Zorgen voor getraumatiseerde kinderen: een training voor opvoeders [2nd ed.] 978-90-368-1881-0, 978-90-368-1882-7 [PDF]

Zitiervorschau

Zorgen voor getraumatiseerde kinderen: een training voor opvoeders Handleiding voor trainers

Leony Coppens Carina van Kregten

Zorgen voor getraumatiseerde kinderen: een training voor opvoeders

Leony Coppens Carina van Kregten

Zorgen voor getraumatiseerde kinderen: een training voor opvoeders Handleiding voor trainers

Nederlandse bewerking van: National Child Traumatic Stress Network (2010). Caring for children who have experienced trauma: A workshop for resource parents. 7 www.nctsnet.org. Vertaling en bewerking: Leony Coppens en Carina van Kregten Met veel dank aan Bart van Gent en Giuditta Soro. ISBN 978-90-368-1879-7 ISBN 978-90-368-1880-3 (eBook) https://doi.org/10.1007/978-90-368-1880-3 © Bohn Stafleu van Loghum is een imprint van Springer Media B.V., onderdeel van Springer Nature 2012, 2018 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën of opnamen, hetzij op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet j° het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet) dient men zich tot de uitgever te wenden. Samensteller(s) en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een betrouwbare uitgave te verzorgen. Niettemin kunnen zij geen aansprakelijkheid aanvaarden voor drukfouten en andere onjuistheden die eventueel in deze uitgave voorkomen. NUR 770 Basisontwerp omslag: Studio Bassa, Culemborg Automatische opmaak: Scientific Publishing Services (P) Ltd., Chennai, India Bohn Stafleu van Loghum Walmolen 1 Postbus 246 3990 GA Houten www.bsl.nl

V

Inhoud 1 1.1 1.2 1.3

Inleiding. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1

2 2.1

Voorbereiding. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5

2.2 2.3

Doelgroep. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 Doelen training . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 Werkwijze. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3

Benodigdheden. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 Werkwijze. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 Het beste halen uit de groepsactiviteiten. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

3 3.1 3.2 3.3 3.4 3.5 3.6 3.7 3.8 3.9

Casussen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

4 4.1 4.2 4.3

Welkom. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39

5 5.1

Module 1: Kennismaking. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49

5.2 5.3 5.4

Het verhaal van Marit (8 maanden). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 Het verhaal van Rachel (17 maanden) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 Het verhaal van Tom (4 jaar). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 Het verhaal van Andrea (9 jaar). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 Het verhaal van Jamie (12 jaar). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 Het verhaal van Danny (15 jaar) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 Een familieverhaal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30 Het verhaal van Ron en Suzanne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 Het verhaal van Betty en Joyce. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36

Benodigdheden. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40 Aandachtspunten. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40 Dia’s. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40

Benodigdheden. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50 Aandachtspunten. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50 Leerpunten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50 Dia’s. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50

6 6.1 6.2 6.3 6.4

Module 2: Verschillende soorten trauma. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67

7

Module 3: Begrijpen van de effecten van trauma. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91

7.1 7.2 7.3 7.4

Benodigdheden. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92 Aandachtspunten. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92 Leerpunten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92 Dia’s. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92

Benodigdheden. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 Aandachtspunten. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 Leerpunten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 Dia’s. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69

VI

Inhoud

8 8.1 8.2 8.3 8.4

Module 4: Een veilige omgeving creëren. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113

9 9.1 9.2 9.3

Module 5: Omgaan met gevoelens en gedrag. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141

9.4

Benodigdheden. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114 Aandachtspunten. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114 Leerpunten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114 Dia’s. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115

Benodigdheden. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142 Aandachtspunten. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142 Leerpunten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142 Dia’s. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143

10 10.1 10.2 10.3 10.4

Module 6: Verbinding en herstel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169

11 11.1 11.2 11.3 11.4

Module 7: Hoe je een pleitbezorger van je kind wordt. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191

12 12.1 12.2 12.3 12.4 12.5

Module 8: Voor jezelf zorgen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211

Benodigdheden. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170 Aandachtspunten. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170 Leerpunten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170 Dia’s. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171

Benodigdheden. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192 Aandachtspunten. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192 Leerpunten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192 Dia’s. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193

Benodigdheden. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212 Aandachtspunten. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212 Leerpunten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212 Dia’s. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212 Nameting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233

Bijlagen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235 Werkbladen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236 Certificaat. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 262

VII

Over de auteurs Leony Coppens (1966)  is orthopedagoog, klinisch psycholoog, psychotraumatherapeut NtVP, supervisor VGCT en practitioner/ supervisor Vereniging EMDR Nederland. Zij heeft meer dan vijfentwintig jaar ervaring met het begeleiden en behandelen van kinderen en jeugdigen in de geestelijke gezondheidszorg, jeugdhulpverlening en de verstandelijk gehandicaptenzorg. Eind jaren negentig van de vorige eeuw werd het haar duidelijk dat bij veel van de kinderen en gezinnen met wie ze werkte, sprake was van traumagerelateerde problematiek en dat hier in de behandeling verhoudingsgewijs weinig aandacht voor was. Vooral op het gebied van kinderen en gezinnen met een langdurige traumageschiedenis ontbrak het aan behandelmogelijkheden. Daarom legde zij zich hier verder op toe. Leony is lange tijd hoofd behandeling geweest van een Top Referent Trauma Centrum. Momenteel geeft zij als vrijgevestigd klinisch psycholoog therapie, training en supervisie. In 2016 publiceerde Leony Coppens samen met Marthe Schneijderberg en Carina van Kregten ‘Lesgeven aan getraumatiseerde kinderen. Een praktisch handboek voor het basisonderwijs’. Op basis van dit boek ontwikkelde Leony tevens een training die inmiddels zijn weg heeft gevonden in het Nederlandse onderwijs.

Carina van Kregten (1962)  is psycholoog NIP, cognitief gedragstherapeut VGCT en EMDR-practitioner. In 1990 is zij begonnen in de verstandelijk gehandicaptenzorg, in het bijzonder met kinderen die niet in het gezin van herkomst opgroeien. Sinds 2012 werkt zij met kinderen in gezinshuizen, aanvankelijk bij Zonnehuizen en later bij Intermetzo en Pluryn-Intermetzo. In gezinshuizen wordt zichtbaar hoe de combinatie van professionele zorg en deskundigheid op het gebied van traumagerelateerde problematiek en het gezinsklimaat helend kan zijn voor ernstig beschadigde kinderen. In 2016 publiceerde Carina van Kregten samen met Leony Coppens en Marthe Schneijderberg ‘Lesgeven aan getraumatiseerde kinderen. Een praktisch handboek voor het basisonderwijs.’

1

Inleiding 1.1 Doelgroep – 2 1.2 Doelen training – 2 1.3 Werkwijze – 3

 igitaal aanvullende content D De online versie van dit artikel (7https://doi.org/10.1007/978-90-368-1880-3_1) bevat aanvullend materiaal, toegankelijk voor daartoe geautoriseerde gebruikers. © Bohn Stafleu van Loghum is een imprint van Springer Media B.V., onderdeel van Springer Nature 2018 L. Coppens en C. van Kregten, Zorgen voor getraumatiseerde kinderen: een training voor opvoeders, https://doi.org/10.1007/978-90-368-1880-3_1

1

2

1

Hoofdstuk 1 · Inleiding

Deze training is ontwikkeld om opvoeders kennis en vaardigheden te laten opdoen die nodig zijn om effectief te zorgen voor getraumatiseerde kinderen en jongeren. Deelnemers leren hoe traumasensitief opvoeden kan bijdragen aan de veiligheid en het welzijn van kinderen. Zij kunnen oefeningen doen voor het opbouwen van capaciteiten die hen ondersteunen om de kennis en vaardigheden toe te passen bij de kinderen die aan hun zorg zijn toevertrouwd. De training is in de Verenigde Staten ontwikkeld door het National Child Traumatic Stress Network (NCTSN), in samenwerking met de Substance Abuse and Mental Health Services Administration, het Amerikaanse ministerie van gezondheidszorg en de Human Services. De training is ontwikkeld als een algemene kennismaking met de gevolgen van traumatisering bij kinderen voor alle opvoeders. Opvoeders en professionals uit meer dan twintig instellingen in de VS hebben bijgedragen aan het programma dat gebruikmaakt van gedetailleerde casussen, naast de eigen ervaringen van deelnemers met de kinderen voor wie ze zorgen, als basis voor het leren over belangrijke concepten bij trauma bij kinderen. In Nederland is de training Zorgen voor getraumatiseerde kinderen opgenomen in de databank van theoretisch goed onderbouwde interventies van het Nederlands Jeugd Instituut (NJI). 1.1

Doelgroep

In de Handleiding voor trainers en het Werkboek voor deelnemers wordt gesproken over opvoeders. Hieronder verstaan we deelnemers aan de training die in welke hoedanigheid dan ook – als ouder, pleegouder, adoptieouder, pedagogisch medewerker, pleegzorgmedewerker, jeugdbeschermer, voogd of anderszins – zorg en verantwoordelijkheid hebben voor en intensief contact hebben met een getraumatiseerd kind. 1.2

Doelen training

Opvoeders leren wat de impact is van trauma op de ontwikkeling en het gedrag van getraumatiseerde kinderen. Opvoeders krijgen de kennis en vaardigheden die nodig zijn om: 5 gepast te reageren op de gedragsmatige en emotionele uitdagingen van getraumatiseerde kinderen; 5 getraumatiseerde kinderen te helpen bij het ontwikkelen van gezonde verbindingen; 5 getraumatiseerde kinderen te helpen hun krachten te herkennen en die te ontwikkelen; 5 getraumatiseerde kinderen te helpen om strategieën te ontwikkelen die nodig zijn om op te groeien tot gezonde en goed functionerende volwassenen; 5 voor zichzelf te zorgen en steun te krijgen van en te zoeken bij anderen. Een citaat uit deze handleiding: ‘Trauma is een belangrijk onderwerp voor opvoeders, omdat veel kinderen die in een pleeggezin, gezinshuis of adoptiegezin wonen, getraumatiseerd zijn. Kinderen brengen deze trauma’s met zich mee als zij bij jou in huis komen. Posttraumatische stressreacties en andere reacties op trauma kunnen ertoe leiden dat kinderen zich gedragen op een manier die jou uit balans brengt. De relatie met jou, met andere volwassenen en zelfs met hun leeftijdsgenoten kan instabiel of onvoorspelbaar zijn. Je gebruikelijke opvoedings­methoden – trucjes die probleemloos werkten bij de eigen kinderen – werken bij hen ­mogelijk niet.’

3 1.3 · Werkwijze

En pleegvader Sam zegt: ‘Niemand heeft echt uitgelegd wat de impact is van trauma op het leven van een kind. Ik wilde dat ik eerder al meer over trauma had geweten.’ Inhoud pakket Het pakket bevat: 5 handleiding voor trainers (opgedeeld in acht modules van 120 minuten); 5 werkboek voor deelnemers; 5 powerpointdia’s via de extra digitale content; (7Powerpointdia’s) 5 downloads en werkbladen, achterin het boek en via de extra digitale content; (7Werkbladen) 5 Meer weten? links naar websites en verdiepingsmateriaal via de extra digitale content. (7Meer weten?) De training bestaat uit de volgende modules: 1. Kennismaking 2. Soorten trauma 3. Begrijpen van de effecten van trauma 4. Creëren van een veilige omgeving 5. Omgaan met gevoelens en gedrag 6. Verbinding en herstel 7. Hoe je een pleitbezorger van je kind wordt 8. Voor jezelf zorgen.

1.3

Werkwijze

De training wordt gegeven in acht opeenvolgende sessies van twee uur. Uit evaluaties blijkt dat deelnemers vaak vinden dat er te weinig tijd is voor het uitwisselen van ervaringen terwijl ze dat juist ook zeer waardevol vinden. Om die reden kun je er als trainers voor kiezen om een half uur per module langer in te plannen. Een andere optie is om een extra bijeenkomst in te plannen. Een nadeel daarvan is dat je dan niet per bijeenkomst een module behandelt, wat het geheel mogelijk minder overzichtelijk maakt. De module ‘Welkom’ en module 1 passen samen in één sessie. Alle andere modules vormen aparte sessies. Het is raadzaam een extra sessie achter de hand te houden als uitloopmogelijkheid. De training is ontwikkeld om te worden uitgevoerd door een team van twee trainers. Het is noodzakelijk dat beide trainers goed thuis zijn in het onderwerp en ervaring hebben in het werken met groepen. Het is belangrijk dat de trainers inzicht hebben in en kunnen inspelen op de impact die de training op deelnemers kan hebben. Praten over trauma roept vaak sterke emoties op en de trainers dienen een voorbeeld te zijn in hoe je hier op een steunende manier mee omgaat zonder dat je het doel van de training en het programma uit het oog verliest. Bij voorkeur bestaat het trainersduo uit een (GZ-)psycholoog of orthopedagoog met ruime kennis en ervaring op het gebied van begeleiden en/of behandelen van getraumatiseerde kinderen en hun opvoeders en een trainer die zijn of haar eigen ervaring met het opvoeden van getraumatiseerde kinderen inbrengt. Het kan hierbij gaan om een ervaren (netwerk)pleegouder, adoptieouder, gezinshuisouder of een volwassene die als kind traumatische ervaringen heeft opgedaan en uit huis is geplaatst. In de Amerikaanse handleiding spreken

1

4

1

Hoofdstuk 1 · Inleiding

ze over ‘someone with lived experience’. In Nederland hebben we het dan over een ervaringsdeskundige. De ervaringsdeskundige trainer kan de essentiële elementen van ­traumasensitief opvoeden illustreren aan de hand van concrete ervaringen uit het dagelijkse leven. In Nederland is helaas nog weinig ervaring opgedaan met de inzet van ervaringsdeskundigen als trainer. In de Verenigde Staten en bijvoorbeeld ook Noorwegen zijn de deelnemers en trainers er heel positief over. Voordat de training wordt gegeven, moeten beide trainers de train-de-trainer hebben gevolgd, de handleiding en het werkboek geheel hebben doorgelezen en uitgebreide kennis hebben van het materiaal dat wordt besproken.

5

Voorbereiding 2.1 Benodigdheden – 6 2.2 Werkwijze – 6 2.2.1 Aanbevolen groepsgrootte – 6 2.2.2 Aanbevolen indeling – 7 2.2.3 Checklist voor de sessie – 7

2.3 Het beste halen uit de groepsactiviteiten – 7 2.3.1 Tips voor de begeleiding – 8 2.3.2 Gebruik van de casussen – 9

© Bohn Stafleu van Loghum is een imprint van Springer Media B.V., onderdeel van Springer Nature 2018 L. Coppens en C. van Kregten, Zorgen voor getraumatiseerde kinderen: een training voor opvoeders, https://doi.org/10.1007/978-90-368-1880-3_2

2

6

Hoofdstuk 2 · Voorbereiding

2.1

2

Benodigdheden

Computer of laptop met muis. Beamer en scherm. Afstandsbediening voor het doorklikken van de dia’s. Goed werkende internetverbinding als je het filmmateriaal direct vanaf YouTube bekijkt. (Trainers kunnen er ook voor kiezen het filmmateriaal te downloaden op hun laptop of USB-stick.) 5 Geluidsboxen (of ingebouwde geluidsapparatuur). 5 Verlengsnoer. 5 Handleiding voor trainers, voor beide trainers. 5 Werkboek voor deelnemers, voor beide trainers en iedere deelnemer. 5 PowerPoint-presentaties. (Het is verstandig de presentatie als back-up ook op een USBstick te zetten.) 5 Naamkaartjes. 5 Intekenlijsten. 5 Flipover en standaard, schoolbord (als er in een klaslokaal gewerkt wordt). 5 Plakband of andere tape om flipover bladen aan de muur te bevestigen. 5 Post-its. 5 Pennen. 5 Stiften. 5 Eén ballon per deelnemer in module 2 en één ballon per twee deelnemers in module 5. 5 Twee spelden of tandenstokers voor de ballonoefeningen in module 2 en module 5. 5 Papiertjes met één emotie per vel voor de groepsactiviteit ‘Wat is mijn emotie?’ in module 5. Hiervoor is een werkblad beschikbaar. Zie hiervoor de bijlage achterin het boek en de extra digitale content. 5 Bekertjes of bakjes voor de groepsactiviteiten ‘Wat is mijn emotie?’, ‘De voorraad opnemen’ in module 5 en ‘Verdediging in actie’ in module 7. 5 Snoepjes, zoals jelly beans of M&M’s, voor de groepsactiviteit ‘De voorraad opnemen’ in module 5. 5 5 5 5

2.2

Werkwijze

Bij het geven van de training moeten de trainers niet alleen de informatie op de dia’s behandelen. Het script bevat een aantal elementen die gepresenteerd moeten worden. Voorlezen uit de handleiding is niet zo prettig, dus is het belangrijk om op de hoogte te zijn van de elementen die bij iedere dia horen. Om effectief gebruik te kunnen maken van het systeem met twee trainers, moet het team van tevoren samenkomen om te bepalen: 5 wie welke dia’s presenteert; 5 hoe er overzicht wordt gehouden over de groepsactiviteiten. 2.2.1

Aanbevolen groepsgrootte

Op basis van de ervaringen die in Nederland zijn opgedaan, wordt een groepsgrootte van twaalf deelnemers geadviseerd. De belangrijkste uitdaging bij elke training is om voldoende

7 2.3 · Het beste halen uit de groepsactiviteiten

interactie te hebben. Dat lukt beter in een wat kleinere groep. Als de groep te klein wordt kan de opbrengst voor de deelnemers minder zijn omdat er minder mensen zijn om ervaringen mee te delen. 2.2.2

Aanbevolen indeling

Als je het aantal deelnemers weet, kun je de grootte en de locatie van de ruimte bepalen en deze zo snel mogelijk reserveren. Aangeraden wordt om de tafels in een U-vorm te plaatsen. Deze opstelling is het geschiktst voor groepen van deze omvang en het stimuleert discussie in de groep. Zo heeft iedereen goed zicht op de trainers en de visuele ondersteuning. Let erop dat er voldoende plaats is voor de spullen van de trainers, zoals apparatuur. Denk ook aan een plek voor koffie en thee. 2.2.3

Checklist voor de sessie

Rond de volgende aspecten ten minste een week voor de geplande trainingsdag af. 5 Bevestig de reservering van een kamer. 5 Bevestig het aantal deelnemers. 5 Verzamel je materiaal en ondersteunende documentatie. 5 Doe een proefsessie zonder deelnemers om de materialen te testen en je meer op je gemak te voelen. 5 Bekijk de onderwerpen en wees er zeker van dat deze overeenkomen met wat je wilt behandelen. 5 Leg een voorraad aan van voorwerpen, zoals markers, plakband, naamkaartjes, reservemateriaal en verlengsnoeren. 5 Test de PowerPoint-presentatie en de mogelijkheid om filmpjes te laten zien, inclusief het geluid. 2.3

Het beste halen uit de groepsactiviteiten

Veel van de activiteiten in deze training zijn kleine groepsdiscussies. De groepjes bestaan in het ideale geval uit drie of vier deelnemers. Hierna volgen enkele algemene richtlijnen die kunnen helpen om de groepsleden zo veel mogelijk mee te geven. 5 Bereid de groep voor, zodat de deelnemers weten wat er van hen verwacht wordt. 5 Moedig iedereen aan om deel te nemen. 5 Geef duidelijke instructies. 5 Toon enthousiasme en interesse. 5 Loop tijdens de groepsdiscussies door de ruimte om vragen te beantwoorden en te helpen de aandacht bij het onderwerp te houden. 5 Blijf de activiteit onder controle houden. 5 Wees flexibel en verander de activiteit zo nodig om deze passend te maken voor de groep (op basis van grootte en dynamiek).

2

8

Hoofdstuk 2 · Voorbereiding

2.3.1

2

Tips voor de begeleiding

5 Beide trainers zijn gedurende de training actief en vormen een voorbeeld van teamwork voor opvoeders en professionals. 5 Beide trainers moeten bereid zijn om persoonlijke voorbeelden en inzichten te delen, om de deelname in de groep te stimuleren. 5 Tijdens groepsdiscussies leidt de ene trainer de discussie, terwijl de andere notities en belangrijke discussiepunten op de flipover schrijft. 5 Op momenten dat er niet actief wordt gepresenteerd, houden de trainers de deelnemers in de gaten en moedigen hen aan om deel te nemen aan het gesprek en letten erop dat de vragen van de deelnemers worden besproken. 5 Beide trainers lopen door de ruimte tijdens de groepsactiviteiten. De doelen van de begeleiding zijn: 1. beter begrip van de effecten van trauma op de kinderen waar zij voor zorgen; 2. overbrengen van informatie en vaardigheden die deelnemers helpen om een effectieve opvoeder te zijn voor getraumatiseerde kinderen; 3. aanmoedigen van het gebruiken van het materiaal. De volgende tips kunnen je helpen deze doelen te bereiken. 5 Heet de deelnemers welkom als zij binnenkomen. 5 Start met zo veel mogelijk enthousiasme. 5 Houd je aan de agenda van de training. 5 Houd de presentatie en de discussies gericht op trauma. 5 Gebruik zo veel mogelijk de namen van de deelnemers. 5 Lees niet letterlijk voor uit je aantekeningen of van de dia’s. 5 Geef de deelnemers de kans om het werkboek en de dia’s te lezen. 5 Moedig actieve deelname aan, maar zorg ervoor dat deze gericht blijft op trauma (bijvoorbeeld bij overactieve groepen, lange discussies of mensen die het gesprek naar zich toe trekken). 5 Maak oogcontact met de deelnemers. 5 Ga niet met je rug naar de deelnemers staan. 5 Wees flexibel en pas de training zo nodig aan de behoeften van de deelnemers aan. 5 Gebruik de ruimte: blijf niet achter een tafel staan en zorg ervoor dat je niet voor de dia’s of vlak voor een deelnemer staat. 5 Spreek iets harder dan je normaal zou doen en wees er zeker van dat iedereen je kan horen. 5 Knik om te bevestigen dat je luistert. 5 Blijf op schema met pauzes en het einde van de training. Houd de tijd in de gaten en wees erop voorbereid dat je delen van het materiaal minder uitgebreid kunt bespreken of helemaal moet overslaan. 5 Maak gebruik van een ‘parkeerflap’ voor vragen of onderwerpen die relevant zijn, maar niet binnen de module passen die je op dat moment geeft. Let erop dat je op een later moment op de onderwerpen op de parkeerflap terugkomt.

9 2.3 · Het beste halen uit de groepsactiviteiten

2.3.2

Gebruik van de casussen

De training is opgebouwd rondom negen verhalen die de impact van trauma op kinderen, families en opvoeders illustreren. De details van iedere casus – inclusief samenvattingen, de modules waarin ze worden gebruikt en belangrijke leerpunten – staan in 7 H. 3. De casussen staan in het Werkboek voor deelnemers in 7 H. 11. Beide trainers hebben de casussen doorgelezen en zijn op de hoogte van de belangrijke punten van iedere casus, voordat zij de training gaan geven.

Tips voor trainers Werkboek voor deelnemers Geef de deelnemers aan het begin van de training een indruk van wat er in het werkboek staat en hoe het gebruikt moet worden. Verwijs naar de verhalen die je gaat gebruiken, de ‘Mijn kind’-werkbladen en de notitieruimte bij de dia’s. Het werkboek bevat ook aanvullende informatie in de vorm van teksten en tips voor boeken, spelletjes, internetsites en filmpjes. Zorg ervoor dat je zelf ook op de hoogte bent van de informatie in het werkboek, zodat je ernaar kunt verwijzen als dat handig is.

Handleiding voor trainers Werk niet alleen vanuit de dia’s, want er staat ook relevante informatie in de handleiding voor trainers. Ook al wil je ze niet voorlezen, het is belangrijk om op de hoogte te zijn van de belangrijke punten ‘om mee naar huis te nemen’ die samenvallen met iedere dia.

Kennismaking Voordat de deelnemers zich verdiepen in het materiaal van de training, is het belangrijk dat ze over hun ervaringen als opvoeder kunnen vertellen: hoelang zijn ze al opvoeder, welke leeftijd hebben de kinderen bij hen thuis, enzovoort. Ook is het goed als ze vertellen over hun verwachtingen, wat ze willen leren en waarom ze geïnteresseerd zijn in de training. De trainers noteren deze redenen op een flipover en bekijken ze zo nodig later nog eens om te zien of er aan de behoeften van de deelnemers wordt voldaan. Wees duidelijk in wat de deelnemers wel en niet kunnen verwachten. Een ander idee is op te tellen hoeveel jaar de groep al opvoeder is en er dan op te wijzen dat er veel ervaring en expertise aanwezig is in de groep. Geef aan dat deelnemers in deze training door een ‘traumabril’ gaan kijken naar hun alledaagse ervaringen als opvoeders. Uit ervaring blijkt dat de kennismaking vaak veel tijd kost. Je kunt ervoor kiezen om de deelnemers voorafgaand aan de eerste bijeenkomst een mail te sturen met het verzoek om de vragen die in de kennismaking worden gesteld al via de mail te beantwoorden. Als trainer kun je de antwoorden op de vragen dan al vooraf geordend op een flipover schrijven. Behalve dat je hiermee tijd uitspaart in de eerste bijeenkomst helpt het de deelnemers om meteen te focussen op het thema en ‘met de juiste pet op’ aan de training te beginnen.

Casussen Er zijn zes casussen toegevoegd van kinderen van verschillende leeftijden die verschillende typen trauma hebben ervaren. Er zijn meerdere manieren om deze casussen te gebruiken: 5 iedere groep deelnemers één casus geven; 5 een aantal voorbeeldcasussen verzamelen die het meest relevant zijn voor de groep, gebaseerd op de leeftijd van hun kinderen; 5 geen gebruik maken van de casussen, maar je richten op de voorbeelden uit de eigen ervaring van de deelnemers.

2

10

Hoofdstuk 2 · Voorbereiding

Aan te bevelen is dat je alle voorbeeldcasussen leest en daarna bekijkt hoe je deze het beste kunt inzetten voor deze specifieke groep deelnemers.

2

Traumasensitief opvoeden Het is erg belangrijk om te benadrukken dat we door een ‘traumabril’ kijken naar de casussen of naar persoonlijke voorbeelden van de deelnemers. Tijdens grote groepsdiscussies blijf je de focus richten op trauma en de gevolgen daarvan. Wanneer dit nodig is, corrigeer je commentaar dat onjuiste informatie over trauma bevat.

Spanningsthermometer Gebruik de spanningsthermometer als middel om op terug te vallen als je merkt dat de groep afgeleid raakt of veel persoonlijke informatie heeft uitgewisseld die erg moeilijk kan zijn geweest om naar te luisteren. Als je de training uitvoert in meerdere opeenvolgende sessies, gebruik de spanningsthermometer dan aan het eind van iedere sessie als middel om te kijken hoe deze is ervaren.

Actieve begeleiding Beide trainers zijn actief tijdens de training. Eén trainer maakt aantekeningen en noteert discussiepunten op de flipover en helpt om stillere deelnemers erbij te betrekken. Beide trainers lopen door het vertrek tijdens groepswerkzaamheden. Trainers zijn een voorbeeld voor hoe opvoeders en professionals kunnen samenwerken als team.

Tijd om te vertellen Opvoeders noemen vaak de momenten waarop ze kennis en ervaringen kunnen uitwisselen met andere opvoeders als het meest waardevol van de training. Zorg dat hier voldoende tijd voor is en gebruik deze persoonlijke voorbeelden om de inhoud van het programma uit te breiden. Moedig deelnemers aan om hun ervaringen te bekijken door een ‘traumabril’. Grijp in als de discussie niet meer over het onderwerp gaat.

Trauma van de opvoeders zelf Houd in gedachten dat opvoeders in hun eigen leven ook getraumatiseerd kunnen zijn en dat de training nare herinneringen en sensaties kan oproepen. Ook kunnen opvoeders secundaire traumatische ervaringen hebben (7 module 8). Het is belangrijk om het onderwerp persoonlijk trauma vroeg in de training te behandelen en te erkennen dat sommige onderwerpen in het programma en sommige discussies voor deelnemers belastend kunnen zijn. Moedig deelnemers aan om te zoeken naar manieren waarop ze stress kunnen verminderen (bijvoorbeeld het ‘ademvierkant’ aan het einde van module 1) en vertel dat ze zo nodig een korte pauze kunnen nemen. Je kunt ervoor kiezen om met de groep af te spreken dat de trainer die niet aan het woord is, in de gaten houdt hoe het met de deelnemers gaat. Als een deelnemer een time-out neemt, bedenkt de trainer die niet aan het woord is of hij of zij even naar de betreffende deelnemer toe gaat om te bespreken wat de deelnemer nodig heeft om tot rust te komen en de training te hervatten. Bespreek ook met de deelnemers dat zij als ze geëmotioneerd raken en/of even een time-out hebben genomen, niet verplicht zijn om met de groep te delen wat hen emotioneerde. Benadruk dat de deelnemers zelf bepalen wat ze wel of niet willen delen met de groep. Juist door de deelnemers bewust te maken dat zij hier de controle over hebben vergroot je de veiligheid in de groep en de kans dat deelnemers hun persoonlijke ervaringen delen.

11 2.3 · Het beste halen uit de groepsactiviteiten

Parkeerplaats Om het programma goed te doorlopen en de tijd in de gaten te houden, is het goed om een ‘parkeerplaats’ te creëren op een pagina op de flipover. Leg uit dat vragen en dergelijke later worden besproken. Zorg dat je ze behandeld hebt voor het einde van de sessie.

Verandering in de omgeving Dit programma is ontwikkeld als aanvulling op andere initiatieven om tot traumasensitief opvoeden te komen. Informeer opvoeders over andere mogelijke activiteiten om hun bewustzijn en competenties te vergroten, zoals training van pleegzorgmedewerkers en vormen van video-interactiebegeleiding.

Organiseren van een netwerkbijeenkomst In overleg met de deelnemers kun je er als trainers voor kiezen om ergens voor de laatste module een netwerkbijeenkomst te organiseren. Het doel van deze bijeenkomst is om belangrijke mensen uit het netwerk van de (pleeg)kinderen van de deelnemers te informeren over de impact van trauma en het belang van het kijken door een traumabril. Trainers die hier in de afgelopen jaren ervaring mee hebben opgedaan, zijn er erg enthousiast over. De bijeenkomsten worden zeer positief geëvalueerd, zowel door henzelf als door de deelnemers aan de training. In de praktijk komt vaak een van de opvoeders die de training volgt, mee naar de netwerkbijeenkomst. Het is verstandig om een maximaal aantal inschrijvingen voor de netwerkbijeenkomst af te spreken, bijvoorbeeld maximaal drie genodigden per deelnemer aan de training. De bijeenkomst zal door de grootte van de groep en het feit dat de bijeenkomst eenmalig is een ander karakter hebben. Toch is het ook hier belangrijk er rekening mee te houden dat het onderwerp trauma bij de aanwezigen heftige emoties kan oproepen.

Hoe verder na de training? Het volgen van de training is geen garantie voor het in de praktijk brengen van de essentiële elementen van traumasensitief opvoeden. Vaak is er meer nodig. Hier zijn verschillende alternatieven voor te bedenken. Binnen sommige organisaties bieden de ambulante hulpverleners traumasensitieve ambulante gezinsbehandeling of een variant daarvan. Het is ook mogelijk dat een andere professional, zoals de pleegzorgwerker, na afloop van de training met de opvoeders in de thuissituatie bespreekt hoe ze het geleerde in hun dagelijkse leven in de praktijk kunnen brengen. Een andere mogelijkheid is om terugkombijeenkomsten te organiseren waarbij onderwerpen uit de training nog eens worden toegelicht of waarbij de deelnemers eigen casuïstiek inbrengen en met elkaar onder begeleiding van de trainers bespreken hoe het gedrag van een kind begrepen kan worden als je het door een traumabril bekijkt. En hoe je er vanuit deze kijk het beste op kunt anticiperen of reageren. Er zijn ook groepen die zelf terugkombijeenkomsten organiseren zonder de aanwezigheid van trainers. De nadruk ligt dan vooral op het delen van ervaringen en elkaar stimuleren om door de traumabril te blijven kijken.

2

13

Casussen 3.1 Het verhaal van Marit (8 maanden) – 15 3.1.1 Achtergrond – 15 3.1.2 Herken veerkracht – 15 3.1.3 Samenvatting – 16

3.2 Het verhaal van Rachel (17 maanden) – 16 3.2.1 Achtergrond – 16 3.2.2 Rachel helpen om te rouwen – 17 3.2.3 Bestendigheid vinden voor Rachel – 18 3.2.4 Samenvatting – 19

3.3 Het verhaal van Tom (4 jaar) – 19 3.3.1 Achtergrond – 19 3.3.2 Tom hoort een ruzie – 19 3.3.3 De pleegouders van Tom reageren – 20 3.3.4 Tom krijgt de boodschap dat hij veilig is – 20 3.3.5 Samenvatting – 21

3.4 Het verhaal van Andrea (9 jaar) – 21 3.4.1 Achtergrond – 21 3.4.2 Het gedrag van Andrea – 22 3.4.3 De pleegouders van Andrea reageren – 22 3.4.4 Andrea mogelijkheden geven om in verbinding te blijven – 23 3.4.5 Samenvatting – 23

3.5 Het verhaal van Jamie (12 jaar) – 24 3.5.1 Achtergrond – 24 3.5.2 Jamie weigert te komen eten – 25 3.5.3 De reactie van Jamies pleegouders – 25 3.5.4 Jamie weigert huiswerk te maken – 26

© Bohn Stafleu van Loghum is een imprint van Springer Media B.V., onderdeel van Springer Nature 2018 L. Coppens en C. van Kregten, Zorgen voor getraumatiseerde kinderen: een training voor opvoeders, https://doi.org/10.1007/978-90-368-1880-3_3

3

3.5.5 Oma ontmoeten – 26 3.5.6 Relaties opbouwen – 27 3.5.7 Samenvatting – 27

3.6 Het verhaal van Danny (15 jaar) – 27 3.6.1 Achtergrond – 28 3.6.2 Danny en de telefoon – 28 3.6.3 Het antwoord van de pleegouders van Danny – 29 3.6.4 Danny vindt nieuwe krachten – 30 3.6.5 Samenvatting – 30

3.7 Een familieverhaal – 30 3.7.1 De reactie van de kinderen op de pleegzorgplaatsing – 31 3.7.2 Een gemist telefoontje – 31 3.7.3 De familie reageert – 32 3.7.4 Moeder komt niet opdagen – 32 3.7.5 Samenvatting – 33

3.8 Het verhaal van Ron en Suzanne – 33 3.8.1 De reacties van de kinderen op trauma – 34 3.8.2 De secundaire traumatische stressreacties van Suzanne – 35 3.8.3 De secundaire traumatische stressreacties van Ron – 35 3.8.4 Het overwinnen van secundaire traumatische stress – 35 3.8.5 Samenvatting – 36

3.9 Het verhaal van Betty en Joyce – 36 3.9.1 Er ontstaan problemen – 36 3.9.2 Joyce krijgt therapie – 37 3.9.3 Samenvatting – 38

15 3.1 · Het verhaal van Marit (8 maanden)

3.1

Het verhaal van Marit (8 maanden)

Marit     |         |

Marit wordt midden in de nacht huilend wakker. Als tante Jennie probeert haar te troosten, strekt Marit haar rug, duwt haar handen tegen Jennies schouders en schreeuwt nog harder. Als Jennie probeert oogcontact te maken met Marit, draait de baby haar hoofd weg. ‘Deze baby geeft me het gevoel dat ze mij volledig afwijst,’ zegt Jennie. ‘Soms voel ik me zo hulpeloos dat ik haar gewoon moet neerleggen en laten huilen.’

3.1.1

Achtergrond

Marit is uit huis geplaatst nadat haar zeventienjarige moeder Angela haar naar de spoedeisende hulp had gebracht. Marit was bewusteloos en had twee gebroken armen en blauwe plekken. Marit en haar moeder Angela woonden bij Remy, de gewelddadige vriend van haar moeder. De politie heeft diverse meldingen ontvangen van luidruchtige ruzies en een huilende baby in het appartement van Angela en Remy, maar Veilig Thuis is nooit betrokken geweest. Recentelijk hebben Angela en Marit korte tijd in een opvanghuis voor slachtoffers van huiselijk geweld gewoond, maar Angela is teruggegaan naar Remy. Angela zegt dat Marit in het opvanghuis gewond is geraakt. Voordat Marit bij haar tante Jennie werd geplaatst, heeft ze een tijd in het ziekenhuis gelegen met haar armen in het gips, waardoor ze zich nauwelijks kon bewegen. Sinds ze bij Jennie is komen wonen, heeft Marit problemen met slapen. Ze schrikt snel en huilt als ze luide stemmen hoort. Ook ontwijkt ze fysiek contact en schreeuwt ze bij bezoeken aan de dokter. Leerpunten 5 Marit laat posttraumatische stressreacties zien die typisch zijn voor baby’s: 5 hyperarousal (schrikken van harde geluiden); 5 slaapproblemen; 5 reacties op dingen die haar de traumatische gebeurtenissen doen herinneren (schreeuwen bij doktersbezoek). 5 Fysiek contact is een herinnering aan gewond raken. 5 Het proces van hechting aan de opvoeder is verstoord.

3.1.2

Herken veerkracht

Jennie heeft ontdekt dat Marit zich het meest op haar gemak voelt bij haar flesje, als zij het zelf kan vasthouden. Als Jennie telkens wanneer ze Marit voedt een bepaald stuk troostende klassieke muziek laat horen, is te zien dat de baby rustiger wordt van de muziek. Op een avond, als Jennie de melodie begint te neuriën terwijl ze Marit de fles geeft, maakt Marit oogcontact met haar.

3

16

Hoofdstuk 3 · Casussen

Leerpunten 5 Zelfs een zeer jonge baby heeft krachten waar een opvoeder op kan bouwen.

3.1.3

3

Samenvatting

Het verhaal van Marit toont aan hoezeer jonge baby’s reageren op fysieke mishandeling, verwaarlozing en medisch trauma. Het geeft ook een beeld van hoe baby’s hun normale ontwikkeling kunnen vervolgen door doordachte en consistente zorg en hoe zij kunnen leren te vertrouwen op anderen die voor hen zorgen. 3.2

Het verhaal van Rachel (17 maanden)

Rachel     |         |

Jessica is uit de ouderlijke macht ontzet van haar dochter Rachel vanwege ernstige verwaarlozing. Een maand later is Jessica door haar man Hans, de vader van Rachel, om het leven gebracht. Rachel zei ‘mama’, ‘papa’, ‘hallo’ en ‘dag’, maar is gestopt met praten. Rachel staat vaak bij de deur of het raam stil om zich heen te kijken, alsof ze op iemand wacht.

3.2.1

Achtergrond

Rachel heeft gebrek aan eetlust en verliest gewicht en ze slaapt slecht. Veel nachten wordt ze huilend wakker en laat ze zich niet troosten. Linda en Peter bieden crisispleegzorg voor Rachel. Ze hebben geprobeerd haar te wiegen, voor haar te zingen, haar een fles te geven en haar mee naar hun bed te nemen, maar niets helpt. Uiteindelijk huilt Rachel totdat ze uitgeput is en in slaap valt. Overdag is Rachel tevreden met het rustig onderzoeken van haar speelgoed, maar op enig moment loopt ze altijd naar de deur of een raam en gaat daar verdrietig staan kijken en wachten. Twee weken voordat Rachel thuis werd weggehaald, werden haar halfzusjes uit huis geplaatst omdat ze hadden onthuld dat Hans, de vader van Rachel, hen seksueel had misbruikt. Zij vertelden ook dat hij Jessica regelmatig in elkaar had geslagen. Hans werd gearresteerd, maar de voorlopige hechtenis werd al snel beëindigd. Rachel werd bij haar moeder Jessica in huis gelaten, met het idee dat Jessica een straatverbod zou aanvragen om Hans weg te houden. Maar toen de voogd op bezoek kwam, was Hans in het appartement van Jessica aanwezig en hield hij Rachel vast en wiegde haar. Jessica hield vol dat Hans er recht op had zijn dochter te zien: ‘Hij houdt van die baby.’ De voogd haalde Rachel diezelfde dag nog weg en plaatste haar onder de hoede van Linda en Peter. Kort nadat Rachel uit huis was geplaatst, keerde Hans in een woedeaanval terug naar het appartement van Jessica en stak haar dood. Hij zit nu in de gevangenis en haar halfzusjes wonen bij hun biologische vader. Rachel heeft haar halfzusjes niet meer gezien sinds ze uit huis zijn geplaatst. Niemand heeft aan Rachel uitgelegd wat er is gebeurd.

17 3.2 · Het verhaal van Rachel (17 maanden)

Leerpunten 5 Rachel laat posttraumatische stressreacties zien die veel voorkomen bij peuters: 5 verlies van eetlust; 5 huilen; 5 verstoord slaappatroon; 5 uitval van een belangrijke ontwikkelingsmijlpaal (praten).

3.2.2

Rachel helpen om te rouwen

Nadat Linda en Peter aan de voogd hebben verteld welk gedrag zij bij Rachel zien, neemt de voogd contact op met een therapeut die op huisbezoek komt. Het is belangrijk dat op zijn minst een van de opvoeders van Rachel – in dit geval Linda – deelneemt. De therapeut heeft van de voogd een foto gekregen van Rachels moeder Jessica. Zij liet de foto lamineren, zodat Rachel hem niet kan beschadigen. Als de therapeut aankomt, zit Rachel in een kinderstoel, met een stukje roerei en brood op haar bord en daarnaast een bekertje melk. Rachel toont geen interesse in het eten of in Linda die vlakbij zit en Rachel aanmoedigt om te eten. Rachel maakt geen oogcontact en geen geluid. De therapeut gaat op de vloer zitten, met een tas met verschillende stukken speelgoed: een babypop en een fles, een verhalenboek, een bal, wat blokken en een dokterskoffertje. Na een aantal minuten zet Linda Rachel op de vloer. Zij is argwanend en blijft op afstand van de therapeut. Linda moedigt haar aan door te zeggen dat deze aardige mevrouw er is om met haar te spelen en dat zij speelgoed heeft meegebracht. Rachel nadert langzaam de tas met speelgoed en trekt de babypop eruit. Zij houdt de pop kort vast en wiegt hem. De therapeut zegt: ‘Jij wiegt de baby, net zoals jouw moeder jou heeft gewiegd.’ Rachel trekt de fles uit de tas en speelt even dat zij de baby voedt. Dan stopt zij de fles in haar eigen mond en kruipt over de vloer naar Linda toe. De therapeut zegt: ‘Jij bent nog steeds een baby. Je wilt graag vastgehouden worden en worden gevoed als een baby.’ Linda tilt Rachel op en het meisje nestelt zich in haar armen en blijft aan de fles zuigen. Vervolgens laat de therapeut de foto van Jessica zien aan Rachel, die hem vastgrijpt en kust. Daarna begint zij te huilen. Linda knuffelt haar en neuriet zachtjes. Rachel houdt op met huilen en blijft, in elkaar gedoken in de armen van Linda, aan de fles zuigen. De therapeut zegt: ‘Jouw mama is te vroeg doodgegaan. Jij bent nog maar klein en jij wilt jouw mama, maar zij kan niet komen. Zij was zo zwaargewond dat de dokter haar niet kon helpen en ze gestorven is. Maar Linda is hier om voor jou te zorgen en te zorgen dat jij veilig bent. Zij kan jou helpen als jij je verdrietig voelt.’ De therapeut geeft de foto van Jessica aan Linda, die hem op een tafel in de woon­kamer zet, zodat Rachel ernaar kan kijken en hem kan vasthouden als zij dit wil. Iedere keer als Linda Rachel naar de foto ziet kijken, zegt zij: ‘Dat is jouw moeder, lieverd.’ Rachel huilt minder vaak naarmate de tijd vordert. En als ze wel huilt, gaat zij naar Linda die haar kan troosten. Leerpunten 5 Zelfs zeer jonge kinderen kunnen rouw ervaren over het verlies van iemand aan wie ze gehecht zijn. 5 Therapie gericht op traumatisering kan jonge kinderen helpen om woorden te geven aan wat ze uitdrukken in hun handelingen.

3

18

Hoofdstuk 3 · Casussen

5 De benadering van de therapeut laat zien dat het mogelijk is om zelfs een peuter de tragische waarheid te vertellen over wat er gebeurd is in haar leven. De therapeut vertelt Rachel dat haar moeder is gestorven in plaats van tegen haar te liegen of een eufemisme te gebruiken, waardoor ze misschien alleen maar meer in de war zou raken. 5 Het is belangrijk dat de opvoeders betrokken zijn bij het therapieproces.

3 3.2.3

Bestendigheid vinden voor Rachel

Rachel heeft twee tantes die haar graag in hun gezin willen opnemen: een van moeders- en een van vaderskant. Ze komen om het weekend op bezoek en daarna nemen zij Rachel mee naar huis, zodat ze bij hen kan logeren. Aanvankelijk is het moeilijk voor Linda en Peter om Rachel over te dragen aan de tante van vaderszijde, wetende dat haar broer de man is die Rachels moeder heeft gedood. Linda is terughoudend in het benoemen van haar angsten. Omdat zij en Peter niet in aanmerking komen om een perspectief biedend pleeggezin te zijn, vraagt zij zich af of ze enig recht heeft om haar gevoelens te benoemen. De pleegzorgmedewerker verzekert haar dat hij openstaat voor al haar informatie. Hij legt uit dat Rachels tante geen loyaliteit naar haar broer ervaart. Zij heeft zich volledig teruggetrokken uit de familie, is getrouwd en heeft een vaste baan. Zij heeft twee kinderen opgevoed, die nu op de universiteit zitten en het daar goed doen. Linda en Peter raken meer ontspannen in de omgang met de tante van Rachel. Ze beginnen te vertellen over Rachel en gaan meewerken aan haar opvoeding. In plaats van dat ze Rachel alleen maar ophalen, komen ze nu ook binnen en praten met de familie over hoe het met Rachel is gegaan. Rachel doet het goed tijdens de bezoekjes en lijkt ervan te genieten om dichter bij haar tante, oom, neven en nichten te zijn. De tante van moederszijde neemt Rachel ook mee voor logeerweekenden. Omdat zij zelf geen vervoer heeft, brengt Peter of Linda Rachel naar de woning van haar tante. Die woont in een groot appartement, waar ze constant aanloop heeft van familie en kennissen. Soms komt de pleegzorgmedewerker aan bij het appartement van de tante en treft dan niemand thuis, waarop hij Rachel weer terugbrengt naar Linda en Peter. Rachel komt vaak geagiteerd en uitgeput terug van bezoekjes aan de tante van moederszijde. Eenmaal kwam zij om drie uur ’s middags terug van een bezoek, waarna ze direct in slaap viel en de volgende ochtend om half negen nog steeds niet wakker was. Hoe langer Rachel bij haar thuis is en hoe hechter Linda met haar wordt, des te kwader wordt zij op de tante van moederszijde, omdat die zo onbetrouwbaar is. Ze is bang dat de chaos in het appartement van de tante verwarrend is voor Rachel en haar ’s nachts wakker houdt. Zij is ook boos op de voogd, omdat die de bezoeken blijft inplannen. Na overleg met de therapeut van Rachel over hoe zij met de voogd over haar zorgen moet praten, spreekt Linda met de voogd. Zij beschrijft voorzichtig het gedrag van Rachel, zonder hierbij conclusies te trekken of emotioneel te worden. De voogd neemt de zorgen van Linda serieus. Wanneer de tante van moederszijde aanhoudend een onbetrouwbare factor blijkt, beveelt hij aan dat het gezin van de tante van vaderszijde in aanmerking moet komen als perspectief biedend pleeggezin voor Rachel. Als Rachel bij haar tante van vaderszijde intrekt, is zij bijna twee jaar. Ze spreekt nog maar een paar woorden. Ze kan ‘hallo’ en ‘dag’ zeggen en om haar flesje vragen, maar zichzelf en andere mensen benoemen kan ze nog steeds niet. De pleegzorgorganisatie vat het plan op om Rachel te onderzoeken op ontwikkelingsachterstanden. De tante van vaderszijde houdt contact met Linda en Peter. Ze stuurt hen regelmatig foto’s en brieven over hoe het met Rachel gaat.

19 3.3 · Het verhaal van Tom (4 jaar)

Leerpunten 5 Opvoeders, therapeuten en pleegzorgmedewerkers kunnen effectief als een team samenwerken om veiligheid en bestendigheid te verzekeren voor getraumatiseerde kinderen. 5 Opvoeders kunnen constructieve feedback geven aan andere teamleden die helpen in het plaatsingsproces.

3.2.4

Samenvatting

Het verhaal van Rachel illustreert hoe peuters reageren op trauma en verlies en hoe ze geholpen kunnen worden om te rouwen en herstellen met traumatherapie. Het laat ook zien hoe opvoeders, voogden/jeugdzorgwerkers en therapeuten kunnen samenwerken om kinderen de overgang te laten maken naar het best mogelijke permanente huis. 3.3

Het verhaal van Tom (4 jaar)

Tom     |         |

Tom woont sinds drie weken in een pleeggezin. Hij is in de pleegzorg terechtgekomen nadat zijn vader zijn moeder zo ernstig had mishandeld, dat zij moest worden opgenomen in het ziekenhuis. Tom speelt geregeld met een politiewagen en een ambulance, die hij tegen elkaar aan laat botsen terwijl hij het geluid van sirenes nadoet. Als zijn pleegvader ingrijpt in het spel, schreeuwt Tom en gooit met de autootjes.

3.3.1

Achtergrond

Tom is zijn hele leven getuige geweest van veelvuldige, gewelddadige gevechten tussen zijn vader en moeder. Als het heel erg was, probeerde Tom zich terug te trekken onder zijn bed en bedekte zijn oren. Soms voelde Tom zich schuldig, omdat een ruzie begon over iets dat hij gedaan had en omdat zijn ouders ruzie kregen over hoe hij gestraft moest worden. Tom werd in een pleeggezin geplaatst nadat buren geschreeuw hadden gehoord en de politie hadden gebeld. Toen de politie aankwam, ontdekten ze dat de vader van Tom zijn moeder ernstig had mishandeld. Hij draaide de cel in voor de mishandeling en de moeder van Tom moest naar het ziekenhuis. Zijn moeder was depressief en suïcidaal. Nadat ze uit het ziekenhuis was ontslagen, werd ze opgenomen in een psychiatrische instelling. Tom zag dat zijn vader handboeien om kreeg en dat zijn moeder in een ambulance werd afgevoerd. Hij heeft gehoord dat zijn moeder in het ziekenhuis verblijft, maar kon haar nog niet bezoeken. 3.3.2

Tom hoort een ruzie

De pleegouders van Tom hebben een discussie over geldzaken. Tom komt de kamer binnen op het moment dat de pleegvader zijn stem verheft. Tom wordt heel angstig, slaat zijn handen

3

20

Hoofdstuk 3 · Casussen

over zijn oren en rent weg om zich onder zijn bed te verstoppen. Daar duikt hij in een hoek in elkaar, roept: ‘Stop, stop, stop!’ en blijft dit maar herhalen. Leerpunten

3

5 De ruzie is een trigger voor de traumatische herinnering aan de gewelddadige ruzies van Toms ouders.

3.3.3

De pleegouders van Tom reageren

Wanneer zij zich realiseren wat er is gebeurd, stoppen de pleegouders met ruziën en gaan Toms kamer binnen. Samen krijgen zij Tom onder zijn bed vandaan. Als hij eronder vandaan komt, knuffelen zij hem en zeggen dat het hen spijt dat zij hem bang gemaakt hebben en dat ze begrijpen waarom hij zo bang is. ‘Als wij hard praten, word jij bang,’ zeggen ze. ‘Het spijt ons dat jij door ons zo bang werd. Jij hebt mama’s en papa’s eerder ruzie horen maken en soms gebeurden er dan erge dingen,’ realiseren ze zich. ‘Dus misschien ben je bang dat er nu ook iets ergs gaat gebeuren.’ Tom kijkt bedroefd en knikt. Leerpunten 5 De pleegouders laten Tom zien dat zij een eenheid zijn en geen ruzie meer hebben. 5 Ze kalmeren Tom en zeggen dat de ruzie niet zijn schuld is. 5 Ze valideren Toms ervaring en benoemen hoe hij zich voelt.

Zijn pleegouders verzekeren Tom dat ze elkaar nooit zullen slaan, ook al verheffen ze hun stem en zijn ze boos op elkaar. ‘Iedereen is weleens bang, maar jij hoeft je niet onder het bed te verstoppen om veilig te zijn,’ beloven ze. ‘Wij zorgen ervoor dat jij veilig bent.’ Als zij of anderen iets doen wat hem bang maakt, zeggen ze dat Tom hen moet laten weten hoe hij zich voelt, zodat zij hem kunnen helpen zich veilig te voelen. Leerpunten 5 De pleegouders differentiëren tussen het heden en verleden van Tom. 5 Ze verzekeren hem dat hij veilig is. 5 Ze bieden hem andere opties voor het omgaan met herinneringen aan de traumatische gebeurtenissen.

3.3.4

Tom krijgt de boodschap dat hij veilig is

Omdat Tom zo sterk reageert op het horen van de ruzie, bespreken zijn pleegouders met de jeugdzorgwerker wat er is gebeurd. Zij vertellen ook dat hij de gebeurtenissen van de avond waarop hij uit huis werd gehaald, maar blijft herhalen in zijn spel. De jeugdzorgwerker regelt een huisbezoek, zodat de pleegouders kunnen worden ondersteund in het geven van de boodschap dat Tom veilig is. Zij zitten allemaal bij Tom als de jeugdzorgwerker het volgende uitlegt: ‘Wij willen allemaal zeker weten dat jij begrijpt dat je moeder in het ziekenhuis is, maar dat zij veilig is en dat het beter met haar gaat. Jij mag binnenkort met haar praten door de telefoon. Wij gaan eraan werken dat jouw moeder en vader geen ruzie meer maken. Het is onze taak om dat te doen en niet die van jou. Niets dat is gebeurd, is jouw schuld. Jij bent hier veilig en wij gaan werken met je ouders, zodat jij ook bij hen veilig bent.’

21 3.4 · Het verhaal van Andrea (9 jaar)

Tom blijft bang dat hij zijn moeder nooit meer zal zien, hoewel zijn pleegouders hebben verteld dat zijn moeder in orde is en in het ziekenhuis verblijft. Het is mogelijk dat hij zichzelf de schuld geeft, omdat zijn ouders soms ruziemaakten over zijn gedrag en een gepaste straf. Natuurlijk heeft hij meer hulp nodig om te verwerken wat hij gezien heeft en wat er daarna is gebeurd. Tom blijft met de politiewagen en ambulance spelen, maar na deze bijeenkomst stelt hij zich meer open om andere verhalen uit te spelen met zijn pleegvader. De pleegouders ondersteunen ook zijn gevoel van verbinding, door hem aan te moedigen tekeningen of andere kleine cadeautjes voor zijn moeder te maken. Leerpunten 5 De boodschap dat het kind veilig is, kan effectiever worden gegeven als de opvoeders en pleegzorgmedewerker de boodschap als een team geven. 5 Die boodschap helpt kinderen zich te richten op wat er gebeurt in hun leven en helpt hen verzekeren dat de traumatische gebeurtenissen niet hun schuld waren. 5 Een kind verzekeren dat het veilig is, kan posttraumatische stressreacties (zoals traumatisch spel) doen verminderen.

3.3.5

Samenvatting

Het verhaal van Tom is een voorbeeld van traumatisch spel en van de manier waarop een kind in de kleuterleeftijd reageert op dingen die herinneren aan traumatische ervaringen. Het laat ook zien hoe opvoeders de boodschap kunnen geven dat een kind veilig is en hoe ze met jonge kinderen eerlijk kunnen praten over trauma en herinneringen aan trauma. 3.4

Het verhaal van Andrea (9 jaar)

Andrea     |         |

Andrea houdt van lezen met haar pleegvader. Op een dag, terwijl zij op zijn schoot zit, begint ze zichzelf op en neer tegen zijn kruis aan te wrijven. Geschrokken duwt Andrea’s pleegvader haar van zich af en zegt dat ze moet maken dat ze wegkomt. Andrea rent snikkend naar haar kamer, zich afvragend waarom iedereen haar haat, en begint verwoed haar koffer in te pakken.

3.4.1

Achtergrond

Andrea heeft twee broers: een die achttien maanden ouder is en een die vier jaar ouder is dan zij. Alle drie de kinderen zijn weggehaald bij hun depressieve en drugsverslaafde moeder vanwege aanhoudende en ernstige verwaarlozing. Een paar jaar nadat de kinderen in de pleegzorg opgenomen waren, probeerde hun moeder de voogdij terug te krijgen. Zij deed haar best voor de weekenden en bezoekjes, maar viel dan weer terug in drugsgebruik en liet zich wekenlang niet zien. De rechtbank ontzette haar uiteindelijk uit de ouderlijke macht, toen Andrea zeven jaar was.

3

22

3

Hoofdstuk 3 · Casussen

Van de leeftijd van één tot zeven jaar verbleven Andrea en haar broers in hetzelfde pleeggezin. De pleegouders hadden een zeer traditioneel huwelijk: de pleegvader domineerde zijn vrouw en was strikt en autoritair tegen de broers van Andrea. Andrea was ongewoon gehecht aan haar pleegvader en scheen aan de harde aanpak te ontkomen die hij uitoefende op haar broers. De kinderen werden weggehaald uit dit pleeggezin en elders geplaatst, toen er tussen de pleegouders relatieproblemen ontstonden. De volgende pleeggezinplaatsing werd afgebroken toen de pleegmoeder ontdekte dat Andrea en haar broers ‘walgelijke dingen’ met elkaar deden. Door dit ongepaste seksueel gedrag werden de kinderen van elkaar gescheiden en werd Andrea bij de huidige pleegouders geplaatst. Leerpunten 5 Andrea’s ervaringen met haar biologische moeder en vorige pleegmoeder hebben haar mogelijk het idee gegeven dat vrouwen niet te vertrouwen zijn en dat je niet van hen op aan kunt. 5 Andrea’s ervaring in haar eerste pleeggezin kan haar het idee hebben gegeven dat mannen in het gezin alle macht hebben.

3.4.2

Het gedrag van Andrea

Andrea lijkt erg gehecht aan haar nieuwe pleegvader, maar is onverschillig tegenover haar pleegmoeder. Zij houdt van lezen met haar pleegvader en speelt personages uit de boeken na. Als Andrea overstuur is, praat zij als een baby of duimt als een veel jonger kind. Zij vraagt veelvuldig naar haar broers en wil weten waarom ze hen niet kan zien. In het huidige pleeggezin van Andrea wonen twee oudere jongens van elf en dertien jaar. Andrea loopt vaak hun kamer binnen en gaat dan op de vloer liggen. Als ze haar geen aandacht geven, pakt ze de computermuis en dreigt ermee te gooien of gaat er bovenop liggen, zodat zij met haar moeten vechten om hem terug te krijgen. Zij heeft zichzelf ook voor hen uitgekleed en daarbij gelachen. Leerpunten 5 Kinderen die seksueel misbruikt zijn, kunnen zich angstig en beschaamd voelen. Maar ze kunnen ook plezier ervaren dat ze niet kunnen controleren of begrijpen. 5 Kinderen die seksueel misbruikt zijn, hebben vaak het idee dat seksueel getint gedrag de enige manier is om aandacht en goedkeuring te krijgen.

3.4.3

De pleegouders van Andrea reageren

Na het incident tijdens het verhaaltje realiseert Andrea’s pleegvader zich dat hij haar van streek heeft gemaakt en dat wat er gebeurde niet haar schuld is. Hij gaat haar kamer binnen om zijn verontschuldigingen aan te bieden. ‘Ik schrok een beetje van wat je deed,’ zegt hij. ‘Het spijt me als ik je gekwetst heb. Het was niet jouw schuld. Misschien herhaal jij iets dat je geleerd hebt bij een andere volwassene. Maar wat die volwassene deed, was verkeerd. Kinderen en

23 3.4 · Het verhaal van Andrea (9 jaar)

hun moeders en kinderen en hun vaders kunnen elkaar wel knuffelen, maar niet strelen op die manier.’ Andrea wordt rustiger en zegt dat zij zich beter voelt. Haar pleegvader knuffelt haar en zegt: ‘Ik geniet echt van de tijd voor het verhaaltje en we blijven samen boeken lezen.’ Andrea had na de laatste mislukte plaatsing therapie moeten krijgen, maar dit is nog altijd niet gebeurd. De dag na het incident met haar pleegvader bezoeken de pleegouders de voogd om het seksueel getinte gedrag van Andrea te bespreken en te pleiten voor behandeling. De voogd regelt een afspraak bij een traumatherapeut die ervaring heeft met behandeling na seksueel misbruik. Tijdens de eerste ontmoeting met de therapeut legt zij aan Andrea’s pleegouders uit dat Andrea gedurende het verloop van de behandeling misschien gaat praten over wat er in het verleden is gebeurd. Haar pleegouders moeten dan bevestigen dat het goed is om erover te praten. De therapeut zal ook uitleggen hoe zij moeten reageren als Andrea begint te praten over haar geschiedenis van misbruik. 3.4.4

Andrea mogelijkheden geven om in verbinding te blijven

De pleegouders spreken met de voogd en de therapeut over het gemis van haar broers dat Andrea ervaart, en maken een plan om Andrea te helpen contact met hen te houden (met foto’s, tekeningen en brieven), totdat het team een ontmoeting onder toezicht kan regelen tussen Andrea en haar broers. De pleegouders opperen dingen die Andrea kan bewaren en delen met haar broers (‘Dat is zo’n mooie foto! Zou je een kopie willen maken, zodat wij die naar je broers kunnen sturen?’) en helpen haar om pakketten samen te stellen en deze eens per week op te sturen. De voogd organiseert iets vergelijkbaars voor de pleegouders van de broers. Leerpunten Wanneer een kind seksueel getint gedrag laat zien, is het van belang om: 5 grenzen te stellen, zonder je te schamen voor het kind of het kind af te wijzen; 5 te erkennen wat er in het verleden met het kind is gebeurd; 5 uit te leggen dat wat er met het kind gedaan is fout was, maar dat het niet zijn of haar schuld was; 5 duidelijk te maken dat seksualiteit privé is en niet iets is om te delen met ouders, broers en zussen; 5 andere vormen van contact aan te moedigen; 5 ervoor te zorgen dat het kind traumatherapie krijgt.

3.4.5

Samenvatting

Het verhaal van Andrea laat zien hoe opvoeders schoolgaande kinderen die zich seksueel uiten, kunnen helpen door eerlijk en liefdevol te zijn, duidelijke grenzen te stellen en te pleiten voor traumatherapie.

3

24

Hoofdstuk 3 · Casussen

3.5

Het verhaal van Jamie (12 jaar)

Jamie     |         |

3

Jamie is nu ongeveer een halfjaar bij zijn pleegouders. Hij woonde sinds zijn vroege kindertijd bij zijn grootouders van moederszijde, maar werd opgenomen in de pleegzorg nadat zijn opa was overleden en de gezondheid van zijn oma achteruitging. Jamie is teruggetrokken en reageert niet op zijn pleegouders en andere volwassenen. Wanneer gevraagd wordt wat hij wil, zegt hij: ‘Weet ik veel,’ en haalt zijn schouders op. Jamie loopt achter op school en gaat om met kinderen die veel gewelddadige games spelen en luisteren naar muziek met deprimerende teksten. Toen Jamie bij zijn pleegouders kwam wonen, vroegen zij of hij een foto van zijn grootouders wilde ophangen. In een vlaag van emotie snauwde Jamie: ‘Nee, dat wil ik niet. Laat me met rust!’ Vervolgens trok hij zich urenlang terug op zijn kamer.

3.5.1

Achtergrond

Toen hij twee was, werd Jamie bij zijn ouders weggehaald omdat zij hem verwaarloosden. Zijn ouders gebruikten drugs en lieten hem vaak alleen. Zij gaven hem ook slaappillen om hem stil te houden als zij aan het feesten waren. Tussen zijn tweede en twaalfde jaar woonde Jamie bij de grootouders van moederskant, met wie hij een hechte band had. Toen hij net bij hen kwam wonen, liep hij rond alsof hij het had opgegeven. Rond bedtijd vroeg hij of hij zijn pilletjes kon krijgen. Ook gaf hij zijn knuffels pilletjes. Maar toen hij begon te spelen met een bal en ging vissen met zijn opa, werd hij levendiger. Ongeveer een jaar geleden kreeg de opa van Jamie een hartaanval en stierf toen hij aan de eettafel zat. De ambulancebroeders kwamen en probeerden hem te reanimeren, terwijl Jamie en zijn oma hulpeloos stonden toe te kijken. Hierna kon oma niet herstellen van haar rouw. Zij stopte met eten, raakte verward en ging fysiek hard achteruit. Gedurende deze tijd kwam de moeder van Jamie op bezoek. Ze zei dat zij wilde helpen en voor Jamie wilde zorgen, maar zij was onbetrouwbaar. Toen zijn oma naar een verzorgingshuis moest, oordeelde de rechtbank dat de moeder niet in staat was om voor Jamie te zorgen en werd hij in een pleeggezin geplaatst. Leerpunten 5 De traumatische gebeurtenissen uit de vroege kindertijd van Jamie maken hem vatbaarder voor posttraumatische stressreacties op latere gebeurtenissen. 5 De traumatische gebeurtenis van alleen gelaten en verdoofd worden door zijn biologische ouders kan ertoe leiden dat Jamie zich terugtrekt en passief wordt wanneer hij verontrust raakt.

25 3.5 · Het verhaal van Jamie (12 jaar)

3.5.2

Jamie weigert te komen eten

Het afgelopen halfjaar heeft Jamie iedere poging van zijn pleegouders om over zijn opa te praten afgewezen. Ook is hij gestopt met de meeste sporten en andere activiteiten die hij voordien deed. Jamie brengt veel tijd door in zijn kamer. Wanneer zijn pleegouders proberen hem van zijn kamer af te krijgen, haalt hij zijn schouders op en zegt: ‘Laat me met rust.’ In het pleeggezin van Jamie is het de gewoonte om op zondagavond samen te eten. Op een zondagavond heeft de pleegmoeder gehaktballen bereid. Als Jamie aan tafel komt en de gehaktballen ziet, trekt hij wit weg. ‘Ik heb geen trek,’ zegt hij en gaat van tafel. De pleegvader volgt Jamie naar zijn kamer. ‘Jij kent de regel dat we op zondagavond allemaal met elkaar aan tafel zitten om te eten,’ stelt zijn pleegvader. ‘Ik heb geen honger,’ antwoordt Jamie. ‘Dat is de regel,’ zegt de pleegvader. Jamie gooit een paar schoolboeken op de vloer. ‘Je kunt mij niet dwingen!’ roept hij. De pleegvader van Jamie legt zijn hand op Jamies schouder, maar Jamie schudt die af en zegt: ‘Raak me niet aan.’ De pleegvader besluit hem niet te dwingen en gaat weer naar beneden. Leerpunten 5 Dingen die herinneren aan trauma hoeven niet zo duidelijk verbonden te zijn aan de traumatische gebeurtenissen die plaats hebben gevonden. 5 De reacties van kinderen op dingen die herinneren aan traumatische ervaringen kunnen verwarrend zijn en gemakkelijk verkeerd worden geïnterpreteerd door verzorgers en anderen. 5 Kinderen zijn mogelijk niet in staat een link te leggen tussen hun reacties en de herinnering aan traumatische ervaringen.

3.5.3

De reactie van Jamies pleegouders

Na het eten gaat de pleegvader terug naar Jamies kamer. ‘Ik wil begrijpen wat er aan de hand is en ik wil je helpen. Waardoor was je zo overstuur?’ begint de pleegvader het gesprek. ‘Ik weet het niet,’ mompelt Jamie. ‘Laten we nagaan wat er is gebeurd,’ zegt zijn pleegvader. ‘Ik kwam naar de tafel en ik voelde me niet lekker,’ begint Jamie. ‘Wat was er met de tafel?’ vraagt zijn pleegvader. ‘Ik weet het niet!’ snauwt Jamie. ‘Laten we er rustig over nadenken,’ reageert zijn pleegvader kalm. ‘Wat was er vanavond anders?’ Na een tijdje herinnert Jamie zich dat zijn oma gehaktballen had klaargemaakt op de avond dat zijn opa aan de eettafel overleed aan een hartaanval. ‘Je reactie is begrijpelijk. Die gehaktballen deden je vast denken aan wat er is gebeurd,’ zegt zijn pleegvader tegen hem. ‘Het is erg dat jij je opa op die manier moest zien sterven. Ik verloor mijn vader toen ik een tiener was en dat was erg zwaar.’ ‘Mijn opa had die avond niet dood hoeven gaan,’ zegt Jamie. ‘Dat was mijn schuld. Die middag hadden we ruzie. Ik wilde dat hij mij meenam naar het voetbalveld en hij zei dat hij te moe was. Ik bleef maar ruziemaken met hem. Het is mijn schuld dat hij is overleden.’ ‘Het is niet jouw schuld,’ probeert zijn pleegvader Jamie gerust te stellen. ‘Je opa was oud en had hartproblemen. Het had iedere dag kunnen gebeuren. Je opa hield heel veel van jou.’

3

26

Hoofdstuk 3 · Casussen

Leerpunten

3

De pleegvader van Jamie: 5 gaat er niet van uit dat het gedrag van Jamie rebellie is; 5 werkt samen met Jamie aan het herkennen van de herinnering aan de traumatische gebeurtenissen; 5 valideert de ervaring van Jamie en drukt zijn medeleven uit; 5 verzekert Jamie ervan dat hij niet verantwoordelijk is voor de dood van zijn opa; 5 moedigt Jamie aan zijn gevoelens over het verlies te uiten.

3.5.4

Jamie weigert huiswerk te maken

Op een vrijdag gaat Jamie op bezoek bij zijn oma in het verzorgingshuis. De rest van het weekend blijft hij in zijn kamer. Op zondagavond voelen de pleegouders zich geprikkeld. Zij willen grenzen stellen en duidelijk en consistent zijn over de huisregels, maar veronderstellen dat hij overstuur is door het bezoek aan zijn oma. Samen gaan zij naar de kamer van Jamie en zeggen dat hij naar beneden moet komen voor de zondagse maaltijd en dat hij anders privileges verliest. ‘Het maakt mij niet uit. Doe maar met me wat je wilt,’ zegt Jamie. ‘En de toets die je morgen hebt?’ vraagt zijn pleegmoeder. ‘Denk je niet dat je moet leren?’ Jamie mompelt: ‘Wat maakt het uit? Ik word toch net zo’n junkie als mijn ouders.’ ‘Is er vrijdag iets gebeurd bij je oma, dat jij je zo voelt?’ Na een tijdje legt Jamie uit dat, toen hij op bezoek ging bij zijn oma, zijn moeder ten tonele was verschenen en haar begon af te persen. Zijn oma werd steeds geagiteerder en verwarder, en een verpleegster vroeg Jamie en zijn moeder weg te gaan. Jamies pleegmoeder luistert naar zijn verhaal en probeert zijn emoties te benoemen. Zij erkent hoe verontrustend het bezoek moet zijn geweest en dat het heftige gevoelens met zich moet hebben meegebracht. Na een tijdje zegt Jamie dat hij zich schaamt voor zijn ouders en herhaalt zijn angst dat hij net zo wordt als zij. De pleegmoeder van Jamie verzekert hem dat hij de kracht heeft om andere keuzes te maken, ook al hebben zijn ouders nog zoveel problemen en hebben zij veel verkeerde keuzes gemaakt. Ze herinnert hem eraan hoeveel zijn grootouders van hem hielden en hoe blij ze met hem waren. Ze wijst erop dat een van de eerste keuzes die hij kan maken, is te beginnen met leren voor de toets. Ze biedt aan om over een uur terug te komen en de stof te overhoren. Leerpunten De pleegmoeder van Jamie: 5 luistert actief om Jamie te helpen praten over wat er gebeurd is en om zijn gevoelens te benoemen; 5 leeft mee met Jamie en verzekert hem van zijn waarde en potentieel; 5 biedt Jamie een andere manier om te denken over de huidige situatie; 5 ondersteunt Jamie bij het veranderen van zijn gedrag, door samen te studeren voor de toets.

3.5.5

Oma ontmoeten

De pleegouders vragen de voogd of zij Jamie naar zijn oma mogen brengen als hij bij haar op bezoek gaat en – als Jamie ermee akkoord gaat – of ze haar kunnen ontmoeten. De voogd en

27 3.6 · Het verhaal van Danny (15 jaar)

Jamie stemmen hiermee in. De pleegouders van Jamie vragen de voogd ook of Jamie in therapie kan gaan. Zij zijn bezorgd, omdat Jamie nog steeds niet kan praten over zijn opa en over zijn voortdurende problemen met motivatie en depressie. Jamie gaat in therapie bij een therapeut met ervaring met traumatische rouw. De eerste paar keren dat Jamies pleegouders hem naar de bezoekjes met zijn oma brengen, zetten zij hem af en pikken hem naderhand weer op. Maar na een aantal weken, als Jamie uit de auto stapt, draait hij zich om en zegt: ‘Ehm …, willen jullie mee naar boven komen?’ De pleegouders stellen zich voor aan Jamies oma. Zij vertellen dat zij hun best doen om voor Jamie te zorgen en bedanken haar, omdat ze hem zo goed heeft opgevoed. Ze zeggen dat zij hem een geweldig kind vinden en heel veel van hem houden. 3.5.6

Relaties opbouwen

De pleegouders van Jamie beginnen Jamie regelmatig te vergezellen bij bezoeken aan zijn oma. Ze bouwen een relatie met haar op. Zijn oma vertelt over Jamies vroege kindertijd en zijn pleegouders vertellen haar van alles over zijn huidige leven. Als hij een aantal weken in therapie is geweest, begint Jamie een beetje te praten over zijn opa en erkent hij hoezeer hij hem mist. Hij laat foto’s van zijn opa aan zijn pleegouders zien en stelt zijn oma vragen over hoe zijn opa als jonge man is geweest. Door deze gesprekken begint Jamie zich te realiseren hoeveel goede eigenschappen hij deelt met zijn grootouders. 3.5.7

Samenvatting

Het verhaal van Jamie is een voorbeeld van: 5 terugtrekking en vermijding bij een jonge tiener die in zijn vroege kindertijd getraumatiseerd is als gevolg van een verlies; 5 een reactie op een herinnering aan traumatische gebeurtenissen, wat (onterecht) kan worden opgevat als boosheid en rebellie; 5 traumatische rouw. 3.6

Het verhaal van Danny (15 jaar)

Danny     |         |

Danny zit bijna een jaar in de pleegzorg. Hij is in de problemen gekomen, doordat hij niet oplet en kliert in de klas. Nu spijbelt hij om in een park in de buurt te gaan drinken of een blowtje te roken. Op een feestje zag Danny dat een van zijn vrienden een meisje uitschold. Toen zijn vriend het meisje een duw gaf, sloeg Danny zijn vriend in elkaar. Als de medewerker van de jeugdreclassering hem vraagt wat er gebeurd is, zegt Danny: ‘Ik weet het niet. Ik ging gewoon in de aanvalsstand.’

3

28

Hoofdstuk 3 · Casussen

3.6.1

3

Achtergrond

Danny is opgegroeid tussen twee ruziënde ouders. Op een nacht, toen Danny zes was, werd hij wakker van het gegil van zijn moeder en van zijn vader die met meubels gooide. Iedere keer dat zijn moeder gilde, zag hij in gedachten hoe zij op de grond lag, maar was hij te bang om uit bed te komen. Hij lag te beven en voelde zich te klein en te zwak om iets te doen. Gedurende een gevecht belden de buren de politie, maar de agenten deden niets om haar te helpen; ze gingen gewoon weer weg. Danny kon zijn moeder niet overhalen om zijn vader te verlaten. Hij probeerde zijn moeder af te leiden door grapjes te maken en genoot van de momenten waarop het lukte haar aan het lachen te maken. Een jaar geleden was Danny getuige van een steekpartij. Hij stond naast een vriend die werd neergestoken. Hij heeft er nog steeds nachtmerries van en wordt dan wakker met een bonkend hart. Kort na de steekpartij probeerde Danny in te grijpen bij een ruzie tussen zijn ouders, waarop hij ernstig werd mishandeld door zijn vader. Zijn vader werd gearresteerd en Danny werd uit huis geplaatst. Danny kon niet terugkeren naar huis voordat zijn vader een training in omgaan met agressie had gevolgd, maar zijn vader weigert die te doen. ‘Ik mag mijn zoon terechtwijzen,’ redeneert hij. Danny’s moeder komt voor bezoekjes aan Danny naar het kantoor van de Jeugdbescherming. Danny maakt zich zorgen over de veiligheid van zijn moeder. Leerpunten 5 Vroege traumatische ervaringen hebben Danny belemmerd bij een aantal ontwikkelingstaken van kinderen, zoals: 5 beheersen van impulsen; 5 nadenken voordat je iets doet; 5 analyseren van de redenen van gedrag.

3.6.2

Danny en de telefoon

Sinds Danny getuige is geweest van de steekpartij, wordt hij zenuwachtig in mensenmassa’s. Hij heeft moeite met plotselinge bewegingen en schrikt snel. Op een dag, tijdens de wiskundeles, gaat de deur plotseling open en komt een andere jongen (te laat) de klas inlopen. Als hij langs de tafel van Danny loopt, grijpt hij plotseling in zijn jaszak. Danny duikt in een reflex onder zijn tafel, waarbij zijn boeken op de grond vallen. De jongen kijkt in verwarring naar hem, terwijl hij de telefoon die hij zojuist heeft gepakt vasthoudt. Iedereen lacht om Danny, ook het meisje voor hem dat hij erg leuk vindt. Woedend springt Danny op, pakt de telefoon van de jongen en gooit die door het lokaal. Leerpunten 5 Getraumatiseerde kinderen en adolescenten kunnen op elk moment blootgesteld worden aan dingen die herinneren aan traumatische ervaringen. 5 Gevoelens kunnen ook dienen als herinnering aan trauma, zoals de vernedering van Danny door het gelach van zijn klasgenoten.

29 3.6 · Het verhaal van Danny (15 jaar)

3.6.3

Het antwoord van de pleegouders van Danny

De pleegouders van Danny moeten bij de schooldirecteur komen. Tijdens het gesprek vertellen de pleegouders iets over Danny’s traumatische verleden en overtuigen de directeur ervan dat het beter is om met Danny in gesprek te gaan en hem de natuurlijke consequenties te laten ervaren in plaats van hem te straffen met schorsing. Danny zal de jongen zijn excuses aanbieden en de telefoon vergoeden. Thuis vragen de pleegouders aan Danny wat er in de klas is gebeurd. Danny geeft toe dat hij, bij het zien van de plotselinge beweging van de jongen, aan een mes dacht en onder de tafel kroop. Voor het eerst vertelt hij zijn pleegouders dat hij heeft gezien dat zijn vriend werd neergestoken. Hij vertelt dat het lachen van zijn klasgenoten hem het gevoel gaf dat hij een ‘slappe zak’ was. Danny’s pleegouders luisteren naar hem en erkennen dat zijn reactie logisch was, gezien zijn ervaringen. Maar zij wijzen er ook op dat hij, toen hij zich realiseerde dat er geen gevaar was, een keuze had in zijn reactie. Hij koos ervoor met de telefoon te gooien, omdat hij boos was en zich vernederd voelde. Leerpunten De pleegouders van Danny: 5 helpen Danny het verband tussen zijn reactie en zijn ervaring uit het verleden te herkennen; 5 erkennen de validiteit van bepaalde reacties van Danny, gezien zijn ervaringen in het verleden; 5 leren Danny inzien dat hij andere opties heeft als hij geconfronteerd wordt met iets dat aan traumatische gebeurtenissen doet herinneren.

Zij bekijken samen de risico’s en voordelen van andere dingen die hij had kunnen doen. Zo had hij zijn klasgenoten kunnen vertellen dat hij reageerde op iets dat hem herinnert aan een nare gebeurtenis waarvan hij getuige was. Hij had ook niets kunnen zeggen en het later aan zijn leraar kunnen vertellen. Danny realiseert zich dat hij een grap over de situatie had kunnen maken, omdat zijn klasgenoten nu ten koste van hem lol maakten. Zijn pleegouders helpen hem te bedenken wat hij tegen de jongen kan zeggen om zijn excuses aan te bieden voor het stukmaken van de telefoon. Zij stellen voor dat zij de telefoon zullen vergoeden, en dat Danny dat kan terugverdienen door iedere zaterdagochtend met zijn pleegmoeder te gaan werken bij de voedselbank. Zijn pleegmoeder merkt op dat de vele oudere dames die bij de voedselbank werken, wel een sterke knul kunnen gebruiken voor het inladen van dozen. Bezorgd over de gewelddadige uitbarstingen van Danny vragen de pleegouders aan de jeugdzorgwerker om therapie te regelen, zodat Danny hulp krijgt bij het verwerken van de traumatische gebeurtenissen die hij heeft meegemaakt en leert omgaan met verdriet, woede en impulsen. Zij spreken ook af met de schoolmaatschappelijk werker dat de energie van Danny op een positievere manier wordt gekanaliseerd, vooral zijn clowneske neigingen. Zij tipt hen dat de school een dramagroep heeft die dat jaar een komedie gaat spelen en stelt voor dat Danny auditie gaat doen.

3

30

Hoofdstuk 3 · Casussen

Leerpunten

3

De pleegouders van Danny: 5 helpen hem in te zien dat hij een keuze heeft gemaakt en dat hij de kracht heeft om andere keuzes te maken; 5 helpen hem de negatieve consequenties van zijn keuze in te zien; 5 stellen duidelijke gevolgen aan het gedrag van Danny; 5 richten Danny’s energie op andere en positieve activiteiten die zijn talenten en interesses bevorderen; 5 pleiten voor traumagerichte therapie.

3.6.4

Danny vindt nieuwe krachten

Danny gaat naar een therapeut. Na aanvankelijk wat te hebben gemord over de zaterdagochtenden bij de voedselbank, ontdekt Danny dat hij plezier beleeft aan het werk, vooral aan het uitdelen van voedselpakketten aan families in nood, en dat hij daarmee een lach op hun gezicht brengt. Hij speelt ook mee in het schooltoneelstuk. Vanwege de repetities en de voedselbank heeft hij geen tijd meer om naar het park te gaan. 3.6.5

Samenvatting

Het verhaal van Danny illustreert hoe traumasensitief opvoeden impulsief en agressief gedrag bij getraumatiseerde adolescenten kan veranderen, hen kan helpen om betere keuzes te maken en hen kan ondersteunen bij het kanaliseren van hun energie en het op een constructieve manier aanwenden van hun talenten. 3.7

Een familieverhaal

Een familieverhaal     |         |

De vierjarige Joey woont nu bij zijn oma, zijn negenjarige zus Sandra en hun veertien jaar oude broer John wonen inmiddels een halfjaar in een pleeggezin. De kinderen werden uit huis geplaatst, nadat hun moeder de twee jongste kinderen een paar dagen alleen had gelaten, toen zij op jacht was naar alcohol en cocaïne. Zij had de kinderen verteld dat zij ‘zo’ terug zou komen. Sandra belde de politie niet, omdat ze bang was dat haar moeder in de problemen zou komen. Zij probeerde voor Joey te zorgen. Uiteindelijk hoorden de buren Joey huilen en belden de politie. Aanvankelijk kon de politie John niet vinden, omdat hij de dag voordat moeder van huis vertrok, was weggelopen en zich verborgen hield bij een vriend. Hij zei dat hij niet wist dat zijn broertje en zusje alleen waren achtergelaten. De kinderbescherming haalde de kinderen weg bij de moeder. Hun grootmoeder is twee keer gescheiden en woont alleen. Ze vond dat zij te oud was en te veel problemen met haar gezondheid had om alle drie de kinderen bij zich in huis te nemen. Zij nam de zorg voor Joey op zich. Sandra en John kwamen bij Karin terecht, een jonge, alleenstaande en relatief onervaren pleegmoeder. Moeders vader is een alcoholist die soms gewelddadig is.

31 3.7 · Een familieverhaal

Moeder heeft een lange geschiedenis van middelenmisbruik achter zich. Sinds haar tienerjaren heeft zij geworsteld met middelenmisbruik en pogingen om clean te worden. Haar kinderen hebben haar bewusteloos op de grond zien liggen. Een keer stootte moeder haar hoofd en raakte bewusteloos. Toen Sandra haar zo in een plas bloed zag liggen, was zij bang dat haar moeder dood was. De vader van de kinderen gebruikt drugs. Het stel had gewelddadige ruzies in het bijzijn van de kinderen. Tijdens deze ruzies schreeuwde Joey, sloot zijn ogen en bedekte zijn oren, terwijl Sandra hem vasthield. John moest zijn moeder eens tegenhouden, toen zij een mes in haar hand had en dreigde zijn vader neer te steken. De vader verdween twee jaar geleden, zonder afscheid te nemen.

Leerpunten 5 Trauma is een onderdeel van de familiegeschiedenis van meerdere generaties. 5 De kinderen hebben ook hun vader verloren en weten niet of hij in leven is.

3.7.1

De reactie van de kinderen op de pleegzorgplaatsing

Joey mist zijn moeder. Hij is bang dat ze weer ziek wordt. Op donderdag, vlak voordat zij belt, wordt hij nerveus en vervelend. Ook mist hij Sandra en hij vraagt zijn oma herhaaldelijk wanneer hij ‘zijn Sandra’ mag zien. Sandra herinnert zich de goede momenten met haar moeder, toen zij niet onder invloed was. Zij is boos op haar vader omdat hij hen verlaten heeft en vraagt zich af of hij dood is. Soms heeft ze nachtmerries waarin haar moeder bewusteloos op de vloer ligt. Zij mist Joey en voelt zich alsof zij de enige is die weet hoe er voor hem gezorgd moet worden. Zij is boos op haar oma, omdat zij haar en John heeft afgewezen. Ze zegt: ‘Als je echt van ons houdt, had je ons bij elkaar gehouden.’ John had het moeilijk toen zijn vader weg was, omdat hij altijd erg hecht met hem was. Hij geeft zijn moeder de schuld van de breuk en heeft zich teruggetrokken van zijn familie. Hij vindt dat hij oud genoeg is om voor zichzelf te zorgen en vindt het verschrikkelijk dat hij bij Karin geplaatst is. John vindt dat vrouwen niet te vertrouwen zijn in de zorg voor hun geliefden. Leerpunten 5 Joey mist zijn moeder en zus. Hij weet dat er iets niet in orde is met zijn moeder, maar kan het alleen begrijpen in termen van ziekte. 5 Sandra beschermt haar moeder en heeft de rol van ouder voor haar moeder en Joey op zich genomen. Zij vreest voor de veiligheid van haar moeder en voelt zich afgewezen door haar oma. 5 John geeft zijn moeder de schuld van wat er is gebeurd in het gezin. Hij reageert op de traumatische herinneringen en de chaos door zich terug te trekken en te proberen van niemand afhankelijk te zijn, vooral niet van vrouwen.

3.7.2

Een gemist telefoontje

Moeder heeft moeite om clean te blijven. De laatste vijf weken, toen zij clean was, belde zij de kinderen iedere donderdagavond en kwam ze iedere zondag op bezoek. Tijdens elk bezoek

3

32

Hoofdstuk 3 · Casussen

zegt moeder tegen de kinderen: ‘We zullen allemaal snel weer bij elkaar zijn.’ Tijdens het laatste bezoek ziet moeder er een beetje verward uit, maar zij verzekert oma en Karin dat er niets aan de hand is. De donderdag daarop belt moeder de kinderen niet.

3

3.7.3

De familie reageert

Joey huilt en vraagt waarom zijn moeder ziek is. Hij kijkt regelmatig op de telefoon van oma of zijn moeder misschien al gebeld heeft. Hij wordt hangerig en weigert om alleen naar bed te gaan. Dan zegt hij dat hij het juiste speelgoed moet vinden om zondag aan zijn mama te geven: ‘Zodat ze altijd aan mij zal denken.’ Sandra wordt nerveus en rillerig. Zij blijft beelden zien van haar moeder op de grond en vreest dat zij haar hoofd weer gestoten heeft en ergens dood ligt te bloeden, zonder dat iemand haar kan helpen. Zij vertelt John dat zij vreest dat haar moeder dood is en hij snauwt: ‘Word toch eens volwassen! Ik geef al heel lang niet meer om haar.’ Dan valt Sandra uit tegen Karin: ‘Het is jouw schuld dat ze niet gebeld heeft! Jij hebt haar vast een rotgevoel gegeven, toen ze hier de laatste keer was.’ John trekt zich nog verder terug van zijn broertje en zusje en doet alsof het hem niets kan schelen. Maar omdat zijn moeder niet belt, vraagt hij zich af of hij haar ooit nog zal zien. Hij denkt aan de laatste keer dat hij zijn vader zag en mist hem. Oma is bezorgd over haar dochter, maar ook boos, en ze schaamt zich voor wat Karin wel niet van haar moet denken. Zij denkt steeds aan de nachten dat haar man niet thuiskwam omdat hij dronken was. Karin is bezorgd om moeder, maar veroordeelt haar ook. Karin vindt dat de kinderen haar meer moeten waarderen, omdat zij betrouwbaarder is. Ze is erg gekwetst als Sandra haar woede op haar afreageert. 3.7.4

Moeder komt niet opdagen

Op zondag komt moeder niet voor het geplande bezoek. Na een halfuur wachten maken Karin en oma zich klaar om te vertrekken. Joey begint te schreeuwen en huilt: ‘Ze komt! Ik heb een cadeau voor haar. Ze moet komen. Mama! Mama!’ Oma raakt steeds meer overstuur als Joey begint te schoppen en gillen. Het kost haar veel moeite hem te overtuigen de auto in te gaan, terwijl Sandra probeert hem gerust te stellen. Oma duwt Sandra uiteindelijk opzij, terwijl zij vecht met Joey. Sandra begint te vloeken en schreeuwt naar haar oma: ‘Joey moet bij mij blijven! Ik weet veel beter hoe je voor hem moet zorgen!’ Onderweg naar huis in de auto schreeuwt Sandra tegen haar pleegmoeder: ‘Waarom moest ik naar dit bezoek toe?’ Karin zegt: ‘Ik liet je naar dit bezoek gaan, omdat ik weet dat het belangrijk is voor jou om je moeder te zien.’ Sandra snauwt terug: ‘Ik wilde mijn moeder niet zien. Jij hebt me gedwongen. Als mijn moeder echt van ons hield, stopte ze met de drugs, zodat we allemaal weer bij elkaar konden zijn.’ Karin beaamt zuchtend: ‘Jij hebt gelijk, dat zou ze moeten doen.’ Dit maakt Sandra alleen maar kwader. ‘Jij weet niets van onze familie,’ gilt ze. ‘Mijn moeder houdt heel veel van ons. En jij weet niet hoe het is om het enige pleegkind te zijn op de hele school. Jij weet niets van mij!’ Plotseling stampt John – die muziek heeft zitten luisteren op zijn telefoon – met zijn voet op de grond. ‘Hou je kop dicht!’ schreeuwt hij. ‘Ik wou dat ik nooit in deze familie was geboren!’

33 3.8 · Het verhaal van Ron en Suzanne

Leerpunten 5 Als jong kind gelooft Joey dat hij het middelpunt van alles is en hij gebruikt nog steeds magisch denken. Dat betekent dat hij verbanden legt tussen dingen en gebeurtenissen die niet logisch met elkaar samenhangen. Hij gelooft dat iets dat hij gedaan of gedacht heeft, ertoe heeft geleid dat zijn moeder is weggegaan. Hij gelooft dat zijn moeder terugkomt omdat hij een cadeautje voor haar heeft; alsof het cadeau de kracht heeft om haar te laten terugkomen. 5 Als schoolgaand kind is Sandra op een leeftijd dat zij vooral bezorgd is over de reacties en goedkeuring van leeftijdsgenoten. Zij schaamt zich mogelijk omdat zij een pleegkind is of omdat zij een moeder heeft die drugs gebruikt. Misschien valt ze uit tegen Karin omdat het veiliger is om haar boosheid te uiten tegen een verantwoordelijke volwassene dan tegen haar moeder. Die is onbetrouwbaar en onvoorspelbaar en Sandra ziet haar als kwetsbaar. 5 Als adolescent heeft John veel vragen over het drugsgebruik van zijn ouders, maar hij schaamt zich om ze te stellen. Hij vraagt zich af of hij een betere toekomst krijgt of dat hij gedoemd is om net zo te eindigen als zijn ouders. Na jaren van traumatisering heeft John zich teruggetrokken. Hij heeft hulp nodig om zich opnieuw te verbinden met zijn zusje en broertje, en om weer interesse te krijgen in zijn eigen toekomst.

3.7.5

Samenvatting

Dit verhaal over hoe een familie omgaat met trauma en scheiding, toont aan hoe verschillend familieleden kunnen reageren op dezelfde gebeurtenis. Het laat ook zien dat ieder kind in een familie een unieke relatie kan hebben met ouders, broers en zussen, opvoeders en andere familieleden. 3.8

Het verhaal van Ron en Suzanne

Ron en Suzanne     |         |

Ron en Suzanne zijn een stel van ongeveer dertig jaar. Zij hadden beiden een prettige jeugd en trouwden direct na de middelbare school. Behalve een korte periode van depressie toen hij een halfjaar werkloos was, is er bij Ron geen sprake geweest van psychische problemen. Ook Suzanne heeft geen problemen gehad, hoewel ze zichzelf als een erg gevoelig persoon beschouwt die altijd huilt bij films en enorm meeleeft met anderen, vooral kinderen. Mede daarom besloten ze pleegouders te worden. De vierjarige Julia en haar achttien maanden oude broertje Jimmy zijn drie maanden geleden bij Ron en Suzanne komen wonen. Kort daarvoor had hun vader hun moeder doodgestoken en daarna met hetzelfde mes zelfmoord gepleegd. Met haar vier jaar begreep Julia niet precies wat er gebeurde. Ze zat op de wc toen het gebeurde en toen ze in de kamer kwam zag ze de bebloede lichamen, maar begreep niet dat de dood onomkeerbaar is. Haar vader had gezegd dat ze niet naar buiten mocht zonder volwassene. Ook wilde ze haar broertje niet alleen laten en ze kon hem niet zelf dragen. Dus bleef Julia in het appartement bij de lichamen van haar ouders en zorgde voor haar broertje.

3

34

3

Hoofdstuk 3 · Casussen

Eerst probeerde zij haar ouders tot leven te wekken door te roepen dat ze wakker moesten worden, ze door elkaar te schudden en een boterham in hun mond te stoppen. Ze legde een deken over haar moeder heen. Jimmy huilde om zijn moeder en raakte gefrustreerd doordat Julia haar niet wakker kon krijgen. Tegen de tijd dat Julia en Jimmy bij Ron en Suzanne kwamen, was hun verhaal al op televisie geweest en had het overal in de kranten gestaan. Suzanne heeft de beelden van wat ze op het nieuws heeft gehoord in haar hoofd: de kinderen hadden met bloed een spoor van voetstappen door het huis gemaakt. Julia had haar ouders tot leven willen wekken. En Jimmy was op de vloer gevonden, in foetushouding bij het lichaam van zijn moeder.

Leerpunten 5 Opvoeders kunnen blootgesteld worden aan de traumatische ervaringen van kinderen, door verslagen in de media of andere bronnen die de details van de traumatische gebeurtenissen bekendmaken.

3.8.1

De reacties van de kinderen op trauma

Als Jimmy bij Suzanne en Ron komt wonen, stopt hij met lopen en gaat weer over de grond kruipen. Wanneer hij schrikt van een hard stemgeluid of als iets hem overstuur maakt, huilt hij niet maar verstijft hij en gaat plat op de grond liggen. Suzanne vraagt zich af of hij dan imiteert wat hij zijn ouders zag doen na de steekpartij. Suzanne pakt hem dan op en houdt hem vast. Jimmy wordt ook vaak midden in de nacht schreeuwend wakker. Soms kan hij genoeg tegen Ron en Suzanne vertellen om te achterhalen dat hij een nachtmerrie heeft gehad. In haar spel legt Julia keer op keer een deken over haar pop. Als Suzanne de kinderen voor het eerst speculaasjes geeft, raakt Julia overstuur, schudt met haar hoofd en staart zwijgend voor zich uit. Zij raakt ook overstuur als Suzanne een keer een rood tafelkleed op tafel legt. Jimmy en Julia gaan in behandeling. Na een tijdje begint Julia te praten over de gebeurtenissen. Telkens als ze op de wc zit om te plassen, komen de herinneringen naar boven. Het lijkt alsof op de wc zitten voor haar gelijkstaat met de vreselijke gevolgen die het die bewuste dag van het overlijden van haar ouders had. Leerpunten 5 Jimmy vertoont posttraumatische stressreacties die veel voorkomen bij peuters: slaapstoornissen en terugval op een belangrijk ontwikkelingsgebied (lopen). 5 Harde geluiden roepen bij Jimmy traumatische herinneringen op. Als hij verstijft en op de grond ligt, kan het zijn dat hij momenten van de traumatische gebeurtenissen opnieuw beleeft. 5 Julia vertoont herbeleving en traumatisch spel (deken over de pop leggen). 5 Speculaasjes, de kleur rood en naar de wc gaan zijn voor Julia dingen die haar aan de traumatische gebeurtenissen herinneren (triggers). 5 Zoals past bij kinderen van haar leeftijd en ouder, probeert Julia over haar ervaringen te praten en er betekenis aan te geven.

35 3.8 · Het verhaal van Ron en Suzanne

3.8.2

De secundaire traumatische stressreacties van Suzanne

Suzanne krijgt last van symptomen van traumatische stress. Als ze in de auto zit of in slaap probeert te vallen, ziet ze beelden voor zich van de traumatische ervaringen van de kinderen. De beelden zijn in haar hoofd ontstaan op basis van wat ze in de media gelezen en gehoord heeft en ook door wat Julia verteld heeft. Ze begint schrikachtig en bang te worden. Ze krijgt er een hekel aan Julia te begeleiden naar de wc en haar verhalen over de gebeurtenissen aan te horen. Als Jimmy bij een hard stemgeluid verstijft waar hij zich op dat moment bevindt, stelt Suzanne zich de steekpartij voor, het geluid van het gegil en het gespetter van het bloed. Ze voelt zich niet meer op haar gemak bij de kleur rood en probeert Julia te beschermen tegen iedere blootstelling aan die kleur. De symptomen hebben invloed op haar leven en haar vermogen om voor de kinderen te zorgen. Leerpunten 5 Blootstelling aan de traumatische ervaringen van kinderen kan leiden tot symptomen van traumatische stress bij opvoeders. 5 Suzanne ervaart herbeleving, hyperarousal, slaapstoornissen, reacties op dingen die herinneren aan de traumatische gebeurtenissen en vermijding.

3.8.3

De secundaire traumatische stressreacties van Ron

Ron reageert anders dan Suzanne. Hij trekt zich terug van de kinderen en Suzanne. Hij verliest de interesse in intimiteit met zijn vrouw en lijkt emotioneel afgestompt. Hij verliest zijn vertrouwen in anderen: ‘Als een man zijn vrouw zoiets kan aandoen, terwijl zijn kinderen vlakbij zijn, dan is er geen hoop meer voor de mensheid,’ zegt Ron. ‘Er is zo veel kwaad in de wereld. Wat kan iemand daar nu aan doen?’ Hij vraagt zich af of Suzanne en hij wel goed genoeg zijn voor de kinderen: ‘Zij zijn waarschijnlijk toch al voor het leven getekend, ongeacht wat wij doen.’ Leerpunten 5 Secundaire traumatische stress kan een bedreiging vormen voor de plaatsing van kinderen in een pleeggezin. Het kan ook andere relaties in het leven van pleegouders verstoren. 5 Ron ervaart terugtrekking, emotionele afstomping en verandering van zijn wereldbeeld.

3.8.4

Het overwinnen van secundaire traumatische stress

Suzanne en Ron illustreren hoe verstorend en overweldigend secundaire traumatische stress (STS) kan zijn voor opvoeders. Om STS te voorkomen of er beter mee om te gaan, kunnen Ron en Suzanne veel doen. 5 Zichzelf voorhouden dat de kinderen veilig zijn en dat de traumatische gebeurtenissen voorbij zijn. 5 Hun eigen interpretaties van en fantasieën over hoe de traumatische ervaring voor de kinderen moet zijn geweest, scheiden van de werkelijke ervaringen van de kinderen. 5 Zich richten op werkelijke zorgen en het dagelijks leven van het kind.

3

36

3

Hoofdstuk 3 · Casussen

5 Bouwen op de veerkracht en de krachten van het kind. Julia’s krachten zijn de volharding om zichzelf en haar broertje in leven te houden, een sterke, liefdevolle band met haar kleine broertje en het vermogen om te praten over wat gebeurd is en daar betekenis aan geven. Jimmy’s krachten zijn een sterke band met zijn zus en het vermogen om troost te zoeken bij Suzanne en Ron. 5 Proberen niet te generaliseren. 5 Regelmatig time-outs van het opvoeden nemen. 5 Steun zoeken bij familie, vrienden of een therapeut. 3.8.5

Samenvatting

Dit verhaal gaat over Ron en Suzanne. Het illustreert de impact van secundaire traumatische stress (STS) op opvoeders die zorgen voor getraumatiseerde kinderen en geeft tips voor hoe men STS kan voorkomen en ermee kan omgaan. 3.9

Het verhaal van Betty en Joyce

Betty en Joyce     |         |

Betty is een vijftigjarige vrouw die een goede pleegmoeder is geweest van twee adolescente jongens. Zij werd pleegmoeder om andere kinderen te helpen bij het overwinnen van problemen die zij zelf had meegemaakt toen zij opgroeide in een arm gezin in een achterstandswijk in de stad. Betty maakte haar schoolopleiding af en heeft nu een goede baan. Zij is heel actief in de kerk, waar zij veel vrienden heeft. Joyce is de dertienjarige pleegdochter van Betty. Zij werd bij Betty geplaatst toen ze elf was. Na jarenlange verwaarlozing werd ze weggehaald bij haar chronisch psychisch zieke en alleenstaande moeder. Ze vertelde de pleegzorgmedewerker zeer feitelijk dat de vriend van haar moeder haar vanaf haar zesde seksueel misbruikte. Toen Joyce bij Betty kwam, wist ze nauwelijks hoe zij zichzelf moest verzorgen. Ze kon slecht vrienden maken. Andere kinderen lachten haar uit en op school mocht ze tijdens de lunch niet bij hen aan tafel zitten. Het eerste halfjaar van haar plaatsing hebben Joyce en Betty een goede band. In de kerk geniet Joyce ervan om te zingen in het jeugdkoor. Haar zelfvertrouwen groeit en zij begint trots uit te stralen.

3.9.1

Er ontstaan problemen

Rond het moment dat Joyce dertien wordt, begint Betty te klagen tegen de pleegzorgmedewerker. Zij vertelt dat Joyce treuzelt bij het huiswerk maken, naar hiphopmuziek luistert en zich opmaakt. Op een dag belt Betty de pleegzorgmedewerker en vraagt om overplaatsing. Zij zegt: ‘Je moet mij helpen. Ik kan dit meisje niet aan.’ De pleegzorgmedewerker heeft Betty nog nooit zo verontrust gehoord, zelfs niet toen haar jongens ernstige problemen hadden. Uiteindelijk vertelt Betty het hele verhaal. Tijdens de lunch op school is Joyce betrapt toen zij

37 3.9 · Het verhaal van Betty en Joyce

jongens uitnodigde in het toilet. Zij moedigde hen aan haar geslachtsdelen aan te raken en zij raakte die van hen aan. ‘Zij ging niet mee met de jongens,’ legt Betty uit, ‘maar ze nam zelf het initiatief.’ Betty begint te huilen. ‘Ik schaam me zo. Stel dat de mensen van de kerk erachter komen?’ Leerpunten 5 De eigen traumageschiedenis van de opvoeder kan bepaalde onderwerpen een grote emotionele lading geven.

3.9.2

Joyce krijgt therapie

De pleegzorgmedewerker legt aan Betty uit dat kinderen die seksueel misbruikt zijn, seksueel getint gedrag kunnen vertonen naar leeftijdsgenoten, jongere kinderen of volwassenen. Seksueel gerelateerde zaken liggen meer aan het oppervlak of worden sterker tijdens de adolescentie. Joyce heeft waarschijnlijk verwarrende en tegenstrijdige gevoelens over seks en intimiteit. Omdat ze moeilijk vrienden maakt, is seks een manier om aandacht te krijgen van de jongens. Joyce krijgt traumatherapie. Betty wordt gevraagd een aantal sessies bij te wonen. In de therapieruimte begint Betty zich steeds ongemakkelijker te voelen als Joyce wordt aangemoedigd te vertellen over wat er gebeurd is met de vriend van haar moeder. Betty zegt tegen de therapeut: ‘Wat heeft het voor zin om te praten over al die erge dingen die haar zijn overkomen? Het is beter om dat te vergeten.’ Thuis probeert Joyce met Betty over jongens te praten, maar Betty klapt dicht. Zij is boos op Joyce en schaamt zich. Als Joyce probeert haar te knuffelen, verstijft ze en houdt afstand. Joyce en Betty krijgen over alles ruzie: klusjes in huis, huiswerk en het feit dat Joyce liever naar schoolfeesten gaat dan naar evenementen van de kerk. Halverwege de therapie van Joyce belt Betty de pleegzorgmedewerker en zegt: ‘Je moet haar hier weghalen.’ In een gesprek met de pleegzorgmedewerker huilt Betty en legt uit dat zij bij Joyce binnen is gelopen en haar naakt en masturberend op bed heeft aangetroffen. De pleegzorgmedewerker vertelt dat masturberen normaal is voor adolescenten. Waarom stelt Betty geen grenzen door haar pleegdochter te vertellen dat masturbatie privé is en dat ze de deur van haar slaapkamer moet dichtdoen? Als zij dit hoort, begint Betty te snikken. Ze vertelt dat zij zelf seksueel misbruikt is: eenmaal als jong meisje door een familielid en later opnieuw, toen ze als tiener verkracht werd door een vriend. De ervaring van Joyce maakt een stortvloed aan beelden en gevoelens los. Betty heeft nooit iemand verteld over het seksueel misbruik. Zij heeft het uit haar hoofd gezet en zich gericht op God. Zij heeft nooit een seksleven gehad, maar dat is niet belangrijk voor haar. Haar aanpak heeft dertig jaar gewerkt. Nu komt het allemaal terug. ‘Ik denk niet dat ik hier samen met Joyce doorheen kom,’ vertelt zij tegen de pleegzorgmedewerker. ‘Misschien kun je haar beter ergens anders plaatsen.’ Leerpunten 5 Getraumatiseerde kinderen kunnen herinneringen oproepen als opvoeders een eigen traumatisch verleden niet verwerkt hebben. 5 Als opvoeders het verband tussen hun eigen ervaringen en hun reacties op deze kinderen niet herkennen, kan de plaatsing in gevaar komen. 5 Steun zoeken (therapie gericht op traumaverwerking) kan opvoeders helpen om in het reine te komen met hun eigen traumatische verleden, terwijl ze tegelijkertijd hun kinderen ondersteunen.

3

38

Hoofdstuk 3 · Casussen

3.9.3

3

Samenvatting

Dit verhaal gaat over Betty, een vijftigjarige pleegmoeder die door het contact met haar dertienjarige pleegdochter Joyce herinnerd wordt aan traumatische gebeurtenissen uit haar eigen adolescentie. De manier waarop Betty is omgegaan met haar eigen trauma, staat het opvoeden van Joyce in de weg.

39

Welkom 4.1 Benodigdheden – 40 4.2 Aandachtspunten – 40 4.3 Dia’s – 40

 igitaal aanvullende content D De online versie van dit artikel (7https://doi.org/10.1007/978-90-368-1880-3_4) bevat aanvullend materiaal, toegankelijk voor daartoe geautoriseerde gebruikers. © Bohn Stafleu van Loghum is een imprint van Springer Media B.V., onderdeel van Springer Nature 2018 L. Coppens en C. van Kregten, Zorgen voor getraumatiseerde kinderen: een training voor opvoeders, https://doi.org/10.1007/978-90-368-1880-3_4

4

40

Hoofdstuk 4 · Welkom

4.1

4

Benodigdheden

5 PowerPoint-presentaties Welkom en Module 1 Kennismaking. 5 Werkblad ‘Voormeting’. (zie de bijlage achterin dit boek en te downloaden via de online content). 5 Werkblad ‘Mijn spanningsthermometer’, in 7 H. 10 van het Werkboek voor deelnemers, de bijlage achterin dit boek en te downloaden via de online content. 5 Pennen en potloden. 5 Post-its. 4.2

Aandachtspunten

5 Neem de algemene doelen van de training door met de deelnemers. 5 Neem de inhoud van de sessie door met de deelnemers. 5 Onderzoek het ervaringsniveau en de achtergrond van de deelnemers en maak zo nodig aanpassingen in de inhoud. 5 Verzeker de deelnemers dat de training hen zal helpen om effectiever voor hun kinderen te zorgen. 5 Verzeker de deelnemers dat hun eigen gevoelens en reacties gerespecteerd worden en dat deze besproken zullen worden. 4.3

Dia’s

Zorgen voor getraumaseerde kinderen Een training voor opvoeders

41 4.3 · Dia’s

Welkom • Wie verzorgen de training? • Wat is het schema?

Heet iedereen welkom. Stel jezelf en de medetrainer kort voor. Vertel daarbij over jouw e­ rvaring in het werken met getraumatiseerde kinderen en hun gezinnen. Bekijk het schema, inclusief de timing van de pauzes. Bied logistieke informatie (bijvoorbeeld waar de toiletten zijn).

Elkaar leren kennen • Wie zijn we? • Waarom zijn we hier? • Wat hopen we te leren?

Vraag iedereen iets over zichzelf te vertellen. Terwijl de ene trainer de vragen stelt, kan de andere trainer de antwoorden op het bord of een flipover schrijven. 5 Hoelang zijn de deelnemers al opvoeder? 5 Hoeveel kinderen van welke leeftijd zijn er nu bij hen thuis? 5 Wat heeft hen doen besluiten de training te volgen?

4

42

Hoofdstuk 4 · Welkom

5 Wat willen ze leren? 5 Worden ze geconfronteerd met een dringend probleem en hopen ze dat dit wordt ­opgelost door het volgen van de training?

4

Vraag alle deelnemers een Voormetingsformulier in te vullen. Dit werkblad staat in de bijlage van deze handleiding en is ook te downloaden via de online content. Let erop dat de deelnemers hun naam en de datum op het formulier invullen, zodat je aan het einde een vergelijking kunt maken tussen de voor- en de nameting. Bespreek dat opvoeders het al heel druk hebben en dat het niet de bedoeling van deze training is om die druk te verhogen. Het doel is om het gedrag van getraumatiseerde kinderen beter te begrijpen, zodat opvoeders er adequater mee om kunnen gaan. Dit komt niet alleen de getraumatiseerde kinderen ten goede, maar alle kinderen in het gezin. Benadruk dat het om kleine veranderingen gaat die een groot verschil kunnen maken. Je kunt hiervoor de volgende metafoor gebruiken: ‘Stel je voor dat je een blik rode verf hebt en een blik witte verf. Als je een druppel rode verf toevoegt aan de witte verf en je roert het goed door, zie je dan dat de verf roze kleurt? En als je nog een druppel toevoegt? En nog een druppel? Als de verf roze begint te kleuren, komt dat dan door die ene laatste druppel of komt het door de optelsom van alle druppels die zijn toegevoegd?’ Ook als je niet ziet dat je een verandering teweegbrengt, betekent dit niet dat er niets aan het veranderen is! Pas de training aan de behoeften van de groep aan. Als bijvoorbeeld veel deelnemers opvoeder zijn van heel jonge kinderen, dan kun je gebruikmaken van de casussen waarin jonge kinderen worden besproken om de problemen van de groep te inventariseren. Schrijf de vragen van de deelnemers en doelen voor de training op een bord of flipover. Kom in de loop van de training terug op specifieke vragen en gebruik het materiaal van de training om vragen te beantwoorden en te illustreren.

Waarom een traumatraining? • Veel kinderen die uit huis zijn geplaatst, hebben trauma sche ervaringen opgedaan. • Kinderen brengen hun trauma’s met zich mee naar het pleeggezin, gezinshuis of adop egezin. • Trauma hee
een diepgaande invloed op gedrag, gevoelens, rela es en wereldbeeld van een kind.

43 4.3 · Dia’s

Trauma is een belangrijk onderwerp voor opvoeders omdat veel kinderen die in een pleeggezin, gezinshuis of adoptiegezin wonen getraumatiseerd zijn. Kinderen brengen deze trauma’s met zich mee als ze bij jou in huis komen. Posttraumatische stressreacties en andere reacties op trauma kunnen ertoe leiden dat kinderen zich gedragen op een manier die jou uit balans brengt. De relatie met jou, met andere volwassenen en zelfs met hun leeftijdsgenoten kan instabiel of onvoorspelbaar zijn. Je gebruikelijke opvoedingsmethoden – trucjes die probleemloos werkten bij de eigen kinderen – werken bij hen mogelijk niet.

Waarom een traumatraining? • De traumasche ervaringen van een kind hebben ook invloed op ons: • uitpung van mededogen • pijnlijke herinneringen • secundaire traumasering

• De effecten van trauma, op kinderen en op ons, kunnen een plaatsing verstoren.

De traumatische ervaringen van kinderen kunnen ook jou beïnvloeden. Omgaan met trauma zonder de gepaste handvatten en begrip kan leiden tot uitputting van je medeleven en vermoeidheid. Je kunt je afgestompt voelen, je kunt opgebrand raken en niet meer in staat zijn om met de belaste voorgeschiedenis van het kind om te gaan. Het gedrag van een kind dat aan trauma gerelateerd is, kan ook herinneringen van jezelf oproepen die niet prettig zijn. Zou dit de reden zijn waarom je het zoveel moeilijker vindt om te zorgen voor dit kind dan voor ieder ander kind dat je in huis hebt gehad? Hoe komt het dat je maar blijft nadenken en dromen over de verschrikkelijke dingen die het kind je vertelt? We gaan bekijken hoe de traumatische ervaringen van een kind de opvoeders kunnen beïnvloeden en wat er nodig is om voor jezelf te zorgen. De reacties van een kind op traumatische ervaringen – en onze reacties – kunnen zo heftig zijn dat de plaatsing van een kind bij jou thuis in gevaar komt. En met elke nieuwe plaatsing zal de belasting door trauma en verlies bij het kind alleen maar toenemen.

4

44

4

Hoofdstuk 4 · Welkom

Sam (pleegvader): ‘Niemand hee de impact van trauma op het leven van een kind echt aan mij uitgelegd. Ik wilde dat ik al eerder meer over trauma had geweten.’

Tijdens de sessies leren jullie niet alleen welke gevolgen trauma heeft voor kinderen, maar ook hoe jullie als opvoeders deze kennis kunnen gebruiken om betekenis te geven aan de gevoelens, opvattingen en het gedrag van jullie kinderen. Voor elke module van deze training staan er in het werkboek verschillende oefeningen en discussies. Voor elk onderwerp dat we behandelen is er een ‘Mijn kind’-werkblad. Dit werkblad helpt je om de geleerde kennis toe te passen in jouw persoonlijke situatie. Een van de werkbladen heet ‘Mijn steunplan’. Dit steunplan helpt je om samen met je kind te bedenken hoe je hem of haar zo goed mogelijk kunt steunen. Gedurende de training verzamel je informatie die je in dit steunplan kunt gebruiken. Achterin het boek vind je ook een lijst met boeken, websites en andere bronnen die je kunnen ondersteunen bij het zorgen voor getraumatiseerde kinderen.

45 4.3 · Dia’s

Wat gaan we leren? • Module 1: Kennismaking • Module 2: Verschillende soorten trauma • Module 3: Begrijpen van de effecten van trauma • Module 4: Een veilige omgeving creëren

Zo ziet de training er uit. 5 In module 1 horen jullie verhalen van getraumatiseerde kinderen en bespreken we de essentiële elementen die iedere opvoeder zou moeten kennen wanneer hij of zij zorgt voor een getraumatiseerd kind. 5 In module 2 vertellen we wat trauma is en hoe wij als opvoeders kinderen kunnen helpen om over hun traumatische verleden heen te komen. 5 In module 3 gaan we dieper in op hoe trauma de ontwikkeling van kinderen beïnvloedt en worden de effecten van trauma op kinderen van verschillende leeftijden besproken. 5 Module 4 gaat over het belang van veiligheid. We bespreken het verschil tussen fysieke veiligheid en psychologische veiligheid en leren technieken om getraumatiseerde kinderen zich veilig te laten voelen.

Wat gaan we leren? • Module 5: Omgaan met gevoelens en gedrag • Module 6: Verbinding en herstel • Module 7: Hoe je een pleitbezorger van je kind wordt • Module 8: Voor jezelf zorgen

4

46

4

Hoofdstuk 4 · Welkom

5 In module 5 gaan we dieper in op hoe trauma de gevoelens en het gedrag van kinderen beïnvloedt en leren we nieuwe benaderingen om negatieve of destructieve gedragingen en reacties te veranderen. 5 Module 6 richt zich op het belang van relaties in het leven van getraumatiseerde kinderen. We praten over manieren waarop we kinderen helpen om positieve relaties in hun levens te behouden en hoe we kinderen kunnen helpen om betekenis te geven aan hun traumatische verleden. 5 In module 7 bespreken we hoe opvoeders effectief kunnen samenwerken met het team dat betrokken is bij het kind. We bespreken ook hoe je kunt herkennen wanneer een kind professionele hulp nodig heeft om te herstellen van de gevolgen van trauma. 5 Module 8 gaat helemaal over jullie. In deze module bespreken we hoe de traumatische ervaringen van een kind jou kunnen beïnvloeden en we bespreken hoe belangrijk het is om goed voor jezelf te zorgen.

Afspraken • Als iemand spreekt, luisteren de anderen. • Meningsverschillen mogen er zijn. • Respecteer ieders bijdrage en ervaringen. • Als een onderwerp of acviteit je een onpre
g gevoel gee, neem dan gerust een me-out.

Voordat we van start gaan, kijken we even naar de afspraken voor deze training. Deze maken het gemakkelijker en aangenamer om samen te leren en te brainstormen. 5 We doen groepsactiviteiten en voeren veel gesprekken over het materiaal dat wordt gepresenteerd. We willen iedereen een kans geven om deel te nemen, dus probeer elkaar uit te laten praten. 5 Het is duidelijk dat iedereen die hier aanwezig is, verschillende ervaringen, perspectieven en filosofieën over opvoeden heeft, dus we zullen het niet altijd met elkaar eens zijn. Dat mag. Verschillen van mening leveren juist de meest levendige en vruchtbare discussies op. 5 We moeten boven alles respect tonen voor elkaars bijdragen en ervaringen. We zijn hier om samen te leren. 5 Als een onderwerp of activiteit je een ongemakkelijk gevoel geeft, voel je dan vrij om een pauze te nemen en even naar buiten te gaan.

47 4.3 · Dia’s

5 Omdat deze training over trauma gaat, kunnen sommige onderwerpen heftige emoties of spanning oproepen. Je bewust zijn van je eigen ‘emotionele temperatuur’ kan helpen, tijdens de training en ook in andere omgevingen. 5 Laat de deelnemers het werkblad met de spanningsthermometer opzoeken achterin het werkboek. Laat nog een keer zien hoe het werkblad kan worden gedownload vanaf 7 www.bsl.nl (voorin het werkboek en onderaan het werkblad staat hoe je het kunt downloaden vanuit de online extra’s), zodat ze het ook thuis voor hun kind kunnen gebruiken. Met het werkblad van de spanningsthermometer kun je reacties tijdens de training in kaart brengen. Het maakt je bewust van onderwerpen of situaties die jou op de proef stellen en van je reacties als er bij jou ‘op een knop wordt gedrukt’. Hierdoor kun je beter anticiperen op situaties die jouw emotionele temperatuur doen stijgen. Dan kun je beter bekijken hoe je ermee moet omgaan. 5 Als je spanningsthermometer naar boven uitslaat, betekent dit dat je gestrest en bang bent en de behoefte voelt te ontsnappen. Je kunt ook ontdekken dat je je terugtrekt uit het gesprek als je je ongemakkelijk voelt. Dit zich terugtrekken doen getraumatiseerde kinderen soms ook, dat zullen we later zien. Wat op verveling, desinteresse of terugtrekking lijkt, kan soms een reactie op trauma zijn. Op het werkblad kun je zelf woorden geven aan de verschillende stadia op de spanningsthermometer. 5 Houd tijdens de training je spanningsthermometer in de gaten. Als het nodig is, kun je een korte pauze nemen en even weggaan. 5 Je kunt de spanningsthermometer ook bij je kind gebruiken. Nodig je kind uit om zelf woorden, metaforen of kleuren te bedenken die passen bij de verschillende gevoelens, zodat de spanningsthermometer het beste past bij jouw kind. Als er specifieke regels zijn voor deelnemers die zich even willen terugtrekken, verduidelijk deze dan.

4

49

Module 1: Kennismaking 5.1 Benodigdheden – 50 5.2 Aandachtspunten – 50 5.3 Leerpunten – 50 5.4 Dia’s – 50

 igitaal aanvullende content D De online versie van dit artikel (7https://doi.org/10.1007/978-90-368-1880-3_5) bevat aanvullend materiaal, toegankelijk voor daartoe geautoriseerde gebruikers. © Bohn Stafleu van Loghum is een imprint van Springer Media B.V., onderdeel van Springer Nature 2018 L. Coppens en C. van Kregten, Zorgen voor getraumatiseerde kinderen: een training voor opvoeders, https://doi.org/10.1007/978-90-368-1880-3_5

5

50

Hoofdstuk 5 · Module 1: Kennismaking

5.1

Benodigdheden

5 PowerPoint-presentaties Welkom en Module 1 Kennismaking. 5 Werkblad ‘Mijn kind’ bij module 1 (zie Werkboek voor deelnemers 7 H. 10 en de bijlage achterin dit boek). 5 Pennen en potloden. 5 Post-its. 5.2

5

Aandachtspunten

5 Introduceer het concept trauma als onderliggende factor voor problemen bij pleegkinderen. 5 Zorg voor voorbeelden van traumatische ervaringen van kinderen. 5 Introduceer het werkblad ‘Mijn kind’. 5 Zorg voor een overzicht van de essentiële elementen van traumasensitief opvoeden. 5.3

Leerpunten

5 Beschrijf het concept traumasensitief opvoeden en de voordelen daarvan. 5.4

Dia’s

Kennismaking Module 1

We stellen nu een aantal kinderen aan jullie voor. In de training komen we geregeld op hun verhalen terug.

51 5.4 · Dia’s

Marit (8 maanden)  Marit is in de pleegzorg opgenomen nadat haar zeventienjarige moeder Angela haar bewusteloos naar de EHBO had gebracht met twee gebroken armen en blauwe plekken. Marit woont momenteel bij Jennie, de oudere zus van haar moeder.

Marit (8 maanden) • Marit wordt midden in de nacht huilend wakker. • Als tante Jennie probeert haar te troosten, strekt Marit haar rug, duwt haar handen tegen Jennies schouders en schreeuwt nog harder. • Wanneer Jennie probeert oogcontact te maken met Marit, draait de baby haar hoofd weg. • ‘Deze kleine baby gee me het gevoel compleet afgewezen te worden’, zegt Jennie. ‘Soms voel ik mij zo hulpeloos, dat ik haar gewoon moet neerleggen.’

Rachel (17 maanden)  Een maand geleden werd Rachel weggehaald bij haar moeder Jessica vanwege ernstige verwaarlozing.

Rachel (17 maanden) • Sinds Rachel in een pleeggezin zit, hee zij weinig interesse in eten en is zij een pond afgevallen. • Rachel zei ‘mama’, ‘papa’, ‘hallo’ en ‘dag’, maar is gestopt met praten. • Rachel staat vaak bij de deur of het raam sl om zich heen te kijken, alsof ze op iemand wacht.

5

52

Hoofdstuk 5 · Module 1: Kennismaking

Tom (4 jaar)  Tom woont drie weken in een pleeggezin. Hij is uit huis geplaatst nadat zijn

vader zijn moeder zo ernstig had mishandeld, dat zij moest worden opgenomen in het ziekenhuis.

Tom (4 jaar) 5

• Tom speelt vaak met een poliewagen en een ambulance. Hij laat ze tegen elkaar botsen, terwijl hij het geluid van sirenes nadoet. • Wanneer zijn pleegvader probeert in te grijpen in het spel van Tom, schreeuwt Tom en gooit met de autootjes.

Andrea (9 jaar)  Andrea werd na ernstige verwaarlozing in een pleeggezin geplaatst, toen ze ongeveer een jaar was. Het meisje woont nu sinds een maand in het derde pleeggezin, waarbij ze voor het eerst gescheiden is van haar broers.

Andrea (9 jaar) • Andrea houdt van lezen met haar pleegvader. Op een dag, als zij op zijn schoot zit, begint zij zichzelf op en neer tegen zijn kruis aan te wrijven. • Geschrokken duwt Andrea’s pleegvader haar van zich af en zegt dat ze moet maken dat ze wegkomt. • Andrea rent snikkend naar haar kamer, zich afvragend waarom iedereen haar haat, en begint verwoed haar koffer in te pakken.

53 5.4 · Dia’s

Jamie (12 jaar)  Jamie is nu ongeveer zes maanden bij zijn pleegouders. Hij heeft sinds zijn vroege kindertijd bij zijn grootouders van moederszijde gewoond, maar werd opgenomen in een pleeggezin nadat zijn opa was overleden en de gezondheid van zijn oma achteruitging.

Jamie (12 jaar) • Jamie is teruggetrokken en reageert niet op zijn pleegouders. Als iemand hem vraagt wat hij wil, zegt hij: ‘Weet ik veel?’ en haalt zijn schouders op. • Jamie loopt achter op school en gaat om met kinderen die vooral bezig zijn met gewelddadige games. • Toen Jamie bij zijn pleegouders kwam wonen, vroegen ze of hij een foto van zijn grootouders wilde ophangen. ‘Nee, dat wil ik niet. Laat me met rust!’ snauwde hij, en trok zich terug op zijn slaapkamer.

Danny (15 jaar)  Danny woont bijna een jaar in een pleeggezin. Hij is uit huis geplaatst toen

hij probeerde in te grijpen in een van de ruzies tussen zijn ouders, waarbij hij ernstig werd mishandeld door zijn vader.

Danny (15 jaar) • Danny is in de problemen gekomen, omdat hij niet oplet en kliert in de klas. Nu spijbelt hij, om in een park in de buurt te gaan drinken of een blowtje te roken. • Op een feestje ziet Danny dat een vriend een meisje uitscheldt. Als zijn vriend het meisje een duw gee, slaat Danny hem in elkaar. • Als de medewerker van de jeugdreclassering vraagt wat er gebeurd is, zegt Danny: ‘Ik weet het niet. Ik ging gewoon in de aanvalsstand.’

5

54

Hoofdstuk 5 · Module 1: Kennismaking

Klinkt dit bekend?

5

Komt dit gedrag in dit soort situaties jullie bekend voor? Vraag de deelnemers om te v­ ertellen over soortgelijke situaties die zij zelf hebben meegemaakt. Wat roepen deze verhalen bij hen op? Roepen de verhalen ook emoties op? Geef de deelnemers vijf minuten om ­hierover te praten. Al deze kinderen hebben een bepaalde vorm van trauma ervaren. De zorg voor een getraumatiseerd kind kan erg moeilijk zijn. Daarom vormen ze een uitdaging voor degenen die voor hun zorg verantwoordelijk zijn.

Uitdaging De zorg voor getraumaseerde kinderen kan bij opvoeders de volgende gevoelens oproepen: • verwarring • frustrae • onderwaardering • boosheid • hulpeloosheid

55 5.4 · Dia’s

Oplossing: traumasensief opvoeden

Maar er is hoop. We weten nu veel over trauma en de impact daarvan op kinderen. En we kennen ook manieren waarop we kinderen kunnen helpen te herstellen van de effecten van trauma.

Oplossing: traumasensief opvoeden Als je begrijpt wat trauma is en hoe het je kind beïnvloedt, wordt het makkelijker om: • met je kind te communiceren • gedrag en overtuigingen van je kind te verbeteren • voor je kind de hulp te krijgen die het nodig hee • het risico op uitpung of secundaire traumasering te verminderen • een effecevere en tevreden opvoeder te worden

5

56

Hoofdstuk 5 · Module 1: Kennismaking

Essenële elementen van traumasensief opvoeden 1. Herken het effect van trauma op je kind.

5

Het eerste basiselement van traumasensitief opvoeden is het herkennen van het effect dat trauma op het kind heeft gehad. We bekijken het gedrag van de kinderen door de ‘bril’ van hun traumatische ervaringen, zodat het gedrag verklaard kan worden. Als opvoeders, pleegzorgmedewerkers en andere teamleden rondom het kind allemaal die ‘bril’ opzetten, kunnen ze samen effectieve strategieën ontwikkelen.

Essenële elementen van traumasensief opvoeden 1. Herken het effect van trauma op je kind. 2. Help je kind zich veilig te voelen.

Veiligheid is cruciaal voor getraumatiseerde kinderen. Veel kinderen hebben zich vaak onveilig of onvoldoende beschermd gevoeld in hun eigen omgeving. Een getraumatiseerd kind kan fysiek veilig zijn, maar zich psychisch toch onveilig voelen. Als opvoeder kun je, samen met je kind, onderzoeken wat ervoor nodig is om psychische veiligheid te creëren.

57 5.4 · Dia’s

Essenële elementen van traumasensief opvoeden 1. Herken het effect van trauma op je kind. 2. Help je kind zich veilig te voelen. 3. Help je kind overweldigende emoes te begrijpen en te reguleren.

Trauma kan zulke intense angst, boosheid, schaamte en onmacht veroorzaken, dat kinderen overspoeld worden door hun gevoelens. Bij kinderen die worden geplaagd door herinneringen, beelden en gedachten aan traumatische ervaringen, kunnen zelfs neutrale prikkels een overvloed aan emoties en paniek veroorzaken. Ook kan trauma de ontwikkeling vertragen, waardoor kinderen niet leren hoe ze hun emoties moeten herkennen, uiten en beheersen. Baby’s leren bijvoorbeeld hun gevoelens te reguleren en te tolereren door de interactie met volwassenen die voor hen zorgen. Oudere kinderen die deze vaardigheden in hun vroege kindertijd niet hebben ontwikkeld, kunnen hierdoor emotioneel meer op kleine kinderen lijken. Door rustige, consistente en liefdevolle zorg te bieden, kun je een voorbeeld zijn voor het kind. Zo kun je het kind leren om gevoelens te herkennen, benoemen, uiten en beheersen.

Essenële elementen van traumasensief opvoeden 1. 2. 3. 4.

Herken het effect van trauma op je kind. Help je kind zich veilig te voelen. Help je kind overweldigende emoes te begrijpen en te reguleren. Help je kind probleemgedrag te begrijpen en veranderen.

5

58

Hoofdstuk 5 · Module 1: Kennismaking

Overweldigende emoties kunnen een zeer negatieve invloed hebben op het gedrag van kinderen. Vooral als zij de link niet kunnen leggen tussen hun gevoelens en hun gedrag. Omdat trauma de ontwikkeling kan vertragen, kunnen getraumatiseerde kinderen gedrag vertonen dat meer bij jongere kinderen hoort. In hun schooltijd leren kinderen bijvoorbeeld dat ze moeten nadenken voordat ze iets doen. Ze leren hun eigen emoties, gedachten en gedrag te reguleren. Adolescenten die deze vaardigheden nooit geleerd hebben, kunnen heel impulsief zijn. Daardoor komen zij nogal eens in de problemen. Als traumasensitieve opvoeder kun je het kind helpen het verband tussen gedachten, gevoelens en gedrag te begrijpen en de zelfregulatie te verbeteren.

5

Essenële elementen van traumasensief opvoeden 1. 2. 3. 4. 5.

Herken het effect van trauma op je kind. Help je kind zich veilig te voelen. Help je kind overweldigende emoes te begrijpen en te reguleren. Help je kind probleemgedrag te begrijpen en veranderen. Respecteer en ondersteun posieve, stabiele en blijvende relaes in het leven van je kind.

Kinderen leren wie ze zijn en hoe de wereld in elkaar zit door de relaties die zij hebben met anderen. Deze relaties helpen kinderen om zichzelf en hun plaats in de wereld te ontdekken. Positieve, stabiele en blijvende relaties spelen een belangrijke rol in het herstel van trauma. Kinderen die mishandeld of verwaarloosd zijn, hebben vaak onveilige hechtingsrelaties met anderen. Desondanks houden ze zich vast aan deze relaties, die verstoord of zelfs afgebroken worden op het moment dat ze uit huis worden geplaatst. Als traumasensitieve opvoeder kun je het kind helpen vast te houden aan wat goed was in deze relatie en er nieuwe betekenis aan te geven. Je kunt ook helpen om nieuwe, gezondere relaties op te bouwen tussen je kind en jou en met anderen.

59 5.4 · Dia’s

Essenële elementen van traumasensief opvoeden 1. 2. 3. 4. 5.

Herken het effect van trauma op je kind. Help je kind zich veilig te voelen. Help je kind overweldigende emoes te begrijpen en te reguleren. Help je kind probleemgedrag te begrijpen en veranderen. Respecteer en ondersteun posieve, stabiele en blijvende relaes in het leven van je kind. 6. Help je kind om begrip van zijn of haar eigen levensverhaal te ontwikkelen, gebaseerd op kracht.

Om te herstellen van trauma moeten kinderen een sterk gevoel van eigenwaarde ontwikkelen. Zo kunnen ze hun traumageschiedenis in perspectief plaatsen en erkennen dat ze ertoe doen en de moeite waard zijn. Helaas leven veel getraumatiseerde kinderen volgens de ongeschreven regel: houd tegen iedereen je mond. Ze denken vaak dat wat er met hen gebeurd is, op een of andere manier hun schuld is: omdat zij slecht of beschadigd zouden zijn, of omdat ze iets verkeerd zouden hebben gedaan. Je kunt je kind helpen deze opvattingen te overwinnen door een veilige situatie te creëren waarin het met je kan praten. En door naar het kind te luisteren, door samen bruggen te bouwen over de verstoringen in zijn of haar leven en door het te helpen om het eigen levensverhaal te gaan begrijpen, gebaseerd op kracht.

Essenële elementen van traumasensief opvoeden 1. 2. 3. 4. 5.

Herken het effect van trauma op je kind. Help je kind zich veilig te voelen. Help je kind overweldigende emoes te begrijpen en te reguleren. Help je kind probleemgedrag te begrijpen en veranderen. Respecteer en ondersteun posieve, stabiele en blijvende relaes in het leven van je kind. 6. Help je kind om begrip van zijn of haar eigen levensverhaal te ontwikkelen, gebaseerd op kracht. 7. Wees een pleitbezorger van je kind.

5

60

Hoofdstuk 5 · Module 1: Kennismaking

Trauma kan zoveel aspecten van het leven van een kind beïnvloeden, dat er een team van mensen en instanties voor nodig is om herstel te bewerkstelligen. Jij bent degene die het meest intiem en constant verbonden is met het kind, dus vorm jij een cruciaal onderdeel van dit team en kun je helpen om ervoor te zorgen dat de inspanningen worden gecoördineerd. Als traumasensitieve opvoeder verkeer je in de positie om anderen te helpen om door een ‘traumabril’ naar het kind te kijken.

Essenële elementen van traumasensief opvoeden

5 1. 2. 3. 4. 5.

Herken het effect van trauma op je kind. Help je kind zich veilig te voelen. Help je kind overweldigende emoes te begrijpen en te reguleren. Help je kind probleemgedrag te begrijpen en veranderen. Respecteer en ondersteun posieve, stabiele en blijvende relaes in het leven van je kind. 6. Help je kind om begrip van zijn of haar eigen levensverhaal te ontwikkelen, gebaseerd op kracht. 7. Wees een pleitbezorger van je kind. 8. Bevorder en ondersteun traumagerichte diagnosek en behandeling voor je kind.

Getraumatiseerde kinderen hebben vaak gespecialiseerde onderzoeken en behandelingen nodig om te kunnen herstellen. Er is een aantal behandelingen beschikbaar waarvan het effect is aangetoond. Als opvoeders verkeren we in een unieke positie om te pleiten voor onderzoek en traumabehandeling door professionals die ervaring hebben met trauma op de kinderleeftijd.

61 5.4 · Dia’s

Essenële elementen van traumasensief opvoeden 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.

Herken het effect van trauma op je kind. Help je kind zich veilig te voelen. Help je kind overweldigende emoes te begrijpen en te reguleren. Help je kind probleemgedrag te begrijpen en veranderen. Respecteer en ondersteun posieve, stabiele en blijvende relaes in het leven van je kind. Help je kind om begrip van zijn of haar eigen levensverhaal te ontwikkelen, gebaseerd op kracht. Wees een pleitbezorger van je kind. Bevorder en ondersteun traumagerichte diagnosek en behandeling voor je kind. Zorg voor jezelf.

Goed voor onszelf zorgen is een van de belangrijkste vaardigheden die we kunnen ­ontwikkelen als opvoeder. Door goed voor onszelf te zorgen, leren we de kinderen dat ook.

Essenële elementen

Deze essentiële elementen vormen de ruggengraat van deze training. In de volgende modules gaan we de kennis en vaardigheden opdoen om deze elementen in de praktijk te kunnen brengen.

5

62

Hoofdstuk 5 · Module 1: Kennismaking

Mythen

5

• Mijn liefde moet genoeg zijn om de effecten van alle slechte dingen die hiervoor gebeurd zijn te kunnen uitwissen. • Mijn kind moet dankbaar zijn en net zoveel van mij houden als ik van hem of haar houd. • Mijn kind mag niet houden van of loyaal zijn aan een ouder die misbruik hee gepleegd. • Het is beter om gewoon door te gaan, alles te vergeten en niet te praten over pijnlijke gebeurtenissen in het verleden.

De essentiële elementen vormen het actieve deel van deze training. Maar er zijn ook ­ ingen die je niet moet doen, ‘alles of niets’-mythen die traumasensitief opvoeden in de weg d kunnen staan en alleen maar meer stress veroorzaken. 5 Het is onmogelijk om de ‘perfecte opvoeder’ te zijn. Als we geloven dat we perfecte opvoeders moeten zijn, kan dit ons juist in de weg staan om goed genoeg te zijn voor onze kinderen. 5 Het is net zo belangrijk om jouw eigen grenzen te accepteren als die van je kind. Je kind kan jou waarderen en het je laten weten – of niet. Maar dat het kind geen waardering of liefde uitspreekt, betekent niet dat je geen effect hebt op jouw kind. 5 Zelfs kinderen die hebben geleden onder ernstige verwaarlozing of mishandeling door hun eigen familie, blijven zich met hun familieleden verbonden voelen. 5 Misschien denk je dat je het beste over traumatische gebeurtenissen heen kunt komen door er niet meer aan te denken, er niet meer over te praten en gewoon door te gaan met leven. Dit geldt misschien voor ons eigen leven, maar veel kinderen kunnen het niet vergeten. Zij hebben onze hulp nodig om te praten over en betekenis te geven aan hun traumatische ervaringen, om te voorkomen dat die negatief reflecteren op alle aspecten van hun leven.

63 5.4 · Dia’s

Werkblad ‘Mijn kind’ Stel je het kind voor waar jij nu voor zorgt. • Vul op het werkblad de basale informae over het kind in (naam, leeijd en geslacht). • Schrijf op wat je weet van het leven van dit kind voordat het bij jou thuis kwam. • Schrijf alles over dit kind op dat je beter wilt leren begrijpen.

Vraag de deelnemers om het werkblad ‘Mijn kind’ bij module 1 voor zich te nemen (zie 7Werkboek voor deelnemers en achterin deze handleiding). Het doel van deze training is het aanleren van vaardigheden die je kunt gebruiken in de echte wereld. Het werkblad ‘Mijn kind’ is een handvat om je te helpen de lessen uit de volgende modules toe te passen. Stel je het kind voor dat op dit moment bij jou thuis verblijft. Op het werkblad vul je de basale informatie over het kind in: voornaam of initialen en leeftijd. Schrijf alles op dat je weet over het leven van het kind voordat het bij jou in huis kwam. Waar heeft het gewoond? Was dat bij de biologische familie? Een pleeggezin? Een gezinshuis? Waarom is het kind daar weggehaald en bij jou in huis geplaatst? Dit moet alles omvatten wat je weet over het leven van het kind vóór de plaatsing. Waarom is het kind in een pleeggezin opgenomen? Is er iets van het kind dat je graag beter zou willen begrijpen? Een gedraging die verwarrend overkomt? Een reactie waar je geen wijs uit kunt worden? Schrijf dit ook op. Houd dit kind tijdens deze training in gedachten. Op verschillende momenten heb je de gelegenheid om met kennis van trauma een nieuwe blik te werpen op het gedrag, de gevoelens, de opvattingen en de relaties van het kind. Uiteindelijk geeft de kennis over trauma je als opvoeder niet alleen nieuwe inzichten in het gedrag en de reacties van het kind, maar het vergroot ook je ervaring in de zorg voor andere getraumatiseerde kinderen.

5

64

Hoofdstuk 5 · Module 1: Kennismaking

Start van de zelfzorg: ademvierkant

5

Zoals gezegd, kan het heftige gevoelens en reacties oproepen als je door een ‘traumabril’ naar het kind kijkt. Daarom oefenen we nu met een ontspanningstechniek. Die kan jou en je kind helpen om rustig te worden, op momenten dat je overspoeld wordt door heftige gevoelens. 5 Je begint door volledig uit te ademen. 5 Haal diep adem gedurende vier seconden. 5 Houd dit vier seconden vast. 5 Adem gedurende vier seconden uit. 5 Wacht vier seconden en adem dan langzaam weer in. Probeer het nu. Vraag de deelnemers zo gemakkelijk mogelijk te gaan zitten. Een trainer moet de oefening leiden, instructies geven met een rustige stem en de eerste paar keer meetellen voor elke ademhaling. Nodig de deelnemers uit hun ogen te sluiten, maar zeg erbij dat het ook prima is als ze hun ogen liever geopend houden. Begin door de deelnemers te vragen volledig uit te ademen en dan: 5 ‘Adem in, 3, 4’. 5 ‘Houd vast, 3, 4’. 5 ‘Adem uit, 3, 4’. 5 ‘Houd vast, 3, 4’. Nadat je deze cyclus twee keer herhaald hebt, vraag je de deelnemers om in hun eigen tempo nog enkele keren rustig adem te halen. Rond af, nodig de deelnemers uit hun ogen weer te openen en vraag hoe zij zich voelen. (Hopelijk voelen zij zich wat meer ontspannen.)

65 5.4 · Dia’s

Afronding

Vraag iedereen om twee dingen die zij tijdens de bijeenkomst hebben geleerd en als meest bruikbaar en belangrijk beschouwen, uit te kiezen en om elk idee op een post-it te schrijven. Lees de bijdragen voor terwijl je ze op de flipover plakt. Geef de deelnemers vijf tot tien minuten de tijd om de ideeën te bespreken en te komen tot de drie of vier beste ideeën van de dag. Vraag de deelnemers om deze ideeën in gedachten te houden als zij met hun kinderen omgaan tijdens de dagen voorafgaand aan de volgende bijeenkomst. Laat de post-its op de flipover zitten, zodat je met elkaar gedurende de training een blad met goede ideeën creëert. Laat iedereen aan het einde van de bijeenkomst de spanningsthermometer invullen en loop rond om te kijken hoe het gaat. Zo nodig kun je een ontspanningsoefening doen met de groep voor het beëindigen van de sessie. Vraag de deelnemers om voor de volgende bijeenkomst in het werkboek de extra informatie bij module 1 te lezen.

5

67

Module 2: Verschillende soorten trauma 6.1 Benodigdheden – 68 6.2 Aandachtspunten – 68 6.3 Leerpunten – 68 6.4 Dia’s – 69

 igitaal aanvullende content D De online versie van dit artikel (7https://doi.org/10.1007/978-90-368-1880-3_6) bevat aanvullend materiaal, toegankelijk voor daartoe geautoriseerde gebruikers. © Bohn Stafleu van Loghum is een imprint van Springer Media B.V., onderdeel van Springer Nature 2018 L. Coppens en C. van Kregten, Zorgen voor getraumatiseerde kinderen: een training voor opvoeders, https://doi.org/10.1007/978-90-368-1880-3_6

6

68

Hoofdstuk 6 · Module 2: Verschillende soorten trauma

6.1

Benodigdheden

5 PowerPoint-presentatie Module 2 Verschillende soorten trauma. 5 Werkblad ‘Mijn kind’ bij module 2 (zie Werkboek voor deelnemers 7 H. 10 en de bijlage achterin dit boek). 5 ‘Trauma- en verliesinventarisatie’ bij module 2 (zie Werkboek voor deelnemers, 7 H. 10 en de bijlage achterin dit boek). 5 Pennen en potloden. 5 Post-its. 5 Zakje ballonnen en twee spelden of cocktailprikkers.

6

6.2

Aandachtspunten

5 Onderzoek wat de deelnemers weten van trauma bij kinderen. 5 Laat de deelnemers kennismaken met nieuwe definities van trauma. 5 Bekijk de factoren die een reactie van een kind op potentieel traumatische ervaringen kunnen beïnvloeden. 5 Definieer posttraumatische stressreacties en de manier waarop deze zich manifesteren bij kinderen. 5 Introduceer het concept ‘veerkracht’ en de rol daarvan voor kinderen om weerstand te bieden aan en te herstellen van traumatische gebeurtenissen. 5 Help de deelnemers om de lessen uit deze module toe te passen op hun (pleeg)kind. 6.3

Leerpunten

5 Definieer trauma en beschrijf hoe kinderen kunnen reageren op traumatische gebeurtenissen. 5 Definieer veerkracht en beschrijf hoe opvoeders veerkracht bij hun kinderen kunnen stimuleren.

69 6.4 · Dia’s

6.4

Dia’s

Verschillende soorten trauma Module 2

Wat betekent het woord trauma?

Hoe zou je het woord ‘trauma’ definiëren? Wat maakt iets traumatisch en niet alleen maar ingrijpend of schokkend? Terwijl de deelnemers antwoord geven, noteert een van de trainers de definities op een bord of een flipover. Na vijf minuten – minder wanneer de deelnemers eerder stoppen met het geven van reacties – geeft een van de trainers een samenvatting van de algemene thema’s

6

70

Hoofdstuk 6 · Module 2: Verschillende soorten trauma

uit de reacties van de deelnemers. Ga dan verder naar de volgende dia, waarop de deelnemers kunnen zien hoeveel van hun definities overeenkomen met de ‘officiële’ definitie van trauma. Volgens professionals uit de geestelijke gezondheidszorg wijkt een traumatische gebeurtenis op drie belangrijke punten af van een ernstige verontrustende of stressvolle gebeurtenis.

Een traumasche ervaring 6

• hangt samen met de bedreiging van het leven of de fysieke integriteit van een kind of iemand die belangrijk is voor dat kind (zoals een ouder, grootouder, broer of zus); • veroorzaakt een overweldigend gevoel van angst, hulpeloosheid en onmacht; • hee intense fysieke effecten (zoals hartkloppingen, versnelde ademhaling, trillen, duizeligheid of verlies van controle over blaas of darmen).

De fysieke reacties op traumatische ervaringen kunnen angstaanjagend zijn. Het gevoel dat het kind zijn lichaam niet onder controle heeft, draagt bij aan gevoelens van onmacht en paniek. Het gevaar kan aanvoelen alsof het tegelijkertijd buiten en binnen is. Een jongetje beschreef het als volgt: ‘Mijn hart bonkte zo hard, dat ik dacht dat het uit mijn borstkas zou barsten.’

Soorten trauma: enkelvoudig trauma • Eenmalige gebeurtenis die korte jd duurt.

71 6.4 · Dia’s

Bij een enkelvoudig trauma gaat het om een eenmalige gebeurtenis die een beperkte tijd aanhoudt. Soms wordt dit ook acuut trauma genoemd. Voorbeelden: 5 betrokken zijn bij een verkeersongeluk; 5 gebeten worden door een hond; 5 getuige (of slachtoffer) zijn van een vechtpartij op school, een misdrijf of geweld thuis of op straat; 5 meemaken van een natuurramp; 5 een geliefde zien sterven; 5 een aanranding of verkrachting. Zelfs tijdens een korte traumatische gebeurtenis kan een kind een verbazingwekkend – en overweldigend – aantal gevoelens, gedachten en fysieke reacties ervaren, terwijl het reageert op het gevaar en bedenkt waar het veiligheid kan vinden. Bepaalde momenten tijdens de gebeurtenis – zoals de hond die zijn tanden ontbloot of de enge man die zijn vuisten balt – kunnen in het geheugen van een kind blijven hangen als de ernstigste of de meest beangstigende. Kinderen meten de ernst van een gebeurtenis af aan de reacties van ouders en andere volwassenen. Een klein meisje zei bijvoorbeeld dat het engste moment tijdens een verkeersongeluk was dat zij haar moeder zag huilen van angst.

Soorten trauma: chronisch trauma • Ervaring van meerdere traumasche gebeurtenissen.

Chronisch trauma ontstaat wanneer een kind veel traumatische gebeurtenissen ervaart gedurende langere tijd. Chronisch trauma kan ontstaan door herhaaldelijke traumatische gebeurtenissen van hetzelfde soort (zoals mishandeling of seksueel misbruik). Het kan ook ontstaan door de ervaring van vele verschillende traumatische gebeurtenissen, zoals wanneer een kind geweld tussen zijn ouders heeft gezien en later gewond raakt bij een vechtpartij en daarna een aantal weken in het ziekenhuis moet verblijven waar het nare medische ingrepen moet ondergaan. Zelfs bij chronisch trauma, zoals fysieke mishandeling, kunnen er bepaalde gebeurtenissen zijn die er uitspringen als bijzonder angstaanjagend. Zoals een meisje omschreef: ‘Ik moet steeds denken aan de nacht dat mama zo dronken was, dat ik zeker wist dat zij mijn zusje ging vermoorden’, of: ‘Het moment waarop papa schreeuwde tegen mensen die er niet waren.’

6

72

Hoofdstuk 6 · Module 2: Verschillende soorten trauma

De effecten van chronisch trauma stapelen zich op. De hersenen en het lichaam van een kind dat jarenlang chronisch getraumatiseerd is, reageren vaak anders op een beangstigende gebeurtenis dan normaal. Kinderen die veel traumatische gebeurtenissen na elkaar hebben ervaren, kunnen extra overweldigd worden door iedere gebeurtenis die daarop volgt en er meer van overtuigd raken dat ze nergens veilig zijn.

Wanneer trauma wordt veroorzaakt door de volwassenen die voor het kind zorgen

6

Een specifiek soort chronisch trauma met de grootste impact op de ontwikkeling van kinderen. • Het bestaat uit meerdere traumasche gebeurtenissen die op een zeer jonge leeijd beginnen. • Het wordt veroorzaakt door volwassenen die voor het kind zouden moeten zorgen en het zouden moeten beschermen

De effecten van traumatische ervaringen worden verergerd als deze worden ­veroorzaakt door de mensen van wie het kind afhankelijk is voor overleving en veiligheid. Traumadeskundigen gebruiken hier verschillende termen voor, zoals ‘complex trauma’, ‘relationeel trauma’ of ‘vroegkinderlijke chronische traumatisering.’ Deze vorm van trauma gaat gepaard met een onveilige gehechtheid en treedt op: 5 wanneer kinderen chronisch worden blootgesteld aan traumatische ervaringen vanaf een zeer jonge leeftijd (vóór de leeftijd van vijf jaar); 5 als gevolg van onjuiste handelingen van ouders of andere volwassenen die voor hen zouden moeten zorgen en hen zouden moeten beschermen. Aanhoudende mishandeling, seksueel misbruik en verwaarlozing in de vroege kinderjaren zijn soorten traumatische ervaringen die worden gerekend tot deze vorm van chronisch trauma. Veel kinderen in de pleegzorg/jeugdzorg of kinder- en jeugd-ggz hebben dit type trauma ervaren. Omdat deze vorm van trauma ontstaat in de relatie met volwassenen die voor het kind zouden moeten zorgen, moet ook het herstel plaatsvinden in de relatie met de opvoeders.

73 6.4 · Dia’s

Risicofactoren voor trauma Niet elke schokkende gebeurtenis leidt tot trauma. Bepaalde factoren vergroten het risico: • jonge leeijd • een beperkte intelligene • slachtoffer of getuige zijn van geweld tussen mensen • verlies van een gehechtheidspersoon • gebrek aan sociale steun

Iedereen maakt ingrijpende gebeurtenissen mee, maar gelukkig leidt dit niet altijd tot trauma. Sommige factoren vergroten het risico op het ontstaan van trauma. Een jonge leeftijd vergroot het risico op het ontwikkelen van trauma na het meemaken van een ingrijpende gebeurtenis. Kinderen hebben nog minder mogelijkheden om hun eigen stress te reguleren en denken sneller dan volwassenen dat de nare gebeurtenis hun schuld zijn. Factoren die samenhangen met een beperkte intelligentie zijn bijvoorbeeld een gebrekkige coping, minder succeservaringen en een groter risico op het meemaken van schokkende gebeurtenissen. Gebeurtenissen waarbij sprake is van geweld tussen mensen vergroten ook het risico op het ontstaan van trauma, zeker als een of meerdere hechtingspersonen bij de gebeurtenis betrokken zijn. Sociale steun na het meemaken van nare gebeurtenissen is erg belangrijk voor een goede verwerking. Uitblijven van die steun vergroot dan ook de kans op trauma. Zetten we deze factoren op een rijtje dan weten we dat kindermishandeling een groot risico is voor trauma.

6

74

Hoofdstuk 6 · Module 2: Verschillende soorten trauma

Kindermishandeling groot risico voor trauma

6

Verschillende vormen van kindermishandeling: • fysieke mishandeling • emoonele mishandeling • fysieke verwaarlozing • emoonele verwaarlozing • getuige zijn van huiselijk geweld • seksueel misbruik

Vaak komen verschillende vormen van kindermishandeling gelijktijdig voor. De meest voorkomende vorm van kindermishandeling is verwaarlozing.

Verwaarlozing komt het vaakst voor • Het niet kunnen voldoen aan de basisbehoeen van een kind. • Wordt door een baby of jong kind dat voor zorg volkomen aankelijk is van de ouders ervaren als een trauma. • Opent de deur voor andere traumasche gebeurtenissen. • Kan de mogelijkheden van een kind om van een trauma te herstellen verminderen.

75 6.4 · Dia’s

Verwaarlozing is een van de meest voorkomende redenen waarom kinderen uit huis ­worden geplaatst. 5 Verwaarlozing wordt gedefinieerd als ‘niet in staat zijn om te voldoen aan de basisbehoeften van een kind’. 5 Als je verwaarlozing alleen ziet als de afwezigheid van iets goeds, kan het niet zo traumatisch lijken. Maar een kind dat voor zorg compleet afhankelijk is van volwassenen en alleen wordt gelaten in een wiegje met een vieze luier, en dat honger heeft en uitgeput is van het urenlang huilen, voelt dat verwaarlozing een bedreiging vormt voor overleving. 5 Voor oudere kinderen opent het niet ontvangen van gepaste zorg, aandacht en begeleiding vaak de deur naar traumatische gebeurtenissen, zoals ongelukken, seksueel misbruik en geweld in de directe omgeving. 5 Verwaarlozing zorgt ervoor dat de veerkracht van een kind afneemt, waardoor een kind minder mogelijkheden ontwikkelt om te herstellen van traumatische ervaringen.

Welk soort trauma hee mijn kind? • enkelvoudig • chronisch • op jonge leeijd begonnen binnen de relae met de verzorgers • mishandeling, misbruik, getuige van huiselijk geweld, verwaarlozing • wat weet ik niet?

Vraag de groep om naar het werkblad ‘Mijn kind’ bij module 2 te bladeren (zie 7 H. 10 in het Werkboek voor deelnemers). Neem een moment om na te denken over jouw kind met behulp van het werkblad ‘Mijn kind’. Nu je wat meer weet over trauma, wat voor soort traumatische ervaringen heeft hij of zij ervaren? Noteer dit op het bovenste deel van je werkblad. Laat de deelnemers weten dat ze gebruik kunnen maken van de trauma- en verliesinventarisatie; die is ook te vinden in 7 H. 10 van het werkboek. Geef de deelnemers even de tijd om aantekeningen te maken, voordat je hun vraagt om te vertellen wat zij hebben opgeschreven. Bedenk nu wat je niet weet over de geschiedenis van jouw kind. Een van de frustrerendste dingen van pleegouder of opvoeder zijn, is te merken hoe weinig je weet over de ervaringen van het kind. Maar zelfs wanneer we niet precies weten wat er gebeurd is, kan kijken door een ‘traumabril’ helpen om het gedrag van kinderen te zien als gevolg van trauma, in plaats van het te zien als koppigheid of onverklaarbaar wangedrag. Trauma kan namelijk diepgaande effecten hebben op de gezonde fysieke en psychologische ontwikkeling van een kind.

6

76

Hoofdstuk 6 · Module 2: Verschillende soorten trauma

Ballonoefening

6

Stress heeft allerhande lichamelijke effecten. Laten we een kleine oefening doen om ons bewust te worden van deze effecten. Nodig de deelnemers uit om te gaan staan met voldoende afstand van elkaar en ruimte voor de trainer om voorlangs te kunnen lopen. Geef iedereen een ballon en vraag of ze de ballon opblazen en er een knoopje inleggen. Laat de deelnemers de ballon nu rustig voor zich vasthouden, terwijl ze hun ogen sluiten. Deelnemers die zich er ongemakkelijk bij voelen om hun ogen te sluiten, mogen hun ogen openhouden. Als een deelnemer niet mee wil doen met de oefening, kun je hem of haar vragen het gedrag van de andere deelnemers te observeren. Vraag de deelnemers om stil te zijn en zich te focussen op zichzelf: welke sensaties ervaren ze in hun lichaam, welke gedachten komen er in hun hoofd op? Laat vervolgens aan iedereen zien dat je een cocktailprikker in je hand hebt en leg uit dat jullie (de trainers) langs komen lopen en misschien één ballon kapotprikken. Vraag de deelnemers om zich gedurende de oefening die enkele minuten duurt, te blijven focussen op wat ze bij zichzelf bemerken: wat voelen ze, wat denken ze, wat doen ze? Loop vervolgens langs alle deelnemers waarbij je erop let dat ze zich bewust zijn van jouw aanwezigheid. Zorg dat ze je voetstappen horen naderen, varieer in tempo, raak hier en daar een ballon aan en observeer de reacties van de deelnemers. Zonder een ballon lek te prikken nodig je de deelnemers uit hun ogen weer te openen. Vraag de deelnemers naar hun ervaringen. Wat voelde je in je lichaam gebeuren? Wanneer er weinig reacties komen, kun je vragen of er mensen zijn die iets aan hun ademhaling opmerkten (idem m.b.t. hartslag, lichaamstemperatuur, spierspanning). Moedig de deelnemers aan hun fysieke reacties te delen en niet alleen hun gedachten. Vraag vervolgens ook: welke gevoelens had je en welke gedachten? We gaan nu kijken naar stressreacties die kinderen kunnen ontwikkelen na het meemaken van traumatische ervaringen.

77 6.4 · Dia’s

Traumareaces van kinderen • verandering in arousal • intrusies in het dagelijks leven • vermijding • nega eve cogni es en stemming

> Video’s ‘Remembering trauma’ Remembering trauma belicht het leven van een getraumatiseerde jongen vanaf zijn vroege kinderjaren tot in de late adolescentie. De film uit 2017 is gemaakt door een van de makers van ReMoved in samenwerking met het Center for Child Trauma Assessment, Services, and Interventions (CCTASI) en de National Child Traumatic Stress Network (NCTSN). De film laat zien wat de gevolgen van vroegkinderlijke chronische traumatisering kunnen zijn en hoe die gevolgen gemakkelijk tot verkeerde diagnoses kunnen leiden. 7 https://www.youtube.com/watch?v=v13XamSYGBk. Er is ook een tweede deel uitgekomen: ‘Remembering Trauma, Part 2: Expert Commentary’, waarin experts op het gebied van trauma toelichting geven op de film. 7 https://www.youtube.com/watch?v=l27l-wZ5a1c.

Getraumatiseerde kinderen kunnen symptomen vertonen die horen bij een posttraumatische stressstoornis (PTSS). Aanvankelijk is deze diagnose beschreven voor volwassenen, onder anderen de Vietnamveteranen. Sommige getraumatiseerde kinderen kunnen worden gediagnosticeerd met PTSS, maar veel kinderen vertonen niet alle symptomen die bij de diagnose horen. Veel kinderen lijden aan de effecten van trauma, zonder dat zij voldoen aan de criteria van PTSS. Omdat bij jonge kinderen de hersenen nog volop in ontwikkeling zijn, kunnen de gevolgen van trauma bij hen anders tot uiting komen dan bij volwassenen die traumatische ervaringen hebben meegemaakt. Bij zowel volwassenen als kinderen zijn de posttraumatische stressreacties in vier categorieën ingedeeld: 5 veranderingen in arousal; 5 intrusies in het dagelijks leven en herbeleving; 5 vermijding en negatieve cognities (overtuigingen); 5 negatieve cognities en stemming.

6

78

Hoofdstuk 6 · Module 2: Verschillende soorten trauma

Naast deze stressreacties wordt ook vaak gezien dat kinderen terugvallen in gedrag dat past bij een jongere leeftijd.

Traumareaces van kinderen: veranderingen in arousal

6

• alert op gevaar • prikkelbaar, kort lontje • schrikach g en snel angs g • slaapproblemen en/of concentra eproblemen • onverschilligheid en roekeloos gedrag • bij jonge kinderen: dribuien

Na het meemaken van een traumatische gebeurtenis kan een kind een verhoogd stressniveau houden. Het is dan schrikachtig, nerveus en snel angstig. Ook kan een kind doordat het een verhoogd stressniveau heeft, snel geïrriteerd of zelfs agressief reageren op kleine dingen. Misschien heb je zelf ook weleens de ervaring gehad dat je na een ingrijpende gebeurtenis langere tijd sneller en heftiger op dingen kon reageren dan voor de gebeurtenis.

Traumareaces van kinderen: intrusies in het dagelijks leven • indringende beelden, gevoelens en dromen • indringende herinneringen aan de traumasche gebeurtenissen • de hele jd praten over bepaalde gebeurtenissen • bij jonge kinderen: traumasch spel

79 6.4 · Dia’s

Het ervaren van intrusies betekent dat beelden, ervaringen of herinneringen aan de t­raumatische gebeurtenis zich ongewild opdringen; een kind heeft daar geen controle over. Een kind kan het gevoel hebben alsof de gebeurtenis opnieuw plaatsvindt. Dit is wat mensen gewoonlijk flashbacks noemen, maar herbeleving hoeft niet zo dramatisch te zijn als teruggeworpen worden in de situatie. Het kan zich veel subtieler manifesteren. Nachtmerries bij jonge kinderen gaan niet altijd over de traumatische gebeurtenissen maar bijvoorbeeld over spoken, inbrekers of monsters. Kinderen kunnen soms ogenschijnlijk uit het niets over hun ervaringen gaan praten en daarin blijven hangen. Sommige beelden staan hen scherp voor ogen, tegelijkertijd kunnen ze zich ook vergissen in de volgorde of details. Bij jonge kinderen zie je ook vaak traumatisch spel: 5 Kinderen spelen soms de hele traumatische gebeurtenis na (zoals vader die moeder slaat en vervolgens gearresteerd en weggehaald wordt) of een deel ervan (zoals het moment dat de ambulance komt). 5 Kinderen kunnen ook de rol van de dader aannemen (bijvoorbeeld tegen een pop gillen en die slaan). 5 Sommige kinderen proberen verschillende uitkomsten uit (zoals de superheld die komt helpen). 5 Soms blijven kinderen vastzitten in een bepaald moment van de gebeurtenis (zoals toen ze het bangst of meest hulpeloos waren). Neem Tom, de vierjarige jongen die steeds de scène met de ambulance en de politieauto naspeelde. Elke keer als zijn pleegvader het verhaal in zijn spel probeerde te veranderen, raakte Tom overstuur. Hij bleef hangen in het traumatisch spel.

Traumareaces van kinderen: vermijding • vermijden van personen, plekken of dingen die traumasche herinneringen oproepen • niet willen praten over of denken aan de traumasche gebeurtenissen • vermijden van gevoelens die samenhangen met de traumasche gebeurtenissen

Vermijding betekent dat kinderen personen, plekken, dingen of activiteiten zoveel mogelijk ontlopen om te voorkomen dat ze aan de traumatische ervaringen worden herinnerd. Deze triggers kunnen heel concreet zijn, zoals een kind dat niet meer in een auto wil na een auto-ongeluk. Het kan ook meer gegeneraliseerd zijn; een kind dat traumatische ervaringen heeft opgedaan in de relatie met volwassenen kan bijvoorbeeld nabijheid van volwassenen uit

6

80

Hoofdstuk 6 · Module 2: Verschillende soorten trauma

de weg gaan. Een kind kan ook opgaan in bepaalde activiteiten om zo nare herinneringen, gedachten of sensaties zoveel mogelijk buiten de deur te houden. Bij adolescenten kan dit bijvoorbeeld ook door alcohol te drinken of te blowen.

Traumareaces van kinderen: veranderingen in cognies en stemming

6

• problemen met herinneren • zich terugtrekken uit ac viteiten en rela es, inclusief spel • vastzien in nega eve gedachten en gevoelens • zichzelf de schuld geven van de dingen die gebeurd zijn

Trauma kan zorgen voor aanhoudende negatieve veranderingen in overtuigingen en stemming. Het kan hierbij gaan om negatieve overtuigingen en verwachtingen over zichzelf, volwassenen, de wereld in het algemeen, zelfverwijt en het vastzitten in negatieve gevoelens (zoals angst, schaamte, boosheid en schuld), en niet in staat zijn om plezier of liefde te voelen. Het kan ook dat kinderen moeite hebben om zich (delen van) de traumatische gebeurtenissen te herinneren. Kinderen kunnen zich ook terugtrekken uit contacten en activiteiten met leeftijdsgenoten en vrienden – daarbij kan het ook gaan om contacten of activiteiten waar ze voorheen juist veel plezier aan beleefden.

Triggers: dingen die aan traumasche ervaringen herinneren • Dingen die aan traumasche ervaringen herinneren: voorwerpen, gebeurtenissen, situaes, plaatsen, gevoelens en zelfs mensen die een kind verbindt met een traumasche gebeurtenis.

81 6.4 · Dia’s

Sterk verbonden aan herbeleving en terugtrekking zijn reacties op triggers. Gedurende een traumatische gebeurtenis wordt alles wat daarmee verband houdt (zoals beelden, geuren, gevoelens, smaken, geluiden, mensen, plaatsen, kleuren, structuren, woorden en emoties) door de hersenen van het kind in verband gebracht met de traumatische gebeurtenis. Dit is geen bewust proces. Het kind hoeft zich niet bewust te zijn van de verbanden.

Neutrale prikkels worden triggers

Een trigger vormt een associatie tussen een zintuiglijke prikkel en een traumatische ­ erinnering. Als je een keer gebeten bent door een hond, dan kun je je daarna bijvoorbeeld h bij het zien van een hond of het horen van geblaf meteen weer angstig voelen. Het verhaal van een Ierse man1 laat zien hoe neutrale prikkels een trigger kunnen worden zonder dat je dat als kind zelf begrijpt. De Ierse man was als baby te vondeling gelegd en hij was zijn leven lang overgevoelig voor de geur van sinaasappels. Zodra hij sinaasappels rook, kreeg hij een misselijk gevoel. Hij begreep niet hoe dit kwam. Toen hij op latere leeftijd zijn oudere zus leerde kennen, vertelde zij hem dat hij als baby in een sinaasappelkistje op de bar lag in de pub waar zijn moeder werkte. De sinaasappelkistjes haalde zijn moeder bij de groenteboer naast de pub. De zus van de man vertelde hem ook dat zijn moeder hem uiteindelijk in zo’n sinaasappelkistje te vondeling had gelegd. Pas op latere leeftijd ontdekte de Ierse man dus dat hij de geur van sinaasappels gekoppeld had aan gevaar en begreep hij hoe sterk dit gegeven hem beïnvloedde.

1

Dit verhaal is afkomstig van de dvd ‘Taming the Tiger’ van dr. Renée P. Marks (2013).

6

82

Hoofdstuk 6 · Module 2: Verschillende soorten trauma

Pauze

6

Om het effect van trauma te zien op kinderen van verschillende leeftijden en in diverse ontwikkelingsfasen, kijken we naar het jongste en het oudste kind uit de casuïstiek: Marit en Danny. Wijs de deelnemers op de verhalen van Marit en Danny (zie Werkboek voor deelnemers 7 H. 11).

Het verhaal van Marit (8 maanden) • Marit is uit huis geplaatst nadat haar zevenenjarige moeder haar naar de spoedeisende hulp hee gebracht. Marit was bewusteloos en had gebroken armen en blauwe plekken. • Marit en haar moeder Angela woonden bij Remy, de gewelddadige vriend van haar moeder. • Recentelijk hebben Angela en Marit korte jd in een opvanghuis voor slachtoffers van huiselijk geweld gewoond. • Angela zegt dat Marit in het opvanghuis gewond is geraakt.

83 6.4 · Dia’s

Marits reace op haar traumasche ervaringen • Marit wordt midden in de nacht huilend wakker. • Ze schrikt snel van harde geluiden. • Ze wringt zich los als ze wordt vastgehouden. • Ze maakt geen oogcontact. • Ze schreeuwt het uit als ze mee moet naar de dokter.

Hoe past dit in wat wij weten over trauma en het effect ervan op jonge kinderen? Wat ­zeggen deze reacties over de geschiedenis van Marit? Eén trainer leidt het gesprek, de andere maakt aantekeningen op het bord of de flipover. Zorg dat de volgende verbanden aan de orde komen. 5 Marits slaapproblemen en overdreven schrikreactie zijn waarschijnlijk gerelateerd aan haar ervaringen tijdens de ruzies van haar ouders. Hoewel Marit te jong was om te begrijpen wat er aan de hand was als de volwassenen ruziemaakten, reageerde ze met hyperarousal. 5 Marit heeft geleerd fysiek contact en vastgehouden worden te associëren met gevaar. Tijdens haar ruzie met Remy hield Angela Marit vast. Angela’s bonkende hart en gesnik verergerden Marits onrust. 5 De pijn en het gebrek aan bewegingsvrijheid van Marit in het ziekenhuis waren ook traumatisch. Ze herinnerde zich de geur en de geluiden van het ziekenhuis en schreeuwde daarom als ze naar de dokter moest. 5 Het normale proces van hechting en vertrouwen is verstoord.

6

84

Hoofdstuk 6 · Module 2: Verschillende soorten trauma

Het verhaal van Danny (15 jaar) • Danny groeide op bij ruziemakende ouders. • Hij probeerde zijn ouders af te leiden door grapjes te maken. • Zijn moeder weigerde zijn vader te verlaten. • Hij is uit huis geplaatst nadat hij hee geprobeerd jdens een ruzie tussenbeide te komen. Hij werd toen ernsg mishandeld door zijn vader.

6



Danny’s reace op zijn traumasche ervaringen • Danny is niet geïnteresseerd in school en maakt grappen in de klas. • Hij spijbelt vaak om te roken en drinken met vrienden in een park in de buurt. • Hij hee plotselinge uitbarsngen van geweld: onlangs sloeg hij een jongen in elkaar die hij een meisje zag duwen.

5 Danny maakt grappen in de klas en spijbelt van school om te roken en te drinken met vrienden in een park in de buurt. 5 Toen onlangs een vriend op een feestje een meisje een duw gaf, sprong Danny tussen hen in en sloeg de jongen in elkaar. Toen de begeleider aan Danny vroeg wat er was gebeurd, zei hij: ‘Ik weet het niet. Ik ging gewoon in de aanvalsstand.’ Danny’s situatie toont aan wat er kan gebeuren met kinderen die vanaf jonge leeftijd jarenlang traumatische gebeurtenissen ervaren. Omdat zijn trauma begon toen hij erg jong was en dit zijn hele kindertijd voortduurde, heeft het een ernstig negatief effect op zijn ontwikkeling gehad. Dit wetende: in welke verhouding staat de reactie van Danny tot zijn verleden?

85 6.4 · Dia’s

Eén trainer leidt het gesprek, de andere maakt aantekeningen op het bord of de flipover. Zorg dat de volgende verbanden aan de orde komen. 5 Het terugtrekken van Danny, zijn gebrek aan interesse in school en hopeloosheid kunnen in verband staan met de hulpeloosheid en frustratie die hij ervaart ten opzichte van zijn familie (bijvoorbeeld over zijn moeder die maar bij zijn vader blijft). 5 Mensen aan het lachen maken is waarschijnlijk het enige wat Danny een goed gevoel geeft. Hij gebruikte de humor thuis om de spanning en ruzies te doorbreken. 5 Zijn agressieve reactie op zijn vriend komt voort uit iets dat hem aan de gebeurtenissen herinnert (zien dat een meisje wordt mishandeld). Naar zijn vaders voorbeeld kan hij hebben gedacht dat geweld de manier is om conflicten op te lossen. Danny heeft een aantal ontwikkelingstaken uit de kindertijd nooit met succes kunnen volbrengen, zoals leren zijn impulsen te beheersen, nadenken voordat hij actie onderneemt of de redenen van zijn gedrag analyseren. Het verband tussen wat hij voelt, hoe hij denkt en wat hij doet heeft hij niet in de gaten.

De reace van mijn kind op de traumasche ervaringen • Verandering in arousal? • Intrusies in het dagelijks leven? • Vermijding? • Nega eve cogni es en stemming? • Reageren als een jonger kind? • Reac es op triggers?

Laten we teruggaan naar het kind in het werkblad ‘Mijn kind’ bij module 2. Welke gedragingen of reacties heb je gezien die reacties op de traumatische gebeurtenissen kunnen zijn? Geef de groep een moment om aantekeningen te maken op het onderste deel van het werkblad. Vraag vervolgens of de deelnemers de reacties van hun kind op een andere manier zijn gaan zien. Trauma kan duidelijk erg beschadigend zijn voor kinderen. Veel kinderen in de jeugdzorg of kinder- en jeugd-ggz hebben meerdere traumatische gebeurtenissen ervaren. Maar er is een andere kant aan het verhaal. Heb je ooit iemand gekend die iets ongelooflijk verschrikkelijks had meegemaakt en dit niet alleen overleefd had, maar er ook mee om kon gaan? Geef de deelnemers de tijd om hun verhalen te vertellen. Als er geen vrijwilligers zijn, gebruik dan iets uit jouw eigen ervaring of haal een aantal voorbeelden aan van bekende mensen (zoals Karin Bloemen, beschreven in het boek “Maar buiten is het feest” van Arthur Japin).

6

86

Hoofdstuk 6 · Module 2: Verschillende soorten trauma

Herstellen van trauma: de rol van veerkracht • Veerkracht is het vermogen te herstellen van trauma sche gebeurtenissen. • Veerkrach ge kinderen zien zichzelf als veilig, capabel en geliefd.

6

Stel je een weegschaal voor waarop aan de ene kant alle positieve ervaringen worden opgestapeld en aan de andere kant alle negatieve ervaringen. Bij positieve ervaringen kun je onder andere denken aan stabiele relaties met steunende volwassenen en een veilige thuissituatie. Bij negatieve ervaringen kun je denken aan een ouder met ernstige psychiatrische problematiek, oorlogsgeweld, verwaarlozing, armoede en huiselijk geweld. De aanleg van een kind bepaalt de beginpositie van het kantelpunt van de weegschaal. Het kantelpunt kan zich bij het ene kind wat meer links en bij het andere kind wat meer rechts van het midden bevinden. Afhankelijk van die positie hebben positieve of juist negatieve ervaringen een groter effect op de ontwikkeling van een kind. Veerkracht is daardoor bepalend voor het perspectief van een kind: is het in staat optimaal te profiteren van positieve ervaringen, of hebben negatieve ervaringen een grotere impact? Gelukkig is veerkracht dynamisch en is de positie van het kantelpunt te beïnvloeden. Als kinderen stabiele relaties kunnen ontwikkelen met betrokken volwassenen die hen helpen te leren omgaan met stress, kan het kantelpunt een stukje opschuiven in de richting van de positieve ervaringen. De weegschaal raakt dan minder snel uit balans wanneer zich stressvolle gebeurtenissen voordoen. Zo wordt de veerkracht vergroot.

87 6.4 · Dia’s

Veerkracht vergroten Factoren die veerkracht kunnen vergroten zijn: • een sterke rela e met op zijn minst één competente, verzorgende volwassene • een gevoel van verbondenheid met een posi ef rolmodel of een posi eve mentor • de beschikking over talenten die ges muleerd en gewaardeerd worden • het ervaren van enige vorm van controle over het eigen leven • het gevoel hebben deel uit te maken van een bepaalde gemeenschap, groep of een groter geheel

Hoewel niets de effecten van trauma geheel kan uitwissen, heeft onderzoek aangetoond dat er veel factoren in het leven van een kind zijn die veerkracht kunnen vergroten. Een kind zal meer geneigd zijn te herstellen van trauma in de volgende situaties. 5 Als het een goede relatie heeft met een competente, verzorgende volwassene. 5 Als het verbondenheid voelt met een positief rolmodel of een positieve mentor. Dit kan iemand zijn die ook nare gebeurtenissen heeft ervaren en deze overleefd heeft of iemand tegen wie het kind opkijkt en op wie het wil lijken als het volwassen is. 5 Als het de beschikking heeft over talenten die gestimuleerd en gewaardeerd worden. 5 Als het enige vorm van controle over het eigen leven ervaart. Uit huis geplaatst worden kan het gevoel van gebrek aan controle van een getraumatiseerd kind vergroten. Macht hebben kan helpen bij het herstel van trauma. 5 Als het deel uitmaakt van een groep, gemeenschap of groter geheel (zoals een buurt, geloofsgroep, scoutinggroep of familie). Sommige getraumatiseerde kinderen in de schoolgaande leeftijd of adolescenten merken dat het dienen van de goede zaak kan helpen bij het herstel. Als opvoeders kunnen we een grote rol spelen bij het ontwikkelen van veerkracht bij de kinderen die aan onze zorg zijn toevertrouwd. We bekijken het potentieel voor veerkracht bij Marit en Danny.

6

88

Hoofdstuk 6 · Module 2: Verschillende soorten trauma

Veerkracht herkennen: Marit • Marit is in staat haar behoeen te uiten door te huilen; ze hee het nog niet opgegeven. • Ze kan troost vinden bij haar flesje. • Ze reageert posief op muziek en hee geleerd dat ze daarop kan vertrouwen. • Ze begint haar tante te vertrouwen en geniet ervan bij haar te zijn.

6

Jennie heeft ontdekt dat Marit zich het meest op haar gemak voelt met haar fles, als zij die zelf kan vasthouden. Jennie is begonnen met het afspelen van een bepaald troostend stuk klassieke muziek als ze Marit voedt. Marit wordt rustiger als ze de muziek hoort. Op een avond, als Jennie het liedje begint te neuriën terwijl ze Marit de fles geeft, maakt Marit oogcontact met haar. Wat vertelt ons dit over de krachten van Marit? Eén trainer leidt de discussie, terwijl de andere aantekeningen maakt op het bord of de flipover. Geef de deelnemers vijf minuten om te discussiëren voordat je verder gaat met de punten op de dia. Hoe kan Jennie voortbouwen op deze krachten? Eén trainer leidt de discussie, terwijl de andere aantekeningen maakt op het bord of de flipover. Geef de deelnemers vijf minuten om te discussiëren. Zorg ervoor dat de volgende punten aan de orde komen. 5 Wanneer Jennie consequent en voorspelbaar aan de behoeften van Marit voldoet, leert Marit dat de wereld veilig kan zijn en dat ze andere mensen kan vertrouwen. 5 Door de simpele handelingen van Jennie kan Marit zich veilig, capabel (zij kan haar eigen fles vasthouden) en geliefd (liefde is consistente, voorspelbare zorg) gaan voelen.

89 6.4 · Dia’s

Veerkracht herkennen: Danny • Danny is gehecht en loyaal aan zijn moeder. • Hij is getalenteerd als entertainer, grappenmaker. • Hij onderhoudt vriendschappen met leeijdsgenoten. • Hij hee gevoel voor rechtvaardigheid en wil de dingen in de wereld rechtzeen. • Hij ervaart empathie, vooral tegenover vrouwen die in gevaar verkeren.

Danny heeft een heleboel meegemaakt in zijn jonge leven, maar zijn verhaal bevat aanwijzingen dat hij met de hulp van zijn opvoeders en anderen zijn traumatische verleden te boven kan komen. Wat vertelt dit ons over de krachten van Danny? Eén trainer leidt de discussie, de andere maakt aantekeningen op het bord of de flipover. Geef de deelnemers vijf minuten om te discussiëren voordat je verder gaat met de punten op de dia.

Veerkracht herkennen: mijn kind • Welke krachten of talenten kun jij smuleren? • Welke mensen dien(d)en als rolmodel? • Welke mensen dien(d)en als bron van kracht of troost? • Wat ziet jouw kind als dingen waarover hij of zij controle hee? • Aan welke clubs of organisaes in de samenleving kan het kind deelnemen?

Laten we het potentieel van veerkracht en de krachten waarop je kunt bouwen bij je kind bekijken op werkblad ‘Mijn kind’ bij module 2. Loop kort de vragen op de dia langs. Geef de deelnemers de tijd om aantekeningen te maken op hun werkblad, voordat je ze vraagt te ­vertellen wat ze hebben opgeschreven.

6

90

Hoofdstuk 6 · Module 2: Verschillende soorten trauma

Zijn er in relatie tot het kind dingen die je, met wat je nu over trauma weet, anders bent gaan bekijken? Geef de deelnemers de tijd om hun nieuwe inzichten uit te wisselen. Als niemand iets zegt, kun je iets vertellen uit je eigen ervaring of doorgaan naar de volgende dia.

Afronding

6

Vraag iedereen om twee dingen die zij tijdens de bijeenkomst hebben geleerd en als meest bruikbaar en belangrijk beschouwen, uit te kiezen en om elk idee op een post-it te schrijven. Lees de bijdragen voor terwijl je ze op de flipover plakt. Geef de deelnemers vijf tot tien minuten de tijd om de ideeën te bespreken en te komen tot de drie of vier beste ideeën van de dag. Vraag de deelnemers om deze ideeën in gedachten te houden als zij met hun kinderen omgaan tijdens de dagen voorafgaand aan de volgende bijeenkomst. Laat de post-its op de flipover zitten, zodat je met elkaar gedurende de training een blad met goede ideeën creëert. Laat iedereen aan het einde van de bijeenkomst de spanningsthermometer invullen en loop rond om te kijken hoe het gaat. Zo nodig kun je een ontspanningsoefening doen met de groep voor het beëindigen van de sessie. Vraag de deelnemers om voor de volgende bijeenkomst in het werkboek de extra informatie bij module 2 te lezen.

91

Module 3: Begrijpen van de effecten van trauma 7.1 Benodigdheden – 92 7.2 Aandachtspunten – 92 7.3 Leerpunten – 92 7.4 Dia’s – 92

 igitaal aanvullende content D De online versie van dit artikel (7https://doi.org/10.1007/978-90-368-1880-3_7) bevat aanvullend materiaal, toegankelijk voor daartoe geautoriseerde gebruikers. © Bohn Stafleu van Loghum is een imprint van Springer Media B.V., onderdeel van Springer Nature 2018 L. Coppens en C. van Kregten, Zorgen voor getraumatiseerde kinderen: een training voor opvoeders, https://doi.org/10.1007/978-90-368-1880-3_7

7

92

Hoofdstuk 7 · Module 3: Begrijpen van de effecten van trauma

7.1

Benodigdheden

5 PowerPoint-presentatie Module 3 Begrijpen van de effecten van trauma. 5 Werkblad ‘Mijn kind’ bij module 3 (zie Werkboek voor deelnemers 7 H. 10 en de bijlage achterin dit boek). 5 Pennen en potloden. 7.2

7

Aandachtspunten

5 De deelnemers bewust maken van de impact die trauma heeft op het ontwikkelen en functioneren van kinderen. 5 Het concept van de ‘onzichtbare koffer’ introduceren. 5 De deelnemers geruststellen dat kinderen kunnen herstellen van het effect van trauma en dat de (pleeg)ouders een cruciale rol spelen in het herstelproces. 7.3

Leerpunten

5 Beschrijf hoe trauma invloed kan uitoefenen op de ontwikkeling en het functioneren van het kind. 5 Beschrijf hoe door het vergroten van veerkracht toxische stress omgezet kan worden in verdraagbare stress. 5 Beschrijf de onzichtbare koffer en leg uit hoe je er, door traumasensitief opvoeden, voor kunt zorgen dat de koffer opnieuw wordt ingepakt. 7.4

Dia’s

Begrijpen van de effecten van trauma Module 3

93 7.4 · Dia’s

Voordat de deelnemers arriveren, zet je de flipover met de ideeën die tijdens de laatste bijeenkomst naar voren zijn gekomen klaar. Begroet de deelnemers als ze binnenkomen. Begin de sessie met het bedanken voor hun aanwezigheid. Richt hun aandacht op de ideeën uit de vorige bijeenkomst, lees voor wat de deelnemers de vorige keer op de post-its hebben gezet. Vraag de deelnemers te vertellen over ervaringen die zij sinds de laatste bijeenkomst hebben opgedaan. Geef ze vijf tot tien minuten de tijd om hierover te discussiëren. Tijdens de vorige bijeenkomst is besproken wat trauma is en wat de invloed daarvan op kinderen is. Nu gaan we dieper in op wat er gebeurt in het lichaam en de geest van een getraumatiseerd kind.

Esseneel element 1

De trauma-effecten kunnen zich bij een kind manifesteren doordat het zich afreageert, zich terugtrekt of problemen op school krijgt, of zelfs door lichamelijke klachten (zoals hoofdpijn of buikpijn). In de puberteit kunnen middelengebruik, eetstoornissen en automutilatie gevolgen van trauma zijn. Om te begrijpen waardoor trauma dit soort effecten heeft, moeten we weten hoe ervaringen de hersenen vormen.

7

94

Hoofdstuk 7 · Module 3: Begrijpen van de effecten van trauma

We leren door ervaringen

7 Bij het bespreken van de dia’s over de stok en de slang is het belangrijk dat je dit op een geanimeerde manier doet. Laat de deelnemers zich voorstellen dat ze in het bos lopen en laat ze actief meedenken over wat ze zouden ervaren en denken in de verschillende situaties. Alles wat we verwachten en geloven – over onszelf, anderen en de wereld om ons heen – leren we door ervaringen. Stel je voor dat je een wandeling maakt in een park vlak bij je huis. Je kijkt naar de grond en ziet plotseling een grote slang voor je op het pad. Hoe denk je dat je reageert? Geef tijd om te reageren.

We leren door ervaringen

95 7.4 · Dia’s

Stel je voor dat je een paar dagen later door hetzelfde park moet lopen. Hoe zou je je dan voelen? Loop je er op een andere manier? Geef tijd om te reageren.

We leren door ervaringen

Waarschijnlijk zul je de grond veel scherper in de gaten houden. Als je bijvoorbeeld een stok op het pad ziet liggen, zul je waarschijnlijk schrikken. Ook al voordat de gedachte: ‘Help, een slang!’ in je opkomt. Zelfs als je vaker door het park loopt zonder ooit nog een slang te zien, zal die ene keer dat je hem wél zag je beeld van het park veranderen. Dan verwacht je daar gevaar. Dat komt doordat het gevaarlijker is om een slang te verwarren met een stok dan in elke stok een slang te zien. Onze hersenen zijn op die manier van bedrading voorzien: om te generaliseren in de richting van gevaar, zodat we onszelf kunnen beschermen.

Intern alarmsysteem

7

96

7

Hoofdstuk 7 · Module 3: Begrijpen van de effecten van trauma

Om te begrijpen hoe de hersenen reageren op gevaar, helpt het om het interne alarmsysteem nader te bekijken. In onze hersenen bevindt zich de amygdala. De amygdala koppelt binnenkomende informatie, afkomstig van de verschillende zintuigen, aan een emotie. Op die manier krijgen herinneringen aan meegemaakte gebeurtenissen een emotionele waarde. Het kan hierbij om positieve of negatieve emoties gaan. De amygdala lijkt vooral gespecialiseerd in het opslaan van patronen van (mogelijk) gevaarlijke situaties. Een bedreigende situatie kan zo snel worden herkend, waardoor er op tijd gereageerd kan worden. De amygdala heeft daarmee dus de functie van een alarmbel. In het voorbeeld van de stok en de slang heeft de amygdala bijvoorbeeld opgeslagen dat je in een park, misschien in een specifiek deel van het park waar een bepaald soort planten staat, een slang kunt tegenkomen. Bij het zien van de stok die op een slang lijkt, slaat de amygdala alarm. Hierdoor kunnen we snel reageren op een bedreigende situatie. In dit geval is het loos alarm. Omdat de hersenen altijd gericht zijn op het vergroten van onze overlevingskansen, zal de amygdala eerder te snel een stok voor een slang aanzien dan andersom. Het is immers veiliger om in iedere stok een slang te zien, dan één keer een slang voor een stok aan te zien.

Intern alarmsysteem

Als de dreiging weg is, keert alles weer terug in normale toestand.

De hersenen geven chemische stoffen af die het lichaam helpen om te reageren op de bedreiging (vechten, vluchten of bevriezen).

Wanneer de alarmbel in onze hersenen aangeeft dat er gevaar dreigt, activeren de hersenen de aanmaak van adrenaline, cortisol en andere stresshormonen. Die activeren de systemen waarmee we direct op gevaar kunnen reageren: door te vechten, te vluchten of te bevriezen. Deze reactie wordt afgegeven door het onderste deel van de hersenen, ook wel het primitieve brein genoemd. Dit onderste deel van de hersenen ontwikkelt zich het eerst en het controleert de basisfuncties en -reacties die we nodig hebben om te overleven, zoals angst, woede, seksuele verlangens en het geheugen. Het onderste deel van de hersenen stelt ons in staat om snelle beslissingen te nemen, die ons beschermen in een gevaarlijke situatie. Andere, hoger gelegen en meer ontwikkelde delen van de hersenen zijn verantwoordelijk voor denken, redeneren en het bewust verwerken van informatie. Deze bovenste hersendelen helpen om de dreiging te analyseren en geven een signaal aan het onderste deel van de hersenen om te stoppen met het produceren van stresshormonen, zodat het lichaam weer normaal kan functioneren.

97 7.4 · Dia’s

Als jij je realiseert dat je een stok ziet in plaats van een slang en je je kunt ontspannen, hebben deze meer ontwikkelde delen van de hersenen hun werk gedaan.

Intern alarmsysteem Als de dreiging aanwezig blij of herhaald wordt, blij het alarmsysteem in een toestand van hoge alertheid.

De hersenen geven chemische stoffen af die het lichaam helpen om te reageren op de bedreiging (vechten, vluchten of bevriezen).

Bij de meeste mensen stopt de reactie van het lichaam op de noodsituatie kort nadat het gevaar is geweken, maar bij chronisch getraumatiseerde kinderen werkt dit systeem door. De stresshormonen blijven aangemaakt worden. Daardoor functioneren de delen van de hersenen die functies uitoefenen zoals denken en plannen minder efficiënt. De stresshormonen en aanverwante chemische stoffen die de hersenen aanmaken, belemmeren het rationeel denken. Denk eens aan een gebeurtenis die je echt angst heeft aangejaagd. Kon je op dat moment nog helder denken, nieuwe informatie in je opnemen en toekomstplannen maken? Of was al je mentale energie erop gericht om jezelf in veiligheid brengen?

Window of tolerance

7

98

7

Hoofdstuk 7 · Module 3: Begrijpen van de effecten van trauma

De window of tolerance – of voor kinderen ‘het raampje’ – laat zien hoe stress bij mensen zo kan oplopen dat rationeel denken niet meer lukt. Als je binnen je window of tolerance functioneert, werken de verschillende delen van de hersenen efficiënt samen. Cognitieve, emotionele, sensorische en motorische informatie wordt goed geïntegreerd. De window of tolerance vormt zo een optimale zone voor informatieverwerking. Binnen die zone wisselt het spanningsniveau vanzelf, afhankelijk van de situatie en de conditie van een kind. Is een kind moe of heeft het honger, dan loopt de spanning op. Gaat een kind slapen, dan zakt de spanning; moet een kind een prestatie leveren, dan stijgt de spanning juist weer. Wanneer het interne alarmsysteem van een kind aangeeft dat er sprake is van gevaar, volgt er een stressreactie in de vorm van hyperarousal of hypo-arousal. Bij hyperarousal maakt het lichaam zich klaar om te reageren op het gevaar door te vechten of te vluchten. Dit zorgt onder andere voor de aanmaak van stresshormonen, extra zuurstof in het bloed, een verhoogde hartslag en het aanscherpen van de zintuigen. Als de amygdala het signaal geeft dat vechten of vluchten niet helpend is, gaan het lichaam over op hyperarousal. Dit noemen we bevriezen. De hartslag gaat omlaag, er wordt minder bloed rondgepompt, de ademhaling wordt oppervlakking en het lichaam maakt stoffen aan die de pijn kunnen verdoven. Als een kind in een staat van hyperarousal of hypo-arousal is, is hij buiten zijn window of tolerance (buiten zijn raampje) en kan hij geen informatie verwerken. Bij getraumatiseerde kinderen met een overactief intern alarmsysteem is het raampje heel smal. De hersenen geven dan steeds opnieuw aan dat er gevaar is. Een kind reageert dan snel met hyperarousal of hypo-arousal en kan dus heel vaak niet nadenken over zijn reacties. > Video’s ‘Window of tolerance’ te vinden via 7 https://www.youtube.com/watch?v=

Wcm-1FBrDvU De Britse organisatie Beacon House heeft een (Engelstalige) animatie gemaakt die het gedrag van kinderen illustreert aan de hand van the window of tolerance. De animatie laat zien hoe kinderen heen en weer kunnen slingeren tussen hyperarousal en hypo-arousal en maakt ook duidelijk wat volwassenen kunnen doen om het kind te helpen weer in zijn raampje te komen.

99 7.4 · Dia’s

Dissociae Gina: ‘Ik denk niet dat er een moment is geweest dat ik niet werd misbruikt als kind. Om het misbruik te overleven, deed ik alsof de echte ik onaankelijk was van mijn lichaam. Op die manier overkwam het misbruik mij niet echt, maar alleen de huid waarin ik mij bevond.’

Lees de uitspraak van Gina voor. Sommige kinderen (zoals dit meisje) dissociëren als zij mishandeld of seksueel misbruikt worden, zodat de gebeurtenis niet helemaal tot hen doordringt. Een kind dat heeft geleerd te dissociëren om zichzelf te beschermen, kan gedurende elk stressvol of emotioneel moment (gemakkelijk weer opnieuw) dissociëren.

Genen vormen de basis, ervaringen zijn de vormgevers van onze hersenen

Wanneer een baby geboren wordt, zijn er al meer dan honderd miljard neuronen (hersencellen) aangemaakt. De meeste neurale verbindingen tussen de cellen ontwikkelen zich vooral na de geboorte in de eerste levensjaren op basis van de ervaringen die een kind opdoet. Via deze neurale verbindingen kan er informatie tussen hersencellen worden uitgewisseld.

7

100

Hoofdstuk 7 · Module 3: Begrijpen van de effecten van trauma

De snelheid waarmee deze neurale verbindingen worden aangemaakt, is enorm hoog. Per seconde maakt een baby zevenhonderd nieuwe neurale verbindingen aan. > Video ‘Experiences build brain architecture’ Deze film is de eerste van een serie van drie, ontwikkeld door het Center on the Developing Child van de Harvard Universiteit. De film laat zien hoe de hersenen van een baby zich ontwikkelen op basis van ervaringen die de baby opdoet. 7 https://developingchild.harvard.edu.

Ervaringen vormen onze hersenen 7

• Hersenen ontwikkelen zich van onderen naar boven: • van primi ef (voor overleving) • naar meer complex (controlecentrum)

• Hoe vaker een ervaring wordt herhaald, des te sterker worden de verbindingen. • De verbindingen vormen netwerken. Deze netwerken vormen samen de bedrading van onze hersenen.

Trauma in de vroege kinderjaren heeft een grote impact, omdat juist in die tijd de hersenen zich ontwikkelen en organiseren. De hersenen van een kind ontwikkelen zich vanaf de basis, beginnend met de meest basale functies voor overleving (inclusief die functies die door het primitieve brein worden gecontroleerd). De ontwikkeling wordt steeds complexer naarmate het kind meer ervaringen opslaat. De onderste delen vormen de basis voor de hoger gelegen hersendelen. Vergelijk het maar met het fundament van een huis. De cortex is het bovenste deel van de hersenen en komt als laatste tot ontwikkeling. Het voorste deel van de cortex is de prefrontale cortex. Als deze volledig is ontwikkeld, werkt het als controlecentrum van de hersenen. Je kunt dit vergelijken met een controlecentrum op een vliegveld. Voor het goed functioneren van het controlecentrum zijn de uitvoerende regelfuncties (executieve functies) belangrijk. Denk maar aan taken zoals plannen, organiseren, het richten en vasthouden van de aandacht en het onderdrukken van impulsen. Van alle delen van de hersenen is de cortex het meest plastisch. Neurale verbindingen vormen netwerken die onderling samenwerken en de bedrading van de hersenen vormen. Voor de rest van het leven van een kind vormen deze netwerken de basis voor de ontwikkeling, het gedrag en zelfs de gezondheid. Daarbij bepalen de omgeving waarin het kind opgroeit en de ervaringen die het opdoet, welke verbindingen en netwerken worden gebruikt. Verbindingen en netwerken die vaak worden gebruikt worden sterker, net zoals spieren sterker worden door regelmatige training.

101 7.4 · Dia’s

Voor meer informatie over de ontwikkeling van de hersenen kun je verwijzen naar de extra informatie aan het einde van module 4.

Ervaringen in de ouder-kind interace zijn het meest belangrijk

Vooral de ervaringen die een kind opdoet in de relatie (interactie) met ouders of andere verzorgers zijn van grote invloed op de ontwikkeling en organisatie van de hersenen. Tijdens deze interacties zoeken jonge kinderen van nature contact met hun ouders door het gebruik van verschillende gezichtsuitdrukkingen, gebaren en door te babbelen. Ouders reageren op hun beurt intuïtief met eenzelfde soort gezichtsuitdrukking en stemgebruik. Dit gedrag tussen kind en ouder lijkt op een pingpongspel, waarbij de reactie van de ene persoon een reactie bij de andere persoon oproept. Deze ervaringen leiden tot neurale verbindingen die de basis vormen voor gedachten, gevoelens en gedrag. Door de relatie met ouders en verzorgers ontwikkelen kinderen hersenverbindingen, die het mogelijk maken om anderen te vertrouwen, hun eigen emoties te reguleren en van anderen te houden. > Video ‘Serve and Return Interactions shape brain circuitry’ Dit is het tweede deel uit de serie van drie gemaakt door Center on the Developing Child van de Harvard Universiteit. Deze film brengt in beeld hoe belangrijk de interactie tussen ouder en kind is voor een gezonde ontwikkeling van de hersenen. 7 https://developingchild.harvard.edu.

7

102

Hoofdstuk 7 · Module 3: Begrijpen van de effecten van trauma

De ontwikkeling van hersenen in onveilige omstandigheden • De hersenen ontwikkelen zich om te overleven in onveilige omstandigheden:

• een kind is constant alert op gevaar • een kind ervaart steeds meer neutrale prikkels als bedreigend waardoor het vaak reageert met stressreaces • het interne alarmsysteem wordt overacef

7 Bij chronische stress veranderen steeds meer oorspronkelijk neutrale prikkels in triggers. Steeds meer situaties roepen dan een stressreactie op. Hierdoor raakt het stresssysteem steeds vaker en langer geactiveerd dan nodig. Kinderen blijven hierdoor voortdurend alert op gevaar en kunnen op onverwachte momenten stressreacties vertonen. Aangeleerde stressreacties verdwijnen meestal niet vanzelf. Doordat een kind dat te maken heeft met chronische stress en constant alert is op gevaar, ook in neutrale situaties, kan hij op onverwachte momenten stressreacties vertonen. Denk maar aan de smalle window of tolerance.

Toxische stress

POSITIEVE STRESS Kortdurende verhoging van de hartslag, lichte toename van stresshormonen VERDRAAGBARE STRESS Forse, jdelijke stressreace, gebufferd door ondersteunende relaes TOXISCHE STRESS Aanhoudende acvering van stresssystemen in afwezigheid van beschermende relaes

103 7.4 · Dia’s

Jonge kinderen zijn nog niet in staat om dit verhoogde stressniveau zelf weer te verminderen. Ze hebben daar hun ouders voor nodig. Wanneer deze ouders zelf de oorzaak van de stress zijn en/of wanneer ze hun kinderen onvoldoende kunnen helpen de stress te reguleren, ontstaat er toxische stress. Stress op zich is dus niet ongezond. Wanneer een kind zich gestrest voelt voordat hij een nieuwe activiteit begint, helpt hem dat waarschijnlijk om dit beter te kunnen doen. We noemen dit positieve stress. Ook als een kind in omstandigheden verkeert waar veel stress is, bijvoorbeeld wanneer er iemand in het gezin ernstig ziek is of een gezin op de vlucht is voor oorlogsgeweld, kan een kind deze stress aan als hij zich voldoende gesteund voelt door zijn ouders of verzorgers. Dit noemen we verdraagbare stress. Als stresssystemen langdurig geactiveerd blijven en een kind te weinig steun en bescherming ervaart, dan is er sprake van toxische stress.

De ontwikkeling ontspoort door trauma • Toxische stress leidt o.a. tot: • problemen met zelfregulae • problemen met leren

• En op de lange termijn tot problemen op het gebied van: • gezondheid (cardiovasculaire aandoeningen, depressie, …) • maatschappelijk funconeren (werk, relaes, gezin, …)

Bij toxische stress blijven de hersenen in een overlevingsstand, waarbij de onderste hersendelen overactief zijn en de bovenste delen juist niet worden aangesproken. Toxische stress belemmert de ontwikkeling van de cortex, terwijl een kind die juist nodig heeft om stress te kunnen reguleren. Toxische stress beschadigt ook het deel van de hersenen dat een rol heeft bij het opslaan en terughalen van herinneringen. Door deze schade missen getraumatiseerde kinderen cognitieve, emotionele en sociale vaardigheden. Hierdoor kunnen ze minder goed plannen, ordenen, concentreren, afstemmen, evalueren, reflecteren, begrijpen wat er gezegd wordt, informatie logisch opslaan in het geheugen en informatie ophalen uit het geheugen. > Video ‘Toxic Stress derailes Healthy Development’ Dit is het derde deel uit de serie van drie gemaakt door Center on the Developing Child van de Harvard Universiteit. Hier wordt in beeld gebracht welke schade toxische stress kan hebben op de in ontwikkeling zijnde hersenen. 7 https://developingchild.harvard.edu.

7

104

Hoofdstuk 7 · Module 3: Begrijpen van de effecten van trauma

Ontwikkeling weer op het goede spoor krijgen

7 Het goede nieuws is dat kinderen en jongeren van wie de ontwikkeling door trauma is verstoord, nieuwe manieren van denken, relateren en emotioneel reageren kunnen aanleren. De cortex, het bovenste gedeelte van de hersenen dat functioneert als een controlecentrum op een vliegveld, blijft zich namelijk gedurende de adolescentie en volwassenheid ontwikkelen. Door nieuwe, positieve ervaringen en voorbeelden te bieden, en deze heel vaak te herhalen, kunnen we getraumatiseerde kinderen helpen om nieuwe neurale verbindingen te maken om de oude te overschrijven. Het proces van het ongedaan maken van het geleerde en het opnieuw opbouwen kost veel tijd en geduld en vooral heel veel herhaling van herstellende ervaringen. Je kunt een neurale verbinding zien als een paadje in een weiland, waar je iedere dag dezelfde weg aflegt. Wil je je route door het weiland aanpassen, dan moet je je de eerste keren een weg banen door het hoge gras. Dit vergt aardig wat inzet en motivatie, maar na verloop van tijd heb je het gras platgetrapt en wordt het lopen gemakkelijker. Omdat je zo gewend bent geraakt aan je oude route, neem je die per ongeluk nog weleens, als je bijvoorbeeld diep in gedachten verzonken bent of als je gestrest bent en daardoor niet meer rustig kunt denken. Pas na een hele tijd, als je zo vaak het nieuwe pad hebt genomen dat het gras niet snel meer teruggroeit en het andere (oude) pad nauwelijks nog te zien is, kies je vanzelf het nieuwe paadje. We moeten altijd onthouden dat er hoop is en dat verandering mogelijk is. Bedenk je dat er veel druppels rode verf nodig zijn voordat de witte verf roze kleurt en dat elke druppel vooruitgang betekent.

105 7.4 · Dia’s

Ontwikkeling weer op het goede spoor krijgen • Door het vergroten van de veerkracht kan de ontwikkeling weer op het goede spoor komen. • Veerkracht zorgt ervoor dat toxische stress wordt omgezet in verdraagbare stress.

Het vergroten van de veerkracht van een kind is belangrijk omdat het een kind helpt toxische stress om te zetten in verdraagbare stress.

Wat traumasensieve opvoeders kunnen doen om veerkracht te vergroten • een veilige basis en stabiele relae bieden • emooneel en fysiek beschikbaar zijn • sensief reageren op behoeen van het kind • helpen bij zelfregulae • leiding geven en een voorbeeld zijn • een hoopvol toekomstperspecef bieden • het kind het gevoel geven dat het ergens bij hoort

Opvoeders kunnen de veerkracht van kinderen vergroten door: 5 veilig, voorspelbaar en steunend te zijn en stabiele relaties met andere veilige volwassenen te stimuleren; 5 goed op te letten wat kinderen nodig hebben en daarbij aan te sluiten; 5 te werken aan het vergroten van het gevoel van veiligheid en (zelf)vertrouwen;

7

106

Hoofdstuk 7 · Module 3: Begrijpen van de effecten van trauma

5 oog te hebben voor talenten en interesses die kinderen hebben en deze te stimuleren; 5 begrip te hebben voor de problemen die kinderen hebben bij het reguleren van hun emoties en gedrag en hen te helpen dit te leren, 5 hoop te bieden en het gevoel dat een kind er bij hoort.

Pauze

7

Onzichtbare koffer Traumasche ervaringen vormen de overtuigingen en verwachngen van kinderen: • over zichzelf • over de volwassenen die voor hen zorgen • over de wereld in het algemeen

We hebben gezien dat traumatische ervaringen de ontwikkeling van de hersenen van kinderen kunnen beïnvloeden. In het proces beïnvloeden deze ervaringen ook de overtuigingen en verwachtingen van kinderen. Veel getraumatiseerde kinderen hebben geleerd om het slechtste te verwachten en te denken van zichzelf en de mensen die voor hen zorgen.

107 7.4 · Dia’s

Deze opvattingen en verwachtingen zijn als een ‘onzichtbare koffer’ die kinderen met zich meedragen, van pleeggezin naar pleeggezin, van school naar school en van de kindertijd naar de volwassenheid.

Onzichtbare koffer

Bij getraumatiseerde kinderen is de koffer vooral gevuld met negatieve overtuigingen en verwachtingen. Het lastige van een onzichtbare koffer is dat de inhoud niet meteen te zien is. Het is belangrijk om je te realiseren dat de koffer al gevuld is voordat een kind bij jou komt. De overtuigingen die een kind over jou heeft, zijn gebaseerd op wat hij al eerder in zijn leven heeft ervaren. Het is belangrijk dat je de inhoud van de koffer van je kind begrijpt, om het kind te begrijpen en het te helpen om effecten van trauma te overwinnen. We bekijken de koffer van Marit. Wijs de deelnemers op de complete geschiedenis van Marit in het werkboek (7 H. 11). Het mag dan lijken alsof Marit te jong is om iets in haar koffer te hebben – ze is immers pas acht maanden oud – toch zijn haar hersenen al begonnen om bepaalde ervaringen en gevoelens met andere te verbinden. In de loop van haar korte leven heeft Marit de op de volgende dia beschreven gebeurtenissen meegemaakt. > Video ‘ReMoved’ De films ReMoved Part 1 en Part 2 zijn gemaakt door het echtpaar Nathanael en Christina Matanick en Tony Cruz. ReMoved deel 1 is een korte film over Zoë, een negenjarig meisje dat in verband met een onveilige thuissituatie uit huis wordt geplaatst. De film brengt op een indrukwekkende manier in beeld in welke emotionele rollercoaster Zoë belandt vanaf het moment dat ze in haar eerste pleeggezin wordt geplaatst. De film heeft inmiddels verschillende Amerikaanse en internationale filmprijzen gewonnen. Inmiddels is ook deel 2 verschenen ‘Remember my story’, waarin te zien is hoe het verder gaat met Zoë.

7

108

Hoofdstuk 7 · Module 3: Begrijpen van de effecten van trauma





U kunt er ook voor kiezen om de opdracht van de onzichtbare koffer te laten maken aan de hand van deze films. 7 https://removedfilm.com.

Marits geschiedenis • blootstelling aan huiselijk geweld • fysieke mishandeling (gebroken bo en en blauwe plekken) • scheiding van haar moeder • medisch trauma (inclusief ziekenhuisopname)

7

Nu Marit bij haar tante woont, vertoont zij het op de volgende dia beschreven gedrag.

Marits gedrag • Marit huilt en schreeuwt, ze wijst troosten af. • Ze schrikt snel en raakt overstuur van harde geluiden. • Ze schreeuwt wanneer ze naar de dokter moet, zelfs voordat de dokter haar hee aangeraakt. • Ze vindt troost bij haar fles, wanneer ze die zelf kan vasthouden. • Ze wordt rusg van bepaalde muziek.

109 7.4 · Dia’s

Wat zit er in Marits koffer?

Op basis van wat wij weten, wat denk jij dan dat Marit geleerd heeft? Wat zijn haar opvattingen over zichzelf? Geef de deelnemers de tijd om van gedachten te wisselen. Eén trainer leidt de discussie, terwijl de andere aantekeningen maakt op het bord of de flipover. Geef de deelnemers vijf minuten voor deze discussie (minder als de deelnemers eerder stoppen). Let erop dat de volgende punten aan de orde komen: 5 huilen is eng; 5 wanneer ik huil, reageert niemand op mij; 5 wanneer ik huil, slaan anderen mij of schreeuwen ze tegen mij; 5 er is niemand om mij te troosten, dus probeer ik mijzelf te troosten; 5 ik ben het niet waard om voor te zorgen. En hoe zit het met haar opvattingen over haar verzorgers? Geef de deelnemers opnieuw vijf minuten voor deze discussie (minder als ze eerder stoppen). Let erop dat de volgende punten aan de orde komen: 5 anderen veroorzaken pijn en bieden geen troost; 5 anderen zijn niet te vertrouwen. Wat denk je dat ze geleerd heeft over haar omgeving? Geef de deelnemers weer vijf minuten voor deze discussie (minder als ze eerder stoppen). Let erop dat de volgende punten aan de orde komen: 5 het is overal eng en onveilig; 5 ziekenhuizen zijn enge plekken, waar ik misschien pijn word gedaan of alleen gelaten word; 5 geluiden zijn vaak hard en overweldigend; 5 de fles is prettig; 5 de muziek is prettig.

7

110

Hoofdstuk 7 · Module 3: Begrijpen van de effecten van trauma

Laten we teruggaan naar onze eigen kinderen. Neem het ‘Mijn kind’-werkblad bij module 3 erbij. Gebaseerd op wat je weet over het gedrag van het kind en de traumageschiedenis, wat voor overtuigingen en verwachtingen draagt jouw kind mee in zijn of haar onzichtbare koffer?

Wat zit er in de koffer van mijn kind? Schrijf op wat je denkt dat er in de onzichtbare koffer van je kind zit. Denk daarbij aan:

7

• overtuigingen en verwachngen over het kind zelf • overtuigingen en verwachngen over jou en andere volwassenen • overtuigingen en verwachngen over de wereld

Geef de deelnemers vijf minuten om hierover na te denken en het ‘Mijn kind’-werkblad bij module 3 in te vullen.

De koffer ‘opnieuw inpakken’ • Hoe kunnen we de koffer ‘opnieuw inpakken’ met posi eve ervaringen en overtuigingen? • Kunnen we veerkracht vergroten door het kind zich veilig, capabel en geliefd te laten voelen?

Vraag één of twee vrijwilligers te vertellen wat er in de koffer van hun kind zit. Kies voor deelnemers die niet dominant waren in de discussie. Vraag om kort de leeftijd, de traumageschiedenis en het gedrag van de kinderen te beschrijven, voordat elk onderdeel uit de koffer wordt benoemd. Eén trainer leidt de discussie, terwijl de andere aantekeningen maakt op

111 7.4 · Dia’s

het bord of de flipover. Laat de helft van het bord of de flipover open om suggesties uit de groepsdiscussie te noteren. Nadat de deelnemers de kinderen en de koffers hebben beschreven, bedank je hen voor hun bijdrage en open je de groepsdiscussie. Nu we weten wat er in deze koffers zit, gaan we kijken wat we kunnen doen om er wat van de negatieve inhoud uit te krijgen. Wat kunnen we doen om deze koffers opnieuw in te pakken met positievere opvattingen en ervaringen? Hoe kunnen we deze kinderen helpen om veerkrachtiger te worden en ze te laten geloven dat zij veilig, capabel en geliefd zijn? Eén trainer leidt de discussie en behandelt beurtelings de inhoud van de koffers, terwijl de andere aantekeningen maakt op het bord of de flipover. Kies een negatieve overtuiging of verwachting en laat de deelnemers bedenken welke overtuiging of verwachting ze ervoor in de plaats willen hebben. Door één overtuiging te kiezen komen de deelnemers met specifiekere en concretere suggesties dan als je ze laat nadenken over de gehele inhoud van de koffer. Zorg ervoor dat onjuiste opvattingen over trauma gecorrigeerd worden. Deze activiteit duurt tien tot vijftien minuten. Aan het eind van de discussie bedank je de deelnemers voor hun goede ideeën. Vraag de deelnemers daarna om naar het werkblad van module 3 te gaan (zie de bijlage achterin dit boek en in 7 H. 10 van het werkboek). Geef hen vijf minuten om het deel over het opnieuw inpakken van de koffer in te vullen.

Waar traumasensief opvoeden toe kan leiden • Wanneer wij kinderen beschermen tegen nare ervaringen, leren zij dat de wereld veilig is. • Wanneer wij kinderen steunen en verzorgen en op ze reageren, leren zij dat ze ertoe doen en capabel zijn. • Wanneer wij kinderen affece en liefde geven, leren zij dat ze geliefd zijn.

7

112

Hoofdstuk 7 · Module 3: Begrijpen van de effecten van trauma

Afronding

7 Vraag iedereen om twee dingen die zij tijdens de bijeenkomst hebben geleerd en als meest bruikbaar en belangrijk beschouwen, uit te kiezen en om elk idee op een post-it te schrijven. Lees de bijdragen voor terwijl je ze op de flipover plakt. Geef de deelnemers vijf tot tien minuten de tijd om de ideeën te bespreken en te komen tot de drie of vier beste ideeën van de dag. Vraag de deelnemers om deze ideeën in gedachten te houden als zij met hun kinderen omgaan tijdens de dagen voorafgaand aan de volgende bijeenkomst. Laat de post-its op de flipover zitten, zodat je met elkaar gedurende de training een blad met goede ideeën creëert. Laat iedereen aan het einde van de bijeenkomst de spanningsthermometer invullen en loop rond om te kijken hoe het gaat. Zo nodig kun je een ontspanningsoefening doen met de groep voor het beëindigen van de sessie. Vraag de deelnemers om voor de volgende bijeenkomst in het werkboek de extra informatie bij module 3 te lezen.

113

Module 4: Een veilige omgeving creëren 8.1 Benodigdheden – 114 8.2 Aandachtspunten – 114 8.3 Leerpunten – 114 8.4 Dia’s – 115

 igitaal aanvullende content D De online versie van dit artikel (7https://doi.org/10.1007/978-90-368-1880-3_8) bevat aanvullend materiaal, toegankelijk voor daartoe geautoriseerde gebruikers. © Bohn Stafleu van Loghum is een imprint van Springer Media B.V., onderdeel van Springer Nature 2018 L. Coppens en C. van Kregten, Zorgen voor getraumatiseerde kinderen: een training voor opvoeders, https://doi.org/10.1007/978-90-368-1880-3_8

8

114

Hoofdstuk 8 · Module 4: Een veilige omgeving creëren

8.1

Benodigdheden

5 PowerPoint-presentatie Module 4 Een veilige omgeving creëren. 5 Werkblad ‘Mijn kind’ bij module 4 (zie Werkboek voor deelnemers 7 H. 10 en de bijlage achterin deze handleiding). 5 Werkblad ‘Mijn steunplan’ bij module 4 en de bijbehorende bijlage (zie 7 H. 10 in het werkboek, achterin dit boek en te downloaden via de online content). 5 Het verhaal van Isa (zie extra informatie in het werkboek 7 H. 5). 5 Verhalen van Tom, Jamie en Danny (zie werkboek 7 H. 11). 8.2

8

Aandachtspunten

5 Help de deelnemers het verschil te begrijpen tussen fysieke en psychische veiligheid bij getraumatiseerde kinderen en adolescenten. 5 Introduceer de veiligheidsboodschap bij de deelnemers en vertel hoe ze deze boodschap effectief aan getraumatiseerde kinderen en adolescenten kunnen overbrengen. 5 Voorzie de deelnemers van concrete voorbeelden en technieken om te kunnen omgaan met traumatriggers. 8.3

Leerpunten

5 Beschrijf de essentie van een veiligheidsboodschap en hoe deze effectief kan worden overgebracht op getraumatiseerde kinderen. 5 Definieer traumatriggers en geef hier een voorbeeld van. Geef ook een voorbeeld van de reactie op de herinnering. 5 Noem minimaal drie manieren waarop opvoeders kinderen kunnen helpen om te gaan met traumatriggers.

115 8.4 · Dia’s

8.4

Dia’s

Een veilige omgeving creëren Module 4

Voordat de deelnemers arriveren, zet je de flipover met de ideeën die tijdens de laatste bijeenkomst naar voren zijn gekomen klaar. Begroet de deelnemers als ze binnenkomen. Begin de sessie met het bedanken voor hun aanwezigheid. Richt hun aandacht op de ideeën uit de vorige bijeenkomst, lees voor wat de deelnemers de vorige keer op de post-its hebben gezet. Vraag de deelnemers te vertellen over ervaringen die zij sinds de laatste bijeenkomst hebben opgedaan. Geef ze vijf tot tien minuten de tijd om hierover te discussiëren.

Esseneel element 2

8

116

Hoofdstuk 8 · Module 4: Een veilige omgeving creëren

In de vorige module hebben we ons gericht op het begrijpen van de effecten van trauma op de kinderen die aan onze zorg zijn toevertrouwd. Nu gaan we kijken naar manieren waarop we kinderen kunnen helpen te herstellen en veerkrachtiger te worden, waarbij in het bijzon­­ der aandacht is voor essentieel element 2: ‘Help jouw kind zich veilig te voelen.’ Veiligheid is belangrijk voor alle kinderen, maar het is cruciaal voor getraumatiseerde kinderen. Voor deze kinderen is hun omgeving vaak beangstigend en onvoorspelbaar geweest. Om te kunnen herstellen, is het nodig dat ze zich veilig kunnen voelen en geloven dat er volwassenen in hun leven zijn die veiligheid en zekerheid kunnen bieden.

Wat is veiligheid?

8

Volgens het woordenboek is veiligheid: gevrijwaard blijven van het gevaar van het ondergaan of veroorzaken van pijn, letsel of verlies. In de werkelijkheid is het een stuk gecompliceerder. Om dit beter te begrijpen doen we een oefening. Denk aan een moment in je leven waarop jij je bedreigd, bang of ongerust voelde. Benadruk de deelnemers dat ze aan een gebeurtenis terugdenken die op dit moment niet te veel emoties oproept. Probeer je te herinneren hoe het voelde, zowel fysiek als emotioneel. Geef de deelnemers een moment om hierover na te denken. Bedenk nu wat er nodig was om je veilig en zeker te voelen. Was het iets wat je deed? Iets wat een ander deed? Naar een speciale plek gaan? Een overtuiging? Een voorwerp? Of een combinatie van deze dingen? Geef de deelnemers een paar minuten om na te denken. Open dan de discussie. Laat deze maximaal tien minuten duren. Eén trainer leidt de discussie, terwijl de andere aantekeningen maakt op het bord of de flipover. Vergelijk de uitkomsten van de oefening die we net gedaan hebben met de informatie van de volgende dia.

117 8.4 · Dia’s

Veiligheid en trauma • Fysieke veiligheid is niet hetzelfde als psychische veiligheid. • Jouw definie van veiligheid zal niet dezelfde zijn als die van je kind. • Om je kind te helpen zich veilig te voelen, helpt het om de omgeving te bekijken door je ‘traumabril’.

Getraumatiseerde kinderen hebben vaak meer behoefte aan controle, geruststelling en informatie om zich psychisch en fysiek veilig te voelen. Op de volgende dia wordt aangegeven wat het gevolg kan zijn van hun traumatische ervaringen als het gaat om ervaren van veiligheid.

Veiligheid en trauma Kinderen die traumasche gebeurtenissen hebben meegemaakt kunnen: • gegronde angsten hebben over hun eigen veiligheid of die van geliefden; • moeite hebben om erop te vertrouwen dat volwassenen hen zullen beschermen; • zich extreem bewust zijn van potenële gevaren; • problemen hebben om hun reaces op waargenomen gevaar te beheersen.

8

118

Hoofdstuk 8 · Module 4: Een veilige omgeving creëren

Het verband tussen trauma en gedrag Richard: ‘Toen we klaar waren met eten, zag ik dat er een koektrommel helemaal vol met koekjes stond. Ik kon mijn ogen bijna niet geloven. Ik was bang dat de koekjes op een of andere manier ’s nachts zouden verdwijnen, terwijl ik lag te slapen. Ik wilde niet ’s ochtends wakker worden met honger, wetende dat er niets te eten in huis was. Om dat te voorkomen nam ik een aantal koekjes uit de trommel en deed ze in mijn zak. Niet om ze op te eten, maar als bescherming tegen een mogelijke aanval van honger. Ik doorbrak de gewoonte van het stelen of hamsteren van eten pas toen ik er enigszins op kon vertrouwen dat er bij iedere maaljd genoeg te eten was.’

8 Klinkt het verhaal van Richard bekend?1 Zowel bij hem als bij veel kinderen die mishandeld en verwaarloosd zijn, was de aanwezigheid en beschikbaarheid van eten direct verbonden met hun gevoel van veiligheid. Het feit dat er genoeg te eten was, was niet voldoende om zich veilig te voelen. Deze jongen bleef voedsel hamsteren om zich veilig te voelen. Voor opvoeders is het belangrijk dat ze het verband herkennen tussen trauma en gedrag (zoals het hamsteren van voedsel). Er zijn veel manieren waarop je getraumatiseerde kinderen kunt helpen zich psychisch veilig te voelen. Sommige voorbeelden kunnen je bekend voorkomen uit de vorige bijeenkomst.

Vergroten van veiligheid • Help het kind om het huis en de buurt te leren kennen. • Geef het kind controle over bepaalde aspecten van zijn of haar leven. • Stel grenzen. • Laat het kind weten wat er gaat gebeuren. • Zie het kind en waardeer het zoals het is. • Help het kind een gevoel van con
nuïteit en verbondenheid met het verleden te behouden.

1

Bron: Wright, R. (1945). Black boy. New York: Harper Collins.

119 8.4 · Dia’s

Als een getraumatiseerd kind bij je in huis komt wonen, is het belangrijk dat je het onmiddellijk de boodschap geeft dat het veilig is. Als het mogelijk is, vraag dan of degene die het kind bij jou thuis brengt nog een poosje blijft, zodat de boodschap van de veilige omgeving duidelijk wordt. Op die manier ziet het kind jou en die persoon direct als onderdeel van een team dat samenwerkt voor zijn of haar veiligheid.

Geef het kind de boodschap dat het veilig is • Vorm een team met andere opvoeders of begeleiders. • Spreek op ooghoogte van het kind, in begrijpelijke taal. • Beloof het kind dat het fysiek veilig is. • Vraag direct wat het kind nodig hee om zich veilig te voelen. • Volg daarbij goed wat het kind aangee. • Laat het kind weten dat jij er bent om te luisteren naar wat het nodig hee.

Kinderen die op zeer jonge leeftijd een traumatische gebeurtenis hebben meegemaakt, kunnen vaak letterlijk de woorden niet vinden om aan te geven wat ze nodig hebben om zich veilig te voelen. Maar toch kunnen we kinderen laten weten dat we om ze geven en naar ze willen luisteren. Stel het kind gerust en zeg dat je er altijd bent om te praten als hij of zij bang is. Als het kind je vertelt dat het zich zorgen maakt, is het belangrijk dit serieus te nemen. Zelfs als het lijkt of de zorgen overdreven of onrealistisch zijn.

8

120

Hoofdstuk 8 · Module 4: Een veilige omgeving creëren

Geef het kind de boodschap dat het veilig is • Neem zorgen serieus. • Toon empathie. • Erken dat de gevoelens van het kind ertoe doen. • Wees geruststellend en realissch over wat je kunt doen. • Wees eerlijk over wat je wel en niet weet. • Help het kind zijn of haar zorgen aan andere opvoeders of begeleiders te vertellen.

8 Erken dat de gevoelens van het kind ertoe doen, in het licht van de gebeurtenissen in het verleden. Laat het kind weten dat alle angsten en zorgen te bespreken zijn. Help het kind bijvoorbeeld met het maken van een lijst met zorgen waar het mee zit. Alleen het opschrijven van een bepaalde angst kan het gevoel van controle al versterken. Vraag de groep om het Mijn kind’-werkblad bij deze module ‘Een veilige omgeving creëren’ voor zich te nemen. Wat voor boodschap van veiligheid zou je je kind willen geven? Welke geruststelling op het gebied van fysieke veiligheid kun je bieden? En hoe zou je dit verwoorden, rekening houdend met de leeftijd van het kind? En hoe kun je samenwerken met anderen (bijvoorbeeld een pleegzorgmedewerker) om deze boodschap over te brengen? Laat hen even nadenken over kun kind en het bovenste deel van het werkblad invullen. Geef de deelnemers hierna ongeveer vijf minuten de tijd om vragen te stellen en/of te ­discussiëren.

121 8.4 · Dia’s

Leg de huisregels uit • Houd rekening met de geschiedenis van het kind. • Overspoel het kind niet. • Benadruk de veiligheid. • Wees flexibel als dat kan.

Dankzij huisregels en gewoonten verloopt alles soepel in het gezin. Vooral als er meer kinderen zijn (en een partner en soms huisdieren) die allemaal onder hetzelfde dak wonen. Structuur en regelmaat zijn belangrijk bij het creëren van een gevoel van zekerheid bij getraumatiseerde kinderen. Als je uitlegt hoe het er in je huis aan toegaat, voorkom je dat een kind zich verloren voelt of uit de pas gaat lopen met de rest van het gezin. Maar als je het eerste uur of op de eerste dag dat het kind er is, al strikte regels oplegt, kun je het signaal geven dat je huishouden strak georganiseerd is in plaats van veilig en geruststellend. Zoek naar de juiste balans. 5 Houd rekening met de geschiedenis van het kind. Veel getraumatiseerde kinderen hebben in een chaotische omgeving gewoond, zonder regels en routine. Anderen woonden in een gezin waar het overtreden van regels zeer nare consequenties had. Het kan nuttig zijn om het kind eerst te vragen hoe het er in zijn voorgaande leefomgeving aan toeging (bijvoorbeeld op welk moment van de dag ze warm aten en wie de afwas deed), zodat je kunt uitleggen hoe het bij jou gaat en waarom dat anders is. 5 Overspoel het kind niet door het alles tegelijk te vertellen. Begin met de regels die het kind direct moet weten en kom pas met andere als de situatie zich voordoet. 5 Benadruk het positieve als je de regels uitlegt. Laat het kind merken dat de regels er zijn om het kind, de anderen en het huishouden te beschermen. 5 Wees flexibel, zelfs als je beperkingen oplegt. Bedenk dat een kind uit een huishouden waar verwaarlozing en mishandeling voorkwamen, niet bekend hoeft te zijn met regels. Laat het kind weten dat je wilt luisteren en helpen als het kind de regels niet goed snapt of moeite heeft om ze op te volgen.

8

122

Hoofdstuk 8 · Module 4: Een veilige omgeving creëren

Wees een co-regulator

8 Zoals we hebben gezien, hebben getraumatiseerde kinderen niet de vaardigheden ontwikkeld om hun gedachten en emoties te begrijpen, uiten en beheersen. Ze voelen zich misschien overdonderd door hun gedachten en gevoelens, vooral bij nieuwe spanningen, vreemde situaties en herinneringen aan hun trauma. Kinderen die gebukt gaan onder negatieve overtuigingen en verwachtingen uit hun onzichtbare koffer, kunnen onbewust die overtuigingen ‘bevestigen’ door gedrag te vertonen dat de reacties bij volwassenen uitlokt die zij verwachten. Als je met dat soort gedrag wordt geconfronteerd, kun je het allerbeste een ‘co-regulator’ zijn. Reageer rustig en ontkracht de overtuigingen uit de koffer van het kind.

Isa: ‘Ik begon te schelden tegen mijn pleegmoeder. Ik wilde dat zij haar zeleheersing zou verliezen. Ik dacht dat ze vroeg of laat iets zou zeggen dat mij zou kwetsen, en ik wilde haar voor zijn. Later werd ik somber. Ik wist dat ik mij onbeheerst had gedragen. Als ik boos word, realiseer ik me niet wat ik doe en kwets ik de mensen om mij heen. Ik ben verdrieg, omdat ik mezelf niet goed kan uitdrukken. Ik voel me net een wandelende jdbom. Ik hoop dat ik een pleegmoeder kan vinden die mijn boosheid aan kan en mij kan helpen me te beheersen.’

123 8.4 · Dia’s

Om een effectieve begeleider voor je kind te zijn, helpt het een co-regulator te zijn. Een kind als Isa schreeuwt om een co-regulator, iemand die haar woede en andere overweldigende emoties kan indammen, haar gedachten kan bijsturen en haar kan helpen om zichzelf in de hand te houden en anderen niet meer te kwetsen met haar gedrag. Alleen dan kan een kind als Isa zich veilig voelen. Het complete verhaal van Isa staat in het werkboek (7 H. 5).

Wees een co-regulator • Wees bereid (en voorbereid) om sterke emoonele reaces toe te staan. • Denk aan de koffer. • Reageer rusg maar standvasg. • Help je kind na een uitbarsng gevoelens te herkennen en benoemen. • Verzeker je kind dat het in orde is om emoes te voelen.

In de volgende module zullen we verder ingaan op hoe je kunt omgaan met heftige emotio­ nele reacties van kinderen en het gedrag dat zij kunnen vertonen. Sommige situaties kunnen bijzonder moeilijk zijn voor getraumatiseerde kinderen en kunnen ertoe leiden dat het kind zich ongepast gedraagt, gaat vechten om de controle of overstuur raakt. We noemen dit emotionele ‘hotspots’. > Video’s ‘Circle of Security’ Op YouTube zijn verschillende filmpjes te vinden over de Circle of Security. De Circle of Security laat zien hoe het gedrag van kinderen er uit kan zien bij verschillende gehechtheidsstijlen en hoe je daar als opvoeder het beste op kunt reageren. 7 https://www.youtube.com/watch?v=1wpz8m0BFM8 7 https://www.youtube.com/watch?v=F6DhnbgRAOo 7 https://www.youtube.com/watch?v=cW2BfxsWguc

8

124

Hoofdstuk 8 · Module 4: Een veilige omgeving creëren

Emoonele ‘hotspots’ • Eten en maaljden. • Slaap en bedjden. • Fysieke grenzen, privacy, persoonlijke verzorging en medische zorg.

8

Eten Isa: ‘Ik had een lijst gemaakt van dingen die mijn zus en ik graag aten, zodat onze nieuwe pleegmoeder ze kon kopen. Maar ze kocht niet precies wat we wilden. Ze bracht de verkeerde cornflakes mee, ze lengde de limonade aan met lauw water en ze gaf ons bruin brood in plaats van wit brood. Van al die kleine dingen werd ik woedend. Het leek wel alsof het niet uitmaakte wat ik zei, alsof ze ons kon behandelen zoals zij wilde.’

Is de reactie van Isa onredelijk? Ondankbaar? Onbegrijpelijk? En heb je bij kinderen die aan jouw zorg zijn toevertrouwd weleens dergelijke reacties meegemaakt? Geef de deelnemers een paar minuten om hierover te discussiëren. Voor veel getraumatiseerde kinderen kan eten en de ervaring gevoed te worden emotioneel geladen zijn.

125 8.4 · Dia’s

Eten en maaljden • Wees je bewust van de geschiedenis van het kind. • Pas je zo mogelijk aan de voedselvoorkeuren van het kind aan. • Stel vaste eetmomenten in. • Betrek het kind bij het plannen en klaarmaken van maaljden. • Houd de maaljden rusg en ondersteunend.

Let bij het omgaan met maaltijden op het volgende. 5 Wees je bewust van de geschiedenis van het kind. In het verleden van het kind zijn maaltijden misschien ontoereikend en onvoorspelbaar geweest of waren het momenten waarop conflicten werden uitgevochten. In sommige gezinnen was eten misschien de enige bron van troost. In andere gezinnen was er niet genoeg en moesten kinderen pakken wat ze pakken konden. 5 Kom zo mogelijk tegemoet aan de voedselvoorkeuren van het kind. Eten dat het kind associeert met veiligheid en troost, vind jij misschien vreemd of ongezond. Maar als je ervoor zorgt dat een paar van die dingen altijd beschikbaar zijn, geef je je kind een sterk signaal van veiligheid. 5 Stel vaste eetmomenten in. 5 Betrek het kind bij de planning en het bereiden van de maaltijden. Houd daarbij ook de geschiedenis van het kind in gedachten. Inspraak in het menu kan kracht geven, maar voor kinderen die voor hun eten hebben moeten vechten, kan het ook eerder een traumatrigger zijn dan een troost. Pas je handelingen aan de behoeften van het kind aan. 5 Houd de maaltijden rustig en ondersteunend. Help het kind om maaltijden te zien als tijdstippen waarop gezinsleden bij elkaar komen om van elkaars gezelschap te genieten en verhalen uit te wisselen. Op welke andere manieren kun je de maaltijden voor het kind veiliger maken? Neem vijf minuten voor suggesties en discussie. Eén trainer leidt de discussie, terwijl de andere aantekeningen maakt op het bord of de flipover. Let erop dat de discussie gericht blijft op trauma.

8

126

Hoofdstuk 8 · Module 4: Een veilige omgeving creëren

Slapen Isa: ‘Ik werd in paniek wakker en kon niet meer in slaap komen. Mijn pleegmoeder kwam mijn kamer binnen: ‘Lieverd, wat is er?’ Ik kon haar niet eens vertellen hoe ik me voelde. Ik kon niet onder woorden brengen wat er aan de hand was.’

8 Lees de uitspraak van Isa voor.

Slaap en bedjd

Net als de maaltijden kunnen naar bed gaan, slapen en dromen bijzonder moeilijk zijn. Een kind dat posttraumatische stressreacties heeft, kan slaapproblemen hebben. Als het de ogen dichtdoet, kunnen beelden van de traumatische gebeurtenissen voorbijflitsen. Het kind kan wakker worden van nachtmerries. Daarom kan een getraumatiseerd kind proberen om het naar bed gaan te vermijden. In bed liggen kan kinderen ook het gevoel geven dat zij buitengewoon kwetsbaar en alleen zijn. Zij kunnen seksueel misbruikt zijn terwijl ze in bed lagen, of werden in bed gegooid nadat een ouder ze had mishandeld. Een getraumatiseerd kind kan

127 8.4 · Dia’s

ook het ontwaken in de ochtend moeilijk vinden. Kinderen die in een instabiele omgeving zijn opgegroeid, ervaren soms het moment van wakker worden als het meest onveilig: ze gaan dan weer de dag met al zijn onzekerheden tegemoet. Probeer te achterhalen wat een kind gewend was wat betreft het naar bed gaan. Wat was hun routine bij het naar bed gaan? Wat vonden ze daar fijn en niet fijn aan? En bedenk je hierbij dat veel kinderen geen routine kenden bij het naar bed gaan. Pas je in eerste instantie aan aan de routine die het kind kent. Na verloop van tijd kun je kijken wat je aan de routine kunt veranderen, zodat het kind mogelijk beter kan (in)slapen. Hiernaast zijn er enkele basale dingen waardoor een getraumatiseerd kind zich veiliger kan voelen als het naar bed gaat en gaat slapen of wakker wordt.

Slaap en bedjd • Help het kind om zich de slaapkamer ‘toe te eigenen’. • Respecteer en bescherm de privacy van het kind. • Erken en respecteer angsten. • Stel vaste slaap en waakjden in, met voorspelbare en rusge rounes. • Zoek eventueel hulp.

5 Help het kind om zich de slaapkamer ‘toe te eigenen’ door het keuzes te laten maken bij de inrichting ervan. 5 Respecteer en bescherm de privacy van het kind en zorg dat andere gezinsleden dat ook doen. Vraag bijvoorbeeld altijd toestemming voordat je op het bed van het kind gaat zitten. 5 Erken en respecteer de angsten van je kind. Wees bereid om herhaaldelijk onder het bed en in de kast te kijken of laat zien dat het raam echt dicht is. Zorg voor een nachtlampje en verzeker je kind ervan dat je het verdedigt tegen welke dreiging dan ook. 5 Stel vaste slaap- en waaktijden in, met voorspelbare en rustige routines. Lees bijvoorbeeld elke avond een verhaaltje voor en/of bespreek samen de leuke momenten van de dag. Laat het kind beslissen hoe het gewekt wil worden. Een wekker zou te indringend kunnen zijn voor een kind dat altijd alert is op gevaar. Wat denk je van een wekkerradio afgestemd op een favoriete zender? Een zacht klopje op de schouder? Zorg dat het kind precies weet wat het kan verwachten, elke avond en elke ochtend. Door gewoonten te hanteren waarop ze kunnen bouwen, kun je helpen het kind het begin en het einde van de dag veilig te laten beleven. Bespreek de routines ook met je kind en evalueer samen hoe het op deze manier gaat. 5 Kinderen die veel moeite hebben met bedtijd en slaap, kunnen baat hebben bij ­traumabehandeling.

8

128

Hoofdstuk 8 · Module 4: Een veilige omgeving creëren

Geef de deelnemers vijf minuten de tijd om suggesties te geven en hierover te discussiëren. Eén trainer leidt de discussie, terwijl de andere aantekeningen maakt op het bord of de flipover. Zorg dat de discussie gericht blijft op trauma.

Pauze

8

Fysieke grenzen Gina: ‘Ik denk niet dat er een moment is geweest dat ik niet werd misbruikt als kind. Om het misbruik te overleven, deed ik alsof de echte ik onaankelijk was van mijn lichaam. Op die manier overkwam het misbruik mij niet echt, maar alleen de huid waarin ik mij bevond. Nog steeds verraadt mijn lichaam mij soms. Huilen op momenten dat ik sterk wil blijven, moe worden en weigeren om mijn commando’s te gehoorzamen om wakker te blijven, en het ergste: fysieke reaces op seksuele toespelingen. Het lijkt alsof mijn lichaam een eigen geest hee . Ik haat de gedachte aan seksueel contact, maar mijn lichaam reageert erop, zelfs als het ongewenst is.’

Lees de uitspraak van Gina voor. Veel kinderen, maar ook volwassenen, weten niet dat een fysieke reactie van ons geslachtsdeel onderdeel kan zijn van een stressreactie. Als een kind deze reactie van zijn of haar lichaam wel als een seksuele respons op ongewenste aanraking interpreteert, kan dit ervoor zorgen dat ze zichzelf schuldig vinden aan het misbruik. Dit bemoeilijkt de verwerking van de meegemaakte traumatische ervaringen. Kinderen als Gina hebben geleerd om

129 8.4 · Dia’s

hun lichaam als de vijand te zien of als iets dat verborgen moet worden of zo onaantrekkelijk mogelijk gemaakt moet worden. Ogenschijnlijk positieve dingen, zoals een knuffel, haren kammen of een warme douche, kunnen veel verschillende betekenissen hebben voor kinderen van wie het lichaam geschonden is. We moeten terdege rekening houden met de traumageschiedenis van onze kinderen als het gaat om situaties die te maken hebben met fysieke grenzen, ook als het gaat om persoonlijke verzorging, privacy, aanraking en medische onderzoeken en procedures.

Bij kinderen die zijn verwaarloosd, misbruikt of mishandeld komt het vaak voor dat zij: • niet hebben geleerd dat hun lichaam moet worden verzorgd en beschermd; • zich onthecht voelen en overhoop liggen met hun lichaam; • hun lichaam zien als een vat met nega eve herinneringen en ervaringen die ze bij zich dragen.

Weet je nog wanneer je leerde je tanden te poetsen? Je haar te kammen? Je gezicht te wassen? Velen van ons hebben deze basisvaardigheden zo vroeg geleerd, dat we ons nauwelijks herin­ neren wie het ons geleerd heeft en wanneer. Is het je opgevallen hoe vaak de kinderen die aan onze zorg zijn toevertrouwd niet over deze vaardigheden beschikken? Zij arriveren met tanden die echt nodig gepoetst moet worden. Of met haar dat zo in de war zit, dat je er amper een borstel doorheen krijgt. Deze kinderen verzetten zich tegen verzorging, in bad gaan en alles waardoor ze hun lichaam zien of aanraken. Hun lichaam dient als een constante herinnering, niet alleen aan wat er met hen gebeurd is, maar ook aan hoe weinig ze waard zijn. Om kinderen te helpen zich meer op hun gemak en veilig in hun lichaam te voelen, kun je het volgende doen.

8

130

Hoofdstuk 8 · Module 4: Een veilige omgeving creëren

Fysieke grenzen • Respecteer de fysieke grenzen van het kind. • Maak van de badkamer een veilige zone. • Wanneer je een jong kind helpt bij het douchen of in bad gaan, vraag dan toestemming voordat je het aanraakt en maak duidelijk wat je doet en waarom.

8 Geef de deelnemers vijf minuten de tijd om suggesties te geven en hierover te discussiëren. Eén trainer leidt de discussie, terwijl de andere aantekeningen maakt op het bord of de flipover. Zorg dat de discussie gericht blijft op trauma. Voor meer informatie over zaken omtrent veiligheid kun je de extra informatie in het werkboek aan het einde van module 4 lezen over ‘In de hand houden van emotionele hotspots’ en ‘het belang van aanraking’.

Traumasche herinneringen Herinneringen aan traumasche ervaringen kunnen leiden tot: • intense en ontregelende gevoelens die verbonden zijn aan het oorspronkelijke trauma; • ongepast gedrag dat misschien gepast was jdens de oorspronkelijke traumasche gebeurtenis.

Psychologische veiligheid bereik je niet alleen door een gevoel van controle over de buiten­ wereld, maar ook door het gevoel controle te hebben over wat er in jezelf omgaat. Dingen die herinneren aan traumatische ervaringen, traumatriggers, kunnen fysieke en emotionele

131 8.4 · Dia’s

reacties veroorzaken die het gevoel van veiligheid van het kind bedreigen. Ze kunnen mensen, situaties, plaatsen, dingen, geuren, geluiden, beelden of gevoelens gaan verbinden aan een traumatische gebeurtenis. Naderhand kan blootstelling hieraan in de hersenen van het kind worden geassocieerd met trauma en leiden tot intense en beangstigende gevoelens, die gelijkstaan aan wat ze voelden tijdens de oorspronkelijke ervaring. Soms begrijpt het kind wat er gebeurt, maar veel vaker is deze reactie volledig onbewust, waardoor het nog beangstigender wordt. Blootstelling aan traumatriggers, kan kinderen ertoe drijven zich te gedragen op een manier die niet past in de huidige situatie, maar die misschien gepast of zelfs nuttig was op het moment van de traumatische gebeurtenis. Chronisch getraumatiseerde kinderen kunnen gedurende de dag aan veel traumatriggers worden blootgesteld. Mogelijk denken ze dat overal gevaar dreigt en dat ze nooit veilig kunnen zijn. Denk bijvoorbeeld nog even terug aan het verhaal over de Ierse man die zo sterk negatief reageerde op de geur van sinaasappels.

Impact van traumatriggers Frequente reaces: • het kind blij in een toestand van emoonele ontreddering; • ontwijkend gedrag vertonen; • geïsoleerd raken van leeijdsgenoten en familie; • schaamte of angst om gek te worden; • anderen zien het als een overdreven reace op gewone gebeurtenissen.

5 Blootgesteld worden aan veel dingen die aan de traumatische gebeurtenissen herinneren, kan het kind chronisch in een toestand van emotionele verwarring houden. 5 Om deze traumatriggers te vermijden, kan een kind zich isoleren. 5 Een kind dat vaak sterk reageert, kan andere mensen of activiteiten gaan vermijden, omdat dit de enige manier is om zich veilig te voelen. 5 Kinderen – vooral adolescenten – kunnen zich schamen als anderen de reacties op de traumatriggers opmerken. Een tienerjongen die in de klas iedere keer dat iemand een boek laat vallen of met een kastdeur slaat opspringt, kan bijvoorbeeld bang zijn dat zijn vrienden hem zullen uitlachen of dat ze denken dat hij gek is. 5 Omdat andere mensen de traumatriggers van het kind niet herkennen, denken ze misschien dat het kind overdreven of vreemd reageert op normale gebeurtenissen. Wijs de deelnemers op de extra informatie ‘Omgaan met traumatriggers’ in het werkboek aan het einde van de module (7 H. 5).

8

132

Hoofdstuk 8 · Module 4: Een veilige omgeving creëren

Een kind dat regelmatig met een stressreactie reageert op een trigger, kan gebaat zijn bij traumatherapie om minder last te hebben van overweldigende emoties door triggers. Niemand verwacht dat jij de therapeut van je kind bent (hierop komen we terug in module 7: ‘Hoe je een pleitbezorger van je kind wordt’). Toch kun je een heel belangrijke bijdrage leveren.

Herkennen van traumatriggers • Als je een reace ziet, let dan op: • wanneer dat was; • waar dat gebeurde; • wat de reace was.

8

• Reduceer zo mogelijk de trigger(s) die de reace opriep. • Deel je observaes met de therapeut en andere begeleiders van het kind.

5 Wees oplettend. Omdat je kind zich misschien niet weet te herinneren waardoor reacties uitgelokt worden, zal je detective moeten spelen om het verband te kunnen leggen tussen herinnering en trauma. Let op patronen en merk het volgende op. 5 Wanneer deed de reactie zich voor? Heeft het kind dezelfde soort reacties op dezelfde tijd van de dag? Wat gebeurde er voor de reactie? 5 Waar vond de reactie plaats? Op school? Thuis? In een specifieke ruimte of op een specifieke plek in een ruimte? 5 Wie of wat was er op dat moment in de buurt? Probeer vast te stellen welke mensen, beelden, geluiden, geuren en andere aanwijzingen herinneringen aan de traumatische gebeurtenissen kunnen oproepen bij het kind. Denk eraan dat de herinnering duidelijk ergens aan gerelateerd kan zijn (zoals harde stemmen bij een kind dat getuige was van huiselijk geweld), of iets dat net gebeurde toen de traumatische gebeurtenis plaatsvond (zoals een liedje dat op dat moment op de radio te horen was). 5 Als je mogelijke traumatriggers hebt vastgesteld, kun je proberen het kind hieraan minder bloot te stellen. Op de lange duur willen we onze kinderen helpen om hun reacties op triggers te beheersen. Maar in het begin – vooral bij kinderen die te jong zijn om de verbanden te begrijpen – kan het goed zijn om de omgeving onder controle te houden en de blootstelling aan traumatriggers te verminderen. 5 Laat anderen (bijvoorbeeld de pleegzorgmedewerker of therapeut) weten wat je hebt opgemerkt. Verwijs de deelnemers naar het werkblad ‘Mijn steunplan’ achter in deze handleiding (7 bijlagen en te downloaden via de online content). Deelnemers kunnen de informatie over hoe je je kind kunt helpen omgaan met traumatriggers thuis opschrijven in het steunplan.

133 8.4 · Dia’s

Wat is de herinnering? • Op welke situae of gebeurtenis reageerde het kind? • Kijkend naar de traumageschiedenis van het kind, waar was het een herinnering aan? • Wat kan nog meer een herinnering aan een traumasche ervaring oproepen? (Probeer minstens drie dingen voor het kind te bedenken.)

We proberen nu traumaherinneringen te achterhalen bij een aantal kinderen uit module 1. Vraag de deelnemers om drie groepen te vormen. Wijs aan elke groep een kind toe: Tom, Jamie of Danny. Vraag de groepjes om de relevante pagina’s in het werkboek voor zich te nemen, zodat zij de achtergrond van het kind kunnen raadplegen (zie werkboek 7 H. 11). Vraag de deelnemers om de vragen op de dia te beantwoorden. Eén trainer leidt de discussie, terwijl de andere aantekeningen maakt op het bord of de flipover. 5 Vraag de groep bij Tom te letten op: Tom hoort een ruzie. 5 Vraag de groep bij Jamie te letten op: Jamie weigert te komen eten. 5 Vraag de groep bij Jamie te letten op: Danny en de telefoon. Geef de groepjes vijf minuten om de reacties te bekijken en erover te discussiëren. Vraag dan of iedere groep zijn gedachten wil uitspreken. Geef tien minuten de tijd om hierover te praten. Zorg ervoor dat de volgende punten aan de orde komen. 5 Tom. De ruzie tussen zijn pleegouders: een man en een vrouw die tegen elkaar schreeuwen en het niet met elkaar eens zijn, herinneren hem aan de ruzies van zijn ouders. Hij reageert, zoals hij reageerde op de ruzies tussen zijn ouders. Andere potentiële triggers: schreeuwen, lichamelijk geweld in realiteit of op tv of in een film, zien dat iemand gewond raakt of zelf gewond raken, een huilende vrouw, de sirene van een ambulance of politiewagen. 5 Jamie. Sinds de dood van de opa van Jamie tijdens de maaltijd herinnert een maaltijd hem aan deze traumatische gebeurtenis. In dit geval zijn het de gehaktballen die zijn oma had klaargemaakt op de dag dat zijn opa overleed. Andere potentiële triggers: zien dat iemand in elkaar zakt, een beeld in een boek of op tv van iemand die een hartaanval krijgt, ambulancepersoneel en ambulances, een man op straat die op zijn opa lijkt, de sterfdag van zijn opa. 5 Danny. Toen de jongen zijn hand in zijn zak stak, herinnerde Danny zich de jongen die een mes trok op de avond dat zijn vriend werd neergestoken. Toen zijn klasgenoten hem

8

134

Hoofdstuk 8 · Module 4: Een veilige omgeving creëren

uitlachten, kan de herinnering boven zijn gekomen aan de machteloosheid en vernedering die hij voelde toen hij zijn vader er niet van kon weerhouden zijn moeder te mishandelen. Andere potentiële triggers: bloed, het beeld of de geluiden van geweld op tv of in een film, een groep jongens die samenscholen, iedereen die schreeuwt of vecht en zijn eigen gevoelens van machteloosheid of vernedering. Kun je vertellen of jouw kind gedrag of reacties heeft vertoond die het gevolg kunnen zijn van traumatriggers? Geef de deelnemers vijf minuten om hierover te discussiëren. Laten we het nu hebben over wat je kunt doen als je kind een reactie laat zien op iets dat aan trauma herinnert.

Omgaan met traumasche herinneringen: wat opvoeders kunnen doen 8

• Veiligheid verzekeren. • Heroriënteren. • Geruststellen. • Verwoorden wat er is gebeurd. • De ervaring van het kind respecteren en normaliseren. • Verleden van het heden onderscheiden.

5 Je eerste en belangrijkste doel is te zorgen voor de fysieke veiligheid van het kind. Zorg dat je kind niet gewond raakt als gevolg van paniek, stress of dissociatie. 5 Breng je kind terug in het hier en nu. Je kunt dit doen door de aandacht te richten op iets in het heden. Sommige kinderen vinden het fijn om op zo’n moment aangeraakt te worden, andere niet. Je kunt het kind iets te doen geven om hem of haar naar het hier en nu terug te halen. Je kunt het kind bijvoorbeeld een glas koud water laten drinken of het kind vragen te beschrijven waar het nu is en wat het om zich heen ziet. 5 Als je kind rustiger wordt, geef dan duidelijke en specifieke veiligheidsgaranties. Geef het de kans je te vertellen wat er gebeurd is en moedig het aan om zowel fysieke gevoelens als emoties te beschrijven. 5 Help je kind te verwoorden wat er is gebeurd. Het kan helpen om de woorden van je kind te herhalen, waarmee je kunt aangeven dat je het begrijpt. 5 Respecteer en normaliseer de ervaring van je kind door te erkennen hoe echt en overweldigend het voelde. Wijs je kind erop dat reacties op traumatriggers normaal zijn. Op deze manier beschermt het brein ons tegen gevaar; alleen blijven reacties soms terugkomen,

135 8.4 · Dia’s

terwijl het gevaar allang geweken is. Vertel je kind dat de heftigheid van de reacties op de herinneringen normaal gesproken met de tijd zal afnemen, vooral als het zich bewust wordt van de oorzaak van dit soort reacties. 5 Help je kind te begrijpen dat de huidige situatie anders is dan de ervaring uit het verleden. Zelfs als het kind door traumatische herinneringen denkt dat die erge dingen nog steeds gebeuren, verzeker het kind dat het nu voorbij is, dat het veilig is en dat jij er nu bent om het te beschermen en te helpen. De reactie van kinderen op traumatische herinneringen kan onverwacht, verwarrend en frustrerend zijn. Dit maakt het des te belangrijker hun gedrag te zien door de ‘traumabril’ en je rol als co-regulator vast te houden. Een paar dingen moet je vooral niet doen.

Omgaan met traumasche herinneringen: wat je zeker niet moet doen • Aannemen dat het kind zich afzet. • Tegen het kind zeggen dat het zich aanstelt of te heig reageert. • Het kind dwingen om te kijken naar iets dat aan trauma herinnert. • Boos of ongeduldig worden.

5 Ga er niet van uit dat het kind alleen maar tegendraads gedrag vertoont. Bedenk dat kinderen die reageren op iets dat aan de traumatische gebeurtenissen herinnert, deze reactie zelf zelden begrijpen en er geen controle over hebben. 5 Zeg niet tegen het kind dat het de zaak dramatiseert en overdreven reageert. Dit zal alleen het gevoel van niet begrepen worden en het gevoel van gebrek aan controle versterken. 5 Dwing het kind niet om de confrontatie met de herinnering aan te gaan. Het begrijpen en verwerken van traumatriggers kost tijd. 5 Word niet boos of ongeduldig. Boosheid of ongeduld zal de negatieve opvattingen in de onzichtbare koffer van het kind alleen maar versterken. We kunnen onze kinderen sterker maken door ze te helpen bij het ontwikkelen van een eigen strategie, waarmee ze kunnen omgaan met traumatriggers of met andere stresssituaties. SOS is de techniek die hierbij kan helpen. Je kunt je kind hierin coachen en dit de eerste keren stap voor stap samen doorlopen.

8

136

Hoofdstuk 8 · Module 4: Een veilige omgeving creëren

Omgaan met traumatriggers: wat kinderen kunnen doen (SOS) • Stoppen.

• Stop en haal een paar keer langzaam en diep adem.

• Oriënteren.

• Kijk rond en neem de onmiddellijke omgeving in je op. Neem kennis van lichamelijke reaces (zoals ademhaling en hartslag).

• Steun zoeken.

• Zoek een stressbestrijder om te kalmeren. Bel zo nodig een vriend of een andere betrouwbare volwassene.

8 5 Stoppen. Haal diep adem en probeer de reactie af te remmen voordat je die niet meer onder controle hebt. 5 Oriënteren. Neem de plek waar je nu bent in je op, zowel van binnen als van buiten. Hoe voelt je lichaam aan? Hoe is je ademhaling? Haal je te snel adem? Houd je je adem in? En bonst je hart? 5 Steun zoeken. In de vorm van een ‘stressbestrijder’, iets waardoor je rustiger wordt of door te praten met een vriend of volwassene die je vertrouwt. Om SOS effectief toe te passen, is het noodzakelijk dat je kind en jij weten wat kan helpen om te kalmeren. We zoeken dan naar manieren waarmee een kind zijn emoties kan reguleren. Op de volgende dia worden stressbestrijders besproken. Concretere voorbeelden van stressbestrijders vind je achterin je werkboek (7 H. 10) op het werkblad ‘Mijn steunplan’ bij module 4. ‘Mijn steunplan’ kan ook worden gedownload, zodat je het gemakkelijk thuis kunt gebruiken.

137 8.4 · Dia’s

SOS: stressbestrijders herkennen • Acviteiten (hardlopen, luisteren naar een bepaald liedje). • Dingen (speelgoed, knuffel, foto, favoriete deken, voedsel). • Plaatsen (een plek in tuin, park of kamer). • Personen. • Een specifieke gedachte, zin of gebed.

Je kunt je kind helpen ontdekken welke ‘stressbestrijders’ werken. Vraag de deelnemers om het werkblad ‘Mijn steunplan’ erbij te pakken. Een deel van dit werkblad gaat over stressbestrijders. In de bijlage staan voorbeelden van stressbestrijders. Vul in welke stressbestrijders in elk geval helpen bij jouw kind. Thuis kun je het werkblad samen met je kind verder invullen. Het is belangrijk om de stressbestrijders te oefenen op een rustig moment. Je kind heeft dan de mogelijkheid de vaardigheden te leren die het kan gebruiken op momenten dat de spanning oploopt. Nu gaan we terug naar de kleinere groepjes die we eerder hadden gevormd, en bekijken wat de opvoeders daadwerkelijk hebben gedaan en gezegd om de kinderen te helpen: Tom, Jamie en Danny. We kijken naar de verhalen en bespreken de vragen uit de volgende dia.

Omgaan met traumasche herinneringen Hoe hebben de opvoeders: • het kind geheroriënteerd en veiligheid verzekerd; • het kind geholpen te begrijpen wat er is gebeurd; • het verleden onderscheiden van het heden; • het kind nieuwe opes gegeven waarmee het kan omgaan met een herinnering?

8

138

Hoofdstuk 8 · Module 4: Een veilige omgeving creëren

Zou jij iets anders hebben gedaan? Geef de groep vijf minuten om de dingen te bekijken en erover te discussiëren. Vraag dan of iedere groep zijn gedachten wil uitspreken. Geef tien minuten de tijd om hierover te discussiëren. Zorg ervoor dat de bovenstaande punten allemaal aan de orde komen.

Veiligheid Isa:

8

‘Ik werd in paniek wakker en kon niet meer in slaap komen. Mijn pleegmoeder kwam mijn kamer binnen: ‘Lieverd, wat is er?’ Ik kon haar niet eens vertellen hoe ik me voelde. Ik kon niet onder woorden brengen wat er aan de hand was. ‘Je bent veilig hier, oké? Als iemand probeert door die deur te komen om je iets aan te doen, krijgen ze met mij te maken.’ Ik was blij dat ze zo agressief was. Het gaf mij het gevoel dat ik me kon ontspannen en iemand anders mij beschermde. Ik hoefde me geen zorgen meer te maken.’

Lees de uitspraak van Isa voor. Bij het zorgen voor een veilige omgeving zou dit ons doel moeten zijn. Niet alleen op het moment van bedtijd, maar op elk moment en bij elk aspect van het leven van ons kind. Als getraumatiseerde kinderen zich bij ons veilig voelen en erop kunnen vertrouwen dat wij ze beschermen, zullen zij uiteindelijk meer tot rust komen en kan het herstelproces beginnen.

Afronding

139 8.4 · Dia’s

Vraag iedereen om twee dingen die zij tijdens de bijeenkomst hebben geleerd en als meest bruikbaar en belangrijk beschouwen, uit te kiezen en om elk idee op een post-it te schrijven. Lees de bijdragen voor terwijl je ze op de flipover plakt. Geef de deelnemers vijf tot tien minuten de tijd om de ideeën te bespreken en te komen tot de drie of vier beste ideeën van de dag. Vraag de deelnemers om deze ideeën in gedachten te houden als zij met hun kinderen omgaan tijdens de dagen voorafgaand aan de volgende bijeenkomst. Laat de post-its op de flipover zitten zodat je met elkaar gedurende de training een blad met goede ideeën creëert. Laat iedereen aan het einde van de bijeenkomst de spanningsthermometer invullen en loop rond om te kijken hoe het gaat. Zo nodig kun je een ontspanningsoefening doen met de groep voor het beëindigen van de sessie. Vraag de deelnemers om in het werkboek de extra informatie bij de module te lezen.

8

141

Module 5: Omgaan met gevoelens en gedrag 9.1 Benodigdheden – 142 9.2 Aandachtspunten – 142 9.3 Leerpunten – 142 9.4 Dia’s – 143

 igitaal aanvullende content D De online versie van dit artikel (7https://doi.org/10.1007/978-90-368-1880-3_9) bevat aanvullend materiaal, toegankelijk voor daartoe geautoriseerde gebruikers. © Bohn Stafleu van Loghum is een imprint van Springer Media B.V., onderdeel van Springer Nature 2018 L. Coppens en C. van Kregten, Zorgen voor getraumatiseerde kinderen: een training voor opvoeders, https://doi.org/10.1007/978-90-368-1880-3_9

9

142

Hoofdstuk 9 · Module 5: Omgaan met gevoelens en gedrag

9.1

Benodigdheden

5 PowerPoint-presentatie Module 5 Omgaan met gevoelens en gedrag. 5 Werkbladen ‘Mijn kind’ bij module 5 (zie Werkboek voor deelnemers 7 H. 10 en de bijlagen achterin dit boek. Het Werkblad Cognitieve driehoek is te downloaden via de online content). 5 Werkblad ‘Maak je eigen gevoelenskaartjes’ bij module 5 (zie het werkboek 7 H. 10, de bijlage achterin dit boek en te downloaden via de online content). 5 Bakjes voor de groepsactiviteit ‘Wat is mijn emotie?’. 5 Emotiekaartjes voor de groepsactiviteit ‘Wat is mijn emotie?’ De emotiekaartjes kun je maken door het werkblad ’Maak je eigen gevoelenskaart’ te downloaden. Op deze kaart staan vakjes met gevoelens. Knip ze uit en plastificeer ze. Zo kun je ze steeds opnieuw gebruiken en je kunt aan de deelnemers laten zien hoe ze dat thuis ook kunnen doen met behulp van de download. 5 Snoepjes (bijvoorbeeld jelly beans of M&M’s) voor de groepsactiviteit ‘De voorraad opnemen’. 5 (Wegwerp)bekertjes of bakjes voor de groepsactiviteit ‘De voorraad opnemen’. 5 Pennen en potloden.

9

9.2

Aandachtspunten

5 Introduceer de cognitieve driehoek bij de deelnemers en de impact van trauma op gedachten, gevoelens en gedrag van kinderen. 5 Introduceer technieken om getraumatiseerde kinderen te helpen hun emotionele reacties en gedrag te begrijpen en controleren. 9.3

Leerpunten

5 Beschrijf de cognitieve driehoek en pas die toe op een getraumatiseerd kind. 5 Beschrijf waarom getraumatiseerde kinderen zich ongepast kunnen gedragen. 5 Beschrijf minimaal drie manieren waarop opvoeders kinderen kunnen helpen om nieuwe vaardigheden te leren om hun emoties te herkennen en te uiten.

143 9.4 · Dia’s

9.4

Dia’s

Omgaan met gevoelens en gedrag Module 5

Voordat de deelnemers arriveren, zet je de flipover met de ideeën die tijdens de laatste bijeenkomst naar voren zijn gekomen klaar. Begroet de deelnemers als ze binnenkomen. Begin de sessie met het bedanken voor hun aanwezigheid. Richt hun aandacht op de ideeën uit de vorige bijeenkomst, lees voor wat de deelnemers de vorige keer op de post-its hebben gezet. Vraag de deelnemers te vertellen over ervaringen die zij sinds de laatste bijeenkomst hebben opgedaan. Geef ze vijf tot tien minuten de tijd om hierover te discussiëren.

Onder de oppervlakte kijken

9

144

Hoofdstuk 9 · Module 5: Omgaan met gevoelens en gedrag

De gedragsproblemen van jouw kind zijn wellicht een belangrijke reden om deze training te volgen. Maar het gedrag dat je ziet – hoe afwijkend en frustrerend het ook kan zijn – is slechts het topje van de ijsberg bij getraumatiseerde kinderen. Onder de oppervlakte zitten de gevoelens, gedachten, verwachtingen en overtuigingen die de kinderen hebben opgeslagen als gevolg van hun traumatische ervaringen.

Essenële elementen 3 en 4

9

In deze module zullen we enkele technieken leren waarmee we onder de oppervlakte kunnen kijken, zodat we kunnen voldoen aan de essentiële elementen 3 en 4: ‘help je kind overweldigende emoties te begrijpen en te reguleren’ en ‘help je kind probleemgedrag te begrijpen en veranderen’.

Stel dat ...?

145 9.4 · Dia’s

Stel je voor dat je voor een ouderavond naar de school van je kind gaat. Bij binnenkomst zie je aan de overkant van het lokaal twee ouders die je oppervlakkig kent. Ze kijken naar jou, maar blijven met elkaar praten zonder je te groeten of naar je toe te komen. Wat denk je dan? Geef de deelnemers de tijd om te reageren. Eén trainer leidt de discussie, terwijl de andere aantekeningen maakt op het bord of de flipover. Mogelijke antwoorden van de deelnemers op de vraag naar gedachten kunnen zijn: 5 Ze hebben het over mij. 5 Ze hebben me niet gezien. 5 Ze zijn boos op mij. Nadat de deelnemers opties hebben aangedragen, vraag je: ‘Hoe zou jij je voelen als reactie op deze gedachten?’ Geef de deelnemers de tijd om te reageren. Mogelijke antwoorden van de deelnemers op de vraag naar gevoelens kunnen zijn: 5 Ze hebben het over mij: boos, beschaamd, gekwetst. 5 Ze hebben me niet gezien: neutraal, nieuwsgierig. 5 Ze zijn boos op mij: ongerust, boos. Daarna stel je de deelnemers de volgende vraag: ‘Hoe zou je handelen, gebaseerd op deze gevoelens?’ Geef opnieuw enige tijd om hierover na te denken. Mogelijke antwoorden van de deelnemers op de vraag naar hun gedrag (reactie) kunnen zijn: 5 Boos, beschaamd, gekwetst: je gluurt naar ze, je maakt een cynische opmerking, je zegt iets naars over ze tegen de andere ouders. 5 Neutraal, nieuwsgierig: je gaat naar deze ouders toe en groet ze, je maakt je er niet druk over, je zegt ze naderhand gedag. 5 Ongerust, boos: je vermijdt ze, je gaat naar ze toe en gaat de confrontatie aan. Zelfs als de objectieve realiteit hetzelfde is, verandert onze reactie op die realiteit. Dit is afhankelijk van de manier waarop wij denken over en hoe wij ons voelen bij de situatie.

Cognieve driehoek

9

146

Hoofdstuk 9 · Module 5: Omgaan met gevoelens en gedrag

Psychologen noemen de relatie tussen wat we denken, voelen en doen de ‘cognitieve driehoek’. Wat we denken heeft een directe invloed op wat we voelen, en hoe we ons voelen heeft een directe invloed op hoe we ons gedragen. Het zal je zijn opgevallen dat de pijlen in de driehoek steeds twee kanten op wijzen. Dat komt doordat elk element van de driehoek invloed heeft op de andere twee elementen en omgekeerd. Als je je somber voelt en de hele dag in bed blijft, word je alleen nog maar somberder en krijg je waarschijnlijk negatieve gedachten (zoals: ‘Ik word nooit meer gelukkig’). Na een poosje weet je niet meer of je gevoelens je gedrag veroorzaken of dat je gedrag je gevoelens veroorzaakt. Daarom heeft een verandering in een van de hoeken altijd effect op de andere twee hoeken. Neem de situatie waarbij mensen aan de andere kant van het lokaal jou niet groeten. Als je zelf zegt: ‘Oh, ze hebben mij niet gezien’, kun je de manier waarop je de situatie beoordeelt en erop reageert veranderen. Zelfs als je eerste gedachte was dat de mensen aan de andere kant van de kamer over je aan het praten waren. Een kleine verandering in de gedachtegang kan een diepgaand effect hebben op gevoelens en gedrag.

Trauma en de driehoek 9

Getraumaseerde kinderen vinden het vaak moeilijk om: • de verbinding tussen hun gevoelens, gedachten en gedrag te zien; • hun emoonele reaces te begrijpen en uit te drukken; • emoonele uingen van anderen juist in te schaen; • hun reaces op dreiging of herinneringen aan trauma onder controle te houden.

Als je het verband tussen gedachten, gevoelens en gedrag herkent, kun je veel gemakkelijker veranderingen bewerkstelligen. Getraumatiseerde kinderen zien die verbanden vaak niet. Zij vinden het vaak moeilijk om te begrijpen en uit te drukken wat ze voelen en de samenhang tussen gebeurtenissen, gedachten en gevoelens te begrijpen. Mogelijk herkennen ze emotio­ nele uitingen bij andere mensen ook niet goed. Zij kunnen extreem reageren op elke waar­ genomen bedreiging. Schijnbaar kleine dingen kunnen een stortvloed aan emoties op gang brengen, die het kind nauwelijks kan beschrijven, laat staan beheersen.

147 9.4 · Dia’s

Trauma en de driehoek Kinderen kunnen zich ongepast gedragen, om: • patronen en rela es uit het verleden te herhalen; • de interac e te vergroten, ook al is die interac e nega ef; • opvoeders op een fysieke of emo onele afstand te houden; • hun overtuigingen in de onzichtbare koffer te ‘bewijzen’; • frustra e, boosheid of angst af te reageren; • zichzelf te beschermen.

Hoewel deze emotionele reacties en dit gedrag uitdagend kunnen zijn, zijn kinderen zich er niet bewust van. Hun gedrag niet berekenend, maar vaak het gevolg van een stressreactie. De oorsprong van het gedrag van getraumatiseerde kinderen kan heel verschillend zijn en het is belangrijk dat opvoeders proberen de betekenis van het gedrag te begrijpen.

Isa: ‘Wanneer ik mij bedreigd voel, krijg ik de aandrang om iedereen pijn te doen die misschien zal proberen om mij en mijn zus pijn te doen. Ik begon te schelden tegen mijn pleegmoeder. Ik wilde dat zij haar zeleheersing zou verliezen. Ik dacht dat ze vroeg of laat iets zou zeggen dat mij zou kwetsen, en ik wilde haar het eerst kwetsen. Later voelde ik me somber. Ik wist dat ik iets verkeerd had gedaan. Als ik boos word, realiseer ik me niet eens wat ik doe en kwets ik de mensen om mij heen. Ik ben verdrieg omdat ik mezelf niet goed kan uitdrukken. Ik voel me net een wandelende jdbom. Ik hoop dat ik een pleegmoeder kan vinden die mijn boosheid kan hanteren en me kan helpen om me te beheersen.’

Lees de uitspraak van Isa voor. Klinkt dit bekend? Hoeveel van ons hebben gezorgd voor kinderen die op een wandelende tijdbom leken? Herinner de deelnemers aan het verhaal van Isa uit de vorige sessie. Vertel dat zij het volledige verhaal van Isa kunnen lezen in het werkboek (7 H. 5).

9

148

Hoofdstuk 9 · Module 5: Omgaan met gevoelens en gedrag

De driehoek ontrafelen

9

Discussieer met de groep over de vraag: hoe past de ervaring van Isa in de cognitieve driehoek? Eén trainer leidt de discussie, terwijl de andere de driehoek op het bord tekent en aantekeningen maakt op het bord of de flipover. 5 Wat zijn de onderliggende gedachten van Isa? Reacties moeten in ieder geval bevatten: iets of iemand gaat mijn zus of mij iets aandoen. 5 Een van de onzichtbare overtuigingen van Isa lijkt te zijn dat iedereen haar vroeg of laat iets zal aandoen. Wat voelt ze? Reacties moeten in ieder geval bevatten: boosheid of angst. 5 Hoe is haar gedrag? Reacties moeten in ieder geval bevatten: vloeken en ander ongepast gedrag. Binnen een paar weken na dit incident vraagt de pleegmoeder om Isa en haar zusje bij haar weg te halen. Dit moet Isa’s overtuiging sterken dat het onvermijdelijk is dat ze gekwetst zal worden en dat zij het door haar boosheid niet waard is om van te houden.

149 9.4 · Dia’s

De driehoek ontrafelen Wat zijn van jouw kind de ...

We gaan proberen de driehoek toe te passen op je eigen kind. Neem het ‘Mijn kind’-werkblad met de cognitieve driehoek behorend bij module 5 erbij. Denk aan heel concreet specifiek probleemgedrag waar je met je kind tegenaan bent gelopen. Geef een korte beschrijving van de situatie en het gedrag boven ‘Gedrag’ in de driehoek. Geef de deelnemers even de tijd om een situatie en gedrag op te schrijven. Nu is het tijd om je ‘traumabril’ op te zetten. Houd alles wat je weet over de traumageschiedenis van het kind en de relaties met andere verzorgers in je achterhoofd. Denk na over de overtuigingen en verwachtingen die het kind ontwikkeld heeft over zichzelf, over volwassenen die verzorgers zijn en over de wereld in het algemeen. Gebaseerd op wat je weet, welke gedachten kunnen dan geleid hebben tot dit gedrag? Schrijf deze op boven ‘Gedachten’. Geef de deelnemers een moment om de gedachten van hun kind op te schrijven. Welke gevoelens kan jouw kind hebben ervaren? Geef de deelnemers een moment om de gevoelens van hun kind op te schrijven. Vraag vervolgens drie vrijwilligers om de cognitieve driehoek van hun kind aan de groep uit te leggen. Eén trainer leidt de discussie, terwijl de andere de driehoeken op het bord tekent en aantekeningen maakt op het bord of de flipover. Nadat de driehoeken zijn besproken, geef je de deelnemers een minuut of drie voor een groepsdiscussie over hoe het gedrag, de gedachten en de gevoelens van het kind verbonden zijn met de traumatische ervaringen van het kind en hoe het jou als opvoeder helpt effectief op het gedrag van het kind te reageren. Laten we nu bekijken hoe het veranderen van de gedachten of gevoelens van deze kinderen hun gedrag kan beïnvloeden. Geef vijf minuten om hierover te discussiëren.

9

150

Hoofdstuk 9 · Module 5: Omgaan met gevoelens en gedrag

Daniel Siegel en Mary Hartzell: ‘Ervaring is biologie ... Ouders zijn de aceve beeldhouwers van de groeiende hersenen van hun kinderen.’

9

Lees de uitspraak van Daniel Siegel en Mary Hartzell voor.1 Kennis van de cognitieve driehoek kan ons helpen het gedrag en de reacties van onze kinderen te begrijpen. Het zal tijd en geduld kosten om de gedachten, gevoelens en het gedrag van de kinderen te veranderen. Dit komt doordat traumatische ervaringen een normale, gezonde ontwikkeling verstoren – vooral op jonge leeftijd. Zoals we in module 3 zagen, kan trauma de hersenen zodanig vormen dat het kind kan overleven in een gevaarlijke en onvoorspelbare wereld. Maar als we nieuwe, positieve ervaringen aandragen en ondersteunende relaties opbouwen, kunnen we getraumatiseerde kinderen helpen om nieuwe neurale verbindingen te vormen. Dit is het beeldhouwen van de hersenen, waardoor kinderen hun emoties en gedrag beter begrijpen, uitdrukken en beheersen. Je kunt dit proces op verschillende manieren ondersteunen.

1

Bron: Siegel, D.J., & Hartzell, M. (2003). Parents from the inside out: How a deeper self-understanding can help you raise your children who thrive. New York: Jermy P. Tarcher/Putman.

151 9.4 · Dia’s

Hoe kun je helpen? • Maak onderscheid tussen jezelf en eerdere opvoeders. • Stem af op de emoes van je kind. • Wees een voorbeeld in de manier waarop iemand emoes uit. • Laat zelf het gedrag zien dat je van je kind verwacht. • Bekrachg posieve emoonele uingen en goed gedrag. • Richt je op de sterke kanten en interesses van het kind. • Corrigeer negaef gedrag en ongepaste of destruceve emoonele uingen. • Help je kind om nieuw gedrag en vaardigheden op te bouwen.

De rest van de tijd van deze sessie zullen we besteden aan het bespreken van deze belangrijke strategieën. Een van de belangrijkste dingen die we kunnen doen, is het vermijden van het herhalen van de negatieve ervaringen uit het leven van het kind. Als we te maken krijgen met uitdagend gedrag en uitdagende reacties, let dan op de punten in de volgende dia.

Vermijd herhaling van negaeve ervaringen • Ga niet in op overtuigingen uit de onzichtbare koffer. • Reageer niet boos in het heetst van de strijd. • Neem gedrag zoals het komt. • Vat niet persoonlijk op wat er gebeurt.

9

152

Hoofdstuk 9 · Module 5: Omgaan met gevoelens en gedrag

5 Je gelooft niet in de overtuigingen uit de onzichtbare koffer en laat het kind zien dat er ruimte is voor nieuwe ervaringen. 5 Reageer niet boos in het heetst van de strijd. Soms betekent dit dat je je even moet terugtrekken om je gedachten en gevoelens onder controle te krijgen, voordat je het gedrag van je kind gaat corrigeren. ‘Het ijzer smeden als het koud is.’ 5 Neem gedrag zoals het komt. Denk eraan dat wat je ziet het topje van de ijsberg is. Zoals we bij Isa zagen, maskeren woede en onaangepast gedrag gevoelens van angst, pijn en verlies die het kind niet onder woorden kan brengen. 5 Vat niet persoonlijk op wat er gebeurt. Hoewel het kind op jou reageert, is het mogelijk dat deze reactie niet direct met jou te maken heeft. Bijna alle reacties van het kind zijn het resultaat van de overtuigingen en verwachtingen in de onzichtbare koffer.

Stem af

9

Naast het bewust zijn van onze reacties moeten we ons bewust zijn van wat onze kinderen werkelijk voelen. Getraumatiseerde kinderen kunnen veel signalen uitzenden over hun gevoelens, maar slechts weinig daarvan zullen direct zijn of zelfs uitgesproken worden. Om een effectieve ‘co-regulator’ te zijn, moeten we ons richten op de gevoelens achter de woorden en daden van het kind. Help hen om verwarrende en ongecontroleerde emotionele responsen te begrijpen en te kalmeren. Geef consistente en betrouwbare signalen af (verbaal en non-verbaal) over veiligheid, het uitdrukken van jouw emoties en gedrag. We bekijken een filmpje waarin een kind reageert op non-verbale signalen.

153 9.4 · Dia’s

Sll face experiment hps://www.youtube.com/watch?v=apzXGEbZht0

Vertel de deelnemers kort waar het filmpje van het ‘Still Face Experiment’2 over gaat. Baby’s zijn extreem gevoelig voor signalen van de volwassenen die voor hen zorgen. Je ziet hoe de moeder en de baby voortdurend reageren op elkaars uitingen, zoals het pingpongspel waar in module 3 over is gesproken. In het experiment wordt de moeder gevraagd om vanaf een bepaald moment niet meer te reageren op de communicatie van de baby. De baby heeft dit direct in de gaten en haalt alles uit de kast om toch een reactie van de moeder te krijgen. Ze wijst, maakt geluidjes en als de moeder daar niet op de vertrouwde wijze op reageert, loopt de spanning bij de baby binnen een minuut zichtbaar op. Je ziet dat de baby ontregeld raakt en geen controle meer heeft over haar emoties en gedrag. Als de moeder na twee minuten ‘still face’ weer reageert op haar kindje, helpt ze haar om de spanning weer te reguleren. Bij deze baby die veilig gehecht is aan haar moeder, zie je spanning weer snel afnemen en kunnen moeder en kind de normale interactie weer gemakkelijk oppakken. Je kunt je voorstellen dat het anders is als een moeder met regelmaat niet ingaat op de signalen van de baby.

2

In 1975 voerde Edward Tronick (Universiteit van Harvard) voor het eerst het ‘still face’-experiment uit. Het experiment is daarna nog vaak herhaald en wordt ook veel gebruikt voor opleidingsdoeleinden.

9

154

Hoofdstuk 9 · Module 5: Omgaan met gevoelens en gedrag

Ervaar het effect van een co-regulator

9

Herinner de deelnemers aan de ballonoefening uit module 2 en kondig aan dat je daar nu een variant op gaat doen. Vraag de deelnemers om duo’s te vormen. Per duo deel je één ballon uit. Vraag de deelnemers om onderling af te spreken wie de ballon vasthoudt en wie de rol van co-regulator op zich neemt. Voordat de trainers weer rondlopen met een speld, overleggen de deelnemers met hun helper hoe deze hen het beste kan steunen. Is het fijn als de helper rustig tegen de ander praat, helpt het als hij/zij de ander vasthoudt of ervaart de ander minder spanning als de helper vertelt wat er in de ruimte gebeurt? Vraag vervolgens of de deelnemers met de ballon in hun hand hun ogen willen sluiten en herhaal de oefening zoals je in module 2 hebt gedaan. Vraag de deelnemers na afloop naar hun ervaringen. Liep de spanning minder op? Wat hielp de deelnemers hierbij? Hoe was het voor de helpers?

155 9.4 · Dia’s

Stem af • Help het kind de gevoelens bij het gedrag te herkennen en onder woorden te brengen. • Erken en beves g de gevoelens van het kind. • Erken de ernst van de situa e.

5 Help het kind de gevoelens bij het gedrag te herkennen en onder woorden te brengen door te ondertitelen wat je ziet en denkt. Zeg bijvoorbeeld: ‘Ik denk dat jij hier erg bang voor bent.’ 5 Erken en bevestig de gevoelens van het kind. Laat het weten dat we dingen niet altijd op dezelfde manier hoeven te zien. Het simpele feit dat je de gevoelens van het kind herkent en erkent, kan een krachtige invloed hebben. 5 Erken de ernst van de situatie. Hoewel het verleidelijk kan zijn om een kind te sussen met zinnen als: ‘Niet huilen, want alles is in orde’, moet je deze impuls onderdrukken. Het doet geen recht aan hoe het kind zich voelt en zal er niet voor zorgen dat het zich beter gaat voelen. Je mag wel zeggen: ‘Je mag huilen, ik ben bij je, het is veilig.’

Stem af • Laat het kind weten dat het in orde is om te praten over pijnlijke dingen. • Onderken de gevoeligheden ten aanzien van culturele verschillen. • Wees geruststellend maar eerlijk.

9

156

Hoofdstuk 9 · Module 5: Omgaan met gevoelens en gedrag

Als je kind praat over gevoelens of herinneringen aan trauma, blijf dan rustig en ondersteunend. Laat het kind weten dat het in orde is om te praten over pijnlijke dingen (ook 7 module 6). De kinderen die wij in huis krijgen, hebben verschillende achtergronden. Als wij leren afstemmen op hun emoties, moeten we er rekening mee houden dat deze factoren invloed hebben op hun manier van uitdrukken en gevoelens interpreteren. Als je ooit een emotionele gebeurtenis (zoals een bruiloft of een begrafenis) hebt bijgewoond, weet je dat sommigen hun gevoelens uiten door op je af te stormen en je te verstikken in omhelzingen en kussen. Anderen houden zich op de achtergrond en voelen zich niet op hun gemak bij fysiek contact, soms zelfs niet bij oogcontact. In deze situaties kan de botsing tussen culturele en persoonlijke verschillen leiden tot het onbedoeld kwetsen van gevoelens, misverstanden, beledigingen en ongemakkelijke momenten. Dit geldt ook voor kinderen. Stel het kind op een realistische manier gerust en troost het. We kunnen niet garanderen dat er nooit meer iets ergs zal gebeuren in het leven van het kind, maar we kunnen wel laten weten dat we alles in het werk zullen stellen om dit te voorkomen. Voor meer informatie kun je de deelnemers wijzen op het werkboek, waar de extra informatie bij de module is gericht op het afstemmen op de emoties van je kind, met tips voor opvoeders (zie werkboek 7 H. 6).

9

Stem af Geef het kind de gelegenheid om emoonele vaardigheden te oefenen op een speelse en niet-bedreigende manier, met: • spanningsthermometer of gevoelenskaarten; • emoepoppenkast; • spelletjes en verhalen.

Behalve door af te stemmen op de kinderen als zij door hun gedrag en reacties signalen afge­­ ven, kun je ze ook helpen om emotionele vaardigheden te oefenen op een niet-bedreigende en speelse manier. Sommige kinderen reageren goed op het regelmatig vragen hoe ze zich voelen, bijvoorbeeld op vaste momenten, zoals tijdens het ontbijt of wanneer ze uit school komen. Handvatten als de spanningsthermometer en de gevoelenskaarten uit het werkboek kunnen hierbij goed van pas komen (7 digitale content of de bijlage met de werkbladen achterin deze handleiding). Spelletjes kunnen ook een leuke manier zijn om kinderen verschillende emoties op een stressvrije manier te laten uitdrukken. Laten we er eens een proberen.

157 9.4 · Dia’s

Pauze

Kondig een pauze van vijf tot tien minuten aan. Schrijf op hoe laat het is en op welk tijdstip de sessie wordt hervat. Na de pauze gaan jullie de gevoelenskaartjes (7 werkblad ‘Maak je eigen gevoelenskaartjes’) gebruiken. Bedenk van tevoren of je die als trainer zelf al maakt en ­klaarlegt.

Spel

Vorm tweetallen voor de groepsactiviteit ‘Wat is mijn emotie?’. Bij deze activiteit wordt gebruikgemaakt van de gevoelenskaartjes (7 werkblad ‘Maak je eigen gevoelenskaartjes’ in de bijlage achterin deze handleiding, in 7 H. 10 van het werkboek of in de digitale content). Kies iemand uit die je nog niet goed kent. Beslis wie acteur zal zijn en wie gaat raden.

9

158

Hoofdstuk 9 · Module 5: Omgaan met gevoelens en gedrag

Geef de deelnemers de tijd om tweetallen te vormen. Bij een oneven aantal deelnemers kan een drietal worden gevormd. Laat de acteurs een emotiekaart uit een bakje pakken. Dit bakje bevat papiertjes waarop emoties staan geschreven. Elke acteur pakt zo’n papiertje. De acteur drukt de emotie uit, zonder woorden of geluiden te gebruiken. Gebruik je handen en je lichaam, maar maak geen gebruik van technieken als ‘Lijkt op’. De acteur heeft één minuut. Geef de acteurs tijd om na te denken. Hierna begin je met de oefening. Na een minuut zeg je dat het tijd is en ga je de groep langs om te zien hoeveel mensen de emotie van hun partner hebben herkend. Welke emoties waren gemakkelijk te tonen en te herkennen en welke waren moeilijker? Gemakkelijk zijn woede, verdriet, angst en verrassing. Moeilijke emoties zijn bijvoorbeeld schaamte, verlegenheid en trots. Kun je je voorstellen dat je dit spel met je eigen gezin speelt? Er zijn veel spelletjes en boeken verkrijgbaar die kinderen helpen hun gevoelens te herkennen, uitdrukken en beheersen.

Stel een voorbeeld 9

• Druk het volledige spectrum van emoes uit. • Blijf duidelijk, kalm en consistent. • Wees eerlijk en oprecht. • Laat het kind weten dat het normaal is om verschillende (of gemengde) emoes te ervaren op hetzelfde moment.

Kinderen leren door ervaring. Getraumatiseerde kinderen hebben vaak weinig ervaring met volwassenen die hun gevoelens onder controle kunnen houden. In ons voorbeeld laten we zien dat het mogelijk is om emoties te ervaren zonder hierdoor overweldigd te worden en om emoties te uiten zonder de controle te verliezen. In het uiten van onze gevoelens naar het kind moeten we helder, kalm en consistent zijn. Dit kan moeilijk zijn als we worden geconfronteerd met het gedrag van deze kinderen. Maar telkens als we een kind corrigeren terwijl we rustig blijven, of verdriet tonen zonder in somberheid weg te zakken, of teleurstelling uiten zonder schaamte, laten we het kind zien hoe we onze emoties tonen en ook dat het veilig is om dat te doen. Kalm en consistent zijn betekent niet dat je oneerlijk bent. Je kunt en moet het kinderen laten weten als jij je gekwetst, teleurgesteld of ongelukkig voelt over iets wat zij hebben gedaan of hebben gezegd. Doe dit op een kalme, niet-beschuldigende manier. Getraumatiseerde kinderen vinden het vaak moeilijk om gemengde emoties te snappen of te bevatten dat ze verschillende emoties tegelijkertijd kunnen ervaren (bijvoorbeeld woede

159 9.4 · Dia’s

en liefde voor de biologische ouders of familieleden). Vertel het kind dat het normaal is om gemengde gevoelens te hebben en geef een voorbeeld van hoe het ambivalente gevoelens kan uitdrukken.

Emoes ervaren Isa: ‘Op een dag ging mijn konijn dood. Ik begon te huilen. Dat konijntje was zo klein en hulpeloos. Het had mij nodig en ik liet het sterven. Toen knuffelde mijn pleegmoeder mij: ‘Als dat mijn kat overkwam, zou ik mij hetzelfde voelen als jij’, zei ze. Zij wilde dat mijn konijn werd begraven. Toen realiseerde ik mij dat zij niet nep was. Ik voelde mij op dat moment anders. Het was alsof ze de boosheid voelde die ik in mij had, en tegen mij zei dat het in orde was om me zo te voelen. Dat het toegestaan was om verdrieg te zijn en de muur om me heen omver te halen. Dat het in orde was om iemand in mijn wereld toe te laten en me te laten helpen.’

Lees de uitspraak van Isa voor.

Wat gebeurde er? • Waarom reageerde Isa zo? • Wat deed haar pleegmoeder goed? • Heb jij ooit zoiets meegemaakt met het kind of de kinderen voor wie jij zorgt?

Geef de deelnemers tien minuten om hierover te discussiëren.

9

160

Hoofdstuk 9 · Module 5: Omgaan met gevoelens en gedrag

Een van de beste manieren om negatief of storend gedrag te ontmoedigen, is het aanmoedigen van positief gedrag. Sommige kinderen trekken echter de aandacht door hun negatieve gedrag. Voor hen moeten we vastberaden en creatief zijn in het opmerken en aanmoedigen van positief gedrag.

Moedig posief gedrag aan Complimenteer en benoem wat je ziet als je kind iets goed doet: • wees specifiek; • doe het direct; • wees warm; • streef naar ten minste zes complimenten tegenover iedere correce.

9 5 Merk het op als je kind iets goed doet. Let vooral op kleine dingen die kunnen helpen om grote veranderingen tot stand te brengen. 5 Complimenteer. Complimenten zijn alleen effectief als ze specifiek zijn, direct worden gegeven en oprecht overkomen. Vage, onoprechte of onbegrijpelijke complimenten kunnen meer kwaad dan goed doen. Bedekte complimenten versterken de negatieve beleving van het kind (zoals: ‘Het is zo leuk om te zien dat je leest, in plaats van dat je die stomme computerspelletjes speelt’). 5 Ook al is het niet eenvoudig, streef naar minstens zes complimenten tegenover iedere correctie. Voor het vormen van het gedrag van het kind blijkt dit soort positieve aanmoediging veel effectiever dan straffen. Hoe meer we de kracht van onze kinderen kunnen versterken en ze een gevoel van beheersing en controle kunnen geven, des te groter wordt onze kans op succes als we proberen positief gedrag aan te moedigen.

161 9.4 · Dia’s

Moedig posief gedrag aan Ondersteun de sterke kanten en interesses van je kind: • bied keuzes op ieder moment dat dit mogelijk is; • laat kinderen dingen zelf doen; • herken en moedig de unieke interesses en talenten van het kind aan; • help de kinderen om een vaardigheid te ontwikkelen.

5 Om het gevoel van de kinderen dat zij controle hebben over hun eigen leven aan te moedigen, bied je waar mogelijk keuzes. 5 Geef kinderen de kans iets zelf te doen, terwijl je ze laat weten dat je er altijd bent om ze te helpen en voor ze te zorgen als dit nodig is. 5 Let op de interesses en speciale vaardigheden van het kind en geef ze de benodigde steun en aanmoediging. 5 Help kinderen een gevoel van verantwoordelijkheid en zelfvertrouwen te ontwikkelen door een nieuwe vaardigheid waarin ze geïnteresseerd zijn te ontplooien. Fysieke activiteiten kunnen bijvoorbeeld zijn paardrijden, zwemmen (vooral in het diepe) of judo. Niet-fysieke opties kunnen zijn het beschilderen van een muur, zingen of een instrument bespelen.

9

162

Hoofdstuk 9 · Module 5: Omgaan met gevoelens en gedrag

Voorraad opnemen • Hoeveel keer in de laatste week heb je het kind een compliment gegeven omdat het iets goed hee gedaan? • En hoe vaak heb je het kind bedankt? • Hoe vaak heb je het kind om zijn mening gevraagd? • Hoe vaak heb je het kind de kans gegeven iets voor zichzelf te doen? • Hoe vaak heb je het kind keuzes geboden om een acviteit te doen? • Hoe vaak heb je samen met het kind gelachen?

9

Het is tijd voor de groepsactiviteit ‘De voorraad opnemen’. De trainers zetten op iedere tafel een schaal met snoepjes en (wegwerp)bekertjes (een bekertje voor iedere deelnemer aan de tafel). Denk aan een kind dat momenteel bij je in huis woont. 5 Hoeveel keer heb je dit kind in de laatste week een compliment gegeven omdat het iets goed heeft gedaan? Je kunt er een schatting van maken, maar probeer eerlijk te zijn. Doe een snoepje in het bekertje voor elk compliment dat je het kind hebt gegeven. 5 En hoe vaak heb je het kind bedankt? Geef de deelnemers tijd om na te denken en snoepjes in het bekertje te doen. 5 Hoe vaak heb je het kind om zijn mening gevraagd? Geef de deelnemers tijd om na te denken en snoepjes in het bekertje te doen. 5 Hoe vaak heb je het kind de kans gegeven iets voor zichzelf te doen? Geef de deelnemers tijd om na te denken en snoepjes in het bekertje te doen. Hoe vaak heb je het kind keuzes geboden om een activiteit te doen? Geef de deelnemers tijd om na te denken en snoepjes in het bekertje te doen. 5 Hoe vaak heb je samen met het kind gelachen? Geef de deelnemers tijd om na te denken en snoepjes in het bekertje te doen. Kijk hoeveel snoepjes de deelnemers in hun bekertjes hebben gedaan. Soms zijn de bekertjes aardig gevuld.

163 9.4 · Dia’s

Voorraad opnemen • Hoeveel keer heb je het kind gezegd dat het iets moest doen? • Hoeveel keer heb je het kind gezegd iets niet te doen? • Hoe vaak heb je het kind gezegd te stoppen met waar het mee bezig was? • Hoeveel keer heb je het kind een bepaalde sance moeten opleggen (zoals huisarrest of een me-out)? • Hoeveel keer heb je het kind gevraagd wat het in vredesnaam dacht of aan het doen was?

Nu de andere kant van de medaille. Je mag een schatting doen, maar probeer eerlijk te zijn. Haal voor elke situatie met hetzelfde kind een snoepje uit het bekertje. 5 Hoeveel keer heb je het kind gezegd dat het iets moest doen? Geef de deelnemers tijd om na te denken en snoepjes uit het bekertje te halen. 5 Hoeveel keer heb je het kind gezegd iets niet te doen? Geef de deelnemers tijd om na te denken en snoepjes uit het bekertje te halen. 5 Hoe vaak heb je het kind gezegd te stoppen met waar het mee bezig was? Geef de deelnemers tijd om na te denken en snoepjes uit het bekertje te halen. 5 Hoeveel keer heb je het kind een bepaalde sanctie moeten opleggen (zoals huisarrest of een time-out)? Geef de deelnemers tijd om na te denken en snoepjes uit het bekertje te halen. 5 Hoeveel keer heb je het kind gevraagd wat het in vredesnaam dacht of aan het doen was? Geef de deelnemers tijd om na te denken en snoepjes uit het bekertje te halen. Kijk hoeveel snoepjes er nog in de bekertjes zitten. De bekertjes zitten nu niet meer zo vol. Ongetwijfeld is het moeilijk om een balans te vinden tussen aanmoediging en correctie als je zorgt voor getraumatiseerde kinderen. De kinderen kunnen ons op zeer onverwachte manieren uitproberen en het kan wat planning en alertheid van je vragen om ervoor te zorgen dat het positief gedrag meer wordt aangemoedigd dan het negatieve gedrag wordt ­gecorrigeerd. Dit kan bijvoorbeeld met een ‘verrassingspot’, waarmee je goed gedrag beloont. Vul een grote pot met dingetjes waarvan kinderen gaan glimlachen. Voor kleine kinderen kunnen dat speelgoedjes zijn of snoepjes. Voor grote kinderen kun je werken met beloningsbonnen, bijvoorbeeld voor een uurtje opblijven of een extra toetje. Deze prijsjes kun je de kinderen geven als zij zich goed gedragen. Het kan ook helpen om samen een gewoonte te ontwikkelen waarbij erkenning en waardering centraal staat. Bijvoorbeeld door gedurende de week schouderklopjes te verzamelen en deze op een gezamenlijk moment in het weekend uit te delen. Je zet een handafdruk

9

164

Hoofdstuk 9 · Module 5: Omgaan met gevoelens en gedrag

op een papiertje, waarop je schrijft: ‘Schouderklopje voor … [naam], omdat … [reden].’ Je kopieert dit op gekleurd papier en maakt er een voorraadje van, op een gemakkelijk bereikbare plaats. Zowel volwassenen als kinderen worden aangemoedigd om deze papiertjes te gebruiken als een van de anderen iets goeds heeft gedaan. Je houdt dit gedurende de week bij en tijdens het avondeten op zaterdag of zondag worden de schouderklopjes onder applaus ­voorgelezen. Om een balans te vinden tussen aanmoediging en correctie, moet je letten op de individuele geschiedenis, interesses en talenten van het kind. Probeer specifieke activiteiten te plannen. Houd daarbij de in de volgende dia genoemde vragen in gedachten.

Een balans bereiken

9

• Welke talenten, vaardigheden of interesses kun je aanmoedigen? • Waarover kun je het kind enige controle geven? • Welke leuke acviteiten of interesses delen jullie? • Welke complimenten zou je kind op prijs stellen? • Welke beloningen zullen het meest betekenisvol zijn?

Ondanks al onze goede bedoelingen zullen er altijd momenten zijn dat we consequenties moeten verbinden aan ongepast of problematisch gedrag. Als je gedrag corrigeert en daar consequenties aan verbindt, denk dan aan alles wat we hebben geleerd over hoe trauma het gevoel van de kinderen zelf en de vaardigheid om hun gedrag en emoties te beheersen beïnvloedt. Neem de in de volgende dia genoemde punten in acht als je een getraumatiseerd kind corrigeert.

165 9.4 · Dia’s

Corrigeer en bouw Wanneer je negaef of ongepast gedrag corrigeert en daar consequenes aan verbindt: • blijf duidelijk, kalm en consistent; • richt je op één gedraging tegelijk; • vermijd beschuldigen en dreigen; • houd de (emoonele) leeijd van het kind in gedachten; • maak niet overal een punt van.

5 Wees duidelijk, kalm en consistent. Dit betekent: spreek rustig, gebruik rustige lichaamstaal en weinig woorden. 5 Richt je op één gedraging tegelijk. Hierdoor is het gemakkelijker om consistent te blijven en zie je eerder resultaat. Dit voorkomt dat je kinderen blootstelt aan het risico op falen. 5 Vermijd beschuldigen en dreigen. Vermijd vooral de bedreiging om het kind weg te laten halen omdat het zich slecht gedraagt. Dit zal slechts de overtuigingen in de onzichtbare koffer versterken en zal waarschijnlijk escaleren en uitlopen op slecht gedrag en een self-fulfilling prophecy. 5 Houd de (emotionele) leeftijd van het kind in gedachten. Getraumatiseerde kinderen (vooral die met vroeg en chronisch trauma) kunnen zich, zoals gezegd, jonger gedragen dan hun werkelijke leeftijd. 5 Maak niet overal een punt van. Soms is de effectiefste optie om het kind de natuurlijke consequenties van gedrag te laten ervaren. Als een kind bijvoorbeeld geweigerd heeft om zijn of haar kamer op te ruimen, sluit je de deur en kijk je er niet meer naar. Zo kan het kind bijvoorbeeld ontdekken dat een belangrijke huiswerkopdracht vernield is doordat het op de grond is blijven liggen en het kind erop geknoeid heeft. Omdat het kind de opdracht daardoor opnieuw moet doen, mist het iets anders waar het naar uitgekeken heeft. Na de grootste opwinding voeren de ouders een gesprek met het kind en helpen het om zelf tot de conclusie te komen dat het opruimen van de kamer in het eigen voordeel is. Natuurlijk is het niet genoeg om tegen kinderen te zeggen dat iets fout is en hieraan consequenties te verbinden. Als jij je kind echt wilt helpen om te herstellen van trauma, dan zijn de punten op de volgende dia van belang.

9

166

Hoofdstuk 9 · Module 5: Omgaan met gevoelens en gedrag

Corrigeer en bouw Richt je op het helpen van jouw kind: • begrijp de verbinding tussen gedachten, gevoelens en gedrag; • begrijp het negaeve effect op zijn of haar gedrag; • herken alternaeven voor negaef of probleemgedrag; • oefen technieken voor het veranderen van negaeve gedachten en het kalmeren na he
ige emoes.

9

Veel van genoemde punten kan en zou moeten worden gedaan in samenwerking met andere teamleden rondom het kind en vooral met een traumatherapeut (ook 7 module 7). We keren terug naar het probleemgedrag dat je hebt vastgesteld voor je kind in de cognitieve driehoek op het ‘Mijn kind’-werkblad. Gebruik het werkblad bij module 5 ‘Mijn kind – Omgaan met gevoelens en gedrag’ om de vragen op de volgende dia te beantwoorden.

Omgaan met probleemgedrag • Wat zijn de negaeve effecten van dit gedrag op het leven van je kind? • Hoe kun je het kind helpen deze effecten te begrijpen? • Welke alternaeven voor dit gedrag kun je aandragen? • Welke consequenes kun je eraan verbinden als het gedrag blij voortduren?

Vraag drie vrijwilligers om hun antwoorden aan de groep te vertellen. Geef ongeveer drie minuten voor een groepsdiscussie om ook nog andere antwoorden te horen te krijgen. Deze oefening kan ook als een kleine groepsactiviteit worden uitgevoerd, waarbij gebruik kan worden gemaakt van de verhalen van Jamie en Danny uit het werkboek (7 H. 11).

167 9.4 · Dia’s

Afronding

Vraag iedereen om twee dingen die zij tijdens de bijeenkomst hebben geleerd en als meest bruikbaar en belangrijk beschouwen, uit te kiezen en om elk idee op een post-it te schrijven. Lees de bijdragen voor terwijl je ze op de flipover plakt. Geef de deelnemers vijf tot tien minuten de tijd om de ideeën te bespreken en te komen tot de drie of vier beste ideeën van de dag. Vraag de deelnemers om deze ideeën in gedachten te houden als zij met hun kinderen omgaan tijdens de dagen voorafgaand aan de volgende bijeenkomst. Laat de post-its op de flipover zitten, zodat je met elkaar gedurende de training een blad met goede ideeën creëert. Laat iedereen aan het einde van de bijeenkomst de spanningsthermometer invullen en loop rond om te kijken hoe het gaat. Zo nodig kun je een ontspanningsoefening doen met de groep voor het beëindigen van de sessie. Vraag de deelnemers om voor de volgende bijeenkomst in het werkboek de extra informatie bij module 5 te lezen.

9

169

Module 6: Verbinding en herstel 10.1 Benodigdheden – 170 10.2 Aandachtspunten – 170 10.3 Leerpunten – 170 10.4 Dia’s – 171

 igitaal aanvullende content D De online versie van dit artikel (7https://doi.org/10.1007/978-90-368-1880-3_10) bevat aanvullend materiaal, toegankelijk voor daartoe geautoriseerde gebruikers. © Bohn Stafleu van Loghum is een imprint van Springer Media B.V., onderdeel van Springer Nature 2018 L. Coppens en C. van Kregten, Zorgen voor getraumatiseerde kinderen: een training voor opvoeders, https://doi.org/10.1007/978-90-368-1880-3_10

10

170

Hoofdstuk 10 · Module 6: Verbinding en herstel

10.1

Benodigdheden

5 PowerPoint-presentatie Module 6 Verbinding en herstel. 5 Werkblad ‘Mijn kind’ bij module 6 (zie Werkboek voor deelnemers 7 H. 10 en de bijlage achterin deze handleiding). 5 Notitieblaadjes voor de groepsactiviteit ‘Noem jouw verbindingen’. 5 Pennen en potloden. 5 ‘Een familieverhaal’ (zie werkboek 7 H. 11). 10.2

Aandachtspunten

5 Leg uit hoe kinderen hun identiteit vormen door hun relaties en verbindingen. 5 Gebruik een voorbeeldcasus om het intergenerationele karakter van trauma uit te leggen en te verklaren hoe verschillende familieleden reageren op dezelfde gebeurtenis. 5 Help opvoeders te begrijpen waarom het belangrijk is voor kinderen om te praten over hun traumatische ervaringen en leg uit hoe zij hun kinderen bij dit proces kunnen ondersteunen. 10.3

10

Leerpunten

5 Noem minstens drie belangrijke verbindingen in het leven van een kind en manieren waarop opvoeders deze relatie kunnen ondersteunen en bestendigen. 5 Beschrijf hoe trauma de visie van kinderen op zichzelf en hun toekomst kan beïnvloeden. 5 Noem minstens drie manieren waarop opvoeders kinderen kunnen helpen zich veilig te voelen wanneer ze praten over trauma.

171 10.4 · Dia’s

10.4

Dia’s

Verbinding en herstel Module 6

Voordat de deelnemers arriveren, zet je de flipover met de ideeën die tijdens de laatste bijeenkomst naar voren zijn gekomen klaar. Begroet de deelnemers als ze binnenkomen. Begin de sessie met het bedanken voor hun aanwezigheid. Richt hun aandacht op de ideeën uit de vorige bijeenkomst, lees voor wat de deelnemers de vorige keer op de post-its hebben gezet. Vraag de deelnemers te vertellen over ervaringen die zij sinds de laatste bijeenkomst hebben opgedaan. Geef ze vijf tot tien minuten de tijd om hierover te discussiëren.

Jon Kabat-Zinn: ‘Wanneer je je met iets verbonden voelt, gee deze verbinding je onmiddellijk iets om voor te leven.’

10

172

Hoofdstuk 10 · Module 6: Verbinding en herstel

Lees de uitspraak van Jon Kabat-Zinn voor. Het verlangen naar verbinding is een van de meest universele menselijke behoeften.

Wat verbindt jou? • Relaes:

• familie; • vrienden; • collega’s.

• Levensverhalen (verleden, heden, toekomst): • persoonlijk; • familiaal; • cultureel.

• Plaatsen, dingen, rituelen en gewoonten.

10

We bouwen ons gevoel van verbondenheid op vele manieren op: 5 via onze verbindingen en relaties met andere mensen; 5 via ons begrip van ons eigen verhaal: waar we begonnen zijn, wie we nu zijn en wie we willen worden (onze verhalen zijn verweven met die van onze familie, maatschappij of cultuur); 5 via onze verbintenissen met plaatsen en voorwerpen en met culturele of religieuze rituelen of praktijken. Al deze verbindingen helpen ons om onszelf en onze plaats in de wereld te bepalen. Deze verbindingen spelen ook een belangrijke rol bij het helpen van kinderen om te herstellen van trauma.

173 10.4 · Dia’s

Noem jouw verbindingen

Doe de groepsactiviteit ‘Noem jouw verbindingen’. Neem vijf notitieblaadjes van de stapel. Op ieder kaartje schrijf je een van de vijf dingen die het belangrijkste zijn in jouw leven, bijvoorbeeld mensen, huisdieren, plaatsen, activiteiten, herinneringen, dingen of zelfs wensen voor de toekomst. Houd de kaartjes in je hand alsof je een kaartspel aan het spelen bent. Beide trainers lopen rond en halen willekeurig drie kaartjes weg bij iedere deelnemer. Laat de deelnemers de kaarten niet zelf selecteren. Als alle kaarten verzameld zijn, keer je terug naar de centrale plaats in de ruimte. Lees een aantal kaartjes voor om te laten zien wat de deelnemers moesten opgeven als onderdeel van de oefening. Hoe vond je het, dat je kaartjes werden weggenomen? Geef de deelnemers wat tijd om te reageren.

Kinderen beschrijven zichzelf aan de hand van hun verbindingen • Wie ben ik? • Wat is de moeite waard aan mij? • Wat kan ik? • Hoe kan ik overleven en de dingen die mij zijn overkomen begrijpen? • Wie ben ik in de toekomst?

10

174

Hoofdstuk 10 · Module 6: Verbinding en herstel

Als deze denkbeeldige oefening zwaar was voor je, bedenk dan hoeveel erger het voor een pleegkind is om daadwerkelijk bekende mensen, plaatsen en dingen te verliezen. Kinderen leren wie ze zijn en hoe de wereld eruitziet door de verbintenissen die zij aangaan. Getraumatiseerde kinderen hebben vaak bijzonder wankele of onzekere relaties met andere mensen. Desondanks kunnen ze zich krampachtig vasthouden aan deze kwetsbare verbindingen, die verstoord of zelfs verbroken kunnen worden wanneer ze in een pleeggezin gaan wonen. Als opvoeder kun je het kind helpen om vast te houden wat er goed was aan deze verbindingen en er nieuwe betekenis aan te geven. En je kunt het kind helpen nieuwe, gezondere verbindingen met jou en anderen op te bouwen.

Rico: ‘Weggehaald worden bij mijn ouders deed mij niet veel. Maar gescheiden worden van mijn broers en zussen wel. Zij waren mijn hele leven. Het was waarschijnlijk het allerergste wat me kon overkomen. Ze hadden me gezegd dat ik ze heel vaak kon zien, maar ik had al geluk als ik ze eens per jaar kon zien.’

10

Lees de uitspraak van Rico voor. Wat voor gevoel krijg je bij dit citaat? Geef niet meer dan drie minuten om hierop te reageren. De ervaringen van Rico illustreren hoe essentieel het is om belangrijke relaties in het leven van je kind te begrijpen. Vraag de groep om te kijken naar de kaartjes die zij nog over hebben. Wijs ze erop dat ze, hoewel er veel is weggenomen, nog steeds iets over hebben en dat hetzelfde geldt voor de kinderen die aan hun zorg zijn toevertrouwd. Alle getraumatiseerde kinderen hebben namelijk krachten die aan de basis van herstel kunnen liggen, zoals positieve relaties met mensen, plaatsen, ervaringen, herinneringen, hoop en dromen. In deze module gaan we werken met de essentiële elementen 5 en 6.

175 10.4 · Dia’s

Essenële elementen 5 en 6

Misschien vind je de relatie van je kind met zijn familie negatief of instabiel. Misschien vind je die familie alleen maar een bron van trauma en pijn. Maar zelfs als je vindt dat het verleden van het kind maar beter kan worden vergeten, kan het kind er toch vaak nog iets goeds uit putten. Het kind heeft misschien een sterke band met broers en zussen, familieleden of mensen uit de gemeenschap waarin het woonde. Als je die relaties respecteert en het kind helpt het goede daaraan te behouden, help je het een goede verbinding met het verleden te creëren, terwijl het kijkt naar de toekomst. Onthoud dat jij ook zo’n steunende en stabiele relatie in het leven van je kind kunt opbouwen. Zelfs als jullie relatie tijdelijk is, kan jouw positieve verzorging een helende factor zijn. Trauma kan het gevoel van eigenwaarde van een kind en zijn levensgeschiedenis vermorzelen. Door thuis weggehaald te zijn of vaak te verhuizen, kan het beeld van wie het kind is, waar het vandaan komt en waar het thuishoort, verder worden verstoord. Vaak kan zo’n kind zijn identiteit alleen nog bepalen aan de hand van de traumatische gebeurtenissen. Het kind ziet zichzelf als een mislukkeling die het niet waard is om van te houden. Als we het kind helpen om langdurige relaties te behouden, terwijl het gezonde, nieuwe relaties opbouwt, kan het zijn traumatische verleden plaatsen in het bredere perspectief van het voortdurende leven.

10

176

Hoofdstuk 10 · Module 6: Verbinding en herstel

Een familieverhaal • Joey (4), Sandra (9) en John (14) zijn uit huis geplaatst nadat hun moeder de twee jongste kinderen enkele dagen alleen hee gelaten toen zij op jacht ging naar alcohol en cocaïne. • Joey is bij de oma van moederszijde geplaatst, Sandra en John zijn geplaatst bij pleegmoeder Karin.

10

Vraag de deelnemers om het familieverhaal uit het werkboek voor zich te nemen (7 H. 11). In dit verhaal over een familie die te maken heeft met trauma en scheiding, zie je hoe elk kind een traumatische gebeurtenis op een andere manier ervaart en daaruit ook andere conclusies trekt. Verdeel de deelnemers in vijf groepjes. Wijs elke groep een familielid toe: Joey (een jongen van 4), Sandra (een meisje van 9), John (een jongen van 14), oma (moeder van de moeder en verzorger van Joey) en Karin (pleegmoeder van Sandra en John). Leg uit dat je het verhaal gaat voorlezen. Op diverse momenten vraag je de deelnemers hoe hun hoofdpersoon zich zou voelen en hoe hij of zij denkt over de gebeurtenissen. Joey (4), Sandra (9) en John (14) zijn uit huis geplaatst, nadat hun moeder Joey en Sandra enkele dagen alleen had gelaten toen zij op jacht was naar alcohol en cocaïne. Zij had de kinderen gezegd dat ze ‘zo’ terug zou zijn. Sandra heeft de politie niet gebeld, omdat ze dacht dat ze haar moeder daarmee in moeilijkheden zou brengen. Ze probeerde voor Joey te zorgen. Uiteindelijk hoorden de buren Joey een hele tijd hard huilen en hebben ze de politie gebeld. Aanvankelijk kon de politie John niet vinden, omdat hij van huis was weggelopen op de dag voordat moeder wegging. Hij hield zich schuil in het huis van een vriend. Hij zei dat hij niet wist dat zijn broertje en zusje alleen waren gelaten. Oma, de moeder van moeder, is twee keer gescheiden en woont alleen. Zij vond zichzelf te oud en had te veel gezondheidsproblemen om alle drie de kinderen in huis te nemen. Daarom nam zij alleen Joey in huis. Sandra en John gingen naar Karin, een jonge, alleenstaande en relatief onervaren pleegmoeder.

177 10.4 · Dia’s

Een familieverhaal • Moeders vader was een alcoholist die soms gewelddadig was. • De kinderen zagen moeder vaak bewusteloos op de vloer liggen. • Op een moment toen moeder bewusteloos was, bloedde zij uit een hoofdwond. Sandra vreesde dat zij dood was. • De kinderen zijn getuige geweest van gewelddadige ruzies tussen hun ouders. • Hun vader is twee jaar geleden weggegaan, zonder afscheid te nemen.

Een familieverhaal • Moeder hee periodes gehad waarin zij clean was en periodes met vele terugvallen. • De laatste vijf weken was moeder clean. Ze belde de kinderen iedere donderdagavond en kwam iedere zondag bij hen op bezoek. • Bij elk bezoek zei moeder tegen de kinderen dat ze binnenkort weer allemaal bij elkaar zouden zijn.

10

178

Hoofdstuk 10 · Module 6: Verbinding en herstel

Een familieverhaal • Joey mist zijn moeder en maakt zich zorgen over haar. Vlak voordat ze belt, is hij nerveus en vervelend. Ook vraagt hij herhaaldelijk wanneer hij ‘zijn Sandra’ gaat zien. • Sandra herinnert zich dat ze lol had met haar moeder, als zij niet onder invloed was. Ze hee nachtmerries over haar moeder die bewusteloos op de vloer ligt. Zij is boos op haar vader, omdat hij hen hee verlaten en vraagt zich af of hij dood is. • John was erg hecht met zijn vader. Hij neemt zijn moeder de breuk kwalijk. Hij vertrouwt haar niet. Hij vindt zichzelf oud genoeg om op zichzelf te wonen.

10

Een familieverhaal Op donderdag belde moeder niet. • Wat zou ieder van de familieleden denken en voelen? • Hoe zullen zij zich gedragen? • Hoe beïnvloeden het trauma en de onzichtbare koffer hun reaces?

Neem enkele momenten met de groepjes om de volgende vragen te overdenken. 5 Wat zou ieder van de familieleden denken en voelen? 5 Hoe zullen zij zich gedragen? 5 Hoe beïnvloeden hun trauma’s en hun onzichtbare koffers hun reacties? Geef de groepjes vijf minuten de tijd om hierover na te denken. Geef daarna vijf tot tien minuten voor een groepsdiscussie. Eén trainer leidt de discussie, terwijl de andere aantekeningen maakt op het bord of de flipover. Wat gebeurt er als moeder niet belt?

179 10.4 · Dia’s

Een familieverhaal • Joey: bezorgd, huilerig, gericht op wat voor cadeautje hij moeder op zondag gaat geven. • Sandra: boos en overstuur, maakt ruzie met Karin over het bezoeken van moeder op zondag. • John: teruggetrokken, zegt dat moeder hem niets kan schelen. • Oma: bezorgd, boos en beschaamd, herinnert zich de dronken nachten van haar man. • Karin: bezorgd maar veroordelend.

Een familieverhaal • Op zondag kwam moeder niet opdagen voor het bezoek. • Joey kreeg een dri bui en stond erop dat zijn moeder zou komen. • Sandra werd boos en was overstuur, ze probeerde Joey te beschermen en viel uit tegen oma en Karin. • John gedroeg zich teruggetrokken en deed alsof het hem niet interesseerde, maar viel uit tegen oma en Karin in de auto op weg naar huis.

10

180

Hoofdstuk 10 · Module 6: Verbinding en herstel

Wat is eraan te doen? • Hoe kunnen Karin en oma de kinderen helpen omgaan met het gedrag van moeder? • Hoe kunnen ze helpen om de gezonde verbindingen in stand te houden? • Hoe kunnen ze zichzelf helpen?

10

Neem tien minuten voor het brainstormen en vraag de groepjes om hun antwoorden te rapporteren. Neem vervolgens vijftien minuten voor een groepsdiscussie. Eén trainer leidt de discussie, terwijl de andere aantekeningen maakt op het bord of de flipover. Let erop dat enkele van de volgende punten aan de orde komen. Bij Joey moet oma: 5 hem geruststellen en zeggen dat wat er gebeurd is, niet zijn schuld is; 5 als Joey gekalmeerd is, in simpele bewoordingen met hem praten en hem aanmoedigen om zijn gevoelens in beelden of woorden uit te drukken; 5 consistent zijn, zodat Joey en zijn broer en zus leren dat zij kunnen vertrouwen op de veiligheid en verzorging van oma; 5 geen beloften doen over dingen waarover ze geen controle heeft (ook al is het logisch dat oma zegt: ‘Het is goed, ze zal er de volgende keer zijn.’ Dit kan verkeerd uitpakken als moeder de volgende keer weer niet komt opdagen); 5 zorgen dat Joey regelmatig bij Sandra op bezoek gaat en helpen om contact te houden als ze niet bij elkaar kunnen zijn. Bij Sandra moet Karin: 5 zorgen dat Sandra al haar gevoelens over haar moeder kan uiten, zonder hierover een mening te geven; 5 grenzen stellen en zorgen dat Sandra weet dat Karin begrijpt hoe gefrustreerd en eenzaam Sandra zich voelt, maar dat ze niet mag gillen en krijsen; 5 benadrukken dat haar broers niet schuldig zijn aan de ziekte van haar moeder of aan het gedrag van moeder; 5 onderkennen dat voor een meisje in de schoolgaande leeftijd relaties met leeftijdsgenoten belangrijk zijn (Karin moet Sandra steunen in het opdoen van sociale vaardigheden en vertrouwen, en haar aanmoedigen om deel te nemen aan activiteiten waarbij ze contact krijgt met leeftijdsgenoten).

181 10.4 · Dia’s

Bij John moet Karin: 5 erkennen dat John, hoewel hij onaangedaan lijkt, waarschijnlijk van binnen last heeft van boosheid, gekwetstheid en verdriet; 5 begrijpen dat John zich door de traumatische gebeurtenissen en de verliezen die hij heeft meegemaakt, waarschijnlijk onttrekt aan relaties (hij vermijdt het mogelijk om meer betrokken te raken bij anderen, omdat hij bang is opnieuw fysiek of emotioneel gekwetst te worden; misschien is hij ook bang voor zijn eigen woede en gewelddadige aanleg); 5 proberen John zoveel mogelijk informatie te geven als hij iets wil horen over de genetische component van verslaving (als adolescent zal hij proberen uit te vinden of hij net als zijn vader, moeder en opa gedoemd is om te eindigen als verslaafde) en benadrukken dat hij de kracht heeft om de juiste keuzes te maken (neem contact op met de pleegzorgmedewerker of de schooldecaan, zodat ze kunnen nagaan of John last heeft van depressieve klachten en meer leiding en ondersteuning kan krijgen). Oma zou moeten: 5 zorgen dat zij een therapeut, een vertrouwenspersoon, een familielid of een goede vriendin heeft die zij in vertrouwen kan nemen; 5 erkennen dat het normaal is dat zij allerlei gevoelens heeft over haar dochter en dat zij iemand de schuld wil geven over de situatie waarin haar dochter zich bevindt; 5 proberen zich proactief op te stellen ten opzichte van Karin door haar zoveel mogelijk informatie te geven en haar te zien als iemand waarmee ze samenwerkt; 5 erkennen dat haar eigen traumageschiedenis met de vader van haar dochter haar reacties beïnvloedt. Karin zou moeten: 5 zorgen dat ze een pleegzorgbegeleider, therapeut, vertrouwenspersoon, ondersteuningsgroep of goede vriendin heeft die ze in vertrouwen kan nemen; 5 erkennen dat een pleegouder beperkingen heeft; 5 accepteren dat ze niet verantwoordelijk is voor het goedmaken van alle gebeurtenissen, het uitwissen van het verleden of het redden van de kinderen van hun familie (gegeven de beperkingen van haar rol moet zij zich kleine doelen stellen voor wat zij kan bereiken met de kinderen); 5 erkennen dat oma iemand is met wie ze samenwerkt; proberen niet te oordelen. Alle belangrijke personen hebben we behandeld, behalve degene om wie alles draait: moeder. Het valt niet mee om het gedrag van moeder te begrijpen: haar kinderen verlaten terwijl zij aan de drugs is, hun beloften doen die ze niet nakomt, niet bellen of op afspraken komen. Moeder heeft haar eigen traumageschiedenis en onzichtbare koffer, wat invloed heeft op de manier waarop ze omgaat met haar kinderen, haar leven en de wereld. Hoewel het lastig is om een volledig beeld te krijgen van de traumatische gebeurtenissen uit moeders verleden, staan op de volgende dia een paar dingen die we wel weten.

10

182

Hoofdstuk 10 · Module 6: Verbinding en herstel

Hoe moet het met moeder? Trauma is intergeneraoneel. Moeder: • is opgegroeid met een vader die alcoholist was en soms gewelddadig kon zijn; • hee een geschiedenis van gewelddadige relaes; • probeerde herhaaldelijk te stoppen met drugs en alcohol; • houdt van haar kinderen, ook al lijkt ze tekort te schieten.

Kondig een pauze van tien minuten aan. Schrijf op hoe laat het is en op welk tijdstip de sessie wordt hervat.

10

Pauze

Neem vijf minuten voor een discussie en brainstormsessie over mogelijke andere traumati­­ sche ervaringen van moeder (zoals misbruik door haar vader en vriendjes) en de inhoud van haar onzichtbare koffer (zoals: ‘Ik deug niet’, ‘Ik kom nooit van de drugs af ’, ‘Alleen losers houden van mij’). Moeders geschiedenis is geen excuus voor haar gedrag, maar het is belangrijk om de impact van trauma op moeder te erkennen. Dat kan Karin helpen om de kinderen te ondersteunen en begrijpen.

183 10.4 · Dia’s

Zowel in deze als in veel andere biologische gezinnen is trauma intergenerationeel geworden. Traumasensitief opvoeden, met de benodigde ondersteuning, kan John, Sandra en Joey helpen deze cyclus te doorbreken.

Lessen van Joey, Sandra en John • Ieder kind in het gezin hee een unieke relae met ouders, broers en zussen. • Zelfs kinderen met dezelfde traumageschiedenis begrijpen de gebeurtenissen verschillend. Ze kunnen verschillende dingen hebben die hen aan het trauma herinneren en verschillend op deze dingen reageren. • Opvoeders moeten ervoor zorgen dat kinderen niet worden belast met hun sterke gevoelens jegens de biologische ouders.

Ieder kind in het gezin heeft een unieke relatie met ouders, broers en zussen. Ieder van hen herinnert zich dezelfde gebeurtenis op een andere manier of kiest op een andere manier partij bij een discussie of ruzie. Kinderen uit getraumatiseerde gezinnen ervaren vaak gecompliceerde en ambivalente gevoelens ten opzichte van hun ouders, terwijl zij zich loyaal voelen ten opzichte van hun familieleden. Sandra is bijvoorbeeld zowel boos op haar moeder als bereid haar te verdedigen. Kinderen van verschillende leeftijden of in verschillende ontwikkelingsfasen reageren verschillend op dezelfde gebeurtenis. Opvoeders moeten ervoor zorgen dat kinderen niet worden belast met hun sterke gevoelens jegens de biologische ouders. Het is belangrijk de kinderen niet te belasten door al deze gevoelens aan elkaar te vertellen. Vraag de deelnemers om in hun werkboek (7 H. 10) het ‘Mijn kind’-werkblad bij module 6 erbij te pakken. Geef ze een paar minuten de tijd om het bovenste deel van het werkblad in te vullen. 5 Met wie staat hij of zij in verbinding? 5 Is deze relatie positief, negatief of een beetje van allebei? 5 Wat kun je doen om de positieve banden in het leven van je kind aan te moedigen en te versterken?

10

184

Hoofdstuk 10 · Module 6: Verbinding en herstel

Maak het veilig om te praten • Maak het onbespreekbare bespreekbaar. • Bekrachg de boodschap dat het kind niet verantwoordelijk is voor de traumasche gebeurtenissen. • Bied een mogelijkheid om verkeerde opvangen te corrigeren. • Leer kinderen dat de traumasche ervaringen hun leven niet hoeven te bepalen.

10

Het is verleidelijk om te denken dat het voor getraumatiseerde kinderen het beste is om alle nare gebeurtenissen in hun leven te vergeten. Waarom zouden kinderen willen denken aan of praten over zoiets pijnlijks, als ze nu veilig zijn? Voor getraumatiseerde kinderen zijn die herinneringen er altijd. Veel getraumatiseerde kinderen hanteren de ongeschreven regel: houd tegen iedereen je mond. Een geheim bewaren kan echter even schadelijk zijn als een trauma. Kinderen laten praten over hun traumatische ervaringen maakt het ‘onbespreekbare’ bespreekbaar en doorbreekt deze geheimzinnigheid. Kinderen de kans geven om vrij over hun trauma te spreken versterkt de boodschap dat het niet hun schuld is. Anderzijds kunnen gesloten kinderen die proberen over de traumatische gebeurtenis te praten, zich zelfs schuldiger gaan voelen en meer schamen. Praten over trauma geeft de kans om onjuiste opvattingen en waarnemingen op een zachte manier te corrigeren (bijvoorbeeld: ‘Papa zou me niet seksueel hebben misbruikt als ik hem niet gevraagd had me te knuffelen’, of: ‘Ik ben gedoemd om net zo gewelddadig te worden als mijn vader’). Kinderen de gelegenheid geven om over hun trauma te praten helpt hen om de traumatische ervaringen in perspectief te plaatsen en zich te realiseren dat het hun leven niet hoeft te bepalen.

185 10.4 · Dia’s

Harry: ‘Ik ben gewoon zo boos de hele jd ... Stel dat er, na alles wat ik heb doorgemaakt, iets in mij niet goed zit? Stel dat ik slecht word?’ Sirius: ‘Ik wil dat je heel goed naar mij luistert, Harry. Jij bent geen slecht mens. Jij bent een heel goed mens dat heel slechte dingen hee meegemaakt.’ Uit: Harry Poer en de Orde van de Feniks

Lees het citaat van Harry voor. Dit is geen uitspraak van een pleegkind, maar iedereen die een Harry Potter-boek heeft gelezen of zo’n film heeft gezien, kan zich inleven in de hoofdpersonen. Is het je ooit opgevallen hoeveel traumatische ervaringen Harry Potter heeft opgedaan? Zijn ouders zijn voor zijn ogen vermoord, in de familie kwam mishandeling voor en hij verloor herhaaldelijk een vaderfiguur. In zeker opzicht is hij het schoolvoorbeeld van een getraumatiseerd kind. En zoals veel getraumatiseerde kinderen strijdt hij tegen het geloof dat hij daardoor op een bepaalde manier slecht of beschadigd is. Wat Harry zegt, is een voorbeeld van hoe zovele getraumatiseerde kinderen zich voelen. De reactie van zijn peetvader Sirius is een voorbeeld van wat alle getraumatiseerde kinderen zouden moeten horen.

Praten over traumasche ervaringen • Houd rekening met onverwachte gesprekken op onverwachte momenten. • Wees je bewust van je reaces. • Doe geen aannames. • Wees bereid om open te luisteren naar en te praten met je kind, in plaats van het onderwerp te ontwijken.

10

186

Hoofdstuk 10 · Module 6: Verbinding en herstel

Als je kind zich meer op zijn gemak voelt bij jou, is het mogelijk en zelfs waarschijnlijk dat het jou dingen uit de traumatische geschiedenis wil vertellen. Deze onthullingen kunnen opduiken op momenten dat je ze het minst verwacht. Een kind kan je iets verontrustends op een heel normale, onbewogen manier vertellen, alsof het hierdoor niet in verwarring is gebracht. Of het kan, als het erg in verwarring is over iets wat er niets mee te maken heeft, het juist wél vertellen. Als een kind begint te praten over zijn of haar traumatische ervaringen, vormen jouw reacties – verbaal en non-verbaal – een sterk signaal voor het kind dat het veilig en acceptabel is om over de pijn uit het verleden te praten. Let erop wat voor boodschap je uitzendt, zowel verbaal als met je lichaamstaal. Het is goed om een kind te laten weten dat je verdrietig bent en meeleeft met wat hem of haar is overkomen. Zorg wel dat je het kind niet overspoelt met jouw emoties. Onthoud: ook al denk je dat het verleden van het kind slecht is geweest, het kind kan er toch vaak iets goeds uit halen. Het is belangrijk om altijd bereid te zijn te luisteren en openlijk te praten over de traumatische ervaringen van je kind zonder je terug te trekken of van onderwerp te veranderen. Waak ervoor dat jij de details uit het kind trekt. Het kind moet zelf het tempo aangeven. Als je kind praat over zijn of haar traumatische ervaringen, wees dan een actieve luisteraar.

10

Praten over traumasche ervaringen • Stop waar je mee bezig bent en maak oogcontact. • Luister sl. • Maak korte en aanmoedigende opmerkingen, met een kalme stem. • Vermijd dat het kind dichtklapt.

Pogingen om alles direct beter te maken, kunnen het effect hebben dat het kind denkt dat je het gesprek wilt afsluiten. (Zeg bijvoorbeeld niet: ‘Maar dit is allemaal voorbij, het ligt allemaal achter je. Je bent veilig en je hoeft er niet meer aan te denken.’)

187 10.4 · Dia’s

Praten over traumasche ervaringen • Bied troost, zonder onrealissch te worden. • Prijs de pogingen van het kind om te vertellen wat er is gebeurd. • Geef construceve feedback: richt je op het gedrag van de opvoeder, in plaats van oordelen te geven. • Wees bereid om informae te geven aan betrokkenen bij het kind, zoals de voogd, jeugdzorgwerker of therapeut. • Wees bereid om misbruik en verwaarlozing te melden dat niet eerder is gemeld.

5 Hoewel het belangrijk is om te zorgen voor veiligheid, moet je vermijden om onrealistische beloften te doen (zoals: ‘Er zal jou nooit meer iets overkomen’). 5 Prijs de pogingen van het kind om te vertellen wat er is gebeurd (bijvoorbeeld: ‘Ik ben heel blij dat je me vertelt wat er gebeurd is. Het helpt mij om je beter te begrijpen en dat vind ik erg belangrijk’). 5 Kinderen begrijpen vaak de oorzaak van de traumatische gebeurtenissen in hun leven niet. Ze denken vaak dat zij er de oorzaak van zijn of dat ze het hadden kunnen voorkomen (‘Als ik niet zo stout was geweest, had mijn moeder mij niet zo hard geslagen. Als ik die dag niet naar school was gegaan, was mijn vader niet dronken geworden. En dan had hij mijn moeder geen pijn gedaan’). Als zoiets gebeurt, zorg dan dat je accurate informatie geeft. Richt je feedback op het specifieke gedrag van de desbetreffende persoon in plaats van een waardeoordeel uit te spreken (‘Je moeder maakte keuzes die niet zo goed waren, maar dat was niet jouw schuld’). 5 Wees bereid om informatie uit te wisselen met de therapeut van je kind of andere betrokkenen. Als het kind je vertelt over misbruik of verwaarlozing waarover eerder niet is gerapporteerd, volg dan de procedure voor het melden van kindermishandeling en verwaarlozing.

10

188

Hoofdstuk 10 · Module 6: Verbinding en herstel

Praten over traumasche herinneringen

10

Vraag de groep of iemand een voorbeeld heeft van een kind dat over zijn of haar traumatische ervaringen heeft verteld en hoe hij of zij daarmee omgegaan is. Eén trainer leidt de discussie, terwijl de andere aantekeningen maakt op het bord of de flipover. Als een van de deelnemers een voorbeeld geeft van een goede en effectieve manier om met een kind over trauma te praten, wijs dan op de manieren waardoor hij of zij hierin geslaagd is. Als de deelnemer niet wist wat hij of zij moest zeggen of zich zodanig gedroeg dat het kind dichtklapte, vraag de groep dan om na te ­denken over andere manieren waarop de situatie kon worden aangepakt. Neem tien minuten de tijd om hierover te discussiëren.

Nieuwe verbindingen opbouwen Bouw verbindingen op, over de verstoringen in het leven van het kind heen: • leg posi eve gebeurtenissen en ervaringen vast (zoals foto’s, plakboeken en dagboeken); • help om eerdere ervaringen te reconstrueren; • moedig je kind aan vooruit te kijken naar toekoms ge doelen en dromen.

189 10.4 · Dia’s

Om traumatische ervaringen in perspectief te kunnen plaatsen, moeten kinderen zich verbonden voelen met de positieve aspecten van hun leven en levensgeschiedenis. Als kinderen uit huis worden geplaatst en steeds moeten verhuizen, kan het moeilijk voor hen zijn zich momenten te herinneren die hen verbinden met hun verleden. Je kunt het kind helpen om positieve verbindingen op te bouwen over de verstoringen in het leven heen. Leg positieve gebeurtenissen en ervaringen vast die bij jou thuis plaatsvinden en geef je kind hiervan een kopie (je kunt wat extra kopietjes voor jezelf bewaren, voor het geval het kind ze later nog eens nodig heeft). Luister verjaardagen en persoonlijke hoogtepunten op met een feestelijke maaltijd of feestelijk ritueel. Help je kind om positieve herinneringen te creëren en te ­herkennen. Help om eerdere ervaringen te reconstrueren door contact op te nemen met de oorspronkelijke familie, vrienden en andere mensen die belangrijk waren in het leven van het kind. Als er geen foto’s of memorabilia beschikbaar zijn, help je het kind bij het schrijven van een levensverhaal. Je kunt ook een plakboek maken over de eigen geschiedenis, bijvoorbeeld door plaatjes uit te knippen, tekeningen te maken, herinneringen op te schrijven of stukjes poëzie te kopiëren. Een traumatherapeut kan met je kind het verleden doorploegen en een levensboek maken dat niet alleen de ervaren pijn bevat, maar ook oude en nieuwe ervaringen van warmte, verzorging en moed. Moedig je kind aan om vooruit te blikken naar familiegebeurtenissen, schooltripjes, slagen voor het schooldiploma en afstuderen en wat hij of zij later wil worden. Zet deze gebeurtenissen op een kalender en bespreek deze kalender met je kind, zodat het een plan kan maken voor de toekomst. Vraag wie je kind bewondert en bespreek de stappen die het kind zou moeten zetten om te bereiken wat deze persoon heeft bereikt. Vertel over mensen die een moeilijke jeugd hebben gehad, zodat je kind ziet dat andere mensen met soortgelijke ervaringen toch succesvol zijn geworden. Vraag de groep om achterin het boek het werkblad ‘Mijn kind’ van module 6 voor zich te nemen.

Help je kind Denk aan het kind van het werkblad ‘Mijn kind’. Hoe kun je dit kind helpen: • zich veilig te voelen als het over trauma
sche ervaringen praat; • bestaande posi
eve verbindingen in stand te houden; • nieuwe verbindingen op te bouwen; • posi
ef naar de toekomst te kijken?

10

190

Hoofdstuk 10 · Module 6: Verbinding en herstel

Geef vijf minuten de tijd voor discussie en om aantekeningen te maken op het werkblad. Het is goed voor deelnemers om te beseffen dat deze suggesties een begin zijn. Het is belangrijk om te weten dat ze hierin niet alleen staan. Je kunt als opvoeder hulp krijgen van anderen in het team van je kind. In module 7 gaan we in op hoe je een pleitbezorger van je kind kunt zijn en wanneer je traumatherapie voor je kind moet zoeken. Omdat verhalen over de traumatische ervaringen van een kind ook voor opvoeders stress kunnen veroorzaken, staan we in module 8 stil bij het belang van voor jezelf zorgen.

Afronding

10

Vraag iedereen om twee dingen die zij tijdens de bijeenkomst hebben geleerd en als meest bruikbaar en belangrijk beschouwen, uit te kiezen en om elk idee op een post-it te schrijven. Lees de bijdragen voor terwijl je ze op de flipover plakt. Geef de deelnemers vijf tot tien minuten de tijd om de ideeën te bespreken en te komen tot de drie of vier beste ideeën van de dag. Vraag de deelnemers om deze ideeën in gedachten te houden als zij met hun kinderen omgaan tijdens de dagen voorafgaand aan de volgende bijeenkomst. Laat de post-its op de flipover zitten, zodat je met elkaar gedurende de training een blad met goede ideeën creëert. Laat iedereen aan het einde van de bijeenkomst de spanningsthermometer invullen en loop rond om te kijken hoe het gaat. Zo nodig kun je een ontspanningsoefening doen met de groep voor het beëindigen van de sessie.

191

Module 7: Hoe je een pleitbezorger van je kind wordt 11.1 Benodigdheden – 192 11.2 Aandachtspunten – 192 11.3 Leerpunten – 192 11.4 Dia’s – 193

 igitaal aanvullende content D De online versie van dit artikel (7https://doi.org/10.1007/978-90-368-1880-3_11) bevat aanvullend materiaal, toegankelijk voor daartoe geautoriseerde gebruikers. © Bohn Stafleu van Loghum is een imprint van Springer Media B.V., onderdeel van Springer Nature 2018 L. Coppens en C. van Kregten, Zorgen voor getraumatiseerde kinderen: een training voor opvoeders, https://doi.org/10.1007/978-90-368-1880-3_11

11

192

Hoofdstuk 11 · Module 7: Hoe je een pleitbezorger van je kind wordt

11.1

Benodigdheden

5 PowerPoint-presentatie Module 7 Hoe je een pleitbezorger van je kind wordt. 5 Werkblad ‘Mijn kind’ bij module 7 (zie Werkboek voor deelnemers 7 H. 10 en de bijlage achterin deze handleiding). 5 Notitieblaadjes voor de groepsactiviteit ‘Verdediging in actie’. 5 Pennen en potloden. 11.2

Aandachtspunten

5 Versterken van de vaardigheid van de deelnemers om de opvoeding met kennis van trauma te delen met de pleegzorgmedewerkers en andere leden van het team rond het kind. 5 De deelnemers versterken in hun rol als pleitbezorger van hun kind. 5 De deelnemers helpen het moment te herkennen waarop aan trauma gerelateerde problemen vragen om behandeling door een traumatherapeut. 5 Deelnemers informatie geven over wat zij kunnen verwachten van een traumatherapeut. 11.3

11

Leerpunten

5 Leg minimaal drie van de basiselementen van pleitbezorgerschap vast. 5 Leg minimaal vier indicaties vast waaruit blijkt dat een kind traumatherapie nodig kan hebben. 5 Beschrijf de specifieke acties die opvoeders kunnen ondernemen in samenwerking met een lid van het team van het kind.

193 11.4 · Dia’s

11.4

Dia’s

Hoe je een pleitbezorger van je kind wordt Module 7

Voordat de deelnemers arriveren, zet je de flipover met de ideeën die tijdens de laatste bijeenkomst naar voren zijn gekomen klaar. Begroet de deelnemers als ze binnenkomen. Begin de sessie met het bedanken voor hun aanwezigheid. Richt hun aandacht op de ideeën uit de vorige bijeenkomst, lees voor wat de deelnemers de vorige keer op de post-its hebben gezet. Vraag de deelnemers te vertellen over ervaringen die zij sinds de laatste bijeenkomst hebben opgedaan. Geef ze vijf tot tien minuten de tijd om hierover te discussiëren.

Essenële elementen 7 en 8

11

194

Hoofdstuk 11 · Module 7: Hoe je een pleitbezorger van je kind wordt

In de vorige zes modules hebben we aandacht besteed aan het ontdekken van de invloed die trauma heeft op kinderen en hoe wij als opvoeders kinderen kunnen helpen om te ­herstellen. We kijken nu verder dan de huiselijke omgeving, naar de wereld waarin onze kinderen zich begeven. In deze module gaan we het hebben over jouw rol in het team van mensen rondom het kind. In het bijzonder zullen we kijken naar hoe je als pleitbezorger van je kind kunt functioneren en ervoor kunt zorgen dat het de benodigde hulp krijgt om te kunnen herstellen van de effecten van trauma.

Ken het team van jouw kind

11 Het team van mensen die deel uitmaken van het leven van je kind: 5 de biologische ouders en andere leden van de oorspronkelijke familie, zoals grootouders, ooms en tantes en broers en zussen; 5 professionals uit de pleegzorg, geestelijke gezondheidszorg en opleidingsinstanties, zoals therapeuten, artsen, leerkrachten en mentoren; 5 professionals, zoals de jeugdzorgwerker en de voogd. Vraag de groep om achterin het werkboek het ‘Mijn kind’-werkblad bij module 7 voor zich te nemen. Denk aan het kind van het werkblad ‘Mijn kind’. Wie zijn de leden in het team van jouw kind? Welke relatie hebben zij met jouw kind? Geef de deelnemers een aantal minuten om deze vragen te beantwoorden.

195 11.4 · Dia’s

Werken als een team De teamleden die betrokken zijn bij het leven van jouw kind: • hebben een gezamenlijke verplichng naar het kind om te zorgen voor veiligheid, bestendigheid en welzijn; • hebben gescheiden rollen en verantwoordelijkheden; • zijn op verschillende manieren aan het kind verbonden; • hebben niet allemaal evenveel kennis van trauma.

Idealiter streeft elk teamlid dezelfde doelen na. De veiligheid van je kind en zijn welbevinden en het ontwikkelen en onderhouden van een positieve en stabiele thuissituatie zouden voorop moeten staan. Elk teamlid heeft een bepaalde rol en verantwoordelijkheid in het geheel. Sommige teamleden hebben mogelijk een hechte, positieve relatie met je kind. Andere zijn misschien veel minder actief betrokken bij je kind. Weer andere teamleden kunnen een bron van conflict en stress zijn. Het is onwaarschijnlijk dat alle teamleden kennis hebben van de gevolgen van trauma. Veel professionals uit het hulpverleningssysteem voor kinderen zijn niet specifiek opgeleid in trauma en kunnen het gedrag van het kind niet door een ‘traumabril’ bekijken. Sommige leden van het team geloven nog in de mythen die we in module 1 bespraken. Andere hebben misschien zelf een traumatische achtergrond of ervaren secundaire traumatische stress. Deze traumatische stress heeft dan te maken met de emotionele effecten van intensief en constant contact met getraumatiseerde kinderen.

11

196

Hoofdstuk 11 · Module 7: Hoe je een pleitbezorger van je kind wordt

Rico: ‘Ik had het gevoel dat er met me gesold werd en wist niet wat er aan de hand was. Niemand legde me iets uit. Ik wist niet welke rechten ik had ... als ik die al had. Niemand vertelde me wat een pleeggezin inhield. Niemand vertelde me waarom ik bij mijn moeder was weggehaald. Ik wist dat er erge dingen gebeurden, maar niemand hee
het echt aan me uitgelegd.’

11

Lees de uitspraak van Rico voor. Het hulpverleningssysteem van het kind is voor volwassenen al moeilijk te doorgronden. Stel je voor hoe moeilijk dit moet zijn voor een kind. Situaties zoals die van Rico tonen aan hoe belangrijk het voor de opvoeders is om op te treden als pleitbezorger van het kind. Als je pleegkind getraumatiseerd is, is jouw rol als pleitbezorger nóg belangrijker. Door als een onderdeel van een team te werken, kun je ervoor zorgen dat de communicatielijnen tussen de volwassenen die de beslissingen nemen over het leven van het kind, steeds open blijven. Hiermee help je je kind om te begrijpen wat er gebeurd is en meer grip op het leven te krijgen.

Verdedig je kind • Help anderen te begrijpen welke invloed trauma op het kind hee . • Propageer het belang van psychische veiligheid. • Deel strategieën om het kind te helpen omgaan met overweldigende emoes en probleemgedrag.

197 11.4 · Dia’s

Om een goede pleitbezorger te kunnen zijn, is kennis van trauma noodzakelijk. Nu je op weg bent een traumasensitieve opvoeder te worden, kun je dit perspectief delen met andere teamleden rondom het kind. De effecten van trauma kunnen veelomvattend zijn en invloed hebben op de ontwikkeling van de hersenen en de overtuigingen over jezelf en de wereld om je heen. Leerkrachten en andere onderwijsprofessionals kunnen zich bijvoorbeeld weinig bewust zijn van de invloed die trauma heeft op het vermogen van het kind om op te letten in de klas of zich te gedragen op de speelplaats. Hulpverleners kunnen een verkeerde diagnose stellen als zij de traumageschiedenis van het kind niet meenemen in hun beoordeling. Deel je waarnemingen van wat je kind nodig heeft om zich psychisch veilig te voelen, rekening houdend met de traumatische ervaringen van je kind. Door hun verantwoordelijkheden kunnen anderen in het team zich bijvoorbeeld volledig richten op de fysieke veiligheid, zonder rekening te hoeven houden met het belang van de psychische veiligheid. Help anderen om het verband te leggen tussen gedachten, gevoelens en probleemgedrag (met behulp van de cognitieve driehoek) en de traumageschiedenis van het kind. Als andere teamleden gefrustreerd raken of ongeduldig worden en straf gaan geven, geef dan constructieve suggesties over hoe er moet worden omgegaan met je kind.

Verdedig je kind • Ondersteun posieve, stabiele en langdurige relaes in het leven van het kind. • Help anderen de krachten en veerkracht van het kind te waarderen. • Vecht voor de traumaspecifieke ondersteuning die het kind nodig hee. • Weet wanneer jij zelf steun nodig hebt.

Wees een pleitbezorger in het handhaven van verbindingen. Of dit nu betekent dat het kind bij jou thuis blijft of dat je de hereniging met de biologische ouders aanmoedigt. Dit kan een uitdaging zijn, maar bedenk dat de connectie met jou en je gezin een van de belangrijkste connecties van je kind is. Let op de kracht en veerkracht van je kind op momenten dat het geconfronteerd wordt met tegenslagen. Blijf optimistisch over de toekomst van je kind en help anderen in te zien dat het niet alleen een slachtoffer is. Wees een pleitbezorger voor de specifieke traumagerichte ondersteuning die je kind nodig heeft, zoals onderzoek, therapie, speciale voorzieningen op school of aanvullende ondersteuning van de pleegzorgmedewerker. Het kan soms even belangrijk zijn een effectieve pleitbezorger voor jezelf te zijn als voor je kind. Laat andere leden van het team weten wat jij nodig hebt om met je kind te kunnen werken.

11

198

Hoofdstuk 11 · Module 7: Hoe je een pleitbezorger van je kind wordt

Wees je ervan bewust hoeveel stress het werken met getraumatiseerde kinderen soms kan opleveren, zowel voor jezelf als voor andere leden van het team (ook 7module 8).

Verdediging in ace Help de teamleden te begrijpen: • wat pos rauma sche stress bij kinderen is; • hoe trauma jouw kind hee beïnvloed; • welke krachten en veerkracht het kind hee; • wat jouw kind nodig hee.

11

Nu gaan we een aantal van deze vaardigheden voor pleitbezorgers oefenen. Laat de groep zich opsplitsen in tweetallen. Leg uit wat de bedoeling is. Iedereen krijgt een beurt om de rol van opvoeder te spelen, terwijl de andere persoon de rol speelt van bijvoorbeeld leerkracht, therapeut, pleegzorgmedewerker of rechter. De persoon die de opvoeder speelt, mag bedenken welke rol de tegenspeler heeft. Zo sluit de opdracht het meest aan bij de praktijk van de deelnemers. Om deze activiteit goed te kunnen uitvoeren, ga je ervan uit dat het teamlid een probleem heeft met jouw kind en niet schijnt te begrijpen welke rol trauma in zijn of haar leven speelt. De persoon die de opvoeder speelt: 5 omschrijft wat posttraumatische stress bij kinderen is; 5 omschrijft hoe trauma het kind heeft beïnvloed; 5 omschrijft welke sterke kanten en veerkracht het kind heeft; 5 legt uit wat het kind nodig heeft om het te helpen herstellen van de effecten van trauma. De persoon die het andere teamlid speelt, stelt vragen en biedt enige tegenstand aan wat de opvoeder zegt. Probeer je eigen ervaring mee te nemen bij het spelen van de rol. Na vijf minuten herinner je de deelnemers eraan dat ze moeten wisselen van rol. Na tien minuten komt de hele groep bij elkaar om ervaringen uit te wisselen. Kunnen ze posttraumatische stress omschrijven en uitleggen welke invloed trauma heeft gehad op het leven van hun kind? Welke aanvullende informatie of steun hebben ze nodig om de andere teamleden te informeren over de traumatische ervaringen van het kind?

199 11.4 · Dia’s

Omgaan met de biologische familie • Respecteer de verbinding die kinderen delen met hun ouders en andere biologische familieleden. • Wees voorbereid op botsende of zelfs vijandige eerste reaces van biologische ouders of andere familieleden. • Zet je ‘traumabril’ op als je praat met biologische ouders en andere familieleden.

Omgaan met de biologische familieleden kan een van de meest uitdagende onderdelen van de teambenadering zijn, vooral als zij direct of indirect de oorzaak zijn van de traumatische ervaringen van jouw kind. De connecties tussen ouders, kinderen en andere familieleden kunnen sterk zijn, zelfs in de meest ontwrichte gezinnen. Respecteer de band van kinderen met hun ouders en andere familieleden. Dit is van cruciaal belang voor het kind. Dit betekent ook dat je voorbereid moet zijn op alle mogelijke reacties van biologische familieleden. Uithuisplaatsing van een kind is bijzonder ingrijpend voor de biologische ouders, van wie velen zelf een traumageschiedenis hebben. Vaak is het kind dat jij verzorgt niet het enige getraumatiseerde gezinslid. De concepten die je in deze training hebt geleerd, zoals de onzichtbare koffer en de cognitieve driehoek, kunnen je helpen te begrijpen waarom ouders zich gedragen zoals ze dat doen en zouden je zelfs kunnen helpen op een ander niveau contact met hen te leggen. Voor meer informatie over de samenwerking met biologische ouders kun je deelnemers verwijzen naar de extra informatie in het werkboek (aan het einde van module 7), waar ingegaan wordt op het opbouwen van een positieve relatie met biologische ouders.

11

200

Hoofdstuk 11 · Module 7: Hoe je een pleitbezorger van je kind wordt

Emma (biologische moeder): ‘Het is nu bijna elf jaar geleden dat mijn zoon thuiskwam. Een consistent ding voor mijn zoon en mij is de rela
e met zijn pleegouders. Mijn zoon hee vele nachten en weekenden bij ze doorgebracht en is vaak met ze op vakan
e geweest. Ik kon hen weer helpen door op hun jongste dochter te passen. Het gee me een goed gevoel te weten dat zij mij vertrouwen. Nu spelen wij een even grote rol in hun leven als zij in dat van ons. Ik ben niet meer die boze, jaloerse en haatdragende vrouw. Ik ben iemand die kan waarderen dat haar zoon veel profijt hee van de zorg van deze familie, die hem in huis hee genomen en in hun hart hee gesloten.’

11

Lees de uitspraak van Emma voor. De ervaring van Emma toont aan wat er kan gebeuren als opvoeders en biologische ouders samenwerken in het belang van het kind. Je kunt het hele verhaal lezen in het werkboek (7 H. 8). Vraag de groep om in het werkboek het werkblad ‘Mijn kind’ van module 7 voor zich te nemen (achterin het werkboek 7 H. 10). Laat de deelnemers de vragen op de volgende dia beantwoorden, waarbij ze denken aan de teamleden van hun kind die ze eerder genoemd hebben, en ook aan de biologische ouders en andere familieleden.

Denken over mijn kind • Wie zijn de drie belangrijkste mensen in het leven van je kind? • Hoe kunnen jullie effecever samenwerken om het kind te helpen? • Hoe kun je gebruikmaken van je ‘traumabril’ om je manier van werken met andere teamleden of met de biologische ouders van het kind te veranderen?

Nadat de deelnemers tijd hebben gehad om hun ideeën op te schrijven, vraag je of zij een aantal voorbeelden van hun werkblad willen noemen. Eén trainer leidt de discussie, terwijl de andere aantekeningen maakt op het bord of de flipover. Geef vijf minuten voor een groepsdiscussie.

201 11.4 · Dia’s

Pauze

Kondig een pauze van vijf tot tien minuten aan. Schrijf op hoe laat het is en op welk tijdstip de sessie wordt hervat. Al ben je een effectieve opvoeder, je bent geen opgeleide therapeut. Dat wordt ook niet van je verwacht. Maar als het anker in het team van je kind verkeer je wel in de speciale positie om pleitbezorger van je kind te zijn, zodat het de juiste traumabehandeling kan krijgen. Om een effectief pleitbezorger voor traumatherapie te zijn, moet je het volgende weten.

Je kind helpen herstellen • Weet wanneer je kind hulp nodig hee . • Leer van traumaonderzoek. • Begrijp de basis van traumatherapie. • Stel vragen als je niet zeker weet of de therapie effect hee .

Als opvoeder moet je hulp zoeken als je overweldigd wordt door de reacties die uitgelokt worden door de traumaproblematiek van je kind. Op de volgende dia worden situaties beschreven waarbij je ook hulp moet zoeken.

11

202

Hoofdstuk 11 · Module 7: Hoe je een pleitbezorger van je kind wordt

Wanneer je hulp moet zoeken Als jij zelf overweldigd wordt. Of als je kind: • reaces laat zien die het leven op school of thuis verstoren; • vermijdingsreaces laat zien; • praat over of doet aan dingen waarmee het zichzelf beschadigt (zoals krassen of snijden); • slecht in slaap kan komen, vaak ’s nachts wakker wordt of veelvuldig nachtmerries hee; • regelmag klaagt over fysieke problemen, maar medisch in orde is.

Soms kan therapie of traumadiagnostiek nodig zijn.

11

Wanneer je hulp moet zoeken Als je kind: • vraagt om met iemand over zijn of haar trauma sche ervaringen te praten; • herhaaldelijk praat of speelt over trauma sche ervaringen en erin lijkt te blijven hangen; • geplaagd wordt door een schuldgevoel of zichzelf de schuld gee van de trauma sche gebeurtenissen; • gevoelens van schaamte, hulpeloosheid en/of hopeloosheid vertoont.

203 11.4 · Dia’s

Traumaonderzoek Onderzoek naar de traumasche ervaringen is belangrijk voor ieder kind dat een traumasche gebeurtenis hee ervaren. Onderzoek: • omvat het verzamelen van gegevens die inzicht geven in de traumageschiedenis; • vraagt input van jou en anderen (onder wie de leerkracht) die het kind kennen; • ligt ten grondslag aan het behandelplan.

De eerste stap in het veiligstellen van hulp voor je kind is diagnostiek gericht op de traumatische ervaringen. Dat is een goed middel voor elk getraumatiseerd kind, zelfs als het kind goed met de stress lijkt te kunnen omgaan. Kinderen bij wie geen verontrustende tekenen van trauma te zien zijn, kunnen hun gevoelens opkroppen of ontkennen. Dit kan invloed hebben op hun schoolprestaties en hun vermogen om contact te leggen met jou en anderen in hun omgeving. Tijdens de traumagerichte diagnostiek doet de therapeut grondig onderzoek naar de traumageschiedenis, ook naar alle traumatische gebeurtenissen die het kind heeft ervaren of waarvan hij of zij ooit getuige is geweest. De onderzoeker probeert ook zicht te krijgen op de overtuigingen en verwachtingen die het kind heeft ontwikkeld op basis van de meegemaakte ervaringen. In een aanvullend onderzoek moeten ook ontwikkelingsvaardigheden, krachten, relaties en banden van het kind worden opgenomen, evenals traumatriggers of reacties behorend bij de traumatische gebeurtenissen. De informatie kan van jou, van andere leden van het team en van het kind komen. Jij en anderen die informatie uit de eerste hand hebben over de symptomen van posttraumatische stress bij het kind, moeten jullie indrukken en observaties kunnen vertellen. Gestandaardiseerde vragenlijsten of checklijsten moeten worden gebruikt als aanvulling op de open vragen. De resultaten moeten met jou worden besproken en worden gebruikt om het behandelplan van het kind vast te stellen.

11

204

Hoofdstuk 11 · Module 7: Hoe je een pleitbezorger van je kind wordt

Basis van traumatherapie Een effeceve behandeling: • hee een wetenschappelijke basis; • omvat een begrijpelijk onderzoek naar de traumagerelateerde problemaek; • is gebaseerd op een helder plan, waarbij de verzorgers worden betrokken; • is gericht op de traumasche ervaringen.

11

Er is geen pasklaar concept voor de behandeling van getraumatiseerde kinderen, maar onderzoek heeft wel aangetoond dat de effectiefste behandelingen een aantal standaardelementen bevatten. Ze zijn gebaseerd op wetenschappelijk bewijs en niet op het idee van een enkele persoon over wat zal werken. Dit betekent dat deze behandelingen systematisch zijn bestudeerd en dat gegevens over de effectiviteit gepubliceerd zijn. Aanvullende traumagerichte diagnostiek om vast te stellen wat de traumageschiedenis en de behoeften van het kind zijn, maakt hiervan deel uit. Na de diagnostiek volgt een behandelplan, waarin deelname van opvoeders, ouders, familie of voogden aan de therapie van het kind is opgenomen. Traumatherapie spreekt actief de traumatische ervaringen van het kind en de posttraumatische stresssymptomen van het kind aan. Dit soort behandeling is effectief gebleken bij kinderen van iedere leeftijd, van peuters tot tieners. Het is nooit te vroeg of laat voor een kind of volwassene om hulp te zoeken voor problemen die gerelateerd zijn aan trauma.

205 11.4 · Dia’s

Ineffeceve of schadelijke behandelingen • Behandelingen die onmiddellijke genezing beloven. • Behandelingen die er op gericht zijn om ‘verdrongen’ herinneringen boven te halen. • Rebirthing en holdingtherapieën. • Behandelingen van niet-geregistreerde aanbieders die buiten het reguliere medische circuit staan.

Traumatherapie: de prakjk In de prakjk kan er weleens iets misgaan. Dit kan gebeuren als: • de effecten van trauma niet gezien of ondergewaardeerd worden; • de doelen van de therapie onduidelijk zijn.

Als traumasensitieve opvoeder word je geacht bekend te zijn met de beste behandelingen, maar moet je ook problemen oplossen als iets naar jouw idee niet klopt. Pleegkinderen krijgen soms veel verschillende diagnoses en de effecten van trauma kunnen verkeerd worden begrepen of zelfs verkeerd worden gediagnosticeerd door hulpverleners die geen ervaring hebben met getraumatiseerde kinderen. Beweeglijkheid en niet kunnen opletten, wat vaak hoort bij trauma, kan bijvoorbeeld worden toegeschreven aan ADHD. Moeilijk contact maken kan worden toegeschreven aan een stoornis in het autistisch spectrum. Stressreacties als gevolg van trauma kunnen worden gediagnosticeerd als een oppositioneel-opstandige gedragsstoornis.

11

206

Hoofdstuk 11 · Module 7: Hoe je een pleitbezorger van je kind wordt

Als pleitbezorger van je kind geef je informatie over de traumageschiedenis van je kind aan de therapeut en stel je vragen over de rol die posttraumatische stress kan spelen bij de symptomen van je kind. Traumatherapie helpt kinderen om te gaan met de effecten van trauma. Spel, bewegen, kunst, muziek en gesprekken kunnen deel uitmaken van de totale behandeling. De therapeut stelt doelen op en bepaalt hoe deze doelen bereikt moeten worden. Als de therapiedoelen voor jou niet helder zijn of als je denkt dat de benadering niet gestructureerd of directief genoeg is, deel dan je zorgen met de therapeut of pleegzorgmedewerker van het kind.

Traumatherapie: de prakjk In de prakjk kan weleens iets misgaan: • de zorg is inconsistent; • het kind raakt overstuur door de therapie; • er zijn geen professionals met kennis van trauma beschikbaar; • therapie wordt ingezet met het idee: baat het niet, dan schaadt het niet.

11 Kinderen in de pleegzorg veranderen vaak van zorgaanbieder. Ook kan de therapie voortijdig worden beëindigd. Soms vinden kinderen het moeilijk om een band met een therapeut op te bouwen. De therapie kan stagneren als de behandeling niet consistent is. Contact tussen zorgaanbieders onderling en tussen zorgaanbieders en opvoeders ontbreekt soms (en kan worden verhinderd door (vermeende) regels omtrent privacy en vertrouwelijkheid). Als pleitbezorger moet je streven naar continuïteit. Je kunt een aandeel leveren door te zorgen voor communicatie, met respect voor de grenzen van vertrouwelijkheid. In therapie gaan vergt moed, en het proces zal zijn ups en downs hebben. Soms lijkt het eerst slechter te gaan, voordat het beter gaat. Door kinderen te complimenteren met wat ze bereikt hebben en hierin zelf een actieve rol te spelen, moedig je ze aan om door te gaan. Heb je vragen over een behandeling of wil je weten of een kind klaar is om over de traumatische ervaringen te praten, stap dan naar de therapeut. De symptomen van posttraumatische stress moeten worden behandeld door iemand die hiervoor speciaal is opgeleid. In de ideale situatie kan de pleegzorgmedewerker, jeugdzorgwerker of voogd je helpen een gespecialiseerde traumatherapeut te vinden. Je kunt ook contact zoeken met andere opvoeders en vragen naar hun ervaringen met therapeuten. Vraag de therapeut in ieder geval naar zijn kennis van en ervaringen met trauma en zijn bekendheid met het werken met opvoeders of pleegouders.

207 11.4 · Dia’s

Als een kind therapie krijgt die gericht is op symptomen en het onderliggende trauma niet herkent, kan het zijn dat de klachten niet of nauwelijks verminderen. Dat kan bijdragen aan het bevestigen van de overtuigingen in de onzichtbare koffer van het kind. Het kind doet dan nieuwe negatieve ervaringen op die bijvoorbeeld de overtuiging ‘volwassenen zijn niet te vertrouwen’ of de overtuiging ‘ik kan niks’ bevestigen.

Medicae en trauma • Sommige medicae kan veilig en effecef zijn. • Opvoeders moeten vragen stellen over: • • • •

medicae zonder verdere therapie; medicae die wordt voorgeschreven aan kinderen onder de vier jaar; meerdere medicijnen die tegelijk worden gebruikt; bijwerkingen die jou of het kind verontrusten.

• Wanneer je twijfelt, doe dan wat onderzoek.

Pleegkinderen krijgen vaker medicatie dan andere kinderen die een beroep doen op medische zorg en hebben ook vaker verschillende medicijnen. Sommige medicijnen zijn veilig en effectief in het tegengaan van bepaalde symptomen (zoals nachtmerries, slaapproblemen en angstaanvallen), maar geen enkel medicijn kan de posttraumatische stress van kinderen ­genezen. Er zijn weinig regels over het voorschrijven van medicijnen aan kinderen. Er is ook weinig onderzoek gedaan naar de effectiviteit en veiligheid van gecombineerd gebruik van medicatie. Omdat veel kinderen medicijnen krijgen die niet zijn goedgekeurd voor specifiek gebruik bij kinderen, is het belangrijk om extra voorzichtig te zijn. Zelfs als de psychiater van je kind expert is op dit gebied, moet je vragen stellen en je bedenkingen uiten. De meeste professionals waarderen het juist dat (pleeg)ouders of begeleiders kritische vragen stellen en zullen deze ook serieus nemen. Vergaar zoveel mogelijk informatie over de medicatie van je kind. Maak je je ernstig zorgen, vraag dan een second opinion.

11

208

Hoofdstuk 11 · Module 7: Hoe je een pleitbezorger van je kind wordt

Verdedigingsvaardigheden in de prakjk • Scenario 1: je kind krijgt drie soorten medicijnen, maar geen therapie. • Scenario 2: jij wordt niet betrokken bij de therapie van je kind, en belangrijke informae wordt jou niet verteld.

11

Afhankelijk van de grootte van de groep en de overgebleven tijd, kun je de deelnemers opsplitsen in groepjes voor deze oefening of de hele groep vragen een onderwerp uit te kiezen dat hen het meeste aanspreekt. Een deelnemer begint met een korte beschrijving van een persoonlijke ervaring die aansluit op het gekozen scenario. Een van de deelnemers speelt de rol van arts, therapeut of pleegzorgmedewerker die de pogingen van de opvoeders om de situatie aan te spreken, uitdaagt of zelfs tegenwerkt. De andere groepsleden assisteren door de ouder te coachen in wat hij of zij zou kunnen zeggen of doen. Als deze oefening in kleine groepjes wordt gedaan, neemt een tweede deelnemer in elke groep de rol van arts, therapeut of pleegzorgmedewerker op zich. De trainers lopen rond om de discussie in de groepjes in de gaten te houden en te helpen bij het vaststellen van belangrijke leerpunten. Neem tien minuten de tijd voor deze oefening.

209 11.4 · Dia’s

Bronnen in de omgeving

Als pleitbezorger van je kind hoef je het niet alleen te doen. Andere opvoeders kunnen je voorzien van veel informatie, ondersteunend advies en waardevolle contacten. We gaan het hebben over bronnen in onze omgeving met kennis van trauma. Eén trainer stelt de volgende vragen, de andere noteert antwoorden op het bord of de flipover. 5 Wie zijn de bronnen in onze omgeving met kennis van trauma? Laat de deelnemers namen van deskundigen en instanties noemen. 5 Zijn de anderen in het netwerk (bijvoorbeeld een therapeut, gedragskundige, kinderarts, jeugdzorgwerker of voogd) goede pleitbezorgers geweest en behulpzaam geweest? 5 Hoe kunnen we samenwerken, zodat we pleitbezorgers worden van een netwerk met meer kennis van trauma? 5 Wat kan worden gedaan om het aantal deskundigen die traumasensitief werken, uit te breiden? Is er niet genoeg tijd, dan kan deze activiteit als huiswerk worden meegegeven. Vraag de deelnemers om hun ideeën op te schrijven en deze mee te nemen naar de volgende sessie. Of vraag ze de informatie informeel met elkaar uit te wisselen. Bied aan om tips en bronnen op papier te zetten, zodat de deelnemers ze mee naar huis kunnen nemen om zo nodig te raadplegen.

11

210

Hoofdstuk 11 · Module 7: Hoe je een pleitbezorger van je kind wordt

Afronding

11

Vraag iedereen om twee dingen die zij tijdens de bijeenkomst hebben geleerd en als meest bruikbaar en belangrijk beschouwen, uit te kiezen en om elk idee op een post-it te schrijven. Lees de bijdragen voor terwijl je ze op de flipover plakt. Geef de deelnemers vijf tot tien minuten de tijd om de ideeën te bespreken en te komen tot de drie of vier beste ideeën van de dag. Vraag de deelnemers om deze ideeën in gedachten te houden als zij met hun kinderen omgaan tijdens de dagen voorafgaand aan de volgende bijeenkomst. Laat de post-its op de flipover zitten, zodat je met elkaar gedurende de training een blad met goede ideeën creëert. Laat iedereen aan het einde van de bijeenkomst de spanningsthermometer invullen en loop rond om te kijken hoe het gaat. Zo nodig kun je een ontspanningsoefening doen met de groep voor het beëindigen van de sessie. Vraag de deelnemers om in het werkboek de extra informatie bij de module te lezen.

211

Module 8: Voor jezelf zorgen 12.1 Benodigdheden – 212 12.2 Aandachtspunten – 212 12.3 Leerpunten – 212 12.4 Dia’s – 212 12.5 Nameting – 233

 igitaal aanvullende content D De online versie van dit artikel (7https://doi.org/10.1007/978-90-368-1880-3_12) bevat aanvullend materiaal, toegankelijk voor daartoe geautoriseerde gebruikers. © Bohn Stafleu van Loghum is een imprint van Springer Media B.V., onderdeel van Springer Nature 2018 L. Coppens en C. van Kregten, Zorgen voor getraumatiseerde kinderen: een training voor opvoeders, https://doi.org/10.1007/978-90-368-1880-3_12

12

212

Hoofdstuk 12 · Module 8: Voor jezelf zorgen

12.1

Benodigdheden

5 PowerPoint-presentatie Module 8 Voor jezelf zorgen. 5 Werkblad ‘Mijn kind’ bij module 8 (zie Werkboek voor deelnemers 7 H. 10 en de bijlage achterin deze handleiding). 5 Post-its voor de opdracht bij dia 33. 5 Werkblad ‘Zelfzorgcheck’ (zie 7 H. 10 in het werkboek en de bijlage achterin deze handleiding). 5 Verhaal van Ron en Suzanne. 5 Werkblad ‘Nameting’ (zie 7 H. 10 van het werkboek, de bijlagen achterin deze handleiding en te downloaden via de online content). Zorg ervoor dat ook de door alle deelnemers eerder ingevulde voormeting beschikbaar is. 12.2

Aandachtspunten

5 Help de deelnemers een zelfzorgplan te ontwikkelen waarmee ze secundaire traumatisering en uitputting van medeleven kunnen voorkomen. 12.3

Leerpunten

5 Definieer en noteer de waarschuwingssignalen die duiden op secundaire traumatische stress en uitputting van medeleven. 5 Bespreek zelfzorgtechnieken om secundaire traumatische stress te voorkomen. 5 Beschrijf minimaal drie strategieën die je kunt gebruiken als traumatische ervaringen van je kind je herinneren aan een traumatische gebeurtenis uit je eigen verleden.

12

12.4

Dia’s

Voor jezelf zorgen MODULE 8

213 12.4 · Dia’s

Voordat de deelnemers arriveren, zet je de flipover met de ideeën die tijdens de laatste ­ ijeenkomst naar voren zijn gekomen klaar. Begroet de deelnemers als ze binnenkomen. b Begin de sessie met het bedanken voor hun aanwezigheid. Richt hun aandacht op de ideeën uit de vorige bijeenkomst, lees voor wat de deelnemers de vorige keer op de post-its hebben gezet. Vraag de deelnemers te vertellen over ervaringen die zij sinds de laatste bijeenkomst hebben opgedaan. Geef ze vijf tot tien minuten de tijd om hierover te discussiëren.

Esseneel element 9

We richten ons nu op het laatste – en in zeker opzicht ook het belangrijkste – essentiële element van traumasensitief opvoeden: voor jezelf zorgen.

Verzorgers hebben ook zorg nodig • We zijn allemaal mensen. • Zorgen voor onze kinderen kan moeilijk, uitpuend en frustrerend zijn. • We verdienen allemaal een beetje jd voor onszelf.

12

214

Hoofdstuk 12 · Module 8: Voor jezelf zorgen

Heeft een van jullie onlangs gevlogen? Weet je nog dat de steward of stewardess zei dat je eerst bij jezelf het zuurstofmasker moet opzetten voordat je dit bij je kind doet? Dit is logisch, omdat je je kind niet goed kunt helpen als je zelf flauwgevallen bent doordat je te weinig zuurstof binnenkreeg. Hoe vaak vergeten we in het leven van alledag om eerst bij onszelf het zuurstofmasker op te doen? Bij onze pogingen om alle ballen in de lucht te houden, heeft voor onszelf zorgen de laagste prioriteit. Vervolgens vragen we ons af waarom we uitgeput, uitgeknepen, gefrustreerd, boos of haatdragend zijn en geen plezier meer hebben in de dingen die we doen. Leren hoe we voor onszelf moeten zorgen is een van de belangrijkste vaardigheden die we als opvoeder moeten ontwikkelen. Door goed voor onszelf te zorgen, kunnen we de kinderen ook leren om voor zichzelf te zorgen.

Toch, geleerd door de jd Hee mijn hart geleerd te gloeien Voor het goede van anderen En smelt bij de pijn van een ander Homerus (ca. 800 v. Chr.)

12 Toen de Griekse schrijver Homerus bijna drieduizend jaar geleden deze woorden opschreef, beschreef hij empathie: de vaardigheid om het verdriet of plezier van een ander te voelen alsof het van jezelf is. Empathie zorgt ervoor dat wij de pijn van onze kinderen kunnen voelen, kunnen begrijpen wat zij nodig hebben en contact met hen kunnen maken. Als we niet zouden kunnen voelen wat zij voelen, zouden we niet tot hen kunnen doordringen. Empathie is deel van wat ons menselijk maakt, maar het kan ons ook in moeilijkheden brengen. Voor veel opvoeders eist de dagelijks routine van het zorgen voor een getraumatiseerd kind (of zoals ook vaak het geval is: voor meerdere getraumatiseerde kinderen) zijn emotionele of fysieke tol. Als de stress van de zorg invloed heeft op je eigen mentale en fysieke gezondheid, en dit je vermogen om een bekwame opvoeder te zijn aantast, lijd je aan uitputting van je medeleven.

215 12.4 · Dia’s

Uitpung van je medeleven • Mentale en fysieke uitpung. • Gebruik van alcohol, voedsel of andere middelen om de stress te lijf te gaan en jezelf te troosten. • Slaapproblemen. • Je afgestompt voelen en afgesneden van het leven. • Minder voldoening halen uit je werk. • Humeurig en snel geïrriteerd. • Fysieke klachten (zoals hoofdpijn of buikpijn).

Welke van deze signalen van uitputting van medeleven herken je? Als je op meer dan drie van deze punten ‘ja’ hebt geantwoord, zou je op weg kunnen zijn naar uitputting van je medeleven. Dit is vooral denkbaar als je je eigen behoeften negeert in je pogingen een perfecte opvoeder te zijn. Wijs de deelnemers op de mythen die men moet vermijden in het werkboek (7 H. 2).

Zelfzorgcheck

Verwijs de deelnemers naar het werkblad ‘Zelfzorgcheck’ bij de extra informatie in het werkboek (zie 7 H. 10 van het werkboek en de bijlagen in deze handleiding). Geef de ­deelnemers drie minuten om hun zelfzorgcheck in te vullen voordat deze wordt besproken. Eén trainer leidt de discussie, terwijl de andere aantekeningen maakt op het bord of de flipover.

12

216

Hoofdstuk 12 · Module 8: Voor jezelf zorgen

> 24 punten  Hoeveel mensen hebben 24 punten of meer gescoord? Tel het aantal deelnemers en noteer dat deze mensen een balans lijken te hebben gevonden tussen zorgen voor anderen en zorgen voor zichzelf. Neem drie minuten waarin de deelnemers kunnen vertellen hoe zij tijd voor zichzelf maken en geef aan dat de groep hier later meer in detail op kan ingaan. 12–24 punten  Hoeveel mensen scoorden 12 tot 24 punten? Tel het aantal deelnemers en

merk op dat deze mensen wel dingen doen om aan hun eigen behoeften tegemoet te komen, maar dat ze meer tijd zouden moeten besteden aan zorgen voor zichzelf.