Özgürlük ve Devlet 975-6877-50-2 [PDF]

Zitiervorschau

Liberte Yayınları: 63 Charles K. Rowley Liberty an d tbe State, Edward Elgar Publishing,1993

Liberte Yayınları, 2002 ©Tüm hakları saklıdır ISBN: 975-6877-50-2 1.Baskı: Nisan 2002 Yayına Hazırlayan Ö m er D em ir İç Tasarım A sum an K öse Kapak D evrim K aya Basım Ütopya Basın Tayın Ltd. Şti. (312) 433 8828 Liberte Yayınları GMK Bulvarı 108/17 06570 Maltepc-Ankara Tel: 312/230 87 03 Faks: 312/230 80 03 e-mail: [email protected] www.liberal-dt.org.tr

İçindekiler

i

Takdim Teşekkür

iii

Giriş

1

Sosyal Tercih Kuramı Yaklaşımı

3

Sosyal Refah Kavramında Arrov^un Toplulaştırma “Zorluk”u

7

Arrov^un Toplulaştırma Zorluğuna Alternatif Yaklaşımlar

11

B ir Vizyonlar Çatışması

17

Kurucu Rasyonalizm, M uhtasar Yanılgı ve Diktatör Sosyal Karar-Verici

23

Bilginin Toplum da Kullanımı

31

İktisatçılar Ne Yapmalı?

33

Ahlâk ve İktisat Üzerine

39

Faydacı Ahlâk

47

Sözleşmeci Ahlâk Sosyal Adalet Klâsik Liberalizm Birey Karşısında Devlet Demokrasinin Sınırları Leviathan Devlet Kaynakça

Takdim

Charles R ow ley günümüzün önde gelen klâsik liberal akademisycnlerindendir. George M ason Üniversitesindeki eğitim faali­ yetlerine ilâveten, yönettiği T he Locke In stitu te’delu. faaliyetleri ve yayınlarıyla klâsik liberalizmin fikir dünyasını zenginleştirme­ ye önemli katkılarda bulunmaktadır. Türkçe’ye kazandırılan Ö zgürlük ve D evlet’tc Rowlev, sosvalsiyasal-ekonomik teorinin en kompleks teorileriyle özgürlük so­ runsalı çerçevesinde uğraşmaktadır. Çalışmanın ekseni sosyal tercih kuramıdır. Yazar, bireysel çıkarlar/tercihlerden bütüne ait anlam­ lı sosyal çıkar/tercihlere ulaşılıp ulaşılamayacağını araştırmakta­ dır. Sosyal tercih kuramının tarihî köklerine inmekte, ondan kaynaklanan yanılgıları ve bu yanılgılardan alınabilecek dersleri klâsik liberal bakış açısıyla sergilemektedir. Okuyucu uyarmalıyım ki, bu eser bir giriş kitabı değildir. Belirli seviyede bir iktisat ve siyaset teorisi bilgisine sahip olm a­ yanların ilgili konularla uğraşmaya bu kitapla başlaması doğru ve yararlı bir yaklaşım olmayacaktır. O tür okuyuculara Liberte Yayınlarının daha geniş konulu kitaplarını tavsiye ederim. M a­ mafih, eser bir süredir bu konularla uğraşanlar için çok yararlı bir kılavuz ve zihin açıcı bir uyarıdır.

Charles Rowley’ye ve The Locke In stitu te’t bu kitabı T ü rk­ çe’de yayınlama izni verdiği, İbrahim Dalm ış’a böylesine ağır ve yer yer çok karmaşık bir metni başarıyla dilimize kazandırdığı, Ö m er D em ir’e çeviri metni okuyup geliştirdiği için teşekkür ediyorum. Ö zgürlük ve D evlet fikir hayatımıza hayırlı olsun.

Atilla Yayla 19 Nisan 2 0 0 2 Ankara

Teşekkür

Araştırma çabalarıma devam eden desteklerinden dolayı Lynde ve Harry Bradley Vakfı’na çok minnettarım. Gerekli seyahat harcama­ larımı içeren bir teberrudan dolayı John M. Olin Vakfı’na ve 19 9 1 ’de Charleston Güney Karolina’da benim yönetimimdeki “‘Hayat, Özgürlük ve Mülkiyet’ ve Demokrasinin Sınırları” konulu bir kollokyumu desteklediğinden dolayı The Liberty Fund’a da minnettarım. Alexis de Tocqueville’in yazıları üzerine 1992 Eylü­ lünde Toronto’da düzenlenen The Liberty Fund kollokyumundan da çok faydalandım. Yapıcı önerilerinden dolayı Norman Barrv, Mark Blaug, James M. Buchanan, Robert Eden, Douglas Giıısberg, Robert Higgs, Jan Narveson, Emilio Pacheco, Amartya Sen, Gordon Tullock, Charlotte Twight, Edwin West ve Catherine Zuckert’ de müteşekkirim. Richard VVagner’e mesleki öneri ve des­ teğinden dolayı özellikle minnettarım. Bu yazının daktilo edilme­ siyle ilintili etkin sekreterlik hizmetlerinden dolayı Locke Enstitü­ süne de müteşekirim. Bu kitap 1993 Nisanında Edwaıd Elgar Publishing tarafından basılan benim Sosyal Tercih K uram ına Giriş yazımın büyük oranda revize edilmiş ve genişletilmiş halidir.

Giriş

Dağılan Sovyet İmparatorluğu’ndaki komünist rejimlerin tamamı­ nın çöküşü, biı- İktisadî ve siyasî örgüdenme aracı olarak sosyalizmin aıtık sonunun geldiğini müjdelemektedir. Bugün Batıda, yalıtılmış durumdaki birkaç bağnaz dışında hiçkimse, İktisadî örgütlenme için uygun bir çerçeve olarak serbest piyasanın verine kollektif planlamanın getirilmesi gerektiğini ileri sürmemektedir. Acımasız bir deney, sosyalizmin, kötülüğüne maruz kalan bireylerin bi'nük çoğunluğuna sefalet ve kölelik dışında hiçbir şey getirmediğinin benzersiz kanıtlarını ortaya koymuştur. Ne var ki, sosyalizmin ölümü Batıda, 19 yüzyılda Kuzey Ame­ rika ve Avrupa’nın büyük kısmına İktisadî ilerleme ve bireysel öz­ gürlük getiren klâsik liberal ilkelerin yeniden inşa edilmesi yönünde herhangi bir anlamlı çağrıyı beraberinde getirmedi. Sosyalist yüzyıl kapanırken, uzaklaşan komünist totaliterlik tehdidinin yerini daha ince, daha uımuşak, ancak hâlâ totaliter olan sosyal demokrasi teh­ didinin alacağına dair açık ve hazır bir tehlike bulunmaktadır. Demokratik ortamlarda uygulama imkânı bulan kamu tercihi zihniyetinin önemli öngörülerinden biri, çoğulcu demokrasinin merkantilist bir ekonomiyi ortaya çıkaracağıdır. Adam SmitlVin zamanındakinden daha az geçerli olmamak üzere, günümüzde de böyle bir ekonominin, birkaç kişiye önemli faydalar sağlasa da, bi­ reylerin geneline getireceği İktisadî refah çok düşüktür. Bu ckoııo-

Charles K. Rowley mi, ayrıca, bireysel özgürlükleri kısıtlayan ve bireylerin İktisadî haklarını ellerinden alan bir ekonomidir. Amerika'nın kurucuları, devletin yapabileceği iyilik için -sivil düzenin korunm ası-, zorunlu olarak, kötülüğün araçlarından birini kullanmasını -bireyler üzerinde g ü ç kullanım ı- temsil.eden bu Faustçu girişimin çok iyi farkındaydı. Kurucular, bu Faustçu pazarlığın devam ettirilmesinin zor olacağı­ nı da bilmekteydi; nitekim, tarih onların haklı olduğunu gösterdi. Ancak, öyle görünüyor ki, birçok kişi, ekonomik amillerin ara­ da sırada dayattığı geçici aksaklıklara karşı toplum mühendisliği çözümleri bulabilmek için, yenilenmiş bir isteriyle, geç 18. yüzyıl aklını methetmektedir. Bunu yaparken de, klâsik liberal felsefenin kaynağı durumundaki geç 17. ve 18. yüzyıl ekonomi politiğini hiç bilmeyen sosyal tercih kuramının öğretileriyle yetişmiş 20. viizvıl iktisatçılarından aşırı düzeyde etkilenmektedir. Bu kitabın birincil amacı sosyal tercih kuramının tarihî kökenine inmek, yaydığı yanıl­ gıları ve bundan alınabilecek dersleri belirlemek ve kucaklama cesa­ reti olanlara özgürlük yolunu gösterecek klâsik liberal bir cevap sunmaktır.

Sosyal Tercih Kuramı Yaklaşımı

Sosyal tercih kuramı, bireyler ile toplum arasındaki ilişkivle ilgili­ dir. Özel olarak bireysel çıkar, karar veya refahları toplayarak bü­ tüne ait bir sosyal refah, sosyal karar veya sosyal tercih anlayışı oluşturmaya uğraşmaktadır (Sen, 1987c, s. 382). Sosyal tercih ku­ ramının kökeni 18. yüzyıldaki iki Fransız aristokratına. Kont Jcan de Borda (1781) ve Marquis de Condorcet (1785)’e kadar götiırülebilir. Ne var ki, bu iki düşünülün görüşleri 1958’de Duncan Black tarafından yeniden keşfedilinceye kadar, yaklaşık 150 yıl hiç ortada görünmemiştir. Black’in tek-tepeli (single-peaked) tercihler üzerine yazdığı önceki bir makalesi, her ne kadar kamu tercihi kuramının başlamasıyla daha doğrudan alakalıysa da, Kenııeth Arrovv (1951 )'a meşhur imkansızlık teoremiyle sosyal tercih kuramı araştırma progra­ mının motorlarını ateşletecek ilk kıvılcımı da sağlamıştır. Sosyal tercih kuramına yapılan ilk katkılarda, bireysel seçimle­ ri belirlediği varsayılan ve 20. yüzyılın ortalarına kadar oldukça karmaşık bir talep ve fayda kuramının (Hicks, 1939) geniş kabul görmüş temelini oluşturan rasyonel tercihin önkabullerindcn çok yararlanılması, belki de, sürpriz değildir. Bireylerdeki rasyonel ter­ cih davranışını belirleyen önkabuller ne ölçüye kadar bireylerden oluşan toplulukların rasyonel sosyal tercihlerinin temeli olarak kop­ ya edilebilir? Eğer rasyonel tercihin önkabulleri birbiriyle çelişirse, sosyal tercihleri etkileyen kabul edilebilir yöntemlerin olmadığı or-

Charles K. Rowle\ tava çıkarsa, sosyal tercih kuramcıları hangi göriişii benimsemeli­ dir? Bunlar sosyal tercih kuramı araştırma programının ilk safhala­ rında önder durumundaki kuramcıların dikkatini çeken ve "tercihle­ rin bütünü” üzerine yoğun akademik çalışma gerektiren önemli eııtellektüel konular olmuştur. Sosyal tercih kuramı araştırma programının ikinci safhası, bazı durumlarda birbiriyle çelişen bir dizi alternatif sosyal amacın man­ tığı ve içcrimleri, (implikasyonları) üzerinde çalışmak için iktisat, si­ yaset ve ahlâk felsefesi disiplinlerini birleştirerek ahlâk, ekonomi ve devlet arasındaki ilişkiyi araştırmaktadır. Sosyal amaçlarla ilgili ça­ lışmalarda karşılaşılanlar kadar önemli ve karmaşık konular üzerin­ de vapılan disiplinler arası çalışmalar, potansivel olarak çok ilginç ve cezbedici olmakla birlikte, aldatıcıdır. Bilim adamlarının kendi uzmanlık alanlarının sınırlarını kabul etmeleri ve özellikle katkıla­ rının uzantılarıyla ilgili oldukça mütevazı olmaları gereklidir. Çün­ kü Platon ve Aristo’dan bugüne, bütün zamanlarda en viiksck ze­ kaya sahip insanların dikkatini çekmiş konularla uğraşmaktadırlar. Alan Hamlin (1986) New York Times'eh yavımlanan (3 Ocak 1982) sosyal adaletle ilgili bir tartışmada oldukça ivi zamanlanmış bir uyarı yapmaktadır. Bu tartışmada James Tobiıı, "azıcık iktisat öğrenmiş bir filozoftan daha tehlikeli birşey yoktur” demiş, Robert Nozickde buna "hiç felsefe bilmeyen bir iktisatçıdan sonra” şeklin­ de karşılık vermiştir. Bununla birlikte, tamamıyla belirli bir konuda veya bir başkasında uzmanlaşmanın, Binlerce yılın en önemli sırla­ rına cevap üretmekten çok, düşünce hayatında çoıaklaşmava vol açma olasılığı daha yüksektir. Bu kitap, 20. yüzyılın ikinci yarısı boyunca iktisat ve sivaser felsefesindeki entellektüel tartışmaları canlandırıp aydınlatan top­ lumsal amaçlarla ilgili bilimsel düşüncenin oldukça vcterli bir çeşni­ sini sunmaktadır. Herbiri büyük saygı gören birer ahlâk felsefesi

4

Özgürlük ve Devlet olmaya devam eden faydacı, sözleşmeci ve sosyal adaletçi ahlak üzerine tartışmaları içermekle birlikte, Marksist ahlâk üzerine vazılan eserlere hiç yer vermemiştir. Çünkü bu ahlâk, baştan çıkmış ve çoğunluğu iki yüzlü olan küçük bir entellektüel grup ile bir dizi al­ çak ve yalnızca kendi çıkarını gözeten diktatör tarafından milvoıılarca talihsiz insana zorla dayatılan kabul edilemez bir ahlâk olarak görünmektedir (Johnson, 1988). Her ne kadar Marksist ahlâkın dejenere olduğuna dair belirgin işaretler ortaya çıkmaya başladıysa da, onun birincil hasını olan klâ­ sik liberal ahlâk da, hatta bir zamanlar bu görüşün en btiviik savu­ nucuları olarak kabul edilen, ama sonraları belki de daha rahat ve pragmatik olan alternatiflerine yönelip bu görüşten yüz çeviren bi­ lim adamları da dahil, gittikçe artan bir şekilde alimane saldırılara maruz kalmıştır (Grav, 1989a ve 1989b; Nozick, 1989). Dolavısıyla, halen klâsik liberalizmi savunan biri olarak, bu kitaptaki birincil amacını, klâsik liberalizmin berrak lensleriyle birbirlcriyle varış içinde olan bu ahlâk felsefelerini gözden geçirmek ve sosval tercih edebiyatını bu önemli bakış açısıyla tekrardan gözden geçirmektir. “Şeytanların günü sona erdi” (Johnson, 1983) düşüncesi bu­ gün oldukça doğru görünüyorsa da, özgürlüğün hiç bitmeven be­ delinin ihtiyatlı olmak olduğunun ve eğer 20. asrın bindik bölü­ münde yaşanan trajik tarihin muhtemel sosyal mühendislerin ölümcül kibirleri şdizünden gelecekte, otokratik bir yüzyılda tekrar etmesi istenmiyorsa, sağlam ahlâkın zorunlu olduğunun özgür bi­ reylere tekrar tekrar hatırlatılması çok önemlidir (Havck , 1988).

5

Sosyal Refah Kavramında Arrow’un Toplulaştırma “Zorluk”u

Sosyal tercih mekanizmalarını bireysel tercihleri baz alarak türetme­ ye yönelik ilk formel çalışma, ekonomik planlama stratejileri geliş­ tirme arzusundan kaynaklanmıştır. Bu durum şaşırtıcı değildir. Çün­ kü Kenneth Arrovv’uıı kendisi de (1983, s. vii) bu arzunun, ekono­ mik denge kuramını, istatistiksel yöntemleri ve toplumsal karar ver­ me ölçütlerini sentezlemcyi amaçlayan bir araştırma programının muharriki olduğunu açıkça kabul etmiştir. Asıl şaşırtıcı olan, kendi imkânsızlık teoreminin kanıtladığı gibi- ki bu teoremle haklı bir üne sahiptir- araştırma programı düpedüz başarısız olmasına rağmen, sosyalist bir siyasî gündem yaymanın temel taşı kabul ettiği ekono­ mik planlamaya olan inancından Arrow’un hiç vazgeçmemesidir. Arrow, sosyal tercih sorununa ilk olarak 1946 yılında John Hicks’in Value an d C apital (1939) adlı kitapçığındaki fikirleri ge­ liştirmeyi amaçlayan bir tez üzerine çalışırken takıldı. Her biri bek­ lenen kârı en üst düzeye çekmeyi amaçlayan, ancak gelecekle ilgili beklentileri farklı olan, birçok işverenin bir dizi yatırım projesiyle ilgili değişik tercihleri arasında uzlaşmaya varabilmeleri için çoğun­ luğun oyuna başvurulduğu firma kuramındaki potansiyel geçişsiz­ lik sorununun farkına vardı. Arrow, bu durumda ortaya çıkan sıra­ lama sorununu, gelecek çalışmalara yol gösterici bir ipucu olarak görmekten çok, can sıkıcı bir şey olarak kabul edip bir kenara attı.

Charles K. Rowle\ Fakat her nasılsa, partilerin doğal sağ-sol düzeninde sıralandığı bir siyasî ortamda, 1974 yılında, aynı problem tekrar dikkatini çekti. Bu koşullar altında çoğunluk oylaması, gerçekten de bir toplumsal alternatif sıralanışını andırmaktaydı. Arrow, Black’iıı 1948’de Jo u r­ n al o f Political Economy'deki bir makalesinde bu durıumı tahmin et­ tiğini keşfetti. Yılmayıp, hemen tezinin başlığını değiştirdi ve iinlii 1950 makalesi ile 1951 monografisi Sosyal Tercih ve Bireysel Dcjjcrler'dc zirvesine ulaştığı araştırma programına içtenlikle devam etti. Arrow’un araştırma programının çıkış noktası, iktisat bilimine 1938 yılında Abram Bergson tarafından tanıtılan, sosyal refah fonksiyonu kavramıydı. Bergson’un sosyal refah fonksiyonu, sosval refahı belirleyen gerçek-değer fonksiyonunun genel bir şeklivdi. Bu fonksiyonun değeri, “refahı etkileyebileceği düşünülen bütün de­ ğişkenlere dayanması” olarak anlaşıldı. (Bergson, 1938). 8en (1987, s. 3 8 2 )’in işaret ettiği gibi, Bergson, profıllcr-arası tutarlılı­ ğın diğer gerekirliklerini gözardı edip tck-profil sonullarına odakla­ narak sosyal refah fonksiyonunu tek bir bireysel tercih kümesi (wtuple) ile sınırlandırmıştı. Samuelson (1947) da kendi yeni refah ik­ tisadı araştırmalarında bu kısıtlamaya bağlı kaldı. Ancak, sosyal re­ fah fonksiyonunu, herhangi bir bireysel sıralama dizisinden top­ lumsal sıralamayı çıkarsayan işlevsel ilişki olarak tanımlayan A rıov, Bergson’un sosval refah fonksiyonuna ulaşılabilecek durumları çö­ zümlemek için bu gelenekten ayrıldı. Arroev, herhangi bir sosyal refah fonksiyonunun yerine getir­ mesini umduğu dört şart önererek oldukça ihtiyatlı bir tarzda iler­ lemeyi tercih etti. Halbuki, esasında, kendi imkânsızlık teoremi, hiçbir sosyal refah fonksiyonunun bu önerilen koşulları aynı anda yerine getiremeyeceğini de göstermekteydi. Bu gerçek, A ıro v ’un önerdiği koşulların azlığı ve bu koşulların doğasında insanı çeken bir mantıklılığa sahip oldukları da düşünüldüğünde daha şaşırtıcı

Özgürlük ve Devlet olmaktadır. Bu durum, birey düzeyindeki rasyonel tercihten, top­ lum düzeyinde bunlara karşılık gelecek seçimlere geçişin gerektir­ diği adımın ne kadar büyük olduğunun altını çizmektedir. Arrow’un koyduğu ilk koşula göre (U koşulu), sosyal refah fonksiyonu ile ilgili alan, mantıksal açıdan muhtemel bütün birey­ sel sıralamaları kapsamak zorundadır. Bu koşul, bireysel sıralamalar nasıl rastgelirse gelsin, sosyal refah fonksiyonunun bir toplumsal sı­ ralamayı (R ) tanımlayabilmesini gerektirmektedir, ikinci koşula göre (P koşulu), herhangi bir alternatif çiftiyle ilgili oybirliğine va­ rılmış kesin bir tercihin, yine aynı kesin tercih şeklinde, topluma yansıtılması gerekmektedir. Bu, herkesin hayranlığını uyandıran Pareto ilkesinin muhtemel en zayıf uygulamasıdır. Üçüncü koşul (I koşulu), toplumsal durumların herhangi bir alt-kümesinden toplumsal bir şekilde seçilen alternatiflerin, top­ lumsal durumların diğer alt-kümeleri ile ilgili bireysel tercihler de­ ğişmeye uğrasa bile, seçilen alt-kümeyle ilgili bireysel tercihlerde bir değişiklik olmadığı sürece, herhangi bir değişikliğe uğramadan aynı kalmasını gerektirmektedir. Bu koşula, ilgisiz alternatiflerin bağımsızlığı denilmektedir. Dördüncü koşula göre ( D koşulu), hiç­ bir toplumda, toplumdaki diğer bireylerin tercihleri ne olursa ol­ sun, kendisi herhangi bir x’i y’ye tercih ettiğinde, x’in toplumsal olarak da y’ye tercih edildiği bir birey yoktur. Bu koşul diktatör-olmama koşulu olarak adlandırılmaktadır. Arrow’un imkânsızlık teoreminin ortaya koyduğuna göre, eğer bir toplumdaki bireylerin sayısı sınırlı ve alternatif toplumsal du­ rum sayısı en az üç ise, aynı anda U, P, I ve D koşullarını sağlaya­ cak bir sosyal refah fonksiyonu olamaz. Bu teorem, sosyal tercih kuramı çerçevesinde biinık bir araştırma programını başlatmıştır. Her ne kadar imkânsızlık teoreminin kendisi negatif bir sonuç önerse de, Arrow’un katkısının negatif bir katkı olarak göriilmcmcsi-

9

Charles K. Rowley nin gerektiği vurgulanmalıdır. Bireysel tercihlerin etkin bir şekilde bir araya getirilebileceğine inanmaya devam eden gruba göre, Arrow’un önerdiği koşullar, beğenip beğenmemeye göre atılarak verlerine alternatif önkabuller geliştirilebilir. Benim de içinde bulun­ duğum kollektif seçim süreçleriyle ilgili genel iyimserliği paylaş­ mayan diğer bir gruba göre ise, Arrovv’un katkısı, hem piyasa sü­ reçlerine tartışmasız bir destek ve hem de kollektif seçim alanını minimal devletin sınırlı işlevlerine daraltmaya çalışanlara teşvik sağlamaktadır (Nozick, 1974). İmkânsızlık teoremiyle ilgili kendi ifadesinde (1 9 5 0 ), Arro\v bile sosyal tercihin otoriter doğasını kabul etmektedir. Eğer faydanın kişiler-arası karşılaştırmalara konu olm a olasılığını hariç­ te bırakırsak, yeterligörülecek vegeniş ölçekli bir bireysel sıralama dizisi olarak tanımlanabilecek biçimde bireysel zelillerden sosş’al tercihlere ulaş­ manın yegâneyöntemiya dayatm aya da diktatörlüktür (s. 342). Sosyal tercihin özgürlükçü olmayan doğasının böyle açık bir şekilde kabul edilmesi bile, sosyal tercih kuramına katkı verenlerin önde gelenlerini, Hayek’in “muhtasar yanılgı” (synoptic doluşum) olarak adlandırdığı (Hayek, 1973) sosyal mühendislik tehlikesin­ den geri çevirmede tamamen başarısız kaldı. Arrotv (1 9 5 0 )’un, te­ oreminde tasvir edilen bireysel normlara daha fazla kısıtlamalar ge­ tirildiği takdirde sosyal refah fonksiyonunun mümkün olduğuna yönelik gözlemi, dördüncü bölümde ana batlarıyla ortaya konuldu­ ğu üzere, birçok bilim adamına çok çekici gelmiştir.

10

Arrovü’un Toplulaştırma Yaklaşımlar

Zorluğuna

Alternatif

Sen (1987c), sosyal tercih probleminin inceden inceye gözden geçi­ rilmesinden önce, yorum ve açıklamalarıyla ilgili çözülmesi gereken birtakım önemli konular olduğunu ifade etmiştir. Birincisi kesin tercih, xPy ilişkisiyle tanımlanan “sosyal tercih”in yorumuyla ilgili­ dir. Bu, birçok farklı yorum geliştirmeye uygun bir konudur. Örne­ ğin, bu ilişki, toplum x ortamında, y ortamından daha ivi dununda­ dır biçiminde okunabilir. Böyle bir yargı belirli bir bireyin görüşü ola­ bileceği gibi, seçim gibi bireysel yargıların bir araya getirildiği bazı kurumlaşmış süreçlerin sonucu da olabilir. Başka bir örnekte, bu ilişki, içerdiği iki yapı (x, y) ile ilgili herhangi bir seçimde sadece x'in seçilmesinin gerekli olduğunu gösteren bir yargı olarak da okunabi­ lir. Ayrıca, \pi içeren herhangi bir kümede, bu küme başka alterna­ tifleri içerse de içermese de, y’nin seçilmemesi gerektiği anlamına ge­ len bir yargı olarak da okunabilir. Arrovv’ım teoremi bu yorumların herbiri için geçerlidir; ama, bu örnekler toplulaştırma sorununun birbiriyle kökten farklılıklar gösteren türlerini tanımlamaktadır. ikinci konu, bireysel tercih sıralamalarını belirleyecek yorumla ilgilidir. Bir yoruma göre bireysel sıralama, kişisel refah sıralaması­ nı yansıtır; burada toplulaştırma yapmak “refalV’ların toplanmasın­ dan ibarettir. Alternatif bir yoruma göre ise, örneğin bir kurul ka­ rarının alınmasında, kurul üyelerinin birbirinden farklı kararları ge­ nel bir kararın içerisinde toplanabilir; burada, toplulaştırma vap-

Charles K. Rovvlev mak kararların toplanması anlamına gelmektedir. Bıı tür kurul üye­ lerinin kararları kendi bireysel çıkarlarından etkilenebilir va da et­ kilenmeyebilir. Siyasî seçimler gibi başka yorumlarda, bireysel o\ lar kişisel çıkar ve siyasî inancın bir çeşit karışımını yansıtabilir. Aı ıovfr'un teoremi bu yorumların hepsini de içermektedir; halbuki, sonuçların özsel içeriği açık farklılıklar göstermektedir. Aırow’un hedefi, yeni refah ekonomisinde gerekli olan sosyal refah fonksiyonunun türetilmesi için Bcrgson ve Samuclson’ım ça­ lışmalarını tamamlamaktı. Onun teoremi kişiler arası fayda karşılaş­ tırması yapmayı reddetmiştir, ki dolayısıyla, sosyal refah fonksiyo­ nu yaklaşımının uygulanamazlığını ortaya koymaktadır (Robbins, 1932, 1938). İmkânsızlık teoremi sonucu, sosyal refah vargılarının dayandığı temeller geniş bir tekrar incelemeye tâbi tutulmuştur. Bu inceleme de muğlak bir başarı ve, belirli yönlerden, tehlikeli olabi­ lecek düzeyde yapıcı sonuçlar doğurmuştur. Sosyal refah yargıları ile ilgili bir düşünce çizgisi, sosyal terci­ hin bütüncül, spontane ve geçişli bir toplumsal sıralamaya dayan­ ması zorunluluğunun üstesinden gelmek için, kollektif rasvonalitcnin gerekirliliği konusuna odaklanmıştır. Örneğin, sadece mııavvcn bir tercihin geçişliliğinin istendiği durumlarda, Arrovv’ıın bütün koşullarının aynı anda karşılanabileceği ve bu durumda imkânsızlık gibi bir şeyin söz konusu olmadığı kanıtlanmıştır (Sen, 1969; 1970a). Yarı-geçişliliğin bu koşulu, denetimsiz alan, bağımsızlık ve Parcto il­ kesi ile birleştirildiğinde, sosyal tercih işlemlerini oligarşilerle sınır­ landırmaktadır (Sen, 1970a). Bu durumlarda oligarşi bir grup bi­ reyden oluşur, öyle ki eğer bu gruptaki bireylerden herhangi biri x’i y’ye tercih ederse, o zaman x, y’ye kıyasla sosyal bir şekilde ter­ cih edilmiş veya y ile hiçbir ilişkisi yokmuş gibi kabul edilmek du­ rumundadır. Eğer gruptaki bireylerin hepsi, oybirliğiyle, x'i v'vc tercih ederse, o zaman x, y’ye göre daha sağlam sosyal bir şekilde tercih

12

Özgürlük ve Devlet edilmiş olarak kabul edilmek durumundadır. Birinci aşırı uçta, oli­ garşi Arrovv’un diktatörlük anlayışının tek kişilik anlamdaşıdır. D i­ ğer aşırı uçta ise, oligarşi toplumdaki tüm bireyleri kuşatmaktadır. Yarı-geçişlilik toplumun her bireyine veto yetkisi sağladığından dolayı, sosyal sıralamanın olmadığı durumlarda gözlendiği gibi, bu durum tahmin edileceği üzere çok yaygın bir sosyal boşvcrmişlik ortaya çıkarır. Benzer sonuçlara yarı-geçişlilik koşulunu gerektir­ meden de ulaşılmıştır, ancak bu durumlarda bir dizi başka koşulla beraber, döngüsel olmayan bir koşul (sağlam tercih döngülerinin olmayışı) eklenmesi de gerekmiştir (Sen, 1987c). Sosyal refah fonksiyonunun tekrar ortaya çıkması şüpheli bir sonuç kadar değe­ rinin olup olmaması, oligarşiyi Arrovv’un diktatörlük koşullarına yaklaştıran ya da toplam sonuçtaki sosyal boşvermişliği yaygınlaş­ tıran frekansa bağlıdır. Sen (1987c), sosyal tercihin kollekdf rasyonalite gerekirliliğini gevşetmeye yönelik bir çok çabayla karşılaştı­ rıldığında, Arrovv’un imkânsızlık sonucunun daha sağlam olduğu hükmüne varmıştır. Sosyal refah yargıları ile ilgili bir ikinci bir düşünce çizgisi, sı­ nırsız alan gerekirliliği konusuna odaklanarak, imkânsızlık sonucu­ nu hükümsüz bırakacak alternatif alan sınırlamalarını incelemiştir. Zira, kollektif seçim işlemlerinin, tutarlı sosyal tercihler ortaya çı­ karabilen birçok bireysel tercih kümesi içerdiği bilinen bir gerçek­ tir. Bunlar arasında Black (1 9 4 8 )’in, bireysel tercihlerin tek tepeli, seçmen sayısının ise iki ile bölünemeyecek şekilde olduğu durum­ larda, çoğunluk kararının seçmen tercihlerinin dağılımının ortan­ casında geçişken sosyal tercihler doğuracağını kanıtlaması en dikkat çekici olanlarından biridir (Sen 1969). Sen (1 9 6 9 ), seçmen sayısı­ nın iki ile bölünemez olma zorunluluğunun, bütüncül sosyal geçiş­ lilik ile tercih döngülerinin ortadan kalktığı ve çoğunluk galibinin ortaya çıktığı bir zorunluluğa düşürülebileceğini göstermiştir. Sen 13

Charles K. Rowley (1 9 6 6 ), ayrıca, belirli değer sınırlamalarının- ki bir üçlüdeki tek al­ ternatifin “en iyi olmayan” veya “en kötü olmayan” veya “oıtada ol­ mayan” olarak kabul edilmesi gibi- tek tepeli olanaklılık sonucunu üretebileceğini de kanıtlamıştır. Her ne kadar alan sınırlamaları gerekse de, alternatif savılan üzerinde az ve kompleks bir denge kurmanın gerektiği durumlar­ da, bunların döngülerden kurtulabileceğine dair iyimser olmak için yeterli neden vardır (Sen 1987c). Ne var ki, dcVıgüselliğin, özel­ likle refah ekonomisiyle ilgili konularda, genelde çok vavgın oldu­ ğu, gerçekte bütün sosyal durumlara sızabildiği gösterilmiştir (Sehofield, 1978; McKelvey, 1979). Bu sonuçların, çok boyutlu uzay­ da uygulandığında, çoğunluk ilkesine özellikle zarar verdiği görül­ mektedir. Fakat, alan sınırlamalarının kısıtlı rolünü döngüleri kont­ rol etmede bir araç olarak kabul edenlerin sadece bir kaçı, siyasî ka­ rarların alınmasında çoğulcu seçim mekanizmasının kendisinin bi­ rincil bir araç oluşunu sorgulamalardır. Sosyal refah yargıları ile ilgili üçüncü bir düşünce çizgisi, sosyal tercihin doğası itibariyle ikili olma gerekliliği konusunun esin ö l­ mesiyle ilgilidir. Eğer seçim işlevleri daha az tutarlı koşullar gerek­ tirirse, olanaklılık sonuçları elde edilebilir (Scluvartz, 1970, 10/2; Plott, 1973). Böyle bir esnetme, esas itibariyle, seçim döngülerini, sadece varsayım olarak, birbirinden farkı olmayan sınıflara dönüş­ türebilir. Ne var ki, durumu bu şekilde formüle etme, üçlülerin (\, y, z) olduğu bir durumda bağımsızlık koşulunu (Koşul I) ihlal eder. Örneğin, çoğunluğun x’i y’ye tercih etmesi, y’nin, her ne ka­ dar (x,y) küçük kümesinde seçilemese de, bir üçlünün (x,v,z) oldu­ ğu ortamda birbirinden farkı olmayan öğelerin oluşturduğu bir kü­ menin üyesi olarak seçilmesini önleyemez; bu durum I koşulüını açıkça ihlâl etmektedir. Bu durum, standart daralma tutarlılığının ChcrnofF koşulunun ihlâli olarak bilinir. Yine, Arrov'un zorlugun14

Özgürlük ve Devlet dan çıkan bu dunun, geniş bir sosyal boşvermişliğc ve sosval tercih mekanizmasını felç olmaya mahkûm bırakmaktadır. Sosyal refah yargıları ile ilgili dördüncü bir düşünce çizgisi, im­ kânsızlık teoreminde önemli rol oynayan bir koşul olan, Arrosv'daki ilgisiz alternatiflerin bağımsızlığının gerekliliği konusuna karşı çık­ mıştır. Little (1950) ve Samuelson (1947), herhangi bir biçimde profıller-arası tutarlılığı aramanın gereksiz olduğunu ve sadece profiliçi tutarlılığa bağlı olan refah ekonomilerinin bir varıdizilişin öte­ sinde birşey gerektirmediğini ileri sürmüşlerdir. Sen (1987c), profıller-arası tutarlılığın, bireysel tercihler ve sosyal tercihler arasındaki ilişkide önemli olduğunu ileri sürerek bu fikre şiddetle karşı çıkmış­ tır. Samuelson gibi iktisatçıların profıller-arası değerlendirmelerle il­ gili belirgin referanslar olmaksızın karmaşık refah ekonomisi vargı­ larında bulunmalarından dolayı, Sen’in uyarıları acemi oyuncuyu (az bilgili olanı) usta bir kumarbazın (yoğun bilgi sahibi uzmanların) numaralarından korumak açısından çok ye.rindedir. Her halükârda, Arrovv’un zorluğundan kaçınmak için tasarla­ nan profıl-içi gereklilikler, tipik olarak tek-profıl tarafsızlığının bazı koşullarını içererek, oldukça güçlü hale gelebilmektedir. Sonraki koşul, xRy ilişkisini kurmak için gerekli her bireysel diziliş kombi­ nasyonunun, eğer (x, y) üzerindeki her bir sıralama verilen profille (a, b) aynı ise, aRb ilişkisini kurmak için yeterli olmasını gerektirir. Eğer Arrow’un I Koşulu iptal edilirse, konumsal bilgi, alterna­ tif sosval durumları sıralamada ve sosyal tercihlere ulaşmada kulla­ nılabilir. Sen (1 9 8 7 c)’in dikkat çektiği gibi, Borda (1781), işaretler yönteminde, sıralama ağırlıklarına dayalı bütün sosyal sıralanışları türetmek için I Koşulunu ihlâl eden bir karar işlemi ortaya kov­ muştur. Konumsal kurallar, bireysel tercihlerdeki iki alternatif ara­ sındaki farka, bunlar arasında sıralanabilecek alternatif sayısına gö­ re, ağırlık vermektedir. Mevcut alternatif sayısının gerçek dünvada oldukça keskin farklılıklar gösterebileceği düşünülürse, bu, bir dizi15

Charles K. Rowley üş mekanizması olarak bütünüyle inandırıcı olmamaktadır. Dahası, bu seçim mekanizmaları dürüst olmayan katılımcılar tarafından ge­ nellikle kolayca manipüle edilebilmektedir. Eğer, kendi samimi tercihlerinden farklı bir seçim yaparak, bir dizi bireysel tercihe ulaşmak seçmenlerden bazılarının çıkarına daha çok uyuyorsa, buradaki seçim prosedürü manipüle edilebilir bir hal alır. Gibbard (1 9 7 3 ) ve Satterthwaite (1975), birbirlerinden ba­ ğımsız olarak, en az üç farklı sonucu olan her diktatörsel-olmavan. seçim şemasının manipüle edilebilir olduğunu ortaya kovmuşlardır. Yine de, bu fevkalâde cesaret kırıcı genel teorem de, sosyal tercih taraftarlarını, sosyal tercih mekanizmalarının gerekliliklerini farklı­ laştırarak kaçış yolları aramaktan caydıramamıştır. Özellikle, stra­ tejik olmayan mekanizmaların, dürüst davranış dengelerinden far­ kı olmayan dürüst olmayan davranış dengelerini ortaya çıkarabile­ ceği ileri sürülmüştür. Bu tür tartışmalar haksız ve oldukça sınırla­ yıcı varsayımlar üzerine kuruludur. Konunun özü durumundaki karşı örneklere ve dikkati daha genel teoremlerin rahatsız edici imalarından başka yöne kaydırmaya yönelik çabalara karşı uvaııık olunmalıdır. Bilim adamları kadar ahlâk filozofları da, sık sık, ken­ di programlarını mantıksal yıkımlardan korumak amacıvla saman çöplerine sarılırlar.

Bir Vizyonlar Çatışması

Vizyon, “çözümleme-öncesi bilişsel eylem” (Schumpctcr, 1954, s. 41) ya da “bir kuramı inşa etmeden önceki bireysel duvgu veya his” (Sowell, 1987, s. 14) olarak tanımlanmaktadır. Bu, bir birey tarafından bir sistemin veya organizmanın nasıl çalıştığının hissedilmesi demektir. Bu kavram, Quine ve Villian (1 9 7 0 ) taral ın­ dan ileri sürülen ve ters bir durum ile karşılaşılmasım birevin inanç sisteminin çerçevesinin aşındırılması olarak gören “inanç ağı” kav ­ ramından çok farklı değildir. Teorilerin üzerine inşa edildiği baş­ langıç sezgileri geliştirmede ve tekâmül etmekte olan alternatif teo­ riler arasından bireylerin yaptığı nihaî seçimleri etkilemede vizvonların önemli rol oynadıkları ikna edici bir şekilde ileri sürülmüştür (Sovvell, 1987). Belki de, başka hiçbir yerde alternatif vizvonların rolü sosyal tercih kuramlarındakinden daha belirgin değildir. Sovvell (1 9 8 7 ), insanlığın sınırlandırılmış ve sınırlandırılmamış vizyonları olarak tasarlanmış iki vizyon arasında temel bir çatışma­ nın var olduğunu ileri sürmektedir. O, bu alternatif vizyonları, in­ sanın kökten farklılıklar gösteren ahlâki ve zihinsel vapılarıvla ilgili iki farklı kavrama dayandırmaktadır. Bu kavramların her birinin, hem bilgi kavramıyla, hem de sosyal ve ekonomik politikanın oluş­ turulmasına dair kurulularla ilgili çağrışımları vardır. Söv eli, sınır­ landırılmış vizyonun kaynakları olarak, Adam Smitlı, Edmıınd Burke, Alexander Hamilton ve Friedrich von Havck'in düşünceleri­

Charles K. Rowlev ni gösterir. Sınırlandırılmamış vizyonun kaynakları olarak da, William Godwin, Marquis de Condorcet, Thomas Paine, Thomas Jcfferson, Thornstein Veblen, Harold Laski ve John Kenneth Galbraith’in düşüncelerini kabul eder. Sowell’e göre, insanın sınırlandırılmış vizyonu, en açık olarak. Adam Smith’in A hlâkî D uygular Teorisi (Theory o f M oral Sentiments) kitabında (1 7 5 9 ) tasvir edilmiştir. Bu kuramda insan, kendi cinsine karşı sınırlı ahlâkî kaygısı olan ve asıl itibariyle bcn-mcrkczli bir varlık olarak tavsif edilmiştir. Smith insanın bu özelliğinden vakınmamakta, aksine bunu hayatın kaçınılmaz bir gerçeği, insanın vizyonu üzerinde temel bir sınırlandırma olarak ele almaktadır: Öyle görünüyor ki doğa, sırtım ıza acılarım ızı yüklediğinde, bun­ ların yeterli olduğunu düşündü ve bundan dolayı ötekilerin payına düşenden, onların yüklerini hafifletm enin ötesinde birşey alm am ızı em retm edi (s. 44). Smith, bireylerin her birinin kendilerini arsız vc körcesine di­ ğerlerinin üzerinde görmesi durumunda, toplumun kendi varlığı­ nın tehlikeye gireceğini kabul etmiştir. Ancak, bireylerin kendi çıkarlarını diğer insanların daha büyük çıkarlarına feda etmeleri, “kişinin komşusunu kendisi kadar sevmesinden” değil, ahlâki ilke­ lere ve şeref, haysiyet gibi kavramlara kendisini adamışlığından kaynaklanır. Bu dürtüler, insanın mükemmelliğinin bir soııııcıı ola­ rak değil, insanların kendi kendilerine dayattıkları kısıtlamalar \eva yapay oluşumlar olarak görülmelidir. 1776’ya kadar Smith, ahlâk duygularını sadece piyasa süreçle­ rinin işleyebileceği genel yasa çatılarını şekillendirmede gerekli gö­ rerek, insanın sınırlandırılmış vizyonunu daha rafine bir hale getir­ miştir. İnsan eyleminin topluma getirdiği ekonomik faydalar, reka­ betçi piyasaların ortaya kovduğu ve empoze ettiği güdü vc engeller sonucu ortaya çıkan etkileşimlerin irade dışı bir sonucu olarak 18

Özgürlük ve Devlet kabul edilmiştir. Görünmez el, David Hume’un “adi ve şehvet düş­ künü insanını”, büyük oranda milletlerin zenginliğini sağlayacak davranışlara yöneltmişti; doğasını değiştirmemişti. Siyasal kurum­ lanıl bütün İnsanî dalaverelerin eksikliklerini yansıtacağı beklen­ mekteydi. Esas olarak da bu görüş, her ne kadar oı jinal parşömen kağıdının üzerinde ciddî yıpranmalar meydana geldiyse de, iki viiz vıldan daha uzun zamandan beri varlığını sürdüren bir Anayasa yazma durıuııunda olan Amerika Birleşik Devletleıi'nin Kurucu Babalarını etkilemiştir (Wagner, 1987). So\velPe göre, insanın sınırlandırılmamış vizyonu en aşık şe­ kilde William God\vin'in Siyasal A dalet K om şunda A raştırm a (1-jıcjuiry Concem ing Political Justice) (1 7 9 3 )’sında tasvir edilmiştir. Bu metinde, insan erdeminin özü, diğer insanlara faydalı olma niveti olarak görülmektedir. Bu tür erdemler, insan mutluluğunun da kaynağı olarak algılanmaktadır. Diğer insanlara niyetlenmeden ya­ pılan yardımlar değersiz kabul edilip atılmaktadır. Godwiıı’e göre, her ne kadar kişisel arzular bazen ağır gelse de, insan, başkalarının çıkarlarını kendi çıkarlarının önüne koyma ve bu önceliğe uvguıı bir şekilde eylemde bulunma yetisine sahiptir: Şüphesiz insan, kendi ad i çıkarlarım diğerlerinin üstün çıkarları­ na tercih etme yetisine sahiptir; an cak bu tercih, tabiatım ızın g e ­ rekli ve değiştirilem ez bir yasası değildir, değişik şartların bir şek­ ilde bir araya gelm esinden kaynaklanır (Godwin 1793, s. 434-5) God\vin, güdüleme ve kısıtlamaların, sosyal açıdan faydalı ol­ duğu zannedilen davranışları ortaya çıkarmak için bir araç olarak kullanılmasını çok yanlış bulmuştur. Bu tür mekanizmaların benmerkczli dürtüleri perdelemekten çok, daha da güçlendireceğini; dolayısıyla, politikanın uzun vadeli amacının, insan doğasını geliş­ tirmeye hasredilmiş bir sosyal program tarafından insana daha yük­ sek bir sosyal görev anlayışını aşılamak olacağını ileri sürmüştür.

Charles K. Rcnvley Bu görüş, devamlı olarak, insan doğasının doğuştan sınırlandırılmadığını, ancak toplumsal kurumlarca bozulmaya ve daraltılmaya meyilli olduğunu ileri süren Condorcet (1785) tarafından paylaşıl­ mıştır. Rousseau ve Thomas Paine tarafından ileri sürüldüğü gibi, bu sınırlandırılmamış vizyon, terör, giyotin ve Napolyon Boııapart’ın otokrasisi ile sonuçlanan Fransız İhtilalini güçlendirmiştir. Yirminci yüzyılın ortalarında Ayn Rand, hayatının çoğunu, insan­ lığın bu sınırlandırılmamış vizyonunu aşağılamak ve sınırlandırıl­ mış vizyonu yüceltmek yoluna vakfetmiştir. Sowell tarafından anahatları belirlenen bu vizyon çatışmaları, her ne kadar bir derece değiştirilmiş olsa da, sosyal tercih kuramı taraftarları üzerinde önemli bir etki yapmıştır. Sınırlandırılmış viz­ yon, ilk kökleri David Hume, John Lockc ve Adam Smith’in yazı­ larında olan ve 20. yüzyılda Cari Menger, Ludwig von Miscs, Fricdrich von Hayek ile James Buchanan’ın yazılarıyla tekrar canla­ nan, metodolojik bireycilik olarak tasnif edilen bir bakış açısına dö­ nüşmüştür. Bu yaklaşıma göre, “politika”, amaçlı ya da amaçsız in­ san eyleminin sonucu olarak ortaya çıkar ve kurumlar, bireylerin onlar aracılığıyla etkileşimde bulunmayı veya bulunmamayı seçtiği mekanizmalar olarak görülür. Bu bakış açısına göre, kurumlar ya bilinçli bir tasarım olmaksızın tekamül eder ya da rasyonelliği sınırlı olan bireyler tarafından şekillendirilir ve oluşturulur. İster avrı avrı ister birlik halinde olsun, sadece bireyler seçer ve eylemde bulunurlar. Bunun tersi olan sınırlandırılmamış vizyon, ilk köklerini Rene Descartes ve Jcan Jacques Rousseau’nun yazılarında bulan ve 20. yüzyılda bugün pek de revaçta olmayan Marksist yazarlar ile Paul Samuclson, Kcnneth Arrow ve John Kcnncth Galbraith gibi sosyal demokrat yazarların uygulamalarıyla, kurucu rasyonalizm olarak tasnif edilen bir bakış açısına dönüşmüştür. Bu yaklaşım, sosyal ku­ rumlanıl rasyonel politika uzmanlarının amaçlı tasarımlarının üıü-

20

Özgürlük ve Devlet nü olduğunu kabul^tmektedir. Dolayısıyla bu yaklaşım, Hayck’iıı, tek bir seçkin zihninin her gerçeği bilebileceği ve bu zihnin, sahip olduğu evrensel bilgiden hareketle, istenen sosyal düzenin temelle­ rini kurabilecek yetiye sahip olduğu anlamına gelen ve m uhtasar yanılgı dediği nitelemeyi hak etmektedir. Bu yaklaşımda bireysel hevesler, Kantçı anlamda bir amaç olmaktan çok, araç durumuna indirgenmiştir ve kurumlar, bireysel özelliklerden çok, organik özelliklerle donanmışlardır. Benim görüşüme göre, kurucu rasyonalizm, çoktan beri, bi­ reysel tercihlerin toplulaştırılması ilgili tartışmaya egemen durum­ dadır. Bu durum, benim literatürün çoğundan irkilmemin ve bu kitabın sözkonusu literatürü son derece ciddî bir incelemeye tâbi tutmasının da temel nedenlerinden biridir.

21

K u ru cu R asy o n alizm , M u h tasar Y an ılgı ve D ik ta tö r Sosyal K a ra r-V e rici

Kurucu rasyonalizmin temel fikirlerine kaynaklık eden kişi, aklı, açık ve seçik öncüllerden yola çıkan mantıksal çıkarsamalar olarak tanımlayan, büyük düşünür Rene Dcscartes’tır. Bu fikirlerin bir so­ nucu olarak, rasyonel eylem de, bütünüyle bilinen ve kanıtlanabilir hakikatların belirlediği eylemler anlamına gelmeye başlamıştır (Hayek, 1973, s. 10). Bu iddiadan, sadece aklın insanı toplumu yeni­ den yaratmaya muktedir lulması gerektiği ve geleneğe, örfe, ve as­ lında, bizzat tarihin kendisine gerektiği, aksine, sırf aklı kullanarak istihfafla bakmak icabettiği sonucunu çıkarmak kolay olmuştur. Bu genel yaklaşım, en yetkin örneğini, rasyonel olarak kurgulanmış bir toplumsal sözleşmeye dayanarak bir toplum yaratılması fikrinde bulmuştur. Thomas Hobbes ve Rousseau’nun ileri sürdüğü bu fi­ kir, 20. yüzyılın ikinci yarısında John Rawls’ım İktisadî felsefesiyle yeniden canlanmıştır. Kartezyen anlamda eylemin bütünüyle rasyonel olması, sosyal tercih sürecine katılan herkesin, ilgili hakikatların tamamının bil­ mesini gerektirmektedir. Gerçek hayatta ise, bireylerin hepsinin, toplumun üyelerinin çoğunun eylemlerini belirleyen özgül neden­ leri bilmesi mümkün değildir (Hayek, 1973, s. 12). Kurucu rasyo­ nalistler açısından bu gerçeği göz ardı etmek ve bunun yerine, tanı bir açıklama ve kontrol gerektiren her gerçekliğin bazı akıllarca bilin­

Charles K. Roıvlev diğini kabul etmek daha uygundur. Bu tipik yanlış, m uhtasar yanılgı olarak bilinir ve ciddî hatalarla mali.il bir sosyal bilime yol açar. Sosyal kurumların çoğunun mevcut şeklini almasının altında yatan neden, toplumsal süreçleri belirleyen özgül gerçeklerin ekse­ riyeti ile ilgili giderilemez bir cehaletin aşırı yaygınlığıdır. Eylemle­ rimizi yönlendiren muaşeret kurallarının ve bu kuralları destekle­ yen kurumların çoğu, toplumsal düzenin içine giren özgül gerçek­ lerin bilinçli bir açıklamasını yapabilecek herhangi bir bireyin bu­ lunmasının imkansızlığı karşısında geliştirilmiş adaptasyon davra­ nışlarıdır (Hayek, 1973, s. 13). Bilinçli davranışlarla ilgili standart­ ları, bireysel eylemin niyetlenmediği halde oıtava çıkan sonuçları üzerinde uygulamanın herhangi bir anlamı yoktur. Ne var ki, kurucu rasyonalizm, İkinci Dünya Savaşı’nın ardın­ dan, bir intikam hırsıyla, hem John Mavnard Kcvncs’in makroekonomisi hem de Paul Samuclson ve Kcnncth Aırou'un yeni re­ fah ekonomisiyle iktisat bilimini istila etmiştir. Her ne kadar diktatör-olmama olarak bilinen D Koşulu’nu ortaya attıysa da -ki bu ko­ şul sosyal refah fonksiyonunun sağlayabileceği makul koşullardan biridir- sosyal tercih kuramının önde gelen isimlerinden biri olması hasebiyle, özellikle Arro\v önemli bir sorumluluğa sahiptir. Arrow, orijinal makalesinde (1 9 5 0 ), sosyal tercihlerin bir mik­ tar tutarlı bireysel tercihlerin toplamını yansıtması gerektiğini vur­ gulayarak, sosyal tercih sürecinde bireyin merkezi önemini açıkça kabul etmektedir. Diktacı veya geleneğe dayalı çözümleri reddeden Amnv, ilgili toplulaştırma yöntemlerinin bir örneği olarak, açık bir şekilde, sadece seçim mekanizması üzerinde yorumlar geliştirmek­ tedir ye kuşkusuz bu mekanizmada kumcu rasyonalizmle ilgili hiçbir şev yoktur. Dahası, Arro\v, makalesinin sadece bireysel tadillerin sosyal tercih içerisine toplanmasıyla ilgili sorunsalla soyutlamanın en genel düzeyinde ilgilendiği şartını dikkatli bir şekilde ortac a koy­ maktadır. Gerçekten de, imkânsızlık teoreminin gücü, onun hcı-

24

Özgürlük ve Devlet hangi bir toplulaştırma mekanizması üzerine yaptığı belirli bir vur­ guda değil, evrensel bir şekilde uygulanabilirliğinde varmaktadır. Ancak, teoremi çok genel olduğu için, refah ekonomisi mesle­ ğinde, refah ekonomisinin gerçek dünya koşullarına uygulanışının kesin olarak ne olabileceği; özellikle, bireyin rolünün ne olarak al­ gılanabileceğiyle ilgili kaygılar ortava çıkmıştır. 1952 gibi erken bir tarihte, lan Little, Arrovv’un teoreminde ileri sürüldüğü şekliyle, kollektif seçim ile bireysel tercihler arasındaki ilişkiye davaııdırılabilecek birtakım yorumların bireye yöneltebileceği tehlikeyle ilgili kaygılarını açıklamıştır. Özelde, Little, iktisatçıların A rrou’ıın problemine yönelik tepkilerinin, ilk kez 1763’te Rousscaıı tarafın­ dan anahatları çizilen, mctafızikscl uzlaşma öğretisinin desteklen­ mesine vol açabileceği korkusuyla ilgilenmektedir (s. 18): Genel iradeye uymayı reddedenler bütün toplum tarafından böyle dadan m aya m ecbur edileceklerdir. Bu, kişinin özgür olmaya m ec­ bur edilmesinden başka b ir şey değildir. Little’a göre, böyle bir anlayış, sosyal düzenin kabulünün -va da daha açıkçası, devlete boyun eğmenin- gerçekte kişinin sadece kendisine boyun eğmesi anlamına geldiğini ileri süren Hegelei an­ layışa çok yakındır. Böyle olunca, bu yaklaşımın Rous.scaıı’nun ya­ zılarıyla başlayan modern totaliter felsefeleri destekleme ihtimali ortaya çıkmaktadır: Arrorv’un problem inin Rousseau’nunkiylc o kad ar ortak noktaları vardır ki, bu yaklaşım ın ortaya koyduğu sinsi tehlikeye tekrar işaret etm ekte fay d a mevcuttur (Little 1952, s. 430). Little, “genel irade”, “Tanrı” veya “süpermen” gibi nosyonların sosyal tercih sorunlarına uygulanabilirliğini reddedip, kendi birey­ sel yaklaşımında, değer dizgisiyle karar dizgisi arasında dikkatli bir ayrım yapar. Değerlerin sözkonusu olduğu durumlarda, her birey, kendi değer sistemine yabancılaşamayacağından dolayı, bir diktatör

Charles K. RovAey olmalıdır. Kararların ele alındığı durumlarda ise, Am nv’un kullan­ dığı anlamda eğer fikir birliği yoksa, bireyler diktatör olamazlar. Fikir birliğinin olmadığı durumlarda, ya faydalanacaklarını um­ dukları bazı süreçlerin yardımıyla ortaya çıkan birçok kararla ilgili bir dengeden ya da kendi iradelerini topluma dayatmayı gerektire­ cek bir işlemi kullanmayı istemeyeceklerinden dolayı, bireyler ken­ di tercihlerine karşıt kararları kabul edebilirler. Little, kendisini, açık bir şekilde “demokrasinin özünün, kararlar ile bireysel tercih­ ler arasındaki herhangi bir işlevsel ilişki cinsinden tanımlanmaması gerektiğini düşünenler” arasında görmektedir (Little 1952). Bergson (1 9 5 4 ) meseleyi daha da ileri götürerek, refah ekono­ milerinin genel amacının, sosyal tercihle ilgili konularda vatandaş­ lara danışmak olduğunu (veya olması gerektiğini) ileri sürmüştür. Eğer bazı kamu çalışanlarına danışılmış olunsavdı, bu durum, te­ melde, herhangi bir diğer vatandaşa danışmayla aynı olmuş olurdu (ya da olması gerekirdi). Ne var ki, Bergson, bazılarının A m nv’un teoreminin alternatif bir şekilde yorumlanmasına yol açacak farklı bir kavramlaştırıuaya yönelebileceklerinden de endişeliydi: Bu görüşe göre asıl sorun, vatandaşlara değil de gen elde kam u g ö ­ revlilerine danışm aktır. D ahası, veri olarak alın acak değerler, bu m em urların norm al vatandaşken eylemlerine kılavuzluk eden de­ ğ erler değildir. Bunun yerine, m em urlar, ah lâkî açıdan az va da çok nötr olarak tasavvur edilmişlerdir. Bu kişilerin hayattaki am aç­ larından biri, kollektif karar verme yöntem inin bazı ku rallarının ortaya koyduğu g ib i, diğer vatandaşların değerlerini tatbik etm ek/ izlem ektir (Bergson, 1954, s. 242). 1967’de, Arrow, metodolojik bireycilik taraftarlarını çok hayal kırıklığına uğratan bir mesajla, bu kaygıları daha da genişletti. Yal­ nız başına yaşayan bir tek birey için kendi değerlerinin dışında her­ hangi bir ölçütün olamayacağını kabul etti. Ancak, kamu değerleri­ ni tartışma ihtiyacını onaya çıkaran temel gerçek, her anlamlı cvlc-

26

Özgürlük ve Devlet min birçok bireyin oıtak katılımını gerektirmesiydi. Bu görüşe göre, “bu gözlem bize, anlamsız olmayan her eylemin, bireylerin değil, as­ lında bütün olarak toplumun bir özelliği olduğunu bildirir” (Aı nnv, 1967). En temel aksiyomatik düzeyde, bireysel eylemlerin rolü çok küçüktür. Bir kamu değerleri sistemine olan ihtiyaç, bu şekilde be­ lirgin bir hal alır. Eylemler kollektif veya kişilerarası bir doğaya sahip olduklarından dolayı, bunlar arasında seçim yapılması kaçınılmazdır. Aynı görüşe devamla, Arrovv, bir refah kararının, karar verecek bazı kişiler gerektirdiğini iddia eder. Sosyal refah sosval politikayla ilişkiliyken, tek bir bireyin refahla ilgili kararları eylemden bağım­ sız, dolayısıyla kısırdır. Bu yüzden, asıl sorun vatandaşlara danış­ m ak değil, ahlâkî açıdan az ya da çok daha nötr oldukları gibi, deği­ şik alanlardaki bireysel tercih sıralanışlarını sosyal tercih alanına ta­ şımada az ya da çok daha bilgili olan kamu görevlilerine danışm ak­ tır. Small (1 9 8 3 , s. 13), Buchanan’ın, bu Hcgelci iddiaya tahkirle karşılık verip, şu felç edici soruyu sormasını takdir etmektedir: Bu sistemi işletecek olan iktisatçı harem ağaları nerede bulunur? Sugden (1978), doğru bir şekilde, Arrovv’un yorumunu, kollek­ tif karar vermenin iki aşamalı bir işlem olarak tasavvur edildiği “diktacı karar verici paradigması” olarak tanımlamaktadır. İlk aşama -bir ana­ yasa seçimi- kamu görevlisinin uygun görülen anayasaya (belki de, Arrovv’un “makul özelliklcri”nc atıfla) kendi ahlâkî inançlarını zerketmelidir. İkinci aşama ise, kamu görevlisinin, onaylanan refah fonksiyonu uyarınca, mümkün kollektif eylemlerden birini tercih etmesini gerek­ tirmektedir. Bu aşamada ahlâkî tarafsızlık, memurun, kendi seçmiş ol­ duğu sosyal refah fonksiyonunda bir araya getirilen bireysel tercihlere göre hareket etmesini gerektirmektedir. Bu anlamda, niyeti ne kadar halis olursa olsun, bu kamu görevlisi bir diktatördür. Bildiğim kada­ rıyla, A it ö w , sosyal tercihle ilgili kurucu görüşlerinin Sugden tarafın­ dan bu şekilde yorumlanmasına herhangi bir cevap vermemiştir. 27

Charles K. Rmvlev Bu tür tahripkâr eleştirilere rağmen, konuyla ilgili bazı bilim adamları, şüphesiz Arrotv’un sosyal tercih sürecinde kamu görevli­ sinin daha geniş bir rolü olmasını desteklemesinden aldıkları cesa­ retle, sosyal karar vericinin sahip olduğu bilginin çapını daha da genişleterek imkânsızlık teoreminin sonuçlarından kaçmavı amaç­ layan büyük bir araştırma programı başlattılar. Özellikle, yeni refah ekonomisinin merkezinde bulunan, faydanın kişilerarası bir temel­ de karşılaştırılamayacağı fikrine saldırıya geçtiler. Paretocu demir ceketi gevşetecek ve sınırlı da olsa, kişilerarası fayda karşılaştırmalarına müsaade edecek ilk çabalar (Vickrcv, 1945; Harsanyi, 1955), refah ekonomisini etkileyemedi ve sosyal tercih kuramcıları tarafından tutulmadı (Sen, 1987c, s. 386). Tazminat testleri aracılığıyla kısıtlamaların üstesinden gelme çabaları (Kaldor, 1939; Hicks, 1939; Scitovsky, 1941), neticede, eğer tazminat ödenmezse testin ikna edici olmayacağı, ödendiği takdirde de tes­ tin gereksiz olduğu şeklindeki eleştirilerin üstesinden gelemedi (Sen, 1987c, s. 386). Açıkçası, eksikliklere daha doğrudan bir sal­ dırı gerekiyordu (Rocvley ve Peacock , 1975). Tercih edilen yol, sosyal refah fonksiyonlarının kullanımı aracılı­ ğıyla daha fazla fayda bilgisinin kullanımına izin vermekti. Herbir «-sayıdaki (n-tuple) fayda fonksiyonu için (herbir kişi için bir tane), sosyal refah fonsiyonu F, tek bir sosyal dizilimi R belirler. Sabit gerekirliliğin sırasal bir karşılaştırılamazlığa karşılık geldiği A ınm ’un sosyal refah fonksiyonu özel bir durumdur. Onun imkânsızlık teo­ remi de sayısal karşılaştırılamazlıklar durumunda geçerlidir (Sen, 1970a). Sayısallık olmasa bile bir kez faydanın kişilerarası karşılaştırılabilirliği söz konusu olduğunda, sözkonusu teoremin geçerliliği ortadan kalkar. 1963’ten beri, bu tür kişiler arası fayda karşılaştırılabiliri iğine müsaade ederek Arrow’un içine düştüğü çıkmazı aşan birçok sosval

28

Özgürlük ve Devlet refah fon ksiyonu türü ortaya atılmıştır. Rawls’un Icksikopfmfih1 nıaximimn\ (maksimum-minimum) kullanan veya faydacı toplulaştır­ ma işlemleri üzerine oturan fonksiyonlar özellikle popüler olmuş­ lardır. Ancak, bunların dışında daha birçoğu da vardır (bkz. Sen, 1987c, s. 387). Bu fonksiyonlar, büyük ölçüde formel olup ampi­ rik içerikten yoksundu. Ancak, herhangi bir sosyal karar vericiye ihtiyaç duyduğu bilgi verilebilir şeklindeki muhtasar yanılgının iç ­ kin olduğu fikirlerin haddi hesabı yoktu. Bunlara kıyasla, Mises ve Hayek’in tekrar tekrar önerdiği gibi, piyasa çözümleri özellikle çe­ kici görünmeye başlıyordu.

1Bir sözlük yazma,

hazırlama veya derleme işi veya süreci.

29

Toplumda Bilginin Kullanımı

Hayek, 1945’te, kurucu rasyonalist yanılgıya karşı iktisatçıları mümkün olan cn açık biçimde uyarmıştır: Rasyonel bir ekonomik düzen kurm aya çalışırken çizm eyi arzu ladı­ ğım ız sorun n edir? H erkesin m alumu olan belirli varsayım lara gii. re cevap oldukça basittir. Eğer g erekli bilgilerin tam am ına sahip­ sek, eğer verilen bir tercihler sisteminden işe koyulabiliyorsah vc eğer mevcut araçlarla ilgili bilginin tam am ına hakim sek, sorunun g e ­ riye kalan ı tamamiyle m antıksal bir sorundur. Yani, mevcut araç­ ların en iyi kullanım ıyla ilgili sorunun cevabı kendi varsayım ım ız­ da içkindir. ...N e var ki, açıkça toplumun karşı karşıya olduğu ekonomik sorun bu değildir. ...Bunun sebebi, ekonomik hesapla­ m anın başlam ası için g erekli verilerin, toplumun tümü adın a karı­ şıklıkları çözebilecek tek bir akla asla verilm ediği ve asla bu şekilde de verilemeyeceğidir (Hayek, 1945, s. 519). İktisatçıların çoğunun yaklaşık 35 sene göz ardı ettiği Havck’in bu uyarısının özü, rasyonel bir ekonomik düzen kurmak için ge­ rekli bilginin hiçbir zaman toparlanmış veya birleştirilmiş bir bi­ çimde bulunmayacağı, bu bilginin farklı bireylerin zihinlerinde da­ ğınık ve çoğu zaman birbiriylc çelişen parçalar halinde mevcut ol­ duğuydu. O halde, bir toplumun ekonomik sorunu, herhangi bir bireye bütünüyle verilemeyen bir bilginin kullanımı sorunudur. Bu durumda, kullanılması gereken, ancak başlangıçta birçok faildi

Charles K. Rowle\ birey arasında dağılmış olan bilginin tek bir merkezî otoritenin kullanımına bırakılması ya da kendi planlarını diğerlerininkivle uyumlu hale getirebilmeleri için bireylere bu tür ek bilgilerin iletil­ mesi arasında bir tercih söz konusudur. Hayck, bu soruya verilecek cevabın, kısmen, sosyal karar ver­ me ile ilgili olduğu düşünülen bilgi kategorilerinde yattığını vurgu­ ladı. Bu bağlamda, kamusal tahayyülde çok önemli bir yer işgal et­ mesine rağmen bilimsel bilginin kullanımının, daha geniş olan so­ runun sadece küçük bir parçasını teşkil ettiğine dikkat çekti. Birey­ ler arasında daha anlamlı ve daha dağınık olan bilgi, özgül zaman ve mekân koşullarının bilgisiydi. Bu bilgi kategorisinde, pratik ola­ rak her birey diğer bütün bireylere karşı bir çeşit üstünlüğe sahipti; “çünkü o (birey] faydalı kullanımı olabilecek ve kullanımı ancak il­ gili kararlar kendisine bırakıldığında veya kendisinin aktif katılımıyla alındığında olabilen, biricik bilgiye sahiptir” (Hayek, 1945, s. 521). Havek’in düşüncesine göre, bu bilgi kategorisini mümkün olan en geniş ölçüde mevcut duruma taşıyacak olan yöntem, cevabı bulunması gereken sorunun ta kendisiydi. Hayek’e göre, bu tür bilgi, doğası itibariyle, istatistiğe gire­ mez, dolayısıyla istatistik şeklinde herhangi bir merkezî otoriteye de aktarılamaz. Halbuki, fiyat sistemi, bilginin çok dağınık olduğu bir ekonomide, farklı bireylerin birbirinden kopuk eylemlerini et­ kin bir şekilde koordine eder. Gerçekte, fiyat sisteminin asıl işlevi, başka koşullarda iletilmesi mümkün olmayan bilginin iletimini sağ­ layan bir mekanizma olmasıdır. Sosyalist otokrasilerin meşum kibri, büyük oranda bu önkabulii reddetmelerinden kaynaklanmaktadır.

iktisatçılar Ne Yapmalı i*

İlk zamanlarındaki önemli makalelerinden birinde, Hayek (1937), tercih fonksiyonu ve karşılaştığı kısıtlar belirli olan bir tek rasyonel karar vericinin kendi davranışsal uyumu sonucu ulaştığı denge du­ rumu ile birçok kişinin etkileşimi sonucu potansiyel olarak ulaşıl­ ması mümkün denge durumu arasındaki farkı vurgulamıştır. Havek’e göre, İkincisi, ‘dengenin bir tür optimum durum olarak kabul edildiği özel anlamıyla bir denge değildir’. Buchanan (1973) piyasalar için tanımlanmış denge özellikleri­ nin piyasa-dışı veya politik ortamlara optimizasyoıı ölçütleri olarak aktarılırken, bu ayrıştırmayı göz önünde bulundurmanın ne denli önemli olduğunun altını çizmiştir: Farklı insanların p lan lan arasındaki karşılıklı uyumu vurgulayan sosyal etkileşim teorisi, kavram sal b ir m utlak gücün belirli nesnel iş­ levleri en üst düzeye çıkarabileceği düşüncesini savunan planlam a teorisinden farklıd ır. Planlam a teorisi, her açıdan, [Robitıson] Crusoe’nun y a d a karar vermek durum unda olan herhangi bir bi­ reyin karşılaştığı sorunlara karşılık gelm ektedir. F aka t bu bir piya­ sa teorisi değil, kendi kendisini geçersiz kılan, yapay ve tem elde yan­ lış bir düşüncedir. Piyasada, ancak m utlak gü ce sahip bir p lan la­ m acının yapabileceği ideal bir optimizasyon ile ulaşılabilecek özel­ liklere yüzeysel olarak karşılık gelen denge özellikleri vardır. Ne m i­ lli, gölge fiy atlar piyasa fiy atları olm adığı g ib i, piyasadaki kararları

Charles K. Roıvlev belirleyen firsa t m aliyeti de m utlak planlam acının tercihlerini be­ lirleyenlerden farklıd ır. Bunların birbiriyle aynı algılanm asının arkasında söz konusu büyüklüklerin yanlış birşekilde nesnelleştirilmesi yatmaktadır (Buchanan, 1973, s. 5). Buchanan’a göre, Mises ve Lange arasındaki tartışmada temel sorun, sosyalist hesaplamanın mümkünlüğü ya da imkânsızlığı ol­ mamalıydı. Farklı kurumsal yapılardaki karar vericilerin karşı kar­ şıya kaldıkları bilgiler arasındaki farklılık açıkça kanıtlamaktadır ki, piyasa dengesinin bir benzeri piyasa-dışı kurumsal vapılar içinde geliştirilemez. İdeal bir sosyalist modelde tanımlanan verim kavra­ mı, piyasaya katılanlar tarafından değil, planlamacının marjiııal-dcğer talim inleri tarafından oluşturulur. Bu hatanın temelinde fırsat maliyeti kuramının yanlış anlaşılması yatmaktadır. Bu yanlış anla­ ma da, Samuelson (1 9 4 7)’un, iktisatçıları konuyu öznel terimlerden çok nesnel terimlerle ele almaya yönlendirmesinin bir sonucudur. Bütünüyle nesnelleştirilmiş, bütünüyle nicelikleştirilm iş ve bütün dikkatleri üzerine toplamış ideal bir “ekm om i”de piyasanın kendisi bir “m ekanizm a” olarak kabul edilecek ve haklı olarak, birtakım yeterlilik ölçütleri çerçevesinde karşılaştırm alı değerlendirilm esi gereken altern atif birçok araçtan sadece biri olarak, bir aannlog hesap m akinası”g ib i ele alın acaktır (Buchanan, 1973, s. 7). Buchanan, daha önceleri, 1954’te, geniş felsefî içerimleriııe özellikle dikkat ederek, Arrow (1 9 5 1 )’un Sosyal Tercih ve Bireysel D eğerler (Social Choice an d Individual Values) adlı kitabını gözden geçirmişti. Bu incelemesi, neticede, rasyonel sosyal tercih kavramı­ na doğrudan bir saldırıya dönüştü. Ona göre “rasvonalitc veya irrasyonaliteyi sosyal grubun bir niteliği olarak ele almak, aslında, organik bir varlığa sahip olan bu grııba, kendisini oluşturan parça­ lardan bağımsızmışçasına isnatta bulunmak anlamına gelir” (Bucha­ nan, 1954a, s. 116). Eğer sosyal grup, gerçekten organik bir varlık 34

Özgürlük ve Devlet olarak düşünülür, böyle bir rasyonaliteyi bireysel değerler açısından inceleme çabaları daha çalışmanın başında mantıksal bir tutarsızlık olmaz mıydı? Buchanan, bireyci ve organik yaklaşımlar arasında Arro\v’un öngördüğünden daha kesin bir ayrım yapabilmek için, mantıksal bir olayı tartışma konusu yapar. Eğer bireyciliğin felsefi temeli be­ nimsenirse, birey, değerlere ya da sonuçlara sahip yegane varlık olur. Sosyal veya kollektif rasyonalite sorunu kabul edilemez, çün­ kü böyle bir sosyal ölçek yoktur. Eğer organik felsefi görüş kabul edilirse, topluluk kendi değer düzeni ile bireysel bir varlık olur. Kollektif rasyonalite sorunu bu şekilde kabul edilebilir ve kollektif varlığın kendi değer düzenine başvurularak cevaplanabilir. Bu ayrım doğruysa, Arrovv’un imkânsızlık teoreminin bireyci­ lik felsefesi bünyesinde tekamül eden özel piyasalarla hiçbir ilgisi yoktur. 1 9 5 4 ’te R ızanın H esaplanm ası (The Calculus o f Conscut) (Buchanan ve Tullock, 1962) çalışmasını önccleyen yazısında Buc­ hanan, teoremin oy verme ile de herhangi bir ilgisinin olmadığını, çünkü oy vermenin bireysel bir temele dayandığını sakınmaktadır. Ona göre, Arrow’un yaklaşımına sadece sosyal ırfah fonksiyonu girmekteydi. Bireyci olmayan yaklaşımların bireyci ölçütlerle de­ ğerlendirilmesi sorunu, her ne kadar iktisatçıların büviik çoğunlu­ ğunu değilse de, Buchanan'ı haklı olarak çok şaşırtmaktaydı. Buchanan’ın metodolojik bireycilik üzerinde durması ve sosyal refah fonksiyonunu reddeden yaklaşımı, politika analizleriyle uğ­ raşan iktisatçıların karşısında rahatsız edici bir sorun olarak dur­ maktaydı. Ne yapmaları gerekiyordu? 1963’te Güney Ekonomi Topluluğu’na yaptığı başkanlık konuşmasında, Buchanan (Bucha­ nan, 1964), ilkeli bir cevap olarak, iktisat biliminin ya da ekonomi politiğin tüm konusunun “birşeyi başka bir şey karşılığında verme, trampa ve mübadele eğilimi” (Smith, 1776) olduğunu söylemi ştir.

Charles K. Rowley Bıı değerlendirmede kaynaklan tahsis kuram ı değil piyasa kuram ı merkezî noktaya çekilmiştir. “Sosyal” iktisatçıların, kıt kaynakların birbiriyle rekabet halindeki amaçlar arasında tahsis edilmesine yö­ nelik kaygısı, basitçe, yanlış bir şekilde yer değiştirmiştir. Onların yaptığı, Buchanan’ın alanı tanımladığı şekliyle, ekonomi uygulayı­ cılığı açısından meşru bir faaliyet değildir. Buchanan’a göre piyasa ya da piyasa örgütleri birşeyler gerçek­ leştirebilmenin aracı değildir. Bilakis, birçok olanağı olan bireylerin katıldığı gönüllü değişim sürecinin kurumsallaşmış yapısıdır. Bu, iktisatçıların kuramcı olarak, her ne yapıyor olurlarsa olsunlar, he­ deflerini gerçekleştirmeye çalışan bireyleri gözledikleri bir yapıdır. Ekonominin sınırları bu çeşit işbirliği çabaları ile belirlenir. Bun­ dan dolayı, piyasanın “ulusal hedefleri” verimli ya da verimsiz bir şekilde gerçekleştirdiğini söylemek bir çelişkidir. Buchanan’ın önermiş olduğu bu anlayış verimlilik değerlen­ dirmelerini dışlamaz. Bireylerin ticaretle uğraşmasını sağlat an te­ mel güdü, onları buna yönlendiren kaynak, kuşkusuz, bireysel an­ lamda daha az tercih edilen bir kontundan daha fazla tercih edilen bir konuma yükselme anlamına gelen verimlilik düşüncesidir. İnsanın doğasıpjereği, genelde kerim siz '’ sonuçlar üreten “verimsiz " bir kurumun, alternatif düzenlemelerin ortaya çıkmasını eınjelleven bir baskı olmadıkça, varlığını sürdürmesi imkânsızdır (Bııehanan. 1964;. Buchanan, belli kamusal özelliklere sahip malların bulunduğu bir piyasada serbest hareket eden bireylerden potansiyel olarak kay­ naklanabilecek sonullardan da kaçınmamaktadır. Ya gönüllü işbirli­ ği, ilgili bireyler için hiçbir zaman verimli sonuçlar dogurıııazsa? Ce­ vap, İliç şüphesiz, en azuıdan nihaî olarak anayasal düzeyde birta­ kım kamusal özelliği olan etkinliklerin kollekıil bir bııim olarak top­ luma -tabiî yine gönüllü olarak- aktarılmasıdır. Ihı anlamda, siyasî bir anayasa, gönüllü mübadele süreciııin bir parçası olarak onaya çıkar:

36

Özgürlük ve Devlet D evletin sözleşme kuram ı ve bu gelen ek içinde yazılm ış eserlerin ço­ ğ u , bence, modern ekonominin dikkate alm ası gereken türden insan çalışm alarına yönelik yaklaşım lardır (Buchanan, 1964). Buchanan’a göre, iktisat, bütün mübadele ilişkileri sistemini in­ celeyen bir bilimdir. Siyaset bilimi ise, bütün zorlayıcı nitelikteki ilişkiler sistemini inceler. İktisat biliminde sosyal mühendisliğin ya da sözde sosyal mühendislere işleri için gerekli ekonomik araçları sağlamanın herhangi bir rolü yoktur. Bilakis, iktisatçılar, genel ola­ rak ifade etmek gerekirse, bireylerin ticaret veya mübadele sırasın­ da katıldıkları gönüllü olarak oluşturulan örgütlü faaliyetleri anla­ mına gelen kurumlar üzerinde yoğunlaşmalıdır.

Ahlâk ve iktisat Üzerine

Geçen çeyrek yüzyıl, iktisat ve ahlâk felsefesi arasındaki ilişkiler üzerine akademik ilginin yeniden doğmasına, İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra Batıda beliren ideolojiyle ilgili görünürdeki fikiıbirliği ile pozitivist bilim anlayışının felsefeciler, iktisatçılar ve siyaset bilimciler üzerindeki güçlü kıskacının sonucu olarak sönmeye viiz tutan bir ateşin yeniden alevlenmesine tanıklık etmiştir. Bu yeniden doğuşun yansıttığı akademik tepki, büyük ölçüde, neo-klâsik iktisa­ dı etkisi altına alan, kendi-çıkarıyla ilgili davranış varsayımının kötü kullanımıydı. Bu yanlış varsayım, zihnin tümüyle dar ekonomik ka­ zanç ve kayıpların rasyonel bir şekilde dengelenmesiyle dolu oldu­ ğu ve kalbin sadece kan pompaladığı anlayışıydı. Anaakımı reddeden çok az sayıdaki akademisyen için geçmişe yolculuk uzun ve, son zamanlara kadar, oldukça kasvetliydi. Çünkü anaakımdaki akademisyenler arasında güçlü bir fikir birliği vardı ve saflar sıkı sıkıya belirlenmişti. Daniel Bell 1962’de ideolojinin Sonu ( The End o f Ideology) adlı etkili kitabını yayınlamıştı. Bu kitapta, 1945’ten sonra belirli değerler çevresinde bir fikir birliğinin oı tava çıkmasının ideolojilerle ilgili geleneksel tartışmaları kısır duruma getirdiğini savunuyordu. Batı demokrasilerinin tamamında uğruna çarpışılacak hiçbir ideolojik savaş kalmamıştı. Entellektüel çaba, bunun yerine, varolan ve üzerinde fıkirbirliği sağlanan bir uzlaşma­ nın gittikçe daha çok sağlamlaştırılmasına yönelecekti. Bu uzlaşma.

Charles K. Rowlev Batı Avrupa’da sosyal demokrasi, Amerika Birleşik Dcvlctleri’nde ise (ironik bir biçimde) liberalizm olarak tasarlanan bir siyasal doktrindi. Bu teşhisler felsefede güçlü bir yapıçözümcü (dcsconstractionist) bakış açısının ortaya çıkmasıyla aynı zamana denk geldi. Bü­ tün ahlâkî yargıların tabiatında varolan öznelciliğin, politik bir ku­ ramın herhangi bir felsefi ilke üzerine inşasını imkânsızlaştırdığı kabul ediliyordu (Barry, 1987, s. 1). Bu koşullar altında, dar eko­ nomik fayda-maliyet hesabı, iktisat politikası tartışmalarını hakimiveti altına almaya başlarken, neo-klâsik iktisat da, politika değerlen­ dirmelerinin dayanak noktası olarak ahlâk felsefesinin yerini aldı. 1971 Eylül’ünde, Arnold Harberger, iktisatçılara, onların önde gelen ve en çok okunan dergilerinden birinde dikkate değer bir “açık mektup” kaleme aldı. Bu mektupta, bütün uygulamalı refah ekonomileri için uygun bir çerçeve sağladığı kabul edilmesi gere­ ken üç temel ilke öne sürüyordu: 1. B elirli bir birim in rekabetçi talep fiyatı, talep eden açısından im birimin değerini ölçer. 2. Belirli bir birim in rekabetçi arz fiy atı, arz eden açısından im bi­ rim in değerini ölçer. 3. B elirli bir eylemin (proje, program veya politika) net kazanç reva m aliyeti değerlendirilirken, ilgili grubun herbir üyesinin kazanç ve m aliyetleri, bunların hangi birey(ler)de biriktiği dikkate alın m ak­ sızın, norm al olarak, toplanm alıdır. Kısaca, Harberger, üreticilerin ve tüketicilerin serbest değer üzerindeki artıklarının toplamını maksimum düzeye çıkarıp, gelir dağılımı açısından nötr olan Bergsoncu sosyal refah fonksiyonunun refah ekonomisi alanında çalışan iktisatçılar tarafından genel kabul görmesini mazur gösteriyordu. Bu tür bir sosyal refah fonksivoııu, Lionel Robbins’in 1 9 3 2’dc, faydanın bireyden birevc karşılaştırıla­ bilir bir şey olduğu anlayışına karşı başlattığı saldırının öncesindeki 40

Özgürlük ve Devlet dönemde ileri sürülmekte olan faydacı alılâkın dar bir biçimini or­ taya çıkarmaktaydı. Harberger’in makalesinde, bir değer vargısı kümesine dayanarak belirli bir ahlâkî görüş öne sürdüğünü kabul ettiğine dair herhangi bir ipucu yoktur. Aksine, konumunu, ileri sürdüğü üç önermenin sözde basitliğine, sağlamlığına ve uzun bir geleneğe sahip olması üzerine temellendirmişti. Eğer Harberger’in yaptığı, banal ve fırsatçı bir mazur gösterme ise, yeni-klâsik iktisatçıların büyük çoğunluğu tarafından siyasî ana­ lizlerinin kaynaklarından biri olarak kabul edildiğine göre, bereketli bir toprağa düşmüş demektir. Bildiğim kadarıyla, yazısı, her ne kadar veni-klâsik ekonomi politiğin alaca karanlığında küçük bir mum ola­ cak nitelikte olsa da, sadece bir tane reddiye teşebbüsünü ateşlemiştir: H ar berber hiçbir yerde (bırakın m eşrulaştırm aya çalışm ayı) (meri­ sinin ah lâkî tem ellerini bile ortaya koymamıştır. A slında, değer yargılarının bu konuyla ilgili olduğunu kabul ettiği bile şüphelidir. Bu, refah ekonomilerinin form ellcştirilm esinin n ihai sonucu nm? Toksa, tarla faresi g ibi, bulanıl: Paretocu sulara korü körüne dal­ m ak üzere m iyiz? (Houiey ve Peacock, 1975, s. 6 1 ) Ancak, Harberger’in de makalesinde yazdığı gibi, ideolojiler üzerinde savaş sonrası ortaya çıkan fikir birliği hem Batı Avrupa’da hem de A BD ’de gerilemeye başlamıştı. Bu gerileme kısmen, sosyal demokrasinin, Kevnesçi paradigmada vadedilen iliksek ekonomik binilme, düşük enflasyon ve yüksek istihdamı başaramadığının al­ gılanmaya başlamasının bir sonucuydu. Bunu takip eden daha açık entellektiicl ortamda, anaakım iktisadın en kenarlarında bile olsa, ahlâk felsefesi tekrar ortaya çıkmalı ve egemen faydacı ahlâkın yeri­ ne ilkeli alternatifler sunulmalıydı. İlk olarak, hem Marksist ve sosyalist solda hem de gelenekçi, anti-rasyonalist sağda kollektivist siyasî düşüncenin yeniden yükse­ lişe geçmesiyle [ideolojiler üzerindeki] fikirbirliği bozulmaya baş41

Charles K. Rovvley İndi. Önceleri tereddütle, ancak sonraları gittikçe artan bir sıklık ve etkiyle, sadece sözleşmecilik ve klâsik liberalizmle ilgili olan değil, avnı zamanda sosyal adalet ahlâkıyla da ilgili olan bircvci düşünce yeniden doğdu. Bu bireyci programların herbiri, muhtelif yollar­ dan, faydacı ahlâka egemenlik kuracak olan dar kcndi-çıkarıııı dü­ şünen insan kavramını, modern neo-klâsik anlamında “saf, basit ve makul, ancak iyi niyet ve ahlâkî duygu gibi şevlere bulaşmamış” (Sen, 1987b, s. 1) biçimde daha gevşek bir duruma getirdi. Sen’in vurguladığı gibi (Sen, 1987b, s. 3), iktisadın, biri Aris­ to’nun N icom achean Ethics ve Politics'dckı yazılarına kadar giden alılâkla ilgili, diğeri ise mühendislikle ilgili oldukça farklı iki kay­ nağı vardır. İlk gelenekte, her ne kadar ilk bakışta zenginliğin aran­ masıyla ilgili olarak görünüyorsa da, daha derin bir düzeyde, iktisat çalışmaları daha temel amaçların değerlendirilmesi ve yükseltilme­ siyle ilgili diğer çalışmalarla bağlantılı olarak görülür. Bu yaklaşımda, iktisat çalışmalarını ahlâk ve siyaset felsefesin­ den ayıracak bir alan yoktur. Öncelikle, ahlâkî meselelerle ilgili ola­ rak insanın güdüsü sorunu bulunmaktadır: B ir insan nasıl yaşama­ lı? Bireyler her zaman ahlâkî açıdan, savundukları şekilde yaşama­ yacaklardır. Yine de, ahlâkî düşünceler gerçek insan davranışı üze­ rinde bütünüyle etkisiz olamaz. Sen (1987b, s. 4), bunu ahlâkla ilgili güdü görüşü (ethics-relatcd view) olarak adlandırmaktadır. İkincisi, daha tartışmalı bir konu olan sosyal başarı vargıları ile alâ­ kalıdır. Sen’e göre, ahlâkla ilgili sosyal başarı görüşü, etkinliğin sağlanması gibi keyfi bir noktada duramaz. Değerlendirme bütü­ nüyle ahlâkî olmalı ve daha geniş bir “iyi” anlayışını dikkate almalıdır. Bu iki konuda, hâlâ mühendislik yaklaşımının egemenliği altında olan modern iktisadın yayınlarındaki dengede iyi yansıtılmamıştır. Ahlâk ve iktisat arasındaki ilişkiyle ilgili herhangi bir tartışma­ da, kişisel-çıkar ve rasyonel davranış kavramları merkezi bir ko­ 42

Özgürlük ve Devlet numda bulunmaktadır. Pozitif iktisat, ününü, bir kişinin kendisinin aldığı kararlar ile bu kişinin ekonomik çıkarı arasındaki varsayımsal uvuma borçludur. [Ekonomik] çıkarı da, genel olarak, tamamen beklenen zenginliğe göre tanımlamaktadır. Ortaya konulan kanıtla­ rın ardından, iktisadın birçok alanında, bu varsayımsal uvuma da­ yalı modeller çürütülememiştir. Bu hiç de şaşırtıcı bir sonuç değil­ dir, çünkü özellikle düzenli piyasa uğraşları bağlamında günlük olarak alınan kararlan etkilediğine göre dar ekonomik çıkarlar he­ men hemen bütün bireyler için etkili bir hayat gücü olmalıdır. Da­ hası, aşırı rekabetçi piyasalarda kendilerine ekonomik açıdan dikkat etmeyen bireyler, diğer kişisel-çıkarcı veya özgeci tutkuları önem­ seyen bir hayat sürdüremez veya bunları yapamayacak kadar yoksul­ laşabilirler. Esasında, Clıicago Okulu mensuplarının dar kişiscl-çıkar kavramının geniş açılımını pozitif iktisat araştırma programının ön­ görülen özü olarak savunmaları da bundan dolayıdır (Stigler, 195.S ı. Dar ekonomik kişisel çıkarın günlük piyasa işlemlerindeki gü­ cünü kabul etmek, zorunlu olarak, birçok birey açısından, ister özel olsun, ister siyasî, düzenli piyasada daha yumuşak bir rol oynuyor olsa bile, üst düzey yapısal ve piyasa dışı karar alınılannda öne çı­ kabilecek diğer birçok amaç ve gayenin önemli olduğu gerçeğini reddetmeyi gerektirmez. Gerçekte, ilgili bireylerin birçoğu açısın­ dan çok çekici olabilecek diğer sosyal amaçları bütünüyle gözardı etsek bile, dar kişisel ekonomik çıkar önkabulüniin evrensel ol.ıı.ık üst düzey karar altınlarında da uygulanmasının, bir ekonomiyi zo­ runlu olarak zenginliği en üst düzeye taşıyan veva Pareto’nun oprimal sonuçlarına götüren bir şev olup olmadığı hiçbir şekilde belli değildir (Sen, 1987b, s. 21). Bu bağlamda, Adam Smith’in Ulusların Z enginliği (The \Vcalth ofN atim s) (1 7 7 6 ) adlı eserindeki yazılarıyla, daha genç yaşta kale­ me aldığı A hlâkî D uygular Teorisi (The Theory o f M oral Scntim cnts> 45

Charles K. Rovvley (1 7 5 9 ) adlı eserindeki yazılarını bir araya getirmek öğretici olacak­ tır. Belki de Ulusların Z enginliği3nin en fazla iktibas edilen bölü­ münde, Smith, ekonomik ilişkilerin akışında kendini-sevmenin önemine işaret etmektedir: H em en hemen diğer bütün hayvan türlerinde bireyler olgunlaştık­ tan sonra tam am en bağımsız kalır re doğal durum da diğer hiçbir canlının yardım ına ihtiyaç duym azlar. F akat im an , devamlı ola­ rak hemcinslerinin yardım ına m uhtaçtır ve bunu onların yardım ­ severliğinden beklem esi boşunadır. Fğer diğerlerinin ben-sevgisiııi kendi lehine kullanıp kendi ihtiyaç duyduğu şeyi yapm alarım ı t on­ ların d a m enfaatine olduğunu onlara gösterirse, üstünlüğünü k a ­ bul ettirebilir. ...Tem eğim izi kasabın, biracının veya fırıncının iyilikseverliğinden değil, kendi çıkarlarını gözetm elerinden dolayı onlardan bekleriz. O nların insanlığına değil, onların betı-sevgisine hitap eder, onlarla kendi ihtiyaçlarım ızı değil onların av an tajları­ nı konuşuruz (Smith, 1 7 7 6 ,1(ii)2). Bu hepimizin kabul ettiği bir gerçeğin dile getirilmesidir. /Ku­ cak, dikkate değer bir nokta, gerçeğin bu şekilde dile getirilmesi, özel olarak, düzenli piyasa bağlamındaki birevsel davranışa atıf yapmakta, bunları iyi bir toplumun gerekleri olarak ğcnellcıııcmcktedir. Ayrıca, “her ne kadar bütün bireylerin davranışlarını lıcı za­ man kontrolü altında tutan genel basiret ilkeleri değilse de. bu ilke­ ler bütün sınıf ve [sosyal] tabakaları her zaman etkiler” sözii dikkate alındığında Smith’in ticaret ve alışverişin yegane itici giicü ol.ıı ak ben-scvgisiııi kabul ettiği vargısı da muğlaklaşır. Çünkü, Smitlı'in de A hlakî D uygular Teorisi’mSc ifade ettiği gibi, basiret, hır \anda anlama ve düşünmenin, diğer yanda ise kendine hakim olmanın birleşiminden oluşur. Smith kendine hâkim olma kavıamııv Stoiklcrden almıştır, ve hiçbir şekilde, ne Smith’in ben-sevgisi kavramıyla ne de bizim kişi­ 44

Özgürlük ve Devlet sel-çıkar kavramımızla aynı anlama gelmektedir (Sen, 1987b, s. 22). Dahası, Smith, her ne kadar “insanlık, adalet, cömertlik ve toplum ruhu diğer insanlar için en faydalı özellikler olsa’' da basireti, genel olarak, “bireye en çok yardım eden erdemlerin tümü” olarak görmüştür (Smith, 1759, s. 189). A hlâkî D uygular T eorisin de, Smith, ahlâk kuramının ayrılmaz bir parçası olan sempati kavramıyla ilgili birçok şey söyler: İnsan ne kadar bencil sanılırsa sanılsın, doğasında, açık olarak, onu diğer insanların kaderiyle ilgilendiren, görm e zevkinin dışında hiçbir şey beklemeksizin onların mutluluğunu kendisi açısından bir zorun­ luluk durum una getiren bazı ilkeler bulunur (Smith, 1759, s. 1). Smith’in sempati kelimesini kullanması, sadece kötü talih vcva kötü muamele kurbanlarına karşı duyulan bir acıma hissiyle sınırlı değildir, aynı zamanda “bütün tutkularla aynı duyguyu ifade ede­ cek” şekilde genişlemiştir (Smith, 1759, s. 5). Sempati duvmak kendini diğer insanların yerine koymak, gerek iyi, gerekse kotu tali­ hin sonucu ortaya çıksın, başka insanların hislerini hayal yoluyla paylaşmaktır. Bu anlamıyla sempati, Smith’in ahlâkî yargıların nasıl oluştuğu ile ilgili açıklamalarında temel bir rol oynamaktadır. Çünkü bir in­ sanın diğer insanların konumunu anlamasını ve onların davranışla­ rını onların gözleriyle görmesini sağlayan, hayalî sempati eylemidir (YVilson, 1976, s. 74). Kendi davranışlarımızı, güdülerimiz hakkın­ da iyi bilgilenmiş tarafsız bir hayalî gözlemcinin görebileceği gibi gözlemeyi öğreniriz. Bazı durumlarda, hayalî gözlemci dar kişiselçıkarın gözetilmesini onaylar, bazı durumlarda ise onavlamaz. Bu durumların ayrımı bireyin belirleyeceği bir şeydir. Eğer basiret ve sempati, gerçekten de, bireylerin çoğunun zih­ ninde aynı anda bükmüyorsa, ki ben bulunduklarına inanıyorum, buna göre anaakım neo-klâsik iktisadın Smithçi vizyondan sapma 45

Charles K. Roıvlev olarak görülmesi gerekir. Bencil ve/veya altruist nedenlerden dola­ yı, bireyler, dar ekonomik kâr-zarar hesaplamalarının ötesine uza­ nan tutkuları, iyi toplumun kural ve kurumlarına katmak isteyebi­ lecekleri tutkuları kucaklayacaktır. Kan kadar, idealizm de pompa­ layan yürekleriyle bu tutkuların geliştirilmesi için siyasî tartışmalar­ da yer alacaklardır.

46

Faydacı Ahlâk

Çağdaş faydacılar entellektüd geçmişlerini sık sık Adam Snııth ve David Hııme’a dayandırmalarına rağmen devlete aktif radikal rol öngören bir öğretiyi İskoç aydınlanmasının tedbirli vc şüpheci si­ malarının çalışmalarıyla ilişkilendirmek biraz kaba vc yanlış yönlen­ dirici bir tavır gibi görünmektedir (Barry, 1987, s. 19). Favdacı ahlâk, faydayı haz ile özdeşleştiren bir şekilde formüle etmesine rağmen, ki çağdaş faydacıların çoğu bunu reddedecektir, Jercrnv Bentham’ın A hlâk ilkelerine Giriş (An Introdnction to the P rim iples ofM orals) kitabında anahatlarını çizdiği felsefi görüşlerine çok daha fazlasını borçludur. Gerçekten de, bugün felsefî faydacılığı aydınlatmaya devam eden merkezî önermeleri açıkça ortaya koyan kişi Bcntham’dı. Bu önermeler şunlardır: 1. Bireysel refah ah lâkî eylemin sonucu olm alıdır. 2. H erbir birey bir defa sayılm alı, birden fa d a sayılm am alıdır. 3. Sosyal eylemin am acıjyenel faydayı en üst düzeye çıkarm ak (ve­ ya, Bentham ’ın meşhur deyip ile, “en fa d a kişiye cn büyük m utlu­ luğu sağlam ak”) olm alıdır (W eleh, 1987, s. 770). Bentham ve James Mili ile özdeşleştirilen bu öğreti, ilk kez, Bcntham tarafından faydacılık olarak kavramlaştırılnnş, ne var ki, genel literatüre ancak 1820’lerde John Stuart Mili tarafından tekrar keşfedildikten sonra girebilmiştir. Bu felsefe, 20. yüzyılın sonlamı-

Charles K. Rmvley da, sadece iktisatta değil, ahlâk ve siyaset felsefesinde de merkezi bir konuma oturmuştur. Daha önceki faydacılar gibi, Bentham da, insanların haz arayan yaratıklar olduğuna ve ahlâkî açıdan iyi olanın ölçütünün de haz vcva mutluluğu tesis etmek olduğuna inanmaktaydı. Ancak Bcııtham’ın faydacılığı hem bilimsel hem de sistematik olmayı amaçla­ mıştı. Ona göre, haz bireyden bireye farklılık göstermeyen ve, do­ layısıyla, ölçülebilir bir niteliğe sahipti. Görüşlerini daha somut ve daha kesin göstermek amacıyla -mutluluk hesaplaması gibi- mate­ matiksel metaforlar kullanmaktaydı. Dikkatini, özellikle, mutluluğa ulaşmayı sağlayan davranışları kısıtlamak için kanun koyucunun denetimine verilebilecek yaptırımlara -belirli eylemleri yaptırmama­ ya yönelik acı verici caydırıcılara- yoğunlaştırmıştı. Bentham, faydacı ahlâkı, bugün Batı hukukuna egemen pozitif hukuk geleneğinin ön­ cülü doğal haklar ve doğal hukuk felsefesine karşı konumlandırın işti. Favdacı ahlâk, James Mili ve özellikle oğlu John Stuart Mili ta­ rafından radikal felsefi bir ekonomi ve siyaset programı olarak for­ müle edildi. Program, aydınlanmış kişisel-çıkar toplamının genel çıkara eşit olacağı yönündeki bir dogmaya dayanıyordu. Bilimsel reformcunun görevi, krallığın, aristokrasinin ve kilisenin ortak ya­ pılanmasına atfettikleri sistematik kişisel-çıkarın çarpıklığına sal­ dırmaktı. Demokratik devletlerin her şeyi bilip tarafsız bir şekilde kamu çıkarını gözetecekleri yönündeki yanlış inancın kaynağı bura­ da yatmaktadır. Çünkü radikal felsefenin temel tezlerinden biri de, aristokratik bozulmanın, ancak, seçkin bir intelijensiyanın önderliğin­ de, demokratik temsil yeteneğine sahip kurumlar tarafından denetle­ nebileceği fikridir. Her ne kadar bu program asıl amacı olan köktenci bir politik düzenleme yapmayı başaramadıysa da, uzun vadeli ideolo­ jik erinleri, özellikle 20. yüzyıl iktisadında, çokdaha çarpıcıydı. Saf haliyle ahlâkî bir ilke olarak faydacılık, üç koşulun bileşimi olarak düşünülebilir:

Özgürlük ve Devlet 1. Belirli b ir durumun iyiliğinin, yalnızca bu durum la iğ ili fayda bilgisinin bir fonksiyonu olmasını gerektiren refah filik (ıvclfarism ); 2. H erhangi bir durum la ilg ili fay d a bilgisinin, yalnızca ilgili du ­ rum daki tüm faydaların toplam ına g öre değerlendirilm esini g erek­ tiren toplam -sıralam a (sum -ranking); ve 3. G erek eylemlerle, g erek ku ram larla, gerekse ku rallarla ilgili her tercihin neticede ortaya çıkan son durum un iyiliğiyle belirletin tesini gerektiren sonuççuluk (consecjıustialism) (Sen, 1987b, s. 39). Bu koşulların İkincisi, Lionel Robbins (1932, 1938)’in, fayda­ nın sayısal bir ölçekle ölçülebilir veya bireyler arası karşılaştırılabilir bir niteliğe sahip olduğu düşüncesine karşı yaptığı saldırının ardın­ dan, 1930’lu yıllarda etkin bir biçimde reddedildi. Bu saldırının he­ men ertesinde, anaakım refah iktisatçıları faydacı ahlâkın zayıf bir kalıntısı olan Pareto’nun en uygun durum ölçütü ile baş başa kaldı­ lar. Eğer belirli bir dununda herhangi bir bireyle ilgili fayda, sade­ ce ve sadece diğer bazı bireylerle ilgili faydanın azaltılması dışında herhangi bir değişim ile artırılanuyorsa, bu dunun Pareto optimu­ mu olarak tanımlanır. Bu fevkalâde sınırlı bir ölçüt olmakla birlik­ te, bu sınırlılık, daha sonra göstereceğimiz gibi, bu ölçüte bağlı ol­ duklarını iddia edenlerin birçoğunun siyaseti etkileme iştah ve ar­ zularını yatıştırmamıştır. Pareto ölçütü, üzerinde mutabık kalınan bir bireysel favda sıra­ lamasının ilgili durumlardaki tüm sosyal sıralamalar için yeterli ol­ duğunu kabul eden (rcfahçılık) koşulunun sadece bir yönünü yaka­ lamaktadır. Sosyal tercihler Pareto optimumunu sağlamayı gerek­ tirdiğinden, ölçüt, üçüncü koşulu da (sonuççuluk) içine almakta­ dır. Bu durumda bile, Paretocu durum sıralaması tam bir sıralama olmaktan ziyade kısmîdir. Böyle olunca, normal kullanımına bakıl­ dığında, bu sıralamanın statükoyu koruyanlara entellektüel destek verilmesini öngören muhafazakâr bir ahlâk olarak algılanması ge­

49

Charles K. Ro\vle\

re kir (Ro\vlcy vc Peacock, 1975, s. 10). Tek bir itiraz, refah konu­ sunu gölgelemek ve kesin siyasî kararları imkânsız kılmak için vcterlidiı*. Gerçek dünyada, özel piyasa dışında, belirli bir değişim üzerinde fikir birliğine ulaşmak nadiren ortaya çıkan bir durumdur. Pareto ölçütünün kesin sınırları içinde bile, faydacı refah ikti­ satçıları sık sık bireye verilecek rol hakkında anlaşmazlığa düşerler. Metodolojik bireycilere göre, (çocuklar vc deliler hariç) sadece bi­ reyin kendisi, kendi refahını yargılama yetisine sahiptir. Ancak, ik­ tisatçıların çoğu, uzmanların (veya daha doğrusu kendilerinin) hiiner ;ıya uyarı gerektiren konuları diğer insanlardan daha iyi bildiğini vc paternalizmiıı, faydacı ahlâkın önemli bir öğesi olduğunu ileri süren radikal felsefecilerin, ruhundaki daha seçkinci çağrıları izler. Özellikle rğitim, tıp, eczacılık vc çevre gibi belirli politika alanlarında, iktisatçıaı* kendi tercihlerini toplumun geneline davatmava uğraştıklarından Paretocu çizgide hemen hemen bir çılgınlık olduğu aşikârdır. Pareto ölçütünün sınırlılığından hoşnutsuz olan iktisatçılar, Kaldoı* (1939) ve Hicks (1939) tarafından ileri sürfilen vc Scitovsky 1941) tarafından yenilenen telafi ilkesine hızla tepki vermişlerdir. Kazananların kaybedenleri bütünüyle telafi ettiği, değişim rızasının :sas itibariyle satın alındığı bir durumda (en azından ödemeye is­ teklilik ilkesi destekleniyorsa) telafi ilkesi suçlanamaz. Ancak, aynı fckildc, formel olarak böyle bir duruma başvurmak için gerek de /oktur. Ne var ki, telafi ilkesini ortaya çıkaracak faraziyeye dayalı birtakım spekülasyonlar temelinde değişimin faydalı olacağı çıkar­ mamasının yapıldığı bir durumda, ortam bütünüyle farklı olacaktır. İlk olarak, eğer mümkün olan tek şey telafi ise, kavbeden bi*cyler değişimi desteklemeyecektir. Onlara değişimi zorla kabul et­ tirmek metodolojik bireyci ahlâkı çiğnemek olur. İkinci olarak, po­ tansiyel telafi Hayek’in bilginin kullanımı sorunuyla (Havck, 1945) çarşı karşıya gelmektedir. Yalan söylemek için her türlü nedeni

Özgürlük ve Devlet olan bireylerin tercihlerinden “uzmanlar” gerçek bilgivi nasıl çıkara­ caklar? Hatta, belirli politika değişimlerinden kimlerin ne pahasına etkileneceklerini nasıl belirleyecekler? Potansiyel telafi, faydacı ikti­ satçıların kendi politika gündemlerini meşrulaştırmak için başvur­ dukları araçların en rezillerinden biridir. Çok yaygın bir şekilde kullanılır ve naif halk tarafından çok az anlaşılır, ki bundan dolavı da düzenli olarak halkı manipüle etmekte kullanılır. Potansiyel telafi ile silahlandırılmış birçok Parctocu refah ikti­ satçısı, kişilerarası fayda karşılaştırmaları yapmanın yasaklanmasıyla getirilen kısıtlamadan tedirgin olmaktadır. Çünkü bu kısıtlama; on­ ların -birçoğunun yüzyüzc gelmekten çılgınca kaygı duyduğu ko­ nulardan biri olan- birincil gelirin tekrar dağılımı konıtsıuıda faydacı matematiksel hesabı kullanmalaruu engellemektedir. Bcrgson (1938), sosyal refah fonksiyonu biçiminde bir kaçış yolu önermiştir. Bu yol Arrow (1 9 5 0 ) tarafından sorgulanmış, ancak imkânsızlık teoremini kabul ettiğini açıkça ifade edenlerin birçoğu tarafından bile çok taz1a kullanılmıştır. Sosyal refah fonksiyonu, dağıtımla ilgili keyfi kararların, an­ lamlı bir şekilde, etkinlikle ilgili bireysel yargıların üstüne inşa edilebile­ ceğini kabul etmeyen metodolojik bireyciler tarafından bütünüyle red­ dedilmektedir (Buchanan, 1959). Bu karşı çıkışa rağmen, sosyal re­ fah fonksiyonu faydacı iktisatta bugün şahlanmış ve böyle bir yakla­ şımın mecburen yol açtığı devasa muhtasar yanılgıya rağmen, anaakım iktisatta merkezî duruma gelmiştir (Rowley ve Peacock, 1975). Birçok bakımdan, zenginliği en üst düzeye çıkarmak şeklindeki dar anlamında faydacı hesabı, siyasî önemi olan binlik bir alana uygulama çabalarının son zamanlardaki en saldırgan olanı Richard Posner’in 1 9 7 0 ’lerin ilk yıllarında başlattığı ve onvıldan daha uzun süren, hukuku verimlilik ölçütü çerçevesinde değiştirmeyi amaçladığı araştırma programıdır. Bu görüşe göre, mülkiyet kanunu, sözleşme, 51

Charles K. Rovvlev haksız fiil ve yazılı kanunun adli yorumla şekillendirilen parçaları top­ lumdaki zenginlik en üst düzeye çekilecek şekilde düzenlenmelidir. Posner, zenginliği en üst düzeye çıkarma ile faydacılığın çok yakından ilişkili olduğunu açıkça kabul etmektedir: Zenginliğin artırılm ası ile faydacılık birbiriyle ilişkilidir; zenginliğin artırılm ası sınırlandırılm ış faydacılığın bir biçimidir. Sınırlandır­ m a, zar kullanmanın iyi işleyen piyasa sonuçlanın ortadan kaldır­ m ak için değil, sadece bunlara teşvik veya bunlan taklit etmek için kullanılabilm esi an lam ına gelm ektedir. Gerçekten de, eğer m ahke­ meler, sadece yargı kanadı tarafin daıı tekrar dağıtım daha etkin b ir biçimde yerine g etirildiği için kendilerini zenginliğin artırılm a­ sı ile sınırlandırırlarsa, zenginliğin artırılm ası bütünüyle faydacı olan daha kapsam lı b ir siyasî kuram ın öğesi halin e g elebilir (Pos­ ner, 1984, s. 132-3). Ve “çağdaş literatürde faydacılığa güçlü tepkiler ortaya çıkmasına rağmen iktisatçıların çoğu, hâkimlerin ve pratik insanların çoğu gibi, hâ­ lâ faydacıdır” (a.g .e., s. 133). Posner her iki iddiasında da haklı olabilir. Ancak, en azından mahkemelerde uygulandığı şekliyle, zengin­ liğin maksimizasyonu, analitik olarak potansiyel durumdaki Kaldor-Hicks ölçütüne eşdeğer olduğu sürece, yukarıda ana hatları çi­ zilen eleştirilerin tümüne açık olacaktır. Özetle, (iktisatçılar ve bü­ rokratlar yerine) hâkimler ve jüriler herşeyi bilme vc tarafsız sosyal refahı en üst düzeye çıkarma rolünü üstleneceklerdir. Disiplini bo­ zan bürokratlar yerine kolaylıkla diğerleri getirilebilir. Bindik ihti­ malle, kâr-zarar analizlerinde iktisatçılar kadar hünerli olamayacak olan hâkimler de, davalarına baktıkları zavallı bireylere kendi ter­ cihlerini aynı şekilde dayatma eğilimi göstereceklerdir. En azından, Posner, zenginliği artırıcı şekilde gelirin tekrar dağı­ tımı mekanizması olarak sosyal refah fonksiyonunu uygulamaya çalı­ şan mahkemeler için çok az bir ümit görmekte (fakat bkz. Rou lcv, 52

Özgürlük ve Devlet 1992) ve bu tür konuların sorumluluğun belirlenmesini etkilemesini reddetmede mahkemelerin mazur gösterilebileceğini sakınmaktadır: M ahkem eler toplum daki zenginliğin dağıtım ım etkileyecek çok az şey yapabilir, bundan dolayı yapabilecekleri şeyler üzerinde yoğunlaş­ m aları daha anlam lı olacaktır. Ekonom ik pastanın hacm ini en üst düzeye çıkaracak kuralları tesis etm eli ve onu dilim lem e sorununu, vergi koyma ve harcam a gü cü daha büyük olan, yasam aya bırak­ m alıdır (Posner, 1984, s. 132). VVelch’in (1987, s. 775) dediği gibi, “faydacılık modern sosyal arayışın tekamülünde ayrı bir konuma sahiptir. Bunun nedeni sa­ dece refahın modern bir takıntı olması veya bilim çağında iktisat bilimi modelinin çekici gelmesi değil, faydacılığın, bildiriyle zıt öğeler içeren çoğulcu bir dünyada birbirivle yarış halindeki iyi ha­ yat kavramlaştırmaları arasında bir tarafsızlık ölçütü ortaya kovdu­ ğunu iddia etmesidir”. Welch bu değerlendirmesinde haklı olabilir. Faydacıların vaadettiklerini iddia ettikleri şeyi fiiliyatta yerip vere­ medikleri başka bir konudur. Ancak, bana göre, faydacıların başar­ mak istedikleri şev, hiçbir zaman “tarafsızlık” olmamıştır.

Sözleşmeci Ahlâk

John Rawls (1 971), R o b o t Nozick (1974) ve James M. Buchanan (1 964, 1975a)’ın son dönem çalışmaları yeni sözlcşmecilcrin ilham kaynağı olmuştur. Bu yazarlar da, İktisadî konulardaki dü­ şüncelerini Adam Smith’in 18. yüzyıldaki yazılarından, felsefi baş­ langıç noktalarını ise Thomas Hobbes ve John Locke’un 17. vüzyıldaki yazılarından türetmişlerdir. (James Buchanan ve Gordon Tullock’un ortak eserleri Hızımın H esaplam asının (1962) [The C alculus o f Conseııt] basılmasıyla bir­ likte) 1960’ların başından beri, yeni sözleşmeciler, sonuççuluktan çok, prosedürün ahlâkî önemine vurgu yaparak, egemen faydacı ah­ lâka güçlü saldırılarda bulunmuşlardır. Egemen iktisat felsefesi ola­ rak faydacılığın yerini alma doğrultusunda yaklaşık otuz yıl rakipsiz bir entellektüel ilerleme göstermişlerdir. Fakat, ilerlemeleri son yıl­ larda durmuş ve bu bölümde gösterileceği gibi, çözemedikleri birçok soıtın vc tutarsızlıklardan dolayı savunmacı bir konuma düşmüşlerdir. Adam Smith’in ekonomik feraseti Ulusların Z enginliği'nin baş­ larında (1776, kitap 1, bölüm 2) bulunmaktadır: Birçok avantajı ortaya çıkaran bu iş bölümü, böken itibariyle, iş bölü­ mü sonucu ortaya çıkacak g en el zenginliği önceden gören vc buna niyetlenen bir insan bilgeliğinin sonucu değildir. H er ne kadar çok yavaş ve kadem eli oha da, bu durum , ilk bakışta böyle bir faydaya sa­ hip olmayan insan doğasındaki belirli bir eğilimin sonucudur; tica-

Charles K. Rowlev ret, takas ve birşey karşılığında başka birşeyi alm a eğilimi. [Bu eği­ lim]... tüm insanlarda ortaktır ve ne bunu ne de başka sözleşme türle­ rini bildikleri izlenimini veren, diğer hayvan ırklarında bulunmaktadır. Cesur bir başlangıçla Buchanan bu görüşe dayanarak 1963’tc Southern Economic Association (Güney iktisat Birliği) önünde yaptı­ ğı başkanlık konuşmasında, insandaki sözleşme yapma eğiliminin iktisat ve ekonomi politiğin temel çalışma alanı olması gerektiğini vurgulamıştır. Aynı sıralarda John Rawls, o zamanların egemen tâvdacı ahlâk ve mantıksal pozitivizmine yaptığı entellektüel saldırılarla, fel­ sefeciler arasında sözleşmeciliğin yeniden uyanışını başlatmaktaydı. Smith’in de içinde bulunduğu İskoç aydınlanmacıları hem fel­ sefeden (Locke ve daha az oranda da olsa Hobbes) hem de bilim­ den (Isaac Newton) etkilenmişlerdi. Sonrasında, faydacılar bilim­ den çok fazla etkilenip mühendisliğin kılı kırk varan titizliğinin fel­ sefi kaygıları bastırmasına izin vermişlerdi. Yeni sözleşmeciler ise, mühendislere iktisat mesleğinin mütevazı “dişçileri" olarak muame­ lede bulunup, iktisat felsefesinin modern politik ekonominin yük­ sek entellektüel zemininde hak ettiği yeri alması için çabalayarak, dengeyi tekrar kurmaya çalıştılar. Thomas Hobbes (Lcviathan devletin mazur göstericisi) ve John Locke’un (anayasal demokrasinin savunucusu) 17. yüzyıl felsefele­ ri, sivil savaşın, hükümdar katlinin, askeri diktatörlüğün, reaksiyo­ nun ve katı dinî çatışmaların pençesinde kıvranan bir toplumun, büyük siyasî sorunlarına çözüm bulma amaçlı alternatif çabalardı (Gordon, 1976, s. 574). Neticede, James Stuart’ı sefil bir halde sürgüne gönderen ve Rmrık Britanya’da otokrasiyi devirerek veri­ ne anayasal monarşiyi ikame eden Parlak Devrim ((Ilımmış Rcvolution) (1688) tarafından çözülen bir mücadelede Hobbes (bir an­ lamda) kaybeden, Locke ise kazanan taraftaydı. Ne var ki, büviık oranda James M. Buchanan’ın entellektüel liderliği sayesinde, sözleş­ meciler üzerinde Hobbes’un Lockc’dan daha güçlü etkisi olagelmiştir. 56

Özgürlük ve Devlet Kitabı Leviathan'da (1651) Hobbes, insanoğlunun mükem­ melliğine dair herhangi bir yanılsama içermeyen, aksine tutku, is­ tek ve iştahlarını kısıtlayan hiçbir dışsal otoritenin bulunmadığı bir ortamda, bencil bireylerin yıkıcı gücünü vurgulayan bir bakış açısı­ na dayanarak, mutlak hâkim gücün ilkeli bir savunusunu yapmıştır. Sivil toplumu önceleyen, fakat töre ve geleneği reddetmeyen böyle bir doğal durum da bireyler hiçbir hakka sahip olmadığı gibi, birey­ lerin birbirlerine karşı saldırgan davranışlarını sınırlayan herhangi bir sivil kural da mevcut değildir. Böyle bir ortamda, bütün bilen ­ ler ya diğerlerini geçebilmek için fırsat kovalayacağından ya da ken­ dine yönelik saldırıları geçiştirmeye çalışacağından üretkenlikten uzaklaşacaktır. Sonuç olarak da, talimin edilebileceği gibi, hayatları ‘hainiz, yoksul, iğrenç, kaba ve kısa" olacaktır. Bu Hobbescu bakş açısına göre, doğa durıuıuı "her insanın di­ ğer bütün insanlara karşı” olduğu bir savaş durumudur. Sivil düze­ nin sağlanması için her bir bireyin isteyerek ödediği bedel, özgür­ lüğünü ve malını mutlak bir hükümdarın gözetimine teslim etme­ sidir. Uçlarından biri anarşi diğeri ise Lcviathan olan bir doğruda, minimal va da sınırlandırılmış devlet gibi orta konumların dilene­ bilmesi mümkün değildir. Hobbes, Charles Stuart’ın idam edilme­ siyle kutsal dinî meşruiyetin ortadan kalkması üzerine mutlakiyetçi devleti meşru göstermek için yazmıştır. Kitap, Stuart öiTııi (H oııscof Stuart) savunmak veya Tanrının V ekillerine (The Loıd Protcctor) yaranmak için yazılmamış, Hobbes’un kendi ifadesiyle "doğanın ilk ve en temel yasası olan barışı bulup, onun korumak için" yazıl­ mıştı. Hükümdara sınırsız yetki verilmeliydi. Fakat, bütün hüküm­ darlar ikna edilebilmeli, yahut daha üstün bir güç tarafından yerle­ rinden edilebilmeliydi. John Lockc (1 6 9 0 ), Hobbes’un fikirlerinden faydalanmış, an­ cak devletin rolüyle ilgili tamamen farklı bir bakış açısı gcliştirmiş57

Charles K. Rovvlev tir. Lockecu doğa durumunda bireyler barış ve uyum içinde yaşa­ yıp, aklın gücüyle yönetilmektedir. Fakat, sivil toplumun olmadığı bir durumda, bu barış ve uyum, mütemadiyen Hobbcs’taki savaş durumunun tehdidi altında, tehlike içinde var olmaktadır. İşte bu saldırı tehdidi ve meşru müdafaa hakkının değerinin belirgin olma­ yışı, bireylerin doğal durumdan sivil topluma geçmek üzere sözleş­ me yapmalarını sağlamaktadır. Dolayısıyla, Locke, Hobbes’un insanları temel içgüdülerin yönlendirdiği şeklindeki tezini reddetmiş, ancak insan toplundan ııda sivil toplumu korumayı zorunlu kılmaya yetecek sayıda bozul­ muş ve kötü bireylerin bulunduğunu da kabul etmiştir. Az sayıda bozulmuş insanın varlığı, özel anlaşmazlıkların kişisel önvargı ve. garezden uzak, tarafsız bir şekilde çözülebilmesi için gücün mer­ kezî bir şekilde denetlenmesini meşru kılmaktadır. Ne var ki, H ob­ bes’un aksine Locke, bireylerin kendi haklarını bir hükümdara tes­ lim etmeksizin sosyal kargaşadan kaçmalarını sağlayacak bir dizi sözleşmeye dayalı kurumsal düzenlemeler öngörmüştür. Bu yönetim yapısındaki anahtar öğeler, onun temsilî hükümet kuramı,, ve yine, onun devletin özel mülkiyete el koymasına karşı getirdiği yasaktır: Yüce gü ç, rızası olm aksızın, hiçkimsenin m alının hiçbir parçasını elinden alam az. M ülkiyetin korunması devletin n ih ai am acıdır, ki insanlar bundan dolayı topluma katılır. Devlet, zorunlu olarak, insanların m ülk sahibi olmasını varsayar ve bunu ister. M ülklerini korum ak am acıyla topluma katılan insanların topluma katıldıkları zam an onu yitirm eleri tahayyül edilemeyecek kad ar büyük bir saç­ m alıktır (Locke, 1690, s. 138). Burada incelenen üç sözleşmeci arasında, 18. vıı/.vıl ekonomi politiği ve 17. yüzyıl siyaset felsefesinden en az etkileneni John Ra\vls (1 9 7 1 )’dur. Fakat, siyaset felsefesine temel yaklaşımı, her ne kadar ben bu yaklaşımı çok yanlış bulsam da, iktisatçılar, diğer sos­ 58

Özgürlük ve Devlet yal bilimciler ve özellikle felsefeciler arasında sözlcşmeciliğc ilginin tekrar doğmasında hayli etkili olmuştur. Bu bölümde sadece onun temel yaklaşımı, vani başlangıç durumu ve bu durumun ortava koyduğu tercih sorununu yorumlaması incelemeye tâbi tutulmak­ tadır. Üzerinde uzlaşmaya varılacağı tartışılan bir dizi ilkevle ilgili özel görüşleri ise 12. Bölümde ele alınmaktadır. B ir A dalet Kuram ı (A Theory o f Ju stic efmn, John Rawls’un sı­ nırlarını çizdiği çevrede ortaya çıkması muhtemel sosval sözleşmeyi desteklemekten çok tanımlayan bir pozitif metin olarak ele alınabi­ leceği yönünde bir görüş vardır. Ne var ki, Gordoıı (1 9 7 6 )’un da belirttiği gibi, her ne kadar özel bir metafizik doğaya katkı olsa da, sözleşmeci ahlâka önemli bir katkı olarak değerlendirilmesini meş­ ru kılacak şekilde, bu kitabın özü kesinlikle normatiftir. Rawls (1 9 7 1 ), “Locke, Rousseau ve Kant’ın bilinen sosval söz­ leşme kuramlarını daha yüksek bir soyutlama düzeyine taşıyan ve genelleyen” bir adalet kavramlaştırması sunma iddiasındadır (s. 11). Ancak, orijinal sözleşme, belirli bir topluma girecek veya belirli bir devlet şekli kuracak bir sözleşme değildir. Dahası, burada yönlen­ dirici fikir, toplumun temel yapısı için gerekli olan adalet ilkeleri­ nin, orijinal anlaşmanın nesneleri olduğudur. Dahası, bu sözleşme­ yi düzenleyen bireyler bütünüyle hipotetiktir, vani gerçek dünyada böyle bir varlık hiç var olmamıştır. Dahası, bu bireylerin sözleşme­ yi yarattıkları varsayılan ortam da hipotetiktir, vani gerçek dünyada böyle bir ortam hiç var olmamıştır. Ravvls, insanların bütünüyle kendi avantajlarını yansıtan adalet ilkeleri arayan akılcı solipsistler (tekbcncil) olduktan konumundan başlar. Böyle bir m otif kabul edildiğinde, sadece bu tür kişisel avantaj değerlendirmelerinden çıkan koşulların açıklanmasıyla, ad a­ let ilkelerini hakkaniyet olarak ortaya koymak mümkündür. Bu amaçla, Ra\vls bireylerin kendi avantajlarıyla ilgili mükemmel bir

59

Charles K. Rowlev eşitlik durumundan ortaya çıkabilecek vargıları analiz eder. Ratvls’a göre, gerçek bireyler bu hipotetik sözleşme sürecinin hakkaııiveti konusunda düşünür, ortaya çıkan sonuçlar kendi alevlilerine bile olsa, bu sonuçları destekler. Ra\vls tarafından hadarı belirlenen adalet ilkeleri, ilgili biıvvlerin avantaj ve dezavantajlarının üzerine yayılmış bir cehalet ortusiivle tasvir edilen hipotetik bir başlangıç durum unda ulaşılabilecek olanlar­ dır. Bu orijinal durum da, bireyler toplumdaki yerlerini, sosval ko­ numlarını veya hangi sınıfa ait olduklarını, emik ya da ırksal statüle­ rini, cinsiyetlerini, doğal yetenek ve vasıf dağılımındaki kaderlerini, hatta kendi iyi anlayışlarını bile bilemezler. Bu anlamda, birevler, sa­ dece ortak hiçbirşeyliklerinde olsa bile, birbirinin avnısıdırlar. Rawls, faydacı kuralların seçilmesine engel olmak ve riskten kaçınıcı karar vermeyi teşvik etmek için maksatlı bir şekilde tasa­ rımlanmış görüntüdeki bu orijinal durumun koşullarını açıkça ortava koyar (Ro\vley, 1990). Örneğin, bireyler, her ne kadar mutlak değilse de, makul bir kıtlık durumun egemen olduğunun bilincin­ dedirler. Hayatlarını sürdürmeleri için zorunlu olan temel ihtivaçların ötesindeki gelirin marjinal faydasının keskin bir düşüş göster­ diğinin farkındadırlar. Avantajların bütüncül dağılımıvla ilgili bilgi­ nin dışında tutulmuşlardır. Ratvls, toplumun temel t apısını t üne­ tecek adalet ilkeleri tam ittifakla kabul edildiği zaman, bu koşulla­ rın bütün fikir sahiplerini maksimumdan minimuma, veva mini­ mumdan maksimuma mümkün mertebe riskten sakınıcı bir strateji izlemeye sevk edici olduğunu ileri sürer. Ratvls, her ne kadar hipo­ tetik olarak türediseler d e , yansıtıcı denge kavramını ileri süm ek, ortaya çıkan ilkeler için bir ahlâkî otorite önemıcktcdir. Gerçek bi­ reylerin hem belirli sezgisel ahlâkî adalet nosvoınıııa hem de ahlâkî bir ilkenin sözleşerek tiiretilebileceği hipotetik bir orijinal durum imgesine sahip oldukları düşünülmektedir. Bu sezgi, hipotetik ko­ num tasarımını bilgilendirmektedir. 60

Özgürlük ve Devlet Nc var ki, hipotetik konumdan türetilen ilkeler, bireyin kendi sezgisini gözden geçirmesine de neden olabilir. Interaktif bir tekrar tasarım ve revizyon süreci aracılığıyla, birey, hipotetik orijinal ko­ ntunun kendi sezgisel aldaki görüşleriyle uyum içinde olduğu şek­ linde düşünce ürünü olan bir dengeye ulaşır. Bütün bireyler özdeş bir düşünsel dengeye ulaştıklarında, bu dengenin içerdiği ilkeler, evrensel kabulün sözleşmeci gerekliliklerini ortaya koyar. Ben, bu tartışmaları inandırıcı bulmuyorum. İlk olarak, Goıdon (1 9 7 6 )’un belirttiği gibi, bütün insanların perde arkasında öz­ deş olmaları nedeniyle karşılıklı avantajlı pazarlık fikri gereksizdir. Herhangi biri için iyi olan herkes için iyidir. İkinci olarak, Ratvls’un sunduğu sıralanmış iskambil kağıdı destesi bile kendisi­ nin çıkarsadığı sonsuz kaçınma riskini haklı çıkarmaya yeterli değil­ dir. Gerçekte Rawls, büyük bir ihtimalle bireyler arasındaki oyun ile bireylerin yabancısı olmadıkları doğaya karşı oynadıkları ovunu birbirine karıştırmaktadır (Rowley ve Peacock, 1975). Üçüncü olarak, hakkaniyet gibi adalet ilkeleri, üzerinde uzlaşılan yansıtıcı bir dengeyi ortaya çıkaracak bile olsa, Rawls’un çıkarsadığı gibi, bunların sonsuza kadar bu şekilde ayarlandığını varsaymak için hiç­ bir neden yoktur. Ekonomik ve sosyal şartlar değiştikçe, bireylerin tercihleri de değişecektir. Eğer varsayımlar Rawls’un ulaştığı sonuçları önceden belirli­ yorsa, bu varsayımlar çok dikkatli bir şekilde incelemeye tâbi tutul­ malıdır. Okuyanlar bunların ne denli böyle olduğunu kendi kendi­ lerine değerlendireceklerdir. Bunlardan birisi olarak ben, kendimi hakkaniyet gibi Rawlscu adalet ilkelerini uzaktan desteklememi gerekti­ recek bir yansıtıcı denge içinde görmüyorum. Belki de, sadece tek bir ihtilâf bile onun sözleşmeci ahlâkını ortadan kaldırmaya veteflidir. Eğer Rawls sosyal sözleşmeyi çatışmasızlığı varsayan bir araca dayanarak tiirettiyse, aynı şeyi, asıl felsefi ilgisi “çatışmanın hayatın 61

Charles K. Rowlev temel şartı olduğu bir dünyada, devlet gücünün ahlâkî sınırlarının belirlenmesi” (Gordon, 1976, s. 578) olan Robert Nozick (1974) için söylemek mümkün değildir. Rawls hipotetik bireylerin yaşadı­ ğı metafizik bir öte dünyada yaşarken, Nozick gerçek dünyada kalır ve bomo sapieni'ı olması gerektiği gibi değil, olduğu gibi ele alır. Rawls hipotetik süreci doğrulayan teorisinin sonuçlarına boylu bo­ yuna uzanmışken, Nozick, her koşulun ahlâkî değerinin, koşulların kendisinin herhangi bir niteliğine göre değil, sadece bu koşula ne­ den olan süreç tarafından belirlendiğini tekrar tekrar vurgular. Nozick, m uhtem el kavramıyla sınıflandırılmış bir sözlcşmccilik biçimini tanımlamaktadır (Hamlin, 1986). Bu yaklaşıma goıe sos­ yal sözleşme, hayalî bir ortamda gün be gün kararlar alınmasıyla değil, hakiki tercih ortamlarında, doğrudan gerçek bireyler arasın­ da ortaya çıkmaktadır. Sözleşme süreci, Lockecu doğa durumunun hipotetik başlangıç noktasında ya da saf anarşide ortaya çıkmakta­ dır. Böyle bir durumda, insan bir bireycidir. Eylemleri üzerinde hak iddia edecek herhangi bir sosyalliğin varlığını kabullenmez. Fa­ kat, bireycilik kusursuz değildir (Gordon, 1976, s. 578). Herkes diğerlerinin kendisi gibi aynı temel haklara sahip olduğunu kabul eder. Bu anlamda, Nozick’in anarşisi, Locke’unki gibi, Hobbes’un tasvir ettiğinden farklı olarak, ahlâkî bir durumdur. Ancak, Locke’un da belirttiği gibi, doğal durumda hakların karşılıklı olarak tanınması barışçı bir toplum için yeterli değildir. Hakların yokluğunda hayal, sonsuz bir potansiyel çatışma dizisi ta­ rafından ve Hobbescu herkesin herkese karşı olduğu savaş tarafın­ dan tehdit edilmektedir. Bu şartlar altında her birey kendine ait bir dünyanın hayalini kurar, başkalarının da aynı yaratıcı havali kurma yeteneğine sahip olduğunu da bilir. Bu yaklaşımdaki sabit denge fikri, diğerlerinin hayalleri de düşünüldüğünde, kimsenin daha ivi bir dünya tasavvur edemeyeceğidir. Bu Nozick’in Ütopya’suiıv. 62

Özgürlük ve Devlet Esasen Ütopya, hcrbiri kendi amacına ulaşmaya çalışan ancak diğerlerinin amaçlarıyla sınırlı olan çıkarcı bireyler arasındaki Pa­ zarlık oyununun bir sonucudur. Bu sürecin merkezinde pazarlık oyununun bir özü olduğu düşüncesi yatmaktadır. H er birey pazar­ lık oyunundan, yalnız veya başkalarıyla koalisyon halinde, kazandı­ ğı değerleri de alarak çekilmekte özgürdür. Dolayısıyla, eğer bir pazarlık çözümü mümkünse, bu çözüm bu tür birey veya birey gruplarına elde ettikleri anda çekilebilecekleri net faydalar sağlamamalıdır. Öz, bu tür çekilmelerle engellenemeyecek tahsisatlar içer­ mektedir. Genelde, bu öz çoklu dengeyi kapsamaktadır. Nozick’in Ütopyası, bir bireyin emeğini toprakla karıştırarak el­ de ettiği mülkiyet haklarını, içerden ve dışardan yapılacak saldırıla­ ra karşı, asgarî düzeyde güvence altına alacak devletin işlevleri üs­ tündeki güçlü bir alalAkî sınırlamayla tanımlanabilir. 12. Bölümde göreceğimiz gibi, üretken ve bölüştüriicü bir devlet Ütopyanın bir parçası değildir. Bu viizden Nozick’in sözleşmeciliği klâsik liberal ahlâkla, Rawls’unkinden (hatta Buchanan’ınkinden) daha mumlu­ dur. Fakat, Nozick’in yaklaşımı da eleştiriye açıktır. Birincisi, Nozick’in tasarlamış olduğu oyunda bir öz bulunsa bile, ayak diretme ve engel çıkaran koalisyonlar sorunu göz ardı edilemez. Birçok çeşit mahkûmlar dilenmesi (prisoners’ dilem m a) vari bilmecelerin olduğu gerçek dünyada, Ütopyanın varlığı, ona bir şekilde ulaşılabileceğini garanti etmez. İkincisi, Ütopyaya ulaşıl­ sa bile, devamı sağlanabilir mi? Wagncr (1987, 1988)’in de belirt­ tiği gibi, anayasa, her ne kadar oybirliğiyle kabul edilse de, eğer be­ lirli çıkarların silahları kendisine yönlendirilmişse korunamaz. Üçüncüsü, Nozick, pazarlık oyununun başlangıç temeli olarak be­ lirlenen mülkiyet hakları konusunda şaşırtıcı bir şekilde suskun kal­ maktadır. Onun doğal haklar çözümlemesinin dayanak noktası,

63

Charles K. Rovvley Locke’un dinsel temellendirmesinden de mahrum olduğundan, çok az destek bulan bir iddiaya dayanmaktadır: Nozick ’m argüm anı yeteneğinden dolayı büyük bir hayranlıkla iz­ lenebilir; faka t bu an tik bir ürünün koruyucu örtüsünü ustaca te­ mizleyen bir arkeologun çalışm asını izlemeye benzer. Sonuçta, bir an için çok g ü zel gözüken bu şey, gü neş ışığı ve ça resin i saran h a­ vadan dolayı ufalanıp toz haline g elir (Gordon, 1976, s. 578). Her ne kadar prosedürün önemini vurgulayıp, ivi toplumun nihaî özelliklerini tanımlama çabalarını “ahlâkî gurur” dive alaya al­ sa da, Buchanan (1975a ve c)’ın sözleşmeciliği Nozick’inkivlc ta­ mamen zıttır. Buchanan ahlâkî tartışmalar konusunda Ra\vls ve Nozick’ten çok daha kuşkucudur. Kendi yönteminin “rasyonel söy­ lemin son noktasını belirleyen kişisel değerlerle ilgili boş tartışma­ lara çekilmek”ten (Buchanan, 1977, s. 82) kaçınmak üzere tasarım­ landığını iddia eder. Öznel yaklaşımı ve pozitivist ekonomi politi­ ği, Nozick’in kuramında Arşimet noktası durumundaki Lockccıı doğal kanıuı ve doğal haklar nosyonlarını bir kenara iter. Buchanan'ın çıkış noktası (1975c), Nozick’iııki gibi, hipotetik olarak toplumun kuruluşunu önceleyeıı doğa durumudur. Ancak, Buchanan’ın doğa durumu, Locke’dan çok daha fazla Hobbcs’dan etkilenmiş olup çok daha vahşidir, herhangi bir ahlâki kısıtlama­ dan bütünüyle yoksundur. Buchanan’ın anarşisinde bireysel davra­ nış başkalarının haklarının tanınmasıyla sınırlandırılmalımın'. Mü­ tecaviz eylemler üzerinde hiçbir ahlâkî sınırlama yoktur. Bir kaza­ nım aracı olarak hırsızlık, üretim ya da alışveriş kadar goçerlidir. “Gücü olanın alabileceği, gücü yetenin koruyabileceği” Hobbcscu bir anarşidir. Bu ahlâksız ortamda, bireyler liretim, avlanma ve sa­ vunma alanlarındaki yeteneklerini en ıisi dıızevde kullanır ve böylecc doğal dağılım olarak adlandırılan bir denge yaratırlar. Doğal da­

64

Özgürlük ve Devlet ğılım Buchanan’m (1975c), üzerine anayasal sözlcşmccilik kavra­ mını dayandırdığı, Arşimet noktasıdır. Doğal dağılımın kendisi bir haklar yapısı olarak sınıflandırılamaz, çünkü rızaya değil çatışmaya dayanmaktadır. Ancak, birevler, sivil toplumu yaratarak ve hakemlik yapsın diye devleti kurarak, kendilerini avlanma ve sa\aınmanın şaşkınlığından kurtarmak iste­ diklerinden, doğal dağılım, herkesin rızasına dayalı bir sözleşmeci anlaşmanın dayanak noktasını sağlamaktadır. Bu anlamda, mülki­ yet hakları, doğal dununda inşa edilen salahiyetlerden değil, nega­ tif dışsal ekonomilerin sözleşmeci bir şekilde içselleştirilmesindcn doğar. Kaçınılmaz olarak, doğal dağılımda ortaya çıkan eşitsizlikler anavasal sözleşmeye, anarşiden ilk sıçrayışı tasvir eden haklar vapısına ve bu tür hakları sözleşme sonrası tecavüzlerden korumak için konulan kurallara da sızar. Anavasal sözleşme üretken devlet için de bir rol biçebilir. Çiin-kıi bireyler dışsal tesirler, kamu malı sorunları ve benzerlerinden kay­ naklanan piyasa başarısızlıklarına toplu bir tepkiyle ortava çıkacak ti­ cari kazancı kabul edeceklerdir. İlk sözleşmenin bir belirsizlik perdesi arkasında göıiişüldüğü düşünüldüğünde, birevler öngöriılcmcven ihtimaller sorununa bir kollektif sigorta çözümünü ovbirliğivle des­ tekleyeceklerinden, anavasal sözleşme transferci devlet için bile bir rol öngörebilir. Her ne kadar Buchanan doğa dummuııda bireylerin bu varsayılan sezgisine güveniyorsa da, anayasal sözleşmenin anarşinin daha ötesinde güçlendirilmiş, ama Lcviathan’dan daha sınırlandırıl­ mış bir devleti destekleyeceğini öngören pozitif kamu seçimiyle ilgili olarak bir sonucu garanti edememiş, sadece tahmin edebilmiştir. Kendi öznclci metodolojisi, onların düşüncelerini okuma vcva ey­ lemleri hakkında yargıda bulunma kabiliyetini reddetmektedir. Buchanan’ın ahlâk felsefesinde “anlaşma”mn kendisi ivivi oluş­ turur. Değerler sadece bireylerde bulunduğundan, ancak onlar, baş­ 65

Charles K. Rowley laması konusunda hep beraber anlaşarak, bir sosval sonucu destek­ leyebilir. Vurgu bütünüyle prosedür üzerinedir, neticede ortaya çı­ kacak sonuçlarla ilgili hiçbir ahlâkî denetim mümkün değildir. Nozick’in doğal haklar kısıtlaması olmaksızın bile, Buchanan’ın sözleş meçi ahlâkı, yapısal sonuçlar bakımından sonsuz düzeyde açık uç­ ludur. Eğer bireyler doğal durumdan geçiş yaptıklarında, klâsik li­ beral bir ekonomi politik yerine, faşizmi ya da sosyalizmi oybirli­ ğiyle benimserlerse, Buchanan’ın görüşüne göre bu sözleşme ahla­ ken iyidir. Eğer bireyler, sadist ye mazoşist eğilimlerin etkileşimin­ den güdülenerek, bir köle devlet yönünde ortak bir sözleşme ya­ parlarsa, aynı şekilde bu da ahlâkî bir sonuç olacaktır. Buchaıiaıı'ın neticeyle ilgili nihilizmi, bu kitapta gözden geçirilen diğer sosyal ah­ lâklardan tam bir farklılık göstermektedir. Zaman zaman, Hume'ıuı olandan olması gerekeni çıkardığı doğalcılık yanılgısına düşmeye tehlikeli bir şekilde yakınlaşır. Sonunda, kuşkusuz, bunu yapamaz: Geleneksel araçların böylesine köreltildiği bir ortam da, Buchanan 'in desteklediği anayasal liberal değerler, hukukun üstünlüğü, bireysel haklar ve özel mülkiyet nasıl /jerekçelendirilebilir? N orm atif bir an a­ yasal sınırlam a ve özel haklar yapısı, sadece pozitivist politik ekonomi­ nin öncüllerinden nasıl türetilebilir? Şüphesiz, boş bir şişeden libera­ lizmin kırmızı şarabını içmek mümkün değildir (Bany, 1987, s. 82 ). Buchanan’ın sosyal sözleşmenin sınırlı bir devlet yaratacağına duyduğu güven, sözleşme sürecinin hareket noktası olarak Lockccu doğa dununu yerine Hobbescu doğa durumunu tercih etmesi göz önünde bulundurulduğunda çok. şaşırtıcı gelmektedir. Çünkü Hobbes’un insanı gerçekte sadece dar ekonomik kazanç ve zarar hesaplaması yapmaya yarayan bir zihne ve yalnızca kan pompala­ yan kalp tarafından harekete geçirilmiş bir bedene sahiptir. H ob­ bes’un insanı doğa durumunda tümüyle ahlâksızdır ve diğer insan­ ları da kendisine bakarak tanır. Böyle sefil yaratıklar, sözleşme su­ reciyle neden birtakım ahlâklılığın peşinden gitsin veya kamusa]

66

Özgürlük ve Devlet tercihlerinin bir beladan kurtulmak olduğu düşünüldüğünde, anavasa-sonrası ortamda birtakım anayasal sözleşmelere saygı duyula­ cağı neden beklensin (Wagner, 1987, 1988)? Hobbes’un, ahlâksız insanın, bozguncu anarşi ortamında kendini diğer insanlardan ko­ rumak için anayasal demokrasiyi değil Leviathan’ı seçeceği beklen­ tisi, kesinlikle Buchanan’ınkinden daha inandırıcıdır. Özgürlüğün Sınırlan (T he Lim its o f Liberty) f 1975c] ’ndaki bütün çözümlemeler Lockecu doğa durumuna dayandırılsaydı daha inandırıcı olurdu. Ne var ki, Özgürlüğün Sınırları, doğal dağılımda açıkça görü­ len eşitsizlikler ne olursa olsun, anarşi şartlarından herkesin rızasına dayanarak anayasal demokrasilerin nasıl çıkabileceğini geleceğe dö­ nük olarak açıklama çabasıdır. Birçokları için sözleşme ahlâkının kendisi aşırı açık uçlu olsa bile, en azından kendisi için, kitabın mantığını rahat bulanlara makul bir gerçek dünva anayasalarının akılcılaştırmasını sunmaktadır. Bövlecc, bu kitap anavasal ekonomi politiğe yönelen meslektaşlar için aydınlatıcı bir ışık olmuştur. Ancak, Buchanan’ın hemen kabul edeceği gibi, Özgürlüğün Sı­ nırlan nda ortaya konulan anayasa akılcılaştırması sözlcşmcci ahlâk açısından yetersizdir. Kuramın Arşimet noktası -doğal dağılımsözleşmcyle onanmamış, esasında sınırlı bir sözleşmenin keyfi başlan­ gıç noktası olacak şekilde çatışma aracılığıyla onanmıştır. Bu zayıf­ lığın üstesinden gelebilmek için Buchanaıı, geçmişteki çekinceleri­ ne rağmen (Buchaııan, 1972), John Ravvls’ıın sözlcşmcci ahlâkıyla flörte başlamıştır (Buchanan, 1975b; Brcnnan ve Buchanaıı, 1980, 1985; Buchanan ve Faith, 1980; Buchanan ve Lomasky, 1984). Her ııc kadar Buchanan, Ravvls’un kuramının sonuç o d acılı­ ğından şiddetle kaçınsa da, A dalet Kuram ı (The Theory o f Justicc) ’nııı çok daha metafıziksel analitik yaklaşımını desteklemiştir. Ana­ yasal sözleşmeye dair pazarlığa giren bireyler, giderek daha hipotetikleşmiş ve belirsizlik perdesi, Ravvlscu cehalet perdesine yaklaşa­ cak şekilde, giderek daha donuk bir hal almıştır (Brcnnan vc Buc-

07

Charles K. Rowle\ hanan, 1985; Buchanan, 1991). Bunun faydası, Buchanan’ın artık keyfî olarak sınırlandırılmayan bir anayasal sözleşmeyi mantıken is­ patlamak için doğal dağılımın ötesine ulaşabilmesidir. Benim görü­ şüme göre, ödenen bedel, kuramının gerçekle ilişkisini kaybetmesi ye neticede Rawls’u beklediğinden şüphelendiğim (Ro\vlcv 1987, 1990) aynı kaderin tehdidi altına girmesidir. R ızanın H esaplanm asından (Buchanan ve Tullock, 1962) ()zpjürlıijjiın Sınırları (Buchanan, 1975c)’na oradan da K uralların Se­ bebi (The Reasan o f R u lesfne (Brennan ve Buchanan, 1985) giden yol, Buchanan’ın akademisyenliğinin özelliği olan ciddî sorunları daha da şiddetlendirmiştir. Paırto optimalitesinin bir değer yargısı olduğunu kabul eden, ama bunun “en az öncül gerektiren ve geniş bir kabule şayan olması gerektiğini” (Buchanan, 1959, s. 106) ileri süren Buchanan, uzun zamandan beri Pareto ilkesine inanmakta­ dır. Ne var ki, Rowley ve Peacock (1 9 7 5 )’un işaret ettiği gibi, bu saçma bir ilke olmaktan çok uzaktır, ama içerimleıi çok tartışmalı olan bir ilkedir. Özellikle, sosyal olarak kabul edilebilir değişim için oybirliğiııi gerektirmesi statükoyu muhafıza eder. Kılı kırk yaran anayasal kuramına rağmen, Buchanan’ın netice­ de kabul etmeye hazırlandığı gerçek, statükonun vegaııe başlangıç noktası olduğudur. Eğer bu statüko bir şekilde hipotetik bir söz­ leşmeyle akılcılaşacaksa ve sadece bir gerçek dünya sözleşmesiyle değiştirilebilecekse, kabul edilebilir düzenleme yapmak hemen he­ men olanaksız hale gelecektir. Bu anlamda, Buchanan bazı akade­ misyenlerin kabul etmekte zorlanacağı Virjinva aronaalı bir muha­ fazakârlık önermektedir (Peacock ve Roavlev, 1972). Akılcılaştırına yanlış olmasına rağmen sorgulanmıyorsa, ortaya çıkacak sonuçlar toplumdaki bireyler için çok yıkıcı olabilir ve özgürlük savunucula­ rı baskının en mükemmel biçimini savunuyor olabilir (Gordon, 1976, s. 585).

Sosyal Adalet

Faydacılar tüm bireylerin toplam faydaları üzerinde dururlar. Bıı tür toplam faydaları en üst düzeye çıkaracak sosyal amaçların pe­ şinde koşarken, sosyal adaletle ilgili herhangi bir özel problemi ayırt etmezler. Robbins öncesi dönemde, faydaların bir sayısal öl­ çek üzerinde ölçülebileceği ye tam olarak bireyler arasında karşılaş­ tırılabileceği inancına dayalı, fayda dağılımını cşiticyici yönde refa­ hı en üst düzeye çıkaracak bir durum ortaya koyabileceklerini dü­ şünüyorlardı. O zamanlarda bile, yeniden dağıtım olgusu, toplam faydayı en i ıst düzeye çıkaracağı argümanıyla, en azından görünüş­ te de olsa, kullanılmıştı. Robbins sonrası dönemde, birçok iktisatçı, kişiler arası fayda karşılaştırmalarındanda muğlak olmayan hiçbir ölçüm cetvelinin olmadığında mutabık kaldılar. Böyle durumlarda, faydacı çizginin son zayıf başvuru noktası, yani Parcto ilkesi, en azından birincil fayda dağıtımlarıyla ilgili olarak, adalet konusunda tam bir sessizli­ ğe bürünür. Bu sessizliği önlemek ve Parcto ilkesini bir sosyal re­ fah fonksiyonu aracıyla yarımlıktan tam bir düzenleme mekaniz­ masına dönüştürmek, iktisatçıların sosyal mühendisliğe başvurma­ larını ve etkinlik konusundaki bireysel vargılarla dağıtım konusun­ daki kollektivist vargıları birleştirmelerini gerektirir. 1950’Icrdc, felsefeciler ve iktisatçılar sosyal adaletin nitelikleriy­ le ilgili sezgiler önerecek bir araç olarak, sosyal refah fonksiyonun-

Charles K. Rowle\ dan daha az keyfî olan refah ekonomisi kurallarının gelişimini araştır­ maya başladılar. Bu araştırmaların en önde geleni faydacı ahlâka doğ­ rudan cephe alan ve hakkaniyet olarak adalet fikrinde odaklaşaıı John Rawls’un geliştirdiği araştırma programıdır (Rawls, 1958, 1971). Hir A dalet K uram ı (1 9 7 1 )’nda Rawls, en kötü durumdaki bireviıı refah düzeyine bakarak o toplumda olup biten hakkında bir yargıya ulaş­ mak için, orijinal olarak Sen (1970a) tarafından geliştirilen, leksikopfrafik m axim in (maksimum-minimum) kuralını temci almıştır. Rawls faydacılığın toplulaştırma (yani toplamlara göre sırala­ ma) işlemini reddederken, kuramının önemli bir özelliği sosyal ka­ rarların temeli olarak faydayı (yani refahçılığı) reddetmesidir. H i­ potetik sözleşme modeli temelinde Rawls (1971), herkesin, başka­ larının sahip olduğu aynı özgürlükle uyumlu, en geniş temel öz­ gürlüğe eşit hakkı olması gerektiğini sakınarak özgürlük ilkesin in önceliğini savunmaktadır. Ancak, özgüllük ilkesinin ötesine de uzanarak Rawls, hakkaniyet kadar, verimlilik iddialarını da bir ara­ ya getiren ve onun meşhur farklılık ilkesini oluşturan ikinci bir ada­ let ilkesi tanımlar. Bu ilkeye göre, öncelik, toplumda en kötü du­ rumda olan grubun güçlerinin artırılmasına verilir. Bu güçler her bireyin arzuladığı temel sosyal malların göstergelerine göre değer­ lendirilir (Sen, 1987a, s. 1040). Temel mallar “haklar, özgürlükler ve fırsatlar, gelir ve zengin­ lik, ve kendine saygının sosyal temellerini” içeren ve “bütün rasyo­ nel insanların arzulayacağı varsayılan şeylerdir”. Farklılık ilkesi, kı­ saca, temel mal göstergelerinin kişilcrarası karşılaştırmalarına daya­ nan leksikogıafîk maximin biçimini alır. Genelde, Rasvls’ıın adalet kuramı, her ne kadar farklılık ilkesine uyduğu varsayılan detaylı bir sosyal politikalar mönüsü ortaya koysa da, bütünüyle soıuıççu bir kuram değildir. Talimin edilebilir ki, özellikle prosedürel biçiminde özgürlüğe verilen öncelik bütün tercih değişkenlerini sadece sonuç­ larına göre yargılama çabalarını sınırlayacaktır (Sen, 1987a, s. 1040).

70

Özgürlük ve Devlet Rawls, cehalet perdesinin ardındaki bulanık ortamın uç du­ rumdaki sonuçlarına doğru sürüklendiği için Buchanan (1972), Nagel (1 9 7 3 ) ve Nozick (19 7 3 ) tarafından eleştirilmiştir. Bu ya­ zarlar, tam da orijinal kontundaki koşulların, yani kendileri ve geç­ mişleri hakkında hiçbir şey bilmeyip de dağıtımcı ahlâk ilkelerini oluşturmak üzere bir araya gelmiş akıl sahibi bircvlcrin, sonuççu adalet ilkelerinin temel olarak alınacağının teminatı olduğunu ileri sürmüşlerdir. Başka neyi tartışabilirlerdi ki? Cehalet perdesinin do­ ğası, ekonomik ve sosyal etkileşim sürecini yönlendirebilecek ilke­ ler üzerinde kafa yormayı dışarıda bırakmaktadır. Özellikle, tarihin belirleyici bir rol oynadığı dağıtımcı adaletle ilgili bir hak etme ilkesinin değerlendirilmesini dışlamaktadır. Rawls, leksikografık maksimin uygulamasındaki tutarsızlıktan dolayı da eleştiriye açıktır. Özgürlük ilkesinin adalet ilkesine naza­ ran önceliğe sahip olduğunu, bu önceliğin leksikal olduğunu ve ilk ilke gerçekleşinceye kadar diğer hiçbir ilkenin işlevi olmayacağını bir nefeste vurgular (Rawls, 1971, s. 224). Hemen bir sonraki ne­ feste ise, belirli koşullar altında bir takım özgürlüklerin değerinin, talihi yaver gitmeyenlerin şanssızlıklarını telafi etme olasılığını dışa­ rıda bırakacak kadar çok olmadığım ileri sürer (Rawls, 1971, s. 247). Rawls, bir filozof olarak, bu tür tutarsızlıklarından dolayı mazur görülemez (Rowley ve Peacock, 1975). Dil üzerindeki tutarsızlıklar A d alet Teorisinin her tarafını istila eden daha derin bir sorunun, yani özgürlük kavramına dayatılan yorumun belirtisidir. Başlangıçtan itibaren Rawls, negatif ve pozi­ tif özgürlük arasındaki ayırımı, bu kavramlarla ilgili tartışmanın birbiriyle çelişen birçok özgürlüğün göreli değeriyle ilgili olduğunu ileri sürerek görmezden gelir. Özgürlüğü, özgürlükle hiçbir alâkası olmayan etkin güç ile karıştıran bu görüş bütünüyle yanlıştır (Ber­ lin, 1969). Ra\vls, tekrar tekrar, “bireyler ve gruplar için özgiirlü-

71

Charles K. Rowle\ ğiın değeri, kendi amaçları lehinde ilerlemelerini sağlayacak kapasi­ tesiyle orantılıdır” (s. 204) ve “özgürlüğün değeri herkes için aynı değildir” (s. 204) demektedir. Bu yanılgı, onun farklılık ilkesini, li­ beral demokratlar, hatta sosyalist toplum için detaylı bir plan ola­ rak ileri sürmesine neden olmaktadır. Negatif özgürlüğün bozulmadığı varsayılıp ekonomik özgür­ lük önemli bir özgürlük kategorisi olarak algılanıyorsa, farklılık il­ kesi, mülkiyete sahip olanların tam rızasının olmadığı hiçbir du­ rumda uygulanamaz. Başlangıçta, bir anayasa yazılmadan bile (in­ ce, ekonomi politiğin toplumun en az avantajlı üyelerine, muhte­ melen varoşlarda yaşayan evsiz barksız ilaç bağımlılarına, avarelere ve dilencilere emanet edilmesi anlayışı, bireylerin mülkleriyle ilgili hiçbir koruma sunmamasının yanında onların reddedilemez haklarının (Locke, 1690) en çok çiğneneceği yönünde de tehdit ortaya kovmaktadır. İlk makalelerinden birinde Rawls (1963), sosval adaletin, top­ lumdaki bireyler arasındaki gerçek kaynak dağıtımının değerlendiril­ mesiyle ilgili olması gerektiği fikrini reddetmiştir. Ravvls’a göıc, özel sistemlerin seçimi veya arzulanan şeylerin adil bir şekilde dağıtımı işi, İlke olarak yanlış ve hiçbir durum da kesin bir cevap bulunam az k a ­ bul edilip terk edilm elidir. Bilakis, ad alet ilkeleri, kurm aların ve ortak faaliyetlerin, kendileriyle iştigal eden insanların kendileriyle ilgili hiçbir şikayeti olm asın isteniyorsa, sağlam ak zorunda olduğu önem li kısıtlam aları belirler. Bu sınırlam alar sağlanırsa, ortaya çı­ kan dağıtım h er ne olursa olsun ad il (veya en azından adaletsiz­ likten uzak) kabul edilm elidir (Ra\vls, 1963, s. 102). Maalesef, 1971’deki daha kapsamlı kitabı böyle bir hüküm içer­ memiş, bundan dolayı da “modern felsefede sosyalist bir ahlâkı gerekçelendiren en kapsamlı çaba” olarak eleştirilmiştir (Bell, 1972, s. 72). 1976’da Friedrich ra n Havek, olası potansiyel mühendislerin sosyal adalet nosyonunu toplumsal bir ahlâk olarak kullanmalarına

72

Özgürlük ve Devlet karşı büyük bir felsefi saldırı başlatmıştır. Hayek, özgür bir toplum için zorunlu bir koşul olan ve bütün hukukun kaçınılmaz remeli ve sınırı olarak savunulması gereken klâsik liberal ad alet anlayışı ile sosyalizmi yayma aracı olarak tasarımlanan 20. yüzyıl sosyal adalet kavramı arasında keskin bir ayırım yapmaktadır. Hayek’e göre, sosyal adalet taraftarları, ademi merkezi, kendiliğinden ve gayri şahsî olan piyasa süreçlerine, düşünen bir varlığın onun sonuçlarını kasıtlı bir şekilde yönlendirdiği ve bu dıişünen varlığın ahlâkî kurallarla yönlendirilebileceği, dahası yönlen­ dirilmesi gerektiği mitini ya da hayalini dayatmaya çalışmaktadır. Piyasa sonuçları bunların alılâkî değerlerine uymadığında, bu taraf­ tarlar kendiliğinden piyasa düzenini bozacak müdahaleler önerip, birey­ sel özgürlüğü tehdit etmektedir. Hayek’e göre, piyasa süreçlerinde sos­ yal adaletin aranması açık bir saçmalıktır ve böyle bir toplumda, seçilen bazı bireyleri belirli bir pay ile taltif etmek açık bir adaletsizliktir: Sosyal adaletin, iyin sonunda, geçm işte uygarlığın gelişim ine ilham kaynaklığı eden değerlerin birçoğunun terk edilm esini ayartan küçük gru bun geleneğinden miras kalan bir arzunun doyurulma çabası, an cak özgür insanların Büyük Toplumu için anlam sız olan- yanıltıcı bir hayal (ignis fatu s) olarak kabul edileceğine in a­ nıyorum. M aalesef, iyi niyetli insanları eyleme geçiren en önem li bağlardan biri olan bu müphem arzu , sadece hayal kırıklığına yol açm aya m ahkûm değildir. Bu durum zaten yeterince üzücüdür. F akat ulaşılam az b ir hedefe ulaşm a çabalarının çoğu g ib i, bunun için çabalam a da hiç istenilmeyen sonuçlar ortaya çıkaracak, özel­ likle geleneksel a h lâ k î değerlerin, yan i özgürlüğün, yeşerebileceği tek yer olan, olm azsa olm az ortam ın yok olm asına yol açacaktır (Hayek, 1976, s. 67).

Klâsik Liberalizm

Klâsik liberalizm basit, duygulan kamçılayan bir felsefedir (Dahrendorf, 1987, s. 173). Temel fikri, hukuk çerçevesindeki özgür­ lüktür. Bireyler kendi çıkar ve arzularının peşinde koşabilmek, mülklerinde güven içinde olabilmeli ve sadece başkalarının özgür­ lüklerine zarar vermelerini engelleyen kurallarla sınırlandırılmalıdır. John Locke (1 6 9 0 )’un yazılarındaki fikirleri yansıtan klâsik liberal­ ler, bunu ifilde edebilmek için sosyal sözleşme meazmı kullanır. Bu bakış açısında, toplumun diğer insanların bencil arzularına karşı kendilerini korumak isteyen bireyler arasındaki anlaşmadan ortava çıktığı düşünülmektedir. Dahrendorf (1987, s. 173)\uı, ortava koyduğu gibi “insanın ‘ürkek toplumsallığı (unsociable sociabilitv)'" (Kant) hem herkesi bağlayan kuralları hem de yarışma ve çatışma için mümkün olan azamî alanı gerekli kılar. Tabiî ki, ilk liberaller, özellikle John Locke, bir doğa durumun­ dan toplumlar inşa etme süreciyle ilgilenmiyorlardı. Daha çok mutlak yöneticileri kendilerinin bireysel özgürlük ile ilgili talepleri­ ne inandırmaya, hatta zorlamaya uğraşıyorlardı. Bu anlamda, doğal hukuk olarak nitelendirdikleri hukukun üstünlüğü kuralı bile, heıne kadar bu hukuk önemli ölçüde kraliyet mahkemelerinin bürok­ rasisi içerisinde evrimleşmiş kamu hukukuyla öz.sel bağlantılar içer­ se de, bir nevi devrimci güç özelliğine sahipti. Mecazlar (metafor­ lar) ahlâkî hükümleri geliştirme ve yorumlama açısından önemli

Charles K. Rowlev araçlardır. Ancak, tarihin gerçeklerini açık bir şekilde reddedecek noktaya kadar ileri de götürülmemelidir. Robert Nozick’in A narşi D evlet ve Ütopya (Anarchv, State an d Utopia [1 9 7 4 )’sı belki de ikinci Dünya Savaşı’ndan bu vana klâsik liberal gelenekte yayınlanmış en önemli çalışmadır. Nozick, özgür bir toplum kuramındaki anahtar sonulları çözmek için mevcut felsefi teknikleri kullanır. Buna ek olarak, özgürlüğü gcrekçelendiren argümanları, ekonomik uzlaşmalardan çok ahlâkî uzlaşmalara dayanır. Barry (1 9 8 7 )’nin belirttiği gibi, Nozick’in meta-etiği (m etaethics) faydacılık karşıtıdır. Nozick’in karşı-devletçi argümanı birci ­ lere nasıl davranılması ya da davranılmaması gerektiği konusuyla il­ gili önemli ahlâkî önermelerden türemiştir. Nozick, siyasî olguların doğasını ve arkasında vatan mantığı, ekstra siyasî, ahlâkî onama gerektiren siyaset dışı terimlerle açıkla­ maya çalışır. Devletin meşruluğu, ancak, en olumlu anarşi ortamla­ rına tercih edilebilir olduğu gösterilebildiği takdirde ortava konula­ bilir. Nozick’in doğa durumu Lockecu olduğundan, sivasî otorite oluşturulmadan önce de burada vaşavanlar ahlâklı failler olarak ka­ bul edilir. Sivasî eylemin meşruluğu, vahşi bir ormandan bazı sözleşmeci sıçramaların sonucunda değil, birevler arasında kendiliğin­ den gelişen etkileşimin sonucunda, temelde kendiliğinden bir düze­ nin tasarlanmamış bir sonucu olarak ortaya çıkar. Ancak, bu gelenek­ teki diğer yazarların aksine Nozick, kararlı bir favdacılık karşıtıdır. Gö­ rünmez el süreci hiçbir içkin değere salîip değildir. [Bu sürecin| kıvmeti, haklarla tutarlı bir Lşlev görmesindedir (Baııv, 1987, s. 135). Nozick felsefesine yapılan ortak eleştirilerden biri, onun haklar için bir temel oluşturamadığı, sadece bunların varlığını kabul etti­ ğidir. Bu kısmen doğrudur. Nozick, birevin kendi özelliklerinden bağımsız bir şeyleri olduğunu, bundan dolayı da, geleneksel Kamçı anlamda, bir araç olarak değil bir amaç olarak ele alınması gerekti­ 76

Özgürlük ve Devlet ğini ispatlamaya çalışmaktadır. [Nozick’e göre, bireyin] “Hayatını, benimsediği birtakım görüşlere göre düzenleme yeteneği gibi artı bir özelliği” vardır (Nozick, 1974, s. 49). Bundan dolayı, arzuları­ nı en üst düzeyde tatmin etse bile, bireylere bazı planların davatılmasına müsaade edilemez. Onları fayda sahibi değil hak sahibi kı­ lan, bireylerin aynlığıdır(separateness). Ancak, hak sahibi olarak da olsa bireyler, devletin haklarla ilgili anlaşmazlıkların çözümü ve toplu hakların korunmasını geliştirme gibi gerekçelerle uygulayacağı kısıtlayıcı davranışlardan olumsuz etkilenebilir. Nozick hakların faydacılığım , karşı çıkıp m utlak yansınırlam alar (absolute side-constraints) şeklindeki haklar kuramını yeğ­ ler. Çünkü, eğer klâsik liberal devlet kamu yararı olarak bu tür ko­ rumalar sağlayacaksa, bu koruma meşru olmayan bir yeniden dağı­ tan unsurunu da içerecektir. Nozick, haklar anlayışını prosedürel hakları da kapsavacak şe­ kilde genişletir. Geleneksel görüşe göre, haklar negatiftir vc insan­ ların diğerlerinin haklarına müdahaleden kaçınmasıyla alâkalıdır. Hak­ lar, hakları ortadan kaldırmaktan sakınmak dışında hiçbir pozitif eyleme ihtiyaç duymazlar (Barıy, 1987, s. 139). Hakları evrensel ve eşit yapan şey budur. Ancak, Nozick’e göre, insanlar sadece hak­ larınla müdahale edilmeme hakkına sahip değil, aynı zamanda gü­ venilir vc tutarlı prosedürler aracılığıyla adil muamele görme hak­ kına da sahiptir. Aslında, Nozick'in devleti gerekçelendirmek için kullandığı argümanlardan biri, tutarsız konuna prosedürlerinin daimi bir doğa durumıuı sızacağı kaygısıdır. Hakları gerçekten kul­ lanabilme işinin verine getirilebilmesi için zor kullanmak mcşındur. Nozick, cebir gücünü tekelinde tutan bir meşru devlet anlayışı­ nı, sosyal kurumlanıl oıtaya çıkışını açıklayan görünmez el fikrini us­ taca kullanarak onaylar. Eğer devlet, açık güç kullanımından zivade, istemeksizin ortaya çıkmışsa, bu sonuç oybirliğiyle üzerinde anlaşılan

77

Charles K. Rowley sözleşmedeki ahlâkî özelliklerin aynısını taşır (Barıy, 1987, s. 141). Yani, Nozick, yarışma halindeki koruyucu birlikler (şirketler) ara­ sından doğal tekelin -Baskın Koruyucu Birim- ortaya çıkışım ta­ hayyül eder. Bu tekel, diğer birimlerin anlaşmazlık içinde olan müşterileriyle uğraşmalarını yasakladığında ultra-minimal bir dev­ let olur. Minimal devlet, basitçe, klâsik liberal kuramdaki tek meşru işlevi olan koruyuculuk hizmeti sağlamanın dışına çıkması yasak­ lanmış, gece bekçisi devlettir. Fakat, bir fark vardır. Gece bekçisi devletin geleneksel felsefesi, federasyon ve güçlerin ayrılığından adlî incelemelerdeki bağımsız usullere kadar, kural ve anayasal koruma mekanizmalarıyla hemen hemen takıntılı bir ilgiyi ortaya serer. Nozick’in minimal devleti, anayasal ekonomi politikten çıkan bütün derslere rağmen, esas ola­ rak bu tür pranga ve kısıtlamalardan bağımsız özel bir şirket olarak kalmaktadır. Bu tür sınırlandırılmamış tekel güçlerin kötüye kulla­ nılmaması için sadece vatandaşlığın ahlâkî birleştiriciliğinin yeterin­ ce caydırıcı olacağını kabul etmek, Lockecu bireylerle donatılmış bir toplumda bile çok zordur. İlke olarak, Nozick’in minimal devlet kavramı, sosyal adalet id­ dialarına karşı esaslı bir savunma içerir. Onun minimal devleti, bü­ tünüyle, hak sahipleri olarak bireylerin korunması ile ilgili kurallar koymakla sınırlandırılmıştır. Refah ölçütlerini garanti altına almak veya geliri doğal sahiplerinden alıp tekrar dağıtmak gibi faaliyetler­ le bu sınırlı meşruiyetini aşması yasaklanmıştır. Nozick’in felsefe­ sinde, toplumdaki bireylerden kopuk bir toplumsal zenginlik ola­ maz. Böyle bir anlayış bireyci özerkliğin özü olan kişilerin farklılığı ilkesiyle uyuşmaz. Aslında, bir bireyle onun nitelikleri ve bir bireyle onun doğal hakları arasında hiçbir ayrım yoktur. Bu bakış açısına göre, bir dağıtım, eğer haklı bir kazanımla ele geçmişse, yani birinin kendi emeğiyle üretmesi, daha öncesinde sa­ hipsiz olan kaynakların işlenmesi, hileye ve baskıya başvurmaksızın

78

Özgürlük ve Devlet gönüllü bağış veya hediye yoluyla sahiplenmesi suretiyle elde edil­ mişse adildir. Düzeltme ilkesi, adaletin geçmişteki haksız kazanımların düzeltilmesini gerektirdiğini söyler; ama hepsi bu. Nozick’in mülkiyeti hak etme kuramının aslı, Lockecu kazanım kuramından elde edilmiştir. Bireyler, daha önceden sahipsiz doğal nesnelerle emeklerini birleştirerek mülkiyet hakkı kazanırlar. Bu mülkiyet edinme hakkı, kazanımın diğer insanlara da veteı i kadar ve eşit yetkinlikte bırakılması koşuluyla sınırlandırılmasını öngören Lockecu koşulun daha az zor olan bir versiyonuyla sınır­ landırılmıştır. Bu şartın kendisininkinden daha şişkin toplıımlara yükleyeceği açık sınırlamadan kaçınmak için, Noziek, kazanım eş ­ leminin diğer insanların durumlarını daha kötüleştirmemesi gerek­ tiğini ima ediyor diyerek Locke’u tekrar yorumlamıştır. Bu, bütün mevcut toprak bazı bireylerce ele gcçirilse bile, özel sahipliğin geti­ receği daha yüksek verimliliğin, diğer insanlar için tekrar yerine ko­ nulamaz bir imkânın kaybolmasını telafi edeceğinden adil olacağı görüşüne de açık kapı bırakmaktadır. Sorun, düzeltme ilkesinin geçmişteki haksızlık kurbanlarına ne kadar uygulanacağıyla ilgilidir. Bir çözüm, hak iddiasını, halen ya­ şayan bir kurbana kadar getirebilenlere uygulamakla sınırlandır­ maktır. Bu çözüm sadece çok sınırlı bir geriye yönelik uygulama sağlamaktadır. Bu ilkeyi, zenciler veya Kızılderililer gibi çoktan öl­ müş, isimsiz bireylerden oluşan bütün gruplara uygulama çabalan, hayalî varlıklara hak ve ödev sahibi muamelesi s apılması, kesinlikle, (bu varlıkların kendi emeklerini toprakla harmanladıkları sos lenebilse bile) Nozick’in felsefesine ters düşer. Anarşi, D evlet ve Ütopya (1 9 7 4 )’da ileri sürülen belirli tartışma­ larla ister aynı fikirde olunsun, ister olunmasın, Noziek, hiç şüphe­ siz, özgürlüğün sosyal tercih meselelerinde önemli bir değerlen­ dirme noktası işgal ettiği görüşünü vurgulamaktadır. Ayrıca, tasda bilgisiyle, bu bilgi kümesi ne kadar zengin olursa olsun, özgürlüğün

Charles K. Rowley yeterince kavranamayacağını ortaya koyar (Sen, 1987c, s. 387). Ö r­ neğin, bir bireyin kişisel konularda istediğini yapmakta özgür ol­ ması gerektiği iddiaları, bütünüyle bu tür tercihlerin kişisel doğası­ nın faydacı olmayan özelliklerine dayanabilir. 1970’tc, bu olasılı­ ğın tanınması, Amartya Sen’in, klâsik liberal ahlâkı desteklemek is­ teyen Paretocıı refah iktisatçılarının cesaretini kırmaya devam eden, kayda değer bir fikir geliştirmesine yol açmıştı. Paretocıı birU beralin İmkânsızlığı (The Impossibility o f a Parctian Liberal [1 9 7 0 b ]’nda Sen, “imkânsız Paretocu liberal” teoremini su­ nup, sosyal tercihlerde katı geçişlilikten ziyade sadece döngüsiizlük olsa bile, sınırlandırılmamış bir alan olarak tanımlanan bir sosval çerçeveye dayatıldığında, özgürlüğün belirli asgarî koşulları ile za­ yıf Parcto ilkesi arasında temel, gizil bir çatışma olacağım ortaya koymuştur. Basitçe söylemek gerekirse, zayıf Parcto ilkesine goıe, eğer toplumdaki bütün bireyler x sosyal durumunu y sosval duru­ muna tercih ederlerse, y değil x onaya çıkar. Özgürlüğün asgarî ko­ şulu ise, belirli ve bütünüyle kişisel meselelerde kendi tercihleriyle ilgili olarak her bir bireyin belirleyici olmasını gerektirir. Sen, karışık ter­ cihlerin belirli bir konfigürasyoııun olduğu toplumlarda, her iki ilkevc de bağlı olmanın olanaksız olduğunu kesin bir şekilde ispatlamıştır. Sen’in teoremi sosyal tercih literatüründe A it o \v (1 9 5 0 )’ıın imkânsızlık teoremiyle karşılaştırılabilir bir etki mevdana getirmiş­ tir. Sonrasında ortaya çıkan tartışmalar Sen’c, dünyadaki çağdaş sosval tercih kuramcılarının en önde geleni şeklinde hak ettiği bir ün kazandırmıştır. Bu teoremi çürütmeye yönelik sürekli w ciddi uğraşların başarısızlığı, hem faydacı hem de sözlcşmeci araştırma programlarını şok dalgalarına maruz bırakmıştır. Çünkü, Parcto il­ kesinin sağladığı bireysel veto gücü sosyal tercihlerde bireysel hak­ ları teminat altına alamasa bile, piyasa dışı karar verme ortamların­ da bireylerin baskı potansiyeli her zaman hazır görülmelidir.

80

Birey Karşısında Devlet

Neredeyse istisnasız bütün çağdaş sosyal tercih kuramcıları, bilet in sivil toplumun ortaya çıkmasına yol açan Faustcu pazarlığa katıl­ masını öngörerek, onu devlete bağımlı kılarlar. Birey, nefret ettiği bir devlete karşı sadakati, ancak topluluğun coğrafi bölgesinden ka­ çarak reddedebilir. Öte yandan, başta kararlaştırılan kuralların lehi­ ne va da aleyhine oy vermiş veya ilk oylamanın kayıt altına alınma­ sından sonra fikirlerini değiştirmiş olsalar bile, bireylerin, toplumlarının karar ve kurallarından doğan sosyal tercihleri desteklediği varsayılır. Bu boyun eğiş, anayasal demokrasinin mantıksal kaynak­ larına dair tüm modern kitapların şüphesiz en bireycisi olanı İh z a ­ rım H esaplam ası (The C alculus o f Consent)'nda (Buchanan ve Tullock, 1962) bile açıktır. Kliemt (1 9 9 3 )’in işaret ettiği gibi. Rızanın H esaplanm ası, birey­ sel değerlendirme ölçütlerine göre alternatif anayasaların nasıl sıra­ lanacağına dair temel bir model ileri sürmektedir. Bu model, ceha­ letin değil, ama belirsizliğin hüküm sürdüğü gerçek dünya koşulla­ rında, gerçek bireylerin tercihlerini kayıt altına almalarıyla ilgilen­ mektedir. Topluluk tercihlerine hükmedecek kuralların seçiminde, oybirliği kuralı aranılır, yani, devletin tekelci güçlerinin doğasının belirlenmesini içeren en üst karar verme düzeyinde bireve bir veto etme gücü sağlanır. Ancak, bütün kararların en önemlisi -topluluk tercih alanı ve bo^oıtuyla ilgili olanlar- oybirliği kuralı bağlamında

Charles K. Rowley alınır, tabiatıyla siyasî bir karardır. Dolayısıyla, başlangıç noktası özel değil, açıkça siyasîdir. R ızanın H esaplanm ası, kabul edilemeye­ cek kadar yüksek toplumsal bedellere maruz bırakacak kurallardan veto gücüyle bireyi korusa da, onun anayasal karar verme sürecine katılımını gerekli görmektedir. Daha önceden Locke (1690) ve Rousscau (1763) tarafından yazılan sosyal sözleşmelerde, doğal durumdan sivil topluma geçişte bireyin devlete böylesine boyun eğdirilmesi öngörülmemiştir. Bu iki yazar, yeni kumlan sivil toplumdan hiçbir pay almaksızın, bire­ yin doğa durumunda kalma hakkının olduğunu kabul etmişlerdir. Locke (1 690), bireylerin, kendilerini herhangi bir sosyal sözleşme­ nin veya böyle bir sosval sözleşmenin gerektirdiği bütün zorunlu­ lukların dışında tutmakta özgür olduklarını özellikle vurgulamıştır: D aha önce de söylendiğigibi, insan, doğası itibariyle, özgür, eşit ve bağımsızdır. Hiçkimse, kendi rızası olm aksızın mülkünün dışına atılam az veya başka birinin politik gücüne tâbi tutulam az. Bun­ dan dolayı, birisinin kendisini D oğal Özgürlüğünden yoksun bı­ rakm asının ve üzerine sivil toplumun bağlarını giyinm esinin yega­ ne yolu, diğer insanlarla bir araya gelip, birbirleriyle rahat, gü ven ­ li ve barışçı bir hayat sürdürm ek, m ülklerini güven içinde ku llan a­ bilmek ve onlardan olm ayanların tccai’üzlerine karşı daha güvende olm ak için bir toplulu!:şeklinde birleşmeye anlaşm asıdır. İnsanların bazıları bunu yapabilir, çünkü diğerlerinin özgürlüğüne bir zarar vermez; onlar eskiden oldukları g ib i, D oğal D urumun Ö zgürlü­ ğünde bırakılır (Locke, 1690, s. 96). Kliemt (1 9 9 3 )’in belirttiği gibi, Rousscau gibi 18. yüzyılın aşı­ rı bir kollektivisti bile kendi sözlcşmeci gerekçelendirmesine, Buchanan ve Tullock’un 1962’de benimsediğinden daha az toplulukçıı bir hareket noktası seçmiştir. Her ne kadar Rousscau (1763) “do­ ğası itibariyle oybirliğiyle rızayı gerektiren tek bir yasa vardır, bu

82

Özgürlük ve Devlet da sosyal anlaşmadır” dediyse de sonuçta, “sosyal anlaşma yapıldı­ ğında, muhalefet sesleri yükselir, bu tür muhalefet sözleşmeyi iptal etmez, fakat bunu dile getirenler dışlanır, böylece vatandaşlar gene­ linde yabancı olarak kalırlar” (s. 272) [demiştir]. Kısaca, temel sosyal sözleşmeyle aynı görüşü paylaşmayanlar, farklı düşündüklerini dile getirerek topluluğun dışında kalmakta­ dırlar. Sosyal sözleşmeyi desteklemeyi seçenlerin eylemleri üzerinde bir veto gücüne sahip değildirler. Ortaya çıkan kollektif tercihin fayda veya maliyetlerinin hiçbirini paylaşmazlar. H er ne kadar, Roıısseaüya göre, kendilerini topluluğun tercihine bovun eğmeyi se­ çenlerden korumak için Colorado dağlarında bilinmeyen bir yere kaçmaları gerekmese de, Ayn Rand’ın A tlas ShruggcıVındaki erkek ve kadın kahramanlar gibi, hünerlerini başka yerlerde gösterirler. Bireyin benimsemediği bir topluluktan kendini ayrı tutma fırsa­ tı Aristo’nun özcü metafiziğini ve bilişsel gerçekçi epistemolojisini kabul edenler için çok önemlidir (basitçe söylenecek olursa, var ol­ mak birşey olmaktır ve bu şeyler, bazı kavramsal ve dilsel şemalara gö­ re değil, oldukları gibi bilinebilirler). Çünkü Aristocu alilâk insan doğa­ sının bilinmesini ve kendini yönetmenin önemini vurgulayan bir insan refahı açıklaması geliştirmeyi hedefler (Rasnuıssen ve Den Uyl, 1991). Akılcı yaşamak, eudaim onia (mutluluk) olarak tanımlanır. Bu, kendini gerçekleştirmeyle edinilen ve doğru arzuların -insanın başa­ rılı yaşamasına veya neşvü nema bulmasına neden olacak arzu ve is­ tekler- tatminiyle oluşabilecek bir refah durumudur: A kılcı bir hayvan olarak insan, başarılı olm alıdır. Kendisi için akıl­ cı olan am açları, hem bireysel hem de insan olarak başaracak şekil­ de yaşam alıdır. Birincisi onun kim olduğuna göre değişir. İkincisi sabittir ve ne olduğuyla ilgilidir. ...İnsan olarak am acı, kendi biri­ cik yeteneklerini gerçekleştirm ek olm alıdır: A kılcı yaşam ak (Machan, 1974, ss. 74-5).

83

Charles K. Rowle\ Akılcı veya akıllı yaşamak insan gelişiminin diğer bütün amaç­ larını birleştiren ve bütünleştiren en önemli amaçtır. Birey kendi bilgi ve anlayışına göre hareket etmelidir, böylecc kendi eylemlerini yönlendirip denetim altında tutabilir. Bundan dolayı, bireyin akılcı yaşadığı anlamına gelmese bile, “özerklik veya kendini yönetme, insan refahının yapısını oluşturan herhangi bir faaliyetin içkin bir özelliğidir” (Rasmusscn ve Den Uyl, 1991, s. 71). Bu anlamda, Aristocu ahlâk, özgürlüğün birincil sosyal ve siyasî değer olduğuna hükmeden bir siyaset felsefesine mükemmel bir temel sağlamaktadır. Bu görüşe göre, bireylerin herhangi bir siyasî anayasa öncesin­ de de doğal hakları olduğu ve bu hakların hiçbir sosval sözleşmeyle onun elinden alınamayacağı iddiasını savunmak mümkündür. Bu doğal haklar, bireylerin kendilerinin tercih etmediği amaçlar için kullanılamayacağı ilkesini ortaya koyar: N ozick’in gözlediği g ibi, “bir kişiyi kullanm ak ...onun ayrı bir kişi olduğu ve hayatının, sahip olduğu tek hayat olduğu gerçeğin i hesa­ ba katmayıp, fa rk lı hayatları olan fa rk lı bireylerin var olduğu ve bundan dolayı hiçbirinin diğerleri için kurban edilem eyeceği ilkesi­ ne saygı duym am aktır”. Bireylerin dokunulm azlık hakkı vardır; bu ilkeye m u h alif hareket etm ek, Isaah B erlin ’in deşişiyle, bireyin bir insan olduğu ve kendine a it bir hayatı yaşadığı gerçeğine karşı g ü ­ nah işlem ektir (Rasmusscn ve Den Uyl, 1991, s. 77). İnsanın gelişimiyle ilgili haklar, bir bireyin özerkliğini korumak amacıyla tasarlanan ve diğer insanlara yükümlülükler yükleyen ne­ gatif haklardır. Bu haklar, birinin belirli bir toplumun inesi olup olmadığına bakılmaksızın herhangi bir konvansiyon ya da sözleşme öncesinde de var olduğundan doğaldır. Doğal haklar, özel arzu, amaç veya koşullara bakılmaksızın bir sosyal bağlamda bulunan her bir bireye düzenli olarak uygulanan genel haklardır. Bu haklardan anayasal-bir kanunla vazgeçilemez. Bunlar, hangi ahlâkî konulanıı

84

Özgürlük ve Devlet yasal konu olacağını anayasal olarak belirleyen diğer bütün ahlâki değerlendirmeleri aştığından dolayı mutlaktır. Lockecu negatif doğal haklar geleneğinde, özel mülkiyet doğal hakkı, en azından sivil bir hükümet açısından, en önemli öğedir, in­ san gelişimi açısından, Ayn Rand (1961) “mülkiyet hakkı bir eylem hakkıdır... Bir nesne hakkı değildir” (s. 94) demektedir. Bir insan, eğer hayatının o boyutunda gelişecekse, kendi üretken emeğinin sonu­ cu olan şeyleri mülk edinme hakkına sahip olmak durumundadır. Bu anlamda, mülkiyet hakları kuramı, eşya veya nesnelerle değil, fırsatla­ rın meşru kullanımıyla ilgilenir (Rasımıssen ve Den Uvl, 1991, s. 117). Bu görüşe göre, Tanrı’nın veya doğanın insanoğluna, kendisin­ den ilk sahiplik için bir dizi kurallar geliştirebileceğimiz bir yığın nesne verdiği iddiasındaki Locke hatalıdır. Doğanın sunabileceği en iyi şey maddî dünyanın dönüştürülmesi için gerekli gizil fırsat­ tır. Doğal mülkiyet hakkı, basitçe, bireyin kendi tercihlerine göre eylemde bulunabilme hakkının diğer adıdır. Maddî dünyanın dö­ nüştürülmesini sağlayacak izin verilebilir eylemlerin tanımlanması­ dır. Dahası, mülkiyet bir dönüştün eylemiyle oluştuğundan I.ocke’uıı iddiası bile tartışmaya açılabilir. Çünkü eğer her eylem özgün bir dönüşüme yol açacaksa, diğer insanlar için “yeterli \v faydalı” bir şev kalmayacaktır. Hiç kimse başkalarının dönüştürme eylemle­ ri üzerinde hak sahibi değildir, çünkü henüz varolmayan bir şev için iddiada bulunulamaz. Mülkiyet haklarını en önemli hak olarak içeren Lockecu haklar, bireyin kendini yönetmesinden daha yüksek bir ahlâkî amaç ve izle­ necek hiçbir hedef olmadığı iddiasının sosyal ve siyasî bir açılımı­ dır. Lockecu haklar, insan gelişiminin hayli bireyselleşmiş ve kendi­ ni yöneten karakteri için gerekli bir dizi ahlakî alanlar sağlayacak tek ıneta-normatif ilkelerdir. Sosyal sözleşme kuramcıları biıcvin yönetime katılmalarını istedikleri ve doğal hakların herhangi bir

Charles K. Rowley anayasal sözleşmeye önceliği olduğu gerçeğini bir kenara ittikleri ölçüde, ister bazı bireyler maddî kazanç karşılığında haklarından vazgeçmesi için kandırılsın, ister kandırılmasın, birevle devleti karşı karşıya getirirler.

Demokrasinin Sınırları

Bu bölümde, etkili ancak birbirine rakip üç devlet anlayışı incelene­ cek ve değerlendirilecektir. Üçüncü Lockecu alternatif, hayatı, öz­ gürlüğü ve mülkiyeti plantasyon veya Leviathan devletin tehditle­ rinden korumak için uygun bir yol olarak seçilmiştir.

Plantasyon Devlet Plantasyon devlet, bütünüyle kendi hedeflerini gerçekleştirmeye ça­ lışan ve çoğu zaman bireylere zarar verecek şekilde bireylerle etkile­ şime giren bir organik varlık olarak Anthony de Jasay (1 9 8 5 )’ın karamsar bir tanımlamasıdır. Bu, belki de, zihinlerimizi daha ivi al­ ternatiflere yoğunlaştırmamız için çizilen nihaî karşı-ütopva (tivsttı­ pta) biçimidir. Bu, demokratların bakmaya korktuğu, ancak eğer minimal devlet bir kez daha kurulacaksa, klâsik liberallerin üzerine vurgu yapması gereken bir duvar yazısı olabilir. Çünkü de Jasav’ın kavramı, devletin, bir aşırı ucunda kendi hedeflerinin tebaasının amaçlarıyla çatışmadığı, diğer aşırı ucunda ise kendi mülk ve öz­ gürlüğüne sahip olduğu bir mantıksal doğruda uzanmaktadır. De Jasay’ın devletinin kökeni, gerçekte kendi halkı için bir baş­ ka halkı bozguna uğratan çoğu devlette olduğu gibi, “sosyal sözleşme”ve değil “fetilv'e dayanır. Bir kural olarak devletlerin egemenli­ ği altında yaşayan bireyler, hiçbir zaman doğal dununu tecrübe et­ memiştir ve pratik olarak, böyle bir dununa doğru ilerleme imkân-

Charles K. Rowle\ I.in da yoktur. Bireylerin toplumdaki siyasî düzenlemelerle ilgili tercihleri, büyük ölçüde, çevreleri tarafından üretilir, bundan dolayı da, siyasî kurumlar ya bazı uyuşturucular gibi bağımlılık ya da di­ ğer bazı ilaçlar gibi alerji veya her ikisini de yaparlar. Eğer böyleyse, egemen sınıfların (Marx, Engels) ya da genel olarak insanların (Hobbes, Locke, Rousseau) kendilerine livan si­ yasî düzenlemeleri oluşturacağını ileri süren kuramlara büvülc bir güvensizlikle yaklaş ılımlıdır. De Jasay, devlet ile tebaasını bağlavan ilişkilerin çoğu için en gelecek vaat eden yaklaşım olarak, Max Wcber’in tarihsel sonuçların çoğunun tasarlanmamış olduğu görüşünü destekler. Ayrıca, devlete kendisine ait, iradesine bağlı olan birevlerin amaçlarından oldukça bağımsız akılcı bir niyet de yükler. De Jasay’ın masalı, iki tarafın bir üçüncü tarafın haklarına teca­ vüz etmeksizin sözleşme yapabilme hakkına savgı duyan ve “bulan­ lar ve ellerinde tutanlar” şeklindeki kapitalist sahipliği özü itibarivle pozitivist ve normatif olmayan bir ilke olarak destekleyen, mııimal veya kapitalist devlet ile başlar. Kapitalist devletin gerekli bir koşu­ lu olarak sözleşme özgürlüğü, sadece bulanın bulduğunu elinde tutma özgürlüğü olarak değil, aynı zamanda onun üstündeki bürün haklarını kendi seçtiği şartlarla bir başkasına devretme ve bunun bir uzantısı olarak da, onu alanın aynı şeyi bir başkasına devretme özgürlüğü anlamına gelmektedir. Kapitalist devler bu sözleşme öz­ gürlüğünün konum, adabı muaşeret veya adaletin üstünde olması­ na izin vermek zorundadır. D e Jasav’ın portresini çizdiği kapitalist devlet kendini küçültmeyi seçmektedir. Kapitalist devletin yaratıcı rolü, temel