İzahlı İstanbul Sözlüğü [PDF]

Zitiervorschau

aroştınnacılaro

kaynak. merokJılaro kılavuL kutt.ıphonelere başeser

........

l[stanbul §özlügü

M. Orhan Bayrak (1926 Denizli- ....... ) Emekli Kd. Albay, Harita Mühendisi, Tarihçi, Yazar. 38 yılda 26 eseri (43 Tarih, Turizm, Biyografi, Bibliyoğrafi konularını kapsar.

Basılı

baskı)

Eserleri (1966-2004): 1. İstanbul' un Tarihi Yerler Kılavuzu (1966,1990). 2. Türkiye Tarih! Yerler Kılavuzu (1979, 1982, Remzi Kitabevi; 1994, 1998, İnkılap Kitabevi). 3. İstanbul' da Gömülü Meşhur Adamlar (1979, 1998, 2002). 4. Osmanlı Meşhurlarından Fıkralar (1981). 5. Atatürk ve Kurtuluş Savaşı (1981,1990). 6. Ansiklopedik İstanbul Rehberi (1981). 7. "Osmanlı Tarihi" Yazarları (1982, 2002). 8. Türkiyeyi Kimler Yönetti (1984, 1992). 9. Panorama of Turkey (8 yabancı dilde 8 kitap, 1984-1988). 10. Marmara Bölgesi Doğal ve Tarihi Yerler Sözlüğü (1988). 11. Türk Savaş ve Barışları (1990). 12. İzmir'in Tarihi Yerler Kılavuzu (1993). 13. Gazeteler ve Dergiler Sözlüğü (1994). 14. İstanbul Tarihi (1996, 2003, İnkılap Kitabevi). 15. Topkapı Sarayı (1996). 16. A Short History of Turkey and Atatürk (2 yabancı dilde 2 kitap, 1996). 17. Türbeler Sözlüğü (1998, 2002). 18. "Resimli Osmanlı Tarihi" Sözlüğü (1999, İnkılap Kitabevi). 19. Neyyire Hanımın Anıları (2000). 20. "T.C. Tarihi" Sözlüğü (2000). 21. Türk İmparatorlukları Tarihi(2002, 2004). 22. Ölüm ve Mezar Şiirleri Antolojisi(2002). 23. İstanbul Sözlüğü (2004). 24. Türk Tarihinde İbret Dolu Sayfalar (2004). 25. Osmanlı İmparatorluğu Tarihi (Baskıda). 26. Büyük Nutuk'ta Kim Kimdir? (Baskıda). -75 Makale (Dergilerde). -5 Tarihi Duvar Haritası.

tarih düşünce kitapları • 6

sözlük• 1 izahlı İstanbul SözlOgO ©

M. Orhan Bayrak

kapak

tasarımı

soı,ıfo

kapak

mustofo odabaşı

düzeni

fotoğrafı

ömer halid

camcı

yapım

montaj baskı

bilge matbaacılık

elit www.tarlhdusunce.com [email protected]

Ticarethane Sk. GOie Güle Apt. No: 14/2 3441 O

Coğoloğlu • İstanbul

t O!fü! 511 75 00 ıl..lı 0212 528 59 63

araştırmacılara

kaynak, meraklılara kılavuz, kütüphanelere başeser

lCStanbul §özlügü M. Orhan Bayrak

torlh

~r

ÖNSÖZ Avrupa ve Asya kıtaları üzerinde yayılmış olan İstanbul, eski ve tarihi bir kent olarak bağrında bir çok tarihi ve doğal yerleri barındırmaktadır.

"Tarih ve doğa, efsaneler, manslar) ve imparatorlar kenti" adlarını bile

şiirler,

besteler (Ro-

almıştır.

Dünyanın

iki mozaik müzesi (Ayasofya, Kariye), en güzel camileri (Süleymaniye, Sultanahmed) ve en güzel boğazı (Boğaziçi) kentin süsleridir. Son Roma İmparatorluğu'na 65 yıl, Bizans İmparatorluğu'na 1058 yıl, Osmanlı İmparatorluğu'na 469 yıl başkent olduğu için kentin her köşesi tarih müzesini andırır. Tarihi eserleri, semtleri ile eski ve yeni İstanbul'u tanıtan bir alfabetik kılavuz olarak huzurunuza çıkmış bulunuyoruz. Burada İstanbul'un semtleri, kaleleri, tarihi camileri, türbeleri, saray ve köşkleri, yalıları, medreseleri, müzeleri, doğal yapısını v.s. bir potada ahenk içinde yerini almıştır. Yalnız cumhuriyet dönemi camilerine değinilmemiştir. Zamanınızı bu sayfalar içinde bir film şeridi halinde gezdirmiş olacaksınız. Değerli ve öz bilgi sahibi olacağınızı göreceksiniz. Zira 38 yıldır bu tip eserlerin bir yazarı olarak İstanbul'u iyi tanımamın faydasını görerek bu eser meydana gelmiştir. Asırlar önce bu kent için söylenmiş sözler İstanbul'un değe­ rinin ifadeleridir. Hz. Muhammed {s.a.v.) "İstanbul mutlaka feth olunacaktır. Onu fethedecek komutan ve onun askerleri ne mutlu askerlerdir." ve Osmanlı Sultanı Osman Gazi'nin "İstanbul'u aç,

gül bahçesi yap!" sözlerini yerine getirmek Osmanlı Sultanı Fatih Mehmed'e nasip olmuştur. Rus Çarı Deli Petro bile "İstanbul'a hakimiyet yarı krallığa değerdir." demiştir. Divan şairi Nedim bir şiirinde İstanbul'un bir taşına tek parça İran'ı feda etmiştir. İşte bu İstanbul'u binlerce cilt dolusu kitap anlatmaktadır. M. Orhan BAYRAK Acıbadem,

2004

7

Abbas Ağa Camisi: Beşiktaş'ta, Abbasağa Mahallesi'nde bulunan ve Darüsaade Ağası (saray görevlileri ağası) Abbas Ağa (öl. 1671)'nın yaptırdığı bir cami (XVII.yüzyıl). Abbas Ağa Çeşmesi: Beşiktaş'ta, Abbas Ağa Camisi'nin sokağında bulunan ve Darüsaade Ağası Abbas Ağa (öl. 1671)'nın yaptırdığı bir çeşme (1669). Abbas Ağa Çeşmesi: Üsküdar' da, Hünkar Sokağı başında bulunan ve Darüsaade Ağası Abbas Ağa (öl. 1671)'nın yaptırdığı lale ve sümbül motifli bir çeşme (1669). Abbas Hilmi Paşa Sarayı: Çubuklu'da, Boğaziçi'nin Anadolu yakasında, Dalgıç Okulu'nun arkasında, geniş koruluğun ortasın­ da ve en yüksek yerinde bulunan, Osmanlı devletinin son Hı­ divi(valisi) Abbas Hilmi Paşa(1874-1945)'nın yaptırdığı, her yeri mermerle kaplı olan bir saray(l907). Mimar Delfo Seminati'nin Yeni Sanat stilindeki eseridir. Buharla işleyen bir asansörü vardır. 1983 yılında onarıldı. "Hıdiv Paşa Köşkü, Hıdiv Kasrı" adlarıyla da tanınır. Abdullah Paşa Yalısı: Boğaziçi'nin Rumeli yakasında, Emirgan' da, Emirgan Camisi yanında, deniz kıyısında bulunan ve Osmanlı Sultanı IV. Murad (1612-1640)'m, Emirguneoğlu Yusuf Paşa (öl.1641) için yaptırdığı tek katlı bir yalı (1635). Boğaziçi' nin en eski yalısıdır. 1981 yılında müze oldu. "Şerifler Yalısı" veya son sahibi Mekke Emiri Abdullah Paşa(öl.1877) olduğu için ''Abdullah Paşa Yalısı" adlarıyla da tanınır.

9

~

İstanbul Sözlüğü

Abdullah El Hudri Türbesi: Bak Hudri (Hz. Abdullah) Türbesi. Abdurrahman Ağa Camisi: Bak. Paşa Limanı Camisi. Abdurrahman Ağa Türbesi: Eyüp'te Boyacı Sokak' ta bulunan ve Babüssaade Ağası Abdurrahman Ağa'ya ait olan iki sandukalı bir türbe(XVII.yüzyıl). Abdülahad Nuri Türbesi: Eyüp Nişancası'nda bulunan ve şeyh Abdulahad Nuri(öl.1651)'ye ait olan bir türbe. Abdülaziz Av Köşkü: Kadıköy'de, Koşuyolu'nda, Tophanelioğlu Caddesi'nde, Adile Sultan Kasrı bahçesinde bulunan ve Osmanlı Sultanı Abdülaziz(1830-1876)'e ait olan tek katlı bir köşk (1865). Duvarları İtalyan çinileri ve tavanları nakışlarla kaplıdır. Mimar Karabet Amira Balyan(1800-1866)'ın eseridir. Abdülhak Molla Köşkü: Büyük Çamlıca' da şimdi bulunmayan bir köşk. Abdülhamid 1 Camisi: Bak. Emirgan Camisi. Abdülhamid 1 Çeşmesi: Eminönü'nde, Gülhane Parkı kapısı karşısında, Zeynep Sultan Camisi önünde bulunan ve Osmanlı Sultanı I. Abdülhamid (l 725-1789)'in yaptırdığı, IV. Vakıf Han'ı yapılırken eski yerinden buraya taşınan bir çeşme (1 777). Mimar Tahir Ağa'nın eseridir. Abdülhamid 1 Çeşmesi: Bak. Emirgan Çeşmesi. Abdülhamid 1 Çeşmesi: İstinye' de, Neslişah Camisi kapısı yanında bulunan ve bu padişahın oğlu Ahmed'in yaptırdığı bir çeş­ me (1782). Abdülhamid 1 Çeşmesi: Topkapı Sarayı'nın Harem'inde bulunan ve Osmanlı Sultanı I. Abdülhamid(l 725-1789)'in yatak odasına siyah ve beyaz mermerden yaptırmış olduğu bir çeşme (1784). Abdülhamid 1 Sebili: Eminönü'nde, Gülhane Parkı kapısı karşısında, Zeynep Sultan Camisi önünde bulunan ve Osmanlı Sultanı 1. Abdülhamid(l 725-1789)'in yaptırdığı, IV. Vakıf Hanı yapılırken eski yerinden buraya taşınan bir sebil(l 777). Mimar Tahir Ağa' nın eseridir. Abdülhamid 1 Türbesi: Eminönü'nde, Bahçekapı'da, IV. Vakıf Hanı karşısındaki köşede bulunan ve l. Abdülhamid(l 725-1789), 10

İstanbul Sözlüğü

IV Mustafa(l 779-1808) adlı iki Osmanlı padişahı ile on sekiz şehzade ve sultana ait Barok üslubunda yapılmış olan yirmi sandukalı ve sekiz köşeli olan büyük bir türbe. Pencere kapakları sedef kakmalı, mermer duvarlıdır(l 789). "Hamidiye Türbesi" adı ile de tanınır. Abdülhamid il Çeşmesi: Kağıthane Çayırı'nda bulunan ve Osmanlı Sultanı II. Abdülhamid(1842-1918)'in yaptırdığı bir çeş­ me(1892). Abdülhamid il Çeşmesi: Tophane'de, Nusretiye Camisi önünde iken 1957 yılında caddenin genişletilmesi sebebiyle Maçka'ya parkın önüne taşman, mermer süslemeli küçük bir meydan çeşmesi(l901}. Osmanlı Sultanı II. Abdülhamid(1842-1918) tarafından yaptırılmıştır. İtalyan Mimar Raymondo d'Aranco(18571932 )' nun eseridir. Abdülhamid il Çeşmesi: Topkapı Sarayı'nda, Ortakapı dışın­ da bulunan ve Osmanlı Sultanı II. Abdülhamid(l842-1918)'in yaptırdığı bir çeşme( 1889). Abdülkadir Töre Konağı: Cerrahpaşa-Heseki arasında, yamaç üzerinde bulunan ve Kaşgar Emiri Yakuphan oğlu Abdülkadir Töre'ye ait olan ahşap köşk(1900). Abdüllatif Suphi Paşa Konağı: Fatih'te, Horhor Caddesi'nde bulunan ve Maarif Nazırı Abdüllatif Suphi Paşa(l818-1886)'ya ait ahşap konak(XIX.yüzyıl). Bu aileden sonra "İstanbul Üniversitesi Rektörlüğü" ve "Tıp Tarihi Enstitüsü" olarak kullanılmıştır. Abdülmecid Çeşmesi: Taksim'de, Yenişehir'de bulunan ve Osmanlı Sultanı Abdülmecid(l823-1861)'in yaptırdığı bir çeş­ me(1843). Abdülmecid Türbesi: Fatih'te, Sultan Selim'de, Yavuz Selim Camisi bahçesinde, Haliç yönünde bulunan ve Osmanlı Sultanı Abdülmecid( 1823-1861) ile üç şehzadesine ait, dört sandukalı ve sekiz köşeli olan bir türbe{1861). Mimar Karabet Balyan(18001866)'m eseridir. Abdülmecid Efendi Köşkü: Üsküdar' da, Bağlarbaşı-Kısıklı arasında, 160 dönümlük bir koruluk içinde bulunan ve 101.(son) Osmanlı Halifesi Abdülmecid(II.) Efendi(l868-1944)'ye ait olan 1l

İstanbul Sözlüğü

bir köşk. Hanedan, Türkiye'yi terk edinceye kadar bu köşkte kalmıştır. Şimdi Yapı-Kredi Bankası, sahibi bulunmaktadır. Abdülmecid Odası: Dolmabahçe Sarayı'nda Osmanlı Sultanı Abdülmecid{l823-186l)'in, Harem'in ilk katında vefat ettiği oda. Abdülmecid Sivasi Türbesi: Eyüp Nişancası'nda bulunan ve Halveti Şeyhi Abdülmecid Sivasi(1563-1639)'ye ait olan bir türbe. Abdüssadık Amir Mezarı: Eğrikapı suru ve kapısı dışında, sağdaki mezarlıkta bulunan açık bir türbe. İlk kuşatmada şehit olan Abdüssadık Amir'e aittir. Abdüsselam Türbesi: Küçükçekmece'de bulunan ve Başdef­ terdar Abdüsselam Çelebi'ye ait olan altı köşeli, kubbeli ve tek sandukalı bir türbe(XVl.yüzyıl başı). Abide-i Hürriyet: Bak. Hürriyet Anıtı. Abraham Paşa Korusu: Paşabahçe-Beykoz'dan Karadeniz kı­ yısındaki Riva(İrva) deresine kadar uzanan ve Ermeni vezirlerden Abraham Paşa(l833-1918)'nın sahip olduğu büyük bir koru. "Beykoz Korusu" adı ile de tanınır. Abraham Paşa Mağarası: Beykoz'da, Abraham Paşa Korusu içinde bulunan bir mağara. Abud Efendi Hanı: Mahmudpaşa Yokuşu'nda bulunan bir han (1895). Abud Efendi Yalısı: Boğaziçi'nde, Anadolu kıyısında, Kandilli'nin kuzeyinde bulunan ve Altunizade Necip'in Mimar Karabet Amira Balyan(1800-1866)'a yaptırdığı; Abud Efendi'nin, eşine armağan olarak satın aldığı, 18 odalı bir yalı. 1975 yılında onarılmıştır.

Acem Ağa Mescidi: Ayasofya'da, Alemdar semtinde, kilise yanında bulunan bir mescid. Acem Köşkü: Beşiktaş'ta, Yıldız Sarayı bahçesinde bulunan eski bir köşk. Acıbadem: Kadıköy, Küçük Çamlıca, Gazhane ve Koşuyolu a- . rasında bulunan eski yazlık bir semt, şimdi. Kadıköy iskelesine 34 km. uzaklıktadır. Acıbadem Camisi: Kadıköy'de, Acıbadem'de, Tekin Sokağı'n­ da bulunan ve Osmanlı Sultanı II. Abdülhamid(1842-1918) za12

İstanbul Sözlüğü

manında

Faik Paşa'nın yaptırdığı küçük bir cami(l882). "Faik Paşa Camisi" adı ile de tanınır. Acıbadem Çeşmesi: Kadıköy'de Acıbadem Caddesi'nde, Küftüncü Sokağı'nın başında bulunan ve Kızlarağası Tayfur Ağa'nın yaptırdığı bir çeşme{1845). Semte adını verdiren "Kuru Çeşme" adı ile de tanınır. 1988 yılında restore edilerek karşı köşeye taşın­ mıştır.

Acıbadem Namazgahı: Acıbadem'de, Acıbadem

Caddesi'nde, Acıbadem Çeşmesi yanında bulunan bir Namazgah(namaz kılma yeri). Şimdi yerinde tek taşı bulunmaktadır. Acıbadem Nişantaşı: Acıbadem' de, çevre yolu güneyinde, Dikilitaş semtinde bulunan ve Osmanlı Sultanı il. Mahmud(l 7851839)'a ait 8 m. yüksekliğindeki dört köşeli mermer Nişantaşı (1812). Adalar: Marmara Denizi'nde ve İstanbul yakınında bulunan 9 ada, "Kızıl" ve "Prens" adaları adlarıyla da tanınır. Eski sayfiye yerleridir. İşkence ve sürgün yeri oldukları kadar doğal güzellikleriyle ressam, yazar ve şairlere konu olmuştur. Bak. Burgaz, Heybeli, Kınalı, Pide(Kaşık), Sedef, Sivri, Tavşan ve Yassı adalar ve ilçe (Merkezi Büyükada) (1867). Adalet Köşkü: Bak. Kasrı Adl. Adalet Kulesi: Bak. Divan Kulesi. Adilşah Kadın Türbesi: Llleli'de, Laleli Camisi ve III.Mustafa Türbesi yanında bulunan ve Osmanlı Sultanı III.Mustafa(l 7171774)'nın eşi Adilşah Sultan(öl.1804)'a ait olan etrafı açık bir türbe.

Adile Sultan

Kasrı: Kadıköy'de, Koşuyolu'nda, Tophanelioğlu

Caddesi'nde, Valdebağ semtinde bulunan ve Osmanlı Sultanı Abdülmecid{1823-1861)'in, kızkardeşi Adile Sultan(1826-1899) için yaptırdığı bir kasır(1853). Mimar Serkis Balyan{18351899)'ın eseridir. Şimdi "Öğretmen Evi" olarak kullanılmaktadır. Adile Sultan Sarayı: Boğaziçi' nde, Anadolu yakasında, Kandilli doğusundaki tepede bulunan ve Osmanlı Sultanı 11. Mahmud( 1785-1839)' un kızı Adile Sultan(1826-1899)'m Mimar Serkis Balyan(l835-1899)'a yaptırdığı bir saray(1870). Neoklasik

13

İstanbul Sözlüğü

mimari üslubundadır. XX. yüzyılda sıra ile "Öksüzler yurdu", 1916 yılında "Kız lisesi" 1924 yılında "Kız ortaokulu", tekrar 1930 yılında "Kız lisesi" olmuştur. 1986 yılında büyük bir yangın geçirmiştir. 32x93 m. boyutunda olup 55 odalı ve 2 salonludur. 2004 yılında iş adamı Sakıp Sabancı(1933-2004)'nın 6 trilyon TL.lık bağışı ile "Kültür Merkezi" projesi yerine getirilmiş oldu. Adile Sultan Sarayı: Boğaziçi'nde, Rumeli kıyısında, Fındık­ lı' da bulunan ve Osmanlı Sultanı II.Mahmud(l 785-1839)'un kızı Adile Sultan(1826-1899)'m yaptırdığı saray. Adile Sultan Türbesi: Eyüp'te, Bostan İskelesi Sokak'ta, Hüsrev Paşa Türbesi bitişiğinde bulunan ve Osmanlı Sultanı il. Mahmud(1785-1839)'un kızı Adile Sultan(1826-1899) ile eşi Sadrazam Mehmed Ali Paşa(1813-1868) ve yakınlarına ait 2 odalı ve 9 sandukalı bir türbe. Duvarlarında Barok üslubunda kalem işleri bulunmaktadır.

Adliye Camisi: Bak. Yeni Cami. Afif Paşa Yalısı: Boğaziçi'nde, Rumeli kıyısında, İstinye'de, iskele yanında bulunan ve Ahmed Afif Paşa'nın Mimar Alexandre Vallaury' e yaptırdığı, köşelerinde kuleleri bulunan 4 katlı bir yalı(XIX. yüzyıl). Bazı eserlerde bu şahsın adı Arif Paşa olarak geçmektedir. Ağa Camisi: Beyoğlu'nda, İstiklal ve Sakızağacı caddelerinin kesiştikleri yerde bulunan ve Galatasaray Ağası Hüseyin Ağa'nın yaptırdığı, iç duvarları pencerelere kadar mavi; pencere içleri yeşil Kütahya çinisi, mihrabı taştan, minberi ağaç oymalarla, saçakları işlemelerle süslemeli olan küçük bir cami(l597). Ağa Camisi: Eminönü'nde, Babıali'de, Eminönü Kaymakamlığı binası karşısında bulunan ve Beşir Ağa'nm yaptırdığı küçük bir cami(l 780). "Be.Şir Ağa Camisi" adı ile de tanınır. Ağa Camisi: Sultanahmed'de, İshak Paşa Mahallesi'nde bulunan ve Babüssaade Ağası (Saray akağalarınm başı) Mahmud Ağa'nın yaptırdığı küçük bir cami(l553). "Kapı Ağası Camisi" adı ile de tanınır. Ağa Camisi: Üsküdar' da, Doğancılar semtinde bulunan ve İs­ mail Ağa'nın yaptırdığı küçük bir cami(l609).

14

İstanbul Sözlüğü

Ağa Kapısı:

Süleymaniye'de bulunan ve Yeniçeri ağalarının çalıştıkları bina. Şimdi "Botanik Enstitüsü" olarak kullanılmaktadır. Ağa Kapısı: Üsküdar' da, Doğancılar' da bulunan Ağa kapısı binası "Cezaevi" olarak kullanılmaktadır. Ağalar Camisi: Topkapı Sarayı'nın 3. bahçesinde bulunan ve Osmanlı Sultanı Fatih Mehmed(1432-1481) zamanında Enderun iç oğlanları(saray hizmeti öğrencisi) için yaptırılmış olan küçük bir cami(XV:yüzyıl). Sarayın en eski camisidir. Şimdi Topkapı Sarayı'nın kütüphanesi buradadır. Ağalar Çeşmesi: Topkapı Sarayı'nda bulunan ve Kethüda Osman ile Sinan Ağaların birlikte yaptırdıkları bir çeşme(1587). Ağaç Altı: Boğaziçi'nde, Rumeli kıyısında, Kireçburnu-Kefeköy arasında, balık tutmak için sınırlı yer(Dalyanlar). Ağaçkakan Camisi: Bak. İskender Çelebi Camisi. Ağva: Üsküdar'ın 110 km. kuzey doğusunda, Karadeniz kıyısın­ da bulunan doğal plajlık bir yer. Adı Latince'de "İki dere arası" anlamını taşımaktadır. Yeni adı "Yeşil Çay" dır. Ahırkapı: Eminönü'nde, Topkapı Sarayı'nın güneyinde, Marmara surlarının ve saray ahırının kapısının bulunduğu bölgenin adı. Sirkeci'ye 2 km. uzaklıktadır. Ahırkapı feneri buradadır. Ahırkapı Feneri: Eminönü'nde, Marmara Denizi kıyısında, Ahırkapı'da bulunan ve Kaptanıderya Karabağh Süleyman Paşa(öl.1766)'nın yaptırdığı{l 755), Osmanlı Sultanı Abdülmecid (1823-1861)'in yenilediği en büyük{yüksekliği: 36,30 m.) İstan­ bul Limanı feneri. Önünden 1950'lerde geçirilen sahil yolu ile denizden içerde kalmıştır. Kız Kulesi'ne 2,319 km. uzaklıktadır. Ahır Köşkü: Beylerbeyi'nde Beylerbeyi Sarayı bahçesinde bulunan üç köşkten biri. Ahi Çelebi Camisi: Eminönü'nde, Zindankapı'da, Haliç kıyı­ sında bulunan ve Hekim Ali Çelebi(öl.1523)'nin yaptırdığı, 12 fil ayağı üzerine 16 kubbeli olan küçük bir cami(XVI.yüzyıl). Gezgin Evliya Çelebi(l611-1685) rüyasında Hz. Muhammed'i(s.a.v.) bu camide görmüştür. "Kanlı Fırın Mescidi" adı ile de tanınır. Ahizade Camisi: Fatih'te, Darüşşafaka Caddesi'nde bulunan ve bilgin Ahizade Yusuf(öl.1499)'un yaptırdığı küçük bir cami (XV: yüzyıl).

15

İstanbul Sözlüğü

Ahmed 1 Camisi: Bak. Sultan Ahmed Camisi. Ahmed 1. Çeşmesi: Gülhane Parkı'nın yan yana duran iki giriş kapısı arasında bulunan ve Osmanlı Sultanı l. Ahmed (15901617)'in yaptırdığı bir çeşme(1606). Ahmed 1 Çeşmesi: Topkapı Sarayı'nda, Harem Dairesi'nde, I.Ahmed Kütüphanesi'nin içinde bulunan ve Osmanlı Sultanı I.Ahmed(1590-1617)'in yaptırdığı bir çeşme(1608). Ahmed l Kütüphanesi: Topkapı Sarayı'nda, Harem Dairesi' nin Gülhane Parkı'na bakan köşesinde bulunan ve Osmanlı Sultanı 1.Ahmed(1590-1617}'in yaptırdığı, sedef ve deniz kaplumbağası kabuğu kakmalı dolapları ve ince oymalı ahşap kitap rafları olan, çinilerle süslü küçük odalı bir kütüphane(1608). Son Vakanüvis Abdurrahman Şeref(1853-1925) bu odaya "Mütalaa (okuma)

Odası" adını vermiştir.

Ahmed 1 Muvakkithanesi: Sultanahmed' de, Sultanahmed Camisi içinde bulunan ve Osmanlı Sultanı I. Ahmed(l590-1617)'in yaptırdığı bir muvakkithane(namaz vaktini ayarlayan yer) (1616). Ampir üslubunda yapılmıştır, içinde 3 saat bulunmaktadır.

Ahmed 1 Sebili: Eyüp'te, Eyüp Sultan Türbesi bitişiğinde bulunan ve Osmanlı Sultanı I. Ahmed(l590-1617)'in yaptırdığı bir sebil(l613). Ahmed 1 Sebili: Sultanahmed Camisi'nin bahçe kapısı yanında, Alman Çeşmesi karşısında bulunan ve Osmanlı Sultanı LAhmed(1590-1617)'in Mimar Sedefçi Mehmed Ağa'ya yaptırdığı bir sebil(1617). "Sultanahmed Sebili" adı ile de tanınır. Ahmed 1 Sebili: Sultanahmed Camisi' nin arkasındaki sokakta bulunan ve Osmanlı Sultanı I.Ahmed(1590-1617)'in Mimar Sedefçi Mehmed Ağa'ya yaptırdığı bir sebil(1617). "Su/tanahmed Sebili" adı ile de tanınır. Ahmed 1 Sıbyan Okulu: Sultanahmed Camisi'nin At Meydanı'na bakan dış avlu(bahçe} duvarı üstünde bulunan ve Osmanlı Sultanı L Ahmed (1590-1617)'in yaptırdığı bir ilkokul. "Çocuklar" anlamına gelmektedir. İki katlı olup alt katında bir çeşme bulunmaktadır( 1616).

16

İstanbul Sözlüğü

Ah'med 1 Türbesi: Sultanahmed'de, Sultanahmed Camisi yanında, Alman Çeşmesi karşısında bulunan ve I. Ahmed(15901617) ile IL Osman(1604-1622) ve IV. Murad(1622-1640) adlı Osmanlı padişahları ile 33 şehzade ve sultana ait; kapısı abanozdan, duvarları çinilerle, ayetlerle süslemeli olan 36 sandukalı büyük bir türbe(1620). "Sultanahmed Türbesi" adı ile de tanınır. Türbeyi oğlu Osmanlı Sultanı II.Osman(1604-1622) yaptırmıştır. Abonozdan yapılmış kapısında ayetler yazılıdır. Ahmed 111 Çeşmesi: Ayasofya semtinde, Ayasofya Camisi'nin sağ yanındaki meydanda bulunan ve Osmanlı Sultanı IH. Ahmed (1673-1736)'in Mimar Mehmed Ağa(öl.1742)'ya yaptırdığı, Marmara adası mermerinden taş oymalı, kabartmalı, çini ve yazıtlarla süslemeli olan büyük bir meydan çeşmesi(l 728). İstan­ bul' un en güzel ve en süslü çeşmesidir. Şair Seyyid Vehbi (öl. 1736)'nin kasidesine ait yazıttaki son mısrada ''Aç besmeleyle iç suyu Han Ahmed'e eyle dua." yazılıdır. Ahmed 111 Çeşmesi: Haliç'te, Aynalıkavak semtinde bulunan ve Osmanlı Sultanı IH. Ahmed(1673-1736)'in yaptırdığı bir çeş­ me(l 704). Ahmed 111 Çeşmesi: Kağıthane'de, Sadabad Kasrı içinde (şimdi yok) bulunan ve Osmanlı Sultanı III. Ahmed(1673-1736)' in yaptırdığı bir çeşme(l 722). Ahmed 111 Çeşmesi: Topkapı Sarayı'nda, Orta Kapı içinde bulunan ve Osmanlı Sultanı III. Ahmed(1673-1736)'in yaptırdığı bir çeşme (1 723). Ahmed 111 Çeşmesi: Üsküdar' da, İskele meydanında bulunan

ve

Osmanlı Sultanı

III. Ahmed(1673-1736)'in Mimar Mehmed

Ağa(öl.1742)'ya yaptırdığı,

mermer kabartmalı, çini ve yazıtlarla süslemeli olan büyük bir meydan çeşmesi{l 728). Ayasofya Camisi yanındaki III. Ahmed Çeşmesi' nin bir benzeridir. Yazıttaki Şair Nedim(1680-1730)'in beyitlerindeki son mısrada "Bu şehri ma ile Sultan Ahmed eyledi seyrab." yazılıdır. 1932 ve 1955 yıl­ larında onarılmıştır.

Ahmed 111 Kütüphanesi: Topkapı Sarayı'nda, 3. bahçenin ortasında bulunan ve Osmanlı Sultanı IH. Ahmed(1673-1736)'in

17

İstanbul Sözlüğü

mermerden yaptırdığı, içi süslemeli olan bir kütüphane(l 718). 3. Enderun kapısının arkasında oluşu yüzünden "Enderun Kütüphanesi" adı ile de tanınır. Kitapları 1966 yılında "Topkapı Sarayı Kütüphanesi"ne verilmiştir. Ahmed 111 Sebili: Ayasofya Semti'nde, Ayasofya Camisi arkasında, Bab-ı Hümayun(Topkapı Sarayı ilk kapısı)'un yanında bulunan ve Osmanlı Sultanı III. Ahmed(1673-1736)'in yaptırdığı süslemeli bir sebil(l 728). Ahmed 111 Yemiş Odası: Topkapı Sarayı'nda, Harem'de bulunan ve Osmanlı Sultanı III. Ahmed(1673-1736)'in yaptırdığı, Avrupa'nın Rokoko üslubunda duvarları ve tavanı çinilerle ve nakışlarla süslemeli olan bir yemek odası. Ahmed Afif Paşa Çeşmesi: Boğaziçi'nde, Rumeli yakasında, İstinye'de kıyıda, iskele karşısında bulunan ve Ahmed Afif Paşa'nın yaptırdığı bir çeşme (1908). Ahmed Ağa Çeşmesi: Aksaray' da, Sofular Caddesi'nde· bulunan ve Seyyid Ahmed Ağa'nın yaptırdığı bir çeşme(l 749). Ahmed Ağa Çeşmesi: Aksaray'da, Sülüklü Sokağı'nda bulunan ve Osmanlı Sultanı Abdülmecid(1823-1861)'in Hazinedarı Şevkinihal Usta'nın onarttığı bir çeşme(1845). Ahmed Ağa Çeşmesi: Bak. Çuhadar Ahmed Ağa Çeşmesi. Ahmed Çelebi Mescidi: Üsküdar' da, Doğancılar semti yakınında bulunan bir mescit. Ahmed Kethüda Çeşmesi: Bak. Kethüda Çeşmesi. Ahmed Mesih Paşa Türbesi: Aksaray'da Muradpaşa Camisi bahçesinde bulunan ve Osmanlı Sadrazamı Ahmed Mesih Paşa (öl. 1501) ile Osmanlı Şeyhülislamı Pirizade Osman Sahip (17101769)'.e ait olan 2 sandukalı etrafı açık bir türbe. Ahmed Mithat Yalısı: Boğaziçi'nde, Anadolu kıyısında, Beykoz'un kuzeyinde, Yalıköy' de bulunan ve yazar Ahmed Mithat (1844-1912)'a ait olan bir yalı. 1991 yılında aslına uygun olarak yenilenmiştir.

Ahmed Nazif Paşa Yalısı: Vaniköy'de, Anadolu kıyısında bulunan ve Maliye Nazırı Ahmed Nazif Paşa(1841-1905)'nın yaptırdığı bir yalı.

18

İstanbul Sözlüğü

Ahmed Paşa Camisi: Bak. Kara Ahmed Paşa Camisi. Ahmed Rasim Müzesi: Heybeliada'da, yazar Ahmed Rasim(1864-1932)'in yaşadığı ev ve müze. Ahmed Reşad Paşa Çeşmesi: Erenköy-Kozyatağı arasında bulunan ve Maliye Nazırı Ahmed Reşad Paşa(1848-1927) tarafından yaptırılan mermer çeşme(l903). Ahmed Reşad Paşa Köşkü: Bak. Reşad Paşa Köşkü. Ahmed Vefik Paşa Köşkü: Rumelihisarı'nda bulunan ve Osmanlı Sadrazamı Ahmed Vefik Paşa(1823-1891)'nın yaptırdığı bir köşk(XIX.yüzyıl). Şimdi yerinde Boğaziçi Üniversitesi(Robert Koleji)'nin binaları bulunmaktadır. Ahmediye: Üsküdar'da, Ahmediye Külliyesi'nin bulunduğu, Gündoğumu Cadd~si'ndeki bir bölge. Ahmediye Camisi: Üsküdar' da, Gündoğumu Caddesi'nde bulunan ve Tersane Emini Hacı Ahmed Ağa'nın yaptırdığı bir cami(l 721). 1860 yılında onarılmıştır. Ahmediye Camisi: Bak. Orta Cami. Ahmediye Çeşmesi: Üsküdar'da, Gündoğumu Caddesi'nde, Ahmediye Camisi yanında bulunan ve Tersane Emini Hacı Ahmed Ağa'nın yaptırdığı bir çeşme(l 721). Ahmediye Kütüphanesi: Üsküdar'da, Ahmediye Camisi yanında bulunan ve Tersane Emini Hacı Ahmed Ağa'nın yaptırdığı bir kütüphane(l 721). Ahmediye Medresesi: Üsküdar' da, Ahmediye Camisi yanında bulunan ve Tersane Emini Hacı Ahmed Ağa'nın yaptırdığı bir medrese( 1721). Medrese L planlı olup 11 odalıdır. 1945 yılından beri yoksullara yemek dağıtan bir aşevi olarak kullanılmaktadır. Ahmediye Sebili: Üsküdar' da, Ahmediye Camisi yanında bulunan ve Tersane Emini Hacı Ahmed Ağa'nın yapbrdığı, Türk Rokokosu üslubunda olan bir sebil(l 721). Ahmediye Türbesi: Üsküdar'da, Ahmediye Camisi yanında bulunan ve Tersane Emini Hacı Ahmed Ağa'ya ait bir türbe (XVIII.yüzyıl başı).

Akağalar Kapısı:

Eminönü'nde, Topkapı Sarayı'nın 2. ve 3. bahçeleri arasında kalan kapısı. "Babüssaô.de, Enderun, Harem ve Taht Kapısı" adlarını da taşımaktadır.

19

istanbul Sözlüğü

Akar mında

Çeşme:

Eminönü'nde, Mahmudpaşa Çarşısı'nm alt kıs­ bulunan eski bir semt. Şimdi "Sultanhamamı" semti için-

dedir. Akaretler: Beşiktaş'ta, Spor Caddesi'nde bulunan ve saray görevlileri için Osmanlı Sultanı II.Abdülhamid(1842-1918)'in bitişik olarak yaptırdığı 69 binalı vakıf tesisleri ve yokuş yol. Akarsu Yokuşu: Tophane' de, İlyas Çelebi Sokağı ile Sıra Selviler Caddesi arasında bulunan yokuş. Akbaba Köyü: Beykoz'un 5 km. doğusunda bulunan 3 asırlık piknik köyü. Adını Fatih Mehmed(1432-1481) ile İstanbul fethinde savaşan Akbaba Mehmed(Mezarı bu köyde)'den almıştır. Akbıyık Camisi: Eminönü'nde, Ahırkapı yakınında, Marmara surları dışında bulunan ve Mutasawıf Şair Akbıyık(öl.1481} adı­ na yapılmış olan küçük bir cami(XV.yüzyıl). Akdeniz Medreseleri: Fatih'te, Fatih Camisi Külliyesi'ne ait medreseler grubu(1471). Caminin ön(cadde tarafı) tarafında uzanan 8 medrese halinde olup Akdeniz yönünde olduğu için bu ad ile tanınır. Mimar Atik Sinan(öl.1471)'ın eseridir. Akıntı Burnu: Boğaziçi'nde, Rumeli kıyısında, Arnavudköy'de bulunan bir burun. Boğaz akıntısının hızı burada saatte 4-5 mil olur ve anafor meydana gelir. ''A.rnavudköy Burnu" adı ile de tanınır.

Aksaray: Surlar içi İstanbul'un ortasında, ana yolların kesiştiği yerde bulunan bir semt. İç Anadolu'daki Aksaray'ı ele geçiren (1470) Osmanlı Sadrazamı İshak Paşa(öl.1482)'nm Aksaray halkından bir kısmını buraya yerleştirmesiyle bu adı almıştır. Akşam Güneşi Mağarası: Şile yakınında bulunan bir mağara. Alaca Hamam: Eminönü'nde, Marpuççular semtinde bulunan hamam ve semt. Alay Köşkü: Eminönü'nde, Babıali'nin karşısında, Gülhane Parkı'nın köşesinde, Topkapı surlarının üzerinde bulunan ve Ampir üslubunda yapılan, 13 penceresinin üstleri süslemeli, 3 katlı olan küçük bir köşk(1810). Osmanlı Sultanı II. Mahmud (1785-1839) tarafından yaptırılmıştır. Ahşap yapılmış eski binanın yerine mermerden yapılmıştır. Adını savaşa giden İstanbul

20

İstanbul Sözlüğü

esnafının köşkün

önünde alaylar halinde yapılan geçit töreninde Osmanlı Sultanı' nın kabul etmesiyle devam etmiştir. Alay Meydanı: Eminönü'nde, Topkapı Sarayı'nda, Aya İrini Kilisesi önünde, Babüsselam(Orta Kapı) ve Babıhümayun(İlk Kapı) kapıları arasında yer alan ilk bahçe. "1.Avlu" adı ile de tanınır. Burada savaşa gidiş, cenaze, cülus, bayram ve sadaret alayları yapıldığı için bu adı almıştır. Aleksandra: Süryanilere göre Büyük İskender(M.Ö.356-323)'in adından gelme İstanbul'un bir adı. Alem Dağı: Anadoluhisarı'nın 12 km. doğusunda bulunan bir dağ(442 m.), Üsküdar-Şile arasında bir köy, eski bir piknik yeri, Taşdelen ve Sırmakeş menba sularının çıktığı yer. 1987 yılma kadar Üsküdar' a, 1987 yılında Ümraniye ilçesine bağlı bir yer. Alemdar: Ayasofya Camisi-Babıali arasında bulunan bir semt. Adını buradaki Zeynep Sultan Camisi bahçesinde bulunan Osmanlı Sadrazamı Alemdar Mustafa Paşa(l 750-1808)'nın mezarından almıştır.

Ali Ağa Çeşmesi: Fatih'te, Koca Mustafa Paşa semtinde, Çeş­ me Sokağı köşesinde bulunan ve Osmanlı Sultanı 1. Mahmud (1696-1754)'un annesi Saliha Sultan(öl.1739)'ın Başağası Ali Ağa'nın yaptırdığı bir çeşme(l 737). Ali Bey Çeşmesi: Bak. Dört Yüzlü Çeşme. Alibey Köy: Eyüp'te, Kağıthane Deresi }le birleşerek Haliç'i meydana getiren dere, bu vadideki semt, eski piknik yeri. Fetihten sonra buraya yerleşen Akıncıbeyi Ali Bey'in adından adını almıştır. Kuzeyde Kemerburgaz ve Cebeci köy, güneyde Haliç ve Eyüp ilçesi, doğuda Kağıthane deresi, batıda Küçükköy ve Gaziosmanpaşa semtleri çevirir. Haliç kıyısı 1 km.dir. Ali Emiri Kütüphanesi: Bak. Millet Kütüphanesi. Ali Paşa Camisi: Bayezıd'da, Fuadpaşa Caddesi'nde, Bayezıd Kulesi karşısında bulunan ve Osmanlı Sadrazamı M. Emin Ali Paşa(1815-1871)'nın İtalyan Mimar Baryeroni'ye yaptırdığı bir cami(l863). Ali Paşa Hamamı: Bak. İstinye Hamamı. Ali Paşa Hanı: Bayezıd'da, Kapalı Çarşı batısı yakınında bulu21

İstanbul Sözlüğü

Çorlulu Ali Paşa(1670-17ll)'nın yaptırdığı eski ve sağlam kalabilmiş bir han. Ali Paşa Kütüphanesi: Şehzadebaşı'nda, Vefa Lisesi bahçesinde bulunan ve Osmanlı Sadrazamı Şehit Ali Paşa(16671716)'nın yaptırdığı, içi süslemeli olan bir kütüphane(l 715). "Şehit Ali PQ§a Kütüphanesi" adı ile de tanınır. Ali Paşa Sebili: Bayezıd'da, Fuadpaşa Caddesi'nde, Ali Paşa Camisi yanında bulunan ve Osmanlı Sadrazamı M. Emin Ali Paşa(1815-1871)'nın İtalyan Mimar Baryeroni'ye yaptırdığı bir sebil(1869). Aliyana: Çeklere göre İstanbul'un bir adı. Ali Yazıcı Mescidi: Haliç'te, Fener Semti'nde, Tahta Minare Mahallesi'nde bulunan ve Hacı Reşid'in yaptırdığı bir mescid (1812). Alman Çeşmesi: Sultanahmed meydanında, Osmanlı Sultanı I. Ahmed(1590-1617) Türbesi karşısında bulunan ve Alman İm­ paratoru IL Wilhelm(1859-1941) tarafından Osmanlı Sultanı II. Abdülhamid{1842-1918)'i ziyaret için İstanbul'a 1898 yılında 2. gelişinin bir anısı olarak Almanya'da Alman üslubunda yaptır­ mıştır. Şecer-i vakvak{Vakayi Vakvakiye Olayı'nda idam için kul'lanılan ağaç) adlı çınarın yerine yapılmıştır(1900). 1 Ocak 1901 tarihinde açılış töreni yapılmıştır. Somaki yeşil mermer sütunları işlemeli, 8 dilimli kubbesinin içi renkli altın mozayiklerle süslemeli olan bir meydan çeşmesidir. Yazıtında Şair Ahmed Muhtar(18471910)'m 16 mısralı şiirini hattat Mehmed İzzet(1841-1903) yaznan ve

Osmanlı Sadrazamı

mıştır.

Altı

Mermer: Fatih'te, Şehremini semtinte, Fındıkzade'de, Ce-

vadpaşa

Caddesi ile Sırrıpaşa, Ziya Gökalp, Köprülüzade sokakları arasında bulunan ve Bizans dönemine ait olan bir açıkhava sarnıcı. "Çukur Bostan" adı ile de tanınır. Altı Yol: Kadıköy'de, Söğütlü Çeşme Caddesi'ne birleşen Şemstap, Dilek sokakları ile Kuşdili ve Bahariye caddelerinin meydana getirdiği bir meydan. Boğa heykeli bulunmaktadır. Altın Boynuz: Haliç'in yabancı dillere göre adı. Fransızca "Horn d'or" kelimesinin Türkçe'sidir. 22

İstanbul Sözlüğü

Altın Kapı:

Yedikule'de, kara surlarına bakan yerde bulunan ve Bizans İmparatorlarına ait tören kapısı. Altunizade: Çamlıca-Üsküdar arasındaki bölgede, ticaret gemilerine sahip Altuni Hacı Ali Efendi'nin cami, köşk, çeşme v.s. yaptırması ile adını almasına vesile olmuş bir semt. Altunizade Camisi: Bağlarbaşı-Koşuyolu arasında bulunan ve Dolmabahçe Sarayı Bina Emini Altunizade İsmail Zühtü Paşa (1805-1890)'nın Barok üslubunda yaptırdığı bir cami(1865). Amber Ağa Çeşmesi: Beşiktaş'ta Şair Nedim Caddesi yakının­ da bulunan ve Hazine Ağası Amber Ağa'nın onarttığı bir çeşme (1861). Amcazade Hüseyin Paşa Medresesi: Fatih'te, Saraçhanebaşı semtinde bulunan ve Osmanlı Sadrazamı Amcazade Hüseyin Paşa(l 644-1702)'nın yaptırdığı bir medrese(l697). Şimdi "Türk İn­ şaat Eserleri Müzesi" olarak kullanılmaktadır. Amcazade Hüseyin Paşa Sebili: Fatih'te, Saraçhanebaşı semtinde, Amcazade Medresesi yanında bulunan ve Osmanlı Sadrazamı Amcazade Hüseyin Paşa (1644-1702)'nın yaptırdığı bir sebi1(1697). Amcazade Yalısı: Boğaziçi'nde, Anadolu kıyısında, Kanlıca­ Anadoluhisarı arasında bulunan ve Osmanlı Sadrazamı Amcazade Hüseyin Paşa(1644-1702)'nın yaptırdığı, 2 katlı, 20 odalı, T şeklinde planlı ve ahşap üzerine kalem işi nakış ile süslü olan bir yah(1699). Karlofça Barışı(1699) bu yalıda imzalanmıştır. Harabe halindedir. "Meşrute(satılamayacak) Yalı" adı ile de tanınır. Anadolu Feneri: Boğaziçi'nin kuzeyinde, Karadeniz ağzında, Anadolu yakasında bulunan kıyı köyü ve feneri{1856). Karadeniz'den gelen gemilerin geceleyin Boğaziçi girişini seçmesi güç olduğu için yapılmıştır. Anadolu Hisarı: Boğaziçi'nde, Anadolu yakasında ve kıyısın­ da, Kanlıca-Kandilli arasında bulunan ve adını buradaki kaleden alan semt. Rumelihisarı'ndan 699 m., Galata Köprüsü'nden 11,5 km. uzaklıktadır. Anadolu Hisarı: Boğaziçi'nde, Anadoluhisarı'nda, deniz ile Göksu arasında bulunan ve Osmanlı Sultanı Yıldırım Baye-

23

İstanbul Sözlüğü

zıd(1360-1403)'ın

1395 yılında ileri karakol görevi ile yaptırdığı şato görünümlü bir kaledir. Bu adı Anadolu yakasında oluşu yüzünden almıştır. 65x80 m.lik bir alanı kaplar. Duvarları 2-5 m. kalınlığında olup 3 kulelidir. "Hisar, Güzelcehisar, Yenicehisar" adlarıyla da tanınır. Anadolu Hisarı Namazgahı: Boğaziçi'nde, Toplarönü semtinde, deniz kıyısında bulunan ve açık havada namaz kılmak için yapılan bir namazgah(namaz yeri). 1983 yılında Belediye tarafın­ dan onarılmıştır. Anadolu Hisarı Nişantaşı: Anadoluhisan'nın güney doğusun­ da, Yenimahalle' de, Nişanlı Sokağı'nda bulunan yazıtlı bir sütun. Anadolu: Bak. Küçük Asya. Anadolu Kavağı: Boğaziçi'nin kuzeyinde, Anadolu yakasında, Rumeli Kavağı karşısında bulunan bir kıyı köyü ve kale. Kavaklar arası 927 m., Galata Köprü'süne 23,5 km. uzaklıktadır. Anadolu Kavağı Kalesi: Boğaziçi'nin kuzeyinde, Anadolu yakasında, Rumeli Kavağı karşısında, Anadolu Kavağı'ndaki tepededir. 1350 yılında Venediklilerin Boğaz' m savunması için yaptığı eski bir kale kalıntısıdır. "Ceneviz Kalesi" ve Yaros Burnu'nda olduğu için "Yaros Kalesi" adlarıyla da tanınır. Anadolu Kıyısı: Boğaziçi'nin Anadolu(Asya, Doğu) kıyılan{35 km.). Anadolu Yakası: İstanbul'un Boğaziçi doğusunda(Asya'da) yer alan semtleri. Anbarb: Küçük Çekmece'nin batısında ve Marmara kıyısında yer alan bir semt. Anastasius Surları: İstanbul'un 65 km. batısında, KaradenizMarmara Denizi arasında, Karacaköy-Gümüşpınar-Bekirli-Fener­ Yapağca-Silivri batısı boyunca 45 km. uzanan kara surlarıdır. Bizans İmparatoru I. Anastasius(430-518) tarafından yaptırılmıştır. Bizans döneminde İstanbul'u Bulgar ve Slav akınlarına karşı koruyan surların kalıntıları(507-511)dır. Ankaravi Mehmed Medresesi: İstanbul Belediyesi Sarayı'nın arkasında bulunan ve Osmanlı Şeyhülislamı Ankaravı Mehmed (1619-1687) adına yaptırılan bir medrese(l 707). "Hoşkadem Medresesi" adı ile de tanınır. Şimdi "Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı" olarak kullanılmaktadır.

24

İstanbul Sözlüğü

Anemas Kulesi: Ayvansaray'da, kara surları üzerinde bulunan iki kuleden Haliç yönündeki Bizans kulesi(XI.yüzyıl). Yanında "Angelos Kulesi"

vardır.

Anemas Zindanı: Ayvansaray'da, Eğrikapı yönünde, İvaz Efendi Camisi ile kara surlarının bitişiğinde, Anemas Kulesi altında bulunan zindan. Adını buraya hapsedilen Kandiya Prensi Mişel Anemas'ın adından almıştır.

Angelos Kulesi: Ayvansaray'da, kara surları üzerinde bulunan iki kuleden Edirnekapı yönündeki Bizans kulesi(Xl.yüzyıl). Yanında ''Anemas Kulesi" vardır. Anthusa(Mamôre): İstanbul'un eski bir adı. Antonia: II. yüzyılda Roma İmparatoru Antonius Caracalla(188217)'nın adının İstanbul'a verilmesi. Apollon Heykeli: Bak Çemberlitaş. Arakiyeci Camisi: Bak. Meşeli Mescid. Arap Camisi: Galata'da, Tersane Caddesi'nin Galata Mahkemesi Sokağı'nda, No:16 da bulunan ve İstanbul'u kuşatan Arap Komutanı Müslime' nin yaptırdığı, altındaki tünelden geçilen 4 köşeli minaresi çan kulesi şekilli, ağaç tavanı 22 ağaç sütuna oturan Arap üslubundaki büyük bir cami(715). Mihrabı ve minberi mermerden yapılmıştır. Arap Ahmed Paşa Türbesi: Fındıklı'da, Hatuniye Mescidi yanında bulunan ve Beylerbeyi Arap Ahmed Paşa(öl.1599) ile eşi Perizat Hatun'a ait bir türbe. Mimar Sinan(1490-1588)'ın eseridir. Arasta: Sultanahmed'de, Sultanahmed Camisi arkasında bulunan ve bu caminin bir vakfı(gelir kaynağı) olarak yaptırılan, önü saçaklı bir çarşı(l616). Şimdi "Mozaik Müzesi" olarak kullanıl­ maktadır.

Arif Sanca

Paşa Köşkü: Kadıköy'de,

Moda'da,

5 katlı zarif bir yapıdır. Arif Paşa Yalısı: Bak. Afif Paşa Yalısı. Arkadius Sütunu: Fatih'te, Cerrahpaşa' da,

Fazıl Paşa

Sokağı köşesindedir.

Cerrahpaşa

Cad-

desi, Haseki Kadın Sokağı'nda bulunan ve son Roma İmparatoru 1. Teodosius(34 7-395) 'un Vizigotlara karşı kazandığı zafer için

2)

istanbu/ Sözlüğü

Bizans İmparatoru Arkadius(377-408)'un yaptırdığı bir sütun (403). Şimdi sadece anıtın kaide kısmı bulunmaktadır. Arkeoloji Müzesi: Eminönü'nde, Gülhane'de, Gülhane Parkı ile Topkapı Sarayı arasında, Çinili Köşk' ün karşısında bulunan ve Tophane Müşiri Ahmed Fethi Paşa(1801-1857)'nın kurduğu, arkeolojik eserlerin sergilendiği bir müze( 1846). 1993 yılında ''A.vrupa Konseyi Müze Ödülü" verildi. Arnavud Ahmed Paşa Türbesi: Edirnekapı'da, Edirnekapı İl­ kokulu yanında bulunan ve Osmanlı Sadrazamı Arnavud Ahmed Paşa(öl.1580)'ya ait olan 20 sandukalı bir türbe. Arnavudköy: Boğaziçi'nde, Rumeli yakasında, Bebek-Kuruçeş­ me arasında bulunan bir kıyı semti. Galata Köprüsü'ne 8,5 km. uzaklıktadır. Osmanlı döneminde bir çok Arnavud buraya yerleş­ tirildiği için bu adı almıştır. Çilekleri ile ünlü idi. Arnavudköy Burnu: Bak. Akıntı Burnu. Arzhane: Eminönü'nde, Topkapı Sarayı'nda, 3. kapı arkasında bulunan büyük odanın dış tarafı ve sadrazamdan gelen telhis (yazı), padişahların açıp okuyarak emir verdikleri yer. ''A.slan hane" adı ile de tanınır. Arz Odası: Topkapı Sarayı'nda, Babüssaade(3. kapı)' den 3. Avlu(Enderun)'ya geçer geçmez karşıda yer alan, padişahların 1453-1839 yılları arasında sadece sadrazam, vezir ve yabancı elçileri kabul ettikleri oda. Padişahlara önemli haberler burada arz edildiği için bu adı almıştır. 1856 yılında yanınca onarılmıştır. Mermer ve çinilerle süslüdür. 7,30x9,05 m. boyutundadır. Arzuhal Taşı: Haliç'te, Eyüp-Karaağaç arasındaki küçük biradada bulunan ve Lale devrinde(l 718-1730) Osmanlı Padişahı III. Ahmed{1673-l 736)'in huzuruna halkın kayıkla gelip dilekçelerini bıraktıkları taş. Şimdi yerinde yoktur. Asaf Paşa Yalısı: Boğaziçi'nde, Anadolu kıyısında, Kanlıca'da bulunan bir yalı(XIX.yüzyıl). "7-8 Hasan Paşa Yalısı" adı ile de tanınır.

Asariye Camisi: Beşiktaş'ta, Çırağan bölgesinde, Müvezzi Caddesi yanında bulunan ve Osmanlı Sultanı il.Mahmud( 17851839)' un yaptırdığı sanılan bir cami(XIX.yüzyıl ilk yarısı). Ampir üslubunda işlemeleri ve dairesel planı ile özelliği vardır.

26

İstanbul Sözlüğü

Asitane: İstanbul' a Osmanlılar tarafından verilen adlardan biri. "Devletin eşiği" anlamına gelmektedir. Asitanei Aliyye: İstanbul' a Osmanlılar tarafından verilen adlardan biri. "Devletin yüksek eşiği" anlamına gelmektedir. Asitanei Saadet: İstanbul'a Osmanlılar tarafından verilen adlardan biri. "Devletin mutlu eşiği" anlamına gelmektedir. Asitanei Saltanat: İstanbul'a Osmanlılar tarafından verilen adlardan biri. "Devletin saltanat eşiği" anlamına gelmektedir. Asitanei Devleti Aliyyei Osmaniye: İstanbul' a Osmanlılar tarafından verilen adlardan biri. "Osmanlı Devleti'nin yüksek eşiği" anlamına gelmektedir. Askeri Müze: Harbiye'de, Orduevi yanında bulunan ve Tophane Müşiri Ahmed Fethi Paşa(l801-1857)'nın kurduğu ve Türk Silahlı Kuwetleri'nin 800 yıllık tarihini yansıtan eserlerin sergilendiği bir müze(l846). İçinde "Kültür Merkezi" de bulunmaktadır. 1955 yılından beri bugünkü yeni müzesindedir. Askeri Rüştiye: Eminönü'nde, Alemdar'da, Alay Köşkü karşısında bulunan ve ''Askeri Rüştiye"(ortaokul) olarak yapılan, uzun süre ''Adli Tıp Kurumu" olarak kullanılmış olan, şimdi "Çocuk Mahkemesi" olarak kullanılmakta olan iki katlı bir bina (XIX.yüzyıl ikinci yansı). Askeri Rüştiye: Beşiktaş'ta, Çırağan Caddesi'nde bulunan ve ''Askeri Rüştiye"(Ortaokul) olarak yapılan, şimdi "Beşiktaş Belediyesi" olarak kullanılmakta olan 2 katlı bir bina(XIX.yüzyıl ikinci yarısı).

Aslanhane: Bak. Arzhane. Aslanhane: Eminönü'nde, Topkapı Sarayı'nda, yırtıcı hayvanların bulunduğu yer. Aslanlı Yalı: Bak. Said Halim Paşa Yalısı. Asmaaltı: Eminönü'nde, Mısır Çarşısı-Nalburlar Çarşısı arasın~ da bulunan bir çarşı. Aspar Su Haznesi: Bak. Çukur Bostan. Astanbulin(İstanbulin): İstanbul'a verilen adlardan biri. Astarcı Hanı: Eminönü'nde, Bazeyıd'da, Kapalı Çarşı'nın kuzeyinde, Yağlıkçılar Caddesi'nde bulunan eski bir han.

27

İstanbul Sözlüğü

Aşık Paşa

Camisi: Fatih'te, Cibali yakınında, Şair Baki Sokağı'nda bulunan ve Tarihçi Derviş Ahmed Aşıkl(1400-1478)'nin dedesi Halk Şairi Aşık Paşa'1272-1333) için yaptırdığı küçük bir cami(l464). Aşık Paşa Türbesi: Fatih'te, Cibali yakınında, Şair Baki Sokağı'nda, Aşık Paşa Camisi bahçesinde bulunan ve Tarihçi Derviş Ahmed Aşık1(1400-1478)'e ait olan bir türbe. Aşir Efendi Kütüphanesi: Eminönü'nde, Sultanhamamı'nda, Aşir Efendi Caddesi köşesinde bulunan ve Şeyhülislam Mustafa Aşir(l 729-1804)'in kurduğu kütüphane. Kitapları Süleymaniye Kütüphanesi'ne verilmiştir. Aşiyan Mezarlığı: Boğaziçi'nde, Rumeli kıyısında, Rumeli Hisarı bitişiğinde bulunan bir mezarlık. "Rumeli hisarı Mezarlığı" adı ile de tanınır. Eski adı "Kayalar Mezarlığı" idi. Aşiyan Müzesi: Boğaziçi'nde, Rumelihisarı'nda, mezarlık karşısında, Aşiyan yokuşunda bulunan ve Şair Tevfik Fikret(18671915)'e ait Aşiyan(Yuva) adlı evinde "Edebiyatı Cedideciler" (Yeni Edebiyatçılar) adına kurulan bir müze(l945). "Edebiyatı Cedide Müzesi" adı ile de tanınır. Ataköy: Bakırköy' de, Zuhuratbaba, Zeytinlik ve Kartaltepe mahalleleri arasında bulunan bir semt. Sirkeci'ye 13 km. uzaklıktadır. Atatürk Anıtı: Sarayburnu'nda, deniz kıyısında bulunan Atatürk anıtı. Avusturyalı Heykeltıraş Krippel( 1883-1945) 'in eseridir (1926). İlk Atatürk anıtıdır. Atatürk Hava Limanı: Bakırköy'de, Yeşilyurt-Basınköy arasın­ da uzanan bir hava limanı. Galata Köprüsü'ne 25 km. uzaklık­ tadır.

Atatürk İnkılabı Müzesi: Şişli'de, Halaskar Gazi Caddesi'nde No:250'de bulunan ve Atatürk(1881-1938)'ün 19 Mayıs 1919 tarihinden önce oturduğu 3 katlı bir evde Atatürk'e ait eşyaların bulunduğu bir müze(1942). Atatürk Köprüsü: Haliç üzerinde, Unkapanı-Azapkapı arasında uzanan bir köprü(1939). "Unkapanı Köprüsü" adı ile de tanınır. Fransızlar tarafından 1 585 665 TL.na yapılmıştır. Atatürk Kültür Merkezi: Taksim'de, Meydan'da yükselen

28

İstanbul Sözlüğü

kültür merkezi(l969). 1970 yılında yanınca onarımı 8 yıl sürdükten sonra 1978 yılında hizmete tekrar girdi. 1300 kişilik salonu, konser salonları, sergi ve sinema salonları vardır. Atatürk Kütüphanesi: Taksim'de, Gezi Parkı'nın Boğaziçi'ne bakan yamacında bulunan ve iş adamı Vehbi Koç(1901-1996)'un yaptırdığı modern binaya bu ad ile Bayezıd Medresesi'nden taşınan eski Belediye Kütüphanesi(l981). Atatürk Ormanı: Bakırköy'de, Florya'da bulunan güzel bir gezi ve piknik yeri. Atıf Efendi Kütüphanesi: Fatih'te, Vefa semtinde, Vefa Caddesi'nde No:44'te bulunan ve Maliyeci Şair Mustafa Atıf Efendi (öl.l 742)'nin yaptırdığı bir kütüphane(l 741). 26 bin kitabı vardır. Köprülü Kütüphanesi'nden sonra eskilikte ikinci kütüphanedir. Atik Ali: Fatih'te, Karagümrük'te, Zincirlikuyu(Atik Ali Paşa) Camisi'nin çevresindeki semt. Atik Ali Paşa Camisi: Divanyolu'nda, Çemberlitaş karşısında bulunan ve Osmanlı Sadrazamı Hadım Atik Ali Paşa(öl.151 l)'nın yaptırdığı bir cami(1496). Mihrap ve minberi beyaz mermerden yapılmıştır. Bursa camileri üslubundan klasik Osmanlı üslubuna geçişin güzel bir örneğidir. Eski adı "Sedefçiler Camisi" idi. Atik Ali Paşa Camisi: Bak. Zincirlikuyu Camisi. Atik Ali Paşa Medresesi: Oivanyolu'nda, Atik Ali Paşa Camisi yanında bulunan ve Osmanlı Sadrazamı Hadım Atik; Ali Paşa (öl.151l)'nın yaptırdığı bir medrese(1496). Atik İbrahim Paşa Camisi: Bayezıd'da, Mercan Yokuşu'nda, Uzun Çarşı Caddesi'nde bulunan ve Osmanlı Sadrazamı Çandarlı İbrahim Paşa(1429-1499)'nm yaptırdığı küçük bir cami(1477). "İbrahim Paşa Camisi" adı ile de tanınır. Atik Mustafa Paşa Camisi: Bak. Koca Mustafa Paşa Camisi.(1) Atik Mustafa Paşa Camisi: Bak. Koca Mustafa Paşa Camisi.(2) Atik Valde Sultan Camisi: Bak. Eski Valde Sultan Camisi. Atik Valide Sultan Çeşmesi: Bak. Eski Valide Sultan Çeşmesi. Atik Valide Sultan Medresesi: Bak. Eski Valide Sultan Medresesi.

29

İstanbul Sözlüğü

Atike Sultan

Çeşmesi: Salacak-Doğancılar arasında

bulunan ve Osmanlı Sultam III. Ahmed kızı Atike Sultan(l 713-1738) tarafından yaptırılan bir çeşme. Atlama Taşı: Eminönü'nde, Unkapanı-Küçükpazar arasında uzanan bir semt. Eskiden yağmurlu günlerde suların yayıldığı yollarda geçilirken taş koyup geçebilmekten bu adı almıştır. Atlamataşı Camisi: Unkapanı'nda, Atlamataşı Caddesi'nde bulunan ve Attar Hacı Halil'in yaptırdığı bir cami. At Meydanı: Eminönü'nde, Sultanahmed'de, Sultanahmed Camisi önünde bulunan ve Osmanlıların bu adı verdikleri bir meydan. Roma ve Bizanslılar zamanında ise araba koşuları ile at oyunlarının yapıldığı alan idi. Bu nedenle Sultanahmed Camisi ile Dikilitaşlar'ın yer aldığı bu meydan "Hipodrom" adı ile de tanınırdı.

Pazarı: Fatih'te, Mıhçılar Caddesi-Mutaflar Sokağı arasında bulunan meydan. Adını, Osmanlı Sultanı Fatih Mehmed{l4321481) zamanında ''A.t Pazarı" olarak kullanılmasından almıştır. Atlı Köşk: Boğaziçi'nde, Emirgan'da, İstinye Caddesi No:22'de bulunan ve iş adamı Sakıp Sabancı(1933-2004)'ya ait deniz kı­ yısında olan bir köşk(1947) ve Resim-Hat Sanatları Müzesi. Bahçesinde bulunan at heykeli sebebiyle "Atlı Köşk" adı ile tanınır. Bronz at heykeli 1864 yılında Paris'te Louis Danmas tarafından yapılmıştır. Heykel 195 7 yılında bu köşke gelmiştir. Avcıbey Çeşmesi: Eğrikapı'da, sur içinde bulunan kitabesiz bir çeşme. Sivri kemerlidir. Avcdar: Batı İstanbul'da, Bakırköy'ün batısında, Marmara Denizi'nin kıyısında bulunan bir ilçe(1991). Avcılar, Anbarlı ve Firuzköy bu ilçe içinde kalır. Sirkeci'ye 15 km. uzaklıktadır. Avrat Pazarı: Fatih'te, Cerrahpaşa-Kocamustafapaşa semtleri arasında bulunan ve adını Bizans döneminden XIX. yüzyıla kadar burasının kadınlar pazarı oluşundan alan semt. Aya İrini: Eminönü'nde, Ayasofya Camisi-Topkapı Sarayı arasında, Topkapı Sarayı'nın 1. Avlusu'nda bulunan ve Bizans İm­ paratoru I. Justinianus(485-565)'un yaptırdığı bir kilise(537). Camiye çevrilmemiştir. 1846-1940 yıllan arasında ''Askeri Müze"

At

30

İstanbul Sözlüğü

olarak kullanılmıştır. Şimdi konser ve tiyatro için kullanılmaktadır. 1946 yılında Türkiye müzelerinin 100. yılı anısına ''Aya İrini Madalyası" çıkarılmıştır.

Haliç'te, Cibali-Fener arasında bulunan bir semt. Adını burada bulunan sur kapısından almıştır. Aya Kapı: Haliç'te, Fener' de, Gül Camisi önünde bulunan Haliç surlarının bir kapısı. İstanbul'un alınışı sırasında Aydede'nin burada şehit düşmesinden bu adı almıştır. Eski ve Yeni Ayakapı olarak iki tanedir. Ayakapı Hamamı: Haliç'te, Ayakapı Semti'nde, Miralay Nazım Bey Caddesi'nde bulunan ve Osmanlı Sultanı III. Murad(15461595)'ın, annesi Nurbanu Sultan(öl.1583) için Mimar Sinan {1490-1588}'a yaptırdığı eski bir hamam. Şimdi kereste deposudur. Ayakapı Mesciti: Haliç'te, Ayakapı Semti'nde, Ayakapı bitişiğinde bulunan ve eski İstanbul evlerine benzeyen küçük bir mescit. Mezarı burada bulunan Sekbanbaşı'nın adından "Sekbanbaşı Abdurrahman Ağa Mescidi" adı ile de tanınır. Ahşap ya-

Aya

Kapı:

pıdadır.

Ayas Mehmed Paşa Türbesi: Eyüp'te, Eyüp Sultan Camisi minaresi yanında bulunan ve Osmanlı Sadrazamı Ayas Mehmed Paşa(1482-1539)'ya ait olan tek sandukalı etrafı açık bir türbe. Mimar Sinan(1490-1588)'ın ilk eseridir. Ayaspaşa: Taksim'de, Gümüşsuyu Semti'nin güneyinde bulunan bir semt. Adını, burada bulunan Ayaspaşa Camisi'inden almıştır.

Ayaspaşa

Camisi: Taksim'de, Gümüşsuyu Caddesi yakınında bulunan küçük bir cami. Osmanlı Sadrazamı Ayas Mehmed Paşa (1482-1539) tarafından yaptırılmıştır. Ayasofya Camisi: Sultanahmed' de, Sultanahmed Camisi ile Topkapı Sarayı arasında bulunan ve Bizans İmparatoru I. Justinianus( 492-565) 'un adını kendisi vererek 361 milyon altına yaptırdığı, Bizans' m en büyük, zengin, ünlü, güzel eseri. Duvarları ve mihrabı çini(mozaik) süslemeli, 107 sütunlu, 70x81 m. boyutunda, kubbesinin çapı 31,00 m. ve yüksekliği 55,60 m. olan "Hagia

31

İstanbul Sözlüğü

Sophia"(Kutsal Hikmet) adlı en büyük kilise(537). Osmanlı Sultanı Fatih Mehmed(1432-148l)'in çevirttiği, 50,30 m. yüksekliğinde 4 minareli çok büyük bir cami(1453). Mimarları Tralles (Aydın)'li Antonios ve Miletos'lu İsidor'dur. Fatih Mehmed İstan­ bul'u alınca ilk Cuma namazını burada kılmıştır. 1847-1849 yıl­ lan arasında İsviçreli Mimar Gaspare Fossati(l809-1883) tarafın­ dan onarıldı. 1910-1932 arası Türkiye haritaları başlangıç meridyeni Ayasofya aleminden geçiyordu. 916 yıl kilise, 482 yıl cami olarak kullanıldıktan sonra Atatürk'ün emri ile açılan bir müze oldu(1935). Dünya'nın 8. harikası kabul edilmiştir. Ayasofya Çeşmesi: Bak. Üçyüzlü Çeşme. Ayasofya Hamamı: Bak. Haseki Hamamı. Ayasofya Kütüphanesi: Ayasofya Camisi yanında, ön bahçede bulunan ve Osmanlı Sultanı I. Mahmud(l696-1754) tarafın­ dan yaptırılan, duvarları çinilerle kaplı olan bir kütüphane{l 736). Şimdi kitapları Süleymaniye Kütüphanesi'ndedir. "!. Mahmud Kütüphanesi" adı ile de tanınır. Ayasofya Muvakkithanesi: Eminönü'nde, Ayasofya Camisi ön bahçesinde bulunan ve namaz vaktinin ayarlandığı bir bina (1849). İsviçreli Mimar Gaspare Fossati(l809-1883) tarafından onarıl­ mıştır. "Namaz Vakit Evi" anlamına gelmektedir. Ayasofya Müzesi: Bak. Ayasofya Camisi. Ayasofya Sebili: Ayasofya Camisi önünde, türbelerin sağ köşe­ sinde bulunan bir sebil(XVII. yüzyıl). Osmanlı Sultanı İbrahim (1616-1648) tarafından yaptırıldığı için "İbrahim Sebili" adı ile de tanınır. Ayasofya Türbeleri: Ayasofya Camisi önünde bulunan 5 türbe. Bak. İbrahim, III.Mehmed, III. Murad, II. Selim, Şehzadeler türbeleri. Ayastefanos: Yeşilköy'ün 1925 yılına kadar kullanılmış olan eski adı. Adı, Ruslarla 3 Mart 1878 tarihinde imzalanan anlaşma­ ya da verilmişti. Ruslar bu zaferinde anıt dikmişlerdi. Yeşilköy' deki bu anıt I. Dünya Savaşı başında yıktırıldı(14 Kasım 1914). Ayazağa: Şişli'de, Levent'in kuzeyinde, Maslak'ın batısında bulunan bir semt. "Haznedar" adı ile de tanınır.

32

İstanbul Sözlüğü

Ayazağa Kasırları: Şişli'de,

Levent yakınında, Ayazağa semtinde, 100 m. ara ile bulunan ve Ayazağa(Haznedar) Çiftliği'nin yerine Osmanlı Sultanı Abdülaziz(1830-1876)'in Mimar Serkis Balyan(1835-1899}' a yaptırdığı, tavan ve duvarlarında ağaç süslemeli, 100 m. boyunda havuzlu; biri 2, diğeri 3 katlı olan 2 kasır. "Çinili Av Köşkü" ve "Havuz Köşkü" adlan ile de tanınır. Ayazma Camisi: Üsküdar'da, Kız Kulesi'nin karşısında, her taraftan görülebilen bir tepe üzerinde bulunan ve Osmanlı Sultanı III. Mustafa(l 717-1774)'nın annesi Mihrişah Sultan(öl.1733) ile kardeşi Şehzade Süleyman(l 710-1732)'ın anıları için Mimar Mehmed Tahir Ağa'ya Barok üslubunda 506 bin altına yaptırdığı, minberi oymalı renkli, mermerden ve mihrabın içi kırmızı somakiden süslemeli, tabanı mermerle döşeli olan bir Selatin camisi (1760). Ayazma Çeşmesi: Üsküdar'da, Ayazma Camisi yanında bulunan ve Osmanlı Sultanı III. Mustafa(l 717-1774)'nın yaptırdığı bir çeşme(l 760). "Mustafa III Çeşmesi" adı ile de tanınır. Ayazma Kapısı: Silivri'ye giden kapının oluşu yüzünden "Silivrikapı ", Balıklı Ayazma(Kutsal Su) sebebiyle bu adı taşıyan İstan­ bul kara surlarının batıya bakan bir kapısı. "Silivrikapı" adı ile de tanınır. Mevlana Kapı-Belgrad Kapı arasında bulunmaktadır. Aynalı Kavak Kasrı: Kasımpaşa-Hasköy arasında, Haliç kıyı­ sında Aynalıkavak Caddesi'nde bulunan ve Osmanh Sultanı III. Ahmed(1673-l 736)'in yaptırdığı, içi süslemeli, üç katlı bir kasır (1719). Venedikliler'in Osmanlı Sultanı III. Ahmed'e Pasarofça Barışı'nda(l 718) armağan ettikleri kavak ağacı boyundaki süslü duvar aynaları yüzünden bu adı almıştır. "Tersane Sarayı" ve "Hasbahçe Köşkü" adları ile de tanınır. Aynalıkavak Barışı{l 779) ve Yaş Barışı {1792)'nı Osmanlı Sultanı III. Selim (1761-1808)'in imza etmesi bu kasırda olmuştur. Mimar Karabet Balyan(18001866) tarafından onarılmıştır(1850). Ayni Ali Baba Tekkesi: Kasımpaşa İskelesi-Azapkapı arasında bulunan ve Rufai dervişlerinin toplantı yeri olarak kullandığı 3 katlı ahşap bina. "Çürüklük Tekkesi" adı ile de tanınır. Ayrılık Çeşmesi: Kadıköy'de, İbrahim Ağa Mahallesi'nde,

33

İstanbul Sözlüğü

bulunan ve saçaklı işlemeli olan bir çeşme(l 741). Babüssaade Ağası Gazanfer Ağa tarafından yaptırılmıştır. Eskiden Hacca ve savaşa gidenlerin namaz kılınarak buradan uğurlandığı bir yer olduğundan bu ad ile tanınır. 1924 Carfour

Çarşısı karşısında

yılında onarılmıştır. Ayşe Hanım Çeşmesi: Kanlıca'da

bulunan ve süslemeli merolan bir çeşme(l 727). "Mescit Çeşmesi" adı ile

merden yapılmış de tanınır. Ayşe Hatun Çeşmesi: Üsküdar' da, Karacaahmet Mezarlığı duvarına bitişik olan bir çeşme(l 794). Ayşe Hatun Namazgahı: Selimiye' de, Çiçekçi durağında, Harem İskelesi Caddesi'ne sapan sokağın başında bulunan ve Ayşe Hatun'un yaptırdığı kitabeli bir namazgah(l 770). Ayşe Sultan Çeşmesi: Üsküdar' da İmrahor Camisi karşısında bulunan ve Ayşe Sultan tarafından yaptırılan bir çeşme(1695). Ayşe Sultan Sarayı: Bak. Rüstem Paşa Sarayı. Ayvad Bendi: Sarıyer'in batısında, Belgrad ormanında, Ayvad deresi üzerinde bulunan ve Osmanlı Sultanı III. Mustafa(l 7171774) 'nın yaptırdığı bir su bendi(l 766). Bendin yüksekliği 12,57 m., uzunluğu 55,20 m., denizden yüksekliği 102 m.dir. "Mustafa lll Bendi" adı ile de tanınır. Ayvansaray: Haliç'te, kara surlarının başladığı yerde, köprü ayağı yanında bulunan ve adını, burada eskiden bulunan Ayvan Sarayı(Büyükler Sarayı)'ndan alan sur kapısı ve semt. Ayvansaray Mescidi: Bak. Korucu Mehmed Mescidi. Azabkapı: Kasımpaşa-Galata arasında, Atatürk Köprüsü yanın­ da bulunan ve Galata surlarının Haliç'teki bir kapısı ve semt. Tersane yanındaki Azablar kışlasının adı ile tanınır. Azabkapı Camisi: Haliç kıyısında, Azabkapı'da, Atatürk Köprüsü'nün kuzey ayağı yanında bulunan ve Osmanlı Sadrazamı Sokollu Mehmed Paşa(l506-1579)'nın Mimar Sinan(14901588ra yaptırdığı, mihrap ve minber~ nı.·•tiflerle işlemeli mermerden, duvarları çini süslemeli olan büyük bir cami(l577). "Sokollu Camisi" adı ile de tanınır. Bir orta kubbeyi 8 yarım kubbe çevirir. Azabkapı Çeşmesi: Haliç'in kuzey kıyısında, Azabkapı'da,

34

istanbu/ Sözlüğü

Azapkapı

Camisi önünde bulunan ve Osmanlı Sultam II. Mustafa (1664-1704}'nın eşi Saliha Sultan(öl.1739)'ın Rokoko üslubunda yaptırdığı, mermer nakış süslemeli olan büyük bir meydan çeşmesi(l 733). "Saliha Sultan Çeşmesi" adı ile de tanınır. Azabkapı Hamamı: Bak. Yeşil Direk Hamamı. Azabkapı Sebili: Bak. Saliha Sultan Sebili. Azad Yokuşu: Üsküdar' da, İmrahor Semti'nin yokuşlu bir sokağı. Azadlı Baruthanesi: Küçük Çekmece gölünün 4 km. kuzey doğusunda bulunan Baruthane(l 795-1835) kalıntıları. Azaryan Yalısı: Boğaziçi'nde, Rumeli kıyısında, Büyükdere'de bulunan bir yalı. Restore edilerek 1980 yılında iş adamı Vehbi Koç(1901-1996) tarafından ölen eşi için "Sadberk Hanım Müzesi" olarak açılmıştır. Aziz Mahmud Hüdai Camisi: Üsküdar' da, Hüdai Sokağı'nda, Aziz Mahmud Hüdai Türbesi bitişiğinde bulunan küçük bir cami (1598). Aziz Mahmud Hüdai Sebili: Bak. Hüdai Sebili. Aziz Mahmud Hüdai Türbesi: Üsküdar'da, Hüdai Sokağı'n­ da, Aziz Mahmud Hüdai Camisi yanında bulunan ve Celvetiye Tarikatı kurucusu Şeyh Aziz Mahmud Hüdai(1541-1628} ile çocuklarına ait olan 11 sandukalı büyük bir türbe. Aziziye Karakolu: Bak. Süslü Karakolu.

35

Baba Cafer Türbesi: Eminönü'nde, Rüstem Paşa Camisi karşı­ sında,

Haliç kıyısında, Baba Cafer Zindanı bitişiğinde bulunan ve Arap elçisi Baba Cafer' e ait olan 2 sandukalı bir türbe{IX. yüzyıl). Baba Cafer Zindanı: Eminönü'nde, Haliç kıyısında, Rüstem Paşa Camisi karşısında bulunan zindan(hapishane). Bu zindanda ölen Arap elçisi Baba Cafer'in adı ile tanınır. Baba-Oğul Çeşmesi: Kadıköy'de, Acıbadem'de, Esadpaşa

So-

kağında

bulunan ve Kızlar Ağası Tayfur Ağa ile evladlığı Başmu­ sahip Besim Ağa'nın yaptırdığı bir çeşme{l841). Babıali: Eminönü'nde, Alemdar ve Alay Köşkü caddelerinin kesiştiği yerde ve Alay Köşkü karşısında bulunan, yazılarla süslü bir kapı(1843). "Yüksek Kapı" anlamına gelmektedir. Sadrazamlık binasının kapısı idi. "Paşa Kapısı" adı ile de tanınır. Osmanlı Sultam IL Mahmud(l 785-1839) tarafından yaptırtlmıştır. Babıali: Eminönü'nde, Babıali Caddesi ile Alay Köşkü arasında bulunan Sadaret(1654-1922) binası ve semt. Şimdi Valilik binasıdır. Adını Yüksek Kapı(Sadaret, Sadrazamlık)'dan almıştır. Babıali Mescidi: Bak. Nallı Mescid. Babı Hümayun: Eminönü'nde, Ayasofya Camisi arkasında, IH. Ahmed Çeşmesi karşısında bulunan ve Topkapı Sarayı'nın yazı­ larla süslü ilk büyük kapısı(1478). "Saltanat Kapısı" adı ile de tanınır. Babı Mevta: Eminönü'nde, Topkapı Sarayı'nın 2. bahçesinin sol tarafında, Beşir Ağa Camisi önündeki kapı. Sarayda ölenlerin cenazeleri bu kapıdan çıkarılırdı. "Ölü Kapısı" anlamını taşır.

37

İstanbul Sözlüğü

Babüssaade Kapısı: Bak. Akağalar Kapısı. Babüsselam: Eminönü'nde, Topkapı Sarayı'nda 1. ve 2. bahçeler(avlular) arasında bulunan ve Osmanlı Sultanı Fatih Mehmed(1432-148l)'in yaptırdığı tuğralı 2. kapı. "Orta Kapı" adı ile ' de tanınır. Topkapı Sarayı' na giriş kapısıdır. Sadece Padişahlar bu kapıdan atla geçerlerdi. "Selam Kapısı" anlamına gelmektedir. Bağcılar: Batı İstanbul'da, Bakırköy'ün batısında bulunan ve Yeşilbağ, Mahmud Bey, Kirazlı, Güneşli bölgelerini içine alan bir ilçe(1991). Bağdat Köşkü: Eminönü'nde, Topkapı Sarayı'nda, son(4.) bahçesinde, Marmara Denizi'ne bakan en güzel manzaralı yerde, Revan Köşkü ile karşı karşıya bulunan ve Osmanlı Sultam IV Murad(1612-1640)'ın Başmimar Hasan Ağa'ya Bağdat'm alını­ şmm(1638) bir anısı olarak yaptırdığı, kapı ve pencere kanatları fil dişi ve sedef kakma motifli, altlı üstlü 32 adet renkli camlarla süslü pencereli, kubbe içi altın nakışlı, iç duvarları kubbesine kadar mermer ve çinilerle süslemeli olan sekizgen şekilli bir köşk (1638). Bağlarbaşı: Üsküdar-Çamlıca arasında; Kısıklı, Selamsız ve Nuh Kuyusu Caddesi arasında uzanan semt. Bu bölgede uzun asırlar boyunca bağlar ve bahçeler bulunduğu için adı "Bağlarbaşı" olmuştur.

Bahai Körfezi:

Boğaziçi'nde Kanlıca

Körfezi'nin XVIII.-XIX. yüzyıllar arasındaki eski adı. Adını buradaki Osmanlı şeyhülislamı Mehmed Bahai(l595-1654)'nin atalarından kalmış arazisinden almıştır.

Bahariye:Eyüp'te, Bostan İskelesi-Silahtarağa semtleri arasında bulunan bir semt. Bahariye: Kadıköy' de, Altıyol-Küçük Moda arasında bulunan bir semt. Bahariye Köşkü: Eyüp'te, Eyüp-Silahtarağa arasında, Haliç kı­ yısında bulunan ve padişahların uğrak yeri olan bir köşk. Osmanlı Sultanı II. Mahmud(l 785-1839) zamanında yıktırılarak yerine İplikhane yaptırılmıştı. Bahariye Mevlevihanesi: Eyüp'te, Bahariye' de bulunan bir

İstanbul Sözlüğü

mevlevihane(l877). Beşiktaş Mevlevihanesi' nin taşınmış yeridir. 1925 yılında kapatılmıştır. Bahçe Kapı: Eminönü'nde, Eminönü-Sirkeci arasında bulunan bir semt ve demiryolu yapımında yıktırılan sur kapısı. Eski adı "Tersane Kapısı" ve "Güzel Kapı"dır. Haliç'i kapayan Bizans zincirinin bir ucu bu kapının kulesine bağlı ,idi. Bahçeköy: Sarıyer' in 7 km. kuzey batısında bulunan ve su bentlerinin bulunduğu köy. Bahçeköy Su Bendi: Bak. Mahmud I Bendi. Bahçeköy Su Kemeri: Büyükdere'de, Bahçeköy'ün 1 km. güneyinde bulunan ve Osmanlı Sultanı L Mahmud(1696-l 754)'un yaptırdığı 400 m. uzunluğundaki bir su kemeri(l 731). Bahçeköy(Taksim) Suları: İstanbul'un kuzey batısında, Bahçeköy' de bulunan suları taşıyan su şebekesindeki bend ve kemerler. Osmanlı eseridir. Bahçeköy Su Şebekesi: Bak. Taksim Su Şebekesi. Bahçelievler: Batı İstanbul'da, Bakırköy-Zeytinburnu kuzeyinde bulunan bir ilçe(1991). Bahçelievler: Çengelköy'de, Çengelköy-Kuleli semtleri doğu­ sunda bulunan bir semt. Bahçıvan Başı Köşkü: Beşiktaş'ta, Yıldız Sarayı bahçesinde yapılmış olan eski bir köşk. Bahri Siyah: Karadeniz'in Osmanlı haritalarında kullanılan eski adı. Arapça'da "Bahr''.(deniz), Farsça'l!la "Sefid"(kara) anlamına gelmektedir. Bahriye Nezal'eti: Kasımpaşa'da, HaHç'in kuzey kıyısında bulunan ve Osmanlı Sultam Abdülaziz{l830-1876) zamanında 7 bin kazık üzerindeki dolgu alanında yapılan Bahriye Nezareti(Deniz Bakanlığı) binası. Bu gün "Kuzey Deniz Saha Komutanlığı" olarak kullanılmaktadır. İki katlıdır. Bahriyeli Sedat Yalısı: Anadolu Hisarı'nda, deniz kıyısında bulunan ve Bahriyeli Sedat'ın yaptırdığı iki katlı bir yalı. "Manolyalı Yalı" adı ile de tanınır. Bakırköy: İstanbul'un batısında, Marmara Denizi kıyısında bulunan bir ilçe(1926). Eski adı Maknköy(Büyükköy) idi. Sirkeci'ye 12 km. uzaklıktadır.

39

İstanbul Sözlüğü

BakkaJköy: İçerenköy'ün kuzeyinde, Küçük Bakkalköy, Yakacık ile Samandıra arasında Büyük Bakkalköy adını taşıyan köy. Bala Camisi: Silivrikapı' da bulunan eski bir cami. Bala Tekkesi Sebili: Silivrikapı'da, Bala Camisi karşısında bulunan ve Osmanlı Sultanı Abdülmecid(1823-1861)'in eşi Perestu Kadın (öl. 1904) 'ın yaptırdığı bir sebil( 1891). Balaban Ağa Mescidi: Eminönü'nde, Şehzadebaşı'nda bulunan bir mescit. 1932 yılında yıktırılmıştır. Balaban İskelesi: Üsküdar' da, Şemsipaşa kıyısında eskiden getirilen odun ve kömürün boşalttldığı iskele. Şimdi yerinde yoktur. Balat: Fatih'te, Haliç kıyısında, Fener-Ayvansaray arasında bulunan semt. İstanbul'un alınışında leventlerin girdiği sur kapısı. Burası Osmanlı döneminde esir mahallesi olarak kullanılmıştır. Balat İskelesi Mescidi: Balat'ta, Karabaş Mahallesi'nde bulunan ve Yusuf Embarl'nin yaptırdığı mescit (1766). Balıkhane Kapısı: Eminönü'nde, Sarayburnu-Ahırkapı Feneri arasında, Ahırkapı Feneri yanında bulunan ve İstanbul surlarının Marmara Denizi'ne açılan kapısı. Bizanslılar ''Agios-Lazaros Kapısı" derlerdi. Balıkpazan: Eminönü'nde, Mısır Çarşısı-Haliç arasında uzanan çarşı ve sur kapısı. 1958 yılında açılan yol için kapatılmıştır. Şimdi yerinde Unkapanı'na giden cadde ile köprü ayağı bulunmaktadır. Balık Pazarı Kapısı: Karaköy'de, Galata surlarının Haliç'teki kapısı. Şimdi yerinde yoktur. Bahkh Ayazması: Yedikule dışında, Silivrikapı' dan 200 m. uzaklıkta bulunan ayazma(hayat kazandıran su kaynağı). Bizans İmparatoru I. Leon Flavius( öl.474) tarafından yaptırılmıştır. Adı­ nı, balıkların suyun içinde bulunması yüzünden almıştır. Bali Paşa Camisi: Fatih'te, Akdeniz Caddesi yakınında bulunan ve Osmanlı Sultanı II. Bayezıd(l447-1512)'ın kızı Hüma Hatun(öl.1504) tarafından eşi Sadrazam Bali Paşa(öl.1494) için yaptırdığı bir cami(1504). Balkapanı Hanı: Eminönü'nde, Tahtakale'de bulunan ve Bizans Hanı temelleri üzerine yapılmış olan 2 katlı binanın dört yönde çevirdiği avlusu bulunan bir Osmanlı hanı(XVI. yüzyıl).

40

İstanbul Sözlüğü

Balmumcu: Beşiktaş'ta, Barbaros Bulvarı-Dikilitaş Mahallesi arasında bulunan bir semt. Balta Burnu: Boğaziçi' nde, Rumeli kıyısında ve Balta Limanı semtinde bulunan bir burun. Balta Limanı: Boğaziçi'nde, Rumeli kıyısında, Boyacıköy-Balta Burnu arasında uzanan ve adını İstanbul'un alınışında kalyonları­ na üs yapan Kaptanıderya Baltaoğlu Süleyman(öl.1453)'dan alan semt ve liman. Burada İngiltere(1838), Belçika(1839,1840) ve Rusya(l846, 1849) ile Mustafa Reşid Paşa Sahil Sarayı'nda ticaret anlaşmaları yapmıştır. Balta Limanı Camisi: Boğaziçi'nin Rumeli kıyısında, Balta Limanı'nda, Balta Limanı Deresi'nin sol kıyısında bulunan ve eski bir caminin yerine Zahire Nazın Arifin yaptırdığı bir cami (1827). 1953 yılında onarılmıştır. Balta Limanı Sahil Sarayı: Boğaziçi'nin Rumeli kıyısında, Balta Umanı'nda bulunan, renkli mermer ve tavanları nakışlı olan güzel bir sahil saray. Sıra ile Sadrazam Mustafa Reşid Paşa (18001858), Sadrazam Damat Ferid Paşa(1853-1923); Balıkçılık Enstitüsü, Harem kısmı "Kemik Hastahanesi"(1944). Selamlık kısmı "İstanbul Üniversitesi" olarak kullanılmıştır. Balta Limanı Sarnıcı: Boğaziçi'nin Rumeli yakasında, Balta Limanı'nın batı sırtlarında, Boyacıköy'ün Hakkak Yümnü Sokağı'nda, kayalar üzerinde, binaların bodrum katlarında bulunan bir Bizans su sarnıcı(VL yüzyıl sonu). 20x40 m. boyutunda ve 5 m. derinliğindedir. Bamya Anıta: Eminönü'nde, Topkapı Sarayı'nın Marmara Denizi yönündeki yamacında bulunan ve Bamyacı Ocağı ndan olan Osmanlı Padişahı IL Mahmud(l 785-1839)'un 454 adımdan tüfekle yumurtayı vurduğu yere dikilen süslü bir mermer sütun, nişantaşı( 1811). Barbaros: Üsküdar' da, Selimiye-Koşuyolu-Altunizade arasında uzanan bir semt. Barbaros Anıtı: Beşiktaş'ta, İskele Meydanı'nda, Barbaros Hayreddin Paşa(1473-1546) Türbesi yanında bulunan ve Kaptanı­ derya Barbaros Hayreddin Paşa'yı levendleri ile birlikte gösteren 1

41

istanbu/ Sözlüğü

anıt(1944). Heykeltıraş

Zühtü Müridoğlu(1906-1992)'nun eseridir. Heykel kısmı 4,40 m., toplam anıt 11,50 m. yüksekliğindedir. Barbaros Türbesi: Beşiktaş'ta, İskele Meydanı'nda, Barbaros Anıtı yanında bulunan ve Kaptanıderya Barbaros Hayreddin Paşa( 1473-1546)'ya ait 4 sandukalı büyük bir türbe(1546). Mimar Sinan( 1490-1588)'ın eseridir. Baruthane: Bakırköy' de, Bakırköy-Kazlıçeşme arasında, İsken­ der Çelebi bahçesinde Vurulan 4. baruthane(1699-1960). Baruthane: Eyüp'te, Kağıthane' de kurulan 2. baruthane ve bu ad ile tanınan semt. Baruthane: Fatih'te, Topkapı-Şehremini arasında kurulan 3. baruthane (1668-1698). Baruthane: Sultanahmed' de eski bir Bizans kilisesinde kurulan ilk baruthane(1490). Yıldırım düşmesiyle havaya uçmuştur. Basmköy: Küçükçekmece'de, Atatürk Hava Limanı batısında bulunan bir semt. Basın Müzesi: Eminönü'nde, Çemberlitaş'ta, Divanyolu'nda Na: 84'te bulunan Basın Tarihi'ni ilgilendiren bir müze(1988). Bak. Darülfünun. Başkadm Emetullah Mescidi: Bak. Simkeşhane Mescidi. Başkadın Sebili: Bayezıd' da, Simkeşhane' de bulunan ve Osmanlı Sultanı IV Mehmed(l641-1693)'in eşi Gülnüş Sultan (1642-1715)'ın Rokoko üslubunda yaptırdığı bir sebil(l 707). Baş Kurşunlu Medresesi: Fatih'te, Fatih Camisi küliiyesine ait medreselerden biri. Başı büyük: Maltepe'nin kuzey doğusunda, Büyük Bakkalköy' ün batısında bulunan bir semtköy. Bayezıd: Kapalı Çarşı-Süleymaniye-Şehzadebaşı-Llleli arasında

uzanan meydan ve semt. Eski saray(İstanbul Üniversitesi) ve adı­ nı aldığı Bayezıd Camisi buradadır. Bir ara adı "Hürriyet Meydanı" olmuştu(28 Nisan 1960). Bayezıd Camisi: Bayezıd'da, Bayezıd(Hürriyet) Meydanı'nda bulunan ve Osmanlı Suitanı II. Bayezıd (1447-1512)'m yaptırdığı süslü ve büyük bir selatin camisi (1501-1506). Mimar Hayreddin (1481-1512)'in eseridir. İki minaresi 87 m. yüksekliğindedir. Ete-

42

İstanbul Sözlüğü

ğinde

20 penceresi bulunan büyük kubbesi 18 m. çapındadır. Hükümdar mahfili çini süslemeli, 2 minareli, minber ve mihrabı mermerden yapılmıştır. Bahçesinde II. Bayezıd ve kızı Selçuk Sultan türbeleri ve köşede de Sadrazam Mustafa Reşid Paşa(l 7991857) türbesi bulunmaktadır. Bayezıd Devlet Kütüphanesi: Bayezıd'da, Bayezıd II Camisi arkasındaki misafirhane binasında bulunan ve yarım milyondan fazla kitabı bulunan büyük bir kütüphane(1882). Şeyhülislam Veliyüddin(öl.l 768)'in bıraktığı 7 bin ciltlik kütüphanesi ile son yıl­ larda Hakkı Tarık Us Kütüphanesi(1965)'ndeki 16 bin kitap bu zengin kütüphanede bulunmaktadır. Bayezıd Hamamı: Bak Patrona Hamamı. Bayezıd Kulesi: Bayezıd'da, İstanbul Üniversitesi bahçesinde bulunan ve yangın gözetleme yeri olarak yapılmış bir kule(1849). 85 m. yüksekliğindedir. Gözcülerin bulunduğu kısım 68 m. yüksekliğinde, 180 basamaklı ve dış çevresi 43, 70 m., iç çevresi 11,20 m.dir. Bayezıd Külliyesi: Bayezıd'da, Bayezıd II Camisi, medrese (müze), misafirhane(kütüphane) ve 3 fürbenin hepsine verilen ad. Bayezıd Medresesi: Bayezıd'da, Bayezıd Camisi karşısında bulunan ve Osmanlı Sultanı II. Bayezıd(l447-1512)'ın yaptırdığı 36 kubbeli bir medrese(1506). 1939-1981 yılları arasında "Belediye Kütüphanesi'' olarak kullanılmıştı. Şimdi "Hat(ya.zı) Sanatları Müzesi" olarak kullanılmaktadır(1981). Bayezıd Meydanı: Bak. Hürriyet Meydanı. Bayezıd Misafirhanesi: Bayezıd' a, Bayezıd Devlet Kütüphanesi' nin bulunduğu bina. Misafir için yapılmıştır( 1506). Sonraları XX. yüzyıl başında "Dişçi Okulu" sonra "Harita Genel Komutanlığı" olarak kullanılmıştır. Bayezıd Sıbyan Okulu: Bayezıd'da, Bayezıd Camisi arkasında bulunan ve Osmanlı Sultanı II. Bayezıd(1447-1512)'ın yaptırdığı çocuk okulu. Hakkı Tarık Us Kütüphanesi olarak kullanılmıştır. Bayezıd il Türbesi: Bayezıd'da, Bayezıd II Camisi bahçesinde, mihrap önünde bulunan ve Osmanlı Sultanı II. Bayezıd(14471512)'a ait, duvarları kalem işi süslemeli sekiz köşeli, tek kubbeli ve tek sandukalı olan büyük bir türbe(1512).

43

İstanbul Sözlüğü

Bayezıdı

Cedid Camisi: Samatya'da, Samatya Caddesi'nde bulunan ve Osmanlı Sultanı IL Bayezıd(1447-1512)'ın yaptırdığı küçük bir cami. Yanında Sadi Tarikatı'na ait Kademi Şerif Tekkesi bulunuyordu. Şimdi mezarlığı bulunuyor. Bayıldım Kasrı: Dolmabahçe'de, Dolmabahçe Sarayı arkasın­ daki bayırda XVIIL yüzyılda yapılmış olan bir kasır. Şimdi yerinde yoktur. Bayıldım Yokuşu: Dolmabahçe' de, BJK İnönü Stadı-Maçka arasında uzanan bir yokuş yol. Bayrampaşa: Batı İstanbul' da, Eyüp-Gaziosmanpaşa ilçeleri arasında bulunan bir ilçe (1991). Bayram Paşa Külliyesi: Haseki' de, Hekimoğlu Ali Paşa ve Haseki Caddeleri'nin birleştiği yerde bulunan ve Osmanlı Sadrazamı Bayram Paşa (öl.1638)'nın küçük bir camiyi andıran türbesi ile sebili, mescidi, tevhidhane bir külliye(tekke) halinde idi. Bayram Paşa Sebili: Haseki'de, Bayram Paşa türbesi yanında bulunan ve Sadrazam Bayram Paşa {öl. 1638)'nın yaptırdığı bir sebil( 1634). Bayram Paşa Türbesi: Cerrahpaşa semtinde, Haseki Camisi yanında bulunan ve Sadrazam Bayram Paşa(öl.1638)'ya ait olan bir türbe(1638). Bazilika Sarnıcı: Bak. Yerebatan Sarayı. Bebek: Boğaziçi'nde, Rumeli kıyısında, Arnavudköy-Rumelihisarı arasında bulunan ve adını İstanbul'un alınışına katılmış olan, bebek kadar güzel Subaşı (inzibat, vergi memuru) Mustafa Çelebi' den alan kıyı semti ve koy. Kandilli' den 720 m., Boğaziçi Köprüsü'nden 9,4 km. uzaklıktadır. Bebek Camisi: Boğaziçi'nin Rumeli kıyısında, Bebek semtinde, İskelenin ~;anında bulunan ve Mimar Kemaleddin(1870-1927)'in eseri olan, bibloya benzeyen küçük bir cami(1915). Hereke taşın­ dan yapılmıştır. Yazıları Hattat· İsmail Hakkı ve Macit Beyler' in eseridir. Bebek Kasrı: Boğaziçi'nde, Bebek semtinde bulunan ve Osmanlı Sultanı Abdülmecid(1823-1861) Hümayunabad Köşkü' nün yerine yaptırdığı bir kasır. Bu gün yerinde yoktur.

44

İstanbul Sözlüğü

Bebek Korusu: Boğaziçi'nde, Rumeli yakasında, Bebek semti yamaçlarında yer alan bir koru. Bebek Koyu: Boğaziçi'nde, Rumeli kıyısında, Bebek semtinde bulunan bir koy. Behruz Camisi: Bak. Odabaşı Camisi. Bekir Bey Yalısı: Boğaziçi'nde, Yeniköy kıyısında, iskele kuzeyinde bulunan ve Faik Bey Yalısı'nın ikizi olan bir yalı. Beldet'üt-Tayyibe: İstanbul'a Osmanlılar'ın verdikleri bir ad. "Güzel Belde" anlamına gelmektedir. Belediye Kütüphanesi: Bayezıd' da, Bayezıd Camisi karşısın­ daki medresede bulunan 135 bin kitaplı kütüphane(1939-1981). Kitapları 1981 yılında Taksim'deki Atatürk Kütüphanesi'ne verilmiştir. Bak. Atatürk Kütüphanesi. Belediye Müzesi: Fatih'te, Bozdoğan Su Kemeri yanındaki Gazanfer Ağa Medresesi'nde bulunan ve Belediye'ye ait eserlerin sergilendiği bir müze(1945-1988). Yıldız'daki "Şehir Müzesi"ne bak. Şimdi burası Karikatür Müzesi' dir. Belgrad Kapı: Silivrikapı-Yedikule arasında bulunan kara surlarının kapısı ve burada yer alan bir semt. Belgrad Ormanı: İstanbul'un 20 km. kuzey batısında, Taksim'in 18 km. uzağında, Avrupa yakasında, Büyükdere'nin 6 km. batı­ sında bulunan ve adını Osmanlı Sultanı Kanuni Süleyman (1495-1566)'ın Belgrad Seferi{1521}'nden getirttiği esirleri yerleştirmiş olduğu köyün(1898 yılında kaldırılmıştır) adından alan 5300 hektarlık bir orman. Belkıs Hanım Köşkü: Bak. Çürüksulu Ahmed Paşa Köşkü.

Bendi Cedit: Bak. Yeni Bend. Bendi Kebir: Bak. Büyük Bend. Bendler: Ayvad, Bahçeköy, Büyük Bend, Elmalı Bendi, Kirazlı Bend, Paşa Deresi Bendi, Topuzlu Bend, Valide Bendi, Yeni Bend. Bunlara bak. Taksim'e 18 km. uzaklıkta Belgrad Ormanı'n­ da bulunan piknik yeri (1953). Benlizade Raşid Çeşmesi: Boğaziçi'nin Rumeli kıyısında, Rumelihisarı İskelesi karşısında, Hacı Kemaleddin Camisi önünde bulunan bir çeşme.

45

İstanbul Sözlüğü

Benlizade Sebili: Fatih'te, Darüşşafaka Caddesi'nde bulunan ve Kazasker Benlizade Ahmed Raşid'in yaptırdığı bir sebil(1828). Berberbaşı Ali Çeşmesi: Boğaziçi'nde, Anadolu yakasında, Kanlıca'da bulunan ve Berberbaşı Ali'nin yaptırdığı bir çeşme. Bereketzade Çeşmesi: Beyoğlu'nda, Galata semtinde, Galata Kulesi yanında bulunan ve Osmanlı Sultanı Fatih Mehmed(14321481)'in müezzini Bereketzade'nin yaptırdığı çeşmenin yerine Defterdar Mehmed'in yaptırdığı taş kabartma süslemeli olan bir çeşme(l 732). Bu günkü yerine 1958 yılında Bereketzade Mescidi'nin yanından getirilmiştir. Beşikçizade Çeşmesi: Davudpaşa'da bulunan ve Beşikçiza­ de'nin yaptırdığı bir çeşme. Beşiktaş: Boğaziçi'nde, Rumeli yakasında ve kıyısında, Ortaköy ile Dolmabahçe arasında bulunan bir ilçe (1930). Adını Kaptanı­ derya Barbaros Hayreddin Paşa (1473-1546)'nın gemilerini bağ­ lattığı 5 taş direkten almıştır. Galata Köprüsü'ne 4,4 km. uzaklık­ tadır.

Beşiktaş İskelesi Mescidi: Bak. Sadık Efendi Mescidi. Beşiktaş Kulübü Müzesi: Dolmabahçe'de, İnönü(BJK) Stadı altında bulunan ve Beşiktaş Spor Kulübü'nün asırlık tarihini sergileyen bir müze (2003). Beşiktaş Sarayı: Dolmabahçe'de, Dolmabahçe Sarayı'nın yerinde Osmanlı Sultanı II. Mahmud (1785-1839)'un yaptırdığı bir ahşap saray (1809). Dolmabahçe Sarayı'nın yapımı için yaktırıl­ mıştır (1853). Beşir Ağa Camisi: Bak. Ağa Camisi. Beşir Ağa Camisi: Topkapı Sarayı'nın 2. bahçesinde, sol dipte bulunan ve Osmanlı Sultanı I. Mahmud(1696-1754)'un Darüssaade Ağası Hacı Beşir Ağa'nın yaptırdığı bir cami(XVIIL yüzyıl). Beşir Ağa Çeşmesi: Ayasofya Camisi karşısında, Yerebatan Caddesi başında bulunan ve Hattat Beşir Ağa (idamı 1751)'nın yaptırdığı bir çeşme (1744). Beşir Ağa Sebili: Bayezıd'da, Kapalıçarşı'da, Mercan Kapısı'n­ da bulunan ve Kızlar Ağası Hacı Beşir Ağa (1652-1746)'nın Rokoko üslubunda yaptırdığı bir sebil (1738).

İstanbul Sözlüğü

Beşir Ağa

Sebili: Eminönü'nde, Babıali'nin yanında, Soğuk­ çeşme' deki Beşir Ağa Camisi köşesinde bulunan ve Kızlar Ağası Hacı Beşir Ağa (1652-l 746)'nm Türk Rokokosu üslubunda yaptırdığı bir sebil (1745). Beyaz Köşk: Boğaziçi'nde, Emirgan'da, Emirgan Koruluğu içinde, tepede bulunan süslemeli bir köşk. Emirgan'daki 3 köşk­ ten biridir. Diğerleri "Sarı ve Pembe Kö§kler"dir. Bevkoz: Boğaziçi'nde, Anadolu kıyısında, Anadolu Kavağı ile Paşabahçe arasında uzanan bir ilçe (1928), koy ve koru. İstan­ bul'un fethinden önce burada oturan bir Bizans beyi adından Türkler "Beykos" (Bey köyü) adını vermişlerdir. Cevizi bol olduğundan "koz" (ceviz) kelimesinden "Beykoz" adı verildiği söylenir. Padişahların av, cirid, ok yeri, halkın mesire yeri olmuştu. Kocaeli valileri burada otururdu. Galata Köprüsü'ne 17,5 km. uzaklıktadır; ilk adı İncirliköy idi. Beykoz Camisi: Beykoz'da bulunan ve Bostancıbaşı Mustafa Ağa tarafından yaptırılan bir cami (XVIII. yüzyıl). Minaresi yapının ortasından yükselmektedir. Yanında "Muvakkithane" (Ezan vakti bildirim yeri) bulunmaktadır. Beykoz Çeşmesi: Bak. İshakağa Çeşmesi. Beykoz Kasrı: Beykoz'da, Boğaziçi'nin Anadolu kıyısında, Stadyum yanındaki 200 dönümlük korulukta bulunan ve Mısır valisi Kavalalı Mehmed Ali Paşa {1769-1849) ve oğlunun Osmanlı Sultanı Abdülmecid (1823-1861)'e armağan olarak yaptırdığı, duvarları renkli mermerden yapılan 2 katlı ve kare planlı bir yazlık kasır (1845-1854). Fransız İmparatoriçesi Eugenie (1826-1920} bu kasırda 1869 yılında konuk edilmiştir. 1. Dünya Savaşı'ndan sonra "Darüleytam" (Yetimler Yurdu), Cumhuriyet döneminde "Gençlik Provantoryumu" olarak kullanılmıştır. "Şerefabad Kasn'', "Mehmed Ali Paşa Kasrı" ve "Mecidiye Kasn" adlarıyla da tanındı.

Beykoz Korusu: Bak. Abraham Paşa Korusu. BeyJerbeyi: Boğaziçi'nde, Anadolu kıyısında, Çengelköy-Kuzguncuk arasında uzanan bir semt. Ortaköy' den 1 km., Galata Köprüsü'nden 6,7 km. uzaklıktadır.

47

İstanbul Sözlüğü

Beylerbeyi Camisi: Boğaziçi'nde, Beylerbeyi'nde deniz kıyısın­ da, iskele yanında bulunan ve Osmanlı Sultanı I. Abdülhamid (1725-1789)'in, annesi Şermi Rabia Sultan (öl.1732) adına Barok üslubunda yaptırdığı bir cami (1778). Mimar Mehmed Tahir Ağa'nın eseridir. Mahun ağacından minberi fildişi kakmalı, 2 minareli ve Barok üslubundadır. İstavroz Bahçesi'nin Hırkai Şerif dairesinin yerine yapılmıştır. Cami açılırken ilk Cuma namazında I. Abdülhamid'de bulunmuştur. Beylerbeyi Sarayı: Boğaziçi'nin Anadolu kıyısında, Beylerbeyi'nde bulunan ve Osmanlı Sultanı Abdülaziz (1830-1876)'in İstavroz Bahçesi'nde yaptırdığı büyük bir mermer saray (1865). Mimar Serkis Balyan (1835-1899)'ın eseridir. Duvarları taş işle­ meli, 2 katlı, süslemeli 6 salonlu, 24 odalıdır. Osmanlı Sultanı II. Abdülhamid (1842-1918) bu sarayda 1912-1918 yılları arasında sürgün hayatında kalarak 1918 yılında ölmüştü. Fransız İmpara­ toriçesi Eugenie (1826-1920) 1869'da, Avusturya İmparatoru François Joseph (1830-1916) 1869'da, İran Şahı Nasıreddin (1831-1896) 1871'de, Karadağ Kralı Nicola (1841-1921) 1877'de, Rus Komutanı Grandük Nicola 1878' de bu sarayda konuk edilmişlerdi.

Beylik Çeşmesi: Üsküdar'da, Selimiye kışlası ile cadde arasın­ da bulunan bir meydan çeşmesi. Kışlanın süvari askerleri beylik atlarının sulanması için yaptırıldığından "Beylik Çeşmesi" adını almıştır. Osmanlı Sultanı Abdülmecid (1823-1861) tarafından yaptırılmıştır. 1962 yılında onarılmıştır. Beyoğlu: Kasımpaşa-Dolmabahçe arasında uzanan bir ilçe (1923). Bizans zamanında adı "Pera" idi. Adını burada yaşarken Müslüman olan Trabzon Rum Prensi Aleksis'ten almıştır. XVI. yüzyılda Venedik Elçisi'nin sarayına gelen bir evrakta bu terimin bulunuşu yüzünden bu adı almış olduğu söylenmektedir. 1870 yılında Beyoğlu yangını büyük bir yeri kül etmiş. Beyoğlu Hastahanesi: Beyoğlu'nda, Galata Kulesi yakınında bulunan ve İngilizler tarafından yaptırılan bir hastahane (1904). Mimar Percey Adams' m eseridir. İngilizler 1924 yılında Kızılay' a bıraktılar. Binanın üstünde top bulunan bir kule ile örtülüdür.

İstanbul Sözlüğü

Bezirgan Mescidi: Bak. Ramazan Efendi Camisi. Bezmialem Camisi: Bak. Dolmabahçe Camisi. Bezmialem Sultan Çeşmesi: Beşiktaş'ta, Maçka'da, Spor Caddesi'nde bulunan ve Osmanlı Sultanı Abdülmecid (1823-186l)'in annesi Bezmialem Sultan (1809-1852)'m anısı için yaptırdığı ampir süslü ve büyük bir meydan çeşmesi (1839). "Valide Çeş­ mesi" adı ile de tanınır. 1985 yılında onarıldı. Biladı Aşere: Osmanlı döneminde Galata, Eyüp, İzmir, Trabzon, Kudüs, Halep, Sofya, Selanik, Larissa, Kandiye'ye bir arada verilen bir addır. "On Belde" anlamına gelmektedir. Biladı Selase: Osmanlı döneminde İstanbul, Edirne, Bursa'ya bir arada verilen bir addır. "Üç Belde" anlamına gelmektedir. Biladı Selase: Osmanlı döneminde Eyüp, Galata, Üsküdar kadılıklarının bir arada kullanılan adıdır. "Üç Belde" anlamına gelmektedir. Binbi:rdirek Sarnıcı: Eminönü'nde, Divan Yolu'nda, Klodfarer Caddesi'nde, çocuk parkının altında bulunan ve Roma dönemine ait olan 224 (14 sütunlu 16 sıra) mermer sütunlu {direkli) kapalı su sarnıcı (330). "Bir çok direkli" anlamına gelen "Binbir direk" adı Türkler tarafından verilmiştir. Osmanlı Türkleri "İpek Bükme evi" olarak kullanmışlardır. 56x64m. boyutunda ve 14,SOm. yüksekliğindedir. İçi 325 bin m. 3 su alırdı. Şimdi içi boştur. İstan­ bul'a gelen Romalı Senatör Floksenus'un adından "Floksenus Sarnıcı" adı ile de tanındı. Bit Pazarı: Kapalıçarşı {Bayezıd)'da, eskiden Bayezıd Camisi karşısında, eski eşyaların satıldığı yer. Bizans: Bak. Eski İstanbul. Bizans Zafer Takı: Bayezıd'da, Patrona Hamamı önünde bulunan 3 gözlü dev boyda zafer takının kalıntıları. Blacherna Sarayı: Eğrikapı'da, kara surları önünde, İvaz Ağa Caddesi'nde yıkık kuleleri, duvarları, dehliz ve zindanları geriye kalan, son Bizans İmparatorlarının yaşadığı saray. Bodrum Camisi: Laleli'de, Laleli Camisi karşısındaki merdivenli sokakta bulunan ve Osmanlı Sadrazamı Ahmed Mesih Paşa (öl.1501)'nın "La Mireleon" adlı Bizans kilisesi (VII. yüzyıl)'nden

49

İstanbul Sözlüğü

çevirttiği

bir cami (XV. yüzyıl sonu). Caminin altında bulunan yüksek bir bodrum yüzünden "Bodrum Camisi" adını almıştır. "Mesih Paşa Camisi" adı ile de tanınır. Bodrum Hanı: Bayezıd'da, Kapalı Çarşı'nın güney batısında bulunan eski bir han. Bodrumi Camisi: Küçük Çamlıca Tepesi'nin doğu eteğinde bulunan ve Osmanlı Şeyhülislamı Bodrumlu Ömer Lütfi (18171896)'nin yaptırdığı küçük bir cami (XIX. yüzyıl). Bahçesinde Şeyhülislamın süslü mezarı vardır. Boğaz: Bak. Boğaziçi. Boğaziçi: Avrupa-Asya kıtaları arasında, kuzey-güney yönünde uzanan ve İstanbul'da Karadeniz'i Marmara Denizi'ne bağlayan bir boğaz. Uzunluğu 31,5 km., en dar yeri Hisarlar arasında 699m., en geniş yeri kuzeyde ve güneyde 3760 m., derinliği en dar yerde 120 m., ortalama derinliği 50 m.dir. Karadeniz-Marmara Denizi arasında üst, Marmara Denizi-Karadeniz arasında alt akıntı vardır. 28 Şubat 1953 tarihinde son gelen buz dağları Boğaziçi'ni kaplamıştı. Üzerinde 2 büyük asma köprü bulunmaktadır (1973 ve 1988'de açılmışlardır.). "Karadeniz Boğazı", "İstanbul Boğa­ zı", "Boğaz"; Osmanlı döneminde ise "Halici Bahr-i Siyah" (Karadeniz Halici), yabancı dilde "Bosphor" (Bosfor: Öküz Geçidi) adları ile de tanınır. Boğaziçi Koruları: Bak. İstanbul koruları. Boğaziçi Köprüsü: Boğaz' ın iki yakasını, Beylerbeyi-Ortaköy arasında birleştiren büyük bir köprü (1970-1973). Dünya'nın 4., Avrupa'nın 1. köprüsüdür. 400 milyon TL. 'ye mal olmuştur. Uzu!lluğu 1074 m., eni 33,40 m., denizden yüksekliği 65 m.dir. Boğaziçi Yatıları: Boğaziçi (İstanbul)'nin iki kıyısını süsleyen önemli, güzel bazı yalılar şunlardır: Ahmed Mithat (Yalıköy),-Am­ cazade (Anadolu Hisarı), Afif Paşa (Yeniköy), Dadyan (Beykoz), Deli Fuad Paşa (İstinye), Ethem Pertev (Kanlıca), Faik Bey {Yeniköy), Fazıl Bey (Çengelköy), Fethi Ahmed Paşa (Kuzguncuk), Halil Ethem (Çubuklu), Hasip Paşa (Beylerbeyi), Hekimbaşı Salih (Anadoluhisarı}, Huber (Tarabya), İpsilanti (Büyükdere), İs­ mail Paşa (Kandilli}, Kara Todori (Yeniköy), Kont Ostrorog

İstanbul Sözlüğü

(Kandilli), Mıgırdıç (Yeniköy), Muharrem Birgi (Üsküdar), Nazif Paşa (V9niköy), Prenses Rukiye (Kanlıca), Sadullah Paşa (Havuzbaşı), Salih Efendi (Beylerbeyi), Sandoz (İstinye), Suphi Paşa (Beylerbeyi), Şerifler (Emirgan), Valde Paşa (Bebek), Yağcı Şefik (Kanlıca), Yılanlı (Aşiyan), Zarif Mustafa Paşa (Anadoluhisarı) yalıları vs. bunlara bak. Boğazkesen Hisar: Bak. Rumeli Hisarı. Boncukçu Ham: Eminönü'nde, Kapalı Çarşı kuzeyinde, Çakmakçılar Yokuşu'nda bulunan bir han. Bosfor (Bosphoros): Bak. Boğaziçi. Bosnalı Gazi İbrahim Paşa Türbesi: Şehzadebaşı'nda, Şeh­ zade Camisi'nin ön bahçesinde, kapı ağzında bulunan ve Osmanlı Sadrazamı Bosnalı Gazi İbrahim Paşa (öl.1601)'ya ait, kapısı sedef kakmalı, içi çinilerle süslemeli, 3 sandukalı olan bir türbe (1603). Mimar Ahmed'in eseridir. Bostan İskelesi: Eyüp'te, Eyüpsultan Camisi ve imaretini Haliç' e bağlayan iskele. Padişahların Eyüpsultan'a gelişleri için yapılmıştır. Bostancı: Kadıköy'de,

Marmara Denizi kıyısında, Suadiye He Küçükyah arasında uzanan bir semt. Adını buradaki eski Bostancıbaşı bahçesinden ve deresinden almıştır. Kadıköy iskelesine 8 km. uzaklıktadır. Osmanlı döneminde İstanbul'un en uç noktası idi. Bostancı Camisi: Kadıköy' de, Bostancı semtinde, demiryolu yakınında bulunan bir cami {1915). Mimar Kemaleddin (18701927)' in eseridir. Adını XVII. yüzyılda yaşamış olan Çamaşır­ cıbaşı Kuloğlu Mustafa'nm arazisi üzerine yapıldığı için "Kuloğlu Camisi" adı ile de tanınır. Kesme küfeki taşı ile yapılmıştır. Bostancıbaşı Ali Ağa Camisi: Eminönü'nde, Kadırga meydanında bulunan Şehit Bostancıbaşı Ali Ağa (öl.1558)'nın yaptırdığı bir cami (XVI. yüzyıl). Bostancıbaşı Çeşmesi: Bostandda, demiryolu-karakol arasında bulunan ve Osmanlı Sultanı II. Mahmud (1785-1839)'un yaptırdığı bir çeşme (1831). Bostancıbaşı Köprüsü: Bostancı'da, Bostancı (Çamaşırcı) Deresi ve Bağdat Caddesi üzerinde bulunan ve Hacı Ali Ağa'nın

İstanbul Söz/Qğü

yaptırdığı

3 gözlü bir köprü (1524). Eski adı "Cisr'i Derbend" Kapı Köprüsü)'