Zioła i ich stosowanie 83-200-0747-X [PDF]

Zitiervorschau

Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich

Zdrowie dla wszystkicn

Doc. dr hab, Barbara Kuźnicka, mgr Maria Dziak

Zioła i ich stosowanie Historia i współczesność W ydanie IV p o p raw io n e i u z u p e łn io n e

Warszawa 1987

Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich

Recenzenci Dr n.med. Wojciech Re nersk i Prof. dr hab. farm. Jerzy Lutomski

Redaktor mgr Teresa Materkowska Redaktor techniczny Anna Ciszewska Korektor Andrzej Nalej

Projekt okładki Danuta Jędrzejewska

ISBN 83-200-0747-X

Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich — Warszawa 1987 Wydanie IV. Nakład 100 000+ 225 egz. Format A5 Objętość ark. wyd. 14.0, ark. druk. 13,5. Skład i diapozytywy tekstów. WHZ — Warszawa Drukarnia Wydawnicza im. W. L. Anczyca w Krakowie Zamówienie 1470/85 L-11-2813 Cena zł 450.—

Przedmowa

Intensywny rozwój chemii i w jej następstwie szybki wzrost produkcji leków syntetycznych usunął w cień naturalne środki lecznicze, jakimi są m.in. zioła. Chemioterapia stała się dobrodziejstwem współczesnego człowieka, przynosząc ulgę w cierpieniach, a dzięki zastosowaniu takich leków, jak np. antybiotyki, wiele chorób przestało być groźnymi dla życia. A jednak w epoce chemioterapii — obok dobrodziejstw — pojawiło się nowe zagrożenie zdrowia ludzkiego. Wzrasta liczba ciężkich chorób polekowych oraz powikłań, spowodowanych ubocznymi skutkami nadużywania leków chemicz­ nych. Wszystko to powoduje coraz większy spadek zaufania do tych leków i coraz częstszy powrót do naturalnych środków leczniczych, które nie powodują gwał­ townych zaburzeń w metabolizmie człowieka. W ostatnich latach wyraźną stała się tendencja do poszukiwania i stosowania leków ziołowych także i z arsenału zapomnianej medycyny ludowej, gdyż współ­ cześnie tylko niewielka liczba ziół jest wykorzystywana w lecznictwie oficjalnym. W wielu krajach, jak np. w Japonii, Stanach Zjednoczonych czy w NRF, trwają intensywne badania fitochemiczne i farmakologiczne nad zbadaniem roślin leczni­ czych, które niegdyś używane — zostały wyparte przez chemizację lecznictwa. Analizy fitochemiczne już w XIX wieku przyczyniły się do naukowego potwier­ dzenia słuszności wiedzy ludowej lub też wyeliminowały te gatunki roślin, których odkryty skład chemiczny nie potwierdzał ówczesnych wymogów nauki. Dziś może się on okazać prawidłowy dla leczenia chorób cywilizacyjnych. Badania nad składem chemicznym i właściwościami leczniczymi ziół umożli­ wiają również przeprowadzenie podziału na zioła aktywne leczniczo i takie, których wartości terapeutyczne są wprawdzie znikome, ale mają znaczenie w dietetyce jako rośliny przyprawowe. W ostatnim okresie odkryto też nowe dla fitoterapii rośliny, a niektóre substancje czynne robią zawrotną wprost karierę w medycynie oficjalnej. Rośliny lecznicze stają się więc znów ośrodkiem zainteresowania badaczy i lekarzy. Zwiększa się w związku z tym możliwość rozwoju fitoterapii. Trzeba sobie jednak zdawać sprawę z tego, że nie wszystkie choroby można leczyć ziołami, a przede wszystkim, że nie należy popadać z jednej skrajności (bezkrytyczny entuzjazm dla leków syntetycznych) w drugą (odrzucenie leków syntetycznych na rzecz ziół). Leczenie ziołami powinno mieć w zasadzie charakter wspomagający kurację zasadniczą, która powinna być bezwzględnie prowadzona przez lekarza. Powszechna opinia, jakoby zioła były nieszkodliwe, jest opinią niesłuszną. Niektó­ re środki ziołowe działają bardzo silnie, niektóre są wręcz toksyczne, a większość

— na skutek niewłaściwego używania — przynieść może więcej szkody niż po­ żytku. Toteż książka nasza ma w tej sytuacji spełniać rolę praktycznego informatora o właściwościach ziół i sposobach ich przyrządzania — ułatwiając w ten sposób współdziałanie pacjenta z lekarzem. Podajemy również wskazówki dotyczące dietetyki i zastosowania -ziół w kosmetyce. Autorki Warszawa, wrzesień 1982

Część I

Ziołolecznictwo wczoraj i dziś

Dawna wiedza o ziołowych środkach leczniczych Historia stosowania ziół jako środków leczniczych jest tak dawna, jak ludzkość. Człowiek pierwotny szukając roślin jadalnych natrafiał na takie, które wprawdzie nie nadawały się na pokarm, ale uśmierzały bóle, powodowały szybkie gojenie się ran, działały przeczyszczająco — w ten sposób odkrywał rośliny lecznicze. Zbieraniem roślin leczniczych i leczeniem zajmowały się przeważnie kobiety, przekazując z pokolenia na pokolenie uzyskane wiadomości o działaniu ziół, 0 ich zastosowaniu i przyrządzaniu. O tym. że była to wiedza bogata, może świad­ czyć fakt, że w dawnych wiekach o cechach i zastosowaniu ziół uczyli się od tzw. babek nawet lekarze. Człowiek dopatrywał się w siłach przyrody przejawów działania bóstw, uważał więc, że rośliny, które mogą uzdrowić chorego lub spowodować zatrucie zdrowego człowieka, a nawet doprowadzić do jego śmierci — muszą być obdarzone nad­ przyrodzonymi mocami. Stąd pochodzi wiara w talizmany roślinne (np. korzeń „żeń-szenia” lub mandragory) i wywodzi się tradycja używania ich podczas obrzędów religijnych. Wierzono również, że rośliny przypominające swym kształtem jakiś narząd ciała ludzkiego działają na ten narząd leczniczo. I tak np. fasolę stosowano w cho­ robach nerek, liście przylaszczki (o kształcie wątroby) — do leczenia wątroby, szafran o barwie żółtej miał leczyć żółtaczkę, a makówki — bóle głowy; roślinami kolczastymi leczono kolkę, a już samo patrzenie na tasznik miało tamować krwotoki. Oczywiście, wszystkie te wierzenia nie miały nic wspólnego z prawdziwym ziołolecznictwem. Gusła i przesądy,zabobony i „czary” — to zjawiska towarzyszące bardzo często dawnemu ziołolecznictwu. „Cudotwórcy” trudniący się zbieraniem ziół udzielali porad w jaskiniach, w których atrybuty ich magicznej wiedzy — sowa, szkielet ludzki, czaszka i nieodzowny czarny kot — działały sugestywnie 1 budziły wiarę w tajemnicze siły leków. Porady były udzielane przy akompania­ mencie zaklęć i magicznych gestów. Również sama czynność zbierania ziół zwią­ zana była z wieloma zabobonnymi rytuałami. Typowym przykładem wierzeń w nadprzyrodzone właściwości niektórych roślin w średniowieczu jest korzeń mandragory. Przypomina on kształtem ludzką postać i w związku z tym był stosowany przeciw wszystkim niemal choro­ bom. Wykopanie korzenia mandragory wymagało zachowania specjalnych reguł: me wolno było przy kopaniu dotknąć korzenia rękami, powinien on być wyrwany

Zbiór roślin leczniczych w XVI w. Z lewej i prawej strony widoczna mandragora.

przez psa lub ścięty nożem trzykrotnie ostrzonym. Dla odpędzenia złych duchów dęto w rogi aż do ukończenia kopania. Wierzono również, że mandragora może krzyknąć podczas wyrywania jej z ziemi. Korzeń mandragory był również przedmiotem kultu jako talizman przynoszący szczęście. Wędrowni zielarze ubierali go w kolorowe skrawki materiałów i sprze­ dawali jako coś niezwykle drogocennego. Wierzono, że posiadacz korzenia mandragory zachowa młodość, urodę, szczęście i miłość*, a nawet odkryje ukryte Podobnym kultem otoczony byl korzeń chiński ( Panax Ginseng). żeń-szer znany na Dalekim Wschodzie od kilku tysięcy lat jako środek leczniczy. 7eń-sze nazywano korzeniem życia", bowiem - jak głosiły wierzenia - przywraa starcom młodość, a chorym zdrowie. Również i ten korzeń kształtem przypc minął postać człowieka. K

«’ & Z 2£Z tf££. ° “

ndn,go" i*'“’ 0 * » « • « « * * * »

~

Korzeń mandragory (wg Zielnika H.Bocka z XVI w ); jego alegoryczne wyobraże­ nia.

Zioła leczyły, ale i zabijały. Zatruta kurarą strzała przynosiła śmierć. Sokratesa otruto cykutą, płonęły na stosach tzw. czarownice — kobiety, których wiedza o ziołach miała świadczyć o ich konszachtach z diabłem. Stosowano i „zioła na miłość”, z którą zawsze były kłopoty. Legendarny lub­ czyk, czarodziejskie jakoby ziele, wzniecające miłosne uniesienia, jest dziś pro­ zaicznym zi dkiem, a z przypisywanej mu dawniej siły działania pozostała już tylko „moc” przyprawy kuchennej. Z czasem, w miarę rozwoju nauki, poznawano prawdziwe właściwości lecznicze roślin, odrzucając związane z nimi przesądy, nie mające nic wspólnego z medycyną. Współczesna nauka poznaje pierwotne ziołolecznictwo tylko z nielicznych dowo­ dów, dostarczanych m.in. przez archeologów. Ślady-lekoznawstwa i lecznictwa późniejszego znajdują się w opisach dawnych epok historycznych. Lecznictwo pierwotne powstało jednocześnie z formowaniem się większych skupisk ludzkich. Związane to było z rozwojem różnych wierzeń i systemów religijnych. Praktyki lecznicze były silnie związane z praktykami teurgicznymi (teurgia, inaczej cud, była jedną z form magii, skłaniać miała bogów do oddziaływania na przyrodę), stąd też lecznictwo dawnych czasów skupiało się w rękach kapłanów. Pierwsze wiadomości o lecznictwie starożytnym znajdują się w dokumentach historycznych Babilonii i Asyrii z okresu około 2000 lat przed naszą erą. Wśród roślin leczniczych wymieniano już wówczas rumianek, lulek, szafran, piołun, lukrecję, babkę, nagietek, koper i inne. Kolebką jednak wiedzy lekarskiej był Egipt. Źródłem naszej "wiedzy o stanie lecznictwa egipskiego są przede wszystkim napisy i rysunki zachowane do dnia dzisiejszego na budowlach, odnalezione do­ kumenty (papirusy) oraz dzieła lekarsko-przyrodnicze starożytnych pisarzy — Greka Herodota i Rzymianina Pliniusza Starszego. Wiadomości te nie dają pełnego obrazu, wiadomo jednak, że w starożytnym Egipcie lecznictwem zajmo­ wali się kapłani. Przy świątyniach hodowano rośliny lekarskie, a leki sporządzane były w specjalnych komnatach, według ściśle ustalonych przepisów, w postaci naparów, odwarów, roztworów, proszków, plastrów, maści, powidełek i czopków.

O lecznictwie i lekoznawstwie egipskim najwięcej wiadomości przekazuje odnaleziony papirus Ebersa, zawierający około 900 recept różnych leków. Wśród surowców pochodzenia roślinnego (leczono także środkami pochodzenia zwie­ rzęcego) papirus Ebersa wymienia n p .: jałowiec jako lek moczopędny, korę granatowca jako środek usuwający tasiemca, cebulę morską na wywołanie wy­ miotów, piołun zalecany jest na apetyt; czosnek, służący wyłącznie do celów leczniczych, był środkiem odkażającym. Poza tym wymieniane są: mięta, tatarak, lulek, mirra, wronie oko, jaskółcze ziele, kolender, kozieradka, mak polny, aloes siemię lniane, szafran i wiele innych. Początki wiedzy medycznej na kontynencie europejskim pochodzą ze starożyt­ nej Grecji, która przejęła wiele z kultur egipskiej i egejskiej. Szczególny rozkwit nauk przypadał na V i IV wiek przed naszą erą. Podobnie jak w Eeipcie lecznictwo starożytnej Grecji związane było z kultem religijnym i początkowo skupiało się w świątyniach. Stopniowo jednak eliminowano pierwiastki magiczne i teurgiczne, a lecznictwo przybierało coraz bardziej świecki charakter. Jednym ze źródeł, mówiących o lecznictwie w antycznej Grecji, są poematy Homera. W II,odzie np. znajduje się opis, w jaki sposób opatruje ranę wojownika chilles bohater wojny trojańskiej. Przykłada on na krwawiącą ranę ziele krwawnika (Achiliea) stosowane jeszcze i dziś jako Herba Achilleae. W Iliadzie znajdują się również wzmianki o maku (Papaver), a w Odysei bohaterowie porównywani są do różnych kwiatów. Homer opisywał też mandragorę. W wieku IV i V p.n.e. pojawili się w Grecji pierwsi lekarze świeccy Byli to wykształceni filozofowie przyrodnicy, zwalczający panujące powszechnie w lecz­ nictwie zabobony, przesądy i praktyki nagiczne. Najwybitniejszym był matematyk Pitagoras, który nie tylko sam wsławił się walką o lecznictwo wolne od zahobonów, ale wychował również cały zastęp uczniów, kontynuujących jego działalność. Pitagoras zalecał stosowanie w lecznic­ twie jedynie najbardziej naturalnych środków, przy jednoczesnym zachowaniu ie y. Z leków roślinnych wprowadził m.in. cebulę morską i gorczycę (kataplazmy). Po raz pierwszy w dziejach lecznictwa rozdzielać zaczęto w Grecji czynności związane z przyrządzaniem leków oraz leczeniem. Pojawili się tzw. farmakopole to znaczy lekarze, specjalizujący się w przyrządzaniu leków. Osobną grupę stano­ wili tzw. rizotomowie (od łac. rhizoma - korzeń), którzy zajmowali się zbieraniem ziół, suszeniem ich, krajaniem i sprzedażą w składach, zw. apoiheke. Grecja jest ojczyzną „ojca medycyny”, Hipokratesa z Kos, żyjąceao w V— - I V w p.n e. W jego znakomitym dziele pt. Corpus Hippocraticum opisanych jest około 300 leków pochodzenia roślinnego, zwierzęcego i mineralnego Hipo krates największe znaczenie w procesie zdrowienia przypisywał silom obronnym organizmu, a stosował przeważnie leki roślinne (około 200) y W epoce aleksandryjskiej, po upadku politycznym Grecji, ośrodkiem wiedzv starożytnej stała się Aleksandria. Z okresu tego pochodzi słynny teriak inaczej driakiew. Była to meszanma kilkudziesięciu składników, stanowiących uniwer salną odtrutkę przeciw wsze kim truciznom. W skład teriaku wchodziły TównTe sok. roślinne, żywice, proszki, klej i niektóre środki pochodzeń ' Wszystkie te składnik, tworzyły wraz z miodem i winem rodzaj c i a s t r ^ ^ 80' wielomiesięcznym „dojrzewaniu” zagniatane było ponownie i w 6 w S ,s siosoTOne

syryjskiego"

dziah,nie mandragory. Ilustracja z XIN-wiecznego rękop.s.

W przeciwieństwie do Grecji, w Rzymie lekoznawstwo i lecznictwo rozwinęło S r L , ° SC P°tfn.°rv , OPJier° ° d 1 W' P n e' Wybitnym przedstawicielem wiedzy edycznej był Dioskurides. Dzieła jego. prawie zupełnie wyzwolone z zabobonów i przesądów, słynne były w starożytności, a wiedza w nich zawarta przetrwała n . 3 S W EU7 T ds°nWit U XVL De materia medka w 1 w- n e- - słynne jest jego dzieło Naturalis historia -7 tomach. W księdze KX Phmusz opisał około 1 000 roślin, z wymienieniem ■chi działania leczniczego i sposobu przyrządzania leków. hpokę rozkwitu antycznej nauki zamyka okres, działalności Galena, najwvm e d y S c h C a l ^ Hlpokratesa 7, Iekarza starożytności i reformatora nauk Ińeao nochnH wprowadzlł nowych form środków leczniczych (od (nn ś ^ H ^ ' " farmaCja galenowa)' Dzielil leki według ich działania S . S r S " ^ Ciemiemik środki moczopędne Okres średniowiecza, choć nie był płodny w nowe systemy naukowe, w zakresie Arahn me yC7 ' Wpr° Wadzał szereg zmian Przyczynili'się do tego głównie owie. przekładając dzieła autorow starożytnych na język arabski. W aptekar-

stwie wprowadzili szereg nowych form leków, zastosowali aparaty destylacyjne do przetwórstwa aptecznego, przyswoili lecznictwu europejskiemu wiele niezna­ nych środków farmacji chińskiej i indyjskiej. W tym okresie rozwinęła się farmacja klasztorna. Przy powstających w VI w. pierwszych klasztorach zaczęto także uprawiać zioła lecznicze; zakonników przygotowujących leki nazywano infirmierzami. Jednocześnie jednak okres ten charakteryzuje nasilenie się praktyk ma­ gicznych i teurgicznych.

Renesansowe ziołolecznictwo europejskie Nową epokę w dziejach wiedzy o lekach roślinnych zapoczątkowała działalność Paracelsusa (1493—1541). Wykazał on błędność dotychczasowych teorii Galena, Avicenny i arabskich komentatorów okresu średniowiecza. Choroba, jako anor­ malny proces chemiczny, zachodzący w organizmie, powinna być leczona środka­ mi chemicznymi; zatem celem alchemii, poszukującej dotychczas kamienia filo­ zoficznego, powinno być przede wszystkim wykrywanie nowych leków chemicz­ nych. Należy również w roślinach poszukiwać tych związków, które aktywnie wpływają na organizm ludzki. Według Paracelsusa, istotę leczniczą, quinta essentia, należy wyizolować z rośliny metodami analizy chemicznej i stosować wyłącznie środki otrzymane w ten sposób na drodze przetwórstwa chemicznego. Paracelsus stosował w terapii tzw. kwinte­ sencje, w których znajdowały się ciała czynne rośliny. Jego teoria dała początek późniejszym badaniom fitochemicznym, a w okresie od XVI do XVIII wieku prze­ rodziła się w kierunek zwany jatrochemią lub chemią lekarską. Dla ziołolecznictwa okres paracelsyzmu nie przyniósł wielkich zmian. Epoka Renesansu, to żywiołowe zainteresowanie przyrodą. Wynalazek druku umożliwił jednocześnie spopulary-

Średniowieczna destylatornia olejków eterycznych, otrzy­ mywanych z roślin lecz­ niczych.

zowanie wiedzy o lekach. W tym okresie ukazały się pierwsze drukowane zielniki o charakterze encyklopedii zielarskiej, spełniającej rolę poradnika lekarskiego. Pierwszym drukowanym zielnikiem było włoskie Herbarium Apuleiusa Platonicusa, wydane w Rzymie, prawdopodobnie w 1481 r., następnym — łaciński Herbańus (1484), niemiecki Herbarius z 1485 r. i wreszcie Ortus sanitatis wydany, podobnie jak poprzednie, w Moguncji, w 1491 r.

Rysunki roślin XV-wiecznychzielników: a — Plantago major, b — Iris pseudacorus, c — Narcissus.

Zielniki mogunckie ukazywały się w' wielu wydaniach po łacinie i stały się następnie pierwowzorem dla tłumaczeń na języki narodowe, między innymi rów­ nież na język polski. Spełniły one rolę książek upowszechniających ziołolecznictwo, z drugiej jednak strony przyczyniły się do rozpowszechnienia wielu błędnych informacji, wywodzących się ze średniowiecznych przesądów i zabobonów. Nowatorskimi dziełami przyrodniczymi z pierwszej połowy XVI w. były herbarze Ottona Brunfelsa z lat 1530—1536 i Leonharta Fuchsa (1542), w których po raz pierwszy przedstawiono rośliny lecznicze w opisie naukowym, ilustrowanym realistycznymi rycinami roślin, w miejsce dotychczasowych, które rysowano nie z natury, lecz z wyobraźni. Większość używanych w XVI i XVII wieku leków, to tzw. simnlicia, to jest środki proste, oparte głównie na surowcach roślinnych, w mniejszym stopniu na zwierzęcych i mineralnych: nieliczne były preparaty chemiczne. Zioła stosowano w postaciach podobnych do dzisiejszych — jako odwary, napary, wyciągi, olejki, syropy itp. Przyrządzano także leki złożone, tzw. composita, spośród których na szczególną uwagę zasługuje teriak (driakiew) — mieszanina ponad 80 składników. W czasach nowożytnych gwałtowne poszukiwanie nowych dróg we wszystkich dziedzinach nauki znalazło swoje odbicie również w' naukach przyrodniczych. Następuje wielki rozkwit ziołolecznictwa, ugruntowany wiedzą o działaniu i charakterze wielu substancji czynnych zawartych w roślinach leczniczych. Koniec XIX i początek XX wieku — to okres krytyczny w historii zielarstwa. Rozwijający się w tym czasie przemysł chemiczny zaczął wytwarzać gotowe leki, które działały podobnie jak rośliny lecznicze. W rezultacie leki roślinne zostały częściowo wyparte z lecznictwa przez gotowe specyfiki. Jedynie słynne wydaw­ nictwa Sebastiana Kneippa potrafiły na nowo wywołać zainteresowanie leczeniem środkami naturalnymi.

Ziołolecznictwo w Polsce w dawnych wiekach Podobnie jak w innych krajach, tak i w Polsce leczenie ziołami praktykowane było od najdawniejszych czasów. Jednakże do prawdziwego rozwoju zielarstwa, jako osobnej gałęzi wiedzy medycznej, dochodzi dopiero w czasach średniowiecza, kiedy przybywają do Polski zakony benedyktynów, cystersów i augustianów. Zakonnicy przywieźli ze sobą wiele roślin pochodzenia śródziemnomorskiego, które po aklimatyzacji szybko rozpowszechniły się w uprawach przydomo­ wych. Kontynuacją średniowiecznej wiedzy przyrodniczej było zielarstwo praktyczne. Na użytek lecznictwa powszechnego ukazały się pierwsze druki medyczno-botaniczne z zakresu ziołolecznictwa. Herbarze te, oprócz przepisów leczenia zio­ łami, zawierały rady i wskazówki o stosowaniu ziół w kosmetyce, farbiarstwie, garbarstwie i gospodarstwie domowym. Do najsłynniejszych ówczesnych herbarzy zalicza się m.in. dzieła Stefana Falimirza (1534), Marcina z Urzędowa (1595) i Szymona Syreniusza (1613). Ukazujące się w tym samym okresie uczone księgi medyczne, pisane po łacinie, nieliczne i dostępne tylko niewielkiej grupie lekarzy i aptekarzy, nie mogły spełnić

Przygotowanie leków zio­ łowych — wg Zielnika H. Spiczyńskiego z 1556 r.

roli powszechnego informatora o lekach. Lekarze zgrupowani wyłącznie w ośrod­ kach miejskich, w których znajdowały się nieliczne apteki, nie mogli przeciwdzia­ łać szerzącym się chorobom i epidemiom. Większość więc społeczeństwa zdana była na własne siły lub leczyła się u znachorów i szarlatanów. Sytuacja nie zmieniła się od okresu średniowiecza. Wiedza ludowa w zakresie lecznictwa była jedyną wówczas powszechną formą informacji, przekazywaną przez pokolenia. Pierwsza drukowana w języku polskim encyklopedia zdrow ia Stefana Falimirza pt. O zio ła c h y o m o c z y g ic h miała zatem dużą wartość społeczną. Nie jest to dzieło oryginalne, a jedynie tłumaczenie, oparte głównie na łacińskim wydaniu H crh a riu sa i O rtu s s a n ita tis . niemniej odzwierciedla stan wiedzy o lekach roślin­ nych używanych ówcześnie w Polsce. Zielnik Falimirza miał kilka wydań. Po dziesięciu latach ukazał się w^ opracowa­ niu Hieronima Spiczyńskiego pt. O zio ła c h w ie c z n y c h i z a m o r s k ic h ... Tekst został zmieniony niewiele, natomiast znacznie poprawiły się drzeworyty, których łącznie zmieniono 83. Wydanie z 1568 r. opracował Marcin Siennik. Nosi ono tytuł H e r h o r z to je s t z i ó ł w ie c z n y c h , p o stro n n y c h r z a m o rsk ic h o p isa n ie ... I w tym zielniku zmiany są niewielkie, natomiast znaczny postęp widać w drzeworytach i terminologii. W porównaniu z zielnikiem Falimirza zupełnie nowym i oryginalnym ujęciem jest dzieło Marcina z Urzędowa. H e r b a rz p o ls k i, wydane w Krakowie w 1595 r.

Na 488 stronicach opisano w nim wszystkie znane i stosowane w Polsce surowce i leki roślinne. Krytycznie ustosunkowując się do błędów Falimirza, Marcin z Urzędowa pragnął upowszechnić znajomość krajowych surowców leczniczych. Podaje wiele własnych, trafnych obserwacji. Nie ustrzegł się i on od błędów, np. my­ li często rośliny włoskie z polskimi. Drzeworyty są na ogół poprawne, jakkolwiek w większości nie są oryginalne. Zielnik Szymona Syreńskiego z 1613 r. był już na wskroś oryginalny. Obejmo­ wał 1540 stron i był największym dziełem tego typu w ówczesnej Europie, opisu­ jącym 765 roślin. W XVI i XVII wieku w Polsce używano środków leczniczych roślinnych po­ chodzenia krajowego, tylko nieliczne sprowadzane były z innych krajów jako tzw. korzenie, a więc imbir, korzeń fiołkowy, jalapa, pieprz holenderski, cynamon, szafran, kminek, kubeba, kapary, migdały i inne. Drogi handlowe prowadziły początkowo przez Morze Czarne do Lwowa, a od XV w. przez Lizbonę, gdzie wówczas odbywał się wielki „targ korzenny” . Od wieku XVI do- XVIII główny szlak prowadził do Gdańska. Okres Baroku i Oświecenia nie przyniósł zmian w ziołolecznictwie. Nadal leczono się, korzystając przede wszystkim z poradników i samouków, przeznaczo­ nych głównie dla ludności wiejskiej. W drugiej połowie XIX wieku nastąpił spadek zainteresowania lecznictwem ziołowym; w modę wchodziły leki chemiczne. W okresie międzywojennym w Polsce duże zasługi w upowszechnianiu zioło­ lecznictwa mieli: Jan Biegański (1863—1939), aptekarz i pionier zielarstwa w Polsce, Jan Muszyński (1884—1957), profesor farmakognozji i uprawy roślin leczniczych oraz Wacław Strażewicz (1889—1950), profesor farmakognozji. Opublikowali wiele prac naukowych i popularyzatorskich, które do dnia dzisiej­ szego stanowią wartościowe opracowania z zakresu zielarstwa.

Współczesne zielarstwo polskie Zielarstwo w Polsce jest odrębną gałęzią gospodarki narodowej i działa w ramach Zjednoczenia Przemysłu Zielarskiego „Herbapol” , podległego Ministerstwu Prze­ mysłu Spożywczego i Skupu. Placówki podległe Zjednoczeniu zajmują się przede wszystkim zakupem surowców roślinnych krajowych oraz importowanych, a na­ stępnie — dostarczaniem ich na rynek bądź to w postaci naturalnej, bądź też jako przetwory. Surowce krajowe pochodzą z upraw i ze zbioru roślin występujących w warun­ kach naturalnych. Jakkolwiek większość gatunków zbieranych roślin rośnie dziko (130 gatunków w stosunku do 60 z upraw), to jednak ilościowo znacznie więcej surowca otrzymuje się z upraw. Ma to ogromne znaczenie z wielu przyczyn, przede wszystkim — wobec wzrastającego wciąż zapotrzebowania na leki roślin­ ne — grozi wyginięcie niektórych gatunków. Postępujące uprzemysłowienie, a także -chemizacja rolnictwa powodują zmiany niekorzystne dla roślin dziko rosnących. Są również i inne przyczyny, dla których przemysł zielarski dąży do zwiększenia powierzchni plantacji ziół. Powodują to m.in. stale wzrastające wymagania pod

względem jakości surowca, tzn. głównie substancji biologicznie czynnych, za­ wartych w roślinach. Uprawa — w przeciwieństwie do zbioru roślin występujących w warunkach naturalnych — umożliwia wprowadzenie do hodowli odmian najwartościowszych, zbadanych pod kątem różnorakich cech przydatności terapeutycznych i przemysłowych. Badania naukowe nad surowcami zielarskimi i lekami pochodzenia naturalnego prowadzone są w placówkach wyższych uczelni- oraz w instytutach naukowo-ba­ dawczych. Głównym ośrodkiem w tej dziedzinie jest Instytut Przemysłu Zielarskie­ go w Poznaniu, mający ogromne osiągnięcia tak teoretyczne, jak i praktyczne, gdyż większość analiz badawczych znajduje następnie zastosowanie w przygoto­ waniu różnych leków ziołowych. Historia Instytutu wywodzi się'z pracowni fitochemicznej, którą w 1945 r. zorganizował w Poznaniu prof. dr Wacław J. Strażewicz. Już w rok później powo­ łano pod dyrekcją Profesora ówczesny Państwowy Instytut Naukowy Leczni­ czych Surowców Roślinnych. Obecnym dyrektorem Instytutu Przemysłu Zielar­ skiego jest prof. dr Jerzy Lutomski. Prace badawcze Instytutu były zawsze ściśle związane z potrzebami przemysłu zielarskiego. Głównym celem tych badań jest powiększanie liczby naturalnych leków roślinnych przez wprowadzenie do uprawy wysokowartościowych odmian roślin o dużej zawartości substancji biologicznie czynnych (ze stanu dzikiego do upraw wprowadzono 27 gatunków roślin), wyselekcjonowanie surowców antyim­ portowych (np. odmiany bielunia indiańskiego o zawartości 0,25% skopolaminy, będącego podstawowym składnikiem preparatu Scopolan, którym zastąpiono zagraniczny Buscopan), a wreszcie — opracowanie technologii nowych prepara­ tów ziołowych. Są to, oczywiście, problemy główne, którymi Instytut się zajmuje. Jest jednakże wiele innych jeszcze tematów badawczych, dających w wyniku działalności Insty­ tutu nowe „spojrzenie” na dawne leki roślinne, torując tym samym drogę nauko­ wemu ziołolecznictwu. W polskim przemyśle zielarskim „Herbapol” wytwarza obecnie ponad 120 gotowych preparatów, ponad 100 leków galenowych do re­ ceptury i około 200 ziół i mieszanek. Dzięki naukowej identyfikacji środków terapeutycznych roślinnych zwiększa się nasze zaufanie do leków ziołowych. To, co przekazała nam medycyna ludowa — gromadząca wiedzę o ziołach poprzez wiele wieków na podstawie prymitywnej empirii — dziś tłumaczy nauka, udowadniając słuszność dawnych przekonań, że „przyroda jest największą i najprawdziwszą apteką” .

Część II

Właściwości lecznicze ziół

P rzyrządzanie p o sta ci leku z su ro w có w zio ło w y ch Nabywając w aptece gotowe mieszanki ziołowe lub pojedyncze zioła w opakowa­ niach firmowych, nie mamy większych trudności z ich przyrządzeniem, ponieważ na opakowaniu znajduje się szczegółowy sposób użycia. Jeżeli natomiast sami zbieramy zioła lub chcemy stosować własne ich połączenia, możemy korzystać z poniższych przepisów. Maceracje. Postać wyciągu wodnego przygotowana m.in. z korzenia prawoślazu i nasion lnu. Surowiec zalewa się wodą o temperaturze pokojowej (1 część surowca. 20 części wody) i pozostawia na 30 minut, często mieszając, następnie cedzi przez P Odwary. Są to wyciaei wodne z surowców roślinnych — korzeni, kwiatów, owoców nasion, kor. Przed przyrządzeniem odwaru należy surowiec rozdrobnić, następnie zalać wodą o temperaturze pokojowej (1 część surowca. 10 części wody) i oarzewać przez pół godziny (nie dopuszczając do wrzenia), często mieszając. Przecedzić przez gazę z cienką warstwą waty, pozostałość przemyć wrzącą wodą i uzupełnić do potrzebnej objętości. Napary. Również wyciągi wodne świeżo przyrządzone z rozdrobnionych, wysu­ szonych liści i kwiatów, rzadziej korzeni. Przygotowuje się je podobnie jak herbatę. Zioła zalewa się wrzącą wodą i pozostawia pod przykryciem na 15 minut, często mieszając, po czym cedzi. , Ta postać leku jest dosyć nietrwała, toteż naparów me wolno przyrządzać na zapas. , . Syropy, ulepki. Roztw ory charakteryzujące się dużą zawartością cukru, przezna­ czone dó stosowania doustnego. Przyrządza się je przez rozpuszczenie na zimno lub gorąco cukru w wodzie, sokach owocowych lub wyciągach roślinnych. Syropy przyrządzane na ciepło to najczęściej soki owocowe, w których rozpu­ szcza się cukier, przez chwilę roztwór gotuje, a po ostudzeniu wyparowaną wodę uzupełnia wodą przegotowaną. Przyrządzanie na zimno polega na uprzednim otrzymaniu z surowca roślinnego maceratu. w którym następnie na gorąco rozpuszcza się cukier, a otrzymany roztwór sączy przeż lniane płótno. Syropy przyrządza się w niewielkich ilościach, ponieważ łatwo ulegają zepsuciu. Przechowuje w chłodnych miejscach, w szczelnie zamkniętych naczyniach. Soki. Surowiec roślinny dokładnie umyty należy zmiażdżyć, starannie wycisnąć i pozostawić w temperaturze pokojowej na kilka dni, po czym klarowny sok zlać

7nad osadu i pozostałość przesączyć. Soki polecane są w rekonwalescencji, w tzw. kuracjach wiosennych, jako środki poprawiające smak i zapach wielu leków płynnych.

Rośliny lecznicze Anyż A, nyżek Pimpinella imisum L. — Biedrzeniec anyż (rodź. Umbellijerae) Pochodzi z Egiptu i Azj. Mniejszej. Znany w Europie od IX wieku. k,edy rozpoczęto uprawiać go w ogrodach królewskich Karola Wielkiego. W XII i XIII w.eku rozpowszechniony przez Arabów na półwyspie Pirenejskim i w Tunisie. W zielniku Syreniusza jest również wzmianka o anyżu, że: ..tu u nas w rozkosznie,s.yih ogrodach poczynają go rozmnażać".

Roślina roczna dochodząca do 50 cm wysokości. Zakwita w lipcu, kwiaty ma białe, drobne, zebrane w baldachy (kiście). W sierpniu zawiązują się owoce z wyglą­ du podobne do owoców pietruszki, barwy zielonoszarej. Mają smak słodki, lekko szczypiący, wydzielają przyjemny zapach, pochodzący od zawartych w nic olejków lotnych. Uprawiany w krajach śródziemnomorskich, w Europie Środko­ we Japonii i Ameryce Środkowej. W Polsce w dzielnicach południowych , po­ łudniowo-wschodnich. Wymaga miejsca ciepłego, osłoniętego od wiatru, gleby żyznej, pulchnej. Rozmnaża się z nasion w kwietniu. Dojrzałe owoce mają ciemno­ szara barwę. Zbioru dokonuje się rano. gdy rośliny pokryte są jeszcze rosą. Zżęte (najlepiej sierpem) rośliny wiąże się w snopki i wiesza na strychu. Po wysuszeniu snopki młóci się, a nasiona po oczyszczeniu rozsypuje się cienką warstwą i dosusza w miejscach przewiewnych i suchych, często przesypując (łatwo zaparzają się i pleśnieją). Surowiec przechowywać najlepiej w papierowych torbach, w suchych miejscach. Właściwości lecznicze W starożytności zalecany przez Pliniusza Starszego jako środek ułatwiający zasypianie i sprzyjający młodemu wyglądowi twarzy.

Surowcem leczniczym są owoce (Fructus Anisi). Skład chemiczny i działanie. Owoce anyżu zawierają olejek lotny, którego głównym składnikiem jest anetol, działający wykrztuśme. w.atropędn.e i r° zkurczająco. Zastosowanie. Stosowany jest jako łagodny lek wykrztusny w chorobach dróg oddechowych (przewlekłe nieżyty oskrzeli i gardła, suchy kaszel, astma), w zabu­ rzeniach trawienia przy zaparciach objawiających się bolami brzucha i wzdęciach, szczególnie u dzieci jako środek wiatrópędny. Jest również środkiem mlekopędnym - pobudza wydzielanie mleka u karmiących matek. Używany byc może w bólach migrenowych.

Anyż (Biedrzeniec anyż)

Postacie leku Napar. Łyżkę stołową dobrze wysuszonych sproszkowanych nasion anyżu zalać szklanką wrzątku i trzymać pod przykryciem około 15 minut. Odcedzić. Pić ^ 3 razy dziennie po pół szklanki naparu. Przeciw kolkom u dzieci można przygo­ tować napar z owoców w mleku, podając łyżeczkami kilka razy dziennie. Powidła. 1—2 łyżek wysuszonych i dobrze sproszkowanych nasion anyżku zmieszać z miodem lub syropem. Zażywać 2 razy dziennie po łyżce. Poza zastosowaniem leczniczym anyż używany jest jako przyprawa do wyrobów cukier­ niczych i alkoholowych (por. s. 190). Słoma anyżowa dodawana do paszy bydła ma działanie mlekopędne. Jest również anyż rośliną pszczół.

Babka Babka wąskolistna, babka koniczynowa, języczki Plantago lanccolata L. Babka lancetowata (rodź. Plimtuginaceai') Babka szerokolistna. babka pospolita, babka wielka, babka szeroka, podróżnik, skolojna Plan lago major L. Babka zwyczajna (rodź. Planlaginaceae) Znana w starożytności jako lek — panaceum. Pliniusz Starszy zaleca! używanie jej w 24 cho­ robach.

Babka lancetowata ma liście wąskie, gładkie, ciemnozielone, zebrane w różyczkę, a szerokolistna — szerokie i błyszczące. Kwiaty drobne, różowobrunatne. z długi­ mi, żółtymi pręcikami zebrane są w kłos osadzony na długiej, sztywnej łodyżce. Obydwa gatunki spotyka się powszechnie na polach, pastwiskach, przydrożach. na piaskach i nad brzegami wód. Babka wąskolistna występuje często jako pospo­ lity chwast w koniczynie. Zbieramy zazwyczaj liście babki wąskolistnej, w okresie kwitnienia rośliny, tj. od maja do sierpnia. Liście zrywamy z ogonkami tuż przy ziemi, suszymy w cieniu, w miejscach przewiewnych lub ogrzewanych do temp. 40 *. Surowiec łatwo zaparza się i czernieje, suszenie musi więc być bardzo staran­ ne, co polega przede wszystkim na rozłożeniu liści do suszenia cienką warstwą. Właściwości -lecznicze Surowcem leczniczym są liście (Folium Plantaginis) Skład chemiczny i działanie. Zawierają one glukozyd (aukubinę). flawonoidy, garbniki, witaminę C i sole mineralne. Działają wykrztuśnie, na przewód pokarmo­ wy, a zewnętrznie przeciwzapalnie i bakteriostatycznie. Zastosowanie. Babka stosowana była powszechnie w Europie w medycynie ludowej jako lek zewnętrzny i wewnętrzny (niegdyś liśćmi babki szerokolistnej okładano miejsca ukąszenia przez żmiję), najczęściej w postaci soku ze świeżych roślin, a przy użyciu zewnętrznym — po zmieszaniu z białkiem jaja. Obecnie babkę stosuje się jako lek pobudzający wydzielanie soku żołądkowego, osłaniający w chorobie wrzodowej żołądka, dwunastnicy, w stanach zapalnych błony śluzowej przewodu pokarmowego; jako łagodny środek wykrztuśny w nieżytach górnych dróg oddechowych (szczególnie u dzieci) z zalegającą wydzieliną i utrudnionym odkrztuszaniem. Zewnętrznie używa się babkę do okładów na trudno gojące się rąny, oparzenia, owrzodzenia, do obmywań w stanach zapalnych sromu oraz na miejsca ukąszeń owadów, czyraki; odwar do przemywania oczu w zapaleniu spojówek. Postacie leku Napar. Łyżkę stołową liści babki zalać szklanką wrzątku, trzymać pod przykry­ ciem około 15 minut i odcedzić. Pić przed jedzeniem 3 razy dziennie, osłodzony * Temperatura podawana jest w stopniach Celsjusza.

miodem (osłaniający). Surowiec najlepiej jednak stosować w połączeniu z innymi ziołami. Napar z dodatkiem biedrzeńca. Łyżkę liści babki i korzenia biedrzeńca zalać szklanką wrzątku, po 15 minutach odcedzić, osłodzić miodem. Pić 3 razy dziennie po łyżce (wykrztuśny). * Szczególnie polecany u osób starszych, palaczy tytoniu, u których występują trudności w odkrztuszaniu.

Napar z dodatkiem bobrka trójlistnego. Łyżkę liści babki i łyżkę liści bobrka trójlistnego zalać szklanką wrzątku. Po 15 minutach odcedzić: pić 3 razy dziennie przed jedzeniem po pół szklanki. Sok ze świeżych liści. Świeże części roślin szybko i starannie umyć. wysuszyć w płótnie, drobno posiekać lub zmiażdżyć i wycisnąć sok. Pić z dodatkiem miodu (na 5 części soku I część miodu) lub w płynnych, ciepłych potrawach, jak np. mleko, rosół. zupy. Można sok przechować przez dłuższy czas: należy wówczas zmieszać go z miodem w proporcjach 1:1 i gotować przez 20 minut. Przechowywać w szczel­ nie zamkniętych naczyniach w chłodnym miejscu. Okłady z liści. Liście babki umyć przegotowaną gorącą (nie wrzącą) wodą i przykładać na chore miejsca. Można również użyć liści zmiażdżonych Młode liście babki są jadalne i w wielu krajach Europy przyrządzane w postaci sałatek oraz gotowane jak kapusta. W mieszankach z liśćmi mniszka i pokrzywy używane są w tzw. kuracjach wiosennych. Liście suszone są składnikiem niektórych gatunków tytoniu fajkowego, a także herbaty. Dużo tłuszczu i białka zawierają nasiona są doskonałym dodatkiem do pokarmu dla ptaków hodowlanych.

Berberys Kwasica pospolita Bcrhcris rulfwris L.

Berberys zwyczajny (rodź Bcrhcridaccac)

Krzew pokryty cierniami. Kwiaty barwy zlotożółlej. zebrane są w grona, wydzielają silny zapach. Owocami berberysu są szkarłatne, podłużne jagody. Charaktery­ styczne dla rośliny jest występowanie na jej liściach (na spodniej stronie) rdzy zbożowej w postaci pomarańczowych plamek. Rdza przenosi się na zboża, dlatego berberys, kiedyś powszechnie rosnący w stanie naturalnym, został obecnie wytę­ piony i spotyka się go raczej w uprawach. Owoce (jagody) zbieramy jesienią. najczęściej we wrześniu, tuż przed pełnym dojrzewaniem (dojrzałe ciemnieją przy suszeniu). Zrywa się owoce bez szypułek. suszy w temperaturze podwyższonej lub na słońcu, w miejscu przewiewnym. Wysuszony surowiec powinien mieć barwę naturalną, ciemnoczerwoną. Owoce, które sczerniały, należy odrzucić. Jagody przechowuje się w szczelnych pudel­ kach. w miejscach suchych (łatwo wilgotnieją). Właściwości lecznicze Propagatorką berberysu w lecznictwie była już św. Hildegarda. W XVII wieku zaczął się rozpowszechniać w Anglii jako lek przeciw dolegliwościom wątrobowym.

Surowcem jest kora z korzeni i korzenie (Cortc.s cl Radicis Bcrhcriilisi oraz owoce 1Friutus Bcrhcrklis). Skład chemiczny i działanie. W owocach występuje głównie witamina C. W korze 1korzeniach alkaloidy i garbniki: im zawdzięcza berberys działanie lecznicze.

głównie w schorzeniach przewodu pokarmowego. Przypisuje się im również właściwości hamowania wzrostu i niszczenie bakterii chorobotwórczych jelit. Zastosowanie. Berberys jest skuteczny w zaburzeniach trawienia, w braku apetytu, w kamicy żółciowej, w przewlekłym zapaleniu wątroby, zahamowaniu wytwarzania żółci, w kamicy nerkowej — szczególnie polecany u osób w wieku podeszłym. Nie należy przetworów z berberysu stosować przez dłuższy czas, ponieważ może to mieć szkodliwy wpływ na serce, trzustkę i wątrobę. Owoce berberysu są kwaśne, zawierają duże ilości witaminy C. dlatego też berberys nazywany jest często „polską cytryną". Postać leku Napar z kory lub korzeni. Łyżeczkę do herbaty surowca zalać szklanką wrzątku. Trzymać pod przykryciem 10 minut. Odcedzić, pić 1—2 razy dziennie szklankę naparu przed jedzeniem. Podobnie przygotowany napar z owoców pić po osłodze­ niu kilka razy dzień lie jako napój witaminowy. Bez Bez lekarski, bez apteczny, bez biały, holunder. hyczka. kyćka. bzowina. Sanihuais nigru L. Bez czarny (rodź. Caprifoliaceue)

Krzew dochodzący do kilku metrów wysokości. Kwiaty drobne, kremowobiałe. osadzone na długich szypułkach. zebrane w kwiatostany o wyglądzie parasoli. Kora szara, pokryta licznymi brodawkami: po przełamaniu gałęzi widoczny jest wewnątrz gąbczasty, śnieżnobiały rdzeń. Owocem są fioletowoczarne jagody o słodkim, mdłym smaku. Zapach rośliny jest bardzo silny. Bez czarny rośnie dziko w zaroślach, na skrajach lasów i na rumowiskach. Rozsiewają go przede wszystkim ptaki, które żywią się owocami, ale przeważnie nie trawią nasion. Ze względu na duże wartości lecznicze i ozdobne bywa sadzony (za pomocą odkładów lub sadzonek) w ogrodach. Nasiona otrzymuje się przez zgniecenie jagód i wypłukanie na sicie. Kwitnie w drugiej połowie maja do pierwszych dni czerwca i w tym właśnie okresie zbiera się kwiaty, najlepiej wczesnym rankiem, zaraz po ich rozwinięciu się. Zrywamy całe „parasole" i układamy do koszyków, uważając by ich nie pognieść, bo łatwo czernieją. Następnie kwiatostany nawlekamy na sznurek lub drut i wie­ szamy w miejscach cienistych, przewiewnych, lecz nie nagrzanych słońcem. Po kilku dniach kwiaty można dosuszać w miejscach słonecznych lub ocienionych, albo też w podwyższonej temperaturze. Po osuszeniu oderwać i odrzucić szypułki. Przesiane kwiaty przechowywać w szczelnie zamkniętych pudełkach. Owoce bzu zbieramy, gdy są dojrzałe, barwy fioletowoczarnej, ścinając całe baldachy („grona"). Owoce — po odrzuceniu zielonych, niedojrzałych — suszymy w piecu, uważając, aby się nie przypaliły. Po oderwaniu szypulek owoce pakuje się do skrzyń lub worków.

Bez czarny

Właściwości lecznicze Rzymianie w czasach Pliniusza Slarszego używali bzu czarnego nie tylko w celach leczni­ czych. ale i do tarbowania włosów. Do dziś jest on ulubioną rośliną w medycynie ludowej wielu krajów. We Francji składnik popularnej ..herbaty zdrowia" t The de smuć i , w Czecho­ słowacji używany w postaci ..lemoniady".

Surowcem są kwiaty ( Flo.s SamhiiciJ i owoce tFructus Sanihucii.

Skład chemiczny i działanie. W kwiatach występują: rutyna, cholina, kwasy orga­ niczne. olejek lotny, garbniki, związki fenolowe, sole mineralne oraz związek działający napotnie. W owocach — antocyjany. kwasy organiczne, karotenoidy. garbniki, witaminy z grupy B, witamina C. Kwiaty i owoce działają napotnie i moczopędnie, a owoce również i przeczyszczająco. Zastosowanie. Szczególnie polecany lek roślinny w tzw. chorobach przeziębie­ niowych z powodu napotnego, a tym samym przeciwgorączkowego działania kwiatów i owoców (grypa, zapalenie gardła i migdałków angina). Dzięki działa­ niu również moczopędnemu zalecany jest w chorobach nerek (u dzieci i osób star­ szych), a także w dolegliwościach newralgicznych i reumatycznych. Owoce (używane w postaci powideł) są bardzo dobrym lekiem przeciwbiegunko­ wym, szczególnie ważnym jako środek regulujący przemianę materii i dlatego zalecany osobom prowadzącym siedzący tryb życia — w stosowaniu codziennym — lub jako tzw. kuracja wiosenna. Zewnętrznie napar w postaci okładów i przemywali stosowany jest na wypryski skórne, w zapaleniu skóry, na oparzenia oraz w zapaleniu spojówek, a także do płukania jamy ustnej i gardła. Postacie leku Napar z kwiatów. Łyżkę kwiatów zalać szklanką wrzącej wody. Trzymać pod przykryciem 15 minut i odcedzić. Pić 3—4 razy dziennie po szklance naparu (napotny i moczopędny). Napar z dodatkiem kwiatu lipowego. Łyżkę kwiatów bzu czarnego i łyżkę kwiatu lipowego zalać szklanką wrzątku. Trzymać pod przykryciem 15 minut, odcedzić (napotny). Pić po pół szklanki naparu co 2 godziny. Zagęszczony odwar z owoców. 4 łyżki owoców gotować przez 15 minut w szklance wody. Po przecedzeniu pić 1—2 razy dziennie w przypadku bólów newralgicznych, migreny itp. Powidła. Owoce gotować z miodem lub z cukrem. Łj-żkę powideł rozpuścić w szklance ciepłej wody. Pic codziennie w okresie nasilenia objawów złej przemiany materii lub w biegunkach. Inhalacje. Przygotować napar z kwiatów wdychiwać gorącą parę (przy prze­ wlekłych katarach). Napój. Kwiaty z 5 dużych kwiatostanów, 1 kg cukru i jedną pokrojoną cytrynę zalać 5 1 wody, szczelnie zakryć i pozostawić na 8 dni. następnie przecedzić (do szybkiego użycia). Kuracja wiosenna. Codziennie - w okresie I do 4 tygodni pić szklankę -słabej herbaty” z liści bzu.

Z owoców bzu czarnego można przyrządzać przetwory, jak konfitury (z dodatkiem malin 1 czarnej jagody uchodzą we Francji za najzdrowsze), powidła, soki i kompoty (uwaga! Przetwory alkoholowe na owocach bzu są trujące!). Natomiast świeże kwiaty zapieka się w cieście na placki, a suszone dobre są jako ..herbata”.

Biedrzeniec mniejszy

Biedrzeniec Biedrzeniec mniejszy, bibernella. biedrzeniec pospolity, rospikamień Pimpincllu mxifraga L. Biedrzeniec mniejszy (rodź. Crnhcllijenic) Pimpincllu major i L .i Hiuls. Biedrzeniec wielki (rodź. Cinbcllifcrue)

Roślina trwała, o charakterystycznym zapachu, przypominającym pietruszkę Biedrzeniec mniejszy ma około 50 cm wysokości, wielki dorasta do 1 metra

Wyglądem swym roślina przypomina kminek. Kwiaty drobne, białe, czasem różowe, zebrane w duże baldachy. W Polsce występuje dość powszechnie — rośnie w rowach, na nasypach kolejo­ wych. przydrożach. miedzach, polach i w zaroślach. Kwitnie od czerwca do września. Zbiór korzeni (podobne do pietruszki) przeprowadza się jesienią lub wczesną wiosną. Po wykopaniu rośliny i odcięciu korzenia oczyszczamy go i suszymy w podwyższonej temperaturze. Po wysuszeniu surowiec przechowujemy w szczel­ nych opakowaniach, ponieważ łatwo wilgotnieje i jest atakowany przez owady. Właściwości lecznicze Surowcem jest korzeń ( Rucli.\ Pimpinellae) oraz ziele. Skład chemiczny i działanie. Olejek lotny, pochodne kumarynowe (pimpinelina, umbeliferon, bergapten), także garbniki, substancje żywicowe i białkowe, węglo­ wodany i skrobia. Działa wykrztuśnie, rozkurczająco oraz sekretolitycznie. Zastosowanie. Biedrzeniec ma działanie głównie przeciwkaszlowe i moczopędne. Stosowany w przewlekłych schorzeniach górnych dróg oddechowych — gardła i krtani, w nieżytach oskrzeli, w kaszlu, astmie, a także w schorzeniach przewodu pokarmowego, jak przewlekłe nieżyty żołądka i jelit, dolegliwości wątrobowe. Znajduje również zastosowanie w schorzeniach pęcherza i dróg moczowych oraz w kamicy nerkowej. Wyciąg spirytusowy (nalewka) z korzeni powoduje rozszerze­ nie naczyń krwionośnych i zmniejszenie napięcia mięśni gładkich — działa przeciwskurczowo (z tego powodu nie wolno go stosować u ciężarnych). Zewnętrznie używany bywa w postaci okładów na rany. do płukania w stanach zapalnych jamy ustnej i gardła. Ziele biedrzeńca działa podobnie do korzenia, jednak znacznie słabiej. Postacie leku Odwar z korzeni. Łyżkę stołową pokruszonych korzeni zalać 2 szklankami zimnej wody i gotować przez 20 minut. Odcedzić. Pić 3 razy dziennie po szklance odwaru. Napar z dodatkiem podbiału. Korzeni biedrzeńca — łyżkę stołową, liści podbiału — łyżeczkę do herbaty. Zalać szklanką wrzątku. Pić 3—5 razy dziennie po 1/ szklanki naparu (wykrztuśny). Bobrek Trójliść. bobrek, bobek, bobownik. koniczyna biotna lub wodna Menyanlhes trifoliatu L. Bobrek trójlistkowy (rodź. Menyanthacene)

Od XVII wieku stosowany w leczeniu szkorbutu, później jako środek przeciwgorączkowy. Roślina błotna — tworzy zarośla i kępy na torfowiskach, bagnach, mokrych łąkach, nad brzegami stawów i rzek. Przy zbiorze surowca należy pamiętać, że roślina

jest zagrożona wyginięciem!* Ma charakterystyczne, skórzaste. ciemnozielone potrójne liście na długich ogonkach, o bardzo gorzkim smaku. Kwiaty białoróżowe zebrane są w dość gęste grona na szczycie prosto wzniesionej łodygi, wyrastającej spośród liści. * Można więc zbierać liście ze stanu naturalnego tylko tam. gdzie występuje w dużych skupiskach.

Liście bobrka zbieramy w ciągu lata dwukrotnie. Po raz pierwszy w maju i czer­ wcu, przed skoszeniem łąk, drugi raz w końcu lata. gdy odrastają nowe liście. Trzy wierzchołkowe liście — zdrowe, bez rdzy, zrywamy bez ogonków i rozkłada­ my cienką warstwą w cieniu. Surowiec powinien być dobrze wysuszony, w prze­ ciwnym przypadku łatwo chłonie wodę, czernieje i gnije, a tym samym nie nadaje się do użytku. Wysuszone liście należy przechowywać w opakowaniu półszczelnym, najlepiej w suchym i przewiewnym pomieszczeniu. Bobrek może być hodowany — jest rośliną dekoracyjną i tworzy naturalne kępy nawet w pobliżu sztucznych zbiorników wodnych. Rozmnaża sie przez siew. Nasiona należy wysiewać zaraz po ich dojrzeniu, wysuszone nie mają już bowiem zdolności kiełkowania. Właściwości lecznicze Surowcem leczniczym są liście ( Folium Menyanthidis). Skład chemiczny i działanie. Liście zawierają gorzkie glukozydy (loganinę i meniantynę), flawonoidy (rutyna), bardzo małe ilości alkaloidów (gencjanina) oraz garbniki. Działają jako lek tzw. gorzki, żołądkowy i tonizujący. Zastosowanie. Przede wszystkim jako środek pobudzający apetyt —- przy niedostatecznym wydzielaniu soków trawiennych, szczególnie u osób starszych, u których działa również wzmacniająco. Działa także żółciopędnie i stąd jest zalecany w niektórych chorobach wątroby. Korzystnie działa na ogólną prze­ mianę materii oraz w niewielkim stopniu uspokajająco. W medycynie francuskiej używa się liści bobrka jako tytoniu papierosowego o działaniu przeciwastmatycznym: Postać leku Napar. Łyżkę stołową liści zalać szklanką wrzątku. Doprowadzić do wrzenia i po 20 minutach odcedzić. Pić 2—3 razy dziennie po */-> szklanki naparu na pół godziny przed jedzeniem.

Borówka Borówka wieczno/ielona. kamioneezka. czerwienica, gogodza. czerwona jagoda Yaccinium ritis-iclaeae L. Borówka brusznica (rodź. Yaccinioielcae)

W Polsce znane są 3 rodzaje borówek: borówka czarna (Yaccinium myrtillus L.) J (popularnie zwana jagodą), borówka bagienna (Yaccinium uliginosum L.), która ma również czarne owoce, ale wewnątrz zielonkawobiałe, i wreszcie borówka brusznica, o owocach czerwonych, cierpkich, kwaskowych. Nazwa „borówka" powoduje często nieporozumienia, np. w Warszawskiem tak nazywają Yaccinium vitis-idaeae, w Krakowskiem — Yaccinium myrtilli.

Borówka brusznica jest drobną krzewinką o owalnych, wiecznie zielonych liściach. Kwiaty ma bialaworóżowe. owoce — w postaci kwaśnej, czerwonej jagody, wewnątrz białej. Rośnie w lasach sosnowych, wśród wrzosowisk i zarośli. Tworzy nieraz duże skupiska. Liście zbiera się w jesieni, ponieważ młode liście z okresu wiosny brunatnieją przy suszeniu. Liście po oczyszczeniu suszymy, rozesłane cienką warstwą w miejscu przewiewnym, zacienionym. Po wysuszeniu surowiec powtórnie oczyszcza sie ze sczerniałych i zepsutych liści. Owoce należy zbierać w jesieni. Właściwości lecznicze Surowcem śą liście (Folium Vitis-idaeae) oraz owoce fFructus Vitis-idaeae). Skład chemiczny i działanie. W liściach występuje arbutyna i metyloarbutyna, flawonoidy i kwas ursolowy; w owocach — kwasy organiczne, garbniki, cukier, witaminy A i C.

I Przetwory z surowca odkażają pęcherz i przewody moczowe: działają moczo­ pędnie. ściągająco. Zaleca się jej stosowanie w chorobach nerek, pęcherza i dróg moczowych oraz w schorzeniach przewodu pokarmowego (nieżyty żołądka i jelit, biegunki) — w tym przypadku jako składnik pomocniczy mieszanek ziołowych o tym działaniu. Brusznica łagodnie obniża ciśnienie krwi. Postacie leku Odwar. Łyżkę stołową liści zalać szklanką wrzątku, gotować 30 minut, odcedzić. Pić 2—3 razy dziennie po szklance. Odwar z dodatkiem dzięglu. Liści brusznicy — łyżkę stołową i korzenia dzięglu — łyżeczkę do herbaty zalać szklanką wrzątku. Gotować 30 minut Pić 1—2 razy dziennie po szklance. Uwaga! Przy dłuższym przyjmowaniu mogą wystąpić bóle żołądka, nudności, a nawet wymioty (garbniki drażnią przewód pokarmowy).

Bratek Sierotki, macoszki polne, dzikie bratki Viola iricolor L. - Fiołek trójbarwny (rodź. ł iohueae)

Roślina o wysokości 10—20 cm. Kwiaty przypominają z wyglądu bratki uprawiane w ogrodach, są jednak mniejsze, a barwa ich — żółta i fioletowa — nie jest tak intensywna. Bratek trójbarwny mylony jest często z bratkiem polnym, który ma kwiaty żółtawobiałe. drobniejsze. Gatunek ten jest mniej cenny pod względem leczniczym. Bratek występuje pospolicie jako chwast na polach, przydrożach, ugorach, czasem na brzegach lasów lub na łąkach. Jest rośliną jednoroczną lub dwuletnią. Zbioru ziela dokonujemy dwukrotnie w ciągu lata. Bratek kwitnie od maja do października. Po raz pierwszy zatem zbierany jest w maju i czerwcu, drugi raz wjesieni. Ścinamy tylko zielone, stojące (nie leżące) części rośliny. Suszymy szybko (łatwo pleśnieje) w cieniu, przy słonecznej pogodzie, w miejscach przewiewnych, a w dni deszczowe dosuszamy w miejscach ogrzewanych. Surowiec przed i po suszeniu należy oczyścić z pożółkłych części oraz odsiać i odrzucić nasiona. Przechowywać w workach w miejscach suchych. Właściwości lecznicze Surowcem leczniczym jest ziele (Herbu Violae tricoloris)

Skład chemiczny i działanie. Ziele zawiera saponiny i flawonoidy (rutozyd) oraz związki antocyjanowe (wiolanina). Zastosowanie. Ziele ma działanie napotne i wykrztuśne. stosowane jest w chorobiich dróg oddechowych, jak nieżyty oskrzeli, suchy kaszel oraz w zaburzeniach Przemiany materii (działanie moczopędne). Bardzo ważne znaczenie ma zatem Wleczeniu trądzika. wyprysków skórnych i wybroczyn. Działa również moczo-

Bratek (Fiolek trójbarwny

pędnie, co znalazło zastosowanie w leczeniu niektórych chorób serca, przebiega­ jących z obrzękami i skąpomoczem. Lek uzupełniający w leczeniu nadciśnienia tętniczego krwi. Wskazany w miażdżycy (sklerozie), osłabieniu mięśnia sercowego i podwyższonym ciśnieniu krwi. Nie stosujemy bratka w zaawansowanej miażdżycy w podeszłym wieku.

Napar. Łyżkę bratków zalać 2 szklankami wrzątku. Gotować 10 minut, odcedzić. pić 2 - 3 razy dziennie po szklance naparu. Można dodać łyżkę miodu lub syropu' Napar z dodatkiem bzu. Ziela bratków — łyżkę i kwiatów bzu — łyżeczkę zalać 2 szklankami wrzątku. Po 10 minutach odcedzić. Pić 2—3 razy dziennie po szklan­ ce naparu (napotny).

Brzoza Brzoza zwisła, brzoza biała Be tuła verrucosa Ehrh. — Brzoza brodawkowa ta oraz Be tuła pubescens Ehrh. — Brzoza omszona (rodź. Betulaceae) Drzewo odwiecznie związane z kulturą materialną Słowian, a szczególnie — ludu polskiego. Wzmianki o brzozie, jak też i jej produktach, a były to: oskola (sok) i dziegieć, spotykany często w średniowiecznych rękopisach.

Obydwa gatunki brzóz są w Polsce pospolite. Brzoza brodawkowata jest drzewem dużym o gałęziach zwisających — rośnie na glebach suchych i piaszczystych; omszona — jest mniejsza, gałęzie ma wzniesione i spotykana jest raczej na glebach wilgotnych, nad brzegami strumieni i na torfowiskach. Charakterystyczne są również różnice w wyglądzie liści: u brzozy omszonej liście są mniejsze, okrąglejsze, grubsze i owłosione na spodniej stronie. Obydwa gatunki dostarczają identyczny w działaniu surowiec. Porą zbioru młodych, lepkich jeszcze liści jest wczesna wiosna, pączków — zima lub przedwiośnie. Suszyć należy liście rozpostarte cienką warstwą w temp. około 35 , bez przewracania. Podobnie postępujemy z pączkami. ,

Właściwości lecznicze

W medycynie ludowej brzoza stosowana była powszechnie. W bólach reumatycznych pito

sok i nacierano stawy alkoholowym wyciągiem z pączków lub smarowidłem przyrządzonym z pączków, smażonych w smalcu. Przykładano również na obolałe stawy świeże liście. Zranienia leczono, kładąc na ranę cieniutką zewnętrzną warstwę kory. Stosowano również sok brzozowy, tzw. bzowinę w chorobach dróg oddechowych i jako środek na porost wło­ sów i wybielenie cery przy piegach.

Surowcem leczniczym są liście i pączki (Folium, Gemmae Betulae). Skład chemiczny i działanie. Saponiny (betulina), flawonoidy (hyperozyd), wita­ mina C, żywice, garbniki, olejek lotny, sole mineralne. Działa moczopędnie, zołciopędme, napotnie oraz jest źródłem witaminy C. W celu uzyskania efektu moczopędnego stosuje się przede wszystkim liście.

w

e

?

"

er ek: » k,a™^C, nerko” 5'

1“ s t « « - « « -

chorobach. Naparu z pączków T n ™ wydalanie białka z moczem w niektóry

w kamicy nerkowcy i pęcherzowej ora” T o i e ^ S

^

ISapar z liści. Łyżkę stołową liści brzozy zalać szklanką wrzątku. Trzymać pod przykryciem 5 minut i odcedzić. Pić 2 razy dziennie po szklance naparu. Napar z dodatkiem bzu. Liści brzozy - łyżkę stołową i kwiatów bzu czarnego lyzeczkę do herbaty, przyrządzić i stosować jak wyżej (napotny) Napar z pączków. Pączków brzozy - łyżkę stołową, przyrządzić i stosować jak wyżej. Sok z brzozy utrwalony spirytusem: 4 0 -5 0 kropli w szklance wody pić 3 - 4 razy dziennie. Brzoza ma do dziś dnia duże zastosowanie również poza lecznictwem. Jej gałęzie i kora używane są w wikliniarstwie i koszykarstwie. Z liści otrzymywany jest zielony barwnik do farbowania bawełny, jedwabiu i papieru. Z kory przez suchą destylację można uzyskać dziegieć (niegdyś stosowany także w świerzbie i grzybicach skóry). Liście stanowią często paszę dla bydła, ale najpopularniejszy i najdawniej otrzymywany jest sok brzozowy, popular­ na „bzowina . Sok brzozowy — pradawny napój Słowian, często jest wspominany w lite­ raturze staropolskiej. Współcześnie pisał o nim Melchior Wańkowicz. Od Wielkiejnocy szła wiosna wielkimi krokami. Po ogrodzie, po lasach, wszędzie siały drewniane korytka pod naciętymi brzozami. W kredensie panował wielki ruch: wiadra soku brzozowego, do ktorego dodawano rodzynek, wlewano do butelek i wysyłano do lodownimimo korkow umocowanych drutem i zasmolonych, połowę butelek zwykle rozrywa! fermentu­ jący płyn. Resztę chłodnego z lodu ..brzozowiku " spijaliśmy w upały letnie, przy czym odkor1972 "wyd" T l s 4 4 ) kms=,u stare*° Wańkowicz. Szczenięce lata. Warszawa ^ ^ H ie tylko użytkowe znaczenie ma i miała brzoza. Z jej symboliką wiązało się szereg wierzeń i do dziś dnia obchodzone są obrzędowe ceremonie. Uważana była zawsze (szczególnie w Polsce północno-wschodniej) za drzewo obdarzone dobrymi znamionami i przynoszące ^Kzęście. W różnych rejonach kraju posługiwano się rózgami brzozy bądź to przy dyngusie smagano mmi oblewane wodą dziewczęta), bądź do budzenia śpiochów w Niedzielę Wielkanocną, bądź też do przystrajania domów w Zielone Święta i Boże Ciało. Wierzono nie tylko w lecznicze właściwości brzozy, ale i wjej moce czarodziejskie Zacho­ wał się do dziś zwyczaj święcenia palm wielkanocnych, w skład których wchodziły gałązki

Bylica piołun Artemisia absinthium L. - Bylica piołun (piołun), (rodź. Compositae) Roślina trwała, aromatyczna, o smaku silnie gorzkim. Kwiaty drobne, jasnożółte, l " le jedwabisto-filcowate, z wierzchu szarozielone, pod spodem białawe. ieśnychi^zrębach^111

WySl?pU|e na P o r o ż a c h , nieużytkach, polanach

Zbiera się liście oraz drobne pędy, odcinając je tuż przy ziemi i suszy w cieniu, zęsto poruszając, gdyż łatwo wilgotnieją.

Właściwości lecznicze Surowcem jest ziele (górne, kwitnące szczyty łodyg) — Herba Absinthii Skład chemiczny i działanie. Ziele zawiera związki goryczkowe (absyntyna, artabsyna, anabsyntyna), olejek lotny (w nim tujon, felandren, chamazulen), garbniki, związek flawonoidowy. Działa pobudzająco na wydzielanie soku żołądkowego, żółciopędnie, moczopędnie, wzmacniająco, pobudza krwawienia miesiączkowe. Zastosowanie. Lek roślinny polecany w schorzeniach żołądka przebiegających z bezsocznością i bezkwaśnością, w niestrawności. W schorzeniach wątroby przy zmniejszonym wytwarzaniu żółci. Wyciąg z piołunu stosowany jest we wszawicy, a także przeciw świerzbowi. U dzieci — w postaci lewatywy z naparu w wypadku zakażenia owsikami. Uwaga! Piołun stosowany w dużych dawkach może być trujący! Nie wolno sto­ sować w okresie ciąży! Postać leku Napar. 1 łyżkę ziela zalać szklanką wrzątku; odcedzić po 10 minutach. Pić co 2 godziny łyżkę naparu. Zewnętrznie obmywać i nacierać skórę zaatakowaną przez świerzbowiec. Piołun (ziele i olejek) używany jest do wyrobu likierów i wódek (absynt) oraz do produkcji win (vermut).

Cebula Cebula ogrodowa, dymka, skulibaba A/lium cepa L. — Cebula zwyczajna (rodź. Liliaceae)

Prastara i od tysiącleci uprawiana jarzyna. Występuje głównie w odmianach: żytawskiej — .,ostrej” (małe czerwone cebulki) i moderskiej — „łagodnej” (duże słodkawe cebule). Właściwości lecznicze W medycynie ludowej najczęściej stosowano ją na owrzodzenia i trudno gojące się rany. Jest i obecnie w wielu krajach zalecana jako lek dietetyczny przy cukrzycy — w postaci ' zup i sosów (np. we Francji). W Związku Radzieckim była w okresie drugiej wojny świato| wej wprowadzona do oficjalnej medycyny — w szpitalach wojskowych miazgą, ze świeżej 1 cebuli odkażano ropiejące rany.

Surowcem leczniczym jest bulwa cebuli /2 szklanki płynu. Napar z liści. 4 łyżki stołowe liści czernicy zalać >/2 litra wrzątku, zagotować i odcedzić. Pić 2—3 szklanki płynu dziennie. Napar z owoców z dodatkiem szałwii. 2 łyżki stołowe owoców czernicy i łyżkę szałwii zalać szklanką wrzątku, zagotować (do okładów lub płukań).

Czosnek A lliu m s a tin tm L .

— Czosnek pospolity (rodź.

L ilia c e a e )

Właściwości lecznicze czosnku znane były i wykorzystywane już w starożytności. Wzmianki o nim znajdowano w rękopisach babilońskich, egipskich, perskich, hinduskich. Ojczyzną jest Wschód — Indie, Afganistan. Wiemy, że Egipcjanie podawali go robotnikom zatrudnionym przy budowie piramid, dla ochrony przed chorobami. Wśród darów, które lud egipski składał faraonom, był również czosnek i cebula — przekazy o tym przetrwały na malowidłach, zachowanych do dziś w piramidach. Arabowie używali czosnku do leczenia ran i owrzodzeń. Na Wschodzie był lekiem przeciw niemocy płciowej; przypisywano mu właściwości przedłużania życia, natomiast spożywanie czosnku jako dodatku do pokarmu było w starożytnym Egipcie uważane za świętokradztwo i surowo karane. W Zielniku Szymona Syreniusza z 1613 r. znajduje się ponad 100 wskazań leczniczyc . wiele z nich nie straciło do dziś swego uzasadnienia, np....... C z o s n e k ż y w o t o d m ię k s z a y p u ru te, z w ła s z c z a ś w ie ż e g o p o ż y w a ją c ... m o c z z a w ś c ią g n io n y w y w o d z i y p ę d z i... w ą tr o b n e zy ly za m u lo n e

otwiera...

w y c ie r a y g ł a d z i p is z c z a łk ę , p r z e z k tó r ą tc h n ie n ie m ie w a m y ... k a s z e

z a s ta r z a ły u s p o k a ja ... d y c h a w ic z n y m b y w a r a tu n k ie m ... c ia ło ru m ia n e y t w a r z y ru m ień cu d o d a w a ... c z e r w w s z e la k i

w

ż y w o c ie m o r z y ... "

Czosnek jest rośliną uprawianą w ogrodach i używaną jako przyprawa.

Właściwości lecznicze Obok zastosowania kulinarnego czosnek stosowany jest powszechnie jako lek (tylko świeże cebulki lub nalewka ze świeżych cebulek; suszony — nie ma właści­ wości leczniczych). Surowcem są świeże całe cebule (Bulbus Alii recens), składające się z cebuli głównej i kilku bocznych zwanych „ząbkami” .

Skład chemiczny i działanie. W cebuli czosnku występuje substancja zawiera­ jąca siarkę—allina (rozpada się w organizmie do allicyny, kwasu pirogronowego i amoniaku), olejek lotny zawierający związki siarkowe, lotne związki bakterio­ bójcze ; oprócz tego — tłuszcz, witaminę C. Działa odkażająco (bakteriobójczo), obniża ciśnienie krwi, pobudza wydzielanie soków trawiennych. Zastosowanie. Z wielostronnego działania czosnku na szczególną uwagę za­ sługuje przede wszystkim jego rola bakteriobójcza w niszczeniu bakterii jelitowych i obniżająca ciśnienie, zwłaszcza u osób ze stale podwyższonym ciśnieniem krwi. Najczęściej jest stosowany w zaburzeniach przewodu pokarmowego, jak biegunki, wzdęcia, przewlekle nieżyty żołądka i jelit, stany spastyczne oraz w chorobach dróg oddechowych (nieżyty oskrzeli i gardła, as'tma), działa bardzo dobrze w miaż­ dżycy (sklerozie) i nadciśnieniu; opóźnia procesy starzenia się tkanek organizmu. U dzieci zalecany jest w postaci lewatyw jako środek przeciw owsikom. Zewnętrznie stosowany do okładów na trudno gojące się i zakażone rany, oparzenia, owrzodze­ nia i grzybice skóry. Nalewka spirytusowa z czosnku łagodzi bóle reumatyczne. Przetwory z czosnku są szczególnie polecane u dzieci i osób starszych. Postacie leku Nalewka. 10 dag świeżego czosnku utrzeć na miazgę i zalać szklanką spirytusu. Odstawić na tydzień, następnie wycisnąć przez płótno. Do uzyskanej nalewki można dodać kilka kropli miętowych (2 części nalewki, 1 część kropli). Pić 3—5 razy dziennie po 20 kropli. Napar. 2—4 ząbki posiekać drobno, zalać szklanką gorącego mleka. Pić co­ dziennie na noc przez 3—4 tygodnie w przewlekłych schorzeniach dróg oddecho­ wych lub stosować jako kurację wzmacniającą. Miazga. 1—3 ząbki świeżego czosnku utrzeć na miazgę, dodać pietruszki lub selera, łyżkę masła i wymieszać. Smarować tą masą chleb. Miazga do użytku zewnętrznego. 10 dag świeżego czosnku utrzeć. Przykładać na chore miejsca. Lewatywa. Nalewki czosnkowej łyżeczkę do herbaty zalać szklanką letniej wody. Robić lewatywy wieczorem przez 3—4 kolejne dni (przeciw robakom jelitowym).

Przykry zapach czosnku zapewne nikomu nie kojarzy się z jego właściwościami wzbudzania subtelnych doznań miłosnych. A jednak i Owidiusz w Ars amandi i Szekspir w Opowieści Zimowej mają go za... środek miłosny. W starohinduskich przepisach prawnych był wymie­ niany jako lek podniecający. Miał czosnek wg wierzeń ludowych moce tajemne. Dodany do napoju lub noszony (tyle główek, ilu wrogów) strzegł od nieprzyjaciół, a zawieszony nad progiem — odstraszał choroby. U południowych Słowian przysłowie mówiło, że „ucieka, jak czarownica od czo­ snku” . W medycynie renesansowej leczył... parchy, ale też... sprowadzał wszy. Falimirz podawał w Zielniku, że: ,.Czosnek jest lekarstwo na parchy, które pochodzą z zimnej przyczyny... Tez czosnek dobry jest bardzo ludziom prostym kmiotkom, którzy jadają grube rzeczy zimne, a piją wodę, tedy czosnek trawi w nich ty karmie i niemocy broni... Też kto go często jada, tedy wszy mnoży..."

Dąb Quercus robur L. — Dab szypułkowy i Quercus petraea ( Mat.) Liebl. — Dąb bezszypułkowy (rodź. Fagaceae) Zwany we Francji „królem lasów” . Jedno z najstarszych znanych drzew. Przed tysiącami lat żołędzie były pokarmem ludów Północy, a Pliniusz., podaje nawet, że służyły za pożywienie jwcześniej jeszcze niż pszenica. I współcześnie żołędzie w czasie wojny, a na dalekiej północy — w okresach nieurodzajów — ze względu na wysoką zawartość węglowodanów — stanowią uzupełniający składnik pokarmowy.

Drzewo (obydwa gatunki) wyrasta do kilkudziesięciu metrów wysokości. Korę zbiera się wiosną z młodych drzew, wycinanych podczas przerzedzania lasów. Powinna mieć kształt rurek. W tym celu należy ją naciąć poprzecznie w odstępach 20—30-centymetrowych, a następnie połączyć cięciem podłużnym — łatwo się wówczas oddziela. Właściwości lecznicze Stosowany w medycynie już w średniowieczu, używany był w podobnych, jak dziś, przypadkach chorobowych. Surowcem jest kora (Cortex Quercus) z pni i gałęzi młodych drzew. Skład chemiczny i działanie. W korze występują garbniki (pochodne katechiny i kwasu elagowego), pseudogarbniki — kwas galusowy, łlawonoidy (kwercetyna), trójterpeny, związki żywicowe. Dzięki dużej zawartości w surowcu garbników, przetwory z kory mają przede wszystkim działanie ściągające. Zastosowanie. W dawnej medycynie ludowej odwarem z kory leczono świerzb, odmrożenia i liszaje. Stosowany jest dziś wewnętrznie w schorzeniach przewodu pokarmowego (jak nieżyt żołądka i jelit oraz uporczywe biegunki) — zmniejsza stany zapalne uszkodzonych błon śluzowych przewodu pokarmowego, działa przeciwbakteryjnie; w chorobach nerek i pęcherza, a także w nadmiernym krwawieniu miesiączkowym. Zewnętrznie kora dębu używana jest w postaci odwaru do płukania i przemywa­ nia w stanach zapalnych gardła, dziąseł, w żylakach odbytu, w upławach; także w odmrożeniach i oparzeniach, zewnętrznych krwotokach. W homeopatii środ­ kiem leczniczym są żołędzie (Semen Quercus). Postacie leku Odwar. Łyżkę stołową kory dębu zalać szklanką zimnej wody, gotować 10 min i odcedzić. Pić 1—3 razy dziennie po */2 szklanki odwaru. Odwar przygotowany z podwójnej ilości kory używać do płukanek, okładów, obmywań. Odwar do kąpieli. Z 5 łyżek kory dębowej przygotować 0,5 litra odwaru na 1 ką­ piel (szczególnie polecana w przewlekłych schorzeniach skóry, w żylakach odbytu). Wskazany dodatek kwiatów rumianku. Żołędzie dębowe są namiastką kawy. Ze względu na dużą ilość węglowodanów i skrobi — często dodawane do karmy dla świń. Cennym surowcem w garbarstwie jest kora (niegdyś wyrabiano z niej także czarną farbę), drewno stanowi doskonały materiał budulcowy. Z młodych dębczaków wyrabiane były biczyska. W tym celu dzielono dąb (rozczepiano) na 9 części i splatano u cienkiego końca. Dąb czczony jeszcze w starożytnej Grecji jako drzewo święte, poświęcone bogu słońca i sztuki — Apollinowi — miał wielkie znaczenie w obrzędach Słowian. Pod dębem składano ofiary, odbywały się sądy i narady wojenne. Był częstym motywem w pieśniach, przysło­ wiach — zawsze jako symbol siły i powagi. Z jego witek skręcano rózgi weselne, a suszone liście, wkładane w strzechę lub ściany, strzec miały domostwo od złych uroków. Z liści i żołędzi wróżono o plonach złych lub dobrych, urodzajach lub pożarach.

Drapacz Oset lekarski, benedykta, kardobenedykta Cnicus benedictus L. - Drapacz lekarski (rodź. Compositae)

Roślina pochodzenia śródziemnomorskiego. W Polsce jest często uprawiana w ogrodach. Z wyglądu przypomina oset, wysokość jej dochodzi do 1 metra, jest lepka i kłująca.

Na szczytach gałązek występują pojedyncze charakterystyczne koszyczki. Surowiec zbieramy w okresie kwitnienia (lipiec i sierpień). Zdrewniałe części łodyg usuwamy, a liście i kwiatostany suszymy w suchych, przewiewnych miej­ scach. Właściwości lecznicze Surowcem jest ziele (Herba Cardui benedicti) — liście i szczyty kwitnących łodyg. Skład chemiczny i działanie. Zawiera glikozyd goryczowy meniantynę, gorzką substancję knicynę i duże ilości soli mineralnych — stąd jest lekiem tzw. gorzkim i remineralizującym. Występują także glukozydy flawonoidowe i związek terpe­ nowy. Zastosowanie. Najczęściej surowiec jest stosowany z racji jego działania pobu­ dzającego apetyt, zwiększającego wydzielanie soków żołądkowych i zmniejszają­ cego nadmierną fermentację w jelitach. Z tych względów szczególnie polecany jest u dzieci i osób w starszym wieku: w rekonwalescencji — jako środek uzupeł­ niający w organiżmie braki mikroelementów. Wykazano dodatni wpływ ziela na błony śluzowe i skórę — dlatego odwar zewnętrznie stosuje się do okładów i przemywań w niektórych schorzeniach skóry. Postacie leku Napar. 2 łyżki dobrze rozdrobnionego ziela zalać szklanką wrzątku. Po 15 minutach odcedzić. Pić między posiłkami, 2—3 razy dziennie po pół szklanki (ułatwia prze­ mianę materii, działa wzmacniająco). Napar z dodatkiem rumianku. Zmieszać ziele drapacza z kwiatami rumianku (10:1), łyżkę mieszanki zalać szklanką wrzątku. Po 15 minutach odcedzić, osło­ dzić łyżką miodu i wypić przed jedzeniem (na apetyt).

Dziewanna Dziewanna lekarska, gorzyknot, knotnica leśna lub polna, dziwizna, szabla, kędzierzawica leśna Yerbascum thapsus L. — Dziewanna drobnokwiatowa i Verbascum thapsiforme Schrad. — Dziewanna wielkokwiatowa (rodź. Scrophulariaceae)

Jest wysoką, dochodzącą do 2 m wysokości rośliną, pokrytą białożółtymi włoska­ mi. Rośnie na piaszczystych, słonecznych miejscach, na skrajach lasów, przydrożach i łąkach. Jako roślina dwuletnia, w pierwszym roku wypuszcza liście duże, szerokie, gęsto owłosione. W drugim roku wytwarza kwiatostany. Kwiaty są złocistożółte, osadzone po kilka na górnej części łodygi. Cała roślina wydziela przyjemny miodowy zapach.

Dziewannę można również uprawiać w ogrodzie. Lubi miejsca słoneczne, suche, udaje się na każdej glebie, jednak lepiej uprawiać ją na ziemi żyznej, gdyż tylko wówczas rozrasta się dobrze. Nasiona wysiewa się na powierzchnię ziemi, lekko ugniatając.

Zbiór kwiatów powinien odbywać się stopniowo — podczas całego okresu kwitnienia; codziennie, w dni pogodne, bezdeszczowe, zaraz po obeschnięciu rosy. Wyskubuje się korony kwiatów (tylko żółte płatki), delikatnie, nie ścinając. Kwiaty układamy w koszach i suszymy natychmiast po przyniesieniu do domu, najlepiej w ciemności, rozkładając cienką warstwą, nie poruszając ich w czasie suszenia. Surowiec jest nietrwały. Trzeba go przechowywać w szczelnych pudłach, dobrze ubity, w ciemnym i suchym miejscu. Nieprawidłowo przechowywany surowiec traci swoje wartości lecznicze. Właściwości lecznicze Surowcem są kwiaty (Corolla Verbasci). Skład chemiczny i działanie. Surowiec zawiera saponiny, związki flawonoidowe, śluzowe, żółte barwniki, olejek lotny, węglowodany, związki tłuszczowe i kwas jabłkowy. Działa wykrztuśnie, przeciwskurczowo i osłaniająco. Działanie wykrztuśne poprzedzone jest rozpuszczeniem śluzu w oskrzelach. Zastosowanie.W medycynie ludowej dziewanna używana jest powszechnie jako lek przeciwkaszlowy (z miodem). W medycynie oficjalnej również najczęściej sto­ sowana w schorzeniach dróg oddechowych, jak kaszel, chrypka, astma oskrzelowa, oraz w zaburzeniach przewodu pokarmowego, jak „kolka” żołądkowa i jelitowa. Zewnętrznie stosuje się niekiedy dziewannę w postaci okładów na oparzenia, stłuczenia, w stanach ropnych skóry (pryszcze, krosty) oraz w nerwobólach. Postacie leku Napar. Łyżkę stołową kwiatów dziewanny zalać szklanką wrzącej wody, zago­ tować, dokładnie odcedzić. Pić 2—3 razy dziennie po l/2 szklanki naparu. Uwaga: do ziół — przed zaparzeniem — można dodać łyżeczkę ziela tymianku lub liścia malwy. Odwar. 4—8 łyżek stołowych kwiatów dziewanny zalać 2 szklankami zimnej wody, gotować 30 minut. Odcedzić. Przykładać na chore miejsca. Kwitnienie dziewanny przepowiada rodzaj pogody zimowej. Jeśli kwiaty są duże i pokrywają łodygę od dołu do góry — wróży to silne mrozy i śniegi, jeśli zaś kwiaty są drobne i nieliczne — zima będzie łagodna i bezśnieżna.

Dzięgiel Litwor, arcydzięgiel, anżelika. archangelika, dzięgiel wielki Archangelica officinalis Hoffm. — Arcydzięgiel lekarski (rodź. Umbelliferae)

Dwuroczna lub trwała roślina, o krótkim, grubym, rozgałęzionym korzeniu, wysokości do 1 metra, dużych liściach i drobnych, zielonkawożółtych kwiatach, zebranych w kuliste baldachy.

Dzięgiel (Arcydzięgiel lekarski)

Jest uprawiany w wielu krajach, występuje bardzo rzadko w stanie dzikim. Mylo­ ny jest często z podobnym dzięglem leśnym (Angelica sihestris L.), który wystę­ puje pospolicie w całym kraju, w lasach i zaroślach. Dzięgiel należy siać natychmiast po zbiorze nasion, tj. w końcu lipca lub na po­ czątku sierpnia, w rozsadniku lub w inspekcie i następnie po wzejściu — przesa­ dzać do gruntu. Może być również rozmnażany z odrostów; należy przyciąć łodygę, która da odrosty korzeniowe. Dzięgiel lubi miejsca wilgotne, glebę żyzną, głęboką’ Udaje się tak na stanowiskach słonecznych, jak i w półcieniu. Korzenie kopie się w jesieni (z rośliny posadzonej ubiegłego roku) lub na wiosnę przed kwitnięciem rośliny. Gdy zbiór przeprowadzamy na jesieni, ścinamy roślinę około 10 cm nad ziemią (może służyć jako pasza dla bydła). Korzenie po oczyszcze­ niu umyć i po wyschnięciu pokroić wzdłuż. Korzenie suszy się w miejscach ogrzewanych lub na słońcu, ale wówczas należy dosuszać je w wyższej temperaturze (do 35°). Surowiec przechowuje się w szczelnie zamykanych puszkach, gdyż jest łatwo atakowany przez szkodniki. Uwaga! Sok z korzenia dzięgla może wywołać pęcherze na skórze. Właściwości lecznicze Surowcem jest korzeń (Radix Angelicae). Skład chemiczny i działanie. Zawiera olejek lotny, a w nim liczne terpeny (pinen, cymen, felandren), seskwiterpeny; także kwasy organiczne i flawonoidy. Jest środkiem regulującym trawienie, wiatropędnym i uspokajającym. Zastoso­ wany zewnętrznie — łagodnie drażni skórę i działa słabo przeciwbólowo. Zastosowanie. Jest polecany w stanach wyczerpania nerwowego, w nadmiernej pobudliwości, w bezsenności, w bólach głowy, w osłabieniu i zaburzeniach wieku podeszłego oraz w zaburzeniach przewodu pokarmowego, jak złe trawienie (pobudza wydzielanie soku żołądkowego), powtarzające się często biegunki i zaparcia, a także schorzenia wątroby i pęcherzyka żółciowego. U dzieci i mło­ dzieży w niestrawności, bezkwaśności i braku apetytu o podłożu nerwowym. Wyciąg spirytusowy można stosować do wcierań, gdyż działa przeciwbólowo. Dobre wyniki lecznicze obserwuje się stosując dzięgiel u nałogowych palaczy tytoniu, cierpiących na opisane wyżej dolegliwości. Postać leku Odwar. Rozdrobnionych korzeni dzięgla łyżkę stołową zalać szklanką zimnej wo­ dy. Gotować około 20 minut, uzupełniając wygotowaną wodę. Odcedzić. Pić przed posiłkami J/2 szklanki odwaru (żołądkowy), po posiłkach (wiatropędny) lub przed snem. Dobrze jest stosować dzięgiel w połączeniu z owocami kopru i kminku. Olejek dzięglowy wcierany w skórę w bólach mięśniowych i nerwobólach działa miejscowo słabo znieczulająco. Młode listki dzięgla były używane jako „sałata”. W cukrownictwie cenione są ogonki liściowe, zwane „anżelika , którymi dekoruje się torty; korzenie mają zastosowanie do wyrobu wódek i likierów. W dawnej kuchni polskiej przyrządzano konfitury z łodyg.

Dziurawiec Świętojańskie ziele, ziele św. Jana, przestrzelon, krewka Matki Boskiej Hypericum perforatum L. — Dziurawiec zwyczajny (rodź. Hypericaceae)

Dziurawiec zakwita około 24 czerwca (na św. Jana), stąd nazywany jest często zielem świętojańskim. Żółte kwiatki dziurawca potarte w palcach wydzielają krwistoczerwony sok. Z racji tej właściwości w niektórych dzielnicach Polski nosi on nazwę „krewki Matki Boskiej” . Charakterystyczną cechą dziurawca jest występowanie na liściach drobnych punkcików o wyglądzie dziurek. Są to zbiorniki lotnych olejków, dzięki którym roślina ma przyjemny zapach i jest stosowana w lecznictwie. Od tych właśnie „dziurek” pochodzi nazwa dziurawca. Dziurawiec używany był dawniej jako lek uniwersalny. Znał go już Hipokrates i opisywał jego znakomite właściwości lecznicze. Paracelsus, stwierdzając, że me ma drugiego, równie skutecznego, przypisywał mu też lecznicze właściwości w „szaleńczych fantazjach” .

Roślina o silnej, gołej łodydze i kwiatach żółtych, czarno kropkowanych, z żółtymi przeświecającymi gruczołami, Występuje w miejscach silnie nasłonecz­ nionych — w lasach liściastych i mieszanych, na polanach i wzgórzach, łąkach i ugorach. Pospolita na niżu. Do celów leczniczych zbiera się kwitnące, niezdrewniałe, młode pędy z pączkami. Rośliny ścinać w połowie wysokości, oczyścić i suszyć rozłożone cienką warstwą w miejscach cienistych i przewiewnych. Dziurawiec można zbierać dwa razy w ciągu lata: pierwszy raz od czerwca do połowy lipca, następnie w końcu sierpnia, gdy przycięte rośliny odżyją i zakwitną powtórnie. Właściwości lecznicze Surowcem jest ziele (Herba Hyperici) oraz świeże kwiaty (Flos Hyperici). Skład chemiczny i działanie. Surowiec zawiera flawonoidy (hiperozyd, rutyna), olejek lotny, garbniki, naftodwuantrony (hiperycyna) oraz związki żywicowe. Wykazuje działanie rozkurczające, ściągające, żołądkowe, moczopędne, uspoka­ jające, a stosowany zewnętrznie — przyspiesza gojenie ran. Zastosowanie. Zalecany jest i najczęściej stosowany w schorzeniach wątroby i przewodu pokarmowego, jak złe trawienie, nieżyt żołądka i jelit, niedokwaśność treści żołądka, stany zapalne dróg żółciowych, stany skurczowe układu trawienia i dróg żółciowych, kamica żółciowa; także w stanach wyczerpania nerwowego, w nerwobólach, bezsenności, w bólach głowy. Obecność olejku i garbników działa przeciwzapalnie i ściągająco na błonę śluzową przewodu pokarmowego. Dziurawiec ma zdolność pobudzania odnowy tkanki nerwowej, stosuje się go dlatego w uszkodzeniach i porażeniach nerwów — jako pomocniczy środek leczniczy; zmniejsza bóle menstruacyjne. Zewnętrznie ziele, a szczególnie kwiaty (w postaci wyciągu olejowego) stosowa­ ne są na trudno gojące się rany, ponieważ działają przeciwzapalnie, ściągająco i odkażająco.

Postacie leku Olej. Kwiatów i pąków dziurawca 1 część zalać 1 częścią spirytusu i 5 częściami oliwy lub oleju. Po wyparowaniu płynów wycisnąć przez gazę olej (o czerwonej barwie) i przesączyć przez watę (do okładów).

Napar z dodatkiem mięty. Łyżkę stołową kwiatów dziurawca i łyżeczkę liści mięty zalać szklanką wrzątku i zosta-wić pod przykryciem. Po 30 minutach odcedzic. Pić 2—3 razy dziennie po szklance naparu. Nalewka. Kwiatów, pąków, liści dziurawca 10 dag zalać i/2 I spirytusu. Po upływie tygodnia przecedzić i wycisnąć przez gazę. Pić 2 razy dziennie po łyżecz­ ce nalewki na 1/2 szklanki mleka lub wody. _Uwaga! Dziurawiec używany w nadmiernych ilościach może powodować uczule­ nie na słońce, dlatego w czasie leczenia należy unikać przebywania na słońcu. Również u bydła zjadającego na pastwiskach dziurawiec mogą wystąpić na skórze pęcherze, a nawet może dojść do porażenia — tzw. choroby świetlnej. Nie należy go również stosować w poważnych uszkodzeniach wątroby i nerek. O zidu dziurawca pisze obszernie znakomity lekarz polski J. Dziarkowski w dziele pt. Wybór roślin krajowych dla okazania skutków lekarskich ku użytkowi domowemu (1803 S' ■ I 6. . - St tki tev roślin> ^karskie po dziś dzień nasi rolnicy poniekąd sprawiedliwie uwielbiają. Wspomina Linneusz, iż chirurg ze Skanii rany trudne do uleczenia, gangrenę suchą i wilgotną, zyna niebezpieczeństwa grożącessencyą tych kwiatów szczęśliwie leczył, a Fallopiusz sokiem tey rośliny u- zagojeniu ran trudnych pomyślnie czynił doświadi-enia Pospólstwa polskie nader skutecznie z tego ziela, na uderzenia, podźwigania się i oberwania robie sobie zwykło lekarstwo domowe... Lewis przypisywał caley roślinie moc rozgrzewającą ciecze y wzmacniającą nerwy. Zaleca ją na hipochondryę. maciczną chorobę y melancholię... " W zabobonach i przesądach ludu polskiego odgrywał dziurawiec ważną rolę, n p .: zawie­ szony w oknie chronić miał dom przed uderzeniami piorunów. Sok dziurawca zwany był niegdyś przez znachorów fuga daemonum i używany do wypędzania złych duchów, a także jako przepowiednia choroby. Sądzono też. że ziele dziurawca zostało przez diabła we wściekłości pokłute.

Glistnik Jaskółcze ziele, glistnik, glistnik pospolity, żółtnik. ..ziele od brodawek", cyndalia jodyna Chelidonium majus L. Glistnik jaskółcze ziele (rodź. Papaveraceae)

Etymologia nazwy nie została dotąd wyjaśniona. Może być pochodzenia greckiego (fonetyczne brzmienie: jaskółka) lub łacińskiego (caelidonum, czyli donum caeli oznacza „dar nieba”). Cechą charakterystyczną glistnika jest sok mleczny barwy pomarańczowej, wyciekający po przełamaniu łodygi. Wczesną wiosną lub jeszcze na jesieni roślina wypuszcza przyziemną rozetę liści, następnie tworzą się nikłe łodygi z jaskraw'ożółtymi kwiatami, a po przekwit­ nięciu owoce podobne do strąków. Ukazują się równocześnie dalsze pędy kwiatów, dochodzące do 1 metra wysokości. Jaskółcze ziele kwitnie od kwietnia do października — wg ludowego określenia: „od pojawienia się do odlotu jaskó­ łek '. Występuje pospolicie w ogrodach, zaroślach, na przydrożach i rumowiskach, w miejscach ocienionych i wilgotnych. Zbieramy je w okresie kwitnienia, wraz z korzeniami i suszymy w temp. 30°. Surowiec jest bardzo kruchy, nie można go więc obracać przy suszeniu. Należy też uważać, aby łodygi nie były uszkodzone, bo wypływający sok tworzy brunatne plamy.

Właściwości lecznicze Glistnik można stosować wyłącznie pod kierunkiem lekarza! Świeża roślina jest bardzo toksyczna. Surowcem jest kwitnące ziele (Herba Chelidonii), rzadziej korzeń (Radix Chelidonii), z którego otrzymuje się czyste alkaloidy.

Skład chemiczny i działanie. Zawiera mieszaninę kilkunastu alkaloidów (m in che hdoninę, sangwinarynę, protopinę), flawonoidy, olejek lotny, aminy kwas chelidonowy i saponinę. Przetwory działają rozkurczająco, żółciopędnie,’ uspokajająco, przeciwbakteryjnie i przeciwgrzybiczo. Zastosowanie. Najczęściej jest stosowany jako lek przeciwbólowy w bólach wątro­ bowych w kamicy żółciowej, wrzodzie żołądka, kamicy nerkowej i bolesnym mie­ siączkowaniu. W lecznictwie ludowym świeży sok mleczny z glistnika używany jest do mszczenia kurzajek, brodawek itp. y y Uwaga! Duże dawki przetworów glistnika mogą spowodować podrażnienie przewodu pokarmowego, objawiające się paleniem w jamie ustnej i przełyku, bólem żołądka, wymiotami. J Postacie leku Odwar. 1 / 2 łyżki stołowej ziół zalać szklanką wody o temperaturze pokojowej wymuszać ! ogrzewać pod przykryciem przez pół godziny (me dopuszczając rżenia). Przecedzić, pic 3 razy dziennie po łyżce odwaru Odwar z dodatkiem mięty. Jaskółczego ziela i liści mięty po łyżce stołowej przygotować jak wyżej, pić 2—3 razy dziennie po łyżce. Dym z suszonego palonego ziela używany jest do tępienia much i komarow. Działanie lecznicze glistnika znane było już w starożytności i sądzono, że jest on dobrym lem w chorobach oczu. Błąd ten pochodził z mylnie interpretowanego tekstu Galena który uważał ze wzrok kobiet w okresie menstruacji (oczy Jeminae menstruae et infectae) może sprowadzić ch0r0bę r ”zaP °wietrzenie” - (plagi epidemii tłumaczono wówczas tzw morowym powietrzem . Od takiego wzroku złego i choroby odeń pochodzącej miało chrome noszone ziele glistnika. Późniejsi autorzy, łącznie z naszym Syreniuszem, powtarzali jedynie, ze glistnik... jest skuteczny w chorobach oczu: „...Kolerę to jest żółte, tak stolcem jako 1 moczem wywodzi jakimkolwiek obyczajem używana. Przeto żółtą niemoc wypędza albomem wątrobne zyly zatkane otwiera... Zimnicę leczy... Mleko w żołądku zsiadłe rozgrzewa 1 wywodzi Zaćmionemu wzroku jest bardzo użyteczny... Makuły z oczu ściera. Czerwoność lo T ze b n e bóle * ^ l * ktÓregokolwiek mieJsca- Włosy piękne żółte czyni. Liszaie IL f r f rChy na g h w k spędza- Piegi ' me :ma?y ^ r n e na twarzy cera. Francowate także sadzele leczy. Brodawki wszelakie spęaza... Macicę zaziębioną 1 zap ugawtoną rozgrzewa i wychędaża... ” (Sz. Syreniusz - Zielnik, ss. 890-896) pisklętom

UWaZa“ 0’ 26 gllStmk wmesion>' do Sniazd Przez jaskółki przywraca wzrok

Głóg* Głóg pospolity, babicha, bulimączka, ciernie białe Crataegus oxyacantha L. — Głóg dwuszyjkowy i Crataegus monogyna Jacą. - Głóg jednoszyjkowy (rodź. Rosaceae)

Krzew wysokości kilku metrów o ciernistych gałęziach, białych kwiatach i czer­ wonych owocach. Z racji swego leczniczego działania w chorobach serca głóg * Uwaga: Nie mylić głogu z dziką różą polną, tzw. szypszyną.

Głóg dwuszyjkowy

nazywany jest często „walerianą serca” . Występuje na brzegach lasów, w zaroślach; często jest uprawiany w ogrodach, tworzy dobre i ładne żywopłoty. Zbiór owoców przeprowadza się jesienią, gdy są w pełni dojrzałe (we wrześniu, październiku). Po zebraniu oddziela się owoce niedojrzałe i zepsute, odrywa szypułki; kwiatostany zbiera się w pełni rozkwitu. Obydwa surowce można suszyć na powietrzu lub w suszarniach (uwaga! Kwiaty łatwo ciemnieją).

Przez starożytnych stosowany był głównie przeciwko podagrze, lecz już od XVII wieku poznano jego lecznicze działanie w zaburzeniach układu krążenia, m.in. przy zmianach ciśnienia krwi!

Surowcem leczniczym są owoce (Fructus Crataegi) oraz kwiatostany z kilkoma liśćmi (Inflorescentia Crataegi). Skład chemiczny i działanie. Najważniejszym składnikiem są heterozydy flawonoidowe (kwercetyna, witeksyna i inne), następnie związki trójterpenowe, purynowe, aminy, garbniki. Dzięki nim surowiec działa rozkurczająco, nasercowo, moczopędnie i uspokajająco. Zastosowanie. Preparaty z głogu, ze względu na ich działanie nasercowe, są szczególnie polecane u osób w wieku podeszłym — przy „kołataniu" serca, jego starczych zmianach, przedwczesnych skurczach. Jest to jeden z cenniejszych leków stosowanych w chorobach serca, w miażdżycy (skleroza) i nadciśnieniu (leczenie chorób serca przeprowadza się pod kierunkiem lekarza) oraz w bezsen­ ności i w nadmiernej pobudliwości nerwowej. Dobrze działa także napar z głogu w dolegliwościach reumatycznych (bóle mięśniowe i stawowe). Nalewka spiry­ tusowa z głogu rozszerza naczynia krwionośne, chroni przed atakami dusznicy bolesnej. Należy ją stosować ściśle według wskazówek lekarza. Postać leku Odwar. Łyżeczkę ziół zalać w naczyniu 1( 2 szklanki wody o temperaturze pokojoweJ’ wymieszać i ogrzewać pod przykryciem przez pół godziny (nie dopuszczając do wrzenia), przecedzić, pić 2 razy dziennie po szklance odwaru. Najlepiej jednak stosować gotowe preparaty: Intractum Crataegi (wyciąg) lub Tinctura Crataegi (nalewka). Owoce głogu mają także zastosowanie i w przetwórstwie spożywczym. W niewielkich ilo­ ściach dodawane są do marmolad, dżemów i do wina; używane do wyrobu syropów kisieli galaretek, wódek. Mogą stanowić także namiastkę herbaty lub kawy.

Gorczyca Gorczyca biała Sinapis alba* L. — Gorczyca jasna (rodź. Cruciferae)

Roślina uprawiana; występuje również jako chwast na przydrożach (zdziczała z upraw). Ma łodygę szorstko owłosioną, kwiaty żółte i Juszczyny („strąki”) na szypułkach, zakończone zgiętym dziobkiem; nasiona żółte. Gatunek mylony często z gorczycą czarną (Brassica nigra L .) , której nasiona są dwukrot­ nie mniejsze. Gorczyca czarna ma zastosowanie wyłącznie jako lek zewnętrzny w schorze­ niach reumatycznych, bólach mięśniowych i stawowych.

Właściwości lecznicze Surowcem są nasiona (Semen Sinapis albae).

Skład chemiczny i działanie. Nasiona zawierają substancje śluzowe, olej tłusty oraz tioglukozyd (synalbinę). Działają osłaniająco. Zastosowanie. Głównie jako lek tzw. śluzowy — a więc powlekający, przeciw­ zapalny i przeczyszczający.

Bardzo często gorczyca stosowana jest w schorzeniach przewodu pokarmowego, jak przewlekle stany zapalne żołądka i jelit, zaburzenia trawienia, zaparcia, choro­ ba wrzodowa żołądka i dwunastnicy. Zewnętrznie zalecana jest w zapaleniu migdałków (angina) i gardła. Uwaga! Nie stosujemy nasion gorczycy białej w ostrych stanach zapalnych prze­ wodu pokarmowego; nie przyrządzamy z nich również gorczyczników, ponieważ na skórę działają silnie drażniąco. Postacie leku Kleik (wyciąg). Nasion gorczycy białej 2 łyżeczki zalać szklanką przegotowanej wody i pozostawić na noc. Pić ćwierć szklanki 3 razy dziennie (jako lek osłaniają cy, powlekający). Jeżeli przed sporządzeniem wyciągu nasiona zmiażdżymy otrzymany kleik będzie również dodatkowo działać przeczyszczająco oraz w za­ burzeniach żołądkowych.

Jałowiec Jałowiec Juniperus communis L. — jałowiec pospolity (rodź. Cupressaceae) Znany już w starożytności i opisywany przez Rzymianina Katona jako wino o moczopędnym działaniu (recepta na wykonanie takiego wina nie zmieniła się przez wieki), w średniowieczu stał się lekiem-panaceum. Najwyższe autorytety medyczne stosowały jałowiec jako uniwer­ salny środek terapeutyczny: moczopędny, napotny, czyszczący krew, wzmacniający i żo­ łądkowy. Poprzez wiek XVIII i XIX zachował swoją popularność.

Jałowiec jest krzewem wyrastającym do wysokości 10 metrów. Rośnie na glebach jałowych (stąd jego nazwa) i zakwaszonych — w poszyciach lasów, także na te­ renach odkrytych — nieużytkach i pastwiskach. Ma charakterystyczne, granatowo­ czarne owoce (szyszkojagody), które po zawiązaniu się są zielone, a dojrzewają dopiero następnej jesieni. Owoce zbiera się późną jesienią i zimą (od października do marca). Pod krzakiem rozpościeramy płachtę, na którą strząsa się owoce i igły. Surowiec suszy się roz­ postarty cienką warstwą, często przesypując — w miejscu suchym, ocienionym i przewiewnym. Dosuszać można w nieznacznie podwyższonej temperaturze. Właściwości lecznicze Uwaga! Surowiec b. ostrożnie stosujemy u chorych z zapaleniem dróg moczowych i u kobiet w okresie ciąży! Wskazane są podczas dłuższego okresu stosowania przerwy w kuracji! W postaci naparów, odwarów, herbat, okadzań (inhalacji) i powideł — jeden z najstarszych leków ludowych.

Surowcem są owoce (szyszkojagody) (Fructus Juniperi).

Jałowiec pospolity

Skład chemiczny i działanie. Surowiec zawiera olejek lotny (pinen, sabinen, terpi­ neol), cukry (glukoza i fruktoza), garbniki, flawonoidy, związki żywicowe, kwasy organiczne. Działa moczopędnie, żółciopędnie oraz w zaburzeniach trawienia. Olejek jałowcowy stosowany zewnętrznie działa drażniąco oraz odkażająco. Zastosowanie. Stosowany jest najczęściej jako środek moczopędny, zwiększający przesączanie nerek, szczególnie w obrzękach, spowodowanych niedomogą nerek lub krążenia krwi, oraz pobudzający perystaltykę jelit, zwiększający wydzielanie soku żołądkowego oraz żółci. Olejek wcierany w skórę łagodzi bóle reumatyczne oraz nerwobóle. Postacie leku Odwar. Owoców łyżkę stołową zalać szklanką wody o temperaturze pokojowej. Wymieszać i ogrzewać przez pół godziny (nie dopuszczając do wrzenia), przece­ dzić. Pić 3 razy dziennie po łyżce odwaru. Wino. Utłuc 60 g owoców, zalać 1 litrem wina i ogrzewać do wrzenia. Pozostawić do zmacerowania przez 3 dni i następnie zlać do butelki. Pić codziennie rano 1 szklankę płynu na czczo (moczopędne). Kąpiele. Do przygotowanej kąpieli wlać płyn otrzymany przez zagotowanie 2 kg młodych gałęzi jałowca z garścią owoców (przeciw reumatyzmowi, podagrze, wypryskom skórnym).

Kurację leczniczą można również przeprowadzić surowymi owocami. Począw­ szy od czterech owoców dziennie aż do 15, zwiększając codziennie o jedną — jeść surowe owoce. Później, podobnie, zmniejszać — aż do czterech dziennie. Powidła. Świeże owoce utłuc delikatnie, by nie uszkodzić pestek (nasion), zalać wodą w takiej ilości, by zakryła owoce. Gotować pół godziny na wolnym ogniu, przecedzić przez płótno, resztę mocno wycisnąć. Płyn (z przecedzenia i wyciśnięcia) smażyć na małym ogniu do konsystencji miodu (można dodać nieco cukru). Łyżkę powideł rozprowadzić 2 łyżkami wina lub wody. Zażywać po jedzeniu i na noc. W lecznictwie ludowym używany jest również jako swoisty lek przeciw podagrze — w postaci ususzonych i palonych jak kawa owoców oraz na astmę — jako konfitura, otrzymana ze smażenia młodych wierzchołków pędów z cukrem. W zakatarzeniu stosowano okadzanie — odpowiednik dzisiejszych inhalacji. W początkach XVI w. pisał już o jałowcu Falimirz: moc jałowiec rozpędzającą i trawiącą, biegunkę zastanawia, która przychodzi... gdy uwarzysz jałowiec w wodzie, i onej wody dasz się napić ciepło ocitkrowawszy ją, albo uwarzywszy jałowiec w wodzie, a z onej wody uczyń wannę, w której ma siedzieć chory do samego pępka... Też olejek jałowcowy jest dobry tym, którzy mają kamień w miechierzu (pęcherz), gdy tego wpuścisz w korzeń sikawką... ’’ Owoce jałowca i olejek z nich otrzymywany mają duże znaczenie w przemyśle alkoholo­ wym (jałowcówka, piwo domowe) oraz mięsnym do wędzenia i jako przyprawa do kiełbas. W dawnej Polsce z jałowca przygotowywano piwo, które również służyło do celów obrzędowych. Przypisywano mu duże znaczenie. Jeszcze dziś dodawany jest do ziół święconych na Matkę Boską Zielną (gałązki z gronami owoców), a niegdyś rozniecano z jego drewna obrzędowe ogniska w czasie godów miodobrania i w noc Kupały (w wigilię 24 czerwca).

Jarzębina Jarząbek Sorbus aucuparia L. — Jarząb pospolity (rodź. Rosaceae) Łacińskie słowo aucupatio znaczy: polowanie na ptaki. Niegdyś jagody jarzębiny używane były do zwabiania ptaków. Krzew lub drzewo, występujące pospolicie w lasach i zaroślach. Uprawia się ją też dla celów dekoracyjnych, znana jest bowiem ze swych pięknych czerwonych owoców, zwanych popularnie „koralami”, zapowiadających nadejście jesieni. ,,Przed domem jarzębina ku ziemi się ugina. Widzisz, coraz to śmielej jesień sobie poczyna” J. Liebert

Zbiera się owoce w pełni dojrzałe, w październiku lub po przymrozkach. Wybiera­ my owoce czerwone, nie żółte. Suszy się je rozłożone cienką warstwą (inaczej będą puszczały sok i sklejały się), w podwyższonej temperaturze. Schną powoli. Po wysuszeniu owoce oczyszczamy z liści i zanieczyszczeń. Przechowuje się suro­ wiec w woreczkach, w miejscach suchych, gdyż łatwo chłonie wilgoć.

Właściwości lecznicze Surowcem są głównie owoce (Fructus Sorbi), w lecznictwie ludowym także kwiaty (Flos Sorbi). Skład chemiczny i działanie. W owocach znajdują się kwasy organiczne — przede wszystkim kwas askorbinowy, czyli witamina C, karotenoidy, antocyjany, sub­ stancja gorzka, pektyny, garbniki, cukry. Wykazują działanie moczopędne, przeciwbiegunkowe oraz uzupełniają niedobór witaminy C w organizmie.

Zastosowanie. Jako środek moczopędny przy zmniejszonym wydalaniu moczu w chorobach nerek Także w przewlekłych zaburzeniach trawienia na tle nieżytu żołądka, przy podrażnieniu pęcherzyka żółciowego. U dzieci i osób starszych korzystnie działa odwar w leczeniu długotrwałej biegunki. Uwaga! Stosujemy tylko owoce suszone, świeże owoce jarzębiny zawierają toksyczny kwas parasorbinowy, który może powodować objawy uboczne — wymioty, biegunkę, uszkodzenie nerek; ulega on jednak rozkładowi pod wpływem suszenia. Postać leku Odwar. 2 łyżki rozdrobnionych owoców zalewamy 3 szklankami wody o tempera­ turze pokojowej, dobrze mieszamy i pozostawiamy przez 30 minut w stanie wrze­ nia (me gotować). Po przecedzeniu pijemy odwar w ilości pól szklanki 2 - 3 razy dziennie. Owoce jarzębiny używane są do wyrobu wódek, soków i syropów. Powidła mają właściwości przeciwbiegunkowe.

Jasnota Głucha pokrzywa Lamium album L. — Jasnota biała (rodź. Labiatae)

Jest pospolitym chwastem, z wyglądu przypominającym pokrzywę, występującym na przydrożach, w zaroślach i na śmietniskach. Kwiaty ma białe, wargowe, dołem zielono nakrapiane. Kłącze — z długimi rozłogami podziemnymi. Do użytku leczniczego zbiera się kwiaty w czasie pełnego kwitnienia. Suszyć należy je natychmiast po zbiorze, rozkładając cienką warstwą, w cieniu, na po­ wietrzu lub w suszarni. Właściwości lecznicze Surowcem jest kwiat (flos Lamii albi) Skład chemiczny i działanie. Zawiera garbniki, śluz, saponiny, flawonoidy, ślady olejku lotnego. Działa moczopędnie, wykrztuśnie, przeciwkrwotocznie i zmiękcza­ jąco. Zastosowanie. Ziele zmniejsza wybiórczo krwawienia maciczne i dlatego może być stosowany w zbyt obfitych miesiączkach. W medycynie ludowej używany często w nieżytach górnych dróg oddechowych i chorobach kobiecych (upławy białe); także w nieżytach jamy ustnej i gardła. U dzieci jako lek „czyszczący krew” — skuteczny w wysypkach skórnych, egzemach i biegunce. Postać leku Napar. Łyżkę kwiatów zalać szklanką wrzątku. Po 15 minutach przecedzić Pic 3 razy dziennie szklankę naparu. Młode liście, a nawet wierzchołki pędów są jadalne - mogą być przyrządzane, jak szpinak (we Francji jako sałatka). Jasnota jest rośliną miododajną.

Jasnota biała

Jemioła Jemioła biała, starzęśla Viscum album L. — Jemioła pospolita (rodź. Loranthaceae) Znana była już w starożytności, a Pliniusz dokładnie opisał uroczystości, które się odbywały przy zbiorze jemioły i były wyrazem kultu dla niej. Kapłani sławili jemiołę jako symbol wieczności świata i nieśmiertelności duszy. Cenione były już wówczas jej wszechstronne moce lecznicze, szczególnie w takich chorobach, jak epilepsja, gruźlica, krztusiec; stosowano jemiołę w bezpłodności i w objawach, które dziś medycyna określa jako chorobę nadciśnieniowij.

Jemioła jest krzewinką o żółtych pędach, pasożytującą na gałęziach drzew liścia­ stych, najczęściej na topolach i brzozach. Jej liście są zielone i nie opadają nawet zimą. Zbiór przeprowadza się od jesieni do wiosny, odrzucając najgrubsze łodygi. Jemiole grozi wyniszczenie, toteż należy zbierać ją jedynie z drzew wycinanych. Jest trudna do wysuszenia, schnie bardzo powoli, przez kilka tygodni (temp. do 30°). Surowiec łatwo nasiąka wilgocią i czernieje. Właściwości lecznicze. Stosować tylko według wskazań lekarza! Jemioła jest środkiem śilnie działającym; może wywołać wymioty, kolki, a nawet majaczenia i drgawki. Surowcem leczniczym jest cale ziele ( Herba Visci). Skład chemiczny i działanie. Zawiera cholinę i jej estry, związki trójterpenowe, witaminę C i inne. Rozszerza naczynia krwionośne i obniża nieznacznie ciśnienie krwi. Działa również przeciwskurczowo, przeciwkrwotocznie i nasercowo. Wpływa ponadto na przemianę materii. Zastosowanie. Korzystnie działa w nadciśnieniu, miażdżycy (skleroza), w zawro­ tach głowy, przyspieszonym biciu serca, uderzeniach krwi do głowy oraz przedłu­ żających się, zbyt obfitych miesiączkach. Zewnętrznie stosuje się wyciąg z ziela jemioły do kąpieli i tzw. nasiadówek w chorobach kobiecych. Postacie leku Odwar. 2 łyżki stołowe ziela jemioły zalać 2 szklankami wody o temperaturze pokojowej i ogrzewać pod przykryciem przez pół godziny (nie dopuszczać do wrzenia^. Przecedzić, pić 3 razy dziennie po >/4 szklanki odwaru. Wino. 40 g świeżych liści zalać 1 litrem białego słodkiego wina. Pozostawić na 10 dni. Pić 1 szklankę dziennie, w dwóch porcjach — przed jedzeniem. Kurację stosować przez 15 dni. Jagody jemioły są ulubionym pokarmem ptaków; jemiołuszek i drozdów. Dzięki nim jest rozsiewana.

Jemioła pospolita

Jeżyna fałdowana

Jeżyna Ożyna, ostrężyna, czarna malina, dziady Rubus plicatus W. et N. — Jeżyna fałdowana (rodź. Rosaceae)

Krzew, tworzący w stanie dzikim zarośla na brzegach lasów, przydrożach i skar­ pach. Owoce jeżyny są czarnego koloru, z wyglądu podobne do malin. Liście zbiera się przed zakwitaniem rośliny, młode; natomiast owoce — gdy są już zupełnie dojrzałe. Obydwa surowce suszyć w suchym, przewiewnym miejscu (owoce — w temp. 35°). Właściwości lecznicze Surowcem jest liść (Folium Rubi fruticosi) i owoce (Fructus Rubi fruticosi) . Skład chemiczny i działanie. Zawiera garbniki, inozytol i kwas cytrynowy. W owo­ cach witaminy (głównie wit. C) i cukier. Jeżyna reguluje przemianę materii, działa wykrztuśnie oraz moczopędnie. Zastosowanie. Można ją stosować w zaburzeniach przemiany materii, złym trawieniu, biegunce, w schorzeniach dróg oddechowych, jak kaszel, chrypka, oraz w schorzeniach nerek i pęcherza moczowego.

Zewnętrznie stosuje się w postaci okładów na rany i owrzodzenia oraz do płu­ kania gardła. Sok z owoców jeżyn działa przeciwgorączkowo. Postacie leku Napar z liści. Łyżkę stołową liści zalać szklanką wrzątku, trzymać pod przykryciem 10 minut, odcedzić. Pić 2 razy dziennie po szklance płynu. Odwar z liści. Łyżkę stołową liści jeżyn zalać szklanką wrzącej wody, dodać łyżkę miodu, zagotować i odcedzić. Pić 1—2 razy dziennie po szklance odwaru. Nalewka. Owoce (1 cz.) zalać wódką (10 cz.). Po kilku tygodniach pić 2—3 kie­ liszki dziennie (środek napotny, przeciwgorączkowy). Sok. Wycisnąć z owoców. Pić jako środek przeciwgorączkowy. Jeżyna jest cennym surowcem w przemyśle spożywczym do wyrobu win, dżemów, syropów. W użytku domowym używana często do przyrządzania konfitur, galaretek, dżemów i soków.

Kalina Viburnum opulus L. — Kalina koralowa (rodź. Caprifoliaceae)

Krzew wyrastający do 3—4 metrów wysokości, o pięknych kulistych lub wydłu­ żonych owocach, zwanych popularnie ,,koralami" . Występuje pospolicie w za­ roślach i lasach, w miejscach wilgotnych, a więc przede wszystkim nad brzegami strumieni i rzek. Zbiór kory do użytku leczniczego przeprowadza się na wiosnę, przed pojawie­ niem się liści. Owoce zbiera się po dojrzeniu. Suszenie surowców — według ogólnych zasad. Właściwości lecznicze Surowcem jest kora (Corte.x Yiburni opuli). Skład chemiczny i działanie. Jest to stosunkowo słabo poznany surowiec. Zawiera substancje lecznicze, które rozkurczają mięsień macicy, jak również garbniki i katechinę, kwasy — oleanolowy i ursolowy. Działa rozkurczająco i obniża nieznacznie ciśnienie tętnicze krwi. Zastosowanie. Odwar z kory kaliny łagodzi bóle przy bolesnych miesiączkach, stosowany jest również w okresie przekwitania u kobiet. Postać leku Odwar. 2 łyżki kory zalać szklanką wrzątku. Utrzymywać przez 30 minut w stanie łagodnego wrzenia. Przecedzić, pić 3 razy dziennie po pół szklanki odwaru. Kaliną jest częstym motywem pieśni i wierszy, jak np. w utworze Lenartowicza: ..Rosła kalina z liściem szerokim, rosła muł modrym ir gaju potokiem". Miała ona duże znaczenie w wierzeniach ludu i obrzędowości. Uchodziła za symbol skromności i dziewictwa i stąd stanowiła częsty składnik wianków weselnych. Wierzono również, że jeśli dziewczyna

Kalina koralowa

umiera przed ślubem — zamienia się w kalinę; miała kalina uspokajać miłosne uniesienia: ..kwiat kaliny ułamany świeżo i przyłożony do serca rozkochanego i zbolałego, ma cierpienie uspokajać..." — pisał znakomity etnograf Kazimierz Władysław Wójcicki (Badania sta­ rożytności polskich i ruskich. Dom 1836, s. 182—184). Krzaki kaliny upodobały sobie słowiki i w nich najchętniej wiją gniazda. Owoce są ulu­ bionym pożywieniem ptactwa. Owoce kaliny nadają się na galaretki, syropy i konfitury; z dodatkiem miodu używane są jako lek domowy łagodzący kaszel.

Kminek Kmin, karolek Carum carvi L. — Kminek zwyczajny (rodź. Umbelliferae)

Roślina dwuletnia, pospolita w Polsce. Rośnie na miedzach, łąkach i przydrożach. W pierwszym roku wyrasta rozeta pierzastych liści, w drugim — wysoka, rozga­ łęziona łodyga. Może być uprawiany w ogrodzie, ale jedynie na glebie żyznej, z dużą zawartością wapnia, wilgotnej i wolnej od chwastów. Wymaga stanowiska słonecznego, rosnąc w cieniu gromadzi niewielkie tylko ilości olejku w owocach, a więc jest mało użyteczny w lecznictwie. Rozmnaża się przez siew. Kminek zakwita w maju, Owoce dojrzewają w lipcu, w tym też okresie przystęp pujemy do zbioru surowca. Dzień należy wybrać pogodny. Wczesnym rankiem ścinamy rośliny, wiążemy w snopki i suszymy. Po kilkudniowym suszeniu snopki młóci się, a otrzymane owoce przesiewa. Surowiec należy przechowywać w płó­ ciennych woreczkach. Właściwości lecznicze Surowcem są owoce (Fructus Carvi). Skład chemiczny i działanie. Owoce zawierają olejek lotny (karwon, limonen), olej tłusty, związki białkowe i cukrowe, flawonoidy (kwercetyna, kemferol). Działają podobnie jak owoce kopru i anyżu — wiatropędnie, pobudzają wydziela­ nie soków trawiennych oraz są środkiem poprawiającym smak, m.in. leków. Zastosowanie. Lek wiatropędny i rozkurczowy. Stosuje się go w nadmiernej fermentacji jelitowej, przy wzdęciach., kolce jelitowej, utracie apetytu. Czasami może wykazywać nieznaczne działanie moczopędne, a także pobudzać wydzielanie żółci. Występujący w olejku lotnym karwon działa toksycznie na robaki jelitowe. Kminek z racji swych właściwości mlekopędnych zalecany jest matkom karmiącym; jednocześnie na niemowlęta karmione mlekiem matki działa wiatropędnie. Przetwory z kminku są szczególnie polecane u osób w podeszłym wieku oraz u małych dzieci. Postacie leku Napar. Łyżkę zmiażdżonych owoców kminku zalać wrzątkiem (1 szklanka), przykryć. Po 15 minutach odcedzić. Pić ciepły napar 3 razy dziennie po szklance (mlekopędny). Napar z dodatkiem mięty i rumianku. Zalać szklanką wrzątku 1 łyżeczkę kwiatów rumianku, 2 łyżeczki liści mięty, 1 łyżkę zmiażdżonych owoców kminku, przykryć. Odcedzić po 15 minutach. Pić ciepły napar 3 razy dziennie po szklance płynu (kojący). 0,5—1 g sproszkowanego kminku zjadać z łyżeczką miodu lub powideł 2—4 razy dziennie. Kminek jest rośliną miododajną, natomiast wysuszone ziele — po wymłóceniu i odsianiu owoców — jest doskonałym, mlekopędnym dodatkiem do paszy dla bydła.

Kminek zwyczajny

Kocanki piaskowe

Kocanki Kwiat nieśmiertelnika. Kwiatostany kocanek. Hclichrysum arenarium (L.) Moench. — Kocanki piaskowe (rodź. Compositae)

Kocanki piaskowe mają liczne pędy, do 30 cm wysokie, ulistnione, zakończone pomarańczowo-żółto-złocistymi koszyczkami kwiatowymi. Cała roślina jest po­ kryta srebrzystymi włoskami. Występuje pospolicie na ugorach, glebach piasz­ czystych, nieużytkach, wydmach.

Kwiaty zbieramy od lipca do sierpnia, przed całkowitym rozwinięciem się koszyczków. Suszymy na powietrzu w przewiewie, w temperaturze poniżej 35°. Po wysuszeniu należy usunąć nadmiar szypułek. Właściwości lecznicze Surowcem są kwiatostany (koszyczki kwiatowe) kocanek (Inflorescentici Helichrysi, synonim — FIos Stoechados). Skład chemiczny i działanie. Substancjami leczniczymi tego ziela są flawonoidy (kemferol, izosalipurpozyd), olejek lotny, karotenoidy, kwas ursolowy, substancja gorzka helichryzyna. Działają one żólciotwórczo, żólciopędnie, rozkurczająco oraz pobudzają czynność żołądka. Zastosowanie. Odwar z kocanek działa z powodzeniem w schorzeniach wątroby, szczególnie powstałych na tle niedostatecznego wytwarzania żółci, w stanach •zapalnych i skurczowych dróg żółciowych. Także w niedokwaśności soku żołąd­ kowego, a tym samym w zaburzeniach trawienia. Helichryzyna pobudza apetyt. Postać leku Odwar. l/2 łyżki stołowej kwiatów zalać szklanką ciepłej wody, gotować przez 30 minut, odcedzić, Pić 3 razy dziennie po szklance. Z kwitnącego ziela można otrzymać żółty barwnik.

Kolender Kolender siewny Coriandrum sutisum L. — Kolendra siewna (rodź. Umbelliferae)

Jedna z najstarszych roślin uprawianych przez człowieka. Ma zastosowanie jako przyprawa i jako środek leczniczy. Rozmnażany jest wyłącznie z nasion w okresie wiosennym, bezpośrednio po obeschnięciu gleby (od końca marca). Wymaga stanowiska słonecznego, gleby żyznej, bogatej w wapń. Zakwita w czerwcu, owoce dojrzewają w sierpniu. Moment dojrzewania pozna­ jemy po zmianie barwy owoców. Z zielonej, poprzez różową, stają się one, gdy dojrzewają, żółtobrunatne. Zbioru dokonujemy podobnie jak zbioru kminku (p, str. 78). Surowiec przechowywać należy w płóciennych woreczkach. Właściwości lecznicze Surowcem jest owoc (Fructus Coriandri). Skład chemiczny i działanie. Zawiera olejek lotny (borneol, cymen, geraniol, umbeliferon i inne), związki białkowe i olej tłusty. Roślinny lek wiatropędny, żołądkowy i rozkurczający.

/

Zastosowanie. Pobudza i ułatwia trawienie, znosi stany skurczowe przewodu pokarmowego oraz wzmaga ruch jelit; działa wiatropędnie (szczególnie u dzieci i osób w wieku podeszłym). Zaleca się go w schorzeniach przewodu pokarmowego, jak nieżyty żołądka i jelit, zaburzenia trawienia, biegunki, wzdęcia, uczucie „peł­ ności” . Kolender ułatwia i reguluje procesy trawienia. Zaleca się także stosowanie go w schorzeniach wątroby i pęcherzyka żółciowego. Należy stosować go w celach leczniczych wraz z owocami kminku, anyżu, kopru, kwiatami rumianku.

Odwar. Łyżeczkę owoców zalać szklanką wody o temperaturze pokojowej, wy­ mieszać. Pod przykryciem ogrzewać przez 30 minut (nie dopuszczając do wrzenia). Przecedzić, pić 3 razy dziennie po pól szklanki odwaru. Owoce kolendra, a szczególnie olejek (Oleum Coriandri) znajdują zastosowanie jako środek poprawiający zapach, stąd jego częste stosowanie w przemyśle perfumeryjnym, spożywczym, likiernictwie itp.

Konwalia Konwalia leśna, lanuszka Conmllaria mąjalis L. — Konwalia majowa (rodź. Liliiaceae) Roślina znana w ubiegłych wiekach. W zielnikach szesnastom iecznych opisywano lecznicze właściwości wina konwaliowego lub nalewki ze świeżych kwiatów stosowanych w epilepsji.

Znana z białych, pięknie pachnących kwiatów bylina, występująca w runie leśnym, na brzegach lasów i w zaroślach. Często konwalia bywa uprawiana jako roślina dekoracyjna. Jako roślina częściowo chroniona może być zbierana wyłącznie z uprawy. Czas zbioru przypada na początkowy okres kwitnienia. Zbiera się kwiatostany i liście (bez kwiatów już żółknących). Suszyć należy szybko, rozłożone cienką warstwą. Przechowywać surowiec można tylko 1 rok. Roślina trująca! Właściwości lecznicze Surowcem jest kwiatostan wraz z liśćmi (Herba Convallariae). Skład chemiczny i działanie. Ziele zawiera heterozydy kardenolidowe (m.in. konwalatoksynę, konwalatoksol, lokundiozyd), saponiny, kwas chelidonowy oraz inne związki. Zwalnia tętno i reguluje czynność serca, reguluje wahania ciśnienia tętniczego krwi; działa słabo moczopędnie. Zastosowanie. Stosujemy wyłącznie w porozumieniu z lekarzem! Dobre wyniki uzyskuje się w leczeniu niewydolności krążenia oraz w nerwicach sercowo-naczyniowych — wzmacnia akcję serca oraz wzmaga napięcie mięśnia sercowego W lecznictwie ludowym stosowana była w padaczce, puchlinie wodnej, przy zarobaczeniu. Ususzone i roztarte na pyl kwiaty powodują, podobnie jak tabaka, silne kichanie.

Koper l\ W

vIV . OllJłv iv

.

1 1 '/ '

1

Foeniculum capillaceum Gilib. - Fenkuł włoski (koper włoski, rodź. Umbelhferae)

W stanie naturalnym rośnie w krajach śródziemnomorskich, w innych bywa powszechnie uprawiany. Z wyglądu bardzo podobny do kopru ogrodowego, z którym jest często mylony; jest jednak od niego dużo większy, dochodzi do 2 me-

trów wysokości. Roślina dwuletnia, uprawiana także w Polsce, choć niekiedy przemarza w czasie ostrych mrozów. Najlepiej udaje się w dzielnicach południo­ wych, wymaga gleby głębokiej, żyżnej, z dodatkiem wapnia, miejsca słonecznego. Rozmnażany jest wyłącznie z nasion, siany najlepiej wprost do gruntu, wczesną wiosną. Zbiór, suszenie i przechowywanie podobnie jak kminku (por. str. 78).

Właściwości lecznicze

Surowcem są owoce (Fruclus

Foeniculi).odmiany tzw. go działanie rozkurczające

o tz T ^ S ™

; c h jed

»

Zaleca sic rakże koper w i o s k , ^ T S k a ń naparem “ a k ia c h gardła i jam , S J S - S S K . ^ t r o i s E d z i , l a j a c e g o u niemów,,, wia.ropędnie i przeczyszczająco. Postać leku

d w”enwzdc“ aoM k o l E można .akż. zażywać sproszkowany koper z mlekiem, 2 03,e“ k koprowy £

do 'n a b J S w a p S c ” m ó ? b y ć sTosowany zewnętrzni,

we wszawicy i świerzbie. Koper włoski jest cenną paszą dla bydła podnoszącą wydajność niu nasion). Jest również rośliną mtododajną.

mleka u krów (po wymłóce-

Kopytnik - Kopymik pospolity (rodź. AmUlochUiciae)

Nazwę sw , zawdzięcza liściom, k.óre

2S °m „”

WyR o°“ e‘ w lasach liściastych i zaroślach, w miejscach wtlgo.uych, a także często P1 h S a i liści ^ p r o w a d z a i jestentą, w dni pogodne i such„ ■ h j innych zanieczyszczeń podważając korzenie nożem. Oczyszcza się z menu i m y i szybko suszy w temperaturze około 30 .

Właściwości lecznicze Surowcem jest ziele z korzeniami (Herba Asari cum Radicibus). Skład chemiczny i działanie. Ziele z korzeniami zawiera olejek lotny, związki garbnikowe, żywice, kwasy organiczne (cytrynowy, jabłkowy, askorbinowy = wi­ tamina C), sole mineralne. Działa przede wszystkim wykrztuśnie, zwiększa wy­ twarzanie śluzu.

Zastosowanie Kopytnik w małych ilościach działa wykrztuśnie, w większych wymiotnie Wymioty^poprzedzone są pobudzeniem i nadmiernym wydzielanie ^fnv Przy stosowaniu Turowca należy zachować ostrożność, aby gome przedawkoDziała oJkorzystnie w przewlekłych nieżytach oskrzeli i gardła, zaflegmien.u nłuć Polecany s z S S n i c u palaczy tytoniu, osób w wieku podeszłym u których k ^ ze rłą c z y ^ ę T ^ b e c n o śc ią 5suchej, zalegającej wydzieliny w górnych drogach ° d(Kopytaika nie stosujemy przy współistniejącej astmie i w rozstrzeniach oskrzeli). f5

, i", M li

."“3

• t :QVr/-v órnHek odwvkowv w alkoholizmie. Nalewka £ ™ . i " wódki alkoholikowi wywołuj. wymio,,

4

oraz powoduje wstręt do alkoholu.

Postacie leku

Pł N ap ar z dodatkiem anyżu. Ziela kopytnika i owoców anyżu po łyżeczce do

herbaty. Przyrządzać i stosować jak wyżej.

Kozieradka Kozieradka lekarska, Boża trawka , Trigonella foenum graecum L. — Kozieradka pospolita (rodź. Leguminosae)

“ K o z S k d obecnie uprawiana jest w wielu krajach, szczególnie śródziem ne m G d y ^ ratb zaczynają żółknąć, dokonujemy ich zbioru, dosuszamy je, a następ­ ni. I c K , i nas,3 , Powinny one być bardzo dokładnie wysuszone — w miejscu suchym i przewiewnym oraz często przesypywane. Właściwości lecznicze Surowiec stanowią dojrzale nasiona (Semims Foenugraeci). Skład chemiczny i działanie. W surowcu występuje olejek lotny związki śluzowe białkowe, węglowodany oraz związki lipidowe i steroidowe, cholina i inne. Dział zmiękczająco i osłaniająco (zewnętrznie) i wzmacniająco (wewnętrznie). Zastosowanie. Surowiec bywa stosowany zewnętrznie na owrzodzenia i opu­ chlizny, na czyraki i ropnie. Odwar z nasion jest lekiem ogolme wzmacniający •

Postacie leku Odwar. Łyżeczkę drobno potłuczonych nasion zalać szklanką wody. Utrzymywać przez 30 minut w temperaturze bliskiej wrzenia. Przecedzić. Pić 3 razy dziennie pół szklanki odwaru. Katapiazm. Rozgniecione lub grubo sproszkowane nasiona zwilżyć ciepłą wodą i ogrzać w naczyniu. Powstałą masę rozsmarować na gazie lub bandażu. Przykładać kątaplazm na chore miejsca.

Kozłek Waleriana, odolan, stoniebo, balderian Yalerianaceae) Yateriana officinalis L. — Kozłek lekarski (rodź.

nach histerii.

składającą się z gru ego

y óż

lub białe; cała roślina dochodzi do

rozłogów podziemnych, które są ukorzemo"'K orzenie kozłka zbiera się jesienią, oczyszcza z drobnych rozgałęzień, płucze

zwabione ulubionym zapachem kozłka, mogą zniszczyć zbiór. Właściwości lecznicze Surowcem jest korzeń (Radix Yalerianae). Skład chemiczny i działanie. Surowiec zawiera składniki czynne o charakterze esttowym, także olejek lotny zawierający terpeny, seskwiterpeny, kwasy, alkoho e i irmp Przetwory działają uspokajająco i przeciwskurczowo. Zastosowanie S zeroko stosowany w stanach wyczerpania nerwowego, naP‘^ ** i T nadmiernej pobudliwości nerwowej, trudnościach w zasyp,an,u, w histerii, w bólach żołądka, jelit i wątroby. Postacie leku Odwar Łyżeczkę korzenia zalać szklanką letniej wody, ogrzewać przez 30 minut ^ doprowadzając do wrzenia). Przecedzić, pić 3 razy dziennie po szklance ^Nalewka spirytusowa. 2 łyżki sproszkowanego surowca zalać szklanką spirytusu. Odstawić na tydzień Przecedzić, zażywać 2 - 4 razy dziennie po 1 0 -3 0 kropli. Napar. Łyżkę korzeni kozłka zalać szklanką wrzącej wody, trzymać pod przy­ kryciem 15 minut, odcedzić. Pić 2 - 3 razy dziennie po szklance płynu.

Kozłek lekarski

Napar a dodatkiem dzięgla. Korzeni kozika łyżkę i zalać szklanką wrzącej wody, zostawić pod przykryciem " U

^

r / l y

t "

kPo « : » £ " ! S

szklanką letniej wody. Odstaw,ć

Nazw . łacińska AchWe. pochodzi od podania, jakoby Achillesa, bohatera wojny trojańskiej, opiewanej przez

botanika flamandzkiego Pierwsze wzmianki drukowane o w chorobie wrzodowej Clusiusa w 1554 r. Wcześniej opisywał jego działanie lecznicze Dioskurides, a Hipokrates zaleca! go w żylakach odbytu. K rw aw nik jest ro ślin , pospolicie spotykani, =

S

n

y

na s L y t i c h Pędów : l.ście s» d,»gie.

m ocno w cinane R oślina w ydziela silny, Ziele krw aw nika (kw itnące górne części pę w okresie rozkw itu (kw itnie od

? w i a t m i ) zb teta się / roślin biało kw itnących, miejscach

t t aew an7c” d o 7 m ° p ° S '. Z ” how uje sie w w orkach, w suchym , przewiew nym miejscu.

Właściwości lecznicze Surow cem jest ziele krw aw nika ( Her ba M illefolii).

Sklad chemiczny Hzla,aule Z aw m ta w S ^ z u ie n

S

t

S

e

^

^

^

W ykazuje działanie ta m u j,e e krw aw ienia, ptzeciw skutezow e.

w iatropędne oraz przeciw zapalne.

Krwawnik pospolity

Zastosowanie Napary podawane doustnie tamują niewielkie krwawienia przewodu pokarmowego. Pobudzają apetyt, gdy jego brak spowodowany jest osłabionym wydzielaniem soku żołądkowego. Przynoszą ulgę przy tego typu o eg iWosclach jak wzcjęCja odbijanie. Polecany jako lek „czyszczący krew", wia usuwanie szkodliwych produktów przemiany materii, przeciwdziała powstawaniu kamieni nerkowych. Przeciwskurczowe jego działanie wykorzysty-

sissH £ a s« ss

wanejes. szczególnie w slanach

' T w aga! Krwawnik może działać toksycznie, jeśli jest używany w nadmiernych ilościach. Objawami zatrucia są bóle głowy i oszołomienie. Postacie leku Napar Łyżeczkę ziela zalać szklanką wrzącej wody. trzymać VodJ r^ TyCKm ,5 minut, a następnie odcedąó P * W " g * l e t n i e j wod“ “ dsTaw'ić na 6 godzin, odcedzić. Pić 2 - 4 razy dziennie po ^ s z k la n k i plynir ly z S « a ń ^ , 1 S “ p ^ .nie do„ „ s S z a ia fd o wrzenia), odcedzić. Pić 2 - 3 razy dziennie po szklance naparu. Sok świeżo wyciśnięty z ziela. Pić kilka razy dziennie po 2 lyzeczki z woda.

powiedzenie, że „odrasta pod zębami bydlęcia” .

Lawenda Laaandula officinati, Chate ca. P i t o -

Lawend, szerokolistn. (rodź. M a , )

Pólkrzew do 60 cm wysoki o liściach lance.owa.ych . drobnych fioletowych ^ R o ślin a uprawiana; rozmnaża sic z nasion, wysiewanych wiosną do inspektu lub przez sadzonki. Wymaga dużo słońca. Właściwości lecznicze Surowcem jest kwiat (Flos L am ndulae). ^ ra m o T g S m k i S c,ac“

o

c ^

i p o p r a w i trawienie, d z ia n ą £ « P

1 odkaŻaJąC0

Postać leku N' a Pa r - - łyżki kwiatów zalać 2 szklankami wrzącej wody. Trzymać pod przykry­ ciem 10 15 minut, po czym odcedzić. Pić 3 razy dziennie po szklance naparu.

Nie wolno olejku stosować doustnie przy współistniejącym zaostrzeniu choroby wrzodowej, schorzeń wątroby i nerek.

Len zwyczajny

Len Liman usilanssum L.

Len zwyczajny (rodź. Liluucuc)

Len jest rośliną uprawianą ze względu na włókno i olej. W lecznictwie natomiast zastosowanie znajdują nasiona.

Właściwości lecznicze Surowcem są nasiona

( S e m e n L in i) .

Skład chemiczny i działanie. Zawierają one śluz, glukozyd (linamarynę), związki

białkowe oraz bardzo dużo oleju tłustego. Działają powlekająco, osłaniająco i zmiękczająco; także przeczyszczająco. Olej otrzymany z nasion lnu jest szeroko stosowany w chorobach skóry, jako tzw. lek naskórny, oraz należy do środków odżywczych. Zastosowanie. Len bardzo często stosowany jest w stanach zapalnych i nieży­ tach żołądka, w nadkwaśności, biegunce, niestrawności, przy owrzodzeniu żo­ łądka i dwunastnicy (leczenie pomocnicze). Dobrze rozdrobnione nasiona po spęcznieniu wodą są łagodnym środkiem przeczyszczającym, polecanym szcze­ gólnie u osób starszych. Zewnętrznie, w postaci kataplazmów, nasiona polecane są na oparzenia, odmro­ żenia. trudno gojące się rany, w wysuszeniu skóry, przy skłonności do łuszczenia i pękania naskórka. Postacie leku Wyciąg zimny. Łyżkę nasion (pogniecionych) zalać przegotowaną wodą (pół szklanki). Zostawić na noc. Pić na czczo. Nastawić następną porcję — wypić wieczorem (w chorobie wrzodowej i nieżytach). Smak lekarstwa można poprawić przez dodanie kilku kropli miętowych. Kataplazm. 5 dag utłuczonych nasion lnu zalać wrzątkiem (pół szklanki), wymieszać dokładnie, zawinąć w płótno, przykładać pod ceratką na chore miejsca.

Lipa T i Ha c o r d a ta M ili. —

i

Lipa drobnolistna Lipa szerokolistna (rodź.

T ilia p la ty p h y llo s S c o p . —

T ilia c e a e )

Drzewo uprawiane powszechnie w ogrodach, parkach, na ulicach miast oraz rosnące dziko w lasach. Najczęściej spotykamy lipę drobnolistną, która zakwita nieco później niż szerokolistna — od końca czerwca do połowy lipca — i ma liście mniejsze, od spodu sinawe. Surowiec zbieramy, gdy większość kwiatów jest rozwinięta, a pozostałe rozchyjają się; najlepiej w okresie suszy, aby kwiaty nie czerniały (wilgoć obniża wartość ‘eczniczą zbioru). Przy zbiorze kwiatów obcina się tylko kwitnące wierzchołki uważając, by nie łamać gałęzi. Kwiatostany rozkłada się cienką warstwą na papierze i suszy w przewiewnych miejscach, w cieniu, albo w miejscach ogrzewanych, w których temperatura nie przekracza 40°. Po wysuszeniu kwiaty powinny zachować naturalny jasnożółty kolor i zapach. Przechowujemy je w szczelnie zamykanych pudełkach.

Właściwości lecznicze Surowcem są całe kwiatostany (Inflorescentia Tiliae), pochodzące z obu gatunków lipy drobnolistnej ( Tilia cordata) i szerokolistnej ( Tilia platyphyllos). Skład chemiczny i działanie. Surowiec zawiera związki flawonowe — w przewa­ żającej części pochodne kwercetyny i kemferolu, garbniki, węglowodany.

śluz. kwasy organiczne, olejek lotny, witaminy grupy PP. aminokwasy. Działa przede wszystkim napotnie, słabiej przeciwbólowo. żółciopędnie i przeciwskurczowo. Zastosowanie. Napary i odwary przyrządzane z kwiatów lipy są szczególnie polecane do stosowania u dzieci i osób starszych w chorobach tzw. przeziębienio­ wych grypie, anginie, zapaleniu oskrzeli („zaflegmieniu" dróg oddechowych). Zewnętrznie do płukania jamy ustnej i gardła w stanach zapalnych. Postacie leku Napar. 1 2 łyżek kwiatu lipy zalać szklanką wrzątku, zostawić pod przykryciem przez 10 minut. Odcedzić. Pić 3 razy dziennie po pół szklanki płynu. Odwar do użytku zewnętrznego. 8 łyżek stołowych kwiatu lipy zalać 2 szklankami letniej wody. gotować 20 minut i odcedzić. Używać do płukania jamy ustnej i gardła lub do kąpieli (przy nerwobólach). Napar z dodatkiem malin. Kwiat lipowy i suszone maliny (w równych częściach) zaparzyć, dodać miodu (napotny).

U Słowian przedchrześcijańskich lipa była drzewem świętym: otaczano ją szczególną czcią, pod lipą odbywały się narady wojenne, sądy. obrzędowe tańce. Przynosiła wielkie korzyści w gospodarstwie domowym. Wymoczone łyko służyło do wyrobu koszy, cedzideł, sprzętów i mebli, a przede wszystkim - pleciono z łyka chodaki. Z drewna wykonywano posągi, a do dziś dnia jest używane w rzeźbiarstwie ludowym jako znakomite tworzywo do wyrobu naczyń i rzeźb. Wypalone drewno używane było jako węgiel rysunkowy oraz jeden ze składników prochu. Kwiaty dostarczały nektaru dla pszczół i były od wieków cenionym lekiem ludowym. Również u ludów północnych lipa otoczona była wielkim kultem, w Grecji natomiast symbolizowała niewinność, czystość i nadzieję. Z tradycji słowiańskich pozostał w dawnej Polsce kult i sentyment do lipy. Przetrwały do d/iś na wsiach piękne aleje lipowe, sławili ją poeci. Jan Kochanowski najchętniej pisał wiersze właśnie pod ulubioną lipą.

Lubczyk Leristicum officimile Koch — Lubczyk ogrodowy (rodź. Umbe/HJerae) Niegdyś był używany jako aromatyczna przyprawa u ludów południowo-europejskich 1stąd hodowany w ogrodach starożytnej Grecji i Rzymu. Roshna trwała, o wysokości od pół do półtora metra, uprawiana w ogrodach. Łodygę ma nagą. liście połyskujące, kwiaty bladożółte. Korzenie lubczyku zbiera się jesienią z roślin kilkuletnich. Wykopane i dobrze ‘myte powinny być następnie nawleczone na sznurki i suszone na słońcu lub na strychu.

Lubczyk ogrodowy

Właściwości lecznicze Surowcem jest korzeń ( Radix Levistici). Skład chemiczny i działanie. Zawiera przede wszystkim olejek lotny (terpineol, estry kwasu octowego, Walerianowego i inne), skrobię w dużych ilościach, cukry, żywice, kumarynę, kwasy organiczne. Działa moczopędnie, wiatropędnie i wykrztuśnie.

Zastosowanie. Polecany w chorobach dróg moczowych oraz schorzeniach przebiegających ze zmniejszeniem wydalania moczu. W medycynie ludowej stosowany w nieżytach górnych dróg oddechowych jako środek wykrztuśny. jako lek pobudzający krwawienia miesiączkowe, a także zwiększający pobudli­ wość seksualną.

Postacie leku Odwar. Łyżkę rozdrobnionych korzeni zalać szklanką wody, dobrze wymieszać

i ogrzewać przez 30 minut, nie dopuszczając do wrzenia. Przecedzić, pić 3 razy dziennie po łyżce stołowej.

Lukrecja Slodnia Glycyrrhta glabru L. — Lukrecja gładka (rodź. Leguminosae) Korzeń lukrecji znany był już w Chinach przed kilku tysiącami lat i wymieniany przez pisarzy starożytnych, takich jak Dioskurides. Teofrast. Pliniusz Starszy i Galen. Do Europy środkowo-zachodniej lukrecja została sprowadzona przez benedyktynów, którzy uprawiali ją w ogrodach przyklasztornych od XV wieku.

Lukrecja jest rośliną wieloletnią, uprawianą. Liście jej podobne są do liści akacji; owocem jest strąk; niebieskawofioletowe kwiatki zebrane są w długie grona. Charakterystyczny jest gruby, rozgałęziony korzeń, od którego rozchodzą się tzw. rozłogi; są to podziemne łodygi, z których wyrastają nowe rośliny. Korzeń ma barwę żółtą i przysłowiowo słodki smak („słodki jak lukrecja” ). Lukrecja powinna być uprawiana w miejscach słonecznych, osłoniętych od wiatru, w ziemi żyznej, o dużej zawartości wapnia, głębokiej, wilgotnej. Rozmna­ żana bywa z nasion lub rozłogów. Nasiona namoczyć (kiełkuje po kilku_tygodniach 50% nasion), siać do skrzynek wczesną wiosną. Nakryć szkłem i trzymać w ciepłym miejscu, często zraszać. Gdy sadzonki mają wysokość ok. 10 cm — przesadzić do gruntu. Lukrecja corocznie „odbija” z korzenia. Surowiec otrzymujemy po 5—6 latach (z nasion), natomiast przy rozmnażaniu za pomocą sadzonek z ko­ rzenia — po 4 latach. Właściwości lecznicze Surowcem jest okorowany korzeń f Radix Glycyrrhizae) z rozłogami. Skład chemiczny i działanie. Surowiec zawiera saponozyd (glicyryzynę), flawon°idy, substancje goryczowe, żywice, ślady olejku lotnego, kwasy organiczne 1 inne. Działa wykrztuśnie, rozkurczająco i przeciwzapalnie. Zastosowanie. Nieżyty górnych dróg oddechowych — łagodzi kaszel połączony z silnym zaflegmieniem płuc (szczególnie u dzieci i osób starszych). W chorobie wrzodowej żołądka, dwunastnicy, stanach zapalnych przewodu pokarmowego.

nadmiernym wydzielaniu soku żołądkowego - łagodzi współistniejące bole skurczowe (w tvch stanach jest. oczywiście, tylko lekiem pomocniczym). Często używany w mieszankach ziołowych jako lek wspomagający, a także poprawiający smak. . . , . . . Uwaga. Przed stosowaniem lukrecji należy koniecznie zasięgnąć porady lekar­ skiej.

Napar. Łyżkę korzenia lukrecji zalać szklanką wrzątku, zostawić pod przykryciem na 20 minut. Odcedzić. Pić 3 5 razy dziennie po łyżce stołowej. Napar z dodatkiem anyżu. Korzeni lukrecji i owoców anyżu po łyżce. Przyrzą­ dzić i stosować jak wyżej. Odwar z dodatkiem kruszyny. Korzenia lukrecji i kory kruszyny po łyżeczce zalać szklanką zimnej wody. gotować 15 minut i odcedzić. Pić I 3 razy dziennie po pól szklanki odwaru.

Łopian

Łopian lekarski, dziady, lopucl,. tropaez. głowacz An-tium lap/ui L. Łopian większe (rodź. Com/wsilac) Roślina ta jest znanym powszechnie chwastem, występującym na przydrożach. w ogrodach i na rumowiskach. Dochodzi nawet do 2 metrów wysokości. W pier­ wszym roku ukazują się duże liście, od spodu szare, tworzące przyziemną rozetę. W drugim roku roślina wypuszcza sztyw ną, rozgałęzioną łodygę z liśćmi mniejszy­ mi od poprzednich. Łopian zakwita w lipcu. kwiaty wyrastają w kształcie okrągłych koszyczków barwy różowoczerwonej. Są one zakończone haczykowatymi szczecinkami, łatwo przyczepiają się do sierści zwierząt i ubrań ludzkich. Są to popularne ..dzia­ dy". inaczej ..rzepy" i ..czepy". Korzenie łopianu zbierać należy wczesną wiosną z roślin 2-letnich. Po oczyszcze­ niu. od korzenia odcina się części łodygowe i przecina korzenie wzdłuż. Po wysu­ szeniu (w temperaturze 50 ) korzenie przebieramy, odrzucając drobne i ściemniałe na przekroju. Właściwości lecznicze Surowcem jest korzeń roślin dwuletnich t Raili.\ Baniamw: Rad. A n liil. Skład chemiczny i działanie. Występuje w nim cukier inulina, substancje białkowe, śluz w niewielkich ilościach, olejek lotny, sole mineralne oraz związki poliacetylenowe. Tym ostatnim przypisuje się działanie bakteriobójcze i grzybostatyezne. urowiec stosowany jest przede wszystkim z racji swych właściwości moczopęd­ nych. napotnych i żółciopędnych. a także i dlatego, że ..czyści” krew. Zastosowanie. Nieżyty przewodu pokarmowego, zła przemiana materii, po­ mocniczy lek moczopędny, lek pobudzający czynności wydzielnicze pęcherzyka żółciowego. Szczególnie polecany jako lek do stosowania zewnętrznego w chorobach skóry czyrakach, łojotoku. trądziku młodzieńczym, ponieważ działa przeciwzapalnie 1 Przyspiesza gojenie.

Sok ze świeżych korzeni. 10 dag korzeni łopianu obmyć przegotowaną wodą. zetrzeć na tarce lub zmiażdżyć w moździerzu. Wycisnąć przez płótno. Pić 3 razy dziennie po łyżeczce. Odwar z korzeni suchych. Łyżkę korzeni łopianu zalać szklanką wrzątku. Zostawić pod przykryciem na okres 3 godzin; zagotować i odced/ić. Pić 3 razy dziennie po szklance płynu. Odwar z dodatkiem tataraku do użytku zewnętrznego. Korzeni łopianu i kłącza tataraku po łyżce stołowej zalać 2 szklankami wrzątku; gdy napęcznieje zago­ tować. Do okładów przygotowuje się odwary mocno stężone (25",,). W Chinach i Japonii gotowane i marynowane korzenie łopianu są popularną potrawą.

Macierzanka piaskowa

M acierzanka Czomberek Thynms serpyllum L.

Macierzanka piaskowa (rodź. Lubuiuw)

ystępuje całymi skupiskami w lasach oraz w miejscach silnie nasłonecznionych, piaszczystych i suchych. Kwiaty ma małe. różowofioletowe. Kwitnie od czerwca o września, wydzielając charakterystyczny aromatyczny zapach. Macierzankę

można uprawiać w ogrodach, wymaga ziemi piaszczystej, średnio wilgotnej i dużo słońca. Na wiosnę dzieli się dziko rosnące krzaczki i sadzi do ugniecionej ziemi. Można również rozmnażać macierzankę z nasion. Surowiec powinien być zbierany w początkowym okresie kwitnienia, w czerwcu i lipcu; ścina się młode, niezdrewniałe pędy i suszy w cieniu. Wysuszone ziele należy przechowywać w szczelnie zamkniętych naczyniach. Właściwości lecznicze Surowcem jest ziele (Herbu Serpylli). Skład chemiczny i działanie. Głównym składnikiem leczniczym jest olejek lotny zawierający linalol. terpineol, tymol, karwakrol i inne. Poza tym występują saponiny, garbniki, flawonoidy. gorycze. Działa wykrztuśnie. ściągająco i odka­ żająco. Zastosowanie. Macierzanka polecana jest w nieżytach górnych dróg oddecho­ wych, przy uporczywym kaszlu, jako słaby środek przeciwskurczowy, w zaburze­ niach przewodu pokarmowego — upośledzone trawienie, wzdęcia, kurcze żołądko­ we. Zewnętrznie — do płukania jamy ustnej i gardła, w postaci okładów w bólach reumatycznych, nerwobólach i na stłuczenia, do irygacji. Postacie leku Napar. Ziela macierzanki łyżkę zalać szklanką wrzątku, trzymać pod przykryciem 10 minut, odcedzić. Pić 1—2 razy dziennie po pól szklanki płynu. Napar do użytku zewnętrznego. Ziela macierzanki 5 łyżek zalać szklanką wrzątku i przykryć. Po 10 minutach rozparzone ziele zawinąć w płótno i przykładać na chore miejsce. Dawniej wierzono w jej ..cudowne" oddziaływanie, np. że ..układy na sj/mrp oddalają katar". ..żeńców, którzy jej używają w pokarmach, jadowite heslie nie kąsają". ..ciało sokiem macierzanki namazane jest zabezpieczone od jadowitych ukąszeń" itd.

M alina Ruhus idaeus L. — Malina właściwa (rodź. Rosaceue)

Jest to krzew występujący pospolicie w wilgotnych lasach oraz uprawiany w ogro­ dach. Maliny zbiera się przejrzałe (w dni bezdeszczowe) i szybko przenosi się do susze­ nia, które najlepiej przeprowadzać w piecykach, po rozłożeniu surowca w poje­ dynczej warstwie. Lepszym surowcem są owoce zebrane z krzewów dziko rosnących. Wysuszone maliny powinny być przechowywane w szczelnym opakowaniu.

Właściwości lecznicze

Surowcem są owoce (Fructus RubiiiUwi) oraz liście ( Folium Ruhi idhwii. Skład chemiczny i działanie. Zawierają one olejek lotny, związki pektynowe, cukry, kwasy organiczne, witaminy grupy B. witaminę C. Przetwory działają przede wszystkim napotnie oraz ściągająco. Są źródłem witaminy C. Zastosowanie. Owoce są stosowane w chorobach tzw. przeziębieniowych, prze­

biegających z podwyższoną temperaturą ciała - grypa, angina: zarówno doustnie, jak i zewnętrznie do płukania jamy ustnej i gardła. Uście stosuje się w nieżytach żołądka i jelit, biegunkach u dzieci i osób starszych, zaburzeniach trawienia, najczęściej w mieszankach z innymi ziołami o podobnym działaniu. Postacie leku Odwar. 2 łyżki owoców malin zalać szklanką wrzątku, trzymać pod przykryciem

, minut w stanie łagodnego wrzenia, odcedzić. Pić 2 - 3 razy dziennie po szklance Płynu. Odwar do użytku zewnętrznego. 2 łyżki liści zalać szklanką letniej wody. wymie­ szać i ogrzewać przez pól godziny. Przecedzić, stosować do okładów i płukań.

Melisa Rojownik lekarski Melissa officinalis L.

Melisa lekarska (rodź. Luhiutae)

Znana już w starożytności jako roślina lecznicza i miododajna. Stąd Dioskurides wymienia ją jako Mclissophrlon (melina - pszczoła): w dawnym polskim piśmiennictwie melisa nazywana jest przez Syreniusza pszczelnikiem lub rojownikiem (od rojenia pszczół).

jest to roślina trwała, o charakterystycznym zapachu cytryny, uprawiana w ogro­ dach przydomowych; czasem dziczejąca. Ma drobne, białe wargowe kwiaty kwitnie od czerwca do września. y' M :l|Sę zbiera się dwu-, trzykrotnie w okresie wegetacji, ścinając, a następnie osmykując iście. Suszyć trzeba surowiec w warunkach naturalnych w silnym przewiewie lub w temp. do 35 C. y Właściwości lecznicze Surowcem są liście (Folium Melissae) Skład chemiczny i działanie. Surowiec zawiera olejek lotny (cytrol, geraniol linalol). garbniki, gorycz, trójterpeny i kwasy organiczne. Działa ogólnie uspokajająco oraz pobudza czynnosc trawienna żołądka Zastosowanie. Lek roślinny polecany w wyczerpaniu nerwowym, neurastenii itp. dolegliwościach. Także w zaburzeniach trawienia i schorzeniach dróg żółciowych. Postać leku Odwar. Łyżkę hsci zalać szklanką letniej wody, wymieszać i ogrzewać poił przyszklance odwa “

" » " « • P™ c5d“ ' I * 2 razy dziennS po

W południowej Francji melisa jest używana jako codzienny napój świeże hsce są namiastką cytryny i przyprawą do mięs. sosów i marynat Koslina wybitnie miododajna; często uprawiana w pobliżu pasiek

..herbata ', zaś

Mięta Mentha piperita L. (Huclx.) - Mięta pieprzowa (rodź. Lahiaiae) Znana była jako lek już starożytnym; uprawiana w Europie od 300 lat.

I ^ Ce, WyStęPUJ,e kllka d ^ ko rosnących gatunków mięty, ale do celów leczniSJun , a”f je S1? jedynie mięta pieprzowa, uprawiana również dla celów przemy­ l i ? ęSt° my‘° na Z d/ik° rosni^ ; różllicę P0Z!laje się łatwo po smaku "SCI. mięta pieprzowa ma smak chłodzący, dzika - szczypiący fiotTo C' ł°idygi m'^ly P,ePrzowe' Sł*ciemnozielone, na dolnej stronie czerwonawonoietowe; kwiaty drobne, fioletowe. N i£ v 7 a llm rWel° letHiŁ!' aIe powinna być P ^ sad za n a co 4 lata na nowe miejsce. boeav J4 uprd^ ,dc Jedynie w miejscach słonecznych, otwartych, o glebie żyznej ° ^ e j w próchnicę i wapń, wilgotnej do zbtru i. l POp WieHCZerWCa’ gdy,tylk° Ukażą Si? pi}ki kwiatowe- Przystępujemy

dzień n h Po.odrosn,ęc,u rosimy zbiór powtarzamy. Do zbioru wybiera się pogodny; scmamy roślinę, pozostawiając 5-centymetrowy pęd nad ziemią.

Ziele przenosi się w ocienione miejsce i osmykuje liście. Suszyć należy surowiej możliwie szybko', w miejscach ocienionych i przy dużym przepływie powietrza przechowywać — w szczelnie zamykanych naczyniach. Uwaga! Do użytku leczniczego nie wolno zbierać liści porażonych rdzą miętowi która w postaci pomarańczowobrunatnych plam występuje na łodygach i na dolni stronie liści.

Surowcem jest liść(Folium Menthae piperitae) oraz ulistnione szczyty rośliny. Skład chemiczny i działanie. Mięta jest najwszechstronniejszym i najczęściej stoso­ wanym zielem. Główny składnik leczniczo-czynny surowca, to olejek lotny (z niego otrzymuje się mentol); poza tym występują garbniki, kwasy organiczne i inne Pobudza czynność trawienną żołądka, działa wiatropędnie, żółciopędnie, odkaża­ jąco. miejscowo słabo znieczulająco; jest środkiem poprawiającym smak i zapach. Zastosowanie. Lek roślinny polecany do stosowania wewnętrznego, szczególnie u osób starszych, w zaburzeniach trawienia, braku apetytu, skurczach żołądka, kolce jelitowej, chorobach wątroby i dróg żółciowych; zewnętrznie — do płukania lub okładów w stanach zapalnych jamy ustnej, w zapaleniu okostnej, w bólach ucha, na bolesne obrzęki i owrzodzenia. Postacie leku Kataplazm z dodatkiem nostrzyku. Liści mięty i ziela nostrzyku po 2 łyżki zmieszać i zalać wrzątkiem (pół szklanki). Rozparzone ziele zawinąć w płótno i przykładać pod ceratką na chore miejsce. Napar. Liści mięty pieprzowej łyżkę zalać szklanką wrzątku, trzymać pod przy­ kryciem 10 minut; odcedzić. Pić 2—3 razy dziennie po szklance płynu. Mięta używana jest w przemyśle spożywczym do wyrobów cukierniczych i likierów oraz w chemicznym — do aromatyzowania środków kosmetvcznych.

Mniszek Mniszek lekarski, dmuchawiec, mleczaj. męska stałość, mlecz Taraxacum offlcinale Web. — Mniszek pospolity (rodź. Compositae) Roślina trwała, rosnąca najczęściej na trawnikach, przydrożach i łąkach. Ma duże. głęboko wcinane liście i długi rozgałęziający się, mięsisty korzeń, zewnątrz bru­ natny, wewnątrz biały. Po złamaniu łodygi wypływa biały sok mleczny. Kwiaty są jaskrawozołte, osadzone w koszyczku, wyrastającym ną sztywnej łodydze. Po okwitmęciu pozostają owocki, opatrzone puchem, łatwo odrywające się od rośliny. a osc tworzy kulistą, puszystą kulę, której „puch rozsypuje się przy dmuchnię­ ciu (stąd nazwa dmuchawiec i męska stałość). Mniszek, to również nazwa cha­ rakterystyczna : po zdmuchnięciu „puchu” na łodydze pozostaje naga „główka" utoczona wieńcem zeschniętych listków, przypominająca ogoloną głowę mnicha Korzenie mniszka zbiera się w końcu lata i jesienią, wybierając rośliny duże, ryc orzeń jest grubszy od ołówka. Po wypłukaniu i pokrojeniu surowiec szy się w miejscach przewiewnych, w cieniu lub w pomieszczeniach zamknię­ tych, w podwyższonej temperaturze.

niszek pospolity

Właściwości lecznicze Surowcem jest korzeń ( Radix Turaxaci) i kwiat (Flos Turaxaci). Skład chemiczny i działanie. W surowcu występują związki gorzkie (taraksacyna), alkohole trójterpenowe, cukry, inulina, związki kauczukowe, garbniki, żywi śluzy. Wykazuje działanie żółciopędne, przeczyszczające, nieznacznie moczopęan , pobudza apetyt.

Zastosowanie. Ziele polecane w zaburzeniach przewodu pokarmowego, jak

brak apetytu, złe trawienie, wzdęcia. Także pomocniczo w kamicy wątrobowej,

słabym wydzielaniu żółci, chorobach, pęcherza moczowego. Sok wskazany jest z}ej przemianie materii, niestrawności, otyłości. Postacie leku Odwar. Korzeni lub kwiatów mniszka łyżkę zalać 2 szklankami letniej wody, go­

tować 20 minut i odcedzić. Pić 2 razy dziennie po szklance płynu.

Odwar z dodatkiem mięty. Korzeni mniszka łyżkę stołową, liści mięty łyżeczkę do herbaty. Przyrządzać i stosować jak wyżej. Sok ze świeżych korzeni lub kwiatów. 20 dag mniszka opłukać przegotowaną wodą, pokroić na miazgę i wycisnąć sok. Pić 3 razy dziennie po kieliszku (50 g) płynu. Uwaga. Dodanie spirytusu do soku umożliwia dłuższe przechowywanie soku. 5 szklanek soku zalewa się */4 litra spirytusu i po zmieszaniu zostawia się na tydzień, a następnie przecedza. Używać 2 razy dziennie po łyżce w szklance wody. Młode liście mniszka zbierane przed kwitnięciem rośliny są cennym surowcem dietetycznym; można je używać jako sałatę (popularna we Francji i w Niemczechji w „kuracji wiosennej” . W Bawarii z wysuszonych i upalonych korzeni przyrządza się namiastkę kawy. Mniszek jest rośliną miododajną.

Mydlnica Mydlnica lekarska, mydlnik, mydłownik, mydlik, psie goździki Saponaria officinalis L. — Mydlnica lekarska (rodź. Caryophyllaceae)

Roślina trwała, spokrewniona z goździkiem. Kwiaty jej są barwy białej lub różo­ wej, zebrane na wierzchołku łodygi. Mają silny zapach, przypominający migdały. Występują na miedzach, przydrożach, nieużytkach, nad potokami i w zaroślach, głównie w pobliżu zabudowań. Jest również uprawiana; przez rabunkowy zbiór została prawie wytępiona. Mydlnica jest łatwa do rozpoznania. Przełamany ko­ rzeń, zmoczony i potarty, pieni się i mydli, stąd też pochodzi nazwa rośliny. Mydlnicę uprawia się w każdej glebie, w miejscach słonecznych lub półcieniu. Rozmnaża się z nasion wysiewanych wprost do gruntu lub z rozłogów podziem­ nych. Aby otrzymać sadzonki, należy pociąć wykopane rozłogi na kawałki dłu­ gości 10—15 cm, obciąć długie korzenie i części łodyg. Wysadza się je do gruntu w rzędach co 40 cm. Zbioru dokonuje się jesienią lub wczesną wiosną. Wykopane korzenie po oczy­ szczeniu z ziemi i usunięciu drobnych korzonków należy wypłukać w bieżą­ cej wodzie, pokroić i suszyć na słońcu lub w temperaturze podwyższonej do 40°.

Właściwości lecznicze Surowcem jest korzeń ( Radix Saponariae). Skład chemiczny i działanie. Surowiec zawiera związki saponinowe, węglowodany, olej tłusty. Zwiększa wydzielanie śluzu w oskrzelach, ułatwia odkrztuszanie — jest typowym roślinnym lekiem wykrztuśnym.

Zastosowanie. Przede wszystkim w ostrych i przewlekłych nieżytach oskrzeli przebiegających z suchym kaszlem i połączonych z trudnością w wykrztuszaniu śluzu z oskrzeli. Postacie leku Odwar. Rozdrobnionych korzeni mydlnicy łyżkę zalać szklanką wrzątku, gotować

5 minut, odcedzić. Pić 1—3 razy dziennie po łyżce odwaru. Odwar z dodatkiem anyżu. Korzeni mydlnicy łyżkę, owoców anyżu łyżeczkę zmieszać: przyrządzać i stosować, jak wyżej. Odwar do użytku zewnętrznego. Korzeni mydlnicy 2 łyżki. Przyrządzać, jak wyżej. Używać do okładów. Uwaga! Odwar z mydlnicy przyjmowany w zbyt dużych ilościach może spowo­ dować podrażnienie żołądka i wymioty. Odwar z mydlnicy jest bardzo dobrym środkiem do prania naturalnego jedwabiu i wełny.

Nagietek Nagietki, stulik, paznokietki Calendula officinalis L. — Nagietek lekarski (rodź. Compositae)

Roślina ozdobna i lecznicza uprawiana w ogrodach lub zdziczała. Prawdopodob­ nie pochodzi z terenów śródziemnomorskich. Ma charakterystyczne, najczęściej pomarańczowe kwiaty. Jest to roślina jednoroczna, którą rozmnaża się przez siew (koniec marca, początek kwietnia), zasypując nasiona ziemią na grubość 1— 1,5 cm. Nie ma większych wymagań co do jakości gleby i udaje się także na ziemi pia­ szczystej, ale wymaga miejsca słonecznego. Kwiaty nagietka zbiera się w czasie pełnego rozkwitu. Zbiór przeprowadzamy w czasie słonecznej i suchej pogody, zrywając całe kwiaty, z których następnie wyskubuje się pojedyncze płatki. Płatki rozkładamy cienką warstwą i suszymy w cieniu, bo na słońcu tracą barwę. Surowcem leczniczym mogą być jedynie kwiaty o silnym, pomarańczowym zabarwieniu; „blady" kwiat jest bezużyteczny. Właściwości lecznicze Surowcem jest kwiat bez kielicha (Flos Calendulae sine Calicibus). Skład chemiczny i działanie. Płatki nagietka są źródłem olejku lotnego, flawonoidów, karotenoidów, alkoholi trójterpenowych. śluzu, związków żywicowych, goryczy, kwasu jabłkowego i innych. Wykazują działanie przeciwzapalne, przy­ spieszają proces ziarninowania i gojenia ran. działają także przeciwskurczowo. Zastosowanie. Przede wszystkim do użytku zewnętrznego w trudno gojących S1? ranach, nawet ropnych, oparzeniach, odmrożeniach, wykwitach skórnych.

liszajach, stłuczeniach, na miejsca po ukąszeniach owadów. Także w stanach za­ palnych błon śhizowych jamy ustnej i pochwy, zapaleniu spojówek. Napar poda­ wany doustnie polecany jest w stanach skurczowych i zapalnych przewodu po­ karmowego, w owrzodzeniu żołądka i jelit, bolesnym i nieregularnym miesiącz-1 kowaniu (oczywiście, po uprzednim porozumieniu się z lekarzem).

N apar. Płatków nagietka łyżkę zalać szklanką wrzątku, zostawić pod przykryciem

na 10 minut, odcedzić. Pić 2 razy dziennie po pół szklanki płynu. Napar z dodatkiem rumianku. Płatków nagietka i kwiatów rumianku po łyżce zalać szklanką wrzątku, zostawić pod przykryciem 10 minut i odcedzić. Pić 2—3 razy dziennie pół szklanki naparu. Odwar do okładów (kompresów). Płatków nagietka 4 łyżki zalać szklanką zimnej wody i gotować 20 minut; odcedzić. Kompres przykładać pod ceratką. Nagietek jest przyprawą (kwiaty): dawniej liście spożywano jako jarzynę. Kwiaty nagietka mogą spełniać rolę barometru; jeżeli płatki przed godz. 9 rano są ułożone równolegle do ziemi — dzień, będzie bez deszczu. Używane są również w gospodarstwie domowym do barwienia masła i sera. Nagietek jest rośliną miododajną.

Nostrzyk Nostrzyk lekarski, nostrzyk zwyczajny, tatarska trawa, nozderek Melilolus offkinalis (L.) Pallas — Nostrzyk żółty (rodź. Papilionaceae)

Roślina o przyjemnym zapachu. Rośnie do wysokości 1 metra; kwiaty ma drobne, żółte, zebrane w grona. Występuje na polach, łąkach, przydrożach i zboczach — w miejscach nasłonecznionych. Kwitnie od lipca do października. Nostrzyk należy zbierać w okresie kwitnienia rośliny. Ścina się wierzchołki roślin w miejscu rozgałęzienia i suszy je w cieniu. W czasie suszenia nostrzyk na­ biera specyficznego zapachu siana, pochodzącego od zawartej w zielu kumary­ ny. Po wysuszeniu surowiec przesiewa się przez sito, oddzielając grubsze ga­ łązki. Właściwości lecznicze Surowcem leczniczym jest ziele (Her ba Meliloti). Skład chemiczny i działanie. Ziele zawiera w dużych ilościach substancje kumarynowe — kumarynę, melilotynę, kwas melilotowy i kumarowy, dwukumarol; także związki flawonowe, kwas moczowy, alantoinę, garbniki i inne. Zwęża naczynia krwionośne, zwiększa napięcie mięśni gładkich naczyń; działa przeciw­ zapalnie, przyspiesza gojenie ran. Zastosowanie. Surowiec najczęściej stosuje się zewnętrznie w stanach zapalnych skóry — odmiękcza i oczyszcza rany, czyraki, ropnie itp. Surowiec stosowany doustnie w zbyt dużych ilościach, najczęściej jako składnik odpowiednich mieszanek, może spowodować krwawienia wewnę­ trzne. Postacie leku Odwar. Pół łyżki ziela nostrzyka zalać szklanką wody o temperaturze pokojowej.

Ogrzewać przez pół godziny (nie dopuszczać do wrzenia), często mieszając. Przecedzić. Używać do okładów, przymoczek, przemywań.

Kataplazm. Ziela nostrzyka 2 łyżki zalać pól szklanką wrzącej wody. Zawinąć rozparzone ziele w płótno, przykładać pod ceratką na chore miejsce. Dobrze robi dodatek do tego kataplazmu korzenia źywokostu. koszyczka rumianku i kwiatu nagietka. Nostrzyk jest rośliną miododajną: używany niekiedy jako przynęta na ryby: suche liście są aromatycznym składnikiem tytoniu: dodaje sie je również do serów. Roślina ma także zastosowanie przy produkcji środków kosmetycznych.

Perz Biały perz. pyrnik. psia pasza Agropyrum repens (L.) P B. — Perz (rodź. Gramineae)

Pospolity chwast, występujący często na polach, wśród zbóż i w ogrodach. Roślina trudna do wytępienia ze względu na silnie rozgałęzione pędy podziemne — kłącza, dochodzące do 15 m długości.

Kłącze zbiera się wczesną wiosną lub jesienią, najczęściej podczas uprawy pól, oczyszcza z łuskowatych pochewek liściowych i korzeni, myje i suszy na słońcu lub w pomieszczeniach o podwyższonej temperaturze. Wysuszony surowiec oczyszczamy, tniemy i przechowujemy w lnianych woreczkach. Właściwości lecznicze Surowcem jest kłącze ( Rhizoma Agropyri, synonim Rhiz. Graminis). Skład chemiczny i działanie. Zawiera ono węglowodany (trytycyna, fruktoza), związki białkowe, glukowanilinę, węglowodór (agropiren), kwas jabłkowy, witaminę C, sole mineralne. Przetwory działają moczopędnie, regulują przemianę materii, należą do ziół „czyszczących krew” . Zastosowanie. Polecany w stanach zapalnych układu moczowego, przebiegają­ cych z obrzękami, w kamicy nerkawej i pęcherzowej, w zaburzeniach trawiennych, przemiany materii. Zewnętrznie stosuje się perz w postaci okładów w schorzeniach skóry wywoła­ nych złą przemianą materii lub lewatywach (zaparcia). W dawnej medycynie ludowej stosowany był perz jako lek przeciwko „furunkulom".

Postacie leku Napar. Ziela perzu łyżkę zalać szklanką wrzątku, zostawić pod przykryciem 10 mi­ nut; odcedzić. Pić 2—4 razy dziennie po szklance. Piwo z perzu. Wysuszony perz kroimy na drobne części i gotujemy z drożdżami i chmielem w taki sposób, jak piwo domowe. Pić 2—4 razy dziennie po szklance płynu.

Pietruszka Petroselinum crispum (M ili.) A. W. Hill — Pietruszka zwyczajna (rodź. llmbelliferae)

Roślina dwuletnia, uprawiana w ogrodach, niekiedy zdziczała; znana głównie jako jarzyna i przyprawa, ma także zastosowanie w lecznictwie. Pochodzi z Europy Południowej, Wysp Kanaryjskich, Tunisu, Maroka i Algierii. Znana była już Gre­ kom, Egipcjanom i Rzymianom; w Polsce uprawiana od XIV wieku. Właściwości lecznicze Surowcem jest korzeń (Radix Petroselini) i owoce (Fructus Petroselini). Skład chemiczny i działanie. W korzeniu występuje olejek lotny, flawonoidy, śluzy, żywice, cukry. W owocach — olejek lotny, flawonoidy i olej tłusty. Działają one moczopędnie oraz hamują nadmierną perystaltykę jelit (przetwory z owoców działają silniej) Nie stosujemy tego ziela u kobiet ciężarnych; b. ostrożnie stosować u małych dzieci!

pietruszka

Zastosowanie. Choroby pęcherza moczowego i dróg moczowych, w obrzękach na tym tle, w zaburzeniach trawienia, wzdęciach (jako lek pomocniczy), utracie apetytu. Postacie leku Odwar z korzeni i owoców. Korzeni łyżkę lub owoców pól łyżki zalać szklanką zim­ nej wody i utrzymywać w stanie bliskim wrzenia; odcedzić. Pić 2 razy dziennie po

szklance odwaru.

Pięciornik gęsi

Pięciornik gęsi Srebrnik, gęsiówka. gęsie ziele, gęsia trawa, drabinki, dziewicze ziele P o te n tilla a n sc r in a L . — Pięciornik gęsi (rodź. R o s a c e a e )

Roślina nazywana jest srebrnikiem ze względu na charakterystyczne, srebrzyste owłosienie dolnej strony liści. Kwiaty złocistożółte złożone z 5 płatków, drobne. Kwitnie całe lato. Występuje na łąkach, przydrożach, piaszczystych i wilgotnych brzegach rzek. Ziele zbiera się w okresie kwitnienia, ścinając roślinę tuż nad ziemią. Surowiec po oczyszczeniu suszy się w cieniu, w przewiewnym miejscu.

Właściwości lecznicze Surowcem jest ziele (Herba Anserinae). Skład chemiczny i działanie. W zielu występują garbniki, flawonoidy, cholina, gorycz, witamina C, śluz, kwasy organiczne, sole mineralne. Wykazuje działanie żółciopędne, pobudzające czynność żołądka, przeciwskurczowe. Stosowany naj­ częściej w mieszankach ziołowych. Zastosowanie. Ziele pięciornika polecane jest w chorobach przewodu pokarmo­ wego charakteryzujących się niedostatecznym wydzielaniem soku żołądkowego, brakiem apetytu, wzdęciami, odbijaniami itp., w kolkach jelitowych i wątrobo­ wych, w bolesnym miesiączkowaniu (po porozumieniu się z lekarzem). W bólach kurczowych polecane są rozgniecione liście, które należy przykładać na chore miejsce. Postacie leku Odwar. Ziela pięciornika łyżkę zalać szklanką wody, ogrzewać pod przykryciem 30 minut; odcedzić. Pić 2 razy dziennie po szklance płynu. Odwar z dodatkiem mniszka. Ziela pięciornika łyżkę, korzenia mniszka łyżeczkę. Przyrządzić i stosować jak wyżej. Młode pędy pięciornika można wykorzystywać jako jarzynę (przyrządzać podobnie jak szpinak) oraz w postaci sałatki w tzw. kuracji wiosennej.

Pięciornik kurze ziele Kurze ziele, kurzyślad, drzewianka, pięciornik leśny, pięciornik czteropłatkowy P o te n tilla e r e c ta ( L .J R a e u s c h c l — Pięciornik kurze ziele.

Roślina występująca pospolicie w lasach, zaroślach, na łąkach i torfowiskach. I Nazwa kurzyślad pochodzi od charakterystycznego wyglądu liści, których kształt przypomina kurzą „stopkę” . Kwiaty pięciornika mają po 4 żółte płatki, każdy | z czerwoną plamką. Łodyga rozgałęziona, ulistniona. Kłącze ciemnobrązowe, | wewnątrz czerwone. Jest również uprawiany w ogrodach, w miejscach słonecznych. Lubi ziemię mocno wilgotną, rozmnaża się z nasion lub przez przesadzenie roślin dziko rosnących. Kłącze zbieramy w jesieni; po odrzuceniu części łodyg — myjemy surowiec twardą szczotką i kroimy na kawałki. Suszenie powinno się odbywać w tempera­ turze 50°C. Właściwości lecznicze

Surowcem jest kłącze (Rhizoma Tormentillae). Skład chemiczny i działanie. Typowy roślinny lek garbnikowy. Występują w nim również związki żywicowe, gumy, glukozyd (tormentylina). Działa przeciwbie-

Pięciornik kurze ziele

gunkowo, ściągająco i zapierająco, także bakteriostatycznie, tamuje drobne krwawienia. Zastosowanie. Polecany w przewlekłych schorzeniach przewodu pokarmowego o łagodnym przebiegu — w skłonnościach do przewlekłych biegunek (przed zasto­ sowaniem należy zasięgnąć porady lekarza).

Zewnętrznie do płukania, okładów, przymoczek, pędzlowań jamy ustnej, w żylakach odbytu (hemoroidach), zapaleniu dziąseł, jamy ustnej i gardła, trudno gojących się ran (wzmaga ich ziarninowanie), opryszczce, świądzie, nadmiernej potliwości i do irygacji. Postacie leku Odwar. Kłącza kurzyśladu łyżkę zalać szklanką wody, ogrzewać przez pół godziny (nie gotować), odcedzić. Pić 3—5 razy dziennie po pół szklanki płynu. Napar z dodatkiem rumianku. Kłącza kurzyśladu i kwiatów rumianku po łyżce. Przyrządzić i stosować jak wyżej. Odwar do użytku zewnętrznego. Kłącza kurzyśladu 3 łyżki zalać szklanką letniej wody i gotować 15 minut. Przykładać na chore miejsce. W przewlekłych biegunkach można podawać sproszkowane kłącze — 3 razy dziennie po pół grama.

Podbiał Boże liczko, ośla stopa T u s sila g o f a r f a r a L . —

Podbiał pospolity (rodź.

C o m p o s ita e )

Jest jednym z pierwszych zwiastunów wiosny — zakwita w marcu. Początkowo wyrastają pędy kwiatowe, okryte łuskowatymi liśćmi. Kwiaty barwy złocistożółtej zebrane są w koszyczki: po przekwitnięciu pozostaje puch; owocostan po­ dobny jest wówczas do mniszka. Dopiero po przekwitnięciu kwiatów ukazują się liście. Osadzone są na długich ogonkach, kształt mają sercowaty; górna strona liścia jest ciemnozielona, dolna — białoszara od licznych włosków, które tworzą jakby pajęczynę. Koszyczki kwiatowe zamykają się na noc. Podbiał występuje najczęściej na brzegach wód, na łąkach, polach, w wilgotnych zaroślach, często na pogorzeliskach, w lesie, głównie na podłożach gliniastych. Można go uprawiać w ogrodzie, rozmnażając przez podział licznych pędów pod­ ziemnych. Pędy te kraje się na kawałki, zostawiając zawsze pewną liczbę korzon­ ków. Nie ma specjalnych wymagań co do jakości gleby. Porą zbioru liści jest wiosna — aż do czasu, kiedy zaczną się na nich pojawiać brunatne pląmy. Wybieramy dni pogodne, bezdeszczowe (po deszczu liście są pobrudzone błotem). Liście ścina się bez ogonków, otrząsa z piasku i układa w ko­ szykach. Do suszenia należy je rozłożyć pojedynczą warstwą i suszyć w tempera­ turze pokojowej lub podwyższonej (do 40°). Po wysuszeniu surowiec powtórnie oczyszczamy, odrzucając liście sczerniałe i pokryte rdzą; przechowujemy w na­ czyniach szczelnie zamykanych, gdyż podbiał łatwo wchłania wilgoć. Właściwości lecznicze Surowcem są liście (Folium Farfarae) i kwiaty (Flores Farfarae). Skład chemiczny i działanie. Liście zawierają śluz, olejek lotny, gorycze, garbniki, kwas galusowy, inulinę, cholinę i inne. Działają osłaniająco, wykrztuśnie, przeciwkaszlowo i przeciwskurczowo.

Podbiał pospolity

Zastosowanie. Surowiec należy stosować w schorzeniach górnych dróg odde­ chowych przebiegających z uporczywymi napadami kaszlu. W nieżycie oskrzeli i gardła, astmie. Szczególnie polecany u dzieci i osób w wieku podeszłym. Podbiał jest bardzo starym środkiem leczniczym. Już w starożytności Pliniusz Starszy zalecał wdychanie dymu palących się liści podbiału jako lekarstwo na suchy i ostry kaszel. W polskiej medycynie ludowej byl powszechnie stosowanym lekiem w przewlekłych choro­ bach dróg oddechowych.

Odwar. Liść. podbiału pół łyżki zalać szklanką wody o temperaturze pokojowe, ogrzewać pod przykryciem przez 30 minut, potem odcedzić. Pić 2 ~ 4 razy dziennie po poł szklanki płynu. J Odwar z dodatkiem rumianku. Kwiatów podbiału i kwiatów rumianku no łyżce przyrządzać i stosować jak wyżej. y

Pokrzywa Pokrzywa parząca, pokrzywa wielka, pokrzywa dwupienna • U r tic u tlio ic a L. - Pokrzywa zwyczajna (rodź. U r tic a c e a e )

Roślina występująca w całym kraju — w zaroślach, na nieużytkach i przydrożach. Jest byliną wyrastającą niekiedy nawet do 1 metra. Liście i łodyga są pokryte parzącymi włoskami. Porą zbioru pokrzywy jest całe lato, od maja do września — w dni pogodne. Rośliny należy ścinać i pozostawić w cieniu, w suchym miejscu. Po zwiędnięciu utracą swoje parzące właściwości. Do suszenia rozkładamy surowiec cienką warstwą, w miejscach dobrze przewietrzanych, gdyż łatwo zaparza się i brunatnie­ je. Po wysuszeniu ziele osmykujemy, odrzucając łodygi. Właściwości lecznicze Surowcem jest liść (Folium Urticaej i korzeń /2 szklanki). Ciepłą masę przykładać na chore miejsce na gazie pod ceratką.

Rdest ostrogorzki Pieprz wodny, żabiniec. mokrzec Polygonum hydro/)iper L. — Rdest ostrogorzki (rodź. Polygoiuueae)

Roślina jednoroczna, o ostrym gorzkim smaku, występująca w gęstych skupie­ niach w mokrych rowach, nad brzegami wód, w wilgotnych lasach i zaroślach. Kwiaty — w postaci zielonkaworóżowego zwisającego kłosa. Łodyga prosta, czerwonawa. Rdest ostrogorzki jest często mylony z rdestem plamistym, który ma różowe, prosto wzniesione kwiaty, ciemne plamy na liściach i nie ma gorzkiego smaku. Ziele rdestu zbiera się w lipcu i sierpniu, ścinając zielone, ulistnione pędy z kwia­ tami, w połowie wysokości rośliny. Po oczyszczeniu z bocznych łodyg i żółtych liści surowiec suszyć należy w warunkach naturalnych w cieniu lub w podwyższonej temperaturze (ok. 30 ). Suszone ziele nadaje się do użytku tylko przez rok. Właściwości lecznicze Surowcem jest ziele ( Her ha Polygoni hydropiperis). Skład chemiczny i działanie. Ziele zawiera związki flawonoidowe (hyperozyd, kwercytryna, rutozyd, kemferol), garbniki, kwasy — mrówkowy, octowy, Wale­ rianowy, cukry i inne. Działa przeciwkrwotocznie (podobnie do sporyszu, lecz znacznie słabiej) i ściągająco. Zastosowanie. Polecany w krwawieniach macicznych, żylakach odbytu (po po­ rozumieniu z lekarzem), w biegunce. Uwaga! Nie wolno stosować rdestu ostrogorzkiego przy współistniejącym zapa­ leniu nerek i zapaleniu błon śluzowych przewodu pokarmowego.

Postacie leku Odwar. Łyżkę ziela zalać w naczyniu szklanką wody o temperaturze pokojowej p 0'g, ZeV!ac Przez Pół godziny nie dopuszczając do wrzenia, następnie przecedzić. 1C 1 3 razy dziennie po ćwierć szklanki odwaru.

Rdest ptasi Świńska trawa, podróżnik, wróble języczki, drutowiec, bzdziorst Polygonum amculare — Rdest ptasi (rodź. Polygonaceae)

Jest rośliną płożącą się po ziemi, o niepozornych, drobnych, białoróżowych kwia­ tach i małych wydłużonych listkach. Kwitnie od czerwca do października. Często bywa porażony grzybem (szczególnie na jesieni), który występuje w postaci białych plam na liściach — wtedy nie nadaje się do zbioru. Występuje masowo na­ wet na suchych i nieurodzajnych glebach, na przydrożach, polach i łąkach. Cha-

rakteryzuje się zmiennością wyglądu, budowy i kształtu liści, zależnie od warun­ ków, w jakich egzystuje. Jest ulubionym pokarmem kur, gęsi i kaczek, stąd też powstała nazwa — rdest ptasi. Rdest zbieramy jesienią z miejsc piaszczystych, gdzie rośnie bujnie i nie jest podeptany i zanieczyszczony. Roślinę zdrową, nie porażoną grzybem, ścina się na wysokości około 5 cm nad ziemią, otrzepuje z pyłu i układa w koszach. Do susze­ nia (na powietrzu, w cieniu) ziele należy rozłożyć warstwą o grubości do 10 cm. Właściwości lecznicze S/irowcem jest ziele (Herba Polygoni avicularis). Skład chemiczny i działanie. Występują w nim flawonoidy (awikularyna, hyperozyd, kwercetyna), garbniki, kwas kawowy, kwas chlorogenowy, sacharoza, fruktoza, sole mineralne, krzemionka. Działa moczopędnie, ściągająco, reguluje przemianę materii. Zastosowanie. Ziele polecane szczególnie do stosowania u osób w wieku po­ deszłym — w przewlekłych schorzeniach dróg moczowych, w niewielkim skąpomoczu; także — w chorobie reumatycznej, dnie, skazie moczanowej. Ze względu na obecność w zielu krzemionki, jako lek uzupełniający w leczeniu gruźlicy, miażdżycy naczyń, w celu zwiększenia odporności organizmu. Może być stoso­ wany również w nieżytach żołądka i jelit. Zewnętrznie w postaci okładów, do płukanek jako lek przyspieszający gojenie ran i uszkodzonych miejsc na skórze, do irygacji. Postacie leku Napar. Ziela rdestu ptasiego łyżkę zalać szklanką wrzątku, pozostawić pod przy­ kryciem 10 minut i odcedzić. Pić 2—3 razy dziennie po szklance płynu. Odwar z dodatkiem kruszyny. Ziela rdestu ptasiego łyżkę i kory kruszyny łyżecz­ kę zalać szklanką zimnej wody i gotować 10 minut; odcedzić. Pić 2—3 razy dzien­ nie po szklance odwaru.

Róża dzika Róża polna, róża głogowa, róża cierniowa, róża pospolita, szypszyna, głóg polny (nazwa niewłaściwa) Rosa canina L. — Róża dzika (rodź. Rosaceae)

Krzew kolczasty, występujący na miedzach, przydrożach, w zaroślach, sadzony często w parkach i ogrodach jako żywopłot. Kwiaty różowe lub białe, o miłym zapachu. Owoce czerwone, wysłane włoskami dojrzewają w końcu września i w październiku. Zbiera się je przed pełnym dojrzeniem, w sierpniu i wrześniu, gdy mają barwę intensywnie czerwoną; lub nawet później, gdy wysychają na rza ach, ale przed przymrozkami, ponieważ przy suszeniu rozmarzających owocow znacznie spada ilość najbardziej cennego składnika — witaminy C. surowiec suszy się możliwie szybko i w podwyższonej temperaturze (do 50°).

Róża dzika

Właściwości lecznicze

Surowcem jest owoc (Fructus Rosae) z nasionami lub bez. Skład chemiczny i działanie. Owoce są bogatym źródłem witaminy C (kwas askor­

binowy) i kwasu dehydroaskorbinowego; zawierają również karotenoidy, flawonoidy, garbniki, witaminę Bj, B2, K. Działają moczopędnie, żółciopędnie. przeciwszkorbutowo, jako lek ogólnie wzmacniający.

Zastosow anie. Wartość lecznicza surowca zależy przede wszystkim od witaminy C i flawonoidów. Witamina C owoców róży jest znacznie bardziej wartościowym lekiem od otrzymywanej syntetycznie. Oprócz tego wyciągi z owoców róży działają moczopędnie, zwiększają przepływ żółci w drogach żółciowych. Polecane są w bezsenności i nerwowości. Jako środek ogólnie wzmacniający — szczególnie dla dzieci i osób w wieku podeszłym. Ostrożnie stosujemy przy skłonności do zakrzepów. Postacie leku N apar. Owoców róży łyżkę zalać szklanką wrzątku, pozostawić pod przykryciem

5 minut i odcedzić. Pić 2—3 razy dziennie po szklance płynu. Do naparu można dodać łyżkę soku malinowego. O dw ar. Owoców róży łyżkę zalać 2 szklankami wody, gotować 5 minut, odce­ dzić i odstawić na 12 godzin. Pić 3—5 razy dziennie po pół szklanki odwaru. N alew ka. Owoców róży 50 dag i cukru 25 dag zalać litrem mocnego wina lub wódki, postawić w ciepłym miejscu; po tygodniu zlać i przecedzić. Pić 1—2 razy dziennie po kieliszku (dla osób starszych i w ogólnym osłabieniu). Owoce róży mają duże zastosowanie w przetwórstwie spożywczym do wyrobu win, dżemów i soków, a także preparatów witaminowych i wzmacniających. Z liści można parzyć „herbatę” .

Rumian szlachetny Rumianek rzymski Anthemis nobilis L. — Rumian szlachetny (rodź. Compositae) Roślina trwała, silnie aromatyczna. Koszyczki kwiatowe z białymi kwiatami brzeżnymi i żółtymi wewnętrznymi. Uprawiana i ozdobna.

Właściwości lecznicze Surowcem jest koszyczek rumianu szlachetnego (tylko kwiaty języczkowe z kwiatostanu) — Anthodium Anthemidis (Flos Chamomillae romanae). Skład chemiczny i działanie. W surowcu występuje olejek lotny (w nim chamazulen, farnezen, pinokarwon, estry kwasów), flawonoidy, pochodne kumarynowe, sterole, trójterpeny, gorycz. Wykazuje działanie wiatropędne i rozkurczające, pobudza czynność żołądka. Zastosowanie. Zaburzenia żołądkowo-jelitowe, wzdęcia, niestrawność na tle nerwowym, kolki jelitowe, brak apetytu. Również w stanach zapalnych skóry i błon śluzowych do przemywać, okładów, tzw. nasiadówek. Postać leku Napar. 4 łyżki kwiatów zalać 2 szklankami wrzątku. Po zaparzeniu i odcedzeniu pic ciepły napar 2 razy dziennie lub stosować go zewnętrznie.

Rumian szlachetny

Rumianek pospolity

Rumianek Rumianek apteczny, rumianek zwykły, rumianek lekarski, rumianek pachnący, marunka, kamelki Matricaria chamomilla L. — Rumianek pospolity (rodź. Compositae)

Roślina aromatyczna. Łodyga prosta, rozgałęziona, liście pierzaste, delikatne. Charakterystyczny jest kwiatostan — koszyczek. Składa się z 2 rodzajów kwiatów: żółtych, rurkowych, zebranych w „główkę” i białych — płatków, które ją okalają.

Rumianek pospolity różni się od innych gatunków tym, że dno koszyczka ma wewnątrz puste, a także miłym zapachem. Rumianek rośnie dziko na polach, rumowiskach, ugorach, przy drogach i na łąkach. Ze względu na duże zapotrze­ bowanie w lecznictwie jest również uprawiany, a odmiany uprawiane są bogate w olejek lotny. Czas kwitnienia przypada na okres od maja do pierwszych przy­ mrozków jesiennych.Może być uprawiany w ogrodzie; jest rośliną jednoroczną; nie ma specjalnych wymagań co do rodzaju gleby; siany bywa na wiosnę lub w koń­ cu lata, w miejscach słonecznych i w gliniastej ziemi z domieszką wapnia. Nasiona wysiewać należy na wiosnę, po wzejściu — przerywać co 30 cm. Zbiór przeprowadzamy kilkakrotnie, co 2 dni, w miarę dojrzewania kwiatów, po południu, w dni pogodne. Do zbioru nadają się koszyczki w pełni rozkwitłe; białe płatki nie powinny być stulone ani zwisie. Zebrane koszyczki rozkłada się pojedynczą warstwą na sitach i matach i suszy na strychach lub w szopach. Po wysuszeniu surowiec przechowuje się w miejscu suchym i przewiewnym. Właściwości lecznicze Surowcem jest koszyczek rumianku (Anthodium Chamomillae). Skład chemiczny i działanie. Koszyczki rumianku są źródłem olejku lotnego (jego główny składnik to chamazulen), flawonoidów, związków kumarynowych, choliny i farnezenu. Rumianek działa przeciwzapalnie, wiatropędnie, przeciwskurczowo, odkażająco. Zastosowanie. Zewnętrznie w postaci okładów i przymoczek w różnego rodzaju stanach zapalnych skóry, uszkodzeniach naskórka, w pęknięciach odbytu, opa­ rzeniach słonecznych, w trudno gojących się głębokich ranach, w zapaleniu powiek, spojówek; do płukania pochwy w upławach. rzęsistku pochwowym, zapaleniu warg sromowych — oczywiście, pomocniczo, jeśli zaleci lekarz. Do płukania jamy ustnej i gardła w zapaleniu dziąseł, gardła, anginie. Kąpiel z rumianku z do­ datkiem soli kuchennej dobrze działa w obrzmieniu nóg. Doustnie przetwory rumianku stosuje się w stanach skurczowych żołądka i jelit, w nieżytach, przewlekłym zapaleniu nerek i pęcherza moczowego, w bole­ snym miesiączkowaniu, w schorzeniach alergicznych, jak katar sienny, alergiczne zapalenie spojówek. U niemowląt jako lek wiatropędny i w tzw. kolkach. Postacie leku Napar. Kwiatów rumianku łyżkę zalać szklanką wrzątku. Pozostawić pod przy­ kryciem przez 10 minut; odcedzić. Pić 2—3 razy dziennie po szklance płynu; napar ten należy zużyć w ciągu 3 dni. Napar z dodatkiem mięty. Kwiatów rumianku i liści mięty po łyżce — zmieszać; przyrządzać i stosować jak wyżej. Kataplazm. Kwiatów rumianku — 4 łyżki zalać wrzątkiem (pół szklanki). Rozparzone ziele zawinąć w płótno i przykładać na chore miejsce. Nalewka do płukania, okładów, przymoczek. 2 łyżki kwiatów zalać w słoiku szklanką spirytusu, odstawić na 14 dni, przesączyć. 1—2 łyżeczki nalewki rozpuścić

w szkiance wody do stosowania zewnętrznego; doustnie przyjmować 30 kropli 2—4 razy dziennie. W medycynie lenesansowej rumianek stosowany byl bardzo często i w różnych dolegli­ wościach. Oto. co doradza Stefan Falinirz: .... kwiatki rumiankowe bolenie głowy i oczu oddalają (...Jwoda. w której by wrzał rumianek z bylicą, a tym naparzaj macicy, rzecz przyro­ dzoną pobudza paniom, które mają porodzić czyni łacne, a przez boleści rod~enie( /tym którzy mają mdlą wątroby, sok rumiankowy dany z wódką mleczową uzdrawia wątroby i -imnicę odpędza i tez rumian jest dobry na bolączki... ” Rumianek jest powszechnie używany za granicą (Francja, Wiochy, Portugalia) w postaci „herbaty". Olejek lotny z rumianku ma zastosowanie przy wyrobie likierów oraz farb do malowania na porcelanie.

Ruta Ruta ogrodowa, rutka Ruta grareolens L. — Ruta zwyczajna (rodź. Rutaceae)

Roślina aromatyczna, o silnym zapachu, szarozielona. W Polsce uprawiana jest w ogrodach. Dorasta do wysokości 70 cm; liście ma charakterystyczne, pierzaste, dzielące się na drobniejsze listki. Szczególną cechę ruty stanowią zbiorniki olejku w liściach (stąd zapach rośliny). Gdy na liść spogląda się pod światło, wygląda on, jakby pokłuty szpilką. Kwiaty zebrane są w żółte grona; zakwitają w lipcu i sier­ pniu. Uprawę ruty można prowadzić w miejscach słonecznych, ciepłych, w ziemi żyz­ nej, z dużą domieszką wapnia. Rozmnaża się z nasion, które należy siać do skrzy­ nek w kwietniu. Sadzonki można przesadzać, gdy już dobrze podrosną. Zbiór liści przeprowadzamy wczesnym rankiem, w dzień pogodny, przed zakwitnięciem rośliny, albo po przekwitnięciu (należy pracować w rękawiczkach). Ścina się szczyty pędów i suszy w miejscach zaciemnionych i przewiewnych Po wysuszeniu pędy osmykuje się, odrzucając łodygi. Wysuszone liście powinny być przechowywane w potrójnych torbach papierowych. Uwaga! Świeża ruta powoduje czasem silne wysypki na skórze i zaczerwienienia. Na wysypkę łagodząco działają okłady ze świeżych, zmiażdżonych kwiatów nagietka lub smarowanie oparzonych miejsc maścią tranową. Właściwości lecznicze Surowcem są liście (Folium Rutae). Skład chemiczny i działanie. Surowiec zawiera furokumaryny (psoralen, bergapen, rutamaryna), alkaloidy, olejek lotny, flawonoidy (m.in. rutynę): Działa rozurczająco, uspokajająco i w niewielkim stopniu kurczy macicę (nie wolno stosować ruty w okresie ciąży). Zastosowanie. W stanach skurczowych pęcherzyka żółciowego i przewodów wvch0Nw Ch 7 ułatwiaJ4 przepływ żółci, także w stanach skurczowych dróg moczoycn. W zaburzeniach krążenia u osób starszych (miażdżyca); w zmniejszonym

wydzielaniu soku żołądkowego. Uszczelnia ściany naczyń krwionośnych, zapo­ biegając ich kruchości i łamliwości. Uwaga! Ruta stosowana w dużych dawkach może być toksyczna! Postacie leku

Napar. Ziela ruty łyżeczkę zalać szklanką wrzątku; pozostawić pod przykryciem 20 minut. Pić 2 razy dziennie po szklance płynu.

N ap ar z dodatkiem dziuraw ca. Ziela ruty i ziela dziurawca po łyżeczce zmieszaćprzyrządzić i stosować jak wyżej. W średniowieczu uważano, że już sam zapach ruty działa podniecająco na kobiety, stąd zwyczaj robienia wianków rucianych dla oblubienic. W starym łacińskim dziele pt. O zachowaniu zdrowia czytamy„SJaihetnu tuta światło oczom słabym wraca surowo żuta, goi powiek zapalenie, wstrzemięźliwością mężczyznom wypłaca, u' damach roznieca miłosne płomienie, z mężczyzn czyni aniołów, weseli, oświeca, a nadto tą usługą jeszcze się zaleca, że dobrze uwarzona we studziennej wodzie, zabija pchły i niszczy plemię ich w zarodzie " (przekład F. Chotomskiego)

Serdecznik Lwie serce, lwi ogon. gęsia stopa Leonurus cardiaca L. — Serdecznik pospolity (rodź. Labiatae)

Roślina o kwiatach różowych, mających dolną wargę cętkowaną, purpurowobiałą, z żółtawym odcieniem. Łodyga jest czerwonofiolkowa, wewnątrz na prze­ kroju pusta, czworokątna. Liście, głęboko wcinane, wyrastają parami naprzeciwko siebie, od spodu szare. Roślina wydziela nieprzyjemny zapach. Serdecznik występuje pod płotami, na śmietnikach, rumowiskach, w zaniedba­ nych parkach i ogrodach oraz czasem na brzegach lasów. Ziele zbiera się w początkach kwitnienia. Nie zbieramy roślin, których liście zaatakowane są przez mączniaka (wyglądają jak spryskane wapnem). Ścina się wierzchołki rosimy (do 25 cm) i liście rozetowe tuż nad ziemią. Surowiec wysuszony w warunkach naturalnych, a następnie oczyszczony ze zżółkłych liści i grubych odyg, przechowuje się w kilkuwarstwowych torbach papierowych. Właściwości lecznicze Surowcem jest ziele (Herba Leonuri cardiacae). Skład chemiczny i dziaianie. Ziele jest źródłem kardenolidów, choliny, alkaloidów tsiacnydryny i leonuryny), garbników, saponin, antocyjanów i olejku lotnego. u tr ita Słab° nasercowo' uspokajająco i rozkurczająco, także w bólach brzucha trucie apetytu i zaparciach. seron«tr Wanie- Lek roślinny Polecany u osób w starszym wieku, w schorzeniach £:naCZyni0WyCh ° tag0dnych obJawach - szybkie męczenie się, przyspiep o b u d J ’6 SerCa' kołatallle lfP- Działa również uspokajająco w nadmiernej P budliwosci nerwowej, charakterystycznej dla okresu przekwitania.

szonP

Serdecznik pospolity

Postacie leku Napar. Ziela serdecznika łyżkę zalać szklanką wrzątku; pozostawić pod przykry­ ciem 10 minut, odcedzić. Pić 2 razy dziennie po szklance płynu Napar z dodatkiem głogu. Ziela serdecznika - łyżkę, kwiatów głogu łyżeczkę zmieszać i przyrządzić, jak wyżej.

Skrzyp Skrzyp kartoflowy, jodełka, koński ogon, sosenka, jedlinka polna, chwoszcz, chwo^zczka, krzemionka Equisetum arvense L. - Skrzyp polny (rodź. Eąuisetaceae)

J

kU " ^stępujących w Polsce gatunków skrzypu do celów leczniczych używany skrzyp polny. Jest to pospolity chwast, rosnący na podmokłych łąkach i po­

lach, obrzeżach lasów, w rowach i na ugorach. Skrzyp ma postać jakby malutkich choinek. Łodygi są sztywne, wewnątrz puste, szorstkie z powodu zawartości krzemionki, przy zgniataniu w ręku skrzypią (stąd nazwa skrzyp). Skrzyp zbieramy w końcu czerwca i w lipcu. Wybieramy dzień pogodny. Rośli­ ny muszą mieć barwę jasnozieloną, bez brunatnych, rdzawych plam. Ścina się choinkowate pędy około 10 cm nad ziemią, oczyszcza, suszy w cieniu i przechowuję w suchych i przewiewnych miejscach. Właściwości lecznicze Surowcem są płonę pędy skrzypu polnego (Herba Eąuiseti). Skład chemiczny i działanie. Zawiera flawonoidy (izokwercytrynę, ekwizetrynę), sole mineralne (w dużych ilościach), saponinę ekwizetoninę, kwasy organiczne, garbniki. Działa moczopędnie oraz jest bogatym źródłem soli mineralnych. Zastosowanie. Pomocniczy środek w leczeniu gruźlicy, miażdżycy naczyń, w kamicy nerkowej i pęcherzowej. U ludzi w starszym wieku — celem uzupełnienia mikroelementów i soli mineralnych. Postacie leku Odwar. Ziela skrzypu — 2 łyżki zalać 2 szklankami wody, gotować 15 minut i odcedzić. Pić 2—3 razy dziennie po szklance płynu. Odwar z dodatkiem liści poziomek. Ziela skrzypu — 2 łyżki i liści poziomek — 1 łyżkę zmieszać, przyrządzać i stosować jak wyżej. Można także stosować sok ze świeżego ziela.

Słonecznik Hdianthus annuus L. — Słonecznik zwyczajny (rodź. Compositae) Ojczyzną — Meksyk, w wielu krajach uprawiany, również w Polsce. Roślina roczna, dorastająca do 2,5 m wysokości. Liście szorstkie, sercowate; koszyczki kwiatowe olbrzymie (do 70 cm średnicy). Kwiaty brzeżne — języczkowe żółte, wewnętrzne — rurkowate, białe. Właściwości lecznicze Surowcem jest kwiat (języczkowy) — Flos Helianthi. Skład chemiczny i działanie. W surowcu występują karotenoidy, flawonoidy, alkohole trójterpenowe, betaina, cholina. Działa on łagodnie przeciwgorączkowo i jako lek tzw. gorzki — pobudza apetyt. Zastosowanie. W stanach zmniejszonego wydzielania soku żołądkowego, w cho­ robach przebiegających z gorączką (w przeziębieniach). Zewnętrznie korzystnie działa w krwawych wybroczynach, przy stłuczeniach, krwiakach, uszkodzeniach naskórka.

Postać leku O d ś t e S S n Wa; ŚW,eŻyCh kWlatÓW - 5 łyzek zalać spirytusem (i/2 szklanki). nie do S T ro r ' C'emne m'?JSCe " a dwa ^ ^ n i e . Wycisnąć. Pić 3 razy dzien­ nie po 30 kropli rozpuszczonych w chłodnej wodzie. tech!1wzl0vchCZStii r y UŻywany Jest Jak0 łuszcz jadalny do wyrobu margaryny i do celów

w pr“ " ł i " Sosna P n w s sih e s tr is

L.

—

Sosna zwyczajna (rodź. Pinaceae)

1'owszechnie znane drzewo iglaste, dorastające do 40 metrów wysokości być doknSf kl kU sutrowcow leczniczych i przemysłowych, których zbiór może Naiwiekc? yWdny wy}4 czme z wyrębów lub drzew przeznaczonych do ścięcia. oraz ! 6 Znatf zeme użytkowe mają pączki (szczególnie w postaci tzw. koronek) rdz wierzchołki pędów.

Na starych, bocznych pędach rosną pączki pojedyncze, natomiast u młodych drzew na głównych, a także bocznych pędach znajdują się tzw. koronki — są to pączki zebrane na wierzchołkach, w okółkach, zwykle po 5, z jednym pąkiem pośrodku. Pączki pojedyncze i korony można zbierać zimą, ale najlepszą porą jest wczesna wiosna. Koronę ścina się tuż przy nasadzie. Wiosną z pączków rozwijają si?

m łode pędy. Są one również cenionym surowcem, bogatym w witaminę C. Zbiera się m łode pędy tuż pod nasadą, wybierając nie dłuższe niż 5 cm, pokryte gęsto łuseczkam i i żywicą.

Tak pączki, jak i wypustki (pędy) należy suszyć w pomieszczeniach ogrzewa­ nych do temp. 35°, rozłożone cienką warstwą. Trzecim produktem sosny do użytku leczniczego są wierzchołki tegorocznych pędów, które ścina się latem i suszy, podobnie jak poprzednie. Właściwości lecznicze Surowcem leczniczym są pączki (Gemmae Pini) , pędy (Turiones Pini) i wierzchoł­ ki (Summitates Pini). Skład chemiczny i działanie. Pączki zawierają olejek lotny, gorycz, żywicę, witaminę C, garbniki. Pędy i wierzchołki zawierają olejek lotny (pinen, limonen, octan bornylu). Pączki działają wykrztuśnie, napotnie i łagodnie moczopędnie. Pozo­ stałe surowce — również wykrztuśnie oraz przeciwskurczowo i antyseptycznie. Zastosowanie. Przetwory polecane są w schorzeniach górnych dróg oddecho­ wych (szczególnie u dzieci i u osób starszych), w tzw. chorobach przeziębienio­ wych. Nalewki i odwary z sosny dodawane do kąpieli są środkiem oczyszczającym skórę i odświeżającym. Postacie leku Nalewka. 100 g świeżo zebranych pąków-lub młodych pędów zalać 1 litrem białego wina. Pić 3 razy dziennie po kieliszku, po jedzeniu (w wiosennych zaburzeniach przemiany materii). Syrop. 60 g zmiażdżonych pączków zalać na 1 godzinę 50 g wódki; następnie zalać 1 litrem wrzącej wody. Po 6 godzinach wsypać taką samą ilość cukru, prze­ cedzić i gotować (w podwójnym naczyniu) aż do otrzymania syropu. Pić 4—5 łyżek dziennie. Odwar. 60 pączków lub igieł zalać 1 litrem wody; gotować (do inhalacji). Produkty sosny mają duże zastosowanie w przemyśle, ale przede wszystkim drewno — jako trwale i żywiczne — używane jest na budulec i wyroby stolarskie, także do vyrobu celulozy i na opal. Przez suchą destylację korzeni otrzymuje się terpentynę, kalafonię, smolę i in.; z igliwia wydobywany jest olejek. Dawniej w Polsce, a obecnie jeszcze i dziś w wielu krajach, np. w Niemczech, wyrabiano z igieł sosnowych tzw. wełnę leśną. Po wygotowaniu igieł w alkalicznej wodzie suszono je i następnie umieszczano w materacach przeznaczonych dla osób cierpiących na reumatyzm. Woda była też wykorzystywana do kąpieli w podagrze i reumatyzmie. W dawnym lecznictwie ludowym gotowano szyszki i pączki sosny w serwatce i leczono ni ni reumatyzm, szkorbut i gruźlicę. W słowiańskich obrzędach szyszki sosny były ofiarowywane Bachusowi podczas świąt >w rytualnych ucztach.

Szakłak Szakłak ciernisty, jeleni róg Rhamnus cuthartica L. — Szaklak pospolity (rodź. Rlia nnaceae)

Ciernisty krzew, wyrastający czasem do wysokości drzewa. Kwiaty ma drobne, zielonkawe, zakwitające w maju i czerwcu. Owocem — jagoda czarna, wewnątrz zielona; liście jajowate, ząbkowane. Szakłak występuje w lasach, zaroślach i na zboczach. Korę zbiera się wczesną wiosną z kilkuletnich gałązek, według ogólnie przyję­ tych zasad. Rozkłada się ją na powietrzu warstwą 10—15 cm i często przewraca.

Wysuszoną korę oczyszcza się i pakuje do worków, które trzeba przechowywać w przewiewnym miejscu. Owoce zbieramy, gdy są już w pełni dojrzałe. Do suszenia (w temperaturze podwyższonej) rozkładamy owoce pojedynczą warstwą. Wysuszony surowiec oczyszczamy i przechowujemy w opakowaniach półszczelnych, gdyż łatwo chłonie wilgoć. Surowiec bywa często atakowany przez szkodniki. Właściwości lecznicze Surowcem jest owoc (Fructus Rhamni catharticae) i kora (Cortex Rhamni catharticcie). Skład chemiczny i działanie. W owocach występują antrazwiązki — glikozydy antrachinonowe (glukofrangulina, frangulina), glikozydy antranolowe, wolne antranole i antrachinony. Także związki fiawonoidowe, cukry i sole mineralne. Kora zawiera antrazwiązki, garbniki i flawonoidy. Surowce działają przeczyszczająco oraz łagodnie żółciopędnie. Kora, mimo że zawiera więcej antrazwiązków niż owoce, działa jednak o wiele od nich słabiej. Zastosowanie. Długotrwałe zaparcia, osłabiona perystaltyka jelit, pobudzanie wątroby do wydzielania żółci. Postać leku Odwar. Owoców szakłaku — 2 łyżki zalać szklanką wrzątku, odstawić pod przy­ kryciem na 10 minut, odcedzić. Pić szklankę odwaru przed snem. Łyżeczkę rozdrobnionych owoców zmieszać z miodem lub powidłami śliwko­ wymi. Zjeść przed snem.

Szałwia Salvia officimlis L. — Szałwia lekarska (rodź. Labiatae)

Szałwia uprawiana jest w Polsce od kilkuset lat. Przypisywano jej zawsze duże właściwości ecznicze i uważano za lek1uniwersalny. Powstało nawet przysłowie, że „śmierć tego nie ubodzie, u kogo szałwia w ogrod/ie".

Jest to silnie rozgałęziona krzewinka, dochodząca do 60 cm wysokości, o dużych fiołkowych kwiatach i szarozielonych, kosmatych, jajowatych liściach. Liście wydzielają silny zapach, podobny do zapachu kamfory. Szałwię uprawia się w ogrodach, choć często w czasie ostrych mrozów wymarza (roślina kilkuletnia), wymaga stanowiska słonecznego, osłoniętego, gleby żyznej, bogatej w wapń, średnio wilgotnej. Rozmnaża się z nasion, wysiewanych w marcu do skrzynek, kt ^ e®e*aJywn'e — przez sadzenie zielonych pędów wierzchołkowych w inspeae oraz przez podział dorosłych roślin (wiosną). W czasie ostrych mrozów szałwię trzeba zabezpieczyć przez przykrycie.

Szałwia lekarska

Liście zbiera się z roślin uprawianych już w pierwszym roku na jesieni, a w drugim i następnych, w maju i czerwcu przed zakwitnięciem, a następnie na jesieni, od września do przymrozków w dni pogodne, zaraz po obeschnięciu rosy. Liście suszy się rozłożone cienką warstwą w temperaturze do 3 5 \ przechowuje się w wor­ kach, w suchym pomieszczeniu.

Właściwości lecznicze Surowcem są liście (Folium Sahiae).

Skład chemiczny i działanie. W liściach występuje olejek lotny (zawierający tujon, pinen, cyneol, kamforę), garbniki, trójterpeny, gorycz pikrosalwina, witamina B,, kwas nikotynowy. Przetwory działają antyseptycznie, przeciwzapalnie, osłaniająco, przeciwcukrzycowo, wzmagają krwawienia miesiączkowe. Zastosowanie. Liście szałwii pobudzają wydzielanie soku żołądkowego, regu­ lują perystaltykę jelit, łagodzą wzdęcia, bóle brzucha, zmniejszają biegunkę; odwary obniżają poziom cukru we krwi (działanie przeciwcukrzycowe). Także stosowane są w zaburzeniach wątrobowych, przy nadmiernym poceniu się. Zewnętrznie — do płukania jamy ustnej i gardła w stanach zapalnych, w ropnym zapaleniu dziąseł, w postaci okładów na trudno gojące się rany. Podawanie szałwii w zbyt dużych ilościach i przez dłuższy czas może wywołać nudności, wymioty itp. objawy. Postacie leku Napar. Liści szałwii łyżkę zalać szklanką wrzątku; pozostawić pod przykryciem 10 minut i odcedzić. Pić 2—4 razy dziennie po pół szklanki płynu. Napar z dodatkiem rumianku. Liści szałwii i kwiatów rumianku po łyżce. Przy­ rządzać i stosować, jak wyżej. Napar do użytku zewnętrznego. Liści szałwii 2 Kżki zalać szklanką wrzątku, pozostawić pod przykryciem 10 minut i odcedzić. Używać do płukania lub okładów. We wspomnianym już łacińskim dziele pt. O zachowaniu zdrowia znajdujemy następującą wzmiankę o szałwii: ,,Szal wija wzmacnia nerwy i rąk leczy drżenie. Febry silną przemogą, ciała bezwladnienie. Z pierwiosnkami, lawendą i bobrowym strojem. I rzeżuchą, obdarza, zdrowiem i spokojem. Za tak przeważną, znaczną przysługę i wielką Szalwiję zwać poczęto słusznie zbawicielką"

(przekład F. Chotomskiego)

Świetlik Świetlik lekarski, ptasie oczka, świeczki, złodziej mleczny Euphrasia rostkoriana Hayne — Świetlik łąkowy (rodź. Scrophulariaceae)

Roślina roczna, obficie rozgałęziona. Liście ciemne, niewielkie, -ząbkowane. Kwiaty białe z fioletowymi żyłkami i z żółtą plamką na dolnym płatku. Kwiat Przypomina wyglądem rozwarte wargi. Na tle zieleni kwiaty wyglądają jak świecz­ ki lub świetliki — stąd ich nazwa.

Występuje na wilgotnych łąkach, wzgórzach, pastwiskach, w zaroślach i rzad­ kich lasach. Żyje pólpasożytniczo na korzeniach niektórych roślin łąkowych. Kwiaty zbiera się w czerwcu i lipcu, w pełni rozkwitu. Roślinę ścinamy tuż pod rozgałęzieniem. Nie należy zbierać roślin mokrych, nie uciskać ich i nie łamać, gdyż łatwo czernieją. Surowiec łatwo pochłania wodę,- trzeba go więc szybko suszyć, najlepiej w temp. 30 3ub*w warunkach naturalnych, ale przy silnym przewiewie. Wysuszony i oczyszczony surowiec przechowuje się w potrójnych torbach pa­ pierowych. Właściwości lecznicze Surowcem jest ziele (Herbu Euphrasiae). Skład chemiczny i działanie. W surowcu występuje glukozyd aukubina, garbniki, cukry, żywice, olejek lotny. Wywiera działanie przeciwzapalne i ściągające. Zastosowanie. Stosuje się surowiec głównie zewnętrznie w chorobach oczu — zapaleniu spojówek, przy światłowstręcie, nadmiernym łzawieniu, szybkim męcze­ niu się wzroku — w postaci przemywać i okładów. Postacie leku Odwar. Ziela świetlika łyżkę zalać szklanką letniej wody, wymieszać i ogrzewać pod przykryciem przez pół godziny (nie dopuszczając do wrzenia), następnie przecedzić. Pić 2 razy dziennie po pół szklanki płynu. Kataplazm. Ziela świetlika 4 łyżki zalać szklanką wrzątku. Rozparzone ziele zawinąć w płótno (używać jako kompresy). Do plukań stosować odwar po odcedzeniu.

Tasznik Tobołki pastusze, kaszka, bydelnik, sumki pastusze, kaletka pasterska Capsella bursa-pasloris L. Med. — Tasznik pospolity (ro Iz. Cruciferae)

Pospolity, trudny do wytępienia chwast, występujący na polach, pastwiskach, ugorach, pod płotami. Na wiosnę wypuszcza rozetę liści przyziemnych, później prostą łodygę dochodzącą do pól metra wysokości. Kwiaty białe, drobne, zebrane na szczycie; po przekwitnięciu tworzą one sercowate owocki, przypominające kształtem dawne torby pastusze (stąd nazwa). Ziele zbiera się na początku kwitnienia, a więc w kwietniu i w maju, ścinając roślinę nad ziemią wraz z liśćmi rozetowymi. Po oczyszczeniu ziele suszy się w wa­ runkach naturalnych, w cieniu lub w temp. podwyższonej do 30 . W Niemczech i Austrii z tasznika przyrządza się zupy. jarzynę i sałatki.

Tasznik pospolity

Właściwości lecznicze Surowcem jest ziele (Herbu Bursae pastoris). Skład chemiczny i działanie. Ziele zawiera związki flawonoidowe, aminy (hista­ minę i tyraminę), cholinę, acetylocholinę, kwasy organiczne i inne. Działa przeciwkrwotocznie.

Zastosowanie. Przede wszystkim w obfitych, przedłużających się krwawieniach miesiączkowych (stosować po uzgodnieniu z lekarzem), pomocniczo — w upor­ czywych krwawieniach z nosa. Postacie leku Leki przyrządza się tylko na zimno. Macerat. Ziela tasznika łyżkę zalać szklanką letniej wody..Odstawić na 5 godzin; przecedzić. Pić 3—5 razy dziennie po szklance płynu. Wyciąg z dodatkiem krwawnika. Ziela tasznika i ziela krwawnika po łyżce zmieszać i przyrządzać oraz stosować, jak wyżej. Sok. Świeżego ziela tasznika 10 dag zmiażdżyć w moździerzu lub w maszynce do mielenia mięsa. Wyciśnięty sok pić 2—3 razy dziennie po łyżce stołowej.

Tatarak Ajer. łabuzie. tatarczuch, szuwar, bluszcz, łącz. tatarskie ziele, kalmus Acorus calamus L. — Tatarak zwyczajny (rodź. Araceae)

Tatarak pochodzi z Azji środkowej, do Europy został prawdopodobnie przeniesiony przez Tatarów. W polskim piśmiennictwie jest wymieniony już w X V I wieku przez Marcina z Urzę­ dowa i Syreniusza.

Roślina trwała o grubych, czołgających się. silnie rozgałęzionych kłączach i kolbowatym kwiatostanie, występująca masowo na brzegach wód (jeziora, stawy, rzeki) i na podmokłych łąkach. Kłącze tataraku zebrane wiosną ma najlepsze działanie lecznicze. Rośliny wyciąga się z wody, odcina części nadgniłe i nadziemne. Po opłukaniu surowiec rozkłada się i lekko podsusza. Kłącze należy okorować, pokroić i suszyć w tempe­ raturze podwyższonej do 40 lub w warunkach naturalnych na słońcu. Zapach kłącza jest silny, aromatyczny, smak lekko palący, gorzki. Właściwości lecznicze Surowcem jest kłącze (Rhizoma Calami). Skład chemiczny i działanie. Kłącze jest przede wszystkim źródłem olejku lotnego, w skład którego wchodzą seskwiterpeny. terpeny, ketony, azarony, metyloeugen°I- poza tym gorycze, garbniki, śluzy, skrobia. Działa słabo moczopędnie, reguuJe wydzielanie soków trawiennych, pobudza apetyt, działa ściagająco i przeciw­ zapalnie. Zastosowanie. Lek roślinny polecany w przewlekłych schorzeniach przewodu P° k®rmoweg° — w niestrawności i nieżycie żołądka, w nadkwaśności treści żołądkowej, owrzodzeniu żołądka. Stosowany do płukania jamy ustnej i gardła agodzi stany zapalne działa ściągająco, łagodzi bóle zębów.

Postać leku Napar. Kłącza tataraku łyżkę zalać szklanką wrzątku; trzymać pod przykryciem 10 minut i odcedzić. Pić 2—3 razy dziennie przed jedzeniem po pół szklanki naparu. Żucie kłącza tataraku łagodzi ból zębów. Kłącze tataraku używane jest do wyrobu środków kosmetycznych i likierów. Dawniej liście służyły jako podkładka przy pieczeniu Chleba na wsi. Jeśli chodzi o tradycje ludowe, to na wsi zachował się zwyczaj zdobienia tatarakiem wnętrz domów na Zielone Świątki-

Topola czarna

Topola Topola nadwiślańska, sokora Populus nigra L. — Topola czarna (rodź. Salicaceae)

iJrzewo o wysokości 15—30 metrów. Korona luźna, rozpostarta, kora ciemnoninatna, liście szerokie. Owocem jest torebka pękająca, z dwiema klapami, opola w y k u j e nad brzegami wód, w lasach liściastych, często bywa sadzona. Do ■ toPoilyczarneJ zbiera się wczesną wiosną — gdy zaczynają pęcznieć — P ścięciu gałęzi, i suszy — rozłożone pojedynczą warstwą w temp. do 30°.

Właściwości lecznicze Surowcem są pączki (Gemmae Populi). Podobnego surowca dostarcza topola osika ( Populus tremula). Skład chemiczny i działanie. W surowcu występują związki salicylowe (salicyna, populina, salicylopopulina). flawonoidy, olejek lotny, garbniki, woski i żywice. Działa moczopędnie, napotnie i odkażająco. Zastosowanie.' Lek roślinny polecany w stanach zapalnych dróg moczowych, w skazie moczanowej — zwiększa wydalanie moczu, obniża poziom kwasu moczo­ wego we krwi. także w przewlekłej chorobie reumatycznej u osób w wieku po­ deszłym. Zewnętrznie — przyspiesza gojenie ran, leczy stany zapalne skóry, polecany w żylakach odbytu (hemoroidy). Postać leku Napar. 15—30 g pączków zalać 1 litrem wrzącej wody lub słodkiego wina; odcedzić po 30 minutach. Pić 1—3 szklanki dziennie. Zewnętrznie można stosować zmiażdżone pączki, które przykłada się na chore miejsce. Drewno topoli czarnej używane jest w stolarstwie, do wyrobu zapałek i celulozy. Dawniej odwarem z pączków' topolowych farbowano wełnę na żółty kolor.

Tym ianek Thymus vulguris L. — Tymianek pospolity (rodź. Labiatae)

Rośnie najczęściej dziko na leśnych polanach, wyrębach, na miedzach i w suchych rowach. Jest również uprawiany w dzielnicach południowych Polski (w innych łatwo wymarza) na słonecznych, piaszczystych miejscach. Rozmnażany jest głów­ nie przez siew do gruntu lub inspektów. Tymianek ma przyjemny zapach, szczególnie silny przy roztarciu. Drobne kwia­ ty, koloru różowoliliowego, zebrane są na szczycie łodygi. Łodyga jest owłosiona, szara, liście ma drobne, z brzegami podwiniętymi do góry. Roślinę zbiera się na początku zakwitania, ścinając ostrożnie części szczytowe (by nie wyrwać korzeni), 5 cm ponad ziemią. Suszyć w miejscu przewiewnym. Właściwości lecznicze Surowcem jest ziele ( Herba Thymi). Skład chemiczny i działanie. Głównym składnikiem surowca jest olejek lotny, który zawiera tymol, linalol. terpineol, borneol, cyneol i octan bornylu. Poza tym garbniki, kwasy — kawowy, chlorogenowy, ursolowy, flawonoidy i inne. Działa silnie wykrztuśnie, odkażająco i ściągająco.

Zastosowanie. Pobudza wydzielanie śluzu z oskrzeli, ułatwia odkrztuszanie, Ugodzi napady kaszlu — stąd jego zastosowanie w schorzeniach górnych dróg oddechowych. Zewnętrznie stosowany jest do płukania jamy ustnej i gardła (angina).

Postacie leku Napar. Ziela tymianku — łyżkę zalać szklanką wrzątku, pozostawić pod przykry­ ciem 10 minut i odcedzić. Pić 2—3 razy dziennie po kieliszku lub stosować napar do płukania. Napar z dodatkiem anyżu. Ziela tymianku — łyżkę, owoców anyżu — łyżeczkę zmieszać, przyrządzić jak wyżej, dodać 2 łyżki miodu lub syropu. Pić 2—3 razy dziennie po 1 kieliszku płynu. Tymianek jest używany również jako przyprawa; olejek tymiankowy stosowany jest w przemyśle spożywczym i chemicznym.

Tysiącznik Tysiącznik pospolity, centuria, żółć ziemna, goryczka czerwona Centaurium umbellatum — Centuria pospolita (tysiącznik) — (rodź. Gentianaceae)

Niewielka, pospolita roślina występująca w całym kraju na łąkach, miedzach i przydrożach. Kwitnie od lipca do września. Łatwa do rozpoznania po małych, żywo różowych kwiatkach, zebranych na szczycie łodygi. Tysiącznik można rów­ nież uprawiać w ogrodzie. Jest rośliną dwuletnią, w pierwszym roku wydaje małą rozetę liści, w drugim — łodygę z drobnymi liśćmi oraz kwiaty i nasiona. Siać należy tysiącznik zaraz po dojrzeniu nasion, w miejscach słonecznych, o średniej wilgotności. Nasiona zmieszać z piaskiem (10 części), siać do gruntu wilgotnego, ugniecionego, z domieszką próchnicy. Nasion nie przysypywać ziemią, a jedynie nakryć jodłowymi gałęziami, aby ich wiatr nie wywiał z ziemi. Zbiór tysiącznika ze stanowisk naturalnych jest zabroniony. Surowiec z roślin uprawianych zbieramy na początku kwitnienia rośliny, kiedy dolne liście jeszcze nie żółkną i nie wysychają. Ścina się całą roślinę wraz z liśćmi rozetowymi, rozpo­ ścierającymi się tuż nad ziemią. Zebrane ziele suszymy i przechowujemy zawie­ szone w pęczkach. Właściwości lecznicze Surowcem jest ziele (Herba Centaur ii). Skład chemiczny i działanie. Występują w nim gorycze (gencjopikryna, erytrocen.tauryna), alkaloid (gencjanina), żywice, cukry, kwas oleanolowy o właściwościach saponinowych. Zwiększa wydzielanie soków żołądkowych, śliny, wzmaga apetyt; krótkotrwale obniża ciśnienie krwi. Zastosowanie. W schorzeniach żołądka na tle upośledzonego wydzielania soku żołądkowego, braku apetytu; pomocniczo — w kamicy żółciowej.

Postać leku

N. ^ r-Łyżkę ziela zalać szklanką wrzątku, trzymać pod przykryciem 10 minut, °dcedzić. Pić 2 razy dziennie po szklance płynu. _

Wierzba Wierzba, wiklina Sali.x alba L. — Wierzba biała; Salix fragilis L. — Wierzba krucha; Sali.x pentundra L. — Wierzba pięciopręcikowa (rodź. Salicaceae)

Wszystkie trzy gatunki występują u nas pospolicie jako drzewa lub krzewy. Wierzba występuje najczęściej nad brzegami wód, w wilgotnych lasach i przydrożach. Korę zbiera się na wiosnę, gdy tylko w roślinie ruszą soki (zebrana wczesną wiosną ma silniejsze właściwości lecznicze niż ze zbioru letniego). Ścina się pędy (z odciętych gałęzi) średnicy około 2 cm. Korę należy naciąć w sposób opisany w części ogólnej (por. s. 196). Następnie suszy się ją na słońcu. Właściwości lecznicze Surowcem jest kora (Cortex Salicis). Skład chemiczny i działanie. Kora wierzby zawiera glukozydy fenolowe (salikortyna, salicyna), flawonoidy (izosalipurpozyd), garbniki. Najważniejsze znaczenie ma salicyna, która w ustroju rozpada się do kwasu salicylowego, działającego przeciwgorączkowo, odkażająco, przeciwbólowo i przeciwreumatycznie. Flawo­ noidy działają rozkurczająco, moczopędnie i uspokajająco, a garbniki ściągająco. Zastosowanie. Schorzenia reumatyczne, w chorobach gorączkowych, w bólach stawowych i mięśniowych, migrenie, bezsenności, nieżytach jelit i biegunce. Zewnętrznie — na trudno gojące się rany, bakteryjne zakażenia skóry, w nad­ miernym poceniu nóg. Postacie leku Odwar. Kory wierzbowej łyżkę zalać szklanką wrzątku, gotować 10 minut i odcedzić. Pić 2—3 razy dziennie po szklance odwaru lub stosować do okładów, kąpieli nóg itp. Odwar z dodatkiem malin. Kory wierzby i owoców malin po łyżce, przyrządzić jak wyżej. Pić 2—5 razy dziennie po pół szklanki płynu. Gałązki wierzby mają zastosowanie w koszykarstwie i wikliniarstwie, łyko służy do wyro­ bu sznurów, a odwary barwią tkaniny na różne kolory — w zależności od gatunku wierzby.

Żywokost Kosztywał, żywy gnat Symphytum officinale L. — Żywokost lekarski (rodź. Boraginaceae)

Wysoka, szorstko owłosiona roślina o dużych liściach i kwiatach dzwonkowatych zwisających, fioletowych, czasem różowych lub białych, zebranych w duże grona Żywokost występuje na wilgotnych łąkach, nad brzegami wód i w rowach Może być również uprawiany. Jest rośliną wieloletnią. Lubi miejsca słoneczne lub połciemste, ziemię bardzo urodzajną, wilgotną, niezbyt ciężką. Rozmnażany bywa z kawałków korzeni, które sadzić należy 5—7 cm głęboko. Korzeń żywokostu zbieramy jesienią lub wczesną wiosną. Po wykopaniu korzenie myje się, potem odkrawa części nadgniłe i sczerniałe. Suszy się w temperaturze podwyższonej (do 50°). Wysuszony surowiec należy przechowywać w suchym miejscu w półszczelnym opakowaniu. Właściwości lecznicze Surowcem jest korzeń (Radix Symphyti). Skład chemiczny i działanie. W korzeniu występuje alantoina, śluz, alkaloidy — cynoglossyna, konsolidyna, kwasy — chlorogenowy, kawowy, żywice, skrobia, sacharoza asparagina i inne. Przyspiesza gojenie i ziarninowanie ran, zwiększa liczbę białych krwinek, osłania błonę śluzową oskrzeli. Zastosowanie. Polecany w schorzeniach przewodu pokarmowego (owrzodzenie żołądka i jelit), górnych dróg oddechowych, uporczywym kaszlu. Zewnętrznie — w źle gojących się ranach, owrzodzeniach skóry, oparzeniach i odmrożeniach, pomocniczo w zapaleniu szpiku. Postacie leku Odwar. Korzeni żywokostu łyżeczkę zalać szklanką wody i gotować 15 minut, ric 3— 5 razy dziennie po pół szklanki płynu. Odwar do użytku zewnętrznego. Korzeni żywokostu 2 łyżki zalać wrzątkiem (poł szklanki) i zagotować. Zawinąć w płótno i przykładać na chore miejsce. Okład zmieniać 2 razy dziennie. Młode pędy i liście żywokostu są jadalne; stanowią też cenną paszę dla bydła, szczególnie młodego, gdyż pobudzają wzrost.

Żywokost lekarski

Część III

Stosowanie ziół

Zioła przeciwartretyczne i przeciwreumatyczne Polecane są w dolegliwościach reumatycznych, artretycznych, podagrze, rwie kulszowej i w różnego rodzaju nerwobólach, szczególnie w obrębie mięśni i stawów. Stosujemy ziele rdestu ptasiego, ziele skrzypu, liść melisy, korzeń mniszka, korę wierzby, kwiat bzu czarnego, liść brzozy, liść pokrzywy, ziele fiołka trójbarwne­ go, kwiat rumianku, owoc jarzębiny, kwiat więzówki, liść porzeczki czarnej, ziele drapacza lekarskiego, owoc maliny, kwiat głogu. Zalecenia dodatkowe. Osoby cierpiące na tego rodzaju dolegliwości powinny wystrzegać się wilgoci i zimna, nagłych zmian temperatury, przemęczenia nerwo­ wego i fizycznego, braku snu, nosić ciepłą odzież, a w diecie uwzględniać w dużych ilościach jarzyny i owoce.

Zioła przeciwbiegunkowe Stosujemy je w ostrych i przewlekłych nieżytach jelit i żołądka, wzdęciach, odbijaniach, niestrawności, przedłużającej się biegunce. Zalecane są: kwiat rumianku, liść szałwii, liść mięty pieprzowej, owoc czarnej jagody, ziele serdecznika, ziele jaskółczego ziela*, korzeń żywokostu, kłącze pięciornika, kora dębu. Zalecenia dodatkowe. Przy długo trwającej biegunce stosowanie ziół może być tylko leczeniem uzupełniającym. Nie zapominamy również o przestrzeganiu odpowiedniej diety — lekko strawnej, bogatej w witaminy B i C. Należy spożywać kleiki, kaszki, czerstwe białe pieczywo, gorzką herbatę, masło, gotowane chude mięso, kisiele i galaretki, przestrzegać zasad higieny osobistej.

Zioła przeciwgorączkowe Stosowane są najczęściej w przeziębieniu, w bólach stawowych i mięśniowych, anginie, grypie, katarze. Surowcami tymi są: kwiat rumianku, owoc maliny, kwiat bzu czarnego, kwiat lipy, kora wierzby, ziele fiolka trójbarwnego, liść brzozy, owoc dzikiej róży. * Nie stosujemy u chorych na jaskrę.

Zalecenia dodatkowe. Dieta lekko strawna, bogata w ciepłe płyny — kompoty, herbatę z cytryną, z sokiem malinowym.

Zioła przeciw hemoroidom Mogą być stosowane zewnętrznie do tzw. nasiadówek i okładów na hemoroidy, w postaci odwarów z kory dębu, ziela skrzypu, korzenia kozłka, kłącza pięciornika, kwiatu rumianku, liścia szałwii, kory wierzby, kory kaliny koralowej. Do picia po­ lecany jest stabilizowany wyciąg kasztanowca (do nabycia w aptece), poza tym ziele krwawnika, ziele rdestu ostrogorzkiego, kora kruszyny, liść melisy, kwiat arniki. Zalecenia dodatkowe. Unormowany tryb życia, dużo ruchu na świeżym powie­ trzu, gimnastyka. Należy dbać o regularne wypróżnienia. Spożywać dużo jarzyn i owoców, szczególnie surowych, razowe pieczywo. Unikać potraw ostrych i mocno słonych, alkoholu, kawy prawdziwej, ograniczać palenie tytoniu.

Zioła przeciwkrwotoczne W zasadzie stosujemy je w porozumieniu z lekarzem. W niewielkich krwawieniach z nosa, w przedłużających się zbyt obfitych miesiączkach polecane jest ziele krwawnika, ziele tasznika i ziele jemioły. Zalecenia dodatkowe. Spożywanie owoców i jarzyn.

Zioła przeciwmiażdżycowe Leczenie miażdżycy przeprowadzamy, oczywiście, pod kierunkiem lekarza. Sto­ sujemy kwiat głogu, liść ruty, ziele jemioły, cebulę czosnku, korę kruszyny, ziele

fiołka trójbarwnego. Zalecenia dodatkowe. Regularny tryb życia, dieta lekko strawna, regularne wypróżnienia. Należy ograniczyć picie mocnej herbaty, prawdziwej kawy oraz palenie tytoniu. Niewskazane są silne wzruszenia i duże wysiłki fizyczne.

Zioła przeciwzapalne i odkażające Stosujemy je w ostrych krwawieniach z dziąseł, w ropniach okołozębowych 1 próchnicy zębów. Są to następujące zioła: liść mięty pieprzowej, liść szałwii, ziele tymianku, ziele macierzanki, kora wierzby, ziele pięciornika. W nieżycie gardła i krtani zaleca się płukanie gardła naparem z kwiatu rumianka lub odwarem mieszanki ziołowej: 1 łyżeczka liścia ślazu, pół łyżeczki owocu kopru i pół łyżeczki owocu anyżu. Zalecenia dodatkowe. Należy dbać o higienę jamy ustnej oraz kontrolować

stan zębów — przynajmniej raz na pół roku.

»

Zioła przeczyszczające Stosujemy je w nawykowych zaparciach, w otyłości, wzdęciach, zaburzeniach trawienia, w złej przemianie materii. Są to : kora i owoc kruszyny, kłącze rzewienia, owoc bzu czarnego, aloes, liść mięty pieprzowej, kłącze perzu, owoc kopru włoskiego. Zalecenia dodatkowe. Regularny tryb życia, zęste spacery, uprawianie sportów. Dieta bogata w jarzyny, pieczywo pszenno-razowe. Na czczo dobrze jest zjeść kilka suszonych, uprzednio namoczonych śliwek lub kilka łyżeczek rozgniecionych nasion lnu, popijając je wodą.

Zioła stosowane w chorobach kobiecych Najczęściej stosujemy je (po uprzednim uzgodnieniu z lekarzem) w zapaleniu sromu, świądzie pochwy, opryszczce i owrzodzeniu sromu, w uplawach, a także przy bolesnym miesiączkowaniu. Polecane są: kwiat rumianku rzymskiego, kwiat nagietka, kora dębowa, kwiat jasnoty białej, liść babki, liść orzecha włoskie­ go, kwiat dziewanny, ziele macierzanki, liść szałwii, kora kaliny koralowej, kłącze pięciornika, ziele krwawnika, pączki brzozy, kwiat lawendy, kwiat malwy, liść ruty. Zalecenia dodatkowe. Dbałość o higienę osobistą narządów rodnych.

Zioła stosowane w chorobach nerek i pęcherza Łagodzą ostre i przewlekłe stany zapalne dróg moczowych; poleca się stosowanie: owocu jałowca, ziela skrzypu, ziela fiołka trójbarwnego, korzenia lukrecji, liścia mącznicy, liścia poziomki, liścia pokrzywy, nasienia pietruszki. Zalecenia dodatkowe. Ograniczenie w pożywieniu soli i ostrych przypraw. Nie wolno pić alkoholu.

Zioła stosowane w chorobach płuc i oskrzeli Jako leki wykrztuśne zalecane są: ziele kopytnika, liście i korzeń prawoślazu, owoc anyżu, kwiat i, liść podbiału, owoc kopru włoskiego, pączki sosnowe, korzeń lukrecji, kwiat lawendy, korzeń biedrzeńca, kwiat dziewanny, ziele hyzopu, korzeń mydlnicy, ziele macierzanki, korzeń żywokostu, ziele tymianku. Surowce te stosuje się w postaci odwarów i naparów. Przy niewielkim i krótko trwającym krwiopluciu polecany jest odwar z ziela rdestu ostrogorzkiego. W zapaleniu oskrzeli oprócz stosowania roślinnych ziół wykrztuśnych, polecane są również inhalacje (wziewania). Do garnka wlewamy 2 litry wody, doprowadzamyją do wrzenia i dodajemy do niej 6 kropli olejku sosnowego lub terpentynowego, mieszamy. Pochylamy się nad naczyniem z głową osłoniętą ręcznikiem i powoli wdychamy wydzielającą się parę.

W dychawicy oskrzelowej stosuje się korzeń biedrzeńca, kwiat dziewanny, korzeń kopytnika, ziele macierzanki, ziele tymianku. Gotową mieszanką przeciwastmatyczną jest Astmosan (do nabycia w aptekach) w postaci papierosów, tytoniu lub proszku. Zawiera on w swym składzie liść pokrzyku, liść lulka czarnego i liść bielunia dziędzierzawy. Aby zapobiec napadowi duszności lub przerwać mały napad astmy, wdycha się dym z zapalonego papierosa lub fajki, albo z zapalonego proszku (np. na spodeczku). Chory wdychając dym, kiedy czuje, że zbliża się napad duszności, może złagodzić przebieg i skrócić czas jego trwania. Zalecenia dodatkowe. Osobom cierpiącym na te dolegliwości zaleca się picie du­ żych ilości płynów, unikania pomieszczeń zadymionych i źle przewietrzanych, przesyconych dymem tytoniowym.

Zioła stosowane w chorobach serca Stosujemy w osłabieniu mięśnia sercowego (szczególnie u osób starszych), w nerwi­ cy serca („bicie" i „bóle serca” , „uderzenia gorąca” ) — kwiat głogu, ziele miłka wiosennego, ziele konwalii majowej, ziele serdecznika, ziele jemioły, ziele skrzypu, owoc dzikiej róży. Zalecenia dodatkowe. Dieta lekko strawna — zawsze świeże potrawy, dużo owoców i warzyw. Nie wolno pić alkoholu. Płyny przyjmować w ilości nie przekra­ czającej 1,5 litra na dobę. Ograniczyć ilość soli (chlorku sodowego) w pożywieniu.

Zioła stosowane w chorobach wątroby i dróg żółciowych Napary ze stosowanych ziół poprzez ich działanie żółciotwórcze. żółciopędne, przedwskurczowe, moczopędne i ułatwiające wypróżnienie działają na wątrobę odtruwająco. Zalecane jest ziele dziurawca, ziele fiołka trójbarwnego, ziele drapacza, ziele krwawnika, liść mięty pieprzowej, kwiat rumianku, kora kruszyny, kłącze perzu, ziele rdestu ptasiego, liść pokrzywy, kwiatostan kocanek, kwiat lipy, korzeń mniszka, ziele piołunu, ziele tysiącznika, ziele glistnika, liść melisy, korzeń lukrecji, owoc kolendra, liść ruty, korzeń mydlnicy, kwiat lawendy, owoc jałowca. W kamicy żółciowej zalecane jest częste picie naparów z korzenia mniszka, owotu kopru włoskiego, kory kruszyny, liścia ruty, ziela piołunu, kwiatostanu kocanki, korzenia podróżnika, ziela dziurawca, liścia bobrka trójlistnego, ziela macierzanki, nasienia lnu, nasienia kozieradki. Zalecenia dodatkowe. W diecie przeważać powinny białko i węglowodany (mato tłuszczu, zwłaszcza zwierzęcego!). Wskazane jest picie ciepłych alkalicznych wod mineralnych. Wzapobieganiu chorobom wątroby polecane są ziołowe „herbatki ekspresowe” z ziela dziurawca, liścia mięty, kwiatu rumianku i kwiatu lipy.

Zioła stosowane w chorobach żołądka Są doskonałym uzupełnieniem chemioterapii, szczególnie w stanach przewlekłych. Przynoszą ulgę w takich dolegliwościach, jak brak apetytu, zgaga, nudności, wzdęcia. Stosuje się ziele krwawnika, liść mięty pieprzowej, kłącze tataraku, liść bobrka trójlistnego. ziele piołunu, złele tysiącznika, liść babki, kwiat dziewanny, nasienie gorczycy białej, siemię lniane, kwiat lipy, korzeń żywokostu, liść szałwii, korzeń kozika. Zalecenia dodatkowe. Ścisłe przestrzeganie diety ustalonej przez lekarza. Należy zrezygnować z picia alkoholu, prawdziwej kawy. Z jadłospisu trzeba wykreślić potrawy ciężko strawne, ostre, tłuste i smażone. Przyjąć należy zasadę jedzenia niewiele, a często.

Zioła przeciw złej przemianie materii Zaburzenia tego typu to otyłość, stan niedożywienia, cukrzyca, przewlekłe za­ parcia. zmiany na skórze (np. trądzik młodzieńczy). W niedożywieniu stosujemy zioła tzw. gorzkie i gorzkoaromatyczne. Poprawiają one apetyt, na drodze odruchowej pobudzają wydzielanie śliny i soku żołądkowego. Stosowane są: korzeń goryczki, kłącze tatara! u, ziele piołunu, liść bobrka trój­ listnego. W otyłości — korzeń mniszka, kłącze p u. ziele krwawnika, ziele fiołka trójbarwnego, kora kruszyny, kwiat lipy. Dieta uboga w kalorie, posiłki częste w niewielkich objętościach. W cukrzycy (u ludzi otyłych) oprócz leków ^odstawowych, przepisanych przez lekarza, również dieta niskokałoryczna, a z ziół polecany liść czarnej jagody, ziele rutwicy lekarskiej, liść pokrzywy, liść szałwii, korzeń mniszka. Zalecenia dodatkowe. Poza dietą ustaloną przez lekarza, duże znaczenie ma częste przebywanie na świeżym powietrzu, spacery, kąpiele wodne i słoneczne.

Zioła uspokajające Stosujemy w stanach wyczerpania nerwowego, stanach lękowych, bezsenności, nadmiernej drażliwości, histerii oraz innych zaburzeniach nerwowych w okresie pokwitania i przekwitania. Zaleca się korzeń kozłka, liść mięty pieprzowej, ziele krwawnika, kwiat rumianku, korzeń dzięgla, liść ruty, szyszkę chmielu. Zalecenia dodatkowe. Ograniczenie picia mocnej herbaty i prawdziwej kawy, alkoholu oraz palenia tytoniu. Pokarmy powinny być bogate w witaminy B i C (jarzyny, owoce).

Gotowe leki ziołowe Mieszanki i preparaty ziołowe można nabywać w aptekach, drogeriach i sklepach zielarskich. Dostarczane są przez rozwijający się przemysł zielarski, który oprócz ich wytwarzania prowadzi liczne prace badawcze nad ulepszaniem metod uprawy oraz wzbogacaniem asortymentu specyfików ziołowych. Ułatwia przez to pra­ widłowy ich dobór, a nowoczesna postać, jaka je cechuje, zwiększa znacznie możliwość stosowania.

Mieszanki (tzw. ziółka) Cardiosan (Species cardiacae). Stosuje się w lżejszych zaburzeniach krążenia, osłabieniu mięśnia sercowego, miażdżycy z zaburzeniami krążenia, ponieważ składniki mieszanki działają tonizująco na układ sercowo-naczyniowy, rozkurczająco oraz łagodnie moczopędnie. Zawiera ziele konwalii, ziele żarnowca, ziele jemioły, ziele skrzypu, ziele serdecznika, owoc dzikiej róży, kwiat głogu, korzeń lubczyka, korzeń kozłka. Degrosan ( Species metabolicae). Pobudza wydzielanie soków trawiennych, zwiększa procesy przemiany materii. Mieszanka polecana w przewlekłych zaparciach, złej przemianie materii, otyłości. Zawiera glon morszczyn, korzeń mniszka, kłącze perzu, ziele krwawnika, ziele fiołka trójbarwnego, korę kruszyny oraz kwiat lipy. Diabetosan (Species antidiabeticae). Obniża poziom cukru we krwi, stąd sto­ sowany jest w leczeniu lżejszych postaci cukrzycy oraz pomocniczo w złej przemia­ nie materii. Składa się z ziela rutwicy lekarskiej, naowocni fasoli, liścia borówki czernicy, liścia pokrzywy, liścia szałwii i korzenia mniszka. Digestosan (Species stomachicae). Mieszanka wzmaga wydzielanie soków trawiennych, pobudza apetyt. Stosowana w nieżytach przewodu pokarmowego, wzdęciach, skłonności do wymiotów. Zawiera ziele drapacza lekarskiego, liść bobrka trójlistnego, korzeń żywokostu, liść mięty pieprzowej, owoc kminku, ziele krwawnika. Neopektosan (Species pectorales II). Działa osłaniająco, wykrztuśnie, odkaża drogi oddechowe, miejscowo przeciwzapalnie. Mieszanka polecana w nieżytach górnych dróg oddechowych, astmie, rozedmie płuc, zapaleniu oskrzeli. Zawiera liść szałwii, korzeń i liść prawoślazu, liść podbiału, owoc kopru włoskie­ go, ziele tymianku, korzeń żywokostu. Nervosan (Species sedativae). Działa uspokajająco, nasennie i przedwskurczoWo- Ziółka polecane w bezsenności, nadmiernej pobudliwości nerwowej, w nerwi­ cach, zaburzeniach okresu przekwitania i pokwitania, stanach lękowych. Zawiera kłącze kozłka lekarskiego, kwiat rumianku, ziele krwawnika, ziele mi?ty pieprzowej, liść melisy.

Normosan (Species !axantes). Składniki mieszanki działają przeczyszczająco poprawiają trawienie. Łagodzą wzdęcia, przeciwdziałają nadmiernej fermentacji jelitowej, wzmagają przemianę materii. Wskazane stosowanie w nawykowych zaparciach, niestrawności, otyłości, w złej przemianie materii oraz w zaburzeniach trawienia. Mieszanka zawiera korę kruszyny, kłącze perzu, owoc kminku, liść mięty pie­ przowej, owoc bzu, korzeń mniszka. Pektosan (Species pectorales). Mieszanka ma działanie wykrztuśne, odkażające drogi oddechowe, miejscowo przeciwzapalne. Polecana w nieżytach górnych dróg oddechowych, zapaleniu oskrzeli, rozedmie płuc, w tzw. chorobach prze­ ziębieniowych, przebiegających z silnym kaszlem. Pektosan zawiera korzeń omanu, liść szałwii, liść prawoślazu, liść podbiału owoc kopru włoskiego. Pulmosan (Species pulmonales). Wykazuje działanie rozkurczające, przeciw­ gorączkowe, przeciwzapalne, wzmaga napięcie układu naczyniowego, przemianę materii, hamuje krwawienia, jest źródłem soli mineralnych, zwłaszcza krzemionki Lek uzupełniający leczenie schorzeń płucnych - rozedmy, pylicy, zespołu płucno-sercowego, w stanach zdrowienia po chorobach płuc W skład mieszanki wchodzą: ziele rdestu ptasiego, ziele skrzypu, korzeń mniszka, kwiat krwawnika i kwiat słonecznika. Pyrosan (Species antipyreticae). Działa napotnie i przeciwgorączkowo Mie­ szanka polecana w grypie, przeziębieniu, stanach gorączkowych połączonych z bolami mięśniowymi i stawowymi. Pyrosan zawiera kwiat rumianku, owoc maliny, pączki topoli, liść brzozy Kwiat lipy, korę wierzby i kwiat wiązówki błotnej. Rektosan (Species antihaemorroidales). Ziółka działają przeciwzapalnie, ściągająco i przeciwkrwotocznie. Stosowane są w żylakach odbytu (hemoroidach) — w ostrych i przewlekłych stanach zapalnych, pomocniczo w ropniach okołoodbytmczych, stanach zapalnych odbytnicy. Składa się z kwiatu krwawnika, owocu kminku, owocu jarzębiny, korzenia ywokostu, kory kruszyny, kwiatu kasztanowca, nasienia kozieradki i ziela fiołka trójbarwnego. Odwar z tych ziółek można stosować wewnętrznie, do picia, oraz zewnętrznie do tzw. nasiadowek i lewatyw. Odwar do tzw. nasiadowek. 4 łyżki stołowe ziółek zalać 2 litrami wody o temperaurze pokojowej. Gotować przez 10 minut na małym ogniu. Odcedzić, ostudzić do temperatury 25—40 . Poł szklanki odwaru odlać do lewatywy. Pozostały płyn wlać do miednicy postawić ją na niskim stołeczku. Należy w niej usiąść nogi trzymać na podłodze. Po 15 minutach siedzenia odpocząć, leżąc. Po nasiadówce dobrze jest wykonać lewatywę z odlanego uprzednio odwaru, po której należy lezec 15 minut na brzuchu.

r Reumosan (Species antirheumaticae et antiarthriticae). Składniki mieszanki wykazują działanie przeciwreumatyczne i moczopędne, zwiększają wydzielanie kwasu moczowego. Ziółka te stosujemy w schorzeniach reumatycznych i artretycznych, w zapaleniu korzonków nerwowych, w dnie, bólach mięśni. Reumosan zawiera: liść brzozy, korę wierzby, ziele rdestu ptasiego, liść pokrzy­ wy, kwiat wiązówki, ziele skrzypu. Przeciwreumatyczną mieszanką ziołową o tym samym składzie jest granulat Reumogran. Septosan (Species desinficientes). Działa przeciwzapalnie, odkażająco, usuwa przykry zapach z jamy ustnej. Stosowany jest zewnętrznie do płukania jamy ustnej i gardła, w ostrym i przewlekłym nieżycie, stanach zapalnych (angina), w zapaleniu ozębnej, dziąseł itp. schorzeniach. Składa się z liścia mięty pieprzowej, liścia szałwii, ziela macierzanki, ziela tymianku. Sklerosan (Species antiscleroticae). Składniki .mieszanki wykazują działanie przeciwmiażdżycowe, rozkurczające oraz obniżają ciśnienie tętnicze krwi. Ziółka stosuje się w miażdżycy, nadciśnieniu tętniczym, zaburzeniach krążenia obwodo­ wego i przemiany materii. Składają się z kwiatu i owocu głogu, owocu jarzębiny, glonu morszczynu, ziela krwawnika, kory kruszyny, ziela jemioły i ziela rdestu ptasiego. Tannosan (Species antidiarrhoicae). Działa przeciwbiegunkowo i rozkurczająco. Stosowany jest w przewlekłej biegunce, nieżycie jelit, bólach i wzdęciach żołądka, nadmiernej fermentacji jelitowej. W skład mieszanki wchodzi kłącze pięciornika, owoc czarnej jagody, liść mięty pieprzowej, kwiat rumianku rzymskiego, liść szałwii. Urosan (Species diureticae). Składniki mieszanki działają odkażająco na drogi moczowe oraz moczopędnie. Stosowana jest ona w przewlekłych schorzeniach pęcherza moczowego i miedniczek nerkowych (stany zapalne), w kamicy nerko­ wej, piasku nerkowym. Składa się z ziela skrzypu, ziela połonicznika, liścia brzozy, liścia mącznicy oraz kłącza podróżnika. Vagosan (Species \aginales). Mieszanka działa ściągająeo, przeciwzapalnie, przeciwskurczowo i miejscowo odkażająco. Stosowana jest do płukania pochwy w stanach zapalnych na tle bakteryjnym, uplawach itp. Także w postaci przemywań przymoczek, do nasiadowek. Zawiera ziele rdestu ptasiego, liść szałwii, liść pokrzywy, korę dębu, kwiat ru­

mianku, kwiat nagietka. Odwar do nasiadowek. 5 garści mieszanki ziołowej zalać 3 litrami wody. Gotować . minut pod przykryciem. Przecedzić. Można go również używać do przemywań 1 okładów (okłady trzymać 15 minut, zmieniając dwukrotnie).

Species cholagogae Nr I. Ziółka wykazują działanie żółciopędne i żółciotwórcze wzmagają trawienie, znoszą nadmierną fermentację, działają przeczyszczając Polecane w zapaleniu pęcherzyka żółciowego, kamicy wątrobowej i zaburzeniach czynności ruchowej pęcherzyka żółciowego i zwieraczy dróg żółciowych przebie gających ż miękkimi stolcami. Składają się z owocu jałowca, ziela dziurawca i ziela rdestu ptasiego. Species cholagogae Nr II. Działają żółciopędnie i żółciotwórczo, regulują nadmierną fermentację jelitową i wzdęcia. Mieszanka polecana jest w zapaleniu pęcherzyka i dróg żółciowych, nieżytach dróg żółciowych, zaburzeniach czynności ruchowej pęcherzyka zołciowego i zwieraczy dróg żółciowych, przebiegających z prawidłowymi stolcami. 6 y Składają się z kwiatostanu kocanek, korzenia mniszka, liścia mięty pieprzowej ziela krwawnika, kory kruszyny i ziela glistnika. J’ Species cholagogae Nr III. Mieszanka działa przeczyszczające, żółciopędnie i zołciotworczo znosi nadmierną fermentację w jelitach i wzdęcia. Polecana w kamicy wątrobowej i żółciowej, zaburzeniach trawienia na tle zmniejszonego Tdróg żółciowychabUrZeniaCh CZynn0Śd w3troby> stanach zapalnych pęcherzyka kruszyny1^ 3

° W° Cjałowca’ ziele dziurawca, ziele rdestu ptasiego i korę

Na osobną uwagę zasługują również wyroby przemysłu zielarskiego o charakte­ rze spożywczym, mające niemały wpływ na nasze zdrowie. Należą do nich bardzo smaczne soki - Rosavit, Sorbovit, Herbavit i inne o kilku smakach owoco2iolowe z™ ' raB wieie cennych Polecane są również zioła paczkowane do jednorazowego użytku (fixy). To­ rebkę wiskozową wraz z zawartością zanurzamy w szklance wrzątku; po kilku mmutach otrzymujemy w ten sposób przesączony, klarowny wyciąg. Do znarnm a”t erbate^i,eksprr 0VV.yCh’ naleŻy liść miety Pod na™ ą Mentha-fix, kwiat rummnku - Chamo-fix oj

3

T O c X tS

^

fAil N

o

CU

i co

P. 9 C1 O

CO g CO

cU N>, nj

X «

m "f? *-» J^4. fCi

.2 o o -o o 2 m S co i3 co^j co

>> C

G

%-2 o .2 a

i>Ti3 .2g jo

i i CD

>> £

cnaber bławatek

S ło w n ik r o ś lin le c z n ic z y c h

g




Hop

B

CJJ

cd

X J1 X (U J

H u m u lu s lu p u lu s L .

c

c

Chmiel zwyczajny

X

t/3

U

Bleuet

H

c o g d©

Ii

cfi

Corntlower

o 03

o '(u

cyan u s L .

Ó E UJ o C/3

u XO ! c

Ce n ta u r e a

c


53X _*w a> -Q *k «Ts x CQ*% C Q2 ^ T O& l o S S Ia I* -5-1 o 3s ^o 3o C[ Ij5O e Eb lat h

3

iX a

X

^ o et

4)

3S 3 X H O s c;

33— X

sio cxd hJ

u U i (U

£ 4> -— N X N S U 4> X (U :3 ^ Jś

XN 7? « O -a oo V3‘X oM o C 'X JZ =0 2 :0

jo

o

X

w pa

>X 3 *? s s S p cd o X i a aX 4> -a c t 5 D O g-2 k t-. K X a g sw O o o ^ o g l0 X O U \o X X

o

>S X O X

l ’§ 10 oX- 3& 2 bH X3 O o 2 ^ C QM . ~ m c " ioo

■£ 3 I 2 3cd 3 X 00 , , 3 :Q X .2 i rX O C£ X 4) X3 00*2 s-S 23 ui 3 S=o 3-2 Iri .w 3X c°*> 3 -C 4) - > 4) X O 75 Ow

3

Chrzan pospolity

Armoracia lapathifolia

«o- 00 — cd *j3 O > u, £ 3 >>

6ss

X jD rx O o3 _g2 pa x

U U

>s U. o O X U

X o 'u 3 O

-o X X

3 X

o

1 s

5

• *oE 5S2 :S ~X CJ

3 -a

3 G.s s2 I

3X u3 N

t

X

O •2

p

0 1 O .3

c g o

"2 " ó s O

g) S

s ^ § U Ł ^ - S c o - ^ Ł : ^ U S U S HC 3 3

I "

g 3 g ‘E? 3 i . 5 j s -C 3 JO -Xł cn V. tj S R ’ ^ 5 --s ;

3 £ O 3 O rrt 2 3 2 X^ X 3 . 3 x3 ^O C ^ N cd a 3 J z M & 4) XX • r -n ■§ ^ 3 & % Sor;i vQ 2 °t-i< n O O D_h2 X ‘-•X xrj x3u ^4)oj Xa5-> > 4»_O cd ■ “ o N . >>o S o n s 2 m n g -a «« U o . u £ ,u S .Q Q £ Q-o Q s

x4) m O * = * £x ^o ID

O

3

"O g .s 4> 4) X 4) c/2 — 3 S .2 S 3 o CQ 2 O S £

■ =: x 4> 1 N

O

3 X 3 3

N

.2^3 N *Z Q < i> Q 5 0 .1 ,0 -I O.o o

a

s:

gg •&i c3 S O

I

x

oś lO CU O

< U CQ

cu a> O 3 X u u O 0 u 3 c X 3 (U m @5 UJ Uu U. < - a

0 3

so 3 s

X (L» U-

u

X

g g •X x

« u x £2 2 ca ca Offl bu

(U 0

£» u*g

3 CS

§ 0£) '(J2 XO > O oo UJ J 2

(U X *3 ~o u 3 O 00

-2

'3 c2 iś

oo c "O c

£ 3 u.

X O

O N •2 3

(U

UJ

o U

o

> •= J

3 X CS

>, « >

W) 3 C

c

C 3

O X -

> X

■2 g 5 1 Ś3

| S3 U

•a-o

: a i-3

S M 3 ’S

u q sr — c*

i g . r&

_g w X 3 O X 1/3 3 ■—3

? -x c N N/5 > 3 C 9U (U V3 t3 uC C >5, 3 3 3 > c/3 I u N U ‘S O 3 ^ o. _)

CS C M ^

3

:5 ^2 0

rd H

>X

X

X o>,

X

fi o

X

fio

x S

H s >5 3

s >s

J3 = 5 c

CQ

w

cd X X dł

S >s

X

3 s g scq = ?! ś5 ® w

o i ° X dł X I 3 G. ^ l §

c;vo

*x x 3

Z

= Ś ^ 2 l i ° O^ X

& G? cd

Ą

dł

X =f* X «

fi t X H

o 2 o

o g

° C

g

2

dł

oo —I

o .5

gSi -I

fi £ .3 8 5 9 * T T g j_CE. g-X O m O ^ mH S

'Cd ■S-S 0ła jg O 3 c Xł — § Jł x o Hffi H

Oł Xo 'dł > 3

u C CA A 3) -dł oi

dł a>

.g-g

2CA

oX cUd-. Uh

> 3o c J

11

T C

6

cg "O

L in u m

u s ita -

E o O

^ i

d> dł oo-o

E-S COJ

J J

5! 5

£

i a*

s.s

00 cd

> O J

o

X

scd

iłł X x^ -d c C> S rti .X ^

C

c o

£ o .2

a cu

.S e

cd' w X «i- X £ u . " & r*~l Oo X X < L ł Z ’'! H U*•—X X •x X o •— X•-= X X riS > » XX X* X 3 JH *X X) ^ a X Q nocXb^ •— oD. X N 7 3 ^ > % O X a(U g< gX •2 * x oO N X a > D X a l s na £ a L Ot/5 C/5 C* X o r^ c j o ic X c X h3— M O -X £ O ^ N O N-g ‘5 u* x h X > -N Ji H c. H ON C/3 D. C/3—-crt-S1 c/3 cl i n N C

t*3 3

^ ~ .

CD £

-

—

\JJ

Cfl

Q1

w

C/3

Kalendarz zbioru ziół

X

o 8


>

cd cd

M N

O U u O CU N

O aO C O a

M co

u

cd

M

JU

cd M

N

O 'n

i

CU

CU

6

o

i- i

c u 43 O

2N

u o £50 O Ui CO O

co s X a:

cd

a co