir go~em. yetenegi, pratik bir yatktnhk ve ~ogu kez iyi bir bellek ilkellerin ·di.i§i.ince faaliyetlerinin o~umlu yanlann1 te§kil. et.;. mektedir (Ornek, 1966, s. 13-14).

22·

23

1Ikel ya da az geli§mi§ di.i§lincenin .ozelliklerini· §oyle · . 6zetleyebiliriz: · · a) . b) c) d) e) . f)

G~nellikle

kritikten yoksundur. Bir meselenin aynntllan i.izerinde geregi kadar durmaz. Somutlarila ve ki§ile§tirme egil1mindedir. Neden ve sonuQ baglanbsi ~ogu kez ~agri§1ma daya.rur. Ozneldir. . Maddeyi ve ozi.i aYJ.rmaz.-

.·Sunu da eklemek gerekir ki, bu di.i§lince tarz1nda, soz konusu toplumun ya· da hallnn ~evteden, cografyadan, · dinden, 1rk~an. toplumsal.kurumlardan, k1sa~a .temsil etti~i ki.iltlirden ve bu ki.iltliriin seviyesinden ileri ·gel en bir. tak1m kaymalar, sapmalar ve dereceler vard1r. Ancak, bu iltiansl~rln Ve kaymalann dl§lllda, .an~ ~izgi hep aynidir {0rnek."1966, s ... 14).

\

i

J

•

·. nimici

BOiiim

.D.iN

A·.

DiNSEL TEMEL KA VRAMLAR

I.

Animi,zm

.rinden ba§ka brr §ey .deglldir; yan1 ruhudur. ·Ayni· durum · · oltim .i~in de· soz konusudur~ Olen birinin hig bir yfi§ama · · belirtisi gostermeden· yatmas1run nedeni~ o ki~eye .can- . hhk ·veren «§ey» in, ·yani ruhunun bedeni terketmesidir. Ancak rnh, rliyada, insanl belli bir stire, olihnde ise tamameri terketmektedir. tlkel insan, ri.iya ve· oltiiniin dl. §lnda vizyon, kendinden ge~nie, ' ate§li hastahklar gibi ruhsal·ve .fizyolojik ya§anblarla da ruh kavr~m1na var- . 11~1§, bunu ·bedenden ayr1 ve canh· bir ilke olarak tasanmlanii§hr. T y l o r) insanlann, · yukardaki ya§anhlardan sonra. ~evresindeki §eyleri ·de canhynn~ gibi gormeye ba§ladlk- · lanna deginerek, animistik dtinya gori.i§i.iniin giderek aniniatistik dtinya gorli§iine donli§tiiglinti ileri slirmi.i§ti.ir; Animistik tasanmla,· animatistik·. tasanm· aras1ndaki aVI. . ... run, birincinin, ~uhun varh~na inanmasina; ikincinin ise, ' · insan1n t1pkl bir gocuk gibi c;:evreshli ve dogayt doldur~n §eyleri «c'anlandlrma». stna., «canh» . gormesine · da.yan:ma· s1d1r. · . . .· . · . Olenlerin, Oldiikten sonra da, ruhlan araCihgiyla. hayatlanni s~d:fu'meleri inanc1 atalar' ve .Bliller ·ibadetini (manizni) .dogurmu§; bu 'i.nan~tan cin, peri, dev inancina ' gegilmi§ ; birtaklm 'iyi ya da' koti.i, ba§ka bir 'soyleyi_§le ' · yararh ve zararb ruhlann belli. yerleri,· aga~lan, kovuklan ve Il.esneleri ·tuttuklanna inantlarak feti§izme vanlmt§hr. Dogal ogelerin (su, deniz, ay, gi.ine§, ylld,lZ~ or7" nran vb.) yukardaki basamaklari a§arak. onem kazannla-· .lan .politeizm'i ((;ok Tannc1hk) dogurmu§, bu donemden de giderek animizmin son durag1 olaz:t monoteizm'e· CTek Tahnc1hk) vanlnn§tlr. Boylece, . 'T y .Z o-r) din in ba~lan­ gi6 Ve geli§imini 'aQiklamaya ~ah§an kuram1n1 s1ras1yla: · Animizm, · tabiat inancJ, nianizm, ·feti§izn1, politeizm ve monoteiz~ donemlerinden ge~irmi§ oluyor. Animi,zrn kuram1 buglin arhk gegerli degildir. Bav. .

'

SQru 10

A~zm. kuraunm· kim ortaya ·abm~tu?" · Bu kuram diniil ba~langtCIDI· IULSll ~Ikla­ maktadtr?

· Etnoloji'de dinin ba§langJ.ci.nl ag1klamaya ~ah§an ~e 4 §itli kuramlar vardir .. Bti kuramlaf'In l?a.§l1Cal~Tlll1 ilerde soz konu~u .~de~eg·iz. Bunlardan.birisi ·ae ani.mizm'dir .. Bu .. teori tngiliz etn