162 94 8MB
Dutch Pages 173 Year 2009
gaat om wel of geen seks (seksueel geweld, maar
vrouwen sterk verbeterd. Vrouwen hebben
ook sekswerk) of wel of geen kinderen (abortus)?
kiesrecht. Vrouwen worden niet meer ontslagen
Hoe gelijkwaardig zijn partners in het huwelijk,
wanneer ze trouwen en verliezen dan ook niet
en in hun ouderschap? Worden arbeid en zorg
meer hun handelingsbekwaamheid (tot 1957
eerlijk gedeeld, en wordt het werk van vrouwen
hadden gehuwde vrouwen ongeveer evenveel te
net zo goed beloond als dat van mannen?
zeggen als kinderen). Vrouwen die door hun man
Kunnen alle vrouwen wel gebruik maken van
verkracht worden, kunnen daar ook aangifte
hun rechten; ook migranten en vrouwen zonder
van doen (tot 1991 was verkrachting binnen het
papieren? Hoe staat het met de rechtspositie
huwelijk niet strafbaar). Er is wetgeving over
van lesbiennes?
gelijke behandeling, en over het algemeen is er
sprake van gelijkheid voor de wet voor mannen
van vrouw en recht. Het laat de ontwikkeling
en vrouwen (tenzij je van adel bent).
zien van de vrouw en recht beweging, vraagt
Maar betekent gelijkheid op papier ook dat
Dit boek geeft een doorkijkje in de wereld
feministische juristen naar hun drijfveren
de rechtspositie van vrouwen daadwerkelijk is
om zich in te zetten voor de rechtspositie van
verbeterd? Hebben alle vrouwen werkelijk
vrouwen en bespreekt in korte en prikkelende
zeggenschap over hun lichaam, ook waar het
essays de hot issues van toen en nu.
Margreet de Boer en Marjan Wijers waren beiden tot 2004 werkzaam bij het Clara Wichmann Instituut. Eerder werkte Marjan Wijers als beleidsmedewerker bij de Stichting Tegen Vrouwenhandel, Margreet de Boer was advocaat. Beiden werken momenteel als zelfstandig onderzoeker op het gebied van vrouw & recht en mensenrechten.
978 90 8964 145 8
pallas publications w w w. a u p. n l
* omslag Vrouw en recht.indd 1
ma rgreet de b o er en m a r j a n wij e r s v r o u w & r e c h t
In de afgelopen eeuw is de rechtspositie van
Margreet de Boer en Marjan Wijers
&
Vrouw recht De beweging, de mensen, de issues pallas publications
12-10-09 15:48
Vrouw & recht
* Boek Vrouw en Recht.indd 1
09-10-09 13:42
* Boek Vrouw en Recht.indd 2
09-10-09 13:42
Margreet de Boer Marjan Wijers
&
Vrouw
recht
De beweging, de mensen, de issues
pallas publications
* Boek Vrouw en Recht.indd 3
09-10-09 13:42
Dit boek is tot stand gekomen met financiële steun van de Stichting Clara Wichmann Instituut Ontwerp omslag en lay-out: Kok Korpershoek en Hanneke Krijnen nur 745 / 820 isbn 978 90 8964 145 8 e-isbn 978 90 4851 076 4 © Margreet de Boer en Marjan Wijers / Amsterdam University Press, 2009 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voorzover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet 1912 jº het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden. De uitgeverij heeft ernaar gestreefd alle copyrights van in deze uitgave opgenomen illustraties te achterhalen. Aan hen die desondanks menen alsnog rechten te kunnen doen gelden, wordt verzocht contact op te nemen met Amsterdam University Press.
* Boek Vrouw en Recht.indd 4
09-10-09 13:42
Medewerkers Vrouwenrechtswinkel Rotterdam, 1986
* Boek Vrouw en Recht.indd 5
09-10-09 13:42
Inhoudsopgave 8
Voorwoord carien evenhuis
11
De lange aanloop van de vrouw en rechtbeweging margreet de boer en carien evenhuis
15
De prijs van de mainstream. Gender, neutraliteit en de taak van
de onafhankelijke wetenschapper renée römkens
20
Interview met Sara Etty wilma van hoeflaken
25
Vrouwen in de rechterlijke macht. Van eigen hoekje naar de top
leny de groot-van leeuwen
30
Interview met Domenica Ghidei wilma van hoeflaken
35
Haasje-over in Brussel. Het Europese hokjesdenken
inzake discriminatie joke swiebel
39
De vrouw en rechtbeweging verenigd margreet de boer
43
Het weerbarstige duo-denken leontine bijleveld
50
Interview met Irene Asscher wilma van hoeflaken
55
Zorg met toekomst. Naar een evenwichtigere verdeling van
arbeid en zorg tussen mannen en vrouwen in Nederland? susanne burri
60
Interview met Cees Flinterman wilma van hoeflaken
65
Over verwesterde vrouwen in een niet-westerse omgeving ashley terlouw
69
Werk in de huishouding. Anders geregeld, maar nog steeds
niet gezien sarah van walsum
74
Rechtshulp voor Vrouwen margreet de boer
78
Interview met Famile Arslan wilma van hoeflaken
83
Families in conflict katinka lünnemann
87
Daar is de bekende donor weer! Gaan we polderen of zetten
we hem voorgoed buiten de deur? machteld vonk
6
* Boek Vrouw en Recht.indd 6
09-10-09 13:42
93
99
De wonderbaarlijke rehabilitatie van het huwelijk. Het huwelijk de rechtsorde uit?! titia loenen Het verschil tussen dames en vrouwen. Polygamie in Nederland
ulli d’oliveira
104
Interview met Gabi van Driem wilma van hoeflaken
108
Feministisch proefprocessenfonds margreet de boer
111
Vrouwen in de SGP, waar maak je je druk om? elsbeth boor
117
Nemesis, tijdschrift over Vrouwen en Recht margreet de boer
122
Back to basics rikki holtmaat
126
De prostituee als geslachtofferde vrouw. Over echte vrouwen
en schuldige mannen marjan wijers
131
Het Clara Wichmann Instituut margreet de boer
135
Abortus: Do it yourself! jeanette kruseman
140
Interview met Fleur van Leeuwen wilma van hoeflaken
145
Vrouwelijke genitale veranderingen. Verminkingen en verfraaiingen ineke boerefijn
151
Juridisch Overleg Vrouwenstudies titia loenen
155
It’s the Law! Feminisme aan de rechtenfaculteit evelien van roemburg en anniek de ruijter
160
Interview met Jenny Goldschmidt en Titia Loenen
wilma van hoeflaken
165
Onpraktisch, oninteressant en ongepast. Over de algemeen
aanvaarde opvatting dat personen hetzij tot het mannelijke hetzij
tot het vrouwelijke geslacht behoren marjolein van den brink
170
Leestips
172
De auteurs
172
Illustraties
7
* Boek Vrouw en Recht.indd 7
09-10-09 13:42
Voorwoord In de afgelopen eeuw is de rechtspositie van vrouwen sterk verbeterd. We hebben kiesrecht. We worden niet meer ontslagen wanneer we trouwen en verliezen dan ook niet meer onze handelingsbekwaamheid (tot 1957 hadden gehuwde vrouwen ongeveer evenveel te zeggen als kinderen). Als je door je man verkracht wordt, kun je daar
opnieuw. Dit boek geeft een doorkijkje in die
ook aangifte van doen (tot 1991 was verkrach
bewegende wereld van vrouw en recht. Veel van
ting binnen het huwelijk niet strafbaar). Er is
bovengenoemde onderwerpen komen aan de
wetgeving gelijke behandeling, en over het
orde. Ook is er aandacht voor de feministische
algemeen is er sprake van gelijkheid voor de
rechtstheorie. Moeten we eigenlijk wel streven
wet voor mannen en vrouwen (tenzij je van
naar gelijkheid? Is discriminatie van vrouwen
adel bent).
van een andere orde dan die op andere gronden? Moeten we het begrip sekse niet gewoon
Maar betekent deze gelijkheid op papier ook
afschaffen?
dat de rechtspositie van vrouwen daadwerkelijk is verbeterd? Hebben alle vrouwen werkelijk
Dit boek is meer dan een verzameling artikelen
zeggenschap over hun lichaam, ook waar het
over actuele thema’s. Het is ook een boek over
gaat om wel of geen seks (seksueel geweld,
de vrouw en recht-beweging. In 2004 sloot
maar ook sekswerk) of wel of geen kinderen
het Clara Wichmann Instituut (CLWI),
(abortus)? Hoe gelijkwaardig zijn partners
expertisecentrum voor vrouw en recht, zijn
in het huwelijk, en in hun ouderschap? Worden
deuren. Niet omdat de juridische emancipatie
arbeid en zorg eerlijk gedeeld en wordt het
van vrouwen voltooid was, maar omdat de
werk van vrouwen net zo goed beloond als dat
subsidie werd beëindigd. De Stichting Clara
van mannen? Kunnen alle vrouwen wel gebruik
Wichmann Instituut besloot een deel van
maken van hun rechten; ook migranten en
het restbudget te besteden aan een boek over
vrouwen zonder papieren? Hoe staat het met
vrouw en recht. We hebben Margreet de Boer
de rechtspositie van lesbiennes?
en Marjan Wijers, beiden lange tijd verbonden aan het Clara Wichmann Instituut en sinds
Het rechtsgebied vrouw en recht is en blijft in
de opheffing werkzaam als zelfstandig onder
beweging. Nieuwe thema’s dienen zich aan;
zoekers en consultants, gevraagd een state-of-
oude kwesties blijven actueel of worden dat
the-art samen te stellen op het terrein van
8
* Boek Vrouw en Recht.indd 8
09-10-09 13:42
vrouw en recht anno 2009. Met het vriendelijk
Veel van wat in het verleden scheef was en
doch dringend verzoek om daarbij nadruk
discriminerend, is in de loop der jaren wat meer
te leggen op inspiratie en vrolijkheid, op
recht getrokken. Met aanpassingen in wet- en
verscheidenheid in thematiek en invalshoek
regelgeving, maar ook met activerend en
maar met oog voor eenheid, op issues van
stimulerend beleid. Maar duidelijk is ook dat
de toekomst en op vergezichten vanuit
oude problemen steeds weer opnieuw opdoe
het verleden.
men in nieuwe jasjes, en dat tussen droom en daad dan misschien minder wetten in de weg
In de opzet van het boek is een driedeling
staan, maar wel praktische bezwaren – en soms
gemaakt. In de eerste plaats komt de beweging
het domweg negeren van de stugge werkelijk
aan bod: het Clara Wichmann Instituut en zijn
heid. Dezelfde rechten binnen het huwelijk en
voorloopsters. Daarnaast is er aandacht voor
in verlofregelingen leveren nog geen gelijke, en
de mensen: Wilma van Hoeflaken vroeg
zelfs geen evenwichtige, verdeling van arbeid
feministische juristen met verschillende
en zorg op. Ondanks alle gelijkebehandelings
achtergronden en werkterreinen naar hun
wetgeving en langdurig actief beleid verdienen
drijfveren om zich in te zetten voor de rechts
vrouwen nog steeds aanmerkelijk minder dan
positie van vrouwen. Tot slot zijn er de issues,
mannen. Hoe gelijkberechtigd vrouwen ook
die in korte artikelen worden besproken door
zijn, aan de top van ambtenarij, bedrijfsleven
een veelheid aan auteurs. Verspreid door het
en universiteiten moet je ze nog steeds met
boek zijn citaten van (uitwisselings)studenten
een kaarsje zoeken. En hoe sekseneutraal je
opgenomen die in 2009 de colleges Gender and
seksueel geweld ook formuleert, veruit de
Law volgden aan de Universiteit Utrecht.
meeste slachtoffers blijven vrouwen.
Het resultaat stemt ons trots, maar ook droevig.
Kortom: hoe vinden we een rechtvaardige
Mochten er in 2004 bij sommigen nog vage
balans tussen gegevenheden in verleden en
gedachten zijn dat de toenmalige minister van
heden, en mogelijkheden voor de toekomst?
Justitie Donner wellicht enig gelijk aan zijn
Dit boek geeft geen antwoorden, maar hopelijk
kant had toen hij besloot de subsidie aan het
wel inspiratie voor vernieuwende debatten
Clara Wichmann Instituut te beëindigen, uit
en stevige actie!
deze bundel blijkt dat we op het terrein van vrouw-en-recht, of breder: gender-en-recht,
Carien Evenhuis,
nog een lange weg te gaan hebben.
voorzitter Stichting Clara Wichmann Instituut
9
* Boek Vrouw en Recht.indd 9
09-10-09 13:42
10
* Boek Vrouw en Recht.indd 10
09-10-09 13:42
De lange aanloop van de vrouw en rechtbeweging margreet de boer carien evenhuis Het is Aletta Jacobs die in 1883 het Nederlandse rechtssysteem ten principale uitdaagt: de Nederlandse grondwet kent in beginsel alle Nederlandse burgers kiesrecht toe, dus zij vraagt om een plaats op de kandidatenlijst voor de gemeenteraad. over véél meer: over toegang tot het (hoger)
De Nederlandse burger is een man
onderwijs, toegang tot maatschappelijke en politieke besluitvorming; over betaalde arbeid (loon, arbeidsomstandigheden, sociale zeker heid); over erkenning van en zorg voor kinderen;
Maar de Hoge Raad, ons hoogste rechtscollege,
over voorbehoedsmiddelen en kraamzorg;
bevestigt wat velen al vinden of juist vrezen:
prostitutie; het huwelijksrecht, en zelfs over
de Nederlandse burger is een man. ‘Alhoewel de
geweld tegen vrouwen.
wet kiesrecht van vrouwen niet verbiedt, wordt
in de geest van de wet geen kies- of stemrecht
uitgang geboekt, culminerend in de invoering
aan haar verleend.’ En voor de zekerheid wordt
van passief kiesrecht (1917) en actief kiesrecht
dat in 1887 ook nog eens in de grondwet vast
(1919) voor vrouwen. In 1918 wordt het eerste
Op een aantal terreinen wordt enige voor
gelegd.
vrouwelijke parlementslid gekozen: Suze Groe
Na deze uitspraak van de Hoge Raad
neweg. In 1922 mogen vrouwen voor het eerst
breekt de eerste emancipatiegolf in Nederland
stemmen. Maar het vuur van de eerste emanci
in volle hevigheid door. Er ontstaan talloze
patiegolf dooft dan al langzaam uit.
groepen en verenigingen, zoals de Naaisters bond en de Vereeniging voor Vrouwenkies
Clara Wichmann
recht. Ook in veel andere landen is het ontbre
Een van de actieve vrouwen binnen de Vereeni
ken van vrouwenkiesrecht de aanleiding voor
ging voor Vrouwenkiesrecht is Clara Wichmann
actie en vrouwenstrijd. Maar het gaat al gauw
(1885-1922). Ze is juriste, en schrijft aanvanke
11
* Boek Vrouw en Recht.indd 11
09-10-09 13:42
De positie van vrouwen blijft intussen zwak, precair zelfs. Doorstroming naar hoger onder wijs is slechts voor weinigen weggelegd, en een aantal opleidingen, zoals de Rijksbelasting academie, is voor vrouwen zelfs verboden terrein. Het aantal vrouwen in het parlement blijft minimaal. Veel beroepen staan formeel of feitelijk niet open voor vrouwen. Carrière maken is eigenlijk alleen mogelijk in sectoren waar alleen vrouwen werkzaam zijn. Welke man accepteert een vrouw nu als baas?! Vrouwen verdienen fors minder dan mannen en er wordt nauwelijks geïnvesteerd in hun opleiding: ze zijn er toch maar tijdelijk. Want wie trouwt verliest automatisch haar baan. Pas in 1957 – na de motie-Tendeloo van 1955 – kunnen tenminste vrouwelijke ambtenaren die trouwen hun baan behouden. Niet-ambtenaren vliegen er doorgaans wel uit. Zonder sociale zekerheid.
Gehuwde vrouwen blijven tot 1957
handelingsonbekwaam en hebben voor alles toestemming nodig van hun man, zelfs als het gaat om hun eigen vermogen. De man is boven
Clara Wichmann (1855-1922)
dien juridisch hoofd van het gezin en heeft lijk vooral over de rechtspositie van vrouwen.
daarmee ook de formele zeggenschap over de
Later richt ze zich meer op het socialisme, het
kinderen. Echtscheiding ligt maatschappelijk en
anarchisme en het strafrecht. Haar kritische
juridisch erg moeilijk, en betekent voor vrouwen
houding tegenover het strafrecht is evenals
feitelijk armoede en verlies van hun kinderen.
haar inspanningen voor het vrouwenkiesrecht
Alleen als ze overspel door hun man kunnen
de aanleiding om 75 jaar later het expertise
bewijzen hebben ze recht op enige alimentatie.
centrum Vrouw en Recht haar naam te geven.
Vrouwenrechten tussen de golven
De tweede feministische golf Het artikel ‘Het onbehagen bij de vrouw’ van
Ondanks het wegvallen van een brede femini
Joke Smit (1967) wordt algemeen gezien als
stische beweging gaan de ontwikkelingen
het begin van de tweede feministische golf
gestaag voort. Al zijn het maar weinigen,
in Nederland. Veel – vooral hoger opgeleide –
toch betreedt een aantal vrouwen hogescholen en universiteiten. Er is ook een vrij bloeiend vereni gingsleven waarin welis
vrouwen die worstelen
Een aantal opleidingen, zoals de Rijksbelastingacademie, is voor vrouwen zelfs verboden terrein
met de combinatie van betaald werk en moederschap en de strikte taakverdeling van vrouwen en mannen,
waar afstand wordt genomen van het begrip ‘feministisch’, maar
herkennen zich in haar artikel. Maar al gauw
waarin het vrouwenvraagstuk toch op allerlei
blijken veel meer vrouwen zich aangesproken te
manieren een plaats houdt.
voelen en zelfs enkele mannen. Er ontstaat een
12
* Boek Vrouw en Recht.indd 12
09-10-09 13:42
breed scala aan actiegroepen en initiatieven,
Het brede thema van seksueel geweld, op het
van Man-Vrouw-Maatschappij tot Dolle Mina
werk, op straat, binnen relaties, in pornografie,
en Paarse September, van Marie Wordt Wijzer
wint snel aan aandacht en prioriteit, mede
tot VOS-cursussen en vrouwentelefoons. Focus
dankzij de expertise die de hulpverlening aan
punten zijn vooral (tweedekans) onderwijs
mishandelde vrouwen, zoals de blijf-van-mijn-
(Marie Wordt Wijzer), betaalde arbeid, abortus,
lijfhuizen, opbouwt.
vrouwen in de politieke besluitvorming
(Stem eens op een Vrouw!), lesbische vrouwen,
juristen??
en later ook belastingen, sociale zekerheid, zedelijkheidswetgeving en seksueel geweld.
Ook juridische vraagstukken trekken
Maar waar zijn eigenlijk de vrouwelijke
De opkomst van de vrouw en recht-beweging
steeds meer aandacht. Al in 1970 treedt een
Is aanvankelijk vooral de brede vrouwenbewe
nieuwe echtscheidingswet in werking: vrouwen
ging de bedenker en protagonist van acties en
kunnen zich eindelijk zonder veel problemen
thema’s, vanaf eind jaren zeventig beginnen ook
bevrijden uit een vastgelopen huwelijk en
de verschillende beroepsgroepen zich te roeren.
hoeven dankzij de nieuwe Algemene Bijstands
Vrouwelijke artsen, vrouwelijke sociologen,
wet (1965) ook daarna niet meer financieel
psychologen en politicologen, vrouwelijke
afhankelijk te blijven van hun ex. In 1975 wordt
bedrijfskundigen en ook vrouwelijke juristen
– op grond van een EU-richtlijn – de Wet gelijk
realiseren zich hoezeer hun eigen vak beheerst
loon ingevoerd, en in 1976 een ontslagverbod
wordt door mannelijke, patriarchale vooronder
bij huwelijk en zwangerschap. In 1977 komt de
stellingen en toepassingen. Vrouwelijke juridi
inmiddels ingestelde Emancipatie Kommissie
sche wetenschappers richten binnen hun eigen
met een voorstel voor een algemene wet tegen
vak ‘vrouwenstudies’ op en beginnen met een
seksediscriminatie, die ook discriminatie
kritische doorlichting van de verschillende
op grond van seksuele voorkeur verbiedt.
juridische deelterreinen vanuit feministisch
Van groot belang is ook het rapport Anders
perspectief. In de wet- en regelgeving, in de
Geregeld (1978), een inventarisatie van alle
rechtstheorie en in de rechtspraktijk is de man
wettelijke bepalingen die, meestal ten onrechte,
de norm, dat had Aletta Jacobs al aan het licht gebracht. Waar en hoe zit
onderscheid maken op grond van sekse en/of huwelijkse staat. Er wordt een begin gemaakt met de af
Ontslag wegens zwangerschap? Doorprocederen tot het Europees Hof!
nu precies openlijk en verborgen seksisme? Waarom is het de vader die de achternaam door geeft? Maar ook: als
schaffing daarvan, een operatie die uiteindelijk meer dan vijftien jaar
de man de norm is, is de vrouw de afgeleide.
in beslag zal nemen. Vervolgens komt in 1980
Waarom is het de vrouw die steeds geacht
– weer op grond van een EU-richtlijn – de Wet
wordt de kinderen te verzorgen en de huis
gelijke behandeling mannen en vrouwen bij de
houding te doen? Wat betekent dat in geval van
arbeid tot stand, die onder andere toepassing
echtscheiding? Hoe kan en moet het anders?
van het toen populaire kostwinnersprincipe
Vrouwelijke juristen in de ambtenarij, in
verbiedt. Ook in 1980 ondertekent Nederland
advocatencollectieven en in rechtswinkels
het VN-Verdrag ter uitbanning van alle vormen
richten zich op vrouwen als subject van het
van discriminatie jegens vrouwen. Intussen komt
recht. Ze zoeken naar nieuwe wegen om het
ook de zedelijkheidswetgeving onder vuur te
recht te gebruiken als middel om de rechts
liggen en wordt gepleit voor een strafrechtelijk
positie van vrouwen te verbeteren. Problemen
verbod van verkrachting binnen huwelijk.
bij echtscheiding of huiselijk geweld?
13
* Boek Vrouw en Recht.indd 13
09-10-09 13:42
Een omgangsverbod! Ontslag wegens zwanger
En onder de 900 (!) deelnemers zijn vrijwel alle
schap? Doorprocederen tot het Europees Hof!
disciplines vertegenwoordigd: wetenschappers,
Verkrachting binnen huwelijk niet strafbaar?
advocaten en andere rechtshulpverleners,
Dan moet de wet veranderd worden!
rechters en ambtenaren.
Het congres dat de Vereniging van Vrouwen
Het congres blijkt een goede inspiratie
bron voor een gestructureerdere aanpak vanuit
met een Academische Opleiding (VVAO) in
het juridische vrouwenveld. Kort hierna ont
1980 organiseert over Vrouw en Recht is een
staan een vereniging en een werkgroep, komt er
belangrijk moment in de opkomst van de vrouw
een proefprocessenfonds en vormt zich een
en recht-beweging. Een breed scala van juridi
redactie voor een feministisch juridisch
sche vragen en thema’s komt aan de orde, van
tijdschrift. En vervolgens zal het niet meer
familierecht tot belastingrecht, van crimino
lang duren voordat een gemeenschappelijk
logie tot rechtshulp, van arbeidsrecht en
expertisecentrum van de grond komt.
socialezekerheidsrecht tot geweldsmisdrijven.
‘Het zit in de Nederlandse cultuur ingebakken dat mannen werken en vrouwen thuis blijven om voor de kinderen te zorgen. Die traditionele opvatting zit heel diep. Er is veel tijd nodig om dat te doorbreken.’ Dieneke de Vos studeert aan de Universiteit Utrecht. Ze volgt de colleges Gender and Law aan de Universiteit Utrecht.
14
* Boek Vrouw en Recht.indd 14
09-10-09 13:42
De prijs van de mainstream Gender, neutraliteit en de taak van de onafhankelijke wetenschapper renée römkens Geweld tegen vrouwen is door de vrouwenbeweging uit de marge gehaald. De tijd lijkt voorbij dat het enkel een privé‑ probleem was. Het staat tegenwoordig stevig op de agenda als maatschappelijk probleem waar ook de overheid een taak in heeft. Voor die mainstreaming lijkt echter een prijs te worden betaald. Geweld tegen vrouwen wordt in analyses en
pelijk-theoretische reflectie op de relatie van
beleidsonderzoek steeds vaker losgeweekt van
gender met geweld is meer dan ooit nodig om
zijn maatschappelijke context. Terwijl die juist
die simplificatie tegen te gaan.
essentieel is om te begrijpen waarom vrouwen thuis een onevenredig groot risico lopen slacht partner, meestal de man. Gender dreigt uit
Geweld tegen vrouwen, macht en modes
beeld te verdwijnen als een van de bepalende
Zowel in de eerste als de tweede feministische
factoren bij geweld in relaties. Eindigt de femi
golf was geweld tegen vrouwen (en geweld
nistische droom van erkenning van overheids
tegen kinderen) een van de speerpunten in de
offer te worden van ernstig geweld van de
verantwoordelijkheid in een nachtmerrie?
strijd. De argumenten voor die strijd wisselden.
Geweld in relaties lijkt een moreel probleem te
In de eerste golf eind negentiende eeuw voerde
zijn geworden. Partnergeweld is iets geworden
moralisme vaak de boventoon. Het protest
waar bijna iedereen schande van roept. Daar
tegen geweld van mannen tegen vrouwen en
mee kan het iedereen en niemand meer in het
kinderen was sterk gekoppeld aan de strijd
bijzonder treffen. Onafhankelijke wetenschap
tegen alcoholmisbruik en prostitutie.
15
* Boek Vrouw en Recht.indd 15
09-10-09 13:42
Geweld was een vorm van zedelijk verval dat in
huisgenoten. Methodologisch hoogst omstreden
die tijd overal op de loer leek te liggen.
onderzoeken, waarin qua aard en ernst heel
In de tweede golf na 1970 kwam verzet
verschillende vormen van geweld van dit bonte
tegen geweld tegen vrouwen in een ander
gezelschap plegers bij elkaar worden geveegd
daglicht te staan. Geweld tegen vrouwen werd
en opgeteld, worden ingezet. Retorisch gezien
gekoppeld aan achterstelling van vrouwen en
is geweld in huis niet speciaal een probleem van
ongelijkheid tussen de seksen. Arbeidsverde
vrouwen maar van ons allemaal. Het heeft niets
ling en seksualiteit (en hetero-normativiteit)
met gender van doen. Het is moreel onaccep
werden scharnierbegrippen in de analyse van
tabel, omdat het de veiligheid aantast waar je
man-vrouwverhoudingen. In het kielzog van
bescherming mag verwachten: binnenshuis.
de tweede feministische golf drong die analyse
Het is een maatschappelijk veiligheidsprobleem
in de jaren tachtig door in de mainstream van
omdat het omvangrijk is, en daarom moet de
politiek en beleid. Nederlandse beleidsnota’s
overheid optreden.
uit de jaren tachtig spraken in dit opzicht
duidelijke taal: geweld tegen vrouwen is een
nistisch vertoog. We zijn met ons allen best wel
vorm van discriminatie.
geëmancipeerd. En als vrouwen zijn we vooral
Onderzoek liet overtuigend zien dat
voorbij het slachtofferisme. Willen is kunnen,
vrouwen op grote schaal slachtoffer werden en
en de rest is eigen keuze. En passant wordt een
dat het geweld ook vaak specifiek tegen hen als
complexe genderanalyse weggezet als eenzijdig,
vrouw was gericht. Internationaal reikte ook het
ongenuanceerd, schreeuwerig en hoe dan ook
Die redenering sluit aan bij het postfemi
VN-Vrouwenverdrag, en vooral Aanbeveling
achterhaald-want-feministisch. Dat vermale
nr. 19, dat analysekader van discriminatie
dijde f-woord. Zo complimenteerde een aio
eenduidig aan. In 1993 kwam de VN-Verklaring
mij onlangs met ‘de kalmte’ in mijn lezing
uit waarin geweld tegen vrouwen ook als een
(over internationale wetgeving over geweld
schending van mensenrechten werd erkend.
tegen vrouwen). ‘Van een feministe had ik toch
Internationaal gezien is sindsdien een gender-
een andere verwachting.’
specifieke analyse van geweld tegen vrouwen
het dominante vertoog geworden. Gender based
is, begrijpelijk, populair onder jonge vrouwen en
violence is het sleutelbegrip, en dat is ook ruim
mannen, ondanks de overweldigende hoeveel
schoots ondersteund door wetenschappelijk
heid bewijs die op het tegendeel duidt. Denken
onderzoek.
we bijvoorbeeld aan alle emancipatiemonitoren
Van geweld tegen vrouwen naar huiselijk geweld
Het neoliberale, postfeministische vertoog
van het Sociaal Cultureel Planburau, die de aanhoudende ongelijke verdeling in arbeid en zorg laten zien. Om maar te zwijgen van de
Nederland lijkt echter op zijn schreden terug
ongelijkheid in salariëring tussen vrouwen en
te keren. Sinds de eeuwwisseling wordt in
mannen bij gelijke arbeid. Of neem de uitspra
de Nederlandse politiek
ken van de Commissie
en beleid gesproken over huiselijk geweld. Daarmee gaat het over een sekseneutraal geweldsprobleem waarbij vrouwen,
Gelijke Behandeling die
Het verhaal dat geweld tegen vrouwen samenhangt met ongelijke machtsverhoudingen, is in deze tijd geen populaire boodschap
mannen en kinderen,
keer op keer discrimi natie van vrouwen vast stellen. En dan zijn er nog de onderzoeken over geweld binnens huis. Vrouwen lopen
ouderen en jongeren, binnenshuis het
daar een beduidend groterrisico dan mannen
slachtoffer worden van gezinsleden of
om slachtoffer te worden van ernstig geweld.
16
* Boek Vrouw en Recht.indd 16
09-10-09 13:42
Het zijn allemaal boodschappen die
justitie gaan actiever beleid voeren in de
haaks staan op het postfeministische
aanpak en behandeling van plegers. Behalve die zegeningen
gelijkheidsideaal.
zit er echter een
Maar die informatie doet helemaal niks af aan de kracht van dat wenkend perspectief. Ook deze ideologie kan toe zonder harde
De Nederlandse vrouw die mishandeld wordt is slachtoffer van een relatieprobleem, de allochtone vrouw van onderdrukking. Moslims hè?
problematischer kant aan het verhaal. De verschuivende terminologie richting sekseneutraliteit impliceert een
feiten. Volgens sommigen is het emancipatie-ideaal bovendien
verandering in definitie en analyse van het
‘te ver doorgeschoten’ en allang geen ideaal
probleem die wel degelijk tastbare gevolgen kan
meer. Dus weg ermee.
hebben. Er wordt een suggestie van gelijkheid
Het verhaal dat geweld tegen vrouwen
tussen de seksen gewekt. En dat opent de deur
helaas nog steeds een probleem is dat samen
naar een heel nieuwe vorm van ongelijkheid en
hangt met ongelijke machtsverhoudingen tussen
discriminatie, maar nu een waar mannen het
vrouwen en mannen, is in deze tijd geen popu
slachtoffer van worden: mannelijke slachtoffers
laire boodschap. Machtsverschillen tussen vrou
worden vergeten en achtergesteld.
wen en mannen zijn uit de mode. Tenminste:
als het om autochtone en witte vrouwen gaat.
immers vergelijkbaar gewelddadig als mannen.
De Nederlandse vrouw die mishandeld wordt is
Voor bewijs van het laatste wordt doorgaans
hoogstens slachtoffer van een relatieprobleem
verwezen naar tamelijk grofmazig onderzoek,
dat niets met man-vrouwverhoudingen te maken
waarin als het ware elke klap sekseneutraal
heeft. Allochtone vrouwen, die moeten nog
wordt geteld. Er wordt nauwelijks onderscheid
worden geëmancipeerd. De allochtone vrouw
gemaakt naar ernst of naar systematiek in
die wordt geslagen is zonder twijfel slachtoffer
verdedigend of aanvallend geweld. De conclusie
van onderdrukking door haar man. Moslims hè?
Geweld tegen mannen: een nieuw maatschappelijk probleem?
In de sekseneutrale optiek zijn vrouwen
die sommigen trekken is dan dat er een grote groep onzichtbare slachtoffers bestaat: de geslagen mannen. Dat we die groep zelden of nooit zien op politiebureaus of in de hulpver
Huiselijk geweld, het klinkt weliswaar knus,
lening komt omdat het taboe is daarover te
maar als dan tenminste maar datgene gebeurt
spreken, aldus de pleitbezorgers. Daarom
waar ook de grootste
wordt gepleit voor
groep slachtoffers baat bij heeft. Met die pragmatische instel ling kunnen we beslist ook zegeningen tellen.
meer voorzieningen
In de sekseneutrale optiek zijn vrouwen vergelijkbaar gewelddadig als mannen
Nederland heeft
voor mannen: dan zou de ernst en omvang van het probleem vanzelf duidelijk worden. Zo ging het immers
opvanghuizen waar jaarlijks tenminste
ook met vrouwenmishandeling.
dertien- tot veertienduizend vrouwen met
kinderen terecht kunnen, op de vlucht voor
steden in Nederland in totaal veertig opvang
levensbedreigend geweld van de partner
plaatsen opengesteld voor drie groepen
of vader. De diagnostiek en aanpak van
mannelijke slachtoffers: van aan eer gerela-
kindermishandeling krijgen eindelijk meer
teerd geweld, homogeweld en partnergeweld
aandacht in de hulpverlening. Politie en
(opmerkelijk genoeg hebben de media dit
Sinds februari 2009 hebben de vier grote
17
* Boek Vrouw en Recht.indd 17
09-10-09 13:42
gepresenteerd als een voorziening voor door
Schrijnende voorbeelden van de emancipatie-
hun vrouw mishandelde mannen). Uit een
backlash waar uiteindelijk de vrouwen als
eerste inventarisatie die ik deed in april 2009,
grootste groep slachtoffers de dupe van worden.
blijkt dat de opvangplaatsen nog steeds vermoed, zeker in de categorie partnergeweld.
Sekseneutraliteit, feminisme en het recht
Dit wordt door betrokken hulpverleners geduid
Niet alleen wetenschappelijk en beleidsmatig
als bewijs hoe groot het taboe is. Men is er
gezien is de verschuiving richting sekseneutra
vooralsnog van overtuigd dat hier een groot
liteit aanvechtbaar. Naar internationaal recht is
verborgen probleem schuilt. Daarom wordt nu
die verschuiving direct in strijd met het VN-
sinds kort ook wetenschappelijk onderzoek
Vrouwenverdrag dat door Nederland is gerati
gedaan naar de omvang van mannen als slacht
ficeerd. Dat is onlangs ook hardop gezegd
offer. Het wachten is nog op de uitkomsten.
door het VN-Comité dat toeziet op de naleving
door Nederland van het VN-Vrouwenverdrag.
deels onderbezet zijn. Er is minder vraag dan
Eén feit is onomstreden: vrouwen en
mannen gebruiken beiden geweld in relaties.
In 2007 kreeg Nederland een fikse reprimande,
Welke hulpverlening of overheidsregulering
omdat sekseneutraliteit in het Nederlandse
nodig is, hangt af van het antwoord op vragen
beleid ‘de notie ondermijnt dat geweld tegen
als: welk geweld wordt op welke schaal door wie
vrouwen een vorm van discriminatie van vrouwen
gebruikt en met welk gevolg? Is het aanvallend
is’. Dat die erkenning van discriminatie meer is
of verdedigend geweld, fysiek of seksueel, met
dan een loze juridische of intellectuele kwalifi
of zonder letsel? Kennis van de aard, dynamiek
catie bleek hiervoor al. In 2008 heeft het minis
en context van partnergeweld is cruciaal om
terie van Justitie een bescheiden boetekleedje
betekenis en gevolgen van de klap die hoe
aangetrokken door in de nieuwe beleidsnota
genaamd overal valt, te kunnen beoordelen.
over huiselijk geweld zuinig te beloven te
Alleen zo kan een goede vergelijking worden
zullen ‘onderzoeken’ hoe in de toekomst
gemaakt tussen geweld waar mannen en
‘het beleid meer gender-sensitief’ kan worden
vrouwen het slachtoffer van worden. Dat stelt
gemaakt. In 2009 is een eerste kritische ver
hoge methodologische eisen. Het is te hopen
kenning verschenen met aanbevelingen voor
dat die methodologische kwaliteit ook in de
verbetering van het beleid. Of en hoe die in de
praktijk zal worden gebracht zodat we valide
praktijk zullen worden gebracht is afwachten.
en betrouwbare onderzoeksgegevens krijgen.
Het is nog de vraag of het ook zal leiden tot
Het vertoog over de sekseneutraliteit
meer gender-sensitieve wetgeving.
en geweld door vrouwen voedt moeiteloos de
nieuwste claims over discriminatie van mannen.
als bepalend perspectief loopt in tijd parallel
In Ontario (Canada) is de aanname van de
aan een verschuiving in Nederland van de
(sekseneutrale) Domestic Violence Act in
ministeriële verantwoordelijkheid voor de
2000 getorpedeerd, omdat lobbyisten (meestal
beleidscoördinatie richting Justitie (sinds
mannen en enkele vrouwen) aanvoerden dat
medio jaren negentig). De sekseneutraliteit in
de groei van voorzieningen voor vrouwelijke
analyse sluit aan bij een dominant legalistisch
slachtoffers, waarin deze wet in de praktijk
vertoog onder juristen. Sekse doet er voor de
de mogelijkheid zou kunnen bieden, tot
wet in principe niet toe, zeker niet in het
discriminatie van mannen zou leiden. In april
strafrecht. Geweld deugt niet, ook niet tegen
2009 zijn in Engeland de opvanghuizen van
vrouwen, in welke vorm en waar dan ook.
De verschuiving richting sekseneutraliteit
Women’s Aid bedreigd met korting van hun
Of in de woorden van een wetgevingsambte
subsidies als ze niet hun deuren openen voor
naar: ‘Een moord is een moord, of die nou door
mannelijke slachtoffers van huiselijk geweld.
een vrouw of door een man wordt gepleegd.’
18
* Boek Vrouw en Recht.indd 18
09-10-09 13:42
De sekseneutrale juridische grondtoon is daar
Er is nog veel te doen tot we een gender-
mee gezet. Maar of in de toepassing van de wet
sensitieve aanpak hebben bereikt van geweld
ook recht wordt gedaan aan de relevante sekse
tegen vrouwen, ook in het recht. Feit is dat de
specifieke verschillen is natuurlijk de vraag.
feministische analyses over de aard van het
Daarin schuilt een hardnekkig obstakel. Vrouwe
geweldsprobleem, de achtergronden, maar
Justitia denkt in essentie nog steeds dat zij het
ook de rol die het recht kan spelen in de aanpak
recht zonder aanziens des persoons toepast.
ervan, binnen de politieke en beleidsmatige,
maar ook de juridische context nog niet diep zijn
Nemen we echter de cijfers over vervol
gingen bij verkrachting in Nederland, dan
geworteld. Het begin van de eenentwintigste
geven die alle reden tot scepsis. Ondanks tal
eeuw is ook wat betreft ontwikkelingen op dit
van inspanningen om de deskundigheid in de
terrein een paradoxale tijd. Enerzijds klinken de
behandeling van zedenzaken bij politie en OM
post- en anti-feministische geluiden die een
te verbeteren, wijzen de resultaten op een
legalistisch sekseneutraal geweldprobleem
tegengesteld effect. Tussen 1999 en 2007 is het
schetsen. Anderzijds groeit internationaal
aantal bij de politie geregistreerde meldingen
de invloed van een feministisch geïnspireerd
van verkrachting met eenderde gedaald (van
mensenrechtenperspectief waarin gender based
1805 tot 1267). Het aantal door het OM
violence de kern van het verhaal vormt. De inspanningen van de vrouwenbeweging
afgehandelde zaken is met ruim een kwart
afgenomen (van 405 tot 325). Er zijn geen
in de jaren zeventig beginnen vruchten af te
aanwijzingen dat in deze periode het aantal
werpen nu het onderwerp eindelijk meer beleids
verkrachtingen is gedaald. Verder onderzoek zal
fähig dan ooit is. Maar de hausse aan beleids
moeten uitwijzen wat hier precies aan de hand
onderzoek die we de laatste jaren op dit terrein
is. De cijfers illustreren in elk geval dat recht
zien, reflecteert helaas ook de theoriearmoede
in de boeken en recht in de praktijk ver uiteen
in het Nederlandse beleid. Men reproduceert
kunnen lopen. Pas in de toepassing van wet
vaak het oppervlakkige vertoog van sekse
geving blijkt of de wet daadwerkelijk recht
neutraliteit. Wiens brood men eet diens woord
doet aan vrouwen.
men spreekt. Het doordenken van de relatie
Tot slot: gender revisited
tussen gender, geweld en het recht is een exercitie die op de academische onderzoeks
Verschillende feministische rechtstheoretici
agenda moet blijven, zowel in de juridische
zijn ons voorgegaan in hun kritische analyses
als de sociale wetenschappen. Juist nu is een
van de objectiviteit en neutraliteit van het recht
kritische en onafhankelijke onderzoeksblik
(bijvoorbeeld Carol Smart en Martha Fineman).
hard nodig zodat met de mainstreaming in
Hun analyses hebben helaas nog niets aan
beleid en regelgeving het genderperspectief
actualiteit noch geldigheid verloren.
behouden blijft.
19
* Boek Vrouw en Recht.indd 19
09-10-09 13:42
interview
Sara Etty wilma van hoeflaken ‘Het is niet normaal om iemand te mishandelen, of het nu je oude ouders zijn of een onbekende. Maar je vrouw slaan is toch iets van een andere orde,’ zegt Sara Etty, ‘bewust of onbewust speelt mee dat er toch nog een gezagsverhouding is in intieme relaties tussen mannen en vrouwen.’
Wat is het grootste obstakel dat het bereiken
zich helemaal niet dat hij het doodnormaal
van gelijke posities van vrouwen en mannen in
vindt dat zij onbetaald voor de kinderen zorgt.
de weg staat? Etty hoeft er geen seconde over na
Dat zit er nog zo diep in.’
te denken. ‘Het basisprobleem is nog steeds niet opgelost. De machtsverhouding tussen vrouwen
Interessante literatuur
en mannen is ongelijk.’
Zelf werd Etty grootgebracht met heel andere
ideeën. Haar feministische tante, Elsbeth Etty,
Ze vertelt dat ze laatst in de trein zat en een
gesprek opving tussen een paar mannen die aan
heeft haar opvattingen over de positie van
de andere kant van het gangpad zaten. Het waren
mannen en vrouwen nooit onder stoelen of
generatiegenoten van haar – Etty is van 1975.
‘Werkt jouw
vrouw nog?’ vroeg de ene man. ‘Nee, joh’, zei
banken gestoken. En
‘Ook jonge mannen vinden het nog doodnormaal dat vrouwen onbetaald voor kinderen zorgen. Dat zit heel diep.’
haar vader, Tom Etty, hield zich bij de FNV decennialang bezig met internationaal vakbonds werk, mensenrechten en
de ander, ‘Van haar loon kon ze net de kinderopvang betalen.’
emancipatie. ‘Daar werd thuis over gesproken.
Etty kon het niet laten en vroeg: ‘Moest zíj de
Dat heb ik met de paplepel meegekregen.’
kinderopvang betalen?’ De mannen lachten een
Toch kan ze het gesprek van de mannen in de
beetje. Etty: ‘Dit is zo typerend. Hij realiseert
trein wel verklaren. Het is nog maar zo kort
20
* Boek Vrouw en Recht.indd 20
09-10-09 13:42
geleden dat ook de wetgever het doodnormaal
geweest van de strafrechtstudievereniging,
vond dat vrouwen een ondergeschikte positie
ik was drie jaar wedstrijdpleiter, stond mensen
innamen. Ze somt de feiten op. ‘Tot 1991 was
bij in klachtenprocedures, was student-assistent
verkrachting binnen het huwelijk niet straf-
en zat als student al in het bestuur van het
baar. Tot 1969 was de man hoofd van het gezin.
Proefprocessenfonds Clara Wichmann.’
Tot 1957 was de gehuwde vrouw handelingsonbekwaam. Tot 1956 was de vrouw gehoor
Achtbaan
zaamheid aan haar man verschuldigd en had hij
Dat er tegenwoordig zoveel aandacht is voor
een tuchtigingsrecht als zij zich daar niet aan
de aanpak van huiseljk geweld vindt ze winst.
hield.’ Hij mocht haar slaan? ‘Hij mocht haar
Sinds 1 januari 2009 is het wettelijk mogelijk
corrigeren. In Engeland noemden ze dat the rule
plegers van huiselijk geweld voor een periode
of thumb. Je mocht niet slaan met een stok die
van tien dagen uit huis te plaatsen. Die termijn
dikker was dan je duim. Dat is heel interessante
kan door de burgemeester met 18 dagen
literatuur.’
verlengd worden. Meteen al op nieuwjaarsdag
maakte Rotterdam kordaat gebruik van de
Dus de vaders en grootvaders van toen
mochten doen wat hun zoons en kleinzoons
nieuwe wet. Etty, die als ketenregisseur vooral
nu niet meer mogen? ‘Zolang ze niet te hard
een bureaufunctie heeft, sprong af en toe bij als
sloegen, want dat kon een grond zijn voor de
casemanager en sprak met betrokkenen, hulp
vrouw om te mogen scheiden.’
verleners en politie. Het kan voorkomen dat er
Tellen
uithuisplaatsingen in gang worden gezet, terwijl zowel de pleger als het slachtoffer het
Huiselijk geweld, dat is het onderwerp waarin zij
daarmee oneens zijn. ‘De wet gaat ervan uit
gespecialiseerd is. Eerst als student – ze schreef
dat het kan tegen de wil van het slachtoffer.
er een scriptie over –, later als beleidsmedewer
De gedachte daarachter is dat de slachtoffers,
ker bij het ministerie van Justitie, als onder
meestal vrouwen, niet meer weerbaar zijn door
zoeker bij Transact en tegenwoordig als keten
het geweld, en dat ze niet meer voor hun
regisseur tijdelijk huisverbod in Rotterdam.
veiligheid en hun rechten kunnen opkomen,’
Die functie combineert ze met die van beleids
zegt Etty, ‘in dat geval moet de overheid
medewerker aanpak huiselijk geweld, eveneens
ingrijpen. Dat lijkt haaks te staan op de idee
bij de GGD Rotterdam Rijnmond. Dat dat onder
dat je vrouwen empowerment moet geven.
werp haar sinds het begin van haar rechtenstudie
Enerzijds wordt van een mishandelde vrouw
al fascineerde, vindt ze alleen maar logisch.
verwacht dat ze beslissingen neemt over haar
‘Ruim één op de vijf vrouwen heeft te maken
eigen leven, anderzijds bepaalt de overheid
gehad met huiselijk geweld. Kijk om je heen en
wat goed voor haar is. Je kunt je afvragen of
ga tellen. Dat zijn er zoveel, daar moeten we
dat elkaar bijt. Dat zijn principiële discussies.’
gewoon iets mee. Sinds ik er veel over weet, zie
ik het ook vaker. Ik pik ze er tegenwoordig vaak
dat tijdens het huisverbod veel aanvragen voor
zo uit.’
echtscheiding worden ingediend. Kennelijk
helpt het huisverbod vrouwen om de laatste
Hoewel, toen ze begon met haar rechten
Wat vindt ze daar zelf van? ‘Wat ik zie is
studie wilde ze nog advocaat worden. Omdat ze
stap te kunnen nemen. Vrouwen die mishan
haar middelbare school niet direct afmaakte en
deld worden door hun partner zitten in een
op haar twintigste een kind kreeg, ging ze pas
achtbaan. Ze hebben niet de gelegenheid om stil
op haar 22ste studeren. Dat was een schot in de
te staan bij het heden of om achteruit te kijken,
roos. Ze heeft dan ook jaren over haar studie
want de volgende bocht komt er al weer aan en
gedaan. ‘Ik vond het allemaal leuk, dus deed
ze willen er niet uit vallen. Wij zetten dan die
ik ook allerlei extra dingen. Ik ben voorzitter
achtbaan even stil. Vaak geeft dat vrouwen de
21
* Boek Vrouw en Recht.indd 21
09-10-09 13:42
kans om op adem te komen. Ze krijgen de ruim
neutrale benadering van huiselijk geweld voor
te om de situatie te overzien. Als een vrouw niks
burgers gemakkelijker te accepteren is. Waarop
wil, staan wij uiteindelijk ook met lege handen.
de rapporteur schreef: ‘If this is indeed true
Maar als ze wel iets wil, wordt er passende hulp
(hopefully not), the government should
verlening georganiseerd, krijgt ze kredietmoge
urgently increase public awareness of the
lijkheden en kunnen we een advocaat voor haar
gender dimension in domestic violence rather
regelen. Die kan er bij
than accommodate
voorbeeld voor zorgen
uninformed views that
dat er bij de rechter een voorziening wordt ge troffen voor toewijzing
‘Er worden heel hoge eisen gesteld aan slachtofferschap’
van de echtelijke
do not, or do not want to, acknowledge this basic fact.’ Anno 2009 zijn de publiekscam
woning.’ Er is ook hulpverlening als vrouwen
pagnes van de rijksoverheid echter nog altijd
weliswaar van het geweld af willen, maar wel
gender-neutraal.
willen doorgaan met hun partner.
Als het aan Etty had gelegen, was er al veel
Meten met verschillende maten
eerder een mogelijkheid geweest voor uithuis
Dat de aandacht voor huiselijk geweld is
plaatsingen. ‘Het is zo wrang. Vrouwen werden
toegenomen is een voordeel. Tegelijkertijd
mishandeld en moesten vervolgens hun huis
signaleert Etty een nadelige ontwikkeling.
verlaten als ze veilig wilden zijn. Dat is dubbele
‘Er lijken heel hoge eisen gesteld te worden
victimisatie.’
aan slachtofferschap. Een vrouw moet bij wijze
Gender-neutrale wetgeving
van spreken minstens met twee blauwe ogen rondlopen, altijd lief, leuk een aardig geweest
De wetgeving is gender-neutraal, terwijl in
zijn en geen enkele weerbaarheid meer tonen,
de praktijk tachtig tot negentig procent van de
wil ze volledig als slachtoffer erkend worden.
slachtoffers van huiselijk geweld – in de zin van
Die vrouwen zijn echt niet allemaal lieverdjes,
intiem partnergeweld – vrouw is en de pleger
wordt er vaak gezegd. Ze halen het bloed onder
meestal een man. ‘We zouden dat openlijker
de nagels van zo’n man vandaan. Mannen die
moeten benoemen,’ vindt Etty, ‘ik denk niet dat
geweld plegen tegen hun vrouw zouden zelf
je een wet moet maken over vrouwenmishan
eigenlijk ook slachtoffer zijn.
deling, maar je moet wel in je beleid openlijk
differentiëren en daar je aanpak op afstemmen.
van plegers en slachtoffers te spreken. Dit zou
Het is niet one size fits all. Ze verwijst naar het
het aanvaarden van hulp door plegers bemoei
rapport van de Verenigde Naties Violence Against
lijken en onvoldoende recht doen aan de proble
Er gaan zelfs stemmen op om niet meer
Women van Yakin Ertürk, naar aanleiding van haar bezoek als speciale rapporteur aan Nederland in 2006.
matiek waaraan beiden
‘Je wordt zwaarder gestraft als je iemand in de kroeg slaat dan wanneer je je vrouw slaat’
Daarin staan kritische
debet zijn, ook al vangt er maar een de klappen op. Die gedachte leeft vrij sterk in hulp verleningsland.’
kanttekeningen bij het gender-neutrale beleid
in de aanpak van huiselijk geweld. Volgens het
termen gezegd dat ze het geweld min of meer
ministerie van Justitie kan dat niet anders,
zelf uitlokken, of het over zich afroepen
Van vrouwen wordt vaak in bedekte
omdat mannen en vrouwen voor de wet gelijk
doordat ze verbaal zo veel sterker zouden zijn
zijn. Als aanvullende, praktische reden gaf
dan mannen. Etty: ‘Waarom zitten er dan op
het ministerie bovendien aan dat een gender-
vrijwel alle topposities in Nederland mannen?
22
* Boek Vrouw en Recht.indd 22
09-10-09 13:42
Dat is toch niet omdat ze verbaal zoveel zwakker
Achterdeur
zijn dan al die vrouwen die de top nooit berei
Ook het familierecht kan volgens Etty een
ken? En er zijn verbaal heel sterke mannen.
valkuil zijn voor vrouwen. ‘In het familierecht
Waarom krijgen die dan geen klappen van
is de positie van vrouwen ronduit verslechterd.
vrouwen? Als huiselijk geweld zou liggen aan
Als een vrouw eindelijk weggaat uit een
verbale kwaliteiten of een gebrek daaraan, dan
gewelddadige relatie en de voordeur achter
zouden mannen even vaak slachtoffer zijn van
zich dicht doet, trekt het familierecht de
huiselijk geweld door vrouwen als andersom
achterdeur weer open. Dan eist de wetgever
aantoonbaar het geval is.’
dat ouders na de scheiding gezamenlijk het
Ook wordt in discussies in de hulpver
ouderschap en de zeggenschap over de opvoe
leningssector vaak gezegd dat mannen slaan uit
ding uitoefenen. Inclusief een omgangs
onmacht. ‘Dan zeg ik: dat hangt af van je defi
regeling, die contacten tussen de ouders met
nitie van macht en onmacht. Als de onmacht
zich meebrengt, met alle gevolgen van dien.’
bestaat uit het feit dat meneer vindt dat hij de
macht heeft, en dat hij zich onmachtig voelt als
die de kinderen mishandelt. Zij blijven vaak bij
hij vindt dat de macht hem wordt ontnomen,
hun partner, omdat ze dan het gevoel hebben
en dan maar gaat slaan om zijn macht terug te
dat ze hun kinderen nog enigszins kunnen
krijgen, slaat hij dan uit macht of uit onmacht?’
Als het gaat om mishandeling wordt er
met verschillende maten gemeten. ‘Iedereen
Etty vertelt over vrouwen met een partner
beschermen. Als ze uit elkaar gaan en er een omgangsregeling wordt getroffen, zijn ze minder goed in de positie om de kinderen te
vindt dat het niet nor
beschermen. Zo zijn er
maal is om een ander te
ook vrouwen die van
mishandelen. Maar je vrouw slaan, dat is toch
‘In het familierecht is de positie van vrouwen ronduit verslechterd’
Jeugdzorg te horen krijgen dat hun kinde
iets van een andere
ren uit huis geplaatst
orde. Bewust of onbe
worden als zij de relatie
wust speelt mee dat er toch nog een gezags
niet verbreken met de partner die hen slaat in
verhouding is in intieme relaties tussen mannen
aanwezigheid van de kinderen. Maar als ze
en vrouwen.’
eenmaal vertrokken zijn, worden ze vrijwel
Kan het recht daar iets aan veranderen?
altijd gedwongen tot een omgangsregeling met
‘Natuurlijk,’ zegt Etty, ‘het recht is norm
diezelfde partner. ‘Ergens in de Memorie van
stellend, al is dat niet zaligmakend. Je wordt
Toelichting van de wet die scheidende ouders
in de regel zwaarder gestraft als je iemand in
verplicht tot het opstellen van een ouderschaps
de kroeg slaat dan wanneer je je vrouw slaat,
plan, zegt de minister dat je bij scheiding
terwijl een afhankelijkheidsrelatie in de
gezamenlijk ouderschap moet leren. Dan denk
wet formeel een strafverzwarende factor is.’
ik: dan pas? Moet je dat niet gaan leren bij de conceptie of zo?’
23
* Boek Vrouw en Recht.indd 23
09-10-09 13:42
* Boek Vrouw en Recht.indd 24
09-10-09 13:42
Vrouwen in de rechterlijke macht Van eigen hoekje naar de top leny de groot-van leeuwen Lange tijd zag men geen plaats voor de vrouw in het rechterlijk ambt. ‘De gemiddelde vrouw is minder geschikt voor het rechtersambt dan de gemiddelde man’, aldus Cluysenaer in een preadvies voor de Nationale Vrouwenraad in Nederland in 1933. ‘Voor die uitzonderlijke vrouw die de vereiste kwaliteiten wel zou bezitten kan men geen algemeen geldende regels vaststellen.’ Immers, hoe zou met zekerheid kunnen worden
andere vermelding van een gepromoveerde
vastgesteld ‘dat het zieleleven van de vrouwelijke
(mannelijke) rechtbankrechter (inclusief
sollicitant in gunstige zin afwijkt van de gemid
president en vier vice-presidenten, exclusief
delde vrouw’. Cluysenaer voegt daar aan toe:
rechters-plaatsvervangers). Niet alleen vanwege
‘Mijn psychologische hoofdbezwaar geldt ook
haar promotie was deze rechter uitzonderlijk.
tegen de vrouw-kinderrechter.’
Van 1957 tot 1972 was zij tevens buitengewoon
hoogleraar kinderrecht en kinderbescherming
Direct na de Tweede Wereldoorlog
verscheen de eerste vrouwelijke rechter toch
te Utrecht, zij werd benoemd tot ridder in de
ten tonele. Nederland had te kampen met een
Orde van de Nederlandse Leeuw, kreeg van de
ernstig tekort aan rechters. Net als voor andere
gemeente Rotterdam de Wolfert van Borselen-
beroepen en sectoren – zelfs in de zware industrie
penning en ontving een eredoctoraat van de
– had dit tekort tot gevolg dat fundamentele
Katholieke Universiteit Nijmegen. Bovendien
bezwaren tegen de deelname van vrouwen aan
maakte zij naast haar werkzaamheden als
het arbeidsproces niet meer als doorslaggevend
kinderrechter en hoogleraar deel uit van diverse
werden beschouwd.
besturen van instellingen voor jeugdbescher
Johanna Hudig, de eerste vrouwelijk
ming. Een lichtend voorbeeld was zij voor de
rechter, was vanaf 1947 bijna dertig jaar
vrouwen die volgden. Hoewel zij in enkele
kinderrechter bij de arrondissementsrechtbank
necrologieën zeer geprezen werd, is er bij
Rotterdam. In de rij van 22 rechters aldaar
mijn weten nimmer expliciet op gewezen
was zij destijds de enige gepromoveerde;
hoe uitzonderlijk zij was tussen haar directe
in Nederland vinden we in die tijd slechts één
mannelijke collegae.
25
* Boek Vrouw en Recht.indd 25
09-10-09 13:42
Ondanks deze eerste voorbeeldige vrouw is de
B.P. Sloot tekende in 1980 de ervaringen
feminisering van de rechterlijke macht niet snel
van vrouwelijke juristen op en noteerde:
gegaan. Jarenlang bekleedden slechts een of
‘Als sollicitant bij de rechterlijke macht
enkele vrouwen op de rechtbanken het ambt
bleek: kinderrechter (...) nou ja, dat kon nog.
van rechter, niet zelden lange tijd in de functie
Maar, gewoon rechter, nee,’ aldus een 55-jarige
van kinderrechter en als rechter-plaatsvervanger.
vrouwelijke rechter. En een 44-jarige, eveneens
Zo was Hanneke
van den Steenhoven, toen zij ruim dertig jaar geleden haar werk zaamheden als rechter
vrouwelijke, collega zegt:
Ondanks deze eerste voorbeeldige vrouw is de feminisering van de rechterlijke macht niet snel gegaan
in Zwolle begon, de
‘Bij sollicitatiegesprekken werd vrijwel steeds verondersteld, dat ik mij met kinderrecht zou willen bezighouden.’
tweede vrouwelijke rechter op de rechtbank
aldaar. Zij wilde destijds in deeltijd werken en
gedachte. In het artikel ‘De vrouw in de rechter
werd daarom aangesteld als bezoldigd rechter-
lijke macht’ (Themis, 1963) somt Drabbe vijf
plaatsvervanger; deeltijdrechters bestaan pas
tegengestelde karaktertrekken van mannen en
sinds 1989. Zij vertelde mij eens: ‘Ik heb wel
vrouwen op. Deze impliceren dat er tussen hen
heel goed gevoeld dat ik het goed moest doen:
verschillen in de toepassing van het strafrecht
als vrouw en moeder. Voor de volgende
en burgerlijk recht zullen zijn. De auteur
generatie.’
concludeert: ‘Het is van groot belang plaats te
maken voor vrouwelijke inzichten. (...) Mannen
Anita Leeser-Gassan was bijna dertig jaar
Dat was indertijd niet zo’n vreemde
rechter in Amsterdam, waarvan negentien jaar,
en vrouwen moeten op gelijke voet deelnemen
van 1981 tot 2000, als kinderrechter. Ter gelegen
aan de rechterlijke macht, maar omdat zij
heid van haar afscheid voerde zij gesprekken
verschillend van aard zijn zullen vrouwen tot
met de kinderen over wie zij eens had recht
specifieke rechtsgebieden aangetrokken worden,
gesproken, die zijn vastgelegd in een boek.
zoals het familierecht, terwijl mannen zich meer
aangetrokken zullen voelen tot het burgerlijk
Het vak van kinderrechter is een specia
lisme. Van de kinderrechter kan men verwach
recht. Vrouwen zullen ook het strafrecht meer
ten dat hij de te behandelen zaken met grotere
waarderen, omdat ook hier het sociale aspect
deskundigheid zal afdoen dan de gewone rechter.
het juridische domineert.’
In juristenkringen echter staat dit specialisme
doorgaans niet in hoog aanzien. ‘Le juge des
later nog, zoals bleek toen een rechter gevraagd
mineurs est le mineur des juges’, aldus een
werd te reageren op het feit dat er verhoudings
Franse rechter.
gewijs meer mannen werkzaam waren bij het
Een eigen hoekje De concentratie van vrouwen in het kinderrecht
Deze verschilgedachte leefde decennia
Openbaar Ministerie. Hij weet dat aan de aard van het werk van de officier van justitie: misdaad bestrijden, op boeven jagen, dat was
is een voorbeeld van horizontale segregatie.
werk voor mannen (Hage, Intermediair, 1990).
Bestaat deze segregatie nog steeds? Hiervoor
bestaat wel een enkele aanwijzing. Ongeveer
aan specifieke gebieden van het recht? In mijn
tweederde van de kinderrechters is vrouw
onderzoek uit 1991 vond ik bij leden van de
Zouden vrouwen ook de voorkeur geven
bijvoorbeeld. Geven vrouwen of mannen de
rechterlijke macht geen seksespecifieke voor
voorkeur aan bepaalde specialisaties voor
keuren voor bepaalde typen werk. In een door
vrouwen? In ieder geval hadden enige decennia
Vrij Nederland gehouden enquête omstreeks
geleden vele mannen een uitgesproken voorkeur
dezelfde tijd is gevraagd aan welk rechtsterrein
voor bepaalde specialismen voor vrouwen.
de geïnterviewde leden van de magistratuur de
26
* Boek Vrouw en Recht.indd 26
09-10-09 13:42
voorkeur geven. Duidelijk werd ook daar dat
macht (nog) wel. Hoewel deze vorm van segre
vrouwen en mannen in hun keuze voor straf-,
gatie afneemt, waren er in 2005 bijvoorbeeld
civiel- of administratief recht niet wezenlijk
nog maar drie vrouwen onder de 26 presidenten
verschilden. Mannen uitten daar hun verba zing over. Zo vertelde een vrouwelijke rechter dat er tegen haar bij
van de rechterlijke
Gut mevrouw, wat merkwaardig, u hebt belastingrecht gedaan en zeerecht
een sollicitatie werd
colleges (de bijzondere bestuursrechtelijke gerechten buiten beschouwing gelaten) en was slechts één van
gezegd: ‘Gut mevrouw, wat merkwaardig,
de vijf procureurs-generaal een vrouw. In de
u hebt belastingrecht gedaan en zeerecht. (...)
Hoge Raad werd de eerste vrouw in 1967
Mannelijke vakken, zo bedoelde hij dat.
beëdigd. In het totaal zijn zo’n twaalf vrouwen
Ja, zei hij, uw verschijning is daar nogal mee
ooit benoemd tot raadsheer in dit college.
in tegenspraak.’
Vrouwen aan de rechterlijke basis, maar ook aan de top
Een feit is dat vrouwen langzamer carrière
maken dan mannen, maar onbekend is of de ondervertegenwoordiging aan de top te wijten is aan een cohorteffect of dat deze het resul-
De recente tijd laat ook een ander type van
taat is van subtiele uitsluitingsmechanismen
vrouwelijke voorbeeldigheid zien dan die van
(het glazen plafond). Uit een enquête van Vrij
Johanna Hudig. Dat zijn niet de uitzonderlijke
Nederland van 2008 blijkt dat meer mannelijke
kinderrechters, maar de hoogvliegers.
rechters dan vrouwelijke van mening zijn dat er
Zij excelleren niet in een specialistisch rech terlijk (uit)hoekje aan de basis, maar aan de rechterlijke top. Sonja
Het mannenbolwerk dat de rechterlijke macht ooit was bestaat niet meer
het mannenbolwerk dat de rechterlijke macht ooit was bestaat niet meer.
Boekman was 33 jaar advocaat voor zij in
geen glazen plafond meer bestaat. Hoe dan ook,
1983 tot raadsheer bij de Hoge Raad werd
Een ongefundeerde zorg
benoemd. Zij was cum laude gepromoveerd,
Dus dreigt er gevaar. Als vrouwen de macht
was van 1965 tot 1968 lid van de Algemene
overnemen, als er te veel vrouwen in een beroep
Raad van de Nederlandse Orde van Advocaten,
werkzaam zijn en zelfs tot de top zijn doorge
werd in 1977 de eerste vrouwelijke deken van
drongen, dan gaat dat ten koste van het imago
Nederland en was naast lid van de Hoge Raad
van dit beroep, zo luidt een vanaf de jaren zestig
tevens lid van het Benelux-Gerechtshof. Na haar
van de vorige eeuw tot op heden veelgehoorde,
overlijden is een prijs naar haar vernoemd,
maar zwak onderbouwde, stelling. Deze bestaat
bedoeld voor een vrouwelijke advocaat die een
in twee varianten. De eerste houdt in dat de
voorbeeldfunctie vervult.
status of het aanzien van dat beroep daalt door
de sterke toename van vrouwen. De vrouwen
Tot de jaren zeventig van de vorige eeuw
bleef de deelname van vrouwen aan de rechter
zijn dus de oorzaak en de daling van de status
lijke macht tot ongeveer vijf procent beperkt.
van het beroep het gevolg. De tweede variant
Daarna vond een gestage toename plaats en
stelt omgekeerd dat, als een beroep in aanzien
tegenwoordig is ongeveer vijftig procent van
daalt, dit mannen afstoot en vrouwen aantrekt.
alle rechters vrouw. Ondervertegenwoordiging
Ongetwijfeld is het zo dat mensen tegenwoordig
van vrouwen op de hogere functieniveaus
minder opkijken tegen bepaalde beroepsgroepen
(verticale segregatie) bestaat in de rechterlijke
zoals medici en rechters. Dat heeft niets te maken
27
* Boek Vrouw en Recht.indd 27
09-10-09 13:42
met de aanwezigheid van vrouwen in die beroe
kwestie bestaat echter niet. De recente discus
pen. Veeleer speelt de in de loop van de tijd
sies zijn slechts compilaties van persoonlijke
geringer geworden sociale afstand tussen de
indrukken en meningen.
verschillende sociale lagen in de samenleving
een rol, die mede veroorzaakt is door het toe
en beroepen door een meerderheid van vrouwen
Afgezien daarvan: als alle hogere functies
genomen opleidingsniveau van de Nederlandse
zouden worden uitgeoefend, zou dan het imago
bevolking. Bovendien zijn de aantallen beroeps
van al deze beroepen dalen? Dat lijkt uiterst
beoefenaren in veel beroepen, zoals de rechter
onwaarschijnlijk. Waarschijnlijker is het dat het
lijke macht, aanzienlijk
beroep van raadsheer bij
toegenomen en daarmee
de Hoge Raad een hoog
zijn deze beroepen minder exclusief geworden: velen hebben wel een nichtje of neefje dat rechter of arts is.
Als er te veel vrouwen in een beroep werkzaam zijn gaat dat ten koste van het imago van dit beroep, luidt een veelgehoorde stelling
aanzien zou blijven behouden en dat het beroep van parketbode nog steeds weinig aanzien zou genieten, ongeacht het feit dat in
Maar meestal betreft de bezorgdheid voor het imago het relatieve
dat laatste beroep vrijwel uitsluitend mannen
prestige, dus ten opzichte van andere beroepen.
werkzaam zijn. In onze samenleving geldt
Tussen 1953 en 1982 is er weinig veranderd in
doorgaans dat beroepen en functies die een
het prestige van beroepen ten opzichte van
hoge opleiding vereisen in hoog aanzien staan
elkaar: rechters staan in die tijd onveranderlijk
en dat beroepen die nauwelijks scholing
hoog genoteerd op beroepsprestigeladders.
vereisen lijden aan een laag imago.
Actueel, volwaardig onderzoek naar deze
28
* Boek Vrouw en Recht.indd 28
09-10-09 13:42
Een beter brein
ambtenaren in opleiding (raio’s). Zijn er meer
Al in 1910 kwam de psycholoog Heymans in zijn
aanmeldingen van vrouwen of komt dit doordat
onderzoek naar de studieresultaten van mannen
vrouwen het beter doen bij de selectie? Uit de
en vrouwen tot de conclusie dat vrouwen beter
cijfers over de periode 1986 tot en met 1995
presteerden dan mannen. Daarbij dient echter
blijkt dat vrouwen stelselmatig beter uit de
wel bedacht te worden dat in die tijd vooral
selectierondes naar voren komen; ieder jaar is
bovengemiddelde (gemotiveerde, intelligente)
het percentage vrouwen dat deelneemt aan de
vouwen gingen studeren. Toch gaat de bood
eerste psychologische test lager dan het percen
schap ‘Vrouwen doen het beter’ nog steeds op.
tage dat uiteindelijk wordt geselecteerd.
Ook nu de participatie van meisjes en jongens aan het hoger onderwijs vrijwel gelijk is, doen
Tot slot
meisjes het daar beter. Sinds de tweede helft
Wie krijgen toegang tot belangrijke functies en
van de jaren negentig behalen meisjes hogere
beroepen in de samenleving? Geven afkomst of
cijfers op middelbare scholen en behalen meer
andere persoonskenmerken de doorslag, of vindt
meisjes dan jongens hun vwo-diploma. Dit geldt
selectie vooral plaats op basis van prestatie
ook in het hoger beroepsonderwijs en aan de
(‘meritocratie’)? In de moderne westerse samen
universiteiten, zo blijkt uit de cijfers van het
leving geeft de eigen prestatie meer en meer de
Centraal Bureau voor de Statistiek. Bovendien
doorslag. Dat komt ten goede aan vrouwen die
behalen meisjes sneller een universitair
immers, zoals wij zagen, betere studie- en test
diploma (bachelors en masters) dan jongens,
resultaten behalen. Hoe meritocratischer een
(studieduur respectievelijk 4,5 en 5,5 jaar).
samenleving, hoe meritocratischer de selectie
voor functies aan de top, hoe beter dat is voor
In de meeste Europese landen studeren
tegenwoordig meer vrouwen dan mannen
vrouwen. De moderne parafrase van het citaat
rechten. In Duitsland werd al in 1986 gecon
waarmee deze bijdrage begon luidt dan ook:
stateerd dat het vak van rechter een vrouwelijk
‘De gemiddelde man is minder geschikt voor
beroep ‘dreigde’ te worden om de simpele reden
het rechtersambt dan de gemiddelde vrouw.
dat vrouwen betere cijfers behalen dan mannen.
(...) Voor die uitzonderlijke man die de vereiste
In ons land was er tot voor kort een hoger per
kwaliteiten wel zou bezitten kan men geen
centage vrouwelijke dan mannelijke rechterlijk
algemeen geldende regels vaststellen.’
‘Zwangerschap, dat is het grootste obstakel voor Nederlandse vrouwen. Formeel mag zwangerschap geen belemmering zijn, maar in de praktijk keren veel vrouwen, nadat ze een kind hebben gekregen, niet terug op hun oude positie. Dat zie je bij vrou wen die geen vast dienstverband hebben, maar werken op een tijde lijk contract. In de ogen van werkgevers zijn vrouwen na een beval ling niet meer dezelfde persoon als vóór de bevalling.’ Charlotte Liets studeert aan de Universiteit Utrecht. Ze volgt de colleges Gender and Law aan de Universiteit Utrec ht.
29
* Boek Vrouw en Recht.indd 29
09-10-09 13:42
interview
Domenica Ghidei: ‘Zoeken naar nuance, dat is bij mij de rode draad’ wilma van hoeflaken ‘Je identiteit wordt bepaald door heel veel facetten. Het gaat erom dat we een setting creëren waarin iedereen tot bloei kan komen.’ Voor Domecia Ghidei is gelijke behandeling een veel te beperkt begrip. ‘Een mens is méér dan sekse, ras, religie of seksuele geaardheid.’
‘Je moet altijd naar het gender-aspect kijken.
Ghidei zei niet onmiddellijk ja toen haar in 2005
Dat staat bij mij bovenaan. Maar tegelijkertijd
werd gevraagd of ze wilde toetreden tot de
moet je je realiseren dat gender te beperkt is,’
Commissie Gelijke Behandeling. ‘Ik dacht: kan
zegt Domenica Ghidei,
ik dat wel, want ik vind
‘je bent altijd vrouw in
gelijkheid een veel te
een bepaalde context. Ben je hoog- of laaggeschoold, wat is je
‘Het recht kan de kaders vaststellen. Méér kun je van het recht niet vragen’
sociale klasse, ben je
beperkt begrip. Maar ik heb me verdiept in het werk van de commissie en besloten dat ik het wel
blank of donker, in welke setting verkeer je,
zou kunnen. En dat niet alleen, ik haal er ook
hoe oud ben je, heb je wel of geen kinderen,
nog heel veel voldoening uit.’ Ondanks de
welke regels stellen je cultuur en je religie?’
beperkingen van de gelijke behandelings
30
* Boek Vrouw en Recht.indd 30
09-10-09 13:42
Ze was achtereenvolgens trainer transcultureel management, rechter-plaatsvervanger, beleids medewerker bij het Amsterdamse stadsdeel Zeeburg en lid van de Commissie Gelijke Behan deling. Ze vervult verschillende nevenfuncties, vooral op het gebied van ontwikkelingssamen werking, de positie van vluchtelingen en maat schappelijke participatie. Ghidei vertelt haar levensverhaal alsof het een alledaagse geschie denis is, terwijl het juist heel bijzonder is. Zo kijkt ze daar zelf niet naar. ‘Ik heb altijd mazzel. Ik besef dat ik in mijn leven altijd de juiste mensen op de juiste momenten ben tegen gekomen. En dat ik de gave heb om die mensen te herkennen. In elke samenleving vind je mensen die bereid zijn de deur voor je open te doen en je een plek te geven.’ Zij kwam die mensen tegen bij Vluchtelingenwerk en in de wetgeving? ‘Het recht kan de kaders vast-
kerk. Een maatschappelijk werkster van
stellen. Méér kun je van het recht niet vragen.
Vluchtelingenwerk was bereid om haar voogd
Vervolgens is het aan ons om daar het optimale
te worden, zodat ze op haar achttiende kon
uit te halen. Dat is wat ik voortdurend probeer.
trouwen. Een andere medewerkster van Vluch
Als je geen oog hebt voor alle andere facetten
telingenwerk zorgde ervoor dat ze aan de slag
die iemand maken wie hij of zij is, ontken je de
kon bij de IND. Een vrouwelijke ouderling van
complexiteit van het leven.’
Veerkracht Als vijftienjarig meisje
de kerk vroeg of zij deel
‘Als je geen oog hebt voor alle facetten die iemand maken tot wie hij of zij is, ontken je de complexiteit van het leven’
wilde uitmaken van haar familie. ‘Zij zei: het is moeilijk om jong moeder te worden in een vreemd land en ik wil je graag
vluchtte Domenica Ghidei (1962) in haar eentje van Eritrea via
steunen. We gingen samen naar de Hema om
Soedan naar Nederland. Eritrea voerde een
babyspulletjes te kopen. Er ontstond een
onafhankelijkheidsoorlog tegen Ethiopië.
vriendschap. Haar oudste zoon was docent
De onafhankelijkheidsbeweging bestond uit
privaatrecht aan de Vrije Universiteit. Die zei:
verschillende partijen, wat weer tot burger
Domenica, dat kun jij ook. Kom naast je werk
oorlogen leidde. Haar moeder woonde en werkte
colleges lopen bij mij om te kijken of je daar
net als veel andere Eritreeërs al een paar jaar
feeling mee hebt.’
in Italië – Eritrea was langdurig een Italiaanse
kolonie – en zij zelf zat op een kostschool.
– en greep zelf alle kansen –, maar dat betekent
Af en toe bezocht ze haar vader. Toen hij
niet dat zij het aan de westerse cultuur te
overleed besloot ze het land te verlaten.
danken heeft dat ze zo’n succesvolle, moderne
Op haar zeventiende arriveerde ze in Nederland.
vrouw is geworden. ‘Als mijn eigen cultuur en
Een jaar later trouwde ze met een Eritrese man
opvoeding mij niet voldoende veerkracht
Ghidei kwam altijd de juiste mensen tegen
en kreeg ze een kind. Weer een jaar later ging
gegeven hadden, was ik nooit zo ver gekomen.
ze scheiden. Ze kreeg een baan als tolk bij de
Bovendien is moderniteit niet alleen gekoppeld
IND en ging op haar 23ste rechten studeren.
aan de westerse cultuur.’
31
* Boek Vrouw en Recht.indd 31
09-10-09 13:42
Rode draad
(Vluchtelingen Organisaties Nederland).
Welk onderwerp ook ter sprake komt, Ghidei
‘Mij viel op dat de vrouwenbeweging in Neder
ziet altijd de nuance. Over haar tienerjaren op
land een witte beweging was en dat de stem
de kostschool: ‘Ik miste geborgenheid, maar
van vluchtelingenvrouwen niet werd gehoord.
in die anonimiteit kon ik wel lekker puberen.’
Als meisje besefte ik al dat vrouw-zijn in veel
Over de kerk: ‘Ik kom uit een christelijke
situaties een nadeel is. In Eritrea konden
traditie, dus als vluchteling was het eerste wat
vrouwen op veel plaatsen niet erven. En in
ik deed een kerk zoeken. Die rituelen kende ik.
Nederland zie ik dat gelijk loon nog steeds een
De kerk kent veel scha
knelpunt is, eigenlijk
duwaspecten, zoals de dogma’s en de structu ren, maar er is ook een lichte kant. Je hoort
onbegrijpelijk in een
‘Uitsluiten van groepen heeft effect op de samenleving. Het raakt ons allemaal’
land dat gendergelijk heid zo hoog in het vaandel heeft staan.
erbij, je bent een zuster.’
De participatie van
Over gelijke behande
vrouwen aan de top is
lingswetgeving: ‘Die is zo beperkt, want een
ook zwaar onvoldoende. Dat heeft te maken
mens is méér dan sekse of religie of ras of
met systeemdiscriminatie, met de structuren in
seksuele geaardheid.’ Zelf zegt ze: ‘Ja, de nuance
organisaties.’
is bij mij de rode draad.’
Dat verklaart ze vanuit haar achtergrond.
Vlak daarna ging ze werken als trainer bij
Isis, het Instituut voor Transculturele Ontwik
Ze is weliswaar Afrikaans, maar ze voelt zich
keling. In die jaren was er veel aandacht voor
net zo zeer Italiaans. Haar moeder werkte in
antiracisme, een begrip waar zij niet mee uit
Eritrea bij een Italiaanse familie in de huis
de voeten kon. ‘Ook dat was weer zo beperkt.
houding. De vrouw des huizes kon zelf geen
Dan ben je gericht tégen dit of tégen dat, tegen
kinderen krijgen en werd een soort pleeg
een enkel facet. Maar bij Isis was ik op mijn
moeder. ‘Ik ben in twee culturen opgegroeid
plaats. Wij waren pioniers op het gebied van
en ik ben enorm lief gehad door een zwarte
diversiteitsdenken, al heette dat toen nog niet
moeder en een witte moeder. Ik weet dat de
zo. Het werd toen niet zo goed begrepen. Nu is
koloniale geschiedenis geen frisse geschiedenis
er veel meer oog voor diversiteit, al is het nog
is en dat die Europese mogendheden, ondanks
niet voldoende. Wij realiseerden ons destijds al
het feit dat ze verlicht waren, vuile dingen
sterk dat je identiteit gevormd wordt door heel
gedaan hebben. Daar moeten ze rekenschap voor
veel facetten. Vervolgens gaat het erom hoe je
afleggen en dat mis ik. Maar aan de andere kant
een setting creëert waarin iedereen tot bloei
heeft een witte vrouw mij als baby gekoesterd,
kan komen.’
alsof ik haar eigen kind was. Dat geeft een heel andere beleving van kolo nisatie en dus ook andere
Dat is precies wat ze
‘De samenleving problematiseert allochtone jongeren’
associaties. Voor mij is het moeilijk om de barricades op te gaan en dingen
nog steeds nastreeft, in haar nevenfuncties en als lid van de Commissie Gelijke
Behandeling. Ze vertelt over een vijftiger die
zwart-wit te zien. Maar als ik de nuance geen
bij al zijn sollicitaties werd afgewezen. Hij
plek geef, doe ik geen recht aan dat wat er is.’
vermoedde dat dat op grond van zijn leeftijd
Diversiteit
was, maar hij kon het niet bewijzen. Totdat er een potentiële werkgever was die hem expliciet
Ghidei was midden jaren tachtig een van de
afwees vanwege zijn leeftijd. ‘Hij zei: “het spijt
oprichters van de Vrouwenraad van de VON
me dat ik u voor de commissie breng, want u
32
* Boek Vrouw en Recht.indd 32
09-10-09 13:42
bent de enige die eerlijk is.” De werkgever zei
ritueel niet uitmaken of iemand je respecteert
dat hij het een volgende keer anders zou doen.
of niet. De context is bepalend. Als samenleving
Ik zei: “als dat betekent dat u de volgende keer
moet je je afvragen: wat is de essentie, waar gaat
beter naar de competenties van de sollicitant
het om? In dit geval ging het erom dat er naar
kijkt, vind ik dat heel goed. Maar als het bete
de cliënt geluisterd wordt en dat haar belangen goed behartigd worden.
kent dat u de volgende keer de afwijzing voor zichtiger formuleert, vind ik het jammer”. Want uitsluiten van groepen heeft effect
‘Er zijn heel veel mannen die mij wél een hand geven, maar die mij als zwarte vrouw helemaal niet serieus nemen’
op de samenleving.
Wat voegt handen schudden daaraan toe?’ Volgens Ghidei zijn oordelen over handen schudden en hoofd doeken controversieel,
Het raakt ons allemaal. We hebben allemaal een
omdat de samenleving bang is dat bepaalde
verantwoordelijkheid. Je moet je niet alleen aan
verworven rechten verloren gaan of gerela
gelijke behandelingswetgeving houden omdat
tiveerd worden. ‘Het is angst voor terrein
je anders een boete krijgt, maar omdat je mede
verlies. Mijn dochter is een geboren en getogen
verantwoordelijk bent voor een samenleving
Amsterdamse, maar door de manier waarop de
waarin mensen gelijk worden behandeld.’
buitenwereld haar bejegent heeft zij vaak niet
Samenleving
het gevoel dat zij Nederlandse is. Door haar huidskleur krijgt zij een etiket. Dat krijg ik ook
Sommige oordelen van de commissie zijn lastiger
wel, maar mij raakt het minder. Ik heb in mijn
te begrijpen, zoals die over de Rotterdammer
leven ervaren dat ik er vanzelfsprekend mag
die vrouwen geen hand wilde geven. ‘We behan
zijn, met al mijn eigenaardigheden, ongeacht
delen specifieke, individuele gevallen en de
mijn gedrag. Een soort “sense of belonging”.
meeste mensen lezen niet het hele oordeel.’
Dat zou ik mijn dochter ook gunnen.
Kan Ghidei zich voorstellen dat vrouwen denken:
Wij problematiseren allochtone jongeren.
ik wil gelijk behandeld worden, ik wil wel een
Als mijn dochter lastig is, is zij dan een alloch
hand? ‘Dat kan ik heel goed begrijpen. Ik woon
tone probleemjongere? Alsof haar burgerschap
vlak bij een moskee en ik heb meegemaakt dat
voorwaardelijk is, een soort beloning.
iemand die ik kende opeens besloot mij als
Dat heeft veel impact, maar dat realiseren
vrouw geen hand meer te geven. Maar ik moet
we ons onvoldoende. De gezamenlijkheid is
dat gedrag niet gaan interpreteren en denken:
voorwaardelijk en wordt onvoldoende onder
hij respecteert mij niet. Dat moet ik loslaten.
streept. Wij vormen samen een samenleving
Er zijn heel veel mannen die mij wel een hand
en onze wederzijdse afhankelijkheid maakt
geven, maar die mij als zwarte vrouw helemaal
dat we verantwoordelijk zijn voor elkaar.
niet serieus nemen. Je kunt aan de hand van een
Daar moeten we veel meer oog voor krijgen.’
33
* Boek Vrouw en Recht.indd 33
09-10-09 13:42
34
* Boek Vrouw en Recht.indd 34
09-10-09 13:42
Haasje-over in Brussel Het Europese hokjesdenken inzake discriminatie joke swiebel Hoe verhoudt discriminatie van vrouwen zich tot discriminatie van andere groepen in de samenleving? Is ongelijke behandeling op basis van sekse iets anders dan ongelijke behandeling op basis van ras of etnische afkomst of seksuele gerichtheid? Of op basis van geloof of levensovertuiging, leeftijd of handicap? Kunnen of moeten al die vormen van discrimi
introduceerde de mogelijkheid om ‘passende
natie met hetzelfde instrumentarium aangepakt
maatregelen’ te nemen om discriminatie op
worden? Zijn ze allemaal even belangrijk?
de andere genoemde gronden te bestrijden.
Hiërarchie van gelijkheid
Deze vernieuwing was het gevolg van een zekere ‘sekse-discriminatie-moeheid’ bij de
In de Europese politieke arena konden feminis
Europese Commissie, waar inmiddels nieuwe
ten deze vragen lange tijd negeren. Het zich
belangengroepen aan de poort klopten met
gestaag uitbreidende bouwwerk van wetgeving
nieuwe eisen. Andere doelgroepen wisten zich
inzake de gelijke behandeling van mannen en
met behulp van het Europees Parlement handig
vrouwen stond op eenzame hoogte, naast het
in de kijker te spelen. Vooral de Europese homo
verbod van discriminatie op basis van nationa
beweging en de gehandicapten roerden de trom.
liteit. Dit hing direct samen met de eis van
Ook was in de jaren negentig van de vorige
eerlijke concurrentieverhoudingen als voor
eeuw bij politici de behoefte ontstaan zich ferm
waarde voor de interne markt, de kerndoel
teweer te stellen tegen het zichtbaar toenemende
stelling van het EG Verdrag. Andere discrimi
racisme in Europa en wierp de komende uit
natievormen kwamen in de EG/EU Verdragen
breiding van de EU met een hele serie landen
niet voor.
in Midden-Europa zijn schaduw vooruit.
De inwerkingtreding van het Verdrag van
Hoewel ook sekse (‘geslacht’) als non-
Amsterdam bracht hierin in 1999 verandering.
discriminatiegrond in het nieuwe artikel 13
Het nieuwe artikel 13 van het EG-verdrag
was opgenomen, vielen bij de uitwerking van
35
* Boek Vrouw en Recht.indd 35
09-10-09 13:42
het artikel in nieuwe richtlijnen aanvankelijk
Maar seksediscriminatie in de toegang tot sociale
alleen de andere gronden in de prijzen. (Dit was
bescherming, sociale voordelen en het onderwijs
ook de tijd waarin in Nederland maar ook in
valt er niet onder, terwijl de richtlijn tegen rassen
andere landen het vrouwenemancipatiebeleid
discriminatie deze terreinen wél omvat. De hiër
in de kou kwam te staan. Zo werd het Clara
archie van gelijkheid tussen de twee gronden ras en sekse is dus slechts
Wichmann Instituut afgeschaft en werd ook de rest van de emanci patie-infrastructuur om zeep geholpen.) De nieuwe richtlijn tegen
De Europese gelijke behandelingswetgeving is zo gecompliceerd geworden dat het alleen nog voor specialisten, lobbyisten en hobbyisten te volgen is
wat ingelopen, niet ver dwenen. In een recent voorstel dat na vele rapporten en discussies en een intensieve lobby eindelijk in de zomer
rassendiscriminatie (2000/43/EC) heeft ook betrekking op terreinen
2008 door de Europese Commissie is ingediend
buiten de arbeid en de sociale zekerheid en kent
(COM(2008)426), wordt de werkingssfeer van
steviger handhavingsmechanismen; daarmee
de bescherming tegen discriminatie op de gron
strekt de Europese bescherming tegen rassen-
den uit groep 3 opgetrokken tot die in groep 1,
discriminatie verder dan die tegen seksedis
zodat, wanneer dit voorstel integraal zou worden
criminatie. De zogenoemde kaderrichtlijn
aangenomen, het dan seksediscriminatie zou
die betrekking heeft op de gronden geloof
zijn dat helemaal onderaan bungelt in de ‘hiër
of levensovertuiging, handicap, leeftijd en
archie van gelijkheid’. Hallo, bent U daar nog?
seksuele gerichtheid (richtlijn 2000/78/EC), is daarentegen beperkt tot de arbeid en bevat
De Europese gelijke behandelingswetgeving is
bovendien meer uitzonderingen en ontsnap
een lappendeken geworden waarvan de delen
pingsclausules dan de wetgeving tegen rassen-
voortdurend in beweging zijn. Een en ander is
en seksediscriminatie; deze richtlijn biedt
dermate gecompliceerd geworden dat het alleen
derhalve een lager beschermingsniveau.
nog voor specialisten, lobbyisten en hobbyisten
Zo ontstond wat wel genoemd wordt een
te volgen is. De verschillende doelgroepen
‘hiërarchie van gelijkheid’, met rassendiscrimi
worden in feite tegen elkaar uitgespeeld.
natie op de eerste plaats en seksediscriminatie
Some animals are more equal than others.
op de tweede, terwijl de discriminatie op de
Bovendien staan het gebrek aan transparantie en
andere gronden ergens onderaan bungelt.
Haasje over
het meten met twee maten de geloofwaardigheid van de Europese Unie als zodanig in de weg.
Inmiddels volgt het Europese wetgevingsproces
Feministische strategieën
een soort ‘haasje-over’model. De discriminatie
Wat heeft het op Europees niveau georgani
gronden trekken zich als het ware aan elkaar op,
seerde feminisme gedaan om deze (wan)toe
de betrokken groepen en hun belangenvertegen
standen het hoofd te bieden? Welke tegenstra
woordigers komen op voor hun ‘achterstand’ en
tegieën hebben zij ontplooid, welke argumenten
vragen om gelijkstelling met de best beschermde
worden naar voren gebracht?
groep. Die bede van het Europese vrouwenfront is in 2002 en 2004 ten dele verhoord: een aantal
De eerste soort reactie die ik aantrof berust
technische verworvenheden van de nieuwe art.
op het idee van de intersectionaliteit. Zo stelt
13-richtlijnen zijn ook voor seksediscriminatie
bijvoorbeeld de European Women’s Lobby
ingevoerd (richtlijn 2002/73/EC) en de wer
(EWL) in een reactie op het nieuwe anti-
kingssfeer is ook het aanbod van goederen en
discriminatiepakket (augustus 2000) dat de
diensten gaan omvatten (richtlijn 2004/113/EC).
voorstellen er rekening mee moeten houden
36
* Boek Vrouw en Recht.indd 36
09-10-09 13:42
dat discriminatie op een van de nieuwe gronden
onder meer op de bekende ‘mainstreamings’-
vrouwen binnen die groepen anders treft dan
bepaling (art. 3(2) EG-verdrag), die inhoudt
mannen. Waar dit argument in concreto in de
dat de EU/EG bij elk optreden ‘er naar streeft de
wetgeving toe moet leiden wordt niet duidelijk.
ongelijkheden tussen mannen en vrouwen op te
Het pleidooi dat binnen die andere gediscri
heffen en de gelijkheid van mannen en vrouwen te bevorderen’. De EWLA
mineerde groepen vrouwen materieel evenredig aan bod moeten komen snijdt wel hout. Het gaat dan bijvoorbeeld om het
De nadruk op ‘vrouwelijke’ identiteit suggereert dat er een onveranderlijk geheel van eigenschappen bestaat die alle vrouwen gemeenschappelijk hebben
gaat met deze bepaling op de loop en leidt eruit af dat het bestrijden van discriminatie niet genoeg is en dat op de EU een positieve ver
verdelen van fondsen voor Europese projecten, zoals het Actie
plichting rust om substantiële seksegelijkheid
programma tegen discriminatie en zijn
op alle terreinen te realiseren, zo nodig via posi
opvolger, het programma PROGRESS.
tieve actie ten behoeve van vrouwen. Juridisch wensdenken, sprookjes, mevrouw! In het voet
De tweede soort reactie berust op het verschil-
spoor van deze club van Europese damesjuristen
denken. Vrouwendiscriminatie is niet zomaar
heeft de Europese Vrouwenlobby het nog
discriminatie op een of andere willekeurige
bonter gemaakt. Van die zijde is voorgesteld
grond, want de vrouw is ‘één van de twee
geweld tegen vrouwen, sekserol-stereotypen,
verschijningsvormen der mensheid’. Voorwaar,
gelijke politieke vertegenwoordiging e tutti
een toonbeeld van essentialisme. Deze nadruk
quanti in de nieuwe richtlijn op te nemen. Alsof
op de ‘vrouwelijke’ identiteit suggereert dat er
ze nog nooit van het beginsel van de bevoegd
een duidelijk, oorspronkelijk en onveranderlijk
heidstoedeling gehoord hebben, gaan ze er
geheel van eigenschappen bestaat die alle vrou
volstrekt aan voorbij dat de Europese Unie
wen gemeenschappelijk hebben. Hier komen
alleen besluiten kan nemen op terreinen die
wij in het onwelriekende vaarwater van ‘la dif
door de lidstaten expliciet aan de EU zijn toe
férence ontologique’ en andere van complemen
bedeeld. Hiermee werd mijns inziens zowel
tair denken vergeven, heteronormatieve rimram,
juridisch als politiek de grens van het betame
bekend van de Franse discussie over ‘la démo
lijke overschreden. De betrokken commissaris,
cratie paritaire’. Deze dwaalleer wil de helft
Anna Diamantopoulou, liet haar oren nogal
van de zetels in vertegenwoordigende lichamen
hangen naar de EWL en werd daardoor verleid
voor vrouwen reserveren. Een aantasting van de
aanvankelijk een veel te ruim werkingsgebied
vrijheid van kiesrecht en een vorm van seksuele
voor haar nieuwe richtlijn voor te stellen;
apartheid. Dit giftige denken treffen we niet
deze zou onder meer ook de media omvatten.
alleen aan bij de EWL, maar ook bij de EWLA,
Hierdoor is kostbare tijd en energie verloren
de European Women’s Laywers Association.
gegaan en heeft de geloofwaardigheid van het Europese vrouwenbeleid een flinke knauw
Deze dames zijn ook verantwoordelijk voor een
gekregen. Een ander gevolg is geweest dat de
derde type reactie. Zij betogen dat de bescher
lobbygroepen in Brussel die namens vrouwen
ming tegen vrouwendiscriminatie niet zozeer
spraken, zich de facto hebben gedistantieerd
moet worden opgetrokken tot het niveau van
van de coalitie van de andere artikel 13-groepen.
bescherming tegen rassendiscriminatie, maar
Niet alleen de EWLA en de Europese Vrouwen
dat nieuwe wetgeving voor wat betreft vrouwen
lobby, maar ook de Commissie Rechten van de
veel verder moet gaan en breder en anders van
Vrouw in het Europees Parlement zijn af en toe
opzet moet worden. Zij baseren zich hierbij
in deze valkuil getuimeld.
37
* Boek Vrouw en Recht.indd 37
09-10-09 13:42
Eenzelfde beschermingsniveau voor alle gronden
met ruime meerderheid het adviesrapport van
Ondertussen is een vierde type reactie ontwik
Kathalijne Buitenweg aangenomen, maar de
Weliswaar heeft het Parlement op 2 april 2009
keld. Vanuit de commissie LIBE (de Commissie
lidstaten – die met unanimiteit moeten beslissen
Vrijheden en Rechten van de Burger, Justitie en
– staan bepaald niet te trappelen om dit voorstel
Binnenlandse Zaken) in het Parlement, vanuit
met gezwinde spoed in wetgeving om te zetten.
de betrokken ‘Intergroups’ (semi-officiële belangengroepen in het Europees Parlement,
Waar in Nederland sommigen zich druk maken
zoals de gay and lesbian rights intergroup, de
over een inflatie van het discriminatiebegrip,
anti-racisme intergroup en de disability
en de bescherming tegen discriminatie het liefst
intergroup) en vanuit de verwante Europese
zouden inperken tot die groepen die in hun
NGO’s en hun koepelorganisatie het Social
ogen écht (structureel) gediscrimineerd worden,
Platform is men gaan pleiten voor eenzelfde
speelt op Europees niveau dus een heel andere discussie. De EU slaat
beschermingsniveau tegen alle discriminatie gronden, vast te leggen in zogenaamde hori zontale wetgeving. Uiteindelijk heeft
Men vraagt een gelijkwaardige bescherming tegen alle vormen van discriminatie en wijst de hiërarchie van gelijkheid af
recentelijk ook de
zich vaak op de borst als de kampioen van de diversiteit, maar zij moet dit ook in haar eigen beleid waarmaken. Dat betekent dat de non-
Europese Vrouwenlobby zich gelukkig weer bij
discriminatiegronden die in de EU Verdragen
dit standpunt aangesloten. Ook het Equinet
zijn opgenomen, samenhangend en gelijkwaar
(verzamelpunt van de Commissies Gelijke
dig moeten worden vertaald in Europese wet
Behandeling e.d. in de EU-lidstaten) heeft dit
geving. Daar gaat het om, wil de Europese
standpunt overtuigend verwoord. Het voor
aanpak zijn geloofwaardigheid niet verliezen.
naamste argument is in feite de universaliteit
In Nederland maakt het Platform artikel 13 zich
van de mensenrechten. Men vraagt een gelijk
daar druk over. De feministisch angehauchte
waardige bescherming tegen alle vormen
juristen in Nederland zouden op dit punt best
van discriminatie en wijst de hiërarchie van
eens wat harder op de trom mogen slaan!
gelijkheid af.
Of vinden zij ook dat vrouwen meer gelijk
Deze lobby heeft uiteindelijk, na vele
zijn dan anderen?
jaren, in zoverre tot succes geleid dat de Euro pese Commissie, zoals genoemd, in de zomer van 2008 een nieuw voorstel heeft ingediend waarin het beschermingsniveau tegen discri minatie op basis van geloof of levensovertui ging, handicap, leeftijd en seksuele gerichtheid wordt opgetrokken tot dat van de bestaande richtlijn tegen rassendiscriminatie. Seksediscri minatie wordt hierin echter ongemoeid gelaten, met als argument dat de laatste richtlijn op dit gebied nog maar uit 2004 dateert en eerst in 2010 aan evaluatie en eventuele bijstelling toe is. Het haasje-over is dus nog niet ten einde – ook al niet omdat een spoedige aanname van dit ‘dossier’ door de Raad verre van zeker is.
‘Formeel is er gelijke behandeling, maar in de praktijk worden leidinggevende posities vooral door mannen bekleed. Misschien zijn er quoteringsafspraken nodig om dat te doorbreken. Wat mij opvalt is dat Nederlandse vrouwen zich wel bewust zijn van het tekort aan vrouwen in bepaalde functies. Dat bewustzijn is in Engeland veel minder aanwezig.’ Jessica Greenhalgh is een uitwisselingsstudent uit Engeland. Ze volgt de colleges Gender and Law aan de Universiteit Utrecht. 38
* Boek Vrouw en Recht.indd 38
09-10-09 13:42
De vrouw en recht beweging verenigd margreet de boer Vanaf ongeveer 1980 gaan vrouwen die actief zijn in de vrouw en recht beweging zich verenigen. Hierbij vallen twee doelstellingen te onderscheiden: het gezamenlijk opkomen voor de verbetering van de rechtspositie van vrouwen en het uitwisselen van kennis en ervaring tussen vrouwelijke, dan wel feministische juristen. De meeste verenigingen combineren beide doelstellingen.
Vereniging Recht voor Vrouwen
Werkgroep Vrouw en Recht
Op het congres Vrouw en Recht in 1980 wordt
In oktober 1980 richten vijf vrouwelijke juristen
de aanzet gegeven voor de Vereniging Recht
de werkgroep Vrouw en Recht op. De vrouwen
voor Vrouwen; een vereniging die in 1981 wordt
besteden binnen hun werk als rechtshulpver
opgericht. In de archieven valt over deze vereni
lener aandacht aan de positie van vrouwen in
ging vrijwel niets terug te vinden. Uit een uit
het recht en hebben sterk de behoefte aan het
nodiging voor een ledenvergadering in 1987
uitwisselen van informatie en deskundigheid
blijkt dat de vereniging op dat moment al een
met andere juristes en advocates. De bedoeling
slapend bestaan leidt. De voorzitter van dat
is een landelijke werkgroep te creëren van in de
moment is van mening dat er naast de orga
rechtshulpverlening werkzame vrouwen die zich
nisaties die zich vooral op juristen richten
vanuit een feministische visie en eigen betrokken
(het tijdschrift Nemesis, de Vereniging voor
heid bezig houdt met de positie van vrouwen in
Vrouw en Recht en de Stichting Rechtenvrouw)
het recht.
ook plaats is voor een algemene vereniging van
vrouwen die zich – als vrouwen – om de rechts
zijn er 25 vrouwen lid. Eén jaar na de oprichting
positie van vrouwen bekommeren. Het slapend
zijn dat er 60, en in 1985 is het ledental van de
bestaan van de Vereniging Recht voor Vrouwen
landelijke werkgroep Vrouw en Recht gegroeid
duurt tot 2004; dan wordt de vereniging offi
tot boven de 150. De leden komen uit het gehele
cieel opgeheven.
land en vormen een landelijk netwerk. De meeste
De werkgroep groeit snel. Na korte tijd
39
* Boek Vrouw en Recht.indd 39
09-10-09 13:42
w e r k g r o e p
v r o u w
e n
r e c h t
vrouwen zijn als jurist werkzaam bij een Buro
torische kant van de vereniging wat meer moet
voor Rechtshulp of in de advocatuur. Daarnaast
stroomlijnen als de inhoudelijke activiteiten
zijn er leden van de werkgroep werkzaam als
van de landelijke werkgroep en de verschillende
jurist bij de Emancipatieraad, de universiteit,
subgroepen moet coördineren en op elkaar
het JAC, de FIOM of bij een rechtswinkel.
afstemmen. De kerngroep gaat zich ook actief
bezighouden met de initiatieven rond het
De werkgroep heeft tweemaandelijkse
bijeenkomsten in Utrecht, bedoeld voor alle
opzetten van een landelijk Centrum Vrouw
leden. In de andere maand komen de verschil
en Recht, waarin de werkgroep vanaf het begin
lende subgroepen bijen, waarin de leden zijn
deelneemt. De bijeenkomsten van de werkgroep
opgedeeld. De subgroepen zijn thematisch
worden vanaf 1987 vanuit het toen opgerichtte
georganiseerd. Er zijn subgroepen op het
Clara Wichmann Instituut gecoördineerd.
terrein van het personen- en familierecht;
Vanaf 1988 heeft de werkgroep een eigen
arbeid; sociale zekerheid en belastingrecht;
nieuwsbrief, met informatie voor de bijeen
gezondheidsrecht; buitenlandse vrouwen;
komsten en met veel jurisprudentie. De leden
seksueel geweld/strafrecht.
lijst van de vereniging wordt – vooral in het
De werkgroep wisselt niet alleen intern
pre-internettijdperk – veelvuldig gebruikt om
ervaring en deskundigheid uit. Vanaf het begin
vrouwen, hulpverleners en belangenorganisaties
wordt er ook regelmatig met een standpunt
in contact te brengen met advocaten met oog
naar buiten getreden. Zo worden in 1981 een
voor de positie van de vrouw.
notitie over het omgangsrecht en een commen
In de loop der jaren verandert het karakter
taar op het wetsontwerp gelijke Behandeling
van de landelijke bijeenkomsten. Het accent
Mannen en Vrouwen geschreven, en in 1984
verschuift van verenigingsbijeenkomsten
een standpunt over de herziening van het
(waar leden elkaar ontmoeten en waar je als
echtscheidingsrecht.
lid in beginsel altijd naar toe gaat) naar studie
In 1985 wordt de informele werkgroep
bijeenkomsten (waar je als jurist komt om
omgevormd tot een officiële vereniging, de Ver
kennis te vergaren over een voor jouw werk
eniging Landelijke Werkgroep Vrouw en Recht.
relevant juridisch thema). Hierbij past ook het
toekennen van studiepunten voor het bijwonen
De werkwijze van de werkgroep wordt
onveranderd voortgezet: eens in de twee maanden
van de bijeenkomsten door de Nederlandse
een grote bijeenkomst en in de tussenliggende
Orde van Advocaten.
maanden bijeenkomsten van de subgroepen.
Wel wordt het organisatorisch kader uitgebreid:
sprake van een vereniging. In 2000 wordt daar
er komt een kerngroep die zowel de organisa
om besloten de vereniging landelijke werkgroep
Op den duur is er in feite nauwelijks nog
40
* Boek Vrouw en Recht.indd 40
09-10-09 13:42
De eerste bestuursleden van de Vereniging Recht voor Vrouwen in 1981 José Bolten
Dorien Pessers
Yvonne Gruis
Marijke Michel-van Manen
Erna Stolk
De vijf vrouwen die in 1980 de werkgroep Vrouw en Recht oprichtten Jeannette Ebbens
Catalene Passchier
Liesbeth van Buitenen
Vera Keur
Pauline de Graaf
De eerste bestuursleden van de Vereniging Landelijke Werkgroep Vrouw en Recht in 1985 Ria de Wit
Gerda van Dijk
Monique van Heijst
Trudie van Atten
Jeannette Ebbens
Henny de Greeuw
Henny Koelewijn
De eerste bestuursleden van de Vereniging voor Vrouw en Recht Clara Wichmann in 2004 Rikki Holtmaat
Doef van Kempen
Meike Terhorst
Margreet de Boer
Fairouz Ben Salah
Vrouw en Recht op te heffen en de activiteiten
Hélène Faasen
van waaruit activiteiten kunnen worden
voortaan ook formeel onder te brengen bij het
georganiseerd, zoals studiebijeenkomsten of het
Clara Wichmann Instituut. De leden van de
leveren van commentaar op wetsontwerpen.
vereniging kunnen donateur van het instituut
Ook de ‘goede’ naam van het Clara Wichmann
worden.
Instituut wordt met de vereniging behouden:
op 22 april 2004 wordt de Vereniging voor
Een aantal subgroepen van de landelijke
werkgroep Vrouw en Recht, en dan met name
Vrouw en Recht Clara Wichmann opgericht.
de subgroep seksueel geweld, trekt zich weinig
aan van de structuurwijzigingen. Deze subgroep
zichzelf als platform van feministische juristen
blijft ook onder de vlag van het Clara Wichmann
in Nederland. De vereniging kent opnieuw een
Instituut doordraaien. Iedere tweede dinsdag
dubbele doelstelling: het verbeteren van de
van de even maanden.
rechtspositie van vrouwen en het bieden van
Vereniging voor Vrouw en Recht Clara Wichmann
Op haar website omschrijft de vereniging
een netwerk aan vrouwelijke juristen en aanverwanten.
De website (www.vrouwenrecht.nl) vormt
De verenigingloze periode is van korte duur.
het hart van de vereniging. Binnen de vereniging
Wanneer in 2003 duidelijk wordt dat het Clara
zijn enkele subgroepen actief: seksueel geweld
Wichmann Instituut zijn subsidie gaat verlie
(jawel, nog steeds dezelfde); sociaal en Euro
zen, wordt al snel het initiatief genomen om
pees recht; migratierecht. Jaarlijks is er een
opnieuw een vereniging voor Vrouw en Recht
congres, en af en toe een themabijeenkomst.
op te richten. Opdat de sluiting van het Clara
De vereniging stelt zich ook ten doel inhoude
Wichmann Instituut niet betekent dat de hele
lijke standpunten te formuleren en naar buiten
aanwezige infrastructuur op het gebied van
te brengen. Dit blijkt zonder professionele
vrouw en recht in één klap verdwijnt en wel-
ondersteuning nog niet mee te vallen, maar
licht later weer stukje bij beetje moet worden
inmiddels zijn er commentaren verschenen op
opgebouwd. Met de nieuwe vereniging hopen
het gebied van huiselijk geweld, voorkeurs
de initiatiefnemers het vrouw-en-rechtnetwerk
beleid, de zwangerschapsuitkering voor
in stand te houden en een structuur te behouden
zelfstandigen en het migratiebeleid.
41
* Boek Vrouw en Recht.indd 41
09-10-09 13:42
* Boek Vrouw en Recht.indd 42
09-10-09 13:42
Het weerbarstige duo-denken leontine bijleveld Maar liefst 60 procent van de Nederlandse vrouwen vindt dat ze economisch onafhankelijk is. Zo luidde de verrassende uitkomst van een internationaal marktonderzoek waar een grote ochtendkrant over berichtte (april 2009). Het grootste obstakel voor haar financiële onaf
saties samen met (politieke) vrouwenorganisa
hankelijkheid is voor een kwart van de vrouwen
ties ter linker- én rechterzijde. Het begrip bor
naar eigen perceptie de hypotheek. Wie denkt
duurde voort op de hoofddoelstelling van het
dat de door VVD en GroenLinks te vuur en te
Beleidsplan Emancipatie uit 1985: ‘Het bereiken
zwaard bestreden ‘aanrechtsubsidie’ dan toch
van een situatie waarin ieder volwassen indi
wel als nummer twee uit de bus zal komen,
vidu ongeacht sekse, burgerlijke staat of de
komt bedrogen uit. Het is de zorgverzekerings
leefvorm waarvan hij of zij deel van uitmaakt,
premie. Over de klok, de klepel en over de
een zelfstandig bestaan kan opbouwen; dat wil
teloorgang van feministisch gedachtegoed.
in dit verband zeggen in eigen levensonderhoud
Economische zelfstandigheid
kan voorzien en voor zich zelf kan zorgen. In principe zal deze situatie worden gerealiseerd
‘Economische zelfstandigheid’ was zo’n vijftien
via een groeiende deelname aan betaalde arbeid
tot vijfentwintig jaar geleden een vitaal en
en, waar mogelijkheden daartoe ontbreken,
verbindend begrip in het emancipatie jargon.
door het realiseren van een (eigen recht op)
In het Breed Platform Vrouwen voor Ekono
uitkering volgens de regels van de sociale
mische Zelfstandigheid (1984-1993) werkten
wetgeving. In deze doelstelling ligt een zo
ruim dertig feministische en sociale organi
algemeen mogelijke deelname aan betaalde
43
* Boek Vrouw en Recht.indd 43
09-10-09 13:42
arbeid besloten maar evenzeer de veronder
de kostwinnersvoordelen en de afgeleide rechten
stelling van een net zo algemene deelname
waren het zorgarrangement voor vrouwen –
aan verschillende vormen van niet-betaalde
‘vrouwengeld’. In het nieuwe sociaal contract
arbeid.’
zouden betaalde en onbetaalde arbeid niet meer
eenzijdig over de seksen verdeeld zijn. Zo kon
Een groot deel van de vrouwenbeweging
kon zich vinden in
een nieuwe ‘norm
deze doelstelling, niet
werknemer’ bedacht
als doel op zich, maar als tussendoel, als middel tot gelijke
Economische zelfstandigheid en (seksuele) zelfbeschikking zijn twee kanten van dezelfde ideologische medaille
worden: de werknemer met zorgtaken. Die zou voortaan ijkpunt moeten zijn voor
verdeling tussen mannen en vrouwen van de (toegang tot) de
arbeids- en socialezekerheidswetgeving en voor
maatschappelijke macht. Economische
de praktijk van het sociale beleid. Bij de nieuwe
zelfstandigheid is tenslotte een materiële
‘normwerknemer’, die arbeid met zorg voor
voorwaarde om vrijheid en onafhankelijkheid
zichzelf en zorgafhankelijke anderen zou com
in relationeel gedrag te kunnen realiseren.
bineren, hoorden logischerwijs andere zorg
Als zodanig zijn economische zelfstandigheid
arrangementen: individuele uitkeringsrechten,
en (seksuele) zelfbeschikking twee kanten
individuele belastingfaciliteiten en extra rege
van dezelfde ideologische medaille.
lingen in tijd en geld voor zorgintensieve perio
den – grosso modo bij jonge kinderen en kwakke
Het Breed Platform definieerde in het
verlengde van deze hoofddoelstelling econo
lende oudjes. Teneinde de gewone dagelijkse
mische zelfstandigheid als de combinatie van
zorg te kunnen uitoefenen zou de gemiddelde
financiële zelfstandigheid en zorgzelfstandigheid.
werkweek van de nieuwe werknemer aanmer
Weer twee kanten van één medaille. Vrouwen
kelijk korter zijn dan die van de voltijdwerker,
hadden (hebben) te weinig van het eerste en
die immers de zorg uitbesteedde. Conceptueel
mannen te weinig van het tweede. Betaald werk
klopte het als een bus, maar de praktijk is
is in deze visie de koninklijke weg naar finan
weerbarstiger, op verschillende niveaus.
ciële zelfstandigheid, maar als dit om wat voor reden dan ook tijdelijk of definitief niet aan de
Issue perversion
orde is, dan moeten zelfstandige uitkerings
Hoewel de opeenvolgende regeringen telken
rechten in financiële zelfstandigheid voorzien.
male stellen dat de hoofddoelstelling van het
Niet ter zake doet of er een partner is met een
emancipatiebeleid in de kern hetzelfde blijft,
inkomen uit arbeid, vermogen of uitkering –
is er een gaandeweg sterker wordende accent
partnerinkomen hoort ten principale niet in
verschuiving te constateren. In de politicologie
mindering op het eigen uitkeringsrecht te
heet dit issue perversion. Zo is de zorgcomponent
worden gebracht.
losgekoppeld van economische zelfstandigheid
Een nieuwe norm: de werknemer met zorgtaken
in onbruik. Steeds sterker kwam de nadruk te
In de rechtsfilosofische terminologie van
betaalde arbeid. Streven naar individuele
de jaren negentig: het oude sociaal contract
uitkeringsrechten in de sociale zekerheid,
en raakte financiële zelfstandigheid als deelbegrip liggen op economische zelfstandigheid via
bedeelde de betaalde arbeid aan de mannen
waarmee eenmaal uit arbeid verworven econo
toe en de onbetaalde zorgarbeid voor volwas
mische zelfstandigheid behouden kan blijven
senen en kinderen aan vrouwen. Het kost
(ook al is het op minimumniveau), raakte
winnersinkomen was zowel voor mannen als
steeds meer op de achtergrond. Als indicator
voor vrouwen verzekerd in de sociale zekerheid:
voor economische zelfstandigheid is inmiddels
44
* Boek Vrouw en Recht.indd 44
09-10-09 13:42
gedefinieerd: een inkomen van minimaal
uitkering, de vervolguitkering in de WW, ook
70 procent van het minimumloon uitsluitend
alweer afgeschaft.
verdiend met arbeid. Pervers is hier tevens dat
de hoogte van de indicator nu juist ontwikkeld
de sociale zekerheid steeds meer werkloze en
was als minimum voor zelfstandige uitkerings
arbeidsongeschikte vrouwen onvrijwillig
Aan het feit dat door de versobering van
rechten, behorend bij de normwerkweek van de
aangewezen raken op het inkomen van hun
nieuwe ‘normwerknemer’ – 28 uur is 70 procent
partner is weinig aandacht besteed. In de cijfers
van 40, de werkweek van de oude kostwinnende
zijn ze niet terug te vinden. In de beeldvorming
normwerknemer.
Afbraak afgeleide rechten zonder invoering zelfstandige rechten
ook niet, het is veel gemakkelijker te doen alsof al deze vrouwen kiezen voor het aanrecht. De afschaffing van afgeleide rechten is onder
Bij alle wijzigingen in de sociale zekerheid in
wijl met een beroep op de voortschrijdende
de afgelopen vijfentwintig jaar zijn er slechts
emancipatie van vrouwen systematisch en
mondjesmaat zelfstandige uitkeringsrechten tot
voortvarend aangepakt. Soms door het in de
stand gekomen. Deze vloeiden grotendeels voort
toekomst te zetten, zoals de afschaffing van
uit Europese regelgeving, die verbood gehuwde
de AOW-toeslag voor een niet verdienende
vrouwen uit te sluiten van een uitkering. Niet
(jongere) partner (per 2015). Voor veel huis
meer expliciet, maar impliciet bleef de voltijds
houdens met een inkomen tot modaal zal het
werkende man echter de norm, zowel in sociale
niet gemakkelijk zijn het tekort van 50 procent
zekerheid als in sociaal beleid.
van het minimumloon – bijna € 9000 bruto per
jaar – te overbruggen tot het eigen AOW-recht
Soms leverde verzelfstandiging van uit
keringsrechten de schatkist direct veel geld op.
omstaat. Aanvullende pensioenopbouw, voor
Zo gingen vrouwen als groep veel meer premie
zover aanwezig, zal dit AOW-gat niet of
betalen voor de per 1985 verzelfstandigde AOW
nauwelijks dichten.
dan het hen materieel opleverde volgens bere kening van wijlen Marga Bruyn-Hundt destijds.
Een andere manier om afgeleide rechten af
‘Vrouwengeld’ noemde minister-president
te schaffen is het introduceren van leeftijds
Lubbers deze 450 miljoen in 1985. In andere
cohorten, zoals de afschaffing van de volks
gevallen betaalden vrouwen op een andere
verzekering voor nabestaanden (Anw) voor
manier de prijs: met het nieuwe uitkerings
wie geboren is na 1949. Of de beperking van de
regime werd het uitkeringsniveau verlaagd, de
Toeslagenwet, die geen aanvulling op een lage
duur van de uitkering verkort en de eisen
werkloosheids- of arbeidsongeschiktheidsuit
verzwaard. Dit bemoeilijkte zowel de toegang
kering tot het minimum meer geeft als de
tot de sociale zekerheid, als het behoud van
partner is geboren na 1971. In beide gevallen
uitkering. Het trof vooral werknemers met een
wordt de (aanvullende) uitkering weer wel
slechtere positie op de arbeidsmarkt en met
verstrekt als er kinderen zijn, onder de 12
lagere lonen, met een oververtegenwoordiging
(Toeslagenwet) of onder de 18 (Anw), tot ze
van vrouwen. Zij werken te kort of te onregel
die leeftijd hebben bereikt.
matig om voor een uitkering in aanmerking te
Al deze manieren om afgeleide rechten af
komen als ze werkloos worden. Ze verliezen bij
te schaffen, zonder individuele rechten in te
gehele of gedeeltelijke arbeidsongeschiktheid
voeren, hebben de sociale zekerheid erg complex
te weinig verdiencapaciteit om een uitkering te
gemaakt, zelfs voor deskundigen. Vroeger of
krijgen, terwijl de gedeeltelijke arbeidsongeschikt
later doen ze de armoede toenemen omdat het
heid hun kansen op de arbeidmarkt nog kleiner
in overwegende mate de minst kansrijke vrouwen
maakt. Inmiddels is de enige nieuwe zelfstandige
treft. Te weten de lager opgeleide, (gedeeltelijk)
45
* Boek Vrouw en Recht.indd 45
09-10-09 13:42
arbeidsongeschikte, werkzoekende en/of
op dit terrein kwijt. Femke Halsema (GroenLinks)
oudere vrouwen. De arbeidsparticipatie én de
zette haar pleidooi voor afschaffing van betaling
verdiencapaciteit van hoogopgeleide vrouwen
van de individuele heffingskorting aan de niet
is immers aanmerkelijk groter.
verdienende partner kracht bij met de hilarische term ‘aanrechtsubsidie’, snel weerklank vindend
Nieuw belastingstelsel
bij de VVD, de PvdA en bij de pers. Menig feminist
Het nieuwe belastingstelsel in 2001 leek een
vindt die metafoor onaangenaam klinken, al
stap vooruit te zijn: in plaats van een aan kost
was het maar om de denigrerende connotatie –
winners overdraagbare belastingaftrek kwam er
de onbetaalde zorgarbeid moet wel gedaan worden
een individuele heffingskorting, ook direct uit
tenslotte, bij voorkeur ook door mannen.
te keren aan een niet verdienende partner.
Op zichzelf kon dit beschouwd worden als start
te dingen op het afschaffen van de uitgekeerde
Niet alleen conceptueel valt er van alles af
voor een zelfstandig uitkeringsrecht, waarmee
heffingskorting, zonder individuele uitkerings
in ieder geval enig inkomen zou worden behou
rechten daarvoor in de plaats te stellen. Er zijn
den na verlies van werk zonder recht op een
ook allerlei praktische bezwaren die tussen
uitkering of na afloop van een uitkering.
droom en daad staan, om maar een andere
Het was ook een stap vooruit dat er een einde
vrouwonvriendelijke metafoor aan te halen –
kwam aan de situatie dat niet verdienende
de droom gaat over het vermoorden van de ega. Ten onrechte neemt
partners goed verdie nende kostwinners meer belasting voordeel opleverden dan slecht verdie
Ten onrechte neemt men aan dat iedereen die de individuele heffingskorting uitgekeerd krijgt kiest voor niet participeren
men aan dat iedereen die de individuele heffingskorting uit gekeerd krijgt kiest voor niet participeren.
nende kostwinners. Maar er werd niet gekozen om al het ‘vrouwen
Werkloze en arbeidsongeschikte vrouwen
geld’ in te zetten voor een volwaardige zelf
zonder uitkering horen namelijk ook tot deze
standige uitkering op minimumniveau met de
groep, die groot en groeiende is. In elke leef
bijbehorende plichten, noch voor stapsgewijs
tijdscategorie is het percentage officieel getelde
opplussen van de individuele heffingskorting
werkzoekenden hoger onder vrouwen dan
hiertoe.
onder mannen en het loopt met de leeftijd op. Deze werkzoekenden zijn actief op zoek naar
Binnen korte tijd was elke associatie met het
werk én op korte termijn beschikbaar. Tel daar
gedachtegoed van en het toewerken naar het
de op iets langere termijn beschikbaren
nieuwe sociaal contract verdwenen. Bijna ieder
(bijvoorbeeld omdat ze thuis iets moeten rege
een spreekt weer – feitelijk onjuist – van de
len of een opleiding af willen maken) en de niet
overdraagbare belastingvrije voet of over
zo actief zoekenden (want ontmoedigd) bij op –
draagbare heffingskorting. Zelfs in officiële
beide categorieën merendeels vrouwen die qua
documenten als het Regeerakkoord van het
leeftijd in het midden en het oudere segment
kabinet-Balkenende IV.
zitten. En denk daarbij dan ook aan een recent
Hoezo keuze?
CBS-persbericht (januari 2009) waaruit blijkt dat bij de paren met één werkende partner de
Inmiddels zijn ook partijen en (vrouwen- en vak)
ontevredenheid van alle paren het grootste is,
organisaties die de concepten economische
net als de wens tot meer uren werk (door de
zelfstandigheid, individualisering en zelfstandige
niet werkende). Hoezo kiezen! De recent
uitkeringsrechten in de jaren tachtig en negentig
verschenen Emancipatiemonitor 2009 laat zien
het warmste omarmden hun collectief geheugen
dat het aandeel en aantal vrouwen (afhankelijke
46
* Boek Vrouw en Recht.indd 46
09-10-09 13:42
partners) dat zegt niet te participeren wegens
Emancipatie bestaat niet alleen maar uit
ziekte/arbeidsongeschiktheid nu groter is dan
arbeidsparticipatie van vrouwen. Voldoende
degenen die de zorg voor gezin of huishouden
betaalbare kinderopvang en scholing zijn wel
als reden opgeven.
een noodzakelijke, maar niet de enige voor
Wat is er mis met de afschaffing van de individueel uitgekeerde heffingskorting
waarde voor verbetering van de arbeidsmarkt positie van vrouwen. Vrouwen zitten niet hun hele leven in de kleine kinderen, maar dat betekent niet zonder meer dat ze er in slagen te
Als prikkel tot substantiële arbeidsparticipatie
(blijven) participeren, noch dat ze voldoende
van vrouwen werkt afschaffing van de indivi
verdienen.
dueel uitgekeerde heffingskorting niet. Dat bleek jaren geleden al uit simulaties
‘Vrouwengeld’
van het Centraal Plan Bureau. Er is bovendien
Door het afschaffen van de zorgarrangementen
veel (internationaal) onderzoek waaruit blijkt
voor vrouwen uit het oude sociale contract (de afgeleide rechten
dat de invloed van fiscale prikkels op feitelijk gedrag vrij minimaal is. Een mooi voorbeeld hier van uit eigen land is de
De toppositie van Nederland in de EU is economisch gezien grotendeels aan vrouwen te danken
trendmatig stijgende
en de kostwinners voordelen) zonder voldoende nieuwe zorgarrangementen voor het nieuwe
arbeidsparticipatie van vrouwen sinds de jaren
sociale contract – de zorgende werknemer/
zeventig, tegen alle verondersteld ontmoedi
zelfstandige met individuele rechten – te intro
gende werking van kostwinnersvoordelen in.
duceren, wordt ‘vrouwengeld’ naar de algemene
Net als het hoge aantal vrouwen, meer dan
middelen overgeheveld in plaats van de positie
600.000, dat minder dan 12 uur per week werkt
van vrouwen te versterken. Het is niet over
en een flink deel van de uitbetaalde individuele
dreven om te zeggen dat de toppositie van
heffingskorting als het ware meteen weer
Nederland in de EU economisch gezien
inlevert.
grotendeels aan vrouwen te danken is.
Veronachtzaamd wordt dat afschaffing van
De algemene middelen zijn zeer wel
de individueel uit te keren heffingskorting voor
gevaren met het ‘vrouwengeld’ van de afschaf
de niet verdienende partner grote problemen
fing van afgeleide rechten. Plus de versobering
zal creëren bij gezinnen
van de sociale zeker
aan de onderkant van het inkomensgebouw. Nu zal dat de VVD
heid, eerst in de jaren
Emancipatie bestaat niet alleen maar uit arbeidsparticipatie van vrouwen
wellicht worst wezen,
tachtig/negentig vanwege de EGvereisten qua
maar het is traditioneel
gelijke behandeling
een categorie waar linkse partijen zich om
(‘even slecht is ook gelijk’), en in deze eeuw
zeggen te bekommeren. Zouden ze echt niet
de beperking van uitkeringsrechten in WW
beseffen dat daar diezelfde groepen laagopge
en Wao/Wia, mede door het verhogen en
leide vrouwen te vinden zijn met de hoogste
aanscherpen van de arbeidsongeschiktheids
werkeloosheid en de kleinste kansen op het
drempel zonder navenante ontslagbescherming
vinden van betaald werk?
(in de praktijk vooral vrouwen treffend).
Ten principale valt te betreuren dat er
Tel daar nog eens de belasting- en premie
geen oog is voor de consequentie en de consis
opbrengst van de toegenomen arbeidspartici
tentie van ‘het nieuwe sociale contract denken’.
patie van vrouwen bij op en je begrijpt hoe
47
* Boek Vrouw en Recht.indd 47
09-10-09 13:42
het financieringstekort naar beneden gebracht
(toegang) tot de maatschappelijke macht, maar
kon worden. Althans, totdat dit recentelijk
vrouwengeld inzetten om andere doelstellingen
weer enorm vergroot werd om de door de
te bereiken. De eenzijdige inzet op vrouwen
(door mannen beheerste) financiële wereld
die uit het werkplan van de Taskforce opdoemt
veroorzaakte kredietcrisis te beheersen.
zal waarschijnlijk het gewenste resultaat niet
Omgekeerde mainstreaming
de ander,’ zei wijlen Karin Adelmund al, met een
Tegelijkertijd zorgt het ontbreken van voldoende
knipoog naar de destijds in vrouwenstudies
zorgarrangementen toegesneden op het individu,
populaire Luce Irigaray. Bovendien beschouwen
onafhankelijk van woonvorm, er voor dat
veel vrouwen het partnerinkomen ook als
het voor veel samenwonende vrouwen met
het hunne, anders kunnen niet zes op de
kinderen een rationele keuze lijkt (gedeeltelijk)
tien vrouwen denken dat ze financieel onaf
financieel afhankelijk te zijn van een meer
hankelijk zijn.
verdienende partner. Waarmee het beeld van
dichterbij brengen. ‘De een beweegt niet zonder
de voltijds werkende hoofdkostwinner als
Het duo-denken blijkt weerbarstig
normwerknemer in het sociaal beleid en in
Sleutel kon wel eens zijn dat de weg van het
de werkorganisaties weer bevestigd wordt.
ene sociaal contract naar het andere óf politieke
Opmerkelijk is wel dat deze keus door vrouwen
moed bij snelle wijziging van regelgeving of
veel minder vaak wordt gemaakt als de partner
consistentie bij stapsgewijze wijziging vergt.
een vrouw is. Terwijl mannen er zelf op hun
Beide is lastig in een steeds kortademiger
beurt geen last van lijken te hebben niet zorg
politiek klimaat. Complicerende factor is dat
zelfstandig te zijn.
economische zelfstandigheid en individuele
Uit allerlei onderzoek blijkt de tevreden
uitkeringsrechten in de praktijk direct te maken
heid onder paren die een voltijdbaan combi
hebben met opvattingen over draagkracht en
neren met een deeltijdbaan het grootste – of
over het verdelingsvraagstuk. Als het gaat over
het een grote of een kleine deeltijdbaan is,
draagkracht wordt toch impliciet of expliciet
maakt voor de tevredenheid niet uit. Kabinet
aan feitelijke samenlevingsverbanden gedacht,
en sociale partners zitten daarmee in hun maag:
waarin, omdat men samenleeft, de een de ander niet alleen kan en wil
zij zijn het immers eens over de noodzaak om de arbeidsparticipatie van vrouwen te vergroten om de
De stap naar de karikatuur is gauw gezet, zoals vaker als het om vrouwenrechten gaat
subsidiëren, maar dat ook moet. Het duodenken blijkt erg weerbarstig. Waarbij de stap naar de kari
effecten van de vergrijzing op te vangen. Dat heeft niets met
katuur gauw gezet is, zoals vaker als het om
emancipatie te maken: vrouwen moeten de
vrouwenrechten gaat. Zo komt dan bijvoorbeeld
economie (weer) redden, zowel door actief te
de vrouw van de miljonair om de hoek kijken,
blijven op de arbeidsmarkt als door meer uren
die toch geen zelfstandige uitkering (of ‘aan
te gaan werken. Daartoe is, conform de afspraak
rechtsubsidie’) nodig zou hebben. Alsof die
op de Participatietop van kabinet en sociale
miljonairsvrouw zich de afhankelijkheid en
partners in 2007 de Taskforce Deeltijd Plus
vaak vernederende bejegening door de uit
ingesteld, gefinancierd met emancipatiegeld.
keringsinstelling zou laten aanleunen (en voor
Omgekeerde gender-mainstreaming zou ik
wie de individuele heffingskorting peanuts is).
het willen noemen: niet zozeer zorgen dat alle
Terwijl de winst aan de onderkant geboekt kan
beleid bijdraagt aan het bereiken van gelijke
worden, qua armoedebestrijding en het creëren
verdeling tussen mannen en vrouwen van de
van kansen voor laagopgeleide vrouwen.
48
* Boek Vrouw en Recht.indd 48
09-10-09 13:42
Maar in plaats daarvan vindt men één uitkering
het duo-denken daaruit uitgebannen worden.
op het niveau van het kostwinners sociale
Iedereen als individu behandelen, geen schaal
minimum wel weer voldoende, met alle daaraan
voordelen of -nadelen of onderlinge financiële
verbonden problemen van voedselbank tot
transacties veronderstellen en alvast incasseren.
armoedeval.
Naar beide kanten toe, dus ook geen fiscale
Houden van ≠ onderhouden
aftrek van gezamenlijke hypotheek en andere aftrekposten naar het hoogste inkomen.
‘Houden van ≠ niet onderhouden’ was de
Alles wordt een stuk overzichtelijker, trans
treffende titel van een druk bezochte femi-
paranter, eerlijker en al met al misschien
nistische bijeenkomst over de noodzakelijke
nog wel goedkoper ook. Dat is denkbaar, qua
veranderingen in de sociale zekerheid in het
concept, het is zelfs door te rekenen. Of het
midden van de jaren tachtig. Daarbij ging het
nieuwe sociaal contract ooit verwezenlijkt kan
niet om een verbod tot onderlinge financiële
worden lijkt me vraag twee, het feministisch
solidariteit in een samenlevingsverband, maar
gedachtegoed hieromtrent lijkt definitief
om principieel bezwaar tot het gebod daartoe.
teloor te zijn gegaan. Dat de armoede onder
Zoals ook ooit de vanzelfsprekendheid waarbij
de meest kansarme vrouwen zal toenemen met
kinderen geacht werden hun ouders te onder
het afschaffen van de individueel uitbetaalde
houden uit het fiscale en sociale stelsel is
heffingskorting is geen vraag. Deze aanstormende
verdwenen en ouders hun kinderen slechts
werkelijkheid niet onder ogen willen zien is
tot een bepaalde leeftijdsgrens, kan ook
ook armoedig.
‘We praten over gelijkheid, maar het gaat altijd over de man nelijke norm. Die is de maatstaf. Dat zie je in Nederland heel sterk op de arbeidsmarkt. De meeste mannen werken fulltime. Dat is de norm. Maar de meeste vrouwen werken parttime en voldoen dus niet aan de norm. Werkgevers concentreren zich op de fulltimers, dus als je parttime werkt is dat een nadeel. Die normen zoud en moeten veranderen. Er moet meer ruimte komen voor de kwaliteiten en specifieke eigenschappen van vrouwen.’ Sobiga Thanabalasingam studeert aan de Universiteit Utrecht. Ze volgt de colleges Gender and Law aan de Universiteit Utrec ht.
49
* Boek Vrouw en Recht.indd 49
09-10-09 13:42
interview
Irene Asscher: ‘We hebben ons erin laten luizen, nu moeten vrouwen alles doen’ wilma van hoeflaken Ze is blij dat ze na jaren deeltijdwerk toch benoemd werd tot hoogleraar arbeidsrecht. Tegenwoordig hebben jonge vrouwen het moeilijker dan zij destijds, vindt Irene Asscher. ‘Het duurt nog zeker twee generaties voordat mannen en vrouwen arbeid en zorg eerlijk delen.’ ’s Ochtends vroeg opstaan. Boterhammen
Een leven met weinig ontspanning, veel
smeren. Kinderen aankleden. Het jongste kind
organiseren en hard werken.
achterop de fiets. De oudste, daarachter, viel er
bijna af. Snel de kinderen naar school brengen
het over haar oudste dochter, psychologe,
en dan door naar het werk. Na het werk koken,
gepromoveerd en werkzaam bij de Utrechtse
opruimen, kleren maken. Irene Asscher
universiteit. ‘Haar man werkt fulltime, zij zelf
beschrijft het leven van haar moeder, die al op
bijna fulltime, mijn kleinzoon gaat naar de
haar dertigste weduwe werd en voor twee jonge
crèche. Ik zie aan haar hoe moeilijk het is om
kinderen moest zorgen. Ze kreeg maar een
het allemaal te combineren. Ze kan er zo moe
klein pensioentje, dus moest ze zelf geld zien
uitzien. Het zijn zware jaren.’
te verdienen. Zolang haar kinderen nog niet op
school zaten, verhuurde ze een kamer. Later
van haar moeder en het leven van haar oudste
werd ze secretaresse bij een werkgeversbond.
dochter beschrijft, is bijna identiek.
Veel later in het gesprek heeft Asscher
De manier waarop Asscher het leven
50
* Boek Vrouw en Recht.indd 50
09-10-09 13:42
met een van haar medewerksters. Wat wil je worden? vroeg Asscher haar. Moeder, zei de medewerkster. ‘Ik zei: ik zal het niet verder vertellen, maar ik begrijp het helemaal.’
Zelf was ze pas gelukkig nadat haar eerste
kind geboren was. Af en toe onderbreekt ze haar verhaal en zegt ze: ‘Het is allemaal héél erg, hè, wat ik vertel. Ik ben echt een broedkip.’ Terwijl haar leeftijdgenoten de Bloemenhoven kliniek bezetten en demonstreerden voor het recht op vrije abortus, bleef zij thuis. Ze was het beslist eens met de demonstranten in shirtjes met de tekst ‘Baas in eigen buik’, maar ze was vooral verdrietig omdat haar eigen huwelijk de eerste zeven jaar kinderloos bleef. Daarom zei ze ook nee toen ze werd gevraagd voor het bestuur van een abortuskliniek. ‘Ik kon dat niet opbrengen.’ Later kwam het allemaal goed, Hebben vrouwen dan niets bereikt? ‘Nee, eigen
want tussen 1974 en 1983 kreeg ze vier kinderen.
lijk niet’, zegt ze, ‘we hebben ons erin laten
luizen. Nu moeten alle vrouwen alles doen.’
zoon bleef werken was opzienbarend, zelfs in
Maar haar moeder was arm. Waarschijn
Dat ze na de geboorte van haar oudste
de vooruitstrevende kringen waarin zij als
lijk kan haar dochter over veel meer geld
universitair docent verkeerde. Wil je nou
beschikken. Dat is toch een verschil? ‘Dat geloof
moeder zijn of jurist, vroeg haar baas. ‘Ik wilde
ik niet,’ zegt Asscher, ‘de crèche is ontzettend
het alle twee. Ik zei: dat kind is een vervulling
duur en twee inkomens zijn tegenwoordig
van mijn dromen, maar je vraagt toch ook niet
noodzakelijk.’
aan me of ik nooit meer loop?’
Haar eigen generatie – Asscher is van
Asscher werkt inmiddels al weer jaren
1944 – heeft het veel gemakkelijker gehad dan
fulltime, als hoogleraar arbeidsrecht in
die ervoor en die erna, vindt ze. De gemiddelde
Nijmegen. Maar ze kijkt met voldoening terug
man verdiende in zijn eentje genoeg om een
op haar deeltijdjaren. ‘Deeltijdwerken is voor de wetenschap ideaal.
gezin te onderhouden en moeders bleven thuis. Zelf was ze getrouwd met een advocaat met een goed
‘Deeltijdwerken is ideaal. Het is bespottelijk dat dat in hogere functies niet mag’
Ik denk dat ik toen beter werk leverde dan in de jaren ervoor en erna. Je werkt, maar je moet ook de was
inkomen. Dat zij altijd is blijven werken, in deeltijd weliswaar, vond men
ophangen en luiers vouwen. Ondertussen kun
eigenlijk maar raar. Haar inkomen was een
je nadenken. Dat is heilzaam voor het werk.
extraatje en er was altijd voldoende geld om
Het is bespottelijk dat dat in hoge functies niet
huishoudelijke hulp in te huren.
mag. Tegenwoordig ben ik áltijd aan het werk.
Broedkip
’s Morgens in de trein lees ik scripties.’
Moederschap is het onderwerp dat steeds weer
Bevoorrecht
opduikt in het gesprek met Asscher. Ze vertelt
Economische onafhankelijkheid is voor Asscher
over een functioneringsgesprek dat ze voerde
altijd een sterke drijfveer geweest. ‘Dat wilde ik
51
* Boek Vrouw en Recht.indd 51
09-10-09 13:42
per se zijn, ook in mijn huwelijk. En ik heb
was er in gekomen op instigatie van de Fransen,
straks gelukkig ook een heel mooi pensioen.’
bedoeld als wapen tegen oneerlijke concur
Toch noemt ze zichzelf geen feministe. ‘Voor
rentie op de arbeidsmarkt. Al eerder was om
mij is het feminisme een solidaire beweging.
diezelfde reden ook in Nederland gestreden
Maar ik ben juist altijd erg bezig geweest met
voor gelijke beloning. Want een werkgever die
het op orde krijgen van mijn eigen leven en het
een vrouw net zoveel moet betalen als een man,
zorgen voor mijn eigen kinderen. Bovendien
kiest niet uit oogpunt van kostenbesparing
ben ik een prinsesje uit Amsterdam-Zuid, met
voor die vrouw – en dan hebben mannen meer
een goede opleiding, een goed inkomen en veel
kansen. Voor haar was dat een nieuwe invals
mogelijkheden. Ik zou me onprettig voelen als
hoek, maar met gelijke behandeling was ze toen
ik tegen een bijstandsmoeder of een meisje
al een tijdje bezig. ‘Dat heb ik altijd belangrijk
achter de kassa met een hoofddoek zou moeten
gevonden. Ik heb me mijn leven lang geërgerd
zeggen: jij moet dit en jij moet dat. Zelf heb
aan domkoppen die verder kwamen dan ik
ik niets te klagen. Ik zou me schuldig voelen
omdat ze man waren.’
als ik me feministe zou noemen, want mijn
betrokkenheid komt niet van binnenuit.
geschopt. Zo was ze lid van de Sociaal-Econo
Ik was altijd een bevoorrecht meisje.’
mische Raad en werd ze in 1994 hoogleraar.
Ze vermoedt dat haar sterke behoefte aan
‘En dat na al die jaren deeltijdwerk, dat is fijn.’
financiële onafhankelijk te maken heeft met
Ze weet zeker dat ze dat te danken heeft aan
het leven dat haar moeder leidde. ‘Ze was arm
de strategische keuzes die ze in haar loopbaan
en erg jaloers op de luxe van andere vrouwen.
maakte. ‘Ik wou ’s avonds thuis zijn, dus ik ging
Ze zei: ik zou ook wel willen bridgen.’ Haar
niet naar borrels en netwerken. Maar ik schreef
moeder hield haar voor dat ze een vak moest
wel, want als je publiceert ben je zichtbaar.
leren, want je kon immers zomaar op je
En ik koos een specialisme. Dat was vrouw en
dertigste weduwe worden. Ook bij de keuze
recht, en gelijke behandeling. Dat vinden ze op
van dat vak speelde haar moeder een rol, zij het
de universiteit niet het meest sexy onderwerp,
niet bewust. ‘Thuis praatte ze veel over haar
maar dan werd er gezegd: ze hééft tenminste
werk. Als secretaresse van een werkgeversbond
een specialisme.’
moest ze verslagen maken van cao-onderhande
lingen. Daar komt mijn belangstelling voor het
vergaderingen werden gepland, iets wat zij als
Uiteindelijk heeft ze het zelf ook ver
Maar hoe loste ze het dan op als er avond vrouw in een mannen
arbeidsrecht vandaan.’
Gelijk loon Dat ze in 1981 lid werd van de eerste Emanci
‘De huidige generatie jonge ouders zit nog klem in een ouderwetse moederschapsideologie’
patieraad, was dan ook
omgeving vaak mee gemaakt moet hebben? ‘Dan zei ik: ’s avonds kan ik niet, dan moet ik strijken. Dan viel
niet omdat ze de wereld wilde veranderen.
er een verbijsterde stilte. En er werd niet
Het was gewoon een deeltijdbaan, en bovendien
vergaderd. Dat werkte overigens bij de
nog lekker dicht bij huis ook, want ze woonde
Emancipatieraad ook goed.’
toen in Den Haag. Ze zat in de raad met kleur rijke figuren als Henk Vredeling en Annemarie
Richtingenstrijd
Grewel. Daar hoorde ze dat het recht op gelijk
Dat iemand als zij, die zoals ze het zelf zegt haar
loon, waarvan het Verdrag van Rome nota bene
hele leven ‘niet provocerend vooruitstrevend’
in 1957 al repte, niet bedoeld was om de positie
geweest is, geïnterviewd wordt voor een bundel
van vrouwen te verbeteren, maar om mannen te
van het Clara Wichmann Instituut, verbaast
beschermen. De bepaling in het EEG-Verdrag
haar. ‘Ik ben een geboren schipperaar.
52
* Boek Vrouw en Recht.indd 52
09-10-09 13:42
In de jaren zeventig hebben we een richtingen
organisatorische problemen. Hij moet immers
strijd gehad. Aan de ene kant was er een heel
de afwezigheid van zijn zwangere vrouwelijke
theoretische principiële stroming. Ik hoorde
werknemers oplossen en is tijd en geld kwijt
niet bij die ideologische kant. Ik hoorde bij de
aan de werving en selectie van vervangers.
groep die keek naar wat er binnen de bestaande
‘Uit de algemene middelen moet je compen
kaders mogelijk was. Persoonlijk kon ik het
saties voor de werkgever inbouwen. Want we willen natuurlijk wel
met veel vrouwen uit die ideologische hoek
‘Als iedereen in het publieke leven meedraait, moet het publieke leven ruimte maken voor het sociale leven’
goed vinden, maar inhoudelijk stonden zij ver van mij af. Mijn rol
een goede volgende generatie. Maar je wilt voorkomen dat werkgevers vrouwen niet aannemen. Ik heb
in de wereld van vrouw en recht was volstrekt marginaal. Maar ik
een promovenda die onderzoekt wat het recht
denk dat die twee stromingen inmiddels
kan doen aan de combinatie van arbeid en zorg.
dicht bij elkaar gekomen zijn.’
Overigens pleitte Riki Holtmaat in de jaren
negentig al voor een zorgverzekering die dit
Asscher is ervan overtuigd dat het nog
twee generaties duurt. Dan is het zover dat vrouwen en mannen arbeid en zorg eerlijk
soort problemen oplost.’
delen. ‘Dat is een onafwendbare ontwikkeling.
Bescherming
De huidige generatie jonge ouders zit nog klem
Nog zo’n onderwerp waar vrouw en recht
in een ouderwetse moederschapsideologie.
volgens Asscher aandacht aan moet besteden,
Dat is de ideologie waar ik mij helemaal in
is de gelijke behandeling in het arbeidsrecht.
thuis voel, maar die in deze tijd niet meer past.
‘Dat is een splijtzwam in de Nederlandse
Het gaat nu allemaal heel snel.’ Ook voor de
traditie, een absoluut Fremdkorper.’ Ze legt
werkgevers heeft dat grote gevolgen. Asscher
uit dat Nederland, maar ook Duitsland en
vindt dat het arbeidsrecht daarop moet
België, om bepaalde groepen werknemers te
inspelen. ‘Als iedereen in het publieke leven
beschermen altijd voor differentiatie hebben
meedraait, moet het publieke leven ruimte
gekozen in de wetgeving. Zoals het verbod op
maken voor het sociale leven. Anders is er
nachtarbeid voor vrouwen, of de extra vrije
geen sociaal leven meer en dat willen we niet.
dagen voor ouderen op de arbeidsmarkt – maatregelen die
Dus je kunt niet zeg gen dat je op je werk niet privé mag e-mailen en inter netten. Maar je moet
‘Gelijke behandeling leidt tot gelijke rechten en plichten, maar gaat voorbij aan de bescherming van bepaalde groepen’
inmiddels zijn afge schaft dan wel ter discussie staan. ‘Wij willen het leven mooi maken door differen
wel iets verzinnen om die werkgever te compenseren.’ Bovendien zal
tiatie. En daar komt nu de EG doorheen met
er altijd verschil blijven tussen de seksen, al was
gelijke behandeling. Dat implementeren ze met
het maar omdat vrouwen zwangerschaps- en
begrippen uit de Amerikaanse jurisprudentie.
bevallingsverlof nodig hebben en de mogelijk
Als je daar meer loon wilt hebben, vraag je
heid moeten hebben om voor borstvoeding te
om gelijke behandeling,’ zegt Asscher, ‘gelijke
kiezen.
behandeling leidt tot gelijke rechten en
plichten, maar gaat voorbij aan de bescherming
Over de doorbetaling van zwangerschaps-
en bevallingsverlof hoeft een werkgever zich
en de speciale maatregelen.’ Wat Asscher
geen zorgen te maken, maar ondertussen
betreft had het verbod op nachtarbeid voor
wordt hij wel geconfronteerd met allerlei
vrouwen gehandhaafd kunnen blijven en was
53
* Boek Vrouw en Recht.indd 53
09-10-09 13:42
het beter geweest om werkgevers te compenseren.
Die hoofddoeken kosten de werkgever niets.
Zoals ze zich ook kan voorstellen dat een
Dat is discriminatie. Het is een schande dat die
werkgever in een bedrijf waar werknemers voortdurend heel alert moeten zijn, tijdens de ramadan gecompenseerd
discussie gevoerd
‘Het is een schande dat de Tweede Kamer heeft gezegd dat de politieagente geen hoofddoek mag’
wordt als hij veel
wordt en dat de Tweede Kamer heeft gezegd dat de politieagente geen hoofddoek mag,’ zegt
moslims in dienst heeft.
Asscher fel. Dan: ‘Het blijft een ontzettend
boeiend vak. Maar over een half jaar ga ik meer
En hoofddoeken, passen die ook in dit
verhaal? ‘Dat is een heel slecht voorbeeld.
andere dingen doen. Dan ga ik met pensioen.’
‘Wie zorgt voor de kinderen? Dat is toch bijna altijd de vrouw. Als het gaat om gelijkheid is kinderen krijgen het grootste obstakel. Dat speelt in alle landen. Maar misschien verandert er iets als mijn generatie kinderen krijgt.’ Nik de Boer studeert aan de Universiteit Utrecht. Hij volgt de colleges Gender and Law aan de Universiteit Utrecht.
54
* Boek Vrouw en Recht.indd 54
09-10-09 13:42
Zorg met toekomst Naar een evenwichtigere verdeling van arbeid en zorg tussen mannen en vrouwen in Nederland? susanne burri Zolang vooral mannen hun hele loopbaan voltijds werken, werk tijden niet kunnen worden afgestemd op zorgtaken en betaalbare structurele zorgvoorzieningen niet ruim voorhanden zijn, zal een evenwichtigere verdeling van arbeid en zorg tussen mannen en vrouwen hoogstwaarschijnlijk toekomstmuziek blijven. Is dat erg? Ja, want veel minder vrouwen dan
geslachten mede bestendigt. Al met al vormt
mannen zullen economisch zelfstandig zijn
dit geen aantrekkelijk toekomstperspectief.
en vrouwen zullen ondervertegenwoordigd blijven in de bestuurslagen en de functies waar
Een taai probleem
belangrijke beslissingen voor de samenleving
Valt hier iets aan te doen? Ja, maar het verleden
worden genomen. Bovendien zullen veel
leert ons dat veranderingen zich op dit terrein
kinderen, partners, familie en vrienden die
slechts in beperkte mate en buitengewoon
zorg nodig hebben deze van de zijde van hun
langzaam voltrekken. Al sinds de jaren tachtig
vaders of mannelijke naasten ontberen en
van de vorige eeuw vormt het streven naar een
capaciteiten van veel vrouwen in de sfeer van
evenwichtigere verdeling tussen mannen en
de betaalde arbeid zullen onderbenut blijven.
vrouwen van betaalde arbeid en (niet-profes sionele) zorg (zoals
Gender-stereotype rolverdelingen zullen grotendeels voort bestaan, een knelpunt dat vanuit de vrouwen
Het aantal uren dat vrouwen onbetaalde arbeid verrichten is nog steeds veel hoger dan dat van mannen
huishoudelijke arbeid en zorg voor kinderen, partner en naasten) een hoofddoelstelling van het emancipatie
beweging herhaaldelijk aan de kaak is gesteld. De kern van het probleem
beleid van de Nederlandse overheid. De afgelopen
is dat een scheve verdeling van arbeid en zorg
tien jaar zijn verschillende wetten aangenomen
de ongelijke machtsverhoudingen tussen de
met het oog op het realiseren van dit streven,
55
* Boek Vrouw en Recht.indd 55
09-10-09 13:42
waaronder de Wet arbeid en zorg en de Wet
Daarnaast maken vrouwen ook vaker dan
aanpassing arbeidsduur. En hoewel vrouwen
mannen gebruik van beschikbare verlofrege
en mannen in totaal ongeveer evenveel tijd
lingen om arbeid en zorg te kunnen combi
aan arbeid en zorg besteden (in 2005: 48
neren. Zo nemen veel meer vrouwen dan
versus 49 per week), is het aantal uren dat
mannen ouderschapsverlof op (42% versus
vrouwen onbetaalde arbeid verrichten nog
18%) en doen ze dit voor meer uren per week,
steeds veel hoger dan dat van mannen
zij het over een minder lange periode.
(34,7 versus 20 uur per week). Dit geldt in het bijzonder voor huishoudelijk werk (23 versus
Een ander model
11,3 uur) en zorgtaken voor kinderen en andere
Als het ons ernst is met een evenwichtigere
huisgenoten (6 versus 2,8). Vrouwen besteden
verdeling van arbeid en zorg, dan is het tijd voor
dan ook nog steeds veel minder uren per week
een ander model. Er zijn grofweg twee opties
aan betaalde arbeid dan mannen (13,3 versus 29).
denkbaar: een scenario waarbij de onbetaalde
arbeid wordt uitbesteed en een combinatie
De afgelopen dertig jaar vertonen boven
staande gegevens voor mannen een opvallend
model, met een evenwichtige verdeling tussen
gelijkmatig patroon, terwijl vrouwen relatief
vrouwen en mannen van betaalde en onbetaalde
meer betaald zijn gaan werken en minder tijd
arbeid.
aan onbetaalde taken besteden. Het verschil
in het aandeel in de betaalde arbeid tussen
vrouwen als mannen gedurende hun hele loop
mannen en vrouwen komt vooral doordat
baan (nagenoeg) voltijds en worden zorgtaken
vrouwen in Nederland overwegend in deeltijd
grotendeels uitbesteed, door bijvoorbeeld vele
werken en vaker (tijdelijk) stoppen met werken
dagen per week gebruik te maken van kinder
als ze kinderen krijgen dan mannen. Deeltijd
opvangvoorzieningen of een au pair in huis te
werk door vrouwen hangt vaak, maar niet altijd
nemen, een huishoudelijke hulp in te huren en
samen met de zorg voor (jonge) kinderen.
gebruik te maken van boodschappendiensten.
In het uitbestedingsmodel werken zowel
Gelet op het feit dat 40% van de Nederlandse bevolking van mening is dat voltijds werken voor moeders schadelijk is voor het gezinsleven, terwijl een ruime meerderheid een vier daagse of voltijdse werkweek voor vaders ideaal vindt, geniet dit model (nog?) weinig popu lariteit, ondanks pleidooien in die richting van vrouwen zoals Heleen Mees.
Het combinatiescenario
lijkt meer kans te maken, maar vereist wel een lange adem. Voorwaarde voor dit scenario is dat zowel het aandeel aan de betaalde arbeid van vrouwen als de bijdrage aan de zorg door mannen substantieel toeneemt. Het is vooral dit laatste punt
56
* Boek Vrouw en Recht.indd 56
09-10-09 13:43
waar tot nu toe weinig veranderingen zichtbaar
een kortdurend en een langdurend zorgverlof.
zijn. In dit verband is het uiterst merkwaardig
De laatste twee rechten zijn geclausuleerd,
dat in de meest recente Emancipatienota het
wat wil zeggen dat ze alleen onder bepaalde voorwaarden zijn op te
vergroten van het zorg aandeel van mannen is verdwenen als doel stelling van het eman cipatiebeleid en dat dit
In de meest recente emancipatienota is het vergroten van het zorgaandeel van mannen verdwenen als doelstelling
nemen. Een wettelijk verbod op onderscheid naar arbeidsduur bestaat sinds 1996 en vier jaar later is
beleid nu eenzijdig is gericht op het vergroten van de arbeids
een (geclausuleerd) recht op aanpassing van de
participatie van vrouwen. Dit wekt op zijn
arbeidsduur ingevoerd. De werkgever dient op
minst de suggestie dat vrouwen zich aan
grond van de Arbeidstijdenwet bovendien bij
moeten passen aan het dominante model in de
het vaststellen van de arbeidstijden in zekere
betaalde arbeid. Aandacht voor het belang van
mate rekening te houden met de persoonlijke
een evenwichtige verdeling van de zorg en het
omstandigheden van de werknemer, waaronder
aandeel van mannen daarbij raakt zo onder
zorgtaken. Er is een levensloopregeling en een
gesneeuwd. Naar mijn mening dient het
Wet kinderopvang. Verder kent het belasting
overheidsbeleid expliciet gericht te zijn op
recht verschillende heffingskortingen in
herverdeling van arbeid en zorg, waarbij
verband met arbeid en zorg, zoals de combi
vergroting van de arbeidsparticipatie van
natiekorting. Ook in CAO’s zijn vele bepalingen
vrouwen een van de aspecten is, maar zeker
opgenomen die de combinatie van arbeid en
niet het enige.
zorg zouden moeten faciliteren.
Veel factoren zijn van invloed op de
Bovengenoemde wetten en regelingen zijn
mogelijkheden, dilemma’s en keuzes van
vele malen gewijzigd, aangepast en deels
mannen en vrouwen op het terrein van arbeid
ingetrokken en in gewijzigde vorm weer
en zorg. Hoewel het recht hierbij slechts een
ingevoerd. De vele wetswijzigingen en de soms
beperkte invloed kan hebben, kan het recht
gecompliceerde regelingen, waarvan de
bepaalde opties wel vergemakkelijken of juist
levensloopregeling een treffend voorbeeld
bemoeilijken. Het is daarom van belang om
biedt, maken dat de bekendheid van de wet
na te gaan welke elementen in de huidige
geving op dit terrein bij rechthebbenden vaak
wetgeving doorbreking van de bestaande
nogal gering is. Het duurt vaak jaren voordat
stereotype rolverdelingen belemmeren of
werknemers weten welke rechten ze in een
daar juist aan bijdragen. Welke lessen vallen
bepaalde situatie hebben. Uit de evaluatie van
te leren uit het tot nu toe gevoerde beleid voor
de Wet aanpassing arbeidsduur bleek bijvoor
de toekomst? Welke uitgangspunten zouden
beeld dat drie jaar na de invoering van deze wet
ten grondslag moeten liggen aan toekomstig
slechts de helft van alle werknemers bekend
beleid gericht op herverdeling van arbeid en
was met een recht op vermindering van de
zorg tussen mannen en vrouwen?
arbeidsduur en één op de vijf met het recht op
Arbeid en zorg tot nu toe
uitbreiding van de arbeidsduur. Bekendheid van regelingen is echter wel een noodzakelijke
Verschillende wettelijke regelingen zijn
voorwaarde om gebruik te kunnen maken van
afgelopen twee decennia ingevoerd op het
een bepaald recht.
terrein van arbeid en zorg. In de Wet arbeid en zorg zijn diverse verlofregelingen samen
Gebruikmaken van de bestaande faciliteiten
gebracht, waaronder het ouderschapsverlof,
om arbeid en zorg te combineren impliceert
het zwangerschaps- en bevallingsverlof,
doorgaans een verlies van inkomen.
57
* Boek Vrouw en Recht.indd 57
09-10-09 13:43
Mannen blijken minder bereid om dat verlies
betaalde beroepen werkzaam zijn en de beperk
voor lief te nemen dan vrouwen. De meeste
tere carrièremogelijkheden voor deeltijders.
verlofregelingen zijn niet of slechts gedeeltelijk
Het beloningsverschil heeft onder meer tot
betaald. Soms bestaat het recht op gedeeltelijke
gevolg dat een arbeidsduurvermindering of het
loondoorbetaling slechts op grond van cao-
opnemen van onbetaald of gedeeltelijk betaald
bepalingen, zoals in geval van ouderschaps
verlof door de minst verdienende, doorgaans de
verlof. In veel sectoren is dit verlof onbetaald,
vrouw, in huishoudens met twee verdienende
wel bestaat er sinds kort recht op een heffings
partners uit economische overwegingen eerder
korting in de vorm van een ouderschapsverlof
voor de hand ligt.
korting die bij voltijds verlof ongeveer € 650
per maand bedraagt. Wie deelneemt aan de
tot nu toe arbeid met zorg zullen willen
levensloopregeling kan het gespaarde tegoed
combineren hangt van veel factoren af, niet
inzetten gedurende perioden van onbetaald
in de laatste plaats culturele en ideologische.
verlof. De animo voor deze regeling is overigens
Maar met de vaststelling dat er aanzienlijke
gering en betrof in 2006 slechts 5% van de werk
risico’s (voor inkomen, carrière, pensioen en
De vraag in hoeverre mannen meer dan
nemers. Werkneemsters worden gedurende het
aanspraak op sociale zekerheidsregelingen)
zwangerschaps- en bevallingsverlof niet gecon
zijn verbonden aan het werken in deeltijd en
fronteerd met inkomensverlies, voor vrouwe
het opnemen van verlof, en dat deze risico’s
lijke zelfstandigen kan dit wel het geval zijn.
nagenoeg uitsluitend individuen met zorgtaken,
Sinds 2008 hebben ook vrouwelijke zelfstan
en dus overwegend vrouwen, treffen is duide
digen (weer) recht op een uitkering tijdens het
lijk dat het huidige beleid tekortschiet.
zwangerschaps- en bevallingsverlof op grond
inkomen vervangen.
Ingrediënten voor een evenwichtigere verdeling van arbeid en zorg
Om in de nabije toekomst een evenwichtige
van de Wet arbeid en zorg, maar deze uitkering zal in veel gevallen niet het gehele gederfde Een van de belangrijkste nadelen van het
werken in deeltijd in banen van geringe omvang
verdeling van arbeid en zorg tussen mannen en
is het ontbreken van economische zelfstandig
vrouwen te kunnen realiseren – een doelstelling
heid, een buitengewoon belangrijk doel van de
die in het licht van demografische ontwikke
vrouwenbeweging (zie de bijdrage van Leontine
lingen zeker niet aan belang heeft ingeboet –
Bijleveld) en een kerndoel van het emancipatie
is een aantal ingrediënten nodig.
beleid. Slechts 43% van de vrouwen tussen
15 en 64 jaar is economisch zelfstandig (cijfers
bestendige, lange termijn visie vereist die
uit 2006). Deze groep heeft inkomsten uit
wordt uitgewerkt in beleidsinstrumenten van
arbeid of onderneming die minimaal 70%
de overheid én de sociale partners. Erkenning
van het nettominimumloon bedragen (het
van het belang en de waarde van zorg in zowel
bijstandsniveau van een alleenstaande, waarvan
maatschappelijk als individueel opzicht is
het de vraag is of het voldoende is om rond
daarbij een essentieel uitgangspunt. Het zal
te komen). Van de mannen in dezelfde leef-
duidelijk zijn dat een dergelijke erkenning
tijdsgroep is 68% economisch zelfstandig.
impliceert dat er structurele veranderingen
Het gemiddelde uurloon van vrouwen is
plaats moeten vinden, zowel op het terrein van
gemiddeld 18% lager dan dat van mannen
de arbeid als ook op het terrein van (de organi
(cijfers uit 2005). Het verschil in beloning
satie van) de zorg. Betaalbare, kwalitatief goede
tussen mannen en vrouwen is buitengewoon
en beschikbare kinderopvangvoorzieningen en
hardnekkig en valt grotendeels te herleiden
buitenschoolse opvang zijn daarbij onmisbaar.
tot het feit dat veel vrouwen in minder goed
Weliswaar wordt in Nederland relatief veel
In de eerste plaats is een duidelijke,
58
* Boek Vrouw en Recht.indd 58
09-10-09 13:43
gebruikgemaakt van informele vormen van
Dergelijke differentiatie zou verder moeten
kinderopvang, de recente toename van het
worden gefaciliteerd, met als uitgangspunt
gebruik van formele kinderopvangvoorzie
verzwakking van de dominantie van de voltijdse
ningen na vermindering van de kosten hiervan
arbeidsnorm gedurende het hele arbeidzaam
voor de ouders toont onder meer aan hoe groot
leven. Risico’s die het verlenen van zorg met
de behoefte is aan deze vormen van opvang.
zich meebrengt in de huidige context zouden
Dit succesvolle beleid dreigt echter uit budget
deels moeten worden ondervangen en verspreid
taire overwegingen in de kiem te worden
over verschillende actoren. Als uitgangspunt
gesmoord, met als gevolg dat ouders moeilijk
zou een evenwichtige verdeling van de lasten
heden ondervinden rondom de organisatie van
tussen overheid, werkgevers en individuen met
de kinderopvang. Dit voorbeeld illustreert het
zorgtaken moeten gelden. Van bijzonder belang
belang van continuïteit in beleid en van besten
is dat ook mensen uit de lagere inkomensgroe
dige, structurele en betaalbare voorzieningen
pen gebruik kunnen maken van voorzieningen
om resultaten op de
en verloven. Betaalde
langere termijn te
verloven in verband
kunnen boeken.
Ten tweede
Rechten gekoppeld aan sekse moeten zoveel mogelijk worden vermeden
met ouderschap en zorg dragen hieraan bij.
zouden rechten
Rechten op het terrein
gekoppeld aan sekse,
van arbeid en zorg
waarmee traditionele rollen naar sekse dreigen
zouden bovendien duidelijk moeten zijn,
te worden bestendigd, zoveel mogelijk moeten
clausuleringen moeten zo mogelijk worden
worden vermeden. Rechten van vrouwen in
voorkomen of onderworpen aan een strenge
verband met zwangerschap en bevalling zijn
toetsing. Bij de toepassing en interpretatie van
uiteraard welkom, maar langdurende vormen
die rechten zou het belang van zorg betrokken
van verlof voor moeders bemoeilijken een
moeten worden.
evenwichtige verdeling van arbeid en zorg
tussen mannen en vrouwen. In die zin is kritiek
een bestendig arbeid en zorgbeleid is nog lang
mogelijk op de verlenging van het zwanger
niet compleet, maar draagt mogelijk bij aan
schapsverlof naar 18 weken zoals recentelijk
toekomstige discussies en initiatieven, want
voorgesteld door de Europese Commissie.
arbeid en zorg is en blijft een belangrijk thema
Dit voorstel draagt in ieder geval niet bij aan
voor de vrouwenbeweging en verdient het
doorbreking van de moederschapsideologie.
serieus te worden genomen. Daarbij is uiteraard
Als het gaat om langdurige verloven verdienen
een belangrijke rol weggelegd voor de overheid,
ouderschapsrechten de voorkeur boven moeder
maar ook voor werkgevers(organisaties), vak
schapsrechten.
bonden, ondernemingsraden, individuele werk
nemers, individuen met zorgtaken, juristen in
Ten derde dient beleid op diverse rechts
Deze lijst van mogelijke ingrediënten voor
gebieden (zoals het arbeidsrecht, het sociale
allerlei juridische beroepen, wetenschappers
zekerheidsrecht, het belastingrecht) de positie
enz. Structurele veranderingen realiseren op dit
van het individu met zorgtaken te versterken.
terrein is zeker niet eenvoudig, maar wel de
Daarbij zou onderkend moeten worden dat
moeite waard. Want ieder van ons ontvangt
individuen behoefte hebben aan differentiatie
zorg én zorgt zelf ook gedurende haar/zijn leven
van arbeidsduurpatronen gedurende de levens
op allerlei manieren. Zorg met toekomst is
loop, in het bijzonder in verband met zorgtaken.
mede daarom in het belang van ons allemaal.
59
* Boek Vrouw en Recht.indd 59
09-10-09 13:43
interview
Cees Flinterman: ‘Alle vrouwen, waar ze ook wonen, hebben aan den lijve ervaren wat discriminatie is.’ wilma van hoeflaken ‘Het is winst dat het comité dat toezicht houdt op naleving van het VN-Vrouwenverdrag bijna overal ter wereld de dialoog kan aangaan over mensenrechten van vrouwen,’ zegt Cees Flinterman, die zichzelf omschrijft als ‘een jurist die gelooft in het gelijkheidsideaal’.
60
* Boek Vrouw en Recht.indd 60
09-10-09 13:43
Wat zou de score zijn als Flinterman door de
profeet. Ik wil serieus kijken naar de problemen
voormalige Opzij-hoofdredacteur Ciska
van het land en daar kritisch mee omgaan.
Dresselhuijs langs de feministische meetlat
Als ze iets willen veranderen, moeten ze ook
werd gelegd? ‘Ik kan niet ontkennen dat ik
durven. Ook in ons land zijn er maar weinig mensen die durven.
in privéopzicht een beetje traditioneel ben geweest,’ zegt Flinterman, ‘mijn vrouw heeft, behalve toen de
‘Ik kan niet ontkennen dat ik in privéopzicht altijd een beetje traditioneel ben geweest’
Een oordeel uitspreken is gemakkelijk, maar wij sloten ook onze ogen toen de Joden werden weggevoerd
kinderen jong waren, altijd wel een baan gehad, maar zij volgde mij wanneer ik zo nodig weer eens iets anders
in de Tweede Wereldoorlog.’
moest gaan doen. Ze ging mee naar het
Solidariteit
buitenland, mee naar Maastricht. Daar moest
Flinterman is geboren in 1944, tijdens de
zij dan altijd maar weer een andere baan zien
Tweede Wereldoorlog. Al op de middelbare
te vinden. Ik denk dat we dat nu anders
school wist hij dat hij diplomaat wilde worden.
zouden doen.’
‘Ik ging internationaal recht studeren. Door het recht kun je een wereld tot stand brengen
Durven
waarin vrede heerst. Ik was erg gebiologeerd
Nu is Flinterman met pensioen. In 2007 nam
door de doelstelling van de Verenigde Naties.
hij afscheid als directeur van het mensen
Dat ben ik nog steeds. De samenhang tussen
rechteninstituut SIM van de Universiteit
die doelstelling, de rechten van de mens en de
Utrecht. Maar hij is nog steeds actief. In de
sociaal-economische ontwikkelingen, het ideaal
week voordat dit interview plaatsvond was hij
dat daaruit spreekt drijft mij.’
in Afghanistan, waar hij op uitnodiging van het
Afghaanse ministerie van Buitenlandse Zaken
aantal jaren bij Buitenlandse Zaken werkte,
adviseerde over de rapportage die zij moeten
werd hij geen diplomaat. Job Cohen, nu
maken over de mensenrechten. ‘Mij was
burgemeester van Amsterdam, stelde hem voor
gevraagd als klankbord te fungeren en wat
samen in Maastricht een nieuwe juridische
aanwijzingen te geven. Ik heb geadviseerd de
faculteit op te zetten. Hij werd er hoogleraar
moeilijke factoren te benoemen en ook in te
internationaal recht en werkte samen met
gaan op de manier waarop de buitenwereld
Theo van Boven en Loes Brünott, autoriteiten
daarnaar kijkt. Afghanistan hoort tot de meer
op het gebied van mensenrechten respectieve
fundamentalistische islamitische landen. Het is
lijk vrouw en recht. ‘Juist een jonge faculteit
niet zo dat je in de wet kunt zetten dat mannen
zou op die terreinen iets moeten doen, vond ik.
Hoewel Flinterman na zijn studie een
en vrouwen gelijk moeten worden behandeld en dat dat dan de volgende dag gerealiseerd is. Het vereist breed beleid en
We hebben een
‘Ook in ons land zijn er maar weinig mensen die durven. Wij sloten ook onze ogen toen de Joden werden weggevoerd in de Tweede Wereldoorlog’
een lange adem. Dan is
centrum voor mensenrechten en voor vrouw en recht opgericht. We organi seerden in 1993 een conferentie waar de
het goed om in zo’n land te zijn en van
basis werd gelegd voor een verdrag waarin
binnenuit iets van dat proces te zien. Ik had
een individueel klachtrecht voor vrouwen op
het gevoel dat ik redelijk werd aanvaard en niet
internationaal niveau is neergelegd. Ik heb
beschouwd werd als een dwaze westerse
daar zelf ook ontzettend veel geleerd.’
61
* Boek Vrouw en Recht.indd 61
09-10-09 13:43
Flinterman werd dus wetenschapper, maar toch
‘De vrouwenbeweging heeft over de hele
ook een beetje diplomaat. Hij is onder meer
wereld met groot succes regeringen onder druk
vice-voorzitter van de VN-Commissie voor de
gezet om dat te doen. Dat is de belangrijkste
Rechten van de Mens geweest en hij maakt
reden. Daarnaast denk ik dat veel staten zich de
thans deel uit van het comité dat toezicht houdt
implicaties van het verdrag niet realiseerden.
op de naleving van het VN-Vrouwenverdrag.
Islamitische staten kunnen het voorbehoud
‘Ik vind het fascinerend dat vrouwen uit alle
maken dat verplichtingen die uit het verdrag
hoeken van de wereld vanuit hun eigen
voortvloeien moeten wijken als ze strijdig zijn met de sharia. Zulke
achtergrond bezig zijn met gelijkheid. Dat ze elkaar een hart onder de riem steken en dat
‘Staten zijn niet geneigd kritisch naar elkaar te kijken’
voorbehouden staan vanzelfsprekend haaks op het doel en de strekking van het
ze weten dat de wereld meekijkt, dat ze kunnen rekenen op solidariteit
verdrag. Maar wie bepaalt dat? Staten zijn
en internationale betrokkenheid.’
niet geneigd kritisch naar elkaar te kijken.’ Het comité dat toezicht houdt op de naleving,
Speciale aandacht
kijkt wel kritisch, maar heeft geen sancties.
‘Mensenrechten zijn voor eenieder, maar het is
Heeft het werk van het comité dan effect?
van buitengewoon groot belang om steeds in
‘Je hebt te maken met cultuur en met gewoon
aanmerking te nemen wat de betekenis van
tes, maar ik vind het belangrijk dat het comité
bepaalde rechten is voor vrouwen. Als je dat
alle aspecten van de bescherming van de
niet doet, kan de bijzondere plaats die vrouwen
rechten van de mens, van vrouwen aan de orde
innemen heel gemakkelijk op de achtergrond
kan stellen. Landen staan open voor het debat.
raken. Neem het recht op vrijheid van meningsuiting. Wanneer een vrouw
Dat vind ik winst.
‘Landen staan open voor het debat. Dat is winst’
veroordeeld is tot een
Bovendien zeggen sommige vertegen woordigers van islamitische landen
verblijf binnenshuis, heeft de vrijheid van
dat de sharia, de koran en het Vrouwenverdrag
meningsuiting voor haar een totaal andere
niet met elkaar op gespannen voet staan.’
betekenis dan voor mannen die zich vrij in het maatschappelijk leven kunnen bewegen.’
Discriminatie
Hoewel in het Handvest van de Verenigde
Noemt hij zich feministisch? ‘Nee, dat is lastig.
Naties al heel nadrukkelijk gesproken wordt
Want wat bedoel je dan precies en tot welke
over gelijke rechten van mannen en vrouwen,
stroming behoor je? Ik ben een jurist die gelooft
besefte men pas in de jaren zeventig dankzij
in het gelijkheidsideaal.’
de internationale vrouwenbeweging dat het
nodig was om speciale aandacht aan de
als enige man aanwezig is, probeer hij zich naar
mensenrechten van vrouwen te besteden.
eigen zeggen bescheiden op te stellen. Soms is
Dat leidde in 1979 tot het Internationaal
er iemand die hem voorhoudt dat hij nooit
Verdrag inzake de Uitbanning van Alle Vormen
kan voelen wat een vrouw voelt. ‘Dat is ook zo.
van Discriminatie van Vrouwen (het CEDAW
Ik denk dat alle vrouwen, waar ze ook wonen,
of het Vrouwenverdrag), een van de meest
aan den lijve hebben ervaren wat discriminatie
populaire mensenrechtenverdragen, dat door
is.’ Maar misschien voelt hij, als witte man, toch
bijna alle landen van de wereld is geratificeerd.
een beetje hoe dat in elkaar zit. ‘Mijn vader had
Vanwaar die bereidheid van al die landen?
een tuindersbedrijf. Mijn ouders hadden alleen
Tijdens de talloze vergaderingen waar hij
62
* Boek Vrouw en Recht.indd 62
09-10-09 13:43
lagere school. Ik weet zeker dat ze met glans
glas halfvol of halfleeg? Ik had buitengewoon
naar de universiteit hadden kunnen gaan, maar
cynisch kunnen zijn over alles wat er in de
zo waren de omstandigheden niet. Zelf kreeg ik
wereld gebeurt. De toonzetting van de Bush-
als jongen uit die maatschappelijke klasse een
regering, de onrechtmatige beslissing om Irak
ulo-advies. Uiteindelijk ben ik in Leiden gaan
binnen te trekken, gevangenen in Guantánamo
studeren. Misschien heb ik door mijn eenvou
Bay die zonder enige vorm van proces gevangen
dige achtergrond toch iets gemerkt van een
zitten en dan voor een rechter gebracht kunnen
verschil. Al moet ik erbij zeggen dat juist in
worden die niet echt onafhankelijk is. Wat kun
Leiden het gelijkheidsideaal sterk leefde.
nen wij dan nog zeggen tegen de rest van de
Dat kwam voort uit de Tweede Wereldoorlog,
wereld zonder onze geloofwaardigheid te
toen de Leidse Universiteit in tegenstelling tot
verliezen? Maar de neiging tot cynisme heb ik
andere universiteiten in verzet kwam en door
nooit gehad en hoop ik nooit te krijgen. Het is
de bezetter werd gesloten.’
belangrijk om hoop te blijven houden. Als je
hoop houdt en tegelijkertijd beseft dat het niet
Flinterman vindt het lastig om antwoord
te geven op de vraag of vrouwen zich in verga
gemakkelijk is, blijf je toch vooruitkomen.’
deringen anders gedragen dan mannen. ‘Het
wordt al snel generaliserend. Maar wat me
hij begin jaren zeventig in Virginia studeerde.
Hij vertelt over de Verenigde Staten, waar
opvalt is dat ze vaak kleine cadeautjes aan
Hij en zijn vrouw reisden per bus van New York
elkaar geven. Dat heb ik mannen nooit zien
naar Charleston. Pas drie jaar daarvoor was het
doen. Ze proberen voortdurend goede relaties
verbod op interraciale huwelijken opgeheven.
te onderhouden. Al betekent dat niet dat ze niet
Op de chauffeur na was iedereen in de bus
met elkaar in de clinch raken. Ze kunnen heel
zwart – blanken reisden per definitie niet met
fel en venijnig zijn, op een andere manier dan
een bus. De chauffeur kreeg ruzie met twee
mannen.’
passagiers en zette de bus stil. Even later arriveerden er blanke politiemannen, die
Boodschap van hoop
de twee passagiers hardhandig aanpakten.
Midden in het gesprek zegt Flinterman: ‘Al die
‘Ze werden echt in elkaar geslagen,’ zegt
mooie woorden over gelijkheid, maar wat heb
Flinterman, ‘dat was de eerste keer dat ik
ben we gewonnen? Nog steeds zijn er overal
geconfronteerd werd met zo’n keiharde aanpak.
discriminatoire praktijken. Nog steeds trekken
Dat soort ervaringen hebben mij steeds sterker
vrouwen overal aan het kortste eind.’ Maar hij
doen geloven in het gelijkheidsideaal.’ Ruim
zegt ook: ‘Ik vind het winst dat het comité bijna overal ter wereld de dialoog kan aangaan
dertig jaar later heeft
‘Obama heeft een boodschap van hoop voor een wereld die dat hard nodig heeft’
over mensenrechten van
Amerika een zwarte president. ‘Dat bete kent iets voor de wereld. Ik vond zijn
vrouwen en dat die ruimte er is.’ Hoe staat het
aanvaardingsspeech buitengewoon ontroerend.
met zijn vroegere idealisme? ‘Dat heb ik nog
Het was een boodschap van hoop voor een
steeds, jazeker. Het ligt genuanceerd. Is het
wereld die dat hard nodig heeft.’
63
* Boek Vrouw en Recht.indd 63
09-10-09 13:43
* Boek Vrouw en Recht.indd 64
09-10-09 13:43
Over verwesterde vrouwen in een niet-westerse omgeving ashley terlouw Een jonge Pakistaanse vrouw, laten we haar Sheila noemen, was als zesjarig kind naar Nederland gekomen. Op haar twintigste werd zij uitgehuwelijkt aan een Pakistaanse man. Hij bleef in Pakistan. Zij bleef in Nederland. Op een gegeven moment kreeg de man echter
hbo-opleiding (HR, 16 oktober 1998, nr. 9102).
een verblijfsvergunning en zou hij naar Neder
In een ijzersterke noot bij deze uitspraak in
land komen. Uit angst dat zij alsnog met hem
Nemesis veegde Veerle van den Eeckhout
moest gaan samenleven en het huwelijk daad
indertijd de vloer aan met deze twee argu
werkelijk zou worden geconsumeerd, vluchtte
menten. Zij vond het wel heel bizar dat achteraf
Sheila naar een blijf-van-mijn-lijfhuis. Van daar
aan Sheila werd tegengeworpen dat zij erin was
uit spande zij een procedure aan om het niet
geslaagd naar een blijf-van-mijn-lijfhuis te
geconsumeerde huwelijk nietig verklaard te
vluchten en dus voldoende weerbaar zou zijn.
krijgen. De Hoge Raad wees het verzoek af.
‘Trekt men deze zienswijze door, dan moet
Het was 1998. Als reden voerde de Hoge Raad
uiteindelijk ook het feit dat een vrouw van
aan dat Sheila kennelijk in staat was voldoende
vreemde herkomst in Nederland een procedure
weerstand te bieden aan de druk van haar familie
begint waarin zij steunt op Nederlands recht,
en die van haar man. Immers, zij was naar een
beschouwd worden als een teken dat zij erin
blijf-van-mijn-lijfhuis gegaan én woonde al vanaf
slaagt zich te onttrekken aan familie of
haar zesde in Nederland en volgde hier een
andere druk.’ 1
Foto: verwesterde Afghaanse meisjes
65
* Boek Vrouw en Recht.indd 65
09-10-09 13:43
Belangrijk voor mijn betoog is het tweede
In het Nederlandse beleid met betrekking tot
argument van de Hoge Raad, het argument dat
Afghaanse vrouwen3 wordt rekening gehouden
Sheila al zo lang in Nederland woonde en hier
met de positie die vrouwen in de Afghaanse
een hbo-opleiding volgde. Dit komt erop neer
samenleving bekleden. Alleenstaande vrouwen
dat Sheila volgens de Hoge Raad inmiddels zo
worden niet teruggestuurd. Er wordt ook
westers was dat zij geacht moest worden zich
rekening mee gehouden dat zij in hun land
aan de druk van haar niet-westerse familie
gevaar lopen, omdat zij zijn verwesterd.
te kunnen onttrekken. Deze redenering is
Het beleid maakt echter onderscheid tussen
om minstens twee redenen problematisch.
vrouwen die vóór hun komst naar Nederland al
In de eerste plaats impliceert het dat geëman
in Afghanistan een westerse levensstijl hebben
cipeerde, verwesterde vrouwen nooit het
aangenomen en vrouwen die dat pas daarna hebben gedaan. Aan de
slachtoffer kunnen zijn van huwelijksdwang. In de tweede plaats wordt ermee veron dersteld dat vrouwen
Wat Karina en Maya ook doen, zich aanpassen aan Nederland of juist niet, het is niet goed
eerste vrouwen kan een verblijfsstatus worden verleend, mits zij aannemelijk maken dat zij vanwege hun
die vanaf hun kindertijd in Nederland wonen, volledig zijn verwesterd,
levensstijl zwaarwegende problemen hebben
zodat zij zich in principe nooit op culturele
ondervonden in Afghanistan en deze problemen
argumenten kunnen beroepen.
(mede) aanleiding zijn geweest voor het ver
Aanpassen en wegwezen?
trek. Het aannemen van een andere levensstijl ná het vertrek uit Afghanistan is daarvoor niet
Inmiddels zijn we tien jaar verder. Beleid en
voldoende. Als een Afghaanse vrouw ín Neder
rechtspraak hebben de afgelopen jaren zeker
land is verwesterd, betekent dat – volgens dit
aandacht gehad voor kwesties als eer-gerela
beleid – nog niet dat zij bij terugkeer naar
teerd geweld en gedwongen huwelijken, maar
Afghanistan niet meer kan accommoderen.
zij worstelen nog altijd met de betekenis die
Hoewel begrijpelijk is dat in het beleid wordt
aan het verwesteren van buitenlandse vrouwen
gezocht naar mogelijkheden om verschil te
moet worden toegekend. Dat zien we ook in
maken tussen vrouwen die echt zijn verwesterd
het vluchtelingenrecht. Kan van verwesterde
en vrouwen die verwestering aanvoeren om een
vrouwen worden gevergd dat zij terugkeren
verblijfstitel te verkrijgen, is het inconsequent
naar een land van herkomst waar hun leven
om aan te nemen dat meisjes die hier van
zich binnenshuis zal afspelen, waar zij niet
jongs af aan zijn opgegroeid, zich wel zullen
mogen werken, geen opleiding mogen volgen,
aanpassen aan de Afghaanse gebruiken. Vooral
geen auto mogen rijden, en buitenshuis een
ook omdat het Nederlandse beleid juist van
boerka moeten dragen?
migranten verwacht dat ze ‘inburgeren’, zich
Neem twee Afghaanse meisjes, ik noem
dus aanpassen aan Nederland. Wat Karina en
ze Karina en Maya, die op jonge leeftijd met
Maya ook doen, zich aanpassen aan Nederland
hun ouders naar Nederland zijn gevlucht en
of juist niet, het is niet goed.
zich hier (net als Sheila indertijd) hebben ontwikkeld tot jonge westerse vrouwen.
De rechtbank oordeelt dan ook terecht dat dit
Hun verzoek om toelating tot Nederland
beleid onredelijk is voor zover niet specifiek
werd door de rechtbank Amsterdam toege
wordt ingegaan op de situatie van meisjes
wezen, maar vervolgens door de Raad van State
en jonge vrouwen die in Nederland zijn
op formele gronden vernietigd.2
opgegroeid. Karina en Maya hebben geen keuze gehad tussen het bewust aannemen van
66
* Boek Vrouw en Recht.indd 66
09-10-09 13:43
een westerse levensstijl of het behouden van
verwesterd zijn, zij worden geacht zich in
een oorspronkelijke levensstijl. Bovendien
Afghanistan wel te kunnen aanpassen.
kan niet van hen worden verwacht dat zij zich bij terugkeer weer aanpassen aan de in
Beide beslissingen zijn in mijn ogen onjuist.
Afghanistan geldende sociale zeden. Er is geen
In beide gevallen komt dat doordat de risico’s
sprake van ‘weer’ aanpassen. Van hen kan niet
van verwestering niet serieus zijn genomen.
worden verwacht dat zij de hun opgedrongen
Sheila had door het verwesteren te vrezen van
rol snel onder de knie zullen hebben. Voor
haar niet-verwesterde omgeving en behoefde
Karina en Maya geldt dat zij in beginsel niet
daartegen bescherming; in dit geval de
passen in het beeld van ‘de vrouw’ in Afgha
bescherming van het civiele recht door nietig
nistan en dat zij – als zij naar Afghanistan
verklaring van haar huwelijk. Ook Karina en
moeten terugkeren – het risico lopen het
Maya zijn verwesterd. Ook in hun geval wil
slachtoffer te worden van mensenrechten
dat zeggen dat zij hebben te vrezen van een
schendingen.
niet-verwesterde omgeving, in dit geval hun niet-westerse geboorteland. Als Karina en
In het Ambtsbericht van het ministerie van
Maya terugkeren naar Afghanistan zullen zij
Buitenlandse Zaken over Afghanistan van 2007
waarschijnlijk geen verdere opleiding kunnen
staat een lijst van vrouwen die volgens de
volgen en niet buitenshuis kunnen gaan
UNHCR een verhoogd risico lopen. Een van
werken. Zij zullen zich hoofdzakelijk of
de categorieën betreft: ‘Vrouwen die de
uitsluitend binnenshuis mogen bewegen
geldende sociale zeden overschrijden of
en gesluierd door het leven moeten gaan.
waaraan dergelijk gedrag wordt toegeschreven.
Van schaatsen zal geen sprake zijn. Niet omdat
Onder deze laatste categorie vallen onder meer
er in Afghanistan geen ijsbanen zijn, maar
Afghaanse vrouwen (…) die een westerse
omdat het niet past bij de perceptie van
levensstijl hebben aangenomen die als over
vrouwen in Afghanistan. Zij behoeven
schrijding van de in Afghanistan geldende
bescherming van het vluchtelingenrecht.
sociale zeden wordt aangemerkt en die zo
Amnesty International heeft achtereenvolgens
fundamenteel onderdeel is van hun identiteit
aan minister Verdonk en staatssecretaris Albayrak gevraagd
dat onderdrukking daarvan volgens UNHCR als vervolging kan worden aan gemerkt.’
Vrouwen zouden met hun ervaringen hier in Afghanistan beter kunnen strijden voor mensenrechten
of zij van Afghaanse vrouwen met een westerse levensstijl bij terugkeer verwachten dat zij zich aan de
Risico’s van verwesteren onderschat
geldende mores in Afghanistan, waarin de
De zaak van Sheila lijkt op die van Karina en
vrouw vrijwel rechteloos is, zullen aanpassen.
Maya. Het gaat om vrouwen die op jonge
En als dat niet van hun wordt verwacht, hoe zij
leeftijd naar Nederland zijn gekomen en
zich dan weer in de Afghaanse samenleving
hier zijn opgegroeid. Aan Sheila werd tegen
kunnen voegen zonder met mensenrechten
geworpen dat zij verwesterd was. Zij werd
schending als beschreven in het ambtsbericht te
geacht daaruit voldoende kracht te kunnen
maken te krijgen (brief Amnesty International,
putten om zich tegen de eisen van haar niet-
26 juni 2006). In een Algemeen Overleg inzake
westerse echtgenoot en familie te verzetten.
terugkeerbeleid op 11 oktober 2004 antwoordde
Dat valt slecht te rijmen met het beleid dat
toenmalig minister Verdonk op soortgelijke
aan Karina en Maya is tegengeworpen. Bij hen
vragen van Kamerleden die wilden weten
wordt juist géén betekenis toegekend aan het
wat zij met ‘accommoderen’ in deze context
67
* Boek Vrouw en Recht.indd 67
09-10-09 13:43
bedoelde, dat vrouwen met hun ervaringen hier
kan hen een verblijfstitel worden verleend.
te lande in Afghanistan beter kunnen strijden
Vrouwen die pas nadat zij hun land van
voor mensenrechten.
herkomst hebben verlaten zijn verwesterd
Kortom, aan de ene kant wordt van
en niet terug willen naar een land waar zij de
verwesterde Afghaanse vrouwen en meisjes
gebruiken inmiddels discriminerend zijn gaan
verwacht dat ze zich aanpassen aan de
vinden, komen daarentegen niet in aanmerking
Afghaanse normen, ook als die in strijd zijn
voor een verblijfsvergunning. De reden daar
met de westerse norm
voor is dat de Nederlandse
van gelijke behande
overheid beducht is dat
ling van mannen en vrouwen. Aan de andere kant wordt
Onbegrijpelijk is dat meisjes die hier van kind af aan zijn opgegroeid terug moeten naar Afghanistan
zij verwestering slechts aanvoeren om een ver blijfstitel te krijgen. Ik heb daarmee grote
van hen verwacht dat zij, doordat zij zijn verwesterd, zich beter tegen
moeite, maar kan die redenering nog begrijpen.
discriminerende Afghaanse normen – tegen
Volstrekt onbegrijpelijk is dat meisjes zoals
onderdrukking – kunnen verzetten.
Karina en Maya, die van kind af aan hier zijn
Verzetsstrijdsters tegen wil en dank
opgegroeid en nooit een andere dan de westerse levensstijl hebben gekend, terug moeten naar
In het Nederlandse beleid bestaat begrip voor
Afghanistan, omdat van hen wordt verwacht dat
vrouwelijke vluchtelingen die zijn gevlucht,
zij zich ofwel aan de Afghaanse discriminatie
omdat zij in hun land van herkomst als
van vrouwen zullen aanpassen of hier in Neder
minderwaardig worden gezien, omdat zij
land zo sterk zijn geworden dat ze zich daar
zich niet willen voegen naar discriminerende
tegen kunnen verzetten. Om daarna, als ze dat
normen en gebruiken in hun land van herkomst.
inderdaad doen en vervolgens in Afghanistan
Als zij zich in strijd met die normen hebben
worden vervolgd vanwege dat verzet, naar
gedragen en aannemelijk hebben kunnen
Nederland terug te kunnen vluchten en
maken dat zij vanwege die activiteiten
dan wél in aanmerking te komen voor een
problemen ondervinden of zullen ondervinden,
verblijfsvergunning.
1
Veerle van den Eeckhout, Nemesis, 2000 nr. 1.
2
Rechtbank ’s-Gravenhage, zittingsplaats Amsterdam, 24 aug. 2007, AWB 06/34767, 06/34768, 06/34769, 06/34773,
LJN; BB3544. ABRvS, 23 april 2008, 200706841/1.
3
WBV 2004/60 en 2006/22.
68
* Boek Vrouw en Recht.indd 68
09-10-09 13:43
Werk in de huishouding Anders geregeld, maar nog steeds niet gezien sarah van walsum Mannen horen de kost te verdienen. Vrouwen horen thuis te blijven en op het huishouden en de kinderen te letten. Tot in de jaren tachtig van de vorige eeuw vierde in Nederland het kostwinnersbeginsel hoogtij. Sindsdien is er veel veranderd. Meer dan de helft van de Nederlandse vrouwen
jaar of jonger personeel in dienst, in 2000 is
werkt nu buitenshuis en volgens het kabinet
dit gestegen tot ruim 12%.1 Zeker de helft
moeten het er nog meer worden, en bovendien voor meer uren per week. Wat niet is veranderd
Steeds meer zijn het migranten die in deze sector werken
is dat het werk in huis nog steeds gedaan moet worden en dat dit werk nog steeds niet op zijn waarde wordt geschat. Onbetaalde arbeid in de huishouding is nu voor een deel vervangen
daarvan wordt zwart betaald en steeds meer
door onderbetaalde arbeid. Had in 1980
zijn het migranten die in deze sector werken. Vaak illegaal. Voorlopig lijkt regularisatie niet
Onbetaalde arbeid in de huishouding is nu deels vervangen door onderbetaalde arbeid
aan de orde. Mocht dat er toch van komen, dan zullen arbeidsmigranten werkzaam in de huishoudelijke dienstverlening nog een taaie strijd moeten leveren om volledig opgenomen te worden in het Nederlands bestel van
bijvoorbeeld iets meer dan 6% van de huis
betaalde arbeid met alle rechten die daarbij
houdens bestaande uit mensen van vijfenvijftig
horen.
69
* Boek Vrouw en Recht.indd 69
09-10-09 13:43
Van onbetaald naar zwart betaald werk
voor een belangrijk deel van het gezinsinkomen.
Sinds de Tweede Wereldoorlog hoeven parti
worden gebagatelliseerd enkel omdat het
culieren die op parttimebasis een hulp in huis
vrouwenwerk is.
nemen, deze niet verplicht voor werkloosheid
Het werk ‘achter het aanrecht’ kan niet meer
Bovendien werkt de regeling zwartwerken
of ziekte te verzekeren. Bij ontslag hoeven zij
in de hand. Ongeveer de helft van alle thuiszorg
ook geen vergunning aan te vragen. De Neder
in Nederland wordt (deels) door de staat gecom
landse staat heeft sinds 1977 hiervan gebruik
penseerd en moet dus gemeld worden bij de
gemaakt om de kosten van de thuiszorg te
belastingdienst. In de overige gevallen echter
drukken. Een voorbeeld is de introductie van
is de werkgever hiertoe niet verplicht. De werk
de ‘alfahulp’: een zorgverlener die alleen helpt
nemer wel, maar die doet dat meestal niet. Zij is
in de huishouding. Omdat zij formeel in dienst
toch niet verplicht verzekerd en melding kan tot
is van de zorgbehoevende en niet van een
heffingen leiden of tot korting op een uitkering.
zorginstelling, hoeven over haar loon
Het meeste werk in deze sector is informeel,
geen sociale premies te worden betaald.
dat wil zeggen zwart of niet betaald.
Om deze speciale regeling te recht
vaardigen zijn in de loop der jaren verschil lende argumenten gebruikt. Stuk voor stuk zijn ze illustratief voor de moeite die Nederlandse politici, bewindslieden en rechters ermee hebben om het werk dat binnenshuis door vrouwen wordt gedaan serieus te nemen. Zo is verwezen naar het speciale karakter van huishoudelijk werk (Hoge Raad, 23 november 1990, RvdW 1990, 212) of de bijzondere context waarin het werk plaatsvindt, de huiselijke kring (Centrale Raad van Beroep, 29 april 1996, nr. 95/2907 WW). Andere argumenten waren dat de werkgevers, doorgaans huis vrouwen, niet belast mochten worden met de kosten en verantwoordelijkheden die gepaard gaan met een formele arbeids overeenkomst. Of, aldus de Tweede Kamer in 1986, dat vrouwen die parttime werken in de huishoudelijke dienst verlening alleen maar de verdiensten van hun mannelijke kostwinner hoefden aan te vullen, en dus geen belang zouden hebben bij bescherming tegen verlies aan inkomen door ontslag of ziekte.
Dit soort argumenten is tegen
woordig niet meer te gebruiken. Vrouwen worden nu actief aange moedigd deel te nemen aan betaalde arbeid en steeds meer vrouwen zorgen
Hristina Tasheva: zelfportret
70
* Boek Vrouw en Recht.indd 70
09-10-09 13:43
Het korte leven van de ‘witte werkster’
en dan ook de goedkoopste variant daarvan: de
Er zijn wel pogingen gedaan om huishoudelijke
hierdoor moeten wijken voor een alfahulp.
dienstverlening tot regulier betaalde arbeid
Sommigen hebben zelfs na ontslag hun werk
te maken. In 1998 lanceerde het ministerie
als alfahulp of kleine zelfstandige moeten
voor Sociale Zaken en Werkgelegenheid de
voortzetten, omdat zij als reguliere werknemer
zogenaamde ‘witte werkster regeling’. Deze
niet meer aan de slag konden binnen de zorg.
diende twee doelen: het creëren van een
reguliere markt voor huishoudelijke dienst
beleid van het huidige kabinet is het ‘activeren’
verlening en het scheppen van werkgelegenheid
van 75.000 bijstandsvrouwen en 25.000 huis
voor on- en laaggekwalificeerden. Een succes
vrouwen voor de ‘lagere segmenten van de
was het niet: langdurig werklozen zagen de
arbeidsmarkt’. Dat moet gebeuren door
huishoudelijke dienstverlening niet als een
werkloze vrouwen aan te moedigen voor
goede uitweg uit hun armoede en bovendien
zichzelf te beginnen en door het stimuleren
bleken lang niet alle deelnemers geschikt voor
van vrijwilligerswerk. Allochtone vrouwen
dit werk. Zoals onder andere door de thuiszorg
vormen zowel de meerderheid van de laag
gesteld, moeten werknemers in deze sector
gekwalificeerde en/of werkloze huisvrouwen
sociaal vaardig en betrouwbaar zijn, sensitivi
als het speerpunt van de voorgestelde active
teit tonen voor de intieme sfeer waarin zij
ringsmaatregelen. Een interessante vraag is
werken, verantwoordelijkheid kunnen dragen,
of de verslechtering in de rechtspositie van
en zelfstandig, nauwgezet en gedisciplineerd
mensen werkzaam in de thuishulp gepaard is
kunnen werken. Dat maakt het predicaat
gegaan met een toename van het percentage
‘ongekwalificeerd’ nogal relatief.
allochtone vrouwen in deze sector. Duidelijk
Meer van hetzelfde
alfahulp. Veel geschoolde zorgverleners hebben
Een van de doelen van het emancipatie
is inmiddels wel dat migrantenvrouwen een steeds grotere rol zijn gaan spelen binnen het
Ondanks voorstellen voor een alternatieve vorm
niet gesubsidieerde en veelal zwart betaalde
van regulering, bijvoorbeeld door de Raad voor
segment van de huishoudelijke dienstverlening.
Werk en Inkomen, heeft het huidige kabinet
Dat zoveel migrantes werkzaam zijn in de
gekozen voor meer van hetzelfde. Sinds 2007
huishoudelijke sfeer heeft uiteraard van alles
gelden de bestaande regelingen ook voor dienst
te maken met de geringe mogelijkheden voor
betrekkingen van drie dagen per week, en niet
vrouwen om, onafhankelijk van hun opleiding,
meer alleen voor dienstbetrekkingen van
via de reguliere arbeidsmarkt naar het Westen
minder dan drie dagen. Bovendien zijn ze
te komen. Daarmee blijven zij aangewezen op
uitgebreid naar alle soorten werkzaamheden
de informele, onbeschermde en illegale of
binnen het huishouden en niet alleen voor
semi-legale arbeidssectoren.
schoonmaken en oppassen.
In datzelfde jaar is de Wet Maatschap
Zwart betaald wordt illegaal werk
pelijke Ondersteuning (Wmo) ingevoerd.
Hoewel ook legaal in Nederland verblijvende
Bedoeling van de wet is om de marktwerking
migranten zwart werken in de huishoudelijke
te stimuleren. Tegelijk is de organisatie van
dienstverlening, is dit vooral aantrekkelijk voor
de gesubsidieerde thuiszorg overgeheveld van
migranten zonder papieren. De vraag is groot en
nationaal naar gemeentelijk niveau. Inmiddels
zwart werken de norm, zodat men ook zonder
is duidelijk geworden dat dit ten koste is gegaan
papieren goed aan de slag kan. Bovendien
van de rechtspositie van degenen die in deze
komen controles van de arbeidsinspectie in de
sector werken. Om geld te besparen kiezen veel
privésfeer maar weinig voor, vooral niet waar
gemeentes voor het minimumniveau aan zorg,
het om huishoudelijke dienstverlening gaat.
71
* Boek Vrouw en Recht.indd 71
09-10-09 13:43
Ongedocumenteerde migranten werken meestal
om in aanmerking te komen voor een tewerk
voor meerdere huishoudens tegelijk, zodat zij
stellingsvergunning bereid zijn een maand
een volle werkweek kunnen draaien. Zij hebben
salaris te betalen dat minstens gelijk is aan het
immers geen alternatieve bron van inkomen.
sociaal minimum. Maar weinig particuliere
Zij maken lange uren, vooral als zij veel moeten
werkgevers willen en kunnen dit.
reizen van de ene werkplaats naar de andere. De lange uren en het vele reizen leiden tot
Hoewel de vergroting van de arbeidsparticipatie
stress; de gebruikte schoonmaakmiddelen tot
van vrouwen en een ouder wordende bevolking
huid- en ademhalingsklachten; het zware
leiden tot een groeiende behoefte aan arbeid in
fysieke werk tot slijtage van de gewrichten.
de zorgsector, geeft het Nederlandse arbeids
Veel van hen zijn geschoold en zouden zich
migratiebeleid geen blijk van erkenning hiervan.
graag verder willen ontplooien, maar omdat
Vrouwen worden hierdoor dubbel getroffen.
de Nederlandse arbeidsmarkt voor hen op slot
Er wordt niet onderkend dat arbeid en zorg
zit hebben zij weinig keuze. Ze hebben geen
nog steeds ongelijk verdeeld zijn en dat vooral
toegang tot een ziektekostenverzekering,
vrouwen voor hun arbeidsparticipatie afhanke
geen recht op een woonvergunning, kunnen
lijk zijn van de steun van anderen ter ontlasting
geen eigen bankrekening openen, en hebben
van hun zorgtaken. En de – veelal vrouwelijke
– wanneer zij visumplichtig zijn – geen moge
– migranten die in toenemende mate deze zorg
lijkheden om achtergelaten kinderen of andere
leveren kunnen hieraan geen legale status
familieleden in het land van herkomst te
ontlenen: hun werk wordt niet erkend als
bezoeken. Uit angst voor aanhouding, detentie
grond voor toelating ‘in Nederlands belang’.
en uitzetting lopen zij niet vrij over straat. Zij durven geen aangifte te doen bij de politie
Regularisatie als perspectief?
als ze aangerand worden door een werkgever en
In 2006 deed de toenmalige minister voor
zullen niet snel de arbeidsinspectie inschakelen.
Vreemdelingenzaken en Integratie een voorstel
voor een nieuw migratiebeleid in haar notitie
Ook ongedocumenteerde migranten
hebben bepaalde rechten, zoals het recht op
Naar een modern migratiebeleid. Het voorstel
minimumloon, op zes weken doorbetaling bij
maakt onderscheid tussen laaggeschoolde
ziekte, en op gezonde arbeidsomstandigheden.2
arbeidsmigranten, die slechts op tijdelijke basis
In de praktijk echter maakt hun illegale status het vrijwel onmogelijk die rechten ook daadwerkelijk te claimen. Zo krijgen de
worden toegelaten
Ook ongedocumenteerde migranten hebben rechten, maar hun illegale status maakt het onmogelijk die te claimen
sprake is van prioriteit genietend aanbod, en de zogenoemde kennismigranten die
meesten niet doorbetaald als hun opdrachtgever met vakantie is. Betaalde
en alleen als er geen
zich permanent mogen vestigen en waarvoor
vakanties en doorbetaling bij ziekte komen niet
geen tewerkstellingsvergunning hoeft te worden
of nauwelijks voor.
aangevraagd. Waar het voorstel niet in voorziet
is de mogelijkheid om arbeidsmigranten toe
Een werkvergunning zou hun positie
aanmerkelijk verbeteren, maar de mogelijk
te laten voor werk in de huishoudelijke dienst
heden daarvoor zijn miniem. In de eerste plaats
verlening. Eind 2007 heeft de Tweede Kamer de
moet hun werkgever kunnen aantonen dat er
minister voor Sociale Zaken en Werkgelegen
geen Nederlanders of EU-onderdanen zijn die
heid gevraagd te reageren op een voorstel van
dit werk kunnen doen. Omdat het zogenaamd
E-Quality voor een dergelijke regeling.
om ongekwalificeerde arbeid gaat, is dit zo goed
als onmogelijk. Bovendien moet een werkgever
dit niet nodig is, omdat er voldoende werklozen
Typerende reactie van de minister was dat
72
* Boek Vrouw en Recht.indd 72
09-10-09 13:43
zijn in Nederland die dit werk kunnen doen.
‘laaggekwalificeerd’ te boek zal staan, is de kans
Het is echter de vraag of, zo lang werk in het
groot dat zij alleen op tijdelijke basis zullen
huishouden maatschappelijk laag in aanzien
worden toegelaten en een uitnodiging van hun
staat en niet als volwaardig betaalde arbeid
werkgevers nodig zullen hebben om kans te
wordt geregeld, werklozen die over de vereiste
maken op wedertoelating. Bovendien zullen zij
kwaliteiten beschikken, bereid zullen zijn dit
zich, zoals voorgesteld in de nota Modern
werk te doen, en zo ja, voor hoe lang.
migratiebeleid, onder toezicht moeten stellen
Meerdere Europese landen zijn inmiddels
van een door de IND gecontracteerde ‘referent’
overgegaan tot het toelaten van migranten van
– bijvoorbeeld een bemiddelingsbureau – om
buiten de EU voor huishoudelijke arbeid. Wie
toegang te kunnen krijgen – en houden – tot
weet zal dit ooit ook in Nederland gebeuren.
legaal verblijf in Nederland.
De vraag is of dat hun werksituatie beter maakt dan die van ongedocumenteerde migranten nu.
Vrouwen worden wellicht steeds meer gewaar
Dat belangrijke aspecten van hun verdere
deerd als betaalde krachten, maar de waarde van
leefsituatie kunnen verbeteren, wil ik even
het werk dat zij traditioneel in huis verrichten wordt nog steeds niet
los zien hiervan.
Wanneer een
eventuele regularisatie inhoudt dat zij onder de regeling huishoudelijke
De scheiding tussen publiek en privé houdt stand, met alle daarbij behorende verschillen in macht en beloning
houdt stand, met alle daarbij horende verschil len in macht en beloning.
dienstverlening gaan vallen, dan blijven zij onverzekerd voor werk
onderkend. De scheiding tussen publiek en privé
Alleen is de manier waarop deze verschillen nu
loosheid en ziekte. En dus extreem afhankelijk
worden geconstrueerd een andere dan in de na
van hun werkgevers voor hun inkomsten.
oorlogse jaren. Behalve gender is nu ook verblijfs
Omdat hun werk vermoedelijk nog steeds als
status onderscheidend criterium geworden.
‘De positie van vrouwen in het westen is veel beter geregeld dan bijvoorbeeld in China, waar mijn familie vandaan komt. Het nadeel daarvan is dat vrouwen in het westen zich zo comfortabel voelen dat ze de noodzaak niet meer zien om zich in te zetten voor gelijke behandeling. Terwijl er wel ongelijkheid is. Bijvoorbeeld op de arbeidsmarkt, waar de lonen van vrouwen lager zijn en vrouwen in een recessie het eerst op straat staan. Wat ik in Nederland heel goed vind is dat mannen en vrouwen die samen uitgaan ieder voor zich betalen. Going Dutch, dat doen wij in Engeland niet. Door als vrouw direct zelf te betalen, stel je een norm. Je gedraagt je niet afhankelijk.’ Yubing Zhu is een uitwisselingsstudent uit Engeland. Ze volgt de colleges Gender and Law aan de Universiteit Utrecht. 1
De Ruijter, Esther, Household Outsourcing. Amsterdam: Thesis 2005
2
Abvakabo/FNV, Je rechten als huishoudelijke hulp bij een privé persoon thuis. Zoetermeer 2008.
73
* Boek Vrouw en Recht.indd 73
09-10-09 13:43
Rechtshulp voor Vrouwen margreet de boer Rond 1980 gaan op verschillende plaatsen in Nederland vrouwelijke juristen en rechtenstudenten zich toeleggen op het verlenen van juridische bijstand aan vrouwen. In 1980 wordt in Amsterdam vanuit het
Als onderdeel van de sociale advocatuur richten
Advokatenkollektief Staatsliedenbuurt het
de ‘vrouwenkantoren’ zich vooral op vrouwen
advocatenkantoor Rechtshulp voor Vrouwen
met weinig opleiding en een lage inkomens
opgezet. Ook Gabi van Driem begint begin
positie, onder wie ook vrouwen van buiten
jaren tachtig met haar feministische advocaten
landse afkomst. En net als in de rest van de
praktijk aan huis. In Nijmegen wordt aan de
sociale advocatuur wordt de juridische hulp
Graafseweg het Vrouwenadvokatenkollektief
verlening gekoppeld aan maatschappijkritiek.
opgericht. En zo zijn er meer kantoren.
In het geval van de rechtshulp aan vrouwen
wordt dat toegespitst op de maatschappelijke
Naast de advocatenkantoren komen er
ook vrouwenrechtswinkels op: juridische
(onderdrukte) positie van de vrouw.
spreekuren voor vrouwen, vaak verzorgd
door rechtenstudentes, begeleid door ervaren
Vrouwen geeft een aardig beeld van deze
juristen. De eerste vrouwenrechtswinkel komt
feministische maatschappijkritiek:
in Utrecht. Later volgen andere plaatsen,
‘De werkwijze van Rechtshulp voor Vrouwen
zoals Nijmegen, Rotterdam en Maastricht.
komt voort uit een feministiese visie, dat wil
Feministische rechtshulp: de principes van de vrouwen hulpverlening en kritiek op maatschappelijke structuren
Een brochure van Rechtshulp voor
zeggen dat de problemen van de vrouwen in verband worden gebracht met haar positie en rol als vrouw in de maatschappij. (...) Wetten en regels staan niet aan de kant van vrouwen. Al is een en ander in de wet rechtgetrokken of is men
De opkomst van de specifieke rechtsbijstand
hiermee bezig, in de praktijk worden vrouwen
aan vrouwen in het begin van de jaren tachtig
toch vaak ongelijk behandeld en is het zeer
is een logisch vervolg op een tweetal andere
moeilijk voor vrouwen om haar recht te halen.
ontwikkelingen: die van de sociale advocatuur
De maatschappelijke werkelijkheid – zoals de
en de vrouwenhulpverlening.
opvatting over de rol van de vrouw – is zodanig
74
* Boek Vrouw en Recht.indd 74
09-10-09 13:43
dat vrouwen heel wat vaardigheden, kennis en uithoudingsvermogen moeten hebben, willen zij hun belangen via het recht waarmaken. (…) Vrouwen zijn vaak slecht op de hoogte van haar rechtspositie, durven geen konflikten aan te gaan, zijn niet of nauwelijks georganiseerd en dus het eerst slachtoffer van de ekonomiese krisis. Ook binnen het huwelijk of relatie veroorzaakt het grote machtsverschil tussen mannen en vrouwen en de daaruit voortvloeiende afhankelijkheid vaak grote problemen, zoals mishandeling of verkrachting. De vrouw durft zich niet te verweren of weg te lopen uit angst voor zijn fysieke kracht of uit angst alleen achter te blijven. Ook de ekonomiese afhankelijkheid ten opzichte van de man is vaak voor de vrouw een reden om de bestaande situatie te handhaven.’
Praktische oplossingen voor praktische problemen Hoewel de juristen bij de vrouwenkantoren en de rechtswinkels voor vrouwen elkaar veelal vinden in de feministische maatschappij- en rechtskritiek, richten zij zich in hun werk vooral op de problemen waarmee vrouwen in de dagelijkse praktijk te maken krijgen en waarvoor zij onvoldoende gehoor vinden bij de bestaande rechtshulpvoorzieningen. De brochure van Rechtshulp voor Vrouwen: ‘Een juridies probleem bestaat niet. Of anders gezegd: een vrouw komt met een probleem waarvoor zij een oplossing wil. De juridiese weg is maar een van de mogelijke oplossingen. Vaak gaat het om maatschappelijke problemen die een maatschappelijke oplossing vragen. Problemen van vrouwen zijn niet op te delen in een juridies en een maatschappelijk deel of daartoe te begrenzen.’
De dagelijkse problemen van vrouwen
bepalen de thema’s waar de kantoren zich mee bezighouden: echtscheidingen, alimentatie en omgangsregelingen, problemen met werk, uitkeringen en schulden. Problemen waardoor veel vrouwen harder, of in ieder geval anders getroffen worden dan mannen. De vrouwen kantoren gaan zich ook bezighouden met een
75
* Boek Vrouw en Recht.indd 75
09-10-09 13:43
belangrijk nieuw thema: het geven van rechts
aan vrouwen, maar kiezen positie voor kwets
bijstand aan slachtoffers van seksueel geweld
bare groepen, waarbij nog steeds gekozen
en vrouwenmishandeling. Vanuit de praktijk
wordt voor de onderwerpen waar veel vrouwen
worden binnen het recht oplossingen gezocht
in de praktijk tegenaan lopen. Het kantoor
en gevonden voor problemen van slachtoffers,
Van Kempen Kramer advocaten formuleert
zoals het straat- en contactverbod.
het op de website aldus: ‘Voorop staat dat wij
Rechtshulp aan Vrouwen en de mannen
cliënten bijstaan die zich in een kwetsbare positie bevinden, zoals slachtoffers van huiselijk, eergerelateerd of seksueel geweld
Op dit moment zijn er geen advocatenkantoren
en van stalking, discriminatie of ongewenste
meer die zich afficheren als vrouwenkantoor
omgangsvormen op het werk.’
en zich uitsluitend op het verlenen van rechts bijstand aan vrouwen toeleggen.
Nieuwe initiatieven
Dat de feministische advocatenkantoren zich
De meeste maken zelf de keuze om een
andere naam te kiezen en ook voor mannen op
niet meer uitsluitend op vrouwen richten
te gaan treden. Agathe van Bon zegt in 2007 in
betekent niet dat er geen rechtshulp speciaal
De Gelderlander: ‘Pottenkantoor, zo werd ons
voor vrouwen meer is. De vrouwenrechts
kantoor genoemd. Vrouwenadvocatencollectief
winkels in Nijmegen en Maastricht draaien
kreeg een negatieve klank. Het was gewoon niet
door, en vanuit Nijmegen heeft men zelfs het
handig meer om de naam te voeren.’ Gabi van
plan opgevat om in iedere universiteitsstad
Driem staat ook mannen bij, maar niet in zaken
(weer) een vrouwenrechtswinkel op te
tegen vrouwen. In Opzij zegt ze hierover in
richten.
2006: ‘Vaak slachtoffers van seksueel geweld,
mannen die door priesters zijn misbruikt en
Zo is in april 2008 in Utrecht het Steunpunt
seksuele intimidatie in de krijgsmacht en
Vrouwenrechten van start gegaan, waar Turkse
marine. Vrouwenrecht doe ik alleen voor
en Marokkaanse vrouwen uit Utrecht tijdens
vrouwen, dus geen zaken waarin mannen
inloopspreekuren en op themabijeenkomsten
tegenover vrouwen staan.’
informatie en advies met betrekking tot hun
rechten kunnen krijgen (zie ook www.metwet.nl).
Maar niet iedereen maakt de keuze om
Daarnaast zijn er ook nieuwe initiatieven.
ook voor mannen op te treden geheel vrijwillig.
In 2005 oordeelt de Commissie Gelijke Behan
er weinig veranderd in de problemen waarmee
deling dat een advocate ongeoorloofd onder
vrouwen komen. Wel komen er meer vragen
scheid op grond van sekse had gemaakt door te
over werk en minder over uitkeringen (vooral
weigeren een man bij te staan (oordeelnummer
de bijstand). Volgens Alda Rutten van de
2005-169).
Vrouwenrechtswinkel Nijmegen omdat steeds
meer vrouwen buitenshuis werken (Opzij
De huidige ‘vrouwenkantoren’ leggen zich
niet meer uitsluitend toe op de rechtsbijstand
In dertig jaar rechtshulp aan vrouwen is
1996).
76
* Boek Vrouw en Recht.indd 76
09-10-09 13:43
Thema’s in de rechtshulp aan vrouwen 1985 brochure Rechtshulp voor Vrouwen
2009 website Vrouwenrechtswinkel Nijmegen
echtscheidingen en andere
echtscheiding;
familierechtelijke problemen
beëindiging geregistreerd partnerschap of samenlevingscontract;
seksueel geweld, mishandeling
alimentatie, boedelscheiding,
en bedreiging
omgangsregeling
woonproblemen
mishandeling en bedreiging
uitkeringsproblemen
problemen met de huurbaas
schulden
of met de buren
arbeidszaken
ontslag
vreemdelingenzaken
nationaliteit, vreemdelingenrecht, verblijfsvergunning
consumentenzaken
‘In Nederland hebben vrouwen en mannen gelijke rechten, maar dat zie je niet terug op de arbeidsmarkt. Je kunt de positie van vrouwen op de arbeidsmarkt verbeteren door te zorgen voor meer kinderopvang, want nu zijn er wachtlijsten. Of door mogelijkheden voor kinderopvang bij werkgevers in de bedrijven. Dan ben je zeker van een plek en kun je tussen de middag even bij je kind gaan kijken. Quoteringsafspraken over het aantal vrouwen in de top van bedrijven zou ook helpen. Maar wetgeving alleen is niet voldoende. Mannen hebben formeel ook de mogelijkheid om in deeltijd te werken, maar ze maken daar weinig gebruik van. Je zou iets moeten verzinnen om een verandering in houding en mentaliteit te bewerkstelligen.’ Berber van Norden studeert aan de Universiteit Utrecht. Ze volgt de colleges Gender and Law aan de Universiteit Utrecht.
77
* Boek Vrouw en Recht.indd 77
09-10-09 13:43
interview
Famile Arslan: ‘Nu gaat het om sociale, emotionele en intellectuele gelijkheid.’ wilma van hoeflaken Lange tijd dacht ze dat het een nadeel was om een vrouw te zijn, maar tegenwoordig beschouwt advocate Famile Arslan haar sekse als een voordeel. ‘Als man was ik nooit zover gekomen. Vrouwen moeten zichzelf meer gaan waarderen.’
Eerst merkte ze dat ze anders was door haar
verder gekomen in het leven. Dan had ik name
Turkse afkomst. ‘Etniciteit valt op. Ik zag er
lijk vanzelf veel vrijheid gehad en hoefde ik
anders uit.’ Daarna merkte ze dat haar sekse een
nergens voor te vechten. Waarschijnlijk was
minstens zo grote rol speelt in de manier
ik dan naar de lts gegaan, had ik gewerkt via een
waarop ze wordt behandeld. Een tijdlang dacht ze dat het een nadeel was om een
uitzendbureau en zou
‘Als ik een man was, was ik geen stap verder gekomen in het leven’
ik heel veel kinderen hebben gekregen. Maar juist omdat ik een vrouw ben, heb ik het anders
vrouw te zijn. Maar inmiddels beschouwt ze het als een voordeel. ‘Ik
gedaan. Als vrouw heb je te maken met allerlei
ben het vrouw-zijn gaan waarderen,’ zegt Famile
beperkingen. Studeren was de enige manier om
Arslan, ‘als ik een man was, was ik geen stap
aan het geijkte stramien te ontsnappen.’
78
* Boek Vrouw en Recht.indd 78
09-10-09 13:43
doen.’ Anderhalf jaar voor haar beëdiging speelde de zaak van de griffier met hoofddoek. De minister van Justitie stond op het standpunt dat hoofddoeken bij de rechterlijke macht en het Openbaar Ministerie niet werden toege staan. ‘Over de advocatuur kan de minister niets zeggen. Hij is niet mijn baas.’ Arslan ging te rade bij de Orde van Advocaten en schreef een brief aan de rechtbank. Er bleken geen bezwaren te bestaan tegen een advocaat met een hoofd doek. ‘Ze vonden het wat onwennig, maar nu kijkt niemand er meer van op. Ik ben allang niet meer de enige.’ Ze legt uit dat het dragen van een hoofddoek lang niet altijd gezien moet worden als reli gieuze uiting. Haar tantes uit Oost-Turkije dragen de hoofddoek uit gewoonte, omdat Arslan (1971) is geboren in Turkije. Ze woont
ze vanuit hun cultuur niets anders kennen.
sinds haar vierde jaar in Nederland. Aan het
De jonge meiden met strakke broeken, korte
einde van de basisschool kreeg ze een LHNO-
topjes en zware make-up dragen hem als state
advies – de toenmalige huishoudschool. Haar
ment. Bij hen staat de hoofddoek voor power en
vader hield haar thuis. Een jaar lang zorgde
rebellie. Weer anderen dragen hem om meer
ze voor het gezin, dat bestond uit een vader,
vrijheid te krijgen. ‘In veel door mannen
een bedlegerige moeder, twee jongere broertjes
gedomineerde gemeenschappen is er vanuit de
en een oom. In dat jaar besloot ze dat ze nooit
ouderen, zeker vanuit de vaders, een gevoel van
huisvrouw wilde worden. Het jaar erop ging ze
onbehagen met het toekennen van vrijheden
naar de mavo. Door haar decaan liet ze zich
aan vrouwen. In dat geval kan dat ondervangen
uitleggen hoe ze kon stapelen: mavo, havo, vwo
worden als die dochter een hoofddoek draagt.
of hbo en uiteindelijk de universiteit. Dokter, ingenieur of rechter, dat waren eigenlijk de enige
Dan is de hoofddoek
‘In sommige situaties is de hoofddoek wisselgeld voor vrijheid’
academische beroepen
wisselgeld voor vrijheid.’ De veronder stelling dat een hoofd doek wordt gedragen
waarbij ze zich een beeld kon vormen. Ze koos
om het haar van de vrouw te verbergen, is
voor een rechtenstudie en besloot dat ze advo
volgens Arslan onjuist. ‘Zo wordt het vaak
caat zou worden, hoewel ze nauwelijks wist wat
uitgelegd. Net als in de Bijbel staat in de Koran
dat inhield. In augustus 2002 werd ze beëdigd
dat het haar het sieraad van de vrouw is. Als je
als advocaat. Ze was de eerste die bij die
dat sieraad laat zien, wek je bepaalde lusten op
gelegenheid een hoofddoek droeg.
bij mannen. Maar daar ben jij als vrouw natuur
Aanbidding ‘Mijn hoofddoek draag ik al sinds de middelbare
lijk helemaal niet verantwoordelijk voor. Dat is de verantwoordelijkheid van die man zelf.’
school. Het hoort bij me,’ zegt Arslan, ‘het is een
Onderbuikgevoel
vorm van aanbidding van Allah. Ik zou me niet
Arslan is ervan overtuigd dat er een tijd
laten beëdigen als ik mijn hoofddoek af moest
komt dat ook rechters hoofddoeken dragen.
79
* Boek Vrouw en Recht.indd 79
09-10-09 13:43
‘Nu word het argument gebruikt dat de hoofd
islamitische onderwijs, ze is op Europees niveau
doek niet past in de scheiding van kerk en staat.
betrokken bij een organisatie die de dialoog
Men wil de neutraliteit van de staat waar
tussen Joden en moslims bevordert en ze is
borgen. Ik denk dat het meer een onderbuik
penningmeester bij de stichting Verzorging
gevoel is. Alsof je met een hoofddoek niet
Islamitisch Zendtijd. Onlangs richtte ze met
neutraal zou zijn. Ten eerste is niemand neu
vrienden een European Muslim Professionals
traal of objectief. Ik heb rechters meegemaakt
Network op.
die heel onvrouwvriendelijk waren. En er zijn
toch ook joodse, katholieke en protestantse
kenheid bij een internationale vrouwenbewe
rechters?’
ging, die actief is onder de naam Musawah
(www.musawah.org). Deze organisatie wil
Desondanks heeft ze begrip voor het
Heel belangrijk voor Arslan is haar betrok
Nederlandse standpunt. ‘Turkije gaat zeer
vrouwen opleiden om trainingen te geven op
rigide om met de scheiding van kerk en staat.
het gebied van sociale rechtvaardigheid en
Er is absoluut geen ruimte voor religie in het
mensenrechten in het gezin. Arslan legt uit
maatschappelijk leven. Daar zijn moslims in de
dat deze trainingen er in elk land weer anders
meerderheid, maar met een hoofddoek ben je
uitzien. ‘In een land als Bangladesh hebben
niet welkom op school, op de universiteit of als
vrouwen behoefte aan economische zelfstandig
ambtenaar. Het gevolg is dat een enorme groep
heid, terwijl vrouwen in Saoedi-Arabië bijvoor
vrouwen belemmerd wordt in hun ambities.
beeld meer hebben aan bewegingsvrijheid en
Maar in Nederland is het gelijkheidsbeginsel
vrijheid van meningsuiting. Wat we willen
echt ingeburgerd, ook al staat de ruimte voor
bereiken is een ‘social change’. Vrouwen en mannen moeten gelijk
diversiteit nu wat onder druk. Ik heb waardering voor de mogelijkheden die Nederland biedt. Dat er hindernissen zijn,
‘In Nederland is het gelijkheidsbeginsel echt ingeburgerd, al staat de ruimte voor diversiteit nu wat onder druk’
waardig zijn. Als zij zich bewust zijn van hun onderlinge gelijk waardigheid, zullen zij met een bredere blik
vind ik begrijpelijk. Moslims vormen een minderheid, maar vanuit
naar de wereld kijken en hun kinderen anders
die minderheidspositie kunnen we wel
opvoeden. Dat zien de vriendjes van die kinde
emanciperen.’
ren ook, dus het heeft een olievlekwerking.’
Internationale vrouwenbeweging
Gelijkwaardigheid
Eén ding staat vast: Arslan wordt niet zelf die
‘In Nederland hebben we de grondwet en de
eerste rechter met hoofddoek. ‘Ik vind het wel
Wet gelijke behandeling,’ zegt Arslan, ‘juridisch
luxe om advocaat te zijn. Ik verdien veel meer,
zijn er genoeg handvatten om ongelijkheid aan
ik kan cliënten weigeren als ik er geen goed
te pakken. Nu gaat het om sociale, intellectuele
gevoel bij heb, ik mag partijdig en controver
en emotionele gelijkheid.’ Hoewel Arslan het
sieel zijn en ik heb de vrijheid om naast mijn
goed vindt dat de vrouwenbeweging in Neder
werk allerlei andere dingen te doen.’
land zich sterk heeft gemaakt voor economische
De waslijst van nevenactiviteiten van
zelfstandigheid van vrouwen, ziet ze ook veel
Arslan is zo lang dat ze zelf grapt dat ze de
nadelen. Vrouwen werken buitenshuis, maar
advocatuur erbij doet in haar vrije tijd. Ze is
dragen ondertussen ook de verantwoordelijk
bestuurslid van de stichting Islam en burger
heid voor alles wat binnenshuis moet gebeuren.
schap, ze is betrokken bij een project dat huise
Ook de zorg voor de kinderen komt voor
lijk geweld in moslimgezinnen aanpakt, ze is
rekening van de vrouw. Dat is zwaar.
voorzitter van een klachtencommissie in het
‘We moeten mannen het kostwinnerschap
80
* Boek Vrouw en Recht.indd 80
09-10-09 13:43
teruggeven. Daar zijn ze goed in en dat willen
advocatuur, maar nog liever met een studie
ze ook graag. Daarnaast moeten ze leren om met
theologie – waar ze ooit aan begonnen is – of
het huishouden om te gaan. Veel vrouwen
sociologie. Dat ze geen partner gevonden heeft, is de prijs die ze naar
denken dat je huishou delijk werk niet aan mannen kunt overlaten, of hebben daar moeite
‘We moeten mannen het kostwinnerschap teruggeven’
eigen zeggen betaalt voor haar emancipatie en onafhankelijkheid. ‘Dat is een universeel
mee. Toch moeten vrouwen wel leren om de man de ruimte te
probleem van hoogopgeleide vrouwen. Het is
geven om te groeien. Maar de rol van kost
heel moeilijk om een geschikte partner te vinden.’
winner past toch het meest bij mannen. Vrouwen zijn betere organisatoren en kunnen
Arslans ouders wonen bij haar, maar haar volle
meer dingen tegelijk. Ik vind dat vrouwen
agenda maakt dat ze niet vaak thuis is. Het ene
zichzelf meer moeten waarderen en een beetje
moment is ze in Qatar waar ze het heeft over
egoïstischer worden. Als vrouwen tevreden
‘values to action’ als een van de sprekers op
zijn met de taakverdeling, dan zullen zij dat
het congres The Moslim leaders of Tomorrow,
uitstralen naar het gezin en de omgeving.
het volgende moment zit ze in een trein in
Dat vind ik nou emancipatie. Niet meegaan
Nederland en wordt ze in krom Nederlands
met de flow, maar uitspreken wat je zelf wilt.
vriendelijk aangesproken door een mede reiziger. ‘Dat roep
Dan ben je misschien niet gelijkvormig aan de man, maar wel gelijk waardig. Dan heeft die
‘Je moet optimistisch zijn om de schoonheid van het leven te zien.’
ik op, omdat ik zo klein ben en een hoofddoek draag,’ vermoedt ze. Als ze in onberispelijk
man geen vetorecht meer, ook al is hij de kostwinner. Musawah is
Nederlands antwoord geeft, reageert de mede
een beweging die jonge mensen wil trainen om
reiziger doorgaans verrast: ‘U spreekt Neder
deze gelijkwaardigheid te bereiken. Dan zijn
lands.’ Dan zegt Arslan: ‘Een klein beetje.’
jongens niet meer waard dan meisjes en komt
er eindelijk ‘social justice’ in het gezin.’
lachen. Ze is optimistisch over de toekomst,
Krom Nederlands
Het zijn ervaringen waar ze om moet
over de positie van moslims in Nederland en over de ‘social change’ waaraan ze werkt.
Dat is ook de manier waarop Arslan haar eigen
‘Je moet optimistisch zijn om het goede in
leven het liefst zou leiden. Met een partner en
de mens te kunnen kweken en de schoonheid
kinderen, en misschien een kleine baan in de
van het leven te zien.’
81
* Boek Vrouw en Recht.indd 81
09-10-09 13:43
82
* Boek Vrouw en Recht.indd 82
09-10-09 13:43
Families in conflict katinka lünnemann Het lijkt zo normaal tegenwoordig, gelijkwaardig partnerschap en gelijkwaardig ouderschap. Dat er sprake kan zijn van (onzichtbare) macht is een groot taboe. Hoe anders was het vroeger. Toen was de gehuwde vrouw handelings
landse gezinnen. (Dat eergevoel speelt alleen
onbekwaam en gehoorzaamheid verplicht aan
nog in traditionele allochtone gezinnen en dan
haar echtgenoot vanuit het idee dat er geen
gaat het niet alleen om eer, maar ook om
twee kapiteins op een schip kunnen staan (en
(dodelijke) wraak.) Of is die machtsgelijkheid
dat het dan de man moet zijn, is omdat vrouwen
in Nederlandse gezinnen slechts schone schijn?
kwetsbaar, lichtzinnig en onstandvastig van
Is de macht in het gezin verscholen achter
oordeel zijn). Mannen waren de meerdere en
sekseneutrale termen zoals gezamenlijke
vrouwen de mindere, mannen waren hoofd van
ouderlijke macht en ouderschapsplannen in het
het gezin en kostwinner, vrouwen moeder en
belang van het kind? In dit essay verdedig ik de
verzorgend (Lokin & Jansen 19951). Het meisje
stelling: uitgaan van gelijkwaardigheid zonder
was bezit van haar vader en de vrouw bezit van
inzicht in (onzichtbare) macht zet moeders in
haar echtgenoot. Verkrachting van de vrouw
de achterstand.
door een onbekende (soldaat) werd gezien als het aantasten van de eer van de vader of echt
Macht tussen de seksen
genoot en geslachtsgemeenschap binnen het
Jolanda Withuis laat in haar boek De vrouw als
huwelijk als recht van de man. Tegen deze
mens. De mythe van het sekseverschil scherp zien
achtergrond was het in het midden van de
hoe ingewikkeld de discussie over seksediscri
twintigste eeuw relatief eenvoudig om aan te
minatie is: aan de ene kant werkt sekse door
tonen dat het familierecht discriminerend
tot in de poriën van de maatschappij, waarbij
was ten aanzien van vrouwen.
vrouwen vaker in een positie met minder macht
zitten, maar tegelijkertijd leidt het denken in
Maar nu is alles anders. Mannen en
vrouwen zijn gelijk, er zijn twee kapiteins op
sekse (ook als we het gender noemen) tot rol
het schip, hoewel over de taakverdeling valt te
bevestiging; vrouwen (en mannen) kunnen
twisten. En dat eergevoel, dat speelt niet (meer)
zich niet onttrekken aan hun sekserol. Ze geeft
in Nederlandse huwelijken, of nieuwe Neder
haarscherp aan hoe een tweedeling naar sekse,
83
* Boek Vrouw en Recht.indd 83
09-10-09 13:43
sekse-apartheid noemt ze het, de verhoudingen
mensen zouden hebben gedaan in een hypo-
tussen de seksen bederft. Het denken in
thetische situatie van relatieve autonomie.
sekse-neutrale termen zou een oplossing kunnen zijn. Probleem is dan echter dat de
Het gaat om het
Sekse werkt door tot in de poriën van de maatschappij
achterhalen van het onderscheid tussen consensus en berusting. Een mooi voorbeeld is
maatschappelijke verschillen tussen vrouwen en mannen
het moment dat er kinderen komen. De tot dan
onzichtbaar blijven. Is het mogelijk de sekse-
toe relatieve gelijkheid tussen de seksen gaat
apartheid te voorkomen met behoud van
dan vaak teloor, omdat vrouwen meer tijd voor
inzicht in machtsverschillen tussen de seksen?
de kinderen zorgen dan mannen, waardoor
Hoe bereik je dat maatschappelijke verschillen
ze minder gaan verdienen en hun carrière
zichtbaar blijven, terwijl de individuele diversi
stagneert. Is hier sprake van consensus of
teit wordt gestimuleerd?
van berusting? Maar dat is niet mijn zorg (lees hierover Burri). Mijn zorg is de ideologie van
We praten tegenwoordig niet meer over macht,
gezamenlijk ouderschap in relatie tot machts
zeker niet als het gaat over westerse (huwelijks)
verschillen. Chodorow (1978) pleitte in haar
relaties. Eind vorige eeuw zijn hierover interes
befaamde boek The Reproduction of Mothering
sante en belangrijke theorieën ontwikkeld, die
voor het delen van de dagelijkse zorg, juist als
ook nu nog actueel zijn. Macht in een huwelijks
de kinderen klein zijn. In die periode vindt de
relatie is niet alleen het vermogen van de ene
hechting plaats en kunnen jongens zich identi
partner om het gedrag van de ander te beïnvloe
ficeren met een zorgzame vader. Vanuit femi
den, het gaat ook om het belang van de beslis
nistisch oogpunt is gezamenlijke zorg voor
singen, de verdeling van de hulpbronnen (als
kinderen dus van groot belang. Maar wat nu
inkomen, status, opleiding) en het (onderhan
als er in de dagelijkse verzorging geen sprake is
delings- of machts)proces dat voorafgaat aan de
van gedeelde zorg, zoals in de praktijk maar al
uiteindelijke beslissing. Komter onderscheidt,
te vaak voorkomt? Hoe verhoudt zich dat dan
in navolging van Lukes, drie vormen van macht:
tot ouderschapsrechten? En wat als er daarbij
manifeste, latente en onzichtbare macht.2
ook nog sprake is van agressie, dreiging en
Manifeste macht is openlijk: de conflicten
geweld? Kunnen agressieve vaders ook zorg
en veranderingsstrategieën worden zichtbaar
zame vaders zijn?
ingezet. Het uitoefenen van geweld is een vorm geweldloze vormen van manifeste macht.
Het ouderschapsplan als gemiste kans
In geval van latente macht is er onvrede, maar
Het huidige echtscheidingsrecht lijkt uit te
het conflict wordt vermeden. Men berust in een
gaan van het feministische ideaal van gezamen
beslissing of situatie waarover wel onvrede is.
lijk ouderschap: moederen als gedeelde zorg.
Beide vormen van macht betreffen vooral het
De gehuwde vrouw kreeg in 1970 ook het
gedragsniveau. Onzichtbare macht speelt zich
ouderlijk gezag samen met de echtgenoot en
af op het ideologische niveau en deze vorm van
nog geen dertig jaar later wordt het gezamenlijk
macht schuilt vooral in de vanzelfsprekende
gezag voortgezet na echtscheiding. Eenhoofdig
normen en verwachtingen die men heeft over
gezag na echtscheiding is uitzondering
de maatschappelijke positie van mannen en
geworden. Was het gezamenlijk gezag tijdens
vrouwen. Er hoeft geen sprake te zijn van
huwelijk een overwinning van de moeders, de
onvrede. Om erachter te komen welke machts
wetswijziging in 1998 was een overwinning van
verhoudingen spelen is het goed na te gaan wat
de vaders. Op die manier behouden zij macht
van manifeste macht, maar er zijn ook vele
84
* Boek Vrouw en Recht.indd 84
09-10-09 13:43
over hun kinderen en via de kinderen over
(of nog meer) in de kou. Vooral bij ernstig
vrouwen, ook als er geen daadwerkelijke zorg
verstoorde verhoudingen tussen de ouders,
tegenover staat. De voortzetting van gezamen
onder andere door agressie en geweld in de
lijk gezag is vooral gebaseerd op het beeld van
relatie, kan de ouder die geen feitelijke zorg
ideaal ouderschap: gelijke verantwoordelijkheid
verantwoordelijkheid draagt maar wel gezag
voor zorg en liefde voor de kinderen in onder
heeft, misbruik maken van deze bevoegdheid.
linge harmonie. Het ouderschapsplan als
Dit leidt niet alleen tot veel onrust en stress
nieuwste loot aan het familierecht, gaat uit
bij de moeder, maar kan ook voor de kinderen
van ditzelfde ideaalbeeld. Na de scheiding moet
stressvol of traumatiserend zijn. Wij weten
het ouderschap gemeenschappelijk worden
tegenwoordig dat het getuige zijn van geweld
voortgezet en vooraf in een ouderschapsplan
tussen of tegen een van de ouders voor kinde
worden vastgelegd. In de discussie over het
ren zeer ernstige gevolgen kan hebben die
ouderschapsplan ontbreekt alle aandacht voor
overeenkomstig zijn aan het als kind slachtoffer
de (machts)ongelijkheid binnen gezinnen, de
zijn van geweld door de ouder (Dijkstra, Jansen
verschillen tussen gezinnen, en geweld en
en Baeten 2004).3
agressie in gezinnen. Ook de positie van het
kind wordt onderbelicht.
bood een goede kans om criteria voor zorg aan
De wetgeving rond het ouderschapsplan
te geven en om feitelijke zorg te koppelen aan Een zorgrecht moet wel in evenwicht zijn met
recht op contact met de kinderen. Bescherming
een zorgplicht, anders is degene (meestal de
als onderdeel van zorg had in de memorie van
vrouw) die de zorg op zich heeft genomen in
toelichting een plek kunnen krijgen. Er had in de memorie van toe
vele opzichten in een zwakkere positie na de echtscheiding (op de arbeidsmarkt, qua
Een zorgrecht moet wel in evenwicht zijn met een zorgplicht
inkomen, qua gezag over
lichting kunnen staan dat bij het ontbreken van bescherming door het plegen van geweld
kinderen). De huidige gezagsregeling (versterkt
in de zin van mishandeling, bedreiging en
door het ouderschapsplan) betekent dat juri
seksuele dwang, de hoofdregel dat na echt
dische bescherming ontbreekt van een in het
scheiding het gezamenlijk gezag in stand blijft
verleden opgebouwde feitelijke zorgrelatie van
en een ouderschapsplan wordt opgesteld niet
een van de ouders met de kinderen. Met andere
vanzelfsprekend is. Of sterker: in dat geval
woorden, het zorgrecht is niet in evenwicht
geldt alleen een restrictief omgangsrecht en
met de zorgplicht. (Zie voor nadere uitwerking
geen gezamenlijk gezag.
hiervan: Van Wamelen, ‘De eerbiediging van
een zorgrelatie’, Nemesis 1996, nr. 3, p. 76-82.)
Canada (maar ook in de VS, Nieuw-Zeeland
en Australië) waar het onderwerp domestic
Het is een gemiste kans dat het ouder
Dit sluit aan bij ontwikkelingen in
schapsplan niet is gebruikt om juist die zorg
violence, visiting and custody onderwerp is
rechten en zorgplichten en de voorwaarden
binnen het familierecht. Er is aandacht voor
om goede zorg te kunnen verlenen, zoals een
de complexiteit en de verschillen tussen de
veilige leefomgeving, beter uit te werken.
gezinnen welke noodzaken tot verschillende
De rechten van mannen op omgang zijn met het
interventies, waarbij een geschiedenis van
ouderschapsplan versterkt, maar vrouwen die
geweld direct tot vraagtekens leidt bij het
de zorg beter verdeeld willen hebben, hebben
toewijzen van het gezamenlijk ouderschap na
geen extra middel in handen gekregen. De ver
echtscheiding. Hoewel ook daar het idee dat
zorgende ouder die een veilige omgeving wil
beide ouders gelijkwaardig contact moeten
voor het kind en zichzelf, staat nog steeds
hebben met het kind vooropstaat, is er meer
85
* Boek Vrouw en Recht.indd 85
09-10-09 13:43
bewustzijn bij rechters en professionals van de
gezin een zichtbaar onderwerp wordt binnen
impact van geweld op kinderen en hun moeders.
het familierecht.
Het perspectief van het kind staat voorop en (bezorgde) moeders of het perspectief van
Verschil tussen ideaal en werkelijkheid
gelijkwaardig ouderschap.
Er is een groot verschil tussen droom of ideaal
niet het perspectief van de (dwaze) vaders of
en werkelijkheid. De verdeling van zorgtaken Dit brengt me bij nog een gemiste kans van het
tussen vaders en moeders is niet gelijk;
ouderschapsplan: de lacune om de behartiging
gezamenlijk gezag is iets anders dan gelijkwaar
van de belangen van de kinderen te regelen.
dig gezag; consensus is iets anders dan berusting.
De advocaat van de ouder moet ook het belang
Het is tijd voor onderzoek naar de verschillende
van het kind behartigen, maar dit belang
vormen van macht binnen relaties, naast onder
verdient een eigen behartiger. In Canada is er
zoek naar verdeling van zorg binnen gezins
een speciale organisatie voor kinderen in het
relaties. We moeten voorkomen dat traditionele
leven geroepen, die het kind in raad en daad
allochtone gezinnen worden beschouwd als
bijstaan en op de rechtbank kantoor houden.
patriarchaal georganiseerde gezinnen gebaseerd
Dat biedt pas echte bescherming.
Dwaze vaders overdrijven het probleem
van moeders die een valse voorstelling van
op sekse-apartheid, terwijl de westerse gezins relaties worden beschouwd als gelijkwaardige op consensus gebaseerde verhoudingen. Een
zaken geven om zo de omgang te kunnen
verdiepende studie naar taakverdeling, machts
weigeren. Moeders timmeren aan de weg om
verschillen en rechtspositie binnen gezinsrela ties kan zicht werpen
de consequenties van dreiging en geweld voor het kind en de moeder tijdens het huwelijk en
Door uit te gaan van machtsvrije relaties staan moeders in de achterstand
consensus en berusting en de wijze waarop culturele normen de
na echtscheiding zicht 4
op het verschil tussen
baar te maken. Door uit te gaan van machts
macht van mannen over vrouwen in stand houdt
vrije relaties, en feitelijke zorg geen onderdeel
of hoe macht van de seksen een dynamisch
te maken van voorwaarden voor gezamenlijk
proces is. De resultaten van die studie kunnen
ouderschap, noch criteria te bieden voor een
een handvat bieden aan de uitvoerders van het
veilige leefomgeving, staan moeders in de
recht om rekening te houden met de diversiteit
achterstand. Het wordt tijd dat geweld in het
en machtsverschillen in de werkelijkheid.
1
Lokin, J.H.A. & Jansen, C.J.H., ‘Personen en familierecht: de civielrechtelijke emancipatie van de (gehuwde) vrouw’.
In: Lokin, J.H.A. & Jansen, C.J.H. (red.), Tussen droom en daad. De NJV 1870-1995. Zwolle: WEJ Tjeenk Willink, 1995.
2
Komter, A., Omstreden gelijkheid. De macht van de vanzelfsprekendheid in huwelijksrelaties. Amsterdam: SUA 1990.
3
Dijkstra, S. Jansen, C. en Baeten P., Kinderen voor het voetlicht. Utrecht: NIZW 2004.
4
Clement, C. e.a., Uit het veld geslagen. Knelpunten na partnergeweld. Stichting Zijweg 2008.
86
* Boek Vrouw en Recht.indd 86
09-10-09 13:43
Daar is de bekende donor weer! Gaan we polderen of zetten we hem voorgoed buiten de deur? machteld vonk De juridische positie van mee-moeders wordt eindelijk in het afstammingsrecht geregeld. Als het aan de regering ligt, wordt de mee-moeder die met de geboortemoeder is getrouwd of een geregistreerd partnerschap is aangegaan binnenkort van rechtswege juridisch ouder van de kinderen die binnen hun relatie worden geboren. Ongehuwde mee-moeders krijgen de mogelijk-
rekening wordt gehouden is bepalend voor het
heid om het kind van hun vrouwelijke partner
succes van de door de regering voorgestelde
te erkennen. Dat klinkt prachtig, maar wat
regeling. Als er om de haverklap family-life
gebeurt er in dit verhaal met de bekende donor?
wordt aangenomen tussen bekende donor
De regering vindt dat er rekening gehouden
en kind, waardoor de mee-moeder alsnog
moet worden met zijn bedoelingen. Op zich een
geen juridisch ouder kan worden, heeft het
prijzenswaardig streven, maar het antwoord op
invoeren van een dergelijke regeling helemaal
de vraag hoe en wanneer met die bedoelingen
geen zin.
87
* Boek Vrouw en Recht.indd 87
09-10-09 13:43
88
* Boek Vrouw en Recht.indd 88
09-10-09 13:43
De situatie nu
Voor de adoptie door de mee-moeder is niet
Uit recente schattingen blijkt dat er in Neder
vereist dat het paar een huwelijk of een geregis
land in 2008 zo’n 4.600 gezinnen zijn met
treerd partnerschap is aangegaan of dat zij voor
ouders van hetzelfde geslacht. Het overgrote
afgaand aan indiening van het verzoek enige
deel van deze gezinnen bestaat uit duo-moeder gezinnen. Het is dus niet zo gek dat de (ongun stige) juridische positie
jaren hebben samen
Uit recente schattingen blijkt dat er in Nederland in 2008 zo’n 4.600 gezinnen zijn met ouders van hetzelfde geslacht
gewoond. Bovendien is het nu mogelijk om al voor de geboorte van het kind een verzoek tot adoptie in te dienen.
van kinderen die binnen een lesbische relatie worden geboren een punt
Wordt dit verzoek na de geboorte toegewezen,
van discussie is. Sinds de invoering van het
dan werkt de adoptie terug tot aan de geboorte.
geregistreerd partnerschap en later de open
Dit kan problemen voorkomen als de geboorte
stelling van het huwelijk voor paren van gelijk
moeder bijvoorbeeld bij de geboorte komt te
geslacht, is er discussie geweest over de positie
overlijden, want ook dan kan de adoptie worden
van kinderen in gelijkgeslachtelijke relaties.
uitgesproken. Wordt het adoptieverzoek niet voor de geboorte, maar
Waar er in eerste instantie niets was geregeld met betrekking tot juridisch ouderschap en gezag, omdat men er vreemd genoeg van
Sinds de invoering van het geregistreerd partnerschap is er discussie geweest over de positie van kinderen in gelijkgeslachtelijke relaties
wel binnen zes maan den na de geboorte ingediend, dan werkt de adoptie terug tot op het moment van indien ding van het verzoek.
uitging dat er in zulke relaties geen kinderen opgroeiden, is er sinds die tijd steeds gesleuteld aan het recht met
Bovendien is er een onderscheid tussen
betrekking tot ouder-kindrelaties om juridisch
bekende en onbekende donoren geïntroduceerd
handen en voeten te geven aan het feitelijke
in de adoptiewetgeving. Indien het kind is of
ouderschap van de mee-moeder. Zo werd het in
wordt geboren binnen de relatie van de adop
2001 mogelijk voor paren van hetzelfde geslacht
tant en de ouder en het kind door beroeps- of
om elkaars kinderen te adopteren en werd in
bedrijfsmatige kunstmatige donorbevruchting
2002 het gezagsrecht zodanig gewijzigd dat
is verwekt, en bovendien een door de Stichting
gehuwde en geregistreerde lesbische paren
Donorgegevens ter bevestiging hiervan afge
van rechtswege gezamenlijk gezag krijgen over
geven verklaring wordt overgelegd, wordt het
de kinderen die binnen hun relatie worden
verzoek toegewezen, tenzij de adoptie kennelijk
geboren, mits de kinderen niet voor de geboorte
niet in het belang van het kind is of niet is
door een derde zijn erkend. Lesbische paren die
voldaan aan de wettelijke voorwaarden. Is er
geen geformaliseerde relatie zijn aangegaan
gebruik gemaakt van een bekende donor, en kan
kunnen via de rechter het gezamenlijk gezag
er (dus) geen verklaring van de Stichting Donor
verkrijgen.
gegevens worden overlegd, dan zal de rechter tijdens de adoptieprocedure moeten toetsen of
Vooralsnog bestaat er echter geen regeling voor
het kind nog iets te verwachten heeft van ‘de
het juridisch moederschap van de mee-moeder
ouder’ met wie de relatie door de adoptie wordt
via het afstammingsrecht. Een mee-moeder
verbroken. In de context van adoptie wordt
die juridisch ouder wil worden, zal moeten
onder ouder ook verstaan de donor met family-
adopteren. De adoptieregeling voor mee-moe
life. Als blijkt dat het kind nu en in de toekomst
ders is recentelijk (1 januari 2009) versoepeld.
niets meer van de betreffende ouder kan
89
* Boek Vrouw en Recht.indd 89
09-10-09 13:43
verwachten, mag de mee-moeder adopteren.
ouderschap is gebaseerd, niet wegneemt dat het
Of de mee-moeder wil adopteren is uiteindelijk
sociale ouderschap en het feitelijke gezinsleven
haar keuze; is ze niet van plan het kind te
van twee vrouwen juridische bescherming
adopteren, dan kan zij daar niet toe worden
behoeft, vooral gelet op de belangen van de
gedwongen, ook niet wanneer ze uitdrukkelijk
kinderen.
heeft ingestemd met de conceptie van het kind.
In het rapport wordt geconcludeerd dat
het voor de mee-moeder in ieder geval mogelijk Tijdens de behandeling van dit adoptiewets
moet worden om het kind van haar vrouwelijke
voorstel in de Tweede Kamer is begin 2007 door
partner te erkennen met haar toestemming.
Pechtold c.s. een motie ingediend met de strek
Als ze geen toestemming krijgt, moet ze
king dat de juridische bescherming van een kind
vervangende toestemming kunnen vragen.
dat opgroeit bij een lesbisch paar op eenzelfde
Bovendien kan haar ouderschap gerechtelijk
eenvoudige wijze geregeld zou moeten worden
worden vastgesteld, op dezelfde wijze als dat kan
als die van een kind dat wordt geboren bij een
ten aanzien van een man die heeft ingestemd
heteroseksueel paar. Deze motie is aanleiding
met de verwekking van een kind bij zijn vrou
geweest voor het instellen van de commissie-
welijke partner met het zaad van een derde.
Kalsbeek in mei 2007. Er was al eerder discussie
Dit betekent dat het juridisch ouderschap niet
geweest over de vraag of adoptie de juiste
langer alleen een keuzemogelijkheid is, maar
manier is om het ouderschap van de mee-
dat het ook tegen de wil van de mee-moeder
moeder vorm te geven. Adoptie is in eerste
kan worden vastgesteld. Ook ontstaat er voor
instantie een kinderbeschermingsmaatregel.
de samenwonende mee-moeder die geen gezag
De Raad van State had in zijn advies bij het
en geen juridisch ouderschap heeft een onder
adoptiewetsvoorstel ook al geopperd dat er voor
houdsverplichting ten opzichte van het met
de mee-moeder ouderschap anders dan door
haar instemming verwekte kind tijdens en na
adoptie tot stand zou moeten kunnen komen.
de relatie.
De commissie-Kalsbeek
De commissie heeft in haar rapport weinig
aandacht besteed aan de positie van de bekende
De commissie heeft bij het onderzoeken van de
donor in een eventuele nieuwe regeling en
mogelijkheden voor het juridische ouderschap
het recht van het kind op afstammingskennis.
van de mee-moeder twee uitgangspunten
Ook heeft de commissie geen uitspraak gedaan
gehanteerd:
over de wenselijkheid van ouderschap van
– enerzijds het feit dat het kind gebaat is bij
rechtswege voor de gehuwde mee-moeder.
een stabiele opvoedingssituatie en bescherming
De enige kanttekening die ze bij een eventuele
van het feitelijke reële gezinsleven. Daarbij is
‘mee-moederschapspresumptie’ plaatst is dat
ervan uitgegaan dat het voor een kind optimaal
er onduidelijkheid zou kunnen ontstaan over
is om twee juridische ouders te hebben.
de vraag wie van de beide vrouwen het kind
– anderzijds de gelijke behandeling van
gebaard heeft. Dit probleem zou opgelost kunnen
heteroseksuele en homoseksuele paren.
worden door dit op de akte te vermelden.
Wat voor vorm deze gelijke behandeling in er vanaf of men het afstammingsrecht vanuit
De reactie van de minister op het rapport
het sociaal ouderschap benadert of vanuit
De minister heeft in augustus 2008 zijn reactie
het biologische ouderschap.
op het rapport gegeven. Hij zal een wetsvoorstel
het afstammingsrecht aan kan nemen hangt
voorbereiden en daarbij op hoofdlijnen de De commissie stelt dat het feit dat het huidige
aanbevelingen van de commissie-Kalsbeek
Nederlandse afstammingsrecht op biologisch
overnemen. In de uitwerking van het wets
90
* Boek Vrouw en Recht.indd 90
09-10-09 13:43
staan. Voor gehuwde of geregistreerde lesbische
Wat moeten we met het family-life van de bekende donor?
paren die gebruik hebben gemaakt van een
De ruime hantering van het begrip family-life
donor in de zin van de Wet donorgegevens
kan problematisch zijn bij het regelen van het
kunstmatige bevruchting (doorgaans een
moederschap van de mee-moeder in het afstam
onbekende donor), wordt het ouderschap van
mingsrecht. Bij adoptie bestaat de mogelijkheid
rechtswege geïntroduceerd. Het punt van de
te toetsen of er tussen het kind en de donor
biologische vader met family-life speelt dan
een substantiële band is ontstaan waardoor
niet, en afstammingsinformatie is beschikbaar
adoptie niet in het belang van het kind zou zijn.
onder de voorwaarden van de Wet donor
Bij erkenning bestaat een dergelijke toets
gegevens. Wat de regeling wordt wanneer
momenteel niet. Mochten we besluiten een
de moeders geen verklaring van de Stichting
dergelijke toets toch te willen handhaven, dan
Donorregistratie kunnen overleggen (wat
rest de vraag wanneer er sprake is van zo’n
meestal het geval is wanneer er met een
substantiële band tussen kind en biologische
bekende donor wordt gewerkt) is nog niet
(donor) vader dat de mee-moeder geen juridisch
helemaal duidelijk. Wel wordt aangekondigd
ouder kan worden. Naar mijn mening moet die
dat er uitdrukkelijk aandacht zal zijn voor de
band beduidend meer omvatten dan de ‘bijko
positie van de biologische vader/ bekende donor
mende omstandigheden’ op grond waarvan
met family-life als bedoeld in artikel 8 Europees
family-life wordt aangenomen. Het is heel wel
Verdrag tot bescherming van de rechten van de
mogelijk dat een biologische (donor) vader bij
voorstel zal het belang van het kind centraal
een bepaalde mate van
mens en de fundamen tele vrijheden (EVRM) en het recht van het kind op informatie over
Biologisch vaderschap alleen doet nog geen family-life ontstaan
family-life wel ontvan kelijk is voor het ver zoek om een omgangs regeling, maar dat er
zijn afstamming. Over dit punt wordt nader advies gevraagd.
voor het tegenhouden van het ouderschap van
Laten we, vooruitlopend op dit advies,
de mee-moeder een veel hogere maatstaf moet
eens kijken hoe het in het Nederlands recht
worden aangelegd, bijvoorbeeld dat er tussen
zit met het family-life van de bekende donor.
de moeders en de donor expliciet afspraken zijn
Wanneer is er sprake van family-life tussen
gemaakt over het juridische ouderschap van de
een biologische vader en het met zijn zaad
donor. Het is de kunst de juiste balans te vinden
verwekte kind? Uit de jurisprudentie van
tussen het belang van het kind bij een stabiel
het Europese Hof voor de Rechten van de
opvoedingsklimaat en het recht op afstammings
Mens blijkt dat biologisch vaderschap alleen
kennis aan de ene kant en de belangen van de
nog geen family-life doet ontstaan; er moet
volwassenen (moeder, mee-moeder en donor)
sprake zijn van ‘bijkomende omstandigheden’.
aan de andere kant. Alleen wanneer de biologi
Zonder hier verder op alle details van de
sche (donor) vader een aantoonbaar en substan
betreffende zaken in te gaan, kan men
tieel belang heeft bij het tegenhouden van het
vaststellen dat de jurisprudentie van de
juridisch moederschap van de mee-moeder, zou
Hoge Raad van de afgelopen jaren een ruime
hij dat daadwerkelijk ook moeten kunnen doen.
interpretatie laat zien van deze ‘bijkomende
Hetgeen overigens niet betekent dat de donor
omstandigheden’, zodat family-life tussen
indien hij dit belang niet heeft, helemaal buiten
kind en biologische (donor) vader relatief snel
de deur kan worden gehouden. Het kind heeft
wordt aangenomen.
ten slotte in ieder geval recht op afstammings kennis en, indien er een nauwe betrekking tussen het kind en de donor bestaat, op omgang.
91
* Boek Vrouw en Recht.indd 91
09-10-09 13:43
* Boek Vrouw en Recht.indd 92
09-10-09 13:43
De wonderbaarlijke rehabilitatie van het huwelijk Het huwelijk de rechtsorde uit?! titia loenen Een béétje feministe stond in de jaren zeventig en tachtig kritisch, zo niet vijandig tegenover het huwelijk. Weliswaar zagen we heel goed dat het huwelijk vrouwen op een aantal punten bescherming bood die met het oog op de maatschappelijk ongelijke posities van mannen en vrouwen broodnodig was, maar principieel hadden we grote bezwaren tegen het huwelijk. In de eerste plaats zagen we het huwelijk als
gelijkheid niet dan krijgt de verhouding een
een instituut dat uitdrukking geeft aan patri
uitbuitings- en prostitutiekarakter.’ 1 In de
archale verhoudingen en die verhoudingen
tweede plaats hadden we ernstige bedenkingen tegen de dominantie van
reproduceert: het bevestigt en versterkt de macht van mannen over vrouwen en houdt financiële
Van de kritische feministische houding tegenover het huwelijk lijkt weinig meer over
opzichte van andere leefvormen. Mensen hadden weinig vrijheid om buiten het huwelijk om juridisch
afhankelijkheids relaties in stand. Dit laatste koppelt bovendien
het huwelijksmodel ten
vorm te geven aan andere leefvormen.
seks aan geld, een nogal ongemakkelijke verbinding in het licht van de gedachte
Anno 2009 lijkt van die kritische feministische
dat gelijkheid een belangrijke voorwaarde
houding tegenover het huwelijk weinig meer
is voor een volwaardige liefdesrelatie. Zoals
over. Integendeel. De vergaande gelijkstelling
Dorien Pessers opmerkte: ‘Bestaat deze
van ongehuwd samenwonenden aan gehuwden
93
* Boek Vrouw en Recht.indd 93
09-10-09 13:43
is nauwelijks een issue en ook op de openstel
Zo is de financiële verstrengeling en afhan-
ling van het huwelijk voor paren van gelijk
kelijkheid die het huwelijk meebrengt niet
geslacht is geen kritiek gekomen. Je zou zeggen
afgenomen, maar juist uitgebreid naar niet-
dat het huwelijk daarmee als dominante norm
huwelijkse samenlevingsvormen. De gelijk
recht overeind is gebleven en zelfs versterkt,
stelling van gehuwden en ongehuwden heeft
zowel in praktische zin als ideologisch,
immers veelal plaatsgevonden naar de norm
maar feministen hoor je er niet meer over.
die voor gehuwden geldt, en niet andersom.
Het huwelijk lijkt geheel gerehabiliteerd.
Bovendien is gelijkstelling steeds meer dwin gend geworden. Je kunt je er nauwelijks nog aan
Wat is er aan de hand? Zijn feministen zo ver-
onttrekken zodra je samenwoont met iemand
anderd of het huwelijk als instituut? Of hebben
die geen familie is. De veronderstelling is
we het allemaal altijd gewoon verkeerd gezien?
dan dat er sprake is van een seksuele band, en
Is het huwelijk zo veranderd?
daaraan wordt vervolgens ook het bestaan van financiële verstrengeling en afhankelijkheid
Op het eerste gezicht zou je denken dat het
verbonden (zie de bijdrage van Leontine Bijle
huwelijk als instituut inderdaad wezenlijk is
veldt). Zonder daadwerkelijke economische
veranderd én niet langer het dominante model.
zelfstandigheid van vrouwen leidt dat dus
De man heeft sinds 1985 bij onenigheid tussen
toch weer tot versterking van die dubieuze
de ouders over de uitoefening van het gezag
koppeling tussen seks en geld. Die afhanke
over hun kinderen geen doorslaggevende stem
lijkheid uit en wreekt zich specifiek bij een
meer. Verkrachting binnen huwelijk is strafbaar
scheiding. Mannen gaan er dan financieel
geworden. Ook is de symbolische betekenis van
nog steeds op vooruit, vrouwen sterk op
de openstelling van het huwelijk voor paren van
achteruit.
gelijk geslacht (sinds 2001) ontegenzeggelijk groot. De heteroseksuele, patriarchale grond-
Ook de immateriële macht van mannen over
slag van het traditionele huwelijk als de wel-
vrouwen is nog steeds aanzienlijk als we kijken
haast sacrale lotsverbintenis van een man en
naar de wijze waarop rechten van ouders
een vrouw lijkt daarmee opzijgezet. Daarnaast
primair gekoppeld zijn aan formeel-juridische
is er veel meer ruimte gekomen om leefvormen
en biologische banden en niet aan het dragen
buiten het huwelijk juridisch vorm te geven.
van feitelijke zorg en verantwoordelijkheid
Het gevolg hiervan is dat het huwelijk niet
voor kinderen. Vooral vrouwen zijn daar de
meer zo exclusief de door het recht bevorderde
dupe van zolang zij feitelijk de primaire zorg
samenlevingsvorm is. Dat laatste is ook sociaal
voor kinderen dragen (zie de bijdrage van Katinka Lünnemann).
zichtbaar. Zo worden
Ook hier is aan de orde
bijvoorbeeld steeds meer kinderen buiten het huwelijk geboren. En toch denk ik dat de schijn bedriegt.
De normen die binnen het huwelijk golden hebben zich uitgebreid naar buitenhuwelijkse relaties en niet andersom
dat de normen die daaromtrent binnen het huwelijk golden en gelden zich hebben uitgebreid naar buiten huwelijkse relaties en
Hoewel de voor vrouwen scherpste randjes van het huwelijk zijn
niet andersom. Deze ondergeschiktheid van
afgeslepen, zijn de scheve machtsverhoudingen
zorgrelaties aan formeel-juridische en biolo-
tussen man en vrouw die het huwelijk
gische relaties manifesteert zich vooral als de
kenmerken en die het huwelijk bestendigt
relatie tussen de ouders niet (meer) harmo-
mijns inziens niet wezenlijk aangetast.
nieus is.
94
* Boek Vrouw en Recht.indd 94
09-10-09 13:43
Zo is bij echtscheiding gezamenlijk gezag het
niet langer als problematisch bestempelen?
uitgangspunt, ongeacht de feitelijke verdeling
Ik hoop van niet. We lijken ons echter wel (te)
van zorgverantwoordelijkheid en kan de biolo-
makkelijk zand in de ogen te laten strooien.
gische vader buiten huwelijk erkenning tegen de
Dat heeft te maken met een aantal factoren.
wil van de moeder vrij makkelijk afdwingen, ook
al heeft hij geen enkele zorgrelatie met het kind.
van het feit dat er ook een aantal financiële
voordelen verbonden is aan de gelijkstelling
Overigens bestaat op dit laatste een
Om te beginnen is dat wellicht het gevolg
belangrijke en veelzeggende uitzondering
van gehuwd en ongehuwd samenwonenden
in het geval de biologische vader zich in een
(denk bijvoorbeeld aan belastingvoordelen
concurrentiepositie bevindt met de huwe lijksvader. Zodra er een huwelijksvader is (het gaat dan dus
en de uitbreiding van
Ook feministen lijken last te hebben van de depolitisering van ‘het persoonlijke’
om een kind van een
pensioenregelingen). Fundamenteler lijken ook feministen last te hebben van de depolitisering van ‘het persoon
gehuwde moeder uit een buitenechtelijke
lijke’ in combinatie met het gaan domineren
relatie), heeft de biologische vader geen poot
van een gelijkheidsideologie ten aanzien van
om op te staan. Nu lijkt me er op zich veel voor
de man-vrouwverhoudingen in Nederland.
te zeggen dat een biologische vader zich niet
Daarmee bedoel ik dat de huidige afhankelijk
zomaar kan opdringen aan een bestaand gezin,
heidspositie van vrouwen vaak niet meer wordt
maar de vraag is dan wel waarom dat wel zo is
gezien als een politiek en maatschappelijk issue,
als dat gezin bestaat uit moeder en kind, zonder
maar als het simpele gevolg van de individuele
een (niet-biologische) vader. Hoezo aantasting
keuzes van mensen die zij, anders dan vorige
van de maritale macht van vaders?
generaties, in volstrekte vrijheid en gelijkheid kunnen maken. Dat brengt mee dat niet langer
Bovendien is de heteroseksuele en patriarchale
de rol van het huwelijk en andere instituties bij
grondslag van het huwelijk door de mogelijk
het in stand houden van die afhankelijkheid
heid van het homohuwelijk weliswaar niet
wordt geproblematiseerd, maar uitsluitend nog
meer exclusief, maar deze is nog wel degelijk
vrouwen zelf.
dominant. Dat blijkt bijvoorbeeld uit de
regeling van het lesbisch ouderschap.
huwelijk voor paren van gelijk geslacht nog
Alleen als van de biologische vader niets
een curieuze en verhullende rol te spelen.
meer te verwachten valt komt het ouderschap
Hoewel die openstelling van grote symbolische
van de mee-moeder in beeld.
Tot slot lijkt de openstelling van het
betekenis is voor de emancipatie van homo seksuelen, betekent het vooralsnog geen
Kortom, de kern van de huwelijksnorm is mijns
wezenlijke aantasting van het patriarchale
inziens helemaal niet echt op zijn retour. Eerder
karakter van de huwelijksnorm en al helemaal
is het zo dat deze standaard juist is uitgebreid,
niet van de financiële afhankelijkheid en
doordat hij ook steeds sterker niet-huwelijkse
verstrengeling die het huwelijk kenmerkt.
leefvormen is gaan beheersen. Als dat zo is,
Daar komt bij dat de openstelling een belang
waarom maken we ons daar als feministen dan
rijke impuls lijkt te geven aan de (verdere)
niet meer druk om?
romantisering van het burgerlijk huwelijk.
Zijn feministen zo veranderd?
De gang naar het stadhuis kan nu weer met goed politiek fatsoen gevierd worden met alle
Zijn feministen zo veranderd dat zij dit soort
toeters en bellen vandien. En dat gebeurt
bestendiging van patriarchale verhoudingen
dan ook volop.
95
* Boek Vrouw en Recht.indd 95
09-10-09 13:43
* Boek Vrouw en Recht.indd 96
09-10-09 13:43
Hoe romantischer hoe mooier. De tule bruid-
Een roze bril is echter niet echt bevorderlijk
sjaponnetjes en chique maatpakken zijn niet
voor een goed zicht op de nog steeds bestaande
aan te slepen. Fraaie kastelen en historische
problematische aspecten voor vrouwen van het
toonkamers worden op verzoek van burgers
huwelijk als instituut. Of zouden we dan toch
aangewezen als evenzovele romantische
gewoon een genetisch bepaalde voorkeur voor
trouwlocaties waar men elkaar omgeven door
roze hebben?
roze wolken het jawoord kan geven.
‘Wat mij in Nederland opvalt is dat zoveel mensen ongehuwd samenleven. Soms zijn ze al tien of vijftien jaar bij elkaar, maar niet getrouwd. Dat bewijst dat Nederlandse vrouwen niet afhankelijk zijn van de zorg en bescherming van een man. De Nederlandse cultuur helpt mensen om de idee van gelijke behandeling in de praktijk toe te passen, zodat het niet blijft steken bij wettelijke gelijkheid. Maar in Nederland leven veel minderheden die een dergelijke cultuur niet hebben. Daar komt de gelijkheid niet vanzelf. De overheid zou deze minderheden moeten stimuleren om gelijke behandeling toe te passen in hun dagelijks leven.’ Çinar Sipahioglu is een uitwisselingsstudent uit Turkije. Hij volgt de colleges Gender and Law aan de Universiteit Utrecht.
1
Pessers, D., Stoken in het huwelijk.
2
Liefde en huwelijk, Nemesis 1984/85, nr. 4.
97
* Boek Vrouw en Recht.indd 97
09-10-09 13:43
* Boek Vrouw en Recht.indd 98
09-10-09 13:43
Het verschil tussen dames en vrouwen Polygamie in Nederland ulli d’oliveira De omstandigheid dat in een aantal islamitische landen de polygamie wordt teruggedrongen brengt niet van zelf mee dat die ook hier, in de westerse wereld, waar zij een heel andere betekenis heeft, verboden zou moeten blijven.
Als men in de tegenwoordige tijd denkt over de
Het door het verdrag ingestelde toezichthou-
aanvaarding in Nederland, of in Europa, van
dend comité (CEDAW) heeft in 1994 in een
polygamie in een wettelijke regeling, dan is het
Algemene Aanbeveling bij art. 16 een opmer
evident dat de symmetrische variant de enig
king gemaakt over polygamie. Het heet daar:
mogelijke is. Gelijkheid van man en vrouw
‘States Parties’ reports also disclose that polygamy
en het vermijden van discriminatie dwingen
is practised in a number of countries. Polygamous
hiertoe. Polygynie (het hebben van meer
marriage contravenes a woman’s right to equality
vrouwen) en polyandrie (het hebben van meer
with men, and can have such serious emotional
mannen) zouden op één lijn gesteld moeten
and financial consequences for her and her
worden. Dat volgt uit art. 1 van onze Grond-
dependents that such marriages ought to be
wet en uit talrijke verdragen, waaronder het
discouraged and prohibited.(…)’ De ongelijkheid
VN-verdrag tot uitbanning van alle discrimina-
en discriminatie zijn opgeheven als de polyga-
tie tegen de vrouw (1979). Art. 16 daarvan eist
mie zowel de polyandrie als de polygynie omvat.
van de aangesloten staten dat zij op basis van
Daarmee worden de genoemde emotionele en
gelijkheid van man en vrouw verzekeren dat zij
economische problemen niet opgeheven, maar
o.m. gelijk recht hebben om een huwelijk aan
het Vrouwenverdrag vormt dan geen belem
te gaan en vrijelijk een echtgenoot te kiezen.
mering meer.
99 99
* Boek Vrouw en Recht.indd 99
09-10-09 13:43
Feitelijk komen ook in Nederland beide
die in het buitenland een aldaar en elders geldig
varianten voor: vrouwen met (meestal) twee
bigaam huwelijk voor elkaar krijgen. Artikel
mannen, mannen met meer dan één vrouw.
1: 33 van het Burgerlijk Wetboek (BW) dat
Deels met huwelijken, deels zonder.
meldt dat een persoon tegelijkertijd maar met
Nederland monogaam?
één andere persoon gehuwd kan zijn (Nicht sein kann was nicht sein darf) werd nog in 1993 door
Je kunt je dan ook afvragen hoe krachtig het
de Hoge Raad als van openbare orde beschouwd
monogamiemodel nog in de Nederlandse
(HR, 1 juli 1993, NJ, 1994, 105). De Wet conflic
opvattingen verankerd is. Zeker, bigamie,
tenrecht huwelijk verklaart nog eens uitdrukke
niet als status maar als handeling, is strafbaar
lijk dat in Nederland geen polygame huwelijken
gesteld in art 237 Sr. Niet in de titel over de
voltrokken worden, ook al worden die door de
zedenmisdrijven zoals men zou verwachten,
toepasselijke, bijvoorbeeld gemeenschappelijke
maar in die over misdrijven tegen de burgerlijke
nationale, wet toegelaten. Deze monogamie-
staat. Volgens de memorie van toelichting uit
regel wordt beschouwd als een voorrangsregel
1879 wordt door de bigamie de burgerlijke
die zich doorzet tegen het beginsel van het
staat van de tweede echtgenoot en die van de
toepasselijke recht in. Men spreekt liever niet
kinderen uit de onwettige verbintenis onzeker.
van (positieve) openbare orde, omdat we in
Als dit administratieve motief de hoofdreden is
Nederland de openbare orde als een afweer
voor de strafbaarstelling, dan is die door de
instrument zien, een schild en geen zwaard,
juridische en technische ontwikkelingen
zoals de feodale metafoor luidt.
achterhaald. Buitenechtelijke kinderen zijn in
verregaande mate gelijkgesteld met echtelijke
waar van alles in kan worden opgeborgen.
kinderen, en DNA- testen doen de rest.
Het is zo ongrijpbaar en flexibel als de definitie
Het oude adagium mater semper certa est (het
van het woord god. Hoe dichter het polygame
moederschap staat altijd vast) staat allang op de
huwelijk bij Nederland komt, des te zwaarder
losse schroeven van de biotechnologie, en het
is het verzet van het rechtssysteem ertegen.
vermoeden dat de echtgenoot de vader van het
Nederlanders mogen geen bigaam huwelijk
kind is kan makkelijk bevestigd (of ontkend)
sluiten, maar zo’n huwelijk tussen buiten
worden door genetisch onderzoek, ook als er
landers, in het buitenland aangegaan, wordt
meer echtgenoten in het spel zijn.
in beginsel ook in Nederland erkend. Het zou
ook al heel gek zijn als Nederland honderden
In elk geval kan naar mijn mening het
Nu is de openbare orde een containerbegrip
feit dat het opzettelijk aangaan van een dubbel
miljoenen geldig gesloten huwelijken opeens
huwelijk of een huwelijk met een bigamist in
als nietig zou beschouwen. Het in het leven
het strafrecht is opgenomen van begin af aan
roepen van zulke grote aantallen manke huwe
niet gelden als een symptoom van de harde kern
lijken is niet de taak van de Nederlandse
van opvattingen die in de Nederlandse samen-
openbare orde.
leving heersen, en die in de juridische wandelonze openbare orde. Bedacht moet worden dat
Discriminatie op grond van de openbare orde
vervolging begrensd wordt door de bepalingen
Waar ligt tegenwoordig de grens van wat we
over de Nederlandse rechtsmacht. Het artikel
hier aan polygamie aanvaarden en wat niet
treft alleen mensen die in Nederland zo’n
meer? En klopt die grens nog wel? J. de Boer
huwelijk aangaan en Nederlanders in het
schrijft terecht in 2006: ‘De openbare orde,
buitenland. Aangezien het niet zal meevallen
vanouds betrokken bij art. 33, wijkt in onze
in Nederland een geldig bigaam huwelijk te
multiculturele samenleving wat terug.’1
sluiten, gaat het nog vooral om Nederlanders
Een van de demarcatielijnen is onlangs
ing als een onderdeel beschouwd worden van
100
* Boek Vrouw en Recht.indd 100
09-10-09 13:43
getrokken bij het Nederlanderschap van de
Spoeddebat in de Tweede Kamer
polygamist. In september 2008 werd er opeens
Bij de optie voor het Nederlanderschap wordt
ontdekt dat het mogelijk was voor polygame
de monogamie-eis niet gesteld. Er worden
buitenlanders om te opteren voor het Neder-
helemaal geen eisen gesteld, maar er zijn
landerschap. Bij naturalisatie is polygamen
gronden voor het niet bevestigen ervan. Volgens
de pas afgesneden, aanvankelijk door de voor
artikel 6 lid 3 van de Rijkswet op het Nederlan
waarde van de inburgering. De polygaam
derschap wordt de optie niet gehonoreerd
getrouwde was per definitie niet ingeburgerd.
‘indien op grond van het gedrag van de persoon
Later, toen deze voorwaarde niet meer beschik-
die de verklaring betreft, ernstige vermoedens
baar was omdat die door een specifieke en
bestaan dat hij gevaar oplevert voor de open-
vooral cognitieve invulling met examens en al
bare orde, de goede zeden of de veiligheid van
onbruikbaar was geworden, door de voorwaarde
het Koninkrijk (…)’. In de Handleiding wordt
voor naturalisatie dat men zich in de Neder
hierbij niet gerept van polygamie, vandaar dat
landse samenleving heeft doen opnemen.
er een aantal, meest Marokkaanse, optanten
Dat betekent concreet ‘dat er sprake is van
zonder bezwaar Nederlander konden worden.
opneming in de Nederlandse samenleving
Toen dit feitje
wanneer verzoeker zijn situatie in overeen
aan het licht kwam en als de weerlicht gehypet
stemming heeft gebracht met de in Nederland
werd, kwam er meteen op 23 september 2008
geldende rechtsbeginselen, waaronder dat van
een spoeddebat in de Tweede Kamer en de
de monogamie’, zoals de officiële Handleiding
staatssecretaris besloot ter plekke dit ‘lek’
bij de Rijkswet Nederlanderschap het verhul-
te stoppen. De minister van Justitie goot dit
lend formuleert. In klare taal: de verzoeker
besluit in het vat door te melden dat de Hand
moet eerst zijn andere vrouw(en) verstoten
leiding zou worden aangevuld met een zinnetje
tot hij zich in een monogame toestand bevindt.
Dat is een perverse
en immorele eis, want
luidend ‘Tegen de
Nietsvermoedende vrouwen worden uit hun huwelijkse staat gemikt
daarmee worden niets-
verkrijging van het Nederlanderschap door een persoon die naar vreemd recht meer-
vermoedende vrouwen uit hun huwelijkse staat
voudig is gehuwd, verzet zich de Nederlandse
gemikt. Het wordt nog gekker als men bedenkt
openbare orde wegens strijd met een fundamen-
dat een verstoting waarmee een vrouw niet
teel Nederlands rechtsbeginsel met betrekking
heeft ingestemd, in Nederland niet erkend kan
tot de huwelijkse staat, namelijk
worden met als resultaat dat de vrouw in het
de monogamie.’ 2
buitenland wel als gescheiden, maar haar man
in Nederland nog steeds als met haar getrouwd
bewoordingen van de wet blijkt al dat het om
te boek staat, met als gevolg dat hij ondanks
gedrag moet gaan van de betrokkene, en niet
de scheiding niet genaturaliseerd kan worden.
om een toestand waarin hij of zij zich bevindt.
En verder gaat de Nederlandse wetgever er
Ook de ‘ernstige vermoedens’ wijzen op gedrag,
kennelijk van uit dat het de man is die genatu-
en niet op het bestaan van een bepaalde status,
raliseerd wil worden, en niet een buitenlandse,
namelijk een bigaam huwelijk. Tot dusver werd
polygaam gehuwde vrouw, want in een aantal
de openbare orde in dit wetsartikel ingevuld
gevallen kan die helemaal geen echtscheidings
met uitsluitend strafrechtelijk relevante
procedure entameren. We hebben hier te
gegevens in een fijn uitgesponnen regeling.
maken met discriminatie op grond van onze
Nu wordt er opeens een privaatrechtelijke
openbare orde, waarvan het gelijkheidsbeginsel
draai aan gegeven. Maar internationaal-privaat
deel uitmaakt. Een helse black box!
rechtelijk kunnen veel van die huwelijken door
Dit is een ongelukkige haastklus. Uit de
101
* Boek Vrouw en Recht.indd 101
09-10-09 13:43
de beugel van de openbare orde, en worden
registreren, maar daarvoor moet het wel van
zij dus als zodanig erkend. Wetssystematisch
zijn stof ontdaan worden. Het is van belang om
ontstaan ook hier tegenstrijdigheden. Als men
gedachteloos herhaalde mantra’s zo nu en dan
geen wetswijziging wenst, dan zou de weige
op de keper te beschouwen.
ringsgrond van de ‘goede zeden’ iets meer voor de hand liggen.
Het verschil tussen dames en vrouwen
Veranderde zeden en gewoonten
Zoals gezegd, de omstandigheid dat in islami-
Opnieuw komt daarbij echter de vraag naar
tische landen de polygamie wordt teruggedron-
voren of de monogamie nog heeft te gelden als
gen brengt niet vanzelf mee dat die ook hier,
een fundamenteel Nederlands rechtsbeginsel,
in de westerse wereld, waar zij een heel andere
en of afwijkingen van dit leefmodel in strijd
betekenis heeft, verboden zou moeten blijven.
zijn met onze goede zeden. Ik meen dat de
De functies van de polygamie in de westerse
monogamie nog wel een rechtsbeginsel is in ons interne recht, maar geen exclusief of fundamen-
wereld zijn behoorlijk
Het in Nederland sluiten van een bigaam huwelijk lijkt nog even een brug te ver
teel beginsel. Onze
verschillend van die in de landen waar de islam dominant is. Het is tijd om ook het
samenleving is veranderd. De islamitische
bigame huwelijk van al dan niet twee nationali
contributie aan de Nederlandse samenleving
teiten bezittende Nederlanders, geldig gesloten
moet (weer) gehonoreerd worden. (In ons
in het buitenland, te erkennen, ook in het
Nederlands-Indië met zijn honderd miljoen
nationaliteitsrecht. Het in Nederland sluiten
Nederlandse onderdanen-niet Nederlander
van een bigaam huwelijk lijkt nog even een brug
werd het polygame huwelijk op grond van onze
te ver. De implicaties, ook in termen van gender,
regels van interpersoneel en interreligieus
zijn nog lang niet in kaart gebracht. Schopen-
recht geaccepteerd.) Maar ook afgezien van de
hauer, de Duitse damesmijder, verhoopte veel
impact van onze islamitische medelanders op
heil van Europese vormen van eenzijdige
de inhoud van ons openbare-ordebegrip zijn
polygamie: ‘Ueber Polygamie ist gar nicht zu
de zeden en gewoonten van de natives, de
streiten, sondern sie ist als eine überall vorhan-
inlanders, ook veranderd en gemoderniseerd.
dene Thatsache zu nehmen, deren blosze Regu-
Het scala van samenlevingsvormen is niet alleen
lirung die Aufgabe ist. Wo giebt es denn wirkliche
verbreed, maar ook doen veel mensen aan de
Monogamisten? Wir alle leben, wenigstens eine
alternatieven voor het kerngezinmodel mee.
Zeit lang, meistens aber immer, in Polygamie.
Onze openbare orde eist op grond van het
Da folglich jeder Mann viele Weiber braucht, ist
gelijkheidsbeginsel wel bilateralisatie, symme
nichts gerechter, als dass ihm frei stehe, ja obliege,
trie van de bigamie.
für viele Weiber zu sorgen. Dadurch wird auch
Ook al wordt in de islamitische wereld
das Weib auf ihren richtigen und natürlichen
de polygamie steeds verder teruggedrongen
Standpunkt, als subordinirtes Wesen, zurück
door haar of te verbieden (Tunesië, Turkije)
geführt, und die Dame, dies Monstrum Europäi
of zo moeilijk te maken dat er in feite hooguit
scher Civilisation und christlich/germanischer
bigame huwelijken kunnen worden gesloten
Dummheit, mit ihren lächerlichen Ansprüchen
(Marokko), toch dient de aanwezigheid van
auf Respekt und Verehrung, kommt aus der Welt,
een grote groep deels bipatride moslims in
und es giebt nur noch Weiber, aber auch keine
Nederland verdisconteerd te worden in onze
unglückliche Weiber mehr, von welchen jetzt
openbare orde. Het begrip is plastisch en dyna
Europa voll ist.’ 3
misch genoeg om de sociale veranderingen te
102
* Boek Vrouw en Recht.indd 102
09-10-09 13:43
De opheffing van het verschil tussen dames
Tot slot
en vrouwen is niet het eerste waaraan men
En zoals Schopenhauer al aangeeft: polygamie
tegenwoordig denkt bij het regelen van de
is een feitelijke situatie (Thatsache). Ook het
polygamie, noch ook de private bijstands
Nederlandse recht zal zich hiermee positiever moeten bezighouden.
regeling waarmee (overtollige) vrouwen onder dak gebracht worden, al speelt dat verzorgingsaspect in
De veelgeroemde lotsverbondenheid bestaat ook buiten het monogame huwelijk
Het is alleen de vraag of er een hoofdstukje aan het BW gebreid moet worden om van alles en nog wat te regelen.
de islamitische wereld wel een rol. Moderne, op gelijkwaardigheid
Als men daarover zijn gedachten laat gaan, dan
gebaseerde westerse vormen van polygamie zijn
kan bijvoorbeeld een aanpassing van het erfrecht
mijns inziens niet meer in strijd met onze
geen kwaad, ook in verband met de fiscaliteit.
openbare orde, en verdienen nadere studie en
De veelgeroemde lotsverbondenheid, grondslag
eventueel normatieve structurering.
voor partneralimentatie en erfrecht, bestaat ook buiten het monogame huwelijk. Regelmatig redt men zich wel zonder wettelijke regelingen.
1
Asser-de Boer, Mr. C. Asser’s handleiding tot de beoefening van het Nederlands Burgerlijk Recht, Personen en
familierecht. Deventer: Kluwer juridisch 2006, p. 113.
2
Brief aan de Tweede Kamer dd. 12 november 2008, 31.700 VI nr. 79.
3
Arthur Schopenhauer, Parerga und Paralipomena (1851), hoofdstuk XXVII, Ueber die Weiber par. 383.
103
* Boek Vrouw en Recht.indd 103
09-10-09 13:43
interview
Gabi van Driem: ‘Ik wil vrouwen op het goede spoor zetten.’ wilma van hoeflaken De wetgeving is sekseneutraal en stalking is opgenomen in het Wetboek van Strafrecht. Méér winstpunten kan advocaat Gabi van Driem niet noemen. De lijst met minpunten is beduidend langer. Toch raakt Van Driem niet ontmoedigd. ‘Ik ben een rasoptimist en bovendien heb ik inspirerende cliënten.’
Begin 2009 stond er een klein berichtje in de
stadsverboden en tegenwoordig ook telefoon-,
krant. Het eerste huisverbod wegens huiselijk
fax- en e-mailverboden. Banken eisen dat de
geweld was van kracht gegaan, in Rotterdam.
bankrover het bankkantoor niet meer mag
Een veertigjarige man werd voor tien dagen de
bezoeken en musea eisen een toegangs-
toegang tot zijn woning ontzegd, nadat hij zijn
verbod voor mensen die een schilderij hebben
echtgenote had bedreigd in het bijzijn van hun
vernietigd. Eigenlijk zijn het allemaal voor
drie kinderen. Was zoiets ook gebeurd als Gabi
de hand liggende zaken.’
van Driem er niet was geweest? ‘Grappig hè,’ reageert Van Driem enthousiast, ‘ik was in 1982
Hoge Raad
de eerste advocaat die een straatverbod eiste
Destijds was het niet zo voor de hand liggend.
voor een man die zijn ex-vrouw lastig viel.
De eis van Van Driem was revolutionair, al
Sindsdien heeft dat een waanzinnige vlucht
praat ze er zelf luchtig over. ‘Met een groepje
genomen. Straatverboden, parkverboden, zelfs
vrouwen hadden we het erover dat er zoveel
104
* Boek Vrouw en Recht.indd 104
09-10-09 13:43
vrouwen zijn die door hun ex-partner worden geterroriseerd. Daar moesten we iets aan doen. Een straatverbod eisen was een logische stap. Daar was niet veel fantasie voor nodig. Die man mocht niet meer binnen een straal van 250 meter van haar huis komen. Daar kwam ook de supermarkt nog bij en haar werk en de school van de kinderen. Allemaal stukken die gear ceerd werden op een plattegrond van de stad.’ Een paar jaar later haalde ze opnieuw alle kranten. Dat was toen ze een parkverbod eiste voor de man die in de media consequent de-aanrander-met-de-hond genoemd werd. De man in kwestie bleek zijn hond uit te laten in hetzelfde park waar een van zijn zes slacht offers ook met haar hond wandelde. Opnieuw had Van Driem succes. De man moest op zoek naar een andere uitlaatplek. Maar voordat het zover was, moest de Hoge Raad eraan te pas komen. Bij gewone straatverboden moet sprake
Gepassioneerd
zijn van een aantoonbare dreiging van her
In 1981 was Van Driem de eerste advocaat die
nieuwd onrechtmatig handelen. Bij seksueel
een praktijk startte waar alleen vrouwelijke
geweld hoeft die dreiging niet aangetoond te
cliënten terecht konden. De buitenwereld –
worden, vond de Hoge Raad. Seksueel geweld is
zowel collega-advocaten en tegenpartijen als
zo’n traumatische ervaring dat iedere toevallige
rechters – reageerde smalend of zelfs
ontmoeting met de dader onrechtmatig is
onverholen vijandig, maar voor haarzelf was het
tegenover de vrouw. Van Driem was er blij
een logische stap. ‘Ik kwam uit de vrouwenhoek.
mee, want voortaan had ze bij dit soort zaken
Na mijn afstuderen werkte ik bij het Jongeren
minder bewijs nodig.
Advies Centrum, waar we een vrouwensectie oprichtten. We deden de intakes voor blijf-van-
Weer wat later eiste ze dat een verkrachter een
mijn-lijfhuizen. Ik merkte dat ik me veel beter
aidstest zou ondergaan. Zijn slachtoffer was zo
in vrouwen en meisjes kon verplaatsen dan
bang voor besmetting dat het extra belastend
in mannen. De obstakels waar die vrouwen tegenaan liepen, ervoer
voor haar zou zijn om zelf een test te ondergaan en zes weken op de uitslag te wachten
‘Voor iedere centimeter ruimte moest je strijd voeren’
ik zelf ook aan den lijve. Het persoonlijke is politiek, dat voelde ik heel sterk. Ik was
– zo lang duurde dat destijds. Opnieuw haalde ze haar gelijk bij de
op mijn negentiende de eerste vrouw in het
Hoge Raad. ‘Toen viel iedereen over mij heen.
bestuur van de Rechtswinkel. Die mannen
Zelfs mijn eigen achterban vond het belachelijk
zetten niet zelf koffie, maar wachtten op mij.
dat ik van die man eiste dat hij zijn recht op
Dat irriteerde me. Voor iedere centimeter
lichamelijke integriteit opgaf. Er werden zelfs
ruimte moest je strijd voeren. Ik heb daar in het
spotprenten gemaakt.’
klein meegemaakt wat je in de samenleving in het groot nog steeds ziet.’
105
* Boek Vrouw en Recht.indd 105
09-10-09 13:43
De eerste drie weken had Van Driem als zelf
ze nauw samenwerkt. Nadat ze zelf succesvol
standig advocaat niets te doen. Maar toen
verschillende cassatiezaken had gedaan, nam de
belde de Stichting Ombudsvrouw en werd ze
waardering van collega’s langzaam toe, werden
ingeschakeld bij een zaak tegen een keurings
ook de onbeleefde rechters beleefd en kreeg ze
arts die vrouwen die hij moest keuren betastte
geen agressieve brieven van tegenpartijen meer.
en treiterde. ‘Het werd mijn eerste kort geding,
‘Ik ben een gerespecteerd advocaat, terwijl ik
maar niemand wist dat ik nog zo onervaren was.
eigenlijk nog steeds dezelfde dingen doe als destijds.’
‘In mijn eerste kort geding voelde ik mij een acteur die net van de opleiding komt en in het allergrootste theater een monoloog houdt’
Van de cliënten is nog altijd 95 procent
vrouw. ‘In familiezaken werken we alleen voor vrouwen, maar in arbeidszaken werken we ook weleens voor mannen die gediscrimineerd worden. Verder word ik door bedrijven veel ingeschakeld om klachten over seksuele intimidatie te behandelen.’ Haar manier van
We wonnen nog ook. Ik voelde me een acteur
werken is wezenlijk anders dan die van de
die net van de opleiding af komt en die in het
gemiddelde advocaat, niet alleen in de selectie
allergrootste theater een monoloog mag doen.’
De zaak kreeg veel publiciteit en vanaf dat
moment stond de telefoon roodgloeiend. Al snel kwamen er kantoorgenoten bij. Vol vuur stortte
‘Ik ben een gerespecteerd advocaat, terwijl ik nog dezelfde dingen doe als destijds’
Van Driem zich op zaken van seksueel misbruik en gelijke beloning. Zo trad ze op namens een
van cliënten, maar ook in de manier waarop
vrouwelijke purser bij de KLM, die hetzelfde
ze hen bejegent. ‘Het zit op het randje van
loon eiste als haar mannelijke collega’s. Het
coaching. Wat past bij deze vrouw, welke
kostte de luchtvaartmaatschappij miljoenen.
strategie is het best, wat kan zij emotioneel wel
‘Ik denk dat ik iemand ben die alles gepassio
en niet aan. Als ik klachtencommissiewerk doe,
neerd doet. Als ik naar het conservatorium was
weet ik uit ervaring dat het voor vrouwen die
gegaan of acteur was geworden, zou ik in een
seksueel geïntimideerd zijn heel moeilijk is om
andere richting gepassioneerd geraakt zijn.
getuigen te vinden. Seksuele intimidatie is voor
Maar ik deed rechten en in die tijd kon je niet
een slachtoffer heel lastig te bewijzen. Dus dan
om de vrouwenbeweging heen. Het kwam door
zeg ik: misschien kan de vertrouwenspersoon
de tijdgeest dat ik mijn passie op vrouw en
contact opnemen met uw huisarts of therapeut.’
recht heb gegooid.’ Van Driem kan namelijk óók schrijven – ze werkt aan haar derde roman –,
Verslechtering
pianospelen en schilderen. Haar Poolse
De wetgeving is sekseneutraal geworden
grootmoeder was operazangeres, haar vader
en stalking is opgenomen in het Wetboek
concertmeester en haar drie dochters zijn
van Strafrecht. Dat zijn de winstpunten die
respectievelijk actrice, beeldend kunstenaar
Van Driem direct noemt als ze terugblikt op de
en zangeres.
afgelopen decennia. De lijst van onderwerpen
Coaching
die volgens haar níet goed gaan, is beduidend langer. Zoals huiselijk geweld, dat officieel een
Een kleine dertig jaar later houdt Van Driem
speerpunt is van Justitie. ‘Daar zie je weinig van
kantoor in een mooi pand in Amsterdam-Zuid.
terug. Het komt zelden tot een zitting. Vrouwen
Er werken drie advocaten en op de bovenste
die aangifte doen worden naar huis gestuurd,
verdieping is een psychologenpraktijk, waarmee
want het parket houdt zich liever bezig met
106
* Boek Vrouw en Recht.indd 106
09-10-09 13:43
grote misdaadzaken.’ Of gelijke beloning.
maar in het strafrecht zijn we daar huiverig
‘Nu het systeem van gratis rechtshulp zo
voor, want je wilt mensen niet onschuldig in de
verschrikkelijk slecht geworden is, gaan
gevangenis zetten. Daarom zijn we afhankelijk
vrouwen die gediscrimineerd worden niet
van de technologie. Met geavanceerde tech-
snel meer naar een advocaat. Maar via mijn
nieken, zoals DNA-onderzoek, kun je steeds
netwerk weet ik dat gelijk loon vooral op het
meer bewijzen.’
middelmanagementniveau nog altijd een probleem is.’ Of het gezamenlijke gezag na echtscheiding. ‘Ik ben er een voorstander van dat mannen voor hun kinderen zorgen, maar het is natuurlijk raar als ze dat pas willen na de
‘De vrouwenbeweging heeft te weinig gelobbyd. Het vrouwennetwerk is nog niet zover als het old boys network’
scheiding. Voor veel vrouwen is dat een ramp. Omdat vrouwen nu economisch iets meer voorstellen, willen mannen meer macht in de
Goede spoor
privésector.’ Of de rechten van de spermadonor.
Van Driems conclusie is dat de vrouwen
‘Hij kan een omgangsregeling vragen en zelfs
beweging in al deze kwesties te weinig heeft gelobbyd. ‘Ze hebben het wel geprobeerd, maar
‘Omdat vrouwen nu economisch iets meer voorstellen, willen mannen meer macht in de privé sector’
het is lastig. Dat heeft alles te maken met het old boys network. Het vrouwennetwerk is nog niet zover.’ Hoe slaagt zij erin om met zoveel elan steeds weer nieuwe zaken aan te nemen, terwijl ze elke dag met schrijnende situaties
erkenning. Iedereen heeft compassie met de
wordt geconfronteerd? ‘Op een gegeven
donor, want het is zijn zaadje. Maar als de
moment krijg je de cliënten die je verdient.
vrouw in kwestie alimentatie wil, kan dat weer
Ik heb heel leuke cliënten. Dat is inspirerend.
niet.’ Misbruik van kleine meisjes vindt ze het
Bovendien ben ik een rasoptimist. Dat moet
grootste probleem. ‘Dat gaat na een scheiding
ook, want anders kun je je cliënten niet helpen.
gewoon door en toch legt de rechter een
Ik ben net weer aan het werk na een korte
omgangsregeling op. Het is namelijk bijna
vakantie. Dan denk ik: wat is dit toch een
niet te bewijzen. Binnen het recht kun je daar
leuk vak, want je kunt heel veel vrouwen
iets aan doen door de bewijslast te verschuiven,
op het goede spoor zetten.’
‘Formeel zijn mannen en vrouwen gelijk, maar in de beeldvorming is die gelijkheid er niet. Ik merk bijvoorbeeld dat men er op advocatenkantoren van uitgaat dat de advocaat een man is in een pak. Alleen al het feit dat vrouwen serieus nadenken over de vraag of ze beter een rok kunnen dragen of een broek laat al zien dat er aan de beeldvorming nog van alles mankeert.’ Hayley Cohen is een uitwisselingsstudent uit Engeland. Ze volgt de colleges Gender and Law aan de Universiteit Utrecht.
107
* Boek Vrouw en Recht.indd 107
09-10-09 13:43
Feministisch proefprocessenfonds margreet de boer In de zomer van 1982 lanceren de advocaten Gabi van Driem en Anne Legeland in een artikel over feministische advocatuur het idee van een feministisch proefprocessenfonds. ‘Zo vaak dachten we: oh, ging maar eens iemand
De samenwerking leidt tot de oprichting van de
met dát en dát naar de rechter, misschien lukt
Stichting Rechtenvrouw in de zomer van 1983.
het, in ieder geval moet het geprobeerd worden.
In april 1984 gaat het fonds daadwerkelijk
En af en toe wás er iemand, die het dan uitein
van start. De doelstelling van het fonds is:
delijk niet aandurfde, soms alleen maar omdat
‘Het verbeteren van de maatschappelijke positie
het zo ‘eng’ is je zo naar buiten toe te profileren,
van vrouwen vanuit feministiese visie – voor
maar mééstal omdat de financiële risico’s van
zover deze door het recht en de toepassing
verliezen veel te hoog zijn’’ (Anne Legeland
daarvan verwezenlijkt kan worden – door
in Katijf, 1984).
het bevorderen van grensverleggende juris-
prudentie ten gunste van vrouwen.’ Het fonds
Rechtenvrouw
doet dit door garant te staan voor de kosten
Het idee valt in goede aarde, en sluit aan op
van een procedure, voor zover deze kosten niet
andere initiatieven. Zo start de Stichting
door de vrouwen zelf gedragen kunnen worden
Ombudsvrouw in 1982 een inzamelingsactie om
of door de staat worden vergoed. Na een half
ervoor te kunnen zorgen dat een groep vrouwen
jaar – in oktober 1984 – worden al tien zaken
uit Helmond die tegen hun werkgever proce
gegarandeerd; is de naam Rechtenvrouw
deert op grond van de Wet gelijke behandeling
redelijk bekend; zit er fl. 20.000 in het fonds
van mannen en vrouwen in hoger beroep kan
(waaronder een opstartdonatie van Mama Cash);
gaan. Ook de vrouwensectie van de Rechts
en is er samenwerking met de Ombudsvrouw
winkel in Utrecht is geïnteresseerd in een
in Den Haag, met de Stichting Handen Thuis,
proefprocessenfonds.
met Tegen haar Wil en met tal van advocaten.
108
* Boek Vrouw en Recht.indd 108
09-10-09 13:43
Van Rechtenvrouw naar Clara Wichmann
standig door te laten bestaan. In een uitge
Het proefprocessenfonds neemt vanaf 1987
Boor, die vanuit het Clara Wichmann Instituut
deel in de samenwerking binnen het Clara
het fonds onder haar hoede heeft, duidelijk
Wichmann Instituut. Het fonds blijft echter een
dat er voldoende (voort)bestaansrecht is voor
afzonderlijke stichting, met een afgescheiden
het fonds. De formele gelijkheid mag dan
vermogen. Geld van donateurs wordt alleen
inmiddels aardig geregeld zijn en verschillende
ingezet voor het garanderen van proefprocessen.
vormen van directe discriminatie opgelost,
Wel wordt het proefprocessenfonds vanuit het
de dominante standaard in het recht doet
instituut ondersteund: een medewerker zorgt
nog steeds meer recht aan de leefsituatie
voor de inhoudelijke ondersteuning en het
van mannen dan aan die van vrouwen.
secretariaat voor de administratieve zaken.
Ook houdt de wet- en regelgeving onvoldoende
In 2000 wordt de nauwe samenwerking tussen
rekening met de toegenomen diversiteit onder
Clara Wichmann Instituut en het proefproces
vrouwen. Sommige vrouwen zijn nog steeds de
senfonds bekrachtigd door een statuten
niet verdienende partner in een kostwinners
wijziging. Het fonds heet voortaan Stichting
model, anderen combineren zorg met een
Proefprocessenfonds Clara Wichmann en het
parttimebaan, sommigen zijn economisch
bestuur van het fonds valt samen met dat van
zelfstandig. Ook de komst van migranten-
het instituut. Voor de inhoudelijke beoordeling
en vluchtelingenvrouwen zorgt voor een
van verzoeken tot garantstellingen wordt een
extra dimensie.
breide inhoudelijke notitie maakt Elsbeth
commissie ingesteld, waarin zowel advocaten als juristen uit de wetenschap zitten.
De doorstart van het Proefprocessenfonds Clara Wichmann
De doorstart komt er. In de zomer van 2004 vindt een grote fondsenwervingscampagne plaats, de stichting wordt losgemaakt van de Stichting Clara Wichmann Instituut, er komt een nieuw bestuur, en er wordt een eigen
Als in de loop van 2003 duidelijk wordt dat het
bescheiden kantoorruimte gevonden.
Clara Wichmann Instituut in 2004 moet sluiten
Het proefprocessenfonds erft het www-adres
omdat de subsidie wordt beëindigd, wordt al
van het Clara Wichmann Instuituut en is nu
snel besloten dat alles op alles gezet moet
te vinden onder www.clara-wichmann.nl.
worden om het proefprocessenfonds zelf-
109
* Boek Vrouw en Recht.indd 109
09-10-09 13:43
Bestuursleden van het eerste uur van het Proefprocessenfonds Rechtenvrouw Anne Legeland
Barbera van Lomwel
Albertine Veldman
Steffie van Waardenburg
Anne Marie Gerritsen
Lucia van Westerlaak
Ingrid Corbey
Katinka Lünnemann
De successen van het fonds
in de publiciteit komen en een substantiële
In de loop van inmiddels vijfentwintig jaar zijn
bijdrage leveren aan grensverleggende
honderden zaken gegarandeerd door het fonds.
jurisprudentie. Voorbeelden hiervan zijn de
Op het gebied van geweld tegen vrouwen,
zaak van de aanrander-met-de-hond, de
gelijke behandeling, arbeid, zwangerschap,
‘uitvinding’ en verdere ontwikkeling van
gezondheidsrecht, uitkeringen. Via de website
straatverboden, contactverboden en
www.clara-wichmann.nl wordt een overzicht
verhuisgeboden, de zaak van het slachtoffer van
gegeven van een groot deel van de zaken die
verkrachting dat een aidstest van de dader
in de laatste jaren zijn gegarandeerd of die
afdwong, diverse zaken over schadevergoeding
recentelijk zijn afgerond. Zaken zijn gewonnen,
na seksueel geweld (en de verjaring daarvan),
zaken zijn verloren. Gewonnen zaken leveren
de zaak van de vrouwelijke KLM-purser die
gerechtigheid op voor de vrouw in kwestie, en
dezelfde betaling als haar mannelijke collega’s
vaak jurisprudentie waar andere vrouwen een
eiste en een aantal zaken waarin een schade
beroep op kunnen doen. Soms is er sprake van
vergoeding werd toegekend na mislukte
werkelijk spraakmakende zaken, die uitgebreid
sterilisatie.
chten zijn ‘Gelijke behandeling en mensenre egeld. in Nederland wettelijk goed ger tie. Maar er is wel systeemdiscrimina t te rt da Mijn zusje is zwanger en probee vroeg Ze verbergen voor haar werkgever. ar nu mij laatst of haar werkgever ha dat n mag ontslaan. Dat geeft al aa en gelijke behandeling van mannen nds is.’ vrouwen niet iets vanzelfspreke rsiteit Ali Diouri studeert aan de Unive and der Utrecht. Hij volgt colleges de Gen Law aan de Universiteit Utrecht.
110
* Boek Vrouw en Recht.indd 110
09-10-09 13:43
Vrouwen in de SGP, waar maak je je druk om? elsbeth boor † Onderstaande bijdrage is een ingekorte versie van het dankwoord dat Elsbeth Boor op 2 december 2005 uitsprak, nadat haar door Opzij de Harriët Freezer Ring was uitgereikt. Elsbeth Boor ontving de onderscheiding voor haar inzet voor het proefproces dat zij met het Proefprocessenfonds Clara Wichmann had aangespannen tegen het uitsluiten van vrouwen door de SGP.
Geachte dames en heren,
Sinds de rechtbankvonnissen van 7 september jongstleden zijn wij namelijk gepromoveerd
Allereerst wil ik hier zeggen: ik voel mij
van zomaar Clara-meisjes met de zomerzotheid
bijzonder vereerd en ben gewoon heel gelukkig
in hun bol, van kippetjes zonder kop, van dolle
met deze prijs, die ik als kroon op mijn 25-jarige
Clara’s en van Wichvrouwtjes tot ……… echte
juridische strijd voor vrouwenrechten in
heksen, die als moderne feeksen zelf de jacht
Nederland beschouw! Dank voor deze
hebben geopend op de mannenbroeders van de
erkenning!
SGP. Het is maar dat u het weet!
(…)
Dan nu de SGP! Aangezien ik daar eigenlijk érg
werd in 1918 opgericht als verzet tegen de
veel over te zeggen heb, uiteraard natuurlijk,
onvermijdelijke invoering van het algemeen
heb ik een zeer strenge selectie moeten maken
kiesrecht voor vrouwen, dat toen speelde.
van wat ik daarover hier en nu kwijt wil.
Het is de oudste nog bestaande politieke partij
De Staatkundig Gereformeerde Partij
in Nederland, die sinds 1922 één of meer zetels Even terzijde en voor uw goede begrip:
in de Tweede Kamer bezet en nu al zo’n kleine
ik spreek hier inmiddels in de hoedanigheid
eeuw het ideaal nastreeft om vrouwen te doen
van door de SGP benoemde echte heks.
geloven dat zij zelf geen hoofd hebben, maar
111
* Boek Vrouw en Recht.indd 111
09-10-09 13:43
inachtneming van de haar door God gegeven plaats!’
Hier staat, in normaal
Nederlands vertaald, dat de mannenbroeders de stemmen van de SGP-vrouwen niet kunnen missen, anders hadden ze hun Kamerzetels namelijk allang moeten inleveren. Maar ja, het mag eigenlijk niet van God, dus willen de mannenbroeders geen risico lopen daarop door Petrus aangesproken te worden bij de Hemelpoort. Nee, als de vrouw besluit dat ze het voor haar geweten kan verantwoorden
Elsbeth Boor en Ciska Dresselhuys bij de toekenning van de Harriet Freezer Ring, december 2005
haar actieve stemrecht te gebruiken door op de SGP te stemmen, is het zo dat, mocht dat toch
het toch écht met het hoofd van hun wettige
uiteindelijk níet Gods bedoeling zijn geweest,
vader, respectievelijk echtgenoot moeten doen.
de vróuw voor de gevolgen zal opdraaien
In het Beginselen Program van de SGP staat
(wat zal het worden: het vagevuur of de hel?).
onder artikel 7 hierover vermeld: ‘Elk emanci
De mannenbroeders blijven zo buiten
patiestreven dat de van God (en de mannen
schot, gaan richting hemel waarschijnlijk.
broeders natuurlijk) gegeven roeping en
Over principieel en consequent gesproken!
plaats van mannen en vrouwen miskent, is
REVOLUTIONAIR en moet krachtig worden
buigende suprematie van de man over de vrouw
bestreden!’
stuit mij als vrouw, evenzeer het product van
een opvoeding binnen een confessionele zuil,
Artikel 10 doet er nog een schepje
De uit de beginselen druipende neer
bovenop: ‘De opvatting van het vrouwen-
nog steeds als pure vrouwenonderdrukking
kiesrecht voortkomend uit een revolutionair
oftewel misogynie (vrouwenhaat) tegen de
emancipatiestreven, strijdt met de roeping
borst. Hoezo gelijkwaardigheid?!
van de vrouw!’
Dat past in de
lijn en ook het daarop volgende VERBOD
De opvatting van het vrouwenkiesrecht strijdt met de roeping van de vrouw!
voor vrouwen om het
Inmiddels is algemeen bekend dat het ‘rom melt’ binnen de partij. In Trouw van 21
passieve kiesrecht uit te oefenen, is consequent.
november komt een aantal jonge SGP-vrouwen
Maar dan vervolgt artikel 10 met de
aan het woord, die onder meer zeggen de rechts
intrigerende volgende tekst, die mij tot op de
zaak niet nodig te hebben om hun positie te
dag van heden fascineert door het afwijken van
bevechten: ‘Het gebeurt hier allemaal wel, maar
de hartstochtelijk beleden principes uit
20 jaar later.’ Enig historisch besef, meisjes,
welbegrepen éigenbelang.
en jullie zouden weten dat jullie al bijna een
Er staat: ‘De vrouw zij in haar eigen consciëntie
eeuw achterlopen! En erger is nog dat de jonge
(geweten) overtuigd of zij haar stem kan
SGP-vrouwen in het artikel toegeven dat
uitbrengen (het actieve kiesrecht!) met
meisjes, die een ander dan het voorgeschreven
112
* Boek Vrouw en Recht.indd 112
09-10-09 13:43
pad kiezen, hun sociale en familiebanden
Wíj hebben om geen verbod gevraagd, maar
waarschijnlijk kwijt zullen raken. Hé, waar heb
wél om de SGP te gebieden op te houden met
ik dat eerder gehoord. O ja, in de jaren tachtig
de schending van de rechten van hun vrouwen
van de vorige eeuw, toen ik advocaat was
door hun statuten te wijzigen. Als wij uiteinde
van het meidenwegloophuis in Amsterdam
lijk de zaak zouden winnen, dan staat vast dat
en de moedige allochtone wegloopsters daar
er eindelijk ook in Nederland, EISEN aan nieuw
inderdaad alleen op de wereld stonden.
op te richten politieke partijen gesteld gaan
Zelf geloof ik wél dat het vonnis tegen
worden. In ieder geval in die zin, dat nieuwe
de staat van 7 september de SGP-vrouwen
politieke partijen zich zullen moeten houden
in een betere positie kan brengen, zeker als
aan de democratische beginselen van onze
het in hoger beroep bekrachtigd zal worden.
rechtsstaat en dat daarbij het grondrecht van
De mannenbroeders zullen, gezagsgetrouw als
gelijke behandeling van mannen en vrouwen
zij immers bekend staan, hun badinerende en
in hun politieke rechten domweg voorrang
hooghartige houding (‘geld is slechts het slijk
heeft boven de rechten, die voortvloeien uit
der aarde, de subsidiestop deert ons niet’)
de grondrechten van vrijheid van godsdienst,
moeten laten varen, omdat zij bij succes in
vrijheid van vereniging en vergadering en
hoger beroep als ondemocratische, het inter
vrijheid van meningsuiting. Dus zomaar ‘een
nationale recht schendende politieke partij niet
nieuwe partij oprichten met hetzelfde profiel’
langer meer serieus genomen zullen worden.
zoals Van der Vlies dat verwoordt in het
Dat de zaak tegen de SGP zelf niet-ontvankelijk
Volkskrant magazine, zal dan hopelijk niet
is verklaard, deert mij dan ook in het geheel
meer kunnen!
niet. Misschien wordt dat in hoger beroep
Dat de staat nu heeft moeten buigen, na
nog wel anders, maar eigenlijk vind ik dat het
jarenlang de rechten van vrouwen op dit gebied
tijd wordt dat er eens moedige jonge vrouwen
als niet ter zake doende van de hand te hebben
binnen de partij opstaan.
gewezen – zelfs na
Zoals Riet Grabijn-van
berisping hiervoor
Putten destijds, die de knuppel in het hoender hok gooide. Dit omdat ze wél een rol van bete kenis willen spelen en
Uiteindelijk gaat het hele onderwerp over macht: de mannenbroeders moeten een stukje van hun macht over hun vrouwen inleveren en dat doet pijn
wel bínnen de SGP en
door de Verenigde Naties – doet mij uiteraard alleen maar groot genoegen. De rechter heeft nu met zijn uitspraak
niet uit willen wijken naar de ChristenUnie of
laten weten dat het recht op gelijke behandeling
nog zondiger, het CDA. Uiteindelijk gaat het
in politieke rechten van mannen en vrouwen
hele onderwerp, dat ben ik roerend met Riet
geen symboolwetgeving is en dat is een gunstig
Grabijn-van Putten eens, over macht, eigenlijk
signaal.
net als in de gewone maatschappij: de mannen
broeders moeten een stukje van hun macht
matiek blijft dat iedereen weet dat als het om
Het vermoeiende in deze hele proble
over hun vrouwen inleveren en dat doet pijn.
bijvoorbeeld joden of allochtonen was gegaan,
die uitgesloten werden van lidmaatschap van een
Dan tenslotte over dit onderwerp de woor
den van Bas van der Vlies, SGP-voorman in
politieke partij, de staat wél zou hebben inge
de Tweede Kamer in het Volkskrant magazine
grepen. Een dergelijke partij zou in ieder geval
van het vorig weekend. Hij meldt daar dat,
nooit, zoals de SGP in 2003 bij de coalitieonder
als de partij in een ultieme fase van de ‘rechts’-
handelingen wél gebeurde, salonfähig geacht
strijd verboden zou worden, hij van plan is de
worden om daadwerkelijk, en dus niet slechts
volgende dag eenzelfde partij op te richten.
als gedoogpartij, aan de regering deel te nemen.
113
* Boek Vrouw en Recht.indd 113
09-10-09 13:43
Het Clara Wichmann Instituut heeft per
De SGP-zaak
oktober 2004 haar deuren moeten sluiten vanwege een subsidiestop en er bestaan ook geen universitaire juridische vrouwenstudies
2003
meer. Dat wil natuurlijk niet zeggen, ook al
Het Proefprocessenfonds Clara Wich
denken sommigen daar anders over, dat er
mann begint samen met een aantal
geen juridische pijnpunten voor vrouwen in
andere vrouwen- en mensenrechten
Nederland meer zouden bestaan, niet alleen
organisaties een civiele procedure tegen
voor allochtone maar ook voor autochtone
zowel de SGP als de staat der Nederlanden.
vrouwen. Veel kwesties spelen nog steeds, maar doen zich veelal in een andere vorm dan vroeger
In de zaak tegen de SGP wordt gevorderd
voor en vragen dus om oplossingen die bij deze
de SGP te veroordelen om te stoppen
tijd – die ook niet stil is blijven staan – pássen.
met het discrimineren van vrouwen en
(…)
binnen vier maanden de statuten en
Dank u wel voor uw aandacht en ik wil hierbij
andere interne regelingen te wijzigen,
ook nog graag iedereen bedanken, die hier
zodat vrouwen op gelijke voet met
speciaal voor mij is gekomen.
mannen lid kunnen worden en kunnen blijven van de politieke partij. In de zaak tegen de staat der Nederlanden
– Elsbeth Boor is in september 2007 overleden –
wordt aan de rechter gevraagd om voor recht te verklaren dat de staat der Nederlanden onrechtmatig handelt door de discriminatie van vrouwen door de SGP te tolereren, en zelfs te onder steunen. Daarnaast wordt gevorderd dat de staat maatregelen moet nemen om de discriminatie van vrouwen door de SGP te beëindigen.
2005 In september doet de rechter in beide civiele zaken uitspraak (Rechtbank ’s-Gravenhage, 7 september 2005, HA ZA 03/3396, LJN: AU2091, en Rechtbank ’s-Gravenhage, 7 september 2005, HA ZA 03/3395, LJN: AU2088). In de zaak tegen de SGP oordeelt de rechter dat het bij het wijzigen van de statuten van de SGP niet gaat om een algemeen belang – waarvoor het proef processenfonds en de andere eisers kunnen opkomen –, maar om een belang dat alleen SGP-vrouwen aangaat. Bij deze procedure zijn echter geen
114
* Boek Vrouw en Recht.indd 114
09-10-09 13:43
SGP-vrouwen betrokken. Daarom verklaart
aan de SGP ten onrechte is stopgezet
de rechtbank de eisers niet ontvankelijk
(Raad van State 5 december 2007,
in hun vordering tegen de SGP. Aan een
200609224/1, LJN: BB9493).
inhoudelijk oordeel komt de rechter niet toe.
Op 20 december 2007 volgt de uitspraak
In de zaak tegen de staat oordeelt de recht
van het Gerechtshof in Den Haag over de
bank dat de staat op grond van het Vrouwen
civiele zaak (Gerechtshof ’s-Gravenhage,
verdrag verplicht is om passende maat
20 december 2007, 05/1725, LJN: BC0619).
regelen te nemen om discriminatie van
Net als de rechtbank oordeelt het hof dat
vrouwen in het politieke en openbare leven
het onderscheid dat de SGP maakt tussen
uit te bannen. De staat is zijn verplichtingen
mannen en vrouwen verboden is op grond
uit dit verdrag niet nagekomen, omdat hij
van onder meer het Vrouwenverdrag, dat de
niet alleen niets heeft ondernomen om
staat verplicht om vrouwen op gelijke voet
aan de discriminatie van vrouwen door de
met mannen te verzekeren van het passief
SGP een einde te maken, maar zelfs de SGP
kiesrecht. Het hof acht het, net als de
ondersteunt door middel van het verlenen
rechtbank, onrechtmatig dat de staat niet
van subsidie. De rechtbank draagt daarom
optreedt tegen deze vrouwendiscriminatie.
de staat op om geen subsidie meer aan de
De staat moet maatregelen treffen die ertoe
SGP toe te kennen, zolang deze partij
leiden dat de SGP het passief kiesrecht aan
vrouwen niet op gelijke voet met mannen
vrouwen toekent. Dat moet dan wel een
toelaat tot het lidmaatschap van de partij.
maatregel zijn die effectief is en tegelijker
Tegen deze laatste uitspraak gaat de staat in
tijd de minste inbreuk maakt op de grond
beroep. De SGP voegt zich hierin als belang
rechten van de SGP-leden. Bij het kiezen van
hebbende partij. Deze civiele procedure
die maatregel heeft de staat beleidsvrijheid.
loopt bij het Hof Den Haag.
Omdat de te nemen maatregel in een wet
2006
zal moeten worden neergelegd, kan het hof die maatregel niet opleggen. De rechter kan
Ondertussen stopt de staat wel de subsidie
niet treden in de wetgevende taak die aan de
aan de SGP. De SGP start hierover een
regering en het parlement is voorbehouden.
bestuursrechtelijke procedure bij de Raad
Anders dan de rechtbank is het hof van
van State. Terwijl deze procedures aanhan
oordeel dat deze niet kan oordelen over
gig zijn, besluit de SGP in juni 2006 zijn
de gevraagde subsidiestop; dit is aan de
statuten te wijzigen, zodat daarin geen
bestuursrechter. Los daarvan overweegt
onderscheid meer wordt gemaakt tussen
het hof dat de subsidiestop geen passende
mannen en vrouwen. Vrouwen kunnen
maatregel is, omdat het hof het niet aan
sindsdien lid worden en binnen de partij
nemelijk acht dat de SGP door stopzetting
bestuursfuncties bekleden. Zij worden
van de subsidie het passief kiesrecht voor
echter nog wel uitgesloten van het passief
vrouwen aanvaardt.
kiesrecht: vrouwen kunnen zich niet namens de SGP verkiesbaar stellen.
2008 In maart 2008 heeft de staat der Neder
2007
landen besloten tegen deze uitspraak
In de bestuursrechtelijke procedure wordt
van het hof in cassatie te gaan. Deze zaak
op 5 december 2007 uitspraak gedaan:
loopt nog.
de Raad van State oordeelt dat de subsidie
115
* Boek Vrouw en Recht.indd 115
09-10-09 13:43
* Boek Vrouw en Recht.indd 116
09-10-09 13:44
Nemesis, tijdschrift over Vrouwen en Recht margreet de boer In september 1984 ziet het eerste nummer van het tijdschrift Nemesis het licht. Het laatste nummer van Nemesis verschijnt bijna 20 jaar later in 2003.
De voorbereiding
Het eerste nummer
Begin jaren tachtig vat een aantal vrouwelijke
In september 1984 verschijnt het eerste nummer
juristen het plan op om een tijdschrift over
van Nemesis. Het redactioneel zet uiteen waarom
vrouwen en recht te maken. Dat is nodig, omdat
een tijdschrift voor vrouw en recht nodig is en
binnen de bestaande juridische vakbladen in
wat de bedoelingen van de redactie zijn:
Nederland nauwelijks plaats is voor de actuele
‘In dit tijdschrift zullen bestaande wettelijke
strijdpunten van de vrouwenbeweging, waarvan
regelingen en op stal staande wetgeving, rechter
er vele direct met het recht te maken hebben.
lijke uitspraken en bestuurlijke praktijken van
In de loop van 1982 krijgt het plan vaste vorm.
commentaar worden voorzien. Het streven zal
zijn de politieke en ideologische functie van het
Tijdens de voorbereiding moeten niet
alleen praktische zaken als een uitgever,
recht voor de maatschappelijke positie van
subsidie, kantoorruimte en de oprichting van
vrouwen kritisch te analyseren. Door seksistische
een stichting worden geregeld, ook worden
uitgangspunten en patronen in de rechtstheorie
de nodige ideologische discussies gevoerd.
en -filosofie en in de verschillende juridische
Nadat de redactie het eens is geworden over de
praktijken bloot te leggen, wil NEMESIS het
naam Nemesis, gaat de discussie verder over
inzicht vergroten in de wijzen waarop vrouwen
de ondertitel. Tijdens de redactievergadering
worden onderdrukt. Tot nu toe spelen juristen
van 20 oktober 1983 wordt de ondertitel een
zelden een als zodanig herkenbare rol in de
feministisch-juridisch tijdschrift afgekeurd,
vrouwenstrijd. Aan de andere kant wordt door
‘omdat wij daardoor niet alleen delen van
de spraakmakende juristen nog steeds hoogstens
onze gemengde doelgroep zouden afschrikken,
incidenteel vanuit de specifieke positie van
maar ook omdat enkele redactieleden zich niet
vrouwen gedacht. Met dit tijdschrift willen
feministisch willen noemen gezien al dat wat in
wij een juridische bijdrage leveren aan de strijd
naam van Het Feminisme wordt aangericht.’
tegen vrouwenonderdrukking.’
117
* Boek Vrouw en Recht.indd 117
09-10-09 13:44
Anderen over Nemesis
moet zijn als de taal waarin het meeste
Het eerste nummer van Nemesis wordt uitge
juridische proza is vervat.’
breid besproken in de pers, zowel in een aantal algemene dagbladen en tijdschriften als in
Het eerste jaar wordt afgesloten met een
bladen uit de vrouwenbeweging. De eerste
themanummer over straffen en strafrecht.
oordelen over het tijdschrift zijn voorzichtig
Nemesis heeft dan volgens de juridische pers
positief. Zo schrijft Jacqueline Soetenhorst
haar bestaansrecht inmiddels ruimschoots
in Opzij van november 1984 dat het eerste
bewezen. Volgens KRI (augustus 1986) straalt
nummer niet onder doet voor de gevestigde
het nog jonge blad durf en degelijkheid uit.
juridische bladen. De bijdragen vindt ze
En ook al is het Nederlandse taalgebied klein,
gevarieerd (arbeid, theorievorming, huwelijk),
er is voldoende ruimte voor een tijdschrift over
degelijk van opzet en prikkelend geschreven.
vrouw en recht. De onderwerpkeuze is immers
Kritiek is er ook: op de opmaak en de geleerd
onuitputtelijk: ‘het recht blijkt zich tot in de
heid van het nieuwe tijdschrift. In de Vrouwen
verste uithoeken van het maatschappelijke
krant moppert Anneke van Baalen op de
en persoonlijke leven te bemoeien met de
opmaak van het blad: ‘Er is nu een heel echt
verdeling mannen/vrouwen.’
tijdschrift gekomen voor de rechtenvrouw. Het
ziet er net zo uit als de bladen van de rechten
deelt J.M. Polak een pluim uit (21 september
mannen: klein formaat, twee kolommen. Alleen
1985): ‘Mij dunkt dat de redactie tevreden mag
is in een aanval van vrouwelijke zuinigheid het
zijn. Er blijkt een grote verscheidenheid van
lettertype versmald, zodat alleen heel jonge
onderwerpen te zijn. Te veel om in de bestaande
en fitte rechtenvrouwen het waarschijnlijk
tijdschriften onderdak te kunnen vinden.
helemaal uit krijgen.’
Tegen een dergelijke opsplitsing (...) zou ook
pleiten dat daardoor het eigen karakter en het
Leo Kleyn van Trouw (12-12-1984) heeft
In het gevestigde Nederlands Juristenblad
wat moeite met de theoretische artikelen:
eigen geluid aan kracht zou verliezen. Zeker bij
‘Lezing van het blad vereist overigens, behalve
een discipline waar een zo grote achterstand
juridische scholing, enig doorzettingsvermogen:
moet worden ingelopen als bij de onderhavige,
rechtsgeleerdheid, overgoten door feminisme,
speelt dat een doorslaggevende rol. Nemesis
verhoogt bij wie daar aanleg voor heeft de
heeft haar bestaansrecht bewezen.’
kans op lichte hoofdpijn.’ Desondanks is zijn conclusie positief: ‘Nemesis was, valt te lezen,
1984-2003
een eigenzinnige godin die zich voor geen enkel
Tussen 1984 en 2003 verschijnt Nemesis als
karretje liet spannen. Als Nemesis zich aan haar
tweemaandelijks tijdschrift. Eerst bij Ars Aequi,
blijft spiegelen, moet die lichte hoofdpijn maar
later bij Kluwer. Redactieleden gaan en komen,
voor lief worden genomen.’
net als de medewerkers voor de vaste rubrieken.
Nemesis is een van de partners in het expertise
Aukje Holtrop wil in Vrij Nederland
(22-9-1984) vooral graag meer blijk van betrok
centrum Vrouw en Recht en later in het Clara
kenheid van de schrijfsters zien bij de onder
Wichmann Instituut. Hierbinnen vindt het
werpen die zij aanpakken. Dat zou de leesbaar
redactiesecretariaat een plek; de redactie zelf
heid voor niet-juristen ten goede komen.
blijft onafhankelijk.
Wat minder ingewikkeld taalgebruik zou daar
volgens haar ook bij helpen: ‘Nemesis, een blad
wetenschappelijke, theoretische artikelen
met pretenties, met een redactie die die preten
worden afgewisseld met op de praktijk gerichte
De opzet van Nemesis verandert niet:
ties ook waar kan maken als ze even afstapt
kronieken en wat lichtere kost, zoals de rubriek
van het idee dat de taal waarin zo’n tijdschrift
‘Recht uit het hart’. Vanaf 1991 komt hier een
geschreven wordt net zo saai en ingewikkeld
(roze) actualiteitenkatern bij waarin de nieuwste
118
* Boek Vrouw en Recht.indd 118
09-10-09 13:44
* Boek Vrouw en Recht.indd 119
09-10-09 13:44
ontwikkelingen op het gebied van rechtspraak,
en praktijk. Dat maakt Nemesis tot een
wetgeving en literatuur worden besproken.
bijzonder blad en leidt tot interessante (en soms heftige) discussies en nieuwe inspiratie.
Nemesis doet wat het beloofde: het biedt een forum voor het rechtstheoretische, wetenschap
De zwanenzang van Nemesis
pelijke debat over vrouw en recht, publiceert
Op 20 november 2003, na bijna twintig jaar,
opiniërende artikelen en vormt een bron van
houdt Nemesis op te bestaan. Niet omdat, zoals
praktische kennis over voor vrouwen belang
de redactie schrijft, ‘alles nu wel in orde is met
rijke ontwikkelingen op het gebied van wet
de rechtspositie van vrouwen, maar omdat ook
geving, beleid, rechtspraak en de rechtspraktijk.
Nemesis onderhevig is aan de wet van vraag en
Door praktijkjuristen wordt van dit laatste
aanbod’. Niet alleen loopt het aantal abonnees
gretig gebruikgemaakt. Naast de redactie bouwt
terug, het wordt ook steeds moeilijker auteurs
Nemesis een uitgebreid netwerk van weten
te vinden. Een van de meer optimistisch stem
schappers en in de praktijk werkzame juristen
mende redenen hiervoor is dat ook andere
op, die regelmatig artikelen, kronieken en
juridische tijdschriften inmiddels hun deuren
annotaties schrijven over onderwerpen op hun
hebben opengezet voor vrouw en recht.
vakgebied. En inderdaad, de onderwerpkeuze
is onuitputtelijk, waarbij veel thema’s over
is de prangende vraag ‘Heeft de vrouw nog
de hele twintig jaar regelmatig terug blijven
toekomst?’ Een keur van auteurs laat hier hun
komen. Zo vinden we vanaf het begin artikelen
licht over schijnen. In de vorm van interviews,
over abortus, sociale zekerheid, geweld tegen
korte bijdragen en artikelen kijken zij terug op
vrouwen, gedetineerde vrouwen, alimentatie,
twee decennia ‘vrouw en recht’. Wat heeft de
omgang en gezag, pensioenen, arbeid en zorg.
discussie over gelijkheid nu eigenlijk opgele
Ook over prostitutie wordt vanaf het begin
verd, is er inmiddels zoveel ‘gemainstreamed’
geschreven. Sommige onderwerpen komen pas
dat Nemesis overbodig is geworden, of is de
later op, zoals vrouwenhandel, de hoofddoeken
emancipatie voltooid? Er wordt ook vooruit
kwestie en de internationale straftribunalen.
gekeken naar de thema’s van de toekomst: Hoe
Opvallend is dat het vreemdelingenrecht in
zit het met de nieuwe groepen vrouwen in onze
Nemesis tussen 1990 en 1997 vrijwel uit beeld
samenleving, zijn zij de ‘achterlopers’, zoals
is, terwijl er daarvoor en daarna regelmatig over
gesteld door het kabinet, of juist de voorhoede
Thema van het dubbeldikke slotnummer
wordt geschreven. Eenmaal per jaar verschijnt
van een nieuwe beweging? En wat is de beteke
er een Nemesis-special. Ook deze specials weer
nis van de overgang van een monocultuur naar
spiegelen de breedheid van het terrein van
een multicultuur voor vrouw en recht? Een van
vrouw en recht: zorg en arbeid, pensioenen,
de vrouwen die – door Wilma van Hoefl aken
geld en vrouwen (‘Ja, ik wil een miljonair’), het
– wordt geïnterviewd is Heikelien Verrijn Stuart,
lichaam als (omstreden) bron van inkomsten en
een van de oprichtsters van Nemesis. Verdrietig,
zwangerschap, om maar een paar onderwerpen
noemt ze het, dat er een einde komt aan Nemesis:
te noemen. In 1999 wordt met de jubileum
‘In Nederland is alles door de massacultuur
uitgave ‘Eeuwige kwesties’ teruggekeken op
overgenomen. Er zijn zo weinig vrijplaatsen voor intellectuelen.
honderd jaar vrouwen en recht in Nederland. Wat in alle uitgaven steeds terugkomt is de combinatie van theorie
De volledige inhoud van alle jaargangen Nemesis is te raadplegen via www.tijdschriftnemesis.nl
Ik had graag gewild dat Nemesis doorge gaan was als cultuur kritisch tijdschrift.’
120
* Boek Vrouw en Recht.indd 120
09-10-09 13:44
Bij de start van Nemesis in 1984 bestond de redactie uit José Bolten
Loes Brünnot
Karin van Elderen
Dorien Pessers
Marjet Gunning
Heikelien Verrijn Stuart
Vaste medewerkers waren Gabi van Driem Els van Eijden
Jeannette Ebbens
Jenny Goldschmidt
Catalene Passchier
Wendelien Elzinga
Nora Holtrust
Adèle van der Plas
Willie van Essen
Ineke de Hondt Yvonne Conijn
Sacha Prechal
Tonny Willenborg
Bron: Colofon Nemesis 1984 nr. 1
In 2003 bestond de redactie uit Marjolein van den Brink
Renée Kool
Albertine Veldman
Ellen-Rose Kambel
Sarah van Walsum
Jet Tigchelaar
Mies Westerveld
Vaste medewerkers waren Susanne Burri Annelies Henstra
Eva Cremers
Malva Driessen
Katinka Lünnemann Linda Senden
Stans Goudsmit
Liesbeth Lijnzaad
Annick Masselot
Ria Wolleswinkel
Bron: Colofon Nemesis 2003 nr. 5/6
In de tussenliggende jaren waren er nog tal van andere redactieleden en medewerkers actief voor Nemesis. Redactiesecretaris waren achtereenvolgens Heikelien Verrijn Stuart, Els van Blokland en Marjan Wijers.
121
* Boek Vrouw en Recht.indd 121
09-10-09 13:44
Back to basics rikki holtmaat Feministische rechtstheorie in Nederland is ‘uit’. Het wordt niet meer systematisch beoefend op universiteiten en er wordt niet of nauwelijks meer over geschreven in juridische vaktijdschriften. Dat is een van de belangrijkste redenen waarom
door het recht ingelijfd in plaats van opgelost.
we de teloorgang van Nemesis moeten betreuren.
Want degenen die tot op dat moment de
Want een diepgaande studie van de betekenis
definitiemacht bezitten, zullen die macht zeker
van actuele rechtsontwikkelingen voor vrouwen
gebruiken om de feministische eisen zodanig
kan node worden gemist. Feministisch rechts
in te kleden/om te vormen dat een werkelijke
theoretisch onderzoek gaat uiteindelijk over de vraag wat het betekent om de concrete proble men die vrouwen erva ren op het bordje van de
oplossing (lees
Als je niet oppast wordt een ‘vrouwenprobleem’ ofwel als onbelangrijk opzijgeschoven ofwel door het recht ingelijfd in plaats van opgelost
wetgever of de rechter
verandering in die machtsverhoudingen) achterwege blijft.
Even slecht is ook gelijk
te leggen. Recht is, zoals Sally Falk Moore ons
Het meest duidelijke voorbeeld van die defini
leert, een semi-autonoom veld waarin eisen van
tiemacht – in 1990 al haarscherp aan de orde
buitenaf (dus ook vanuit de vrouwenbeweging)
gesteld door de voorvader van de feministische
op een bepaalde manier worden opgenomen en
rechtstheorie in Nederland, Henc van Maarse
hertaald in juridische begrippen en constructies.
veen – is de juridische hertaling van het pro
Over de manier waarop dat proces in zijn werk
bleem van patriarchaat, seksisme en vrouwen
gaat en wat dat betekent voor de mogelijkheid
onderdrukking of vrouwendiscriminatie in de
om de problemen die vrouwen ondervinden
neutrale en symmetrische term seksediscrimi
daadwerkelijk op te lossen is in de jaren tachtig
natie. Het verbod op seksediscriminatie is op
en negentig het nodige geschreven, onder
zodanige wijze vormgegeven dat het mannen
andere door Carol Smart en Dorien Pessers.
evenzeer als vrouwen beschermt tegen iedere
Als je niet oppast, zo waarschuwden deze
vorm van ‘ongerechtvaardigde ongelijke behan
theoretici ons, dan wordt een ‘vrouwen
deling’. Een nieuw verworven recht waar de
probleem’ ofwel als onbelangrijk (want ‘maar’
afgelopen dertig jaar veel mannen dankbaar
een vrouwenprobleem) opzijgeschoven ofwel
gebruik van hebben gemaakt om ‘privileges’
122
* Boek Vrouw en Recht.indd 122
09-10-09 13:44
van vrouwen op te eisen, met alle levelling
onder die vlag een plaatsje onder de zon op.
down-gevolgen voor vrouwen van dien.
Mijn stelling is dat gelijkheid, zodra het om de
Even slecht is tenslotte ook nog steeds gelijk.
vrouwenstrijd gaat en zodra die strijd in een
Want de wetgeving tegen seksediscriminatie
juridisch vaarwater terecht komt, een sterk
verbiedt onderscheid tussen mannen en
de-radicaliserend effect heeft. Het is niet voor
vrouwen, het verbiedt niet dat er een situatie
niets dat strijdbare en radicale (in de zin van
bestaat of ontstaat die de waardigheid of de
onthullende, fundamenteel kritiserende)
bestaansvoorwaarden van vrouwen ernstig
feministische begrippen als patriarchaat,
ondermijnt.
seksisme, achterstelling, onderdrukking,
Wat vrouwen, voorafgaand aan het in
uitbuiting of vrouwenhaat, nergens in ons recht
werking treden van het wettelijk verbod op
zijn opgenomen en juridisch zijn gedefinieerd.
seksediscriminatie, aan de kaak stelden was
In plaats daarvan heeft zich het neutrale
echter niet zozeer de ongelijke behandeling
concept ‘onderscheid op grond van geslacht’
van vrouwen ten opzichte van de rechten die
in onze wetgeving genesteld en is het als het
mannen reeds bezaten. Wat zij aan de orde
om ‘de vrouwenzaak’ gaat het meest belangrijke
stelden waren zaken als seksuele intimidatie
nieuwe juridische begrip van de twintigste
op het werk, seksueel geweld (tot en met
eeuw geworden. Alles wat zich tussen mannen
verkrachting in het huwelijk), de non-waar
en vrouwen afspeelt of kan afspelen komt sinds
dering van zorgarbeid, de onderwaardering
dien vroeg of laat in die sleuf van de gelijkheid
van betaalde arbeid die door vrouwen wordt
of gelijke behandeling terecht. Het is de groef
verricht, het niet verzekerd zijn van inkomens
waar de naald van de vooruitgang in is vast
risico’s van vrouwen – zeker niet als ze hun
gelopen. Ondanks alle rechten die het vrouwen
inkomen in leefverband door zorgarbeid ver
in Nederland heeft gebracht, heeft het zeker
werven –, het ontbreken van voorzieningen
ook schadelijke effecten als alles over de band
om arbeid en zorg te combineren, patriarchale
van de gelijkheid wordt gespeeld. Seksegelijk
verhoudingen in het gezin, de armoedeval
heid is de troefkaart die telkens weer wordt uitgespeeld door met
na echtscheiding, struc turele achterstelling in het openbare leven, omdat systematisch geen rekening werd gehouden met de
Seksegelijkheid is de troefkaart die telkens weer wordt uitgespeeld door vooral mannen die iedere verandering willen tegenhouden
name mannen die iedere werkelijke verandering van de machtsverhoudingen tussen de seksen willen tegenhouden. Zo werd
situatie van vrouwen, en last but not least: negatieve stereotyperingen
recent nog betoogd dat bepaalde vormen van
van vrouwen: het als lustobject / minderwaardig
meisjesbesnijdenis uit oogpunt van gelijke
soort mens / dom gansje / irrationeel mens /
behandeling niet kunnen worden verboden
moederdier, et cetera voorstellen van vrouwen.
zolang we jongensbesnijdenis wel toelaten.
Allemaal zaken waar mannen (als man) geen
Alsof die twee praktijken niet een totaal
last van hadden en hebben, maar vrouwen wel.
verschillende waardering van vrouwelijkheid en
Het verbieden van ongelijke behandeling op
mannelijkheid symboliseren. Het meisje wordt
grond van sekse heeft aan al die zaken geen
door middel van de besnijdenis duidelijk gemaakt
eind kunnen maken.
dat een autonome vrouwelijke seksualiteit taboe is, het jongetje wordt door middel van
Schadelijke effecten van gelijkheid
deze praktijk opgenomen in een gemeenschap
Vaak wordt gezegd dat gelijkheid een revolu
van gelijke en gelijkwaardige mannen. Maar al
tionair concept is. Onderdrukte groepen eisen
te vaak is tegenwoordig de seksegelijkheid het
123
* Boek Vrouw en Recht.indd 123
09-10-09 13:44
belangrijkste retorische wapen van conserva
vele rechtszaken waarin werkgevers die niet
tieve mannen die beweren dat vrouwen binnen
voldoende preventieve maatregelen hadden
bepaalde culturen of godsdiensten door hun
genomen, of die het slachtoffer niet in
mannen worden onderdrukt, en dat daarom
bescherming hadden genomen tegen de pleger,
deze mannen/godsdiensten ‘achterlijk’ zouden
veroordeeld werden tot het betalen van schade
zijn. De voorstellen van deze ‘opiniemakers’
vergoeding en smartengeld. Een uitdrukkelijke
behelzen doorgaans geen enkele concrete maat
verbodsnorm had de rechter daarvoor niet
regel om de betreffende vrouwen te onder
nodig. De heldere definitie en de instructie
steunen, maar wel een reeks maatregelen om
norm in de Arbowet werden gebruikt om aan
de onwelgevallige godsdienstige groeperingen
bepaalde open normen in het recht (goed werk
de toegang tot het land te ontzeggen.
geverschap, onrechtmatige daad) een nieuwe invulling te geven. Ze werden gebruikt om te
Seksuele intimidatie
oordelen dat seksuele intimidatie een objec
Een eenzame uitzondering op de bittere ervaring
tieve normoverschrijding is, en geen gezeur
dat de begrippen van de vrouwenbeweging geen
van vrouwen die niet tegen een grapje kunnen.
plaats konden krijgen in het recht, vormt het
Helaas: de Europese wetgever heeft in 2002
begrip seksuele intimidatie. Dit fenomeen is
– onder invloed van een Anglo-Amerikaanse
aanvankelijk (in mijn ogen terecht) niet gecon
feministische lobby, die geen andere taal lijkt
ceptualiseerd als een probleem van ongelijke
te kennen dan ‘the right to equal treatment’ –
behandeling op grond van sekse, maar als een
verordonneerd dat seksuele intimidatie een
verschijnsel dat de menselijke waardigheid
vorm van seksediscriminatie is en als zodanig
aantast en een bedreigende of positie onder
verboden moet worden.
mijnende situatie creëert voor het slachtoffer
daarvan – of dat nu een (meestal homoseksuele)
op seksuele intimidatie dat het Nederlandse
man of een vrouw is. Seksuele intimidatie werd
recht kent is in 2006 in de gelijkebehandelings
opgenomen in de Arbowet van 1994 en is daar
wetgeving terechtgekomen. Alsof seksuele
op een heldere (sekseneutrale!) manier gedefi
intimidatie een kwestie van ongelijke behande
Het eerste en enige uitdrukkelijke verbod
nieerd. Aan werkgevers werd de plicht opgelegd
ling zou zijn. De instructienorm in de Arbowet
om ook in dat opzicht te zorgen voor veilige
werd tegelijkertijd in 2007 veel vager geformu
arbeidsomstandigheden. Hiermee werd een
leerd: de werkgever moet nu zorgen dat er geen
probleem dat door de vrouwenbeweging aan de kaak was gesteld, en waar vooral (maar niet
psychosociale arbeids
Alsof seksuele intimidatie een kwestie van ongelijke behandeling zou zijn
uitsluitend!) vrouwen last van hebben, op een doeltreffende manier aangepakt.
Het punt, zo onderkende de toenmalige
belasting van de werk nemers optreedt door onder andere seksuele intimidatie.
Echte problemen van concrete vrouwen
wetgever, was niet zozeer dat slachtoffers een
Over de negatieve effecten van het vooropstel
nieuwe rechtsingang nodig hadden om seksuele
len van het juridische concept van formele
intimidatie aan de orde te stellen, maar dat
gelijke behandeling en over de moeite die het
werkgevers uitdrukkelijk aangesproken moes
kost om de beëindiging van feitelijke ongelijk
ten kunnen worden op arbeidsomstandigheden
heid van vrouwen (dat wil zeggen: materiële
waarin seksuele intimidatie niet voorkomt.
gelijkheid) als juridische norm ingang te doen
De burgerlijke rechter (vooral in arbeidszaken)
vinden in het recht zijn intussen boekenkasten
heeft dat signaal heel goed begrepen: er volgden
volgeschreven. Onlangs las ik een pleidooi van de
124
* Boek Vrouw en Recht.indd 124
09-10-09 13:44
Australische feministische rechtswetenschapper
Mannelijke pikorde
(jawel: op andere continenten bloeit het vak nog
Het feit dat feministen zich met de problemen en
steeds!) Rosemary Hunter. Zij stelde dat het de
eisen van de vrouwenbeweging tot het recht heb
hoogste tijd is om te ontsnappen aan het dwin
ben gewend en dat het recht deze problemen en
gende discours over gelijke rechten en terug te
eisen in de sleutel van de seksegelijkheid heeft
keren naar de basis: de echte problemen die
geplaatst heeft tot een grote mate van de-radicali
concrete vrouwen in hun dagelijkse leven onder
sering geleid. Het recht, dat in alles de schijn van
vinden. Deze, wat zij noemde, fenomenologi
neutraliteit en objectiviteit ophoudt – zeker waar
sche methode, spreekt mij zeer aan. In plaats
het gaat om de sekseverhoudingen – heeft op die
van alles onmiddellijk in de sleutel van juridi
manier de feministische eisen tot op grote hoogte
sche gelijkheid te plaatsen en een steeds verdere
onschadelijk gemaakt. Heeft de angel eruit ge
uitbreiding en verfijning van het gelijkebehande
haald, om nog even terug te keren naar de waar
lingsrecht na te streven (waarbij de gelijke
schuwende woorden van Henc van Maarseveen.
behandelingsspecialisten elkaar tot in detail
Deze de-radicalisering heeft ook de feministische
bestrijden!), moeten we weer aansluiting
rechtswetenschap (en wetenschapsters) getroffen.
zoeken bij de werkelijkheid van vrouwen en
Ik pleit ook mezelf daarvan niet vrij. Onlangs zat
weer creatief leren denken over de mogelijke
ik tijdens een conferentiediner te klagen over het
reactie van het recht daarop.
droevige feit dat er in Nederland nog steeds zo
weinig vrouwelijke hoogleraren zijn, ook op de
Dus: wat zijn precies de problemen van
onze zusters die een islamitische hoofddoek
rechtenfaculteiten waar al meer dan vijfentwin-
willen of moeten dragen? Is autonomie niet het
tig jaar het percentage vrouwelijke studenten boven de vijftig procent
kernbegrip als we hen willen ondersteunen en hoe zouden we die autonomie juridisch vorm moeten geven? Is onderwaardering van
In plaats van alles in de sleutel van juridische gelijkheid te plaatsen moeten we weer aansluiting zoeken bij de werkelijkheid van vrouwen
ligt. Een radicale, voor de hand liggende oplossing, waar mijn – ietwat jongere, helaas (nog) niet tot het hooglerarenestablishment doorgedrongen – tafelgenote
vrouwenarbeid niet het probleem waar we het over moeten hebben, in
mee aankwam, schokte me diep. ‘Schaf die malle
plaats van ongelijke beloning? Hoe draagt juist
mannelijke pikorde af,’ zo stelde zij, ‘maak alle
het recht zelf bij aan die onderwaardering? Gaat
gepromoveerde docenten automatisch professor,
het na echtscheiding nog steeds niet om wie de
dan is het probleem in één klap de wereld uit.
feitelijke zorg voor kinderen heeft, in plaats van
Tenslotte zijn er meer dan genoeg vrouwelijke
gelijke rechten op ouderschap? Hoe voorkomen
universitaire docenten en hoofddocenten.’
we dan dat dit laatste begrip allesbepalend
Ik sputterde nog wat over kwaliteitscriteria en
wordt in het moderne ouderschapsrecht?
over het beperkte aantal beschikbare leerstoelen,
Waarom hebben alfahulpen en andere mensen
maar moest toen toegeven: alleen als we bereid
die in een particuliere huishouding werken zo’n
zijn om de door ongelijke machtsverhoudingen
belabberde rechtspositie? Wat valt er te doen
bepaalde vooronderstellingen achter een bepaal
tegen de persistente moederschapsdiscriminatie
de praktijk te onderzoeken en ter discussie te
op alle terreinen van het leven? Waarom drijft
stellen kunnen we de hoop koesteren die prak-
de regering keer op keer met zogenaamde
tijk ooit te veranderen. Want wie bepaalt wat
liberaliserende maatregelen de meest zwakke
kwaliteit is? Wie bepaalt welke leerstoelen er
sekswerkers verder de onderwereld in?
bestaan? En wie bezetten het merendeel van
Lees deze bundel artikelen, en zie hoeveel
die leerstoelen? Juist, dat wisten we al. Dus
dringende kwesties er voor het oprapen liggen!
afschaffen die privileges: iedereen professor!
125
* Boek Vrouw en Recht.indd 125
09-10-09 13:44
De prostituee als geslachtofferde vrouw Over echte vrouwen en schuldige mannen marjan wijers Na bijna twintig jaar discussie werd in oktober 2000 het bordeelverbod opgeheven. Doelen waren, kort gezegd, de regulering van vrijwillige prostitutie, het tegengaan van onvrijwillige prostitutie en andere misstanden, en, wat prostituees zelf en de vrouwenbeweging betreft, vooral verbetering van de positie van prostituees.
Negen jaar later moeten we constateren dat van
die voor hun belangen opkwamen werden fluks
dat laatste bar weinig terecht is gekomen, zoals
wegbezuinigd, zoals de mr. de Graaf Stichting
de meest recente evaluatie laat zien. Terwijl
en het Clara Wichmann Instituut, of zo gekort
gemeenten zich vol overgave gestort hebben op
op hun subsidie dat ze niet veel meer kunnen
de nieuwe mogelijkheden voor controle en
doen dan proberen te overleven, zoals de Rode
regulering van de sector, bleek investeren in de
Draad. De arbeidsrechtelijke positie van prosti
(arbeids)emancipatie en positieverbetering van
tuees is nog steeds onduidelijk en de mogelijk
sekswerkers niet op hetzelfde enthousiasme te
heden voor sekswerkers om onafhankelijk en
kunnen rekenen. Integendeel. Bij de invoering
zelfstandig te werken zijn sinds de opheffing
van het nieuwe vergunningenstelsel is nauwe
van het bordeelverbod minder geworden in
lijks rekening gehouden met de behoeften en
plaats van meer. Het mag dus geen wonder
belangen van prostituees, bijvoorbeeld de
heten dat niet alleen illegale migranten, maar
bescherming van hun privacy. De organisaties
ook Nederlandse vrouwen er in toenemende
126
* Boek Vrouw en Recht.indd 126
09-10-09 13:44
mate voor kiezen om in het onvergunde en
positieverbetering zijn onlosmakelijk met
ongereguleerde circuit te werken – buiten zicht
elkaar verbonden. Het een beweegt niet zonder
en bemoeienis van de overheid. Hetgeen door
het ander.
diezelfde overheid dan weer gepareerd wordt met meer van hetzelfde: meer controle en
Hebben prostituees een vrije wil?
meer regulering.
Maar er is meer aan de hand dan een falend
overheidsbeleid. Ook toon en thema van de
Een mooi voorbeeld is het concept Wets
voorstel regulering prostitutie, dat het vergun
discussie lijken de afgelopen jaren fundamen
ningenstelsel uitbreidt naar thuiswerksters en
teel te zijn veranderd. Waar het debat voor de
de escort, en zelfstandig werkende prostituees
opheffing van het bordeelverbod vooral ging
verplicht zich te registreren. Ongeregistreerde
over rechten en rechtsbescherming, lijkt het
prostituees worden strafbaar, net als hun
nu weer terug te keren naar het aloude thema
klanten. Hetzelfde voorstel werd gedaan door
van de morele en maatschappelijke aanvaard
een staatscommissie in 1852. Ook toen was
baarheid van prostitutie. Dit thema wordt op
het doel ervoor te zorgen dat de ‘clandestiene’
verschillende manieren geformuleerd. Een paar
prostitutie zich in de openbare orde oploste.
voorbeelden. ‘Moet in een moderne samen
En ook toen dacht men dat te bereiken via de
leving waarin gelijkwaardigheid van mannen en
verplichting voor iedere prostituee om zich in
vrouwen als een groot goed wordt beschouwd
te schrijven bij de politie en het invoeren van
prostitutie niet gelegaliseerd, maar juist met
strafbepalingen wanneer dat achterwege zou
alle middelen bestreden worden?’2 ‘Waarom
blijven (men dacht aan een straf van zes maan
houden we de illusie in stand dat de seks
den tuchthuis).1 Alleen de legitimatie is ver
industrie een normale bedrijfstak is en een
anderd: toen was het argument de bescherming
prostituee een normale, vrije onderneemster?’3
van de volksgezondheid, nu de bestrijding van
En ‘Kunnen prostituees kiezen voor hun werk
mensenhandel.
en moet die keuze serieus genomen worden?
Zijn niet alle prostituees eigenlijk slachtoffer?’4
Kortom, in de praktijk blijken bestuurders
de omslag van ‘oude’ manieren – controle,
In andere woorden: hebben prostituees wel
repressie, openbare orde – naar een meer
een vrije wil?
positieve, emancipatoire benadering uiterst moei zaam te kunnen maken. Dat is niet alleen een gemiste kans, het is ook ronduit schadelijk. Want zoals de bestrijding van alle geweld tegen vrou wen gepaard gaat met de verbetering van hun economische, sociale en juridische positie, gaat ook de bestrijding van dwang en geweld in de prostitutie hand in hand met positieverbetering. Regulering, bestrijding van misstanden en
127
* Boek Vrouw en Recht.indd 127
09-10-09 13:44
Dat de discussie over prostitutie in morele
als ze kunnen bewijzen dat ‘they did not
termen wordt gevoerd is niet nieuw. Het onder
consent to become prostitutes and did so
scheid tussen fatsoenlijke oftewel ‘eervolle’
because of force, fraud or coercion’.
vrouwen en hun ‘gevallen’ zusters, die afhanke lijk van tijd en plaats, hetzij gestraft (deviante
Slavernij of arbeid?
vrouwen), hetzij gecontroleerd (gevaarlijke
De huidige discussie voert ons terug naar een
vrouwen: voor de moraal, het gezin of de
oud debat dat al vele jaren, overal ter wereld,
volksgezondheid), hetzij gered (geslacht
wordt gevoerd. De hedendaagse – veelal als
offerde, dus eigenlijk ‘onschuldige’ vrouwen)
feministisch gepresenteerde – visie hierachter
dienen te worden, is wellicht even oud als
is dat prostitutie per definitie onderdrukking
prostitutie zelf. Dat geldt ook voor de met dit
van vrouwen is. Een vorm van moderne slavernij.
onderscheid verbonden koppeling van de ‘eer’
Logische conclusie is dan dat de inspanning zich
van vrouwen, in de zin van seksuele zuiverheid,
niet moet richten op de legalisering van prosti
aan hun beschermenswaardigheid.
tutie, maar juist op de bestrijding daarvan.
Tegenwoordig is het populair om de
Prostituees worden, analoog aan de slaven van
kwestie van vrouwelijke ‘eer’ uitsluitend te
weleer, gezien als passieve slachtoffers van een
verbinden aan het debat over eerwraak – en
onderdrukkend systeem die ‘bevrijd’ moeten
vervolgens weg te zetten als achterlijk –, maar
worden. Daarmee wordt teruggegrepen op
ook in Nederland is het nog niet zo lang geleden
het beeld dat binnen de negentiende-eeuwse
dat processen over verkrachting meer draaiden
vrouwenbeweging bestond van de prostituee
om de (seksuele) onschuld van het slachtoffer
als het ultieme slachtoffer, als iemand die geen
dan de schuld van de pleger. En als het gaat
keuzes maakte, als de vleesgeworden tegenpool
om vrouwenhandel is het onderscheid tussen
van het feministische vrijheidsideaal. Een op
‘onschuldige’ vrouwen die bescherming
vatting die uiteindelijk leidde tot de invoering
verdienen, en ‘schuldige’ vrouwen (lees:
van het bordeelverbod in bijna alle Europese
prostituees) die straffeloos misbruikt kunnen
landen, waaronder Nederland. Elk onderscheid
worden, nog steeds vrijwel overal ter wereld
tussen dwang en keuze wordt afgewezen:
een van de grootste obstakels om vrouwen
prostitutie is per definitie gedwongen. Dat
handel effectief te bestrijden. Zo wordt in veel
prostituees zelf er wellicht anders over denken
landen de strafbaarheid van seksueel geweld
maakt in deze visie niet uit, of wordt hoogstens
en gedwongen arbeid in de prostitutie bepaald
als een individuele aberratie gezien.
door de kuisheid van de vrouw. De Colom
biaanse strafwet, bijvoorbeeld, verbiedt alleen
bezwaar tegen deze visie is dat, als alle prosti
gedwongen prostitutie van una persona honesta.
tutie als dwang wordt gedefinieerd, de daad
Ook het gebruik van geweld is toegestaan
werkelijk uitgeoefende dwang en geweld
zolang het maar niet om een ‘kuise vrouw’ gaat.
binnen de prostitutie uit het zicht verdwijnen.
In Duitsland werd tot voor kort – en misschien
De feitelijke omstandigheden waaronder
nog – mensenhandel als een minder ernstig
prostituees werken en de vraag of zij hun eigen
Een praktisch, maar niet onbelangrijk
keuzes kunnen maken
misdrijf gezien als de vrouw wist dat ze in de prostitutie ging werken of als misleiding
De prijs voor dit type ‘bescherming’ is dat prostituees non-personen worden
of gedwongen worden door derden, zijn dan immers niet meer belangrijk. Een funda
gebruikt werd tegenover een vrouw die ‘niet ver van prostitutie’ staat
menteler bezwaar is dat de prijs voor dit type
(1996). En in Amerika worden anno 2009
‘bescherming’ is dat prostituees non-personen
slachtoffers van vrouwenhandel alleen erkend
worden: objecten in plaats van subjecten.
128
* Boek Vrouw en Recht.indd 128
09-10-09 13:44
De Noorse filosoof Hans Skjervheim verwoordt
eeuwenlange uitsluiting, marginalisering,
dit prachtig wanneer hij stelt dat: ‘By object
criminalisering en rechteloosheid van prosti
ifying the other person, you attack that other
tuees als de oorzaak van deze misstanden.
person’s freedom. You turn the other person
Voor de geïnteresseerden: lees de Declaration
into a fact, an object in your world. In that way
of the Rights of Sex Workers in Europe
you can gain control of the other person.
(www.sexworkeurope.org). Wat van prostitutie
The person who objectifies the other in the
slavernij maakt is niet de verlening van seksuele
most sophisticated way is the master.’5
diensten op zich, maar de slechte omstandig
heden waaronder dit in veel gevallen plaats
Prostituees zijn slachtoffer en moeten
‘voor hun eigen bestwil’ beschermd worden, of ze willen of niet. Als zij dat niet willen of een eigen, andere, mening
vindt. Het recht dat
Het recht dat beschermd moet worden is het recht op zeggenschap over eigen lijf, leven en werk
hebben, komt dat enkel
beschermd moet worden is het recht op zeggenschap over eigen lijf, leven en werk.
omdat zij zich (nog) niet bewust zijn van hun
De ‘ware’ vrouw
onderdrukking, psychisch zo beschadigd zijn
Maar er is nog wat anders aan de hand met dit
door het geweld dat tegen hen is gepleegd
nieuwe type ‘feministische’ anti-prostitutie
(hetzij als kind, hetzij als prostituee) dat het
argumenten. In hun omhelzing van prostituees
eigenlijk nooit meer goed kan komen, dan wel
(lees: vrouwen) als slachtoffers en klanten
omdat zij daarvoor betaald worden door het
(lees: mannen) als uitsluitend op hun lust
internationale pooierdom dat immers belang
bedachte onderdrukkers die op zijn minst
heeft bij legitimering van de seksindustrie.
gecorrigeerd, maar liefst bestraft dienen te
Dom, ziek of corrupt: in alle gevallen worden
worden, vallen ze niet alleen terug op oude
prostituees zelf gediskwalificeerd als volwaar
archetypen van de prostituee, maar ook op
dige partners in het debat. Tenzij, natuurlijk,
archetypische beelden over de ‘essentie’ van
zij passen in het slachtofferbeeld. Wat hier
vrouwelijkheid en mannelijkheid. Het debat
mis mee is, wordt kernachtig onder woorden
gaat niet alleen over wat een ‘goede’ vrouw
gebracht door Liv Jessen, hoofd van het Noorse
is, maar ook over wat een ‘echte’ vrouw is.
Pro Sentret, een advies- en counselingscentrum
voor prostituees: ‘Women in prostitution
schadelijk is voor vrouwen en dat geen enkele
naturally have different views on the subject of
vrouw vrijwillig voor prostitutie kiest – sterker
prostitution, but to say that only the ones who
nog: kan kiezen – stoelt op een zeer specifiek
agree with us are right, while the prostitutes
vrouwbeeld: ‘echte’ vrouwen doen het alleen
who think differently are not ascribed human
uit liefde, maar niet voor geld. Dit beeld, wat
qualities like the right to make their own
in de kern vrouwen vereenzelvigt met hun
choices or to be believed, is oppressive and a
seksualiteit, vinden we terug in de manier
fundamentalist attitude.’ 6
waarop prostitutie wordt voorgesteld als ‘het
verkopen van jezelf’of, in afgezwakte vorm,
Maar ook aan prostituees is de emancipa
De gedachte dat prostitutie inherent
tiebeweging niet voorbijgegaan. Tegenover alle
‘het verkopen van je lichaam’ (maar daarmee
beelden over hen stellen zij met toenemende
eigenlijk ook van jezelf). Deze hernieuwde
kracht hun eigen werkelijkheid. Zij ontkennen
introductie van de ‘ware’ vrouw ondergraaft
geenszins de (ernstige) misstanden die in
niet alleen de strijd van prostituees voor de
de seksindustrie bestaan, maar anders dan de
rechten die voor elke andere (werkende) burger
voorstanders van afschaffing van prostitutie
normaal zijn, maar brengt ons ook terug naar
zien zij niet sekswerk op zichzelf, maar de
het essentialisme van de vrouwenbeweging uit
129
* Boek Vrouw en Recht.indd 129
09-10-09 13:44
de jaren zeventig. Dat waren weliswaar leuke
orgaan vrouwen vooral geschikt waren voor de
tijden, maar de toekenning van specifiek
binnenwereld en mannen van nature meer naar
vrouwelijke eigenschappen op grond van het
buiten gericht. Noch naar de toen in bepaalde
bezit van een baarmoeder, is toch enigszins
delen van de vrouwenbeweging vigerende
dubieus. Ik althans wil niet terug naar de tijd
opvattingen over vrouwen als essentieel betere
waarin mij als pedagogiekstudente werd
wezens. Noch prostituees, noch hun meer
geleerd dat vanwege de vorm van hun geslachts
rechtzinnige zusters lijken mij daarmee gebaat.
‘Formeel hebben vrouwen en mannen gelijke rechten. Maar de wetten zijn gemaakt door mannen. Zij bepalen de norm. Dat is overal ter wereld zo. Dat betekent dat gelijke behandeling van vrouwen en mannen per definitie niet bestaat. Daarvan kan pas sprake zijn als wetten en regels ook door vrouwen gemaakt worden.’ Kamila Sandach is een uitwisselingsstudent uit Polen. Ze volgt de colleges Gender and Law aan de Universiteit Utrecht.
1
Petra de Vries, Kuisheid voor mannen, vrijheid voor vrouwen. De reglementering en bestrijding van prostitutie in
Nederland, 1850-1911. Hilversum: Verloren 1997, p. 25.
2
Anke Manschot, Opzij 2003.
3
Karina Schaapman, Hoerenlopen is niet normaal. Balans: 2007.
4
Baukje Prins, Waterstof 2006.
5
In: Liv Jessen, Prostitution seen as Violence Against Women – a supportive or oppressive view?
Sex Work and Health in a Changing Europe Conference, 2002.
6
Zie voetnoot 5.
130
* Boek Vrouw en Recht.indd 130
09-10-09 13:44
Het Clara Wichmann Instituut margreet de boer Begin jaren tachtig zijn er drie organisaties actief op het gebied van vrouw en recht: de landelijke werkgroep, het proefprocessenfonds en Nemesis. Al snel ontstaat het idee om een landelijk centrum vrouwen en recht op te richten.
Een landelijk centrum Vrouwen en Recht
Instituut officieel de deuren aan de Amster
De Directie Coördinatie Emancipatiebeleid van
hooggespannen. Het tijdschrift Katijf kondigt
het ministerie van Sociale Zaken, die de drie
het instituut zo aan:
afzonderlijke organisaties financieel steunt,
Dit wetenschappelijk Centrum voor Vrouwen en
juicht dit idee toe. Ook de subsidie komt rond:
Recht (...) houdt zich bezig met rechtspolitieke
in december 1985 besluiten het ministerie van
vraagstukken en wil een adviserend, opiniërend
Sociale Zaken en Werkgelegenheid en het minis
en cultuurkritisch instituut zijn. Het Centrum
terie van Justitie om gezamenlijk een landelijk
stelt zich ten doel met juridische middelen de
centrum vrouwen en recht te subsidiëren.
emancipatie van vrouwen te bevorderen en
Oprichting Clara Wichmann Instituut
damse Singel 272. De verwachtingen zijn
discriminatie van vrouwen te bestrijden. (..) Het centrum wil gaan functioneren als horzel in
Als eerste stap wordt op 4 maart 1987 de
de pels van het recht. Daarbij moet het Centrum
Stichting ter oprichting van het Clara Wichmann
het documentatiecentrum op het gebied van
Instituut opgericht. Het bestuur bestaat uit
vrouw en recht gaan worden. Dit moet leiden tot
Len Andringa en Heikelien Verrijn Stuart
de verbetering van de rechtshulp aan vrouwen.
vanuit Nemesis; Gerda van Dijk en Trudy van Atten vanuit de landelijke werkgroep, en
In 1993 verhuist het Clara Wichmann Instituut
Laura de Vroom en Anne Marie Gerritsen
naar de Gerardus Majellakerk aan het Ambon
vanuit Rechtenvrouw. Al snel daarna – in het
plein 73 te Amsterdam. Daar blijft het tot de
najaar van 1987 – opent het Clara Wichmann
opheffing gehuisvest. Het instituut verzamelt
131
* Boek Vrouw en Recht.indd 131
09-10-09 13:44
documentatie en informatie op het terrein van
in 2004 met een brochure over het Facultatief
vrouw en recht en maakt dit toegankelijk voor
Protocol bij het VN-Vrouwenverdrag. Ook op
juristen, wetenschappers en ander geïnteres
het gebied van wetgeving timmert het instituut
seerd publiek. Het stimuleert rechtsvorming,
aan de weg: gevraagd en ongevraagd becom
onderzoek, theorievorming en debat. Het houdt
mentarieert het wetgeving, wetsvoorstellen en
zich bezig met deskundigheidsbevordering,
beleidsnota’s, het brengt adviezen uit, schrijft
becommentarieert voor vrouwen relevante
artikelen en stuurt ingezonden brieven. Het
ontwikkelingen in het nationale en internatio
terrein is breed: van omgangsrecht, huiselijk
nale recht, en organiseert bijeenkomsten en
geweld en de pensioenvoorziening voor vrou
symposia.
wen tot de verbetering van de positie van
Kernactiviteiten
prostituees.
Naast de tweemaandelijkse bijeenkomsten
Een deel van de activiteiten is een voortzetting
van de landelijke werkgroep vrouw en recht
van de activiteiten van de samenstellende delen:
en de bijeenkomsten van de verschillende
het tijdschrift Nemesis, de Werkgroep vrouw en
subgroepen, organiseert het instituut con
recht en het proefprocessenfonds zetten hun
gressen, symposia en studiedagen. Zo zijn
werk binnen het Clara Wichmann Instituut
er verschillende bijeenkomsten over het VN-
voort. Maar er worden ook nieuwe activiteiten
Vrouwenverdrag. In 1990 is er in samenwerking
ontplooid. Het documentatiecentrum verzamelt
met Stichting Handen Thuis een groot congres
documentatie en jurisprudentie op het brede
over ‘Ongewenste intimiteiten, gewenste
terrein van vrouw en recht: boeken, tijdschrift
rechten’. De laatste grote bijeenkomst vindt
artikelen, notities, rapporten, scripties, buiten
plaats in oktober 2003. Onder de titel ‘Doet
landse tijdschriften en jurisprudentie. In 2003
Justitie vrouwen recht?’ organiseert het instituut
gaat de hele collectie online via de databank
een bijeenkomst over het emancipatiegehalte
Vrouw en Recht op de website van het Clara
van de Justitiebegroting 2004. De analyse van
Wichmann Instituut. Daarnaast brengt het
de begroting en de bijeenkomst laten zien dat
instituut in de loop der jaren tal van eigen
er nog heel wat valt te verbeteren aan de rechts
publicaties uit. De reeks begint met ‘Positie
positie van vrouwen en dat de expertise van
recht. Rechtspositie van zwangere en pas
het Clara Wichmann Instituut beslist nog
bevallen werkneemsters’ in 1989 en eindigt
niet overbodig is.
Het belang van het instituut Inzet bij de oprichting was dat het instituut meer zou worden dan de samenstellende delen. Dat gebeurt ook: het functioneert als het hart van de vrouw en recht-wereld. Hier komen theorie en praktijk samen, worden nieuwe ideeën geboren en plannen gesmeed, vinden feministische juristen elkaar, kunnen vrouwen, hulp verleners en belangenorganisaties terecht voor informatie, maar kunnen zij ook hun signalen over misstanden kwijt.
132
* Boek Vrouw en Recht.indd 132
09-10-09 13:44
Als instituut wordt het gewaardeerd om zijn
Op 1 oktober 2004 sluit het Clara Wichmann
expertise en zijn netwerk, zijn deskundige
Instituut definitief de deuren.
commentaren en het uitgebreide documentatie centrum. Ook in een andere betekenis wordt
De erfenis
het een ‘instituut’: een professionele organisatie
In de zeventien jaar van zijn bestaan heeft
met deskundige en gedreven beroepskrachten,
het Clara Wichmann Instituut een schat aan
maar ook met de bijbehorende structuren
materiaal, expertise, kennis en netwerken
en bureaucratische eisen op het gebied van
opgebouwd. Een grote zorg van de medewerk
management, beleidsplannen en organisatie-
sters is hoe deze erfenis zo goed mogelijk
evaluaties. Keer op keer blijft het daarbij de
ondergebracht kan worden. Er wordt geïnves
kunst om te blijven werken vanuit bevlogenheid
teerd in een doorstart – op basis van vrij
en activisme, gevoed door de vrouwenbeweging
willigers – van het proefprocessenfonds en de
en de rechtspraktijk.
heroprichting van een vereniging voor vrouw
De sluiting van het instituut
en recht. Het archief van het Clara Wichmann Instituut en zijn voorlopers wordt onder
Op 7 juli 2003 kondigt het ministerie van
gebracht bij het Internationaal Informatie
Justitie een ‘neerwaartse bijstelling’ van de
centrum en Archief voor de Vrouwenbeweging
subsidie aan. Begin 2004 wordt duidelijk dat
(IIAV). Via het informatiecentrum van het IIAV
dit betekent dat de subsidie zal worden afge
is dit (nog steeds) toegankelijk via de databank
bouwd tot nul. De emancipatie van vrouwen is
Vrouw en Recht. De collectie jurisprudentie
voltooid, een apart kenniscentrum vrouw en
krijgt een plek op de website van de nieuwe
recht wordt niet meer nodig geacht. Natuurlijk
Vereniging voor Vrouw en Recht Clara
probeert het Clara Wichmann Instituut het tij te
Wichmann. Alle jaargangen van Nemesis
keren. Er wordt een petitie aangeboden aan de
worden gedigitaliseerd en online gezet
Tweede Kamer, er worden notities geschreven,
(www.tijdschriftnemesis.nl). Maar niet alles
er wordt een bijeenkomst georganiseerd en er
kan worden bewaard: met pijn in hun hart zien
wordt gelobbyd. Uiteraard wordt ook formeel
de medewerksters ook grote delen van hun over
bezwaar aangetekend tegen het besluit de
de jaren opgebouwde documentatie in ijzeren
subsidie te stoppen. Het mag niet baten.
containers richting vuilnisbelt gaan.
133
* Boek Vrouw en Recht.indd 133
09-10-09 13:44
Het Clara Wichmann Instituut schreef commentaren over o.a. de volgende onderwerpen 1987 Strafbaarstelling van seksediscriminatie
2002 Spreekrecht voor slachtoffers
1989 Voorstel tot wijziging van de
2002 Implementatie van het
zedelijkheidswetgeving
VN-Vrouwenverdrag
1992 Zorgarbeid in de algemene
2003 Wetsontwerp aanpassing wettelijke
bijstandswet
gemeenschap van goederen
1993 Wetsvoorstel Algemene wet gelijke
2003 Kabinetsstandpunt inzake
behandeling
1994 Wetsvoorstel medevoogdij en
gezamenlijk voogdij
mensenhandel
2003 Geslachtsnaamwijziging na incest 2003 Opheffing bordeelverbod en
1995 Wetsvoorstel algemene
2004 Au pairs in Nederlands
nabestaandenwet
1996 Wetsvoorstel erkenning van de
verstoting
bestrijding van vrouwenhandel
2004 Aanpak huiselijk geweld 2004 Tweede nationale rapportage
1998 Initiatiefwetsvoorstel ‘belaging’
1999 Nota arbeid en zorgarbeid
2004 Uithuisplaatsing daders seksueel
2000 Rechtspositie van vrouwen in het
VN-Vrouwenverdrag geweld
vreemdelingenbeleid
2001 Evaluatie Algemene wet gelijke
De meeste commentaren zijn nog terug te
vinden via www.vrouwenrecht.nl.
behandeling
Een greep uit de publicaties van het Clara Wichmann Instituut Positierecht. Rechtspositie van zwangere en pas bevallen werkneemsters,
W.C. Monster en M.P. Timmers-de Vin, 1989
Ongewenste intimiteiten, gewenste rechten, Ineke de Vries e.a., 1990 Rechtspraak Vrouwen en Recht in 231 uitspraken en annotaties, N. Holtrust e.a., 1992 Vechten om de grenzen. Vrouwenrechten, mensenrechten, Els van Blokland e.a., 1996 Zorg schept behoefte. Een jurisprudentie onderzoek naar zorg voor kinderen als rechtsgrond voor
alimentatie, Paula C. Beek, 1996
Brochure VN-Vrouwenverdrag, Lucy Willems, 1996 Het VN-Vrouwenverdrag en het Nederlandse Vreemdelingenrecht, Sarah van Walsum, 1996 Schadevergoeding bij seksueel misbruik, M. Warnink, 1996 Een stuk zeep in de badkuip. Hoe zorg tot haar recht komt, Marjolein van den Brink e.a., 1997 Eeuwige kwesties. Honderd jaar vrouwen en recht in Nederland. Jubileumuitgave van Nemesis
onder eindredactie van Rikki Holtmaat, 1999
Onzekere rechten. Onderzoek naar de rechtspositie van vrouwen met een afhankelijke
verblijfsvergunning na scheiding, Els van Blokland, Sabine Jansen en Marlies Vegter, 1999
Seksuele intimidatie op de werkplek. Een juridische gids, Rikki Holtmaat, 1999 Seksueel geweld betaald gezet. Juridische gids civiel- en strafrechtelijke schadevergoedings mogelijkheden, K.D. Lünneman en D.J.G Piechocki, 2001 VN-Vrouwenverdrag. Een geannoteerde bibliografie, Gerdie Ketelaars, 1996;
herziene uitgave Marijke Kruizinga, 2002
VN-Vrouwenverdrag. Een praktische gids voor belangenorganisaties, Margreet de Boer, 2003 Het Facultatief Protocol bij het VN-Vrouwenverdrag. Klagen over vrouwendiscriminatie,
Fleur van Leeuwen, 2004
134
* Boek Vrouw en Recht.indd 134
09-10-09 13:44
Abortus: Do it yourself! jeanette kruseman met dank aan rebecca gomperts
Abortus is een van de meest verrichte medische ingrepen ter wereld. Volgens de Wereld Gezondheid Organisatie (WHO) hebben ieder jaar 42 miljoen vrouwen een abortus.
Elk jaar overlijden ongeveer 70.000 daarvan
of een andere noodsituatie. Om die reden werd
aan de gevolgen van een illegale abortus.
de strijd voor het liberaliseren van de toegang
Aanzienlijk meer vrouwen lijden aan chronische
tot abortus in Frankrijk gevoerd met de leuze
klachten als gevolg van een illegale abortus.
‘un enfant – si je veux, quand je veux!’ en in
Vrijwel overal ter wereld is abortus gereguleerd
Nederland met de slogan ‘baas in eigen buik’.
door wetgeving die vrouwen controleert en
hun zelfbeschikkingsrecht beperkt. Maar met
wordt het zelfbeschikkingsrecht van de vrouw
de komst van de abortuspil hebben vrouwen
met betrekking tot het afbreken van haar zwan
over de hele wereld het heft in eigen handen
gerschap erkend. Vrouwen worden niet geacht
genomen. Baas in eigen buik: het tijdperk van
handelingsbekwaam te zijn ten opzichte van
de abortuswet is voorbij!
hun eigen reproductierechten. In de meeste
Recht op zelfbeschikking
In geen enkele abortuswet ter wereld
landen is abortus uitsluitend toegestaan als het leven of gezondheid van de vrouw gevaar loopt.
Overal ter wereld, op Canada na, is de toegang
Ook het Europese Hof van de Rechten van de
tot abortus gereguleerd door middel van
Mens stelt zich op het standpunt dat het leven
wetgeving. Die wetten beperken en reguleren op een systematische manier het zelfbeschik kingsrecht van vrouwen.
en de gezondheid van
Vrouwen worden niet geacht handelingsbekwaam te zijn ten opzichte van hun eigen reproductierechten
Er moet wettelijk altijd
de moeder beschermd hoort te worden (EHRM, VO tegen Frankrijk, 8 juli 2004, no. 53924/00, r.o. 75).
sprake zijn van een bijzondere situatie, zoals
Let wel: leven en gezondheid als enige
gevaar voor leven of gezondheid van de vrouw
uitzonderingsgronden op het verbod van
135
* Boek Vrouw en Recht.indd 135
09-10-09 13:44
136
* Boek Vrouw en Recht.indd 136
09-10-09 13:44
abortus zijn noodsituaties die onafhankelijk van
hun zwangerschap in eigen handen. Een medi
de wil van de vrouw tot stand komen. Bekend
camenteuze abortus kan met mifepristone,
is dan ook dat restrictieve abortuswetten het
de zogenaamde abortuspil, in combinatie met
aantal zwangerschapsafbrekingen niet vermin
misoprostol gedaan worden. Het kan ook met
deren. Deze wetten dwingen vrouwen om hun
misoprostol alleen. Misoprostol is een medi
leven en gezondheid te riskeren als ze om
cament dat voor andere doeleinden dan het
andere redenen hun zwangerschap willen
opwekken van een miskraam ontwikkeld werd.
afbreken. De facto hebben vrouwen hierdoor
In tegenstelling tot de abortuspil is misoprostol
minder recht op leven en een goede gezondheid
bijna overal ter wereld geregistreerd en te
dan mannen.
verkrijgen. De WHO heeft in 2005 misoprostol
en mifepristone aan de lijst van essentiële
Maar ook de meer liberale abortuswetten
omzeilen vakkundig het onderwerp waar het in
medicamenten toegevoegd. Door de beschik
wezen om draait: het recht op zelfbeschikking.
baarheid van medicamenteuze abortus is een
In de beroemde Amerikaanse zaak Roe v. Wade
chirurgische ingreep niet meer nodig en zijn
wordt het recht op het afbreken van een
medische specialisten en speciale klinieken
zwangerschap veiliggesteld onder de noemer
overbodig geworden.
privacy (U.S. Supreme Court, Roe v. Wade,
410 U.S. 147-164 (1973)). En in Canada is het
zijn te verkrijgen via apotheek of arts, zwarte
recht op abortus geformuleerd in termen van de
markt en internet, zonder tussenkomst van de
‘onschendbaarheid van de persoon’ (R. v. Mor
wetgever. Op internet hebben zich communities
gentaler, [1988] 1 S.C.R. 30). In Nederland is er
van vrouwen gevormd die elkaar steunen en
zelfs niet eens sprake van een recht van de
informeren over het correct uitvoeren van
vrouw, zoals haar recht op privacy of onschend
medicamenteuze abortus. Ze geven elkaar
baarheid, maar maakt de Wet afbreking zwan
informatie door over hoe en waar je de juiste
gerschap (Waz) een belangenafweging van het
medicijnen kunt krijgen en discussiëren over
recht op hulp van de vrouw die zich in een
de persoonlijke en politieke aspecten van hun
noodsituatie bevindt en de rechtsbescherming
situatie. Wie geen toegang heeft tot internet,
van het ongeboren leven.
heeft toegang tot telefonische hulplijnen die
Daarnaast leggen veel abortuswetten
De officieel geregistreerde medicijnen
de juiste informatie verspreiden.
het afbreken van een zwangerschap in handen
van specialisten en klinieken die daarvoor een
van abortus als misdrijf in het Wetboek van
vergunning bij de staat moeten aanvragen.
Strafrecht overbodig is geworden. Zelfbeschik
Een van de gevolgen is dat het handhaven
Abortuswetgeving is synoniem aan reguleren en controleren van vrouwen door wetgevers en medische specialisten.
king mag immers niet
Abortuswetgeving is synoniem aan reguleren en controleren van vrouwen door wetgevers en medische specialisten
gecriminaliseerd blijven. Deze nieuwe ontwikkelingen schep pen bovendien een positieve plicht van de
Het heft in eigen hand
overheid om de toegang tot informatie en goede
Het wettelijk reguleren van abortus is inmid
medicijnen te waarborgen. Op de zwarte markt
dels echter achterhaald. Doordat het mogelijk
worden namelijk woekerprijzen gevraagd voor
is geworden om met medicijnen een zwanger
de medicijnen en vrouwen worden vaak prooi
schap af te breken, kan een vrouw zelf abortus
van oplichters. Ook de informatieoorlog zal
doen en zo de controle door wetgever en specia
onverminderd over de rug van vrouwen gevoerd
listen ontduiken. In de praktijk nemen vrouwen
blijven worden: organisaties die tegen abortus
op die manier het recht op het afbreken van
zijn, beweren dat de medicamenteuze abortus
137
* Boek Vrouw en Recht.indd 137
09-10-09 13:44
gevaarlijk is en verspreiden doelbewust en
Denk aan breinaald en ammoniakoplossingen.
aantoonbaar valse informatie om vrouwen
Tegenwoordig kan een vrouw met medicijnen
angst aan te jagen.
zonder gevaar voor haar leven of gezondheid
Weerstand
abortus doen, ook in landen waar abortus illegaal is. Het gezondheidsargument is dan
Een argument dat wel tegen de abortuspil wordt
ook een januskop geworden. Aan de ene kant
aangevoerd is het risico van misbruik. Laten we
is het wijzen op de vermeende gevaren voor de
vooropstellen dat misbruik van medicijnen
gezondheid van vrouw een manier om vrouwen
altijd ontoelaatbaar en soms zelfs strafbaar is.
de controle over hun reproductierechten te
Het bestaan van risico’s mag echter niet gebruikt
ontnemen. Aan de andere kant is het recht op
worden om het zelfbeschikkingsrecht van
leven en gezondheid een beproefde manier
vrouwen te frustreren en saboteren. Niemand
gebleken om een stukje zelfbeschikkingsrecht
heeft ten slotte ooit serieus bepleit om de auto
veilig te stellen.
af te schaffen vanwege het risico dat het gebruik van dat voertuig met zich mee kan brengen.
Ook in Nederland stuitte de introductie van
Het gevaar van misbruik van de medicijnen
de abortuspil (mifepristone) in 2001 op veel
werp ik daarom van de hand als argument in
weerstand van specialisten. De pil zou duur en
een discussie over zelfbeschikkingsrecht. Dat
inferieur zijn, veel pijn veroorzaken, tijdrovend
gevaar wordt maar al te graag gebruikt om de
en niet veilig zijn. De laatste tien jaar is door
autonomie van vrouwen te beperken, het is een
vele wetenschappelijke onderzoeken aange
verkapt controleargument. Ook wordt gewaar
toond dat deze vooroordelen niet opgaan. Alle
schuwd voor misbruik van de medicijnen door
recente onderzoeken tonen aan dat vrouwen
derden. Dit kan echter met behulp van elk
zonder tussenkomst van politici en specialisten
middel gebeuren, van rattengif tot keukenmes.
hun zwangerschap zelfstandig en veilig kunnen
Daarnaast wordt gevreesd dat de do-it-yourself
afbreken. Een studie gepubliceerd in het tijd
abortus het te makkelijk maakt voor vrouwen
schrift The Lancet heeft aangetoond dat zelfs
om hun zwangerschap af te breken. Dit argu
het afbreken van een zwangerschap met alleen
ment gaat uit van de idee dat vrouwen licht
misoprostol in 85-90% van de gevallen effectief
zinnige wezens zijn die niet in staat zijn om
is. Vrouwen bleken goed in staat te zijn de duur
weloverwogen een keuze te maken.
van hun zwangerschap te berekenen en de medicijnen correct te gebruiken zonder veel
Toen de abortuswetten geïntroduceerd werden,
medische supervisie. Met de juiste informatie
was een van de argumenten dat daarmee het
kunnen vrouwen op deze manier veilig een
leven van vrouwen beschermd werd tegen
medische abortus thuis doen tot negen weken
levensbedreigende en illegale methodes waar
zwangerschap. Dit proces is onomkeerbaar.
mee zwangerschappen afgebroken werden.
Het tijdperk van de abortuswet is voorbij!
138
* Boek Vrouw en Recht.indd 138
09-10-09 13:44
Women on Waves Women on Waves werd in 1999 opgericht
Women on Waves nam deel aan campagnes
door dr. Rebecca Gomperts. Women on
in Ierland, Polen, Portugal, Ecuador en Spanje.
Waves vaart, op uitnodiging van lokale
Elke campagne ging hand in hand met veel
vrouwenorganisaties, uit naar landen waar
aandacht voor het onderwerp en vele rechts
geen toegang tot veilige en legale abortus is.
zaken in binnen- en buitenland. De Portu
Vrouwen die hulp nodig hebben, komen aan
gese regering stuurde prompt twee oorlogs
boord, waarna het schip naar internationale
schepen op Women on Waves af om te
wateren, 12 zeemijl vanaf de kustlijn, vaart.
voorkomen dat ze de Portugese nationale
In internationale wateren geldt de wet van
wateren binnen zouden varen. Deze actie
het land waar de boot geregistreerd is.
werd in 2009 door het Europese Hof van de
Aan boord van een Nederlands schip kan
Rechten van de Mens veroordeeld als een
Women on Waves daarom op veilige en
schending van de vrijheid van meningsuiting.
legale manier een zwangerschap afbreken.
Mede als gevolg van deze campagne werd
Deze werkwijze werd goedgekeurd door de
abortus in 2007 gelegaliseerd in Portugal.
Inspectie van Volksgezondheid en in 2002 kreeg de stichting bevestiging van het
Daarnaast heeft Women on Waves op haar
ministerie van VWS dat het veilig en legaal
website een protocol gepubliceerd waarin
de overtijdsbehandeling (OTB) aan boord
stap voor stap uitgelegd wordt hoe vrouwen
van een Nederlands schip kon uitvoeren.
op een veilige manier zelfstandig hun
De OTB kan worden uitgevoerd tot 16 dagen
zwangerschap kunnen afbreken. De digitale
‘overtijd’ ofwel zes en halve week zwanger
helpdesk van Women on Waves beantwoordt
schapsduur.
inmiddels zo’n 4.000 e-mails per jaar.
139
* Boek Vrouw en Recht.indd 139
09-10-09 13:44
interview
Fleur van Leeuwen: ‘Ik wil bewerkstelligen dat mensen zich bewust worden van maatschappelijke patronen.’ wilma van hoeflaken Het persoonlijke is politiek. Dat adagium uit de jaren zeventig blijkt ook nu nog te gelden. ‘De persoonlijke vragen waar veel vrouwen mee worstelen, zijn gender-issues’, vindt Fleur van Leeuwen, die gespecialiseerd is in mensenrechten voor vrouwen.
140
* Boek Vrouw en Recht.indd 140
09-10-09 13:44
Laatst las ze een artikeltje in de krant over
Braidotti een General Introduction to Women
Japan, waar het geboortecijfer dramatisch daalt.
studies. ‘Het onderwerp mensenrechten biedt
Als reactie daarop zei de minister van Volks
ruimte voor discussie. Het gaat niet zozeer om
gezondheid: ‘We need more breeding machines.’
duidelijk omlijnde regels, waarvan de inhoud
Daar heeft ze zich over opgewonden. Net als over het beleid in de Verenigde Staten, dat bepaalt dat vrouwen
onveranderlijk is. Het
‘Vrouwen dienen in samenlevingen vaak als symbool voor het reine en goede van die maatschappij’
foliumzuur moeten gaan
gaat om normen van menselijke waardigheid en integriteit, waarvan de interpretatie wisselt al naar gelang tijd en
slikken vanaf het moment dat ze vruchtbaar
samenleving. Mensenrechten van vrouwen
zijn. Verontwaardigd: ‘Dan heb je het dus over
bieden stof voor discussie. Vrouwen dienen
meisjes van twaalf jaar. Consider yourself
in samenlevingen vaak als symbool voor het
permanently pre-pregnant, is de boodschap.
reine en goede van die maatschappij. Een vrouw
Van je twaalfde totdat je in de overgang bent.’
dient zich daarnaar te gedragen. Zaken die haar
Het zijn niet alleen deze feiten die haar
mensenrechten aangaan, zoals ongewenste
verontrusten. Misschien maakt ze zich nog
zwangerschappen en verkrachtingen, zijn
wel het meest zorgen over het feit dat niet veel
daarom vaak controversiële kwesties. Over het
mensen die ze tegenkomt haar verontwaardi
algemeen zijn de mensenrechtennormen uitge
ging delen. Vrouwen die beschouwd worden
legd met het leven van de blanke westerse
als ‘breeding machines’, die zich voortdurend in
heteroseksuele man als uitgangspunt.
een staat van ‘pre-pregnancy’ bevinden, en bijna
Schrijnende zaken die het leven van veel
niemand die daartegen in verzet komt.
vrouwen beïnvloeden, zoals kraambedsterfte
Gender-bril Fleur van Leeuwen (1977) werd in één nacht
en huiselijk geweld, vind je in de traditionele interpretatie van deze normen niet terug. De aandacht voor mensenrechten van vrouwen
feministisch. Dat was op haar twintigste, tijdens
is relatief nieuw. Er is daarom nog weinig inter
haar rechtenstudie. Met vriendinnen praatte ze
nationale jurisprudentie en dus veel ruimte
een avond lang over de positie van de vrouw in
voor eigen interpretatie. Dat maakt het terrein
de Nederlandse samenleving. Het ging er fel
uitermate interessant: er is nog veel discussie
aan toe. ‘Mijn vriendinnen zeiden dat het feit
mogelijk over hoe het system eruit zou moeten
dat vrouwen, willen ze iets bereiken, dit op een
zien. Je moet als het ware buiten het systeem
andere manier moeten doen dan mannen al
gaan staan waar je zelf in zit, om het vervolgens
aangeeft dat de positie van vrouwen niet
kritisch te bekijken. Maar hoe je vervolgens de
gelijkwaardig is.’ Van Leeuwen vond dat gezeur.
situatie die je aanschouwt, moet beoordelen,
‘Ze kunnen hetzelfde bereiken. Dat ze dit via
is een andere vraag. Want hoe ziet een gelijk
andere middelen moeten doen is toch niet erg?’
waardige samenleving eruit?’
Ze lag de hele nacht wakker. De volgende ochtend concludeerde ze dat haar vriendinnen
Diplomatiek
gelijk hadden. Sindsdien is ze zich steeds meer
De afgelopen jaren deed Van Leeuwen pro
gaan verdiepen in de positie van vrouwen.
motieonderzoek naar de manier waarop het
Toen ze voor een internationaal pleittoernooi
Mensenrechtencomité en het Comité inzake
een pleitnota moest schrijven over mensen
Economische Sociale, en Culturele Rechten van
rechten van vrouwen, besloot ze dat ze van
de VN aandacht besteden aan vrouwenzaken.
dat terrein haar vak wilde maken. Om te leren
Aanvankelijk was ze erg kritisch. ‘Ik dacht:
kijken met een gender-bril volgde ze bij Rosi
in het kader van het recht op lichamelijke
141
* Boek Vrouw en Recht.indd 141
09-10-09 13:44
integriteit heeft een vrouw toch recht op
practices te hanteren, wil ze een link te leggen
abortus, waarom zeggen de comités dit niet?’
tussen onder meer vrouwenbesnijdenis en
Inmiddels kijkt ze genuanceerder naar het
schaamlipcorrectie. ‘Aan vrouwenbesnijdenis
werk van de comités. ‘Ik begrijp nu beter dat het
besteden de mensenrechtencomités veel aan
diplomatiek gezien niet verstandig is om een
dacht, maar zogenaamde westerse praktijken,
harde confrontatie met staten aan te gaan over
zoals borstvergroting en schaamlipcorrectie,
controversiële kwesties. Dan loop je het risico
noemen ze niet. Vrouwenbesnijdenis wordt
dat een land zich nergens meer wat van aantrekt
door de comités geformuleerd als female genital
en niet meer rapporteert aan het comité. Ik zie
mutilation. Mutilation is verminking, een zware
in dat een comité juist een dialoog moet aan
term waaruit absolute veroordeling spreekt.
gaan, om op die manier de staat aan te zetten
Dit maakt bij voorbaat dat de vrouw die dit
tot verbeteringen ten aanzien van de mensen
heeft ondergaan slachtoffer is, want ze heeft er
rechtensituatie in een land. Als je bedenkt dat
per definitie niet zelf voor gekozen. Bij zaken
de comités toch bepaalde controversiële zaken
als borstvergroting wordt echter wel klakkeloos
als abortus weten aan te snijden, zonder dat ze
aangenomen dat de vrouw dit zelf wil. Terwijl
daarmee de relatie met conservatieve verdrags
daarvan ook kan worden gezegd dat er een
staten schenden, is dat best knap.’
maatschappelijke druk achter ligt, namelijk een
Meer begrip dus voor de instituties.
Betekent dit dat ze tijdens haar lange onderzoek
norm die bepaalt hoe je eruit moet zien. Zowel de niet-westerse als de westerse praktijk kan in
minder feministisch is geworden, of minder geneigd is de barricades op te gaan? ‘Niet minder
strijd zijn met normen
‘Bij borstvergroting wordt klakkeloos aangenomen dat de vrouw dit zelf wil’
feministisch, maar wel
van menselijke waar digheid en integriteit.’ Van Leeuwen discus sieert graag over dit
minder stellig,’ zegt ze. ‘Ik ben geen type voor
soort onderwerpen met haar studenten. ‘Ik wil
de barricades, want ik heb geen harde mening
bereiken dat ze zich bewust worden van het feit
over hoe het zou moeten zijn die ik overal wil
dat het niet allemaal vrije keuze is. Misschien
verkondigen. Als ik les geef, merk ik dat ik het
zijn we niet zo vrij als we denken dat we zijn.
vooral belangrijk vind om mijn studenten aan
Ik kan me voorstellen dat een comité ook
het denken te zetten. Dat geldt eigenlijk ook in
vragen stelt aan staten als in een land veel
mijn dagelijkse leven. Meer gender-bewustzijn
meisjes met anorexia zijn. Want waar het
van mensen zou een stap in de juiste richting
uiteindelijk om gaat is of dit mogelijk voort
zijn. Je bewust zijn van de patronen in een
komt uit een structurele druk die wordt
samenleving en de dingen die je doet om in
uitgeoefend op vrouwen om aan een bepaald
dat plaatje te passen.’
schadelijk ideaalbeeld te voldoen. En die druk
Schoonheid
hoeft niet alleen fysiek te zijn.’
In haar onderzoek kijkt Van Leeuwen ook naar
Lekkere vriendin
culturele schoonheidspraktijken. ‘Dat is een
Ze vertelt dat studenten die het vak mensen
containerbegrip. Ik kijk hierbij met name naar
rechten voor vrouwen volgen de indruk hebben
bepaalde westerse praktijken en bijbehorende
dat het in Nederland wel goed zit hun mensen
schoonheidsidealen. Culturele praktijken zijn
rechten. Elders in de wereld is van alles mis,
niet alleen “traditional practices” die in Afrika
maar in Nederland valt er niets te bevechten.
of Azië plaatsvinden, maar ook zaken die in
‘Dan vraag ik: wie van de vrouwen scheert zich?
Nederland tot de gangbare norm behoren.’ Door
Dat vinden ze een achterlijke vraag, maar ze
een ruime definitie van harmful traditional
steken allemaal hun hand op, want je bent
142
* Boek Vrouw en Recht.indd 142
09-10-09 13:44
natuurlijk een outcast als je je niet scheert.
Groot obstakel
De algemene maatschappelijke norm zegt
Het persoonlijke is politiek? ‘Het valt samen.
dat behaarde benen bij een vrouw vies zijn.
Ik loop in mijn persoonlijk leven tegen dingen aan waar andere
Ik probeer hen duidelijk te maken dat je bepaalde dingen doet omdat ze van je verwacht worden. Ik doe het zelf ook. Ik
‘De algemene maatschappelijke norm zegt dat behaarde benen bij een vrouw vies zijn’
vrouwen ook tegenaan lopen. Slik ik wel of niet de pil? Ga je de eerste nacht al met een man naar bed? Nemen
wil in een rokje over straat gaan zonder dat ik denk dat mensen naar
studenten mij serieus als ik in een rokje voor de
mijn ongeschoren benen kijken. Het gaat erom
klas sta? Heb ik die baan niet gekregen omdat
dat je je bewust wordt van bepaalde patronen.
ik een vrouw ben? Het zijn vragen waar veel
Dat wil ik bewerkstelligen.’
vrouwen mee lopen. Alleen benoemt waar
Om die reden schrijft ze af en toe columns
schijnlijk niet iedereen dat als gender-issue.
voor discussieforums voor vrouwen op internet.
Doordat ik dag in dag uit met vrouwenaan
Bijvoorbeeld over mannen die de verantwoor
gelegenheden bezig ben, ben ik anders naar
delijkheid voor anticonceptie volledig bij de
dingen gaan kijken. Mijn werk heeft op die
vrouw neerleggen. Of over de pornoficatie
manier mijn ogen geopend en ik ben daar erg
van het vrouwbeeld die ze om zich heen ziet.
blij mee. Ik heb gemerkt dat studenten in eerste
Via tijdschriften, televisie en billboards worden
instantie privé-ervaringen niet snel naar iets
vrouwen dag in dag uit geconfronteerd met
breders vertalen, behalve misschien als het
schaars geklede seksegenoten in wulpse houdin
om arbeid en zorg gaat. Maar later in de cursus
gen. ‘Vrouwen krijgen een dubbele boodschap.
pikken ze dit wel op. Dat geeft hoop. Je ziet
Je moet als je een man ontmoet in het begin de
overigens ook bij de studenten dat als iets
heilige maagd Maria spelen en minimaal twee
vaak is aangekaart, zoals het feit dat mannen
dates lang weigeren met iemand naar bed te
niet voldoende de zorgtaken op zich nemen,
gaan. Op het derde afspraakje, als het eenmaal
dit zijn weerslag heeft op hun perceptie van
zo ver is, mag je je nog niet laten gaan. Je moet
zaken. Over de combinatie arbeid en zorg wordt
een beetje passief zijn en niet tonen dat je wel weet waar Abraham de mosterd haalt. Je moet immers laten zien dat je
in ieder geval gepraat
‘Vrouwen krijgen een dubbele boodschap. Ze mogen niet laten merken dat ze wel weten waar Abraham de mosterd haalt’
geen hoer bent. Maar
thuis. Helaas resulteert dit er nog niet in dat er een andere taakver deling komt. Het wordt nog steeds gezien als
later, als je eenmaal een vaste relatie hebt, en
de vrije keus van een vrouw als zij drie dagen in
hij zeker weet dat je niet met de pizzajongen
de week gaat werken.’
van achttien onder de wol duikt, moet je juist
een actieve rol spelen. Dan moet je die lekkere
vrouwen van haar generatie en masse kiezen
hete vriendin zijn, maar alleen thuis uiteraard.’
voor een driedaagse werkweek zodra ze moeder
Op Van Leeuwens columns komen vaak reacties,
worden, terwijl hun mannelijke partners full
ook boze en verontwaardigde. ‘Ik ben volgens
time blijven werken, ziet Van Leeuwen als een
menig persoon op deze fora een wanhopige,
groot obstakel. ‘Die vrouwen zeggen allemaal
bittere dertiger die geen vent aan de haak kan
dat ze dat zelf echt willen. Aan de ene kant is
slaan. Blijkbaar zitten de gender-patronen diep
dat mooi. Want dat is toch de ideale situatie,
ingebakken. Toch hoop ik dat ik met mijn
dat je de dingen kunt doen die je wilt doen.
stukjes mensen aan het denken krijg.’
Maar ik denk niet dat we al zo ver zijn dat we
Dat ook progressieve, hoogopgeleide
143
* Boek Vrouw en Recht.indd 143
09-10-09 13:44
de keuze om drie dagen te gaan werken echt in
vrienden. Wat haar opvalt is dat veel Turkse
vrijheid maken.’ ‘Financiële zelfredzaamheid is
studenten in tegenstelling tot Nederlandse
een vereiste voor onaf hankelijkheid van een partner, zodat je kunt ontkomen aan het juk van onder meer huiselijk
studenten eerder met
‘Ik denk dat we niet zover zijn dat we de keuze om drie dagen te werken echt in vrijheid maken’
geweld of een partner
een gender-bril naar de maatschappij lijken te kijken. ‘Ik heb geen idee hoe dat komt. Ik heb het idee dat
die je bedriegt. Het geeft je flexibiliteit om je
vakken over gender een vast onderdeel zijn van
eigen pad te bewandelen. Bovendien biedt het
het curriculum van de studenten. Of mogelijk
je de mogelijkheid om je verder te ontplooien
heb ik net een bepaald liberaal slag studenten
en te groeien en nieuwe uitdagingen aan te
ontmoet. Maar ik ben erg benieuwd om hier
gaan. Met een driedaagse betaalde werkweek
over meer te weten te komen. Dit wil overigens
lukt dit niet. Maar met deze opmerking schop ik
niet zeggen dat alle studenten die ik heb
waarschijnlijk veel moeders tegen de schenen.
ontmoet gender-sensitief waren. Er zijn
Zij zullen zeggen dat moeder zijn de grootste
studenten met heel traditionele meningen
en mooiste uitdaging is.’
over man-vrouwverhoudingen. En studenten mogen dan gender-sensitief zijn, het systeem
Vaders naam
is dat nog niet op alle vlakken.’ Hoewel Van
In 2009 verhuist Van Leeuwen naar Istanbul.
Leeuwens kennis van Turkije nog beperkt is,
Na dertien jaar aan de Universiteit Utrecht,
heeft ze al wel ontdekt dat kinderen auto
waar ze studeerde, werkte en haar promotie
matisch de achternaam van de vader krijgen.
onderzoek deed, vindt ze het tijd voor iets heel
‘Toen ik vroeg: kun je daar niet onderuit
anders. In Turkije wil ze zich ook met mensen
komen, werd mij oprecht verbaasd gevraagd:
rechten bezighouden. Ze is er al een paar keer
maar van wie anders zouden ze dan de naam
geweest, heeft er les gegeven, en ze heeft er
moeten krijgen?’
‘In Ierland zijn vrouwen dominanter aanwezig in het maatschappelijk leven dan in Nederland. Vrouwen spelen daar een belangrijker rol. In Nederland lijken vrouwen zich er niet van bewust dat ze een andere positie innemen dan mannen. En de wil om daaraan iets te veranderen ontbreekt.’ Aislinn Rice is een uitwisselingsstudent uit Ierland. Ze volgt de colleges Gender and Law aan de Universiteit Utrecht.
144
* Boek Vrouw en Recht.indd 144
09-10-09 13:44
Vrouwelijke genitale veranderingen Verminkingen en verfraaiingen ineke boerefijn Komen twee vrouwen bij de dokter… en zij willen beiden een verandering aan hun genitaliën. De één wil een verandering van haar schaamlippen, de ander van de voorhuid van haar clitoris.
De eerste ingreep valt onder de noemer esthe
Andere vinden ze gewoon niet mooi, of hebben
tische genitale chirurgie, de tweede is een
het idee dat ze abnormaal groot zijn. De wens
strafbaar feit als een vorm van vrouwelijke
tot verfraaiing van de genitaliën lijkt de
genitale verminking (VGV). De eerste vrouw
belangrijkste motivatie van meisjes en vrouwen
gaat zo’n 1500 euro lichter en met een vagina
om schaamlipcorrecties te vragen, en dat is
volgens de laatste mode de deur uit, de tweede
de variant die in dit essay wordt bedoeld: de
vrouw wordt de deur gewezen – als het goed is.
medisch niet noodzakelijke ingreep. Over de
Doorgaans is de eerste vrouw een westerse, en
vraag wat ‘fraai’ is, verschillen uiteraard
de tweede is afkomstig uit Somalië, Egypte,
de meningen, dat kan in tijd en per cultuur
Soedan of een ander land waar VGV aan de orde
verschillen. Schaamlipcorrecties in westerse
van de dag is. De vraag is of het verschil in
landen vinden plaats onder hygiënische
behandeling uit juridisch oogpunt houdbaar is.
omstandigheden in een kliniek voor cosme tische chirurgie of in een ziekenhuis, onder
Sommige westerse vrouwen vragen een verklei
plaatselijke of algehele verdoving. Zoals bij
ning van de binnenste schaamlippen, omdat
elke operatie zijn er risico’s, maar deze zijn
ze er lichamelijk ongemak van ondervinden.
over het algemeen beperkt.
145
* Boek Vrouw en Recht.indd 145
09-10-09 13:44
146
* Boek Vrouw en Recht.indd 146
09-10-09 13:44
Andere vrouwen zijn opgegroeid in een land
En elders
of een cultuur waarin besnijdenis normaal is,
In landen waar VGV voorkomt strijden
naar schatting ondergaan jaarlijks drie miljoen
vrouwenorganisaties al sinds de jaren tachtig
meisjes en vrouwen de ingreep, voor het over
voor uitbanning door het geven van voor
grote deel in Afrika en West-Azië, maar door
lichting, het aanreiken van alternatieve
migratie ook in Europa. De achtergronden van
handelingen en het bepleiten van strafbaar
de ingreep kunnen verschillen. De gewoonte is
stelling. De normstelling is duidelijk:
onderdeel van een cultuur; het kan gaan om het
internationale en regionale mensenrechten
controleren van de vrouwelijke seksualiteit,
instrumenten beschouwen elke vorm van
het kan deel uitmaken van een initiatieritueel,
VGV als een vorm van geweld tegen vrouwen.
of men vindt niet-besneden meisjes en vrouwen
Het Maputo Protocol bijvoorbeeld, een
vies en niet mooi. De WHO (World Health
aanvullend protocol over de rechten van
Organisation) heeft VGV onderverdeeld in
vrouwen bij het Afrikaanse Handvest voor de
vier categorieën, variërend van een prikje of
Rechten van de Mens en Volken, is een bindend
een sneetje in de voorhuid van de clitoris, tot
internationaal instrument dat staten verplicht
een volledige verwijdering van dit orgaan en
alle schadelijk praktijken die de mensenrechten
van de uitwendige genitaliën en het vernauwen
van vrouwen aantasten te veroordelen en te
van de ingang van de vagina. VGV vindt in
verbieden. Zij moeten dit doen door verschil
landen waar het voorkomt vaak plaats onder
lende maatregelen te treffen, waaronder ver
niet-hygiënische omstandigheden door niet-
groting van bewustwording, het treffen van
medici en brengt ernstige risico’s voor de
wettelijke maatregelen – inclusief sancties –
gezondheid en zelfs het leven mee, evenals
tegen alle vormen van genitale verminking,
voor de mogelijkheden een normaal seksleven
het bieden van hulpverlening aan slachtoffers
te hebben.
en bescherming van vrouwen die het risico
In Nederland
lopen slachtoffer te worden. Het protocol maakt geen onderscheid tussen meisjes en vrouwen,
Volgens de geldende Nederlandse wetgeving
en biedt daarmee bescherming aan zowel
kunnen meisjes vanaf zestien jaar zelfstandig
minderjarigen als meerderjarigen.
vragen om een cosmetische operatie, zoals
verkleining van de schaamlippen, en tussen
geen onderscheid tussen de diverse vormen
twaalf en zestien jaar kunnen zij voor de
van besnijdenis: zij worden alle afgekeurd.
ingreep terecht indien ouders of voogd zijn
Internationale gouvernementele en niet-gouver
geïnformeerd; deze beslissen mee, maar het
nementele organisaties houden om principiële
meisje, mits wilsbekwaam, kan de behandeling
redenen vast aan een ruime definitie van VGV,
tegen hun zin doorzetten. De medische beroeps
waar dus ook de minst ingrijpende vorm als
groep, die de kwestie inmiddels uitgebreid
‘verminking’ wordt beschouwd, om te streven
heeft bestudeerd en er protocollen over heeft
naar een volledige uitbanning van de praktijk.
De verschillende instrumenten maken
aangenomen, geeft er de voorkeur aan alle esthetische chirurgie aan de genitaliën pas te
Tradities blijken weerbarstig, ook als duidelijk
verrichten als het gebied is uitgegroeid, wat
is dat deze ernstige gevolgen voor de gezond
rond het achttiende jaar is. De chirurg kan een
heid hebben. VGV blijft bestaan omdat het
psycholoog inschakelen indien daartoe aanlei
gebeurt uit een diepgewortelde overtuiging dat
ding is. Er zijn geen cijfers over het aantal keer
het deel uitmaakt van een cultuur, soms van een
dat om de ingreep wordt gevraagd of dat deze
godsdienst of andere overtuiging. Handhaving
wordt toegestaan of geweigerd, maar wel is
van strafwetgeving is mede daarom een groot
duidelijk dat het aantal toeneemt.
probleem. Het verzet van individuele vrouwen
147
* Boek Vrouw en Recht.indd 147
09-10-09 13:44
vaker medische instrumenten en geneesmiddelen gebruiken als de besnijdenis bij het gezin thuis plaats vindt, en dat vaker dichtnaaien van de vagina na een bevalling voorkomt.1 In Nederland zijn alle vormen van meisjesbesnijdenis, dat wil zeggen besnijdenis van meisjes onder de achttien, onder alle omstandigheden verboden. Ouders kunnen zelfs in Nederland worden vervolgd als zij hun dochter in het land van herkomst hebben laten besnijden. De motivatie in een gemeenschap waarin de praktijk voor
voor de strafbaarstelling ligt in het feit dat de
komt is moeilijk. Moeders die hun dochters
Nederlandse regering VGV beschouwt als een
laten besnijden doen dit omdat ze het goed
op culturele gronden gebaseerde vorm van
met hen voor hebben. Een moeder die haar
geweldsuitoefening, die een ontoelaatbare
dochter niet laat besnijden loopt het risico
aantasting vormt van het recht op de licha
ervan beschuldigd te worden haar kansen op
melijke integriteit van minderjarigen (Nota
het vinden van een echtgenoot te beperken
Grondrechten in een pluriforme samenleving
en verantwoordelijk te zijn voor haar sociale
2004). De Inspectie voor de Gezondheidszorg
uitsluiting. Verzetten tegen de praktijk ziet
(IGZ) sluit zich aan bij het totale verbod waar
zij niet als een reële optie.
toe de WHO oproept, en wijst ook besnijdenis
Schending van mensenrechten
van vrouwen – dus van meerderjarigen – af, ook als het alleen om een incisie van de voor
Opvallend is dat internationale instrumenten
huid van de clitoris gaat. De medische beroeps
en organisaties genitale verminking zien als
groepen hebben zich sterke tegenstanders
een schending van mensenrechten, met name
getoond van meisjes- en vrouwenbesnijdenis.
het recht op lichamelijke integriteit, en niet Dit blijkt onder meer duidelijk uit het Maputo
Esthetische cosmetische chirurgie of verminking?
Protocol, dat met zoveel woorden stelt dat
Tot zover de zienswijze op VGV. Erkend wordt
genitale verminking niet moet worden gemedi
dat esthetische chirurgische ingrepen in het
caliseerd. Met andere woorden, ook als gekwali
genitaal gebied qua techniek en resultaat
ficeerde artsen de behandeling uitvoeren onder
‘de indruk wekken van meisjes- en vrouwen
hygiënische omstandigheden in een ziekenhuis,
besnijdenis, hetgeen versterkt kan worden
zonder risico op infecties en andere schadelijke
indien de patiënte afkomstig is uit een land
gevolgen, is dit nog steeds onaanvaardbaar.
waar meisjes- en vrouwenbesnijdenis geprak
Uit onderzoek blijkt dat het toestaan van de
tiseerd wordt’.2 Medische professionals zien
behandeling in een ziekenhuis niet bijdraagt
echter principiële en fundamentele verschillen
aan de uitbanning, zoals wel wordt gedacht.
tussen beide ingrepen, en wijzen erop dat de
Integendeel zelfs: medicalisering leidt tot insti
arts zich ervan moet verzekeren dat de patiënte
tutionalisering en een toename van het aantal
op de hoogte is van de verschillen tussen
ingrijpender behandelingen. Medicalisering
besnijdenis en esthetische chirurgie en zich
leidt er ook toe dat traditionele besnijdsters
ervan moet verzekeren dat het verzoek om een
(uitsluitend) als een kwestie van gezondheid.
148
* Boek Vrouw en Recht.indd 148
09-10-09 13:44
esthetisch-chirurgische ingreep is gebaseerd
te voldoen. De wetgever en de medische
op een volledige vrije keuze van het meisje of
beroepsgroepen gaan er erg gemakkelijk van
de vrouw. De formulering suggereert dat,
uit dat westerse vrouwen weloverwogen
als de vrouw duidelijk maakt dat zij het als een cosmetische ingreep ziet, het dat ook is. Het zou helderder zijn
beslissingen nemen
In beide gevallen hebben de ingrepen tot doel te voldoen aan sociaal-culturele normen of idealen
geweest als men expli
om cosmetische ingrepen te ondergaan. Bij twijfel over de motieven krijgen zij eerst psychologisch
ciet had gesteld welke kleine ingreep aan
advies, maar er wordt van uitgegaan dat zij
de genitaliën nu wel of niet als besnijdenis
– anders dan vrouwen in ontwikkelingslanden
wordt gezien. De Nederlandse overheid en de
en allochtone vrouwen – dergelijke ingrepen
medische professionals zijn erg stellig in hun
geheel uit vrije wil ondergaan. Het laten
mening dat de verschillen tussen esthetische
corrigeren van al dan niet ingebeelde afwij
cosmetische chirurgie en VGV helder zijn.
kingen komt echter hoofdzakelijk bij vrouwen
Hun standpunt op dit punt is helaas niet
voor. Zij zijn normale biologische verschillen
gemotiveerd. Het lijkt vooral te liggen in het
als een probleem gaan zien. De gewoonte
verschil tussen een ingreep aan de clitoris en
schaamhaar te verwijderen heeft ertoe geleid
een aan de schaamlippen, en verder ‘Ik weet
dat de binnenste schaamlippen meer zichtbaar
het als ik het zie’, waarbij de herkomst van de
zijn geworden, waardoor het voor vrouwen
patiënte een rol speelt.
gemakkelijker is gewor
De medici vinden
den zich met anderen
kennelijk dat zij zelf goed in staat zijn het
Vrouwen zijn normale biologische verschillen als een probleem gaan zien
– zoals al dan niet geopereerde of gefoto shopte modellen –
onderscheid te maken tussen een verfraaiing en een verminking.
te vergelijken. Alleen al de mogelijkheid dit
Inkorting van de binnenste schaamlippen valt
soort ingrepen te ondergaan draagt ertoe bij
echter technisch gezien wel degelijk binnen
dat lichaamsdelen als afwijkend worden gezien:
de definitie van VGV van de World Health
het aanbod creëert de vraag. De esthetisch chirur
Organisation, zoals ook is aangegeven in het
gen benadrukken uiteraard de keuzevrijheid van
Interagency Statement van een groot aantal
vrouwen, en varen daar intussen zeer wel bij.
intergouvernementele organisaties. Niettemin wordt deze ingreep in het algemeen niet als
Het Nederlandse standpunt inzake VGV volgt
verminking beschouwd.
internationale mensenrechtennormen en
Keuze of dwang?
adviezen en richtlijnen van respectabele organisaties als de WHO en Unicef, in ieder
Afgezien van het feit dat het in beide gevallen
geval voor zover het om minderjarigen gaat.
om medisch niet-noodzakelijke ingrepen gaat,
Over VGV van meerderjarigen zijn regelgeving
zijn er ook andere overeenkomsten tussen een
en protocollen niet ondubbelzinnig. Daarover
besnijdenis en een schaamlipcorrectie. In beide
ontbreekt tot nu toe een expliciet regerings
gevallen hebben de ingrepen tot doel te voldoen
standpunt, niet-opname in de strafwet wekt
aan sociaal-culturele normen of idealen, of het
de indruk dat het is toegestaan, terwijl de
nu is dat alle meisjes VGV moeten ondergaan
Inspectie voor de gezondheidszorg stelt dat
om goede vrouwen te zijn, of dat meisjes en
VGV ook bij volwassen vrouwen niet kan
vrouwen zelfs chirurgische ingrepen denken
worden uitgevoerd. Het standpunt van de
nodig te hebben om aan een schoonheidsideaal
medische beroepsgroep is onduidelijk.
149
* Boek Vrouw en Recht.indd 149
09-10-09 13:44
genitale verminking, van minderjarigen en
Schaamlipcorrectie als verjaardagscadeautje
meerderjarigen, elke vorm wordt beschouwd als
In landen waar VGV voorkomt mag de
een uiting van geweld tegen vrouwen. Nederland
behandeling niet worden gemedicaliseerd.
is in internationale fora als de Mensenrechten
Het zou daarbij mooi aansluiten als in Neder
raad en de Algemene Vergadering van de Ver
land normale variaties in uiterlijke verschijning
enigde Naties een van de meest actieve landen
niet worden gemedicaliseerd. Misschien zouden
in de strijd tegen geweld tegen vrouwen. Het
we eens een eindje terug kunnen gaan in de tijd,
beleid zou volstrekt ongeloofwaardig worden
en weer vrouwengroepen in het leven roepen
als Nederland sommige vormen van VGV in
waar vrouwen met spiegels hun eigen en elkaars
Nederland zou toestaan door het cosmetische
vagina’s bekijken, en leren aanvaarden dat er
chirurgie te noemen. De toename van de vraag
verschillen zijn zonder dat daar meteen het
naar schaamlipcorrecties is geen reden dat
mes in gezet hoeft te worden. Het zou toch wel
beleid te wijzigen. En andersom? Is de strijd
heel ironisch zijn als de strijd tegen vrouwe-
tegen VGV een reden een speciaal beleid inzake
lijke genitale verminking in Afrika eindelijk
De strijd tegen VGV is gericht tegen alle typen
schaamlipcorrecties te voeren? Waarom niet,
is gewonnen, en in het westen vrouwen
zou ik zeggen. Zonder te willen oproepen tot
schaamlipcorrecties voor hun verjaardag
een verbod op cosmetische operaties, is er wel
krijgen.
degelijk een rol voor de overheid de betrokken beroepsgroepen aan te sporen dit soort operaties te ontmoedigen.
‘De vrouwen die in Australië op de televisie komen, zijn altijd glamorous en mooi om te zien. Vaak zijn ze heel dun. In Nederland zie je op de televisie gewone vrouwen. Ze zijn meestal niet glamorous en ze hebben een normaal figuur. In Nederland vindt men gewone vrouwen kennelijk aantrekkelijker. Dat zegt iets over het vrouwbeeld, over de manier waarop men naar vrouwen kijkt en hen beoordeelt. Dat is hier respectvoller dan in Australië.’ Lisa Kamleh is een uitwisselingsstudent uit Australië. Ze volgt colleges Gender and Law aan de Universiteit Utrecht.
1
Eliminating female genital mutilation, an interagency statement, OHCHR, UNAIDS, UNDP, UNECA, UNESCO,
UNFPA, UNHCR, UNICEF, UNIFEM, WHO. Geneva: World Health Organization 2008, p. 12.
2
Grenzen aan de esthetische genitale chirurgie bij vrouwen. Standpunt van de Nederlandse Vereniging voor Plastische
Chirurgie (NVPC), Nederlandse Vereniging voor Obstetrie en Gynaecologie (NVOG), Nederlandse Vereniging voor
Esthetische Plastische Chirurgie (NVEPC), 28 mei 2008, p. 2. Op www.nvog.nl, onder documenten, standpunten.
150
* Boek Vrouw en Recht.indd 150
09-10-09 13:44
Juridisch Overleg Vrouwenstudies titia loenen In de loop van de jaren zeventig en tachtig komt er aan de meeste juridische faculteiten meer aandacht voor vrouwenstudies en worden daarnaast ook medewerksters aangesteld die zich specifiek met dit onderwerp bezighouden.
Opkomst van juridische vrouwenstudies
In 1983 komen de docenten en wetenschappers
Bevlogen vrouwen als Dorien Pessers en
het eerst bijeen om ervaringen uit te wisselen en
Marjet Gunning aan de Universiteit van
te bezien hoe zij elkaar kunnen steunen en van
Amsterdam, Ineke de Hondt en Nora Holtrust
elkaars inzichten met betrekking tot onderwijs
aan de Universiteit Utrecht, Klaartje Wentholt
en onderzoek gebruik kunnen maken. Het JOV
aan de Rijks Universiteit Groningen, Loes
(Juridisch Overleg Vrouwenstudies) is geboren.
Brünott in Maastricht en Jenny Godschmidt
Ook de uitwisseling van te volgen strategieën
in Leiden weten de facultaire bestuurders
om de positie van het vakgebied te versterken
te overtuigen dat ‘vrouw en recht’ niet in het
staat op de agenda. Sindsdien bestaat er een
die zich met ‘vrouw en recht’ bezighouden voor
curriculum mag ontbreken. Overal worden dan
regelmatig overleg over de ontwikkeling van
ook cursussen opgezet om studenten kennis te
onderwijs- en onderzoeksprogramma’s aan de
laten maken met de ongelijke rechtspositie van
verschillende faculteiten. Verder wordt er ieder
vrouwen op allerlei terreinen en de specifieke
jaar een inhoudelijke bijeenkomst gehouden
knelpunten die het recht voor hen oplevert.
waarin een actueel onderwerp op het terrein
Centraal staat daarbij de niet-neutrale aard
van vrouwenstudies rechten wordt besproken
en werking van het recht, die verschillen in
aan de hand van papers en inleidingen. In 1999
machtsposities tussen mannen en vrouwen
gebeurt dat in samenwerking met het Clara
vaak bevestigt en reproduceert. Tevens komt er
Wichmann Instituut, waarmee goede banden
een stroom aan wetenschappelijke publicaties
worden onderhouden. Het onderwerp is dan
op gang, die in de jaren negentig en daarna
‘Vrouw en recht in de 20ste eeuw. De millen
resulteren in een groot aantal proefschriften.
niumbestendigheid van juridische constructies’.
Ook in 2001 is er sprake van een succesvol
In 1991 wordt Jenny Goldschmidt de
eerste hoogleraar juridische vrouwenstudies
gezamenlijk symposium rond het thema ‘Het
in Nederland.
lichaam als omstreden bron van inkomsten’.
151
* Boek Vrouw en Recht.indd 151
09-10-09 13:44
152
* Boek Vrouw en Recht.indd 152
09-10-09 13:44
Onderwijs Het aanbod van vakken met betrekking tot ‘vrouw en recht’ bestrijkt een breed terrein dat varieert van het familierecht tot het sociaal recht en strafrecht. Ook krijgen studenten aan verschillende faculteiten de gelegenheid zich te verdiepen in feministische rechtstheorie. De eigen invalshoek van de vakken wordt veelal gecombineerd met niet-traditionele, inter actieve onderwijsvormen. Hoewel de vakken meestal alleen als keuzevak worden aangeboden, trekken zij over het algemeen een behoorlijk aantal studenten die de vakken als verfrissend, vernieuwend en eye-opening bestempelen. In verschillende faculteiten werken de medewerksters behalve aan hun eigen vakken ook aan de integratie van ‘vrouw en recht’ in het ‘gewone’ curriculum. In Utrecht is een dergelijk tweesporenbeleid lange tijd ook formeel facul teitsbeleid. Dit resulteert in een aantal rappor ten met concrete voorstellen om ‘vrouw en recht’-onderwerpen ook in het kader van de verplichte vakken op het terrein van het straf recht, staats- en bestuursrecht, privaatrecht en internationaal en Europees recht gestalte te geven. Tevens komt een database tot stand met artikelen en rechtspraak die voor dit doel gebruikt kunnen worden. Zo proberen zij ook de collega’s die weinig of niets van juridische vrouwenstudies weten te bereiken en ‘Met andere ogen’, zoals een van de rapporten treffend heet, naar het recht te laten kijken.
Onderzoek In het onderzoek is een duidelijke ontwikkeling te zien. Naast (blijvende) aandacht voor de con cretere problemen van juridische ongelijkheid tussen mannen en vrouwen is er toenemende
aandacht voor de onderliggende, niet-neutrale standaarden in het recht. Een mijlpaal in dit verband vormt het Trendrapport vrouw en recht dat in 1993 in opdracht van het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid onder leiding van hoogleraar Jenny Goldschmidt tot stand komt. Annotaties bij rechterlijke uitspraken en com mentaren op bestaande en toekomstige regel geving worden gecombineerd met theoretischere beschouwingen. Daarbij vinden ook inzichten van feministische wetenschapsters uit andere landen hun weg in het werk van de Nederlandse onderzoeksters en vice versa. Nieuwe kennis en inzichten op een breed scala aan rechtsgebieden worden niet alleen in Nemesis maar ook in veel mainstream tijdschriften gepubliceerd. Hoewel er vooral in de beginperiode met nogal wat wantrouwen wordt gekeken naar de producten van juridische vrouwenstudies, groeit in de loop van de tijd de waardering en erkenning vanuit de mainstream wetenschap. Maar echt ‘gewoon’ wordt het (wellicht gelukkig) nooit. Het zal niet verbazen dat de meeste leden van het JOV als wetenschapster nauwe banden hebben met Nemesis: als auteur en/of redacteur.
Een stille dood Na de eeuwwisseling verdwijnen de meeste specifieke vrouwenstudies-plaatsen aan de rechtenfaculteiten. Een deel van het onderwijs en onderzoek gaat door. Soms nog steeds zicht baar als ‘vrouw en recht’, soms in de vorm van gemainstreamde activiteiten. Niettemin is van hardcore juridische vrouwenstudies zoals die in de jaren tachtig en negentig hebben gebloeid steeds minder over. Het Juridisch Overleg Vrouwenstudies sterft een stille dood. Sinds 2001 is het niet meer bijeengekomen.
Hoogleraren juridische vrouwenstudies Jenny Goldschmidt (Universiteit Leiden 1991-2004; Universiteit Utrecht 1992-1996; oratie: We need different stories, 1993) Titia Loenen (Universiteit Utrecht 1997-heden; vanaf 2007 als onderdeel leerstoel Rechtstheorie; oratie: Zorg als bron van vernieuwing, 1998) Heleen Ietswaard (Erasmus Universiteit Rotterdam 1998-heden)
153
* Boek Vrouw en Recht.indd 153
09-10-09 13:44
Proefschriften leden Juridisch Overleg Vrouwenstudies (JOV) Klaartje Wentholt, Arbeid en zorg: een verkenning vanuit het gelijkheidsbeginsel van de rechtspositie
van werknemers met gezinsverantwoordelijkheid, 1990
Marjet Gunning, Gewaande rechten: het denken over vrouwen en gelijkheid van Thomas van Aquino
tot de Bataafsche Constitutie, 1991
Rikki Holtmaat, Met zorg een recht? Een analyse van het politiek-juridisch vertoog over bijstandsrecht,
1992
Titia Loenen, Verschil in gelijkheid: de conceptualisering van het juridische gelijkheidsbeginsel
met betrekking tot vrouwen en mannen in Nederland en de Verenigde Staten, 1992
Nora Holtrust, Aan moeders knie: de juridische afstammingsrelatie tussen moeder en kind, 1993 Petra Oden, Voorkeursbeleid op lokaal niveau: een rechtssociologisch onderzoek naar de sociale
werking van maatregelen ter verbetering van de arbeidspositie van vrouwen bij de gemeentelijke
overheid, 1993
Jantien van den Oord, Verdaagde rechten: een visie op rechtsgelijkheid van vrouwen en mannen vanuit
Derrida’s filosofie van sexuele differenties, 1994
Mies Westerveld, Keuzes van gisteren... een blauwdruk voor morgen? Honderd jaar sociale-verzekerings
pensioenen in de Bondsrepubliek Duitsland, Groot-Brittannië en Nederland, 1994
Margriet Kraamwinkel, Pensioen, emancipatie en gelijke behandeling, 1995 Mies Monster, Bescherming van het moederschap: onderzoek naar de regelgeving inzake zwangerschap,
bevalling en arbeid, 1995
Albertine Veldman, Effectuering van sociaal-economisch recht volgens de chaostheorie: beleids
instrumentering en rechtshandhaving van (supra)nationaal gelijke-behandelingsrecht, 1995
Katinka Lünnemann, Vrouwenmishandeling, strafrechtelijk afgedaan? Strafrechtelijke regulering van
mannelijk geweld tegen vrouwen in de privésfeer, 1996
Ria Wolleswinkel, Gevangen in moederschap: gedetineerde vrouwen en het recht op family life, 1997 Inge Piso, De rechter klem tussen discriminatie en rechtvaardiging: jurisprudentie over gelijke
behandeling, 1998
Dorien Pessers, Liefde, solidariteit en recht: een interdisciplinair onderzoek naar het wederkerigheids
beginsel, 1999
Jet Tigchelaar, Gescheiden zorgen: zorg en autonomie in het politiek-juridisch debat over het
alimentatierecht, 1999
Renée Kool, De strafwaardigheid van seksueel misbruik, 1999 Sarah van Walsum, De schaduw van de grens: het Nederlandse vreemdelingenrecht en de sociale
zekerheid van Javaanse Surinamers, 2000
Susanne Burri, Tijd delen: deeltijd, gelijkheid en gender in Europees- en nationaalrechtelijk perspectief,
2000
Nynke de Vries, Arbeid en zorg in het onderwijs. De overheid een zorg. Verplichtingen op grond van het
gelijkheidsbeginsel, 2001
Annelies Henstra, Van afstammingsrecht naar ouderschapsrecht: een beschouwing over de positie van
sociale en biologische ouders in het familierecht, 2002
Ellen-Rose Kambel, Resource conflicts, gender and indigenous rights in Suriname: local, national and
global perspectives, 2002
Marjolein van den Brink, Moeders in de mainstream. Een genderanalyse van het werk van het
VN-Kinderrechtencomité, 2006
Ingrid Westendorp, Women and housing: gender makes a difference, 2007
154
* Boek Vrouw en Recht.indd 154
09-10-09 13:44
It’s the Law! Feminisme aan de rechtenfaculteit evelien van roemburg anniek de ruijter Terwijl onze vaders in de collegezaal zaten te breien, en moeders hun bh’s verbrandden, okselhaar lieten staan en zich lieten inspireren door Joan Baez en Bob Dylan, luisteren wij nu naar 50 Cents Candy Shop (where you can lick the lollipop) of Jay-Z’s Big Pim-pin.
OK, als je de teksten van Amerikaanse rappers
aangeboden als: Gender Justice, Feminist Legal
erop nazoekt komt de meest verlicht feminis
Theory, Sexuality and Gender Law Clinic,
tische boodschap niet uit New York City. Maar
Topics in Law and Sexuality, Regulating Sex and Sexuality, Women in
aan Amerikaanse Law
the Legal Profession,
Schools, en zeker aan die van Columbia Univer sity in hartje Manhattan, is het hyperhip om jezelf een feminist te noemen
Reeds bij het uitkiezen van het vakkenpakket komt de student er achter dat het Nederlandse rechtenonderwijs tamelijk achterloopt
als rechtenstudent.
Perspectives on Family and Gender, Sexual Harassment in Employment: Policy and Practice, Gender and Development, of
Het huidige curriculum
Sexuality and Gender Law. En het gaat maar
Reeds bij het uitkiezen van het vakkenpakket
door. Dit is bovendien niet het enige: in vakken
komt de student er achter dat het Nederlandse
met onderwerpen als Law of International
rechtenonderwijs tamelijk achterloopt.
Organizations en Global Constitutionalism
Aan Columbia Law School worden vakken
wordt in de syllabus altijd tenminste één artikel
155
* Boek Vrouw en Recht.indd 155
09-10-09 13:44
voorgeschreven waarin feministische theorieën
politieke constructie, van belang is om een
een plaats hebben. Deze vakken vinden boven
volgende stap te maken in de ontwikkeling van
dien grif aftrek: uit het open evaluatiesysteem
een samenleving waarin iedereen een gelijke
dat aan Columbia Law School wordt gehanteerd,
kans heeft. Dat kan door het aanbieden van
blijkt dat onder studenten veel vraag is naar dit
vakkenpakketten waarbij rechtenstudenten
soort vakken.
over de rol van het recht in verband met gelijke behandeling, gelijke betaling en gelijke
Genderstudies is aan Columbia University
afvaardiging na moeten denken. Deze studen
dus niet enkel voorbehouden aan de School of
ten komen straks in de rechterlijke macht,
Humanities, zoals aan de meeste Nederlandse
verdedigen cliënten, maken overheidsbeleid,
universiteiten. Daar waar aan studenten handen
gaan de wetenschap in. Het minste wat verwacht
en voeten worden geboden om de positie van
kan worden is dat de rechtenfaculteit garan
vrouwen daadwerkelijk te verbeteren, namelijk
deert dat al deze studenten hebben nagedacht
aan de rechtenfaculteiten, is in Nederland
over emancipatie en de rol die zij spelen in
maar heel summier een vak over bovenstaande
de constructie van een sociale werkelijkheid
thema’s te bespeuren. Alleen de universiteit
waarbij Nederlandse vrouwen nog steeds
van Utrecht biedt meerdere vakken aan (Gender
gemiddeld 12 procent (!) minder verdienen
and Law en International and European Law and
dan mannen in gelijkwaardige functies.
Women); alle overige rechtenfaculteiten bij rights of women (Universiteit van Maastricht)
Vrouwen aan de top en in de wetenschap
en Geweld in het gezin (Vrije Universiteit
Waarom verdienen vrouwen minder? Waarom
elkaar komen niet verder dan de vakken Human
Amsterdam).
Aandacht voor de positie van vrouwen Dit povere aanbod is symptomatisch voor het
haken ze af? Klopt het dat van de (iets meer dan) vijftig procent vrouwelijke studenten die afstu deert aan een hogere onderwijsinstelling in Nederland, een bijzonder klein percentage een topfunctie in een bedrijf, aan de universiteit of
kritiekloze curriculum aan Nederlandse rech
in de overheid ambieert? Nee. Deze statistieken
tenfaculteiten als het gaat om de sociale positie
reflecteren vooral het feit dat een vrouw (in elk
van immigranten, homoseksuelen en vrouwen
geval in de wetenschap) door zowel andere
in het recht en de samenleving. Het wordt tijd
vrouwen als door mannen twee keer zo zwaar
dat er zowel binnen het curriculum als door het
op haar werk wordt beoordeeld als een man.
bestuur van de faculteiten aandacht wordt
Dit wordt beweerd door Budden et al. in Trends
besteed aan – om te beginnen – de achtergestelde
in Ecology and Evolution. Uit dit onderzoek
positie van vrouwen in de samenleving. Zoals
bleek dat zodra degene die moet beoordelen of
feministisch activisme aan de basis stond van de
een artikel publicabel is niet weet of de auteur
Civil Rights Movement in de VS, zo kan ook in
een man of een vrouw is, de publicatie van
Nederland meer aandacht voor de achtergestelde
artikelen door vrouwen significant toeneemt
positie van vrouwen in de samenleving zich
(met drieëndertig procent om precies te zijn).
uitbreiden naar verbetering van de positie van
Een onderzoek in Nature uit 1997 laat vergelijk
andere gemarginaliseerde groepen.
bare resultaten zien. Het meest sprekend is
nog altijd het veel herhaalde onderzoek van
Wij zijn ervan overtuigd dat een curricu
lum aan de rechtenfaculteit waarin niet alleen
Goldberg (het Goldberg-paradigma) uit 1968.
het recht en rechtssociologie of rechtsfilosofie
Hier werden aan studenten essays voorgelegd
in algemene zin, maar ook de rol van vrouwen
ter beoordeling. De essays waren identiek
in het recht wordt geanalyseerd als een sociaal-
behalve de naam op de voorkant; bij de helft
156
* Boek Vrouw en Recht.indd 156
09-10-09 13:44
was dit een mannelijke naam, op de andere helft
Vrouwen in het recht
stond een vrouwennaam. Het bleek dat zowel
Het feit dat emancipatie onder de huidige
mannen als vrouwen identieke papers met de
rechtenstudenten nog altijd doet denken aan
naam van een vrouw op de voorkant vijftig
het okselhaar van hun moeder is dan niet zo
procent lager beoordeelden dan datzelfde paper
verwonderlijk. En dat terwijl er genoeg theorie-
met de naam van een man op de voorkant.
vorming is over de positie van vrouwen in het
Uit deze onderzoeksresultaten komt naar
recht, zoals blijkt uit het vakkenpakket van
voren dat er wel degelijk sprake is van ongelijke
Columbia Law School. Juist rechtenstudenten
behandeling van vrouwen ten opzichte van
zouden zich met emancipatievraagstukken
mannen. Dus waarom wordt hier binnen het
moeten bezighouden, want ook vrouwelijke
onderwijs en de wetenschap niet meer expliciet
juristen die de universiteit verlaten (en dat zijn
beleid op gemaakt? Gezien de huidige verdeling
er inmiddels een stuk meer dan hun mannelijke
van mannen en vrouwen in beleidsposities is
collega’s) verdienen minder dan hun mannelijke
het misschien niet heel verwonderlijk dat er op
evenknie. In de wetenschap is dat niet anders:
dit moment niets wordt gedaan aan emancipatie
de inschaling van vrouwelijk wetenschappelijk
binnen de Nederlandse rechtenfaculteiten.
personeel is veelal aanzienlijk lager dan de inschaling van mannen
In 2007 was slechts twaalf procent van alle hoogleraren een vrouw. Dat cijfer is voor de verschillende rechten faculteiten iets hoger, maar veel scheelt het
Het is natuurlijk best mogelijk dat al die mannelijke hoogleraren en bestuurders hardcore feministen zijn, maar dit blijkt niet uit de beleidsambities van de faculteiten
voor een vergelijkbare functie, zo blijkt uit de Monitor vrouwelijke hoogleraren van de Vereniging van Universiteiten.
niet. In Utrecht zijn van
Daarnaast zijn op
de eenenzestig hoogleraren in het recht twintig
dit moment de vrouwelijke partners bij de grote
van het vrouwelijke geslacht. Aan de rechten
advocatenkantoren op twee handen te tellen.
faculteit van de Universiteit van Amsterdam
Van de twintig raadsleden in ons hoogste juri
– die toch van oudsher bekend staat om haar
dische orgaan, de Hoge Raad, zijn er slechts
linkse en progressieve vooruitstrevendheid ten
twee vrouw. Afgelopen december was er een
aanzien van sociale misstanden – zijn dat slechts
kans om dit quorum wat op te krikken, maar
negen van de zestig hoogleraren. Daarnaast is er
helaas werden er wederom drie mannelijke
maar één vrouwelijke decaan aan een rechten
raadsheren benoemd. Wij zullen de laatste zijn
faculteit: professor Oskamp aan de Vrije Univer
om te proclameren dat in Amerika alles beter
siteit in Amsterdam.
is (zo zit er slechts één vrouw in de Supreme
Het is natuurlijk best mogelijk dat al die
Court). Maar aan Columbia Law School is wel
mannelijke hoogleraren en bestuurders hard
dertig procent van de hoogleraren met tenure
core feministen zijn, maar dit blijkt niet uit de
vrouw. Dat is een enorme plus (want twee keer
beleidsambities van de faculteiten. Het enige
zoveel) ten opzichte van het gemiddelde in
beleid op emancipatiegebied is dat er soms, als
Nederland. Wellicht dat dit komt doordat
het niet wordt vergeten, een vrouw plaatsneemt
Amerikaanse vrouwen gewoon slimme, compe
in de benoemingscommissies voor een nieuwe
titieve bitches zijn. Het kan echter ook komen
hoogleraar. Met zulk lafhartig beleid is het
doordat kritische theorieën ten aanzien van
logisch dat we de Europese doelstelling van
minderheden en vrouwen in het recht geïnte
vijfentwintig procent vrouwelijke hoogleraren
greerd zijn in het onderwijs en daarmee meer
in 2010 (dat is inderdaad volgend jaar) op onze
onderdeel gaan uitmaken van een collectief
buik kunnen schrijven.
bewustzijn.
157
* Boek Vrouw en Recht.indd 157
09-10-09 13:44
Een pleidooi voor feminisme in het recht
concrete maatregel of financiering toegezegd
Meer aandacht voor genderstudies in de rech
matiek in het hoger onderwijs. Veel Neder
tencurricula aan Nederlandse universiteiten
landse universiteiten volgen dit twijfelachtige
kan ook in ons eigen land ervoor zorgen dat
voorbeeld van de minister: er is weinig
voor het aanpakken van de emancipatieproble
zowel de mannelijke als de vrouwelijke studen ten zich bewust worden van de tweedeling naar sekse in de Nederlandse
geëxpliciteerd en
Van overheids- of universiteitsbeleid hoeft geen revolutie te worden verwacht
samenleving. Vakken als
geïmplementeerd beleid op dit gebied.
Als we de statis
tieken goed tot ons door laten dringen is
Sexual Harassment in Employment: Policy and
deze beleidsarmoede te begrijpen noch te recht
Practice en Feminist Legal Theory kunnen dan
vaardigen. Is het geloofwaardig dat van de ruim
bijvoorbeeld ook een handvat geven aan de
zestig procent afgestudeerde vrouwelijke
studenten die straks op beleidsvormende en
juristen minder dan een kwart ambieert om
rechtsprekende posities terechtkomen.
partner te worden bij een advocatenkantoor,
of voorzitter van een rechtbank, of hoogleraar?
Voorts is het realiseren van een gelijke
positie van vrouwen in hoge posities op de
Is het ambitieniveau van vrouwen echt zo laag?
arbeidsmarkt niet alleen in het belang van die
De achterstand van vrouwen op de beroepen
individuele vrouw die in de toekomst niet meer
markt zal ongetwijfeld iets te maken hebben
twee keer zo hard wil werken als een man om
met slechte kinderopvang en wat al niet meer,
een enigszins vergelijkbare waardering voor
maar de lakse houding van zowel overheid als
haar werk te krijgen. Het is tevens een econo
universiteit om de nationale onbewustheid van
mische doodzonde om vrouwen hoog op te
deze enorme disbalans in de samenleving te
leiden en in hen te investeren, maar vervolgens
doorbreken doet weinig goeds beloven.
geen resultaat op deze investering te eisen.
Daarom pleiten wij voor een renaissance van de
Deze economische last komt als maatschappelijk
feministische revolutie aan de Nederlandse
probleem op het bord van de huidige generatie
rechtenfaculteiten. Laat in de benoemings- en
rechtenstudenten, zonder dat ze een mogelijk
sollicitatiecommissies in elk geval
heid wordt geboden hierover na te denken
net zoveel mannen als vrouwen plaatsnemen.
en zonder dat ze wetenschap hebben van de
Geef voorrang aan de benoeming van vrouwen
theorievorming op dit gebied, waar ze later op
in hoge posities – ja, ook als hoogleraar.
voort kunnen bouwen.
Er is, zo blijkt uit de genoemde onderzoeken,
al lang genoeg voorrang gegeven aan al dan niet
Van overheids- of universiteitsbeleid
hoeft hier geen revolutie te worden verwacht.
competente mannen. En bovenal: bied vakken
In Nederland wordt nog maar weinig gedaan
aan waarin vooral de rol van vrouwen, maar
met de aanbevelingen van de Europese Com missie om vrouwen in hoge posities in de arbeidsmarkt en de
ook de positie van
Daarom pleiten wij voor een renaissance van de feministische revolutie aan de Nederlandse rechtenfaculteiten
wetenschap terecht te laten komen. Europees beleid ligt in Nederland
homoseksuelen en minderheden centraal staan, en integreer dit onderwerp in het verplichte curriculum
voor rechtenstudenten. Arbeidsrecht, Alge-
op een plank stof te verzamelen. Minister
mene rechtsleer, Contractenrecht theorie,
Plasterk die zowel de portefeuille onderwijs
Mensenrechten, Bestuursrecht, Strafrecht,
als emancipatie bemant, heeft geen enkele
Familierecht, Migratierecht, en vooral de
158
* Boek Vrouw en Recht.indd 158
09-10-09 13:44
meer rechtsfilosofische en rechtssociologische
Kortom, laten we gezellig met elkaar het
vakken hadden al lang aandacht moeten
okselhaar weer groeien aan onze
besteden aan feministische theorie.
rechtenfaculteiten, because: it’s the law!
‘Vrouwen zijn ondervertegenwoordigd op hoge posities en in de besluitvorming. Dat is in Nederland zo, maar ook in Spanje. Zoiets heeft consequenties, zelfs op heel simpele terreinen. In Spanje zijn drie btw-tarieven. Je betaalt 16 procent op luxea rtikelen, 8 procent op normale artikelen en 4 procent op de dagelijkse levensbehoeften, zoals brood of melk. Dat tampons onder het luxetarief van 16 procent vallen is veelzeggend. Dat is een gevol g van de ondervertegenwoordiging van vrouwen in de besluitvorming .’ Marta Lopez de Letona Guarner is een uitwisselingsstudent uit Spanje. Ze volgt de colleges Gender and Law aan de Universiteit Utrec ht.
159
* Boek Vrouw en Recht.indd 159
09-10-09 13:44
interview
Jenny Goldschmidt en Titia Loenen: ‘De daadwerkelijke veranderingen komen voorlopig niet vanuit het recht, maar vanuit de samenleving.’ wilma van hoeflaken De formele gelijkheid is grotendeels geregeld, vinden Jenny Goldschmidt en Titia Loenen. Maar dat wil niet zeggen dat vrouwen en mannen in de praktijk ook gelijke posities innemen. ‘Het gaat om de wisselwerking tussen het recht en de omgeving. In sommige periodes is het recht de motor. In andere periodes komen de veranderingen uit een andere hoek.’
160
* Boek Vrouw en Recht.indd 160
09-10-09 13:44
De chaostheorie, daar moeten vrouwen het misschien van hebben, veronderstelt Jenny Goldschmidt. Ze doelt op het vlindereffect van Lorenz, de anekdote over de vlinder in China die even met zijn vleugeltjes fladdert en een paar dagen later een orkaan veroorzaakt in Amerika. Titia Loenen ziet daar ook wel wat in. ‘Je weet dat kleine dingetjes grote verande ringen kunnen creëren. Het frustrerende is alleen dat je nooit precies weet wat.’ Zelf heeft Loenen haar hoop vooral gevestigd op de kredietcrisis. Die leidt wellicht tot een nieuw economisch systeem dat positief kan uitwerken voor de man-vrouwverhouding. ‘Het huidige kapitalisme is de oorzaak van extreme verschillen tussen rijk en arm, waar vooral vrouwen het slachtoffer van zijn. Het systeem heeft bijvoorbeeld lokale econo
Jenny Goldschmidt
mieën naar de knoppen geholpen en daar zijn vrouwen het meest afhankelijk van.’
De formele gelijkheid is grotendeels geregeld,
En daar kan Goldschmidt zich wel weer iets
vinden beiden. Maar dat wil niet zeggen dat
bij voorstellen.
vrouwen en mannen in de praktijk ook gelijke posities innemen.
Formele gelijkheid
‘Ik denk dat de daadwerkelijke verande
Het zijn verrassende uitspraken van vrouwen
ringen voorlopig niet vanuit het recht komen,
die gepokt en gemazeld zijn in de vrouw-en-
maar vanuit de samenleving zelf,’ zegt Loenen,
rechtbeweging. Goldschmidt (1950) zat in de
‘natuurlijk heeft het recht nog steeds een
Emancipatieraad, was voor zitter van de Commissie Gelijke Behandeling en hoogleraar juridische vrouwenstudies, zowel in
belangrijke plek,
‘Het huidige kapitalisme is de oorzaak van extreme verschillen tussen arm en rijk, waar vooral vrouwen de dupe van zijn’
Leiden als Utrecht. Nu is ze
maar het gaat om een wisselwerking tussen recht en omgeving. In som mige periodes is
directeur van het SIM, het mensenrechten
het recht de motor. In andere periodes komen
instituut van de Universiteit Utrecht. Loenen
de veranderingen uit een andere hoek.’
(1957) schreef een scriptie over gelijke behan
deling van vrouwen en mannen in aanvullende
perspectief aanwezig is,’ vindt Goldschmidt,
pensioenen, was medewerker van Goldschmidt
‘het recht moet voorwaardenscheppend zijn,
en een paar keer haar opvolger. Zij is nu hoog
maar de voorwaarden moeten elders gereali
leraar rechtstheorie in Utrecht, de leerstoel die
seerd worden.’
voorheen juridische vrouwenstudies heette.
‘Als jurist moet je kijken of het juiste
‘De club is behouden gebleven, al noemen we
Gunstig klimaat
het anders. We kunnen nog steeds onderzoek
Beiden kwamen min of meer toevallig op het
doen naar vrouw en recht, maar het is main
gebied van vrouw en recht uit. Goldschmidt
stream geworden.’
wilde ontwikkelingswerk doen en naar het
161
* Boek Vrouw en Recht.indd 161
09-10-09 13:44
buitenland. Ze was betrokken bij een samen
‘Aan mij vroegen ze nooit iets. Terwijl ik twee
werkingsproject met de universiteit van Ghana.
studies deed, toch niet iets waarmee je thuis
Na verloop van tijd realiseerde zij zich dat ze
gaat zitten.’ In diezelfde periode schreef ze een
waarschijnlijk nooit in Afrika zou gaan werken,
scriptie over gelijke behandeling in aanvullende
om de praktische reden dat zij en haar man hun
pensioenen, een onderwerp dat haar was aan
loopbanen niet zo konden organiseren dat zij op
gereikt. Discriminatie van vrouwen in pensioen
hetzelfde moment samen naar het buitenland
regelingen was destijds nog schering en inslag.
zouden gaan. ‘Ik liet mijn focus op Afrika varen,
‘Het was een eyeopener.’ De persoonlijke
want ik wilde niet zo’n koloniale wetenschapper
ervaringen met de familie van haar toenmalige
zijn die aan de kant staat en over “ze” schrijft.’
vriend en de ontdekkingen die ze deed terwijl
In het staats- en bestuursrecht schoof zij steeds
ze aan haar scriptie werkte, leidden tot het besef
meer op naar de kant van de mensenrechten.
dat er nogal wat mis was met de positie van
‘Vraag me niet naar het hoe en waarom, maar ik
vrouwen. Na haar afstuderen werd ze mede
raakte al vrij snel doordrongen van het feit dat
werker vrouw en recht en kreeg ze collega’s met
het over mensen ging, maar niet over vrouwen.
veel kennis op dit vakgebied. Vanaf dat moment
Toen zijn we vrouw en recht gaan opzetten.
ging met het haar eigen ontwikkeling ook snel.
Destijds was het klimaat daarvoor gunstig. Facul
‘Vrouw en recht was in opmars. Ik werkte met
teiten wilden daaraan meedoen met juridische
vrouwen die er met veel elan echt voor gingen.
vrouwenstudies.’ Omdat Goldschmidt haar werk
Dat sprak me enorm aan.’
bij de universiteit wilde combineren met maat schappelijke activiteiten, solliciteerde ze naar
Controversieel
een zetel in de Emancipatieraad. ‘Er waren
Goldschmidt noemt haar baan bij vrouwen
zevenhonderd reacties en tot mijn grote verba
studies haar coming out. ‘Ik ging werken op
zing kwam ik erin.’ Inmiddels had ze door haar
een vakgebied dat niet door iedereen serieus
publieke optredens en publicaties zoveel naam
genomen werd.’ ‘Vrouwenstudies was contro
gemaakt dat het eigenlijk vanzelfsprekend was dat ze gevraagd werd als voorzitter van de Commissie Gelijke Behandeling. Na haar voor zitterschap van deze commissie werd ze weer actief op het bredere mensenrechtenterrein. ‘Van enige loopbaanplanning was geen sprake.’
Eyeopener Loenen studeerde geschiedenis, want dat sloot het beste aan bij haar belangstelling. Ze wilde per se niet voor de klas, dus om haar loopbaan perspectieven te verbeteren, deed ze er rechten bij. Met vrouw en recht hield ze zich aanvanke lijk niet bezig. ‘Door mijn achtergrond ben ik bevoorrecht. Het sprak voor zich dat meisjes uit ons gezin gingen studeren.’ Ze merkte pas iets van maatschappelijke ongelijkheid toen ze bij haar vriend thuiskwam. Hij studeerde medi cijnen en bij ieder bezoek aan zijn ouderlijke woning werd hij bestookt met vragen over zijn studieresultaten en toekomstplannen.
Titia Loenen
162
* Boek Vrouw en Recht.indd 162
09-10-09 13:44
versieel,’ beaamt Loenen, ‘de wetenschap werkt
In hoeverre zit het ook in jullie?
zogenaamd zonder vooroordelen, maar ik heb
‘Het zorgzame in relaties, het kaartjes sturen,
me verbaasd over het grote aantal collega’s
het cadeautjes kopen, dat doe ik,’ zegt Loenen,
zonder open blik. Ze zeiden niet: kom, laat
‘is dat socialisatie? Is dat mijn karakter? Is het
eens zien wat jullie doen.’ Goldschmidt: ‘Zij
een combinatie? Misschien zijn we over een
vonden juist dat wíj bevooroordeeld waren.’
paar eeuwen geëvolueerd tot een androgyn
Loenen: ‘De buitenwereld is minder zwart-wit
mensentype.’
gaan denken. Laatst zei een student tegen mij:
‘Ik ben thuis degene die kookt,’ vertelt Gold
u bent helemaal niet zo feministisch, u bent
schmidt, ‘dat vind ik hartstikke leuk. Is dat
zo genuanceerd.
omdat ik een vrouw ben?’ Zij en haar man
Ik zei: misschien moet je je beeldvorming van
hebben twee volwassen kinderen. Ze zorgden
feministen bijstellen.’ Vrouwenstudies pro
er beiden voor, maar misschien deed zij toch
beerde duidelijk te maken dat het niet alleen
iets meer, omdat zij dicht bij huis werkte en
ging om formele gelijkheid, maar ook om
hij moest reizen. ‘Ik zei: ik vind kinderen leuk,
minder zichtbare patronen. ‘We hebben wel
maar ik wil ook werken. Jan-Peter was verder dan ik. Die zei: we zijn
wat bereikt,’ zegt Goldschmidt, ‘het is steeds minder denkbaar dat er geen aandacht wordt besteed aan
‘Het is steeds minder denkbaar dat er geen aandacht wordt besteed aan gender-aspecten’
toch met z’n tweeën en er zijn toch crèches?’ Loenen en haar partner hadden niet zo’n sterke kinderwens. ‘Ik had
gender-aspecten, zoals de relevantie van zorg.’ Loenen: ‘Maar de positie
heel sterk het gevoel dat ik niet de eerstverant
van de zorgende ouder ten opzichte van de
woordelijke wilde zijn. Ik zei: als jij graag wilt,
niet-zorgende ouder is schever geworden.
moet jij de primaire zorg dragen. Misschien
De moeder had vroeger als ouder een sterkere
hebben we daarom geen kinderen. Eigenlijk was
positie. Nu zijn de rechten verdeeld op basis van
het niet zo’n issue.’
gelijkheid tussen de ouders, terwijl de zorg niet gelijk verdeeld is.’
Enorme valkuil
Goldschmidt: ‘Mannen die voor hun kinderen
Terugblikkend merkt Loenen dat ze minder
zorgen krijgen applaus. Ze worden onevenredig
optimistisch is over maatschappelijke verande
beloond.’ Loenen: ‘Het zijn helden. Tja, er is nog
ringen dan vroeger. ‘Ik ben wel wat cynischer.
zat onrecht.’
Dat komt doordat ik steeds meer zie hoe taai machtstructuren zijn.’
Socialisatie
‘Ik hoopte dat de huidige generatie meisjes hun
Dachten zij dat de emancipatie voltooid zou zijn
gelijke positie zó vanzelfsprekend zou vinden
met het opheffen van de formele ongelijkheid?
dat ze bepaalde dingen niet meer zouden pikken,’ zegt Goldschmidt, ‘daar
‘Nee, helemaal niet,’ zegt Goldschmidt. Loenen: ‘Het is een kwestie van duwen en trekken. In de loop van
‘In de loop van de geschiedenis is de manvrouwverhouding zo scheef gegroeid dat je dat niet in één generatie verandert’
heb ik me op verkeken.’ Ze vertelt over haar studentes, die het geen probleem vinden dat een kind automatisch
de geschiedenis is de man-vrouwverhouding zo scheef gegroeid dat
de naam van de vader krijgt als de ouders zelf
je dat echt niet in één generatie verandert. Het
geen keuze maken. ‘Natuurlijk is het naamrecht
zit in onszelf, in onze socialisatie, in onze hele
niet het belangrijkste van de wereld, maar ik
samenleving. Het is een heel langdurig proces.’
vind het wel symbolisch.’ Ze vraagt zich af of
163
* Boek Vrouw en Recht.indd 163
09-10-09 13:44
jonge vrouwen zo weinig oog hebben voor
rol een bijdrage levert aan vrouw en recht,
ongelijkheid, omdat ze er zelden mee
bijvoorbeeld als lid van de Eerste Kamer.
geconfronteerd worden. ‘Ze hoeven niet
Loenen ziet zichzelf vooral als wetenschapper.
te vechten, want er zijn geen formele
‘Ik ben geen barricademens en ik heb nooit zin
belemmeringen. Pas als ze kinderen krijgen, komen ze in een enorme valkuil terecht.’
gehad om met demon
‘Er zijn geen formele belemmeringen meer. Pas als vrouwen kinderen krijgen, komen ze in een enorme valkuil terecht’
Toch noemt
straties mee te doen. Ik ben meer het beschouwende type. Dat de oplossingen niet meer zomaar vanuit het
Goldschmidt zichzelf ‘van nature rijkelijk
recht komen, zie ik ook wel. Maar voor mij is de
optimistisch’. Ze kan zich voorstellen dat
wetenschap het geschiktst, zodat ik denkend en
ze later nog eens vanuit een heel andere
schrijvend een bijdrage kan leveren.’
‘In vergelijking met veel niet-westerse landen is de gelijke behandeling van vrouwen en mannen in Nederland goed geregeld. Als student merk ik niets van ongelijkheid, maar misschien verandert dat als ik kinderen zou krijgen. Ook al wordt het minder, in Nederland bestaat nog steeds het beeld dat vrouwen het beste voor de kinderen kunnen zorgen. Daardoor krijgen mannen voorrang in bepaalde functies.’ Lizette van Genugten studeert aan de Universiteit Utrecht. Ze volgt de colleges Gender and Law aan de Universiteit Utrecht.
164
* Boek Vrouw en Recht.indd 164
09-10-09 13:44
Onpraktisch, oninteressant en ongepast Over de algemeen aanvaarde opvatting dat personen hetzij tot het mannelijke hetzij tot het vrouwelijke geslacht behoren marjolein van den brink In het voorjaar van 1950 riep de atletiekunie onverwacht een aantal atletes op voor een seksetest. Allemaal vonden ze het een vernederende ervaring. Voor twee van hen leek het bovendien sowieso overbodig; beiden hadden al een kind gekregen.
Duidelijk anders
voor een partnerschap. De directie besloot
Voor Foekje Dillema, een jonge veelbelovende
echter om haar kandidatuur aan te houden
ster aan het hardloopfirmament, bleek het
en haar baas adviseerde haar ‘[to] walk more
rampzalig. Onderweg naar een wedstrijd in
femininely, talk more femininely, dress more
Zuid-Frankrijk werd haar op station Utrecht
femininely, wear make-up, have her hair styled,
verteld dat zij wel weer naar huis kon gaan:
and wear jewelry’. Of het onmacht of onwil was
ze was een man en mocht niet meer met de
is niet bekend, maar kennelijk vlotte het niet zo
vrouwen meedoen (vermoedelijk is er over
met de vrouwelijkheid, want het jaar erna wees
meedoen met de mannen niet gesproken).
de directie haar kandidatuur definitief af.
Hopkins nam ontslag.
Ann Hopkins was een uiterst succesvolle
senior manager bij Price Waterhouse. Ze haalde
miljoenencontracten binnen en het was daarom
belangrijker voor mensen die als vrouw willen
niet meer dan logisch dat ze werd voorgedragen
worden erkend. De psycholoog van Sally Mens
Herkenbare vrouwelijkheid is nog
165
* Boek Vrouw en Recht.indd 165
09-10-09 13:44
– volgens haar geboorteakte man maar volgens
van K’s identiteit het afleggen tegen het alge
haarzelf vrouw – vroeg Mens verbaasd hoe zij
meen belang van een heldere geboorteakte
eigenlijk wist dat zij vrouw was als zij toch geen
regeling. En die regeling, zo constateerde
pumps of korte rokjes wilde dragen of make-up
de Hoge Raad, is gebaseerd op de ‘algemeen
wilde gebruiken. Mens voelde zich inderdaad
aanvaarde opvatting dat personen hetzij tot het
vrouw, maar geen barbiepop en dat is natuurlijk
mannelijke hetzij tot het vrouwelijke geslacht
tegennatuurlijk, toch?
behoren’. Arme K.
Van transseksuele deelnemers aan de
Wat maakt toch dat iedereen zo gehecht is
Amsterdamse Gay Games (1998) – dat wil
en blijft aan juridische, binaire categorisering
zeggen: aan de wedstrijden voor dames –
van sekse? Welk belang ligt er besloten in het
werd verlangd dat ze al een paar jaar in hun
vasthouden aan die algemeen aanvaarde opvat
nieuwe sekserol hadden geleefd en dat ze
ting over mensen als hetzij man hetzij vrouw?
hun ‘mannelijke gezichtsbeharing’ hadden
Het wordt in ieder geval niet duidelijk uit de
verwijderd. Dat mocht van de Commissie
beschikking van de Hoge Raad op het beroep
Gelijke Behandeling, die door de organisatie
van K. Volgens K is (primair) sprake van een
was geraadpleegd. Zo kon concurrentie
misslag in de zin van artikel 1:24 Burgerlijk
vervalsing worden voorkomen, want ‘in sport
Wetboek (BW) die door de ambtenaar van
wedstrijden spelen immers niet alleen fysieke
de burgerlijke stand van Enschede moet
maar – gelet op effecten van uitstraling en
worden hersteld. De Hoge Raad meent echter
gedrag op tegenstanders – ook mentale factoren
dat het bij een misslag gaat om een vergissing,
een rol’.
een verkeerde beoordeling van de uiterlijke
De moraal van deze verhalen? Iedereen is
geslachtskenmerken bij de geboorte. Daarvan
man óf vrouw en moet bovendien als zodanig
is in K’s geval geen sprake: diens uiterlijk paste
duidelijk herkenbaar zijn. Er is geen plaats voor
(kennelijk) prima bij registratie als man. Bij de
mensen die niet kunnen of willen kiezen en zeker niet in het recht. Dat toont het verhaal van K.
huidige stand van de
Iedereen is man óf vrouw en moet bovendien als zodanig duidelijk herkenbaar zijn
wetgeving kan K’s verzoek niet worden toegewezen. Dat K zelf tot de overtuiging is gekomen in ieder geval
K
geen man te zijn, betekent nog niet dat er bij de
Op 27 maart 1947 werd in Enschede in de
geboorteaangifte reden was tot twijfel of dat er
geboorteakte van K genoteerd dat de boreling
sprake is van ‘onzekerheid in medische zin’.
een jongetje was. K zelf dacht daar anders over.
Op dat laatste ziet artikel 1:19d BW dat de
K onderging in 1973 een ‘geslachtsaanpassende’
mogelijkheid biedt om in geval van twijfel over
operatie, veranderde van mening, onderging
het geslacht van een baby drie maanden lang
in 1989 opnieuw een operatie, kwam tot de
niks in te vullen en, wanneer er daarna nog
conclusie ‘niet-geseksueerd’ te zijn en verzocht
steeds geen duidelijkheid is, te vermelden dat
uiteindelijk de ambtenaar van de burgerlijke
het ‘geslacht niet is kunnen worden vastgesteld’.
stand om de geslachtsaanduiding in de
geboorteakte door te halen zonder nieuwe
Raad meent dat K’s verzoek niet in het wettelijk
aanduiding toe te voegen. De ambtenaar
systeem past; het lijkt buiten twijfel dat de
weigerde. De wet biedt namelijk slechts de
wetgever zeer bewust heeft gekozen voor een
keuze tussen ‘m’ en ‘f’. K liet het er niet bij
regeling die zo veel mogelijk duidelijkheid over
zitten en procedeerde door tot de Hoge Raad.
het man- of vrouw-zijn van mensen garandeert.
Daar moest K’s belang bij juridische erkenning
Het is, ingevolge artikel 1:28 BW, tegenwoordig
Het is niet erg verrassend dat de Hoge
166
* Boek Vrouw en Recht.indd 166
09-10-09 13:44
onder bepaalde voorwaarden mogelijk om ‘m’
denkers. Sekse bestáát toch, dus waarom zou je
te laten vervangen door ‘f’ en andersom, maar
het niet registreren? Hoeveel transgenders
andere mogelijkheden zijn er niet. Het blijft
lopen er nou helemaal rond? En, wanneer
gissen naar het waarom. Zeker nu dankzij artikel 1:24 en 1:28 BW ‘vergis singen’ kunnen worden hersteld, en met artikel
de eerste hobbel is
Wie afschaffing van sekse als juridische categorie bepleit stuit op veel verzet en onbegrip
1:19d BW in feite toch al
verwerkt: hoe moet dan de non-discriminatie wetgeving worden gehandhaafd? Hoe moet het met
een derde sekse-identiteit – ‘onduidelijk/onbe
de damessport? En met borstkankerpreventie?
kend’ – is gecreëerd, is moeilijk te begrijpen wat
het nu precies uitmaakt dat in K’s geval de twijfel
goede argumenten vóór afschaffing van sekse
niet al bij zijn geboorte maar pas later toesloeg.
registratie. In de eerste plaats geldt dat er altijd
Subsidiair stelt K dat zijn recht op privé
Er zijn wat mij betreft ten minste twee
een belangenafweging moet plaatsvinden, zelfs
leven, zoals beschermd door artikel 8 van het
als het maar om een handjevol mensen zou
Europees Verdrag inzake de Rechten van de
gaan. Het valt dan moeilijk in te zien waarom
Mens, wordt geschonden zolang de vermelding
een onduidelijk algemeen belang zou opwegen
in de geboorteakte niet in overeenstemming is
tegen de moeilijk te onderschatten problemen
met K’s eigen ideeën daarover. De Hoge Raad
waartegen mensen als K aanlopen.
bevestigt dat dat inderdaad zo is wanneer op de
staat een positieve verplichting rust. In dit geval
registratie voortdurend bevestigd dat er twee
is dat niet zo, omdat K iets ‘wezenlijk anders’
soorten mensen zijn en dat het verschil tussen
In de tweede plaats wordt met sekse
wil dan waarover het hof zich tot nu toe heeft
die twee soorten bovendien zo wezenlijk is dat
uitgesproken. K’s verzoek valt binnen de margin
het geregistreerd moet worden bij de burger
of appreciation en de overheid heeft dus veel
lijke stand. Volgens Judith Lorber moeten wij,
ruimte voor een eigen koers. De Hoge Raad
willen wij er ooit in slagen sekse- en gender-
weegt vervolgens K’s belang af tegen het
ongelijkheid weg te werken, ‘ontgenderen’.
algemeen belang van handhaving van de
Zij wijt het voortduren van machts- en andere
wettelijke regeling en dan legt K’s belang het
verschillen tussen mannen en vrouwen ondanks
af tegen het belang van de samenleving bij
decennia van inspanningen op het terrein van
duidelijkheid over het geslacht van K. Vanuit
emancipatie en gelijke behandeling, aan de
het perspectief van de rechter, die immers geen
focus op het minimaliseren in plaats van elimi
wetgever is, is dat niet zo gek, maar toch knaagt
neren van sekseverschillen. Minimaliseren
het dat onduidelijk blijft waaruit nu precies het
komt neer op het inperken van de ruimte
‘algemene belang’ bestaat. Het wordt van belang
voor verschillen tot de ‘echte’ verschillen.
geacht om bepaalde persoonsgegevens vast te
De gangbare, dichotome opvatting van sekse is
leggen in een register en daarbij te trachten die
en blijft aldus uitgangspunt. Daarmee wordt
registratie te laten aansluiten bij het buiten
bevestigd dat sekseverschil fundamenteel is
land. Dat klinkt niet onredelijk, maar daarmee
voor de menselijke identiteit. Het gevolg is dat
is nog niet gezegd waarom een uitzondering
pogingen om de relevantie van het verschil te
voor K nou zo vreselijk bezwaarlijk is.
minimaliseren er in de praktijk altijd toe leiden
Maar sekse bestáát toch? Wie afschaffing van sekse als juridische cate
dat tegelijkertijd de ‘echtheid’ en het belang van dat sekseverschil worden bevestigd en gereproduceerd. En zolang sekse als een
gorie bepleit stuit op veel verzet en onbegrip,
betekenisvol, relevant en nuttig ordenings
zelfs onder feministen en andere gelijkheids
principe wordt beschouwd en behandeld zullen
167
* Boek Vrouw en Recht.indd 167
09-10-09 13:44
sekseverschillen, in macht, in inkomen, in
Praktisch, interessant en gepast
kansen, in rollen en in verantwoordelijkheden,
Afschaffing van sekse als juridische categorie is
niet worden uitgebannen.
praktisch: mensen zijn niet langer gedwongen
Er is natuurlijk een groot verschil tussen
zich te schikken in het hun toegewezen hok.
het gebruik van sekse als betekenisvolle orde
En dat scheelt veel frustratie en juridische
ningscategorie in het dagelijks leven en in het
procedures (denk aan artikel 1:28 BW). Er zijn
recht. Afschaffing van sekse als juridische
ongetwijfeld nog wat haken en ogen weg te
categorie zal zeker niet onmiddellijk leiden
werken, maar die spelen nu ook al – bijvoor
tot het in onbruik raken
beeld de verdeling
van sekse als relevante
van gedetineerden
categorie in het dagelijks leven. Maar het zou wel een hele
Met sekseregistratie wordt voortdurend bevestigd dat er twee soorten mensen zijn
over gevangenissen. Borstkankerpreventie moet natuurlijk gewoon doorgaan.
zorg minder zijn voor de groeiende groep mensen die niet meer helemaal
Misschien is het mogelijk de risicogroep met
of helemaal niet meer tevreden is met de offi
behulp van andere maatstaven, eventueel
ciële sekse-identiteit en/of de strikte tweedeling.
aangevuld met zelfidentificatie, te bepalen.
En misschien zet het de makers van al die
Wie weet lukt het dan zelfs beter echt de
papieren en vooral digitale formulieren met
mensen die het meeste risico lopen te identi
verplichte maar volstrekt irrelevante aankrui
ficeren, zodat ook de enkele man die risico
sing van m/v-hokjes wel aan het denken. Het
loopt van dit programma gebruik kan maken.
recht zou in ieder geval niet langer de relevantie
Logischerwijze betekent afschaffing van sekse
van sekse bevestigen, en daarmee zou het een
als ordeningscategorie, niet zozeer in het recht,
eerste stap op weg naar een werkelijke effec
maar in de praktijk van de sport, het einde van
tieve bestrijding van seksediscriminatie kunnen
de gescheiden topsport. Veel mensen vinden
zijn. Dat wil natuurlijk niet zeggen dat mensen
dat jammer. Maar is het eigenlijk niet vreemd
zich niet langer man of vrouw mogen voelen,
dat, terwijl het bij topsport gaat om de beste,
of anderen man(nelijk) of vrouw(elijk) mogen
de sterkste, de snelste, we toch ook prijzen
vinden. Mannen mogen op mannen blijven
uitdelen aan slechtere, zwakkere, langzamere
vallen en vrouwen op vrouwen en mannen
sporters, enkel en alleen omdat ze vrouw zijn?
op vrouwen enzovoorts, maar doet het er wat toe hoe al die mensen officieel staan geregis treerd? Maakt het uit
En bij teamsporten
Het gaat om de ruimte om je eigen seks(uel)e identiteit te bepalen en daar naar te leven
dat zij zich misschien volgend jaar of in de fabriek veel vrouwelijker voelen dan dit jaar of thuis?
Het gaat om de ruimte om je eigen
zal opstelling naar vermogen in plaats van naar sekse ongetwijfeld voor sommige vrouwen, zoals de
tafeltennisster Li Jiao, gunstiger uitpakken.
Afschaffing van sekse als juridische
categorie is ook interessant. Met de open
seks(uel)e identiteit te bepalen en daar naar
stelling van het huwelijk voor paren van
te leven. Het is nergens voor nodig die ruimte
hetzelfde geslacht in 2001 lijkt het laatste
te reserveren voor mensen die zich volkomen
obstakel voor afschaffing van sekseregistratie
thuis voelen in één van beide hokjes. Ook
verdwenen. Voor een beroep op bescherming
anderen hebben daar behoefte aan en er
tegen seksediscriminatie kan best worden
lijkt geen enkele reden om hen dat recht
volstaan met zelfidentificatie. Voor zover ik
te ontzeggen, zeker niet in het recht.
weet heeft de Commissie Gelijke Behandeling
168
* Boek Vrouw en Recht.indd 168
09-10-09 13:44
nog nooit iemand gevraagd naar z’n geboorte
worden bedacht, en even interessant om daar
akte. Om een beroep te kunnen doen op zwan
voor dan weer mensvriendelijker oplossingen
gerschapsvoorzieningen lijkt het me meer dan
te bedenken.
voldoende om zwanger te zijn. Er is immers
geen enkele reden om zwangere mannen – geen
als ordeningsprincipe, te beginnen in het recht,
sciencefiction meer sinds de transseksuele
gepast: het bij voortduring hanteren van een
Maar bovenal is het afschaffen van sekse
Amerikaan Thomas Beattie in juli 2008 van een
binaire standaard is kwetsend; de vanzelf
dochter beviel en er geëxperimenteerd wordt
sprekende, rigide tweedeling beperkt mensen
met baarmoedertransplantaties – dergelijke
in hun ontwikkeling en het beschadigt
rechten te onthouden. Het zal daarom interes
mensen zoals Foekje Dillema, Ann Hopkins,
sant zijn om te zien welke andere argumenten
Sally Mens, K en de Gay Games-transen.
voor behoud van sekseregistratie er nog zullen
En dat is nergens voor nodig.
169
* Boek Vrouw en Recht.indd 169
09-10-09 13:44
Leestips Meer lezen over vrouw en recht
M. Hermans en R. Buiting, Roze ouders, Ploegsma
Abvakabo/FNV, Je rechten als huishoudelijke hulp bij
R. Holtmaat (eindred), Eeuwige kwesties, 100 jaar
2008. een privé persoon thuis, Zoetermeer, 2008. L. Bijleveld (red.), Van vrouwen en haar oudedags voorziening. Over de pensioenproblemen van
vrouwen en recht in Nederland, Jubileum uitgave van Nemesis, Deventer: Tjeenk Willink, 1999. R. Holtmaat, ‘Sexual Harassment as Sex
vrouwen en de noodzakelijke oplossingen,
Discrimination: A Logical Step in the Evolution
Breed Platform Vrouwen voor Ekonomische
of EU Sex Discrimination Law or a Step Too Far?’
Zelfstandigheid, Utrecht 1991.
in: M.Bulterman et al. (eds.), Views of European
L. Bijleveld, Meer geld en meer tijd, dat is economische zelfstandigheid van vrouwen, Inleiding bij de Vereniging voor Vrouw en Recht Clara Wichmann, 2005, www.vrouwenrecht.nl M. de Boer en A. Desta, Meisjesbesnijdenis in Nederland, een kwestie van mensenrechten? Het beleid ter bestrijding van Vrouwelijke Genitale Verminking getoetst aan mensen rechtelijke normen, Vluchtelingenorganisaties Nederland (VON), 2007. S. Botman, “Het ongemak van huishoudelijk personeel”, in: Reader Expert Meeting on the
law from the Mountain, Liber Amicorum Piet Jan Slot, Deventer: Kluwer – Law International 2009, pp. 27-40 C. Hoskins, Integrating Gender. Women, Law and Politics in the European Union. London: Verso, 1996. R. Hunter (ed.), Rethinking Equality Projects in Law. Feminist Challenges, Oxford and Portland, Oregon: Hart Publishing, 2008. International Committee on the Rights of Sex Workers in Europe (ICSRE), Declaration of the Rights of Sex Workers in Europe en Sex Workers
Legal Position of (Migrant) Domestic Workers,
in Europe Manifesto, European Conference on
BLinN/ ABVAKABO/ Vereniging Vrouw en
Sex Work, Human Rights, Labour and Migration,
Recht Clara Wichmann, Amsterdam, 2008. S. Burri, Tijd delen. Deeltijd, gelijkheid en gender in Europees- en nationaalrechtelijk perspectief, Serie Europese Monografieën, deel 66, Deventer: Kluwer 2000. C. Clement e.a., Uit het veld geslagen. Knelpunten na partnergeweld, Stichting Zijweg, 2008 J. Conaghan (ed), Feminist Legal Studies – Critical Concepts in Law (4 delen), Abington-Oxon: Routledge 2009 A. Cooper, Challenging Diversity. Rethinking Equality and the Value of Difference, Cambridge: Cambridge University Press, 2004. E. Cremers en R. Holtmaat, De rechtspositie van huishoudelijk personeel, Amsterdam: FNV, 2002. E-Quality, Arbeidsmigratie, gender en gezin, E-Quality, 2007 L.E. de Groot-van Leeuwen, “De feminisering van de juridische beroepen”, in: Justitiële Verkenningen 1997, p. 103-114. A. Henstra, Van afstammingsrecht naar ouderschaps
Brussels, 2005, www.sexworkeurope.org H.U. Jessurun d’Oliveira, “Polygamie en Nederlanderschap”, Nederlands Juristenblad, 2008, p. 2356-2359. K. Kempadoo & J. Doezema (eds.), Global Sex Workers, Rights, Resistance and Redefinition, New York & London: Routledge 1998. S. Keuzenkamp (red.), Een EER voor de levensloop regeling, Den Haag: Ministerie van SZW, 2004. A. Komter, Omstreden gelijkheid. De macht van de vanzelfsprekendheid in huwelijksrelaties, Amsterdam: SUA, 1990. R.S.B. Kool, e.a, Vrouwelijke genitale verminking in juridisch perspectief. (Rechtsvergelijkend) onderzoek naar de juridische mogelijkheden ter voorkoming en bestrijding van vrouwelijke genitale verminking, Zoetermeer: Raad voor de Volksgezondheid en Zorg, 2005. M. Kremer, How Welfare States Care: culture, gender and citizenship in Europe (dissertatie), Universiteit Utrecht, 2005.
recht, Boom Juridische Publicaties 2002.
170
* Boek Vrouw en Recht.indd 170
09-10-09 13:44
J.H.A. Lokin, & C.J.H Jansen.,“Personen en
C. van Wamelen, “De eerbiediging van een zorgrelatie: de rol van zorg bij echtscheiding”,
familierecht: de civielrechtelijke emancipatie
Nemesis jrg. 12 nr 3, 1996, nr. 3, 1996, p. 76-82.
van de (gehuwde) vrouw”, in: Lokin, J.H.A. & Jansen, C.J.H. (red.), Tussen droom en daad.
S. van Walsum, “Déni de statut: la non-régulation
De NJV 1870-1995, Zwolle: WEJ Tjeenk Willink,
des soins et services domestiques dans les foyers
1995.
néerlandais”, in: Alain Morice & Swanie Potot
J. Marshall, “Feminist Jurisprudence: Keeping the
(reds.), De l’ouvrier sans papier au travailleur
Subject Alive”, Feminist Legal Studies, 14e jrg.
détaché: les migrants dans la modernisation du salariat (werktitel), Parijs: Karthala, 2009.
nr 1, 2006, p.27-51 C. McGlynn, “Moederschapsideologieën in het
M. Wijers, “European Union policies on trafficking
Europees recht”, Nemesis, jrg.16 nr 2, 2000,
in women”, in: Mariagrazia Rossilli (ed.),
p. 30-40.
Gender Policies in the EU, Studies in the European Union, Vol. I, New York: Peter Lang
A. Merens en B. Hermans, Emancipatiemonitor
Publishing Inc. 2000.
2008, Den Haag: SCP/CBS 2009. D. Pessers, “Stoken in het huwelijk 2. Liefde en
M. Wijers & M. van Doorninck, “They get what they deserve: Labour Rights for Sex Workers”,
huwelijk”, Nemesis, jrg. 4 nr. 1, 1985, p. 164-166.
in: Safer Sex in the City, David Canter, Maria
J. van Raak-Kuiper, “De donor en zijn vaderrol, een roze wolk?”, Tijdschrift voor familie- en
Ioannou & Donna Youngs (eds.), London:
jeugdrecht, nr. 96, 2008, p. 240-245.
Ashgate Publishers ltd, 2009.
A.A. Roman, Deviating from the Standard: Effects on Labour Continuity and Career Patterns (dissertatie), Universiteit Utrecht, 2006
Websites
M. de Rooij, “A Women is the Judge, 60 jaar vrouwelijk rechters in Nederland”,
Databank vrouw en recht:
Nederlands Juristenblad, 2007, p. 2474-2481. K. Saarloos, “Duo-moederschap, op de grens van
www.iiav.nl/nl/databases/recht European Women Lawyers’Association:
afstamming en adoptie”, Tijdschrift voor familie-
en jeugdrecht, 29e jrg, nr 6, 2007, p. 142-148.
Europese commissie, webpagina gender equality:
T.P Spijkerboer, Gender and Refugee Status
http://ec.europa.eu/social/main.
(dissertatie), Radboud Universiteit Nijmegen, 2001.
jsp?catId=418&langId=en E-quality, Dossier Gelijke Behandeling in Europa,:
A. van der Vleuten, Dure vrouwen, dwarse staten
www.e-quality.nl/e-quality/pagina.
(dissertatie), Nijmegen: Nijmegen University Press. Actuele handelseditie: The Price of
asp?pagkey=102787 International Lesbian, Gay, Bisexual, Trans and
Gender Equality, Aldershot: Ashgate, 2007. Vereniging voor Vrouw en Recht Clara Wichmann. Commentaar Blauwdruk Modern Migratiebeleid,
Intersex Association (ILGA):
M. Vonk, Children and their parents: a comparative
www.ilga-europe.org
International Committee on Sex Workers Rights in
2008. www.vrouwenrecht.nl/opinie/vvr/blauw drukmigratie
www.ewla.org
Europe : www.sexworkeurope.org Nemesis, tijdschrift over vrouwen en recht:
www.tijdschriftnemesis.nl
study of the legal position of children with regard
Proefprocessenfonds Clara Wichmann:
to their intentional and biological parents in
English and Dutch law, Antwerpen: Intersentia,
RESPECT, Network of migrant domestic workers:
2007.
M. Vonk, “Duo-moeders en hun kinderen”, in: Actuele ontwikkelingen in het familierecht,
www.clara-wichmann.nl www.respectnetworkeu.org
Vereniging voor Vrouw en Recht Clara Wichmann:
www.vrouwenrecht.nl
UCERF Reeks deel 2, Ars Aequi, 2008.
171
* Boek Vrouw en Recht.indd 171
09-10-09 13:44
De auteurs
Illustraties
Margreet de Boer, consultant/onderzoeker, PoWR,
Amnesty International: p. 146
Projects on Women’s Rights
ANP: p. 136
Ineke Boerefijn, universitair hoofddocent,
Kees Bakker Fotografie: p. 64
Studie- en Informatiecentrum Mensenrechten,
Cartoonstock: p. 159
Universiteit Utrecht
CGB: p. 31
Marjolein van den Brink, lid Commissie Gelijke
Rogier Chang: p. 51
Behandeling en universitair docent gender en
Maj Christensen: p. 127
recht, Universiteit Utrecht
Karin van Elderen: p. 24, 34, 82, 98, 119, 148
Susanne Burri, universitair hoofddocent gender en recht, Universiteit Utrecht Leontine Bijleveld, free lance onderzoeker en publicist Carien Evenhuis, voorzitter Stichting Clara Wichmann Instituut Leny de Groot-van Leeuwen, hoogleraar rechts pleging, Radboud Universiteit Nijmegen
IIAV: p. 10, 12, 14, 42, 88 Bertien van Manen/IIAV: p. 28 Len Munnik: p. 56 MVM/IIAV: p. 96 Nationale beeldbank: p. 92 Reijn Grafische vormgevers/ IIAV: p. 152 SIM: p. 60 Hristina Tasheva Photography: p. 70
Wilma van Hoeflaken, free-lance journalist
Marie Cecile Thijs: p. 105
Rikki Holtmaat, hoogleraar internationaal
Robert Vos/ANP: p. 112
non-discriminatierecht, Universiteit Leiden
Fenna Westerdiep/CLWI: p. 40, 109, 116, 133
Jeannette Kruseman, advocaat Fischer advocaten
Marjan Wijers: p. 132, 140
Titia Loenen, hoogleraar rechtstheorie, met
Michiel Wijnbergh: p. 161
bijzondere aandacht voor gender en recht,
Peter de Wit: p. 169
Universiteit Utrecht
WiRK/IIAV: p. 75
Katinka Lünnemann, senior-onderzoeker, Verwey Jonker Instituut
Privé-collecties:
Ulli d’Oliveira, emeritus hoogleraar rechtsfilosofie,
p. 5 (Jolande Uit Beijerse), 20 (Sara Etty),
internationaal privaatrecht, rechtsvergelijking,
79 (Famile Arslan), 162 (Titia Loenen),
Europees recht en migratierecht
Evelien van Roemburg, promovenda, Faculteit der Rechtsgeleerdheid, Universiteit van Amsterdam Renée Römkens, hoogleraar interpersoonlijk geweld, Universiteit van Tilburg Anniek de Ruijter, promovenda, Faculteit der Rechtsgeleerdheid, Universiteit van Amsterdam Joke Swiebel, voormalig lid Europees Parlement Ashley Terlouw, hoogleraar rechtssociologie, Radboud Universiteit Nijmegen Machteld Vonk, universiteir docent privaatrecht, Universiteit Utrecht Sarah van Walsum, senior onderzoeker migratierecht, Vrije Universiteit Amsterdam Marjan Wijers, consultant/onderzoeker, Marjan Wijers Human Rights research & consultancy
172
* Boek Vrouw en Recht.indd 172
09-10-09 13:44