Zdobienie i sprzet ludu polskiego na Podhalu : zarysy zycia ludowego [Polish ed.] [PDF]

Zitiervorschau

Digitized by the Internet Archive in

2010 with funding from University of Toronto

http://www.archive.org/details/zdobienieisprztlOOmatl

Jz.

zapomogi

Pomocy

j&.as\

pozosta czystym

w

yciu, powszechnie

szanowanym, prawym niebankrutem. " Wobec sów tak jasno stanowczo wypowiedzianych przez umierajcego i zgodnych zreszt z tern, co niejednokrotnie przedtem o sobie mawia, dziwi si nie mona, dr. T. Dunin w yciorysie Matlakowskiego Kryi

i

e

tyka Lekarska.

1897.

str. 7ti)

(

twierdzi:

„Suy

moe

on

piku jeden

przykad wicej,

e

niezbdn do rozwoju wielkiego umysu piknej duszy, e czowiek we wzgldzie umysowego rozwoju nie potrzebuje przechodzi ciemnym zoone s wszystkie pierwszystkich faz embryonalnyeh, e w ludzie prostym wiastki pikna prawdy." Nie mam bynajmniej zamiaru spierania si tu z koleg Duninem o to, czy sowa jego wogóle zawieraj pewnik, o który nie monaby byo posprzecza sie troch, ale wiem tonapewim. e Matlakowski nie moe suy za dowód jego susznoci bezwzgldnej, jako te, e wasne sowa jego z listu, przed chwil przywiedzione, nie dugowiekowa

kultura poprzednich

pokole

nic jest

i

i

i

zgadzaj si we wszystkiem

z tern, co wczeniej znacznie napisa o pochodzeniu swem rowpamitniku, lecym przede mn. oraz e wanie znajduj si tam wiadomoci wedug przekonania mego, szczegóowe, noszce na sobie wszelkie oznaki wiarogodnoci daleko lepiej zgadzajce si z wraeniem, które wywiera na wszystkich zarówno wygld pousposobienie wewntrzne Matlakowskiego. wierzchowny, jak Wraenie to, czy jednorazowe tylko, czy te w obcowaniu codziennem powtarzajce si czsto, zawsze przemawiao za tern. e czowiek, wywierajcy je, nie móg by wyj' z warstwy prostaczej ludu ciemnego, pomimo e rodzice jego nie zajmowali stanowiska wyszego w spoeczestwie. Matlakowski by wzrostu susznego, szczupy, chocia nie chudy, budowy piknej równej, postawy zgrabnej, ruchy mia lekkie zrczne, rce i stopy ksztatne, odpowiednio do dugoci ciaa wcale nie wielkie, prdzej drobne. Rysy twarzy jego byy prawido we, szlachetne i rozumne, ujmujce mile. pe mia delikatn, wosy zarost ciemnopoi

dzicach

i,

i

i

i

i

i

wy. oczy modre, wszechnie,

i

ywe

i

zdradzajce

bystre,

susznie zreszt, za

i

cigaa

bardzo rozwinit:

mczyzn

kolwiek znalaz si towarzystwie, otoczenia

umysowo

uchodzi po-

niezwykle przystojnego urodziwego: wjakiemwszdzie posta jego odznaczaa si korzystnie wród

na siebie spojrzenia.

i

Ubiera si starannie

i

dobrze, unikajc przytem

W

wybryków mody. przed któr broni go smak wrodzony. zgodzie zupenej z tym wygldem, mogcym bez przesady wszelkiej nazywa si paskim, bywao zachowanie si jego; umia by wykwintnym, jak na czowieka wybornie wychowanego przystao, w obejciu by swobodny pewny siebie; pomimo wielkiej ywoci usposobienia, umia jednak zawsze miar naleyt zachowa, wiedzia doskonale, co jak komu powiedzie wypada, tómaczy si gadko pynnie, gosem przyjemnym, mowa jego bywaa pena treci, iskrzya si nieraz dowcipem mile gaskaa ucho sw poprawnoci niewymuszon, a chocia czasami nie wzdraga si przed uyciem wyraenia jakiego dosadniejszego, w salonach rzadko syszanego, to byo to nie wynikiem braku wychowania, lub nieznajomoci obyczajów towarzyskich, jeno zupenie wiadomera zastosowaniem wyrazu albo zwrotu jdrnoci sw przypadajcego mu do smaku i zasugujcego, wedle mniemania jego, na rozpowszechnienie. Tej samej zasady trzyma si równie jako pisarz, wadajcy po mistrzowsku jzykiem ojczystym wielce dbay o jego poprawno czysto. W kóku zaufanych przyjació znajomych, gdzie mniej krpuj wzgldy towarzyskie, zachowywa si, równie jak kady inny, swobodniej, otwarciej wtedy nie zdradza nigdy braku ogady wiatowej, pomimo szczerzej, ale e niekiedy dawa porywa- si wesooci pustej, patajc wtedy nawet nieraz figle, lawwszelkich

i

i

i

i

i

i

i

i

i

i

szkoln przypominajce: dziao si

tu

Wszelako zwykle wtedy tylko, jeeli XI

w

gronie bardzo

poufaem, kto

z

wasnym przykadem do swawoli zachca: posuwa si nigdy tak daleko, eby mu kto móg

obecnych pobudzaj go do tego

jednake rozigrawszy si

grubo

w

ten sposób

aie

i

wychowanie niedostateczne. Otó czowiek o takim wypomijajc chwilowo jogo wyksztacenie umysowi', gldzie o taki. ni zachowaniu si, woali' niezwykli', nie robi nie móg robi wraenia potomka nulu kmiecego, przeciwnie, ktokolwiek si z nim zetkn odnosi wraenie, i mia do czynienia z wychowanym przywoicie bardzo dobrze wyksztaconym synem t. zw. „dobrego domu". zarzuci

obyczajów,

lub

i

i

i

Pod

itg

fotogramu

.

r.

1885,

To wszystko prawia, któr setki yjcych potwierdzi mog, ale równie to prawda e .Matlakowski urodzi si jako syn maomiasteczkowego rolnika mybardzo mao owieconego, ale dziedziczcego widocznarza, czowieka prostego wprawdzie ku postawieniu synów jakie szczytniejsze nie po przodkach swoich poczucia swoich na szczeblu spoecznym, znacznie wyszym, ni ten, który mu samemu losy przetak byo w istocie, zobaczymy niebawem. znaczyy. i

niezaprzeczona,

i

i

i

e

\ii

dno

O

rodziny

Lodzeniu

j

prawdopodobnie w

Matlakowski w pamitniku,

tak pisze

swej,

spisanym

w

pozostaych po nim papierach odnalezionym: „Pradziad nasz. szlachcic, przyby z Wgier z nad samej granicy Rusi Czerwonej, gdzie rodzina jego mieszkaa. w wojsku, mia zajcie z wspótowarzyszem, którego, wyzwawszy na pojedynek, nieszczciem zabi, za co by zmuszony uchodzi z wojska do Polski, gdzie umar rezydentem w dobrach Ordgi, zostawiwszy jednego syna 1870

r.

i

dopiero po mierci jego

Suc

córk wydan

za

nasz dziad przeniós si

dr,

Marcina

e

i

Jana Kodymowskiego.

Szczupe zasoby spowodoway, Roniszewa nad Pilica, gdzie trzyma dzieraw kawa Upodobawszy sobie wiejsk dziewczyn. Petronell Cze-

wsi

mynek wodny owce. niak, oeni si pomimo przedstawie ziemi,

i

W teje

zerwaa.

nauk

wsi urodzi

si nasz

swojej siostry,

ojciec

Jan

i

odtd zupenie z dziadkiem Anna. Rodzice

która

jego siostry Zofija

i

nastpnie do Gróry Kalwaryi, umieojciec mój w modych leciech buja po kach i gajach, pooonych w rudnem pooeniu nad Pilic we wsiach Roniszewie, Pilicy, Starej Warce, Ostroce, rwc orzechy, psujc proch strzelaniem bez miary. Kiedy podrós, oddano go do terminu do mynarza Jodowkiego w Warce, gdzie rozpocz krwawo i ciko pracowa. Na pocztek rodzice kupili [mu] wiatrak w Warce, a ojciec prawóki gruntu, poczem poznawszy cujc usilnie, dzie i nor. oszczdzajc cigle, kupi 1' Franciszkanów do Warki, ciwszy u wuja Kodymows kiego. Tym sposobem oddali go na

do

ks.ks.

a

.,

w

moj matk oeni

si."

Goszczynie ..Wrodzone talenta, zamiowanie pracy,

ad

i

oszczdno zjednay

ssiadów do-

u

miaa nadzwyczajny wpyw moja matka. Z przyrody by to czowiek ywy, gorcy, jak mówi, w gorcej wodzie kpany, nadzwyczaj namitny, lecz aasady religii, praca, a szczególniej wpyw matki utrzymay na waciwem stanowisku, otwary charakter. Podziwia zawsze nadzwyczajna wyrobiy szlachetny, prawy lni'

Xa charakter

imi.

ojca

bd

i

i

wytrwao- stao niezomn w postanowieniach, systematycznego wyksztacenia, Brak gbszego i

i

pocztkowej nic

Z

tej

to

nie uczono \go\.

przyczyny,

które to cnoty postawiy ojca na nogach.

bo oprócz aciny, polskiego

zastpia wrodzona zdolno, bj stro umysu

poyczajc ksiki

ze

wszystkich

stron,

i

arytmetyki

dza

owiaty. czytajc dziea historyczne, i

przysyane przez nas. jak wszystkie prace Szajnochy, dzieje Lelewela. Bandkiego, powieci Kraszewskiego, Kaczkowskiego, Rzewuskiego, wszystkie utwory .Mickiewicza, Zaleskiego, Pola, —zdoa wynagrodzi racy brak wyksztacenia, wytrawi w sobie zdrowy pogld na rzeczy, dobry smak nauki, któr to w nas przela zaszczepi. Z teje przyczyny uchroni si od zacofania ciemnoty reszty mieszczan wareckich, zamiowa prawd i cnot. poznaj[e] je bliej, grzejc serce na wzorach przez naszych przodków w dziejach zostawionych. Jeszczemy uczszczali do szkóki pocztkoi

mio

i

mio

i

i

wej, kiedy

zacz nam prenumerowa

gdzie zaledwie

czyta

i

-Przyjaciela Dzieci,

pisa umieli mieszczanie

i

to nie

co

byo w Warce

wszyscy.

Nakoniec

nadzwyczajne, z tej

przyczy-

ny nie oddal nas ani do rzemiosa, ani do roli, lecz. wskazawszy wyszy cel. zebra fundusze i posa na nauk do Warszawy, by tam ksztacc swój umys, owiecajc serce, przygotowa nas na dobrych poytecznych obywateli tej ojczyzny, któr tak serdecznie pokocha." „Drug zaleta ojca bya tak podana cnota i podstawa szczcia umiarkowanie i

i

maem. Zebrawszy przyzwoite mienie, majc synów w Warszawie w „klat skromno; dlatego to nie pi si do sfer, które mu byy za. drugiej strony, znajc miar sobie \tak!\ godno swoj, nie przestawa

przestawanie na

sach",

zatrzyma zupenie

wysokie,

jak z

i

XIII

z

mieszczanami wareckiemi, ludmi bez wychowania, dopuszczaj cemi si wszelkiego rodzaju

Ztd

przestpstw.

przeladowania

i

to mój ojciec, zachowujc tak oddzielne i wyjtkowe stanowisko, cierpia musia, przykroci cae swe ycie od mieszczan, w gronie których ki. Dokuczali w przenajrozmaitszy sposób, zazdroszczc powodzenia,

y

swoj rol dobrej ony, porzdnych juial

i

Warszawy.

dzieci,

a

szczególniej

tego,

emy

uczszczali

nauk

na

do

"

e

„Trzecim przymiotem bya oszczdno. Sprawiedliwe to jesi zdanie, ten tylko umie grosz uszanowa, kin ua zapracuje Ojciec zaczai od 6000 z., a jednak prac sw kupi pobory wóki roli 3 domki drewniane w Warce, wszystko to winien swej oszczdnoci. Ona le, le pojta przez ludzi, zrobia mu imi skpego. Bo nizki tum, gdy ojciec zabiega, widzia tylko skpstwo, lecz zamyka sobie odejmowa od ust, gdy oszczdza Wyksztaceni oczy, z drugiej strony szy tysice do Warszawy na nauk 4 synów. i

i

e

jednak ludzie, zwaszcza szlachta okoliczna

chway,

i

podziwiajc prac

znaa

i

szanowaa

ojca.

oddajc zasuone po-

oszczdno."

i

„Czwart ozdob bya gruntowna

religija, opierajca si nie na sowach, obrzdach na czynach, bo ojciec nie woa: ..Panie. Panie, ale czyni wol Stwórcy Niebieskiego." Ojciec przej si dziwnie duchem S-tej Ewangelii, co szczególniej winien czytaniu pism Skargi i Pisma S-go. to religi na czynach \opartq\ szczepi i w nas prawd." ustawicznie zalecajc cnoty od kolebki, cigle i ..Wzgldem nas by ojciec surowy i nieubagany: za wiksze przewinienia, szczególniej przeciw innym osobom, kara nie dajc si przebaga. Z tward i nieugit wola wdraa w- nas zamiowanie pracy porzdku; nie pieci nie pobaa: nie pomóg i najtszy mróz, abymy nie mieli do szkoy, ub nie by w kociele w wito." „Mimo surowe wychowanie, bylimy zdrowi, rumiani czerstwi na ciele duchu: po pracy w szkole, pomagalimy w gospodarstwie. Bez wzgldu jednak na surowe postpomajtek wanie, ojciec kocha serdecznie, czego dowiód czynami, powicajc swe zdrowie naszemu wychowaniu. Gdy Janek, brat mój, zachorowa w Warszawie w 5-tej klasie, i

formach,

lecz

T

i

i

i

i

i

i

i

ojciec prawii'

na piechot przyby do Warszawy." wadami ojca. któremy zauwayli,

...ledynemi

byy prdko

i

gniew,

sam aowa swego uniesienia." „Zreszt, czy do mnie naley, o najdroszy ojcze, sadzie' ci, który zawsze dobroczyc, opiekunem i wzorem bye? i t. d." *).

prdko przemijajcy, poczem

zazwyczaj

ojciec

1

dla

mnie tylko

pisanym ilo narzeczonej d. 20 lutego r. 1S85, tak znów o ojcu swym niepospolitym pótora wóki, byl — bo dzi ju naley do przeszoci czowiekiem, a wszystkie zalety, jakie we mnie ludzie upatruj, posiada on w daleko wyszym stopniu. Bogatemu czowiekowi odznaczy sic bardzo atwo; niechaj on tylko przez lat dziesitek nie podzi gupstw, bdzie dobrym ssiadem, wychowa dobrze dzieci, bdzie uczciwym taktownym powaany czowiek". wszyscy okrzykn ..zacny )

mówi:

Po

latach kilkunastu,

Ojciec mój,

cho skromny

w

licie

—

rolnik na

—

i

i

wytrwa zacnym w tej sferze niszej, gdzie niedostatek ssiaduje z wystpkiem podoci. przez lal dziesitki Ojciec mój przez cale ycie wyznawa zasad, która ja odziedziczyem tylko „sursum eaput". mymy po nim to wzili, pozo>tal samotny, z nikim nie yjc, aby nie czy sic z brudem, nie wazi w bioto. Lecz jak trudno zosta

i

i

i

1

na swojem stanowisku. Myl to czowiek katakumbowej wiary niezachwianej religii, a cale ycie walczy z jednym po drugim proboszcze! u. wanie dla religii, widzc ich nieludzka chciwo lub niegodno kapaska. Z domu te rodzicielskiego, a nie z Etenana, którego, o dziwo, nie czytaem, ja wychowaniec swobodna myl, obok religijnego uczucia. Ile wieczorów spdzilimy ej poowy XIX w., wyniosem liberalizm na czytaniu „ywotów Skargi, w -tarem zapleniaem wydaniu. Ojciec mój by gorcym patryot; podczas poszlochajc. wstania -nuli si' u nas o mroku onierze, a gdy gray dziaa za Pilic, mymy przed obrazem, kajc raczej samotnie

_'

i

smutno,

ale

i

i

i

XIV

wcale nieZapoznawszy si z ojcem, osobistoci w kadym razie ciekaw bardzo Matlakowskiego, Jadwig, dla której przez cae swe zwyka, poznajmy teraz mai bez granic. We „wspomnieniach" swych ycie ywi w serca gbi cze najczulsz przedewszystMem o niej pisze w te sowa: .Pierwsze miejsce powicam Tej. która mi najdrosza na wiecie, której winien jestem wszystko. Matka moja, cho pochodzenia mieszczaskiego i odebraa tylko pocztkowe wyksztacenie, bya kobiet gbokiego uczucia tam wyszego pogldu na rzeczy. Urodzia si w Goszczynie, miasteczku niewielkiem, i

k

i

i

mio

i

i

i

w domu

Jana

Józefy Pleciskich. Wrodzona delikatno, smak dobry zacny charakter odziedziczya wraz ze swojem rodzestwem po ojcu. za mego ojca, a lub odby si w modrzeW modym wieku, bo w 18 latach, posza za pamitaa cae swoje ycie, zasilajc o matka wiowym kocióku goszezyskim. którym moja si wychowaa

rodziców swoich

i

m

i

wedug monoci

Przeniósszy si do Warki, zato obrusami, to inuemi drobnostkami. gospodarstwem wychowaniem nas - synów, pracujc bez ustanku, to nad moralnem naszem wyksztaceniem, to szyjc kosznle, czapki, sukienki inne ubranie, robic to nadzwyzrcznie, czemu si obcy ludzie wydziwowa nie mogli, bo matka nigdzie czajnie zgrabnie si krawieeczyzny nie uczya. Pikno i cnoty zjednay jej szacunek i powaanie nietylko klasy urzdnimidzy sugami, domownikami i innemi mieszczkami, ale nawet u ksiy Ztd to czsto naszym gociem bywa czej, tak zwanej arystokracyi maomiasteczkowej. witobliwy proboszcz Fr a nci szek Rakowski, ksia Franciszkanie, szczególniej podczas wit Wielkanocnych, chrzcin t. p. To wszystko miao dobry wpyw na nas. bo jaki -:>

i

ja

si-

i

i

i

i

i

obdarowa obrazkiem, ksik, pogaska i pocaowa. Cay rok schodzi przy pracy w polu koo domu. a matka mimo zajcia domowego, zajmowaa si lnem, jesieni za po skoczeniu pracy, w czasie dugich wieczorów adwentowych przda na kóku, my siedzieli u jej nóg bawic si latajcem kókiem luli wrzecionem, albo sutaki

zachca

nas do nauki,

i

czarownicach. Szczególniej te moja chajc strasznych bajek o zakltych królewnach nocy za to obapiastunka Jagusia, a potem Antonina miaa dar do opowiadania. wiaem si okropnie, ni'' wyszedem sam na dwór. nie -paleni -ani nigdy, a za najmniejszem skrzypniciem, -mkniciem, o maon ze strachu ze skóry nie wyskoczy." „Ojciec poycza od X. Rakowskiego róne ksiki, midzy niemi .Pamitnik religijno-moralny-, od Jodowskiego „Czytelni Niedzieln", od panny Suskiej inne poyteczne ksiki, a na czytaniu ich schodziy dugie wieczory, przy ogniu na kominie. Adwencie rano Matka chodzia codzien na roraty do franciszkaskiego kocioa, przyi

W

W

piewali

„wity Boe".

ByJ te promienny, -..racy dzie Wniebowstpienia,

pamitam

go

i

nic

zapomn

nigdy.

Odebrawszy wicej ni skromne wyksztacenie u X. X. Franciszkanów, mimo to zachowa w sobie a.dz wiedzy, kla-ic t. d., gdymy ju byli w ij a karmiony przez wiele lat kalendarzami Strbskiego, ywotami. Filote przywieli arcydziea naszej literatury, z ciekawoci., zapaleni czyta, uczy si na pami ..Pana Tadeusza", Grayny, potem lamat sobie nad Buckiem, przeczyta! go caego przeczyta z poytkiem, co póniej przy sposobnoci ku podziwowi memu odkryem. Moja pracowito blednie w porównaniu z jego niezomnym hartem wyi

—

,

.,

i

gow

i

i

wyku wszystko z niczego... gdybym ja do swego wyksztacenia zajado ^ pracy, cudabym stworzy. On wreszcie wla w nas wniós te jego przymioty, wciek wytrwao-.'dum zamiowanie niezalenoci, dziki którym gramolc si z pyu na wyyny, nigdym nie popeni jednego czynu, za którybym dzi wstydzi si musia na samo wspomnienie. Ach. dobry Ojciec, ile on lat wypaka po mierci swojej Jadwigi, a naszej piknej Matki. By to zosta arystokrata w najlepszem, ale nie dzisiejszem znanikim, kto by podejrzanym.- — Jan Mikoaj Matlakowski czeniu tego sowa — nie mieszajc si z niezeui nie dugo przey syna, umar w Warce 8 wrzenia r. 1897. trwaoci, fug

icie demoniczn,

.lzi.;ki

której i

i

i

i

i

.1.

XV

nosia nam z miasta obwarzanki. Hyla wtedy uciecha: suty ogie palii si w piecu, w izbie ciepo, na dworzu mróz trzaskajcy, szyby pozakuwane od soci zamrozu. Szczególniej te i

podczas

domu

Boego

Narodzenia gonty

hukay

mrozu,

od

nieg pouwiewa

na.

okoo naszego

góry."

„Matka nas kochaa serdecznie, zwaszcza mnie córk.

Stasia,

i

lecz prosia

gorco Boga

Dugo proby byy

bezskuteczne, kiedy nakoniec w dzie Matki Boskiej, S gruurodzia si nam siostrzyczka, której na chrzcie dano imi Maryja-Helena. Matka bya uszczliwiona. Lecz prawa natury s jedne i te same, nie cierpi zbocze. Chocia matka miaa dopiero lat HI, straszna choroba, bo suchoty, pokazay si wkrótce. Nadzwyczajna delikatno ciaa przy cigej pracy pomoga chorobie, która bya familijn w rodzinie Pleciskich, z których ojciec Matki starszy brat Stanisaw, nasz wujek,

dnia,

i

i

ju

spoczywali

rzyo

w

grobie.

Potrzeba

byo

okolicznoci malej,

by choroba wybucha.

e

Zda-

mig

ulubienica matki, nasza siostra, o mao co nie zostaa uderzon przez od wiatraka, Im tu koo domu sta nasz wiatrak. Matka widzc to. zdjta straciem pobiega co ywo, uratowaa córk, lecz gdy doniosa do domu, z przeraenia i wysilenia si,

j

nawet doj do izb)'. Pamitam te straszn dla, nas chwile przeraenie ojca. Przedsiwzio kuraeyj, wezwano dobrego doktora i zacnego czowieka, d-ra Majerano wskiego. lecz choroba rozwijaa sio powoli, ale cigle." AVszelkie zabiegi starania poszy w niwecz, pomimo pozornie dobrego wygldu chorej, siy jej dostaa krwotoku

z

ust,

nie

zdywszy

i

i

saby

dniem kadym, straszna choroba dzieo zniszczenia, nieubaganie wioda do koca. Ostatnie chwile najukochaszej matki tak syn opisuje: „Byo to w styczniu (r. i82)\ Ojciec czuwa dzie noc przy óku, my spali twardo, gdy wtem kto zaczai ostro puka do drzwi, wzywajc o pomoc. Ojciec wyszed z rozkazu Matki, zobaczy, to bya córka, pewnej wyrobnicy, która prosia o pomoc dla swej matki. Nic odmówi ojciec, tembardziej e sama Matka moja kazaa i, uspakajajc, e czuje si dobrze. Ale skoro Ojciec wróci, wraenie spowodowane owem pukaniem do drzwi skutkowao, bo zaraz krew silnie uderzya ustami i to tak natarczywie, Matka nie wstanie bya sowa wymówi. Zerwalimy si z paczem, ojciec szuka lekarstwa. Matka za, widzc swój koniec, zerwaa si z óka ku obrazowi Matki Boskiej Czstochowskiej, wymówiwszy ledwie Jezus! Maryja! oddala Bogu ducha, zaduszona od walcej si ustami krwi. Ojciec podtrzyma upadajce ciao zaniós na óko, a Rozpacz Smutek, siostry mierci, zapanoway w naszym domku. Bylimy sierotami!..." „Bliszych szczegóów nie pamitam, wiem tylko, e dzie lutowy, w którym si pogrzeb odbywa, by sotny, a jednak ludu byo tak duo, tak duo, jak nigdy dotd nic widziaem, a pogrzebu takiego dugo potem w Warce nie widziano. By to hod wymowny, odda 113' jej cnotom przez mieszkaców, którym wiecia przez lat kilkanacie swojemi uczynkami, cichem yciem, pobonoci. Wszystko, cokolwiek pamitam o niej, winien jestem opowiadaniom sug, domowników, krewnych ubogich, których bya prawdziw dobrodziejk. A dzi, kiedy lat dziesitek ubieg od jej mierci, kady, czy chrzocianin, czy yd ubogi, czy ksidz, czy mieszczanin, czy chopek wsi pobliskiej, kady ze czci na ustach modlitw za Jej dusz wspomina Jej Imi. Bo Matka moja wiecia i przodowaa w miecie swoim przykadem, który chtnie dokadnie naladowano. Bya to kobieta serca, kobieta cnoty i powicenia, mioci ku nam, wielkiej skromnoci pokory, gboz

i

e

e

i

a.

i

i

i

i

i

i

moralnoci, czego dowodem jest nasze od wychowania innych mieszczaskich dzieci, czego [tak/] kich zasad wiary

i

XV]

domowe wychowanie,

kady

tak

róne

mieszkaniec okolic Warki

zawiadczy.

Zdarzao misie

da] mi o cnotach mojej

w podróach do Warszawy,

nieraz

matki

znajc mnie

e

wspópodróny opowia-

e

wiedzc, ja bysynem." „Taka to postradalimy matki; na zawsze, a kady acno pojmie wielko straty naszej, tembardziej, byli drobnemi dziatkami, bo ja, najstai-szy, miaem dopiero lat 12. Trzeba byo rki serca niewieciego do wychowania nas w raz zacztym kierunku. Bóg nie opuci nas zupenie, bo dal nam Ojca, który godnie wypeni podwójn rol Ijca Matki" *). tem

jej

i

dzieciach,

nie

i

nie

jej

emy i

i

i

Podaem

..Wspomnie" Matlakowskiego, poniewa, wedle wzgldami dotychczasowe wiadomoci o pochodzeniu jego, oraz dowodz, e chocia kolebka jego staa pod skromn strzech, rodzice jego nie byli jednak ciemnymi prostakami, lecz owszem, ludmi bardzo wyróniajcymi si od maomiasteczkowego tumu, ludmi posiadajcymi denia duchowe wzniolejsze, a przytem obdarzonymi rozumem i sercem, wyznajcymi cze dla nauki wiedzy, nie spotykan zwyChociabymy przypucili, e dobry, kochajcy syn, krelc wizerunki kle wród gminu. powysze rodziców swoich, pomimo woli moe. uy barw zbyt wietlanych, gdybymy dugie wycigi

te

ze

zdania mego, prostuj one pod wielu

i

i

do

wskutek tego przymili nawet znacznie te janiejce obrazy, to wszelako pozostaoby jeszcze w nich bardzo wieli.' rysów piknych i wzniosych, rysów tych samych, które w Mat] akowskim spotykamy. Jeeli wic o dziedzicznoci ma by mowa, to, pomijajc nieszczsn skonno do grulicy z rodziny matki pochodzc, niewtpliwie prz} zna trzeba, i

e

r

e

nim zbiczyy si usposobienia duchowe obojga rodziców, jeno w nim pod wpywem nauki rozlegej i ogldy wiatowej, rozwiny si w stopniu daleko wyszym, doskonalszym i szlachet-

w

niejsze

s

wyday owoce. Z takich to rodziców, jako

syn najstarszy, przyszed na wiat

W

I

adysaw Matlakow-

w Warce, d. 10 listopada r. 1850. Wszyscy dotychczasowi biografowie jego, idc widocznie „Sownikiem lekarzów polskich" S. Komiuskiego, podaj jako rok urodzenia 1851, ja zas robie go o rok cay starszym na mocy tego, co sam o sobie w pamitniku napisa gdzie te poda dni lata narodzin trzech braci modszych i siostry. O latach wczesnego dziecictwa jego nie mam co pisa, zreszt to, co ju sam powiedzia, mówic o rodzicach swych, moe pod wzgldem tym wystarczy; doda-by tylko mona jeszcze, e by ulubiecem matki babki, która zaja si szczerze osieroconymi wnukami. Byi

za

i

i

i

a

wedug sów wnuka,

te.

niewiasta leciwa, urodzona

w

r.

1800, cicha, cierpliwa, anielskiej do-

kiedy musiaa by bardzo pikna, czego nawet dugo bieda i cika praca zatrze nie zdoay. Ta dobra babcia stal si wanie gówn opiekunk drobnych sierot, i jej pono po "jen matce najwicej zawdziczaj. Znajduj si. wprawdzie we „Wspomnieniach" ustpy przeliczne, odnoszce si wanie do rychych lat chopicych Matlakowskiego, jaknp.: opisy okolic Warki, szczegóy dobroci, a

i

tyczce przeszoci wietnej

tej

lichej dzisiaj

mieciny, opisanie przeniesienia resztek miertel-

Jak gboko w sercu Matlakowskiego na zawsze ukorzeniona bya cze dla pamici matki, wiwspomnienia matki, ony jog napisanego do mnie d. 3 stycznia r. 1S'.iS; znajduj si tam -lewa. któr -traci w modym wieku, wpywu, jaki na umys Jego wywara, byy dla Niego prawdziw witoci. Pai

da

z listu

i

mitam, gdy pierwszy cmentarzu

mogi

raz

tam pojechalimy, kaza objecha dookoa miasteczko (Wark), aby najprzód powita na

Matki, na

któr rzuci

si,

caowa

i

plakat.

1 '

XVII zdobienie

i

sprzot

na Podhalu.

-

nych dawnych ksil mazowieckich ze zwalisk Dominikaskich do kocioa Franciszkanów; wraenia z r. 1863, nakoniec wzmianki o zacnym Piotrze Odrowu Wysockim, wygnacu i tuaczu, doywajcym dni swych ostatka w Warce, aa chopskiej wóce; Matlakowski z podziwem wyraa si o nim przyznajc, e winien mu niejedno, bo i on si przyczyni nie mao do rozwoju umysu jego. Chciao-by si bardzo przepisa tu wszystko to, albowiem ciekawi' pikne, ale majc jeszcze tyle innych rzeczy do powiedzenia, odmówi sobie trzeba tej pontnej przyjemnoci, pocieszajc si tern, e moe nadejdzie jeszcze kiedy czas i na ogoszenie w caoci tych zajmujcych pamitników dwudziestoletniego modzieca. siódmym roku ycia Matlakowski oddany by do szkóki miejscowej, gdzie naucza Antoni Dankowski Radwan „czowiek zacny godn}' lepszego losu", zaprzyjaniony z ojcem AVadysawa z tego powodu wicej iszczerzej zajmujcy si zdolnym i chciwym wiedzy malcem, nieli innymi uczniami, nie bardzo o szko dbajcymi. Nauka ta, z powodów rónych, cigna si przez lat sze, nareszcie po wakacjach w r. 1864, ojciec w towarzystwie nauczyciela, powióz syna do Warszawy umieci go w gimnazjum III, które ukoczy chlubnie w r. 1870, jako ucze celujcy, biorcy corocznie nagrody. Poczwszy od klasy trzeciej pracowa ju na siebie, dajc korepetycje modszym kolegom ,,aby dopomódz w czemkolwiek ojcu" trwale tak dalej po ukoczeniu szkó, poniewa jako student uniwersytetu w tene sam spoi

i

W

i

i

a

i

i

oy

sób zarabia na siebie, a jeeli tylko starczyo, to te wedle monoci i na ksztacenie rodzestwa modszego, którern si stale troskliwie i czule opiekowa. w szkoach, Warszawy nie lubi, tsknic wci za swobod wiejsk i zawsze na wakacje do Warki. Posuchajmy o tern sów jego wasnych: z radoci najwiksz Warszawie wszystko „w byo wielkie, okazae, pyszne ale dla mnie puste i martwe, w domu rodzicielskim kady rów, kady pagórek, jezioro, miedza, miay dla mnie powab niezrównany,

Bdc

bo

kade

tylko dobre,

na

przywizywao jak pamitk. Za kadym pobytem w domu odwiedzaem te odywiao moje serce i upajao wspomnieniami przeszoci, Warszawa jedno miaa, t. j. ksiki, czego nie miaem w domu, a do czego cigna mnie dza czytania.

z nich

miejsca, a to

I nie

dy

dziwi si mojemu wstrtowi do Warszawy; wychowany na swobodzie, na zimnie

wieem

i

upale

powietrzu, przyzwyczajony od kolebki do pól równych, do obszernych, okiem nie

objtych anów, do piknej

zieleni,

w Warszawie huk swd kominów? i

do przezroczystej wody,

czy mogem upodoba

W domu miaem przyrod na kadym

kroku,

wie wszystko przenicowane po ludzku: tam widziaem drzewa, krzaki, roliny, znawa stw orzenia inne, nisze ode mnie, jak zwierzta, ptaszki, owady, ryby, r

swoich blinich;

gdybym

bezpotrzebnie

uama prt

z drzewa,

bybym

tego

w

sobie

Warsza-

uczyem si

po-

uwaaem je za dugo aowa,

w Warszawie widziaem tylko mury i ludzi, ludzi, ludzi bez ustanku lub biedne konie przy omnibusach, to zrodzio we mnie wstrt do ludzi. Có to wic za rado bya i uciecha gdy siadem na bryczk, która mnie wyniosa z Warszawy i powrócia nazad ua swobod. A kiedy jechaem na wakacje, co za niepojta, nieopisana rozkosz; po drodze zatrzymywaem konie by urwa kwiatek, nieomal nie rzuciem si na ziemi by jak Brutus ucaowa Matk Ziemi; na polach an zielonawego zboa, koyszcego si pod uciskami mikkiego, chód na wego wiaterku; a

e

drzewa pokryte listkami delikatnemi, zielonemi, przezroczystemi, które dopiero co ocknwszy si z zimy do ycia, si i oddychaj". Opowiadajc tak swe wycieczki wakacyjne, wpada w zachwyt, ze wspomnie odtwarza kolejno pyszne obrazy wiosny, lata skwarnego, sianocia, niwa, jesieni ozoconej liciem ókncym nienej, mronej zimy, ten obraz ostatni jest szczególnie pikny. „Któ w Warszawie, midzy murami, wie co to jest, mazowiecka zima", wic opisuje tak licznie, tak ser-

ca

yj

i

j

XVIII

zdradzajc ju wtedy zdolnoci niepospolite do krelenia sowami krajobrazów. Zdolrozwija z czasem coraz wicej doszed w tym wzgldzie do prawdziwego mistrzowstwa, którego liczne przykady znajdzie: czytelnik w ksidze niniejszej. zaiste opisy te jego, kreli je bowiem poda wraliwy nadzwyczajnie na Dziwne wszelkie piknoci przyrody, odczuwajcy je w caoci i w szczegóach najdrobniejszych, miujcy i wielbicy w niej wszystko, puda posiadajcy przytem naukow znajomo przyrody bardzo rozleg, od dziecistwa ju zdobywan, a rozmiowany w niej zarówno jak w jej krasiedecznie,

no-

t

i

s

ywioów, jak nauka i poezja, w umyle jego powstaakordy bardzo zgodne, ogniwa czce si w acuchy obrazów poj, pomimo rónorodprzykuwajcych do siebie sw odrbnoci tak pikn. Umia noci pozornej zgodnych stapia w twory jednolite zoto natchnionej poezji z twardym granitem nauki, by uczonym poet i poetycznym uczonym. Ale wrómy raz jeszcze do czasów jego gimnazjalnych. Na awie szkolnej uczc si zmuszony uczy równoczenie innych, by zdobywa sobie gorliwie z zapaem, a czasu do zastanawiania si nad sposoksztacenia, si wasnego, znajdowa jednak jeszcze bem nauczania, który wanie za jego pamici tak wielkim uleg zmianom. (Idy wstpowa do gimnazjum przewaa jeszcze kierunek przyrodniczo-historyczny, pocigajcy go bardzo ku sobie, tak zgodny z wrodzonemi upodobaniami jego; gdy doszed do klasy IV, zepchnito przyrodoznawstwo i dzieje na szary koniec, a wysunito na miejsce naczelne filologj drobiazgow, póniej, jak mao kto, acisko-greek, z któr si nie móg nigdy zaprzyjani, pomimo umia odczuwa naleycie piknoci wiata klasycznego. Nie mona mu bra za ze, gdy wyrzeka na „czcze ody Horacego" i na „bezcharakteme mowy Cycerona", które uczniom podziwia kazano, podajc je w przyprawie niesmacznej z prawide i wyjtków pedantycznych zgotowanej. Z boleci tedy mówi: „Nigdymy nie posyszeli i nie poczuli pikna i ducha wiejcego w wielkich dzieach Homera i Nazona, bo forma górowaa — system jezuicki zakwitn". Czego mu szkoa nic daa, dopeni jednak póniej sam, nie baczc na formuki gramatyczne, wnikn w ducha klasycznego i polubi go, a chocia zawsze z przeksem zwyk by odzywa si o filologji, do mierci jednak wci wielbi nadzwyczaj lepego piewc Iljady Z

tego zespolenia niby tak sprzecznych

way

i

i

mono

bdc

i

do

e

i

Odyssei.

Co

o

swych czasach szkolnych nadto mówi Matlakowski we „Wspomnieniach", jest tam zadziwia nieraz trafnoci sdu, niezwyk u 20-letniego studenta.

bardzo zajmujce

S

i

spóuczniów, zrcznie i widocznie prawdziwie na papier rzucone, zwiepogldy na, dokonan zmian sposobu nauczania, oraz na std pynce nastpstwa, liczne szczegóy modziecze, nakoniec rzenia z doznawanych uczu, ranicych nieraz serce mogce si bardzo przyda piszcemu kiedy dzieje szkolnictwa ówczesnego. Szkoda, wszystwypada, „Wspomnienia" nie kiego tego powtórzy tu nie mona, a wicej jeszcze liczne sylwetki nauczycieli

i

s

s

s

e

aowa

sigaj

dalej poza czasy szkolne.

Na

jesieni

szawskiego, a

w

1S70 zapisa si Matlakowski na wydzia lekarski uniwersytetu wargo w r. 1875. Tak samo, jak w szkoach by cigle uczniem celujcym cieszc si stale i na uniwersytecie odznacza si zawsze pilnoci wzorow, uznaniem profesorów. Lekko mu nie byo, bo chocia ojciec poczciwy pra-

r.

ukoczy

te zasuonem

naukach, tak

dobrze

e

oy

cowa, oszczdza i o ile tylko móg, nie starczyo to wszelako, tembardziej gdy i modszych synów odda tymczasem do szkó warszawskich; musia wic Wadysaw gównie sam o sobie pamita, zarabiajc dawaniem lekcji, albo starajc si o stypendja nie zawsze atwe

XIX

do dostania. Zabawy zaywa nie wiele, nie mia na ni, a i czasu nie bardzo mu na to starczyo, poniewa chwile od zaj obowizkowych, wolne obraca przewanie na czytanie, na ksztacenie si w najrozmaitszych kierunkach. Sposobic si na Lekarza nie z namowy, ale z zamiowania, oczywicie nie zaniedbywa nauki czysto zawodowej, ani te pozostajcych z ni w zwizku cilejszym lub wolniejszym, nauk przyrodniczych, czujc do nich wszystkich od dawna pocig osobliwszy. To wszystko jednak nic wystarczao na wypenienie cakowito

w dziedzinie jednego tylko dziau nauk, a innych; przeciwnie, pragn o ile monoci sign po wiedz

duszy jego, nie umiejcej

zamkn

si

nadto wystar-

do wszystkich wyczerpujco, dokadnie, wszechstronnie. Umys jego by od wczesnej modoci za powany na to, by zadawala si wiadomostkami powierzchownemi, z encyklopedji czerpanemi; jeeli si zabra do czego, to nigdy nie zwyk by pywa po mielidla tego te sdy jego znach, ale zagbia si, do dna dotrze si stara, do jdra rzeczy o czemkolwiek wypowiadane, nawet ju w modych latach, byway zawsze prawie uzasadnione; mona byo róni si z nim w zdaniach i pogldach, ale nigdy nie mona im byo odmówi to wszystko wyrobio si w nim dopiero pewnej podstawy gboko sigajcej. Prawda, dojrzaym, ale ju i w modym studencie widne byy tego pocztki z czasem, stao w bardzo wyrane. Pomimo wraliwoci wielkiej, pomimo zapalnoci wiekowi modemu waciwej, ju rycho umia wyrobi w sobie umys gbszy, do rozmyla skonny, a gdy koczy uniwersytet by ju, rzec mona, pod wieloma wzgldami czowiekiem skoczonym.

czajcego

i

pozna

dla wiciu

je

nie

aby aby,

lecz

dy,

e

mu

Usposobienie duchowe

Matlakowskiego,

przynajmniej

w

pierwszych latach uniwersy-

musiao by pod wzgldem niejednym podobne do tego, które opisuje we wstpie do Hamleta (str. CCLXXXVII), dla tego te przytaczam ustp ten w caoci: „Lata uniwersytecJak zarodek wyszego ssaka w kilka dni kie, to epoka dla rozwoju jednostki najwaniejsza. teckich,

przebywa rozmaite stadja rozwojowe od prostej blaszki embrjonalnej, przechodzc przez formy niszych krgowców, tak umysowo modzieca w uniwersytecie przelatuje ewolucyjne etapy myli ludzkiej. Obdarzona bezgranicznym chonieniem, w tej jedynej dobie ycia przeywa Napawa si poezj wielkie epoki dziejowe, zwaszcza epoki bojów i przeomów duchowych. wszystkich narodów, przepada za muzyk, oklaskuje na zabój wielkich artystów dramatycznych, elektryzujc zapaem swoim ospaych suchaczy pitr niszych. Myl gboka, motto z nagówka jakiego rozdziau, trafne wyraenie brukowego argonu, rzewna melodja, jakie zacicie pieciwego walca, tskny urywek pieni nid owej, wcity krój nowej mody, mielszy winie w choncym przyswajajcym mógiest, odezwanie si nie w por, wszystko zapada zgu, cigle ywym, nienasyconym nigdy. Lecz nadewszystko modzie uniwersytecka roznamitnia si do pyta filozoficznych i spoecznych; gbokie lub tylko ciemne, subtelne lub puste wyrzeczenie filozofji, kwestje metafizyczne, rozumowe metody badania, zawie zagadnienia przyszoci wywouj gone echa w modocianej duszy, nieskoczone rozprawy, gorce spory, w których wstaj niemal scholastyczne rozrónienia finezje. Zdawaoby si, i sama zawio nci umys mody ku sobie, porywa go i przywizuje. Cho w pracy umysowej odbywajcej si przy lada sposobnoci moda wyobrania ciga raczej przeczucia i odgadywania, ni jasne ujcie cile logiczne wywody, pozostaje mimo to dla umysu olbrzymi poytek wyrobieniu zdolnoci mylenia oderwanego. Z luboci zacieka si w sprawy spoeczne i yciowe, wyciga czsto jednostronnie najdalsze konsekwencje, urzdza i przerabia ustroje i ustawy spoeczne z niezachwian wiar w trwao i uyteczno wasnych pomysów. 'zy w sinym oboku dymu, w ciasnej klatce studenckiej, lub w pracowni szkolnej, czy w gincej w dali ogrodowej rze wy rozprawia alei lub altanie bzu pachncego, czy na odzi lub w wagonie, zawsze skory i

i

i

i

(

i

myli po swojemu. Blednce gwiazdy poranna arnica nadybuj go z przyjacielem gwarzcych w parne noce czerwcowe, gdy oddechy budzcego si dnia przynosz z mrone dodnia, wracajc z balu ulic pust, akacyj. pól na przemiany z woni lip jakby wymar, spotykajc psy wlóczgie, zaspanych stróów, lub dwuznaczne osobistoci, wnet wszczyna swoje domysy i wywody. Jaki postpek kolegi, jaka goniejsza sprawa wznieca roztrzsanie bez koca: zmartwychwstaj kazusy Suarez'a, wynikaj subtelnoci cala etyka, cnota wystpek, brud szlachetno, honor ambicja, wszystnieprzewidziane, kie najdostojniejsze pytania ludzkoci zaamuj si na nowo w wieych pryzmatach serc modzieczych.. Rozumem i sercem spotyka modo wiat cay. a cho zrozumie i okrezawioci, ogarn bezmiaru nie moe, nurza si w wielkich li, przenikn jego zoonoci prdach przeszoci lotem bystrej jaskóki, zatapia w wizje przyszoci, a w tych wycieczkach wciga wielki dech atmosfer dziejowych, upaja woni piknych czynów ludzkoci, ulatuje za Duch mody jak kometa leci w bezdenne toni przestworza po jej migotliwemi aspiracjami. nieokrelonej, ugitnej drodze, niewyrany, niezsiady, majaczeje i ginie w gbinach mrokach odsocowych, zanim po latach marzenia nie stanie na ciasnej, zamknitej i okrelonej orbicie... Lecz nim to nastpi, nawet przyszy lichwiarz, lub uczuciowo-trway rentjer, farysem bywa za dni uniwersyteckich. Dziwny naród studencki z jego dziecic uczuciowoci fanatyzmem spoecznych teoretyków, ze scholastycznein rezonerstwem i skarbami zapau, wygórowanym honorem i bied w kieszeni, mioci swobody i równoci, z magnetycznem lgniciem do wiata, z uwielbieniem posuchem dla nagiej prawdy, dla sprawiedliwoci a do perea mundus, ze wietlanemi rojeniami najszczytniejszego idealizmu najskrajniejszym pesymizmem, z wiar w wielkie hasa a niewiar w stare prawdy, z ufnoci w zwyciztwo wszelkich przeszkód omdlewaniem kwiatu, widncego w skwar przypoudnia siei"pniowego". 'hocia sowa powysze wyszy z pod pióra piszcego na dwadziecia lat bez maa i

i

i

i

k

wieo

W

i

i

i

i

i

i

i

i

i

i

(

po opuszczeniu uniwersytetu, chocia, jako poeta, nie mia bynajmniej zamiaru opisywania rzeczywistej, nagiej prawdy, lecz kreli tylko ze wspomnie obraz idealny ycia studenckie-

byo, albo by mogo przynajmniej, za lat modych jego, to jednak mieci si tam bardzo wiele myli dajcych si zastosowa wprost do niego, wiele rysów jego wasnych: do pewnego stopnia stwierdzaj to listy pisywane za czasów studenckich do R. Kobratersk; ale bwalewskiego, z którym czya go przyja przewyszajca moe dem byoby chcie dosownie wszystko, co tam powiedziano, na karb jego zapisywa. „Wspomnienia" powstae ju w r. 1870. najprawdopodobniej podczas tych kilku miesicy letnich, pomidzy ukoczeniem szkó, a wstpieniem do uniwersytetu, pouczaj, ju za czasów gimnazjalnych przey wiele z tych walki uczu przypadajcych innym dopiero w uniwersytecie; gdy tam wchodzi by ju duchowo rozwinity daleko wyej od towarzyszów swych, wyrosych w warunkach bytowych innych, atwiejszych wygodniejszych: umys jego by ju wtedy dojrzalszy, wicej mski, zapatrywania si na wiele rzeczy wytrawniejsze, a zapal modzieczy chyba jeden tylko równa go z kolegami. Zreszt pooenie jego materjalne ówczesne zmuszao go te do powaniejszego nieco zapatrywania si na ycie, a nienasycone pragnienie wiedzy i nastrój artystyczny nie dozwalay mu by zupenie takim, jak wielu ingo, takiego jakie

mio

e

i

nych, których zbiorowo tak dobrze opisa.

ju

wiemy, byl Matlakowski niezmiernie wraliwy na piknoci przyrody, nie poczucie pikna w sztuce i to od at bardzo wczesnych, ale równie te, jak nie ogranicza si do podziwiania powierzchownych powabów przyrody, lecz stara si pozna i zbada j. tak samo postpowa ze sztuk, nie szuka on tylko tej bezwiednej prawie,

Jak

mniejsze

te posiada

XXI

mimowolnej przyjemnoci, wywieranej przez obraz, posg, utwór muzyczny, na kady umys z w sztuce, poznawa i rozbiera j, odczuwa co jest, albo wydaje wiadomoci prawdziwego znawcy, umiejcego powiedzie nictylko, wzniosem, ale dla czego niem jest w istocie. Doskonaoci tej, rozumie si nie si piknem w solne bardzo pomylnie, pomimo "Warposiad od razu, ale ju jako student rozwija szawa pod wzgldem, tym nie nazbyt wiele sposobnoci mu dostarczaa. Muzyki dobrej, a lubi j bardzo, móg si wprawdzie nasucha nieraz, teatr za owych czasów posiada kilku artystów znakomitych, z poezj, któr jeszcze jako chopiec may w "Warce pokocha, móg si spotyka do woli, ale jak tu zapozna si z malarstwem i rzeb w miecie nie posiada jcem galerji? "Wic trzeba byo ucieka si do ksiek, do wydawnictw zawierajcych ryciny dobre, czytywa je te z zapaem i pilnoci wielk, wpatrywa si w ryciny, sabe zaledwo dajce wyobraenie o oryginaach, przyczem smak wrodzony ywe usposobienie, przeczuwajce nieraz wiele rzeczy jeszcze zanim je umys dokadnie zrozumie zdoa, uchroniy go jako szcznazbyt czsto w ksikach takich napotykanych, liwie od pogldów estetyki pedantycznej, sd atoli o sztuce plastycznej wyrobi w sobie zupenie dopiero po zwiedzeniu bogatych ga-

ca

j

jako tako wraliwy, ale zatapia si

e

i

e

j

i

a

lerji

zagranicznych.

W

w

by jednostronny, poniewa

pikno, gdziekolwiek stawia przyrod. r. 1875 pizawsze jednak je albo te tylko Natura, zachwyci, to i istotnie porwa moe sze do przyjaciela: „jeli co mnie wycznego Nie wielbi jednego, Arcydziea Sztuki, która wszak niedaleko stoi natury". sztuce,

zarówno jak

napotka pocigao go ku

yciu, nie

sobie;

na

czele

W

kocha j we wszystkich jej przejawach; zachwyca si teatrem, muzyk, nadobn, malarstwem, rzeb, a kto tego nie umia, nie uchodzi w oczach jego za czowieka zupenego, doskonaego, chociaby Bóg wie jakie inne zalety, nawet najwiksze posiada. Oto jego sowa wasne: „Czowiek, który obojtnie rozglda si po teatrze, gdy bóle ludzkoci lamentuj wielkim kaniem w chórze pielgrzymów w Tannhauserze, który drzemie na Halce, nie odczuwa symfonji Beethoven'a, nie zadrga na widok wizyj Rembranddziau

sztuki, ale

literatur

towych, nie rozrzewni si przed „Benedicite" samotnej staruchy Maes'a; czyje serce nie zapacze na widok tragedji Grotgera, nie zerwie si wobec fantazyj Bócklhra, nie uniesie czy-

tajc Joba lub Jeremjasza, nie oczaruje w takiej Nótre-Dame paryzkiej — ten czowiek jest niezupeny, kaleki; przy caej genjalnoei swojej w innych obrbach, jest niecaym, brak mu strony najbardziej czowieczej z czowieczych, nie odczuwa wielkoci sztuki, w której jednej czowiek staje si stwórc; zbywa mu na przewodniku, przez który harmonj, drgaporednictwa sunia, narzekania, wielki szept ludzkoci idzie wprost w gbiny duszy, bez (str. CCXC\ II). Hamleta wstpu do chych racyj rozumu". Ustp powyszy wyjty jest ze gdzie Matlakowski w wielu miejscach obszernie wypowiada pogldy swe na sztuk, poone gldy zasugujce bardzo na uwane przeczytanie ich i zastanowienie si nad niemi, a podozupenie zdaniami ze uniwersyteckich czasów jego z listach ju w tern ciekawsze,

s

e

bnemi spotyka si mona, co jest dowodem wczesnego rozwoju umysu jego, jako te uczuciowoci niezwykej, bezwiednie prawie umiejcej wyprzedzi sdy dajce sie waciwie oprze dopiero na wieloletniem poznaniu, zbadaniu i dowiadczeniu.

to, i mniemam, e Matlakowski, jak ongi jawyskoczy od razu na wiat w penej zbroi rodzica, grzmicego gowy snooka Pallas Aten znaem go dobrze; pamitniki jego wiele lat rozumu uczucia. Znaem go przecie przez

Nie chciabym zosta posdzony o z

i

i

i

których czowieka nieraz lepiej pozna i oceni mona, nieli nim samym, przejrzaem bardzo starannie, wczytywaem sie w nie

listy poufne, z

cowania

z

XXII

z

dugiego ob-

dugo

i

uwa-

wic te zdoaem wyrobi

nie,

ny:

pami

sobie o

nim sd dostateczny

i

wedle zdania mego bezstron-

jego jest mi bardzo droga, zalety wszystkie jego ceni bardzo wysoko, ale

wanie

em

dlatego go pozna tak dokadnie, wiem e by lei na to czasu potrzeba zanim z pstrej gsienicy wykhd si motyl byszczcy, tylko e u niego czas ten, dziki zdolnociom niezwykym, trwa krócej daleko ni u innych. Lata uniwersyteckie Matlakowskiego przypady wanie na czasy owe, kiedy na niego wywrze swe t. zw. pozytywizm warszawski kwit w najlepsze, musia wic wpywy dodatnie i ujemne, jonu, poniewa w nim rozum i uczucie w dziwnej zwykle byway równowadze, mniej na niego oddziaa, ni na wielu innych. Podlega wpywom prdów ówczesnych, czytywa chciwie wsz\'stkick, modnych wówczas pisarzów, zajmowa si jak inni rówienicy, take filozofi, socjologj, ekonomj polityczn, zatapia si wraz z innymi w dochodzeniu rzeczy niepochwytnych; zajcia te jednak, o ile sdzi mog, niezbyt glbokii' lady w umyle jego pozostawiy, nie zdoay przeinaczy umysowoci jego, w której nazbyi gbokie zapucia korzenie nieprzezwyciona mio dla przyrody i dla sztuki. i

Wpyw

ten ograniczy

zmian jego wierze

Dom stów

i

si przewanie do wyrobienia

w nim sdów

wytrawniej szych, oraz na

religijnych.

w Warce by

rodzicielski

bogobojny bardzo; surowo przestrzegano

w

nim po-

naboestwa, odmadzieci wpajano od male-

innych przepisów kocielnych, sumiennie uczszczano na wszelkie

wiano pacierze, duchowiestwo otaczano szacunkiem stwa zasady

bonoci

czci, a

i

w

wic te Matlakowski wyszed z pod strzechy rodzinnej przejty na si z uczuciem raczej ni z zastanowieniem, wypeniajc dusz wraenia jej stamtd nie wypary, siady jej jednak, lak mniemam przy-

religijne,

szczer,

wic

jego poty, póki inne

najmniej, pozostay- na zawsze, chocia

W

w

postaci bardzo zmienionej, do pierwotnej ledwo zda-

pisanym do ojca, tak si wyraa: „Religija, która jest niezbdn a coraz bardziej midzy ludmi zapominan, jest moim pocieszerozpaczliwych, ona dodaje siy i pokrzepia a Wiara utwierdza. niem w chwilach trudnych Dziki wic Ojcu za religijne przekonania, które Ojciec w nas rozwija przez tyle lat, starajc kilka miesicy póniej, opisujc ojcu spustoszenia si przekona modociane serca". zrzdzone przez Komun parysk powiada: „Tak to ciko zawis palec Boski nad now Sodom, nad stolic wiata. Nad Paryem chmury dymu ognia, którego jzyki ogarniaj budowle, a na tu wszystko patrz Prusacy. Co za haba! Co za upadek! Biada! Do We „Wspomnieniach" czytamy: ..Najczego brak religii i uczciwoci doprowadzi moe." bardziej podoba mi si koció S-go Jana. a urok ten na zawsze pozosta, wraenie jakie na mnie robio wntrze tej wityni byo silne, ten pócie panujcy, ta pospno, te kolumny biegnce ze swoimi ukami ku górze, te uki ostroktne, ta cisza powaga harmonizoway ze stanem mej duszy. Tam te jedynie mogem si modli serdecznie ze zami w oczach". ogóle zarówno we „Wspomnieniach" jak i w listach z j^ocztkowyeh czaprosty, ale z latami sabnie sów uniwersyteckich, wieje duch wyranie religijny, szczery pogldów nowych, zupenie innych, ulata coraz wicej, ustpujc przed naporem myli zostawia jednak w duszy tsknot po sobie. Tak np. w licie z dnia 29 lutego r. 1875. na okrcie po Oceanie Atlantyckim pyncym, napisanym co p. Kowalewskiej i syna druha najserdeczniejszego, spotykamy ustp taki: „O 6-tej jej Romana, tego powiernika codzie modlitwa. Wystawcie sobie zachodzce soce, ozocone wierzchy masztów, cicha powierzchnia morza, fala spokojnie goni za fal. wiey wiater to wydmie agiel, to go puci luzem — na pomocie gromadka tych marnych robaków — ludzi, w dwa rzdy leka podobnej nieco.

licie z

d.

5 grudnia

r.

1870,

i

W

i

i

W

i

i

i

i

—

XXIII

Wszed kapitan: miarowym krokiem przebieg rzdy; stan na czapk; wiater mu siwy wos na czoo nawin. Sileuce! Cisza jak I poruszyy si wszystkich usta to sowa Ojcze nasz! Gdybym nie makiem zasia. po moim wiejskim kociele -- malutkim chciabym si modli by psem niedowiarkiem — w tym niezmierzonym, bezgranicznym kociele który za sklepienie ma firmament niebezgraniczne morze! Nigdzie nie uwybieski z migoccemi gwiazdami — a za podog datnia si tak wybitnie stosunek Tej Najwyszej Istoty Boga do naj mizerniej szego robaka, Czowieka. —Wyrwij wiadomo — a uszczliwisz bo wiadomoci obdarzonego marnego. A jednak nie mog si modli i wród tej pustyni wodni'] sucho rusza si warga powtarzajc chleba naszego bo serce si nie porusza. Czy jednak obojtal religii. Zgina bezpowrotnie! A jednak nym na to? Zgadniecie tatwo. al mi byo dawniej inaczej. O gdyby zla w jedno serce wszystkie serca na wiecie - poczwszy od S-go Piotra, wznieci w niem modlitw to serce ludzkoci nie zamodlioby si tak, jak kiedy ja si modliem, piewajc S-ty Boe, gdy krew naszych laa si po druPrzegrali! giej stronie Pilicy, i gdy w drugiej izbie konaa we krwi moja Matka! u rudla sternik spoczywa.

tyle

okrtu.

—

Zdj

—

—

—

—

—

—

—

—

— —

—

—

—

—

—

—

-

—

i

—

—

Umara!

Szabla tpieje, serce truchleje (!omniku sztuki chrzeciaskiej. To wybitne poczucie zgodnoci koniecznej treci z postaci w sztuce, jest wanie dla niego bardzo znamienne, i na tem wikszy podziw zasuguje, poniewa tak

w

kopua jak

wity

—e

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

gow

e na

pomnikach rzymskich wzorowany Panteon, nazwa wityni greck, la Madeleine ma by wedle sów jego naladowaniem Partenonu, jest pomyka ta w nito lapstis calami, za który nikt chyba nie potpi go, tem bardziej, trafnych. bardzo zda przeze wypowiedzianych osabia susznoci czem nie Malarstwo zajo go te bardzo, wicej moe nawet ni budownictwo i rzeba. galerjach Louvrc'u spdzi nie jedn godzin i stara si dokadnie zapozna z rozmaitemi szkoami i mistrzami. Powtarzanie tu wszystkiego, co wtedy o przedmiocie tym napisa, byoby zbyteczne, jednake zwróci uwag musz na to, e ju wtedy zamiowanie

w

wczenie

nim si rozwino.

e

e

W

i

ciele

.l.-l

tu

ewangielickim

mowa o dawnym w teaie miecie.

kociele

w.

Aleksandra w Warszawie, przed przebudowaniem go, oraz o ko-

XXXVI

jego póniejsze do

pewnych rodzajów

ranie. Uznaje np.

pikno

kierunków malarstwa zarysowao sie bardzo wy„licznych jak boginie witych Rafaela, Tycjana", wymienia nazwiska mnóstwa mistrzów, którzy go zajli, ale czyni to pobienie, zajcie si wiksze.

zapa,

wa

zna

nie

i

dopiero gdy pisze: „Jest jeden krajobraz Ruysdaka

mona.

A

co za przepyszne krajobrazy Salvatora

\/uk.'}

Rosy

od którego oczu oderjak wiecie malo-

— który

wa same straszne widoki. Nad wszystko jednak podobay mi si Madonny Murilla — ach Dalej Hiszpan Ribeira powiadam co za cuda! ze swojemi czarnemi, strasznemi obra— zami!" Tym upodobaniom swoim wierny ju pozosta do mierci, chocia rozumie si, e pogldy jego na sztuk wogóle, podlegay zmianom pewnym e piszc na schyku wyraa si pod wielu wzgldami inaczej nieli jako ycia wstp do Hamleta, myla wchodzcy dopiero w wiat modzieniec. Zdania wypowiedziane o Paryu, mieszkacach jego, ruchu yciu ulicznein. s

—

—

i

i

i

czsto wszelako zbyt powierzchowne, nieraz moe nawet powtarzane tylko za innymi, wic te nie potrzeba ich tu przytacza: przywiod jednak opis wydarzenia, nic zreszt nie znaczcego, poniewa zawiera w sobie rys nadzwyczaj znanieraz zadziwiajco trafne,

mienny dla usposobienia Matlakowskiego. Opisujc ruch uliczny, paryzki, tak si wyraa: „Po miecie snuj si wozy przewozowe bardzo charakterystyczne. to wozy na 2-ch ogromnych koach, cignione przez 1, 2, lub 3 konie. Konie olbrzymie, rasa Perszeroska, id noga za nog i to nie obok, bo to zawieleby miejsca zajo — ale jeden za drugim gsiego. Dziej si tu zabawne sceny. "Wiesz Mitu [dra/ modszy] jakemy to nieraz mówili, eby si yd na biedce przeway w ty konia podniós. Id tedy raz ulic, a tu 3 konie cign wóz naadowany drzewem; naraz dwa pierwsze niechc cign, wóz si way, i ko w hooblach zostaje unoszony, ju tylko tylnenii nogami dotyka ziemi, ju wisi zupenie w powietrzu. Oparem si o cembrowin Sekwany kadem si od mie-

S

—

i

i

chu jak

nókami po

powietrzu przebiera."

—

Zwracaem ju uwag

na

to.

e

Matlakow-

bywa nieraz skonny do wybuchów wesooci pustej, prawdziwie chopicej, tu mamy wanie przykad tego bardzo wymowny wlasnemi jego sowy opowiedziany. Przypadek zwyky, bahy, sam przez si bynajmniej nie mieszny, wprawia go w wesoo szalon, doprowadza go do tego, e on, czowiek przypominajc mu zachciank z lat dziecinnych powanie mylc} uczony, dbajcy o dobre zachowanie si, zapomniawszy o tern gdzie ski

i

i

7

,

znajduje, pokada si od miechu na ulicy. To usposobienie, porywajce go czasami nawet do swawoli, pozostao mu i póniej jeszcze na dugie, dugie lata. Ale czas nam powróci do wtku opowiadania; z umysu odbiegem od niego, chcc skorzysta ze sposobnoci przedstawienia kilku rysów wybitnych umysowoci i usposobienia Matlakowskiego, poniewa, prawd mówic, nie tyle mi tu chodzi o to, eby dokadny yciorys jego ze wszelkimi szczegóami przedstawi, ile raczej, eby da obraz moliwie cakowity jego rozwoju uniysowo-uczuciowego, jego poj, przekona, upodoba

si

—

waciwoci, uwaajc, e to moe ciekawsze waniejsze, nieli przygody, które ostaz ludmi innymi, nic nas w tej chwili nie obchodzcymi, wic je te tu uwzgldniam o tyle tylko, o ile mi s potrzebne, jako to obrazu przeze mnie krelonego. Podró zamierzona nie kleia si jako, przygotowania szy leniwo, opornie, za-

i

i

tecznie dzieli

do

e

na tern, miary codzie si zmieniay, mniejsza o to z jakich powodów, czowiek nawet daleko mniej przenikliwy od Matlakowskiego, móg by doj atwo do przekonania, i niedaleko ona doprowadzi, jeeli w ogóle dojdzie do skutku. Postanowiono nareszcie, ma z Havre'u pojecha statkiem do Niccy i tam oczekiwa co dalej bdzie.

e

XXXVII

tej pisze d. 13.1 r. 1876 do R Kowalewskiego w te sowa: „Pojmujesz wolabym czeka w Paryu, ni w Xizzy — ale poniewa mnie opaca \lir. Tyszkiewicz] na potg. — Wima kompletne prawo chcie bym by w Nizzy — gdzie prónowa — ju od pewnego czasu trzymam si takiego planu, e poegnaem si dzc to wszystko zgoda. Humor mam wymieze wszystkiemi marzeniami, jestem sobie cyrulik na statku

O

sprawie

e

bd

i

podkpiwam z J...ego, który nadziwi si nie mojem za trzech, pij jak bandyta, i jak mnie dawniej nie rozumia, tak teraz jeszcze wicej poplamojemu humorowi wiesz, publicznie djagnozie... Otó to mówiem u Kosiskiego [w klinice mi si w swojej si wielkich rzeczy nie spodziewam to znachirurgicznej przed wyjazdem z Warszawy], chocia si czy, e si niewiele naucz — ale zawsze sdziem — e w iele z ob a c z, Fra,nc[/iskicgo] i Ang[ie/s kiego] poducz. I to nawet byo illuzj. — Teraz si ju niczego Rozumie si rozmawiajc z Rosjanami*), po francusnie spodziewam i czowiekowi lej. widzc za jak wszystko jest lekko traktowane, bez planu, bez myku si nie naucz, li e wszystkie wiadomoci wymagane i t. p. s czyste kpiny — moesz mi si zapyOdpowied prosta. — Modemu ta — co zamierzam robi — a nawet poco ja tu siedz. lekarzowi mie 800 rubli od razu, pewne i cae utrzymanie — nie tak atwo. A pienidzy mi trzeba! Na dusz, na ycie — cyrograf, dam bo siostra dorasta — w ciemnocie; a Stapóki 400 rubli (300 na duchowi \brahi] pomódz trzeba, by patent dosta. Otó poty trzymam si T. tembardziej — e warunki materjalne gi i 100 na siostr) nie w kocu odbd podró cho krótk — o czem marzyem, — a gównie s wygodne; zobacz, co z tego wszystkiego wyniknie. Moe by pewnego piknego poranku wszyst— — znudzi jak mu si w wemie ko eb i ja nie zrywajc umowy skorzysta mog. Zobaczymy... To tylko pewna jak rok nie i nigdzie daleko to jesznie pojad... O jakiem miejscu lekarza wywiaduj si — a jak bdzie gotowe podobny sposób wyraa si równie do ojca w licze prdzej coup d'etat uczynimy". nity;

i

—

e

1

—

e

i

—

—

—

—

—

— -

—

—

wysu — —

—

—

—

bd —

— e duej

—

W

cie z d. 26/1 r. 1876; zna w sowach jego zniechcenie, oraz tsknot W3^pywajc mu ukry. Stao si napomimowolnie z pod pióra, chocia czsto min nadrabia, pragnc koniec to, co przewidzia, wielkie przedsiwicie objechania ziemi dokoa rozpyno si we mgle, a sam powróci do kraju na jesieni, pochowawszy przedtem jeszcze na obczynie najdroszego przyjaciela swego. Ale nie wyprzedzaj my wypadków. pierwszych dniach lutego opuci Matlakowski Pary udajc si do Havre'u, gdzie oczekiwa na niego statek wasny hr. Tyszkiewicza „emajtej". By to yacht aglowy o dwu masztach, który tak opisuje w licie do ojca: „Statek nasz ma 14 kroków szerokoci, a ze 150 dugoci, ma 2 maszty niezmiernie wysokie, chyba znacznie wysze od migi. a tak grube u dou, obj nie mog. Zbudowany we Francyi — i francuzy wziy dobre pienidze za budow, zdaje mi si okoo trzy kro sto tysicy zotych. Bdziemy mieli 4 armaty. \Y rodku mae pokoiki dla kadego adny sypialny pokój dla hrabiostwa, dalej salon i pokój jadalny, 3 razy tak duy jak nasza izba w Warce, potem kuchnia, przedpokój, — a w kocu jedna izba wspólna dla majtków, którzy maj wiszce, bujajc si jak pop rzy wizywane do sufitu przecierada, tak zwane hamaki, i w nich dzieci". O zaodze tak wiadomo ojcu podaje: „Mamy na statku kapitana, oficera, potem ja, Jan, kamerdyner, kucharz, dwóch kuchcików, 25 majtków i psa, którego francuzy reszta francuzi." przez nienawi Bismarkiem nazwali. Tylko ja i Jan Polacy

j

W

e

—

s

pi

—

—

*)

zoona

/

Zaoga francuska miaa

statek

przywie

—

—

z

Havre'u do Niccy, tam

Rosjan.

XXXVIII

za miaa zaj

jej

miejsce inna,

Polni

w

nakoniec,

w Eawrze trwa czwartek

d.

10,

dni kilka: z powodu gdy si wypogodzio

niepogody

zwlekano

odjazdem;

z

wyholowano z portu. zaledwie si okrt porusza, ale potem

W

nieci.,

statek

cigu dwu dni powietrze byo spokojne, rak e zad gwatownie morze rozhulao si przez dwa tygodnie blisko ciskao -tatkiem na wszystkie strony, zanim znów nasa spokój pogoda: dopiero w dniu 1 marca zatrzymano si w cieninie Gibraltarskiej, by wypocz nieco po trudach dugiej przeprawy. wiatr

i

i

Przygody list

Te

Matlakowski w dugim

opisa

ten z d. 29 lutego

najpikniejszy

jesl

i

rych korzysta mi wolno,

wic te wypisz

go, a to nietylko dlatego,

e

wa

znajduje si

patrywa autora, Was razem, aby

w

zawiera

licie do najciekawszy z niego

tu

Kowalewskiej

p.

moe

wicej,

ustpy uapisane

sobie

syna;

jej

i

ze wszystkich tych, z któ-

ni

z

któregokolwiek inne-

przelicznie, ale

te

ponie-

w nim mnóstwo zda. mogcych posuy do owietlenia pogldów zaoraz wiadczcych gbi uczu jego. Otó zaczyna si tak: ..Pisz do unikn powtarzam Oto lisi — list od Wadka! A wiec ju w Nic< i

Trudno mi sowy okreli. Wic do Astronomii. -- Znajduj- si aa 36° 51' 11" li)' dugoci zachód, wzgldem poudnika Paryzkiego. szerokoci pónocnej Wecie mapp poszukajcie. Nieprawda, to adnie. Jestem, okrelajc cokolwiek mniej cile, na oceanie Atlantyckim, w blizkoci przyldka S-go Wincentej Moja zota, jedyna Pani moe Pani si zapyta — co byo powodem, em sobie o Nowogrodzkiej przypomnia? -- Ld, ld oto jutro Lub pojutrze zawiniemy od Gibraltaru, dla maego wyWic tchnienia. w drog-, moje sowa, w drog, moje listy, przejedzcie si od Gibraltaru do Warszawy podró nielada! Noto dobrze, pomylicie sobie, có to. miae ju o nas zapomnie. Najdrosi moi. Przenigdy nie czuje si- nie kocha si nie ceni si tak jak z oddalenia, jak w rozce. Xii- próno wieszcz na czele boskiego poematu pooy, mówic o kraju, te sowa: Ale gdzie?

i

—

i

—

—

i

—

i

ty jeste jak zdrowie

ci

II.-

Kt" ci

trzeba ceni, ten tylko

d

si-

straci...

—

— Ale do rzeczy. Straciem i ja Was na ezas jak i z oczu. Co wolicie -Nie wielkim mionik przeszoci. Czas ci jeszcze [tak/] teraniejszo? na dzie wic tedy Jeli macie cierpliwo posuchajcie..." co teraz sycha? i

i

—

przeszo ni przyj-

—

Ciepo boskie, ciepo jak u nas wieoddechem tchnie na agle naszego stat-

„Noc, noc przeiui jliczniejsza, cichutenieczka.

czorem

w

Czerwcu.

— Letki

wiater

[tak]

ku, który sunie si. tak cicho, spokojnie

wieym —jak

cicho

pyn

pocztek Quasi ima, Tchnienie to tak sodkie, jak sodki ko podgarniajcej

biasko

elektryzuje.

wa, przerwie plusk siona

wosy

dum


d

fali.

z

czua na

gow.— Tak

czasu do czasu,

t

cisz

tony Szopenowskiej sonaty, lub

jest

milczc

-

tak jak ona

a jednak nie

która jakby zapomniawszy o uroczystoci chwili,

wyskoczya nad poziom wspósiostryc innych kropel—

XXXIX

mik-

kares ukochanej rki,

jak ona, uspakaja,

a

-

grobow

by moe

nie-

-

a

y-

unie-

zawstydzona, kry-

—

Cisza! Co za bogi spokój nie do opisania. Co za godna dla dusi midzy nimi. Kiedy wiatr cichnie, zda si wszystkie siy zamary.— cha, cho nie sychana melodja. - nigdzie walki Spokojny jak nigdzie wysiku. Nikt nie pracuje nic si nie rusza Tak duch ludzposg stan sternik u rudla -moe zasn wród tego morza spokoju. gdy namitnoci si wypal -- gdy miotanj ki, gdy zgiek walki wewntrznej umilknie, --gdy drczony zgryzot -- lub Lub poerany gwatownem uczuciem dug rozpacz gdy zatskni do ciszy— frasowany trosk o to ycie codzienne tak mozolne, tak cikie nigdzie nie jest w stanie znale jej tak -potgowanej, leczcej, bogiej jak na brzegu moMorze i Niebo. A jakie, jakie Niebo! Na zachodzie przywiecaj dwa najwiksze rza. najokazalsze wiata U góry Gwiazda wieczorna— Wenus - byszczy tak po socu. A pod silnie tak mocno— i na powierzchni wód oceanu rzuca szlak wiata odbitego. którego reszta tarczy, zaledwie widnieje jakim odcieniem ponia srebrny sierp ksiyca, A w okol .jak oko zasiga, jak myl zdoa znurtowa, rozsypane miliardy gwiazd pielatym. gwiazdeczek migoccych tak sodko, tak wymownie, lak uroczo, cho niemo— jak przemaPodniesiona przez kontrast ciemwia wzrok matki nad kolebk do swego niemowlcia. najmniejszy drobiazg gwiazdny. Któ nie odrótla niebieskiego uwydatnia nawet niby wród nich Syrjusza, który migoce swym niebieskawym wiatem tak silnie jak stoj u zenitu u nas Jutrzenka oblana wiatem letniego poranku' U gów moich

je

-

-

-

-

i

no

—

Kastor

i

Poluks..."

„Nie jestem

wam w

stanie

zagranica, obca

opisa -- jak

jot

dla nas.

--

Jedna

—

bo i to jej dziecko. Wszystkie dostoji Polaka okazaoci: Capella, Arcturus, Wóz. A tam na pónoc zwraca si do niej wzrok eglasmutno wieci gwiazda biegunowa, a cho nie wietna bu Pilica Wisa het na pónoc— a nad niemi bij sertani rza —i wzrok Polaka Znuona trudem caodziennym, lub podniecona winem -- pi pokotem ca dla, niego. która zaoga okrtowa. - Znikn prawie lad tej gwatownej, wojowniczej istoty Na pónoc tylko, na skraju horyzontu - ginc w pomroe su; zwie czowiekiem. ciemnoci, lub przedzierajc si przez grube warstwy mgy wieczornej -- drga wiato — wiato sztuczne, przypominajc jedynie Europ - a z ni bal maskowy - i piekieln ndzn bud' przewonika nad Niemnem, kuni lusarza — wietny salon paryzki wiokanie biednego yda furmana gincego w piaskach Mazowiecliurgot kolei elaznej cich niedol norbrudne kopoty bogaczek kich -przepych Parya, ndz Londynu stacj oblekolejow narodu... haaliwe konwulsje francuskiego rybaka, wegskiego Niebo i Pieko wiejski kocióek pachncy zielem powicanem pion afiszami wita ciepo

jedna tylko Przyroda

byszcz w

niki niebios

-

swej

—

i

—

-

-

-

i

i

—

i

—

—

i

ludzkie

—

wszystkie zbrodnie od Kaina do Bremerhafu..."

„Zabyso wiato

--

znó^ zgino. ;abyso latarni krccej si powoli -

i

„Hej moi najmilsi,

zkd

mi ten

jedyni.

zgino w pomroce gbokiej,

i

a

czarnej ciemnoci.

cala ludzko kiedy zaginie moe wiat pójdzie dalej swojenn torami''. —

tak

1

i

jzyk gwatowny, zkd

miejcie si, jeli

chcecie

rzecz do zrozumienia."

XL

ta

—

smutna si

ale

— jak

wróba? nie dziwcie

Na nowo bysk

jeden

Nie dziwcie si

gdy

to jest

„Czsto,

myl

zwraca si co ich pchao na Zachód?

czsto nasz

oj

brat...

na zachód. Poco? — Czy wiedziay Party jakim pocigiem syn mglistej

gromady Indów wdrujcych Poznae surowego wschodu jedziesz na zachód, majc w sercu resztki nadziei. pónocy cokolwiek ludzi. — wiat nie tak ci si sodko przedstawia jak w przecinki [tak ycia, gdy marzy modzieczo; uzbrojony w wiedz, któr zgbia w cigu lat caych jne dawno zbuwiele uczu ulotnio si wród gorca zgiekliwego ycia - lecz im rzy resztki religii — tym wicej si wymaga od ycia ziemskiego! Niejeden stanie na niobu liczysz na mniej e zlo czynie wemie sobie za zasad aby mu dobrze byo. Inny kieruje si tym punkcie s to tak zwani przeciwnicy - pierwsi nazywaj dobremi swemi popdami, sucha serca maj racj. Ta ostatnia rasa przeznaczona ich gupimi - sdzc wedug swojej zasady ju coraz rzadsz si staje. Lecz inni, co zamknwszy delina zagad w walce ycia katne popdy serca szlachetnoci pod skorup obudy, pdz ywot limaczy, obwarowawszy a jednak pozby si swych idei dobra zacnoci nie mog si w pancerz pozoru dla wiata A midzy nimi ile odcieni! — Jedni tak zato marzyciele ieszey si jeszcze nadzieja.

—

i

i

—

—

i

s

—

i

—

S

i

i

i

w tej

e tylko krytyczne

oko badacza, jest w sta zauek, który cae ycie nokocu jest sili inni tein ciepem swojem ogrzewaj si w ciasnem kóku przyjació. lub podoci naprzekor poprzedniej— brudu, pena egoizmu najsilniejsza która klassa, jedna spoeczestwo w swojem postzda misie I wywiesza chorgiew cnoty i prawdy. niestety, ku coraz gorszemu — stoi obecnie na tym punkcie — i wyzuwszy si ju pie zmieniwszy ju dawno tre swoj do szpiku- zatrzymao pozory dawno [z] cnót warli swoje skarby

po za

—

skorupie hipokryzyi,

grub warstw zewntrznoci odszuka ów wity

ich

W

—e

—

—

—

dawny katechizm, wiecc star odzie. — I zda mi si. e jestemy w przededniu— zanuc piew strasznej chwili — kiedy nakoniec rzuc t chorgiew, zmieni ubranie— bo z ni Prawda gór odzyska. tym zasady. Ha raczej niech ta chwila nadejdzie stanie rzeczy — czeka syna pónocy ostatnie zudzenie — gdy na zachodzie, na którego wzmiank bilo mu wawiej serce — znajduje Brud zamiast Szlachetnoci. — najcyniczniejszy Hypokryzy w miejsce Prawdy..." Fasz i

swój

i

W

i

„Przybywszy na zachód przekonywasz si chasz

—

niskoci"

e

wielcy myliciele zachodu

—

Stuart.

Buckie, lub bicze na próchno

Byron — s tak samotni,

z

utoczenia,

„dobrej

gosiciele i

z

którem oddy„pokoju na ziemskiej

powietrza,

wieci.-

zbutwienie moralne jak Moliere, Wol-

smutna przy drodze, wporód pól pokrytych zboem, zajmujeem miejsce od lat wycitego boru... Na imi Byron rumiecem faszywego a tu we Franwstydu pokrywaj si lica jego wspóziomków z oburzenia na niemoralno ohydzie widuj ksiki z aprobacj nietylko Monsynjora Paryskiego... e nic cyi ku wstydowi Oszale, wciec si, I to si dzieje w wiek po 1793 roku. zdronego nie zawieraj. z alu! — I kiedy dzie kady podzi secinami najohydniejsze pimida byle pod skrzydem padaj potpienia indeksu na arcydziea geniuszy. ksiy A czy w Anglii lepiej? — Sto razy podobno gorzej. Nie próno Stuart Mili mówi, i nieprzyjto za wiarogodne sów dwóch ter,

jak sosna

—

i

pkn

—

—

—

—

najzacniejszych ludzi, którzy przysiclz nie chcieli, twierdzc,

Dawniej

filozof.

prorocy prawdy

Kopernik. Galileo, i

postpu

maj

móg

z

e w

przysig

góry patrze na barbarzyski

przeciw sobie spoeczestwo

XLI

potne

i

tum

nie

do

wierz.

koa

--

— dzi

tiorganizowane; bromie

bd bd

wzdobycze postpu obrócone przeciw samemu postpowi*).— Najgbsze myli plenie a energiczniejszych reformatorów wkrótce zamyka na pókach antykwara \/(ik\. do domów obkanych". hej! przypominaj mi si dzi owe nasze rozprawy o patrjotyzmie. Pójdcie r lej. tu kosmopolici przypatrzcie si jak si zachowuje ten zachód, jak wyzyskuje myli powstaA wszystko legalnie!" jce na korzy wasn, „Hoho, zawoacie jak fermentuje umys pod ciepem niebem, oblewany srebrnem wiatem ksiyca. Dodajcie jeszcze postu. Postu? zawoacie. Tak postu — jadam bowiem codzie saat z kartofli, sardynek, octu, oliwy cebuli. — Cebuli, której dawnej znie nie gem. Ale có je innego. Moja najdrosza Pani tylko prosz si o mnie nie obawia, nie umr z godu prosz posucha •— a bdzie si Pani mia jak ja [si] miej. — Caa nasza wyprawa jest szczyt na. — Mógbym kilka arkusików zapisa — ale cho kilka rysów, A gada si chce wymilczao sic;, nie artem, trzy tygodnie! bo ta pisanina, ach ta pisanina. Trzy tygodnie to nie biczem trzasn. Otó w szeregu osobistoci jak, hrabia dzieciak, kai

—

—

i

i

—

i

—

-

— A kuw Paryu. — Ja czoem przed wielkoci. Moecie elegantk stoliczn w penioarze oderwa od go to walni, przenie do chaup) Ryczywoa bez pudelek, flakonów, kapeluszy, wstek, kokardek t. p. kaza jej uda si na kaza mu bal.- Moecie — ale wyrwa kucharza z kuchni Jockey-* ubu Paryzkiego mazgaj, lekarz

pitan

charz

suy] kiedy w

bo

nie lada,

to

marzyciel (czy zgoda?)

--

—

godnie zajmuje miejsce kucharz.

Jockey-Club'ie

i

i

i

gotowa

na okrcie

—

tego bez najokropniejszych nastpstw nie

moecie uczyni.

Tego

sam

i

e

go wyrwano. Skutki tego znosz Stwórca by nie przeinaczy. - Tymczasem tak si stao, w aobie nasze odki, cho wy zaczniecie poci dopiero we ja tu ju poszcz od LO Lutego, którego zjadem ostatni obiad. Mistrz ów na okrcie wyrabia t< same cuda(codo kszta-

rod—

i

wystrue, marchew wytnie w gwiazdki, miso pomiady— sowie na przeobraeniu postaci zaley poistoty cho ubij ani w Ja ja paski barbarzyniec stp przeistacza tedy. nie nie wezm', co przesze przez jego rce. A co za zastosowanie potraw do stanu naszych bok siga boku, przepona siodków. >to dnia np. jednego wszyscy rebekowali, tak gaa krtani, a zb za zb zachodzi; przychodzi wieczór, on daje na stó jaka tust, miazgowat zup, faszerowane miso, jakie piany, djaby niesychane. Otó póki byy gruszki pomaracze — jadem je -- ale wkrótce si wyczerpay. Teraz tylko kartofle sol. -Wisko ze — zreszt dawne pijatyki w Warszawie wyleczyy mnie od wina: konserwy okropne —ani w gb. Ale humor dobry, cho i chleba woda- zepsuta miso niema, gdy nie zabawniejszego jak rozmowy przy stole. — Kapitan -nie dziwcie si, e ja rebekowaem kapitan ju 3 tydzie rzyga — (biedny kapitanisko ju od 20 lat nie pywa) bo cho s materjay, kartofle, kasza — jaja ale a tu je niema co Wic có kiedy najprostszej wanie rzeczy nie umie zrobi: jaj na mikko, lub kleiku. ale kucharzowi ani sowa. przy obiedzie systematycznie obaj trancuzi biadaj na, ze ycie

w Paryu. Wic

tu) jak

wem caem

filozof

kartofle

—

in

novas mutare formas

—

e

—

—

—

gb —

—

—

ea


o

starszym na wie, do rodziców

jej,

i

i

W

—

— —

W

e

e

i

—

i

—

e

e

e

LXXXIV

dobroci, które zawsze chodzi]}' w parze z ywoci i prdmimo wrodzonej agodnoci przysparzao mu nowych zmartwie, wyrzutów robionych samemu koci jego. To znów Tak o tern pisa do ony: „Jedyna ucieczka pozostaa — szpital, gdzie zawsze jest sobie. To tylko spostrzegam z przykroci, e staj si grutyle roboty i zawsze co nowego, biaskim, niecierpliwym, zonikiem. — Mój Boe — a jakime ja byem dawniej w szpitalu, gdv byem asystentem! Chorzy opowiadali, e kiedym wchodzi do szpitala, to jakby jasno i wesele bio, a oni si radowali. Jestem po prostu przeciony robot i musz zacz nad sob pracowa... Bo pocó ja mam by okrutnikiem dla tych nieszczliwych i

biedaków, dla

ndzy

tej

szpitalnej".

Jeeli Mat i akowski, zawsze tak prawdomówny, rozmin si z prawd kiedykolwiek, to niewtpliwie tu, oskarajc si niesusznie o postpowanie okrutne z chorymi, choby najuroczystsz na to byo to bowiem tak przeciwne caemu usposobieniu jego,

e

zoy

uwierzyby mu

nie móg. Tylko jego sercu znajcych go bliej poczciwemu, dobremu, rozkrwawionemu bólem tak srogim, jakie sówko prdkie, wyrywajce si z ust mimowolnie, mogo wyda si okruciestwem, bo o czynach okrutnych

przysig, nikt

wogóle

mowy

przecie

ze

by

nie

moe.

Nie zdarzyo mi si nigdy spotka lekarza cierpli wszego, agodniejszego z wyrozuoperacj odbola -- pimieniem wikszem, troskliwiej o dobro chorego dbajcego. niepokojc si dniem i noc jaki bdzie rezultat. A ile razy sze mi p. Matlakowska

„Kad

—

w zimie pod futrem gorcy rosó lub dobr nalewki. Ile on nocy nie spa po ciwina Kiedy kiej jakiej operacyi, nadsuchujc czy nie posyszy dzwonka i woania do chorego. nawet zmczony tak, nie szpitala móg przygotowraca po kilku operacjach ze wanego obiadu, siada przed ulubionym obrazem Chemoskiego „Wiosna" aby uspokoi Tak wiele obiadów si, odetchn i patrzc na ukochan natur, wróci do równowagi. dla tego chyba I taki czowiek móg sam siebie nazwa okrutnikiem! przesiedzia." tylko, i w chwili rozdranienia powiedzia moe sowo cierpkie do jakiej chorej niechlujnej iub nieswornej, z któr kady inny ordynator szpitalny, mniej od niego wyrozumiay, przecie byby si obszed bez porównania sroej, majc do tego prawo zupene. wieczorami jeszcze bieg do szpitala, niosc

herbat, bo niesmaczna

w

— stare

szpitalu

—

e

je

—

—

yj

Matlakowskiego,

znali

co

jeszcze ludzie,

na postpowanie jego

dziennie

w

szpitalu

i

co

pracowali z nim

razem, co patrzyli co-

po za nim, a czy znajdzie si

cho

jeden, któ-

e

kiedykolwiek obszed si, ju nie powiem okrutnie, ale choby tylko nieyczliwie, z chor nawet tak, która jaknajmniej na askawo jego zasugiwaa? Nie taki nie znajdzie si z pewnoci, bo rzeczy niebywaych nigdy, nikt

sysza

ryby widzia lub

—

—

te widzie samego

jedynej

o tern,

nie

móg.

Znów

tu zacny

siebie

zbyt surowo osdzi.

Zima

z

i

coraz

r.

to

Wadysaw,

tak wielce

pobaliwy

dla innych,

wloka si ciko, ród smutku, pracy, tej pocieszycielki wyraniejszego zapadania na zdrowiu, pomimo e wygld zewntrzny

1889 na 1890

wci do dobry, wszelako zna byo na nim te przygnbienie duchowe, z którego si ju teraz w zapale tylko, to rzadko, na chwil umia otrzsn. maju r. 1890 napado go znów plucie krwi znacznie obfitsze, w raz z osabieuspokojenia. Nie niem budzcem obaw. Musia wyjecha na wie, dla wypoczynku dugo tam bawi, gdy dowiadczywszy, po kilkodniowym pobycie, polepszenia chwilowego, Matlakowskiego by

znuenie

i

jeszcze

pozornie

osabienie cielesne, jako i

W

r

i

LXXXV

j

na miecie. Ale wnet, si zaraz znów pracy w szpitalu powróci do Warszawy, by do zaj ku wielkiemu przygnbieniu swemu, przekona si, e siy mu nie dopisuj, lekarskich nie jest zdolny, a choroba jego czyni postpy coraz szybsze i groniejsze. Na pocztku czerwca wyjecha wic z rodzin do Zakopanego', które mu ju poprzednio okazao si tak pomocnem, w tym jednake roku nadzieje jegO zawiodo. Do> padziernika stan chorego nie poprawi si wcale; uradzono wic, e trzeba mu na zim uda si na wyprawiono go do Afco. Nieszczcie mie chciao, e w miejscowoci tej spotPoudnie ka si, zamiast z powietrzem agodnem, ze niegiem i mrozem, z zim tak srog, ja'kiej przeby tam do kwietnia tam ludzie najstarsi nie pamitali. Uciek wic do Mentony drodze powrotnej zatrzyma si jeszr. 1891, nie znajdujc wszake ulgi upragnionej. cze na par tygodni w Meranie, a w maju stan znów z powrotem w Warszawie, w stanie wprawdzie moe nie gorszym, ale te i nie lepszym, jak opuszczajc j przed rokiem bez maa. AV kadym razie byo z nim wcale nie dobrze. choroba rozwija si stosunkowo powolnie, Zwoani na narad koledzy, widzc, i

e

i

i

W

e

do

e

e

bezczynno przymusowa le oddugo i sdzc, siy starczy mog jeszcze na Matlakowskiego, poradzili mu, eby, dziaywa, nietylko na ducha ale i na stan cielesny rozumie si z zachowaniem przytem ostronoci wszelkich, powróci znów do zaj zwybya zupenie po myli jego. Niekych. Usucha tej rady skwapliwie, tembardziej, si przeliczono. Zamiast poprawy spodziewanej, nastpio bawem atoli przekonano si, pogorszenie. Duch by wprawdzie jeszcze ochoczy, ale ciao mde nie mogo ju znie trudów pracy chirurgicznej, wyczerpujcej zawsze Matlakowskiego, nawet za czasówT zdrowia, zatem trzeba si b3 o rozsta z ni i to, jak si pokazao póniej, na zawsze. O pobycie dalszym w Warszawie nie byo ju co myle. Ani Tyrol, ani wybrzee Morza ródziemnego nie nciy go, zawiódszy ju raz tak bardzo oczekiwania jego, wyruszy wic nie zwlekajc d. 14 lipca naprzód na wie, a póniej na pocztku padziernika do pozostajcego mu jeszcze ycia Zakopanego, gdzie mia spdzi nadal najwiksz

e

e

T

cz

spisa trzy wielkie prace, z których ostatni jest wanie ksika niniejsza. Jeszcze przed opuszczeniem Warszawy, d. 25 czerwca r. 1891, urodzia mu si córto ju ostatnia ka, której na chrzcie witym da imiona Katarzyna Zorza, mówic, synkiem, którego równi moe ze zorza jego ycia. Dziewczynk t kocha niezmiernie, na utrat tak gorzko opakiwa. Wogóle by ojcem bardzo dobrym i czuym, a zawsze, mii

e

mo zaj

najpilniejszych,

duo

czasu dzieciom

mino nie najgorzej, wiee w kadym razie czu si lepiej, ni Lato

swym powica.

powietrze

górskie zrobio swoje, pokrzepio go

Warszawy. Pierwsza zima z r. 1891/2, przesza równie dosy pomylnie, stan zduowia trzyma si na pozór w mieMatlakowski, mieszkajc rze jednakiej, przynajmniej nie pogorsza si widocznie. w domku wygodnym na Chramcówkach, wykoczy w tym czasie swe „Budoumickuo ludowe na Podhalu* *), ju podczas pobytów poprzednich rozpoczte. Dzieo to, cieszce si uznaniem zasuonem, oceniono ju naleycie od dawna, wic o niem nie mam tu co pisa, wymienienie go wystarczy. Lata nastpnego przeniós si do domu S oboki, na Kasprui gajów, z widokiem na góry, majcego dokoa ganek obszerny, siach, pooonego wród na którym lubi dniami caymi przesiadywa, przyspasabiajc do druku Ha mirta oraz zbienieco,

przed

wyjazdem

z

k

rajc

i

porzdkujc materjay do )

Zdobienia,

lecego

Kraków, 1892, wydawnictwo Akademji Umiejtnoci.

LXXXVI

tu przed nami.

Praca nad Hamletem pochaniaa wtedy

magajc przygotowa

nielada;

wida

to

Matlakowskiemu najwicej czasu, wyto dzieo, szczególnie za wstp do

przegldajc

obejmujcy czterystakilkanacie stronic drobnego druku. Z poogrom pracy dokonany zosta tak wybornie, tak dokadnie przez czowieka zajtego jeszcze równoczenie prac inn, mozolna

niego, licznie napisany,

dziwu

wyj

trudno,

w

e

ten

cigu lat dwu, i to niezmiernie drobiazgow, przez czowieka miertelnie chorego, nie bdcego pei równie wnym jutra, wiedzcego o tem, e nagy krwotok moe lada chwila pozbawi go ycia. Nikt, czytajc llamlefa, lub Zdobienie niniejsze, a nie wiedzc w jakich warunkach popisarza na mier skawstay, nie przypuciby nigdy, e s pisane stygnc nieomal zanego, widzcego grób otwarty przed sob; nie domyliby si tego z pewnoci, tyle w nich bowiem mieci si ycia, tyle siy pracy, na któr niejeden najzdrowszy nie atwo umiaby si zdoby. Hamlet, zarówno dugi wstp do niego, jak sam tekst angielski, opracowany krytycznie, i dosowny przekad polski, oddajcy z wiernoci przedziwn wszelkie waciwoci oryginau, to zdumiewajcy ogrom oczytania, docieka mozolnych, tilologiczno-historycznych, to krytyka pena wykwintu, tryskajca nieraz dowcipem niepospdlitym, to skarbiec myli gbokich i wzniosych, a wszystko wypowiedziane jzykiem przelicznym, to jdr-

rk

i

i

poetycznym, drcym od zawartego w nim uczucia, jak Ale tego nie moja rzecz, rozwodzi si tu nad wartoci utworu tego, lepiej ju ocenionego przez innych, wicej znajcych si na tem ode mnie. Sposobic si do wydania Hamleta swego, Matlakowski sprowadzi sobie. do Zakopanego mnóstwo ksiek w jzykach rónych, bo chcia pozna, o ile móg, dokadnie, wszystko, co przed nim o przedmiocie tym byo napisane; porównywa teksty rozmaitych wyda angielskich, od najdawniejszych do najnowszych; tak samo postpowa z bardzo licznemi tómaczeniami tego arcydziea Szekspirowego. Otoczony stosami ksig, z których, czytajc je, robi wycigi, spisywa uwagi i spostrzeenia wasne, siadywa tak na owym ganku, a gdy go to znuyo, dla wytchnienia zabiera si .do pracy innej, do zbierania opisów i rysunków, które zawar póniej w ksidze lecej przed nami. Tak mu zeszo lato r. 1892. Na zim pozosta w Zakopanem, przeniósszy si tylku do domu S wiecha, take na Kasprusiach. domu nowego, sonecznego, wygodnego, w którym' mu byo bardzo dobrze, rozumie si, o ile wogóle czowiekowi o zdrowiu tak oplakanem dobrze by moe. Otoczony rodzin, któr kocha zawsze nadzwyczaj, widujc od czasu do czasu kilku przyjació yczliwych, mieszkajcych równie w Zakopanem, a pracujc wci usilnie, spdzi znów zim jako tako, i latem r. 1893 wyjecha do Zbijewa, do rodziców ony, gdzie zawsze bardzo chtnie przebywa. Oderwany od pracy zawodowej, lekarskiej, która go przez lat tyle cile przykuwaa do miasta, odzyska znów dawn sw do wsi i rozkoszowa si tem, co mu da moga, a nie by pod tym wzgldem wymagajcy, albo raczej umia zachwyca si tem, na co ludzie przecitni obojtnie spogldaj. Ju wczeniej, za czasu zdrowia jeszcze, napisa raz: ..Dla mnie kawa bkitnego nieba z przezroczystym oboczkiem, kaskada promieni sonecznych, zachód purpurowy na jesieni, ciepy dzie babiego lata, igrajca woda w potoku, i tyle, tyle zwykych codziennych rzeczy — arcycudami. arcypiknami." To wszystko móg mie w cichej wiosce kujawskiej, i to mu starczyo. Pobyt na wsi posuy mu jako, zdrowie poprawio si nieco, sil troch przybyo,

nym, jak u

w

biblji

Sowackiego

Wujka,

lub

to

.Krasiskiego.

do

—

mio

s

LXXXVII

wic

z

zamiowaniem uywa]

przechadzek

i

przejadek po

polach,

kach

i

lasach, a po-

tem powraca znów do biurka, by zasi do pracy nad Hamletem, zbliajcej si ju do ukoczenia. I tak mino mu lato, stosunkowo dobrze; pomimo to na zim r. 1893/4 wybra si znów, pora ostatni, do Zakopanego. askawoci p. Julji Matlakowskiej zawdziczam opis podróy tej, pobytu u podnóa Tatr, powrotu na wie, nakoniec i ostatnich miesicy ycia skonu jej ma, wic wydarzenia te jej sowami opowiem: „Na zim 94 r. wyjechalimy znów do Zakopanego. Bya to ostatnia, jak tam spdzi mielimy razem. Wyjedalimy peni otuchy, bo Wadzio czu si tak dobrze jak jeszcze nigdy, wyrcza mnie w kupowaniu biletów, expedjowaniu rzeczy i t. p. Zakopanem trafilimy jednake na warunki, które te wszystkie nadzieje nasze w niwecz obróci miay, a zdrowie Wadzia ostatecznie podkopa. Musia ratowa tych, którzy nie byli do uratowania i naraa swoje ycie wtedy, kiedy nadzieja ocalenia go bya wiksza ni kiedykolwiek." „Wysiek fizyczny, wraenia moralne, a w kocu i zazibienie, gdy jedzi do chorego, wywoay pierwszy krwotok d. 10 Grudnia 93 r. w dwa tygodnie drugi, a 11-go Stycznia 94 r. trzeci, które Gro si i nadzieji w zupenoci pozbawiy. — Widzc si tak zagroonym, dra o swoje prace, z których „Hamlet" by na ukoczeniu, a „Ornamentyka"*) zaledwie rozpoczta. Cho nie wolno Mu byo pracowa, pod groz nowego krwotoku, bezsilny do najwyszego stopnia, pisa ukradkiem, pod kodr chowajc papier i zebrane notatki. Hamleta zmienia, kompletowa, tak poprawione dawa mi do przepisywania, co nieraz zaledwie póno w noc mogam przygotowa, aby znów rano móg si zabra do dalszej pracy. Tak przesza zima, w cigej obawie niepokoju. Hamlet oddany zosta do druku, a do Ornamentyki zabra si z gorczkowym popiechem, przeczuwajc i moe jej nie skoczy. Byaby te niezawodnie ta praca obszerniejsza i uzupeniona wieloma jeszcze rysunkami szczegóami textu, gdyby nie ta obawa, nie ten pocig, aby nie korzystajc z pierwszych dni zostawi jej nie skoczon. Tak przeylimy do Kwietnia, i

i

i

i

W

i

i

i

i

pogody,

poegnalimy Zakopane.

egnani przez najlepsz

Nie

zapomn

nigdy, kiedy

nieocenion przyjaciók

i

i

wyjedalimy

o 5-ej rano,

opiekunk nasz, pani Witkiewiczo-

e

w, — w

to ostatni wyjazd i ostasoneczny, cudny ranek. Kady mia uczucie w sercu, Kiedy tnie poegnania, i dla tego chwila ta miaa jak powag i uroczysto pogrzebu. sluce owiecio szczyty gór, wychyla si co chwil i z oczami penemi ez, trzymajc mnie za rk, obejmowa wzrokiem ten cudny widok, którym si nasyci nigdy nie móg

do woli."

„Podró odbya si pomylnie, bez wielkiego zmczenia, a gdy stanlimy w Zbiuczu jakby ulg, e stan u celu Swoich ycze, bo zawsze mówi mi o tern, e pragnie przy swoim Oldziku by pochowanym. Lato upywao na wykoczeniu „Orna-

jewie,

—

mentyki", do której pisa text prowadzeniu korrekty Hamleta, przyseanej z Krakowa, i uczeniu Kiesia [syna], którego od pocztku rozpoczcia jego edukacyi, Sam, codzie w oznaczonych godzinach, z najwiksz starannoci, gorliwie i systematycznie uczy.

W

chwilach odpoczynku przejadki w pole, do lasu, chodzenia po ogrodzie, ledzi ptaki gdy najulubiesze ze wszystkich stworze, których piew sprawia mu tak rozkosz, i

e

Pani

*) ja

tak nazwa,

pi od

niego,

wic

gdy

Matl akowska stao, tak zwie ksig niniejsz; autor równie, w listach swych, kilkakrotnie moe, i pierwotnie mia zamiar tern mianem j obdarzy', póniej wszake widocznie odst-

by

na rkopisie

pooy

wasnorcznie napis

taki, jaki

LXXXVIII

znajduje si In na karcie naczelnej dziea.

usysza piew dzwoca, smutny, przecigy, albo wiwilgi, których mnóstwo gniedzio si ogrodzie, zatrzymywa si. choby by najwicej zmczony, sucha — podglda, spisydla Kiesia wa swoje spostrzeenia i mia z nich Kasi „(Jrnitologj krajow". Niestety, tak mao pozostao tych notatek, e niepodobiestwem byoby jakkolwiek

w

uoy

i

uoy

cao, cho

„W

tak o to prosi przed mierci..." zimie

iSgjjj] przychodziy7 pogorszenia, po kilka dni czasem

[r.

lea w óku,

pisa nie przestawa. Skoczy „Ornamentyk" i tylko bya kwestja gdzie? i kiedy? bdzie drukowan, bo Akademja \w Krakowie] wyczerpane miaa wszystkie fundusze na podobne wydawnictwa przeznaczone. A tak byby pragn zobalecz

czy

tak

i

pracowa

j wydan

i

za ycia!"

„Na wiosn przyszo stanowcze pogorszenie, spotgowane jeszcze nieszczciem jaspotkao wówczas przez mier Ojca mojego cl. 12 Maja 1895 r. Odczu t strat bardzo gboko; a cho by ju wówczas bardzo sabym, nie mona byo skoni Go, aby Chcia nawet koniecznie sam wygosi monie bra udziau w tych smutnych obrzdach. na cmentarzu, lecz mimo e j napisa, e gorco z serca Mu popyna, to jednak czu si zanadto sabym aby si odway j wypowiedzie W" smutku, aobie uchodziy nam dni nastpne, Wadzio cho b. saby, zawsze pisa, zawsze uczy Kiesia. Nakoniec przyszy pierwsze egzemplarze „Hamleta", z których najpierwszy kaza oprawi aby ten ofiarowa mi na imieniny"*]. dar ostatni z przypiskiern „Od Niedzieli 22-go Czerwca (95 r.) czu si coraz gorzej; okoo poudnia dostawa dusznoci, która Co tak mczya okropnie, e prosi Boga gono gorco, aby zesa koniec tych mczarni. Kiesia przywoywa kilka razy do siebie, dawa mu zlecenia, przestrogi i bogosawi; Kasitmi która bya Jego ukochaniem, „renic Jego oka" nie pozwoli przychodzi do pokoju gdzie lea, poniewa wtecly traci spokój równowag i nie móg patrze na ni, odwraca si i oczy/ pene ez, zakrywa. Ona bya tak przyzwyczakie nas

w

i

—

i

—

i

jona do

cigego obcowania

e poj

moga

nie

z

dla czego

„Tatusiem", tak lubia Jego opowiadania o szarej

wówczas byo

jej

to

wzbronione.

Wpadaa te

godzinie,

razy mo-

ile

do pokoju, rzucaa przyniesione kwiaty na óko i uciekaa. Trudno wypowiedzie jaki wyraz boleci malowa si wtedy na Jego twarzyT gdy patrz}d na ni". „Ostatnie par dni, silc si na najwikszy spokój, dawa mi rozporzdzenia, dotyczce przyszoci dzieci po najwikszej czci. Unika wszystkiego, co Go mogo pozba-

ga

,

wi

Gdy z rozdartego serca wyrwao mi tej odwagi z jak chcia stan wobec mierci. si jakie sowo alu lub skargi, mówi zaraz: „mów mi tylko rzeczy- obojtne" bo czu,

e

tak

duej „We

mógby wytrwa". Wtorek, pónym wieczorem nie

przyniesiono z poczty

list

prof.

Estrajchera

Krakowa, z podzikowaniem za Hamleta i pierwsz ocen tej pracy. Wiedziaam jak tego oczekiwa, jak oddajc do druku Hamleta troszczy si i niepokoi: „jak bdzie przyjty?..." „co o nim powiedz?..." chciaam przeczyta te sowa pene uznania i pochwa, lecz kiwn obojtnie, i ju si nie dowiedzia jak pochlebnie oceniono Jego prac." „W rod rano \d. 26 Czerwca r. 1895] kiedy przez otwarte okna wpadao, wiee, pachnce powietrze, a wiwilgi pieway, jakby si wszystkie z caego ogrodu zleciay pod z

—

rk

')

opatrzy]

Hamlet Matlakowski.

Wiljani Szekspir.

Wadysaw

królowie duski.

W

Krakowie.

Wydal, przeoy, wstpem, wyjanieniami przypisami str. CDXVH 346 (ostatnia bez liczby). i

1894;

LXXXIX

i

okna Jego, patrzy szeroko otwartemi oczami w t ziele jasn, na t irkochan swoj przyrod ze socem, z nieustajcym piewem ptaków — patrzy z takim smutkiem, wzroku tego do mierci nie zapomn. Okoo godz. 3-ej po poudniu kaza mi si dwipowiedzia: „a teraz spa, tgo spa ale czy na poduszki, otuli kodr bdzie cicho?..." i usn, raz tylko jeszcze spojrzawszy na mnie."

e

gn

bd

i

bd

—

—

Na miesic przed zgonem, w licie do siostry (dnia 26 maja), tak si Matlakowgdy umr, zaklinam Ci na wszystko, ski wyraa: „Pisz do Ciebie gównie o to,

pami

e

wit

pami

Matki, na Ojca najdroszego mi na wiecie, na lat naszych dziecinnych, na moje o Tobie staranie dawniej, bagam, aby mnie nie pozwolia cbowa w trumnach metalowych z szychami blaszanemi ozdobami, eby mi nie wyprawiano kosztownych naboestw, eby trupa odrazu zawieziono na zwykej bryczce lub wozie na cmentarz, nie do kocioa, eby mi zadzwoniono przy pogrzebie zapiewano po polsku: Witaj Królowo Nieba. eby przed trumn szed dziad z krzyem — a potem jak chcecie, zakupi Msz cich, aobn." Wol Matlakowskiego speniono. Pogrzeb odby si wedug yczenia wypowiedzianego siostrze, a przyjaciel i ucze nieboszczyka tak opisuje obrzd ten smutny: „W obszernej komnacie cichego Zbijewskiego dworku na nizkim katafalku wród mnóstwa ziekwiatów zoono zwoki . p. Wadysawa... Dnia 29 [czrrwca] o godzinie 7-ej rano leni orszak aobny poprzedzony przez lud wiejski ze wiecami wyruszy do Chodcza, odlegego o 7 wiorst. Dbow trumn kirem obit ponieli na barkach swych koledzy, a do granic wsi; tu zoyli j na drabiniastym wozie, zaprzonym w par czarnych woów i zaUroczyst cisz przerywa tylko piew ptaszt; one jakby egnay swego sypali wiecami. mionika, który w wolnych chwilach podjjatrywa ich ycie i obyczaje '*). Nad grobem dwu kolegów przemówio serdecznie — oddano matce ziemi szcztki znikome czowieka poczciwie i przywieca spoeczestwu przykazacnego, który umia kocha i dziaa, dem ycia swego, ycia od pocztku do koca czystego, jak za, bogatego w owoce uy-

na

i

i

i

—

i

1

i

y

teczne

i

pikne.

cmentarzu parafjalnym w Chodczu na Kujawach. widok rozlegy na ki, lasy, pola srebrn to szeroko rozlanego jeziora. Za ycia napawa i lubowa si nieraz tym widokiem i pragn si do snu nieprzespanego w otoczeniu takiem. Stao si zado pragnieniu jego. -

Matlakowski spocz na

Przed

mogi

jego

roztacza si

i

uoy

wielkich nadziei... co umia by filozofem po„Tak zgas czowiek utalentowany stpowym w swych pracach, serdecznym synem, rzadkim przyjacielem, dzielnym koleg wzorowym obywatelem kraju... Gdzie si znalaz, jedna sobie szacunek powszechny bezwarunkowe uznanie swojem trafnem zdaniem, rzadkim rozsdkiem, bezstronnym sdem, susznoci, taktem postpowania, przymiotami w towarzystwie, a charakterem w blii

i

i

i

Wdrowiec

r.

ISO."',

Nr. 27,

str.

529.

XC

szem poyciu.

Moemy mier

wpisa w ksig

strat krajowych, a dla koa znajowypenion szczerb."' Sowa powysze Matlakowski przela na papier, piszc o zmarym przyjacielu swym Romanie Kowalewskim*), a poniewa wszystkie w wyszym daleko stopniu ido niego samego zastosowa si dadz, wic te niemi kocz yciorys niniejszy; dodajc wszake to, e przyjaciela jego porówna byo mona do drzewka modego, pokrytego na wiosn kwieciem bujnem, owoc wprawdzie obiecujcem, ale zamanem przedwczenie od wichru; on sam za podobien by do jaboni rozoystej, na kocu lata, rozrosej wspaniale, liciem gestem chronicej od skwaru i soty, a penej owoców, z których jedna ju dojrza bya, gdy robactwo zaczo toczy pie — drzewo pikne zamaro, uscho zwolna, zanim wszystkie zawizki owocu rozwin si i dojrze mogy. Konajc wydao wszelako

mych

i

rodziny,

jest

jego

ona niezem nic

cz

i

trzy i

jabka zote, cudnej piknoci, które s: Budownictwo ludowe na Podhalu, Hamlet

to oto

Zdobienie.

Dr.

Warszawa

*)

Medycyna

d.

r.

10

padziernika

r.

ined.

igoo.

1876, Str. 700.

Grób Matlakowskiego

w

Chodczu.

XCI

(Podug

fotogramu).

Józef Peszkc.

ZDOBIENIE

I

SPRZT

LUDU POLSKIEGO

NA PODHALU.

r*& - -.-^-«*^«-'^t ~-"r" T

Rycina

Vom

1.

;_

---

""

y^T il?

.

zakopiaski p. G natowskiego w Stylu podhalskim, w którym znajduje tów w dziele niniejszem odrysowanycli yz fotogramu

sir wiele

przedmio-

.

W

l ksice swojej: Hudoitmictwo \ \ Umiejtnoci w Krakowie

ludowe na Podhalu

przed

charakterystyczny, bardzo wybitny,

kilku

odrbny

a

')

wydanej przez

uwag

na

drewnianych budowli,

za-

laty,

styl

Akademi

zwróciem

równo domów mieszkalnych, jak szop, gumien, oraz budynków gospodarskich zjawisko godne zastanowienia nietylko etnografa, badajcego wszelkie ludu, objawy ycia ludowego, lecz i budowniczego artysty, któryby zaopiekowawszy si motywami domorosemi zechcia je rozwin, a odpowiednio zastosowawszy wprowadzi do konstrukcyi i upowszechni. Ubocznie, mówic o wewntrznem urzdzeniu izby, napomknem, i wspórzdnie istnieje niemniej godna uwagi. i

—

—

'i

Kraków

1892,

/.

atlasem.

-->-

Zdobienie

i

sprzt na Podhalu

i

->-

bogata ornamentyka, która czoka na staranny opis i przystosowanie. Praca niniejsza stara si temu sprosta i tym sposobem zjawia si jako naturalne dopenienie wyej wymienionej ksiki.

e

Jest to godne zastanowienia, przy tak znacznej liczbie, zwiedzajcych granitowe Tatry, wielbicieli" tych stron, którzy cigali tu od dawna, zjawisko tak wane, jak bogate zdobienie sprztów u ludu tutejszego, prawie nie zwrócio na si uwagi. Taki np. Zejszner, pilny postrzegacz, a co waniejsza naturalista, a

wic czowiek woony

do porzdnego obserwowania, przebywajc

ludu podhalskiego nie dostrzeg nic takiego, coby go

dugo wród

zajo

na równi z piosenkami, które przecie starannie pospisywa. Nawet witej, nigdy niezapomnianej pamici ('hal ubisk i, cho tyle miesicy, przez tyle lat przey pod Tatrami,

obcujc

wci

z ludem, a jako lekarz dobry, humanitarny czowiek, który przyszedszy tu midzy prostaczki, on, czowiek niemal z geniuszem stan wród nich jako równy, a przywdziawszy ich obyczaj, zwyczaj, do pewnego stopnia odzie, zgbiwszy przojwszy wiadomie i z ukochaniem filozofi ludowe zywi

—

—

—

i

si jak nikt z ludem dla prawdziwie apostolskiego dziaania — i ten Chaluski, spisujcy zachwycajcy si z Paderewskimludowemi melodjami, nie mia oczu, ani na tutejszy styl budowlany, ani na ornamentyk. Przypadkowo zwracaa ona uwag na siebie; dowodem np. rysunek z obrazu Gersona, który

szy l)i

i

napotkaem, przewracajc stare foljay Tygodnika Ilustrowanego z 800-którego r. na nim odznaczy malarz yniki pók. By moe, tu i owdzie znalazoby si rozrzucone szczegóy, lub nawet gotowe rysunki, spoczywajce gdzie w tekach, lecz nasza opieszao nic moe zdoby si na trudny krok wydania i spoytkowania notatek. póki poar, lub po zgonie autora niedbalstwo spadkobierców nie zniszczy jego pracy. Zbierajc, w czasie pierwszego pobytu mojego w Zakopanem w r. 1884 szkice szczegóów do budownictwa tutejszego, widywaem szczególniej yniki, któro mnie uderzyy, ale bliej ornamentyk si nie zajem. 1

e

i

Le

J

),

Pierwszym, kto na ten objaw ycia ludowego zwróci uwag naleyt, znaczenie jego zrozumia, z mioci gromadzi zacz przedmioty, i nada popd w tym kierunku, bya pani Mar ja Dembowska, która w czasie pobytu mego w L886 r., znalazszy w czasie jednej z wycieczek na Furmanow ozdobny yswoim, p. Bronisawie Demnik, bliej zetkna si z materjaem, a w tyme roku, przybyy pora bowskim, znalaza gorliwego wspópracownika. pierwszy do. Zakopanego p. Stanisaw Witkiewicz usiowania te popar.

mu

W

roku

W

ksice mojej „ Budownictwo na Podhalu^ bdnie podano dat wiosn lato spdziem w Londynie.

')

tu

i

+

-j

+

1885, "W którym

oceniwszy odrazu nadzwyczajn sztuki i umiowanie dowody dal którego póniej,

tystyczny

i

wano

samej rzeczy, a przez swój zmys arludu. przez szeroki pogld na objawy pikna,

w

znamienitej

ksice

„Krytyka

Sztuka"'

I

x

),

pchn rzecz ca na szersze tory. Pod wpywem tego kierunku pani hr. Krasiska, dzisiaj hr. Raczyska, gorco zaopiekowaa si biedn ..chopsk s u k , która odtd znalaza mio przytuek w zbiorach pp. D e m b o w skic h /.

t

i

Krasiskiego.

Zarówno

przedmiotów zebranych, jak i napotykanych po chatach, p. B u t w t- A n d r z e j k o w i c z ó w a wygotowaa niemao dokadnych rysunków, z których rysunki mebli, odpowiednio zastosowane, dostay si wraz z zamówieniem na nie do miejscowej Szkoy Zawodowej i wywary w niej podany nawrót do motywów swojskich, bliskich, wzitych z otoczenia bezporedniego, z pod rki ludu, dla którego wanie owa szkoa szczliwie zaoon zostaa. Skierowany do Zakopanego przez Chaubiskiego, p. Zygmunt Grnatowski z Ukrainy, odzyskawszy zdrowie, wiedziony delikatnem. artystycznem poczuciem, zrobi krok dalej naprzód; nietvlko z zamiowaniem pocz skupowa przedmioty tutejszej sztuki, wyszukujc, cigajc zewszd wszystko, co byo piknego, lub etnograficznie ciekawego, tak, i wkrótce zgromadzi u siebie wcale bogaty zbiór, lecz, co waniejsza, w zapale pioniera nie waha si, powici pienidzy na wprowadzenie w czyn pikne, powtpiewali aby mogo sta si tego, o czem inni, przytakujc, czem innem nad przedmiot ciekawoci i osobliwego chopskiego usposobienia p.

i,

lir.




i

e

w a

zbieraczu:

p.

G natowski

w nim pomieci

nareszcie

swoje zbiory,

zbudowa dom w

zastosowawszy

z nich

stylu podhalskim.

mnóstwo szczegóów waha si kaza od-

ornamentacyjnych do ozdoby mieszkania i sprztów: nie lewa w Krakowie kafli, ku elaznych rzeczy wedle rysunku ludowej rki. zamówi mebli u miejscowych górali.

Z

drugiej

strony

p.

Witkiewicz,

raz jako

wpywowy

pisarz

i

wla w

arty-

wielu

z inteligentn publicznoci ..sztuka chopska," to nic art. nie krotofila dobrego, ub dziwacznego humoru, lecz rzecz powana, mogca w zupenoci i z zadowoleniem wymogów pikna, zadosy uczyni pewnym zapotrzebowaniom. a szafujc hojnie i ofiarnie rysunkami, planami, radami, uatwia i szczepi

sta,

przez swoje

wiar

i

ufno,

stosunki

e

ta

nowo ..chopsk"

dziwn

potrafi

ród „panów," ..góralsk" ród

ludzi „dól-

skich;" drugi raz znowu podczas kilkoletniego latem i zim pobytu w Zakopanem, rozmawiajc, przekonywujc, dajc rysunki, lepic modele stolarzy, wskrzez gliny, z gipsu, wpywa na kul miejscowy na rzebiarzy i

l

)

Krytyka

i

Sztuka u nas

(1884—

1890).

Warszawa. 1891.

w

przekonanie ju wytlae lub w zamarciu ) rzeczy po ich przodkach, to pikne rzeczy, to nie plugawe

szajc

nich

..dziady."

nie

..kwas,"

nie

„brzyd,"

budzc mio rzami" z Krakowa luli Warszawy,

ale rzecz cenna,

ku swojemu, któr

szo'-:

oczy na renesans

ocieranie

si

oraz pobyt, nauka

z

to

starowieckie

ywa. majca przy„blademi twa-

w szkole, majcej

greczyzn — latami wytrawiay, paczc

luli

e

bdce,

u rdzenia

tylko

zdrowy

wrodzony zmys ludowy, który potrafi wyda taki bujny kwiat sztuki. Jest to zjawisko prawdziwie wyjtkowe, o którem czytajcej czci Nie jest naszej spoecznoci moe zdoa da pewne pojcie niniejsza ksika. to jaki pojedynczy okaz. jaki wyrzezany sprzt, zdobna laska, udatna figurka witego, malownicza szata, co zdarza si widzie w odosobnieniu w innych okolicach obszaru,-- budzc podziw ju we wsi rodzinnej samouczka, o którym echo dochodzi do pism codziennych: - tu sztuka jest zjawiskiem meble, sprzty, narzdzia, powszechnem, które ogarno zarówno dom. jak odzie, przyoblekajc je w oryginaln form, kolor, lub zdobienie; nawet na jzwycza jniejsze przedmioty uytku, nierónice si od powszechnie znanych, np. pugi, sanie t. zwracaj uwag na si wybitn zgrabnoci, d. staraimem wykoczeniem w szczegóach, którem uderzaj oko. gdy si je posprztami w innych stronach, roboty równa z takiemi samemi narzdziami maj jaki odrokoodziejów; te odmienny, pikny pokrój porzdkowych tu, bienie', tamte s ugwazdane najgrubiej jak tylko by moe. Niewszystko cho zdobione, zasuguje na miano piknego: niektóre pomysy grube niezdarne; lecz s bardzo adne, pikne bez zastrzee: wykonanie te. kade dzieo rk ludzkich, bywa bardzo niejednostajne; spotyka si jak tak i

i

i

i

i

i

i

i

s

i

i

przedmioty z piknym pomysem, ale odrobione niedonie, czy to skutkiem braku odpowiednich narzdzi, czy skutkiem niedbaoci, czy skutkiem nie-

udolnoci pyncej

z

maego przygotowania

i

niedostatecznej technicznej wpra-

si rzeczy wykonane wytwornie, z obmylanym planem wy; konsekwencj, dbaoci, z tak pamici z góry, przeprowadzonym z nie ma e robotnik nie zmyli si ani razu, czego dowód wida w tern, ani ladu poprawki, w postaci atania, przybijania gwodziami, naklejania kawaków odupanych przez zapomnienie t. d. Symetrja, wspóodpowiednio czci, rozkad szczegóów, bywaj zadziwiajco przestrzegane i przeprowadzone w caoci budynku, czy sprztu, bez zarzutu. lecz

trafiaj

ca

i

i

e

i

Donioso

przypadkowej, lecz powszedziedziny ycia, atwo w rozmaite wkraczajcej chnej, odrbnej, tradycyjnej, Przedewszystkiem jest to wielce miy przeocenii'' moe kady nieuprzedzony. 'i

Let.ars:.

tego rodzaju sztuki ludowej,

J

nit

1

jaw jak

zachowania czego z dawniejszych czasów. Chocia taki gboki pisarz, Spasowicz, porównywujc naród nasz z drugim pobratymczym, nazwa!

nas do rdzenia konserwatywnymi

—jeli

nie

jest

pytkim

sad

jednostki,

która

obracaa si wiele w przerónych warstwach z tego bezporedniego postrzegania jedynie czerpie swe wnioski— omielibym si utrzymywa, Polacy s najmniej zachowawczym narodem z pomidzj wszystkich gówniejszych narodów Europy. Objawów bezwadnoci, inercji, nieoddzielnej od martwej materji, posiadaj oni nie mao: Lecz zachowawszoci, t.

zawodu swego

z

lekarskiego,

i

e

j.

wiadomego, i

swoje

— tej

—

co lepsze, alko tego, co nie gorsze od cudzego, ale inne. ale

siy

u

jest

nas niezmiernie

mao. Osawieni

domowe

konserwatyzmu

z

s

s

zachowawcami: na Bermudach, Vancouver, w Natalii ale inne wielkie narody Europy: Frani u stóp Himalajów, anglik jest ten sam: s mdrze konserwatystami; trzeba to widzie w yciu. cuzi, Niemcy. Rosjanie, Anglicy

i

ci istotnie

i

poczwszy od Stanisawa Augusta, szyderstwem, filozofi, przykodeksem Napoleona, wszystkiemi potgami burzono kadem, armjami swoje, bez sdu czy dobre, czy ze — e dawniejsze. Zdaje si. dwie tak w dziedziny, rodzime których bodaj powinnibymy mie co swego: rolnictwo myliwstwo, powinnyby uj cudzoziemszczyzny: zudzenie! w tern nie ma aprzyjecha do nas zapolodej tradycji. G/dyby M Lckiewicz zmartwychwsta wa na szaraki, jak o tein marzy, zdumiaby si; w wielu okolicach ju tak nie poluj: raz do roku zjeda, po prusku. banda sproszonych goci, kad pokotem kilkaset zajcy. które gospodarz, po prusku. wysya na sprzeda do Berlina ub do Warszawy. Jak czyni pierwsze skrzypce w okolicy, tak poledniejsze

U

nas,

i

do

i

i

i

i

Tylko u prawdziwej arystokracji mona spotka tradycj rodow krajow w poszanowaniu. Zginy stare dwory, luk paacyki wzorowane na azienkowskim paacu: zapanowa styl stacyj kolejowych. Spotka w domu szlacheckim dawniejsze meble, choby z czasów Ksistwa Warszawskiego, luk stare sztychy, albo choby listy byych wojskowych z lat trzydziestych, stanowio dla mnie prawdziw rzadko: wród licznych rozjazdów po kraju, dwa razy tylko u pani Jun...owej Or....yny) udao mi si widzie stare zabytki; instrumenty. i

i

czciej nadybiesz je za Wieprzem, za Bugiem, ale ku pruskiej granicy, Zupeny brak wszelkich, nawet ju nie dzie, ale droto prawdziwy fenomen. biazgów sztuki, i wszystkiego, co dawniejsze, czy w otoczeniu, czy w zwyczaju, ('('i powiedzie o ludzie! pewnych okolicach, np. na Kujawach, modsze pokolenie, motylku nie zachowuje ale zgol nie wie wcale ani o Sobótce, ani o obrzdach lubnych t. p.; doynki, poniewa teraz na zboa wytwórców jeszcze

W

i

cikie

czasy,

a

co

kosztuj, zostay zaniechane.

W*

miar

rozsprzedawania.

podziau wsi szlacheckich i separacyj uwaszczonych, znikaj stare, sowiaskie wsi. cignce si dugo, dom kolo domu. a pozostaj obrzyde ..ko-

lub

zmieniajc bajecznie krajobraz. Pikne ubranie staro-kujawskie stao sic tak rzadkoci, i trudno gdzie od kogo wypoyczy je do sfotografowania; inn tandet masami wszystka Ludno mska ubrana w pruskie szpencery mowie nawet razi zatrzsienie wyrazów niemieckich. z Prus wwoon. Tem przyjemniej uderza zachowanie starej tradycyjnej sztuki, zwyczajów, Ma to starej mowy. w stanie czystym i dobrym do badania, tu na Podhalu. dla nas podwójne, a nader wane znaczenie; jedno naukowe, drugie praktyczne. Co szczególniej odrónia umysowo uowoczesn od dawniejszych urnysowoci, choby nawet z tak niedalekiej przeszoci, jak z zeszego stulecia, to o

I

ii

je.-

i

W

oywiajce j

uczucie sympatji, zaciekawienia do wszystkiego, co przedstawia

naukowy, bez wzgldu na uboczne okolicznoci; nie jaki dany kraj. wszystkie czasy zatrzymuj umysy nic dana epoka, lecz wszystkie kraje, przy sobie; pora pierwszy wszelkie fakty nabray w oczach ludzkoci równopotem dob Odrouprawnienia; po nasyceniu si wiatem greckim, aciskim. dzenia, przyszed czas na wszelkie literatury, na wszelkie sztuki z indyjsk z chaldejsk egipsk, na wszystkie jzyki i japosk, na wszelkie cywilizacje, gwary. Szczególniej powszechn, i obejmujc wszystkie czci wiata, i Amerykanie, badaniami stal si folklorystyka, w której Anglicy szczegóowemi o wszelkich ludach wiata, a nie w mniejszym stopniu uogólnieinteres

—

i

i

bada, zaprzodowali caej Europie. My grubomy si pospóniali i w tej. zdaje si. tak bliskiej nam gazi; wyprzedzili nas Czesi Piosjanic co do swego iudoznawstwa, to te nie zdarzy si spotka przytoczonej jakiej bani, podania, zwyczaju naszego w cudzoziemskiej ksice: brak porzdnego systematycznego zebrania we waciwej, t. j. ju troch w przeszoci lecej chwili, brak naukowego opracowania zebranego materjau, podaCzesi, nego Europie w jzyku dla niej dostpnym, jak czyni Rosjanie ze swojemi badaniamii wynikami, spowodowa, i nasze rzeczy zajmuj ostatnie miejsce wród sowiaskich po Bugarach i Serbach, po uyczanach, cho przecie nie dowodzi to. aby objawów odrbnoci zwyczajowych, podaniowych i t. p. u nas nie byo. Powinnimy si chocia zakrztn w obrbie opracowa poty. póki sztuki ludowej, pozbiera starannie, co si przechowao szczegóy, które czasopismach, pojedyncze rysunki po Oderwane takty, czas. przygodnie zabkay si na obraz gonego naszego malarza, nie maj zgoa adnego znaczenia w ogólnej folklorystyce: po kilku Latach, pozbieranie tego rozprószonego materjau ju dla Polaka jest kopotliwem; a có dopiero Lecz przedewszystkiem my sami powinnibymy przej'' si dla cudzoziemca? wikszem zamiowaniem, a chociaby pozby si obojtnoci, nie licujcej z noakcji odbywa si wymi prdami; oto znany pisarz snuje powiesi'', której u stóp Tatrów, w Zakopanem: lecz nie zada sobie tyle trudu, by cho dowieniami,

wycignitemi

z

tych

i

i

i

cz

+

.;

-i

nazwach rzeczy czysto tutejszych, tylko ucieka si do mielca" omówie: Nie tak postpi Daudet, gdy pisa „Numa Riumtsian." Lub malowa swoich taraskoczyków; on umylnie pojecha, by zebra dane do oddania charakteru lokalnego. \ tak dzieje si ze wszyst-

dzie si

o miejscowych

„paskie beczuki do

Wszystkie pikne wille

kiem.

i

kosztowne hotele na

wybrzeu ródziemnego

—

morza maj zwrócono lice na to, eo tam najpikniejszego: na ultramarynowe morze, hulaszcze i wiecznie ywe: za ten widok w hotelu paci si droej.

U

nas wille, bo

s

sam

Dwór Towarzystwa Tatrzaskiego,

zwró-

pokrzywdzeniem kanonu tutejszego budownictwa domu patrze powinno na Giewont. Nie na eteryczne t u rn ie powinni patrze zjedajcy gocie, lecz na ulice! Dom ^1 u ze u m Tatrzaskiego, przybytku dla okazów tutejszej przyrody twórczoci ludowej, zbudowano take twarz do ulicy i w stylu wanie nietutejszym t. d. Znaczenie sztuki tutejszej dla nas mogoby by duem, gdyby chciano przej si doniosoci tej sprawy. Okazy przechowywane przez tutejszych 'zbieraczy same przez si maj. wzite z punktu estetycznego, znaczenie porednie, cho ornamentyka ich jest bogata i charakterystyczna, cho sztuka przejawia si w wielu kierunkach, stosunek jej do takiej np. greckiej lub aciskiej, jak j widzimy odkopan w Pompejach, jest jak bogatej flory ródziemnomorskiej, z pysznemi asfodelami, hjacyntami, scyllami t. d.. do cone

licem do ulicy,

z

ludowego, wedle którego czoo

i

i

i

i

ubouchnych mchów tatrzaskich.

Znaczenie

jej

jest

raczej

potencjalne,

t.

j.

motywach, w zacztkach, .jakie atwo rozwin w prawdziwie pikne i okazae rzeczy: chodzi o przeszczepienie o rozwój tego, co jest do jzyka, gotowe. Da tu si wyzyska prawie wszystko, do odziey. Co zrobi mona ze stylu podhalskiego w budownictwie drzewnem, dowiód Witkiewicz na dwóch wystawionych willach: p. Grnatowtego p. Chrostowskiego; dowiód tego architekt i nauczyciel tuskiego, p. tejszej szkoy p. Zygmunt D o b r o w o 1 s k i czterema przelicznemi planami, wysanemi w r. 1894 na konkurs budowniczy Towarzystwa Zachty Sztuk Piknych. Pan Neuzil dowiód, jakie oryginalne meble mona wyrabia posugujc si wzorcami tutejszemi: lecz niewyzyskano w tym kierunku ani czwartej czci, dla braku okazów w dostpnem jakiem miejscu. popiefaczy, wiadczy posprzty podhalskiego pokroju znajduj lubowników ród innych i ten wiey takt. i p. minister Madeyski zamówi w Szkole meble dla siebie. Naleaoby jednak zrobi przegld w Szkole przyjtych typów, zbliy je o ile tylko mona ornamentem do ludowych wzorów, a rozmiarów (np. stoki) do wymogów fizjologicznych (rednia wysoko goleni, duud, wysoko opatek od siedzenia powinny by miar wysokoci nóg, oparcia it.p.) — wyrabiaj tu stoki dla ludzi mniej ni przecitnego wzrostu.

w

spoczywa

i

a

a

i

e

i

go

jaworowy, zamaszysty, rozkraczysty, zawadjacki, ze stolnic wykadan hebanem, lub ciemnym orzechem, ciemn oliwka, zrosieni pabiby na kadej wystawie wraenie, a jaku stó do przedpokoju lekarskich t. adwokackich d., jest jakby skich rezydencyj, do gabinetów licznych czci skadowych, Skutkiem oryginalnoci budowy, stworzony.

Zwaszcza

stoi

tutejszy

i

i

i

i

koca. óka góralskie s wogóle ubogie, wnosz jedne nowo: oto nogi spodem s do siebie zblione, przez co Lecz przez wprowadzenie p 1 eotrzymuje wiea form, jakby kolebki.

mona lecz

óko

go ozdabia

prawie

bez

ców sankowych,

nadzwyczaj urozmaiconych, co do postaci i co do ornamentu, zyskuje si nieprzeliczon ilo rozmaitych odmian óka. Tc samo kanapki do stoowych sanki daj nieprzebran liczb motywów na krzesa pokojów; niektóre s tak pikne i wykwintne, i ywcem przeniesiono mog istnieje znowu niewyczerpany materja na naby na meble. gówki (Izopfsztyhi) do szaf. kredensów, póek, pieców innych mebli, na ramy do i

i

W ynikach

i

Os czep ki, zwaszcza odcinita ich forma. t. pozytywa, a nie negatywa, wyobraona tu w tablicach., daje wspaniae motywy na ramy. oraz na uderzajce swoj oryginalnoci kalle. Listwy (p. Tablice) gwatem napraszaj si na police dookoa pokojów jadalnych, jako motywy na konsole. Póki rzebione i urozmaicone daj ozdobne póki do Szczególniej wspania jadalni mona ksiek, do drobiazgów (bibelots). skomponowa, przenoszc ywcem prawie góralsk wietlic: dajcie wspania powale z rzebionym sosrbem sosrbikami, z deskami w szatkownic z rónobarwnego drzewa: dajcie fazy gbokie, malowane w polichromj: przyczepcie do ciany obiegajc pokój listw polichromowan, jak obrazów, do zwierciade

i t. d.

j.

i

tu

bywa,

lany

t.

i

i

d.

bogato dajcie

rzebion, dla stawiania na niej talerzy, srebra, porcespodem wykadanie (boiserie) ryzowane w tutejsze

y-

meble obmylane na tutejszych wzorach, do a bdzie wspaniaa jadalnia, oryginalna a swojska. Szczególniej jednakowo cennemi wydaj mi si tutejsze spinki sprzki dla jubilerstwa, dajc gotowe bardzo oryginalne, wiee pikne motywy

niki,

togo okna kolorowe

i

i

i

niektóre ze spinek, np.

d.; na agrafy, spinki, bransolety towskiego, ozdobione drogiemi kamieniami i

t.

pomysu Krzep-

uderz kadego. obdarzonego wraliwszem okiem, zwaszcza przy zadziwiajcej jaowoci pomysów u nas w. tej gazi rzemiosa. Wiele z ozdób na ynikach przenie atwo do wyrobów z elaza kutego, które np. w Warszawie znakomicie roz-

winy si' za staraniem mao z motywów nadaje sach, bielinie stoowej ornament} geometryczne

kilku

inteligentnych

i

i

brylantami,

gorliwych fabrykantów.

Nie-

si na wzorzyste desenie na kocach rczników, obrut. Osobliwie te winnaby stosowa podhalskie p. rolinne Szkoa Koronkarska w Zakopanem, i

i

Wogólc

odpowiednio je zmodyfikowawszy, stosownie do swoich potrzeb. niema gazi rkodzielnictwa, w którejby niedao sir wprowadzi

ci

tutejszych

motywów.

Z odziey jest to

z korzy-

tutejszej

wysoce higieniczne

zaczo torowa sobie uznanie obuwie, susznie: obuwie, nie krpujce prawie nogi (prócz obwizai

rzemykami nad kostk zato sam stop, a zwaszcza nart, (ludowy wyraz, na oznaczenie najwyszej czci grzbietu stopy, to co okrelamy przez opisanie w rodzaju: „na podbiciu," „na przy gubi u u ) zostawia swobodnie. Prócz strony higienicznej kierbce wysoce uwydatniaj piknbudow stopy, zrczno chodu. Dla dzieci kierbeczki s najdoskonalszero obuwiem na lato. a do tego najtaszem; powinnyby z tego skorzysta kolonje letnie. Dziwi si naley, i w tutejszych zakadach leczniczych restauracjach nie ubior usugi, kpielowych i t. d. w malownicze, a co waniejsza, czyste i biae jak nieg, spodnie cuhy góralskie, zamiast wytartych i brudnych fraków; gdyby to byo nie z tej strony Tatr. lecz z tamtej, Madziarowie wyzyskaby nie omieszkali tej odrbnoci malowniczoci obleczenia ku zachwytowi swoich wspórodaków, tak samo zrobiliby Niemcy; tylko u nas boj si wszelkiej orynia

i:

i

i

i

ginalnoci, póki nie przyjdzie z Wiednia lub z Berlina.

Waciwie wykraczam poza granice swojego przedmiotu, gdy potrcam myl, i jzyk ogólny zyskaby niezmiernie, gdyby specyalni pisarze w swoich

zawodach

zechcieli

wprowadzi, lub zastpi niemieckie terminy, swojskimi

W

równoznacznikami. kowalstwie tu powszechnie mówi si: zwarka, zwarza, na oznaczenie tego, co u nas nazywaj wyrazami: szewjsowanie szwej; sowa; dbienie i dbi , zamiast garbowanie garbowa; w i ej a dlni a, u nas szufla iln niania; liwac ni Wujka w przekadzie Pisma w. liwa c z), zamiast giser; kra jownica, starowiecki wyraz ma znaczenie hebla: Sohlichthobel, listwownik; spust, dzi heliami;, zakadnik, hebel do robienia felcu; zmys a, przyrzd stolarski do zaznaczania linji równolegej, dzi trajehawisowka, przyrzd ciesielski mularski do zaznaczania pionu (oowianka na i

8.

ryc.

39 ze spodniej

sosrbu biaej

izby

tego domu, oraz ryc. 40, przedstawiajca gwiazd ze starego sosrbu rozebranego domu Józefa Chramca. Do niezwykych, a najpikniejszych form gwiazdy, jakie widziaem nale: z

Ryc. 41

Gwiazda

zoona

ze

Rafji w Chochoowie

sosrbujzby /.

1796

r.

•

+

2S

Ryc.

12

by

M

i

Gniazda gotycka c h a 1 a a c

W

1

/.

z.

sosrbu czarnej izw Zakopanem.

a k a

gwiazda

którbym nazwa

gotyck

42

(ryc.

z

sosrbu

czarnej izby Michaa

w Zakopanem, uraz suta gwiazda zoona z sosrbu z domu w Chochoowie (ryc. 41), dzi rozebranego. Obie znajduj si te wyrysowane na sosrbach w dziele Budownictwo ludowe na Podhalu. Tali. XIV Walczaka

i?ft/)7

Be.

1.

i

XV

fie.

2.

Zwyczajne gwiazdy szeeiopromienne podzieli mona na dwa rodzaje: w jednym promienie s poszatkowane w recic (ryc. 4.'i .w dru-

gim gboko wydutowane w gboki ryc 44 p o wi e k o w a t y d ó 1

Z Gwiazda ir oloku poszatkowana wreRj

c. 4"!

wstaje

.

tych postaci pierwotnych po-

mnóstwo zoonych,

przez dodanie

cicc.

.

na

linji

a

tu

'/

otoku takich

H\C. 44 Gwiazda z promieniami wydato wanemi, powiebowatemi.

samych promieni rccieowanych w odstpy midzypromienne trójb) przez wtrcenie przez dodanie w te odstpy ornamentów rolinnych.

po wi eko wa t y eh. ktnych zbców — c)

i

Illustraeyj niech czytelnik poszuka

na

doczonych

tablicach: jako

podaj tu gwiazdy na wyciskadekach od sera; takich na hali ma róne formy wygniata je na parzonym serze i

k a c

li.

ryc.

4ó

i

46

Jeli dodam, w

zlice.

kóeczek baca t.

zw.

oszczep-

.

Ryc.

biona:

dwie nowe,

Wyciska delta do sera.

4:..

i

46.

otoku naokoo gwiazd, bywa najrozmaiciej ozdowarkoczyk t. d. czytelnik pojmie, co za bogaty

linja

pik,

Ryc.

i

-6-

29

+-

—

nadajcy sio do rozwinicia ornament stanowi gwiazda, nazywana ju najniewaciwiej przez modych, tutejszych rzebiarczyków z cudzoziemska rozet. (ryc. 47 Soce, miesic w postaci: i

1.

wietka

peni,

i

nowiu,

oraz

gwiazda, ju, co rzadziej zdarza si, np. w wykladaniach,

w

ksztacie

powszechnie zna-

ju te, co daleko czciej >y wa, w ksztatach tylko co wy-

nym, I

ej wyszczególnionych,

stano-

wi grup astronomiczn wród rodzaju gieometrycznego.

jy-v

19.

zwa

monaby

Oko, tak

na-

ornament wklsy, nad-

zwyczaj rozpowszechniony,

Ryc.

Gwiazda ozdobna

47.

w

otoku,

przypominajce

rzenicach do sera; ozdoba ta bywa równoleg do brzegu doka (ryc. 48). Znacznie rzadziej,

20. bie

przypominam, tylko

gotyk,

albo

cz skadowa

wchodzcy

jako

w gwiazd,

lecz

i

samodzielnie

wystpujCY. lip. lia ynikach, w oszczepkach. w pasam, albo obwiedzion lini

bo, o ile so-

w oszczepkach

si ozdob powstajc przez wydutowanie w drzewie doka, bdcego poow omiogranu romboidalnespotyka

do

sera,

go

(ryc. 49).

na serze,

ko

Przez odcinienie tej ozdoby powstaje zamiast jamki wypu-

ksztatu

Ryc.

polowy tego omiogranu

48.

„Oho."

romboidalnego,

Przez

naklejenie

i

waków w

pó- cylindrycznych,

prostopadocianów p.,

rzadziej

jednolitej sztuce

drzewa,

przeciciu szeciobocznych,

przez wyrzezanie

w

i

t.

powstaj motywy stereometryczne, napotykane prawie wycznie w naczókach (kopfsztyinnych mebli. kach) listew, pólek i

Szereg pócylindró w; przyczem poalbo sa one cakiem wpuszczone, tak •21.

Ryc.

'i.

Doki w

„oszczepkach."

e

30

*>-

te wystaj swoim dolnym kocemte w dolnym kocu s zacite jak

nad powierzchni mebla nie wystaj, albo albo

s

Ryc. Z listwy

50.

22. Szereg

i 51).

Ryc.

Pócyllndry.

.

Sobczaka

'"1

albo

cylindryczne,

jednostajnie

piszczaki organowe (ryc. 50

Z póki

(Zakopane

prostopadocianów

51.

Jana Walczaka (Skibówka

w podobny ustawionych sposób. Za-

równo ten ornament, jak powyszy, moe by umieszczony albo w gzymsie mebla (ryc. 52 albo nachylono, górnymi kocami ku przodowi, a dolnymi i

w

t\

1

W*

cyc.

53

.

pionowo

.

powyszym ornamencie

s

rogranne wyrnite w przeciciu ksztat

karby czwo-

na drzewie

majcem

mniej lub wicej trape-

zoidalny. Rj"C.

:

_>. 5.

w piknym

Hyc. 7.

Do

widywaem narznicia rubowate na Samka z Bódówek p. niej ryc. 112

Prostopadociany nachylone.

naczóka póki od

obok

przecicie

Prostopadociany pionowe.

rzadko

kredensie.

~>3.

•">'_.

Ryc.

Rzski

poprzeczne

(Kocieliska pokazania dla

Cbilka z

nachylenia.

5-

31

•€>-

cylindrze, i

Tab.

XV

np. .

54.

Bad okna od Walczaka

:e

Skibo wk i.

24.

jest to

co

stanowi pospolit ozdob, ale tylko w wyszywaniu; przypominajcego nieco Liii j e burboskie, lub dwie litery C dbróPieski (ryc. 56)

cone do siebie plecami: OC.

Ryc.

55.

Przecicie poprzeczne wedle linij A' Y ryc. 54 dla pokazania owej obitki w przeciciu trapezoidalnej.

w

Pieski powstaj

Ryc.

„Pieski,"

56.

wyszywa

ton sposób:

(rys.

si, jak

s.

Witkiameza).

,)(',

grubym sznu-

fioletowym potrójnie, lub jeszcze szerzej jeden kolo drugiego; pomidzy temi, obróconemi do siebie literami C, biey pojedynczy sznureczek, na kóka, rodek ich wyszyty czerwono, brzeek niebiesko. kocach którego reczkiem

s

W poprzek

wzdu

na wierzchu wyszyta dmiu sznureczków obok siebie. i

25. Parzenica,

gwiadzie

po

stanowi

góralsk, nami,

szwu

z

spodni

chyba ze

sob

tu

.)7.

pa

W

r ii

Podpóreczka /.

I

e n

c

/.

i

;i

c

y

k

ii

z

z

dziur kszta-

wow

jest

serce.

Od prostego otworu

serco-

listwj

.1

a n a

ze Skibówki.

maitych

form

a

podsta-

do wyszywanej

raz kolo razu od

•>

7

postaci,

z

i

roz-

których

RyC

58.

Parzenica ryzo-

wierzchni sosrbu zizby

czonych

Danie,a Gsienicy.

Znacznie odmienn jest kadych spodniach tryc. 61). jest

ozdob

wiele Czytelnik znajdziewdo-

i

Ornament wyszyty

sie-

to

i

parzenicy istnieje wiele Ryc.

najpospolitsz

tylko wspólnego,

watego,

szeroka z

mnogiemi odmia-

majcemi ich

tama

58

tablicach, (ryc. 57

.

parzenica wyszywana,

bkitnym wenianym

razy tak,

e +

obowizkowa ozdoba na

sznureczkiem kordonkiem); i

powstaj szerokie tamy bkitne; kóe:i'i

&•

czka

i

czek

i

kozy romby

obwiedzione tylko

dwakro

rodki

sznureczkiem;

kóe-

kóz wyszyte czerwono.

/-.

a >\,

Parzenica ryzo-

50.

Ryc.

55).

Parzenica ryzowana na

powierzchni

sosrbu czak

spodniej izby Sob-

z

wana na licowej wierzchni s s r

a.

z

K

izby

u b v

poi.'

b u

Kol o-

dzii

Do

krzywych wedug których powyrzynane 26.

nale

linji

s

przeróne zakrtasy, (iglasy, krzywasy. brzegi czci skadowych, najczciej lezai ramy póek, listew, skrzy, wsporników pod lawy. narzdzi lub maszyn w mynach i t. p. Najczciej z pomidzy typowych, które sowami, bez rysunku, opisa mona, napotyka w kombinacji ze sob na si nawiasy wywrót i z zbkami. Niektóre z nich znajdzie

doczonych

czytelnik na 27.

Pazdur, ryc. 62. po góralsku kady pazno-

wic

sama nazwa wskazuje pierwotnie powinien wyobraa ornament podobny do pazurów, lecz obecnie pod wpywem tradycji, zeszed na ozdob, albo cakiem gieometryczn, albo te blisz motywom gieometrycznym, ni zoomorfniczym. Przykady gie, a

6%

tablicach.

.'--

nie

plecy, take wywrotny.

by

na ciemno-zielono,

najrozniaieiej wyrzy-

nane, po bokach

w

figlasy,

w rodku w parzenic. Na apy niedwiedzie, wyrnite z jednej

wywijasy,

krawdzi stercz pazdury, jak /.

plecami, nie wprawione

i.VC.

112.

S/o/ki, spinki,

ze

'i

por.

te

ryc.

90 aa

w

sprzczki, kaganki

47

sztuki

Rozmaite okazy stoka znajdzie czytelnik

nie.

zbiorów, pp.

str.

górnej

i

D

i

inne drobiazgi góralskie (z _fotOgramil,

embo wskich).

110 na

sir.

71.

1

)

na rysunkach

cami

w

stylu

i

tablicach

barokowym,

którego

XXITI, ryc

R\

4),

X.

i

Czysto przypadkowym

ze zbioru pp.

Waw

czarowa, roboty starego roku,

IX

r

z

y ni a k

ryc.

C. 113.

stoek,

i

skrzynka, obok

niej stoi dziea,

wakowuica.

-5-

(z

75

Grle-

samouczka, wielkiego lubownika bajednym z yników, (p. niej Tab.

112.

Póka

z ple-

Dembowskich, pochodzcy z

a,

przykad wida te na

jest

na niej ley oboka, a na teje

fotogramu].

-€>~

Drugi rozpowszechniony typ stoika stanowi krzeseko piknie zdobione, odrysowane przez p. Witkiewicza na Tabl. X. V

Y podobny sposób jak to krzeseko

kanapki

na

np.

Bodówkacb;

nie

widywaem

zrobione

podaem ich rysunku jako maych miasteczkach.

drewniano

do prostych,

podobnych do kanap napotykanych po

W drugim

pa z usze. miedzy cian licow i drzwiami przylaa raz na zawsze potna póka, stanowica wiodcemi do Najprostszy okaz czytelnik widzi trzeci ozdobny sprzt na chudobie górala. na zaczonej tu rycinie, (ryc. 113). Jestto sprzt majcy 2 3 polic, do stawiania mis. Hasz. baniek, t. j. ..Krupi" (A/ vaisselle) i innych przyrzdów dolnej policy zawsze jest odgrogospodarstwa kobiecego, kuchennego. dzony ciank ktek, skrytka, zamykana zasuwanemi dwierkami; dwierka te nigdy nie s pene, lecz ze szczebelków, zawsze trójktnych w przecit. kratk, z t tylko rónic od ciu, krzyujcych si ze sob w recie szczebelki id na ukos t. j. w kierunku przeciw zaczonego tu rysunku, rogu

sieni,

czyli

wisi

—

W

j.

e

dwierek. Sloza je. t. ramy póki, oraz brzegi deszczuek idcych w poprzek, bywaj ozdobnie i rozlistwowane; równie adnie wyrzezane bywaj i ozdobione maicie wyrzezane ryzowaniem boki póki, a zwaszcza dolne ich zakoczenia; lecz najwicej pomysowoci rozwija góral w ozdobieniu naczóka (Kopfsztyk), skutkiem

prostoktni (hypoenuzy),

a

nie równolegle do

ramek

j.

i

zego póka zamienia si na oryginalny, typowy i liczny mebel. przykadów dla braku zdrowia nie mogem narysowa wicej

auj, i póek, aby

w kadym razie póka wykonana po góralzamieni si moe na przeliczny mebel drobiazgów bibelots). Rozmiary jej bywaj bardzo rozmaite, podo ksiek czwszy od malej, atwo przenonej póeczki, a skoczywszy na ogromnych ciany odsiennej, midzy drzwiami pazuch, pókach, zajmujcych waciwie wydo tak prawie podogi; pók buduje, poway, od samej raajc si. góral razem z izb, z któr stanowi cao, nic mogc by z niej wyniesion. Przypomina to jakby Odysejowe loe. którego nikt z miejsca ruszyby nic zdoiai, no: módz

o tern przekonai'' czytelnika:

szlachetnego

sku, ale ze

drzewa,

i

cz

i

a

W

dziedzicu

Grube jak

filar jaki,

Jam w koo I

1

stule wielkie

tam drzewo

rozogie

i

oliwne,

ciemne;

oliwnika wzniós ciany kamienne,

lach zasklepi, drzwi

wprawi

z silnych

na nasza, sypialni przeznaczy!

t

tramów

klit.

Potem ciwszy koron drzewa gstobst, Sam pie do korzenia ociosaem czysto,

a

->

p.

Tabl.

soli

XXXVII.

napotka mona, chyba gdzie w chaupie na uboczu, sprzt do dziwnego uytku, zwany jarm ca: jest to waciwie obek, albo skrzyneczka, nad któr

ju

Rzadko

teraz

i

krosnach

na

znajduje

si obszerna

Na policy, kuchenne krupie (raisselle),

jak na

galeryjk. szczebli

dziczki

mona umocowa gow

zwierz odsdzone pocznie „mi

mu

stoli' i

t.

polica, ogrodzona stawia p..

u

cielcia,

er ga."

t.

gadzina

pomoc a skoro mode u, w obek

dou

za

j.

ubrowali)

t. d. sypia z owies, warzone grule Mode cielta góral bardzo rycho sprzedaje; dla braku paszy chowa jedn, dwie cieliczki; lecz chcc dostasido mleka, tego zbawczego pokarmu dla dziecin, do masa, za v- UT stopka od które atwo dosta tak podanych dudków na podatki. musi wrzenie odsdza od krowy; zabiera je dla ciepa. nie plekao ssao), do izby, gdzie unieaby si nie dorywao do cycka ruchomione stoi w j armie y, eby si nie snuo po izbie i nie przeszkadzao i

1;

i

-

i

przy robocie,

W

(p.

Tab. XIII).

szczytowa, stoi stó zwyczajny na miedzy ciana licow Srogach, na którym jadaj, zasiadajc na lawie pud cian, na stokach, oraz na Stolic a cli. t. j. podugowatych stokach bez oparcia: modsze dzieci jadaj na lawie Pod pók przy drzwiach stoi stale Cebrzyk, naczynie drewniane z

dwoma

si

j

kacie,

i

uszami, jako zbiornik

z potoka,

wody

krynicy, lub studni

potrzebnej do warzenia

wiadrami,

t.

j.

i

mycia. Nosi

naczyniami drewniane-

wysokoci, szerszemi u spodku ni w otworze, paczkami, za wiszcemi u noside. Nosida, na Mazuktóre zaczepia si kul kani Si (indy. maj wydubane zagbienie, którem rach sondy, na Kujawach

mi, redniej

i,

Liyc.

nakadaj

na ramiona

i

lis.

Sió z

kark.

czarnej izby.

Gdy

chata

r

\

,

stoi

w

nie

m).

wysoko nad potokiem, wylecz gdy stoi na brzeku

goda z wod wielka, woda czysta w obfitoci; urwistym, zim bieda dostpi do potoku; na chodniku reni, po Lodowicy, (polizn) si atwo,

pokiezn

radz

sobie

dziewczyna

w

potoczku,

wyrbujc k

idze

w

siekier

nieg woda wartko

(odrzuca),

której

stupaje i

toruje

(stopnie):

ciek do

wirujc

po

udeptanym, po

poama; kadej kurniawie i

przerbli,

w odmty,

nie

nogi

do piani

luli

zamarza.

Lec/,

chaupa stoi /.dala od róda lub potoczka, góral bierze studzienk w ziemi, ciany obmurowywa skaami, cembruje ogrodzeniem nakrywa budka z daszkiem i drzwiczkami. Wod ze studni dobywa si raj tokiem jeli

i

si

naczynie

w spodku wsze ni w

otworze, z drewnianym

pakiem — podobno

do naszego kubeka.

w gbokich jarach z duym spadkiem, odprowadzaj smrekami wy wiertaymi, Lub korytkami wod, która ustawicznie leje si otworu rury. Tu, Lub w potoku, pierze gadzina „prado; bielizn do prania, bijc j kijani jaworowa, lub na stoi e y, maczajc wyymajc w wodzie. Ozdobn kij a j asi e n i o w Grdzie

miejscowo nadaje si

po temu,

/.

t.

j.

i

ryzowan

i

czytelnik znajdzie

na Tab. XL.

Brudniejsze szaty,

tgo

pokakrów, poczem

lone, gotuj najprzód w duym garnku, w którym warz dla pior w cebrzyku, a nakoniec w potoku. Do noszenia wody, mleka, napoju krowom, cieltom i owcom, uywaj naczynia drewnianego paskiego z jednem

s

uchem, niezmiernie tu rozpowszechnionego, nazwiskiem putni; dueputmak' pucienki; w przeciciu poprzecznem naczynie ma ksztat elipsy nie w dnie u spodku jest wsze ni u góry w otworze. Oprócz pucieu spotyka si zwyczajne nasze konewki, wanie u dou szersze ni u góry. i

i

Wszystkie

beczuka,

drewniane statki jak: putni, konewka, cebrzyk, wiadro, ozdobione przez wyeganie znaczków w rozmaite desenie.

te

bywaj

Na koku listwy wypranej bielizny: lecz

z

widziaem dwa

wisi

wakownica

(maglownica)

do maglowania

twardego jaworu, najczciej bywa bez adnych ozdób okazy przelicznie ryzowane, a mianowicie wako-

Dembowskich; wakownica Cekusek jest mniej starannie wyryzowan, a jeszcze niedbaej okaz ze zbioru p. Grnatowskiego. gdzie zdaje si. jak gdyby rzebiarz ryzowa sobie dla próby wnica

ze zbioru

pp.

rozmaite ornamenty, niemajc

adnego

licznie listwowany, patrz: Ta).

jest

planu przewodniego; natomiast brzeg

XXXIX, XL

i

XLI.

izby czarnej zamuje piec 'komin kuchenny, dzisiaj najczciej z blach elazn z otworami do wstawiania garnków pYzytym dla oszczdnoci paliwa, kanay z kuchni przeprowadzone s do pieca tak. e tym samym ogniem ogrzewa sic piec. Urzdzenie pieca kuchni ulegao w cigu czasu bardzo licznym zmianom. Jako typ przejciowy, bardzo rozpowszechniony, wymieni piec, w którym jednoczenie gotuje si wa rz; jest to podugowaty szeciogran, lecy na duszej cianie, a majcy szeroki Ostatni, czwarty róg

i

i

i

'

otwór

ac

garnki.

wkada si

polana drzewa wstawia Wszystko jedno, piec czy kuchnia, nie stoj bezporednio na ziemi, krótszej

cianie,

przez który

i

s

lecz na drewnianych, mocnych to cztery pionowe niskie „krosnach;" supki a na nich belkowanie wizane, z ozdobnie zakresanemi z fazowana nich spoli cm krawdziami; koce wizania wystaj pisza obrb pieca, czywaj lawy otaczajce go z dwóch stron. Na wizanie kadzie si podstawa

—

i

i

i

ze

s

krzya

lok. a

na nieb buduje piec czy •-

só

-e-

kuchni

z

upanej graniówki

skahii

glin;

na

cao

wapnem

obmazana

czyciutko,

czsto

a

bie

ima.

Wylot kanau dla dymu rozmaicie wyprowadzony: dzisiaj w Zakopanem na s kominy (t. z. koki), wylot skierowany do nich; lecz „prdzej"

kazane

'

i

l!vc.

1

10.

Putni, grodz, widy, kosa

i

brus na shrzyalach przed domem.

pr z edtem; -wyrazu prdlti, ze znaczeniem mówi wartki, wartko, szybki, szybko; na Kujawach. ]

)

zamiasl i

t.

tego

j.

=

-9-

i

S6

£>-

=

ccler,

{/.

lud

to nietylko

fotogramu).

prawic nieuywa; oa

Podhalu, lecz

nigdy komina nie budowali; natomiast sieni,

a

murowany kana

albo, co

do dzi dnia niema go po wsiach odleglejszych; czy kuchni (luft) wyprowadzali albo do

pieca,

czciej, na poddasze:

pierwszym razie dym rozchodzi si po

w

szed pod strzech, a aa wiat wydostawa si przeze drzwi i wszelkienh szczelinami: w drugim rozchodzi si po poddaszu, a na wiat wydobywa si umYlnemi w dachu otworami, t. zw. dymnikami. Kurnych chat. we waciwem znaczeniu tego sowa, nigdy nie widziaem: kurne s tylko sza lasy i koliby po halach. Rozprowadzajc dym po sieni po poddaszu, góral osiga podwójny cel: po pierwsze, wprowadza mass gorcego dymu ponad izb mieszkaln ogrzewa w ten sposób od góry, osaniajc ciepo Wewntrzne za pomoc zbiornika ciepego powietrza pod dachem; powtóre. dym przenikajc we wszystkie szczeliny, okrywa sadz wszystko: gonty, krokwie, laty: latami osiada gruba warstwa, chronica drzewo .id naturalnego tlenia z powierzchni, Góral z od próchnienia; sowem dym dziaa niezmiernie konserwujco. wiadomoci tych celów puszcza dym pod dach. Rozporzdzenie co do koniecznoci kominów miao na celu bezpieczestwo od poaru: niestety bezsieni,

i

j

i

ca

charakterze ludzi, nie pieczestwo jedynie ley w rozumie, przezornoci w rozporzdzeniach: cho na pozór wyprowadzanie kanaów piecowych pod dach wydaje sic niesychanie niebezpiecznem, poary na Podhalu naleay do Taki wiarogodny wiadek, i inteligentny czowiek, jak Józef rzadkoci. nie przypomina sobie poogi w Zakopanem za Chr a mie, opowiada mi. dawnych czasów; dzi. s kominy, a co rok przygldamy si wspaniaym lunom poaru. Gróral broni si od ognia niesychan dbaoci przezornoci: gadzina palia przez oszczdno na ognisku tyle tylko drzewa, co potrzeba, a nie eby buzowao si i dudniao w kominie; jzyki pomienia nigdy nie wylatyway na poddasze. Zwaano niesychanie na wiatr, i wtedy niecono may ogie; a gdy „duchn" halny wiatr, we wsi robiono trwog; bbniacz z bbnem idzie przez wie obwieszcza, ebj gaszono ogniska! I sama ludno pilnuje si: gadziny zasypuj popioem ogie i czasami dwie, trzy doby jedz zimn straw. i

e

i

a

a

i

Skutek puszczania dymu na poddasze, co do konserwacji budowli by nie may: skoro gonty lub deski strzeszne dobrze si dymem nasyciy „zacadniay" (od czad. „zazelay" *), to przelee mogy do 30 lat. poczem je

odrywano i przewracano na ince. stron okopcon do pola. a wtedy znowu poLeay ze 20 lat; tymczasem bez tego rodka zaledwie wytrzymaj od ló do 20 lat -

')

Powiadaj jak

wystawionego na wilgo,

dugo ley take za zole

bielizna to

~3-

nieuschniona, te

ST

-B-

zazele; jat co elaznego,

Od

wciskajcego si do izby latami latami, same ciany z im k a (od wewntrz) nabieraj zwolna czarnej barwy; przez wycieranie plecami siedzcych po lawach, przez tarcie paz kilka razy do roku przy robieniu porzdku," czarno staje si lnic jak politura, a ciany wcale ju nie brudz w dotkniciu. Niektórzy z umysu mazali p a z y juch bydlc, po której zawsze zostawaa cieniutka warstewka biaka; gdy w nieni usiad kope wgryz sic w drzewo, a z czasem wygadzia si powierzchnia, ciana wygldaa lnica, czarna, jak hebanowa, tn owdzie ciemno-winiowa, luli ciemno-cisawa, gadka tego kopcia

i

i

i

i

Dlatego to izba gospodarska nosi nazw czarnej; lecz przy caej czarnoci jest zupenie czyst: tern jaskrawiej wyglda janiejco biay piec, twarda.

i

a

czsto wieutko wybielony w same gardo czeluci. Takich zupenie czarnych izb coraz mniej na Podhalu: dawniej byo ich licz porównania wicej, gdy w uyciu byy piece biegane, czyli biegace,owe starowieckie piece, które dzi ju rzadko widzie mona, chyba gdzie u biedaka, na odludziu. By to niski poduny piec, niby szabanik do pieczenia chleba, ksztatu prostopadocianu (parallepiped) wyduonego, na krosnach, w którego czelucie kadziono cale sajty, czyli szczapy i spore bierwiona paliwa. Gróral, jak kady mieszkaniec pónocy, lubi zim gorco; drzewo by o za

bezcen:

las

wychodzi na

w

sucharzy leaa moc. Kana z pieca izb pod sam powa. (idy palono, ciemnoci zalegay izb. rós dokoa

puszcz;

wygldali jak duchy w piekle Dantejskiem; wyaniali si z mroku kopcia gryzcego w oczy, zagbiali we: nas by to dranio, ale oni na to nie dbali, przywykli od dziecistwa do dymu. Skoro sit: ju izba tgo i ogrzaa, uwarzyo si straw, otwierano „cioskiem ) lub kijem, zawadzajc za kliniec, okiennic w powale, wypuszczano dym na poddasze: skoro ciepo. ju wszystek uszed, zawierano okiennic: w izbie robio si jasno W naroniku biegaca bya maa wnka z kanalikiem; wieczorem we kadziono zapalon karkosk. t. j. uczywo, drzazg, jak mówi na Ma2 zurach; najlepsze karkoski byy cisowe, to te „prze" ) ten ich przymiot, wytrapiono cisy po lasach. Cisowa karkoska pona jasno, a wydawaa ywiczn,; ciepo byo jak w uchu, a, gdy na, wiecie wya dujawica, mil bila siekawica w szyby, hulaa kurniawa po wir eh ach, góral zawarszy czeka cierpliwie drzwi, w blasku uczywa siedzia z rodzin, gwarzy wiosny. W takich starych izbach byy polenie, czy palenie (nie umiem a

ludzie

niej

i

l

i

wnk

wo

i

C iose k— deszczu tka ksztatu pómiesiczka do wygarniania wgli z pieca na cli Ich. -) Przyimek sucy w gwarze podhalskiej, a zatracony w jzyku ksikowym, gwoli, dla, np.,,on tam nie patrzy prze goci, "t.j. sów. pro, ac.fpro

')

prze nie

r|l

=

=

nich.

Rozstrzyga).

Ju

/.ara/

samem budowaniu

przy

izby,

na

jaki lukier

pod po-

kocami pomidzy pazy wbudowywali przy cianie szczytowej i oddwa okrge, tgie dyle. jeden prawie przy samej cianie, drugi pierwszego na jakie l ,, okcia: na tych dylach kocami opierano tak

wala,

siennej po

ml

1

wzdu

ciany licowej ponad oknami i wzdu ciany szczyTo wanie s polenie. które obiegay ca izb, nie wyjmujc kta, towej. w którym sta biega; na nich kadli s aj t y drzewa opaowego, gonty, deski, na dach przyszego domu, aby zacadnialy: kotki jasienia, jaworu, Limby, Do tych pol en i, w tern miejscu gdzie by /wolna uschy nie popkawszy. otworem dymowym pieca kocie! aby przychodz, wieszali nad nad biega samo po dwa dyle

kapust oparzowa, cy okietki" len na przdz) gotowa. Piec oczywicie by niewysoki, najwyej („na zwy") na wzrost chopa, ale dugi szeroki, ..co tyrok by legli na nim": to te z przyjemnoci ..cv

i

i

cuh

Dawne to dzieje, a z tych czasów pochodzi „piecuch" na oznaczenie gnunego próniaka; tak legiwa

sypiali na nim,

podesawszy

modu Janosik

pod

siebie.

nabiera si do swoich bohaterskich czynów. *) Przestrze pod piecem kuchnia, unoszcemi sic na krosnach, zagradzaj szczebelkami / boków; suy ona za pomieszczenie dla kur, o które wielce dba gadzina, dobierajc rozmaite: siemieniate, t. nakrapiane, cubate do palców, opacne, / czubkami, gaciate, z nókami opierzonemi, które maj pierze nic lece w kierunku od gowy ku ogonowi, lec/ naopak;

sobie /a

i

i

j.

a

pióra te nie

le

gadko

lecz

s nastroszone.

przestrze pod ókami zagradzaj „grabinkami," t. j. drabinkami i to si nazywa „córek," w którym siedz jagnita, oraz owieczki w cikie mrozy; gdy jeden róg w izbie ogrodz grabinkami, to i ta ostoja zowie si corkiem. Zim zatem ludno i gsto jest w izbie; cala ta gawied wypuszczona z jarnicy, córka i podpiecka roi si naprzykrzajc o jado, a dzieci mieszaj si ze „dwirztami." Przy gorcu od gotowania, przy braku rodI

ków przewietrzania

„kwas,"t. j, i niedbania o nie, powstaje zaduch, ..puk," nieporzdek: lecz trzeba wnikn w warunki ycia tutejszego ludu, pozna do i

gruntu bezdenne jego ubóstwo, czsto ndz, aby nie rzuci kamieniem potpienia: tak yj. bo inaczej nikt. nawet najwietlejszy najdzielniejszy czowiek tam by nie /dola. do Ale nas/ gazda jest hruby t. j. zamony, wiec puk i kwas

y

i

s

wytrzymania.

Oto

gadzina

prowadzi nas przez okazale, przysadziste, szalowane drzwi w cianie szczytowej, czasami w plecowej) do komory; wniej chodno i ciemno; wiato wpada przezmae, zakratowane okienko: jest tu czysto

')

Pali-/,

opowiadanie

w ksice „Na Przeczy

str.

1S3

nast.).

Kady

w skopcn do komora dziczka nigdy nie stosuje garnka; wyraz do zlewa cedzc przez si do naczynia glinianego. Skoro mleko skinie, zbieraj mietan, a mleko kwakowate zlewaj do wielkiego, cylindrycznego, drewnianego naczynia i

zalatuje zapaób mleczywa.

udój przynosi

sit;

pawzk

i

zwanego dzie. Dziea zawiera nieraz po 2,3 wiadra. Przed wlaniem mleka doskonale j odwaniaj, nalawszy ukropu, i rzucajc do ukropu wyczyci si dziea niego rozpalonych a b i c (kamieni); od pary dokadnie. Po kadeni udoju kwakowate mleko zlewa si do tej dziey, gdzie pozostaje miesicami, tygodniami, a w chodzie czystoci zachowujc tylko pewien stopie kwanoci, jest zawsze pynne, nie rozdziela si na twaróg stanowi najlepszy, na wytwornie jszy, serwatk; zowie si mleko kiscone najzdrowszy pokarm górala; na nieszczcie, aa to by go mie, trzeba by tak bogatym, eby posiada krow. Po dolaniu nowej porcji, zamiesza si ode dna wszystko w dziey, aby nie „wybuko." Czasami, ale to rzadko, z umysu, przed witami ogrzewaj mleko w garncu na kominie: wtedy kwanieje, po(p.

ryc. 113)

i

i

i

i

j

suy

do moskali, to jest do podpomyków. Zebran mietan przerabia Gróral dla siebie nie robi nigdy sera krowiego. na Masic na maso w kiernicy, która skada si z waciwej kiernicki,

krupy

wstaj

twarogu, który

—

masielnicy — z toporki,

zurach

ski!

z dziurkami,

osadzonego

wiernika, t. j. górnej czci, któr przechodzi trzonek toporki któr zamyka si kiernic. Na awce w komorze stoi korytko, po mazurska niecka, po kujaw-

na kijcu, którem

przez

kóeczka

t. j.

si kóci mietan,

-

-

i

z

i

kopa;

na

niej

gadzina,

miesi ciasto z

m oska

mki

owsianej, kukurydzanej,

podpomyki, stanowice ju duy specja w ywnoci górala. Kwany chleb ytni stanowi wielk rzadko, miesi si w drewnianej pojawia sie jedynie u najbogatszych; ciasto zaczynia dziey, w której po kadem pieczywie zostaje ks kwanego ciasta, zwany kwas. na Kujawach gniazdo v. matka. Tu na kolkach wisz rozmaite domowe sprzty: mi ncerz czyli bezmian do waenia: karpie, przyrzd do chodzenia po niegu aby si wniego nie zapa: (Tab. LVII, ryc. 1). stare flinty, Bóg wie jakich systemów z krzosem, z rymacem, zardzewiae; oklep ce t. j. elaza na liszk, na ora, na rysia, poletek soniny, swijaki Lnu, t. t. j. lik len wyczesany, skrcony w jasne lnice kdziory; kdziel; toczone puzderko z jaworu, z niespodzianym kr zy y k i em; gdy góra szed w regle do lasu na robot, zabiera w kraliku masa na tydzie: wieczkiem atwo je zamkn; tu stoi krnie stuk si jak garnuszek, a lub ytniej na

przany chleb

t.

z.

1

e.

t. j.

i

kr

j.

i,

1

i

zoek,

t. j.

owsa.

przetak do

i

ma wiksze

szatkownica do

krenia

przesiewania;

recica do recicowania jedna od drugiego róni si tem, e recica kapusty:

dziury, przez które przelatuj ziarna owsa. jarca, a na -9-

90

-B>-

recie y

koska, rsy, zgoniny, kca, kawaki cieba z kolankami); cudza w nich ziarno, które zostaje a w przetaku na odwrót oczka s mae, zostaj

i

w

przetaku, a przez dziurki przelatuje ziemia, glina, proch,

W

skaki

i

t.

p. nie-

komorze wisz: kosa Ik a upleciona z prtków wir by, rosncej nad potokiem, ko syki zjaowca, kouszki biae s ki e,poetki soninyi t. d., stoi warcula, przyrzd do przdzenia, wrzeciono, motowido do motania przdzy, su owa dl o. do snucia nici. SnoAV ad o- jest to przyrzd w. którym dwie prostoktne ramy umocowane s na wspólnej osi pod ktem prostym do czystoci.

a

RyC,

siebie;

kiedy

sic

chce

120.

SsieU

nasnu

e jeden koniec osi opiera W kadym prawie

i

warcule na poddaszu.

nici,

wstawia si

(/.

fotogramu).

snowado pod sosrb, tak

si o niego, drugi o

podog

domu okazalszym

staranniej

i

i

obracajc nasnuwa ni.

zbudowanym, znajduje

e

si na poddaszu, zawsze w szczycie wschodnim (pamitajmy, podhalska chaupa stoi zawsze Licem do poudnia luli poudniowschodu) wyska; jest to --

-

95

+

Wesza liosan


na,

i

dbowy, ka rzemielnika gadko, od progu w gór odrzwia biegy, na próg

-

L

wprawione wierzeje mocne skarbów strzegy,

rzemie zadzierzgnion szarpa doni zrczn,

Potem kluczem zawor odsuna wntrzn, A pchnwszy je, zaskrzypi wierzejów dwie poy Takim skrzypom jak rycz na pastwisku woy.

Pie Lecz

cho

górale

sic

zaciekle

kiej dzikiej, strasznej scenie, jaka

gachów wywiesza Odyssej na A

jak stado

W

i

na

mier

bijali,

nie

XXI.

sysza

odmalowana w pieni XXII, gdzie okrtowej:

linie

gobi,

lub drozdów popadnie

sideka, w gszczy chaszczów zastawione zdradnie, smutne znajduj oysk , Mzie na noc Takie z onych niewiast byo widowisku: Kiedy jedna przy drugiej i gowa przy gowie, Wisiay tam na linie, jak oni pi aszkowie, Kada z sznurkiem na szyi. zduszona cichutko, !o nogami zadrgawszy w powietrzu, lecz krótko.

dc

(

tu nikt o la-

i


.

Stoek jaworowy, pytko ryzowany, niewykoczony: plecy

Nou

p.

i

i

siedzenie jaworowi':

biao;

Ze zbioru

Zgrabny stoek starannej

cao

p. p.

Ze zbiorów

zabarwiona na zielono;

Sobczaka

p.

31, ctm.

Neuila.

opierado wierkowe, ornamenl

Dembowskich.

roboty,

= 44 X

(Zakopane).

w plecacli na grzbie-

Tablica IX.

* »

i

•'PT

•

i

1 ,

/.

TABLICA

X.

KRZESA. ze zbioru Rysunek

Dwa

krzesa; pierwsze

z

p. p.

Dembowskich.

p. Stan.

nich stare, starannie ozdobione; typ

ny na Podhalu; wtóre nowsze, rokokowe, roboty który

w

adnej

szkole nie by.

Witkiewicza.

Wawrzyniaka

z

do

czsto napotyka-

Glecarowa, samouka,

TABLICA

XI.

SKRZYNIE. Rysunek

U okoo

ku przedstawione, knie,

ZaboroivsK

dbowa, wykadana: wszystkie

wyoone s

jasno-ótawego jaworu.

jaworowo.

II'.

gadziny Zieliskiej, po

góry, skrzynia

stu lat, cala

p.

Pionowe naroniki

cisem; jasne

za

jej

miejsca

krawd

s

doki,

w

w

ornamencie ciemno na rysun-

obrzeenia prawdopodobnie

Sama przednia ryzowane

przodkach odziedziczona, majca

wieka,

ze starego

pi-

adnie sfazowana, równie

tylko znacznie gciej,

ni

przedsta-

wiono na rysunku.

noszc wyran dat 7 7i2. Na licowej powierzchni trzy jakby arkady, utworzone z maych citych podugowatych czworogrannych piramidek, wklejonych w zagbienia zrobione w cianie skrzyni: pola arkad zapenione malowanymi kwiatami w rodzaju bardzo penych ró lub piwonij; kolory dese bardzo spowiale wytarte. Skrzynk t widziaem w Konym Hamrze. Dolny rysunek przedstawia skrzyni bardzo

i

i

stara,

bo

1

Tablica XI.

TABLICA KOYSKA

I

ÓKO.

Rfisunek Wlad. Matlakowskiego

1.

Koyska

ciekawa wegetacja;

smrekowa na

„woda." Rysowaem 2.

u

dou

s

rys.

la

w

stara,

XII.

i

/>.

W. Zaborowskiego.

któr nadybaem na Raczyskiem (Zakopane):

powikszeniu przedstawiony ornament

sam.

zesunite bliej

siebie

bce

koyski

t.

z.

•

óko smrekowe

stawiajcy oryginalne z

z

.

z

pod Gubaówki,

ni u

góry;

Rysunek

p.

na

stare,

rys. '2a

Wacawa

ciekawe

z tego

wzgldu,

w powikszeniu ornament Zaborowskiego.

e

nogi

przed-

Tablica XII.

.

- < T. -'

7 ,-

t f

L

lf

N..

%,

•-

«

5

TABLICA PÓKI Rysunek

1.

przy dwirzach

sieni i

t.

G-ospodarska

p.

pazucha,

póka

Przy drugiej cianie

na

t.

Zaborowskiego.

JI7.

j.

róg

pók

midzy

JARMICA.

I

p.

rozmaite

XIII

ciemnej izby a

sprzty o

w

trzupki

i

oknom w

niej

t.

j.

na jednej cianie po misy.

niektórych starych

flasze,

dzbanki

domach

stoi sta-

w jakiej chacie na ustroniu, zdaa od jarmica, peni ona podwójny uytek: na górze ma póeczk obwiedzion galeryjk, aa misy. dziee t. p. u dou jest obek, do którego sypie si ywno, poczem wtyka si odsuwajc jeden ze szczebli, eb cielcia, a potom znowu si zasuwa, zupenie tak jak leb wolu w jarzmie — ztd nazwa sprztu jarmica. Cieltko po urodzeniu si w czasie tgiej zimy bior do domu hoduj w czarnej izbie, a eby si nie snuo po izbie do jarmicy wprzgaj. rowiecki sprzt,

dzi zarzucony,

cywilizacji trafiajcy si,

t.

tylko z rzadka,

i

z.

i

—

i

'2.

Póka,

jest

sprzt

stali

1

napotykany

w

kadej

izbie

i

zawsze

stale

przymoco-

midzj drzwiami wgem. Rozmaito w zdobieniu naczoka czyli kopfwielka, ztd póka jest bardzo zdobnym meblem, dziedzicznym po przodkach. Czasami póka jest tak wielk, i rodzi sic; w izbie, t. j. robi j w niej i z niej ju nigdy nie wynosz a do rozebrania domu lub poogi. Ta póka jest z izby Króla wany

sztyka

z

do ciany jest

bardzo

pod Gubaówki.

i

Tablica XIII.

TABLICA XIV POLKI. Rvs.

1.

Cze

naczóka

Wad.

w

Kocieliskach,

la przecicie

Daniela Gsienicy w Zakopanem.

2a przecicie

kopfsztykn

v.

Matlakowski.

z

póki U

z

as ki

poprzeczne tego naczóka. 2.

poprzeczne

Cz naczóka

póki

z

tego naczóka.

3.

Dolny róg póki

4.

Koniec dolny ryzowany boku póki

z

najzwyklejsz zasuwka: z

z

pod Ai

izby na _'.

Bachledach,

> —I X cd

O

2 co

TABLICA XV KREDENS Rysunek

1.

na

Badówkach; 2.

cz

Cz

a

k

Cz

naczóka

cao

i

/>.

kredensu

róg

II'.

I

PÓKI

abot

(zmniejszone

przedstawiona na ryc. 112

narona póki

z

z

w

stosunku

1:6 z

Zasuwka od puki

typowym wykrojem w

Trzebuni w

Samka

fotogramu. linku;

z

izby

Staszka

a

''k

izby

Zakopanem; zmniejszenie

1:10.

S "

li-

TABLICA XVI YNIKI A'i

wasno

S

oboki

p.

dem

z.

t.

ynik z modej buczyny, Neuila. Obok wieszado.

rzsa.

pierwszej. 5] 4.

Stary

Druga poowa ynika, 7

ctm.

ynik,

Ze zbioru

lecz

p.

ciekawy

nie

narysowana

i

Rzezacz nie

tu.

jest

gwiazdami

istnieje

symetryczn wzgl-

szorowaniem podniszczony,

Neuila.

p.

ctm.

Neuila.

clidoeniem

zbioru

czarna.

7.2

/,.

starannie odrobiony.

gdy midzy

lecz

brzegach

i

ynik, 48

nadzwyczaj oryginalny,

mia ani duta, uków wida wszdzie „pasienki"

lnica

brzostowj

(wdowy po Soboniu).

Jasny niedbale ryzowany ynik,

3.

ozdoba

Matlakowski.

Jasny

'2.

Ze zbioru

W.

ryzowany, jasny jaworowy czy

Starannie

1.

.

ani piki,

lecz

starta

rzeza noykiem,

(paszczyzny cicia) 44

X

7.S

patyna

ztd ctm.

po

Ze

Tablica XVI.

JL^

TABLICA

XVII

YNIKI ze

zl»i

Rysunek

ynik ± ynik 1.

po brzegach; 49 \i.

z

wierzbiny; 47

X

5

»_j

r

u

Neui] a

Matlakowskiego.

117.

X

p.

,s

ctm.

wierzbowy, pomalowany na czerwono

X7X8

z

zielonemi

ctkami

i

ctm.

Nowa kopja, wykonana twardo U dou dn llirll wieszada.

ze starego oryginau:

51,5X7.5

ctm.

smuka mi

Tablica XVII.

^%m^^^m^M^M: j^yyyy^ ^^y^yy^yyy s

U ;

taiir,.

^*

A~>>'nr>

TABLICA

XVIII

YNIKI ze zbioru,

p.

jj.

De mbowsk

i

ci

Rysunek p. Stan. Witkiewicza,

Dwa

stare,

oryginalne yniki,

wyrysowane niemal

zachowania cile ozdób, przypadkowoci, nawet uszkodze wieszada.

Dugo

pierwszego 60, drugiego 56

ctni.;

z fotograficzn

skutkiem czasu.

szeroko

=

'/a

wiernoci,

Obok

nich

dla

dwa

naturalnej wielkoci.

;,„_ 1/

l

TV

*«j>*1 *fe*

*r>

> X cc

o

5 H

a

y^yy^ry^*

J

TABLICA

XIX

YNIKI ze

zbioru

p. p.

Rysunek

1-a z

i

dwie

1-1)

poowy

z

ten jest

D e 111 b o w 9 k

Stan.

bardzo starego

niezmiernie rozmaitemi, bogatemi

które

/>.

w

i

ch

Witkiewicza.

i

bardzo

ciekawego

ynika,

ze Skibówki,

odcienia gwiazdami; podniszczony ze staroci.

kóek przypominaj soca wielopromienne, jakby jakie indyjskie ozdoby. kopalni rozmaitych motywów, które ze wysnu mona; 45 ctm. Wielki

2.

ynik,

79.5 ctm.

dugoci, malowany na bkitno, czarno

i

Nie-

ynik

czerwono;

Jan Klu, przezwiskiem Skakó: >!>a koce maj po poowie omamenta zwane ró. Na yniku dwa doskonale rzebione pstrgi zwrócone pyszczkami ku sobie; na tarczy ynika ornament zwany „wod." 3. Ogromny ynik z „wod" w porodku, a na kocach z ornamentem zwa-

roboty gazdy z

nym

..

p a

z

d u r.


i>

ale

X

5 ctm.

w

kozikiem osadzie

grubo ryzowany

dwa rzdy

dziur

na,

„zacadniay" yki.

i.

j.

oko-

Wieszado jaworowe

Tablica XXI.

SflEBIllSBSi^fil ri

f"Wf^3t t M

TABLICA

XXII

YNIKI ze zbioru

p. p.

Detnbowskici

Rysunek Wad. Matlakowskiego.

1. i

Stary

ynik jaworowy

osada z jednej sztuki: "2.

chodzi

z

jeden

Bukowy ynik;

Gadkiej,

mliii

go

rzd

osada

z

niezgrabnemi

dziur na

yki;

archaicznemi

52

X

7.3 ctm.

rolinnociami;

Wieszadu

wfugowana w tarcz; jeden rzd

Jdrzaiczek;

krawiec.

dziur na

na rys. la.

yki.

Wieszado

55,5X7,5 ctm.

tarcza

(rys.

Po2a)

przypomina ora austrjackiego herbu. 3.

choowem.

Jasny jaworowy ynik, starannie rzebiony, pochodzcy

Wieszado

(rys. 3-a)

oryginalnie ryzowane

z

Koniówki pod Cho-

we wklse póksiyce; r>OX7.3

ctm.

Tablica XXII.

,-'

*. *•

•^H^^rf^** >^«. /*..+* A****/'..*. J-A l

rzakami poyskujcymi

ynik

ze

w

.-luju

drzewnym; 52

licznego drzewa jaworowego

bieeemi w poprzek soi drzewnych;

ym yniku 4 gwiazdy, soce; X 8.8 ctm.

jasny,

porozgrdzane

1

e

1

w u

j

z

X

z

poprzecznerni pia-

6.5 ctm.

poyskuj cemi zastrzaami

i

ateezkami

poprzek ryzowany, starannie wyrzezany: na caa ni

i,

nad

rodkow

leluj

w

polowie

j^pfaiika

'ii..")

:;.

53.5

X

ynik

11 ctm.

jaworowy nowy, niedbale ryzowany,

Do nich odpowiednie wieszada.

ale

bogaty

w

szczliwe pomysy.

Tablica

XXV.

WK

1 .",

/ ,

ss/s/ss* > ^ > >*

^.:'^> 1^-/^^/^-/^-^-^^-y^-^

TABLICA XXVI YNIKI ze zbiuru

hr,

Krasiskiego

Rysunek Wad. Matlakowskiego.

1.

Wybornie city, starannie odrobiony

nieco odmienne;

ynik

3.

Bardzo ciekawy i

4.

ynika

i

adny ynik: odrónia si

zielony,

Stary gruszkowy z

s od siebie

c.

od innych L-o

oryginalne z obcinanemi promieniami; 2-o

cay ynik jes
»£#^^^a«Si.-^Js=u=^

r

-—a-^-*.--,

_-,-,

XXIX.

i

^

• >

._....-'

»

TABLICA XXX YNIKI v.

o

z

I o i

r

u

Rysunek

1.

wiciorniki, czyli te

wygldajcy

10 ctm.

Duy

i

oryginalne

dziewisiy (Carlina

s wpuszczone '1.

ll'