Zuǀʼhõasi Fonologie en Woordeboek [PDF]

Zitiervorschau

Zul'hÖasi Fonologie & Woordeboek J. W. SNYMAN

KAAPSTAD

A.A.BALKEMA

ROTTERDAM

STUDIES IN AFRICA^ UNGuh

ZUpHÖASI

/

FONOLOGIE

&

WOORDEBOEK

university of california LÜ.» AHULLCS

cfLmtjutótict}

Kopiereg (c) J.W.Snyman 1975 ISBN 0 86961 07 2 4

Communication no 37 of the University of Cape Town School of African Studies

EDITOR'S

FOREWORD

The linguistic papers that have appeared in the 'Communications from the School of African Studies' of the University of Cape Town have included works that we wished to make available to our students for teaching purposes. These works were mainly theses from our postgraduate students which, had they not been published, would have gathered dust in our archives. Jan Snyman's !xu grammar was one of the first publications in this series. This is now followed by the phonology of the language together with a substantial dictionary of the most important words in common everyday use. Dr Snyman has written this study in Afrikaans — and we have thus retained it — as it was his wish that the book should serve the people concerned. The .’xü are in an Afrikaans-speaking area where English is very rarely heard. We plan to make part of this issue available to !xu schools at cost price so that they may benefit from it. For readers who do not know Afrikaans we recommend the excellent English-Afrikaans/Afrikaans-English 'Tweetalige Woordeboek' published by Nasionale Boekhandel Bpk., Cape Town. Jan W. Snyman was born in 1941 on the farm Stinkhoutboom, three miles from Dinokana, the Hurutshe town in the Western Transvaal in what might be called 'Charles Bosman Country'. Very many of these white Transvaler s are trilingual (English, Afrikaans and Tswana) and Jan Snyman is one of them. His Tswana led him to a study of Bantu languages in 1960 at the University of Potchefstroom where he obtained his BA (1963) and BA Hons (1965) degrees. After a short tour of teaching he was appointed (in 1966) to the SWA Taalburo (Language Bureau) which was established, together with the Taalraad (Language Board and the Taalkomitee (Language Committees) in the Department of Education. The whole hierarchy of linguistic bodies was headed by an outstanding chairman and director, Mr Hans-Dieter Trümpelmann, of the Education Department. It was due to his great understanding of orthographic and literary needs that these three units flourished and produced such very valuable material for the languages of SWA. He himself is what may be regarded a 'native Pedi speaker', a dialect, like Tswana, that is classified with the Sotho Group. Under his general directorship came Jan Snyman whose task it was to propose an orthography for Ixd and then to start writing school primers in it. This was a gigantic task. There did exist a few publications on the language (by C.M. Dok’e, D.F. Bleek, L. Maingard and, most important of all, H. Vedder), and my own classificatory material containing structural references to the pronouns and classes of !xfi, and a small vocabulary. It was left to Jan Snyman to cohere these various scientific studies and to develop a practical orthography that, as far as possible, was limited

v

to the letters of the Roman alphabet. Thus the cost of producing books in the language would be substantially reduced. In the present work Snyman has set out the reasons for his selection of letters for the phonemes of !xu. This was made possible by the creation of a number of digraphs and trigraphs, which may at first seem strange. Their purpose was however to define each distinctive sound uniquely in the Roman spelling. Though his achievement may not be final, we now at least have a serviceable spelling that Bushman speakers can read andwrite, The dictionary or 'woordeboek' may be regarded as the first true and serviceable monographic dictionary of any of the Bushman languages of Southern Africa. Dorothea Bleek’s posthumous work is comparative, and is, in any case, a pronunciation rather than a conceptual dictionary. Sometimes as many as 20 different spellings are given for the same word, which is of course confusing to anybody wishing to learn the language with the help of her dictionary. Vedder's word-listcontains perhaps as many entries as Dorothea Bleek’s comparative entries for !xu (NI, N2, NS) but is worth mentionjng in this context as equal to a dictionary, for it has much to recommend it. The Hottentot dictionaries are not covered in this survey but would include Dornan’s Hiechware list (where Hiechware is one of the Tshu-Khwe Hottentot languages), Kronlein's Nama dictionary, and Meinhof’s Koranna word-list. Dr Snyman's dictionary contains some 3300 entries, though he says that this represents a small percentage only of the words in general use in the language. The sounds appear in an alphabetical order according to their inltial consonant. This has had the unfortunate result of splitting apart those entries for the click sounds which do not begin in the click sound itself. Thus see under 'G' and ’N' for voiced and nasalised clicks but see under ' | ', ' + 1 ! ’ and ' //' for each of the clicks and combinations which follow the click letter. But in a similar way 'S' and 'TS* and other sounds are split apart from each other and from their voiced verslons. Perhaps this has no very grave consequences except that one looks to R. Paroz’ excellent Sotho-English dictionary as a model for this kind of worl Many of the symbols invented by Snyman for the language will prove to contain redundant letters; many of them will perpetuate phonetic rather than phonemic distinctions; but I do not think that many authorities will be able to correct Snyman's dictionary for quite a number of years and I believe it will remain the Standard and authoritative reference work for a long time. E.O.J. Westphal Editor Department of African Languages School of African Studies UCT, Rondebosch VI

INHOUD

Editor's Foreword

v

FONOLOGIE

eerste gedeelte, bladsynommers bo

WOORDEBOEK

tweede gedeelte, bladsynommers onder

vu

DIE FONOLOGIE VAN ZU|’HÖASI 'n Deskriptiewe ontleding van

data in 'n

hoasi-Voordeboek

deur

J.W.

SNYMAN

Proefskrif voorgele ter vervulling van die vereistes die

Fakulteit

van

die

van

die graad Ph.D. in

Lettere en Wysbegeerte

Universiteit

Promotor:

van

Kaapstad

Prof. E.O.J. Westphal

Datum van Indiening:

Oktober 1972

Danksy die geldeiike bystand van die Universiteit van Kaapstad kon hierdie werk gepubliseer word

DANKBETUIGINGS

OPSOMMING Hiermee wil ek graag my hartlike dank betuig

aan:

prof. E.O.J. Westphal, vir sy leiding en vir die finansiële steun van ’n „Lestrade Scholarship*';

jX’aese ]|’Öanasi, vir sy behulpsaamheid by die in-

sameling van my gegewens; prof. F.A. Ponelis, vir sy belangstelling in my navorsing en vir die taalversorging van die manuskrip;

mev. C.J.M. Vermeulen, vir die tik van die proefskrif;

my vrou en kinders vir hulle geduldige aanvaarding van hulle beproewing.

Die Boesmans van die Tsumkwe-gebied noem hul­ self „Zu|’hoasi" (regte mense). Omdat die benaming !Xü of Kung nie algemene inslag vind by hierdie Boes­ mans nie, is daar besluit om liewers na beide die taal en die mense te verwys as 2u|’hoasi. Vandaar dan die titel Die Fonologie van Zujshoasi.

In hoofstuk 1 van Die Fonologie van êu^hoasi word die probleem gestel en die grondslag gelê waarop die foneme geïdentifiseer kan word.

In hoofstuk 2 word die foneemidentiteit bepaal deur middel van woordstrukture met ’n hoë frekwensie. Hierbenewens word daar vir die eerste keer onder­ soek ingestel na die aard van die distinktiewe kenmerke van die Zu|’hoasi-foneme. Van besondere

belang is die tabelle waarin die hiërargiese orde­ ning van die distinktiewe kenmerke opgesom word. Daar is ook nuwe feite aan die lig gebring in ver- ■ band met die sillabiese nasale en die evaluering van ’a in, bv. daJa (vuur). In hierdie hoofstuk word daar ook aangedui dat die „diftonge" en die

lang vokale, wat in The ! Xü Language genoem word, onderskeidelik opeenvolgings is van: (i) verskil­ lende vokale, bv. n^ul (aasvoëlmannetjie) en (ii) dieselfde vokaal, bv. n!öo (skof). Die foutiewe foneembepaling wat ontstaan het as gevolg van die ontspanne artikulasie van sekere vokaalopeenvolgings is ook opgeklaar. Dit blyk uit die feit dat h [fi] in die spelling van sekere woorde gereduseer is,

(iv)

(v)

INHOUDSOPGAVE

bv. taü (slap) in plaas van thau. Foneme wat nie deur middel van minimale pare geldentifiseer kon

word nie, is in die foneeminventaris ingesluit as „realiseerbare" foneme. ’n Verdere kenmerk van hierdie hoofstuk is dat dit die besondere hoë foneemtal van 2u|’höasi bevestig.

In hoofstuk 3 is die toneme bepaal aan die hand van tonemiese minimale pare. In aansluiting by Westphal is daar bevind dat daar in 2uj’höasi vier toneme is, nl. hoog, middelhoog, middellaag en laag. Die toon op die twee sillabes van kW-woorde kan: (i) gelyk wees of (ii) styg vanaf laag na middelhoog of vanaf middellaag na middelhoog. Daar is ook bepaal dat die middellae toneem die hoogste frekwensie het. Hierna volg die middelhoè’, lae en hoë toneme. In hoofstuk 4 is aandag geskenk aan die fonologiese en tonologiese prosesse wat in 2u|’höasi werksaam is. Tot dusver is die omstandighede waaronder die fonologiese en tonologiese prosesse plaasvind, nie deur ander navorsers bespreek nie. Die grootste praktiese waarde van Die Fonologie van Zn)J hoaei is daarin gelee dat dit ’n roetekaart van 'n taalkundige ontdekkingstog is. Soos telkens aangedui sal word, is daar baie sake wat verdere navorsing

vereis.

Al wat ontbreek is voornemende studente.

Omdat al die gegewens wat in Die Fonologie van iu\’höasi vervat is, gebaseer is op die insig van ’n enkeling is dit te verstane dat die laaste woorde oor 2u|’höasi nog nie gespreek is nie.

DANKBETUIGINGS

(ii)

(iii)

OPSOMMING 1.

INLEIDING

1

1.1

DOEL VAN NAVORSING

2

1.2

SPREIDINGSEENHEID EN METODE VAN FONEEM1DENTIFIKASIE

4

1.3

FONOLOGIESE STRUKTUUR EN OMVANG VAN DIE WOORDKORPUS

6

1.4

NAVORSINGSMETODE EN KONTROLE

9

1.5

TEORETIESE BASIS

11

1.6

ORTOGRAFIE

12

1.7

DIAKRITIESE TEKENS

18

1.8

VOETNOTAS

21

2.

FONEME

27

2.1 2.1.1

BEPALING VAN FONEEMIDENTITEIT KV Minimale Pare

28 32

(1) (2) (3) (4)

Xa-Paradigma ka-Paradigma ^-Paradigma ka-Paradigma

32 33 34 34

(S) (6)

Ke-Paradigma ^ï-Paradigma

34 34

(7) (8) (9) (10) (11) (12)

Jïï-Paradigma Xo-Paradigma ko-Paradigma Ko-Paradigma Xu-Paradigma XÜ-Paradigma

35 35 36 36 36 37

(vii)

(vi)

2.1.2

X7V Minimale Pare (1) Kaa-Paradigma (2) Kaa-Paradigma (3) Kaa-Paradigma (4) Kae-Paradigma (5) Kae-Paradigma (6) (7) (8) (9)

Kaz-Paradigma Kaz-Paradigma Kaz-Paradigma Kaz-Paradigma

(10) (11)

Kao-Paradigma Kgo-Paradigma

(12) (13) (14) (15) (16) (17) (18) (19) (20) (21) (22)

Kao-Paradigma Kau-Paradigma Kau-Paradigma Kaa-Paradigma Kee-Paradigma Kzz-Paradigma Koa-Paradigma Koa-Paradigma Ko^-Paradigma Koe-Paradigma Kje-Paradigma

(23) (24)

Koz-Paradigma Kaz-Paradigma

(25) (26) (27) (28) (29) (30)

Koz-Paradigma Koo-Paradigma Kuz-Paradigma Küz'-Paradigma Kww-Paradigma Kwu-Paradigma

2.1.3

KW

Minimale Pare (D Kam-Paradigma (2) Kjjm-Paradigma (3) Kom-Paradigma (4) Kom-Paradigma (5) Kangr-Paradigma

56 56 57 57 58 58

2.1.4

KVNN Minimale Pare (1) Kamm-Paradigma (2) Komm-Paradigma

62

62

KW V-Woorde (D Ka^V Sub-minimale Pare

63 63

(2) (3)

Ka^V Sub-minimale Pare Ka^V Sub-minimale Pare

64 64

(4) (5) (6)

Ka^V Sub-minimale Pare Kese Minimale Pare Ko^V Sub-minimale Pare

64 65 65

(7) (8)

Ko’a Minimale Pare Kgi’V Sub-minimale Pare Sub-Minimale Pare Ku’i Minimale Pare Kw*u Minimale Pare Ku1 u Minimale Pare

65 65

43 43 44 44 44 45 45 46 46 46 47 47 47

2.1.5

48 48 48 48 48

49 49 50 50 50 50 50 51

51 52 52

52

(9) (10) (11) (12)

2.1.6

KVKV Minimale Pare (D (2)

(3) (4) (5) (6) (7)

62

65 66 66 66

67

Kaba-Paradigma

67

Kabe-Paradigma Kabz-Paradigma

68 68 68 69 69 69

Kabo-Paradigma Kabw-Paradigma Kzbz-Paradigma Koba-Paradigma

(ix)

(viii)

(18) (19) (20)

Kobe-Paradigma Kobo-Paradigma Kubi-Paradigma Kubw-Paradigma Kama-Paradigma Kami-Paradigma Kom-Paradigma Kuma-Paradigma Kumi-Paradigma Kana-Paradigma Koni-Paradigma Konï-Paradigma Koau-Paradigma

(21) (22)

Koni-Paradigma Kuat-Paradigma

(23) (24)

Kunw-Paradigma Kora-Paradigma

(25) (26) (27) (28)

Kare-Paradigma Kh g| *h

g+’h

g.’ ’h

Die ortografiese veranderings wat in 1-4 hier bo aangegee is, hou almal verband met die bespreking van die verskynsel van „vroeë stemaanset" in Taalfasette.26^ In hierdie artikel word die term vroeë

stemaanset in paragraaf (1.0) soos volg verduidelik: „Onder die term vroeë stemaanset word verstaan dat die stemhebbendheid van ’n konsonant begin en eindig voordat

die artikulasiesluiting van die be­

sondere konsonant opgehef word." Die fonetiese si’mbolisering van die vroeë stemaanset word gedoen deur middel van die simbool[4] . Hierdie simbool is geskep na analogie van die simbool [ wat

vir die stembandklapper gebruik word. In paragraaf (2.0) van bogenoemde artikel word daarop gewys dat:

14

15

„Omdat daar by die artikulasie van die egressiewe fone met ’n vroeë stemaanset altyd twee egressiewe lugstrome betrek­ ke is, word hierdie fone benoem as egres­ siewe fone met ’n tweevoudige inisiasie.

ds’, dsh en «at in 2 en 3 hierbo verskyn, is jn my artikel oor die vroeë stemaanset aangegee as [6ts7] [it/7] Ltsh] en t/h]. In elk van hierdie fonetiese voorstellings is die stemlose realisering van die tweede fonetiese segment, wat na [6] volg, duidelik. Op grond hiervan is die z en die z in die simbole dz1,

By die artikulasie van die fone

met ’n tweevoudige inisiasie is die

dz*, dz’h en dz*h (van die ou ortografie) verander na s en 5 in die „nuwe ortografie". Die rede vir die

longe altyd die inisiator van die eerste lugstroom. Hierdie lugstroom

weglating van die diakritiese teken (’) by dsh en dsh is in ’n voorafgaande paragraaf bespreek.

is verantwoordelik vir die artikula­ sie van die stemhebbende segment, wat die vroeë stemaanset genoem word. Die

Die „nuwe" ortografiese voorstelling, wat in 2 en 3 hierbo aangegee word, het die voordeel dat dit

inisiator wat die tweede lugstroom verskaf kan die longe óf die glottis wees. Afgesien van wat die inisiator altyd stemloos."

’n getrouer weergawe is van die realisering van hierdie foneme. Daarbenewens verleen dit groter eenvormigheid en sistematiek aan die ortografiese voorstelling van die foneeminventaris (2.2).

Die skeiding tussen die artikulasie van die

„Nuwe Ortografie"

mag wees, is dié tweede foonsegment

vroeë stemaanset en die daaropvolgende stemlose foon­ segment is waargeneem en daar is in die „Amptelike Ortografie" en in The !Xu Language gepoog om dit deur middel van die diakritiese teken (’) voor te stel.

s-

Op

grond van die feit dat hierdie skeiding fonologies irrelevant is (2.3) word die diakritiese teken (’) ver­ volgens nie meer gebruik by die ortografiese voorstel­

ling van bh, dh, gh, dsh, dSh, g]h, g^h en g'.h nie. (Tot dusver is daar nog nie 'n voorbeeld van

ge­

vind nie.)

Soos reeds genoem, is die tweede foonsegment van fone met ’n vroeë stemaanset altyd stemloos. Die fonetiese voorstelling van die ortografiese simbole

g k

gh kh

P t

Ph [pfi] th [tfi] tsh [tafi]

ts

6-

„Amptelike^Ortografie" en The !Xu Language

g|

g+

gJ g II nl

[gfi] [kfi]

g|h [g|fi] g|h [gffi] gïh [g.’fi]

g||h [gllfi] n|h nfh

n!

n.’h

nll

nl|h [ulfi]

16

„Nuwe Ortografie"

17

„Amptelike Ortografie" en The !xü Language

|h [ |fi] |h en gfh ’h [lfi] en g’h [g'fi] ||h [ || fi] en g||h Igll^]

Toon was ’n faktor wat by die bepaling van die ortografiese beginsels van die „Amptelike Ortogra­ fie" en The !Xu Language aanleiding gegee het tot verskeie foutiewe foneemidentifikasies. As gevolg van die besondere ontspanne artikulasie van sekere fone is onder bepaalde omstandighede, ’n stem­ hebbende asemrige foonsegment [fi] waargeneem.

Nadat bepaal is dat hierdie foonsegment toongebonde en daar­

Alhoewel die ortografiese veranderings wat ten opsigte van vokale aangebring is nie baie is nie spreek dit egter van ’n algehele nuwe benadering tot die vokaalsisteem.

Een van die belangrikste wysigings is die revaluering van die foneem wat in 2u|’hoasi as [e] of [a] gerealiseer is. In !Xu (’n Boeemantaal) Spelreëls Ho, I en The !Xu Language is hierdie foneemvariante be­ skou as variante van /e/. Soos in (2.2.2) en (4.1.2) aangedui sal word is [e] egter ’n variant van /a/ en

is die ortografie dienooreenkomstig aangepas, bv.

/e/ > /a/ soos in teni > tani (bring) Hierdie beginsel is ook van toepassing op ortografiese wysigings soos:

om fonologies irrelevant is (2*3), kon die foneme wat in hulle realisering ’n asemrige segment bevat, gerevalueer word soos daar in 5-7 hierbo gedoen is.

In die meeste gevalle kom dit neer op die

weglating van ’n h uit die skrifbeeld, bv. gh > g, ^|/z > g], n\h > n| en | h > |. Daar is ook voorbeelde van foneme wat, vol­

gens die „Amptelike Ortografie" en The !Xït Language gerealiseer is as [gffi], [g'fi] en [g||fi] (daar is geen voorbeeld van [g|fi] gevind nie) . In die geval van hier^ foneme het die ontspanne artikulasie ook probleme veroorsaak ten opsigte van watter foneme stemloos en watter stemhebbend is. Dit het as gevolg gehad dat daar by die skrifbeeld van sekere foneme ’n g sowel as ’n A

weggelaat moet word (7 hierbo) , bv. g^h > en g||h > ||.

g!h > /

lei ,’èu

> >

Jai ï au

(sterf) (’n velsak)

Jei t Jeu .’èm J’èng

> > > >

lai X I au !am Pang

(’n dreuning) (siek wees) (agter in die keel gooi) (probeer)

Die kern van die nuwe benadering ten opsigte van die vokale is dat die „diftongiese kombinasies" van die amptelike spelreëls en die „diphthongs" van The !xü Language in die vervolg, net soos dit die ge­ val is met lang vokale, gesien sal word as ’n reeks van twee vokale* Hierdie benadering kan veral toegeskryf word aan die feit dat vokaalopeenvolgings, soos dié wat vervolgens aangegee is, bf gelyke öf stygende tone het. °P grond hiervan is daar besluit op die volgende orto-

18

grafiese wysigings, bv. ui > ui soos in !wl > 'ui (verrot). Hierdie tipe wysiging versimboliseer dus ’n opeen­ volging van twee vokaalfoneme en is ook toegepas ten opsigte van die ander „diftongiese kombinasies”, bv. wa we wa wï wa wa * ya

> > > > > >

oa oe og ui öa 4*.oa ia.

Die /o/ wat in The !Xu Language voorkom word vervolgens geskryf as /ut. Hierdie verandering is gemaak om aan te pas by die spelreëls van die „Ampte-

19 aanwending van die diakritiese tekens vertroud is nie, word vervolgens ’n kort uiteensetting gegee ten opsigte van (a) die doel w'aarvoor die tekens gebruik word en (b) wat die skrifbeeld is. !

(i) Die diakritiese teken (’) het ’n drievoudige aanwending: (a) In die eerste plek word (’) gebruik vir die versimbolisering van die periode van stemloosheid wat die [h] in !*hui (begin) voorafgaan. Deur middel

van hierdie diakritiese teken kan daar ortografies onderskeid gemaak word tussen !*hui (begin) en '.hui

(lyn). In fonetiese transkripsie word hierdie periode van stemloosheid aangedui deur middel van [-], bv. [J-hui] (begin). Hierdie diakritiese teken word op ’n soortgelyke wyse aangewend by |’h, nl’h en nHJh,

IpA,

n^h,

like ortografie", bv. o > u soos in |o > |ü (kook).

Bogenoemde ortografiese wysiging van/ö/is slegs van

toepassing op KV-woorde en raak dus nie woorde met ander fonologiese strukture nie, bv.

(b) Ten tweede word die teken (’) in die praktiese ortografie ook gebruik om die stembandklapper aan te dui in [l7?] (rug) en ts*u [t/’u] (huis) in

leenstelling met ’o bek neushoringvoël).

9]

(ouer broer) en tèu [tju](geel-

n|öa - kat.

(c) Die derde ortografiese aanwending van die teken (’) is vir die versimbolisering van die 1.7

DIAKRITIESE TEKENS

Die diakritiese tekens wat in Die Fonologie van iu\*hoasi en in ’n Zu\*hoasi-Woordeboek gebruik

word stem ooreen met die diakritiese tekens wat in IXu (’n Boesmantaai) Spelreëls No, I en The !Xu Language gebruik is. Vir diegene wat nie met die

glottale vernouing wat reeds in voetnota nege bespreek is. in hierdie geval geskied die fonetiese voorstel­ ling van die geartikuleerde vernouing ook deur middel

van die simbool vir ’n glottale plosief, bv.

da* a [da’a]

(vuur),

By die drie aanwendings van hierdie diakritiese teken

21

20 is die tydelike daling in frekwensie ’n gemeenskaplike kenmerk. Die gebruik van dieselfde diakritiese teken

en d^x [djy] aangetref.

vir die uiteenlopende fonologiese prosesse word dus op

Soos uit die voorafgaande bespreking afgelei kan word, is die diakritiese belading van die 2u|’höasi

hierdie wyse geregverdig.

(ii) Die teken (~) word gebruik om genasaleerde vokale aan te dui in die praktiese ortografie en in die fonetiese transkripsie, bv.

(iii)

'a [la] (gebeur).

Die teken (>.) dui op die ortografiese en die

fonetiese voorstelling van geperste vokale en geperste sillabiese nasale, bv. da [d^] (streepmuishond) en

besonder swaar. Ten spyte hiervan skyn dit nie moontlik te wees om in ’n wetenskaplike publikasie met een van die diakritiese tekens weg te doen nie. In die praktiese ortografie kan daar hoogstens met toon, en dan ook nie altyd nie, weggedoen word.

1.8

VOETNOTAS

(berispe).

n^ang

„Finally we assume that it is possible by some method of commutation to determine in any given language a complete repertory of linguistic units

(iv) Toon word aangedui deur middel van vier toontekens, naamlik hoog ( ), middelhoog (’), middel­ laag (*) en laag (-). Op newestaande vokale en silla­

to which, for convenience and without implying any specific interpretation of the term, we propose to apply the term phoneme."

biese nasale word twee van bogenoemde toontekens ge­ bruik om die styging vanaf laag na middellaag dit wil sê (-“) en vanaf middellaag na middelhoog dit wil sê

(*’) aan te dui. Hierdie metode van toonaanduiding verskil van dié van Westphal. Deur middel van onder­ staande tabel behoort studente geen probleme te onder­ vind om die verband tussen Westphal se toonaanduiding

2)

en my eie te begryp nie.

Westphal

(v) en z [3].

* '

Hoog Middelhoog

*

Middellaag Laag

„Regardless of disagreements among phonologists there can be little doubt about some basic facts: first, that humans encode and decode linguistic messages as sequences of discrete phonological

segments, not as an acoustic continuüm:

and second

that the various phonological segments of speech — no two of which are acoustically identical — are grouped into a rather small set of functionally relevant classes according to a few distinctive properties which such sounds share. It is useful to call each such class of sounds a "phoneme"."

Snyman

’

Die teken (v) is algemeen gebruiklik vir £ [ƒ Dit word ook by affrikate soos të [tƒ]

3)

nln this theory one of the key notions is

22 ’position’.

23

Accordingly, I define a phoneme as a

entities in question are fellow-members of at least one paradigm. If a so-called 'minimal pair’ is found, this requirement is satisfied.” (p. 127)

simultaneous bundle of distinctive features in phonology which does not extend over more than one position in the chain. Provisionally I shall say that a position is a place in which a form can stand and is substitutable for similar forms. We can call it a paradigmatic point on the syntagmatic

„In order to establish that an item, e.g. a phoneme, has identity, one minimal pair is suffi­ ciënt. This shows that it is distinct from something else.” (p. 143)

axis .” In dié gevalle waar die V in KV-woorde en die VV in XVF-woorde deur foneties gelyksoortige vokale verteenwoordig word, kan daar moontlik probleme ontstaan oor wat ’n KV- en wat ’n K7y-woord is.

„Erstens setzen die Kombinationsregeln immer eine höhere phonologische Einheit voraus, in deren Rahmen sie guitig sind. Diese höhere phonologische Einheit braucht aber nicht immer das Wort zu sein.

Hierdie probleem is opgelos deur ’n onderskeid tus­ sen KV- en KVV-strukture te maak op grond van (a) toon en (b) lengte. Die KP-woorde kan slegs een

In vielen Sprachen mug als eine solche Einheit nicht das Wort, sondern das M o r p h e m betrachtet werden, d. i. ein Phonemkomplex, der in mehreren Wörtern auftritt und dabei mit derselben (materielle oder formalen) Bedeutung verbunden ist."

van die vier gelyktone he en die artikulasieduur van die vokale is gemiddeld 140 m. sek. Daarenteen

„In phonology, a self-contained group, complex, bundle - or whatever one might wish to call it - of

kan die XPF-woorde se toon óf gelyk of stygend wees en die gemiddelde artikulasieduur is langer naamlik 300 m. sek. Tot dusver is daar nog nie ’n woord gevind wat nie op grond van hierdie beginsels ondqrskeibaar is as ’n KV- of as ’n kyy-woord nie.

positions is called a distributional unit. The minimum extension of a distributional unit is one

’syllable’

Kyk voetnota 1 hierbo. „The method by which the ’possession’ of dis-

tinctive function by an entity with regard to at least one other entity in the language is establish' ed is usually referred to as the commutation test. In order to be applicable it is necessary that the

9)

Soms is dit moeilik om ’n onderskeid te maak tussen KW- en KV9F-woorde. Die rede hiervoor is dat die glottale vernouing by KP9F-woorde van so korte duur is (+ 16 m. sek.) dat dit skaars onderskeibaar is van die aaneenlopende artikulasie van KPK-woorde. Die glottale vernouing word op twee maniere voorgestel:

(a)

In die praktiese ortografie word die diakritiese teken (’) gebruik, bv. da*a (vuur),

25

24 (b)

In die fonetiese simbolisering word dit deur

middel van die stembandklapper se simbool voorgestel, bv. [da7a] (vuur). Hierbenewens word dit in die lys van woordstrukture waarop die foneemidentifisering gebaseer is, (1.3)

11)

Die KV’Pk7-volgorde is by implikasie reeds in voetnota 9 hierbo bespreek.

12)

In die k W’W-struktuur vind die glottale ver­ nouing tussen dié artikulasie van twee bilabiale

ook deur die teken (’) gesimboliseer, bv. kV’y

of twee velare sillabiese nasale plaas. Soos in die geval van die kV^V-strukture word die glottale vernouing waargeneem as ’n leemte [met ’n (+) aan­ gedui] wat nie deurloop tot in die fundamentele frekwensie nie, bv.

In die volgende spektrogram van ’n kk9 K-woord word die glottale vernouing gerealiseer as ’n vertikale leemte, wat aangedui word deur middel van ’n pyl (+), en deur die derde formant van die volgende spektrogram strek. Die feit dat die leemte nie

[ ■’ IS)

(vuur)

o

m 9 (las)

m ] (las)

„In compiling the word list exemplifying the various phoneme combinations , we rejected - somewhat arbitrarily, it must be allowed - certain words which would have provided additional

ook deur die ander formante en die fundamentele frekwensie gaan nie dui daarop dat ons nie met ’n

examples. Is one, to put the problem in its ex­ treme form, to accept words such as phthisis,

glottale afsluiting te doen het nie en dat die leemte in die derde formant dus toegeskryf kan

voodoo, oof, Dnieper, which, so far as we are aware, provide the only examples of the initial groups /fö/, /vu/, /uf/, /dn/? We thought not, and the words which we excluded fall into the following categories: A. PROPER NAMES. This involves the exclusion, for consistency's sake, of even such commonplace items as Osborne,

word aan 'n glottale vernouing. Die eienskappe van die KV- en kyy-opeenvolging*

in groter gehele soos KVKV en KVVKV stem ooreen mei die van voetnota 8 hierbo.

27

26 Orpington^ Ezra3 and Czar."

14)

HOOFSTUK

2

„It is usual to distinguish between segmental

and suprasegmental phonemes. The latter class (comprising stress and tone) is characterized by

FONEME

not being able to enter into relations of sequence

with members of the first class.”

IS)

In die loop van my ontleding van die fonolo­

giese sisteem van 2u|’hoasi is die algemene foneemteorie dus in ag geneem. Soos van die bibliogra­ fie afgelei kan word, is taalkundiges soos Hockett, Chomsky, Jakobson en Vacheck ook geraadpleeg. Om­ dat die nuutste gedagterigtings nog in ’n toestanc van gisting verkeer, is daar besluit om liewers

16)

In die literatuur oor die fonologie bestaan daar vele definisies vir die foneem. Dit staan elke navorser dus vry om ’n bestaande definisie te verwerp, te aanvaar of te verander soos dit hom pas. 2 ) Daar is 2i reeds genoem dat Mulder (p. 26) se definisie goed aanpas by my vertolking van die foneembegrip en daarom volstaan ek by sy siening soos hy dit ook verder op 71 (p. 30) uiteensit. Daar sal ook nie verder aandag

deskriptief te werk te gaan.

geskenk word aan die algemene beginsels van die foneemteorie nie. Die rede hiervoor is dat my opdrag my be­

Die Vroeë Stemaanset as fn Fonetiese Segment by sommige Fone van %u\Jhoasi. Snyman, J.W.,

perk tot die beskrywing van die foneme van Zu|’hoasi. Die algemene foneemteorie val dus buite die raamwerk van my bydrae.

Taalfasette No. 14.

Die aantal foneme wat in The !Xu Language geidentifiseer is, is dikwels bevraagteken. Die rede hiervoor is dat daar meer as twee maal soveel foneme geidentifiseer is as wat daar normaalweg in ander tale bestaan. Dat genoemde foneembepaling tydelik was, is in die voorwoord van The !Xu Language gemeld. Op grond van die jongste navorsing het geblyk dat dié tydelike foneembepaling in sekere opsigte te foneties

was. Een van die belangrikste redes hiervoor is dat die gegewens ten opsigte van die fonologie van Zu| ’hoasi °P daardie stadium nog te gebrekkig was. Dit het onder andere daartoe*gelei dat vokaalopeenvolgings in sekere gevalle as diftonge en in ander gevalle as lang vokale

I

28

29

vertolk is. Die gevolg was dat my eerste foneembepaling nie aan die vereistes van foneemekonomie voldoen het nie. Intussen is daar meer insig verkry in die tonologie van Zu|’höasi en is die oorbodige diftonge en lang vokale op grond van hulle tonologiese eienskappe as opeenvolgings van enkelfoneme gesegmenteer. Die asemrige effek, wat kenmerkend is van sekere vokaalopeenvolgings met stygende tone, was verkeerdelik vertolk as stemhebbende aspirasie wat op die konsonant volg. Dit het uit verdere ondersoek geblyk dat dié asemrige

stem saamhang met die ontspanne artikulasie en dus lae aanvangstoon van hierdie vokaalopeenvolgings. Die ortografiese uitvloeisels van probleme van hierdie aard is reeds in hoofstuk 1 genoem en sal by die be­ spreking van die betrokke foneme in meer besonderhede behandel word.

In hierdie hoofstuk sal daar aan die hand

van die afgebakende woordkorpus uit 'n Zu\* hoasi-Woordeboek aandag gegee word aan die volgende fasette van die foneem in Èu|’höasi: (i) (ii) (iii) (iv)

2.1

bepaling van foneemidentiteit, fonetiese realisering van foneme, distinktiewe kenmerke foneeminventaris.

en

BEPALING VAN FONEEMIDENTITEI!

of distinctive function by an entity with regard to at least one other en­

tity in the language is established is usually referred to as the commutation test. In order to be applicable it is necessary that the entities in question are fellow-members of at least one

paradigm. If a so-called ’minimal pair’ is found, this requirement is satisfied.” Na aanleiding hiervan sal die identiteit van die foneme bepaal word op grond van hulle wedersydse vervangbaar­ heid in dieselfde posisie en in ’n ekwivalente konteks. Foneme wat in sulke minimale pare voorkom staan in ’n kommutasie-opposisie ; of anders gestel hulle kommuteer

met mekaar. Die identiteit van ’n foneem kan dus, soos Mulder dit stel, bepaal word op grond van die voorkoms van een minimale paar. Mulder, wat ook ’n toontaal beskryf, bepaal die identiteit van foneme deur middel van minimale pare

wat tonologies ekwivalent is. Ten spyte daarvan dat 2u|*hÖasi ook ’n toontaal is, word daar in teenstelling met Mulder, nie met tonemies ekwivalente minimale pare gewerk nie. Die rede hiervoor is dat daar tussen die foneme en toneme geen gemeenskaplike paradigmatiese verhouding bestaan nie.^ Die identifisering van foneme deur middel van tonemies ekwivalente minimale

Oor die bepaling van 'n foneem se identiteit sê Mulder (p. 127) die volgende.

„The method by which the ’possession’

pare is dus onnodig. Voordat daar ’n begin gemaak kan word met die bepaling van foneme, is dit van belang om eers lyste

f

30

31

van minimale pare te maak aan die hand van die fonologiese strukture wat in (1.3) hierbo genoem is. By die samestelling van sulke lyste is dit van belang om die

male pare moet die navorser vooraf besluit of 'n lys met K as die veranderlike óf 'n lys met

volgende kenmerke van minimale pare in ag te neem.

by foneemidentifisering. Die keuse van wat die veranderlike moet wees, word dus bepaal deur die produktiwiteit van die minimale pare wat sodoende verkry word.

(a)

V as die veranderlike die maklikste gaan werk

In 'n minimale paar is dié deel wat deur kommutasie vervangbaar is die veranderlike. Die konteks waarin so 'n kommutasie plaasvind is

die konstante. So is K die veranderlike en V die konstante konteks van die KV minimale pare Ui (trap) en ’ü (naam). Sodra die konteks

(d)

gewysig word, verander die stand van sake sodai K die konstante en V die veranderlike is in dii minimale paar 'ó (ouer broer) en !u (vra) . Dii kommutasie van die veranderlikes in ’n konstan

Volgens die ortografie van The !xu Language is daar in die geval van K 'n moontlikheid van 88 veranderlikes terwyl daar in die geval van V slegs 13 veranderlikes is. Deur K as verander­ like te kies behoort dit dus moontlik te wees om ’n groter aantal foneme per paradigma te be­

paal as wanneer V die veranderlike is. Die keuse van V as die veranderlike het dus dié

te konteks gee dus aanleiding tot die beteke­ nisverskil wat tussen minimale pare bestaan. Sonder 'n betekenisverskil tussen minimale pan

voordeel dat die foneme van die kk-woorde deur middel van 13 paradigmas in plaas van 88 paradigmas geïdentifiseer word.

is dit nie moontlik om die veranderlikes as foneme te beskou nie.

(e) (b)

Teoreties gesproke word daar drie foneme geidentifiseer as die woorde van 'n KV minimale paar ook verskil op grond van betekenis. Die

te bepaal wat in ’n besondere posisie, bv. K in 'n kk-konteks, met mekaar kommuteer, is dit

nodig om 'n lys van minimale pare op te stel

drie foneme is: (i) die twee veranderlikes wa onderling kommuteer, en (ii) die derde word verteenwoordig deur die konstante ekwivalente

wat al die gerealiseerde kommutasie-opposisies van k in 'n besondere kk-konteks verteenwoordig. So ’n reeks minimale pare wat 'n gemeenskaplike konstante konteks het staan bekend as ’n volle­ dige paradigma, bv. sa, pa, ka ens.

konteks van die minimale paar. Die proses va kommutasie en die identifikasie van foneme vil dus gelyktydig plaas soos Fischer-J^rgensen (p. 12)5J dit stel.

(c)

By die opstelling van 'n lys van, bv. KV mini

Indien dit egter die doel is om al die foneme

(f)

Die V-konteks van 'n KV minimale paar kan so-

veel keer gewysig word as wat vokaalfoneme in 'n kk-konteks kan voorkom. Deur al die konso-

32

33

nantfoneme te bepaal wat voor al die vokaal-

Vervolgens word die foneme van Zu|’höasi be­ paal met in agneming van die fonologiese strukture wat

die hoogste leksikale frekwensie in ’n Zu\ihoasi-Woorde boek het.^^

2.1.1

KV Minimale Pare

Die XV-woorde van Zu|’höasi het die eenvou­ digste fonologiese struktuur en is daarom die eerste woordstruktuur waarvoor daar lyste van minimale pare gemaak is. Die lyste is saamgestel uit die KV-woorde wat in ’n 2u|’hoasi-Woordeboek verskyn. Op grond van die vokaal wat elke woord bevat is dié kV-woorde toe in een van 12 volledige paradigmas ingedeel sodat elke volledige paradigma een van 12 vokale as onveranderlike het/J Die volgende 12 volledige paradigmas bevat die minimale pare wat gebruik sal word vir die identi-

fisering van die foneme in die KP-struktuur van Zu|’höasi. Die gerealiseerde veranderlikes, met andei! woorde K, verskyn in die volgorde van die Zu|’höasi alfabet. (1) bd da dzxa

vader velkombers swem

g'5 g.'xa g.'x’a «Ha ha kA kx’a ma

(2)

-

g| a g[ha

-

-

besitlike vnw. skuil valk

ta

stadig wees reën

thA

uithaal

-

na n| A nfA n||a sa sa

-

-

-

rof wees vasmaak hy, sy dit, as grond

gaan haal

raakskiet slaap

tx’a wA zd IS 1a

besitlike vnw. gee vir my loop

4ha

uitgooi tand

! ’ha

hulle twee patat

-

ts’A tsA txA

klapper angel sl aap

Ja

-

vraende bywoord vloek

-

oopsprei uitduik

~

enige pad bediende oopkrap reis hoed was

•r x ao lla llx’A v >

Ka--Paradigma

g|xa n| ’ha 1 n.' a n|f? sa s4 _ ta

ts a xa 2a

ka-Paradigma

-

verouder

_

kraal

erdvark Acacia sp. los

1

foneme in 'n O-woordstruktuur bepaal word.

g4s g^x’a

1

foneme kan kommuteer kan die spreiding van die

Hemizygia sp. rus

4 ’ha |xa .'1 ♦1 » 3a

voedselhouer sous

J ’ha Da

ritsel gereed wees

Pha

-

gee lei arm ver wag

opgaan

oopmaak -

versoek pyn

brou

34 (3)

35

Ka-Paradigma

(7)

da

s treepmuishond

n! a

-

g’B

-

wind opbreek

gllB

-

n h

“

tante duiker dunderm

n| a tsa tsa

-

(4)

Xa-Paradigma

tsa

-

(5)

Ke-Paradigma

bë bhè

-

gè hè ké nè

-

re (6)

twee

wegvlug uitspuug woon hierdie hierdie watter? vraende bywoord

1B

za

-

» se së tè tsé tshë wè

zó

krap alleen wei

maal uitgooi ys ter

Boscia sp.

kyk terugkeer

en toe week kom! nuut wees

Ki-Paradigma

dl ds ’ i hï mi si ti tsi

kranksinnig wees

nat wees hulle ek hulle skuil kom

ts ’i tshi -

tsi tshi > Wl

zi 21

mond lag saak pyl oortref

uitskei lieg

XÏ-Paradigma

dhï dshï dshï

nï si (8)

bo bhÖ d§ ’o dxo

-

boud

tï

-

regtrek Tylosema sp. semen hoe? moet

ts ’ï tshï tsi t ts ’ï tshi

-

— —

’n vraag luis broer vet wees huil lewer

Ko-Paradigma

-

go g|ö g*ó hd kd

stook

tsö

ystervarkgat stomp wees inryg blom snoep

tsxo

volstruis sien sê

khö

-

wag

kx’o n |o

-

pot

’ho n’ö n||ó tö “ tso

bastergemsbok vat Strychnos sp.

hongersnood inryg sening

xo zó zó 1’6 | hó | ’hö

- sweet - afslag -

-

-

-

l’o ’hö !Ó ! ’ó ! ’ho !xó Hhó II’hö ||xó

-

-

-

slape heuning swart droog wees gesig vriena skuld Combretum sp stop

ouer broer rug

-

afblaas olifant kap

-

Crinum sp.

-

droogheid

-

37

36 (9)

g+s n||o

(10)

phó v1 SU tü tsu t§u

-

braai

-

suinig wees stuurs wees

Eulophia sp •

dshü

-

aarde

Is

gal

g+ü g!® , g.’x’Ü

-

oopsny

tl

sit

Xu-Paradigma

gü gl* g^hA gfx’1j g’u g.’xu -

-

roep aansteek Acacia sp. erdvark kreun

as

eet riempie

dü dxu

kü khu n!ü

t

Xü-Paradigma

tö

Xg-Paradigma

n|o

(1D

(12)

Kg-Paradigma

doen aasvoël

ts ’u zü

bou

1*

huis mens kreun

nag afdroog

l’U | xó i’U

insit dolosse pyllasstuk

maag water asemhaal

-

melk spring glanspenis

-

afbrand

lê soek oom geelbekneushoringvoël

^hó |xü !u ! ’u ’.hu ! ’hu !xu Ix’i

-

slang inroer

-

naam

-

-

ophang

l|u II’hu llx’i

been horing gaan toemaak gelukkig wees

-

kuit stink wees

gil* g||x* kx*ü

n|ö njü nJü n||i thu t tshu

-

-

f ts ’ü 1 txu zu l& l’0t | ’hu

-

— -

neus ouma snawel kook boog steenbok

-

mierleeu

|hü

-

IQ

-

-

stom wees Scilla sp.

rö JhQ !xu ll’ó

bles vra optel doodmaak

-

’n wind

||’hü

-

-

-

-

-

reis staan

-

praat lou wees loer

Volgens die kommutasieteorie is die veranderlikes, bv. K in die Xa-paradigma realiserings van ver­ skillende foneme mits daar in die Xa-paradigma nie twee woorde met dieselfde betekenis is nie. Die to­

tale aantal konsonantfoneme wat dus deur middel van die XV-struktuur geïdentifiseer is, is gelyk aan die to­ tale aantal foneme wat geïdentifiseer is in die 12

paradigmas waarin K die veranderlike en V die konstante is. Die totale aantal vokaalfoneme word verteenwoordig deur die 12 konstante kontekste waarin K in die KV minimale pare kommuteer. Hiervolgens is daar deur middel van die XK-struktuur 74 konsonantfoneme en 12 vokaalfoneme bepaal. Die foneme wat tot dusver deur middel van dié XV-struktuur bepaal is kan deur middel

Van ’n tabel aangedui word.

38

Die vertikale kolom aan die linkerkant van die volgende tabel bevat die totale aantal konsonantfoneme van Zu|’höasi en die boonste ry bevat die totale aantal vokaalfoneme van Zu|’höasi. Die bestaan van ’n besondere XZ-woord word op die korrelasiepunt (tus­ sen bogenoemde twee asse van die tabel) aangedui deur middel van die simbool (+). Waar hierdie simbool nie voorkom nie, (bv. in die Xa-paradigma), beteken dit dat die woord met daardie bepaalde Ka fonologiese opeen­ volging: (i) nie gerealiseer is nie of (ii) afwesig is in die woordeskat van die informante wat gebruik is of (iii) heelwaarskynlik onopgeteken is omdat dit nie in die loop van my navorsing teegekom is nie. Dit impli-

seer dan dat daar in die Xa-paradigma nie ’n minimale paar bestaan waarmee so ’n konsonantfoneem geïdentifiseer kan word nie. Die identifikasie van so ’n kon­ sonantfoneem moet gevolglik deur middel van ’n ander Kiz-paradigma of ’n ander woordstruktuur gedoen word. Slegs ’n enkele minimale paar met ’n gemeenskaplike K-

konteks is nodig vir die identifikasie van V in ‘n KVparadigma. Die bladsynommers bokant die ry vokale dui aan waar die onderskeie K7-paradigmas verskyn. Deur die tabel horisontaal te lees kan die paradigmas bepaal word waarin K die konstante en V die veranderlike is. Deur die tabel kolomsgewyse te lees kan die paradigmas bepaal word waarin K die veranderlike en V die konstan­ te is. Volgens die tabel kan ook afgelei word dat

die verskillende foneme van Zu|’höasi wisselende leksi* kale gebruiksfrekwensies het. Soos Martinet (p. 89)

dit stel, is daar nie noodwendig 'n verband tussen ’n

39

foneem se leksikale gebruiksfrekwensie en sy gebruiks frekwensie in spraak nie.

41

40

e

a

a

a

a

ï

i

0

0

ü

u

g

+

g||x gil*’ h k kh kx’ m

+

n

+

n| n| ’h

+

+ +

+ + + +

+

+ +

+

+ + +

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

n! n.' ’h

+

+

+ +

nll n||’h

+

+

+

’h

P ph r s S

0

+

+ +

+ +

4-

+■

+

t

+

+

th ts ts ’ tsh tsx

+

ts

+

+ + + +

+

+ +

+

+

+

+

+

+ +

+

+

+

+

+ +

+

+

+ + +

+ +

+

+

+

+

+

+

43

42

2,1.2 pq lQ lO tObOtObOlObOtObQ

1!

a

a

+

+

g

g

e

i

ï

o

|

bO

\O K)

o

2

2

vO

tO

tO

u

$

+

IP

+ +

llh

.

|ph

+

+

11*

i|x’

+

+

Aangesien die woordstrukture waarmee die fo­ neme bepaal word in volgorde van eenvoudigheid behandel word, word die KV-struktuur opgevolg deur die KVVstruktuur. Die kR^-woorde wat in 'n Zu\*hoasi-Woordeboek voorkom, is op grond van hulle KP-kontekste in 30 paradigmas verdeel. Die volgorde van die paradigmas word bepaal deur die alfabetiese volgorde van die vokale.

Soos uit die voorafgaande tabel blyk is die volgende foneme van Zu|’hÖasi nie deur middel van die

(1)

KV-struktuur geïdentifiseer nie:

baa ds ’ aa g^x’a4 g.’x ’ aê

/ds»/ /dzx/

/n|ph/

/ gh/ /g|x’/

/P/ / tsx/

W

/y/ /|x7 /fx7

/ g • h/ /gl!*’/ /nJ’h/

/ö/

Die vernaamste rede waarom bogenoemde foneme

nie deur middel van die X7-struktuur geïdentifiseer kon word nie, is omdat 'n Zn\Jhdasi-^oordeboek nie al die KP-woorde van Zu|’höasi bevat nie. Hieruit vloei

dus voort dat die identiteit van bogenoemde foneme op ’n ander manier, bv, ’n KVV~s truktuur bepaal, moet word.

KVV Minimale Pare

^aa-Paradigma

-

g||aa g||x’al n||aa

(2) gaa t g‘aa g||aa kaa n || aa taa

gooistok steel klei rib

taa waa

-

eenkant s torie ekskuus? probeer vlakte

-

uitleen

yaa zaa f aa

manghettiboom strooi, saai

aa ||x ’ aa

-

hardloop versadig wees

wildegans rooi

tsaa ts *aa

-

proe

tsxaa | aa f ’ aa

-

wegloop

oordag skelm wees

-

eensaam wees Coccinea sp. s tank

IP aa

-

sodat

Xaa-Paradigma

-

lank gelede verower

44 (3)

45

Kae- Paradigma

(5)

dzxae g| Ae gfae

wegtrek

|xae

naeltjie wit sprinkaan-

|x’ae ^aê

voël skepgat

phAe |xae ! Ae

-

’ae ! ’hAe |[ae ||’ae ||h Ae ||xAe ||x ’Ae

-

g|| ae kx’ae n | ae n.' Ae n! ’hae n|[ae n||’haè xAe

besit meet gebore wees wegkoes praat van voëlnes vraende bywoord

| ’ae

self

(4)

gae g(ae kaè n | ae

(5) maè

-

-

omkoop siek wees tas Raphionacme sp.

gfai ^hAi

-

ongelukkig wees afkeer

-

voltooid wees

n^ai n| ’hai n.'ai

-

-

n|| aè taè tsae

-

J aè

-

-

mans moeder brulpaddamannetjie

jag

llh

-

geeIworte1 skeur

-

-

-

-

kx’ai 1 nai tsxai

skinder nies byt

bespeel brood

jakkals byl renoster

| ’hai

-

|x’ai faï

malaria skopr

f ’ ai fhAi 4xAi

baie

4x’ai 1 ai JhAi •’ ’hai •’xai

“

wakker word

“

koperkraal skop wag ys

-

.'x’ai ||ai ||’ai HhAi „’hai ||xai ||x ’ ai

dagga

voet

-

materiaal stertriem lei

-

gras

trek stamp ~

pyi kreukel

~

instem

Kai--Paradigma

_

gfxai g'ii g'x’il

skerpioen paddavis trek stol kop 'n lag

leeu

| ’Ai |hai

g|xi{

n || ’hae

-

n!’hai tsxai xai |aï

(7)

uitgaan gewrig

glad wees

.KI g.'ai - t g.'x’ai .. f gllal nf ai n| ’ha!

-

Kae- Paradigma

Dichapetalum sp.

-

dogter dra aankondi g haastigheid vasvat begeer

-

Kae~ Paradigma doop speel maroelaboom tussenbeide tree

^ai-Paradigma

_

dra els

zai

afvee

| hai

genitale area ken

inskroef dapper wees naald ükkewaan

jai

£xai !ii 1 •’ ’ai •”hii ; xai „ai

blouwildebees velsak ~

swaar trek skrik plaaspad raakgooi skuif

skree palmboom

46

(8)

47

Kai -Paradigma duik

pai (9)

(11) !aï

velkombers

-

Kqo-Paradigina

voorarm

gH°

-

Oxygonum sp. agterkant

-

wellustig wees wildspad

nf’hao nD i°

Kq-i-Paradigma (12)

njl

- praat

tai

-

Xqo-Paradigma

grawe

-

ui stamp

g|5o n| ao

soet wees

ao

(10) Kao-Paradigma (13)

g|ao g±ao

-

g! ao g||aö

kaó kx’ao n^ ’hao

baas loop saam ry voorkop breed wees skaam wees

n!ao n!’haó sao tao

ts * ao y^o zao zao

| ao | ’ ao I hAo

hardheid blaarpens versamel ontkiem versameling

-

melk haai? waterpyp blind wees buffel omkrul sak

week besoldiging

| ’hao | xao | x ’ ao

-

}=ao

-

| ’ ao ^hao

-

melk raakskiet

-

vat dorsagtig

sag wees

^xao £x’ Ao ao ! ’ ao Jhao 1 xAo

-

-

-

kuif Noord val vrees besef onvrugbaar wees

]|ao

-

ir&o |]h Ao || ’hao ]|xao

-

beskerm vrygewig wees

-

kam

-

ratel slaan

-

Xau-Paradigma

dhAu dshau

sampioen vrou

g^Au

braai

g'au

hand

kSu khau n | Au n^au

n! Au n! ’hAu

n||aü sau saü tau thau tsAu

-

-

wegkruip vuur maak vee pylplakmiddel

oortref frons skeer braai

vermoei jaloers wees as

opstaan

| au | ’au | xau

|x’Au £au |=’aü 1= ’hau •au ! ’au ! ’hau .'xau x’au [|au

||’au ||hau || ’hau || xau

s kof -

duiker

—

opskep

-

sleg wees

-

kameelperd stadig wees toes teek velsak roep

-

-

strandwolf weie r

-

droogte hou van vis wildspad tak

-

ystervark

-

48 (14)

Kaw-Paradigma

| au Acacia sp. Lapeirousia sp. ]x’au f। *au ondersoek f ’au dagbreek

g.'au g! xaü g||au kx’au nau n! aü s au tau xau

(15)

(18)

ghöa goa

g|oa gföa

woede skroei

J ’hau pu

*

-

-

-

-

geel nagadder verbygaan toereikend wees siekte inwag vassit verlate huis

n |au

-

saai

haai

* nee

-

aansit

Xii-Paradigma

-

weerlig oopspalk

tshiï

dra

tsii

-

-

waterskilpad

-

verdeel breek

dóa tsxöa zóa xöa |óa |hoa

nf’hoa n! 5a — n.' ’hoa soa töa tsöa

(70)

Combretum sp.

g^höa g!öa g.’xóa

seep

kx ’öa

-

hond blaar

-

knie

-

insyfer

-

"

skiet vashou toestop gebeur dagga afvee nie afvryf

Baikiaea sp. rek trek kat

-

vraat pyl

-

roer waad

koedoe sag wees laaste

muskejaatkat

- lewe

^öa ^xöa ^x’óa !Óa

- naboots - paai - litteken - vertel

Jx’óa ||öa ||xoa ||x’öa

-

bloedlaat-horing lepel asemhaal stuur

txöa |oa

rekmerke reguit maak arm

| ’öa | ’höa |x’oa pöa .’ öa / ’Öa

.’ ’höa H’hoa ||xoa

vark ~

verkoue pluk

-

kiestand

"

pyigif buig

“

skaduwee jaggat

/fog- Paradi gma lank gelede

g||o5

|xöa

tóa-Paradigma

glöa köa — nöa n|Öa n|*h3a n^öa

gaatjie

koa-Paradigma

kook

n|óa nfóa tsxóa

(19)

Kee-Paradigma

dïi dshlï dShii

!3u ! ’ïu

velkombers

hèè (17)

hoe? lyfband bespaar

-

Kau-Paradigma

n|au (16)

49

veelwywery

kog tsös

elandkalf

.'ög

-

respekteer ontwortel heuningvoël

F 50

51 (21)

Xoe-Paradigma

(26)

göè g|höe

Raphionacme sp. n!’höe soe Nymphaea sp.

g’oé g! hóe

skoen Grewia sp. skilpad

g||oó koe khöe kx’öe nföe n! öè

(22)

so weer gee padl skraap velsakkie

xóe | öe fhóe poe 1 öe Ixöe || öe ||xöe

berook vraende

k£è n^öe n.’Qe

g|oe

bywoord sif

(23)

g.’x’öi (24)

n|öi

sal uithaal

böó ds ’öó

-

byl

-

hartbees

grawe

goö g|ÓÖ

-

maar ontwortel ongehoorsaam wees i sleep jaag maar i vuur

föè

veilig wees skaaf uitkrap astrant wees

xöi

maal

Ko-Z-Paradigma reën

nphol

(27)

g|ui g|x’ui gf ui gfhui gp’üi g’ui kui khüi kx’ui n | ui

KÖi-Paradi gma

ereksie

g.’höó g.’x 00। höó

n| ’hui n.'ui

ietermago

nPhüi

(25)

Köi-Paradigma

n|gi n.’oi

uitsnuit

kruppel wees

ZQi

rondvlieg

i

n.’ öó

rou

,

-

n|| ’höö Tristachya sp • töó dwergagtig wees |öö springhaas | ’höö si t | xöö

-

swanger wees vrugte dra

.’öö ||öö

-

haasvelsak blik volg

-

besoek vyl

-

Acacia sp. voorskoot

Kui-Paradigma

dhüi ds ’ui -1 gui

Koe-Paradigma

dpe 1 g2e

^oo-Paradigma

Annona sp.

inspuit hou hiëna draai

-

springhaashaak eier

deurbars leeutrop speel warm ’

“

sui tui thui | ui

| ’hui füi

pui

lig wees

opstaan pitseer aanj aag oor neus

phüi üi

rooikat dom wees verrot

’ ui •’hui

fladder lyn

vermakerig wees • ’hui vriend ’xui t„, » . vat • X ’ ui maan II üi verskuif |xüi

begin stert ’n haar jaag

verkleineer

53

52

middel van die XF-struktuur bepaal is, kon die dertien­

(28)

Kui-

Paradigma

t ghüi

knopkierie

veerwoer-

g|üi

g^hüi nj’hüi

woer hond asemhaal verkleineer

-

n^ui

(29)

sterk drank Dichrostachys sp.

xüi t 1|U1 ni

snuif pasop’. lou wees moeg wees

-

’ ’üi H’Gi ^hüi

-

ds’üü

dxüu *■ 1 guu g|x’uü

(30)

n.’ ’hüu

aasvoel

tüü 2üü ^’hüü t Fin

-

skaap wildehond

-

stook skottel

gH^

njüü n^üü nlüü

volstruis

middel kranks innig we es

-

dshüü

Walleria sp.

güb n|üu n’.üü

-

klop

n.’ ’hüu

vyl aanjaag mol

-

Grewia sp. verdwaal

/g||x’/ /ph/

/tx7.

-

die sy stamp ’n skulp-

vorm alleen wei

-

nfl üü

’n doof- .

tShüü

s tomme kwaad wees aanraak

|üü

tuur geïdentifiseer nie:

oogpêrel

Xwu-Paradigma -

die volgende foneme nie deur middel van die X^r-struk-

/r/ /th/ /t5 7

’ ’hüu H’hüü

Soos uit die onderstaande tabel blyk, is

/bh/ /d2x/ /g||x/

t-Paradigma Kuv

-

de vokaal /o/ ook deur middel van die XFP-struktuur be­ paal word. Die totale aantal foneme wat deur middel van die KVV-struktuur bepaal kon word is 92.

-

skop

yy-konteks onderling te die woorde van elke Deur die wouiuc . — — gelyk, is die veranderlikes, dit wil sê Ka bepaal. Die totale aantal konsonante wat deur middel van di KVV-struktuur bepaal kon word is, volgens die ondei staande tabel, 79. Benewens die 12 vokale wat det

As hierdie lys van ongeïdentifiseerde foneme vergelyk word met: (i) dié wat na die vergelyking

van die KV minimale pare ongeïdentifiseer was en (ii) dié foneme waarvoor in *n Zu\* hoasi-Woordeboek voorsiening gemaak word, vind ons dat die foneme /g||x*/, /’m/ en /ng/ nog ongeidentifiseer is. Die volgende stap in die bepaling van foneemidentiteit is om te be­ paal of hierdie foneme deur middel van aanvullende voorbeelde uit die XW-struktuur geïdentifiseer kan word. Dit impliseer dat foneme wat reeds geïdentifi­ seer is deur die vergelyking van die KV en KW minimale pare weer eens geïdentifiseer sal word. Hierdie her­ haling moet egter gesien word as bykomende bevestiging van die bevindings wat reeds gemaak is. Ten opsigte van die foneme wat deur middel van 'n enkele minimale

paar geïdentifiseer is, skakel hierdie bykomende bewysmateriaal enige moontlike twyfel oor hulle foneemstatus uit.

55

54

aa

aa

ie

ac

ai

ai

3i

31

ao

ao

iu

ec

au

i i

03

öa

°0

06

2C

Si

0

Ti

ai

5

a
/t§h/, /dèh/, /dsh/, /tèx/> /dzx/;

/*m/, /ng/;

/w/;

/ g | h/ , /g^h/;

/tg/,

/ r/;

/g|x7, /g||x7.

(ii)

-

besitlike vnw. alreeds ‘ baie

sillabiese nasale nie in KWCK-woorde voorkom nie

kg’uwa

-

die konsonante potensieel almal in die KVKV- woorde kan voorkom.

kayS 7 2 kesi kétA . 1 kéti khAuwa khöeSa

nie en waar daar tóg ander konsonante in die mediale posisie voorkom. Hierdie saak word op die oomblik nie verder ondersoek nie. Met die woorde wat daar tans beskikbaar is, is dit nie moontlik om betroubare gevolgtrekkings te maak nie. Daar word dus volstaan met die volgende verteenwoordigende uittreksel uit hierdie lys woorde:

KVKV-woorde met ander mediale konsonante as /b/, /m/, /n/ en /r/ miskruier toor Diospyros sp.

bèsa disa dS’aha dshlya • > gasi guwa g|aaxu g|oisa

aansmeer

-

Alhoewel slegs die konsonante /b/, /m/, /n/ en /r/ in die mediale posisie voorkom is daar ook KVKVwoorde opgeteken wat oënskynlik nie samestellings is

(35)

•

kH^ 1 kAisi kalyA

Van hierdie reeks kan daar afgelei word dat:

(i)

g|xuwa hisï kpAha

-

terg besitlike vnw. kook stoel ’n tipe klip

g|xaiya -

alleenloper-

elandbul g^a’ata - mi It g^ówa bos luis glx’üiSé - rooikat g1aowa ’n kramp g||aiya - onvrugbaar wees gllaowa - voorvadergeeste

baie

“

hinde r

-

konam kö’ïsè kósï kita kotl

küuSè

kx’ciiSè kx’üwa makhai masi t • mhïsi

vuurmaak ontken

nfüusi - middel nl’haeSè - benewens n||a*atü - steek n||óesa - Corallocarpus sp. phüka Dactyloctenium sp

versigtig vat hinder en en

samanga sëka sèté

en

toadi

afklim miskien slaap

| ’haisao|üïsa

waterdraer ten aanvang snoep

paatü pótA ’aisl

tabak

.’’haisê ||aèya

nauSè nèthë nhè

n|»ho2e -

miks tert

n^aha n|aiku

byevanger rugmurg mamba

mielie weer eens weer eens

uiteindelik tSg’ühgó •- klapperratel za’aha lankal za’iko mamba faohè Utricularia sp. faokha Lagorosiphon sp.

Pterodiscus sp. en en en

besitlike vnw. kinders amper bedek amper

-

n^êuwA nfüku

-

||aita

[paixa ||aoha ||aowa

-

pauwa ll’haakd ||x7eku ||xöasi

roes oorui1 aanval versigtigheid goed regtig

Combretum sp.

Lapeirousia sp. baas valk

aansteek velsak eet die middel

gewoonlik

81

80 KVVKV Minimale Pare

2.1.7

Die KVVKy-woorde het ’n besondere lae leksi-

kale frekwensie. As gevolg hiervan en as gevolg van die lengte van die woorde was dit moeilik om vergelykbare minimale pare te vind. Die waarde van die vol­ gende lys woorde is dus nie net gelee in die foneme wat daarmee geïdentifiseer kan word nie, want dit bied ook ’n redelike insig van die foneemspreiding in ’n komplekse woordstruktuur. Anders as die KVKV-woorde kom slegs /n/ en /r/ in die mediale posisie voor. Die voorkoms van die genasaleerde vokale is, soos in die geval van KKX7-woorde, weer eens beperk tot woorde met

-

oopvou

dzxöara göara khóarA koara

-

spleet orent staan losmaak nie besit nie

(2)

(3)

|öara |xóara

- voltooi - nattigheid

.’’hbara .’xbara H’hoara -

afplat raakry skuldig wees

Xoara-Paradigma

doara nfóara

-

blaar swart kraai

.’oara

-

valk

Koana-Paradigma

nf’hdana - optrek nföana Söana

-

vertel stertriem

xöana

vinnig stap

-

deurtrek oopkrap

Koana-Paradigma -

Zoaha .'xóanA fl’êanA

-

dra woon dra

flöana

-

bosveldfisaht

-

1

kook

Uit die aard van die saak is daar nie veel foneme deur middel van die KVVKV minimale pare geidentifiseer nie. Nogtans was dit moontlik om die identiteit van foneme met ’n lae leksikale frekwensie hierdie woordstruktuur te bevestig. Daar is 25 konsonantfoneme en 4 vokaalfoneme met die XIW-woordstruktuur geïdentifiseer.

Koara-Paradigma

dhöara

(4)

-

(p. 63) soos /dsx/, /tx*/ en /t3h/ deur middel van

/n/ in die mediale posisie. (1)

^höana l'öana ^xoana

tshöana tsöana tx’oana -

stertriem stertriem toevou

2.1.8

KV?VKV Minimale Pare

Die leksikale frekwensie van hierdie minimale pare is nie so laag soos dié van die AWXV-woorde nie. Soos die KVTXI/-Struktuur, bevat die X7?7KV-woorde ook die konsonante /b/, /m/, /n/ en /r/ in die mediale posisie. Die AT7 WCF-woorde is op grond van hulle V7 VKV-inhoud in 14 paradigmas ingedeel.

* Na aanleiding van die KV7 7-opeenvolgmg m die KV^VKV-struktuur, ontstaan die vrae nou of daar: (i) ’n ooreenstemming gaan wees tussen die aanvangskonsonante van dié struktuur en dié van die KV9V-

struktuur (p. 63) en (ii) watter vokaalvariante in die ’l'-posisie verskyn. ‘n Studie van die volgende para-

83

82 digmas behoort hierdie vrae oor die verband tussen die KV^V- en die O?VO-s truktuur te beantwoord.

(1)

Ka*abe-Paradigma

na’abè (2)

nader wink

-

(8)

n|a’ara (9)

|a’abè

blink wees

Ka*ara-Paradigma

-

babbel

n[|g»ara -

lees

ta’ara

wens

-

’o’óba

toestop

waterblaas

n.’ü’ubu -

dagga

Otoptera sp.

n||a’ari -

sambok

-

drink

gla’aró -

mongoolse kol

tsa’aru -

kambro

zö’drb

kokon

Ka* ama-Paradigma

da’ama gJa’ama -

kind ingaan

g||a’ama -

vandag

n||a’ama -

||a*ama

Ceropegia sp. Panicum sp.

Ka*ami-Paradigma

na’aml

-

aflei

-

g||a’ani -

vuurstokkies

n|a’ami -

’n stoksplinter

na’ani

proe

gekol wees

kraal vermakerig wees

na’arü

-

heen en weer wieg

gfö’oro -

katlagter

-

(14) Ko* oro-Paradigma

Ka*ana-Paradigma

n.’a’ana ta’ana -

(12) Ka* aru-Paradigma

(13) Ko*oro-Paradigma

Ka*ani-Paradigma

da’anï

(7)

les

-

(11) Ka*aro-Paradigma ga’aró

(6)

za’ara

(10) Ka*arï-Paradigma

Ku* ubu^Paradigma

n|u’ubu “

(5)

drup

Ka* ara-Paradigma

n’a’ari -

(4)

n^a’ara -

Ko*oba-Paradigma

ho’óba (3)

sout gooi

^a’ana

uitdraai

g.’p’óró - ’n ui n||ö’orb - bas

g.’ü’url (q’o™ -

Baphia sp. Erytrophleum sp

Die identiteit van 22 konsonantfoneme en 7 vokaalfoneme is deur middel van die XV’KKR-paradigma bevestig. Die konsonante wat optree as aanvangskonsonante van KV9VKy-woorde is:

84 /t/, /d/;

/ts/;

/n/;

/g/;

/z/, /z/;

/|Z;

/h/;

85

/H, /gV;

/l|/. /gll/1

/n||>h/_

Ten opsigte van die verband tussen die foneemspreiding van K7?y-woorde en XI/77X v-woorde blyk dit uit bogenoemde lys van konsonante dat: (i) slegs /n/ en /n||’h/ nie voor XV7y-woorde (p. 63) verskyn nie, (ii) bogenoemdé lys van konsonante slegs ’n onvolledige weergawe is van die aanvangskonsonante van KV77-woorde, (iii) die foneme /a/ en /o/ in die KV7VKF-woorde voor­ kom, terwyl hulle nie in XV7V-woorde voorkom nie. (iv) die vokaalvariante met ’n „onvolkome” glottale aanset (p. 63) ook voorkom by die realisering van die

foneme /a/, /o/ en /u/. Hierdie fonemiese verband sou met ’n groter KV77X7-korpus beslis groter gewees het.

nam’m

KVN9N Minimale Pare

Hierdie woordstruktuur het ook ’n lae leksikale frekwensie. In (2.1.3) is genoem dat die sillabiese nasaalfoneme saam met die vokale behandel sal word. Hierdie verband tussen die vokale en die sillabiese nasaalfoneme blyk verder uit die feit dat die artikulasieproses van die P77-volgorde in O?7~woorde (2.1.5) ooreenstem met die artikulasieproses van die /iPff-volgorde in KVN9N-WQorde. Of dié verband tussen hierdie twee woordstrukture slegs foneties dan wel fonemies is, behoort duidelik te word uit ’n studie van die volgende 5 paradigmas.

swart korhaan slaan

n^am’A

taih’m

~

geur

IJam’A

-

uitgooi

Kam* m-Paradigma

(2)

kain’m n^am’A

-

suig trap

n.’ am ’ m n| |§m * m

göm’m

veile brei gjx’óm’m -■ kambro gJbm’A - vagina gljom’m - baie melk gee n|om’m - knyp

nöm ’ m n|om’A tdm’m

-

suig uitskraap nader

tsom * Ai

drukking ’n kwas

.’öm’m

Kom*m -Paradigma

dom A ’m g^pm’m göm’ih

meng -

kpm’m

verwurg keelvel

g-’pm’m

-

pyigif

n.’ ëm ’ m fom’m llöm’m

(5)

Scilla sp. skep

Kom* in-Paradigma

(3)

(4) 2.1.9

Kam*m-Paradigma

(1)

/n|/, /n^/, /n!/, /nj/;

“ -

terughou vassit verwurg

“

Digitaria sp.

Kang* n ö’-Paradigma

nfang’ng - lekker wees

npng’ng - volstruisnael

Dat daar ’n duidelike fonemiese verband is tussen die XP7y- en ^7ff7^-woorde, kan afgelei’ word uit

86

die feit dat die XW?/V-woorde slegs na een van die vol­ gende konsonante voorkom: /t/, /d/;

/k/, / g/;

/g+/, /g!/, /g||/;

/n|/, /nV, /n!/, /n|| / ;

/g|x7;

/ts/;

/n/.

As hierdie reeks konsonante vergelyk word met dié wat die woorde inisieer (p. 63) blyk dit dat: (i) slegs /g^x’/ en /n/ nie voor XF?V-woorde verskyn nie, (ii) bogenoemde lys konsonante ’n onvolledige weergawe is van die reeks konsonante wat XV’R-woorde voorafgaan. Wat ook opmerklik is, is dat die foneme /9/ en /9/ in die XWPW-woorde voorkom, en nie in KK9K-woorde nie. Die KV^V-struktuur (p. 63) is ook gekenmerk deur die vokaalvariante wat met ’n vernoude stemspleet en ge­ spanne stembande uitgespreek word. Hierdie fonemiese patroon word herhaal in die geval van die N7N-volgorde van die KVN7N-woorde. So word die sillabiese nasaalfoneme /’m/ en /ng/, wat meesal gerealiseer word as [m]en[$] , ook gerealiseer as [ ?ip] en [ . Die ver-

oand tussen hierdie sillabiese foneemvariante en boge­ noemde vokaalvariante is onmiskenbaar. Dit is duidelik dat die foneemspreiding en algemene ooreenkomste tussen die KV7V~ en KVN7N-woorde ’n groter verband sou vertoon as die KW?/V-korpus groter was. Op grond van hierdie gegewens is dit duidelik dat die gesamentlike behandeling van die vokale en sillabiese nasale bo enige twyfel geregverdig is.

In (1.3) is genoem dat die foneemidentiteit

deur middel van 9 woordstrukture bepaal sou word.

L’.

Hierdie taak is nou afgehandel. Al wat nou oorbly, is om ’n opsomming te gee van die foneme wat deur middel

van bogenoemde woordstrukture bepaal is. Die volgende tabel bevat hierdie gegewens en kan ook benut word om: (i) die foneemspreiding van foneme af te lees en (ii) woorde op te soek (in een van die 9 woordstrukture) wat 'n bepaalde foneem bevat.

89

88

4^

x], bv. fxae -

+*

c .

p, bv. |aè - tas $>] , bv. pai - skop

p

ph

L

|x’], bv. Ix’ai - voet [ n|x’l, bv- ha(n)|x’ai G y voet

Foneem Realisering van Foneem- Realisering van Foneem­ variant norm

bv. Fai gras [|h], bv. ||hae - on­ gelukkig wees

[n+z’1. bv. ha(n)fx’ai -

sy koperkraal

duidelik dat die fonetiese voorstelling van vokale nie

met vertroue op die bestaande vokaalklassifiserings gebaseer kan word nie. Hulle wys egter albei daarop dat

'n konstante verwysingssisteem soos dié van die I.P.A. nog baie waarde het as ’n navorser geskool is in die

[ni’l» bv. ha(n)!’o - sy rug

I.P.A. vokaaluitspraak. Vir die huidige bied hulle egter geen nuwe oplossing vir die probleem nie.

[n-’"h] , bv. ha(n) ’. ’hu -

Westphal se ondersoek was net daarop gemik om aan te toon (p. 1)

hy gaan

hnix’L bv. ha(n)!x’ai -

sy stertriem [np], bv. ha(n)| ’a hy pyn

„that an area in the oral cavity is used that is not represented on the CV-Chart.”

Afgesien van die feit dat die klem van sy ondersoek op die geperste vokale val het Westphal ook die vokaalstande van die vokale /a/, lel, /i/, /o/ en /u/ bepaal. Hy het egter nie ’n standpunt ingeneem oor hulle fone­ tiese voorstelling nie. Dit kom dus daarop neer dat Westphal se publikasie slegs nuwe inligting bied oor

98

die artikulasieplek van twee geperste vokale.

99 24 )

Ten

Foneem Realisering van Foneem­ Realisering van Foneem­ norm variant 25) [a], bv. [|a. [ |[a] - hoed [’a], bv. ama [’ama] a

opsigte van Zu|’höasi is Ladefoged se bewering in The Classification of Vowels (1956) nog steeds geldig, nl.

liggaam

„We may conclude that there is at the moment no method of classifying a vowel precisely unless the reader has some form of aural contact with the writer."

wakker word [’e], bv. fx’ai koperkraal [afi], bv. Jaihm [l

Ladefoged se gevolgtrekking bied ’n oplossing vir my probleem as sy sin verleng word om soos volg te lees:

-

-

afgeleë wees [ 7 0^], bv. g|x’ainm

„unless the reader has some form of aural contact with the writer or a speaker of the language concerned."

a

[a], bv. za [3a]

gereed wees

[ - bars [’a] , bv. g.'a’A [g!a?a] komies wees

In die geval van 2u|’höasi is ’n spreker van die taal nie so maklik bekombaar nie maar enige fonetikus kan, deur na die bandopname van die Boesman-teks in The

[s]» bv. gfS’i [g^s’ï] verte

! Xu Language (1.2.1) te luister, aflei wat die vokaalkwaliteit van die foneemnorm en foneemvariante is. Die fonetiese simbolisering wat vervolgens aangegee word asook dié van die konsonante is dus eintlik oorbodig.

raakgooi bv. palmboom

Vir die huidige word volstaan by die noem van die fonetiese realisering van die foneemnorm en die verskaffing van enkele voorbeelde om die fonetiese realisering van vokaalvariante te illustreer. Soos in (2.1.3) genoem is, word die sillabiese nasale m en ng saam met die vokale behandel.

[’a], bv.

9

[a], bv. 2am [ 3am] maer

[§], bv. skeur e26)

ï

Si

[.”aufi]0 J, kbv. inwag [e], bv. n|am [gfaip] padda

II ae [ ||ae] -

[?], by. en

[’e] , bv. n | è ’è [5 |e alleen wees

[i], bv. tsi [tsi] kom [ï], bv. tShï [t/hï]

[’i], bv. di’i [di7i] -

lewer

spontaan wees [7ï]> bv. gfa’i verte

] -

-

SfUWfS IN AFRICAN LINGUISTICS 101

100

Foneem Realisering van Foneem- Realisering van Foneemvari ant norm

2.3

O27J

Martinet (p. 53) beskryf die doel van fono­ logiese ontleding soos volg:

[ij] , bv. .'ó [ !^J broer

-

[’$], bv. osi [’^si] gewoonte [o], bv. ||öm [||om] - kap [’ o], bv. | ’om [ | ’oip] eet [0^]» bv. Jömm [j cApqi]-

[3], bv. n.'oa [fl.'oa]

ontworte1 [’ol, bv. pöa [f’oa] -

- waad

pluk

>o«

bv. xöi [x§ï] - maal bv. gJx’oi [ólx’ql6] “ ereksie

[5] , bv. n|öi [5|oi]

[q], bv. n|om tx)|oip] -

- reen [J], bv. zoi [zqi] -

springhaas

rondvlieg [uL bv. Ju [ Ju] -

naam [ü], bv. Ju [!ü] vra

„The aim of phonological analysis is to identify the phonic elements of a language and to classify them according to their function in that language.

Their function is distinctive or oppositional when they contribute to the Identification, at one point of the spoken chain, of one sign as opposed to all the other signs which could have figured at that point if the

message had been a different one."

[’u], bv. J’ui [l’ui] fladder

[’ïï], bv. lou wees

DISTINKTIEWE KENMERKE

In hierdie afdeling sal die betekenisonderskeidende elemente wat in Zu|’höasi optree, bepaal word en geklassifiseer word met verwysing na die spraakklanke waarin hulle voorkom.

||’ü [||’ü]

Die sillabiese nasaalfoneme /’m/ en /ng/ word foneties gerealiseer as [ip] en [^] , bv.

| ’om [ I ’om] (eet) en ||’ Ang [ H’ecl (vrygewig wees) Soos in (2.1.9) genoem is, kan hierdie foneme ook gerealiseer word as [’m] en [’q], bv.

göm’m [goip’ip] (veile brei) en n|ang’ng [n|ai39^] (lekker wees)

Uit die fonetiek weet ons dat die fone van ’n taal op grond van (i) artikulasieplek en (ii) artikulasiewyse of wyse van lugstroombeheer geklassifiseer word. Die fonetikus werk dus met taal as 'n fisiese verskynsel en baseer sy indeling van die fone van 'n taal op die fisiese kenmerke wat hy (ouditief) bewuste-

lik ervaar en desnoods kan naboots.

Die fonoloog daar-

enteen werk met taal as 'n betekenisdraende kommunikasiemiddel. Hy baseer sy indeling van die foneme of betekenisdraende eenhede van 'n taal op dié fisiese kenmerke van spraak wat die sprekers van die taal, ge-

103

102 woonlik onbewuste lik, as betekenisonderskeidingsreëls

afgelei word deur die verskillende paradigmas (2.1.1 -

gebruik. Hieruit blyk dus dat die fisiese kenmerke van spraak vir beide die fonetikus en die fonoloog van belang is. Elkeen bestudeer egter die fisiese ken- ■ merke van spraak vanuit die gesigspunte van sy besondere vak. Dit is daarom onvermydelik dat daar in sekcre opsigte raakpunte tussen die twee vakrigtings gaan wees.2^ Daarom kan die fonoloog in sy benaming van

2.1.9) vertikaal en horisontaal te „lees". In die ge­ val van die konsonante word daar met ander woorde be­ paal wat die algemene betekenisonderskeidingsreëls is wat die betekenisse van die volgende woorde onderling onderskei:

die betekenisonderskeidende kenmerke of distinktiewe kenmerke doelbewus van fonetiese terminologie gebruik maak. In hierdie verband sê Chomsky (p. 239) in sy bespreking van Jakobson en Halle se Fundamentals of

Language:

„The optimal situation from the point of view of simplicity arises when we

can interpret the value given to a phoneme in the distinctive feature table directly in physical terms; for example, if we can state that every phone of a phoneme with a plus value for the voicing feature is physically voiced." By die bepaling van die distinktiewe kenmerke van die 2u|’hoasi-foneme sal die „indirekte reëls" van Jakobson en Halle nie gebruik word nie. Daar sal veel eerder gepoog word om die distinktiewe kenmerke van elke foneem in „fisiese" of fonetiese terme aan te dui. My benadering stem dus in breë trekke ooreen met die al29} ternatiewe indeling wat Mulder (p. 115) noem.

Die distinktiewe kenmerke van 2u|’hoasi kan

da

ta ki

sa txi

za tx’ i

Deur hierdie betekenisonderskeidingsreëls of distink­ tiewe kenmerke in tabelvorm te giet, kan daar 'n geheelindruk gegee word van die fonologiese prosesse wat in

die Zu|’höasi-konsonantsisteem werksaam is.

Die fonologiese prosesse wat in die Zu| ’höasivokaalsisteem werksaam is kan met 'n bietjie meer moeite bepaal word. In die geval van die vokale van die XV minimale pare moet die twaalf Kk-paradigmas horisontaal gelees word om te bepaal wat die onderskeidingsreëls is wat die volgende veranderlikes onderskei:

tsi tsa tsi

tèï tsö tsu

Afgesien van watter distinktiewe kenmerke onderskeidend is by die vokale of by die konsonante van Zu|’hoasi,

moet hulle voldoen aan die vereistes wat Martinet (p. 191) noem, nl. „What can be expected above all of the

104

105

distinctive elements of the language

Deur die minimale pare waarmee die foneme be­

is that they should not be confused

paal is vertikaal te bestudeer, is daar bepaal dat daar 'n hele reeks van fonetiese kenmerke is wat betekenisonderskeidend in >2u|’höasi optree. Hierdie kenmerke kan op grond van gemeenskaplike fonetiese kenmerke ver­ deel word in distinktiewe kenmerke wat betrekking het

with one another. We may suppose therefore that they will tend to be as different from one another as is permitted by the organs of speech which are concerned in their production."

op: (i)

Omdat die artikulasie van vokale en konso­ nante fisies verskil en omdat hierdie twee tipes spraak-

klanke gevolglik van aparte stelle distinktiewe kenmerke gebruik maak word hulle distinktiewe kenmerke in aparte tabelle behandel as: (i) (ii)

die distinktiewe kenmerke van konsonante die distinktiewe kenmerke van vokale en sillabiese nasale.

en

Om die vertolking van die tabelle en dus die „aflees" van die distinktiewe kenmerke te vergemaklik word elke tabel voorafgegaan deur 'n kort bespreking, wat bedoel is om die moontlikheid van terminologiese onduidelikheid uit te skakel.

2.3.1

Distinktiewe Kenmerke van Konsonante

Alhoewel die distinktiewe kenmerke afgelei kan word deur die paradigmas van die verskillende woordstrukture (2.1.1 - 2.1.9) vertikaal te bestudeer,

is dit nogtans nodig om ’n samevatting te gee waarin daar ook verwys word na die fonologiese prosesse wat in 2u|’höasi werksaam is.

(ii)

artikulasiewyse

en

artikulasieplek.

Soos Martinet (p. 64) aandui30^ is die volgende reeks

terme nie beskrywings van elke fonetiese eienskap van 'n foneem nie. Die terme dui slegs op die kenmerke waarmee die onderlinge verhoudings tussen die verskil­ lende foneme bepaal word.

Die kenmerke wat betrekking het op artikula­ siewyse is die volgende: (i) (ii) (iii) (iv)

Plosief Affrikaat Implosief3"^ Inf rikaat32''

(v) Frikatief (vi) Likwied (vü) Retrofleksief (viii) ' Repetitief33'' (ix) Fundamenteel 34'1 (x)

(xi) (xii) (xiii) (xiv)

(xv) (xvi) (xvii) (xviii) (xix)

Homorgaan35''

Heterogaan35''

Homoheterorgaan Glottalies35'' Velari es35''

2 7)

Stemhebbend Stemloos Oraal

Nasaal

Aspirasie

Die distinktiewe kenmerke wat betrekking het op artikulasieplek is die volgende:

107

106 (i) cm (iii) (iv)

bil abiaal denti alveolaar alveolaar

(v) (vi) (vii)

alveopalataal

(viii)

palataal lateraal velaar glottaal

Benewens die feit dat 'n fisiese kenmerk soos plosief in 'n betekenisonderskeidende verhouding tot bv. affrikaat, retrofleksief ens. kan staan, verg die betekenisonderskeidingsreëls van Zu]’hoasi, soos vervolgens aangedui sal word, 'n verdere onderverdeling van die begrippe plosief, affrikaat, implosie f, infri-

kaat, frikatief en likwied. Hierdie ses distinktiewe kenmerke bevat dus ander distinktiewe kenmerke wat aan hulle ondergeskik is. Al die distinktiewe kenmerke wat in bogenoemde lyste aangegee is, fungeer dus nie gelyktydig nie. Die rede hiervoor is dat die reëls wat die sprekers van Zu|’hoasi onbewustelik aanwend om betekenis tussen minimale pare te onderskei nie tegelykertyd al die fisiese kenmerke van alle foneme in­ sluit nie. Daarom kan die gevolgtrekking gemaak word dat daar hiërargië van distinktiewe kenmerke bestaan.

Hockett (p. 43) sit hierdie saak soos volg uiteen: „. .. the phonologic structure of an utterance shows a hiërarchie organization, involving units of various relative size-levels: the units at any size-level save the smallest consist of arrangements of units of the next

smaller size-level. In theory, the patterns involved in such hiërarchie structures can be described in either

of two ways: beginning at the lowest level (the ultimate phonologic constituents) and working up the scale, or beginning at the highest level and working down. Either choice entails certain difficulties, but we shall

choose the second procedure, since it seems to afford a rather better basis for an effective comparison of dif­ ferent phonologic systems." As daar in die geval van 2u|’hoasi op die „hoogste

vlak" begin word om die distinktiewe kenmerke te bepaal vind ons dat die distinktiewe kenmerke plosief, affri^ kaat, implosief, infrikaat, likwied, frikatief, retrofleksief en repetitief gesamentlik tot die hoogste hiërargiese vlak behoort. Verder vind ons dat die ander distinktiewe kenmerke wat betrekking het op artikulasiewyse en artikulasieplek aan bogenoemde distink­ tiewe kenmerke ondergeskik is. Soos Hockett aangedui het, bestaan daar tussen ondergeskikte distinktiewe kenmerke ook ’n hiërargiese ordening. Die hiërargiese ordening binne die distinktiewe kenmerke plosief,

affrikaat, frikatief, likwied, implosief en infrikaat word deur middel van die volgende skematiese uiteensettings uitgebeeld.

108

1 09

110

111

113

112

Nadat die bestaan van ’n gebruikshiërargie in die distinktiewe kenmerke van die konsonante aange-

dui is, word die distinktiewe kenmerke in tabelvorm op gesom om sodoende hulle verbondenheid met foneme aan

te dui. In die volgende tabel verwys die simbool (+) op die korrelasiepunt tussen ’n foneem en ’n distink­ tiewe kenmerk na hierdie onderlinge verbondenheid. Die afwesigheid van die simbool (+) dui op die afwesig heid van hierdie verband. Deur middel van hierdie tabel kan daar 'n geheelindruk gegee word van die fono logiese prosesse wat in die konsonantsisteem van 2u|’höasi werksaam is. Die distinktiewe kenmerke is,

INFRIKAAT

soos in die voorafgaande bespreking aangedui is, ingedeel in twee groepe, naamlik distinktiewe kenmerke wat betrekking het op:

(i)

artikulasiewyse

(ii)

artikulasieplek.

en

M4

115

116

117

Uit ’n studie van hierdie tabel blyk dit duidelik dat die distinktiewe kenmerke wat eie is aan ’n besondere foneem ook daardie foneem tussen al die ander foneme van 2u|’höasi onderskei. Deur aan hierdie ver­ eiste te voldoen, is dit duidelik dat die waarnemings wat ten opsigte van die konsonantfoneme gemaak is die toets van ’n fonologiese ontleding deurstaan het. 2.3. 2

Distinktiewe Kenmerke van Vokale en Sillabiese Nasale

In (2.3) is genoem dat die distinktiewe ken­ merke wat betekenisonderskeidend optree, bepaal kan word deur byvoorbeeld die ATV-paradigmas horisontaal te lees. Die distinktiewe kenmerke kan op grond van hulle gemeenskaplike fonetiese eienskappe verdeel word in kenmerke wat betrekking het op: (i) artikulasiewyse (ii) artikulasieplek.

en

Die distinktiewe kenmerke wat betrekking het op arti­ kulasiewyse is die volgende:

(i) (ii) (üi) (iv) (v)

Vokalies^^ Konsonanties 4 2) Ongenasaleerd Genasaleerd 43 ) Ontspanne

(vi) (vii)

(viii) (ix)

44 Gespanne Gesprei45>) Neutraal Gerond

Die distinktiewe kenmerke wat betrekking het op arti­ kulasieplek is die volgende:

(i) (ii)

Middel Hoog

(iii)

(iv)

Bilabiaal4^

Velaar

118 Volgens Mulder (p. 26) is ’n foneem:

,,a simultaneous bundle of distinctive features in phonology which does not extend over more than one position in the chain.” Hy sê verder: ,,a position is a place in which a form can stand and is suitable for similar forms. We can call it a paradigmatic point on the syntagmatic axis .”

Deur middel van die KW-paradigmas is daar reeds bepaal watter vokaalfoneme op die paradigmatiese punt van die sintagmatiese as met mekaar verwissel. Die volgende stap is om te bepaal: (i) watter distinktiewe ken­ merke in elke vokaal se ,,bundle of distinctive feature^*

voorkom en (ii) of daar enige hiërargiese ordening tus­ sen hierdie distinktiewe kenmerke bestaan.

Dat die kombinasie van distinktiewe kenmerke van elke vokaal uniek moet wees, is vanselfsprekend en sal ook in die tabel van distinktiewe kenmerke aangedui word. Wat egter nie so vanselfsprekend is nie, maar wel van belang is vir ’n vollediger begrip van die proses van betekenisonderskeiding , is ’n uiteensetting van die onderlinge verbondenheid van die distinktiewe kenmerke. Hierdie verbondenheid word, soos in die geval van die konsonante (2.3.1), verklaar deur middel van ’n skematiese uiteensetting waarin die distinktiewe

119 kenmerke in verskillende hiërargiese vlakke verdeel

word. Voordat die distinktiewe kenmerke van die vo­ kale hiërargies georden kan word, moet daar egter voorsiening gemaak word vir die distinktiewe kenmerke van । die sillabiese nasale. Dit is nodig omdat daar in (2.1.3) daarop gewys is dat: (i) die sillabiese

nasale m en ng op grond van fonologiese maatstawwe by die vokale geklassifiseer sal word en (ii) die silla­ biese nasale betekenisonderskeidend kan wees in KVN47 ) en KVV-woorde. Hieruit volg dus dat die distink­ tiewe kenmerke van die vokale en sillabiese nasale gesamentlik behandel moet word as die distinktiewe ken­ merke van die sillabiese foneme. Deur middel van die volgende skematiese uiteensetting kan die hiërargiese verband tussen die distinktiewe kenmerke van: (i) die

vokale plus die sillabiese nasale en (ii) die vokale onderling aangedui word. ’n Begrip van hierdie hiërargiese verbondenheid tussen die distinktiewe ken­ merke het die aanduiding van die fonologies relevante distinktiewe kenmerke baie vergemaklik.

120

121

In die volgende tabel verskyn die vokale en die sillabiese nasale op die horisontale as terwyl die

distinktiewe kenmerke op die vertikale as verskyn.

Die verband tussen 'n foneem en ’n distinktiewe ken­ merk word deur middel van die simbool (+) op die kor-

relasiepunt van bogenoemde asse aangedui.

Die af-

wesigheid van hierdie simbool kan daarop dui dat 'n besondere distinktiewe kenmerk:

(i) afwesig is in

die fonologiese samestelling van ’n foneem of (ii)

fonologies irrelevant is vir betekenisonderskeiding

in die spreiding van die betrokke foneem.

So is die

kenmerk gespanne byvoorbeeld afwesig in die fonologie­

se samestelling van /i/ terwyl die kenmerk hoog fono­ logies irrelevant is.

Die distinktiewe kenmerke van

2u|’höasi-vokale en sillabiese nasale is verdeel in twee groepe, naamlik dié wat betrekking het op: artikulasiewyse en (ii) artikulasieplek.

(i)

1 23

122

DISTINKTIEWE KENMERKE VAN SILLABIESE FONEME

2.4

FONEEMINVENTARIS

Die nut van ’n foneeminventaris lê daarin dat dit nie net 'n uiteensetting van die gerealiseerde foneme en foneemvariante is nie, maar ook tegelykertyd ’n geheelbeeld bied van die fonologiese sisteme wat in ’n besondere taal werksaam is. ’n Gaping in die foneeminventaris moet daarom vertolk word as ’n onop­ getekende foneem totdat: (i) die navorser homself daarvan vergewis het dat daardie foneem ongerealiseer is en sy foneembepaling korrek is, óf (ii) totdat ’n ander aanvaarbare verklaring gevind is vir die gaping in die sisteem.

I

In die volgende foneeminventaris bestaan daar

gapings wat nie op grond van die woorde wat in 'n Zu\s hoasi-Woordeboek voorkom, verklaar kan word nie. Aangesien ’n iu\* hoasz-Woordeboek ook nie die volle­ dige woordeskat van ZuJ’höasi bevat nie, is dit ook nie moontlik om sonder twyfel te sê watter van die onopge­ tekende foneme: (i) gerealiseer is maar onopgeteken is of (ii) ongerealiseer is nie. Daar kan egter op grond van die fonologiese sisteem in die inventaris sekere afleidings gemaak word na aanleiding waarvan die gapings in die foneeminventaris verantwoord kan word. So kan daar gevolgtrekkings gemaak word oor

j

1

l

i 5

watter van die onopgetekende foneme (i) „realiseerbaar” is en (ii) watter „onrealiseerbaar” is. Die „foneme” Soos uit bestaande tabel blyk, bestaan elke sillabiese

foneem uit ’n bundel kenmerke wat hom van die ander

sillabiese foneme onderskei.

wat „realiseerbaar” is sal in die hieropvolgende foneeminventaris met die simbool * gemerk word terwyl die gaping gelaat word in die geval van dié wat „onrealiseerbaar” is.

Deur die „realiseerbare” foneme

1 24

op hierdie wyse in die foneeminventaris te betrek, word daar by voorbaat vir hulle ortografiese voorstel­ ling voorsiening gemaak.

Hierdie gebruik is nie so onwetenskaplik as wat dit met die eerste oogopslag skyn te wees nie. Daar is trouens sekere van die foneme van 2u|’höasi

bepaal deur, na aanleiding van die fonologiese sisteem, te veronderstel dat daardie besondere foneme „realiseer­ baar” is. Die bestaan van sulke „realiseerbare” foneme is dan later bevestig deur denkbeeldige woorde, met byvoorbeeld ’n XV-struktuur te vorm, totdat daar ’n KV minimale paar gevind is.

Die grondbeginsels waarop die uiteensetting van die Èu|’hoasi-foneeminventaris berus, is ontleen aan die fonetiek. So word die konsonante byvoorbeeld getabuleer op grond van die korrelasie tussen die artikulasiewyse en die artikulasieplek. Omdat die fono­ logiese sisteme wat by die konsonante werksaam is ver­ skil van dié by die vokale en sillabiese nasale, word die sillabiese foneme en die konsonante in aparte foneeminventarisse aangegee. 2.4.1

Inventaris van Konsonantfoneme

Op grond van fonetiese beginsels word die foneme in die volgende tabel in groter eenhede gegroepeer. (i) Plosiewe + Affrikate > Sluitkonsonante (ii) Retrofleksief + Repetitief > Tikkonsonante (iii) (iv)

Frikatiewe + Likwiede > Kontinuante Implosiewe + Infrikatiewe > Suigkonsonante

125

1 26

geen bevredigende bewyse gevind om die identiteit van /mh*/ te bevestig nie. As gevolg van die betekenis van die verkleinwoorduitgang het /mh*/ 'n redelike hoë leksikale frekwensie. 2.4.2

INVENTARIS VAN SILLABIESE FONEME

VOKALIES

O n g en asaleerd

Gesprei

G en asaleerd

Soos uit bostaande tabel afgelei kan word, is daar vir die „realiseerbare” foneme /gx’*/, /dx’*/, /g||h*/ en /mh*/ voorsiening gemaak. Die moontlike voorkoms van /gx’*/ en /dx’*/ is gebaseer op die veronderstelling dat die foneme /tx’/ en /kx’/ ook, soos dit die geval is by die ander affrikate, stemhebbende teenvoeters sal hê. Deur die byvoeging van die foneme /gx’*/ en /dx’*/ sou die simmetrie van die foneeminventaris nie versteur word nie maar eerder vergroot word. Dat die foneem /g||h*/ wel bestaan, wek geen twyfel nie. Hierdie foneem is as gevolg van sy lae gebruiksfrekwensie nie geïdentifiseer nie. Dit vorm ’n deel van die reeks /g[h/, /g=^h/, /g’.h/ en /g|[h*/. Op die oomblik word die bestaan van /mh*/ erken, byvoorbeeld dshau-mhï t > (meisies) en mhlsz (kinders). Tot dusver is egter

1 27

Ontspanne

i e

Gespanne

Ontspanne

Neutraal

u

a

0

a

0

ï

Gespanne

Bilabiaal

Ontspanne

’m

Gespanne

m*

KONSONANTIES

Gerond

ü

a

Ö

3

Ö

Alveolaar

n*

Velaar

ng ng*

Inventaris van Sillabiese Foneme

Hierdie foneme word aan die hand van hulle distinktiewe kenmerke verdeel in twee hoofgroepe naamlik: (i) vokaliese en (ii) konsonantiese sillabiese foneme. Die „realiseerbare” foneme is met die sim­ bool * aangedui.

Om voorsiening te maak vir die sinvolle inskakeling van die foneme /n*/ [n], /m*/ en /ng*/ [$] in bogenoemde foneeminventaris, was dit nodig om die bestaan van bykomende distinktiewe kenmerke by die sillabiese foneme te veronderstel. Deur hierdie uitbreiding van die aantal distinktiewe kenmerke was dit moontlik om 'n duideliker verband tussen die hiërargiese ordening

van die distinktiewe kenmerke van die vokale (p. 117) en die sillabiese nasale te skep. Die skematiese uiteensetting van die vollediger hiërargiese ordening sien soos volg uit.

129

128

2)

Kyk hoofstuk 1 voetnota 3.

3)

t,...... the concept of a phoneme as a simultaneous bundle of distinctive features loses much of its significance, if the phonemes cannot be considered minimum (i.e. atomic) units between which one can establish syntagmatic relations. The atomic units in a paradigmatic sense are not the phonemes, but the distinctive features of the phonemes. Commutation of phonemes is actually a short cut to commutation of features. Such minimal pairs as /pin//bin/ and /pin/-/tin/ are more minimal than such pairs as /bin/-/tin/. In the latter we are in fact making two commutations simultaneously . In order to achieve syntagmatic significance for the concept of a phoneme it is necessary to understand the term ‘simultaneous’ in the definition of the phoneme in a purely syntagmatic way, i.e. the phoneme has to be established as a bundle

Hiermee is die beskrywing van die foneme van Zul’hoasi afgehandel. Ten spyte van hierdie verdere navorsing is die foneemtal nog baie hoog. Op grond van my huidige insig in die vak is dit egter nie moontlik en ook nie raadsaam om enige foneem of foneme te reduseer nie. Verdere navorsing mag wel gegewens aan die lig bring wat kan lei tot groter foneemekonomie.

2.5

of features between which there are no syntagmatic relations. Between the phonemes, i.e. between those bundles of features, then, syntagmatic rela­ tions can be established. These relations are in the first place as to their form - relations of sequential order, and - in the second place functionally - such relations as peripheral versus nuclear, more peripheral versus less peripheral,

VOETNOTAS

explosive versus implosive, and their converses.” 1)

’n Bespreking van hierdie aard word gevind in

Sjórensen se artikel The Phoneme and the Phoneme Variant»

4)

Wang stel hierdie saak soos volg:

„Furthermore, segmental features are usually

131

130

not relevant in the various types of tone sandhi;

8)

that is to say, the interaction of tones in a sequence is independent of the nature of the segments which occur with the tones. Phonetically, of course, the domain of the tone is over the entire voiced portion of the syllable. From these considerations, it is preferable to formalize the tone features differently from the segmental fea­

gegee in die inleiding van 'n Zu\* hoasi-Woordeboek (p. xiii). Die letters f en v kom in leenwoorde voor en is ook ingesluit in die alfabet.

Onder die totale aantal foneme word bedoel die aantal 2u|’höasi-foneme waarvoor daar in die prak­ tiese ortografie voorsiening gemaak is. In die geval van die konsonante is dit 88 en in die ge­ val van die vokale 13.

tures and regard them as features of individual

syllables 5)

...... the problem was simplified by treating com-

In die foneeminventaris (2.4) word daar voorsie­ ning gemaak vir 5 sillabiese foneme, nl. /ng/, /’m/, /n*/, /Qg*/ en /m*/. Die foneme /n*/, /ng*/ en /rp*/ word „realiseerbare" foneme genoem omdat hulle weens 'n gebrek aan woordeskat nie deur middel van 'n minimale paar geïdentifiseer kon word nieDie woorde waarin hierdie foneme voorkom is ook in 'n SufJhoasi—Woordeboek opgeneem, nl.

mutation and Identification as two consecutive steps. But as a matter of fact the statement that p and t are commutable in pin and tin presupposes the Identification of the in of pin with the in of tin. This means that these two operations must take place simultaneously, and that the problem of dissolving the chain into phonemes consists in de-

ciding which phonetic differences have to be considered as distinctive and which as automatic. The decision must be based on an interpretation having the purpose of describing all the facts (including the phonetic manifestation) in the

/n*/ /m*/

/ug*/ 12)

gevind.

D

Die foneem /o/ verskyn nie in KV-woorde nie en gevolglik word hier net met 12 paradigmas gewerk al­

hoewel daar 13 vokaalfoneme is.

in in in

zauman m’A nfang nf ang

simplest way."

Die lys van fonologiese strukture word in (1.3)

Die alfabetiese volgorde van 2u|’höasi word aan-

(blouwildebees) (soog)

(Acacia fleckii) (berispe)

V 1, Kyk voetnota 10 hierbo.

Volgens The Principles of the International Phonetic Association (1966) p. 18 word aanbeveel dat sillabiese nasale soos volg geskryf word [m] en [$] .

133

132

Die voorkoms van [^] in woorde soos

Die foneem /h/ word gerealiseer as [fi].

samaiiga [jama^ga] (mielie) tèö’üngo [t/^ü^g?] (klapperratel) kètanga [k^taijga] (ketting)

is ook in ag geneem. As gevolg van die beperkte voorkoms en betekenis van woorde met [^] in die mediale posisie is besluit om slegs die kMV-struk-

nfaha g.'aidónaha

en en

n|axa g.’Aidónax4

(rugmurg) (streepmeerkat)

|’uriha

en

|’urixa

(vuil wees).

Die dialektiese realisering van /k/ as [x] is minder algemeen, bv.

tuur as spreidingseenheid vir [5] in aanmerking te r neem.

xdkdwa khoe Die vergelykbare kV7-paradigmas van (2.1.2) en kW-paradigmas van (2.1.3) is die volgende:

19)

Kaa-, Kae-, Kaï-, Kao- en kau-woorde is vergelykbaar met Kam- en kany-woorde,

(ii) Kae-, Kaï- en kao-woorde is vergelykbaar met Kam- en kUK^-woorde,

(iii) Koa-, Koa-, Koe-, koo-woorde is vergelyk­

Hierdie variante is hoofsaaklik beperk tot die intervokaliese voorkoms van /b/. Die vroeë stemaanset is 'n fonetiese kenmerk van die volgende foneme: /bh/, /dh/, /gh/;

/ ds/, /ds/;

/g|h/, /g^h/, /g!h/, /*/; /g!x’/, /g||x’/Kyk hoofstuk 1 voetnota 15.

[r] , bv.

20 )

Die intervokaliese realisering van die foneme /|’/> /|’/> /! */ en /1| */ is onderskeidelik [n|9], [nf’], [n!9] en [n||?], bv.

ha(n)J’o khui (sy rug is seer).

(iv) Koe- en k^f-woorde is vergelykbaar met k^m-woorde.

16)

xóxowa khoe (gelyk wees).

||xara (tuin).

baar met kom-woorde,

15)

en

Die foneem /r/ word deur sommige sprekers uitgespreek as

(i)

In 'n

beperkte aantal woorde is hierdie foneem dialekties gerealiseer as [x], bv.

/dsh/, /d^h/;

/g[x’/, /g|=x’/,

Die omstandighede wat aanleiding gee tot die artikulasie van hierdie variante word deur Beach (p. 85 bespreek vir Nama. Aangesien sy bespreking ook op Zu|’hoasi van toepassing is word dit vervolgens aangehaal. In Beach se ortografie is:

I =

f = ƒ » • =C

en ]| =1.

„There is one more rather important point to make regarding clicks containing this glottal plosive efflux. When they are immediately preceded in the same breath-group by a vowel (terminating the preceding root), a very short voiced

135

134

nasal stop is often (but not always) heard during the occlusion before the influx occurs. An

22)

Westphal, E.O.J.

Vowel Systems and X~Ray Photo-

graphy.

example from Salomon Witbooi's rendering of the story of the Ram and the Shepherd (see Chapter X) will illustrate the point. Roots Nos. 28 and 29 (p. 150) are [are The initial ?:7 of the second of these roots is immediately preceeded by the final vowel e of [are. During the first part of the occlusion of the 3 7 (that is, while the tip, side-edges and back of the tongue are still

23)

24)

hy die tongstonde van die vokale /a/, /ï/, /ö/, /ü/, /|/ en /g/ ook bepaal. Of daar ’n duidelike verband sou wees tussen die tongstonde by die

in contact with the roof of the mouth) , the velum may be lowered so that the air escapes through the nose, giving to the ear the effect of an « or 5,

or of n and $ together.

artikulasie van /a/, /g/, /|/ genoem nie. Daar is ook nie tweede of ’n derde Boesman se basiese resultate sal oplewer

In my first notes on

Salomon's rendering of this phrase I wrote [are (n) ^ui, with an n between the e and the 47.

25)

This nasal stop, together with its accompanying vibration of the vocal cords, ceases just before the influx is made.

(ii)

[7ama] (liggaam)

en

'n onvolkome stembandklapper wat in hoofstuk 1 voetnota 10 genoem is, bv.

da1 a [da7a]

- vuur.

Dieselfde geld ook vir die ander vokaalvariante wat deur die simbool [71 voorafgegaan word, bv. die variante van /a/, /e/, /i/, /ï/, /o/, /ö/,

/u/ en /u/.

26)

hierbo) is ook verantwoordelik vir: (i) die realisering van die kombinatoriese varian­ te van die foneme / | ’h/, /^’h/, /.”h/ en / || ’ h/ nl. [n| ~h], [nf”h], [n.' ~h] en [n|-h] (ii) die realisering van die kombinatoriese variante van die foneme Z|x7, /+x’/. /!*’/ en /||x’/> nl’ [n|x’J, Lnlx’J, [n!ï’J en [nfix’].

'n volwaardige stembandklapper, bv.

4ma

Die omstandighede wat aanleiding gee tot die realisering van die kombinatoriese variante [n|7], [n|7], [nf7] , [n.'’] en [n|7]. (Kyk voetnota 20

en /o/ is dus nie vasgestel of 'n uitspraak dieselfde nie.

Die fonetiese voorstelling [7a] dui op: (i)

The use of this slight nasal efflux before the influx of a7, f7, S7, and C7 is confined to cases where the click is preceded by a vowel. It is never used if the click is initial in a breathgroup." 21)

The Classification of Vowels. I Uit Westphal se publikasie is dit nie duidelik of hy die bestaan van /|/ en /§/ erken nie. Indien wel sou die omvang van sy navorsing vereis het dat Ladefoged, P.

Die fonetiese realisering van /e/ herinner baie aan die uitspraak van e in Tswana se (hierdie).

27)

Die fonetiese realisering van /o/ herinner baie

aan die uitspraak van o in Tswana tsenya mo (sit hier in).

136

28)

29)

30)

31)

137

S^rensen (p. 88) stel hierdie saak soos volg:

Hy verduidelik dit soos volg:

„Phonematics is classificatory phonetics just as systematic botany is classificatory botany. Speech-sounds (phoneme variants) and phonemes can and should be kept distinct. Phonetics and phonematics should not, for they cannot.”

„Clicks, or implosives, may therefore be divided into three classes, - pulmonic, glottalic, and velaric, according as the inner boundary of the chamber wherein the air is rarefied is at the lungs the glottis, or the velum. Glottalic clicks occur in Zulu, Xhosa, and one or two Asiatic languages. Velaric clicks occur in Bushman, Hottentot, South-

„Another classification altogether is that into sets of phonemes which have a distinctive feature in common, e.g. the set of all labials, the set of all fricatives, etc., in the language in question. Some of these sets are regarded, for convenience, as either being a sub-set of a larger set called ‘orders’ or of a larger set called ‘series’. Every ‘order’ has one phoneme in common with a ‘series’ and conversely, but no two ‘orders’ have any phoneme in common, nor have two ‘series’. That is to say that ‘orders’ and ‘series’ are sets of disjoint (non-overlapping) subsets of phonemes having in realization roughly the same ‘place’ (orders) or the same ‘mode* (series) of articulation.”

Eastern Bantu, and perhaps one or two Indian dialects of South America. All the clicks of

Hottentot are velaric.” In die reeks van distinktiewe kenmerke dui hierdie term op die gemeenskaplike suigkenmerk van die suigklanke.

Na aanleiding van Beach se term implosief is die term infrikaat geskep om implosiewe te benoem wat ’n frikatiewe uitset as ’n gemeenskaplike kenmerk het, bv. /g|x/ en /|x/. Tydens die artikulasie van die foneem /x/ vind daar by die velare artikulasiepunt ’n herhaaldelike afsluiting van die lugstroom plaas. Hierdie kenmerk van herhaaldelike afsluiting is benoem met die term repetitief.

„The term chosen to designate each of the features is not intended to give an exhaustive description of the phonic product in question. The adjective ’voiced' is equivalent to the expression 'accompanied by glottal vibrations* in our previous analysis. But neither of these designations is intended to be descriptive.”

Die term implosief is 'n skepping van Beach (p.74).

By die distinktiewe kenmerke van die konsonante dui die term fundamenteel op: (i) nie geaspireerd en (ii) nie geëjekteerd, bv.

/b/, /p/; 35)

/ts/;

/g|/, /|/.

Die term homorgaan dui op die feit dat die arti-

139

138 verskyn, bv.

kulasie van sommige affrikate slegs op een arti­

[t/’ï] (huil) en

kulasieplek geskied, bv.

/ ts/, /tS/;

/ds’/, /d27;

/kx’/.

56)

Die term he terorgaan dui op die feit dat die arti­ kulasie van sommige affrikate op twee artikulasieplekke geskied, bv. /dx/ en / tx/.

57)

Die term homoheter orgaan dui op die feit dat die artikulasie van sommige affrikate beide homorgaan en heterorgaan kan wees, bv.

39)

/dzx/, /tsx/, /dix/ en /t5x/. 5 5

58)

l’ó (rug).

(ii) by sekere implosiewe ervaar as ’n glottale

41)

frikatief, bv.

!’hau (strandwolf-welpie). Die gemeenskaplike kenmerk van glottale afsluiting wat hierdie konsonante kenmerk is benoem met die

term glottalies . Die distinktiewe kenmerk die fonetiese ortografie (Kyk met: (i) [’] as die foon in bv. [tj’] en [!’], (ii) [?] as

glottalies word in 2.2) versimboliseer isolasie verskyn, die foon in ’n woord

/g!/> /!/;

/g||/ en /[/.

die distinktiewe kenmerke fundamenteel en aspirasie hiërargies hoër staan as die dis­ tinktiewe kenmerke bilabiaalj alveolaar en velaar.

(ii) die distinktiewe kenmerke bilabiaal, alveo­ laar en velaar hiërargies hoër staan as die distinktiewe kenmerke stemhebbend en stem­ loos. Die distinktiewe kenmerke stemheb­ bend en stemloos is onderskeidelik afgekort tot H en L.

(soms ook ’n ejektiewe aanset genoem), bv. en

/gf/, /I/;

Uit hierdie skematiese uiteensetting kan daar afgelei word dat: (i)

By die artikulasie van: (i) geëjekteerde konso­ nante en (ii) sekere implosiewe word die pulmoniese lugstroom glottalies afgesluit. Die glottale ontsluiting van hierdie lugstroom word: (i) by geëjekteerde konsonante en sekere implosiewe konsonante ervaar as ’n stembandklapper-aanset

tS’ï (huil)

Sommige implosiewe word gekenmerk aan die feit dat die pulmoniese lugstroom agter hulle velariese artikulasiepunt gestuit word. Hierdie gemeenskap­ like kenmerk is benoem met die term velaries^ bv.

/g|/, /|/; 40)

[ .*’u] (been).

42)

Soos in (2.1.3) genoem is, word die vokale en sillabiese nasale saam behandel. Die distink­ tiewe kenmerke vokalies en konsonanties word onder­ skeidelik gebruik om ’n onderskeid te maak tussen die kenmerke van die vokale en dié van die silla­ biese nasale.

By die distinktiewe kenmerke van die vokale dui die term ongenasaleerd op die gemeenskaplike ken­ merk van die vokale wat nie genasaleer is nie.

140 Die term ontspanne dui op die gemeenskaplike ken­

merk van die ongeperste vokale. Hierdie vokale word met normale stembandtrillings geartikuleer.

141 HOOFSTUK 3

T ONE ME

Die term gespanne dui op die gemeenskaplike ken­

x-

46>

Volgens Wang (p. 96) is die aantal toonvlakke 1) wat in 'n toontaal kan voorkom nie meer as vyf nie’.

Die terme gesprei, neutraal en gerond dui op die gemeenskaplike lipstande van sekere vokale.

Enige notasie wat meer as vyf toonvlakke erken kan dus met agterdog bejeen word. Tot dusver het die navor­ sers van 2u|’höasi nie meer as vyf toonvlakke erken nie.

Die distinktiewe kenmerke van die sillabiese na­ sale word onderling onderskei deur middel van die terme bilabiaal en velaar.

5 47)

3

merk van geperste vokale. Hierdie vokale word met gespanne stembande geartikuleer.

Kyk voetnota 14 hierbo.

Dit dui egter geensins daarop dat daar eensgesindheid bestaan oor wat die toonvlakke van 2u|’höasi werklik is nie. In ’n Zu\’höasi-Woordeboek verskyn daar byvoorbeeld geen woord (enkellettergrepig of meerletter­

grepig) wat kan dien as ’n voorbeeld van Vedder (p. 14), Maingard (p. 43) en Doke (p. 149) se vallende toon 4) nie. Doke (p. 150) en Maingard (p. 43) erken ook die bestaan van stygende toon op enkellettergrepige woorde,^ terwyl daar in ’n 2u\’ hbasi-Woordeboek slegs voorbeelde van „stygende" toon voorkom in meerletter­ grepige woorde. Dit kom dus daarop neer dat „stygen­ de" toon, soos dit in ’n %u\J hoasi-Woordeboek opgeteken is, 'n opeenvolging van 'n laer en ‘n hoër toon is in woorde met ’n KW-, KV^V-, KVNN- of KVN’ff-struktuur. As daar ten opsigte van die algemene beginsels van toonaanduiding sulke ingrypende verskille bestaan, kan daar verwag word dat die onderskeie navorsers se aan­ duiding van toon op individuele woorde ook groot ver­ skille sal vertoon. Die rede vir hierdie verskille kan in 'n groot mate gesoek word in die feit dat die

distinktiewe funksie van toon gebaseer is op relatiewe

eerder as op absolute toonhoogte.

As daar so ’n

142

143

groot meningsverskil bestaan oor vokaalsimbolisering

(2.2.2), dan is dit duidelik dat die identifisering en simbolisering van toneme ook baie probleme sal oplewer. Hierdie inleidende bespreking van die toneme

van Zu|’höasi is hoofsaaklik gebaseer op die waarnemings wat tydens die samestelling van 'n Woordeboek gemaak is. Omdat daar nie ’n diepgaande studie van die onderwerp gemaak is nie, dien hierdie hoofstuk slegs as medium waarin my waarneming opgeteken word. Die diakritiese tekens waarmee toon aangedui word is in (1.7) bespreek.

3.1

BEPALING VAN TONEEMIDENTITEIT

Schachter (p. 231) wys daarop dat toneme in nie-kontrasterende spreiding op grond van fonetiese ooreenkoms bepaal kan word. Hierdie maatstaf, soos hy ook self te kenne gee, bied ongelukkig geen konkrete vergelykingsbasis nie.^ Om hierdie gebrek aan ’n konkrete vergelykingsbasis uit te skakel, is die toneemidentiteit, van die inskrywings in ’n Zu\'hoasi-Woordeboek, bepaal op grond van ‘n vergelyking tussen:

(i) (ii)

absolute tonemiese minimale pare

en

relatiewe tonemiese minimale pare.

Die absolute tonemiese minimale pare word geken aan hulle identiese (segmentele) foneeminhoud en aan die feit dat die betekenisonderskeid tussen hulle berus op ’n verskil in toonhoogte, bv.

g!ai [gJeï] glai [g.’él]

(vleg) (pofadder)

g! ai [g’H]

(blouwiIdebees), i

Die relatiewe tonemiese minimale pare word geken aan hulle nie-identiese (segmentele) foneeminhoud en aan die feit dat elkeen deur dieselfde toneem gekenmerk word

bV‘

g|a [g|a] (skuil) gla [g!a] (reen)

g|]a [g|a] (vasmaak) . Dit is vanselfsprekend dat die verskil in toneemidentiteit tussen die grootste aantal woorde bepaal is deur ’n vergelyking van absolute tonemiese minimale pare te maak. Die werklike bepaling van toneemidentiteit het egter in die meeste gevalle geskied deur ’n vergelyking van relatiewe tonemiese minimale pare. Hierdie feite behoort uit die volgende bespreking duidelik te word. In die geval van n!o (oggend) en n!o (klapper) is ’n verskil in toneemidentiteit duidelik hoorbaar. Volgens die beginsel van fonetiese enersheid, waarna Schachter in voetnota 6 verwys, kan die toneme geïden­ tifiseer word as hoog en laag, bv. n.’ó (oggend) n!o (klapper). Die vraag ontstaan egter of die identifisering van

slegs twee toneme korrek is want n}o (dop) word gekenmerk deur ’n toneem waarvan die toonhoogte hoer is as die van n.'o (oggend) en n]o (bastergemsbok) deur 'n toneem waarvan die toonhoogte tussen dié van n.'o (oggend) en n.'o (klapper) is. Toe die navorsing nog nie ver gevorder het nie, was daar geen uitweg om hier-

144

145

die soort probleem op te los nie. Na gelang daar meer woorde opgeteken is en meer absolute tonemiese minimale pare beskikbaar geraak het, was dit moontlik om tone­

miese paradigmas soos die volgende saam te stel:

Volledige Tonemiese Paradigmas g.’au glAu g!au g.'aü

-

hand opswel gooi stook

g+a

~ -

insit braai verouder

gi=a

-

aankom reën

g.’a g’a gla

droog

g.'ai g.'ai glai g.'ai

-

vleg pofadder

g!Ó

-

volstruis

g!o g! ö

-

vaalbos stof.

blouwildebees paddavis

Uit 'n vergelyking van absolute tonemiese minimale pare het dit spoedig duidelik geword dat daar vier toneme in Zu|’hoasi gerealiseer word. Hierdie vier toneme is aangedui met vier diakritiese tekens (Kyk 1.7). Deur minimale pare soos n!o (oggend), n!o (klapper) en n|o

(dop), n|o (bastergemsbok) hierbo te vergelyk met die woorde van ’n tonemiese paradigma soos g.'ó - volstruis, g!o - vaalbos en

hierbo.

Deur telkens die tonemiese kenmerke van abso­

lute tonemiese minimale pare en die tonemiese kenmerke van individuele woorde met dié van die woorde in ’n volledige tonemiese paradigma te vergelyk is die toneme van die woorde in ’n êu|*hbaei-Woordeboek bepaal. 7 Dit is egter vanselfsprekend dat die bepaling van toneemidentiteit, ten spyte daarvan dat daar ’n konkrete vergelykingsbasis gebruik is, steeds 'n subjektiewe vertolking van ’n ouditiewe ervaring is. Tot­ dat my resultate deur dié van ten minste twee ander navorsers bevestig is, moet studente van die taal die aanduiding van toon in ’n Zw | ’hoasi-Woordeboek steeds krities benader.

Om die kontrole van my gegewens te vergemaklik en om gevolgtrekkings te kan maak oor die verband tussen spreiding en die verskillende woordstrukture van 2u|’hoasi, word daar vervolgens lyste van absolute tonemiese minimale pare verskaf. Dié lyste van mini­ male pare kom uit die KV-, KW-, KV^V-, KVN-, KVNN-, KVKV-, KVVKV- en KVW’ff-woordstrukture van 2u|’hoasi. Die woorde is in alfabetiese volgorde gerangskik.

g’ö - stof. was dit moontlik om te bepaal dat die tonemiese kenmerke

3.1.1

van

Die volgende KV tonemiese minimale pare verskyn in ’n Zu\*hoa8i-Woordeboek. Alhoewel die aantal

g!o (volstruis) g!o (vaalbos) g!o (stof)

en en en

onderskeidelik ooreenstem.

n.’ó (oggend) ; n|o (bastergemsbok); n’.o (klapper).

Die tonemiese kenmerke van

n|ó (dop) is hoër as dié van g!ó (volstruis) en stem

dus ooreen met die tonemiese kenmerke van g^a (insit)

KV Tonemiese Minimale Pare

woorde te min is om betroubare gevolgtrekkings ten op­ sigte van die tonologiese wetmatighede te maak, sal die gegewens nogtans soos dié van ’n groter korpus be­ handel word.

147

146

di dï

-

dü dü

-

-

-

n|&

vroulik dronk wees

n|o

eland doen

n»a n.’l

-

-

-

-

gM

-

bruilof

n! ó

-

g|a

-

skuil

n! ó

-

g|o gI ö

g+a gfi gfa g!a g’a g!a

-

-

-

-

-

-

-

-

g!ó g!o g’ó

_ •* g!u g’Ü

-

-

—

—

snoep kook

insit braai verouder

aankom reën droog volstruis vaalbos stof

water slaap

gll^

-

spensboom

g II a

-

vasmaak

khó khö

—

ko

-

kö

—

afeet wag waarheen

reeds

n||i nj|a

n|P np

dop bastergemsbok

tshi t§hï

gebeur verdwaal

t5ö tSö

oggend klapper

wl

-

wi

-

berispe

-

tand -

-

gebrek seil

za za

I I ’o

si

-

en

sa

-

hulle twee

I ’ü 1.1 1 u

seep terugkom

1 xu ] xü

lê loop

> pa I kX pa

sè së

-

-

SU

-

gü

-

tl

*

—

ti ti

—

to tö

—

-

ts ’i . f ts ’l f

tsu tsu

—

—

—

tee skuil swaar

reguit inryg deksel swerm

oom braak

pha pha

pu Pu 1 Ja •1 sa t J’a 1 J£ • 3

• -

-

-

-

lewer vet

J ’hi

-

’ ’ha

-

medisyne sweet

! ’ha ! ’ha ! ’ha

-

oortref help

vloek vul

-

bedekking

-

droog

insit -

—

—

—

-

versamel arm

! ’o

-

klap bedek

Ju

-

naam

!u

-

!ü

—

agterskoot spoor

J ’u ! ’ü

-

! ’ó

f

! ’Ü ! ’ü

—

-

-

pyllasstuk bles

gebeur wag

s teel opgaan

— -

—

Jx’a

• xo

—

! xo .

f

been hardloop wegspring optel

reis hart

Jx’a ! xó

-

huis slape afblaas

pylgif letsel lei

seun put

-

spore dolosse

—

! ’hó ! ’hö

-

vleis oopkrap

olifant onheil pyp

—

! xu Jxü

-

bedek voorskoot

phó

-

getj ank

||’hü

-

kuit.

148

149

In die volgende tabel dui die syfers die aantal kere aan wat elk van die toneme in ’n bepaalde vokaalomgeDie totaal van die vertikale asse dui wing voorkom. die frekwensie van ’n bepaalde toneem in die KV tone-

miese minimale pare aan. Hoog

a 3 e i ï

3

0

1

u ü

3

Totaal

9

2

KW Tonologiese Minimale Pare

3.1.2

In (1.6) is genoem dat die vokaalopeenvolgings in ktT-woorde verwar kan word met lang vokale, bv. töo (motorkar) of diftonge, bv. n^hai (reis). Omdat hier­

7

die vokaalopeenvolgings egter albei deur verskillende toneme of „stygende toon" gekenmerk kan word, moet hul­ le as opeenvolgings van aparte vokale gesien word. Hierdie beskouing geld ook ten opsigte van die volgende tonologiese minimale pare waarin daar monotonemiese en bitonemiese woorde verskyn. In die geval van die monotonemiese woorde word toon slegs op die eerste van die twee gelyktonige vokale aangedui. Die bitonemiese

1

11 1

S -

woorde vereis egter die aanduiding van toon op elke vokaal.

30

40

20

Middelhoog 7 5 1 3 1 6 6

Middellaag

7 6 -

2 1 12

Laag 3 2 1 2 -

Uit bostaande tabel blyk dit dat die frekwensie van die middelhoë en middellae toneme meer as 50$ hoër is as dié van die hoë en lae toneme. Al die toneme van 2u|’höasi het verteenwoordiging in die woorde met ’n k7-struktuur. Dat die omvang van die gegewens waarop hierdie gevolgtrekking gemaak is baie klein is, is waar maar deur 'n soortgelyke opname ten opsigte van elke woordstruktuur te maak en ten slotte in ’n algemene tabel op te som, kan daar op ’n meer betroubare wyse bepaal word of daar ’n verband tussen toneme en silla­ biese foneme bestaan.

baa baa

vraende bywoord

gui gui

sout hou

gooistokspeletjie

g| Ae g|ae

-

naeltjie arriveer

g|Ai g|ui

-

bos

gfao gfai

-

g!ai g!ii g.'ai glal

-

vleg pofadder blouwiidebees paddavis

g.’ai g! ai

ken broei

g! Au

hiëna

g’au g.' au

-

opswel gooi

huis

g!au

-

stook hand

blaarpens

150 g.’oa gJda g!óa g’ui g!ui g’üi

khAu khau

pyIplakmiddel slaan

tao tao

skaamte rol

| xöa | xöa

nf’hai nf’hai

reis nies

tau tau

jaloers kastreer slap

f ae

nat blaar skoen

-

leeutrop slaapplek duim

-

ontkiem ophang

pluk vuurmaak

veilig sandveld

kx’öa -

insyfer soek

kx’üi kx’üi -

spel vermakerig

n| ai

-

n| Au

-

leen vee

kx’öa -

n | ’hüi - artappel n|’hüi - asemhaal

n | öa

nf au nf aü

nf ai

koe köè

n | óa

moenie skeer

| öe

nf ai

n|| au n||aü

namiddag

knie kambro

-

-

kook jeuk

-

verplig skinder

-

g!xöa g!xöa -

g||aö g||ao

151

tau

loop omval

nf’hao nf’haö

» nf öa nf öa

-

tbó töö

-

| öè

-

maar perd

-

met vuurmaak

f aè

skop skep

blik motorkar

f Ao f ao fab

hart raakskiet kortkom

pyl bespreek

«S,■S* »f zaï

kranksinnig

f au

kameelperd

nfüi . f nf üi

argument

zai zaï

instem klier

f aü

nier

f f au f iu

n.’ ai n 1 ai

by t oorlog

groot word oortref

nï Ao n! ao

plank oplaai

föa f öa

velmat kameelperd

t

aasvoëlmannetjie

1

n 1 au n! au

-

opening patriarg

n!’hae nJ ’haê

ontwyk miskien

n.’ ’hui n!’hüi

krom verskuif

n! oo nïöö

rou skof

| ao | aó | ad

buffel gemsbok vloeistof

| au | aü

skuld stof

| h Ai | hai

renoster

f’Ai

-

f ’üi

| ’hAi {’hai

j ’höa | ’höa

-

bars rooikat

j onk

fxai fxAi

lag dagga

fxai

oog snaar namiddag

fx’Ao fx’ao -

Noord aanklam

fxóe fxöe

stertriempunte ongehoorsaam

egte vark

| óa

nie

| öa

was

-

153

152

! ai J ai ♦! *ai’ ! ai :• *ai• !ai

! ao ! ao Jau Jau Jau

Jau ! aü ! ’hie ! ’hae ! ’haê ! ’hai .’ ’hai

-

-

-

-

-

val

-

wederhelf

-

—

-

-

-

*

-

-

1 ’hói

-

.' ’hüi

—

! ’öa ! ’Öa ’Öa

dreuning uitskud

-

’höa ’höa ’hoa ’höa

! ! ! !

sterf stampblok skop onder-been

-

-

-

-

-

—

trek velsak sif pyn dronk

lui lui JÜ1

> ! ’ui J’üi

Ixai Ixai t Jxai ïxli ïxao Ixao

lx’au lx ’au

-

-

-

-

-

-

suster verrot gompou

oppas keer

materiaal sny

||’hau

-

U’haü

-

lepel hut

||óa jóa

|x&i ||xai

neusbrug -

-

-

skree

onvrugbaar seekoei

—

droogte

-

berou

spoed afdank stilte

IP ai

-

U’ ai

-

stuurwiel ys

H’io ||’ao

spoor kalbas buig man

||£u || au

-

-

-

-

|| öu || aü

w

begin val

||’au

—

pylgif gaap oopmaak

||’hai ]|’hai

-

||’au -

—

versameling gras vloek begrafnis goed hou van

bedek fluit dek vis

stamp Ooste

tak urineer

a a e i ï 0 ö 0

-

vee Ovambomes

||xlu

stel

]]xau

ystervark

Jxüi

verkleineer

II™’

voorlê.

Hoog

Middelhoog

Middellaag

Laag

12 -

27 9 4 19

46 9 8 20 5 24

40 8

7 -

5 15 4 —

u ü

7 -

Totaal

26

-

3 6 1

3

1 4

16 3

1 26 4

1 5 2

102

146

71

Uit bostaande tabel blyk dit dat die middelhoë en die middellae toneme se gebruiksfrekwensie baie hoër is as dié van die hoë en die lae toneme. Dit is opvallend dat die verhoudings tussen die vier toneme in KV- en KW-woorde ’n duidelike verband vertoon.

3.1.3

KV^V Tonologiese Minimale Pare

In (2.1.5) is aangetoon dat die segment ?V

1 55

154

’n kombinatoriese vokaalfoneem konstitueer en dat woorde met ’n KW- of ’n X7?7-struktuur in werklikheid almal as XW-woorde behandel kan word. Tot dusver is daar egter nie aangetoon of die tonologiese struktuur van KW- en KV?1/-woorde genoeg ooreenkoms vertoon om so ’n gesamentlike behandeling te regverdig nie. Weens ’n gebrek aan tonologiese minimale pare moet ’n gevolg­ trekking gemaak word op grond van drie minimale pare.

Dit wil voorkom of daar, ten spyte van die gebrekkige gegewens wat beskikbaar is, tog ’n verband bestaan tussen die toneemfrekwensie van die KW- en KV’V-woorde. Soos in die geval van die XP7-struktuur

het die middellae toneem die hoogste frekwensie. word gevolg deur middelhoog, laag en hoog. 3.1.4

Dit

KVN Tonologiese Minimale Pare

Die sillabiese aard van m en ng is breed­ suinig

kpi

klein

n!a n! a’i

krap kiewietj ie

fa *i

springbok sag.

Hoog

a a e i

Totaal

-

-

-

—

-

Middelhoog 1 -

voerig behandel in hoofstuk 2. Die KP^-woorde in die volgende tonologiese minimale pare is almal monotonemies.

Middellaag

Laag -

n |ang n|ang

góm gom

irriteer insluk

n| óm

glim gfam

seningrig dra

nf Am nfam

fluit kombers

swyg dreun

nl Am nlam

blyplek

-

1 3

1 3 1 3

3 -

glom gföm

-

5

10

3

glim glam

-

wegsteek bed

glóm

-

winter

As in ag geneem word dat bogenoemde tabel op baie min gegewens gebaseer is, kan die data op statistiese gronde bevraagteken word. Wat egter opvallend is, is dat die frekwensie van die verskillende toneme in verhouding ooreenstem met dié van die vorige woordstrukture.

laat deursyfer

gat rivierbedding

dom dom

glom glom kam

kam

insit helfte kam windpomp

n | öm

-

raas toor

-

verken

nlang nlang

-

binnekant eland

n’.óm n’.öm

-

berg vlieg

n||*hang n ||’hang

bewondering skuur

157

156 heuningby geslagsorgaan

4 óm

-

4 om

-

-

omval rondvlieg

I ’ang ! ’ang

torn

-

toom

h i

tom

-

jag

! ’hom ! ’hom

‘i

}am |am

I i. I I ïl

Ï!

som som

-

tgm tam

-

a

h •J

-

-

-

-

horlosie —

uitgooi

] om

-

insny nat wees

|xóm

-

kliprantj ie

|xöm

-

smeek

4 ’am 4’am

-

vesel Suid

4’óng 4’èng

-

plan verander

4 ’hAm

-

|óm 3 J 1

-

glo deel

slaan probeer

enkel rook

-

been toegooi water

-

ystervark

=

eet

Ixóm

-

kledingstuk

Ixom

-

rivier

lom lom löm

! ’om l ’om

—

—

r

)

4’ham 4 ’ham 4’hang 4'hang

—

-

-

-

11™

slaap eet gebeur

ll’ang ll’ang

hinder uitdruk

||ham ||ham

-

bring bespreek

=

vrygewig

—

vasbind

-

deur stel

2 m ng o Totaal

Hoog

Middelhoog

Middellaag

Laag

1

15 -

1 -

20 6 11

11 1 20

8 1 14 2

2

52

6 14

32

7 32

Uit bostaande tabel blyk dit dat die frekwensieverhouding van die XW-woorde nie ooreenstem met dié van die vorige woordstrukture nie. Wat wel opval is dat die frekwensie van die hoë toneem steeds die laagste is.

3.1.5

KVNN Tonemiese Minimale Pare

Die KVNN tonemiese minimale pare verskil van die ^Vff-woorde daarin dat hulle bitonemiese woorde is. Die NN volgorde moet dus ook as ’n opeenvolging van twee sillabiese nasaalfoneme gesien word. Die leksi­ kale frekwensie van hierdie woorde is baie laag. Dit is dan ook die rede waarom daar slegs twee tonemiese

minimale pare in *n iu\}hoaai-Woordeboek opgespoor is, nl. komA

(is)

tsamA

(is)

kömm

(uitval)

tsamm

( stertriempunte).

158

Hoog a m o

Middelhoog

Middellaag

Laag

-

1 4

1

-

-

Totaal

159

-

2 -

2

1

2 1

6

4

glx’aru gJx’aró

. t g.’xuni glxuni

knaag

n! abé

-

luiperd

n!abè nJabè

respekteer bekommer

-

uitmekaarhaal

slaan snork

g||6bA

volprop

Die KVW-woordstruktuur se toneemfrekwensie vertoon verband met dié van die KV-, KW-, en KV^V-

gflobA

proes

karA

struktuur.

kara

klagte wa

3.1.6

karè karë

begeer loof

kharu

laai af seil

KVKV Tonemiese Minimale Pare

Alhoewel woorde met ’n KPKV-struktuur 'n hoë leksikale frekwensie het, is daar in verhouding nie baie tonologiese minimale pare met hierdie fonologiese struktuur nie.

khurl

bara bara

j aar rys

i 1 gumi gAmi

bAré

vermakerig wees sinkdak

g | Ani g]anl

bare

kharu

khürï -

bees uitveër leun vlieg

1 1 1 kAn kuri

g! ArA

bunA

verbaas wees Boesmanviool

buru BÓrA bAr u bürü

skraper g! Abè Afrikaanssprekende g! obè bal g!öbë byl

góbA Gobl

-

-

naeltj ie Ovambo

g!aru

g! AbA gïübA

-

trom bewe

wildspaadjie velkombers gaatj ie

-

opbruis opblaas

-

j aar

oppas

mArl

mari bAnA

sigbaar uitgrawe

-

mielie geld

n! ama n.'ama

enige pad vou

nJaru n! arü

rathefboom afsnysels

n! ’hoba n! ’höbS

praat as

n|(ubu n])übu pabA

vervel afskei

pabü

pampoen pofadder

sara sara

verdaag stof

soro soro

-

soro 5orö

narü narA

swenk wapper

n| aba n|abh

breek roes

Tama

n| ari n|ari

stomp vryf

. • ' tan tari

-

-

t Ama

gemeenskap wangbaard

tabak omsingel

-

goedgunstiglik tevergeefs Herero

-

padskraper dreuning

tama

161

160

. » » toro toro

u - i tsani tsani tsxana tsxana x&bA xaba

xana x3na xiri xari xari

-

-

fabë

-

papegaai vermakerig

f ’hiiri

-

diaree brand

| ’óré

rantsoen brand

£ ’óm& f ’üma

-

skerpioen

-

dagga

fxanü fxanü

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

| hirü

-

|harü

-

| ’ürl

-

| ’uri

-

koprol braai sand

f’hüri

f ’orè

!abi ! abi

Jabi

dik laasgeborene

Jarè ! arè

vark waterskepper

.’habï JhAbl

sysie yster

óm& !öma

-

blikkie

-

beenpuntpyle

! 6ró !óro ! örö

-

| x4ri

-

| xari

-

1 -t 1 |x’uri jx’üri

^abè

dun draad

-

zinl *> zam

] xana [ xana

bruilof

—

-

byvoeg herstel vuil yster

1 ’uri

! ’uri !xir& Jxara

-

-

-

-

-

-

•xAró

||örè ||örè

stomp

Jxarü

pyi skeer

kuit uitspuit

||ib^

heupbeen

||xami

||abè

honger

||xama

bo-armspier

||abu

stertriem

gaan wanneer soen

-

-

1

||abü

ooghare

||’&nl

vasdraai

||’ani

abbavel

boek smeer

||xóbi

bloedlaathoring

-

skerts nagapie draai hartbees

-

vertrek

|[xoba

reinig

||x’órè

jouself poeier

||x’oro

kreukel

Hoog

Middelhoog

Middellaag

Laag

33

55

29

0

2 * -

u

4

5 20 12 23

1 12 17 18 22

1 3 3 3 6

oprol vrou

Totaal

6

93

125

45

-

steenbokvelsak

-

kort

Uit bestaande tabel blyk dit dat die frekwensie van die toneme in woorde met ’n K7KV-struktuur

-

-

-

oprol ry kleur

-

stadiger

-

sny

-

-

-

-

-

-

-

-

pylpunthouer klop gat j ouself oogvlek

hoes raakry

a

3 e i

in verhouding ooreenstem met die frekwensie van die toneme in die KV-, KW- en KV’V-strukture.

3.1.7

KWKV Tonemiese Minimale Pare

Tot dusver is die V7-opeenvolging in woorde met hierdie struktuur slegs as ’n monotonemiese opeen­ volging ervaar.

163

162

n|öana n^óani

(vertel) (aansmeer)

|öara |öara

(voltooi) (deel).

!’hoara !’höara

houdings wat by die meeste woordstrukture opgemerk is, weer herhaal. Die gegewens van bostaande tabel en dié gegewens van (3.1.1-3.1.7) sal in die volgende afdeling

(afplat) (aflaai)

gesamentlik bespreek word.

TONEEMSPREI DING

3.2 Hoog

Middelhoog 2

a

-

0

-

1

Middellaag S 2

-

3

7

Totaal

Laag 5

8

Die enigste opmerklike eienskap van bestaande tabel is dat die hoë toneem se frekwensie laer is as dié van die ander toneme.

3.1.8

KVN^N Tonologiese Minimale Pare

(lym)

n.'öm’m

göm’m

(veile brei)

n.’öm’in

Hoog

m o

Totaal

-

-

—

(i) wat die totale frekwensie van die onderskeie toneme is, (ii) of daar op grond van frekwensie ’n verband tus­ sen toneme en besondere vokale bestaan en (iii) watter toneme die hoogste gebruiksfrekwensie het.

a

Die #7#-opeenvolgings in die volgende tonolo­ giese minimale pare is almal bitonemies. As gevolg van die leksikale frekwensie van woorde met hierdie struktuur, is daar slegs twee minimale pare gevind.

gom’A

In onderstaande tabel kan afge lees word:

3

(naeltjie) (suig).

a a e

Middellaag

Laag

3 -

3 2

2 2

3

5

4

In hierdie laaste tabel is die tonemiese ver-

Middelhoog

Middellaag

Laag

18 -

85 -

86 6

-

14

116 6 15

1 -

1 59 5 27 6

43

280

360

188

0

1 -

ng

Totaal

21 42 6

45 4 25 6

9 -

2 u u m

11 45 6 35

10 7

11 1 24 4 1 16 2 18 2

i ï

ö

Middelhoog

Hoog

14 -

4 -

53 3

Soos uit die tabel afgelei kan word, het die middellae

165

164

Dit word gevolg deur

toneem die hoogste frekwensie.

(3.1) ’n rol speel by betekenisonderskeiding in

die middelhoë, lae en hoè’ toneme.

2u|’hoasi. In die geval van sekere pare homonieme is dit egter nie moontlik om betekenis te onderskei op

Uit hierdie aanbieding van die tonologiese gegewens van Zu|’hoasi kan afgelei word dat my gegewens beskou moet word as die opskrifstelling van voorlopige waarnemings. Om hierby aan te sluit is dit dus van belang dat die verskynsel van die „toonmorfeem" ook genoem moet word. Onder die term „toonmorfeem” word

grond van verskille tussen die fonologiese of die tono­ logiese struktuur nie. By hierdie pare homonieme wat fonologies en tonologies identies is, word die beteke­ nis hoofsaaklik bepaal deur die sintaktiese konteks waar­ in die woorde voorkom. Aangesien party van hierdie pare homonieme etimologiese verbintenisse het, kan sin­ taktiese konteks nie deurgaans as ’n deurslaggewende betekenisonderskeid optree nie, bv.

verstaan 'n woord of ’n morfeem wat op grond van ’n wysiging in toon 'n aanverwante betekenis kry. Daar is slegs twee voorbeelde van die „toon­ morfeem" opgemerk. Hierdie voorbeelde is gevind in: (i) die geval van die woordstam èu (mens) wat deur die wysiging van toon verander na iu (mense) en (ii) die meervoudsuitgang wat twee vorms naamlik (-ei} en (-sl) kan aanneem. Die verskil in betekenis tussen

dië twee vorme van die meervoudsuitgang is te bespeur in die volgende: kokx’üi (-si) (taal) |’höo (-si) (kuier)

kokx’üi (-sl) (pratery) | ’höö (-si) (kuiery).

Of die „toonmorfeem" ’n geïsoleerde eienaardigheid van die taal is en of dit ’n bykomende kenmerk is, is nog nie duidelik nie.

Mi kare nJu’ubu Mi kare nJu’ubu

(Ek wil dagga hê) (Ek wil ’n blaar hê).

Die 2u|’hoasi vermy sulke dubbelsinnige uitdrukkings deur die invoeging van voornaamwoorde. In The !xü

Language (2.3) is aangedui dat naamwoorde van klas 1(c) die voornaamwoord ha in die enkelvoud en in die meer­ voud neem. Die naamwoorde van klas 2 neem die voor8) naamwoord ka in die enkelvoud en in die meervoud. Na die invoeging van hierdie voornaamwoorde sien bo-

staande sinne soos volg uit: Mi kare ha nJu’ubu Mi kare ka nJu’ubu

(Ek wil dagga hê) (Ek wil ’n blaar hê).

Die volgende lys van homonieme, wat slegs op grond van 3.3

BETEKENISAANDUIDING BY HOMONIEME

hulle naamwoordklasverbondenheid verskil, verskyn in ’n Zu]* hoasi-Woordeboek.

Tot dusver is aangedui dat die fonologiese struktuur (hoofstuk 2) en die tonologiese struktuur

darè darè

-

(-) 1 (c) (-sl) 1(d)

wilde dagga dunderm

166 döm döm

( si) (si)

-

1(c)

rivierbedding

z5’i (-)

2

slukderm

za’i (-si)

-

(-) Kb) (-si) 1(c)

gjx’oró

(-) 1Cb) (-si) 2

göru gord

g|x’örd

akkedis bo-armspier hiëna droe blaar

kamp (< Afr. kamp) kam (-si) 1 (c) of 2 kAm (-si) 2 - kam (< Afr. kam)

kaó (-si) 1(b) kaó (-si) 1(c)

verloofde versameling gebruiksartikels

-

-

kuuSè (-si) 1 (c) kuü2è (-)

167

1(d)

ma (-) 1(b) ma (-si) 2

ystervarkgat waterdraer by swerm bye

duiker wind

-

|am (-) |am (-si)

1(c) 2

|’arè (-si) 1 (b) |’arè (-si) 2

^abè (-si) |Abè (-si)

tas spoor

|aè

(-si)

1(c)

^aè

(-si)

2

|a (-si) 1 (b)

-

[ü (-si) 1(c)

-

1(b)

"

luis

Ja (-si) 1(b)

-

1 (c)

nJü’übü

(-si) 2

- dagga -

plant, blaar

tiu (-si) 1(c)- tang (< Afr. tang) 1

tau (-)

2

-

tsii (-si) 1(c) tsii (-si) 2

woede -

sif klein gaatjie

Jai (-si) 1 (d) !Ii (-si) 2

mierleeu ster bediende korhaan

-

!’hai (-)

- 1 (b) -(si) 2

-

1 (a) 2

-

JÓ (-sï) !ó (-si)

plaaspad nek haas stuurwiel

1(b) !’hai (-si) 1(c)

!hór’ JhArl

tarentaal sif

stertriem 'n Tswana

’a (-si) 1(a)

(-)

-

KO 1(b)

dunderm

n.’u’übu

duiwel binnebas

|xani (-) Kb) |xani (-si) KO

-

n.’om (-si) 2 - anus, vetderm n’om (-si) 1(a) of 1(b) - konstabel (< vetderm)

son horlosie

-

n|a (-si) 1(d)

nO (-)

steekvlieg koperkraal

1 Cb) 2

duiker

skaduwee

ouer broer

Pit

ï’Am (-) 1(b) J’om (-) 1 (c) ï ’üri .* ’ ur i

(-si)

.’x’ui ! x ’ Ai

(-S1)

(-S1)

(-S1)

-

168

169

ystervark ystervarkspeletjie

In The !Xu Language (p. 86) is baie oorsigtelik aan 9J hierdie saak aandag geskenk. Ten spyte van ons toename in kennis en die insig wat bostaande woordelys bied, was dit nie moontlik om enige nuwe beginsels te bepaal wat lig kan werp op die logika agter die naam-

oogpêrel klont

1(C) 2

-

1(b) 2

versameling volstruiseier

||’Ai (-S1) 1(C) ||’Ai (-si) 2 ||hAo (-si) 1(c) ||hAo (-S1) 2

-

skoffelpik

-

kam

1 Cb) ||arè (-) U are (-si) 1(c)

-

nagapie

-

melk

||xai

(-S1)

-

Ovambomes

|]xai ||xai

(-S1)

1 (d) 2 1 Cb)

|]xoe

(-S1)

||xöe

1(c) 1(d)

-

(-S1)

(-S1)

woordklasverbondenheid van naamwoorde nie. Hierdie sintaktiese betekenisonderskeidingsbeginsel wat naas die fonologie en fonologie optree is dus nóg ’n probleem wat verdere navorsing verg.

hond haar

-

-

3.4 1) '

pyl bospatrys

„Doke’s case of nine pitch levels provides a rather extreme example of phonetics running wild in the absence of theoretic constraint.”

vuur meteoor

3)

voorde in:

2.

Animates

a) b)

Inanimates

„Although tones in some languages have been transcribed with as many as nine phonetic levels of pitch, I have not been able to find any language that has more than five distinctive pitch levels ...”

Tot dusver is die beginsel van naamwoordklasverbondenheid nog nie ten volle nagevors nie. Westphal verwys in The Cliak Languagee of Southern and Eastern Africa (p. 372) na die tweedeling van naam­

1.

VOETNOTAS

Humans (pronoun Animals (pronoun

fia) yfii)

(pronoun

ka)

Soos uit die volgende tabelle afgelei kan word, be­ staan daar ’n redelike mate van ooreenstemming tus­ sen Vedder, Doke en Maingard oor wat die toneme van Zu|’höasi is. Doke en Maingard se terminologie stem selfs ooreen. Albei van hulle laat die gelyk middel toon as „ongemerk".

171

170 DOKE

MAINGARD

(P‘ 150)

(P« 43)

óm gelyk hoog bv. gelyk middel bv. zaa dam^ gelyk laag bv. vallend bv. wê

stygend bv.

en -ts’i ku en -! ko en '■we en

n||ai en

'ZU

VEDDER (p. 14)

hoog bv. middel bv. diep bv. vallend bv. stygend bv.

u mi• ha hö ïga.fi

(P» (P(P(P* (P-

16) 16) 16) 20) 18)

Westphal se toonaanduiding maak nie voorsiening vir stygende en vallende toon nie, maar erken wel die bestaan van ’n vierde gelyktoon,nl. hoog " , middelhoog ' > middellaag' en laag ". Volgens die voorbeelde wat hierdie skrywers aanhaal, is dit duidelik dat „vallende toon” feitlik deur-

gaans voorkom by meerlettergrepige woorde. Die toonpatroon wat hulle as „vallend” beskryf, is vol­ gens my gegewens, eerder „stygend" en dus ’n kombinasie van ’n laer en ’n hoer toon. Ten opsigte van hierdie verskynsel is die volgende voorbeelde opgemerk: Doke verskaf op (p. 155) slegs een voorbeeld, nl.

dzu (mense) Maingard verskaf op (p. 43) slegs een voorbeeld, nl.

zu (mens)

Hierdie woorde wat volgens Doke en Maingard gekenmerk word deur ’n stygende toon is in *n èul'hoasiWoordeboek opgeteken as:

zu (mens)

en

Ju (mense).

The analysis of tone phonemes, or tonemes, like that of segmental phonemes, necessarily involves considerations of phonetic similarity — necessarily, because there is no other basis upon which tones occurring in noncontrastive distribution can be phonemically identified with one another. But. how is ’phonetic similarity* to be understood in the case of tones? Not, certainly, in the sense in which it is understood in the case of segmental phones, where it denotes some objective similarity in the articulatory or acoustic characteristics of the phones themselves. To be sure, even in this case phonetic similarity is a rather elastic criterion; but at least it can be shown, for example, that two vocalic phones have a common

tongue position, or two consonantal phones certain common distinctive features. No such objective similarity is demonstrable in the case of tones — at least, of level tones; for, since it is relative rather than absolute pitch that is involved in tonemic systems, a given toneme may occur at virtually any pitch of which the voice is capable. Variants of a man’s high tonemes may be acoustically similar to those of a woman’s low tonemes; and in the speech of a single speaker a given level of pitch in two utterances or even within one utterance may represent variants of several different tonemes. The possibilities of phonemic overlap­ ping of level tonemes are virtually unlimited. By X77-woorde in ’n tu|*hoasi-Woordeboek word toon slegs op die eerste van twee gelyktonige sillabes

172

173

aangedui. As elke sillabe ’n ander toon dra, word die toon afsonderlik op elkeen aangedui.

HOOFSTUK 4

Die wyse waarop die voornaamwoorde bepaal is en genonaner word, word bespreek in The !Xü Language (2.3),

In The !Xu Language was dit moontlik om die vol­ gende algemene riglyne ten opsigte van die beteke­ nisinhoud van die naamwoordklasse aan te dui. Die nommers (i)a - (ii) dui op die verskillende naam­

woordklasse . (i)a

ha

si!a, si

(i)b

ha

hi

(i)c

(i)d (ii)

ha

hi

ka

Used for nouns denoting: people. Used for nouns denoting: most animals, birds, reptiles, insects and a minority of miscellaneous

ha

nouns. Used for nouns denoting:

hi

household articles, most plants and to a minority of miscellaneous nouns. Used for a miscellaneous

ka

series of nouns. Used for nouns denoting: parts of the body, a minority of plants, and some Instruments. Also for a number of miscella­ neous nouns and for adnouns functioning as nouns.

FONOLOGIESE EN TONOLOGIESE PROSESSE

Dit gebeur dikwels dat navorsers versuim om belangrike gegewens op skrif te stel. Die gevolg is dat hulle opvolgers onnodig tyd verspil om gegewens in te samel wat reeds gepubliseer moes gewees het. Gedagtig hieraan is besluit om my gegewens oor fonolo­ giese en tonologiese prosesse op skrif te stel. Al­ hoewel die waarnemings oor die fonologiese en tonolo­ giese prosesse van 2u|’hoasi baie oppervlakkig is, kan die volgende gegewens tog as ’n aanknopingspunt dien vir iemand wat ’n deeglike studie van hierdie onderwerpe wil maak. Sulke vollediger studies behoort al die dialekte in die Zu|’hoasi-taalgebied in te sluit, maar moet nie gedoen word alvorens die fonologiese en tonologiese beïnvloeding binne een dialektiese gebied volledig nagevors is nie.

4.1

FONOLOGIESE PROSESSE

Die fonologiese prosesse wat in die loop van my navorsing opgemerk is, is: (i) elisie en (ii) vokaalvernouing. Omdat nasalering as gevolg van elisie plaasvind word hierdie twee fonologiese prosesse gesamentlik behandel.

1

•1

Elisie

Die studie van elisie kan afgebaken word as:

174

(i) konsonantelisie en (ii) vokaalelisie.

175

Daar moet

ooreenstem met die toneme van die KVAT-gedeelte, bv.

egter ook voorsiening gemaak word vir die gesamentlike elisie van konsonante en vokale. 4. 1. 1. 1

Konsonantelisie

Die voorbeelde van konsonantelisie is tydens die samestelling van 'n 2u|*hoasi-Woordeboek hoofsaaklik opgemerk by verdubbelings van woorde met ’n KVKVstruktuur. Om die voorkoms van konsonantelisie by verdubbelde XF^y-woorde te verduidelik, is dit miskien beter om eers aandag te skenk aan die struktuur van verdubbelde KVKV-woorde wat geen konsonantelisie onder­

gaan het nie-

nante bevat in die posisie van die tweede en die vierde

(duif) (steel)

fxaifxani n|ainj|ari

(gly) (boor).

Vervolgens word daar nou vier woordelyste van verdub­ belde KVKV-woorde aangegee wat elk:

(i) (ii)

(1)

Soos uit (2.1.6) afgelei kan word, kan enige konsonant in die aanvangsposisie van ATAT-woorde verskyn. In die mediale posisie kan egter slegs die kon­ sonante b3 n en r verskyn. Volledige verdubbelde ATKV-woorde sal dus altyd een van hierdie vier konso­

f£i|4bi f’haaf’hAmA

die elisie van /b/, /m/, /n/ en /r/ illustreer, en die voorkoms van /b/, /m/, /n/ en /r/ in die posisie van die vierde K illustreer. Verdubbelde ATAT-woorde met /b/ as Mediale Konsonant

g.’Aag.’&bA

-

struikel

^i^ltbl

- duif

n||Aun||&bó tültübi

-

skud onderdompel

^x’öofx’bbö !*hai!*habi

- brand - bewe

tsxaltsxabl -

gryp

|| »hae|| ’habè -

glinster

t?ó mba

(my vader)

mi tge

> mtge

(my moeder) (my vrou) (my broer).

mi dshau > mdshau mi .’o > mJo

noem. Tot dusver is die omstandighede waaronder vo2J kaalvernouing plaasvind nie behandel nie. In die volgende afdelings word aan hierdie saak aandag geskenk.

4.1.2.1 Vokaalvernouing by /a/ In die ortografie word die verkorte vorm nie gebruik nie. Die volgende voorbeelde van elisie kan mis­ kien ook beskou word as voorbeelde van assimilasie. Die woorde 57 (’n leuen) en s7 (uitskei) word feitlik nooit gerealiseer as [31] en [zi] nie maar is altyd ge­ hoor as [3:] en [z:L Hierdie vorm van elisie is heel

waarskynlik fisiologies bepaal, want na die sonore stemhebbende frikatief is dit moeilik om ’n hoë voorvokaal duidelik te artikuleer.

4.1.2

Die vernoude vorme van hierdie foneem (2.2.2) is [e], [’a], [9 ] en [ ?9 ]. Vervolgens word ’n kort

oorsig gegee oor die spreiding van elk van hierdie variante. (1)

Hierdie vokaalvariant kom voor in:

(i)

(ii) In sy artikel VoweZ Systems and X-Ray Photography verwys Westphal (p. 17) na sekere vokale van 2u|’höasi as „gesentraliseerde” vokale. Die fonolo­

vernouing te noem.

In Zu|’höasi vind vokaalvernouing onder be­ paalde omstandighede plaas by die foneme /a/, /a/, /$/» /o/, /Ö/ en IgJ, Die fonetiese realisering van hier­ die foneme en hulle variante is reeds in (2.2.2) ge-

KVP-woorde waarvan die slot V = /i/ of /u/, bv. n!ai (byt) (Kyk 2.1.2 no. 6) n!au (ou man)

Vokaalvernouing

giese prosesse wat aanleiding gee tot die ontstaan van hierdie vokaalvariante vertoon baie ooreenkoms met vokaalvernouing in Sotho. Op grond hiervan is besluit om hierdie fonologiese prosesse in Èu|’höasi ook vokaal­

Spreiding van variant [9]

(Kyk 2.1.2 no. 13).

XF^-woorde, bv. nim (lig) n|ang3^ (Grewia sp.)

(Kyk 2.1.3 no. 1) (Kyk 2.1.3 no. 5).

(iii) ^y?y-woorde waarvan die slot V = /i/ of /u/, bv. n!a’i (Ortanthera sp.) (Kyk 2.1.5 no. 1) |a’ü (koue) (Kyk 2.1.5 no. 1). (iv)

X7xy-woorde waarvan die slot V = /i/, /e/, /o/ of /u/, bv. || ’abi (gooistok) |’habè (steel) |j*&bó (vol wees) ! *ab6 (geweer)

(Kyk 2.1.6 (Kyk 2.1.6 (Kyk 2.1.6 (Kyk 2.1.6

no. 3) no. 2) no. 4) no. 5).

180

(v)

KP’ZKV-woorde waarvan die slot V = /i/, /e/, /o/ of /u/, bv. da^bi ka’ibè g|a’4b6 na’arü

(vi)

181

(kinders) (omvou) (Kyk 2.1.8 no. 1) (vassit) (wieg) (Kyk 2.1.8 no. 12).

KVN^N-woorde, bv.

(3)

Spreiding van variant [©n] J

Hierdie vokaalvariant kom voor in: (i)

xvr-woorde waarvan die slot V - /i/ of /u/, bv. gJai taü

(ii) X70-woorde, bv.

n^am’A (slaan) (Kyk 2.1.9 no. 1) n|ang*ng (lekker wees) (Kyk 2.1.9 no. 5).

Spreiding van variant

(2)

||amm (stoot) (Kyk 2.1.4 no. 1) n[|angng (Tylosema sp.) (4)

Hierdie vokaalvariant kom voor in:

KVF-woorde waarvan K gekenmerk word deur die distinktiewe kenmerk glottalies (Kyk 2.3.1) en die slot V = /i/ of /u/, bv. |x’ai |’au

(voet) (duiker)

fi 5 ) ] 7

Spreiding van variant

Hierdie vokaalvariant kom voor in: (i)

(Kyk 2.1.2 no. 6) (Kyk 2.1.2 no. 13).

(paddavis) (slap)

(i)

K7F-woorde waarvan K gekenmerk word deur die distinktiewe kenmerk glottalies (Kyk 2.3.1) en die slot V - /i/ of /u/, bv. gïx’ai f’aü

(Kyk 2.1.2 no. 6) (Kyk 2.1.2 no. 13).

(ii) AW-woorde waarvan X gekenmerk word deur die

(trek) (stadig wees)

(Kyk 2.1.2 no. 6) (Kyk 2.1.2 no. 13).

(ii) ATO-woorde waarvan K gekenmerk word deur die distinktiewe kenmerk glottalies (Kyk 2.3.1), bv.

distinktiewe kenmerk glottalies (Kyk 2.3.1), bv. g^x’amm

,

|’am !’4ng

(skinder) (steek)

(Kyk 2.1.3 no. 1) (Kyk 2.1.3 no. 5).

(iii) KV9VK7-woorde waarvan die slot V = /i/, /e/, /o/ of /xx/ 9 bv.

da’ani na’abè ga’iró na’èrü

(vuurstokkies) (naderwink) (drink) (wieg)

(Kyk (Kyk (Kyk (Kyk

2.1.8 2.1.8 2.1.8 2.1.8

no. no. no. no.

6) 1) 11) 12).

4.1.2,2

(bars)

(Kyk 2.1.4 no. 1).

Vokaalvernouing by /a/

Die vernoude variante van hierdie foneem (2.2.2) is [a], [ ?a] , [afi] en Hierdie variante het die volgende spreiding:

182 (1)

183

Kyk voetnota 4 hierbo.

primary locking consonants and perhaps [k] and [x] as secondary or non-influencing consonants. 7 1

n||aü (moenie).

In (1-6) is genoem dat „as gevolg van die besondere

t tang > tau.

O}

en

Volgens die aanhaling in voetnota 2 hierbo, beweer Westphal dat [n] ’n „lock" konsonant is. Ek neem aan dat die simbool [$] moes wees want op (p. 16)

noem hy dit ook 'n „velar

nasal /n/".

Die woorde waarin hierdie variant voorkom word gekenmerk aan:

(i)

'n lae en ’n middellae toon, bv. g!au (stook)

en

n||aü (skof)

Kyk voetnota 8 hierbo.

193

192

of the Acouetical Society of America. 24, no. 6 (1952).

BIBLIOGRAFIE

ARNOLD, G.F. A Phonological Approach to Vowel, Consonant and Syllable in Modern French.

GLEASON, H.A.

Vol.

An Introduction to Descriptive Lin­

guietics. Holt, Rinehart and Winston, New York (1955).

Lingua, Vol. 5.

The Phonemics of Modern Icelandic. Language Vol. 34.

BEACH, D.M. The Phonetics of the Hottentot Language. Cambridge, W. Heffer & Sons Ltd. (1938).

HAUGEN, E.

BLEEK, D.F. A Bushman Dictionary. American Oriental Society. New Haven Connecticut (1956).

HENDERSON, E.J.A. Structural organization of Language (’n artikel in) Minnis, N.(red.), Linguietics at Large. London, Victor Gollancz Ltd. (1971).

CHOMSKY, N. (et al)

The Sound Pattern of English.

Harper & Row, Publishers

(1968).

HOCKETT, C.F.

CHOMSKY, N. Sy bespreking van Fundamentals of Language deur Jokobson en Halle in International Journal of American Linguietics. Vol. XXIII.

DOKE, C.M.

An Outline of the Phonetics of the Language of the Cftw; Bushman of North-West Kalahari.

HOCKETT, C.F. Ine.

JAKOBSON, R.

skrif Univ. van Pretoria

1967).

FISCHER-J0RGENSEN, E. On the Definition of Phoneme Cate gories on a Distributional Basis. Acta Linguistica, Vol. 7.

FISCHER-J0RGENSEN, E. The Phonetic Basis for Identi­ fication of Phonemic Elements. The Journal

The

New York (1962).

Macmillan Company.

A Manual of Phonology. Baltimore (1955).

Waverly Press,

Extrapulmonic Consonants (Ejectives,

Implosives, Clicks) in Quarterly Report of M.I.T. Research Laboratory (1968).

Bantu Studies, December (1925).

DU PLESSIS, J.A. Die Foneem as Spreidingskategorie in die Suid-Afrikaanse Bantoetale met besondere verwysing na Venda. (Ongepubliseerde proef-

A Course in Modern Linguistics.

Fundamentals of Language.

JAKOBSON, R. en HALLE, M.

Mouton & Co., ’S-Gravenhage JONES, D.

THE PHONEME

(1956).

its nature and use.

W. Heffer & Sons Ltd.

KUÖERA, H. and MONROE, G.K.

Cambridge,

(1967).

A Comparative Quantitative

Phonology of Russian, Czech and German. American Elsevier Publishing Company, Ine. New York (1968).

195

194

The Classification of Vowels.

LADEFOGED, P.

Vol. 5

Lingua

SNYMAN, J.W.

Segment by sommige Fone Dan Zu^höasi. fasette no. 14.

(1 956).

MAINGARD, L.F. Th ree Bushman Languages. Studies, Vol. 16, no. 1 (1957).

MARTINET, A. Elements of General Linguistics. London, Faber and Faber (1964).

S0RENSEN, H.S. The Phoneme and the Phoneme Variant. Lingua, Vol. 9.

TRUBETZKOY, N.S. Grundzüge der Phonologie. Van Den Hoeck & Ruprecht (1958).

On some basic principles of classical phonology. Zeitschrift für Phonetik und allgemeine Sprachuissenschaft. Vol. 17. (Berlin).

VACHEK, J.

Phonemes and Phonological Units, in

Vol. 13, Berlin.

MULDER, J.W.F. Sets and Relations in Phonology. Oxford, Clarendon Press (1968). O’CONNOR, J.D. and TRIM, J.L.M. Vowel, Consonant, and Syllable — A Phonological Definition.

VAN DER MERWE, H.J.J.M. (et al)

ROBERTS,

taalkunde. (1969) .

Ann Arbor, The University of

Michigan Press (1947).

Birds of South Africa

J.L. van Schaik Bpk., Pretoria.

sprache vom Stamm der !Ku-Buschmdnner.

(Hersiende uitgawe)

Zeitschrift für Kolonialsprachen, Band I. Phonetic Similarity in Tonemic Analysis.

Language SNYMAN, J.W.

Inleiding tot die

Grundriss einer Grammatik der Buschmann-

VEDDER, H.

1957.

SCHACHTER, P.

A

Prague School Reader in Linguistics saamgestel deur J. Vachek. Indiana University Press, Bloomington (1964).

Word, Vol. 9, No. 2 (1953).

Phonemics.

Göttingen,

VACHEK, J.

MARLINGEN, Wariand. fiber Ein- und Zweiphonemigkeit. Zeitschrift für Phonetik und algemeine Sprach-

PIKE, K.L.

Taal-

African

MALMBERG, B. (ed.) Manual of Phonetics. NorthHolland Publishing Company, Amsterdam (1968).

wissenschaft.

Die Vroeë Stemaanset as *n Fonetiese

Vol. 37 (1961).

An Introduction to THE !XÏI LANGUAGE.

Cape Town, A.A. Balkema (1970).

VOGT, H.

Phoneme Classes and Phoneme Classifiaation. Word, Vol. 10.

WANG, W.S.Y.

Phonological Features of Tone.

Vol. XXXIII, no. 2.

I.J.A.L.

196 WESTPHAL, E.O.J. The Click Languages of Southern and Eastern Africa in Current Trends in Linguistics 7. Mouton,

WESTPHAL, E.O.J. Vowel Systems and X-Ray Photography, Communications from the School of African Studies University of Cape Town, No. 36.

YEN, S.I.

Two Measures of Economy in Phonological Description. Foundations of Language, Vol. 4 (1968).

!Xu (’n Boesmantaai) Spelreëls no. I, 1969» Administrasie van Suidwes-Afrika, Departement van Onderwys.

’N

ZU|’HOASI

WOORDEBOEK

i

J.W.

SNYMAN

’n Bylaag tot die proefskrif wat voorgele is ter vervulling van die vereistes van die graad Ph.D. in die Fakulteit Lettere en Wysbegeerte van die Universiteit van Kaapstad

Promotor:

Prof. E.O.J. Westphal

Datum van Indiening:

Oktober 1972

Danksy die geldelike bystand van die Universiteit van Kaapstad kon hierdie werk gepubliseer word

DANKBETUIGINGS By die voltooiing van ’n taak met hierdie om­ vang kan daar gewoonlik met dankbaarheid gedink word aan persone wat op een of ander wyse ’n bydrae gelewer het om die taak te vergemaklik. Hiermee wil ek my

hartlike dank betuig aan:

|X’aese ||’Öanasi, wat my tydens al my navorsingsritte behulpsaam was en 'n reuse bydrae gelewer het tot die suksesvolle volvoering van my navorsing. Die ongeveer vyftig ander Boesmans wat ook as informante gedien het.

Prof. E.O.J. Westphal, vir sy volgehoue belangstelling in my navorsing. Die volgende inwoners van Tsumkwe vir hulle gasvryheid: Mnr. en mev. C.V. Mclntyre, Mnr. en mev. J.P. Hattingh, Mnr. en mev. T. Coetzee, Ds. en mev. F.H. Weich en Ds . J.M. Swanepoel.

Mev. C.J.M. Vermeulen, vir die blymoedigheid waarmee sy die moeilike manuskrip getik het. My vrou, Erika, en my skoonmoeder, mev. S. Reinecke, wat behulpsaam was met proefleeswerk.

INLEIDING

Algemene agtergrond

Die Boesmans in die noord-oostelike deel van Suidwes-Afrika noem hulself („regte mense"). Hulle taal noem hulle Zu|Jhbasi-kokx1ui, wat beteken, „die regte mense se taal". Die naam JXu of Kung, waaronder hierdie groep in die literatuur bekend is, word nie so geredelik deur hulle gebruik om hulself te benoem nie. Op grond hiervan is daar besluit dat die titel van hierdie woordeboek 'n Zu}1hoasi-Woordeboek moet wees. Leksikografie impliseer die praktiese toepas­ sing van fonologiese, semantiese en sintaktiese waarnemings wat ten opsigte van ’n besondere taal gemaak is. Die samestelling van ’n woordeboek is dus nie net ’n versameling van woorde nie, maar is ’n veel­ eisende en gespesialiseerde studie wat geduldige vol­ harding oor ’n lang tyd verg.

Dit mag die student van Zu|’höasi interesseer om te verneem watter metodes by die samestelling van hierdie woordeboek aangewend is om die maksimum aantal leksikale items in die minimum tyd te bekom:

(ij

Die kommutasie-metode (die onderlinge ver­ wisseling van items van dieselfde sintaktiese kategorie) was veral aan die begin van my navorsing baie produktief. Dit het nie net

woorde van bepaalde kategorieë gelewer nie, maar is ook met vrug aangewend om vas te stel

tot watter sintaktiese kategorieë sekere obskure woorde of woordgroepe behoort. In die sin:

(iii)

van die ander sintaktiese kategorieë is meer abstrak en hulle is gevolglik makliker deur middel van die transkripsie-metode bepaal.

Mi !’au zuwa |oa tshi ïxari - Ek roep die mens wat nie drank drink nie

behoort die onderstreepte gedeelte tot dieselfde sintaktiese kategorie as | ^on in: Mi J’au 2uwa |’hom - Ek roep die mooi mens. Die onderstreepte gedeelte in die eerste sin is dus ’n adjektiwiese woordgroep. Die leksikograaf vind egter spoedig uit dat die kommutasie-metode ook sy beperkings het, want die toetssinne is gewoonlik gebaseer op dit wat in sy moedertaal as normatief beskou word. So is daar bevind dat stokkerige toetssinne verhinder dat die taaleie van Zu| ’hoasi na vore kom.

(ii)

,

Die transkripsie-metode (waarvolgens stories, spontane vertellinge of besprekings vanaf ’n bandopname getranskribeer is) was baie produktief. Deur middel van hierdie metode is die taal nie alleen in sy idiomatiese vorm opgeteken nie, maar daar is ook ’n groot aan­ tal woorde en sintaktiese vorme op skrif ge­ stel. Na aanleiding van die insig wat deur middel van sulke nuwe toevoegings en met be­ hulp van die kommutasie-metode verkry is, was dit moontlik om telkens dieper in die taalstruktuur te delf. (iv)

Die vraag-en-antwoord-metode was veral produktief by die bepaling van die taltyke naam­ woorde en werkwoorde. Die semantiese inhoud

(iv)

Die persoontike waarneming van nuwe woorde het op ’n gevorderde stadium van my navorsing plaasgevind toe ek die gesprekke en onder­ linge besprekings van my informante begin volg het. Woorde wat nie begryp is nie, was gewoonlik nog nie opgeteken nie. Namate die aantal opgetekende woorde toegeneem het, het dit uit die aard van die saak moeiliker geword om die nuwe woorde, wat in die loop van ’n gesprek opgeduik het, te herken. Desnieteenstaande is hierdie metode, in kombinasie met dié wat reeds hierbo genoem is, baie effektief om die leksikon van Zu| ’hoasi te

bepaal. ’n Goeie navorsingsmetodiek is egter nie die enigste voorvereiste vir leksikografie nie. Sonder ’n sistematiese ortografie wat op aanvaarde taalwetenskaplike beginsels berus, het ’n woordeboek baie min praktiese waarde.

Weens my informante se ongeletterdheid kon hulle nie op aanvraag woorde verskaf met, byvoorbeeld aanvangs ts-, ts’- ens. of slot -m, ~ng nie. Wat hulle wel kon doen was om ’n woord se sinoniem(e) te

(v)

verskaf. Hierdie verrnoc van hulle is tydens een navorsingsrit benut deur hulle addisioneel te vergoed vir elke onopgetekende sinoniem wat hulle verskaf het

Heelwaarskyn1ik sou dit korrekter gewecs het om n!&o te vertaal met „verjaag”, „laat ophou of begin” of iets dergliks. Dit blyk dus dat ons kennis aangaande die

Op hierdie wyse is + 250 sinonieme, asook enkele nuwe

betekenisomvang ‘van sekere Zu|’höasi-woorde nog baie oppervlakkig is,want daar bestaan nog te min insig in die materiële en ge’estelike kultuureie van die mense.

woorde, opgeteken.

Omvang van die Woordeboek Aanvanklik sou die woordeboek in Engels en Zu | ’höasi saamgestcl word. Nadat die voordele en na­ dele van hierdie taaIkombinasie oorweeg is, is daar besluit om die woordeboek liewer in Afrikaans en Zuphoasi saam te stel. Die voordele wat 'n groot Engelse leserspubliek sou hé, is myns insiens ondergeskik aan die praktiese voordele wat ’n AfrikaansZu|’hoasi-samestelling vir die Boesmans sou inhou.

Die inskrywings van die woordeboek bestaan

hoofsaaklik uit werkwoorde, naamwoorde, adjektiewe, adverbia, voegwoorde en enkele idiomatiese uitdrukkings. Die algemeen semantiese inhoud van Zuphoasi se sintak-

tiese kategorieë verskil van Afrikaans en daarom is daar, in dié gevalle waar dit nie moontlik was om die betekenisinhoud van ’n Zu phöas i~woord met ’n enkele Afrikaanse woord te verklaar nie, ’n verklarende byvoeging tussen halfmaanhakies aangegee, bv. dshii, dra (’n kind wydsbeen op een skouer —)

Sekere woorde wat verband hou met seremoniële dade kon nie altyd suksesvol vertaal word nie, bv.

n!ao, brand (die seremoniële ---- van stokkies of horings om reen te laat ophou of begin) (vi)

Daar is gepoog om die betekenisomvang van meer algemene woorde so akkuraat as moontlik na te vors en dan so getrou as moontlik in Afrikaans te vertaal. Foute kon egter ingesluip het en toekomstige navorsers behoort daarom altyd krities te wees, want die ware betekenis en betekenisomvang van ’n woord kan dikwels selfs sprekers van ’n taal ontwyk. Alhoewel daar

volgens die huidige inligting geen fynere betekenisnuanses vir die onderskeie sinonieme is nie, is dit juis een van die gebiede waaraan studente, wat as kind ’n deeglike kennis van Zuphoasi opgedoen het, aandag kan gee. Op ’n gevorderde stadium van my navorsing het ek oorweeg om Dorothea Bleek se „Northern Group” (N Ila of hei||kum uitgeslote) in A Bushman Dictionary na te gaan met die oog op moontlike byvoegings tot my inskry­ wings. Dié onderneming het egter nie vrugte afgewerp nie. Die rede hiervoor is dat Bleek se woordeboek, wat saamgestel is uit haar eie en haar vertolking van ander navorsers se gegewens, in al sy fasette bestudeer moes word alvorens dit vir my doel aangewend sou kon word. Daar is nogtans besluit om in ’n ander navorsingsprojek aandag te skenk aan haar bydrae tot ons kennis van Zuphoasi.

In Zu|’hÖasi bestaan daar geen name vir die

Dit mag veral persone met natuurwetenskaplike en volkekundige belangstelling interesseer om te ver­ neem dat daar _+ 100 voëlname, meer as 'n honderd eiename en + 400 plantname in die woordeboek opgeneem is.

Die identifikasie van die meeste voëls is gedoen deur gebruik te maak van die versameling van die Staatsmuseum in Windhoek. In dié verband is ek baie dank verskuldig aan mnr. Buys vir sy hulpvaardigheid. Daar is op Tsumkwe ook voëls geïdentifiseer deur ge­ bruik te maak van Roberts se Birds of South Africa (hersiene uitgawe van 1957). Die identifikasie van die plante is goedgunstiglik behartig deur mnr. W. Gies (kurator van die S.W.A. Herbarium) en maak 'n deel uit van ons gesamentlike navorsing in dié verband. * Die plantname behoort nuttig te wees vir diegene wat na­ vorsing wil doen oor die materiële kuituur van die Zu|’hÖasi. Hierbenewens is daar ook meer as 'n honderd

eiename opgeteken. Dié gegewens kan gebruik word in genealogiese studies en in skole. In die Zu[’hoasiAfrikaans-afdeling verskyn die alfabetiese lys van voël­ name, plantname en eiename na die laaste letter van die alfabet. In die Afrikaans-Zu| ’hoasi-afdeling verskyn slegs die voëlname en die plantname na die laaste letter van die alfabet.

*The Naming and Utilisation of Plantlïfe by die &u\Jhoas Bushmen

of the Kaukauveld.

Gepubliseer in Dinteria

maande van die jaar nie. Omdat daar later 'n behoefte vir tydsindeling sal ontstaan is daar na aanleiding van natuurverskynsels, waaraan sekere tye van die jaar gekenmerk word, ook name vir die maande van die jaar geskep. So is Khüi, wat „warm" beteken, die naam vir Desember en ^4JM,wat „koue" beteken, die naam vir Julie.

Omdat daar in 2uphoasi net telwoorde vir

een, twee en drie bestaan is daar ook 'n telwyse geskep. Hierdie gegewens is egter versigtigheidshalwe nie in die woordeboek ingesluit nie.

Studente wat die woordeboek gebruik, moet in ag neem dat dit gebaseer is op 2u|’hoasi soos gepraat op Tsumkwe. Vanselfsprekend behoort enige groep ver­ der as 50 myl vanaf Tsumkwe andersoortige taalvorme te gebruik. Juis om hierdie rede word daar nie uitsluit­ sel gegee oor watter een van wisselvorme soos

|xobo|xóbó Ixóbólxobö

wat albei op Tsumkwe voorkom, gebruik kan word as ’n norm nie. Die bepaling van die Zu|’hoasi-woorde wat . die wydste geografiese voorkoms vertoon, is dus van groot belang aangesien daar Boesmanskole oor die hele 2u[’höasi-taalgebied gestig is. Hierdie eerste poging om 'n woordeboek saam te stel kan dus gesien word as ’n basis vir so ’n vergelykende studie wat later aangepak

moet word.

(viii)

of (kalmeer),

(ix)

Gebruik van die Woordeboek

Soos in die geval van die Bantoetale is daar sekere inligting wat die leksikale items van fuj ’hoasi

moet vergesel. Vervolgens word daar nou ’n uiteen­ setting van die afkortings en simbole, wat vir dié doel aangewend is, gegee:

B K N T V

= = = = =

Beskrywende bywoord Kousatiewe bywoord Negerende bywoord Tydsbepalende bywoord Vraende bywoord

gende afkortings is gebruik:

Afr. D. Eng.

< <
nlang, vasmaak (’n lyfband met 'n gespe —), omgord, regop neersit T g||a (sing. subj.) > n.’ü, staan, staan!, halt!; g||a !’uiya khöe , rug aan rug staan

glla (-sï) 1(a). tante (ouer as ego en aan vaders-of moederskant) g||aa, leen, uitleen g||aA, vertoef (oordag —). a ba g||aa? - hoe gaan dit? (< hoe het jy vandag ver­ toef?) (die groetwyse vir die namiddag)

g!xuni, snork

g||a’a (-) 1 (b), korhaan

g.’xuni (-si) 2, snorkery

g||a4khoe (-si) 1 (a) , (< leen + mekaar) be­ hoeftige, armlastige

glxónó, snork g!x{inü (-si) 2, snorkery

g||a’imi T, vandag

i t

gïx’oo, rek (die hele

(met ’n stok —) mi g.’xari da’a - ek krap die vuur nader

lyf — ) g!xu, (intr.) a'semhaal (luid — as gevolg van

gJx’Arê, aanhoudend krap teen hout of metaal,

g.'x’ürl, omdop (’n kle­

dingstuk —);

g||a’cinl, geruit wees (ma­

glx’üri

teriaal wat fyn swart en wit geruit is), gekol wees

ha g.'u (< dop om + sy + maag) ontlas

inspanning) 26

27

g|| aowazüwa

g||a* Al ’ Ao

die pan strek)

(soos ’n tarentaal), bont

wees

g||aèn|axó (-) 1 (b) , hïena

g|]a’Al ’ao, (< korhaan +

(bruin)

bang) keep (om ’n keep te kap of sny)

gHpAl’Ao (-sï) 2, (< kor­

g||al, stol (bloed), ophou lek (as ’n watersak -)

g||a’ 1, geboorte skenk, baar;

haan + bang) 'n keep (wat in hout gesny of gekap is)

g| | a ’ i tama, ’n miskraam hê g|| a * 1, kyk (met groot oë —),

g||aA||x ’ae , (< woon + saam)

rek (die oë — ) , kwaai aankyk

saamleef g||AbA, aantrek (skoene —)

g||aiya, onvrugbaar wees,

g||AbA (-si) 2, pyltussenstuk (tussen pylpunt en pylskag)

g||amA (-) 1 (b) , krimpvarkie

g||Abï, opspring, terug­

g||aö, ontkiem (soos saad —) , uitloop (soos ’n knol —)

steriel wees

spring, opslaan (Eng. bounce), afspring, af­

g||Ao (sing. obj.) > |ju, op­ hang (enige voorwerp - ), korrel (met ’n boog of geweer — ), rig (bv. dat pale in ’n ry staan), sit (soos ’n voel in ’n bóom —), g||AowA (sing. obj . ) > ||uwA, blameer mi g||aowa a fosi - ek blameer jou

waai (soos ’n hoed) g||abig||abï (-) 1 (c) , reën

(die eerste — van die seisoen)

G||abig||abi (-) 1 (c) , (< eerste reën) Oktober g||ae (-sï) 1 (c) , skepgat (’n vlak gat naby die pan wat gevul word deur middel van ’n voortjie wat tot in die water van

g||aowa (-si) 1 (b) , voorvadergeeste g||aowa£üwA (g|| aowaiuwAsï) 28

.

g||iowazuwAsi

gli ubl

uit ’n wond —) 1(a), (< voorvadergees + mens) heiden g||obA, proes (soos ’n perd * ’ .t I " of gemsbok — ) g||aowazuwasi (sing.) > g||aowazuwa 1 (a) , (< voor- g||2ba (-si) 2, abbavel, vadergees + mens) hei­ motorsitplek, saai dens g||öbö (-sï) 2, pappery (van g||jra, oorskep (vloeistof mis in ’n kraal) van een houer na ’n an­ g||óé (-) 1 (b) , skilpad der - ) (groot soort) g||a’ó, kyk (met groot g||óm, diarree hê, dunsiekte oë - ) , rek (die oë —), hê kwaai aankyk g]|óm (-si) 2, diarree, g|jau, ondersoek, besoek buikloop (’n wip, slagyster of g||Ömrh (-si) 2, knopkierie strik — om te sien of (vanaf 60 - 90 cm.), iets gevang is) rathefboom (van ’n voer­ g||auwa||x’óa-! ’a (-si) tuig) 1 (b), (< voorvadergees g||om’m, baie melk gee + werk + oud) hottengumi g||om*m - die bees totsgod gee baie melk

g||A||AwA (si) 1 (c) , steenbokvelsak (gemaak uit twee steenbokvelle)

g||o’6g||ó’óbó (-) 1 (b) ,

g||öa (-si) 1 (b) , elandkalf

g||órè T, middag (ongeveer 12 uur)

g||öag||óa-ma (g||dag||oamhï) 1(b), vlermuis

g||ü, kreun, steun

boerbok

g||ubl , deurtrek (as ’n

man die stertriem tussen

g||AbA, volprop (die

die bene — )

kies — ), uitsuig (gif 29

ham

g||ubuxü

(Walleria nutans aan ’n kind se voorkop smeer)

g||ubuxu (-si) 2, abbavel, motorsitplek, saai

g||ónl (-sï) 2, ’n hoek (van ’n gebou)

g||uu, stook (’n vuur —) g||üó (-si) 1 (d) , meteoor (’n groot — wat uitmekaar bars)

g]|xu|üisa, (< neerlê + uil) in ’n kring lê en bespreek ।

K

g||xu.’xai (pl. obj.) > g^A.’xai, (< neerlê + sny) oorkruis neerlê

g]|ü’u, blaf

hamara

ho

mond — )

en l(d))

himara (-si) 1 (c), (< Afr.

hèé?, haai? (ideofoon om

hamer) hamer

verbasing aan te dui)

har&ka (-sï) 1 (c) , (< Afr. hark) hark

hénó (-si) 2, (< Afr. hemp) hemp

hatSé (pl. n.) > hatSïï,

hï (sing.) > ha, hulle (3e pers, klas l(b))

(n. ondergeskik aan V) wat?

hï (pl.) > hisi, (klas l(d)) naamwoordklas-gebonde besitlike voornaamwoord

hatSèkhoe, ondergeskik aan V) waarom?

g]jx’aA (-si) 2, manghettiboom H

gllx’a’anu (-si) 2, kraak­ been g||x’Auhi (-si) 1 (b) , wildehond

ha, dit, hulle [3e pers, sing. en pl. klas l(c)J

g||xog||xó, gons of zoem (soos ’n insek - of — as hy in ’n persoon se

ha (pl.) > hi, dit (3e pers,

hatSèkhbe, (vraende n.) waarmee? ha re n|oa |xoa hatSekhoe? waar­ mee kook sy?

hï (sing.) > hi, dit, hulle [3e pers. sing. en pl.

klas l(d)] *• t -hï (-sï), self, einste hy, sy of dit (in samestellings, bv.) hyself hahï (< hy + self)

hatsïi (sing. n.) > hat§è, (n. ondergeskik aan V) wat?

klas l(b)) ha (pl.) > si, si!a, hy, sy

oor beland het)

(3e pers, klas l(a))

g||x’óm (-si) 2, bo-arm

ha’are, haal, bring water—)

g||xbró, uitkrap, loskrap (die inhoud van ’n volstruiseier — ), was (’n bottel met ’n bottelborsel —)

haha, stink wees. !’ha haha - die vleis stink hAhirówakhoe (-si) 1(a),

tweeling

haitana (-si) 1(a), (< Afr.

g||xü(w&) (pl. obj.) > gja, op kole braai, neerlê

heiden) heiden

ham, insit (iets in die

g[|xüw&, smeer aan 30

hïsi (sing.) > hi, (klas

ha’ó, dans (soos vrouens — )

l(d)) naamwoordklas gebonde besitlike voor­ naamwoord

haJoe (pl. n.) > hazüi, (n. ondergeskik aan V) wie?

hïsi (sing.) > ma, (klas

l(a) en klas l(b))

haJui (sing. n.) > hazoe , (n. ondergeskik aan V) wie?

he, hierdie

naamwoordklas-gebonde besitlike voornaamwoord

hiy&bi (-si) 1 (d) , vagina

(naamwoord-

ho, sien, kry, vind, ontdek uitvind, ontvang, aanneem (’n kind —) , terugvind

klas-gebonde aanwysende voornaamwoord vir

klas 1(a), l(b) , l(c) 31

ïhï

hoahoa (’n besitting wat verlore was); ho ti (< kry

hörödAi (-si) 1(c), (< Eng. holiday) vakansie

swaar) boet (vir sonde); hö H’hAe (< kry ongeluk) teëspoed kry

hbrokókó (-si) 1 (b) ,(< Tsw. koko = hoender) hoender

horökókó-ma (hörokókó-mhï) hoahoa, verplaas, verskuif, 1(b), kuiken ruil om (eers met die horbkókó-ts’ü (-si) 2, een hand doen en dan (< hoender + huis) hoen­ met die ander OF volg­ derhok, hoenderhuis orde omruil). ha hoahoa auto !omsi - hy ruil h{ini, roer (vleis —) die motorwiele om hóarAhóarA (-si) 1 (c), (< klanknabootsing) trekker

hirïhüri, afeet ('n been —)

hürihurïyi R, gladde huühara (-) 1 (b) , flamink

-hoaraka-ai (-), alle, hele, almal (in samestellings, bv.) alle beeste - gumihoaraka-ai

ka’1

ïhï wees, wellus bevredig

en pl. klas 2)

ïhï, maak só; ïhï-wA?, so?, op dié manier?; ïhï y^?, so?, op dié

kaa, skelm wees, slu wees kaa T, 'n rukkie gelede

ka’ibé, omvou, oprol (’n

manier?(ook met ander V) t i ï-ï, nee (ontkennend ant­ woord)

kous, broekspyp of hempsmou —)

IngArl (-sï) 1 (b) , [i^gali]

ka’Ahi T, alreeds, lankal ka’inïda (-) 1(b) , steenbok

(< Afr. engel) engel

ka’irika’Jri, heen en weer kyk

Ingarïsi (-si) 1(b), Engelssprekende

kai|’hoa T, nou

Ï!a (sing.) > a, julle; i.’A o!, jy! , julle! (die

k^bï, inspekteer (beeste,

gebruiklike roep om die skoonma of 'n vreemde­ ling se aandag te trek)

wip, of slagyster — ), patrolleer kabukabu (-si) 1(c) , plas-

tiese bottel

(< bees + alle)

kaé (-) 1 (d) , pylgif (die giftige papies waaruit die gif berei word, word by sommige maroelabome uitgegrawe)

I

hö’i, mislik word, naar word

i (sing.) > a, julle; ï o !, haai julle’., haai jy! (die gebruiklike roep om 'n skoonma of ’n vreem­ deling se aandag te trek)

hó6, vrugte dra (as ’n plant —), opsteek (die weer — )

hQ’óba, babbel, raas

ho’órbkhbe (-sï) 1(c) , ÏJ, dê! , vat!

(< Afr. rok) rok

we ï! - kom

vat! hbrè, haat

ïhï, dors les, versadig

horé (-) 2, haat

32

X

ka’è V, 'n vraende bywoord

kA, (sint. vgw.) as, dat ha u ka mi ! xoe ha - hy

kaét5’u-|’6 (-si) 1(d), (< gifpapie + huis + be­

loop as ek hom jaag, mi nlari ka mi kx’ae

dekking) kokon van gifkewer £ t ka’i, smelt (ys, vet), ont­ dooi, oplos (soos sout in

auto - ek ry as ek 'n kar het ki, dit (3e pers. sing.

33

kAró water ---- )

kamakama, gloei

ka’i, suinig wees, vrekkerig wees, beskermend

wees (op eie eiendom —) ka’i R, jong, groen, klein

(< Afr. kamp) kamp

kainA, inmekaarsak (soos ’n

hut of skerm — )

kam’ili, suig (’n lekkergoed of ’n suurpruimpit —)

kaikaiya (-si) 2, skaal f kaï ke, (< nou + hierdie) nou!

kana, vleg (’n lyn of tou — )

kliSé B, baie

kana (-si) 2, vlegtery (van lyn)

kAisi B, baie X

kamba (-si) 1(c) of 2,

kAmkam, waai (die stert —)

kaikaiya, sus, wieg (heen en weer —) , weeg

£ J

kAmAxA T, eerste

4

kaïya, hinder, skinder

kani|ai (-) 1 (b) , vark,

wildevark

kakal, uitvoer (’n skyn-

beweging —), liemaak

kaó, verloof raak

kam, (< Afr. kam) kam

kaó (-si) 1 (b) , verloofde

mi kam mi n|ai’. x’uisi ek kam my hare

kaó (-si) 1 (c) , 'n versameling gebruiksartikels

kAm (-si) 1(c) of 2 , (< Afr. kamp) kamp, kampeerplek

kaohA (-si) 1(a) , baas,

heer, rykaard, leier kaomhïya (-) 1 (b) , blouwildebees

kAm (-si) 2, (< Afr. kam) kam

kaoxa (-si) 1(a), baas, heer, rykaard, leier

kam (-si) 1 (c), windpomp kAmA, (sint, vgw.) wanneer

kAr A, brom, mor, kla kArA (-si) 2, klagte

kAmAha T, eerste 3U

khau

kar*

kara (-si) 1(c), (< Afr. kar) wa, sleepwa, don-

kiekar

kètanga (-si) 2, [k^tajjjga] (< Afr. ketting) ketting

kétl, en (’n vgw. wat twee of meer s.nwde. saamvoeg)

karê, loof, prys

karè, begeer (enige iets—X khAbA, afdaal, afgaan, af­ klim, sak (’n.koei as die karè hó, vasstel kalf die uier stamp) kAri, kyk (met groot oë—) kham, donsagtig sag wees kAri (-si) 1(c), tjalie khama, (sint, vgw.) omdat karibS (-si) 1(c), (< Afr. khAni (-si) 1(c), (< Tsw. kruiwa) kruiwa

katisA, (< Tsw. katisa = makmaak) makmaak, in­ breek (’n dier —) kau, wegkruip (beweging­ loos - om ’n agtervolger te ontwyk)

kane < Afr. kan) melkkan

khAra, oopvou, ooprol, oopsprei (soos 'n kombers)

kharékharósa (-) 1(c),

lekkergoed khari (-) 1(b), vark, wilde vark

k|’ówA, versigtig vat kaya, hinder

kó, hierdie (naamwoordklas-gebonde aanwysende voornaamwoord vir klas 2)

khAru, daal af, gaan af, klim af, laai af

kharu, daal af, gaan af, klim af, laai af kharu, seil (op water —),

ronddobber

késï, en (’n vgw. wat twee of meer s.nwde.

kharu (-si) 1 (c) , skeermeslemmetjie, lemmetjie

saamvoeg) kèta, en (’n vgw. wat

khau (sing. obj.) > 4’oa»

twee of meer s.nwde.

pluk (vrugte — )

saamvoeg) 35

r khau khau, vuurmaak, aansteek (’n vuur - )

khumasi, verwaarloos (as iemand ’n sieke — óf as hy homself verwaarloos)

sleg)

khoe n|ui T, somtyds, soms

khauwA, daal af, gaan af, klim af khauwa (-sl) 2, bloeding

khoe^a B, óf, miskien. A khoeSa ha, wi mi’» - jy of hy , he lp my .’

(deur die neus) f kha|| ’a (-) 1 (c) , son

khördkhörö, irriteer (as koue of rook die longe of keel —). zaru khorokhoro mi dom - die sigaret irri­ teer my keel

khó, afeet (vleis van ’n been — ) khö! wag.’, wag eers!

khu, spring; khü n^’harü, touspring; khui, warm wees, pynlik wees, sterk wees (soos drank)

khöakhóa, fluister. e!a khbakhóa |xoa ha - ons fluister oor hom khóarA, uitspan, bevry, ontkoppel, losgespe, losmaak, verlos

khui (-si) 2, warmte, hitte, seerplek, besering, pynlikheid, seerheid

khóbókhóbó, opwarm (kos —) khöe, lyk na mekaar, oor-

eenstem (in voorkoms) khoe, (pl. obj.) mekaar, elkander khoe (-) 2, klimaat, weer

[

khómA^a’iha (-) 1(b) , (< kuier + rosyntjiebos) volstruis khóninikha (-si) 1(c) ,

khunlau, (< spring + oortref in lengte) oorkhurl, sigbaar word, gro­ ter word (as die af­ stand na die objek ver­

minder)

khukharu, (< spring + daal

khüutè (-) 1(b), skeer-

khómA, kuier

khómAkx’ao (-si) 1(b),

(< kuier+ man) volstruis

kó (rè), (n. of n. wg. ondergeskik aan V) waar?, waar­ heen?

kö T, reeds (dui op ’n han­ deling wat in die verlede plaasgevind het) mi ko gu a .’xo - ek het reeds jou pyp gevat

kóa, respekteer, vrees; koa ml 4’^ngsi!, (< vrees

+ my + planne) gee pad!

spring

khüSè, (< spring + terug­

khoedore (-sï), sleg (in samestellings, bv.) slegte beeste gumikhoedoresï (< bees +

le (van) vleis

pampoen

khuiyk khoe, gelyk wees, eenders wees

khükhiró, (< spring + daal af) afspring

ko !’ha - hy gee vir hul-

struis

khürï, uitgrawe (bolle in

khoe (-si) 2, bagasie, besitting

36

khumAtïlha (-) 1 (b) , vol-

Khui (-) 2, (< warm) Desember

af) afspring

koara

khümasi

khumakx’ao

groot getalle —)

koa, uittrap of rek (as ’n groter persoon ’n skoen — of ’n kleding­ stuk —), oopbuig, heen en weer buig (om bv. ’n

draad af te kry) koa (-si) 1(c), mes (sakmes,

knipmes)

keer) terugspring

kóa kè, (lok. obj.) hier, hiernatoe; kóa tö’a (lok. obj.), daar, daar-

bekmuis, ’n langneus­ muis

natoe

kb, sê

ko’Akó’a, die mond heen en weer beweeg soos ’n haas

ko, (obj. vgw.) van (dié vgw. skakel die direkte en indirekte obj. aan mekaar, bv.) ha |’a si

koara, (’n negatiewe werk­

woord) nie besit óf hê 37

kókx ’ui|’h&nuwi

kbatsi- .’akè

vergesel word van ’n nie; koara dï (pl. n.) handgebaar, bv.) ka mi > koara dïsi (< sonder koe, khoeSa mi ho n!’hai + onderkant) bodemloos - as ek so (gaan) sal ek wees; koara tad (< bemiskien ’n leeu sien sit nie + skaamte) skaamteloos wees; koara koe, veilig wees, mi | au (< besit nie + skuld) da’ama koe - my kind is onskuldig wees; koara veilig ]x*au (< besit nie + kgè (~si) 2, sandveld sonde) sondeloos wees; kokx’ui, praat (as ’n spre­ koara |’Ang (pl. n.) > ker sy moedertaal —) , kbara|’4ngsi (< nie be­ kekke1, kwaak, brul, sit + dink) dom wees, tjank, kraai ens.; onnosel wees, vertraag kokx’ui ts*èma praat wees; koara (< be­ saggies, fluister; sit nie + skuld) onskul­ kokx’ui |x6a groet, aan­ dig wees; koara ||’hóara spreek (< besit nie + skuld) onskuldig wees kokx’ui (-si) 2, taal

kóatsl-J’akè (-si) 2, (< daar + kom + bo + hier) voorkop, gesig

koatS’u (-sï) , (< mes + huis) messkede

of

as hy homself -)

kómm, uitval (soos die

vere van ’n voel wat gekwes is óf ’n voel wat sy vere skud)

pratery

kobu (-si) 2, waterblaas

kokx’ui^’hinuwa' (-si) 2, (< praat + reël) gramma-

koe B, so. ha koe du - hy maak so (die ww. kan weggelaat word as koe

tika 38

of meer s.nwde. saamvoeg) kö5è (-) 1(c), (< Afr. kof­ fie) koffie koSèkx’owa (-sï) 2, (< kof­

fie + pot) koffieketel

kóta, en (’n vgw. wat twee

kóti, en (’n vgw. wat twee of meer s.nwde. saamvoeg) kóts’au, vinnig wegspring of wegtrek

mond - ) kornakÖmm, draf (terwyl

ko tsly^ kda ké (T wg.),

een arm geswaai word)

dusver

komnitsi (-si) 1 (a) , kom-

Kriste (-si) 1(a), (< Afr. Christen) Christen

missaris

konam (-) 2, die slaap

kósï, en (’n vgw. wat twee

of meer s.nwde. saamvoeg)

kom’A, terughou (onver­ teerbare dele soos beentjies, pitte of koutjies van plantkosse in die

kókx’uig[ao, (< praat + moeilik) hakkel t £ kókx’ui-ma (kókx’ui-mhï) 2, (< praat + klein) stamp­

kókx’uisi (-si) 2, die

kórèkóré, opwarm (kos —)

kel) is (die gebruik is opsioneel, bv.) die boek is die Nama s’n - 4^anu (komm) o Nama hi

konam, slaap

blok

kui

komA, (kopulatiewe parti­

kokx’ui (-sl) 2, pratery

kóbisi, verwaarloos (as

iemand ’n sieke —

komA

Kristusa (-) 1 (a) , (< Afr. Christus) Christus

kónóbè (-si) 1(b) , (< Afr. knoop) knoop

ku (-si) 2, bors, melk kü T, besig wees (om iets te doen), mi ku ’m ï’ha - ek is besig om vleis te eet

kQ’óbu (-si) 2, water­

blaas kg’órê, beskinder, belas­

ter

kóbó (sing. obj.) > !ó*a, breek

kor4, smelt (as ys, vet

küi, speel

of metaal —), opwarm (kos —)

kui (-si) 2, spelery 39

kx’are

kuisi kuisi (-si) 2, spel

aanbrand, braai, vlam,

kuitsiya (-si) 2, (< speel + ding) speelding

stryk (klere — ) kuüsè (-si) 1 (c) , ystervarkgat

kükürï (-) 1 (b) , paddavis

kómA B, miskien nie

küni (-si) 2, (< N. kunis = ossewa) wa, ossewa

küü5è (-) 1 (d) , waterdraer by ’n swerm bye

kx’a (-sï) 2, grond, sand,

aarde künü (-) 1 (c) , brandstof (wat van ’n swam verkry word en vir ’n tonteldoos gebruik word)

kx’ae, besit, hê (iets); kx’ae g!u (< besit +maag) verwagtend wees

kurl (-si) 2, jaar

kx * ag.’ x ’ ama-g! x ’arè (-) 1 (b) , erdvark

küri, oppas, versorg, kyk na; küri a[’Ae.’ (< pas op + jouself) pasop.’ ,

pas jouself op!

kürlsi (-) 2, vroegoggend kürl||a’Asè (-) 1 (c) , Venus

küró, maak, fabriseer, houtsneewerk doen, bier brou, menstrueer (vulgêre benaming)

kx’ai, dapper wees kx’aiêè T, ten aanvang kx’am (-si) 2, mond

kx’Amn.’Ang (-si) 2, (< mond + binne) lem (van ’n mes) kx’Ampó (-si) 2, (< mond + bedekking) lip

kx’anï, gelukkig wees kx’ao (-si) 1(a) of 1(b),

kurukx’ao (-si) 1(a), vak­ man

baas kx’aokx’aowa, uitdos, op­

küts’i (-si), (< bors + mond) tepel

tooi kx’Arli (-) 1 (b) , rooibok

kü’ü, brand, skroei, aan­ steek (’n sigaret —),

kx’ar£, stut (die kop met

kx’aro

kx ’üi

die hand —)

kx’oa, stadig insyfer (soos water in ’n put — )

kx’aro (-si) 1(a), ‘n jong manlike dier, ’n jong man, seun, jonge­ ling

kx’óa, soek kx’óasi (-si) 2, (< soekery) voorkop, oog, korrel of

kx’arü (-) 1 (c) , pylgif (die' giftige papies waarmee pylgif berei word, word gegrawe by Commiphora africana (kanniedood)]

visier (van ‘n geweer) kx’óaf’a (-si) 2, (< soek + gee) ’n grafstok (wat voor die lyk geplant word en bokant die grond uit­ steek)

kx’arütS’ü-|’ó (-si) 1(d) ,

kxóbaha, (< Tsw. kgoboga = afkom) afskuur, afgaan (soos die hare van ’n dier wat deur ’n tuig geskaaf word)

(< gifpapie + huis + bedekking) kokon van gifpapie

kx’au (-) 1(d), dagbreek of sononder (die rooi skynsel voor dagbreek en na sononder)

kx’óe.’, gee pad.’, maak plek

kx’ots’IyA (-si) 2, (< pot + mond) ’n hap uit die rand van ’n pot

kx*a|hó (-si) 2, (< grond + gesig) wereld, land

kx’ü, vrekkerig wees, sui-

kx’a.’ ’uri (-sï) 2, (
mi, ons f

-ma (-mhï), klein (ih woordsamestellings, bv.)

vroutjie - dshau-ma (< vrou + klein), elandjies - n.’ang-mhï (< eland +

kx’ükx’uni, beweeg

kx’üma (sing. obj.) > Jo’a, klein) breek (’n stok — ), t stukkend wees, oes ma (mhïsi) 1 (a) , kmdjie, kleintj ie kx’ónl, herstel, regmaak, repareer, voorberei,

regstel kx’dnlsl (-sï) 2, herstel-

ma (pl.) > hisi, (klas l(a) en klas l(b)) naamwoordklas-gebonde besitlike voornaamwoord

lery kx’url (-si) 1 (b) , luis

(wat op die kop van m^nse voorkom)

kx’üsi (-si) 2, inhalig­ heid, gierigheid, self-

ma (pl.) > masï, (klas l(c)) naamwoordklas-gebonde besitlike voornaamwoord

ma (-) 1 (b) , duiker

ma, waai (wind)

sugtigheid

ma (-sï) 2, wind

kx’üwa, snoep

Ma Ma (-) 2, (< wind) tus

’mm

Augus­

ma’a, abba, dra (’n kind op die rug — ), geboor­ te skenk; ma’a tama, ’n miskraam hê

Maandaha (-si) 1 (c) , (
ma, (klas l(c)) naamwoordklas gebonde besitlike voor­ naamwoord

mima (-sï) 1(a), ouma

mAmAniko-dao (-) 1(b), vuurvlieg

ma§a||’a (-si) 2, knopkierie (van _+ 45 cm.), staf, wandelstaf

mini, vonk (soos elektri-

siteit of vuur — )

matsha||’a (-sï) 2, knop­ mani, verander in, ant­

kierie (van + 45 cm.), staf, wandelstaf matüka (-sï) 2, (< H.

woord, omkeer, terug­ keer, omdraai, draai, bv. ha mani ha .’xaredi hy draai links. ha mani ha .'xaregig - hy draai regs; mani ||xam + ’hadinJ ang.’ - draai links! mani ||xam + ’hag!on!ang! - draai regs.’

onduka = karringkalbas) karringmelk

ma^’aa (-si) 2, die reuk van die wind wat waai f v mhïsi (sing.) > ma 1(a), kinders mi (pl.) > e, e!a, m en m!ci, ek ’mm, ja

, praat (’n Europese taal — )

42

-manisi (-), self, persoon­

43

>3'

Nimi

’m, soog (as ’n baba —), suip (as 'n dier — )

moa (-si) 2, (< Tsw. moa = siel) siel

na’Ana’a, moeg wees (tot satwordens toe — om iets te doen)

na’anl, proe, toets (met een vinger aanraak om te proe of om te toets of iets vuil is) mi na’ani ’msi - ek proe aan die

’m-tAiyA (-si) 2, (< eet + ding) kos murongo (-si) 1 (c) , (< H. omurongo = tien) rand, 'tien

kos nj’aridha, natreën, nat

müSupè (-si) 1(a), (< Tsw. mosupi = ooggetuie) getuie, ooggetuie

m.'a (sing. ) > ml, ons

wees

na’aru, wieg (heen en weer - soos 'n slang wat reg-

op staan)

na, gee l’Ang plan) ha na

nAnlbè (-) 1 (b) , muskiet

nèè, aansit ('n kopdoek —)

narikamisa (-) 1(c), lekkergoed

nèthê, bedek (sodat dit wat onder is nie sigbaar is nie), smeer (’n vloer met 'n miershoop se grond)

narü, swenk of wegswenk (soos 'n vlugtende dier —), vermy (deur

nabö, versamel (besig wees om vir ’n paar dae veld-

plaas)

-

nai (-si) 1 (c) , naald

nai, praat (enige vreemde taal — wat anders is as die Boesmantaai wat in die noord-ooste van

(aan ego —); na (< gee aan my + raad of plan gee. |’ang - hy gee my

S.W.A. gepraat word)

’n plan

na’abè, wink, naderwink

naïróna (-si) 1 (c), (< Eng. nylon) plastiese bottel

naa khöe, deurmekaar gaan

nAm (-si) 1(c), lig, lamp,

(soos veetroppe - )

lantern, flits NAmA (-si) 1(a) , ’n lid van die Nama-volk

na’Aml, aftrek of aflei (aandag — ) UU

watter?, wanneer?

nari, salfagtig wees

nAbékha, groet

»

n|a

nam’m dhari, (< aflek lip- nau, (B ondergeskik aan V.) pe + tong) uitsteek hoe? (soos ’n slang sy tong —) nauSè B, amper, byna ngngnï, los of litterig nauta’ama, (R ondergeskik wees ’ aan V), hoeveel? n|ni (-si) 1 (c) , naald nè,(R. ondergeskik aan. V.)

’n hindernis tussen jou en jou agtervolger te

kos te -) N

nam’ih dhari

Nharo (-si) 1 (b) , 'n lid van die Naron volk nï (B ondergeskik aan V.) hoe?

naró, wapper (soos ’n lap in die wind —)

nï (-si) 1 (c), naald nisè B, amper, byna

natjl (-sï) 1(a) , (< Tsw.

nïta’ama (R ondergeskik aan

nyatsi = bywyf) minnaar, bywyf

V.), hoeveel? noa, trek, terugtrek ('n vulgêre woord)

natsl-da’AmA (natAida’Ablyasi óf nat§l-

nom, haak (met ’n spring­

mhiyasi) lf(a) , buiteegtelike kind

haashaak - ) n|a, loop (in groot ge-

natsi-mhïyasi (sing.) > natSl-da’AmA 1(a) , bui-

talle — ) n|a, (kopulatiewe partikel)

te-egtelike kinders

45

n| a’a

n|Ai!au

is (die gebruik daarvan is blykbaar opsioneel, bv. ) ha .’ u (n | a) o Kx’aru - sy naam is Kx’aru

n| abó||’aiya (-sï) 2, (< vee + gras) besem n|ae, meet

n|ae, tussenbeide tree (om ’n geveg te verhoed)

n|a’a (-) 2, hemel, hemel­ ruim

n|ag|xa (-si) 1(c), die slaap (van 'n ledemaat)

n | ai x ’ui

n| è’e

kopdoek aansit) hoofpyn

sit (op iemand se skoot); n|Ang kx’üni, opskuif (in ’n bank — )

n|ai.'x’ui (-si) 2, (< kop + hare) hare (van die kop)

n|Ai||’a (_si)» (< kop + pyn) hoofpyn

n|ang’ng, lekker wees, heerlik wees, aangenaam wees

n|am, liefhê , bemin

n|anï (-si) 2, harsings

n|a’Abó (-si) 1 (b) , aasn|ai (-si) 2, kop, intelligensie, knop (van 'n kierie), bol of ’n knol, bessie (van ’n plant), vet, brandstof; n|ai

voëlwyfie

n|a’amï (-sï) 2, 'n stoksplinter (waarmee gekrap kan word), stukkende

boog

||xAbó (pl. n.) > n|aisi ||xAbó (adj. wg. ) mak;

n|a’ara, sout (iets — of sout byvoeg)

n|a’i, moeg wees (tot satwordens toe — om iets te doen)

n|g’arö (-) 1 (b) , mis­ kruier, ’n besie (waar­

n|Aimani, duiselig wees

uit die giftige pylgiflarwe ontwikkel)

n|Aimani (-si) 2, (< kop + omdraai) duiseligheid

n|aba (sing. obj . ) > !o’a, breek (’ n stok —), stukkend wees, oes

n|Ain|öwa (-sï) 2, (< kop

n|aba, beter wees

n|Ain.’a’a (-sï) 2, (< kop

+ vel) kopvel

+ krap) kam

n|aba, menstrueer, roes

n|Aizaizaiya (-si) 2, vuilis (as ’n persoon se kop so vuil is dat dit na roet lyk)

n|aba (-si) 2, die roes

N|abè (-sï) 1(a), ’n lid

van die Ovambo- of Kavango-stamme

n|ai.'au (-si) 2, (< kop +

n|abu, vee U6

n|anln|ani, wegpraat iets—)

n|ami, gooi (met ’n stok of ’n kierie -)

n|ao, stamp (die binneste van ’n tsamma of kambro fyn —). mi n|ao tama ek stamp die binneste van • die tsamma fyn

n|amm, dans (soos vrou-

ens —) n|ana (-si) 2, mis, uit­ werpsel, ontlasting, kameelperdtrop

njari, stomp wees (die skurwe en stomp gevoel van die tande as iets suurs geëet is)

n|anat5’üwa (-si) 2, (< ontlas + huis) latrine

n| ana.'x’üiya (-si) 2,

n|arl, vryf (’n jeukplek of

maanhare (van 'n perd of leeu)

'n liggaamsdeel —), streel (’n dier - )

n|Ang, (sint, vgw.) laat, njang mi u - laat ek loop

n | arü (-si) 1 (c) , gras (lang — aan die einde van die somer)

n|ang, deursyfer (water uit 'n watersak)

n|aü (-) 1 (b) , leeu n|au, vee

n|Ang (pl. subj.) > g!hbó, sit; n|Anga da’a ts’1

n|è’é, jaloers wees (op ’n persoon —). ha n|e*e

(< sit by + vuur + mond) sit of koester (by die vuur); n|Anga .'óm ||’ha

mi dshau - sy is jaloers op my vrou U7

n |è ’é

n | ’huiyakhoe

n|è’è, alleen wees -n|è’é (-si), een (in sa­ mestellings, bv.) een persoon - zunje’e {< mens + een)

n|’hüi (sing. obj.) > gü, neem, vat, vrou vat, trou, raakslaan (soos weerlig) gryp, vang, arresteer, absorbeer (soos 'n lap 'n vloeistof —)

n|e’én|è’ósi B, een vir een

n|’hüi (-) 1 (b) , muis nphüi (-) 1(c) , ertappel

npha (-) 1(b) erdvark

n| ’hüi, asemhaal (normaal —)

nphabl (-si) 1 (c), water-

n|’hüin|osl-n!öm’mSè,

sak (gemaak uit die maag van grootwild)

(< muis + sagte etery + ’n

plantnaam) dié uitdruk­ king word tergend gebruik , bv. se ha n| ’huin|osin.’om’mse - kyk sy klein

nphai, moegjaag, jaag, volg ('n dier — om hom te kan doodmaak)

nphai (-si) 2, 'n lag

voorkoppie

nphaitshi, terg, uitkoggel, spot

nphang, kondenseer (as waterdamp op glas - )

nphoa, vraatsig wees, onversadigbaar wees

n|5Ï!x’üi (-si) 2, (< reën + haar) wolk

hond n|A (-si) 2, dop (eierdop, skilpaddop) skil, vel, omhulsel, oortreksel, bedekking

n|óm, babbel, raas, 'n ge­

raas maak; kos (prys), bedra (in geld) n|óm (-sï) 2, gebabbel, ge­

raas, die prys (van iets)

n|ö (-) 1 (b) , bastergems-

bok

n|öm, toor

n|ö, eet (bolle en wor­ tels — )

n | 5m (-) 2, medisyne n|om (-) 1 (b) , springhaas

n|óa, kook, opsit (kos —)

n|öa, jeuk.

mi !om n]oa -

my been jeuk n|öa (-si) 2, 'n jeukge-

voel

nphüiSè (sing. obj.) > gü^è, (< vat + terugkeer) terugneem

n|oa-ma (n|oa-mhï) 1(b),

nphüitüi (sing. obj.) > gütsAu, (< vat + opstaan) opdomkrag, ophys , oplig nphüiyakhoe (-sï) 2, (< vat + mekaar) huwelik

48

nphunl (-si) 1 (b) , wilde-

n|oa (-) 1(b) , kat, wilde-

uithaal, uitneem

nphüi (sing. obj.) > ||ae, dra (in die hand - ), vashou, vasvat; nphüiya khoe glausi, (< mekaar se hande vat) groet

-n[ów4

n | ’hüin.'ang , (< asemhaal + binne) sug

nphüiSoe (pl. obj.) > güg!xa, (< vat + uithaal)

nphoa (-si) 1 (a), vraat

n| ’hünl

n|ömkx’ao (-si) 1(a), (< medisyne + baas) toordokter, medisyneman, dokter n|ömih (-si) 2, gooistok (van helikopterspeletjie)

kat

n|5m’iri, knyp (om nie ’n wind te laat nie)

katj ie

n)ömt5’üwa (-si) 2, (< me­ disyne + huis) hospitaal, kliniek

n | obi, stap of loop (vin­ nig — )

n|on|oni (-) 1(b) , ieter-

n|oi (-) 2, snot

mago

n|oi, uitsnuit (neus —); n|öi apae, (< besnuit jouself) verheug wees (oor iemand anders se leed)

n|ö’ömadl, natreën, nat

wees -n|ówa (-si), maer (in woordsamestellings bv.) ’n maer bees - gumin|ówa

n|öi (-sï) 2, reën 49

n| ü

nfabi

(-si) 1 (b) , ’n maer bok - pArln|ówA (-si) 1(b)

ens. n|ü, stuurs wees, nors wees -n|ui (-), sekere, ander, een, volgende een (in samestellings, bv.) iemand - 2un|ui (< mens + ander)

-n^a (-si) 2, swerm, trop. (in samestellings, bv.) arin^g - tarentaalswerm (< tarentaal + swerm), gumin^a - beestrop (< bees + trop)

nfabl (-si) 1 (b) , woerwoer, waaierlem, vlieg-

n^a’A, uitgooi (’n vaste stof of vloeistof met ’n swaaibeweging - )

n^ai K, verplig, laat, maak, veroorsaak om te (die oorgangs -a, -wa of -ya is meesal opsioneel), bv. ha n|ai ||oma mi - hy laat my kap ha n^au seya mi - hy maak my sien ha n^ai J’auwa mi - hy veroor­

nfaan^aa, skoonmaak (die keel — )

n|üu (-si) 2, skottel, boot, skip, ark

n|a’ara, drup of lek (soos die dak van ’n huis)

n|üü, vyl, wegvyl

n^aba, stert tussen die bene wees, deurtrek of deurvou (’n kledingstuk tussen die bene -), aansit (’n baba se doek

n|ü’ü, afsluk (moeilik vind om af te sluk)

n|u’óbu (-si) 2, water­ blaas

nfabè, sleep, trek

n|A, uitgooi (’n vaste

n^Abén.’a’a (n|Abé.’ae) 2,

stof bf vloeistof met ’n swaaibeweging -)

(< stat of stad + groot) ’n groot stat, dorp of stad

n^a (-si) 1 (d), dunderm

nfabèlü (-si) 2, (< sleep

n^a (-) 1(b), luis (wat in klere en op honde voorkom)

+ spoor) ’n sleepsel n^Abi (-) 1(b) , duif, tortelduif

50

g^hai (-ya) (< maak + glad) gelyk maak; n|Ai

nfai» skinder

gfx’a (-a) (< maak + laat) vertraag; n|ai khui (-yA)

(< maak + seer) ka n^ai khuiya mi ïx’a - dit be­ droef my (dit maak my hart seer); n^Ai n|ang*ng (-a) (< maak + lekker) bevredig, verheug; n|Ai sé (-yA) (< maak + sien) wys; nfAi tam (-a) (< maak + nie weet nie) stry, ontken; n|Ai tau (-wa) (< maak + kwaad) vertoorn, agiteer, ver­ toorn; n|Ai tshi (-ya) (< maak + drink) laat drink; nfAi tshï (-ya) (< maak + vet) vetmaak; nfAi tShuu (-wA) (< maak + kwaad) vertoorn; n^Ai

saak my om te roep; nfAi are (-ya) (< maak + lief) verbaas. ha n|ai areya mi - hy ver­ baas my; n|Ai au (-wa) )

n^Ai

g|ao (-wa) (< maak + hard) verhard, hard maak; n^Ai

nfaha (-si) 1(c), rugmurg

punt van ’n boog

n|üin|ui (-) 1 (b) , mopaniby, mokkaby

reinig, skoonmaak;

tuigskroef

n^a’A (-si) 2, die dun bo-

njui (-) 1(a), vriend

n|Ai

n^abi

(< maak + stadig) ver­ traag; n^Ai du (-wa) (< maak + doen) verplig om te doen; n^Ai gg’u (-wa) (< maak + skoon) reinig, skoonmaak; n|ai gè (-ya) (< maak + tuisbly) maak tuisbly; n^ai guma (< maak + lus) lus maak; n|ai g[ai (-ya) (pl. obj.) > n^Ai g.’a’i (-ya) (< maak + uitgaan)

zé (-yA) (< maak + nuut) hernu; n|Ai (-wA) (< maak + donker) ver­ donker; n^Ai |’hóm (-A)

(< maak + mooi) tooi, versier; nfAi | xöa (-a), (< maak + lewe) genees; 51

nf Ai

n^ang

n^Ai |x’oro (-wa) (< maak n^am (-si) 2, kombers + paar) verminder; nfam (-si) 1 (b) , padda (’n n|Ai f’abü (-wa) (< maak klein soort —) + klam) klam maak; n|Ai n^amï, loop (in die rond­ f *ang (-A) , (< mak + te —) dink) herinner; n^ai fuu (-wa) (< maak + skop) n|aihm, moeg wees, uitgeput verkoop; n|ai fxai (~yA) wees, instoot (hout in (< maak + wek) wakkerdie vuur —) maak; nfAi |xai (-ya) nfam’A, slaan (met ’n stok

nfanghaSè

n^anghaSe (-) 1 (b), ratel

struisnael

n|ani, slyp (’n mes of ’n yster voorwerp —)

slyp + klip) slypsteen n^gnü (-) 1 (b), spring-

kaan (’n vet voetgan­ ger —)

(< maak + droog) droog; nfAi H’ama (< maak +

of wind getref te word) n|am’h !hü, slaan (’n

sekere woordsamestellings, bv.) gemsboktrop

koop) verkoop; nfai, grawe (’n voor — )

takkraal —)

- g.’ó’An^Arê (< gemsbok + trop)

of mis - )

n^aiku (-) 1 (b) , mamba

nfam’Aig^A, (< slaan + neer-

n|ain^ai, dra (’n klein

lê) beduie

voorwerpie teen die bors —), vou (arms —)

n^am’mn4 am’Ai! ’hA (-si) 2, (< slaan + slaan + vleis)

n=| Aitsa’ Akx ’ao (-sï) 1 (a) ,

borsvleis van ’n voel

(< laat + verstaan + man), tolk

n|ang, berispe, teregwys

n^Am, fluit (met ’n agressiewe lugstroom —)

n4ang (-) 1(b), luislang 52

+ oog + bos) urineer (eufemistiese benaming as ‘n mens gaan —); nfau n^a (< gaan na + luis) ontlas; n^au n|a’A-ma

n^aninïüma (-si) 2, (
n^bm.’’Öa (< maak + dood) toor

n|üü (-si) 2, die middel (van bv. ’n wiel)

n^b’ó (-sï) 1(a) , wees­ kind (waarvan die pa of ma of albei dood is)

n^’ükx’ao (-si) 1 (a) , medi-

nfu’ü (-) 2, medisyne

syneman, toordokter, dokter 55

n! a ’i

n^uusi

(< kraal + mond) kraalhek

nfüusi (-si) 2, middel

n^ü’uts’uwa (-si) 2, n.’a’arösa (-) 1 (b) , trap(< medisyne + huis) hospi­ suutj ies taal, kliniek nJaaxuts’üwa (-si), (< ontn^ü’u!xurïya (-si) 1(b), las + huis) latrine verpleegster n.’a’a^ü (-si) 1 (c) ,

nfüwatanJang (-si) 2, middel i

n.’a, gebeur n.’a, verdwaal, wegraak, verlore raak, verlore of verdwaal wees

n.’g, krap (om deur ’n mens of dier gekrap te word)

(< groot + ster) Venus n!aba (-si) 1 (c) , sambok

nlAbé, respekteer, vereer, eerbiedig n!abè, bekommer oor

nJabè, uitmekaarhaal (’n kar —) , uitmekaarsny (* n dier — )

n.’a’a (-sï) 1 (d) , ’n brand, n.’abi, skinder, nuus aandra gebrande veld n.’abü (-si) 2, vlerk n.’a’a (pl. n.) > !ae(ya) n.’ae, gebore wees, da’ama of Jae’.ae 0, groot, dik, n!ae - die kind is gebore bv. dshauwa n.’a’a - ’n n.’ai, byt, kou groot vrou n!ai (-sï) 2, veglustigheid, oorlog, die oorlogspe-

nla’a (pl. n.) > !aeya B,

groot, luid

letjie van mans

n! a’&bin.’a’abi, fladder, spartel (soos ’n voel wat in ’n strik gevang is — )

nla’1, krap (om deur iets gekrap te word), aansteek

of trek (’n vuurhout-

jie — )

n.’a’ana (-si) 2, kraal

n.’a’i (-) 1 (b) , kiewietjie

n.’a’anats’i (-si) 2,

56

n’ai!xai,

-n!anï

(rooibeen — )

n.’ang (-si) 2, geleentheid, keer, maal, bv. ha nlangsa |hai wi mi - hy

n!ai.’xai, (< byt + afsny) hap

het my baie keer (dikwels) gehelp. ha [|om n.’angn.'ani - hy kap drie maal

n.’aijjx’ae, (< byt + bymekaar) kners (op die tan-

de — ) n!am (-sï) 2, blyplek, plek (bv. sitplek, slaapplek), ’n opening of oop kol (in ’n beboomde gebied), ’n kans (bv.

-niing (-si), binnekant, binnegoed, binneste (in samestellings, bv.) pan g!un!ang (< water + binne­ kant) n’. ang (-) 1 (b) , eland

gee my —)

nïAngkhóe (-si) 2, binne­ goed (van ’n slagding of wildsbok)

n!am, verken n.’ama, vou (arms oor die bors - ), dra g||a,

-n.’ani' (-) , (drie (in same­

vasmaak (’n lyfband met ’n gespe - ), omgord, regop neersit

stellings, bv.) hulle

drie - sin.’ani (< hulle + 57

n.' anï

drie), drie skape guun.'ani (< skaap + drie) n.’anï (-si) 1(c), kleipot

n! a|| ae n.’aridi,

natreën

nJ’hai|ari (-) 1(d), 'n bruin perdeby

n!aro (-si) 2, die onderrig

n.' ’haba, insit, iets in die mond plaas

n!’ham, haak (met ’n spring­ haashaak — )

nJ’hae, ontwyk, koes,weg-

n!’ham (-) 1 (b) , spinnekop ('n soort)

n!arot?’uwa (-si) 2, (< leer + huis) skool n.'aru (-si) 2, rathefboom (van 'n voertuig)

n!arü (-sï) 2, afsnysels

(as ’n skoensool gesny word)

n!ao, oplaai, saamry n!ao (-sï) 2, boog, geweer

+ huis) geweersak _ * n!ao!o-ma (n!ao!owa-mhï) 2, (< geweer + kort) rewolwer, pistool

welpie

iets — ) n.'èhaba (-) 1 (b) , hiëna (bruin - )

nlAo, brand (die seremoniële - van stokkies of horings om die reën te laat ophou of begin)

nlaotS’ü (-si) 2, (< boog

n! ’hóbA

n.'arö, leer, voorskryf, onderrig, memoriseer

('n klein bek — )

n.'ao (-si) 1 (c) , plank

nièhaba

n!au, oortref (in lengte —)

n.’au (-si) 2, 'n opening of oop kol (in ’n beboomde gebied), blyplek, geleentheid n!au (-sï) 1(a), patriarg,

nJara, raakry, omry (met

ou man

’n voertuig — )

n.’au (-sï) 1 (d) , lyfband (wat met 'n gespe vas-

n.'Are, bespaar, spaar, bêre, spaarsamig wees

maak)

n!arè (-) 1(c), haelsteen

nïarèkx’Am, kreun, steun n.'arèzam-n| ai, praat (as 'n persoon met homself

58

- my pa frons

nJ’haèSè B, benewens. mi nJ’hae^e nlari auto te sete nJari hoarahoara -

n.’ ’höa (-) 1 (b) , koedoe • I *“ nJ’höa-’msi (-si) 2, (< koe­

benewens ’n motor be­ stuur ek ook 'n trekker

n.’axütS’üwa (-si) 2, (< ont-

nJ’haigJui (-si) 2, (< leeu + trop) leeutrop

skeur (as 'n mens of dier

nlarï, bestuur, ry

nJ’hae, (V. slegs by die ’ 1 ! groetwyse) a nJ’hae |xai? n!’hamthats’i-ma (nl’hAmthAts’l-mhï) 1(d), - hoe gaan dit vanoggend met jou? a nJ’hae g||aa? 'n perdeby - hoe gaan dit vanmiddag n! ’haA (-si) 2, voorkop, mét jou? I n!’hae faba? gesig - hoe het julle oordag? nJ’hari (-si) 1(c), sambok I re ^aba n! ’hae? - hoe nJ’hau, frons, mi ba nJ’hau het julle oordag?

n! ’hai (-) 1 (b) , leeu _ t n!’haidi (-sï) 1(b), leeuwyf ie

n!a||ae, (< krap + skeur)

n!arè!’ó (-si) 2, dissel

n.’’hamn!’ham (-) 1 (b) , spinnerak, spinnekop

nJ’hae B, miskien

n!a’ó (-) 1 (b) , meerkat (’n soort meerkat) 'tt (-si) " 2, velum n.’axara

las + huis) latrine

-)

koes

doe + etery) koedoe weiplek

n.'’höan||a (-51) 2, (< koe­ doe + alleen wei) 'n trop koedoebulle

n!’hai-ma (n!’haï-mhï) 1 (b), (< leeu + klein) leeu59

n! ’hobA, praat (om enige vreemde taal anders as die Boesmantaai wat in die noord-ooste van S.W.A.

n!’höba gepraat word, te ---- )

n!’höba (-si) 2, as (met

verwysing na hout wat baie — vorm). =po kx’ae n.’’höba - Combretum imberbe (hardekool) het baie as

n!Öbè nl’hüri, spring of klim (deur ’n draad - of ---- ) n!’hüu (-si) 1(c) , oogpêrel, oogvlek

n’hüu (-) 1 (b) , mol

n!o, dreun

nl’höbidï (-si) 2, dy (die nló T, oggend, soggens deel onder die sitvlak) | n!ö (-si) 1 (c) , klapper nJ’hobó, oorryp wees

ln!öa, waad, in water loop

n!’höe T, (slegs van toe­

I - . Inio’a, uitgooi (sand uit ’n

passing op die verre toekoms) sal (eendag)

gat —), gooi (met 'n stok of kierie — )

foutief, lelik; nJöbe dü (< verkeerd + doen) foutief handel, ’n fla­ ter of ’n fout begaan, jouself vergis, beledig,

verlaag (figuurlik gesproke); n!öbè n || a (< verkeerd + praat van)

nJo’a (-si) 1(b) , duikerlam

n!’hom, vermakerig wees (deur te weier om ’n geskenk te ontvang)

nlöana, vleg (hare —)

n!Öi, kruppel wees, mank

n!’hom (-si) 2, anus, vetderm

nlö’anf’hao (pl. obj.) > n!ö’atam, (< gooi + val)

n!’höma T, möreoggend , möre

neergooi

n!o’a|’ü, (< gooi + insit) ingooi, afgooi (voorwerpe in iets -), pos (briewe

n.’’höman|ui T, oormöre n.’’höman!ó T, möreoggend

---- )

n.’’hörö, draai, vleg (’n boogsnaar — )

n!öbè, verdink, oppas; n.’öbè ha|’ae (< oppas + haar + self) verwagtend

nl’hül, krom wees nJ’hüi, verskuif (met ’n hefboom -)

wees nlöbè B, sleg, verkeerdelik, 60

n.’om (-si) 1 (a) of 1 (b) , (< vetderm) konstabel n.’óm’m (-si) 2, naeltjie nlom’ih, vassit (in modder — )

n!omm (-si) 1 (c), duin, | hoogte I n!öè (-si) 1 (c) , velsakkie nlom’ih, suig (aan 'n tuin­ (gemaak uit ’n steenbokslang — om ’n vloeistof of ’n duikervel), beuruit te hewel), drink (met sie 'n riet of gras —), uit-

nJ’hókhoma T, möre

blare (gevlegde — )

derm

misbruik, beledig

n!oe, uitkrap (bv. die in­ houd van 'n pampoen — )

nlöana (-sï) 1(c) , tabak-

n!omtui

n.’öè

wees n.'óm, ryp wees, gaar wees kook (op kookpunt wees, water) mak wees (’n ry-

suig (gif uit ’n wond -) n!om-ma (n!om-mhï) 2, (< klip

+ klein) klippie nJomtsóu (pl. subj.) > nlómtüi, (< kruip + ophou)

staak, ophou nlomtsau (sing.) > nlomtüï

dier)

2, (< kruip + ophou) 'n

onderbreking

n!Óm (-) 2, berg, klip, rots, rant, gebrek, liggaamsgebrek

nlómts’1 (-si) 2, (< klip +

hoop) kliphoop

nJom, wellustig wees, vlieg, sweef, kruip

nlómts’üwa (-si) 2, (< berg + huis) grot

n!óm (-si) 2, wellus

nlömtüi (sing. subj.) > niömtsau, (< kruip + op­

n.'om, die vuis bal

hou) staak, ophou

n.’om (-si) 2, anus, vet61

n!ömtüï

n! uü

nïomtüi (n.’omtsAu) 2, (< kruip + ophou) ’n onderbreking

+ snyery) landsgrens n.'ü (pl. subj.) > g||a, staan, staan!, halt!

n.'oó, rou (oor ’n afgestor-

wene — ), wens. mi n.’oo ka mi kx’ae auto ek wens dat ek 'n motor het

n!ü (-si) 2, glanspenis; (ook in samestellings bv.) slangeier - ^’5amin!ü (< slang + glanspenis), voëleier - ts’amAn.’ü

n.’öö (-si) 2, skof. gumi n.'oo - die bees se skof

(< voël +

glanspenis)

n.’ui (-si) 1 (c) , maan, maand

n.’oo (-si) 1 (d) , gate (die — waar ’n kolonie diere hou), n|gm n.’oo - die

niömida’i (-si) 2, (< gaar + vuur) vrug

springhaasgate nóman! üma, byvoeg (iets — om kos smaakliker te maak)

n.'ö’o, vinnig wees, snel wees

n!ümAn!üma, wegpraat ('n saak — )

n!ö’o (-) 2, haastigheid, spoed

n!ón!url (-) 1(c), slak

n'.ö’obètsowa (-si) 2, hak-

n!ón!uri-ma (n.’im! órl-mhï)

sening

1(c), vuurvlieg

n.’ö’onin.'o’oni, 'n grap n!ün!uwa, sus ('n kind —) , skud ('n persoon heen en

maak n.'ö’oninlg’onilaiya (-si) 2, (< grap maak + stok) potlood

weer -) nlü’ü, weggooi n!üü, kranks innig wees, die koers byster raak, ver­ dwaal wees n.'üü, aanjaag (vee — ), bestuur, ry, aanraak,

nlö’owa B, vinnig, snel,

haastig, gejaagd

n'.órè (-si) 1 (c) , aarde n! óré!xaiyasi 2, (< land 62

n!ü’u stamp (met die hande of voete teen iets ---- )

nlu’u (-si) 1(d), wildspaadjie (van kleinwild)

n’ü’ubu, groei n.’ü’ubü (-) 1 (c) , dagga

n.'ü’übu (-si) 2, plant, blaar nJu’iri, trek (die voor­ kop vol plooie -), rek

(die oë ---- ), oplig (wenkbroue - as 'n te­ ken van instemming)

n||abüg! ai n||a’a, deurvou (soos 'n vrou die voorskoot tussen die bene — as sy gaan sit)

n||a’Abi, wegskiet (iets wat op die grond lê, met 'n stokkie -) n||aahirè (-) 1 (b) , hiëna (bruin)

n||a’ama T, vroegaand n||a’ara, tel, lees

n||a’Jri (-si) 1 (c) , sambok n|[a’arü (-si) 1 (c) , dolfhoutfluit

n||a, berispe, uitskel, raas, vermaan, teregwys, praat van, bedoel

n||a’atu, steek (met ’n mes of assegaai -), deur­ boor

n[|a (-si) 2, tand

n||a’atü||ham, (< stuk + deur) deurboor

n||a, los, agterlaat, ver­ laat, toelaat, weglaat; n||a na, vir my vryskeld

n||abü, skud ('n paal of ’n boom — om die vrugte te laat val), uitskud ('n lap of 'n sak - ), afskud (soos 'n dier hom-

n||a (-si) 2, die weglatery, die lossery n||a, alleen wei ('n trop elandbulle of koedoe-

self ---- )

bulle), opskep (kos -)

n||abüg.’ai, (< waai + blouwildebees) saam eet uit ’n bord e!a n||abug!ai - ons eet saam

n||aa, strooi of saai

(graan - )

nl|aa T, lank gelede 63

n||ae

n|| ’hae

n||ae, ’n geluid of geraas maak, praat van

rys (soos 'n mens se hare — as gevaar dreig)

n||aè (sing.) > ! ’höa 1 (a) ,

n||arè, roep (ernstig of op­ gewonde -)

mans, eggenotes

-n||aè (sing.) > -g.’ö, man- n||ari , vuur maak (met vuurstokkies ---- ), klits , like geslag, manlik (in j samestellings, bv.) boor, roteer i bulle - gumin||ae (< bees | n||au B, (’n negatiewe B) + manlik) • moet nie, moenie.' a n||au n||aèma T, vroegaand ! |[om |’ana - jy moet nie die kameeldoringboom kap n||ain||ani, skud (die kop nie ontkennend -)

l n||aü, skeer

n(|ain|(arï, boor (met ’n

n||aü, saai, gooi (grond in die lug -)

omslag — , met die hande — of met ’n draaibeweging -)

n||Aun||ibi, skud (die kop

n]|akx’ai (-) 1 (b) , buffel

ontkennend -)

n[|am, neem ('n handvol —),

vat ('n handvol -) n||amm (-si) 2, ribbebeen

n||am’ih, skep (grond uit 'n gat -)

n|[a| ’a, iemand vryskeld, vergewe. mi n|[a| ’a a ko ^osi - ek skeld jou vry van skuld n||a||üwa, (< praat van + sit öp) beskuldig

n|jamih.’’uwa (-si) 2, n||’haê (~si) 1 (c) , voëlnes ('n oop en plat - in ’n boom)

(< ribbebeen + been) ribbebeen

n||ao (-si) 2, agterkant n||’hae (-) 1 (c) , wortel,

(van ’n huis)

geelwortel

n||a’osigöara, orent staan, 64

n||’hang

n||obo

n||’hang, bewonder

volger te plaas)

n||’hang (-sï) 2, bewonde­

n| |’hüniku-ts’ats ’ a (-) 1 (b) klipkoggelmander

ring n|[’hang, skuur (soos 'n dier homself teen ’n boom -)

n|]’hürï, vroetel, rusteloos wees

n||*hürü (-si) 1 (c) , Aloë sp., saag

n||’hara, hyg (na asem ---- ) n||’ha5öe, (< bloed by die mond uitkom + uithaal) hoes (bloederigheid uithoes)

n||ó (—Si) 2, hongersnood, skaarste, gebrek n||o, seil (grondlangs — ), sleep

n||’hóm, blinkvryf, blinkmaak, smeer, aansmeer, . verf

n||o (~si) 1 (c) , aarde, droë rivierloop, omuramba n||ö’a (-) 1 (b) , blaasoppie

n||*hómn|öma (-si) 2, (< aansmeer + medisyne)

('n soort padda) n||ö’a (-si) 1 (b) , pylskag-

salf

stryker ('n klip waarmee pylskagte reguit gemaak word) n||2’a o g!ö’i die pylskagstryker is 'n

n|j’höö, stout wees, huile­ rig wees

n||’höö (-si) 1 (c) , haasvelsak (gemaak van twee springhaasveile)

klippie n||öara, uitdruk ('n vloei­ stof — )

nll’hörü (-sï) 1 (c) , Aloë sp., saag

n||o’a'.’ae (-si) 1 (c) , klip-

n||’hümi, voorlê, loop (’n draai om iets — ), volg (’n ompad —), vermy (deur 'n hindernis

veld

n||öbèsa (-) 1 (b) , trapsuutjies

n||öbö (-si) 1 (a) , weeskind

tussen jou en jou agter65

n||öm,

ókó

n]|öm, swoeg, sukkel

n||ubi, sny ('n gaatjie in ’n waatlemoen, bol of vrug — om te sien of dit ryp is)

n||2m, uitgroei (soos 'n beseerde nael of ’n akkedis se stert), uit­ loop (soos ’n boom wat afgekap is of ’n bol wat in die grond afgebreek het)

n|[übü, vervel (a.g.v. ’n brandwond -)

rairöna

bre

orè, afsaal, uitpak, uit­ span, aflaai

pirin[6wA (-si) 1 (b) , ’n maer bok

051 (-si) 2, gewoonte

patöni (-si) 1(c), (< Afr. patroon) patroon (van ’n vuurwapen)

owAsl (-) 2, spore (van iets wat geloop het)

pa’ü, vou (iets soos ’n.lap of papier -)

n||übü, afskei (room —), karring (met ’n kalbas —)

n||onuli, insteek ('n lang

pa’ü (-si) 2, ’n vou

n||übün|alya (-sï) 2, (< kar­

P

pètoro (-si) 1(c) , (< Afr. petrol) petrol

pa (-) 1 (d) , (< Afr. pap) fyn mieliemeel

phèmphAphèrè, wapper (soos ’n lap in die wind - )

n||o’obè (-si) 1 (c) , bottel

n||üu, stom wees

pabu (-si) 1 (c) , (< Afr. pampoen) pampoen

phèphè, vraterig wees, onversadigbaar wees

n||ö’obo, waad, in water loop

n||üü (-si) 1 (a) , 'n doof­

pabü (-) 1 (b) , pofadder

phèphè (-si) 1(a) of 1(b), 'n vraat

n||2’brö (-si) 2, bas (wat afkom van droë hout)

n||u’ü, speel

dun voorwerp in 'n gat -)

ring + vet) botter n||ün||ü, verplaas, verskuif

n||oin’in, uitskraap, uitlek (met die tong of vinger

n||üri, swoeg, sukkel, wor­ stel

-)

stomme

n||ü’ürü (-si) 2, bladbeen

pai (-si) 2, ’n duik (op die rand van ’n voor­ werp)

phörö (-si) 1 (b) , (< Tsw. pholo = os) os phu, afbrand

pammburu (-) 1(c) , erdvark - komkommer

n||gra, uitdruk (vloeistof uit iets — )

n||brb, trek (’n klein entjie, van een woon­ plek na ’n ander — )

0

poköpo (-si) 1(c) , blik (vierkantige gelling of

pana, (< Afr. span) vasmaak (’n perd of donkie se voorpote aan mekaar

viergellingblik)

— )

n||o.'ü (-si) 2, (< sleep o, (kopulatiewe ww.) is,

+ spoor) ’n sleepsel

wees

n||o|| ’hü (-si) 1 (c) , oorpak

6k6, en (’n vgw. wat twee

I

pir{ (-) 1(b), (< Tsw. R

podi - bok) bok

pArl-ma (pari-mhï) 1(b) ,

rliröna (-si) 1 (c) , (< Eng. nylon) plastiese bottel

boklam

of meer s.nwde. saamvoeg)

n||u, stom wees 66

67

ré

SaiSani

sènda

ré V, 'n vraende bywoord rokhoe (-si) 1 (c) , (< Afr. rok) rok

samsam, afvee (iets van 'n tafel af — )

sï (sing.) > ha, hulle (3e pers, klas l(a))

sóró, gemeenskap hê (eufemisties)

sanduka (-si) 2, (< Afr. sakdoek) sakdoek

sï B, moet, gratis

söro (-si) 2, wangbaard

sikórè (-sï) 2, (< Tsw.

sorówa khoe, (< wangbaard + mekaar) gelyk wees, ewe

sara (-sï) 2, stof

sara, verdaag, uitmekaargaan , verdeel (intr.), skei (as mense - ); sara khoe, versprei, sprei

S

sA, en (’n voegwoord wat

gebruik word om twee s.nwde. saam te voeg) sa, hulle twee

sa (-) 1 (d) , lyfpoeier (wat in 'n skilpaddop gehou word)

spèra (-si) 1(c), (< Afr. speld) haakspeld

sarè (-si) 2, (< Afr. saai) saai

slpa (-si) 1(c), (< Afr.

sümasl (-si) 2, snuifery

satana (-) 1(c), (< Afr. satan) satan

sï|*höa, (< sommer + reg-

(< Afr. Saterdag) Saterdag sau, slaan (met ’n lat —), braai, bak (iets in die as onder die vuur -)

sabl, hou ('n wapen bo-

kant die kop — om te gooi of slaan)

sau, bespaar, spaar, bêre, spaarsamig wees, wegsit

sal (-si) 1 (c) , (< Afr.

sau (-) 1(d), pap, mieliemeel {fyn -)

seil) seil sam, optel (klein voorwerpies —) , uitsoek (onsuiwerhede —)

saukx’owa (-si) 2, (< pap + pot) pappot

saméndë (-) 1(c), (< Afr.

sé, kyk, toekyk, toeskou,

nagaan, nasien, ondersoek

sement) sement

sènda (-si) 1(c) , ha, hulle (3e pers, klas l(a))

tshotswa = poenskop-bees)

'n poenskop bees

söa, sag wees, maklik

Sa V, ('n negatiewe V.) nie?

wees, goedkoop wees

a Sa |x*ae? - is jy nie

siek nie? ha re Sa |xoa da’a? - maak hy nie vuur

soana, oorryp wees söi, (< klanknabootsing van vylaksie) vyl, wegvyl

nie?

Sa (-) 2, patat t sa, rus

söï (-sï) 1(c) , (< klank­

nabootsing van vyl­ aksie) 'n vyl

saba, ’n wind laat Saba (-) 2, 'n wind wat

soki (-sï) 2, (< Afr.

gelaat is

sokkie) sokkie

SaiSani, vryf (handpalms

sim, insteek of indruk

teen mekaar -)

(onder 'n lyfband - ) 69

samanga

soe

Samanga (-) 1 (b) of 1 (d) , [/amaijga] mielie I Sao, breed wees

SÖisóï

wees

afsny (’n stok van 'n boom — )

Sè (-) 1 (c) , seep

sê, terugkom, terugkeer; Se du mi tsa’a, (< terug­ keer + doen + ek + hoor) ekskuus tog (sê dit weer) Se ^oafoa a|*ae, (< terug

Sarè, rig (die gesig in ’n bepaalde rigting —), gaan (in ’n bepaalde rigting). mi Sare ha ek rig my na hom; sarèya khoe, staan (teenoor mekaar —)

keer + na-aap + jouself) ekskuus tog (sê dit weer) seka B, weer, weereens, ook

Sarèdöm (-si) 1 (c), mes

sètè B, weereens, weer, ook

(sakmes, knipmes, skedemes)

sibi, draai (soos ’n wiel — )

sarèzam (-) 2, ’n wind (wat gelaat is)

sibizüwa (Siblzuwasi) 1(a), medisyneman

sasa (-si) 1 (c) , stok (’n onbewerkte seremoniële — waarvan ’n menstru­ erende meisie skraapsels in haar kos gooi)

SinihA B, steeds, nog, nog steeds

Saü, vermoei, moeg word

Sinlha, (sint, vgw.) terwyl

§aü||oa (-si) 1 (c) , band­ opnemer

sipüruru (-si) 1 (c) , (< H. otjipuruu < Afr. ploeg) ploeg

vX

J

I

susini, vryf (hande of ’n besering - )

sajAmA (-si) 1 (c) , (< rus + dag) rusdag

söana (-si) 1 (c), stertriem onderbroek

sa.’hu (-) 2, (< boesman­ patat + horing) boontj ie

Soe (sing. obj.) > g!xa, uithaal, uittrek (iets —

ontklee, aflaai, verban,

Sa[|x’Ae, uitrus, uitgerus 70

Su!’ui

Su (pl. subj.) > lê; SówA |Am ts’i (pl. subj.) > g^A |Am ts *1, (< lê +

Söïsöï (-) 2, karringmelk

$6m (-si) 1(d) , heuningby

son + mond) lê (in die son —); Suwa |’arè, (< lê op + duiwel) droom SilwA ^xAi ts’i (pl. subj.)

Som (-si) 2, geslagsorgaan (manlik en vroulike - )

> g±a 4xai ts’i, (< lê + son + mond) lê (in die son —)

SÓm, vroetel, rusteloos wees

Sübu, goedkoop wees

§AmSom, rus

sui, lig wees (in gewig), (eugemistiese benaming vir) baar, geboorte skenk; sui tama, (’n eufemistiese benaming vir) ’n miskraam hê

sómSom||x’ae , uitrus, uit­ gerus wees Sóm.’ó (-si) 2, testikel, saadbal

Sóm.’6-n|dwA (-si) 2, skrotum, balsak

Sui (-si) 2, ’n knop (wat uitkom as die kop hard gestamp is)

Soro (-) 1(c), tabak Sörö, omsingel

sukuri, droom

Su!, soe! (ideofoon om brand aan te dui) V*.

Sura (-si) 2, rook (van ’n vuur)

1

su (sing. subj.) > ts’i, loop, lopende wees, be­ weeg, bewegend wees. Siniha autosi Su te •aa

Susarê (pl. subj.) > g^asaré, lê (—en kyk na die gesig van iemand wat voor jou — ), lepel lê

si |xuru - terwyl die kar bewegend was en gehardloop het, het hulle opgeklim

Suwa, reën. g.’a re Suwa? - reën dit? ee, ||a’ike g.’a

Suwa- ja,vandag reën dit 71

SU.' ’ UI

su.’ ’üi (pl. subj •) > g^a.’ ’ui , lê (met die rug na iemand gedraai — )

tam

wees taba, antwoord, omdraai, terugkeer, omblaai, om­ keer

taè (-sï) 1 (a) , moeder (verwysingsvorm vir ie­ mand anders se moeder); T dit is gebruiklik om te sweer by die aanroep van ta (-sï) 1(cj, klapper ouers van die teenoorgei stelde geslag, bv.) itsA ta (-si) 2, voedselhouer a taè (< julle twee jou (bv. beker, skottel, ma) regtigwaar. itsa a emmer, bottel, volstruistae, ha koe n||ae - reg­ eierdop ens.) tigwaar, hy het so gesê; taa B, alleen, eenkant; (ten spyte van teenstrytaa dü (< eenkant + dige betekenisse kom die doen) afwyk; taa gè volgende ook voor) mi (< eenkant + bly) ver­ taèsï, m!^ taèsï regtig­ skil waar. mi taèsï, ha koe taa, verower, wen, bv. mi du - regtigwaar, hy het taa a - ek wen jou so gemaak

tam

tijm (sing. obj.) > n^’hao, omval, omkantel (as ’n lewelose ding — ), val afval, neerval, uitval (as ’n vaste stof — ), mors, gaan sit (as ’n voel, insek of vlieg­ tuig —) , onder gaan (son of maan), saai (saad - ) tam, rondvlieg (soos bye — om hulle nes)

tgèg||§ (-sï) 1 (a) , stiefma

ta’ana, vermakerig wees (deur te weier om ’n geskenk te ontvang)

ta’i, sigself, toegrawe (soos 'n padda wat oorwinter) , toeskop (soos 'n springhaas sy gat — om agtervolging te voorkom)

ta’ara, wens, mi ta’ara ka mi kx ’ae zo - ek wens ek het heuning

ta’i, soet wees tam, ('n neg. ww.) nie weet nie, wonder

taatamataa-du, ingedagte 72

tani, bring taniAê, terugbring

tao, skaam wees tao (-si) 2, skaamte tao, rol (soos 'n dier, op die grond — )

taokhömm, skaam wees taokhömih (-sï) 2, (< skaam­ te + bolle eet) skaamte

tamA B, goedgunstiglik, asseblief

taokx’ai, respekteer

tama B, onsuksesvol, te-r vergeefs, vrugteloos

tara (-) 1(c) of 2, (< Afr. draad) draad

Tama (-si) 1 (b) , 'n lid van die Herero-stam

tarag|hai (-) 1(c),

taman!Ö’a

(-)

(< draad + glad) gladde draad

1 (c) ,

(< t samma + gooi) tsamma -

tarag.'x’a (-si) 2, (< draad + doringplaat) doringdraad

speletjie van vroue

r

tg’ama B, asseblief, goedgunstiglik

. » i tan —— ( - — ——------------- ---------tam|*u, ’n vaste stof, bv. meel, ingooi

tAml, die koers byster raak, kranksinnig wees

tArAn||ainA (-si) 1 (c) , (< draad + ribbebene) ’n staal draad

tam’m (-si) 2, geur, smaak . .T tam m, smaaklik wees, lek­ ker proe; tam’m |x’au, sleg voel, sleg smaak

tarats’1 (-si) 2, (< draad + mond) hek in 'n groot­ pad

tArl , skraap (soos ’n pad-

tamtaküri (-) 1(b) , paddavis

skraper —- ) 73

tirl

thira

tiri (-si) 1(c) of 2, padskraper

tau, slap wees (soos 'n tou of draad — )

tari (-si) 2, dreuning van hardlopende of dan­ sende voete

tau (-) 1 (b) , (< Tsw. tau = leeu) leeu tau (-si) 1 (c) , (< Afr. tang) tang

taro (-si) 2, hartsak (van 'n dier)

I

tau kwaad wees, nukkerig wees

tatabè, verward wees (a.g.v,

to

(in iets anders ---- )

tharè (-si) 2, lepel

thuruku-n|ó (-sï) 2, slang-

tharó, sny (rieme — )

vel (van ’n slang wat ver­ vel het)

tharo, (< Tsw. tlhaola = uitkeer) afhok (’n kalf

tl (~si) 1(c) , (< Afr. tee)

—)

tee

thits’l (-sï) 2, (< angel

ti, skuil (teen die elemente van die natuur) mi ti g!a - ek skuil teen die reën

+ punt) sneller van 'n geweer

T

iets wat 'n gesigsbedrog veroorsaak)

tau (-) 2, woede tAutiu, dryf (bewegingloos — op water)

tatabè (-si) 2, mirage, lugspieëling

tè, (sint. vgw.) en tatamadü, (< foutief + doen) ingedagte iets verkeerd doen, ha kokx’ui |xoa mi te mi tatamadü - hy praat met

tèrèkl (-si) 2, (< Afr.

kleedjie) saalkleedjie

tha (-si) 2, penis, angel thabè (-si) 2, lepel

my en ek fouteer inge­ dagte

tAtiré

tharè

thae (-si) 1 (c) , (< Eng. tie) das

(in werkwoordthaha, (< Tsw. tlhaga = aankom) spring of klim (deur 'n bos — )

samestellings, bv.) tAtirégu (pl. subj.) > tAtirèn|’hüi (< vinnig + vat); tAtarètSha, beskuldig

thAn|ówa (-sï) 2, (< penis + vel) voorhuid

tau, jaloers wees (op ’n persoon - ). ha tau mi dshau - hy is jaloers op my vrou

74

bak)

tï, swaar wees, verwagtend wees , swanger wees

thauthauwa, fyn wees (soos sout of meel)

tï, vra

thóbo, toestop (met 'n plakmiddel —-), smeer ('n vloer met miershoopgrond — ), stop (met stopverf - )

tï (-si) 2, 'n vraag

tlnaxó (-si) 2, ’n pitseer wat 'n groot uitswering

veroorsaak

thobo (-si) 2, stopverf

tlya B, alleen, eenkant;

(waarmee 'n vloeistofhouer dig gemaak kan word)

tlya dü, (< eenkant + doen) afwyk; tlya n|Ang,

(< eenkant + sit) sit (eenkant —)

thoka, (< Tsw. tlhoka =

benodig) benodig

tiyagè (-) 1(b) , (< eenkant + woon) likkewaan

thöothoba (-si) 2, as

thiri, blits (soos weerlig -), bewe (onder ’n toe­

(van ’n veldbrand of verbrande vleis)

stand van hipnose — of soos iets fyns in die

thui (-si) 1 (b), pitseer

ti!’ae-sablsabi (-) 1(b),

thürü, vervel (soos 'n

oorkruiper tö, reguit wees, reguit gaan

wind - )

tau, kastreer

thau (-si) 2, as (van ta­

Tiyalao (-) 1(c), (< skuil + dood) April

slang —— ), verander 75

to

toöts’ly4

tö, inryg (krale ---- ), besit (meer as een vrou ---- )

tö£u, (< reguit + lê) reguit lê tög^üwa (-si) 2, ashoop

tö (-si) 2, veelwywery, bigamie, ha du to - hy (doen) beoefen veelwywe­ ry

tokhömm, skaam wees

tökhöïnm (-si) 2, skaamte

tökx’ao (-si) 1(a), bigamis. ha o tokx’ao - hy is ’n bigamis

tg (-si) 2, as (van ‘n .vuur)

to, oopsny (’n dier se maag - )

i

tom (-si) 2, (< Afr. toom) toom

tö’a, gaan (na ’n plek —), kom (by ’n plek - )

töm, loop jag

tö’a!, verder!

töm’m R, naaste

toa, eindig, moeg wees, uitgeput wees, gedaan wees

toni, ooptrek (ooglede ---- )

töm’m, nader, naby wees

töó (-si) 1 (c), blik

töa (-si) 2, laaste tö’a R, daardie

toadi (-si) 2, laaste

töbö (-si) 1(d), pap, mie-

toöts’iyi (-si) 2, (< blik + mond) die afskeursel wat om die bliksleutel draai as blikkieskos oopgemaak

tög|A (sing. subj.) > 76

törö (-si) 1(c), ’n dun

draad

twee - etsa (< ons + twee) i -tsa (-) 2, (telwoord in samestellings met die 3e pers.) twee, bv. hulle twee - sitsa (< hulle + twee), twee beestegumits^ (< bees + twee) tsa, maal (’n gebraaide

törö khbe, (< Afr. tolk) tolk

neut — ) tsaa, proe

törökhöekx’ao (-si) 1(a), (< tolk + mekaar + man)

ts’aa, dros, vlug, wegloop

tsa’a, begryp, hoor; tsa’a khui, (< hoor + seer) seerkry

tolk

tÖrbkó (-si) 2, (< Afr. klok) klok

tsa’a, mis skiet

t6rösig|a’ïya (-) 1 (b) ,

tsa’^rü (-) 2, kambro

gemsbok

tö5ó (pl, subj.) > tögfa, (< reguit + lê) reguit lê

liemeel, koekmeel

todu, (< reguit + doen) regstel

tiró (-sï) 2, huweliks-* seremonie, bruilof

to’óröto’orö, staan (op die

töötöög||ao (sing. obj.) > töötöö|ju, ophang (was­ goed - )

töasl T, uiteindelik

töra (-si) 2, (< Eng. store) winkel

tösi (-sï) 2, reguitheid

töötöba, uitbrand (soos hout - )

toadi R, laaste

word

töö (-si) 1(c), motorkar

tone ---- en rek om by te kom)

toadi T, uiteindelik

ts’amat§’ü

töra

tsae (-) 1 (b) , brulpaddamannetjie

tsam, bekruip

ts’amag!öm-!x’uiya (-si) 2, (< voel + helfte + veer)

totamsl (-si) 2, ashoop

voëIstert

toto, reguit maak ts’i, slaap.

ts’aman.’u (-si) 2, (< voel + glans penis) voëleier

a re ts’a

n|’hao? - is jy vaak?

ts’aman!un|ó (-si), voël-

ts’l (-) 2, die slaap

eierdop ts’amats’ü (-si) 2, (< voël + huis) voëlnes (soos ’n vinknes)

-tsa (-), (telwoord in

samestellings met le en 2e pers.) twee, bv. ons 77

ts’Muts* au

ts’ama.’ü-.’x’uiya ts ’ ama.’ü-J x ’ uiyA (-si) 2, (< voël + agterskoot + veer) voëlstert V.

tsara, besoek (dieselfde

plek dikwels -)

f

tsamm, (kopulatiewe par­ tikel) is (die gebruik is skynbaar opsioneel, bv.) n.’’hai (tsamm).’ai die leeu is dood

ts ’ï

ts»Auts’Au

doring

ts’ari, byvoeg, vermeerder, toevoeg

ts’Buts’au, optrek (neus herhaaldelik —)

tsari (-si) 1 (b) , stoel

ts’auwa (-si) 1 (b), asse­

tsard (-si) 2, elandtrop

tshöa, (< Tsw. tshwaya = merk) merk (beeste of kleinvee —)

ts»Auts’Au (-si) 2, pen-

tshöa (-si) 2, (< Tsw. tshwaya = merk) oormerk (die eienaar se oormerk) r tshü (-) 2, ’n wind (wat gelaat is)

gaai

ts’aru (-si) 2, nier

tsè T, toe

ts’atam (sing. n.) > ts’Anf’haö, vaak wees

-ts’èma (-ts’èyamhï), klein (in samestellings, bv. vroutjie dshauts’ema (< vrou +

1

tsamm (-si) 2, stertriempunte (agterste punte van die stertriem wat

tsatsari, kielierig wees

oopgevou word om op te sit)

tsatsarö, volg (‘n vars spoor —), vloei, seil (op die grond —), in­ syfer (water in ’n put — )

ts’ana, onryp wees, rou wees, groen wees

tsani (-) 1 (b), papegaai

tsani, vermakerig wees (en tsAu (pl. subj.) > tui, nie wil reageer op ’n ge­ opstaan, opstyg, op­ baar van vriendskap nie) vlieg, opspring, opkom,

verrys

tsanisi (-si) 2, vyandskap, hatery

ts’au (-si) 2, tand

ts’an|’hao (pl. n.) >

ts’audzxöara (-si) 2, (< tand + spleet) die spleet tussen die voortande

ts’atam, vaak wees ts’ao, melk; ts’ao goru (< melk + akkedis) uri­ neer (as ’n hond — )

tsaotsaro, volg (’n vars spoor —), vloei (water), insyfer (water in ’n put — ) 78

ts’auts’au, irriteer (soos rook en koue die keel of longe —). mi dom ts’auts’au - my keel is

geïrriteer

klein), elandjies n.’angtsey amhï (< eland

stoel

tsi, kom, tuiskom ts’i (-si) 2, mond, deksel

+ klein)

’n hoop, veld

tshama, ongelukkig wees

-ts’i (-si) 2, swerm, trop (in samestellings, bv.) arits’i - tarentaalswerm gumits’i - beestrop

tshama (-si) 2, die onge­ luk

tshara (-si) 2, stof

tshê (-si) 2, week tshëtSiya (-si) 2, (< week + ding) weekliks

tshi, lag, grinnik, onthou (van drank ens.) 2

tshütshü, effens drup t K, tshü.’aiya (-si) 1 (c) ,

t

tshï (-sï) 1(a), ’n broer

ts’ï (-) 1 (b) , luis (wat op die kop van mense voorkom) t ts’ï (pl. subj.) > 5u, loop, lopende wees, be­ weeg, bewegende wees. siniha auto ts’ï te laa

(jonger as ego)

ha |xuru - terwyl die

tshiï (-) 1 (b) , water-

kar bewegend was en ge-

skilpad

hardloop het, het hy op-

tshikx’ao (-si) 1(a), geheelonthouer

geklim 79

4

ts’iga *ana

tsu

ts’iga’ana, spuug

ts’i.’’ha (-si) 1 (b) , (< bos + vleis) wilde dier, wild

ts ’iga’ana-n.’Öè! ’a (-sï) 2, (< mond + vloeistof + sak + oud) keelvel (die dik ---- van ’n gemsbok), kwak

ts’i.’x’ui (-si) 2, (< mond + hare) snor, baard tsö (-si) 2, sening, sening garing, garing, boogsnaar

tsigjae, aankom (enige plek — ) -*

f

tsig.’a, tuiskom (bedags —)

tsii (-si) 1(c), sif tsii (-sï) 2, 'n klein gaatjie

tsoa (sing. obj.) > |höe, ontwortel, uittrek, af­ trek (vere — ), verveer losdraai, uitdraai, oopmaak, afhaal (’n hoed —) tsoa (-) 1 (b) , muskeljaatkat

ts’ïnlang (-sï) 2, (< mond

+ binne) binnekant van die mond, snykant (van ’n lem)

ts’bats’oa, herhaaldelik plooie tussen die oë trek om te wys dat iemand onwelvoeglik sit, flikker

tsitsa’A, vra tsitsa’a (-si) 2, ’n vraag

(soos ’n voertuig se rigtingwyser - )

tsizi (-si) 1(a), suster (jonger as ego)

tsaïtsarï, kielie, kielie-

rig wees

ts’ipó ("Si) 2, (< mond + bedekking) lip

tsöin’ik (-si) 2, drukking (van klere of skoene)

tsi=fae, snags tuiskom, of by water arriveer

tsu (-sï) 1 (a), oom (ouer as ego en aan vaders- of moederskant), oupa se broer

tsil’a, aankom, arriveer (op ’n hooggelee bestem­ ming — ), inhaal (van agter af -)

f

tSamtsam

ts ?ü__________________________

ts’ü (-sï) 2, neus K

I

tsóma (-sï) 1(a), tante óf oom (jonger as ego en aan vaders- of moe­ derskant)

ts’un.’Ang (-si) 2, (< neus + binne) neusgat

ts’ün.’ing-Jx’üiyè (-si) 2, (< neus + binne + hare) neushare

tsxciri, koester (jouself in die son of by ’n vuur —)

Tsx&ri (-) 1(c) (< koester) Junie tsxaru (-si) 2, ’n kramp

tsxóa, vashou (’n sigaret tussen die vingers — ), vertak (soos ’n rivier —)

tsxöatsxoa, opspring tsxbm, melk (in die mond —)

tsxai (-) 1(b), likkewaan tsa, gaan haal tsxaig.’ausi (-) 2, (< likke' têa (-si) 2, sous waan + hand) gaffel, tsa, uitgooi (vloeistof tuinvurk - ) , natgooi (plante tsxaitsxabi, gryp (vinnig -) —) tsa (-sï) , bloeding (van tsxam, vasknyp (tussen die ’n wond) tone - ), groet tSa’abü (-si) 1 (c) , veltsxana, brand (soos sooisak (gemaak uit twee brand in die keel — ) steenbokve11e of een tsxana, diarree hê , dunduikervel) siekte hê tsam, opslurp (warm tsxana (-si) 2, diarree, vloeistof - ) buikloop ts’am (-) 1 (b) , troupant tsxanan|üma (-si) 2, (blou) (< diarree + medisyne) tSamtsam, waai (die stert —) lakseermiddel

tsu, braak, opbring 80

81'

tsange

tshi’ a v

tsaiigè (-sï) 1(c), [Va^g$] (< H. otsange

------------ 1---------- —----------------------------- —

tshi.’Anli

■——

(-sï) 2, (< pyl

tshimani (-) 2, (< lewer +

omdraai) hongerpyn

< Afr. tang) tang

tsaotsao (-) 1 (b) , fisant (’n soort)

tèaratSara, verwarm (hande of voete oor die vuur — )

tghöana (-sï) 1 (c), stert-

tshïn||’ha, (< drink + bloed

t£hoat§hoa, begin

klip —), skiet (met ’n pyl en boog of geweer); tshin|]’ha tAmA, mis gooi (met ’n klip —), mis skiet (met ’n pyl en boog of geweer -)

tjalie) tjalie

tsatsüni, uitvloei (soos bloed — )

tshits’i (-sï) 2, (< pyl +

tsa’u, flou val tSa|’u, ’n vloeistof ingooi

tshatSha, bespat, besprinkel

mond) pylskag - mond (waar pyItussenstuk indruk)

tShïza’u (-) 2, hongerpyn tShi|’hui (-si) 2, (< pyl + oor) haak van ’n pyl­ punt

tshi, drink, gemeenskap hê, paar

t5hl|x’ai (-si) 2, (< pyl

tShi (-si) 2, pyl (met ’n yster weerhaakpunt en tussenstuk), meteoor

+ voet) pylvoet (die gleuf van die pyl wat teen die boogsnaar geplaas word)

tshï, vet wees

t§hï (-si) 2, lewer t§hi|aü, hardloop (vinnig

t3hig|a*a (-si) 2, (< pyl + oog) die skerp punt van die pylpunt

— )

tShiJ’a (-si) 2, (< pyl + steel) pylskag (gemaak van gras of riet)

tshiiga’arè (-) 1(b) , oogpister

82

+ oud) kombers, velkombers

+ stam) pylpuntsteel

tShin.’ai, kwaai wees, skerp wees (soos . ’n mes)

opgooi) gooi (met ’n

tSèrë (-sï) 2, (< Afr.

tsokx’ao

t§i!*a-g!o (t§i! ’a-n||aè) 1(c), (< ding + oud + manlik) stertriem, broek

riem, onderbroek

t^iJ’hal^è B, regtig,

tShügünu (-si) 2, ’n hoef

werklik t^hóü, kwaad wees tsö (-) 2, medisyne tJhuü (-) 2, woede

tsö, sweet. mi kaisi tSo ek sweet baie

t§i (-sï) 2, saak, ding;

tsi n|ui koara ( !ö’a =phanu (< breek + wet) die wet oortree

xatsèrè (-si) 2, (< Tsw. kgatsele = bies) bies (melk)

xau, skroei (soos hare —) xo (-si) 2, slape (van die

kop)

xoroxoro

za’i

x6roxoro (pl. obj.) > |ü, hang (soos vrugte aan 'n plant - )

yao?, haai? (ideofoon om verbasing aan te dui)

yèrèyèrèya khoe, meet

xoxbrè, uitkrap (’n pyp met ’n mes — )

yéyè (-) 1 (b) , muskiet

yoba (-) 1 (b) , soetriet

xoxowa khoe, gelyk wees, eenders wees, ewe lank wees

xam, sny (rieme ---- ) xamóxama, saamskraap, bymekaarmaak (beeste -)

xoa , afvee (met die kaal hand - of met die kaal hand vee om te sien of

iets vuil is)

ximl, maal (graan ---- )

xóbl (-si) 2, ’n holte

(in 'n klip waarin reënwater dam)

Z

xuï (-) 1 (c), sterk drank

za, vloek

xöbö, bons (soos 'n hart —)

xüiniuma (-si) 2, (< maal + klip) maalklip

xana (-) 1(c), dagga

xbe, grawe (vir water — )

xüni (-) 2, kambro

za, vul (met ’n vloeistof - ), aansmeer (gif — aan ’n pyl)

xöi, maal (graan ---- )

xuri, besoek (dieselfde

zaa, probeer, trag

xani, versnipper (vet — om dit te braai), brand

xamin 1 (b) , (< N. xami = leeu) leeu

xoana, kook (op kookpunt wees)

xana (-) 1 (b) , ske

’oen

plek dikwels ---- )

(soos ’n brandnetel -) xarakatè (-si) 1 (b) , bos-

eenders wees xömm, lag (ideofoon om lag

kraai xari (-si) 1(c) , (< Tsw.

kgare = koprol) koprol (waarmee iets op die kop gedra kan word of gebalanseer word)

za’a T, ’n rukkie gelede

xökowa khoe, gelyk wees,

aan te dui)

xómxom, droogmaak (hande met grond - ) xörè (-sï) 1 (d) , (< Tsw. kgole = riem) lyfband,

xürixüri, rammel (as een voorwerp in 'n metaalvoorwerp — ). n!om

za’aha T, alreeds, ten aan­

vang , lankal zabizabi (-) 1 (b) , naalde-

xurixuri dromn.'ang die klip rammel in die drom

koker

zaha (-si) 1(c), (< Afr. saag) saag

xuru (-si) 2, adamsappel i zai,saamstem, instem, erken

ooreenstem, inwillig

riem

xari, (< Tsw. gadika =

xórómintè (-si) 1(c), (< Afr. goewerment) regering

braai) braai

xari (-) 2, sand, grond 88

zai (-si) 1 (d) , klier -T zai, kranksinnig wees

Y

yaa? ekskuus? (ideofoon)

za’i (-) 1 (b) , steekvlieg 89

zóda’ama

za ’i za’i (-si) 2, 'n koper-

kraal

zarè (-) 1(d), grondboontjie zarü (-) 1(c), (< Afr. seroet) sigaret

za’ikó (-) 1 (b) , mamba

zaisl (-si) 2, die ooreen-

koms zaizai, beroet raak, baie vuil wees (soos ’n mens se kop)

zaizai (-si) 2, roet za’ilibi (-si) 2, (< steek­

vlieg + rol) haarringe, haarbehangsels (gemaak

van koper) zam (-) 1 (b) , skilpad

(klein soort) zamih, verraai, gesels, bespreek, praat van

zarugo (-) 1(b), mamba

(< by + kind) larwe (van ’n heuningby)

vloeistof) heuning

zauzaü, besef

zóma (-sï) 2, Grewia

zé, nuut wees . » -ze (-sï), nuwe (in same­ stellings, bv.) nuwe pyle - tshizesï (< pyl + nuwe)

zézè B, van voor af

zézè, begin (van voor af —)

zi, uitskei, uitwerp, ontlas zi (-sï) 2, die ontlasting zi (-si) 2, ontlastery, mis-

sery, latrine

ziko-zani (-sï) 1(a), laas­ geborene

zïts’uwa (-sï) 2, (< ont­ las + huis) latrine

zao (-si) 1(c), 'n hol graslit (waarmee water uit hol boomstamme gedrink word), waterpyp,

zó (—) 1(d), heuning, suiker zöa (-) 1(c) , dagga

tuinslang

zöazöa (-) 1 (b) , vlieg

zaowa (-si) 2, maagd

zóda’ama (zóda’abi) 1(d),

zlowa (-si) 1(b), assegaai 90

za’a (-) 2, bloed za’ara, les (dors —)

zam R, uitgeteerde, maer, uitgehongerde

avellana (’n soort rosyntjiebos), 'n boog (gemaak uit ’n tak van dié plant)

zani (-sï) 1(c), helikopter-

speletjie, helikopterspeelding

zóSom (-si) 1(d), heuning­

ïao, blind wees

by

za’o, skoon wees

t

zótae (-sï) 1 (d), (< by + moeder) waterdraer (by 'n swerm bye)

zi , lieg, jok

zi (-si) 2, ’n leuen

zót2’ü-|’ó (-si) 2, (< by + huis + omhulsel) heuningkoek

zïbi, roteer

zibizibi, draai (soos ’n wiel — )

zó||’haaïo (-si) 2, byenes zü (-si) 2, snawel, punt

- t------------------------------------------------ - •«

-za (-sï), goeie (in same­ stellings, bv.) goeie heeste - gumizasï (< bees + goed)

zóga’ana (-si) 2, ( Jx’asi |xa (< hart + ver) suinig wees

weerhaakpunt en tussen­ stuk ) Jx’a, reis (padlangs —)

.‘x’a (-sï) 2, hart; glu.’x’a (< water + hart) binne in die water; !x’i dï .’öm, (< hart + boud + dou) mislik word, naar word; !x’A g|ao (pl. n.) > !x ’ Asi g|ao (< hart + sterk) hardvogtig wees, bars wees; .’x’a ho’i, (< hart + naar) mislik word, naar' word; !x’A khüi (pl. n.) > !x ’ Asi khui (< hart + seer) treurig wees; .’x’A njang’Ag (pl. n.) > .’x ’ Asi n|ahg’Ag (< hart + lek­

ker) dankbaar wees, ver­ heug wees. ha n| ang’ngn| ang’ng mi ’.x’a - hy verheug my hart; .‘x’A soa (pl. n. ) > Jx’asx soa (< hart + sag) goedhartig wees ; !x’A tx’a (pl. n. ) > Jx’Asi tx’a, opvlieënd

wees ; x ’ A | ’o (pl. n. ) > lx’asi |’ö (< hart + droog) ongenaakbaar

Jxaema (-) 2, lente

ïx’aesi (-) 2, die sagte plek langs die sleutel­ been !xai (-si) 2, materiaal

!xai, sny, aftrek (geld —)

!xai, skree (vir iemand — om hom te verjaag) Ixai (-sï) 2, neusbrug Jx’ai (-sï) 1 (c) , stertriem, onderbroek

.’x’Akhui (-si) 2, verdriet, hartseer

'.xam, ’n pap maak van iets melerigs !x’am, span (’n boogsnaar stywer — deur die snaar om die bo-punt van die boog stywer te wen) , stel (’n enjin of geweer -)» vasbout, draai (‘n persoon

se arm ---- ), droogdraai (’n lap —), trek (die mond sywaarts ---- ) -IxAna (-), baie (in same­ stellings, bv.) baie 124

’xAnu

! xö .’xarü, skeer (hare — )

skape - guu.'xana (< skaap + baie)

.’xatana (-si) 1 (c) , brand­ stof (wat van ’n swam verkry word en vir die tonteldoos gebruik word)

’xAnó (-si) 2, neuskanaal

tx’AnJüsï (-) 2, (< hart

+ stanery) kuiltjie

.’x’ats’i (-si) 2, (< hart + mond) skouer

•xAo, onvrugbaar wees ‘xao, leen, uitleen

!xau, weier •xao (-) 1(b), seekoei

.’x’au, droog wees, styf wees (soos ’n spier a.g.v. ooreising)

JxArA, hoes (om iets wat vassit uit te — )

!xara, raakry of omry (‘n

.'x’au (-si) 2, droogte

mens of dier met ’n voertuig — of - )

.'x’au, berou. ha Jx’au ka ha koe du - hy het berou as hy so maak

,'x’ara, besny -Ixarè (-), ’n paar, ’n aantal (in samestellings, bv.) ‘n paar beeste gumiJxare (< gumi + .’xare)

•’xaun.’bma (-si) 2, (< slyp + klip) slypsteen Ix’auwA, leeg wees

Ixau.’xau, swenk (aanhoudend

-)

.’xarèts’l (-si) 2, rigting •’xarï (-) 2, (< waarskyn-

lik van Tsw. khadi - ’n alkoholiese drank) enige alkoholiese drank • x an, droogdraai

!x’au.'x’au, droog maak (in die son of by die vuur

-)

Jx’aJx’a, droog maak (in die son of by die vuur -)

'xaru (-sï) 2, ’n pyl (met

’n weerhaaklose beenpunt en sonder ’n tussenstuk)

.’xb, ongelukkig wees (niks vind om te skiet of geen 125

Jxö’. aml

1 xo

veldkos vind om te versamel nie)

Jxo (-) 2,

onheil

Jxó (-) 1(b), olifant Jxó (-sï) 1 (c) , pyp (waar­ mee gerook word)

Jx’óa (-si) 1 (c) , bloed-

help Jxoekx’am (-si) 2, (< jaag + mond) hulp

Jxoekx’am-kx’ao (-si) 1 (a) helper

JxoéJa, gaan (om te trou)

Jxóm, bedek of toemaak (met

laat-horing Jxóana, vestig, woon (op ’n plek — )

Jxóara, raakry, omry (met ’n voertuig — )

Jx’oaJ’da, gloei Jx’dbd, genees (’n wond), gesond wees, afkoel (as kos of metaal - ) ’msi Jx’obo - die kos koel af Jx’óbólxobo, kalmeer (ie­ mand — ), bedaar (moeilikheid laat — ), wag (sodat die wild bedaar en mak word nadat baie gejag is) Jxöe, jaag, wegjaag, af­ dank, uitdryf, verdryf, uitstoot (uit ’n gemeenskap - ), verban

’n lap of ’n deksel), aan trek, klee !xóm (-si) 2, kledingstuk

Jxom (-si) 1 (c) , rivier

Jx’dm (-si) 2, huweliksseremonie Jxdmm, eet (bolle of wor­ tels - ) Jxó-’msi (-si) 2, (< oli­

fant + etery) olifant weiplek

U’S

’ xó•huwa (-si) 2, (< pyp + horing) pypmondstuk

Jxünü, omkrul (as ’n mes se snykant — )

•xu (-si) 1(c), ’n voorskoot (gemaak van krale of volstruiseierdop-

Jxüri (-si) 1(a), meesteres ryk vrou - * > ’ Jxuridi (-sï) 1(a), meeste­

krale)

res, ’n welvarende vrou

•Xü (-) 1 (b) , God ’xu, praat (as ’n nieBoesman die Boesmantaai, wat in die noord-ooste van S.W.A. gepraat word,

— ) Jx’u, gelukkig wees Jx’ubu, uitloop (soos ’n plant wat doodgeryp het, doodgebrand het of steggies wat ingelê is)

Jxói (-si) 2, stert

!xon|ai (-si) 2, (< pyp + kop) pypkop

Jx’ui (-si) 1(b), hond

Jx’drè, skerts, ’n grap

maak, gekskeer

JxöJêml (-si) 2, (< pyp + stam) pypsteel (wat uit die pypkop kom)

Jxoekx’am, (< jaag + mond) 126

!xuni, woon, bly

‘xó, toemaak, bedek (met »n lap of ’n deksel —)

Jx’óna, optrek (neus — )

Jxörè (-si) 2, anus, vetderm

Jxumo, kranksinnig wees

Jx’ui (-si) 2, ’n veer

Jxürü, styf word (soos pap of vet wat afkoel - ), klewerig wees, taai wees, vetterig wees ’.XüSüwa (!Xü2uw^si) 1 (a) , (< God + mens) Christen

JXü|&ma (-si) 1 (c), (< God + dag) Sabbat !Xufxanü (-si) 1(d), (< God

+ boek) Bybel

’n haar,

JxuinJang (-si) 2 , (< stert + binne) stuitjie Jx’uinJang (-sï) 2,

(< hare + binne) kleur Jxiai Jx’ui (-si) 2,(< stert + hare) sterthare

[|a (-sï) 1 (c) , hoed

j|a , versoek, beroep (op iemand — ), bedel, kos of bedra (in geld) ||’a, (n. vgw.) van, se. 127

||’a Nama ||’a n.'ao - die boog van die Nama. ’hoa ||’a |’ai - die man se byl

||’a (—sï) 2, pyn, lig

||’aa, (sint. vgw. ) sodat. ha ||x’oa ||’aa ha ho mari - hy werk sodat hy geld kry

||ae

|| ’abè , asemhaal (met moeite — bv. as die wind uit is)

||’abl (-sï) 1(d), gooistok-

speletjie van mans, gooistok van mans se gooistok speletj ie ||*abó, vol wees (as 'n huis — mense is), asemhaal (met moeite — , bv. as die wind uit is)

||’aa T, toe

||a’a (-si) 2, saad, eet­ bare deel van 'n pit, murg ||a ’ig||xü (pl. obj . ) > ||a’agfa, vasdruk (met 'n mikstok -)

|| ’ aa khbe , baklei , veg ||’aa |xba, (< veg + met) veg met

||abu, opblaas (as ’n dooie dier - ), oppomp ||abu (-sï) 1 (c) , bloedlaathoring ||abü (-si) (2) , ooghare (slegs as hulle duidelik swart is) ||’abü, vol wees

||a’a]a’a (-si) 1 (c) , beet, rooibeet, slangkop

|aa||ana, uitsteek (soos 'n slag sy tong -) ||’aba, tree (oor iets ---wat op die grond lê)

__________________________

||ai (-si) 1 (c) , palmboom

||xóm kx’ii, verwagtend

( 'n jong -)

wees

||je, skeur ||’ae, begeer

Hm

>

||a*é, sny ('n dier in stukke — ) ]|a*è (-) 1 (b) , blou-aap

||’ai (-si) 1 (c) , 'n versameling gebruiksartikels ||’ai (-sï) 2, volstruiseier

||’ai (-sï) 2, gras

ll’aidï-.'o’óbè (-si) 1 (c) ,

eetbare sampioen

[l’aekama, besoek ||aèn|AngA (-si) 1 (b) , as­ segaai

ll’aiglxóa (-sï) 2, (< gras

||ae5è , buig t H’aesi (-si) 2, beheer

||a’ïkè T, vandag

||aetx’a, (< hou + swak) versigtig vat

H’iits’1 (-si) 2, (< gras

l’aeya, kuier (by die skoonouers — ), woon (by die woonplek van die

H’AitS’üwa (-si) 2, (< ver-

skoonouers - )

||’abü||’abüwa, droog maak (die hand — om 'n goeie greep op 'n pyl te hê)

||ae|’ama khbe, (< vat + vasplak + mekaar) vou (lap of papier - )

||ae (pl. obj.) > n|’hüi, vasvat, vashou, drae, hou (in die hand - ); ||ae

||ae! ’hoa, (< vat + buig) buig

+ knie) 'n graslit

||a’in|üi T, eendag

+ hoop) grashoop

sameling + huis) winkel

|| ’aixa, ryk wees ||’aixa (-si) 1 (a) , baas, heer, rykaard, leier

H’Aixa (-si) 1 (b) ,

God,

Heer

||abaha (-si) 1 (c) , palm­ boom (’n volgroeide - )

ga’u (< hou + skoon) hei­ lig wees. .’Xu ||ae ga’u - God is heilig; ||ae ha g.'u (< dra + haar + maag) verwagtend wees; ||ae ha

||abè, honger wees ||ibè (-si) 2, heupbeen 128

||ae!x’Au, (< vashou +

droog) aanhang ||ae||ae, (< hou + skeur) skeur (met die hande —)

H’aixadl (-sï) 1(a) , meeste

res, ’n welvarende vrou ||aiya khoe , terugdeins

||ai||ai, lei ('n blinde mers—) ||am, bring, gaan haal, rek (op die tone staan en ----

||ai , lei ('n perd ---- ) 129

|| am

||aoha

om by te kom)

versier (die hare ---- met koperringe), huur, in diens neem, reën (’n motreën)

||am, bespreek, praat van, gesels ll’cim, vol wees, beknop wees, nou wees, klap (hande — ), stamp (soos ’n dier sy poot -)

||ama, kom (van iewers —) ||ama, aantrek, klee

11’AmA, koop ||’amlt§*üwa (-sï) 2, (< koop + huis) winkel ll’aml (-si) 2, die middel

||amm, stoot, geboorte skenk, baar (’n oneufemistiese benaming); ||ammtama, ’n miskraam hê (oneufemistiese be­ naming)

||amm (-si) 2, ’n geboorte (oneufemistiese bena­ ming)

U’anga, gee |(’ang| ’ü, (< vasmaak + in­

sit) opsit (‘n hoed - ) ||’ang!x’Au, vasmaak (styf -)

||’ang||x*Ae, (< bind + saamkom) saambind

vuur - )

heuning, suiker

|jao|xom, bespaar, besuinig, ekonomiseer. mi ||ao xom mi | ’ae ko zo ek besuinig met die suiker

||’anl|’ü, (< vasdraai + in­

||’ao, vrygewig wees, vloek

H’^ng, vrygewig wees

H’ao (-si) 2, begrafnis , begraafplaas, graf ||aodl (-) 2, nageboorte ||aoha (-) 1 (b) , valk 130

||’au (-si) 2, volstruiseier

dop-kraal

||a’üsi (—sï) 1 (c) , rugsak, netsak (gevleg uit senings) ||’auwa (-sï) 1 (c) , velsak

(gemaak van twee steenbokvelle of een duikervel)

||ari (-si) 2, ’n plant­ wortel

||ao, beskerm

||’au (-) 1 (b) , vis

||5ö||aö, hou (hand oor die oë - om beter te sien)

H’Aré, links wees

|| ’ anü , lag (skaterlag)

||’au, dek (’n huis ---- )

|||owi (-) 1 (d) , heuningby,

H’ani (-si) 2, abbavel, motorsitplek

|[am’A, uitgooi (’n vloei­ stof - )

||’ang, vasbind, knoop, om­ gord, span, inspan, vang (in ’n strik - ), boei,

van ’n stokkie in ’n

||irê, optel of vind (iets wat iemand anders ver­

|| ’ inifhóe , (< draai + uit­ trek) uitskroef

huis of hut

jjl^lTaansteek (die punt

||’4ni, vasdraai, draai, vasbout, toesluit, toedraai (met ’n draad - )

sit) inskroef

||’ha

iii^2

|[Au.*óa, (< goed + vertel)

verduidelik

loor het — )

H’Arü (-) 1(b), sebrameerkat

||au, hou van

||4u!ürü (-sï) 2, ’n speel-

goed-pyl en boog ||4u|| iu.'’ówa (-sï) 2, sleu­

telbeen

||au||xoro (-) 1 (b) , hiëna (bruin)

||a!’übl, (< hoed + omslaan)

||^u B, goed

omslaan (as ’n lewelose ding — ), omval

|au (-si) 2, meteoor

||aü, fluit (met ’n egres-

siewe lugstroom - )

||a||a, verwarm (hande of voete oor die vuur - )

||au, bedek of kamoe fleer (met takke -- )

|[a||a, bedek (met komberse

||5u (-si) 2, ’n verlate

||’ha, brou (bier —), stop

-)

131

H’haaku

||hau

(’n pyp — ), laai (’n geweer — )

H’haaku, eet (saam uit een bord —) e!a H’haaku - ons eet saam H’haba, loop of stap (vin­ nig — )

||hae, ongelukkig wees (niks vind om te skiet of geen veldkos vind om te versamel nie)

]hAc (-si) 2, die ongeluk || ’ hae |j’habè, flikker,

glinster, blink wees || ’ hae |’habè (-si) 2, glans

meng (gif —); || ’hai | ai, (< stamp + jakkals) masturbeer

||’hai (-) 1 (c) , die Ooste

||’ hae H’haeg! èuw& (-sï) 2,

voorvinger H’hae||*hae| ’ü (-sï) 2,

U’hM ’ha, loop (met die voete na buite gekeer

H’hanga (-) 1 (c), die Weste H’han.’ing (-si) 2, fontanel

die nok van ’n dak ||hAo (-si) 1 (c) , skoffelpik, bospik ||hao (-si) 2, kam (van ’n hoender of tarentaal)

||hó, kap (met ’n dissel — ), steek (met die

plat kant van ’n graaf-

stok, na die werker ge­ draai, in ’n bol — om dit uit te hol) ||’hoa (-si) 2, skaduwee ( ’n wolk se - )

H’hóara, skuldig wees, skuld hê H’höara (-si) 2, skuld, blaam

||’hao (-) 1 (b) , ratel

H’hArA, steek (iets in die

ll’homm, sny (vleis in

dekgras van die hut — om dit daar te bêre)

stukke — om te kan ver­ deel)

U’haru, hardloop (deur ’n

||’höm-ma (||’hom-mhï) 1 (a) ,

bos — )

||’hai, stamp (graan —), boor (vir water - ),

— )

||hoba, kap (skuins — om ’n hout met ’n Europese byl te bewerk)

voorvinger ||hai, trek, rook (tabak — ); ||hAi J’am, trek terug (’n lit wat uit potjie is)

mens — )

-|| ham, deur (in samestellings, bv.) deursteek ! ’ang||ham, deurboor n||a’atü||ham ens.

|| ’ h Ae 11 ’ h ae, dronk wees, kranksinnig wees, wys (met ’n vinger -)

jl’haü, urineer (oneufemistiese benaming as ’n

U’hau (-si) 2, urine

H’hang (-) 1 (b), Pseudapsis cana (molslang)

||hau (-si) 1 (d) , wildspad 132

vrou

U’hau (-sï) 2, tak

||ham, stel (’n strik ---- )

H’hamm, loop (’n draai om iets — ), voorlê, ’n ompad volg

||’hüu

U’hau

jongeling (vroulik)

ll’homnJa’a (||’höm!ae) 1 (ai

H’homlo-ma (j|’hom! owa-mhï) 1(a), meisie I|hd||h6, kap (met ’n dissel gelyk - )

||’hi (-si) 2, getjank (van ’n wildehond)

||’hü (-si) 2, kuit ||’hü, loer

||’hubu (-si) 2, skuim || ’hui, vermoei, moeg of uit­ geput wees H’hüiya, drup, lek (uit ’n houer - ), deursyfer (soos water uit ’n watersak — )

H’huiya (-si) 2, druppel H’hui||’hui, uitgeput wees

||huma khoe, beweeg (bene stadig in ’n fietsrybeweging — ) H’hüri, trek (die voorhuid

agtertoe —) |phuu (sing. subj.) > |ai§èn|ai, alleen wei (as blouwildebeesbulle - )

H’hüü (-) 1 (b) , blouwilde­ beesbulle wat buite die 133

|| oa kloof (hout ---- )

trop wei

||öa (-si) 2, lepel

||’öm||’omg|=’hürl (-si) 1 (b) , poenskop-bees

||öa (-sï) 1 (c), hut (be­ woon deur ongetroude meisies)

||öo (-si) 1(c), voorskoot (van vrouens)

11“-----------------------------------------hang), korrel (met ’n boog of ’n geweer -- ), rig (bv. dat pale in 'n ry staan); ||üwA (pl. obj») > gll&owA, blameer. mi ||uwa a fo - ek bla­

meer jou

||d’a (-) 1 (b) , skilpad ('n groot soort)

||’óo||’óbó (-sï) 2, nage­

||’óani, dra (twee bondels aan die twee punte van ’n drastok oor die skouers — )

|| ’öra, geboorte skenk, baar; U’öra tama, 'n miskraam hê ||’ora (-si) 2, geboorte

||üblkx’ai, omslaan, omval

Ug’aSè (-si) 1 (c) , Boesmanharp, radio

||orè, skerts, ’n grap maak

||ubü (-si) 2, elandvelsak (waarin vet bewaar word),

boorte

||örè (-) 1 (b) , nagapie ]|ö * a ||öni * ma , uitspoel, af­ spoel

||örè (-si) 1 (c) , melk (voorgeboortelike afskeiding)

||oba (-si) 2, bo-arm H’örè (-) 1 (c) , ertappel

||’öba, swak wees, kragte-

loos wees

||orèdÖ’adö ’a (-) 1 (b) , nag­ apie

U’obasl (-sï) 2, swakheid,

kragteloosheid

||öro (-si) 1 (c) , dwarrel­ wind

U’odöm (-si) 2, keel

||oe B, maar ||öm, kap, pik (soos ’n voel — ) ||öm’m||öma, uitspoel (mond - of eetgerei ---- ), afspoel

||ü , trap (op iets — ), ver­ trap, raakry (met ’n voer­

tuig - ) ||u (pl. obj.) > g||ao> °P“ hang (iets aan 'n boom — ), sit (soos ’n voel in 'n boom — ), bêre (iets — deur dit op te

Hömihara, (< kap + bars) 134

||ü (pl. obj.) > xöröxörö, hang (soos ’n vrug aan 'n plant - )

||’ü, lou wees

karkas (uitgeholde kar­ kas van ’n dier) |üi, jaag, volg (’n dier — met die doel om hom moeg te maak om te kan doodmaak) t ll’üi, lou wees

||uiyA (-si) 1 (c) , dwarrel­ wind

||x ’ae||x’ae

H’ura (-si) 1(c) , poeierdoos , skilpaddoppoeierdoos) |]ü’ürÏ5è (-si) 1 (a) , kon­

stabel ||üwida’A (-si) 2, (< trap in + vuur) waterblaas

j|üwA|’ang (-si) 2, (< trap in + bloed) bloedblaar ||x’A, was ('n mens —) ||x’4a, versadig wees

|]xaba (-sï) 2, skof ||xabè, bevry, losmaak ||xAb4£hoe, uitskroef ||xAe, afkeer (wind van die vuur —) , afwend

||x’ae, voltooid wees, saam wees ||x’ae, genoegsaam wees ||x’aekü (-sï) 2, die middel

||xletslyA (-si) , (< afkeer + ding) sweep

ll’üi H’üi, verkleineer

||üma (-si) 2, byl, dissel

||x’aeyA, saamsnoer, omring

||um’mï, bespreek, praat

||x’aeya, deel (iets met mekaar - )

van ||um||üma (-si) 2, ’n hoek

(van 'n huis)

||x’aeyA khoe, ontmoet

[|x’Ae||x’ae , saamskraap, by135

||x ’ie ||x ’Aesi mekaarmaak (beeste —), versamel, vergaar, ver­

|xul

handvol van iets ---- ) ||xama, draai (’n slinger —.j

gader, bymekaarkom

||x*^e Ijx’aesi (-si) 2,

samevloeiing (- van riviere), aansluiting (---- van paaie) ||x*ag|Ai (pl. obj.) > ||x*ag.’a’i, (< was + uit­

IJxama (-) 1 (b) ,hartbees ||xAnu, steek (’n stokkie in die hoed of in die hare -)

||xao, slaan (die vuurslag teen die tonteldoos se vuurklippie —), aan­ steek (’n vuurhoutjie —)} fotografeer

gaan) reinig, skoonmaak

||xai, vee, uitwis, skoffel, hark

||xara (-si) 2, tuin, landery ||xai (-si) 1 (d) , Ovambomes

||xari , hardloop (deur ’n

||xai (-si) 2, pyl (met ’n yster weerhaakpunt en tussenstuk)

bos - ) ||xau, stel (’n wip of slagyster - )

||x’ai, kreukel

||xau (-) 1 (b) , ystervark HxaitS’ü (-si) 2, (< mes + huis) messkede

||x&i-ó, (< vee + gaan) wegwaai (insekte - ) ||x&i|| *'aiya (-si) 2, (< vee + gras) besem

||x’ai ||x’ari (-si) 2,

||xau||xau, skoon skraap (’n pot —), afskraap (’n bol of wortel se skil — of ’n stok se bas - )

||xa||xa, rek (as ’n groter persoon jou kledingstuk aantrek en - ), uittrap

flenter (— van iets)

||xam, vergesel, volg, na­ volg, vasklou, dra (op die rug - )

(as ’n persoon met ’n groter voet jou skoen —)’ leer, onderrig, voorskryf

||xó (-si) 2, droogheid (van

||x’am, vat of neem (’n

jxba, asemhaal (vinnig —),

hyg na asem

j|xoe (-si) 1 (d) , meteoor

|xae||*ii (-si) 2, (< vuur + versameling gebruiks­ artikels) kool

l|x5a, uitkrap (’n pyp met ’n mes — ) ||Xoa (-si) 1 (c), jaggat, jagskuiling

||xbm, va smaak (’n bondel

goed —), skraap (’n vel’ met ’n klip — ), bestryk (’n boogsnaar met ’n

Ijx’oa, stuur, werk, ver­

dien Ux’oakx’ao (-si) 1(a), werker

plant se blare —); |xbm kx’ai, (< bondel vasmaak + — ) ha ||ae ha ||xom

||xoasi B, gewoon lik

kx’ai - sy is verwagtend

||x’basi (-si) 2, funksie

|[x*ba§è, (< stuur + terug­ keer) terugstuur ||x*ba|’a-kx’ao (-si) 1 (a) , werkgewer ||xoba, vertrek ||xoba, reinig (van onge­ luk - (deur die hande of gesig met plantsap af te vee of die boogsnaar met plantsap te bestryk)

||x’óm, slaan (met die vuis -) ||xbmaba, (< in ’n bondel bind + leer vir medisyneman) verwagtend wees ||xbrb, slordig wees, slonsig wees, verslons wees

||x *óró, jouself poeier ||x’brö, kreukel

||x ’u, stink wees ||xübï (-) 1 (b) , skilpad (’n groot soort — )

||xob&kx’am (-si) 2, sleu­ tel

|xbe (-si) 1 (c) , vuur, vuurhoutjies, vuurmaakhout

||x’ubl, skud (’n persoon —)

||xüi , verkleineer ||xui, voorlê (diere — in ’n jaggat langs water)

grond 136

137

h^l ||xui (-sï) 1 (c) , jagskuiling, jaggat

EIENAME VAN DIE ZU|’HÖASI

||xüni, verlang (na iemand

Die gebruik om bepaalde geslagte met bepaalde eiename aan te dui word ook by die Zu|’höasi aangetref. jn die hieropvolgende lyfe eiename word „manlike" eiename met die letter M aangedui terwyl „vroulike" eie name met die letter V aangedui word.

-) ||x’ünü (-si) 2, mengbakkie vir pylgif (gemaak uit 'n bladbeen van 'n dier of uit ’n kameelperd se nekwerwel) ||x’ün| ang’ng

Aangesien die vanne van die Zu| ’höasi nie ’n hoe gebruiksfrekwensie het nie is hulle nie opgeteken nie. Hierdie taak sal by 'n later geleentheid onderneem word

(< ruik +

lekker), welriekend wees ||xurï||xüri (-si) 2, swakheid, kragteloosheid

Ba’u V.

Koba V.

Bëè

Kömmtsa M.

||x’ütsa’a, ruik

Bësa M.

Kun||aa V.

||x’ü|x’Au (< ruik + sleg) stink wees

Böö M.

Kx’iml M.

Dabè M.

Kx’amSè V.

Dainm M.

Kx’am|öö M.

Dain’m M.

Kx’ao M.

Di||xao V.

Kx’aru V.

G|a’o M.

Kx’bara M.

G|üu V.

Kx’brè V.

G^x’ao M.

Mazaru M.

G||umi V.

N] ’hakx ’a V.

Kaèsè *

N| ’haokx’a V.

Kaü M.

N^aisa V.

KhlH’A M.

N^angng-nJIao M.

||xu||xu, snuif (weens verkoue - )

138

V.

139

N.’aé V.

Xama V.

|Uma M.

ƒXüma M.

N.’aisi M.

Xóa||’a V.

•Ae M.

||Abè V.

Nliisl M.

Xumi M.

•’Aha M.

||’Aha V.

N’Anl M.

Zuma V.

JAo|ömm V.

||’Ang V.

N.’ ’hukx’a V.

Züu M.

•Uku V,

|Ao V.

N||aba V.

!Ön|obè V.

||’Asa V.

N||Aml M.

|Ai5è M. , t | Ai! ae M.

J’Ü’ü V.

||Ö’o M.

N||a’ü M.

| Am V.

’X’iiya V.

|| ’Öfobè V

N|| ’haru V.

| ’Angn.'ao M.

!Xam M.

||Ö§è V.

N||u M.

| As a V.

!Xo|pó V.

||Xiri M.

ÓbA M.

|Ui M.

’X’óbè V.

Óbé M.

|Ukx’a M.

Öza M.

|Usè M.

Sabè V.

|X*ae5è M.

Sao M.

|Xaiya V.

Sisaba M.

|Xoa V.

Tami M.

[X’obè V.

TiJ’ae V.

|X’óré V.

Tsga M.

|Xose M.

Tsamkx’ao M.

|X’osè V.

Tshèg||ae V.

|X’ü M.

TSi.’xó V.

|X’öta M.

Tsö’a V.

|Aisa V.

Tsü.’xó V.

4 Au M.

Tx’ae||’ae V.

jHabó V. mo

141

staatse patrys (Francoli-

serpentarius) VOËLNAME VAN DIE ZU|’HOASI

Die meeste Zu|’hoasi voëlname bestaan uit same­ stellings van een of meer woorde en is bepaal deur gebruik te maak van opgestopte voëls uit die versameling van die Staatsmuseum, Windhoek.

Daar is ook ’n aantal

voëls geïdentifiseer deur middel van Roberts se „Birds

g|Ae (-si) 1 (b) , klein

swart sprinkaanvoël (Sphenorhynchus abdimii), nimmersat, ibis (Ibis ibis), groot swart sprinkaanvoël (Ciconia

nigra), wit sprinkaan­ voël (Ciconia ciconia)

gfd’óré (-) 1 (b) , vaal

of South Africa."

koester (Anthus vaalensis)

ari (-) 1 (b) , tarentaal (Numida meleagris)

ari-n^am’mn|am’m (-si) 1 (b) , (< tarentaal + borsvleis) visarend (Haliaëtus vocifer)

da’ats’a-ma (-mhï) 1(b) , (< vuur + voel) paradysvink (Steganura paradisaea) dübüdóbu (-) 1 (b) , swartrugrooibekkie (Estrilda

erythronotos), blousysie (Uraeginthus angolensis)

dxó (-) 1 (b) , aasvoël (alle soorte) gaa (-si) 1 (b) , gans, eend (groot soorte), wilde-

gans , wildemakou

(Plectopterus gambensis) g| ani-ae! aeSè (.-si) 1 (b) , slangverklikker (Erythropygia coryphaeus)

g|ha (-) 1 (b) , paddavreter (Circus ranivorus) g|ui (-) 1 (b) , rooibekvink (Quelea quelea), rooi kaffervink (Euplectes orix), groot goudwewer, swartkeelgeelvink (Ploceus spp.)

g|ui||ari (-si) 1 (b) , baardmannetjie (Sporopipes squamifrons)

g4aakhbe (-) 1 (b) , sekretarisvoël (Sagittarius 14 2

nus levaillantoides), Afrikaanse kwartel (Coturnix coturnix), bont kwar­ tel (Coturnix delegorguei)

g^ö’oro (-) 1 (b), gewone katlagter (Turdoides jardineii)

g! au||anA-kx ’ ai (-si) 1 (b) , rooi kaffervink (Euplectes orix)

g!ü’ug!ü’uni (-) 1(b), mikstert-byevanger (Dicrurus adsimilis)

g!u-xamaxama (-si) 1(b) , bosruiter (Tringa clareola)

g!x’au5è (-si) 1 (b) , wit

katlagter (Turdoides bicolor)

g!a’& !’harü (-si) 1(b), rooikeelbyevreter (Mellittophagus bullockoides), klein byevreter (Mellittophagus pussilus), Europese bye­ vreter (Merops apiaster), rooiborsbyevreter (Merops nubicoides)

g!abü (-si) 1 (b) , Kaapse kwarteltjie (Turnix hottentotta) K

g|||’a (-) 1 (b) , boskorhaan (Lophotis ruficresta) g||anï (-) 1(b) , Europese naguil (Caprimulgus europaeus)

g|| öaf au (-si) 1 (b) , namakwaduif (Oena capensis)

huuhara (-) 1 (b) , flamink (alle soorte — ) karlkarl (-si) 1 (b) , buffel-

t

wewer (Bubalornis

g!ag!aSè-ma (-mhï) 1 (b) , swaweltj ie g!arü (-si) 1(b) , Vry-

albirostris)

köatShi (-) 1 (b) , kwêvoël 143

I (Corythaixoides concolor) nfogra (-si) 1 (b) , swart kraai (Corvus capensis), rooiwang-muisvoël bont kraai (Urocolius indicus) kx’Ariglge (-) 1 (b) , Afrikaanse wielewaal

(Oriolus auratus), swartkopwielewaal (Oriolus larvatus) kx ’ Aruzï!alyA (-) 1 (b) ,

nJa’i (-) 1 (b) , kiewietjie (Stephanibyx coronatus)

nJang-karlkarl (-si) 1(b),

tè’é (-si) 1 (b) , swempie (Francolinus coqui) •

buffelwewer (Bubalornis albirostris)

n.’üó^hAe^hAe (-) 1 (b) , klein windswawel (Apus affinis)

n||aba (-si) 1 (b) , maraboeooievaar (Leptoptilos crumeniferus) n|| *hüóg||x’óa (-sï) 1 (b) ,

nam’Al ’hAu.’ ’hAu (-) 1(b), dikkop (Burhinus

maraboe-ooievaar

(Leptoptilos crumeniferus)

capensis) n ||’hüu|| ’ó (-sï ) 1 (b) ,

n|a’ó (-si) 1 (b) ,nonnetjieuil (Tyto alba)

n|’habitè (-) 1 (b) , eend, wilde-eend (kleiner soorte), duikertjie

(Limnocorax flavirostra) koningriethaan (Porphyrio porphyrio), duikertjie (Podiceps sp.)

musicus)

(Laniarius ferrugineus)

naih’m (-) 1 (b) , swart korhaan (Afrotis afra)

tAmtAturisa (-si) 1(b), swart riethaantjie

n.’aèg.’x ’ari-5è (-si) 1 (b) , groot witvalk (Maliërax

waterfiskaal

kx’aug|se (-) 1 (b) , Afrikaanse wielewaal (Oriolus auratus), swartkopwielewaal (Oriolus larvatus)

bellicosus)

lelkraan (Burgeranus carunculatus), reuse reier (Ardea goliath)

paihmpamm (-si) 1(b), witkruis-arend (Aquila

n| ’ho§è (-si) 1(b), mikstert byevanger (Dicrurus adsimilis)

verreauxi), visarend (Haliaëtus vocifer), breëkop-arend (Polemaëtus

’

>

tïtï (-si) 1 (b) , kwartelvinkie (Ortygospiza artricollis)

tsa’Atüutüü (-) 1(b), hamerkop (Scopus umbretta) tsa’a!ao (-si) 1(b), hamerkop (Scopus umbretta)

flavirostris)

txóró (-) 1 (b) , boskorhaan (Lophotis ruficresta) xarAkatè (-si) 1(b), rooibek-neushoringvoël (Lopheceros erythrorhynchus), gekroonde neushoringvoël (Lopheceros alboter-

minatus) t

|Am-ma (-mhï) 1 (b) , (< son + klein) witbors-suikerbek-

kie (Cinnyris talatala), namakwa-suikerbekkie (Cinnyris fuscus) swartbek-kakelaar (Rhinopomastus cyanomelas) I |Am-ts’a-ma (-mhï) 1(b),

tsanl (-) 1(b), bosveld-

(< son + voel) witbors- . suikerbekkie, namakwasuikerbekkie (Cinnyris

papegaai (Poicephalus meyeri) tS’am (-si) 1(b), Euro­ pese troupant (Coracias

garrulus) tSgotSgo (-) 1 (b) , kelkiewyn (Pterocles namaqua), dubbelband-sandpatrys (Pterocles bininctus), sandpatrys (Pterocles

burcheli) 144

tsü (-) 1 (b) , geelbekneushoringvoël (Lopheceros

sp.) |’hütSitSgtSQ (-si) 1 (b) , rooibeklyster (Turdus libonyanus), gevlekte lyster (Turdus letsitsirupa)

|öèt?u (-si) 1(b), (< perd + boskraai) geelbekneushoringvoël (Lopheceros 145

flavirostris)

|uiböbg!u (-si) 1 (b) ,(< | ui

+ boo + water) dwerguiltjie (Glaucidium perlatum)

|ui' ’usi (-) 1(b) , (< |ui + bene) bont-elsie (Recurvirostra avosetta)

l’ürl (-si) 1 (b) , koringblousysie (Granatina granatina)

geelvink (Amadina fasciata), melbavink

(Circaëtus pectoralis)

(Pytelia melba)

^óakotsaru (-sï) 1(b), rooikeel-kaffervink (Coliuspasser ardens)

|uisa (-) 1(b), klein oor­ uil (Otus scops)

(Buteo rufofuscis), swartbors-slangarend

^öokahaa (-si) 1 (b) , gewone troupant (Coracias caudata), groot troupant (Coracias naevia) fümakorlkori (-) 1(b),

rooioog-tiptol (Pycnonotus nigricans)

|xani (-) 1(b), tarentaal (Numida meleagris)

Ja (-) 1 (b) , boskorhaan (Lophotis ruficresta)

|aèlx’om (-) 1(b), gompou (Ardeotis kori)

Jao (-) 1 (b) , slegvalk (Falco peregrinus) • t J’au!’au (-si) 1 (b) , bont houtkapper (Tricholaema leucomelas), bennetse speg (Campethera bennettii), goudstertspeg (Campethera abingoni), kardinaalspeg (Dendropicos fuscescens)

^ii^Abi (-) 1 (b) , duif f ’ Angg^óa- |jabüt2hi-|| hae (- ) 1 (b) , hoephoep (Upupa africana) fhAmsa’(-) 1 (b) , grys neushoringvoël (Lophoceros nasutus) K t 4’hang-ma (-mhï) 1(b) , rooinekvalkie (Falco

chiquera) |*hang^^hang-ma (-mhï) 1(b), jakkalsvoël

!óbó (-si) 1 (b) , Kalahari-

fisant (Francolinus adspersus)

’omïhïya (-si) 1(b),

grootmossie (Passer iagoensis)

squamifrons)

||au||aü (-si) 1 (b) , koring-

voël (Plocepasser mahali) H’hóbó (-si) 1 (b) , namakwaduif (Oena capensis)

JÓri (-) 1 (b) , bontrokkie (Saxicola torquata)

Iphdrókê (-si) 1 (b) , geelbek-neushoringvoël (Lopheceros flavirostris)

Jüi (-) 1(b), gompou (Ardeotis kori)

||öana (-si) 1 (b) , bosveldfisant (Pternistis

’urükuba (-sï) 1(b),

swainsoni), rooikeelfisant (Pternistis afer)

reuse ooruil (Bubo lacteus)

||xai (-sï) 1 (b) , bospatrys

Jxbkhöe (-sï) 1 (b) , bos-

kraai (Bycanistes buccinator)

(Francolinus sephaena)

||xaig|öa (-sï) 1 (b), pylstert (Vidua regia), koningrooibekkie (Vidua macroura)

Jx’ügArAgara (-) 1(b), swartbek-kakelaar

(Rhinopomastus

|[xArldam’A (-si) 1 (b) ,

cyanomelas)

swawel

||’ii[|’Ai (-si) 1 (b) , bontkiewietjie (Helopterus armatus)

||am (-sï) 1 (b) , bruinarend (Aquila wahlbergi)

|[aoha (-sï) 1 (b) , kouvoel (Aquila rapax)

!óbóts’a-ma (-mhï) 1 (b) , rooikopmossie (Amadina erythrocephala), band1U6

|[arl (-) 1 (b) , baardmannetjie (Sporopipes 1U7

PLANTNAME VAN DIE ?U| ’HÖASI

Die Zu|’höasi plantname is gewoonlik beperk tot die name van bome en ander plante wat op een of ander è wyse benut word. Plantmateriaal word byvoorbeeld ge­ bruik in die maak van gereedskap en in die voorbereiding van geneesmiddels. Alhoewel dit nie algemeen bekend is nie maak plantvoedsel die belangrikste deel van die Zu|’höasi se dieet uit. Dit verklaar waarom die name van so 'n groot persentasie voedselproduserende plante in die volgende lys verskyn. Benewens die name vir bruikbare plante bestaan daar ook name vir plante wat vir die 2u|’höasi geen waarde inhou nie. In die loop van die navorsing is opgemerk dat

die informante soms twyfel of ’n plantnaam behoort tot klas 1 (c) of klas 2. Dit kom dus daarop neer dat hulle twyfel of die voornaamwoord van ’n plant ha of ka is. Wat die rede is waarom sekere plante die voornaamwoord ha neem en ander die voornaamwoord ka neem is nog nie duidelik nie. Daar was ook meningsverski1 tussen die informante oor die meervoudsvorm van sekere plante. So is daar by een geleentheid besluit dat die meervoudsuit­ gang van sekere plante (-si) is. By ’n volgende ge­ leentheid is besluit dat hulle geen meervoudsuitgang

het nie.

Alhoewel die volgende lys ’n aansienlike aantal plantname bevat, verteenwoordig dit nog geensins die volledige plantwoordeskat nie. ’n Vollediger lys van

plantname sal verskyn in Dinteria. In hierdie publikasie val die klem hoofsaaklik op die 2u|’höasi

babi (-si) 1 (c) , Ipomoea magnusiana (11,172); Ipomoea obscura (11,084) *^ — *» ** ’ baratata (-si) 1(c) ,

D da’abanlom’m (-si) 1(c), (< kind + naeltjie) Monechma debile (10,045)

Ozoroa schinzii (10 ,063), (10,066); Ozoroa longipes (9,984) (harpuisbossie) bhèbhè (-sï) 1 (c) ,

(< kind + naeltjie)

’n ongeidentifiseerde bolplant (11,069)

da’aman.’öm’m (-si) 1 (c) , (< kind + naeltjie) Monechma debile

Digitaria cf. eriantha (9,857); Anthephora schinzii (11,110);

da’inlkö-tsaetêae (-) 1(c),

Rhynchelytrum repens (10,073);

Pterococcus africanus (10 ,097)

Megaloprotachne albicans (9,887)

da’&nlkó-tSatèa (-) 1(c),

Tragia okanyua (11,122)

biatata (-sï) 1(c) , Ozoroa schinzii (10,063), (10,066); Ozoroa longipes (9,984) (harpuisbossie)

böbó (-) 1 (c), Portulaca oleracea

dao|ömm (-) 1 (c) , Grewia villosa (9,868)

darè (-) 1 (c) , Clerodendrum uncinatum (9,774) (wildetabak)

dhüi (-) 1 (c) , Annona

stenophylla ssp. nana (9,932)

böön^u (-si) 1 (c) , (< die eienaam Boo + swart) Hoffmannseggia burchellii (11,015)

diatata (-sï) 1 (c) , Ozoroa

schinzii (10,063),

se benutting van die plante. Die nommers waaronder die plantmonsters in die S.W.A. Herbarium geliaseer is,

volg op die botaniese name. 148

da’amagóbli (-si) 1 (c) ,

149

(10,092) (pendoring);

g!a’ug!ö (-n||aè)

Maytenus heterophylla

(9,726), (9,900) g4üón||a (-)

1 (d) ,

1 (c) ,

Cyperus imbricatus (11,008) । t g!aug!ö-ma (-mhï) 1(c),

Corallocarpus

Solanum kwebense (11,129);

welwitschii (11,128)

Solanum namaquense

gfx’aró (-sï)

Talinum tenuissimum

g!aun!a’a (-sï) 2, Panicum maximum (9,959a)

(11,025) g.'aitsao (~si)

g.’höoJ’üni (-)

1 (c) ,

1 (c) ,

(11,133)

(9,751),

g!ü (-si) 2, Acacia

g!xöan|ürü-kubè (-si)

reficiens (9,908)

Euphorbia monteiroi

(rooihaak, haak-en-

(11,121)

steek)

1(c) ,

(melkbos)

g||amlg||amï (-)

1 (c) ,

Jatropha erytropoda

1(c),

g!6büg!übü (-sï)

(9,725)

1(c),

(pendoring)

Sarcostemma viminale

(11,022);

(melktou, spantou-

zanguebarium ssp.

melkbos)

eriocarpum (9,872)

g’üri!’a-n||aè (-sï) 1 (c) ,

Dicerocaryum

g||ara (-si)

1 (c) ,

Peltophorum africanum

Ximenia americana var.

Cenchrus ciliaris

Diplorrhynchus

(huilboom)

microphylla (9,834)

(11,113)

condylocarpon (10,010)

g!anibè (-)

(suurpruim)

1(c),

Commelina subalata

g!o (-sï)

camphoratus (

(9,907)

(Rhodesiese teak)

1 (c) , Cyperus

g!öa (-) 2, Grewia

fulgens (9,764)

retinervis (9,785),

1 (c) , Mariscus

g!a’ó (-)

(9,792)

congestus 1 glau (-si) 2, Acacia

g’.öbè (-)

g.’au (-)

g.’öma (-si)

(swarthaak)

Sansevieria pearsonii

1 (c) ,

g!ó}óbè (-sï)

Neorautanenia mitis

(9,784);

1 (c) ,

1 (c) ,

Maytenus heterophylla

Neorautanenia

(9,726), (9,900)

brachypus (11,018)

bainesii (9,746);

(9 ,919)

Lapeirousia cf. bainesii

(ll,033A)

1(c) ,

g||ö’a (-)

Abutilon angulatum

1(c), Pentarrhinum

insipidium

(1,195)

g.’u| oé | oê (-sï)

g||öe (-) 1 (c) , Ximenia

1 (c) ,

Veronia glabra var.

caffra (9,769)

andongensis (10,020)

(kaffersuurpruim)

1 (c) ,

g||örè (-) 1 (c) ,

(< water

+ kort) Asparagus

Pseudolachnostylis

exuvialis (11,059)

dekindtii Pax (10,030) g||&róxam (-si)

g.'xaü (-) 2, Lapeirousia

1 (c) ,

bainesii (9 ,746)

Crocoxylon transvaalense

Lapeirousia cf.

(11,088)

bainesii (ll,033A)

waterboom)

gllü’ïya (-)

g.'xoa (-) 2, Fockea

(lepelhout,

1(c), Talinum

esculentum (11,029)

angustifolia (9,760),

152

g||arü (-) 2, Lapeirousia

massaiensis ssp. obovata

g.'u.'o (-)

l(d), Coccinea

rehmannii (11,131)

mellifera ssp. detinens )

1 (d) , Baikiaea

plurijuga (10,011)

(11,017)

1 (c) , Baphia

g!Ü|’hui (-sï)

g'.oa (-si)

Ipomoea bolusiana

gla’ü (-)

)

vaalbos

g!aruma (-si) 1(c) ,

(

g.'u’url (-si)

1(c), Tarchonanthus

153

G

Ozoroa

(10,066);

longipes (9,984)

gharo (-si)

(harpuisboss ie)

Kedrostis foetidissima.

dshAusin|Ai-!x’óisï (-) 2,

gbbAdshüü (-si) 2,

(< vrouens + kop + hare)

Digitaria sp.

1(c) , (11 ,067)

(11,108)

dshï (-) 2, die saad van

Ceropegia (leucotaenia ,

(9,888), (10,039)

ex. Story) stenoloba

caerulea (10,079) (waterlelie);

g|xürubè (-si) 1 (c) , Rhus

Nymphaea

capensis (9,948);

(11 ,043)

Nymphoides indica

g|ao (-) 1 (c), Eulophia

(9,904) (waterlelie)

(< Ovambo + kop + hare)

(gemsbokworte1)

Blepharis caloneura

falcistipula (9,787),

(9,994)

(9,976)

göè (-)

naudiniana (gemsbok-

komkommer)

dA’aa!’hau (-)

1(c) of 2,

) (wolfs-

ds'aha (-)

góró (-)

Diospyros chamaethamnus

(9,920),

g|am (-si)

dShüuku-|xana|xana (-si) 2, Acrotome inflata

Terfezia sp.

tomentosa (9,797); (11,038)

1 (c) ,

(

1(c) , Hermannia

Hermannia guerkeana

(10,096) (tolbossie)

ds’öds’öo (-)

1(c) , Helinus

spartioides, (9,841)

nutans (11,031)

nigropedata (

g|a’o (-si)

düüsöb-Söoba (-si) 1(c) ,

Bauhinia urbaniana (10,037) 150

(9,756) g|óg||broxa (-sï)

)

1(c) , die pluim

van Stipagrostis

(11,076), (11,050) g+o (-) 1 (c) , Eulophia cf.

(11,094) g^óa (-S1)

(9,739), (9,949)

1 (c) , Combretum

mechowianum (9,790),

(jakkalsbessie)

(9,969)

1(d),

g|öowa (-) 1 (c) , Tribulus

(< wolf + lyfpoeier)

spp. duwweltjie

Pechuel-Loeschea

Acanthospermum hispidum

)

(9,952) Tsumebonkruid,

(bitterbos) g|üits’Au (-)

1(c), Lapeirousia

Lapeirousia coerulea

1 (c) ,

Diospyros lycioides

g|üisa (-si)

(-)

caudata (11,050), (11,196);

hereroensis (11,028)

leubnitziae (

g|am (-si) 2, Brachiaria

)

g^ari

1(c), Cissampelos

mucronata (11,039),

1 (c), Dipcadi

güódorb (-si)

dshuu (-) 2, Walleria

(9,888)

ssp- psidioides (9,881) g|ó (")

1(c), die

uniplumis var. uniplumis

ssp. dinteri (9,891) en

marlothii (11,035)

(10,006)

1 (c) ,

Combretum psidioides

superba (10,052)

1(c) ,

g^a’o (-si)

saadpluim van Stipagrostis

(11,096)

göb (-sï) 1 (c), Tristachya

komkommer)

g|oa (-sï)

(11 ,093)

Combretum albopunctatum;

Ammocharis coranica

Cucumis metuliferus

wakefieldii (11,132)

g|höè (-) 2, Grewia

burkei (9,889), (10,113),

göèn|a’ana (-si) 2,

(< ds’aa + wolfie) (

1(c) , Raphionacme

tenuinervis (10,064), (11,021)

esculentum

dS’aa (-) 2, Acanthosicyos

(11,186)

g|hbe (-) 1 (c), Nymphaea

Crotalaria podocarpa

goban|ai-!x’ui (-si) 2,

Tylosema (Bauhinia)

uniplumis var. neesii

regop sterklits 1 (c) ,

g^Abè (-sï)

(< wolf + tand)

1(c),

Magtenus senegalensis 151

pluim van Stipagrostis

n|omn!óm-’msê (-si)

uniplumis var. uniplumis

(-sï) 1 (c),

n|omSa (-si) 2-, Vigna lobatifolia (9,767)

n|üwa (-) 1(c), die bol van

n|a’bdl (-sï)

1 (c),

Acanthosicyos naudiniana

Triraphis schinzii

(

(9 ,918)

komkommer)

n|aüsè (-si) 1(c) , Aristida meridionalis

n|’hbdi (-sï)

Commiphora angolensis (9,742),

pilgeri (9,923);

saadpluim van Stipagrostis uniplumis var. uniplumis

1 (c) ,

(9,888),

Commiphora africana (9,743),

(10,074),

1(c),

Aristida stipitata ssp.

stipitata (9,879)

1 (d) , Entada

arenaria (9,995)

n | öa (-si)

(10,039)

nfa’agÏQ (-n|^è)

(11,109) n|öa (-si)

die

n^ang (-sï)

1(c), Acacia

fleckii (11,019)

1(c),

Elephantorrhiza

(sandveldakasia, blaar-

elephantina (elands-

doring)

boontj ie)

n|atsl-g^x’amadi (-si) 1(c)» Pupalea lappacca (11,11^

njó’a (-sï) 1(c), Baissea

wulfhorstii (10,119) n | oan | oase (-)

n|atsi-g=|x ’amagl ö (-n|| aè) 1(c), Setaria

1 (c) ,

verticillata

Raphionacme lanceolata 156

Rhynchosia

(11,083);

venulosa (10,008);

1(c),

Ortanthera jasminiflora

(11,175) Polygonum hystriculum

n.’a’ï (-si) 1 (c) ,

Ortanthera jasminiflora

n^aun=|=au-sè (-sï) 1 (c) ,

Polygonum limbatum

nJa’i

(-sï)

1 (c) , Merremia

tridentata (9,883); Merremia palmata (9,853)

Pterocarpus angolensis

n!5m’m (-) 1 (c), Scilla

(dolf, kiaat)

sp.

nphang-g^am (-sï)

n^a’a (-sï) 1 (c) , Aristida

(11,032)

n| ’hbg.'ö (-n||aè)

1(c), Zizyphus

wag-'n-bietjie)

(9,800), (9,800A),

Otoptera burchellii

(11,097)

nf’hang (-si) 2,

mucronata (blinkblaar

1(c) ,

nla’arï (-sï) 1(c) ,

(11,107)

) (gemsbok-

n^a (-si)

1 (c) ,

Scirpus inclinatus

n^aun|au (-sï)

(11,166)

Schizachyrium jeffreysii (9,926)

1 (c) ,

Dipcadi longifolium

(9,888), (10,039) n|a’odl

npunfau (-si)

(11,082)

n|a’o (-si) 1 (c) , die

1 (c) ,

(11,070)

n.’ana (-)

Asparagus nelsii

1(c) , Parinari

curatellifolia (grysappel,

(11,090) (katbos,

sandappel);

katdoring, wildeaspersie)

capensis (9,931), (10,028) (grysappel, sandappel)

n|’hao (-) 2, Oxygonum alatum (11 ,066);

n.'anag|xu (-sï)

Oxygonum delagoense (9,886);

Parinari

1 (c) ,

Indigofera inhambanensis

Oxygonum

(10 ,001)

sinuatum (11,024) n^öanaha (-sï)

1 (c) ,

Croton gratissimus

n.'angtsü (-si) 2,

(9,922), (9,745)

(apteek, vaalbos) nfo’bra (-)

(< eland

+ braaksel) Ocimum americanum (11,048),

1(d),

(11,049);

Trochomeria macrocarpa

Hemizygia

bracteosa (11,072), (11,041)

(11,073) 1 n!a (-si) 1(c) , Acacia

(9, 779),

(9,819)

nïónglaiya (-si) 2, Nesaea

erubescens (withaak)

rigidula (11,047) 157

g||x’aa (-sï) 2,

glabrescens (10,048); Lannea zastrowiana

Ricinodendron rautanenii )

(

(manghetti)

(9,823)

bicolor (9,749), (9,766),

(11,020)

1 (c) , Vigna

unguiculata (9,864), T

ï

(10,121)

(9,960),

*•

1 (c) ,

kae (-si) 1 (d), Sclerocarya

Hoffmannseggia

caffra (

burchellii (11,015)

)

1(c),

Ozoroa schinzii (10,063),

kaito’a (-) 1 (c), Coccinea

(10,066), Ozoroa

longipes (9,984)

Zehneria marlothii

hü’ürü (-)

1(c), Sorghum

1(c),

Cymbopogon excavatus

(9,744)

(11,098), Elymandra

1(c),

M

Crocoxylon transvaalense

(11,088) (lepelhout,

mae (-)

koe (-si)

1 (c), Dichapetalum

cymosum (9,770)

1(c), Crocoxylon

(magougif, gifblaar)

Tephrosia

lupinifolia (9,912)

kain’m (-) 1 (c), Indigofera astragalina (9,855)

Camptorrhiza strumosa

Pterodiscus luridus

(11,078)

(9,753), (11,081) _ , । kokx’oi-ma (-mhï) 2,

masapö (-si)

1(c), (11,091)

(9,898) Albizia harvegi

Ochna pulchra (9,786)

(lekkerbreek) kg * ö (-)

1(c), Gossypium

africanum (11,168)

1 (c) , Tephrosia

my + hand + trek + in),

kö’ïSè (-sï) 1 (c) ,

(9 ,925)

(9,917);

154

köatShï (-si)

grallata (10,070),

purpurea ssp. leptostachya

1 (c), Lannea edulis var.

(suurpruim)

herbaceum var.

kain’m (-)

(-)

microphylla (11,112)

1(c), (< moeder + vat +

kalahariensis (10,122),

kaakaasè (sa dabe)

khoJ’onï (-) 1 (c) ,

(lepelhout, waterboom)

kamakimi (-si)

K

) (tambotie)

komkommer)

alsinoides (10,042) 1(c), Cucumis

(

mamagü-ml|’ha-||hai |’ü (-)

kam (-) 1 (c), Evolvulus

(11,127)

Spirostachys africana

margaritaceus (9,798)

transvaalense (11,088)

verticilliflorum (11,103)

hüha-hari (-si) 1 (c) ,

1 (c),

sessilifolia (skarlaken-

kam (-si)

(harpuisbossie)

kx’auhi (-sï)

waterboom)

(maroela)

hiatata (-si)

(aruboom, kersieblomboom)

Ximenia americana var.

ka’ani (-)

ha’arikoro-ha (-si)

1(c) , Commelina

subalata (9,907)

kari (-) 1(c), Cyperus

ka’amakö (-) 1 (c) , Grewia

H

kjnibè (-)

kunu (-) 1 (c), Phaeolus

N

manihotis Heim (11,145) n|ai!o (-)

(swam van tonteldoos-

kort), Asparagus (11,059)

poeier)

kx’ari (-sï)

1(c), (< kop +

n|ang (-) 2, Grewia flava

1 (c) ,

(11,060)

Albizia anthelmintica 155

(rosyntjiebos)

n.’auwa (-)

n||a’ama (-)

1 (c) ,

Pentarrhinium insipidium

phüka (-sï) 2,

1 (c) , Ceropegia

nilotiea

Chloris (11,009)

n.’ *haïg| a’a-n.’un^öana (-si) n|jabè (-si) 1 (c) , Combretum 1 (c), Solanum delagoense

zeyheri (9,971), (9,825)

(11,115), (10,013),

(raasblaar)

i n! ’hoa- ’m-

Sesamum triphyllum (9,827), (11,013);

Sesamum alatum (11,017),

(11,012)

Tylosema (Bauhinia) )

esculentum (

» •» * a (-si) 2,

S

)

rautanenii (11,124)

n||arl (-sï)

1 (c) , Schmidtia

si (-) 1 (d) , Hemizygia

stingel) Helinus

pappophoroides (11,197),

bracteosa (11,072),

integrifolius;

(11,118)

(11,041), (9,779),

Grongothamnus divaricatus (9,890)

n!’hósüró (-)

struik, 1 n jong kameel-

1 (c) , die

doringboom)

insipidium 1 (c) ,

1 (c) , Aloë

zebrina en ander ssp.

Aristida pilgeri (10,071) ts ’ 1 ||x’u-! *a (-si)

(9,819) sau (-sï)

n|]oa!’ae (-)

(11,051)

1 (c) , (11,091),

(9,898) Albizia harveyi

tsö (-) 1(d) , Coccinea rehmannii

lobatofolia (9,875),

tSa’i (-sï) 1(c) , Dialium

(9,794)

engleranum (10,009)

tShïkü-tsxana (-si) 1(c),

1(c), Ocimum

Cucumis anguria var. .

americanum (11,049)

1 (c), Ipomoea

verbascoidea

n||óesa (-sï)

1 (c), Strychnos

Longipes (10,023)

1 (c) ,

Corallocarpus sp.

tsi’ïtsï ’i (-sï) (11,126)

Erianthemum ngamicum

(-) 1 (c) , Ceropegia

ta (-si)

P

distincta (11,014)

nJu’url (-sï) 1 (c), Baphia

pammburu (-)

1 (c) , Cucumis

massaiennis ssp. obovata

humifractus (erdvark-

(9,919)

komkommer)

158

1(c),

Plicosepalus curviflorus;

cocculoides (suurklapper)

n.’ui

1 (c) ,

Tryphostemma heterophyllum

(9,807) (aalwyn)

(9,936)

n!ö (-)

ts’au^a’a (-si) 1(c) ,

sa (-) 2, Vigna

n||’hö’orü (-si)

Eragrostis jeffreysii

nl’hüru (-)

1 (c) , Acacia

n||’hara (-si)

giraffae (kameeldoring-

peul van Pentarrhinium

n! ’hunï (-si)

thü (-si) 1(c}, Scilla

(gemsbokwortel)

(< koedoe + eet +

(9,869),

tamag!xüg!xü (-si) 1(c),

n||angng (-) 2, die bol van

n! ’hama.’örd (-) 1 (c) ,

1 (c) , Citrullus

lanatus (tsama)

j

(9,951) (bitterappel)

Grewia bicolor (

tama (-)

Dactyloctenium giganteum

(9 ,934)

1 (c) , Strychnos

pungens (10,024)

tSbetSbe-ha (-si)

(klapper)

1(c),

Securidaca longepeduncul±a

(9 ,776)

ta’ata’aba (-) 1(c),

t^xai (-) 2, Fockea

Stapeliae

159

(9,751),

(krulpeul, haak-en-steek)

(witgat)

(11,133)

(kambro)

1(c), Tristachya

zao (-si)

longispiculata (9,924);

1 (c) , Grewia

tüü (-si)

tortilis ssp. heteracantha

)

albitrunca (

angustifolia (9,760),

schinzii (9,998) ,

Tristachya superba

(10,015)

(10,033) za’o (-si)

txoa (-) 2, (ll,033A)

1(d), Coccinea

|’audöm-tsxana (-)

rehmannii (11,131) |am (-si)

2, Terminalia

(11,092)

1(c),

1 (d) ,

|’höag!a’u (-si)

(11 ,045)

trichopus (9,858)

|’ama (-)

za’ó|’ó (-sï)

2, Withenia

Corallocarpus bainesii

(11,123), (9,758)

(11,080)

somnifera (9,733) wi

(-si)

1 (c) , Erianthemum

ngamicum (9,934);

| gin’m|am’rh (-) zarè (-) 2, die saad van

Tylosema (Bauhinia)

Plicosepalus curviflorus

esculentum (

|o’oro (-sï)

1 (c) ,

(10,034) (ambo-kiaat)

(9,759)

|örè (-)

1(c), Acacia

|’ana (-si)

1 (c) , Typha

(9,839), (11,061),

doringboom)

(9,963)

latifolia ssp. capensis,

(

X

) (biesie)

zóma (-)

1(c), Grewia

avellana (9,916), (9,775)

angustifolia (9,760),

züma (-)

(9,751), (11,133)

1 (c) , Cassia

biensis (11,026), (9,791)

Jam (-)

1 (c) , Thunbergia

aurea (9,959) zom-ma-n|aèn|aèya (-sï)1(c),

Z

za (-si)

1(c),

|aoha (-si)

|üi (-si)

Utricularia inflexa

xünl ’(- ) 2 , Fockea

Indigofera bainesi (11,071)

1 (d), Boscia

160

1(c) , Grewia

flavescens (9,741),

giraffae (kameel-

zaza (-si)

1 (c) ,

Erytrophleum africanum

Blepharis diversispina

)

(gemsbokwortel)

1 (c) ,

|hóró (-)

1(c) , Ceropegia

pygmaea var. pumila

W

1(c),

Anthericum anceps

Urochloa

Hermannia cf. modesta (9 ,981)

1(c), Dioscorea

quartiniana (11,054)

albicans (9,887); (9,895);

zaon||ae (-si)

| ’höag^o (-)

(10,073); Megaloprotachne

Brachiaria marlothii

geelhoutboom)

1(c),

Brachystelma grossarthii

Rhynchelytrum repens

sericea (sandvaalbos,

Lapeirousia bainesii

|Ia (-)

var. stellaris, (10,081)

Dichrostachys cinerea

ssp. africana (sekelbos)

(10,046) |aokha (-sï)

|ü*i (-sï) 2, Guibourtica

1(c),

coleosperma (9,957)

Lagorosiphon muscoides

(schivi)

(9,945), Utricularia

|x’Öa]|’aiya (-si) 2,

inflexa (10 ,046) ,

(< verkoue + gras)

(10,081)

|arl (-sï)

1(c),

1(c), Acacia

Perotis patens (9,876) 161

1 (c) , Albuca

4aan||ae (-si)

(9,788)

angolensis

Cyperus margaritaceus

Raphionacme burkei

angustifolia (9,760),

(9,810);

(9 ,889)

(9,751), (11,133)

alba (11,016)

4’hAbA (-) 2, Fockea

+

|a’Arlkó-zai (-si)

4’hAe (-) 1 (c), Raphionacme

Cephalocroton pueschelii

4’o (-si)

(11,135)

1 (c) , Combretum

imberbe (hardekool)

4’abè (-sï)

1 (c) ,

ai ! ari3è (-si) 1 (c) ,

4«tu ("SÏ) Uc) ,

,

Catophractes alexandri

(skaapbos, gababos)

Clerodendrum ternatum

burkei (9,889)

1 (c) ,

Kyllingia

4oa.'xii-ts|m’mt?|m’m (-si)

(9,812), (11,023)

!ama (-) 1(c) , Ceropegia

multiflora ssp-

4xarï (-) 1(c), Hibiscus

tentaculata (11,034)

schinzii (9,885); Parvonia hirsuta (11,037)

Eragrostis viscosa

1(c),

(9,941);

stert + hare) Brachystelma

Crotalaria flavicarinata

dinteri (11,075)

(9,808)

Elytrophorus

globularis (9,905) fabèdShu (-sï)

1 (c) ,

(9,740);

Cyphostemma

virescens (11,136)

hereroense (11,164);

(rooiboslelie,

Ampelocissus obtusata ssp.

vuurlelie)

kirkii

4’amata-g4hae (-sï)

1(c) ,

Aponogeton rehmannii

1 (c) ,

Cyphostemma heretoense

var. hereroensis (11,183)

(11,164);

Rennera limnophila;

congestum (9,740),

Nymphaea capensis

(11,055);

(9,948), (waterlelie);

45’ïn|Ai-!x’ui (-si) 2,

Nymphaea

Anthephora pubescens

caerulea (10,079)

4’angg4oa (-)

4’om (-)

2, Bauhinia

1 (d) , Adansonia

digitata (kremetartboom)

macrantha (10,037a)

4^mA (-si)

(koffiebos) 4anï (-sï)

Ampelocissus

obtusata ssp. kirkii

Nymphoides indica

(9,904);

Cyphostemma

1 (d) , Adansonia

!aru (-sï)

,’a’è (-si) 1 (c), Mundulia (kurkbos)

!auwa (-sï)

capensis (10,021)

rautanenii (10,061) Ihanl (-sï) !ai (-si) 2, Ochna

162

4ümagAri (-sï)

1 (c) , Hyphaene

ventricosa

pulchra (9,786)

JhArAnA-lhAu (-si)

(lekkerbreek)

1(c),

Andropogon gayanus J’ai

(-si) 1 (c) , Acacia

(9,847) var. squamalatus

giraffae (kameeldóring-

(pylgras)

boom) i’hoJ’oni (-)

lalsè (-) 1(c) , Terraria

1 (c) , Ximenia

americana var. microphylla

glutinosa (11,027)

(11,112)

.'ai!ai (-) 1 (c) ,

Combretum engleri (9,793)

1 (c) , Lactuca

!au.’anü (-)

Indigofera

digitata (kremetartboom)

1(c),

1 (c), Swartzia

madagascariensis (9,935)

1(c),

Indigofera daleoides

(10,065);

1 (c) ; Hyparrhenia

filipendula (9,961)

sericea (11,063)

!a’e-mi (-mhï)

4ö’ida’ama (-)

1 (c) ,

Indigofera filipes (10,041)

Cyphostemma congestum

Gloriosa

! ao.’aowa (-sï)

!arlbè (-sï) 1(c) ,

4o’ida’aba (-) 1(c),

Eriospermum omahekense (11,033);

(< kameelperd +

(suurpruim)

!hug [ am-.’ó.'o (-si) 1 (c) ,

1(c), 163

lóróSé (-)

Acacia ataxacantha

1 (c) , Salacia

luebbertii (9,772)

Ihui (-si) 2, Sansevieria aethiopica (11,044),

! o’un| Ai-n||anA (-si) 1 (c) ,

(9,773)

Ledebouria revoluta

Ihui|óa-kutsamtsam (-)l(c),

Eriospermum bakeranum

(10,825) (= Story 5,181) Ju (-si)

(11,087 )

lo^ra's»! (-) 1 (d) ,

Corallocarpus welwitschii

1 (c), Terminalia

||’ang| ’ó (-si)

1(c) ,

Phragmites australis

(10,114)

(11,138), (9,989)

’xóJama (-)

(fluitjiesriet)

1(c) ,

Raphionacme burkei

Jx’ü (-si)

||arl (-)

Andropogon gayanus var.

prunioides (bloedvrugboom,

africana (9,877)

deurmekaar)

(sandsering, wildesering)

! ’ugó (-si)

||aru (-) 1 (c) , Pleiotaxis

antunesii (10,040)

subalata (9,907);

(pylgras); Schizachyrium

Commelina forskalaei

semiberbe (10,069),

(9,957)

(10,072)

1(c),

Ornithogalum scineri

Acalypha segetalis

(11,079)

Amaranthus

1 (c) , Combretum

hereroense (9,986),

l’ókhui (-) 1 (c) , Grewia

(11,062)

falcistipula (9,977) ^omkö-g Ixlu (-si) 1 (c) ,

!x*Ai (-si)

Patamenes zambesiacus (9,816), Gladiolus psittacinus (10,101), (10,116)

1(c),

||a’ü (-si) 1 (c) , Ehretia rigida (11,134)

1 (c) , Panicum

kalahariense (9,876) (11,074)

||a’èn|[o (-si)

’.drè (-) 1(c), Euphorbia neopolucnenoides (10,005) (melkbos)

(10,090)

1 (c) ,

Combretum apiculatum

(11,145) (swam van tontel"

ssp. apiculatum (11,036)

(11,057) 164

||’ho (-)

1(c), Crinum sp.

cf. C. delagoense (11,181)

||’hömmda ’ama (-)

1 (c) ,

Adenia repanda (9,771)

Phaeolus manihotis Heim

Cucurb sp.

1 (c) ,

(appelblaar)

1 (c) ,

africana

Jxogharo (-si) 1(c),

||’hao (-si)

||abaha (-si) 1 (c) ,

[|aèya (-si)

1 (c) , Talinum

Lonchocarpus nelsii

llöm’m (-si) 1 (c) , Digitaria

polevansii (9,796) Digitaria setivalva

(koedoeboom, koedoebos)

hita (-) 1(c),

hebeclada (trassiebos)

H’hama (-)

sauguinea

Miscanthidium junceum

1(c),

(deurmekaarbos , swartbos)

crispatulum (9,763)

1 (c) , Urginea

Dichrostahys cinerea ssp.

doospoeier)

Iöö (-si) 1(c) , Acacia

II

Hyphaene ventricosa

Jxatana (-si)

1öm’mnlAi (-si) 1(c), Cyperus longus ssp. tenuiflorus (11,101)

(11,021)

||a’a||a’a (-)

Jx’abè (-si)

dinteri (11,104)

tenuinervis (10,064),

Ja’ama (-si)

Jüiglö’óró (-si)

lóe loeha (-si) 1(c),

1 (c) , Rhus

||au (-si)

1 (c) , Commelina

squamulatus (9,846)

1 (c) , Eragrostis

nindensis (11,058)

2, Burkea

pygmaea (10 ,058)

löaloa (-si) 1(c) ,

1 (d) ,

Combretum platypetalum

JubuJubu (-) 1(c), Polygala

(11,128)

(11,116);

!xón+§nf§ (-si)

(9 ,750) ||übü||übü (-si)

1 (c) ,

Lapeyrousia odoratissima

Kalanchoe lanceolata;

(9,815)

Kalanchoe rotundifolia;

165

Kalanchoe brachyloba ||xaabëè (-)

||xAmt5i-||brb (-) 1 (c) , Harpagophytum

1 (c) , Grewia

procumbens (9,783)

flavescens var.

flavescens (9,7U1),

||xAmtSl-||Qrög!c(-n||aè) 1 (c)