Tobruk 1941-1942 83-11-08231-6 [PDF]

Zitiervorschau

CZY 0 TOBRUKU WIEMY WSZYSTKO?

Opracowanie graficzne serii: Jerzy Kępkiewicz Ilustrację na okładkę projektował: Jan Bielicki Redaktor: Barbara Kosiorek-Dulian Redakcja map: Maria Stępniowska JSUSIIU Redaktor techniczny: Andrzej Wójcik UMCS

© Copyright by Wydawnictwo Bellona Warszawa 1993 JT,,

ISBN 83-11-08231-6

Nazwa Tobruk kojarzy się nam przede wszystkim z Samodzielną Brygadą Strzelców Karpackich i jej szlakiem bojowym podczas drugiej wojny światowej. Jest to zupełnie naturalne, gdyż udział tej jednostki w obronie pustynnej twierdzy wszedł na zawsze do polskiej tradycji wojskowej. Jednakże wojenna historia Tobruku jest o wiele dłuższa, niż trwało słynne długie oblężenie tego miasta przez siły włosko-niemieckie w 1941 r. Nie sięgając do czasów muzułmańskich piratów i postoju w tym porcie floty francuskiej, wiozącej do Egiptu oddziały gen. Napoleona Bonaparte, wystarczy skupić się na wieku XX. Już w latach 1911-1912 prowincja Cyrenajka stała się terenem walk, w trakcie których siły tureckie próbowały powstrzymać armię włoską. W jednym z nielicznych zwycięstw tureckich, właśnie pod Tobrukiem, w styczniu 1912 r. odegrał dużą rolę kpt. Mustafa Kemal. W ciągu następnego dziesięciolecia miał on stać się czołową postacią dwudziestowiecznych dziejów Turcji. Jako Kemal Mustafa pasza, a później Kemal Atatiirk, ocalił swój kraj przed rozbiorem i przekształcił go w republikę. Już ten związek, dość luźny wprawdzie, między miasteczkiem portowym w Cyrenajce a dziejami powszechnymi, czyni wojenną historię tego miejsca wartą zbadania. Przekształcony przez władze włoskie w twierdzę, nie spełnił Tobruk ich nadziei, poddając się wojskom australij-

skim po dwóch dniach szturmu w styczniu 1941 r. Wydarzenie to wstrząsnęło włoskim dowództwem, a także społeczeństwem, wykazując, że nawet najlepiej wybrana pozycja obronna musi być osłaniana nie przez liczebność garnizonu, lecz przez jego ofensywną postawę. Przykładem takiej właśnie obrony stał się Tobruk od kwietnia do grudnia 1941 r. Dysponując bojowymi jednostkami o wysokim morale alianci nie tylko odpierali natarcia sił niemiecko-włoskich, ale także przeprowadzali liczne lokalne działania zaczepne i przygotowywali się do udziału w przełamaniu oblężenia. Był więc Tobruk symbolem nieugiętego oporu wojsk alianckich w Afryce Północnej stawianego potędze faszyzmu reprezentowanej w Libii przez Deutsches-Afrika-Korps (Niemiecki Korpus Afryka) pod dowództwem gen. Erwina Rommla i siły włoskie. Ów sojuszniczy charakter wojny i sił w niej uczestniczących znalazł w dziejach walk o Tobruk wyraz szczególnie mocny. Zdobyli go Australijczycy, bronili żołnierze z Indii, Wielkiej Brytanii, Australii, Polski i Czechosłowacji, poddali zaś w 1942 r. Południowi Afrykanie. Dlatego gdy w tekście książki używane są zamienne słowa „brytyjski" i „aliancki" — w odniesieniu do Tobruku i całej Afryki Północnej jest to chyba uzasadnione. Dzięki oblężeniu z roku 1941 Tobruk wszedł do tradycji naszej armii, o czym zawsze pamiętamy. Jednakże warto uświadomić sobie, że w tym samym, a może nawet większym stopniu zajął on miejsce w historii wojskowej Wielkiej Brytanii, jej dominiów i kolonii. Obecność w twierdzy polskiej Brygady Strzelców Karpackich włączyła udział naszych sił zbrojnych w tych walkach na trwałe do pamięci historycznej kilku wielkich narodów świata. Warto zatem poznać polski wkład w tobrucką epopeję, choćby dla ustalenia proporcji pomiędzy udziałem w niej poszczególnych armii. Pozwoli to na przykład docenić uznanie, jakim Wojsko Polskie cieszyło się i nadal cieszy wśród

weteranów słynnej australijskiej 9 dywizji Piechoty, która pobiła rekord przebywania w oblężonym Tobruku. Nie mniej interesujące są dzieje wspólnej walki Polaków, Czechów i Słowaków broniących pustynnej twierdzy lub rola egzotycznych dla nas formacji hinduskich. Zmagania o Tobruk weszły także do tradycji wojsk włoskich i niemieckich. Jednakże, co bardzo charakterystyczne, eksponuje się tam zdobycie twierdzy w czerwcu 1942 r. przez oddziały gen. Rommla. Natomiast długie oblężenie z roku poprzedniego traktowane jest jako epizod bez większego znaczenia. Ciekawe jest zatem prześledzenie wypadków, które wyjaśniają pozornie nieuzasadniony wybuch entuzjazmu wśród zdobywców Tobruku w 1942 r., jak i podobne doń uniesienie, z którym piszą o tych wydarzeniach powojenni autorzy. Innym, nie mniej interesującym aspektem walk o Tobruk jest kwestia postawy rdzennej ludności Cyrenajki, wobec walczących wojsk. Zadaniem tej książki jest przedstawienie roli, jaką twierdza i port w Tobruku odegrały w drugiej wojnie światowej. Dlatego autor skupił się na zagadnieniach innych niż — najbliższy nam przecież — udział Polaków w obronie pustynnej twierdzy. Sądzić jednak należy, że wobec istnienia obszernej literatury historycznej i wspomnieniowej poświęconej Brygadzie Strzelców Karpackich, to przesunięcie punktu ciężkości ku zagadnieniom mniej w Polsce znanym, a wartym zainteresowania, jest usprawiedliwione.

WOJNA WKRACZA DO AFRYKI

SCENA I AKTORZY DRAMATU Wiosna 1940 r. przyniosła rozszerzenie działań wojennych na Afrykę Północną. Chociaż granice dzielące ten obszar nie uległy zmianie do dzisiaj, warto przedstawić ówczesną sytuację polityczną, gdyż linie graniczne oznaczały jednocześnie fronty, a przynajmniej zasięg wpływów i stan posiadania państw kolonialnych Europy. Tereny obecnych państw: Maroka, Algierii i Tunezji, należały w owym czasie do Francji. Maroko i Tunezja były jej protektoratami, Algieria zaś terytorium zamorskim. Granicząca od wschodu z Tunezją i Algierią Libia od 1912 r. znajdowała się w posiadaniu Włoch. Bardziej skomplikowana była sytuacja Egiptu i Sudanu. Ten pierwszy stanowił od 1922 r. formalnie niepodległe królestwo, drugi zaś — kondominium brytyjsko-egipskie. Ów stan formalny nie zmieniał jednak faktu, że oba kraje kontrolowała Wielka Brytania od lat prawie siedemdziesięciu. W latach osiemdziesiątych XIX w. wpływy brytyjskie wzięły górę nad francuskimi w Egipcie, będącym wówczas — podobnie jak Libia — posiadłością Turcji. Wobec przyłączenia się rządu sułtańskiego do bloku państw centralnych, Wielka Brytania ogłosiła w 1914 r. aneksję Egiptu i swój nad nim protektorat, a jej siły zbrojne stacjonujące

w strefie Kanału Sueskiego odparły armię turecką usiłującą odzyskać kontrolę nad tym ważnym strategicznie szlakiem komunikacyjnym. Konieczność liczenia się z rozbudzonymi podczas pierwszej wojny światowej arabskimi ruchami wolnościowymi sprawiła, że Egipt, jako pierwsze z państw powstałych z podziału Turcji, uzyskał niepodległość za cenę jednak zachowania brytyjskiej obecności militarnej, gospodarczej, a co za tym idzie i politycznej. Od południa i południowego wschodu Egipt sąsiadował poprzez Sudan — z obszarem Somali Francuskiego oraz Włoskiej Afryki Wschodniej, złożonej z Erytrei, Etiopii i Włoskiego Somali ze stolicą w Mogadiszu. Zarówno Libia, jak i Algieria oraz Maroko graniczyły na południu z terenami Francuskiej Afryki Równikowej i Zachodniej. Cały ten region był przynajmniej od półtora wieku obszarem, o dominację nad którym rywalizowały państwa kolonialne. Strategiczną jego rolę, w razie wybuchu konfliktu europejskiego lub światowego, trudno było lekceważyć. Przy całym bowiem swym ubóstwie w złoża surowców podstawowych dla toczenia nowoczesnej wojny (libijskiej ropy jeszcze wówczas nie znaleziono) „blokował" on, przynajmniej teoretycznie, zarówno drogę wodną, jak i szlaki lądowe ku Indiom, Malajom oraz brytyjskim „białym" dominiom: Australii i Nowej Zelandii. Tak samo było w wypadku szlaku łączącego porty Morza Czarnego z innymi akwenami, który już raz, w latach 1914-1918, Wielka Brytania próbowała wykorzystywać, co prawda bez skutku, do zaopatrywania sprzymierzonej Rosji. W okresie międzywojennym wzrosła ogromnie rola złóż ropy naftowej odkrytych i eksploatowanych przez towarzystwa brytyjskie w Iraku i Iranie. A zatem obszary północno-wschodniej Afryki zyskały na znaczeniu strategicznym, gdyż zapewniały łączność Wysp Brytyjskich z roponośnymi obszarami zachodniej Azji.

Na straży interesów Imperium Brytyjskiego w skali światowej stała jego potęga morska, wsparta w XX w. przez lotnictwo. Skuteczną ochronę dostaw surowców, materiału wojennego oraz wojsk z kolonii i dominiów zapewniał system baz wojskowych ciągnący się od Gibraltaru, przez Maltę, Cypr, Suez, Aden, Indie i Singapur aż po Hongkong, wyspy na Pacyfiku i Australię. Od czasu załagodzenia sporów kolonialnych z Francją i wygrania między innymi dzięki temu pierwszej wojny światowej, aż do połowy lat trzydziestych nic nie zagrażało funkcjonowaniu tego „szlaku imperialnego". Ustanowienie po 1920 r. brytyjskiej władzy mandatowej nad Palestyną, Transjordanią i Irakiem, francuskiej zaś nad Syrią i Libanem zakończyło budowę systemu zabezpieczeń tego strategicznego szlaku komunikacyjnego. Temu stanowi rzeczy zagroziły jednak działania ekspansywne Włoch i Japonii. W latach trzydziestych naszego stulecia państwa te z sojuszników Paryża i Londynu stały się głównymi ich rywalami w walce o kontrolę nad obszarami pozaeuropejskimi. Japońskie próby zdominowania Azji Wschodniej i Pacyfiku nie są tematem tej książki, poprzestaniemy więc na przypomnieniu, że od 1931 r. obiektem agresji cesarstwa stały się Chiny, co stopniowo doprowadziło tam do poważnego zagrożenia wpływów i interesów innych państw. Oznaczało to także zagrożenie bazy brytyjskiej w Hongkongu i posiadłości francuskich w Indochinach. Tym samym dalekowschodni odcinek „szlaku imperialnego" przestał u schyłku okresu międzywojennego być bezpieczny. Znacznie groźniejsze jednak dla całości tej drogi były działania Benito Mussoliniego w Afryce. W roku 1935 Włochy rozpoczęły podbój Etiopii, wykorzystując do tego celu bazy w swych posiadłościach: Erytrei i Somali Włoskim. Gdy rok później działania te przyniosły Włochom sukces w postaci okupowania kraju, będącego ofiarą ich

agresji, Wielka Brytania stanęła wobec wyraźnego zagrożenia swej pozycji na newralgicznym odcinku szlaku morskiego do Indii. W „rogu Afryki" powstał bowiem, z chwilą włączenia cesarstwa Etiopii do odrodzonego Imperium Rzymskiego, zwarty blok kolonii włoskich. Posiadając je, Mussolini mógł grozić zamknięciem wylotu z Morza Czerwonego na Ocean Indyjski dla floty brytyjskiej w razie konfliktu między Rzymem a Londynem. Jeśli dodać do tego obrazu bazy morskie i lotnicze Włoch w Libii i na południu Półwyspu Apenińskiego oraz na wyspach Dodekanezu, to ewentualność zablokowania najważniejszego dla Wielkiej Brytanii szlaku żeglugowego stawała się zupełnie realna. Jednocześnie bowiem siły zbrojne faszystowskich Włoch znalazły się podczas wojny domowej w Hiszpanii (1936-1939) w pobliżu Gibraltaru i na wyspach archipelagu Balearów. Wobec forsownego tempa rozbudowy włoskiej floty wojennej i lotnictwa całe niemal Morze Śródziemne mogło stać się barierą dla żeglugi brytyjskiej, gdyż bazy strzegące jej bezpieczeństwa same byłyby wówczas zagrożone. Oprócz rosnącej siły militarnej, faszyzm włoski mógł także dysponować potencjalnie groźną bronią polityczną. Mussolini prowadził bowiem intensywną kampanię propagandową dla pozyskania opinii publicznej krajów arabskich uzależnionych w różnej formie od Francji i Wielkiej Brytanii. Niezależnie od siły oddziaływania ideologii faszystowskiej na społeczeństwa arabskie, narosłe w nich po pierwszej wojnie światowej nastroje antybrytyjskie były faktem, z którym należało się liczyć. Tak więc w roku 1940 obie strony narastającego konfliktu zajmowały w północno-wschodniej Afryce stosunkowo mocne, chociaż w różnym sensie, pozycje. Brytyjczycy dysponowali bowiem systemem baz chroniącym szlak żeglugowy do Indii i tereny roponośne Bliskiego Wschodu. Kontrolowali też obszary o wiele rozleglejsze niż te, które

10 posiadali Włosi. Ci zaś, dzięki istnieniu i długości tego szlaku, byli w stanie zagrozić jego funkcjonowaniu i to w kilku punktach. Która ze stron umiejętniej wykorzysta swe możliwości, wykazać miała już całkiem niedaleka przyszłość. Zależało to od potencjału militarnego Włoch i Wielkiej Brytanii oraz od sposobu realizacji planów obu państw przygotowywanych na wypadek konfliktu zbrojnego. Początkiem wojny w Afryce Północnej stało się wypowiedzenie jej przez Włochy 10 czerwca 1940 r. Wielkiej Brytanii i Francji. Ponieważ kapitulacja drugiego z tych państw nastąpiła już 24 czerwca, wojnę przeciw Włochom kontynuowała od tego momentu tylko strona brytyjska. Przyznać należy, że w dowództwach jej poszczególnych rodzajów sił zbrojnych panował od początku zmagań wojennych duch optymizmu, nawet przesadnego na tle sytuacji militarnej. I tak na wiadomość o kapitulacji Francji wyższy oficer marynarki brytyjskiej powiedział z ulgą, że imperium wojnę wygra, gdyż wreszcie nie ma ono sojuszników 1 . W praktyce oznaczało to, że siły zbrojne Francji (z wyjątkiem małej grupy zwolenników gen. Charlesa de Gaulle'a) przestały wypierać Wielką Brytanię, a bazy w Syrii, Libanie i Francuskiej Afryce Północnej stały się nagle niedostępne. Obszar działań wojennych ograniczył się zatem do północno-wschodniego „rogu Afryki". Ze względu na rolę Kanału Sueskiego największe znaczenie miały walki obu stron w celu obrony lub zdobycia kontroli nad tym szlakiem wodnym. To, co działo się we Włoskiej Afryce Wschodniej miało w tej sytuacji znaczenie drugorzędne. Stan posiadania obu stron w Afryce Północnej przesądził o tym, że tereny leżące na zachód od Delty Nilu spełniać miały funkcję sceny, na której rozegrały się główne bitwy operacji libijskich, jak je wkrótce zaczęto 1

A. H e c k s t a l l — S m i t h , Tobruk, London 1960, s.16.

11 nazywać. Scenę tę określono mianem Western Desert - Pustyni Zachodniej, którą to nazwę stosowano najpierw do rejonu pomiędzy Deltą Nilu a granicą egipsko-libijską, później zaś także do obszaru na zachód od niej. Granicami tak rozumianej Pustyni Zachodniej były: od północy Morze Śródziemne na odcinku od Mersa Matruh w Egipcie, poprzez Sidi Barrani oraz libijską Bardiję, Tobruk aż po El-Ghazalę; na zachodzie — linia przebiegająca od El-Ghazali na południe do oaz Jarabub i Siwa na skraju ruchomych piasków Pustyni Libijskiej. Wielka Depresja Kattara ogranicza omawiany obszar od południowego wschodu. Te granice naturalne władze włoskie wzmocniły dodatkowo potrójną linią zapór z drutu kolczastego, biegnącą wzdłuż granicy z Egiptem od Jarabub do Morza Śródziemnego, w celu powstrzymania niekontrolowanych wędrówek arabskich koczowników. Obszar Pustyni Zachodniej dzieli się na pas przybrzeżny i Płaskowyż Libijski, leżący w głębi lądu, a wznoszący się ponad 15 m.n.p.m. Jedynie w okolicy Sollum płaskowyż sięga prawie do brzegu morskiego, natomiast zarówno na wschód, jak i na zachód od tej osady przebiega ponad 30 km w głąb lądu. Tworzona przezeń stroma skarpa uniemożliwia przejazd tędy pojazdom mechanicznym poza dwoma sztucznie wykonanymi przekopami, w których biegną drogi o znaczeniu strategicznym prowadzące w głąb Cyrenajki. Jeden z nich, na zachód od Sollum, prowadzi do włoskiego fortu Capuzzo, drugi, przez przełęcz Halfaya, na południe, w głąb pustyni. Ten pograniczny obszar przecinało ówcześnie niewiele dróg nadających się na potrzeby wojny. Po stronie egipskiej nadmorska szosa kończyła się w Sidi Barrani, po libijskiej zaś jej odpowiednik — Via Balbia — dochodził do Bardii. Prowadząca z Aleksandrii linia kolejowa kończyła się w Mersa Matruh, a więc dalej na wschód od granicy niż Sidi Barrani. Brak dróg bitych nie oznaczał jednak cał-

13

12 kowitej niemożności wykorzystania w tym rejonie pojazdów mechanicznych, gdyż powierzchnia pustyni — z wyją. tkiem ruchomych piasków na południu — jest tam dość twarda i kamienista. Jednakże mała liczba studzien oraz łatwość zgubienia kierunku, oznaczająca często groźbę śmierci z pragnienia i wyczerpania, sprawiały, że starano się trzymać właśnie dróg lub przynajmniej tradycyjnych szlaków karawan biegnących po w miarę twardym gruncie lub łączących studnie i źródła wody pitnej. Po obu stronach granicy końcowe punkty szlaków komunikacyjnych chronione były fortyfikacjami. Stację kolejową i magazyny wojskowe w Mersa Matruh armia brytyjska od 1939 r. otoczyła całym rozbudowanym systemem umocnień, a Bardija i Tobruk otrzymały od strony lądu linie obronne oparte o forty przygotowane do dłuższego nawet oblężenia2. Jak widać z tego krótkiego opisu, obie strony doceniały znaczenie obszaru Pustyni Zachodniej jako rejonu z jednej strony chroniącego ważne ośrodki gospodarcze i węzły komunikacyjne (rejon Aleksandria-Kair oraz Cyrenajka), z drugiej zaś mogącego stać się korytarzem wiodącym siły przeciwnika do tych właśnie centrów. SIŁY I ŚRODKI W końcu czerwca 1940 r., gdy Włochy i Wielka Brytania znalazły się w sytuacji militarnego „sam na sam" w Afryce Północnej, stan sił zbrojnych obu państw w tym regionie zdawał się przemawiać za bliskością następnego, po podboju Etiopii, sukcesu polityki afrykańskiej Rzymu. Bezpośrednio zagrażające rejonowi Kanału Sueskiego wojska włoskie znajdowały się w Libii pod dowództwem

marszałka lotnictwa Italo Balbo, gubernatora tej kolonii, ednego z twórców i przywódców partii faszystowskiej. Dysponował on ponad 200 tysiącami żołnierzy i oficerów oraz 300 samolotami. Podległe mu wojska lądowe obejmowały dowodzoną przez gen. Italo Gariboldi 5 Armię, złożoną z ośmiu dywizji włoskich i jednej libijskiej. Ta ostatnia stacjonowała w Trypolitanii i przeznaczona była do walki z siłami francuskimi znajdującymi się w Tunezji i Algierii. W graniczącej z Egiptem Cyrenajce zgrupowano włoską 10 Armię pod dowództwem gen. Guidi. Podlegały mu cztery dywizje włoskie: 62 „Marmarica" i 63 „Cirene" (kolonialne), 3 „Czarnych Koszul", („21 Aprile"), 4 „Czarnych Koszul" („3 Gennaio") i kolonialna 1 Dywizja Libijska3. Wartość bojowa tych oddziałów nie była jednolita. Przede wszystkim składały się one częściowo z żołnierzy zawodowych i służby czynnej, częściowo zaś z niedawno powołanych rezerwistów. Ponadto morale żołnierzy nie było zbyt wysokie, między innymi ze względu na niedostatki wyżywienia i zakwaterowania. Nawet trwająca od prawie dwudziestu lat indoktrynacja społeczeństwa włoskiego w duchu faszystowskim nie była w stanie zmienić niechętnej wojnie mentalności przeciętnego obywatela, a więc i przeciętnego poborowego. W przypadku zaś oddziałów kolonialnych złożonych z miejscowych ochotników, czy raczej najemników, o duchu bojowym wynikającym z patriotyzmu trudno było w ogóle mówić. Natomiast dywizje „Czarnych Koszul" były formacjami ochotniczymi. Ich żołnierze wykazywali bez porównania więcej zapału wojennego i oddania Duce oraz partii faszystowskiej, której byli członkami. Na wartość bojową armii włoskiej bardzo poważnie wpływał czynnik jej zacofania technicznego w wielu

2

I.S.O. P l a y f a i r , The Medlterranean and Middle East, t.I, London 1954. s. 115-116.

G. L o n g, To Benghazi, Canberra 1952, s. 97.

15

14 podstawowych dziedzinach. I tak wszystkie właściwie typy używanych przez nią czołgów i samochodów pancernych były wolniejsze, słabiej uzbrojone i opancerzone od ich brytyjskich odpowiedników. Wyjątki, jak działo samobieżne 75 mm M 40, nie zmieniały niczego. Podobnie rzecz się miała z artylerią i bronią strzelecką, wśród której tylko pistolet maszynowy Beretta 38 kalibru 9 mm oraz ciężki karabin maszynowy Breda 37 były naprawdę nowoczesnymi i udanymi konstrukcjami. Także stopień motoryzacji armii włoskiej był zbyt mały, by uczynić ją zdolną do działań manewrowych, do jakich Pustynia Zachodnia nadawała się wyjątkowo dobrze. Mówiąc o siłach włoskich w Afryce na początku wojny z Wielką Brytanią pamiętać trzeba również o obszarze wschodnioafrykańskich kolonii Italii: Erytrei, Somali i Etiopii. Pod dowództwem wicekróla Etiopii, księcia d'Aosta, znajdowało się tam około 250 tysięcy żołnierzy (według danych rozpoznania brytyjskiego) lub nawet o 100 tysięcy więcej (wedle danych włoskich). Wspierało ich 400 dział, 200 lekkich czołgów i 213 samolotów różnych typów, a samochodów ciężarowych naliczył tam wywiad brytyjski aż 20 tysięcy4. Zgrupowanie to nie odegrało jednak większej roli w „rogu Afryki" i tym samym nie wpłynęło na sytuację pogranicza libijsko-egipskiego. Temu, czym dysponowali marsz. Balbo i książę d'Aosta, nie mogli Brytyjczycy przeciwstawić sił równych liczebnie i tak skoncentrowanych. Naczelny dowódca wojsk brytyjskich na Bliskim Wschodzie gen. Archibald Percival Wavell dysponował bowiem ogółem 85 775 ludźmi rozrzuconymi po terytoriach tak od siebie odległych, jak: Malta, Egipt, Somali i Palestyna. Z tego w Egipcie, którego miał bronić przede wszystkim zgodnie z instrukcją brytyjskiej Rady do Spraw Armii 4

P1 a y f a i r, op.cit., t. i, s. 93, 96.

(Army Council) w Ministerstwie Wojny z 24 lipca 1939 r. s stacjonowało około 36 tysięcy żołnierzy. Nie utworzono jednak z nich wymaganych etatem jednostek bojowych szczebla wyższego niż brygada. I tak na przykład w 7 Dywizji Pancernej obie jej brygady, składały się nie z trzech, lecz z dwóch pułków pancernych. Z kolei hinduska 4 Dywizja Piechoty miała dwie brygady z przewidzianych etatem trzech oraz jedynie część swej artylerii. Nowozelandzką 2 Dywizję Piechoty reprezentowała jedna brygada, niepełny pułk kawalerii, batalion karabinów maszynowych i pułk artylerii polowej. Dochodziło do tego czternaście batalionów piechoty brytyjskiej i dwa pułki artylerii. Armia niepodległego i neutralnego Egiptu nie mogła być zaliczana do sił podległych gen. Wavellowi, a antybrytyjskie nastawienie dużej części Egipcjan czyniło z niej raczej kłopotliwy element sytuacji, z którą ów generał musiał sobie radzić 6 . Wspierające wojska lądowe lotnictwo (Royal Air Force — Królewskie Siły Powietrzne), dysponowało w Egipcie 168 samolotami różnych typów. Teoretycznie gen. Wavell miał jeszcze do dyspozycji oddziały stacjonujące i pełniące służbę porządkową w Palestynie. Liczyły one około 27 500 żołnierzy w jednej niekompletnej dywizji i dwóch samodzielnych pułkach kawalerii, dwóch australijskich brygadach piechoty, dwóch pułkach australijskiej artylerii polowej oraz jednej brytyjskiej brygadzie i dwóch samodzielnych batalionach piechoty. Siły te jednak potrzebne były na miejscu, a ponadto przewidywano użycie ich części na wypadek zagrożenia lub obalenia probrytyjskiego rządu Iraku. Ponadto proces wyposażenia wszystkich jednostek w to, czego im do pełnej sprawności brakowało, miał potrwać kilka miesięcy. 5 6

Tamże s. 93. Tamże.

16 Nie ułatwiała dowodzenia całością tych sił struktura organu kierującego operacjami na Bliskim Wschodzie. Gen. Wavell działał bowiem jako stały przewodniczący Komitetu Głównodowodzących dla tego obszaru. Pozostałymi członkami byli adm. Andrew Cunningham, dowódca brytyjskiej Floty Śródziemnomorskiej, i marszałek lotnictwa Arthur Longmore, stojący na czele jednostek lotniczych tam rozmieszczonych. Wobec tego, iż wszyscy trzej dowódcy byli sobie teoretycznie równi i wspólnie odpowiedzialni przed szefami sztabów w Londynie, ich dość sprawne współdziałanie sporo zawdzięczało dobrym stosunkom międzyludzkim. Bez tego trudno nawet przewidzieć, jak wielkie trudności, choćby natury kompetencyjnej, musiałyby wynikać w pracy tak skonstruowanego dowództwa. Szczęśliwie dla strony brytyjskiej cała trójka dowodząca szczupłymi siłami mającymi bronić jej pozycji bliskowschodnich wyznawała pogląd o konieczności prowadzenia działań ofensywnych i możliwości pokonania w ten sposób Włoch przynajmniej w Afryce i na Morzu Śródziemnym.

JEDYNA OFENSYWA WŁOSKA Stan wojenny pomiędzy Włochami a Wielką Brytanią i Francją obowiązywał od północy 10 czerwca 1940 r. Już w godzinę później lotnictwo brytyjskie zbombardowało włoskie lotniska i porty w Libii i Erytrei. Jednocześnie brytyjska Marynarka Królewska (Royal Navy), współdziałając z flotą francuską przeprowadziła ostrzał wielu celów na wybrzeżu Libii i Półwyspu Apenińskiego. Brak reakcji włoskiej upewnił dowówców brytyjskich o słuszności poglądu, iż szybkie działania ofensywne mogą być skuteczne mimo przewagi liczebnej przeciwnika. Również na granicy libijsko-egipskiej, która stała się wówczas frontem włosko-brytyjskim, wydarzenia potoczy-

17 ły się podobnie. W czerwcu 1940 r. dowodzący oddziałami brytyjskimi w Egipcie gen. Hanry Maitland Wilson wydzielił z nich zgrupowanie Sił Pustyni Zachodniej (Western Desert Force), przeznaczone do działań na granicy z Libią. Wiązało się to zarówno z wymogami sytuacji wojennej, jak i ze skomplikowaną sprawą pozycji Egiptu — jako państwa neutralnego — oraz obecności na jego terenie sił zbrojnych Imperium Brytyjskiego toczącego wojnę z Włochami. Dowodzenie tymi wojskami gen. Wilson powierzył dotychczasowemu dowódcy brytyjskiej 6 Dywizji Piechoty — gen. Richardowi N. O'Connorowi. Jego zgrupowanie składało się z 7 Dywizji Pancernej (gen. Michael 0'Moore Creagh), batalionu 7 królewskiego pułku czołgów, hinduskiej 4 Dywizji Piechoty (gen. Patrick Neame) i garnizonu Mersa Matruh, który tworzyła głównie brytyjska 22 Brygada Piechoty. Łącznie liczyło ono 31 tysięcy żołnierzy, 120 dział i 275 czołgów. Gen. Wavell planował stawienie oporu przewidywanej ofensywie włoskiej dopiero w Mersa Matruh, lecz niezależnie od tego zamierzał niepokoić przeciwnika lokalnymi działaniami zaczepnymi. Zadanie to wykonało zgrupowanie gen. O' Connora sprawnie i skutecznie. Już w nocy 11 czerwca wydzielone z 7 Dywizji Pancernej jednostki przekroczyły granicę i w starciu z włoskimi strażami wzięły 70 jeńców. 14 czerwca czołgiści z 7 królewskiego pułku zajęli włoski graniczny fort Capuzzo, a 11 pułk kawalerii zmotoryzowanej zdobył fort Maddalena. W zasadzce zorganizowanej przez ten pułk na drodze do Bardii (16 czerwca) zniszczono włoski konwój samochodowy. Do niewoli dostał się wówczas między innymi dowódca wojsk inżynieryjnych 10 Armii gen. Lastucci. W starciach granicznych Włosi stracili podczas pierwszych trzech miesięcy wojny 3500 zabitych, rannych i jeńców, a Brytyjczycy 150. Wśród zabitych żołnierzy był marsz. Balbo, który zginął 28 czerwca na pokładzie samolotu zestrzelonego pomyłkowo przez 2

— Tobruk 1941-1942

18 własną artylerię przeciwlotniczą podczas lądowania w Tobruku. Ponieważ nastąpiło to w trakcie kolejnego nalotu bombowców brytyjskich, śmierć jego uznać można za pośredni skutek działań RAF. Następcą marsz. Balbo został marsz. Rodolfo Graziani. Miał on rozpocząć ofensywę w kierunku Aleksandrii i Suezu, ponieważ kapitulacja Francji pozwalała — zdaniem Mussoliniego — na osiągnięcie tego celu bez większego ryzyka. Mimo iż teraz mógł użyć do walki zarówno 10, jak i 5 Armii, marsz. Graziani zażądał czasu na jej przygotowanie oraz dostaw nowoczesnych czołgów, dział i samolotów. Duce zaakceptował zwłokę w czasie, potrzebną na przygotowania logistyczne (zapasów paliwa, amunicji, sprzętu do budowy dróg itp.), zastrzegając jednak, że ofensywa musi być rozpoczęta nie później niż pierwsze oddziały Wehrmachtu wylądują na Wyspach Brytyjskich. Latem 1940 r. termin ten nie wydawał się zbyt odległy7. Ostatecznie jednak wojska dowodzone przez marsz. Grazianiego ruszyły na wschód 13 września. Jedna kolumna posuwała się wzdłuż wybrzeża morskiego ku Sollum, druga bardziej na południe, przez pustynię leżącą poza skarpą oddzielającą Płaskowyż Libijski od pasa nadbrzeżnego. Nie bronione Sollum zajęto po — zbędnym w tej sytuacji — przygotowaniu artyleryjskim. Następnie obie kolumny połączyły się, gdy południowe dotarło przez przełęcz Halfaya na wybrzeże. Zwarte kolumny lekkich czołgów i motocyklistów stanowiły wymarzony wprost cela dla brytyjskich artylerzystów i lotników. Siły gen. 0'Connora wycofywały się przed znacznie liczniejszym przeciwnikiem (pięcioma z siedmiu dywizji, które liczyła wzmocniona 10 Armia, dowodzona przez gen. Mario Berti) bez pośpiechu, starając się jedno7

W.G.F. J a c k s o n , The North African Campaign 1940-1943, London-Sydney 1975, s. 21-22.

19 cześnie zadać mu maksymalne straty ogniem artylerii. Ostatecznie 16 września 1940 r. wojska włoskie zajęły Sidi Barrani, gdzie zatrzymały się i okopały, kończąc tym samym ofensywę w głąb Egiptu. Pozycje ich znalazły się 0 ponad 90 km. od granicy libijskiej, lecz oddziały nie dotarły do pierwszego punktu o znaczeniu strategicznym na drodze do Aleksandrii, tj. do Mersa Matruh i końcowej stacji kolejowej. Następne dwa i pół miesiąca obie strony spędziły przygotowując się do kontynuacji ofensywy (w wypadku Włochów) i do kontrofensywy (w wypadku Brytyjczyków). Marsz. Graziani rozpoczął budowę Via delia Vittoria, drogi będącej przedłużeniem Via Balbia na terytorium egipskim, oraz rurociągu mającego dostarczać do Sidi Barrani wodę pitną. Przez cały czas przerzucał też w pobliże tej miejscowości zapasy paliwa, amunicji, żywności 1 wszystkiego, co było konieczne do wznowienia działań zaczepnych. Jego wojska, liczące już dziewięć dywizji (w składzie 10 Armii) zgrupowały się w kilku umocnionych obozach od Sidi Barrani i Maktila na wybrzeżu do Sofafi i innych na płaskowyżu poza skarpą. Gen. O' Connor realizował natomiast dyrektywę gen. Wavella z 21 września 1940 r. w sprawie przygotowań do kontrofensywy. W tym czasie sytuacja wokół Egiptu i Libii zmieniła się na niekorzyść Włoch. Wojska księcia d'Aosta w Afryce Wschodniej nie przejawiały — oprócz zajęcia Somali Brytyjskiego — większej aktywności. Dotyczyło to także sił morskich bazujących w erytrejskim porcie Massawa i somalijskim Mogadiszu. 11 listopada 1940 r. samoloty torpedowe brytyjskiego lotnictwa morskiego, startujące z lotniskowca HMS (His Majesty' Ship — Okręt Jego Królewskiej Mości), „Illustrious", zaatakowały bazę floty włoskiej w Tarencie na wybrzeżu Kalabrii. Ich torpedy ciężko uszkodziły i wyłączyły na długie miesiące z walki pancerniki „Conte di Cavour", „Caio Duilio" i „Littorio", co

20 oznaczało czasowe zmniejszenie o połowę liczby najcięższych okrętów włoskiej marynarki wojennej (Regia Marina — Królewska Marynarka). Straty przeciwnika wyniosły zaledwie dwa samoloty. Ułatwiło to stronie brytyjskiej zaopatrzenie Malty i żeglugę przez całe Morze Śródziemne do Egiptu, co oznaczało zwiększenie dostaw dla wojsk gen. Wavella. Jednocześnie trwał napływ jednostek hinduskich, australijskich i nowozelandzkich do Egiptu i Palestyny pozwalający doprowadzić przynajmniej część stacjonujących tam formacji do pełnego stanu etatowego. Wskutek tych właśnie zmian, a także zaangażowania się Włoch w wojnę z Grecją (od końca października 1940), przygotowywana długo kontrofensywa brytyjska miała szansę powodzenia. Jednakże nie można było zakładać, jak czynił to premier Winston Churchill, że przesądzi ona 0 zwycięstwie nad Włochami w Libii. Celem operacji „Compass", bo tak zakodowano to przedsięwzięcie, miało być pokonanie włoskiej 10 Armii w rejonie Sidi Barrani 1 likwidacja groźby opanowania przez przeciwnika Delty Nilu. Plan gen. 0'Connora przewidywał wykorzystanie luki pomiędzy umocnionymi obozami włoskimi w Nibeiwa i Rabia. Uderzając z południowego wschodu hinduska 4 Dywizja Piechoty gen. Noel'a M. de la P. Beresford-Peirse (w sierpniu zastąpił on gen. Patricka Neame), wsparta przez 7 królewski pułk czołgów, powinna obejść obóz Nibeiwa i zaatakować go od zachodu. Następnie takie samo zadanie wykonać miała w Tummar i w Sidi Barrani. Równolegle z nią miała ruszyć brytyjska 7 Dywizja Pancerna, blokując od północy obozy w rejonie Rabia-Sofafi, a następnie uderzając ku drodze nadrzeżnej, tak aby przeciąć szlak odwrotu włoskiego w Buq-Buq i uniemożliwić ruch posiłków nieprzyjaciela z zachodu, od strony Sollum i Bardiji. Wzdłuż wybrzeża uderzyć miał na zachód garnizon Mersa Matruh. Jego dowódca, bryg.

21 Selby, powinien doprowadzić do związania sił włoskich i odwrócenia ich uwagi od podstawowego kierunku kontrofensywy. W odwodzie gen. 0'Connor zostawił australijską 6 Dywizję Piechoty gen. Iven Mackay'a. Wkrótce miała ona zastąpić hinduską 4 Dywizję Piechoty, przeznaczoną do walk w Afryce Wschodniej. Wymiana dokonać się musiała przed wypłynięciem z Suezu konwoju wiozącego hinduską dywizję do Port Sudanu, skąd przeszłaby ona na front wschodnio-afrykański. Narzucało to konieczność szybkiego rozpoczęcia ofensywy. Gen. Wavell nie zawiadomił o tym wcześniej gen. 0'Connora, chcąc oszczędzić mu dodatkowych stresów8. Położenie jednostek włoskiej 10 Armii przedstawiało się w początkach grudnia 1940 r. następująco: 1 i 2 dywizje „Czarnych Koszul" stacjonowały na tyłach frontu, na granicy Libii, rejon Tummar-Maktila na wybrzeżu obsadzały libijskie 1 i 2 dywizje; w Sidi Barrani znajdowała się jako odwód 4 Dywizja „Czarnych Koszul"; Nibeiwy broniło zgrupowanie pancerne gen. Maletti, a rejonu Rabi-Sofafi 63 Dywizja Piechoty „Cirene"; między Sofafi a przełęczą Halfaya stała 62 Dywizja Piechoty „Marmarica", na wybrzeżu zaś, w Buq-Buq, 64 Dywizja Piechoty „Catanzaro". Oddziały przeznaczone do operacji „Compass" zajęły pozycje wyjściowe pod osłoną bombowców i myśliwców brytyjskich, które uniemożliwiły lotnictwu włoskiemu rozpoznanie tych przegrupowań. Nastąpiło to 7 i 8 grudnia, tak że kontrofensywa mogła być rozpoczęta zgodnie z planem 9 dnia tego miesiąca. ' J a c k s o n, op.cit., s. 8,41.

23

22 OPERACJA „COMPASS" — PIERWSZA FAZA Zaskoczenie włoskiej 10 Armii udało się całkowicie, pomimo, a może dzięki, trwającym od 7 grudnia atakom lotniczym na jej pozycje oraz ostrzałowi Maktila i Sidi Barrani przez monitor „Terror" i kanonierki HMS „Aphis", „Ladybird" ze składu Inshore Sąuadron — zespołu okrętów wspierających działania wojsk lądowych9. Jeszcze przed godz. 11.00 9 grudnia zgrupowanie pancerne gen. Maletti zostało zniszczone, a obóz Nibeiwa zdobyty. Sam generał poległ w walce. Hinduska 4 Dywizja Piechoty i 7 królewski pułk czołgów wzięły do niewoli tysiące Włochów i zdobyły 35 lekkich czołgów, tracąc 56 zabitych i rannych. Po południu ten sam los spotkał obóz „zachodni" w Tummar. Jednocześnie brytyjska 7 Dywizja Pancerna bez przeszkód dotarła do szosy nadbrzeżnej, blokując ją między Sidi Barrani a Buq-Buq. Jej 7 Brygada pozostała między Sofafi a Rąbią jako osłona na wypadek konieczności odwrotu, natomiast grupa wsparcia dywizji (piechota zmotoryzowana) blokowała zespół obozów Sofafi i Rabia od wschodu. Jedynie oddziały bryg. Selby nie zdążyły odciąć odwrotu włoskiemu garnizonowi Maktili, tak że libijska 1 Dywizja wycofała się w kierunku Sidi Barrani. Następnego dnia hinduska 4 Dywizja Piechoty zablokowała od południa i zachodu Sidi Barrani, a do wieczora zdobyła tę miejscowość. Jednocześnie część jej sił opanowała „wschodni" obóz w Tummar. Koniec bitwy nastąpił 11 grudnia. Resztki oporu na wschód od Sidi Barrani złamała wówczas hinduska 4Dywizję, a przerzucona na wybrzeże brytyjska 7 Brygada Pancerna odcięła w rejonie Buq-Buq większość 64 Dywizji Piechoty„Catanzaro". Grupa wsparcia ścigała wycofującą się z Safafi 63 Dywizję 9

H e c k s t a l l - S m i t h , op.cit., s. 71-73.

Piechoty „Cirene", lecz nie udało się jej odciąć ze względu na spóźnienie 4 Brygady (także z 7 Dywizji Pancernej), która miała zbyt mało czasu, by zdążyć z szosy nadmorskiej. Egipt został zatem oczyszczony z wojsk włoskich aż do linii Buq-Buq — Sofafi. Jedynie w Sollum trzymał się jeszcze garnizon włoski. Pierwszy rzut 10 Armii został zniszczony, Brytyjczycy, za cenę 624 zabitych i zaginionych, wzięli do niewoli 38 300 Włochów, zdobyli 237 dział i 73 czołgi. Bitwa pod Sidi Barrani była punktem zwrotnym na froncie włosko-brytyjskim w Afryce. Od tego czasu Włochy nie były w stanie nie tylko odnosić zwycięstw, ale nawet samodzielnie prowadzić wojny. Zwycięstwo słabszych liczebnie Brytyjczyków wynikało nie tylko z lepszego uzbrojenia, organizacji i doświadczenia w walkach pustynnych, zdobytego jeszcze w I wojnie światowej na półwyspie Synaj i w Mezopotamii. Także ich dowódcy okazali się niewątpliwie zdolniejsi od włoskich. Ale równie ważne było to, że przeciwnik, oprócz wcześniej wspomnianych słabości, nie był nastawiony na „normalną wojnę" w Afryce, choćby taką, jaką toczył we francuskich Alpach czy w Grecji. Wyraża to list jednego z włoskich żołnierzy, pisany jeszcze przed kontrofensywą brytyjską: „Próbujemy toczyć tę wojnę tak jakby była to kolonialna wojna w Afryce. Ale jest to wojna europejska w Afryce prowadzona europejską bronią przeciw europejskiemu nieprzyjacielowi. Za mało bierzemy to pod uwagę, budując nasze kamienne forty i wyposażając się tak luksusowo. Nie walczymy teraz przeciw Abisyńczykom" 10 . Dowództwo włoskie ewakuowało ostatecznie Sollum oraz nie zdobyte jeszcze przez Brytyjczyków forty graniczne 16 grudnia i rozpoczęło odwrót pozostałych sił 10 Armii 10

A. M o o r e h e a d , Desert War. London 1948, s. 27.

24 w głąb Cyrenajki, zamierzając bronić się w twierdzach. Jednocześnie wkroczyły do tej części Libii Siły Pustyni Zachodniej ściągające pobite, lecz nie zniszczone dywizje piechoty marsz. Grazianiego: 1 i 2 „Czarnych Koszul", 62 „Marmarica" i 63 „Cirene". Sformowany z nich włoski 23 Korpus, dowodzony przez gen. Annibale Bergonzoli, otrzymał zadanie obrony Bardiji. Liczył on około 45 tysięcy żołnierzy i dysponował 400 działami różnych kalibrów, co czyniło to zadanie możliwym do wykonania z wykorzystaniem umocnień twierdzy. W tym samym czasie brytyjska 7 Dywizja Pancerna obeszła Bardiję od południa, odcinając ją od strony Tobruku. Wkrótce nadciągnęła też australijska 6 Dywizja Piechoty, która zluzowała hinduską 4 Dywizję Piechoty, otaczając Bardiję od południa i zachodu. 3 stycznia 1941 r. gen. Mackay przypuścił szturm do twierdzy, przy czym jego 6 Dywizję wspierało 120 dział i 7 królewski pułk czołgów. Z morza ostrzeliwały twierdzę pancerniki „Warspite", „Valiant" i „Barham", a następnie jednostki Inshore Sąuadron z monitorem „Terror" na czele. Obrona włoska została przełamana. 5 stycznia Australijczycy wdarli się do wnętrza twierdzy i miasta, a garnizon Bardiji poddał się. Do niewoli wzięto wówczas 40 tysięcy żołnierzy, w tym czterech generałów. Straty australijskie wyniosły 456 ludzi. Liczba zdobytych armat przewyższała prawie dwukrotnie tę, którą dysponował 13 Korpus Armijny (tak nazywały się 11 od 1 I 1941 Siły Pustyni Zachodniej . Winston Churchill skomentował postawę dowódców i żołnierzy włoskich stwierdzeniem, że nigdy tak wielu nie poddało się tak nielicznym12. 11 12

L o n g , op.cit., s. 199. Cyt. za: J a c k s o n, op.cit., s. 61.

25 PUSTYNNA TWIERDZA Ponieważ premier brytyjski energicznie domagał się kontynuowania natarcia w kierunku zachodnim, następnym zadaniem po upadku Bardiji stało się dla gen. Wavella opanowanie Tobruku. Jest to drugi co do wielkości port Cyrenajki, a największy na jej wschodnim wybrzeżu. Położony na północnym brzegu naturalnej zatoki, wykorzystywany był od wieków jako port i baza floty wojennej. W średniowieczu stanowił jedną z kryjówek, a właściwie baz muzułmańskich piratów, panujących na dużej części Morza Śródziemnego. Gdy w roku 1798 flota francuska wiozła do Egiptu oddziały gen. Napoleona Bonaparte, tam właśnie zatrzymała się na postój. W roku 1911 zajęły Tobruk wojska włoskie, dokonujące podboju tureckiej wówczas Libii. Od tego czasu stal się on ważną bazą włoskiej marynarki wojennej. Miasto zyskało na tym wiele budowli, służących przewidywanemu na 10 tysięcy żołnierzy garnizonowi, władzom administracyjnym i włoskim osadnikom. Powstał więc rzymskokatolicki kościół pod wezwaniem Św. Franciszka, hotel, budynki biurowe, koszary, a w okresie rządów Mussoliniego imponujący gmach lokalnych władz partii faszystowskiej. Przede wszystkim jednak budowano w Tobruku obiekty służące celom militarnym. Miasto leży zaledwie 150 km od granicy zdominowanego wówczas przez Wielką Brytanię Egiptu. Oprócz urządzeń portowych powstało w twierdzy małe lotnisko, zaś na południe od niej, w odległości 25 km, wielkie lotnisko El-Adem. Sama twierdza otoczona była dwiema ufortyfikowanymi liniami obronnymi. Pierwsza, zewnętrzna, zbudowana była w odległości około 15 km od portu i tworzyła rodzaj półkola opartego obu skrzydłami na morzu. Składała się umocnionych punktów oporu ze schronami, stanowiskami broni maszynowej i przeciwpancernej. Przed linią

27

26

zewnętrzną biegł rów przeciwczołgowy, zasieki z drutu brytyjski 13 Korpus Armijny gwałtownie odczuwał brak kolczastego i pola minowe. Również przestrzenie między tego, co we wschodniej Cyrenajce mógł zapewnić tylko punktami oporu zaminowano i zamknięto zasiekami. Tobruk, a mianowicie portu o dużej zdolności przeładunW odległości 1-5 km za tą linią znajdowały się dodatkowe i kowej i składów o takiej samej przepustowości i pojemnostanowiska dla artylerii przeciwpancernej i polowej. Druga I ści. Korpus potrzebował bazy położonej stosunkowo blislinia obrony oparta była o stare forty: Pilastrino, Solaro, ko frontu, umożliwiającej zgromadzenie dużej ilości zróżAirente, Perrone i Marcucci, leżące na południe i zachód nicowanych zapasów, tak by nie zachodziła konieczność od portu w odległości 5-6 km. zamawiania na przykład amunicji określonego typu w magazynach Aleksandrii. Zanim bowiem zdołano ją dowieźć Będąc tak ważną bazą włoską Tobruk musiał stać się samochodami upływało dużo czasu, a ponadto mogło się celem ataków brytyjskich od początku wojny. I tak już 11 okazać, że w danej chwili potrzebniejsza była benzyna. czerwca 1940 r., a więc w pierwszym jej dniu, bombowce Możliwość stosunkowo szybkiego dowozu zaopatrzenia typu Bristol „Blenheim" z baz w Egipcie zbombardowały materiałowego koleją kończyła się w Mersa Matruch. Nalotnisko El-Adem dwukrotnie, niszcząc lub uszkadzając na tomiast porty w Sollum i Bardiji miały mniejsze zdolności ziemi 18 samolotów włoskich. Następnego dnia o świcie przeładunkowe. Wszystko to narzucało konieczność zdoport i miasto ostrzelały z morza dwa krążowniki brytyjskie, bycia i wykorzystania Tobruku — największego i naja z powietrza bombardowało je dziewięć „Blenheimów". wygodniej szego portu między Aleksandrią a Benghazi 14 . Ofiarą ataku padł stary krążownik włoski „San Giorgio", uszkodzony tak poważnie, że osiadł na dnie. Naloty poOprócz względów natury strategicznej, był jeszcze inny, wtarzały się odtąd niemal codziennie. 5 lipca Tobruk stał się związany z obecnością w Tobruku dość silnego zgrupowacelem działań brytyjskiego lotnictwa morskiego — dziewi nia włoskiego, które mogło przeszkodzić 13 Korpusowi samolotów Fairey „Swordfish" zaatakowało torpedami sta Armijnemu w marszu ku Benghazi, choćby blokując drogę tki i okręty w porcie, zatapiając niszczyciel „Zeffiro" or; nadmorską. Składało się ono z 22 Korpusu, dowodzonego statki transportowe „Manzoni" i „Serenitas". Uszkodzom przez gen. Pitassi Manellę, dwóch batalionów straży granizostały niszczyciel „Euro" i transportowiec „Liguna". cznej i jednostek stałego garnizonu twierdzy. Główną siłą obrony była 61 Dywizja Piechoty „Serti" oraz licząca Również od lipca pojedyncze przestarzałe brytyjskie bo około 200 dział artyleria. Najbliższe siły włoskie poza mbowce typu Bristol „Bombay" dokonywały nocnych bo Tobrukiem znajdowały się w rejonie Derny (60 Dywizja mbardowań okrętów, statków transportowych i zbiorni Piechoty „Sabratha") oraz koło Mechili (Brygada Pancerków paliwa w porcie, co miało jednak charakter działa na gen. Babini). Brytyjczycy liczyli się też z obecnością bardziej nękających niż skutecznych13. Ataki te były tylk w okolicy Benghazi 17 Dywizji Piechoty „Pavia". wstępem do tego, co twierdza przeżyć miała w następnych miesiącach i latach. Już 5 stycznia 1941 r. na rozkaz gen. O'Connora brytyjsW początkach stycznia 1941 r., po zdobyciu Bardiji ka 7 Brygada Pancerna wyruszyła z Bardiji szlakiem pusi wobec planów kontynuowania natarcia aż do Benghazi tynnym zaczynającym się w Capuzzo, dotarła do El-Adem 13

P l a y f a i r , op.cit., t.I, s.112-113, 150-159, 206-209.

14

Tamże, t.I, s. 288-290.

28 — zajmując to lotnisko bez oporu — i zbliżyła się do Acromy położonej na południowy zachód od Tobruku. Pozostałe oddziały brytyjskiej 7 Dywizji Pancernej osiągnęły Belhamed, tak że Tobruk został częściowo zablokowany od południa. Następnego dnia 7 Brygada Pancerna zajęła Acromę, a prowadząc rozpoznanie umocnień twierdzy została nawet ostrzelana przez jej artylerię. Dalej na południe 11 pułk kawalerii zmotoryzowanej dotarł do Bir Hakeim. Jednocześnie australijska 6 Dywizja Piechoty wyruszyła z Bardiji wzdłuż wybrzeża ku Tobrukowi i 7 stycznia dotarła do wschodniego odcinka jego pozycji obronnych. Twierdza została więc następnego dnia okrążona przez, licząc od wschodu: australijskie 19 i 16 brygady piechoty z 6 Dywizji Piechoty, 4 Brygadę Pancerną, grupę wsparcia oraz 7 Brygadę Pancerną (wszystkie z 7 Dywizji Pancernej). Oddziały te natychmiast podjęły działania rozpoznawcze na przedpolu Tobruku, lecz — przy cały] podobieństwie do sytuacji pod Bardiją — natychmiasto' szturm nie wchodził w rachubę. Sukces jego zapewnił mogły jedynie dostawy amunicji i wszelkiego innego zaopatrzenia, a na to potrzebny był co najmniej tydzień.

PRZYGOTOWANIA Dni następne wypełniło żołnierzom australijskim umac nianie pierścienia oblężenia, co wiązało się między innj z przeczesywaniem terenów na wschód od twierdzy, podjętym dla wyłapania żołnierzy z rozbitych oddziałów włos kich, którzy wędrowali wzdłuż drogi nadmorskiej w kierunku frontu. Brały ich do niewoli oddziały australijskie, często przy pomocy ludności arabskiej, wrogo nastawionej do włoskich kolonistów. W tym drugim wypadku przed przekazaniem wojskom alianckim, jeńcy pozbawiani byli wszystkich przedmiotów mogących przydać się poszkodo-j wanym przez wojnę Arabom. Najszczęśliwsi docierali cza-

29 sem do Tobruku, co udało się na przykład gen. Bergonzoli, dowódcy nieudanej obrony Bardiji, oraz kolejnemu dowódcy 10 Armii - gen. Giuseppe Tellera, których ewakuowano z twierdzy drogą lotniczą jeszcze przed australijskim 15 szturmem . Lotnictwo włoskie (Regia Aeronautica — Królewskie Siły Powietrzne) wykazywało małą aktywność po stratach poniesionych od początku grudnia. Dysponowało ono 119 samolotami ( w tym połowa myśliwców), ale nie posiadało już największego w Cyrenajce lotniska El-Adem. Z kolei najbliższe lotnisko w Dernie Włosi opuścili na początku oblężenia Tobruku, a baza w Marawa leżała znacznie dalej (273 km), co wydłużało mocno czas przelotu nad twierdzę16. Oczekiwanie na zgromadzenie około tysiąca ton amunicji artyleryjskiej potrzebnej do wsparcia szturmu wypełnione było przez oblegających konsolidowaniem pozycji i „urządzaniem się" na nich żołnierzy w stylu podobnym nieco do wojny pozycyjnej z lat 1914-1918. Charakterystycznym, ale i zrozumiałym tego przejawem było używanie wszystkiego, co zdobyto na przeciwniku, a co mogło zastąpić brakujące, zniszczone lub zużyte wyposażenie własne. Dotyczyło to uzbrojenia, od broni strzeleckiej po moździerze i działka przeciwpancerne, butów, koców i płacht namiotowych, nie mówiąc o motocyklach, samochodach czy konserwach mięsnych i warzywnych (pomidory i cielęcina były szczególnie poszukiwane jako urozmaicenie monotonnej diety złożonej głównie z konserwowej wołowiny i sucharów). Chwilowe przejście do walk pozycyjnych sprawiło, że Australijczycy zaczęli mocniej odczuwać różne niewygody będące typowymi „plagami" tej kampanii. Przede wszystkim jedynym schronieniem były dla żołnierzy dość płytkie ls

L o n g , op.cit., T.I, s. 211. R - G r a z i a n i , Africa Settentńonale 1940-1941, Roma 1948, s.180.

6

30

okopy chroniące tylko do pewnego stopnia zarówno przed ogniem nieprzyjaciela, jak i przed wiatrem oraz niesionym przezeń piaskiem. Burze piaskowe trafiały się w tym rejonie często, zasypując wszystko drobnym pyłem dostającym się w najmniejsze szczeliny zarówno sprzętu, jak i ciała ludzkiego. Ściśle racjonowana była woda, której wydzielano pół, a potem trzy czwarte galonu (3, 155 litra) dziennie na żołnierza, co musiało wystarczyć do picia, mycia się i prania odzieży. Nieco większy przydział otrzymywali kucharze, ale i tak do mycia naczyń i sprzętu kuchennego trzeba było używać piasku. Skutkiem przebywania w takich warunkach były dole liwości żołądkowe, awitaminoza i „owrzodzenie pustyń ne". Pobyt w niehigienicznie utrzymanych okopach włoskich w Bardiji spowodował wystąpienie w niektórych oddziałach zjawiska zapchlenia lub nawet zawszenia. Monotonne życie sprawiło, że zdarzyło się kilka wypadków samopostrzelenia się żołnierzy w celu opuszczenia choćby na krótko linii frontu. Zjawisko to było w armii australijs kiej raczej nietypowe, co świadczyć może o trudnościac życia na pustyni, ale i w psychicznym przestawieniu się zwycięskiego pościgu na walki pozycyjne. Od 10 stycznia Tobruk oblegały, idąc od wschodu australijskie 19 i 16 brygady 6 Dywizji Piechoty poczynaj od brzegu morskiego po El-Adem, 17 Brygada Piechoty stojąca jako odwód w drugiej linii ; od południa i zachodu otaczała Tobruk brytyjska 7 Dywizja Pancerna, nosząca już przydomek „Szczurów Pustyni" („Desert Rats"). W ra mach przygotowań do szturmu na całym „australijskim" odcinku patrole bojowe i saperskie prowadziły nocami rozpoznanie włoskiej linii obrony. Wiązało się to oczy wiś cie z ryzykiem strat, gdyż przedpole obrony usiane byłe pułapkami minowymi. Wybuch miny wywoływał natych miast ogień włoski, a następnie pojawienie się silnych patroli. W ten sposób oblegający stracili jednego zabitego

31 i kilku rannych, lecz saperzy wypracowali technikę rozbrajania („odwszania", jak mawiali) włoskich min przeciwpiechotnych. Ostatecznie, 13 stycznia, gen. Mackay zdecydował przełamać obronę włoską w rejonie Bir el-Azazi, na jej południowym wschodzie, pomiędzy drogami do Bardiji i El-Adem. Miało to nastąpić na odcinku pomiędzy posterunkami R 55 a R 57, gdzie rów przeciwczołgowy był nieco płytszy. Rejon ten rozpoznano zatem szczególnie dokładnie, a na odcinkach obu brygad australijskich co noc detonowano po dwa saperskie ładunki wydłużone służące do wykonywania przejść w zasiekach i polach minowych (tzw. torpedy Bangalore), lecz nie w pobliżu posterunku R 57. Również w celu odwrócenia uwagi obrońców artyleria, każdej nocy ostrzeliwała przez pięć minut pozycje włoskie w różnych punktach. Datę szturmu wyznaczono na 21 stycznia, gdyż gen. O'Connor do tego dnia musiał czekać na uzupełnienie materiałowe zapasów, głównie paliwa i amunicji, co pozwoliłoby uderzyć na zachód poprzez Mechili na Benghazi. W tym celu dowódca 13 Korpusu Armijnego potrzebował sił 7 Dywizji Pancernej. Jej udział w zdobyciu Tobruku, przez nacisk na południowy i zachodni odcinek linii obrony, był konieczny także dla gen. Mackay'a, by odwrócić uwagę załogi włoskiej od rejonu Bir el-Azazi. Data rozpoczęcia szturmu na twierdzę nie mogła wobec tego być późniejsza. 17 stycznia gen. Mackay wezwał dowódców brygad 6 Dywizji Piechoty i dowodzącego 7 pułkiem czołgów ppłk. R- M. Jeramma na odprawę. Zgodnie z planem 16 Brygada Piechoty (bryg. A.S.Allen) miała przełamać obronę włoską na południu — między posterunkami R 55 i R 57 utworzyć przyczółek wewnątrz umocnień i przygotować przejście dla wozów bojowych przez rów przeciwczołgowy będący dla nich główną przeszkodą. Batalion, który tego dokona,

32 powinien — wraz z kompanią czołgów — skręcić na wschód i posuwać się na tyłach obrony, zdobywając poszczególne pozycje. Drugi batalion, również wsparty czołgami, lecz w większej liczbie, miał pogłębić przyczółek aż do drogi prowadzącej do Bardiji. Trzeci natomiast — wraz z czołgami i transporterami opancerzonymi — ruszyć na północny zachód, likwidując stanowiska artylerii włoskiej w trójkącie utworzonym przez przecięcie dróg do El-Adem i Bardiji. W tym czasie 17 Brygada Piechoty (bryg. Stanley G. Savige) nacierać miała na wschodni odcinek obrony, co w połączeniu z uderzeniem 16 Brygady zmusiłoby Włochów do odwrotu na zachód. 19 Brygada Piechoty (bryg. Robertson) otrzymała rozkaz przejścia przez utworzony, przez oddział bryg. Allena przyczółek i prowadzenia natarcia na północ, w głąb twierdzy. Pod koniec dnia wszystkie trzy brygady 6 Dywizji Piechoty winny osiągnąć skarpę,; opadającą ku zatoce i portowi w Tobruku. Brytyjskaj 7 Dywizja Pancerna miała prowadzić działania demonstracyjne przed zachodnim frontem obrony, który przez cztery dni poprzedzające szturm ostrzeliwać powinna jej artyleria. Szczegółowy plan natarcia 16 Brygady Piechoty przewi-J dywał wzmocnienie jej na czas pierwszej fazy szturmu.! Bryg. Allenowi podlegać wówczas miały batalion 2/6 17| Brygady Piechoty 17 , 1 batalion pułku królewskich fizylie-j rów northumberlandzkich (Royal Northumberland Fusi-j liers-RNF) bez jednej kompanii, trzy plutony australijs-j kiego 6 pułku kawalerii zmotoryzowanej, bateria „ J " Kró-j lewskiej Artylerii Konnej (Royal Horse Artillery — RHA) i kompania inżynieryjna 2/1. Zgodnie z rozkazem 21 stycznia wkrótce po godz. 1.00 saperzy mieli rozbroić włoskie 17

2/6 oznacza batalion utworzony po raz drugi w odróżnieniu oct 6 batalionu istniejącego podczas pierwszej wojny światowej.

33

miny przeciwpiechotne na odcinku około 30 m pomiędzy posterunkami R 55 i R 57. O godz. 5.40 powinno się rozpocząć przygotowanie artyleryjskie, pod którego osłoną saperzy kompanii 2/1 wykonaliby pięć przejść dla czołgów przez rów i zasieki. Po zakończeniu ostrzału artyleryjskiego o godz. 6.05. batalion 2/3 miał uderzyć i zdobyć posterunki: R 57, R 55, R 56, R 54, R 59. Po czym przez dokonany wyłom przejść powinno w ciągu trzech godzin 8 batalionów piechoty, 34 czołgi, kawaleria zmotoryzowana i kilka plutonów artylerii. Szturm wspierać miało 88 dział różnych kalibrów artylerii dywizyjnej australijskiej 6 Dywizji Piechoty i brytyjskiej 7 Dywizji Pancernej oraz jednostek chwilowo im przydzielonych. Wsparcie czołgowe miało być silniejsze od przewidywanego, gdyż do 18 czołgów wsparcia piechoty typu „Matilda" z 7 pułku doszło 16 zdobycznych włoskich czołgów średnich typów „M 11" i „M 13". Obsadzone przez Australijczyków z 6 pułku kawalerii zmotoryzowanej i oznakowane dużym, białym rysunkiem kangura (symbolu 6 Dywizji Piechoty), dołączyły one w przeddzień szturmu do „Matild". W ciągu dwóch nocy poprzedzających szturm bombowce typu Vickers-Armstrong „Wellington" i Bristol „Blenheim" zrzuciły na Tobruk 20 ton bomb. Wspomagać atakujących miały też stacjonujące na lotnisku Gambut brytyjski 200 dywizjon współpracy z armią oraz eskadra z 6 dywizjonu tejże specjalności i 3 dywizjon lotnictwa 18 australijskiego (Royal Australian Air Force) . Po stronie włoskiej stan przygotowań obronnych był 21 stycznia podobny do zaistniałego w pierwszych dniach miesiąca. Trzon obrony stanowiła 61 Dywizja Piechoty „Sirte", dwa bataliony z innych formacji piechoty oraz 18

L o n g , op.cit., s. 214-219.

— Tobruk 1941-1942

35

34 pułk artylerii 17 Dywizji Piechoty „Pavia". W sumie artyleria, którą dysponował dowódca 22 Korpusu gen. Manella, liczyła 232 działa ciężkie, średnie i polowe, 48 ciężkich dział przeciwlotniczych i 24 przeciwpancerne. W twierdzy było też 25 średnich i 45 lekkich czołgów. Garnizon liczył około 25 tysięcy żołnierzy. Najbliższe siły włoskie znajdowały się — według rozpoznania brytyjskiego — w Dernie, gdzie przebywały sztab; 17 („Pavia") i 27 („Brescia") dywizji piechoty oraz koncen trowała się 60 Dywizja Piechoty. W Mechili stało zgrupowanie pancerne gen. Babini — 60 średnich czołgów. W nghazi rozlokowana była większość 17 Dywizji Piechot; „Pavia", a dalej na zachód, w Trypolitanii, 25 („Bologna' i 55 („Savona") dywizje piechoty.

PIERWSZY UPADEK TOBRUKU Nocą z 20 na 21 stycznia 1941 r. oddziały australijski i brtytyjskie zajęły pozycje wyjściowe. Przy czym na wscho dnim odcinku frontu australijską 19 Brygadę zastąpił; dzień wcześniej 17 Brygada. Saperzy wykonali sprawnie swe zadania i o godz. 5. pododdziały batalionu 2/3 ruszyły naprzód pod osłon? przygotowania artyleryjskiego. Tempo natarcia było duże tym bardziej że po doświadczeniach z Bardiji piechurzj australijscy obciążeni byli tylko bronią, amunicją i plecaka mi (poprzednio atakowali, mając na sobie płaszcze i niema kompletne wyposażenie osobiste z kilofami i łopatam włącznie — jak podczas pierwszej wojny światowej). Po sterunke R 57 zajęto bez wystrzału ze strony obrońców którzy nie zdążyli opuścić schronu i zająć stanowisk. Szybko padły posterunki R 56 i R 54. Jedynie R 55 bronił się przez pół godziny. Do godz. 6.45 batalion zdobył pięć posterunków. Czołowy pluton czołgów mógł wjechać na

przyczółek, a za nim wkroczył batalion 2/1 i wkrótce oba te pododdziały skręciły na wschód, atakując kompaniami posterunki włoskie na zewnątrz i wewnątrz linii obrony. Dzięki wsparciu czołgów i sprawnemu działaniu piechurów w ciągu dwóch i pół godziny zdobyto 21 posterunków. Idące z tyłu kompanie przeoczyły jednak posterunek R 62, co potem zmusiło batalion 2/6 do zdobywania go przez dłuższy czas. Ostrzał posterunku przez czołgi niewiele pomógł i dopiero oblanie go mieszanką zapalającą zmusiło Włochów, broniących mieszczącego się tam dowództwa odcinka Bir Iunes, do poddania się 1 9 . Batalion 2/2. również wsparty czołgami, po osiągnięciu przyczółka ruszył ku wierzchołkowi trójkąta utworzonego przez przecięcie dróg do Bardiji i El-Adem. Chmury pyłu wznoszone przez wybuchy pocisków artylerii oraz gąsienice czołgów uniemożliwiały w praktyce współdziałanie wozów bojowych z piechotą. Mimo to w ciągu dwóch godzin zdobyto 10 baterii włoskich. Batalion 2/6 ruszył teraz na północ i przekroczył jeszcze przed południem drogę do Bardiji. Obszar dzielący pozycje osiągnięte przez bataliony 2/2 i 2/3 wypełniło wkrótce zgrupowanie utworzone z kompanii 1 batalionu pułku królewskich fizylierów northumberlandzkich, trzech plutonów australijskiego 6 pułku kawalerii zmotoryzowanej i plutonu 3 pułku królewskiej artylerii konnej. Wkrótce po godz. 11.00 batalion 2/7 z 17 Brygady Piechoty zastąpił (wraz z kompanią batalionu ciężkich karabinów maszynowych pułku Cheshire) batalion 2/1 na prawym, wschodnim skrzydle batalionu 2/6. W ten sposób przyczółek sięgnął na wschodzie poza szosę do Bardiji i oparł się od wewnątrz o linię włoskiej obrony. Tymczasem batalion 2/3 posuwał się na północny zachód n a tyłach południowego odcinka włoskiej obrony, osiągając po południu drogę do El-Adem i zdobywając posterunki: R 52, R 53, R 51, R 49, R 45, R 44. 19

Tamże, s. 223.

37

36 Bryg. Robertson na czele 19 Brygady Piechoty (batalio- ] ny 2/4, 2/8 i 2/11) wyruszył z przyczółka o godz. 8.45 i wspierany przez 78 dział polowych i ciężkich zmierzał początkowo bez przeszkód ku drodze do Bardiji. Walki toczone przez 16 Brygadę Piechoty sprawiły, że jego bataliony posuwały się za wałem ognia artylerii niemal jak na ćwiczeniach. Batalion 2/11, idący na prawym skrzydle, dotarł bez strat do skarpy za drogą, skąd teren gwałtownie i opadał ku zatoce. Posuwający się środkiem batalion 2/4 został w pobliżu szosy ostrzelany ogniem broni maszyno- j wej z pozycji włoskich znajdujących się w pobliżu skrzyżc wania z drogą do El-Adem. Ciężkie karabiny maszynowe odpowiedziały ogniem i wkrótce piechota zdobyła pozycję na północ od drogi do Bardii. Mieściło się tam dowództwo wschodniego odcinka obrony. W ten sposób batalion 2/4 również dotarł do skarpy i okopał się na jej górnej półc Podczas walki ranny został w obie nogi dowódca jedne z kompanii kpt. S.G.Pinniger, który mimo to nie odda dowodzenia. Dowódca batalionu nie docenił jednak jegc poczucia obowiązku i rozkazał ewakuować rannegc W walce wyróżnili się, niszcząc gniazdo włoskiego karabinu maszynowego, sierż. H.L.Watts i szer. S.M.Broinowski, który był zapewne pierwszym Polakiem (przynajmnie z nazwiska) wymienionym w rozkazie w związku z walkami o Tobruk 2 0 . Najcięższy bój stoczył w tym dniu lewoskrzydłowy bata lion 2/8 19 Brygady. W czasie gdy docierał już do drojj prowadzącej do Bardiji został silnie ostrzelany z lewe strony, od skrzyżowania tej drogi z wiodącą do El-Adem. Wierzchołek trójkąta powstałego ze skrzyżowania obu tyci dróg nie został osiągnięty przez batalion 2/2, który dotarł wprawdzie do obu dróg, ale w punktach leżących ja gdyby na jego ramionach. Poczynając od lewoskrzydłowej,; 20

Tamże, s. 225, przypis 2.

kompanie zaczęły skręcać na północny zachód. Dowódcy ich przekonali się wkrótce, że mają do czynienia z grupą lekkich czołgów okopanych wzdłuż linii wychodzącej z wierzchołka trójkąta, a następnie przecinającej drogę do El-Adem i biegnącej na północny zachód. Usytuowanie okopów wskazywało, że miały one bronić skrzyżowania i leżących za nim fortów przed uderzeniem z południa. Kpt. Smith poderwał swą kompanię do ataku, nie czekając na przywołanie ognia własnej artylerii przez dowództwo batalionu. Pozostałe kompanie poszły jego śladem. Wszystkie te pododdziały wspierał tylko jeden czołg i kilka transporterów opancerzonych. Nacierający na lewym skrzydle piechurzy australijscy, za pomocą broni strzeleckiej, karabinów przeciwpancernych i granatów zniszczyli 14 czołgów, a załogi pozostałych ośmiu poddały się. Nacierające w centrum i na prawym skrzydle pododdziały także musiały walczyć z czołgami — zarówno z częścią okopanych w wierzchołku trójkąta dróg, jak i z manewrującymi na pustyni na zachód od drogi od El-Adem w pobliżu skarpy. Również tam napotkano ogień maszynowy z włoskich pozycji polowych, po których opanowaniu transportery opancerzone batalionu wsparte przez cekaemistów z batalionu RNF uderzyły na betonowe umocnienia. Później okazało się, że mieściło się tam stanowisko dowodzenia artylerii twierdzy. Do niewoli oddał się gen. Umberto Berberis ze swym sztabem. Batalion 2/8 umocnił się na skraju górnej skarpy, opadającej tarasami ku zatoce. W tej sytuacji bryg. Robertson nakazał swym batalionom kontynuować natarcie w kierunku zachodnim: fort Pilastrino stał się celem batalionu 2/8, Fort Solaro—batalionu 2/4, skarpa niższa, górująca od południa nad portem tobruckim — batalionu 2/11. Atak miał być rozpoczęty 0 godz. 14.00. Dowodzony przez ppłk. Mitchella batalion 2/8 już v momencie wznowienia natarcia natrafił na kontratak

38 dziewięciu czołgów średnich i kilkuset włoskich piechurów. O jego niezwykłej zaciekłości świadczyć może wzięcie przez Włochów do niewoli jednej z sekcji kompanii C. Nietrudno przewidzieć, czym zakończyłoby się to starcie, gdyż brytyjskie karabiny przeciwpancerne, a nawet działa tego typu, mimo zniszczenia i unieruchomienia kilku czołgów, nie były w stanie odeprzeć pozostałych. Dopiero pojawienie się dwóch czołgów typu „Matilda" złamało ducha kontratakujących , zmuszając ich do odwrotu. Ostatecznie, nacierając w dwóch grupach wzdłuż skarpy i pustynnej drogi na płaskowyżu, kompanie batalionu 2/8 dotarły do fortu Pilastrino i wieczorem go opanowały. Batalion utracił 104 zabitych i rannych. Jednocześnie wyruszyły bataliony 2/4 i 2/11. Idący na prawym skrzydle batalion 2/11 dotarł szybko do skarpy na odcinku pomiędzy korytem suchego w tej porze roku strumienia Umm es Sciausca drogą prowadzącą do portu. Zapał do walki jednego z oficerów był tak wielki, że polecił podporządkowanym batalionowi transporterom opancerzonym ostrzelać z karabinów maszynowych osadzony na dnie po drugiej stronie portu krążownik „San Giorgio". Jednakże artyleria okrętowa nie odpowiedziała na tę prowokację (bo jak inaczej określić użycie przeciw opancerzonemu okrętowi broni niezdolnej przebić pancerz czołgu?). Znacznie dramatyczniejsze okazało się natarcie batalionu 2/4, który pomiędzy wyższą a niższą skarpą uderzył ku fortowi Solaro, mającemu — zdaniem bryg. Robertsona — mieścić dowództwo obrony Tobruku. Posuwając się za zasłoną ognia 2/3 pułku artylerii australijskiej i 104 pułku królewskiej artylerii konnej, pododdział ruszył w nakazanym kierunku. Towarzyszące mu dwa działa przeciwpancerne powstrzymały grupę czołgów włoskich, próbujących zatrzymać nacierających z lewej strony. Następnie batalion przeszedł przez lotnisko ostrzelawszy i z pomocą artylerii opanowawszy stanowiska włoskich dział przeciwlotni-

39 czych. Fort Solaro nie był broniony i okazał się raczej grupą budynków typu koszarowego, które batalion zajął, biorąc około 600 jeńców, lecz dowództwa obrony twierdzy tani nie było. Jednakże gdy zdobyto gniazdo ciężkich karabinów maszynowych, położone na skraju skarpy, w miejcu jej przecięcia z drogą łączącą forty Airente i Pilastrino, okazało się, że broniło ono wejścia do podziemnych tuneli i pieczar. Podczas brania jeńców jeden z włoskich oficerów oświadczył, że w którymś z pomieszczeń przebywa dowódca obrony Tobruku i chce się poddać wyłącznie oficerowi, a nie żołnierzom szeregowym. Tak oto australijski porucznik J.S.Copland wziął do niewoli dowódcę obrony Tobruku, gen. Pitassi Manellę, jej szefa sztabu — gen. de Leone oraz kilku innych sztabowców, oprócz 1600 „zwykłych" jeńców. W tej sytuacji dowódca batalionu 2/4 zrezygnował z natarcia na fort Airente, gdyż bryg. Robertson zostawił mu w tej kwestii swobodę decyzji. Gen. Manella, przewieziony do sztabu 19 Brygady Piechoty, odmówił wydania garnizonowi rozkazu zaprzestania walki. Przez całe popołudnie 21 stycznia trwało też powiększanie „stanu posiadania" zdobywców na wschodnim skraju obrony włoskiej, gdzie bataliony 17 Brygady Piechoty zajmowały pozycje od suchego koryta strumienia Zeitun po takież koryto Umm es Sciausc. To samo kontynuował batalion 2/3 na zachód od drogi El-Adem, opanowując kolejne posterunki zewnętrznego pierścienia obrony. Wieczorem umilkła artyleria włoska, jedynie od strony miasta i portu docierały odgłosy wybuchów świadczące o rozpoczęciu przez obrońców niszczenia urządzeń i zapasów mogących służyć zwycięzcom. W nocy dało jednak o sobie znać włoskie lotnictwo, którego pomocy nadaremnie wzywało dotąd dowództwo twierdzy. Grupa samolotów pod osłoną ciemności zbombardowała najlepiej oświetlony ogniskami obóz po brytyjskiej stronie frontu, leżący nieco na północ od El-Adem. Przebywało w nim około

40

41

8 tysięcy włoskich jeńców, którzy starali się ogrzać, gdyż nie zabraniano im palenia ognisk. Ofiary były duże, ch< w ocenie brytyjskiej ich liczba podawana była różnie 50 do 300 zabitych 21 . Rozkazy gen. Mackaya przewidywały na 22 styczni kontynuowanie szturmu i opanowanie Tobruku. Bryga 19 otrzymała zadanie obsadzenia południowego brze; zatoki i wejścia do miasta od strony zachodniej. Brygad 17 ponownie miała wspomóc ją jednym ze swych batali nów i dotrzeć do brzegu morza na wschód od swegi sąsiada. Brygada 16 zaś — posuwać się nadal w kierunk zachodnim i dodatkowo obsadzić rejon fortu Pilastrino. Jeszcze nocą batalion 2/3 opanował kilka kolejnych posterunków włoskich i o świcie 22 stycznia dotarł na wysokość posterunku R 35. Również rankiem poddał się batalionowi 2/8 dowódca włoskiej 61 Dywizji Piechoty — gen. delia Mura ze sztabem, którego stanowisko znaj dowało się rzeczywiście w pobliżu fortu Pilastrino, choć nie w nim samym, jak początkowo sądzili oblegający. Gen. delia Mura był jeńcem o tyle kłopotliwym, że — podobnii jak gen. Manella — chciał się poddać jedynie oficerowi lecz odmówił tego wysłanemu doń porucznikowi jako zb niskiemu stopniem. Nawet zjawienie się mjr. A.S.Keya sztabu batalionu 2/3 początkowo go nie usatysfakcjonowa ło, lecz w końcu ustąpił i wraz z kilku tysiącami byłyc podwładnych uznał się za jeńca. Podobnie działo się na innych odcinkach jeszcze formalnie bronionych. Na wschodnim kompanie batalionu 2/7 przeczesywały obszar nadmorski, zagarniając kolejne grupy jeńców. Około godz. 9.30 wzięty do niewoli w punkcie dowodzenia „Wadi ed Delia" włoski dowódca tego rejonu zgodził się telefonicznie nakazać kapitulację podległym sobie posterunkom. Poddał się fort el Cheteita uzbrojony Tamże, s. 234.

w działa artylerii nadbrzeżnej. 19 Brygada zajęła bez oporu fort Airente, 16 zaś wyruszyła na zachód, przyjmując kapitulację dalszych posterunków. Wzięła też do niewoli około 3 tysięcy żołnierzy włoskich czekających na pustyni bez broni, ale w zwartym szyku pod dowództwem ogolonych i regulaminowo umundurowanych oficerów. Ich dowódca z pogardą i lekceważeniem spoglądał na niedbale umundurowanego i zakurzonego oficera australijskiego, który przyjął kapitulację 22 . Miasto i port Tobruk poddały się w sposób prawie groteskowy. Rankiem 21 stycznia bryg. Robertson wysłał tam w celu rozpoznania sytuacji dwa transportery opancerzone pod dowództwem por. E.C.Hennessy'a z 6 pułku kawalerii zmotoryzowanej. Usunąwszy niestrzeżoną zaporę drogową, patrol wjechał do miasta, ostrzelał i zmusił do zatrzymania ciężarówkę z żołnierzami. Oficer włoski oświadczył porucznikowi, że ma rozkaz zaprowadzić zdobywców do dowództwa bazy morskiej, gdzie dowódca sił marynarki wojennej oczekuje ich, aby się poddać. Por. Hennessy udał się tam, ale na wszelki wypadek kazał włoskiemu oficerowi usiąść na masce transportera opancerzonego. W budynku dowództwa marynarki zaprowadzono go do pokoju, gdzie zastał otoczonego grupą oficerów admirała, który próbował wręczyć porucznikowi swą szpadę. Kawalerzysta odmówił jej przyjęcia i wysłał swoich ludzi z wiadomością do bryg Robertsona. Dowódca 19 Brygady przybył wkrótce w towarzystwie bryg. Leslie Morsheada — dowódcy 18 Brygady pełniącego w jego sztabie funkcję obserwatora. Zjawiła się też grupa korespondentów wojennych. Tak oto adm. Massimiliano Vietina poddał miasto i garnizon marynarki wojennej (1500 ludzi) dwóm brygadierom, dziesięciu kawalerzystom i kilku korespondentom. Wkrótce do miasta wkroczyły oddziały au1

Tamże, s. 236.

42 stralijskie, z których jeden triumfalnie wciągnął na maszt flagowy dowództwa marynarki charakterystyczny szerokoskrzydły kapelusz — nakrycie głowy noszone zarówno przez cywilów, jak i żołnierzy z Krainy Kangurów. Po południu, na drodze do Derny, 16 Brygada Piechoty spotkała się z brytyjską 7 Dywizją Pancerną, która jeszcze rankiem przełamywała opór żołnierzy włoskich obsadzających zachodni kraniec linii obrony. Tak więc to grupa wsparcia tej brytyjskiej dywizji oddała ostatnie strzały podczas szturmowania Tobruku. Zwycięzcy wzięli około 27 tysięcy jeńców, zdobyli 208 dział polowych i średnich, 23 średnie czołgi i pewną liczbę lekkich oraz 200 różnych pojazdów. W magazynach twierdzy znajdowały się zapasy konserw mogących starczyć na dwumiesięczne wyżywienie włoskiego garnizonu oraz 10 tysięcy ton wody mineralnej „Recoaro", pozwalającej nie korzystać z niesmacznej wody studziennej. Tej ostatniej zresztą (oraz destylowanej z morskiej) można było, dzięki j nieuszkodzonym urządzeniom, uzyskiwać codziennie wiel-1 kie ilości. Zniszczenia w porcie były niewielkie, choć chmury dymu z płonącego krążownika „San Giorgio" robiły wrażenie kataklizmu. Zniszczone zostały składy amunicji, żuraw pływający, część statków oraz nabrzeży. Lekko uszkodzona została elektrownia, natomiast zbiorniki pali-1 wa, zapas węgla w elektrowni, chłodnie oraz liczne szkunery i barki pozostały nietknięte. Już 24 stycznia port mógł przyjmować pierwsze statki I dowożące z Aleksandrii zaopatrzenie. Jeńców włoskich, i których 20 tysięcy stłoczono w obozie ewakuacyjnym koło skrzyżowania dróg do Bardiji i El-Adem, stopniowo od-J syłano do Egiptu, tak że w marcu był on już pusty. I Sprawiło to wielką ulgę dowództwu australijskiej 6 Dywizji I Piechoty, gdyż — mimo wysiłków komendy — przy ogro-1 mnym zatłoczeniu warunki życia jeńców były w obozid^ wręcz nieludzkie.

43 po zdobyciu Tobruku gen. O'Connor skierował szosą na Dernę australijską 19 Brygadę Piechoty a jednostki brytyjskiej 7 Dywizji Pancernej przez pustynię w kierunku Mechili, by odciąć włoskiej 60 Dywizji Piechoty drogę odwrotu. Po starciu z brytyjską 4 Brygadą Pancerną oddziały gen.Babini niepostrzeżenie wycofały się do Derny, choć skutki tej potyczki wpłynęły mocno i negatywnie na morale włoskich żołnierzy. W tej sytuacji gen.O'Connor planował odcięcie wojsk włoskich pod Derną przez rajd 7 Dywizji Pancernej z Mechili do wybrzeża morskiego na południe od Benghazi. Oznaczałoby to zniszczenie całości sił przeciwnika w Cyrenajce i opanowanie tej prowincji. Jednakże wobec wyraźnych oznak włoskich przygotowań do dalszego odwrotu 1-3 lutego, dowódca 13 Korpusu Armijnego nie mógł — jak planował — czekać z rozpoczęciem natarcia do czasu pełnego uruchomienia portu w Tobruku oraz przybycia brytyjskiej 2 Dywizji Pancernej lądującej właśnie w Suezie. Przesunął więc datę uderzenia z 10 na 4 lutego i wykonał je bardzo skutecznie. Po szybkim marszu z Mechili 7 Dywizja Pancerna osiągnęła 5 lutego Beda Fomm nad zatoką Syrta. 6 i 7 tego miesiąca słaba dywizja brytyjska odparła tam kolejne próby przebicia się ku Trypolitanii włoskiej 10 Armii, złożonej ciągle jeszcze z czterech dywizji. Ostatecznie 7 lutego to, co z niej pozostało, poddało się Brytyjczykom. Upadek Tobruku zbiegł się więc niemal z końcem kampanii, która kosztowała Włochy prowincję w Libii, 10 dywizji, 130 tysięcy jeńców, 1290 dział i prawie 400 czołgów. Imperium kolonialne Rzymu znalazło się u progu upadku.

45

DŁUGIE OBLĘŻENIE

NOWY PARTNER WŁĄCZA SIĘ DO GRY

Porażki Włochów w grudniu 1940 r. na froncie północ-] noafrykańskim spowodowały wśród swych licznych następstw jedno, które okazać się miało dla tego frontu najważniejszą zmianą przed jesienią 1942 r. Już 10 grudnia Adolf Hitler wydał rozkaz w sprawid przygotowania operacji „Mittelmeer" („Morze Śródziemne"), który to kryptonim wyjaśniał jej cel, mimo że powinien go maskować. Chodziło bowiem o wprowadzenie Luftwaffe do walk na śródziemnomorskim teatrze działań wojennych z wykorzystaniem lotnisk na Sycylii. Wydarzenia następnych tygodni sprawiły, że Hitler i jego sztabowcy uznali za konieczne nie tylko wysłanie do Włoch X Korpusu Lot-j niczego, ale także wojsk lądowych do Afryki. Rysująca się wówczas perspektywa wyparcia Włochów z tego kontynentu mogłaby ogromnie ułatwić sytuację Wielkiej Brytanii przez skrócenie jej morskich dróg zaopatrzeniowych. Uczynienie Morza Śródziemnego akwenem bezpiecznym dla ifll perium umożliwiłoby mu dokonanie desantu na Bałkanach, a nawet we Włoszech. Rząd włoski chętnie zakończyłby wówczas swój udział w wojnie po stronie III Rzeszy. Zapobiec temu można było posyłając do Libii siły Wehrmachtu zdolne obronić przynajmniej Trypolitanię i umocnić przez tl więzi sojusznicze Berlina i Rzymu.

U stycznia 1941 r. Naczelne Dowództwo Sił Zbrojnych Niemiec (Oberkommando der Wehrmacht — OKW) wydało dyrektywę 22 o konieczności utworzenia i wysłania do Libii zgrupowania o charakterze zaporowym — złożonego z jednostki pancernej oraz formacji obrony przeciwpancernej i przeciwlotniczej. Jego udział w walkach zapewnić miał utrzymanie Trypolisu w rękach włoskich. Jednocześnie przerzucany właśnie na Sycylię X Korpus Lotniczy miał rozszerzyć zasięg swych działań na Pustynię Zachodnią. Nawet bez tego ostatniego posunięcia działania Luftwaffe z Sycylii wpłynęły na bieg wydarzeń w Afryce. Już 10 stycznia 1941 r. brytyjski lotniskowiec „Illustrious" zaatakowało ponad 30 samolotów niemieckich, gdy wraz z pancernikami „Warspite" i „Valiant" osłaniał konwój zdążający z Gibraltaru do Aleksandrii. Podczas przechodzenia przez Cieśninę Sycylijską bezskutecznie atakowały ten zespół samoloty włoskie. Pod koniec nalotu dołączyły do nich bombowce średnie Junkers Ju-88 i mające już ponurą sławę nurkujące Junkersy Ju-87 „Stuka". W sumie „Illustrious" otrzymał sześć trafień i z trudem dotarł do Malty. Oznaczało to osłabienie floty brytyjskiej właśnie wówczas, gdy od jej aktywności zależało, czy płynące z Włoch konwoje dostarczą na czas rozpaczliwie potrzebne w Libii posiłki dla armii włoskiej, a więc głównie oddziały niemieckie. Jednocześnie inne jednostki Luftwaffe z baz na włoskim Dodekanezie podjęły nocne akcje minowania Kanału Sueskiego, co przejściowo musiało ograniczać jego przepustowość. Biorąc pod uwagę obecność na Sycylii w połowie stycznia już 186 maszyn X Korpusu Lotniczego, perspektywy rysowały się dla strony brytyjskiej dość groźnie, chyba że likwidacja zgrupowania włoskiego w Trypolitanii zakończyłaby się przed przybyciem tam większych sił niemieckich. C właśnie sprawę omawiali przedstawiciele sztabów obu s w „Osi". Włosi zapewnili wówczas, że w krótkim

47

46 czasie skierują do Libii 132 Dywizję Pancerną „ArieteH oraz 102 Dywizję Zmotoryzowaną „Trento", co pozwoli nadać działaniom charakter manewrowy. Przedstawiciele OKW poinformowali swych rozmówców, że rolę niemieckiego zgrupowania zaporowego dla Trypolisu odegra specjalnie w tym celu utworzona 5 Dywizja Lekka pod dowództwem gen. mjr. Johannesa Streicha. Jednostka ta była, mimo nazwy, w gruncie rzeczy małą dywizją pancerną. Składała się bowiem z silnego, dwubatalionowego pułku czołgów (150 maszyn, w tym połowa typu PzKw III z armatami 50 mm, lub PzKw IV z armatami 75 mm), 2 i 8 zmotoryzowanych batalionów ciężkich karabinów maszynowych, dwóch batalionów przeciwpancernych uzbrojonych w armaty 50 mm i 88 mm, pułku artylerii i baterii przeciwlotniczej. Jej przerzucenie do Libii zakodowano jako operację „Sonnenblume" („Słonecznik"). Ni miecki autor piszący po drugiej wojnie światowej uzn; kryptonim za bardzo trafny, gdyż imponujący „kwiat' (jednostki wysłane do Afryki) uzależniony był od przesaa nie długiej i zagrożonej przecięciem „łodygi" (drogi dosta przez Morze Śródziemne), a walkę toczono o kraj naprawi 1 dę słoneczny . Dowódcą sił niemieckich na froncie afrykańskim — Nie mieckiego Korpusu Afryki (Deutsches Afrika-Korps — mianowany został gen. por. Erwin Rommel, uczestnil pierwszej wojny światowej, oficer Reichswehry, wykładów ca Akademii Wojskowej w Poczdamie i komendant takiej akademii w Wiener Neustadt po Auschlussie Austrii. Ni był członkiem NSDAP, lecz pełnił funkcję instruktor! wojskowego w SA i Hitlerjugend. O zaufaniu doń Hitlei świadczy fakt, że batalion ochrony osobistej wodza II' Rzeszy dowodzony był przez Rommla (wtedy pułkownika podczas aneksji Sudetów oraz kampanii w Polsce. i

1940 r. ów oficer piechoty łatwo uzyskał na własną prośbę dowództwo 7 Dywizji Pancernej, którą poprowadził do śmiałych i zwycięskich rajdów w kampanii francuskiej. Sukcesy te przyniosły Rommlowi awans na generała oraz sławę, którą podbudował publikując książkę o walkach swej dywizji. 6 lutego gen.Rommla wezwał szef dowództwa Wojsk Lądowych (Oberkommando des Hecres — OKH), feldmarsz. Walther von Brauchitsch i zwiadomił go o misji, jaką otrzymał do spełnienia w Afryce. Siły, którymi miał dowodzić ambitny generał, składały się z dwóch dywizji i mniejszych jednostek tworzących korpus wojsk lądowych. 5 Dywizja Lekka powinna znaleźć się w Trypolitanii w ciągu dwóch miesięcy — do połowy kwietnia, a 15 Dywizja Pancerna — do końca maja. Włoskie oddziały pancerne i zmotoryzowane w Libii miały zostać podporządkowane dowódcy Afrika Korps, on z kolei zaś — marsz. Grazianiemu. Gen. Rommel w towarzystwie szefa adiutantury Hitlera płk. Rudolfa Schmundta natychmiast udał się przez Rzym do Trypolisu. W liście do żony, przepraszając za przekreślone plany urlopowe, „zaszyfrował" informację o kierunku swej podróży i froncie, na którym miał walczyć — wspomniał bowiem, że wiąże się to z jedyną szansą kuracji przeciw reumatyzmowi (lekarz zalecał mu krótko przedtem 2 wyjazd do Egiptu) . W Rzymie spotkał się z szefem sztabu włoskiego Naczelnego Dowództwa (Commando Supremo) gen. Alfredo Guzzonim, a w Katanii na Sycylii z dowódcą X Korpusu Lotniczego gen. Hansem Ferdinandem Geisslerem. Temu ostatniemu udzielił przy okazji lekcji bezwzględnego sposobu prowadzenia wojny powietrznej. Geissler nie chciał >owiem na prośbę Rommla zbombardować portu i miasta i o « r / ! e R°mmel Papers. Edited by B.H. L i d d e l l H a r t , New York 53, s. 99. ly

' W . H e c k m a n n , Rommels War in Africa, New York 1981, s. M

49

48 Benghazi, prawdopodobnie wskutek apeli Włochów o oszczędzenie znajdujących się w stolicy Cyrenajki rezydencji wielu wysokich urzędników i dowódców wojskowych. Zakończenie rozmowy tak wyglądało w relacji Rommla: „Nie miałem do tego cierpliwości, a więc pułkownik Schmundt porozumiał się tego wieczoru z Kwaterą Główną fuhrera i otrzymał upoważnienie popchnięcia sprawy. W kilka godzin później pierwsze niemieckie bombowce wystartowały z zadaniem sparaliżowania napływu dostaw brytyjskich do Benghazi" 3 . 12 lutego dowódca Afrika-Korps wylądował w Trypoli-i sie, gdzie odbył rozmowę z gen. Gariboldim, następcą marsz. Grazianiego. Przedstawił mu wówczas niemiecki plan działań obronnych, zakładający opór nie u wrót Trypolisu, lecz na wschodzie Trypolitanii. W związku z tym proponował obsadzenie linii na wysokości miejscowości Sirte wszystkimi siłami włoskimi i — w miarę ich przybywania — niemieckimi. Trafiwszy tam na obronę, Brytyjczycy — zdaniem gen.] Rommla — powinni zatrzymać się, aby zgromadzić siły i środki zaopatrzenia potrzebne do jej przełamania. Nie trafiając na opór, będą kontynuować ofensywę do Trypolisu i mogą tam dotrzeć zanim wylądują oddziały niemieckie zdolne obronić miasto. A zatem tylko broniąc się naj wschodzie Trypolitanii wojska „Osi" miały szansę ocalenia reszty Libii. Niechętna postawa gen. Gariboldiego sprawiła, że gen.| Rommel postanowił złamać otrzymane dyrektywy: „Zdef cydowałem się już wtedy, wobec napiętej sytuacji i ociężałości dowództwa włoskiego, odejść od instrukcji ograniczenia się do rozpoznania i wziąć w swe ręce dowodzenie na froncie tak prędko jak to jest możliwe, najpóźniej po przybyciu pierwszych oddziałów niemieckich"4. 3 Tamże, s. 100. * Tamże, s. 101.

14 lutego 1941 r., a właściwie noc po tym dniu, przyniosły początek udziału niemieckich wojsk lądowych w kampanii libijskiej. Wówczas to w Trypolisie wylądował 3 batalion rozpoznawczy 5 Dywizji Lekkiej dowodzony przez npłk. von Wechmara. Wyładunek żołnierzy na ląd odbył sie sprawnie, choć zajął całą noc i wobec tego dokonany być musiał przy świetle reflektorów. Podjęcie tak dużego ryzyka nalotu bombowców RAF okazało się jednak usprawiedliwione. Bombardowanie nie nastąpiło, a wyraźne zlekceważenie tej groźby w połączeniu ze sprawnością działania niemieckiej machiny wojennej podniosło nastroje ludności włoskiej. Nawet butna postawa żołnierzy batalionu ppłk. von Wechmara wywarła na nią korzystny wpływ na tle załamanych, ogarniętych często paniką i pozbywających się broni żołnierzy włoskich. Oczywiście, Afrika-Korps nie był wolny od słabości. Przede wszystkim morskie drogi zaopatrzenia wiodły przez akwen, gdzie dominowała brytyjska marynarka wojenna, co stwarzało ryzyko ich przerwania lub blokady. Żołnierze niemieccy nie mieli jeszcze doświadczenia w walkach pustynnych. Wbrew rozpowszechnionej już wówczas legendzie nie przechodzili oni przed wyjazdem żadnej „aklimatyzacji" do warunków północnoafrykańskich: ćwiczeń na piaszczystych poligonach ani przebywania w specjalnie przegrzanych pomieszczeniach. Tropikalne umundurowanie zaprojektowane zostało nie zawsze właściwie i dopiero w Libii przechodziło praktyczną próbę. Żołnierze natychmiast pozbywali się na przykład długich owijaczy i hełmów korkowych. Również skład i norm y pożywienia okazały się być opracowane bez uwzględnienia realiów pustyni, tak że przydział produktów świeżych na żołnierza był zbyt mały, a norma wody zbyt duża. •^a mało przywieziono filtrów oleju i powietrza, tak niezbędnych do silników czołgowych. Podwójne koła części samochodów okazały się niepraktyczne, a co gorsza — ~-Tobruk 1941-1942

50 nie wypracowano techniki wydobywania z piasku pojazdów kołowych, które się w nim zaryły. Do tego dochodziły co najmniej chłodne stosunki mię-1 dzy dowódcą Afrika-Korps a niemieckim Dowództwem Wojsk Lądowych i włoskim Naczelnym Dowództwem. Wobec przygotowywanych kampanii przeciw Jugosławii i Grecji („Marita") oraz ZSRR („Barbarossa") wiosną 1941 r. gen. Rommel nie mógł uzyskać żadnej dodatkowej dywizji niemieckiej dla swego korpusu, choć u Hitlera i w Naczelnym Dowództwie Sił Zbrojnych znajdował zwykle zrozumienie i poparcie. Minusy te równoważył jednak talent dowódczy g e J Rommla oraz wysoka jakość uzbrojenia i większości sprzętu Afrika-Korps. Ogromne znaczenie miało też dwuletnie prawie doświadczenie bojowe jego oficerów i żołnierzy. I Udział w zwycięskich kampaniach utwierdzał ich w przekonaniu o własnej wyższości nad każdym przeciwnikiem i nieuchronności ostatecznego sukcesu Niemiec w tej wojnie. Gen. Rommel uznał, że energiczne działania zaczepne mogą pozwolić — wobec wyczerpania przeciwnika długą ofensywą lub raczej pościgiem — na odzyskanie Cyrenajki przed majem, gdy upał staje się w tej części Afryki poważ-1 ną przeszkodą w prowadzeniu wojny. Od połowy lutego do połowy marca niemieckie i włoskie konwoje dostarczyły do Trypolisu 25 tysięcy żołnierzyj 8500 pojazdów i 26 tysięcy ton amunicji, sprzętu i innego I zaopatrzenia materiałowego. Piętnaście takich konwojóvB przepłynęło trasą wiodącą na północ od Sycylii, a następ-^ nie — pod osłoną nocy — pomiędzy Sycylią a Tunezją, dalej zaś francuskimi wodami terytorialnymi ku brzegom Libii. Atakując je lotnictwo i flota brytyjska zatopiły dziewięć i uszkodziły także dziewięć niemieckich statków transportowych o łącznym tonażu 86 tysięcy BRT oraz 31 włoskich -- łącznie 102 tysiące BRT. Wobec korzystania

51 nrzez flotę państw „Osi" z wód terytorialnych francuskiego protektoratu Tunisu, ostrzeżono rząd w Vichy, że flota brytyjska również naruszy ten obszar, jeśli zwalczanie transportu przeciwnika będzie tego wymagało. Ponadto wszystkie jednostki transportowe nieprzyjaciela miały być atakowane w akwenie na południe od Malty. Dotąd czyniono tak w trzydziestomilowym pasie morza u wybrzeży Libii. Poza nim pojedyncze małe statki i nieeskortowane konwoje nie były celem ataków. W sumie jednak możliwości przeszkadzania ruchowi na trasie Włochy-Libia zmniejszyły się poważnie, gdyż brytyjska marynarka wojenna i lotnictwo zaangażowały się od marca 1941 r. w działania osłaniające przewóz do Grecji sił ekspedycyjnych. Z kolei baza na Malcie była już systematycznie bombardowana przez X Korpus Lotniczy, co ograniczało jej rolę jako podstawy operacji przed wkon woj owych. Właśnie w tej sytuacji nastąpił początek pierwszej ofensywy wojsk gen. Rommla w Afryce. 3 batalion rozpoznawczy ppłk. von Wechmara 16 lutego dotarł do miejscowości Sirte, a 20 tego miesiąca jego charakterystyczne ośmio-kołowe samochody pancerne zauważył brytyjski platrol rozpoznawczy. Koło El-Agheili 24 lutego doszło do potyczki samochodów pancernych 3 batalionu i brytyjskiego pułku królewskich dragonów gwardii (King's Dragoon Guards). Ujawniona wówczas w pełni wyższość techniczna niemieckich wozów bojowych nad brytyjskimi, utwierdziła dowódcę Afrika-Korps w przekonaniu, że planowana ofensywa ma wszelkie dane osiągnąć sukces. Na początku marca w raporcie do Dowództwa Wojsk Lądowych gen. Rommel stwierdził, że odzyskanie Cyrenajki powinno być wstępem do działań w celu opanowania Północnego Egiptu z Kanałem Sueskim. Domagał się jednak szybkiego przybycia do Libii 15 Dywizji Pancernej, y Afrika-Korps przestał być korpusem jedynie z nazwy. 'Warancję otrzymania tego wsparcia uzyskał podczas kró-

52 tkiego pobytu w Berlinie (20-23 marca), gdy Dowództwo Wojsk Lądowych zaakceptowało sporo propozycji dowódcy Afrika-Korps. Dotyczyło to, między innymi, konieczności zdobycia portów w Cyrenajce, których wykorzystanie odciążyłoby częściowo lądowe służby transportowe. 24 marca niemiecka 5 Dywizja Lekka zajęła El-Agheilę,j a tydzień później rozpoczęła się pierwsza ofensywa wojsk gen.Rommla w Libii. Wojska „Osi" biorące udział w tych działaniach składały! się z niemieckiej 5 Dywizji Lekkiej, włoskiej 132 Dywizji Pancernej „Ariete" oraz czterech włoskich dywizji piechoty. Jednostkami walczącymi na froncie dowodzić miał gen. Johannes Streich. Przeciwnikiem niemiecko-włoskiego zgrupowania byli brytyjski garnizon okupowanej Cyrenajki dowodzony początkowo przez gen. Henry Maitland-Wilsona, a następnie przez gen. Philipa Neame. Siły, którymi dysponował on pod koniec marca 1941 r. składały się z brytyjskiej 2 Dywizji Pancernej gen. mjr. M.D. Gambier-Parry'ego i australijskiej 9 Dywizji Piechoty gen. Leslie J. Morsheada. Określenie ich mianem garnizonu, a nie pełnowartościowego zgrupowania bojowego, ma swoje uzasadnienie w stanie obu jednostek. Po zajęciu przez Brytyjczyków Cyrenajki wydarzenial związane z próbą okazania pomocy Grecji oraz przekonanie, że Włosi nawet z pomocą niemiecką nie będą w stanie rozpocząć kontrofensywy nakazały premierowi Churchillowi zaangażować siły gen. Wavella w ekspedycję bałkańską. Zamierzano zatem wysłać do Grecji najwartościowsze jednostki z Afryki Północnej, zarówno brytyjskie, jak i dominialne lub sojusznicze. Dla Cyrenajki zmiana sytuacji wyraziła się odejściem doświadczonej australijskiej 6 Dywizji Piechoty oraz jednej z dwóch brygad pancernych nowo przybyłej 2 Dywizji Pancernej. Wspomnieć tu można, że w skład korpusu ekspedycyjnego miała także wejść polska

53

Samodzielna Brygada Strzelców Karpackich stacjonująca w ówczas w Egipcie. Znana z wcześniejszych walk brytyjska 7 Dywizja Pancerna przesunięta została do Etiopii, by uczestniczyć w likwidacji resztek włoskiego panowania w Afryce Wschodniej. Ostatecznie więc siłom gen.Streicha mógł gen. Neame przeciwstawić tylko niepełną dywizję pancerną zajmującą pozycje pod Mersa Brega na wybrzeżu zatoki Syrta oraz niedoświadczoną dywizję piechoty w rejonie Benghazi. 2 Dywizja Pancerna blokowała drogę nadmorską pod Mersa Brega, obsadzając tę miejscowość siłami grupy wsparcia, tj. jednym batalionem piechoty zmotoryzowanej (drugi skierowano do Grecji) oraz 1 pułkiem królewskiej artylerii konnej i batalionem przeciwpancernym. Grupą ową i obroną tej pozycji dowodził bryg. H.B.Latham. Na jej lewym skrzydle, od strony pustyni, znajdowała się 3 Brygada Pancerna, której dowódcą był bryg. R.G.W. Rimington. Składała się ona z 3 pułku kawalerii zmotoryzowanej oraz 5 i 6 pułków czołgów, przy czym do każdego z nich przydzielona była jedna bateria 1 pułku królewskiej artylerii konnej. Od drogi nadmorskiej oddzielał ją pas nieprzejezdnej dla czołgów pustyni. Dywizja zajęła pozycje rozciągnięte ku północnemu wschodowi, na których miała się kolejno bronić. Pierwszą pod Mersa Brega, obsadził 3 pułk kawalerii zmotoryzowanej (26 czołgów lekkich brytyjskich i zdobycznych włoskich), następną zaś 5 pułk czołgów. W Beda Fomm stanął 6 pułk czołgów, a przedpole patrolowały samochody pancerne pułku królewskich dragonów gwardii. Zgodnie z rozkazem gen. Gambier-Parry'ego, dywizja 'owinna w r a z i e ataku przeważającego liczebnie nieprzyjaciela wycofywać się po osi Agedabia-Antelat-Msus, prowaZą c , P a ł a n i a opóźniające. W sumie więc nie miała blokoWac w °Jskom „Osi" wejścia do Cyrenajki, lecz tylko je ut nidnić.

55

54 Australijska 9 Dywizja Piechoty zajęła stanowiska na płaskowyżu Dżebel Achdar położonym na wschód od Benghazi z zamiarem obrony przejść umożliwiających pokonanie skarpy i wyjście znad morza na płaskowyż. Gen. Morshead polecił swym żołnierzom obsadzić skarpę od Tocra do Wadi Gattara. 26 Brygada Piechoty 9 Dywizji miała blokować przejście drogowe pod Tocra, a 20 Brygada Piechoty — przejście drogowe i kolejowe przez przełęcz Er Regima. 24 Brygada Piechoty pozostała w Tobruku z braku samochodów do jej przewozu. Każdą z brygad wspierać miała mieszana bateria z 51 pułku artylerii polowej. Tajny rozkaz gen. Neame z 26 marca przewidywał jednocześnie, że w razie konieczności odwrotu dywizja obsadzić ma przejścia w skarpie na wysokości Barce i Wadi Cuff. O ile pierwsze z tych miejsc leży stosunkowo niedaleko na wschód od Tocra, to drugie znajduje się w połowie długości Dżebel Achdar. Obrona w tych punktach oznaczała utratę Benghazi, co wskazuje, że dowództwo brytyjskie w Cyrenajce liczyło się z możliwością oddania nie-1 przyjacielowi dużej części okupowanego przez swe wojska terytorium. Wszystkie zapasy zaopatrzenia, urządzenia o znaczeniu militarnym, a nawet studnie od Agedabii, poprzez Magrun i Msus aż do Benghazi miano przygotować do zniszczenia, by w razie sukcesu kontrofensywy przeciwnika stworzyć przed linią planowanej obrony własnej „pustynię", także w sensie wartości tego obszaru jako 5 zaplecza nieprzyjaciela . Rozkaz ów świadczył, że gen. Neame zdawał sobie sprawę, iż niedoświadczona dywizja australijska nie będzie w stanie, w razie potrzeby, utrzymać dotychczasowej linii frontu, podobnie zresztą jak i brytyjska dywizja pancerna. Chociaż gen. Morshead dysponował jednostką o prawie pełnym stanie etatowym (z wyjątkiem środków transpor5

B. M a u g h a n, Tobruk and El Alamein, Canberra 1966, s. 42.

t u ) , t 0 jednak skład jej był raczej wynikiem swego rodzaju selekcji negatywnej. Jeszcze w końcu stycznia stanowiły ją 18, 24 i 25 brygady piechoty, wsparte przez 2/3, 2/7 i 2/12 pułki artylerii polowej oraz 2/1 pułk artylerii przeciwpancernej. Dywizji podporządkowane były ponadto 2/2 batalion ciężkich karabinów maszynowych, 2/8 pułk artylerii polowej i 2/3 pułk artylerii przeciwpancernej. Wszystko to zmieniło się jednak u schyłku lutego, gdy w związku z przygotowaniem ekspedycji greckiej zreorganizowano jednostki australijskie na Bliskim Wschodzie (Australijskie Siły Imperialne, Australian Imperiał Forces — AIF) tworzące I Korpus Australijski pod dowództwem gen. Thomasa Blameya. Wówczas do australijskiej 7 Dywizji Piechoty mającej udać się do Grecji przeniesiono 18 i 25 brygady, a na ich miejsce gen. Morshead otrzymał 20 i 26 brygady. Przy tej zamianie 9 Dywizja Piechoty straciła najlepiej wyszkolone oddziały (z dotychczasową „własną" 18 Brygadą Piechoty swego dowódcy), otrzymała zaś słabo jeszcze przygotowane jednostki, słusznie uważane za mniej nadające się do działań frontowych. Powierzenie takiej dywizji ważnych przecież zadań na wypadek ofensywy przeciwnika wywołać musiało tarcia brytyjsko-australijskie. Od samego początku wojny, podobnie jak w latach 1914-1918, rządy Australii i Nowej Zelandii domagały się traktowania swych wojsk jako formacji sprzymierzonych z Wielką Brytanią dominiów, a niejako części sił zbrojnych Imperium Brytyjskiego. W związku z tym dążyły do utworzenia jednego zgrupowania bojowego, w którym znalazłyby się wszystkie dywizje australijskie rozmieszczone na Bliskim Wschodzie i w Afryce Północnej. Jednakże kolejność przybywania australijskich związków taktycznych or az potrzeby sytuacji frontowej czyniły spełnienie tych zadań niemożliwym. Australijczycy, zdając sobie sprawę z wartości bojowej yh wojsk, czuli się pod wielu względami gorzej trak-

56

57

towani niż Brytyjczycy. Sytuację pogarszały incydenty wynikłe z innego niż brytyjski stylu zachowania na służbie i poza nią żołnierzy australijskich. Naruszanie przez nich dyscypliny prowadziło też do tarć wśród dowódców i dowództw. Australijskiej żandarmerii było zbyt mało na potrzeby wynikające z rozproszenia oddziałów, natomiast interwencje żandarmów brytyjskich wywoływały bójki „na dole", a protesty „na górze" hierarchii wojskowej. W Cyrenajce dowództwo brytyjskie skłonne było w końcu każde naruszenie dyscypliny lub przestępstwo przypisywać żołnierzom w szerokoskrzydłych kapeluszach. Gen. Morshead wydał nawet rozkaz zabraniający żołnierzom 9 Dywizji Piechoty, poza służbą, wstępu do miast, osad i obozów arabskich koczowników6. Podobne tarcia wynikały również w stosunkach pomiędzy Brytyjczykami a siłami sojuszniczymi, których rola na tym obszarze była bardzo poważna. Szczupłe siły brytyjskie potrzebowały każdego wsparcia, które zmniejszało drastyczny deficyt zasobów ludzkich w stosunku do obszaru, na którym toczyły się walki. Znaczenie obecności tam nawet nielicznych jednostek, jak brygady polska i grecka, czy też batalion „Wolnych Francuzów" włączony do 2 Dywizji Pancernej, było zatem w 1940 r. i później bynajmniej nie symboliczne. Jednakże mała liczebność tych formacji oraz uzależnienie ich zwierzchników — zarówno wojskowych, jak i politycznych — od Wielkiej Brytanii wpływały na chęć unikania zadrażnień z potężnym protektorem. W wypadku Australijczyków ten element nie grał roli, gdyż to właśnie Wielka Brytania potrzebowała dominalnych dywizji, z czego obie strony zdawały sobie sprawę. Po tej dygresji, koniecznej jednak dla zobrazowania stosunków w obozie alianckim, wróćmy do wydarzeń w Cyrenajce pod koniec marca 1941 r. 6

Tamże, s. 45.

31 marca rano siły niemieckiej 5 Dywizji Lekkiej uderzyły na pozycje brytyjskie pod Mersa Brega. Broniący ich batalion piechoty z brygady wsparcia 2 Dywizji Pancernej odparł natarcie. Wykazał on w ten sposób, że oddziały brytyjskiej Armii Terytorialnej (a do nich zaliczał się pułk Tower Hamlets) są w stanie dorównać w walce jednostkom zawodowym. Dowodzący brygadą bryg. Latham domagał się, by na odpartego przeciwnika uderzyła 3 Brygada Pancerna, obchodząc jego prawe skrzydło od strony pustyni. Gen. Gambier-Parry uznał jednak, że porzygotowanie kontrataku zajęłoby zbyt wiele czasu, by dał się on przeprowadzić tego samego dnia. O godz. 17.30 nastąpił nowy atak niemiecki, tym razem na północ od drogi nadbrzeżnej, gdzie 8 zmotoryzowany batalion ciężkich karabinów maszynowych ppłk. Ponatha uderzył na prawe skrzydło pozycji batalionu pułku Tower Hamlets. Odparty, ponowił atak z udziałem lekkich czołgów i wdarł się w głąb brytyjskiej linii obrony. Wyłomu nie dało się zamknąć i o zmroku grupa wsparcia 2 Dywizji Pancernej wycofała się pod Agedabia. Wieś Mersa Brega zajęta została przez batalion ppłk. Ponatha. Również brytyjska 3 Brygada Pancerna rozpoczęła odwrót ku Agedabii. Zgodnie z rozkazem gen. Neame'a zyskano więc czas za cenę terenu. Utracono przy tym około 60 zabitych, działo przeciwlotnicze oraz pewną liczbę samochodów i transporterów opancerzonych. W rękach Afrika-Korps znalazł się początek drogi na Benghazi i Tobruk. Wypróbowana metoda natarcia sił pancernych wspartych atakami bombowców nurkujących raz jeszcze przyniosła stronie niemieckiej sukces. Gen. Neame, który zjawił się w dowództwie 2 Brygady "ancernej 1 kwietnia, domagał się, by prowadziła ona działania opóźniające, cofając się drogą ku Benghazi, i jednocześnie blokowała drogi przez pustynię na Mechili 1 Tmimi. Wymagało to podzielenia sił, tak aby szosą do

58 Agedabia cofała się brygada wsparcia, a 3 Brygada Pancerna posuwała się drogą pustynną przez Antelat. Dowódca dywizji uważał, iż należy unikać rozpraszania sił i prosił o zgodę na skoncentrowanie ich na flance pustynnej. Oznaczałoby to jednak pozostawienie otwartej drogi do Benghazi i utratę tego portu. 2 kwietnia odwrót brytyjski trwał nadal, a wieczorem gen. Gambier-Parry ostatecznie nakazał 2 Dywizji Pancernej odejście ku Antelat. Zabrano tym samym brygadę wsparcia z drogi nadmorskiej i pozbawiono Benghazi jedynej osłony. Słuszne chyba obawy gen. Gambier-Parry'ego 0 los dywizji w razie jej rozdzielenia mogą go w pewnym stopniu usprawiedliwić. Brygada pancerna traciła coraz więcej czołgów nie w walkach opóźniających, lecz wskutek defektów i braku paliwa. O decyzji swej nie zawiadomił jednak na czas dowództwa sił broniących Cyrenajki. W wyniku tego mająca teraz znaleźć się na pierwszej linii australijska 9 Dywizja Piechoty nie wiedziała o zniknięciu swej dotychczasowej osłony na drodze nadmorskiej. W tym samym czasie, kiedy prośba dowódcy 2 Dywizji Pancernej dotarła wreszcie do gen. Neame, w jego kwaterze w Barce zjawił się osobiście gen. Wavell. Był on zaalarmowany wieściami z frontu oraz zasypany lawiną pytań i zaleceń od premiera Churchilla. Zapoznawszy się z projektem gen. Gambier-Parry'ego, naczelny dowódca polecił nakazać 2 Dywizji Pancernej odwrót całością sil drogą nadmorską. Uznał zapewne, że lepiej będzie, gdy to, co zostało z jej brygady pancernej, zużyte zostanie w walce, niż miałoby stopnieć wskutek porzucania kolejno psujących się czołgów. Rozkaz mówił o pozostawieniu 3 Brygady Pancernej w Esc Sceleidima na wschód od Magrun 1 drogi nadmorskiej, podczas gdy brygada wsparcia ze szwadronem czołgów i szwadronem samochodów pancernych kontynuować miała odwrót na północ, ku Benghazi. Dowódca dywizji stwierdził, że nie jest w stanie tego

59 wykonać, gdyż okoliczności zmuszają go do wycofania całości sił poprzez Esc Sceleidima dalej na północ, do El Abiar. Był już 3 kwietnia i gen. Neame w tej sytuacji wydał rozkaz wysadzenia w powietrze najważniejszych magazynów oraz innych obiektów w Benghazi i okolicach. Gen. Gambier-Parry'emu polecono, by siłami swej dywizji bronił przejść w skarpie na odcinku od Esc Sceleidima aż do Wadi Gatara, na linii równoległej do wybrzeża, osłaniając w ten sposób lewe skrzydło 9 Dywizji Piechoty gen. Morsheada. Generałowie Wavell i Neame odwiedzili jego sztab. Przy tej okazji zawiadomili australijskiego dowódcę o zmianie zarządzonej przez gen. Wavella — na interwencję premiera Churchilla w sprawie powierzenia dowództwa w Cyrenajce „człowiekowi takiemu, jak 0'Connor lub Creagh". Miał nim być właśnie gen. O'Connor, wezwany z Kairu i przybyły drogą powietrzną na lotnisko El-Adem. Swą dobrą opinię potwierdził on doradzając dowództwu zgrupowanej w tym rejonie hinduskiej 3 Brygady Zmotoryzowanej przygotowanie się do obsadzenia i obrony Mechili w najbliższym czasie. Jak się miało wkrótce okazać, wyczucie sytuacji nie zawiodło gen. 0'Connora. Ostatecznie, dotarłszy do sztabu gen. Neame'a nie zastąpił go jednak, pozostając tam jako doradca o niesprecyzowanych uprawnieniach. 3 kwietnia przyniósł także wiele innych, ważnych wydarzeń w Cyrenajce. Gen. Rommel doszedł do wniosku, że powstała sytuacja, w której zdecydowane działanie zaczepne może doprowadzić do załamania frontu brytyjskiego. Postanowił więc — rzecz u niemieckiego generała Prawie niewiarygodna — kontynuować działania ofensywne siłami, które miał do dyspozycji, wbrew ustaleniom 1 dyrektywom zarówno Dowództwa Wojsk Lądowych, Jak i włoskiego Naczelnego Dowództwa (nakazującym cz ekać z próbami odzyskania Cyrenajki do przybycia

60 15 Dywizji Pancernej). W tym celu sformował cztery małe grupy bojowe mające za zadanie możliwie jak najszybsze dotarcie do kluczowych punktów Cyrenajki i opanowanie ich, zanim przeciwnik zdąży otrząsnąć się z szoku porażki i odwrotu. I tak 3 batalion rozpoznawczy miał — jako straż przednia włoskiej 27 Dywizji Piechoty „Brescia" — ruszyć wprost ku Benghazi. Dowódcą tego pododdziału gen. Rommel mianował przebywającego w Afryce jako obserwatora gen.mjr. Heinricha Kirchheima. Część włoskiej 132 Dywizji Pancernej „Ariete", wzmocniona niemieckimi jednostkami rozpoznawczymi i przeciwpancernymi, pod dowództwem ppłk. von Schwerina miała ruszyć szlakiem karawan Trigh el-Abd z Agedabii do' Mechili. Szybkie jednostki 5 Dywizji Lekkiej z gen. Streichem na czele otrzymały rozkaz udania się tą samą trasą, gdy tylko zatankują paliwo. Także do Mechili, lecz szlakiem przez Antelat-Msus, skierowano „cięższą" część dywizji gen. Streicha oraz jej 5 pułk czołgów ppłk. Friedricha Olbricha. Przegrupowaniom wojsk „Osi" towarzyszyło pogłębiające się zamieszanie po stronie przeciwnika. Tego samego dnia (3 kwietnia) brytyjskie rozpoznanie lotnicze przyniosło błędną informację o pojawieniu się jednostek niemieckich w Msus. W związku z tym gen. Neame polecił grupie wsparcia 2 Dywizji Pancernej zająć pozycje w El-Abiar, a nie na przełęczy Sceleidima, co oznaczało jej przesunięcie na północ. 3 Brygada Pancerna tejże dywizji wyruszyła na wschód ku Msus, dokąd dotarła następnego dnia, by stwierdzić, że Niemców tam nie ma. Nie było tam jednak również składów zaopatrzenia, wysadzonych w powietrze przez własną ochronę po otrzymaniu owego nieprawdziwego doniesienia o zbliżaniu się czy nawet zajmowaniu Msus przez oddziały gen. Rommla. Nocą z 3 na 4 kwietnia gen.Neame polecił swym wojskom odwrót na linię Wadi Cuff-Mechili. Decyzja ta ozna-

61 czała wycofanie się z połowy Cyrenajki. Obrona jej wschodniej części opierać się miała o linię obsadzoną, od morza licząc: przez australijską 9 Dywizję Piechoty, pozostałości 2 Dywizji Pancernej i nowo przybyłą hinduską 3 Brygadę Zmotoryzowaną zgrupowaną wokół Mechili. Cały dzień 4 kwietnia siłom brytyjskim zajął odwrót w kierunku tej linii, z tym że 9 Dywizja Piechoty gen.Morsheada i 2 Dywizja Pancerna gen. Gambier-Parry'ego prowadziły go w różny sposób. Australijski dowódca wycofawszy się z Benghazi uznał w pewnej chwili, że odwrót może odbywać się w wolniejszym tempie i przy dłuższym powstrzymaniu ścigającego nieprzyjaciela. Zawrócił więc i obsadził ponownie przełęcz Er Regima, utrzymując ją przez kilka godzin i odpierając atak niemieckiego 3 batalionu rozpoznawczego. Straty poniesione przez walczący tam batalion 2/13 z 20 Brygady Piechoty bryg. J.J. Murraya, zmusiły jednak dowództwo dywizji do nakazania dalszego odwrotu na barce i dalej ku Wadi Cuff i Slonta. Tymczasem 2 Dywizja Pancerna cofała się także na wschód, lecz trasą przebiegającą blisko nadmorskiej Via Balbia, ze względu na możliwość uzupełniania paliwa, części zamiennych i amunicji w magazynach leżących wzdłuż tej drogi. Marsz przez pustynię oznaczałby bowiem większe straty wśród pojazdów porzucanych z braku paliwa lub wskutek awarii. Dzień ten charakteryzował względny brak aktywności strony niemiecko-włoskiej, również cierpiącej wskutek braków paliwa, awarii pojazdów, a także w wyniku braku doświadczenia w marszach i walce na pustyni. I tak zdarzały się wypadki zgubienia drogi lub wyboru trasy wiodącej przez nieprzejezdne rejony pustyni. To ostatnie potrafiło zatrzymać na wiele godzin czołgi i samochody. Wojska .,Osi", w przeciwieństwie do Brytyjczyków, nie wypracowały skutecznej metody wydobywania pojazdów kołowych z lotnych piasków.

62 Nie znaczyło to, że wojska gen. Rommla nie odniosły tego dnia żadnych sukcesów. Zajęte zostało Benghazi, a dowódca Afrika Korps wyznaczył grupie ppłk. Schwerina dalsze ambitne zadania. Miała ona dotrzeć do Ben Gania i ruszyć ku Tmimi nad zatoką Bomba, a jej celem ostatecznym był Tobruk. 5 kwietnia, wobec wyraźnego obchodzenia przez Afrika-Korps masywu Dżebel Achdar od południa, gen. Neame rozkazał swym wojskom odwrót na linię Wadi Derna. Rozkaz ten jeszcze dwukrotnie w ciągu dnia był zmieniany w wyniku sprzecznych meldunków mówiących raz o obecności, a raz o nieobecności nieprzyjaciela w Msus. Zresztą nieprzyjaciel także był wprowadzany w błąd przez własne rozpoznanie lotnicze. Tego dnia po południu gen. Rommel otrzymał wiadomość, że w Mechili nie ma wojsk brytyjskich, polecił więc grupie ppłk. von Schwerina szybki marsz w celu opanowania tego punktu. Sam zaś na czele batalionu karabinów maszynowych płk. Ponatha ruszył w zapadającym już mroku z Ben Gania także do Mechili. Aby nie zgubić trasy, polecił nawet nie gasić reflektorów, który to rozkaz zmienił dopiero po ataku samolotów brytyjskich na swą kolumnę. 6 kwietnia rano, z liczącą piętnaście samochodów grupą płk. Ponatha oraz grupą ppłk. von Schwerina, z którą spotkał się nocą, dotarł w pobliże Mechili, by stwierdzić, że stary fort oraz przebiegające wokół umocnienia polowe obsadzone są przez hinduską 3 Brygadę Zmotoryzowaną. Wobec tego polecił zablokować w dogodnym miejscu szosę do Derny, a do tego portu, z zadaniem zablokowania Via Balbia, wysłał część batalionu płk. Ponatha już tylko na dziesięciu samochodach. Resztę swych sił gen.Rommel chciał użyć do zdobycia Mechili i to jeszcze tego samego dnia. Broniąca Mechili hinduska 3 Brygada Zmotoryzowana, dowodzona przez bryg. E.W.D. Vaughana, miała początkowo za zadanie dotrzeć do Mechili i obsadzić ten fort na

63 czas potrzebny do nawiązania kontaktu z siłami głównymi: nadciągającą z zachodu 2 Dywizją Pancerną oraz z mającą nadejść z północy australijską 9 Dywizją Piechoty. Spotkanie nastąpić miało 6 kwietnia, lecz do Mechili przybyło tylko dowództwo 2 Dywizji Pancernej i niektóre jej pododdziały. Jedyną formacją bojową, która tam dotarła, okazała się być właśnie 3 Brygada Zmotoryzowana. Składała się ona z dowództwa i trzech pułków zmotoryzowanej kawalerii: 2 lansjerów królewskich (Royal Lancers), 18 Króla Edwarda VII (King Edward's VII Own) i 11 księcia Alberta Wiktora (Prince Albert Victor's Own) oraz mniejszych jednostek organicznych: szwadronu łączności, kompanii saperów, transportu i warsztatów polowych. Pułkom brakowało około 40% przewidzianych etatem ręcznych karabinów maszynowych. Na pułk przypadał jeden karabin przeciwpancerny (na 42 przewidziane etatem). Brygadzie nie przydzielono wozów bojowych. Żołnierze byli szkoleni w Indiach, często z użyciem broni zdecydowanie przestarzałej, tak że dopiero na Bliskim Wschodzie wielu z nich zetknęło się po raz pierwszy z nowoczesną techniką wojskową typu europejskiego. Pozycja, której brygada miała bronić, była kształtu owalnego. Jej obszar podzielony był na cztery części przez drogę pustynną Got Derva-Tmimi biegnącą z zachodu na wschód i krzyżujące się z nią wadi — wyschłe koryto rzeki. Linia obrony przebiegała w promieniu około 2 km od tego miejsca. Północno-wschodnia część pozycji mieściła stanowiska dowództwa brygady i 11 pułku kawalerii. Szwadron „B" 2 pułku, pod dowództwem mjr. M.K. Rajendrasinhji, przebywał tam jako rezerwa brygady. Obronę tego sektora zapewniały szwadrony „A" i „B" 11 pułku. Szwadron „ C " te goż pułku obsadził południowo-wschodni odcinek obrony. Na północnym zachodzie stanął szwadron „A" 2 pułku kawalerii, a na południowym zachodzie dowództwo i szwadron „ C " tego pułku.

64 Na zewnątrz pozycji znajdowały się dwa wzgórza: jedno na wschód, drugie na północny zachód od niej, oraz lotnisko polowe położone około 2,5 km na południe. Na wzgórzu północno-zachodnim chwilowo rozmieścił się „osierocony" sztab 2 Dywizji Pancernej. Tak zorganizowana obrona wypróbowana została po raz pierwszy już rankiem 6 kwietnia. Niemiecki pododdział rozpoznawczy zajął wówczas stanowisko na wzgórzu położonym na wschód od Mechili i ostrzeliwał pozycje broniącego tego fortu od południowego wschodu szwadronu „C" 11 pułku kawalerii. Trwało to od godz. 9.00 do 11.00, po czym nastąpił atak piechoty zmotoryzowanej na wschodni odcinek obrony zajmowany przez szwadron „B" tego pułku. Atak odparto biorąc 37 jeńców. Przybyły wkrótce na lotnisko gen. Rommel czynił wszystko, by ściągnąć pod Mechili jak najwięcej swych wojsk. Chciał zdobyć fort szybko i nie pozwolić jego załodze wycofać się na wschód. Na razie jednak dysponował tylko grupą ppłk. von Schwerina i „lżejszą" częścią 5 Dywizji Lekkiej gen. Streicha. Musiał więc oczekiwać na jej „cięższą" część z czołgami, czyli grupę ppłk. Olbricha. Na wszelki wypadek wieczorem 6 kwietnia gen. Rommel skierował do obrońców Mechili parlamentariusza z żądaniem kapitulacji. Wysłannik, por. Grohne, dotarł do linii obrony i przekazał propozycję kapitulacji dowódcy hinduskiemu, który ją odrzucił. Korzyścią, jaką odnieśli oblegający, było rozpoznanie przez parlamentariusza części pozycji obronnej, gdyż obrońcy nie zawiązali mu oczu wpuszczając na swój teren. Nocą z 6 na 7 kwietnia gen. Gambier-Parry z częścią swego sztabu przeniósł się do Mechili, pozostawiając jego resztę wraz z przeciwpancerną baterią pułku królewskiej artylerii konnej na wzgórzu północno-zachodnim. Rankiem przesunął tę grupę na zachodni skraj obrony. Tym samym hinduska 3 Brygada Zmotoryzowana przeszła pod dowództwo 2 Dywizji Pancernej, mimo iż reprezentował je

Czołgi australijskie na tle zdobytego Tobruku. Zwraca uwagę oznakowanie pojazdów symbolem 6 Dywizji Piechoty i że są to zdobyczne wozy włoskie, 21 stycznia 1941 r. Żołnierze 6 Dywizji Piechoty nad Zatoką Tobrucką w czasie pierwszego szturmu twierdzy

Zdobywca Tobruku — gen. lven Mackay (z lewej) Gen. Leslie Morshead ze sztabem swej 9 Dywizji Piechoty „Lis Pustyni" — gen. Erwin Rommel

Port tobrucki podczas oblężenia włosko-niemieckiego w 1941 r.

Stąd dowodzono wszystkimi obronami Tobruku. Teraz korzysta z tego miejsca dowództwo australijskiej 9 Dywizji Piechoty „Bardia Bili" — już nieszkodliwy łup Brytyjczyków

Wybuch pocisku „Billa"

„Bush artillery" w akcji podczas długiego oblężenia

Pomimo nalotów obrońcy nie odmawiali sobie przyjemności związanych z pobytem nad morzem

Woda pitna — skarb najcenniejszy

Chleb powszedni — piekarnia na tyłach

Redakcja i drukarnia dziennika „Tobruk Truth"

65 Ulubiona — i jedyna — gazeta obrońców twierdzy

Egzotyczny towarzysz broni — Sikh podczas porannej toalety

w Mechili tylko jej dowódca ze sztabem i jedną baterią. Główna siła dywizji, 3 Brygada Pancerna, odeszła na Dernę, gdyż braki paliwa unieruchomiłyby ją w Mechili. 7 kwietnia artyleria oblegających podjęła ostrzał pozycji hinduskiej ze stanowisk pomiędzy wzgórzem wschodnim a Mechili, skąd nie udało się jej przepędzić australijskiego 2 pułku przeciwpancernego. Około południa do dowództwa obrony przybył kolejny wysłannik niemiecki z żądaniem kapitulacji. To żądanie też odrzucono, przy czym także zapomniano zawiązać parlamentariuszowi oczy, gdy przekraczał linię obrony. Tymczasem obrońcy otrzymali — skromne co prawda — posiłki, gdyż do Mechili dotarł wreszcie cały sztab 2 Dywizji Pancernej i szwadron 18 pułku kawalerii pozostający dotąd w Gadd el-Ahmar. O godz. 16.00 na południowo-zachodni sektor obrony natarł pododdział włoskiej piechoty zmotoryzowanej, odparty jednak bardzo szybko przez szwadron „ C " 2 pułku. Wkrótce potem przed pozycjami obrońców pojawił się trzeci w ciągu 48 godzin niemiecki oficer z białą flagą i propozycją poddania się na warunkach honorowych. Ponieważ zażądał on w imieniu swego dowództwa szybkiej odpowiedzi, bryg. Vaughan udzielił jej z maksymalnym opóźnieniem, zyskując nieco czasu, propozycję oczywiście odrzucając. W chwili gdy powracający parlamentariusz przekroczył linię pozycji niemiecko-włoskich, rozpoczęło się 45-minutowe przygotowanie artyleryjskie. Ostrzeliwane były wschodnie pozycje 11 pułku kawalerii zmotoryzowanej, dowództwo hinduskiej 3 Brygady Piechoty Zmotoryzowanej i stary fort 7 . Efekt ostrzału był raczej psychologiczny, ponieważ oddziały brygady znalazły się pod ogniem artylerii po raz pierwszy. Po zmroku niemieckie samochody pancerne dotarły do małej skarpy w północ7 P.C. B h a r u h a , The north Ąfrican Campaign 1940-1943, Calcuta 1956, s. 156-158.

5 —Tobruk 1941-1942

66 no-zachodnim sektorze obrony, opuszczonej przez szwadron „ C " 2 pułku. Wkrótce jednak wycofały się i królewscy lansjerzy odzyskali tę pozycję. Jednakże znacznie groźniejsze od wszystkich przejawów aktywności oblegających były chmury pyłu wznoszące się od strony południowej, oznaczające nadciąganie czołgów nieprzyjacielskich. Obrońcy dysponowali bowiem tylko jednym czołgiem, przybyłym jako ochrona gen. Gambier-Parry'ego, a raczej jako jedyna jej pozostałość. Do szturmu z udziałem niemieckich czołgów jednak nie doszło, gdyż około godz. 21.30 do dowództwa 2 Dywizji Pancernej dotarł rozkaz gen. Neame'a, by garnizon Mechili wycofał się do El-Adem. Hinduska 3 Brygada Zmotoryzowana zapewnić miała podczas odwrotu osłonę dowództwu 2 Dywizji Pancernej. Przełamanie oblężenia zaplanowano na świt 8 kwietnia. Bryg. Vaughan postanowił wyprowadzić z Mechili w kierunku wschodnim sztaby i jednostki pomocnicze swej brygady, a także dywizji gen. Gambier-Parry'ego pod osłoną sił głównych brygady hinduskiej. I tak straż przednią stanowić miał szwadron 18 pułku z owym jedynym czołgiem obrońców. Od południa, a więc z kierunku głównych sił nieprzyjaciela, ubezpieczać miały kolumnę sztabową dwa szwadrony 11 pułku kawalerii i dwa plutony armat przeciwpancernych. Straż tylną stanowił 2 pułk lansjerów i dwa plutony przeciwpancerne. Wreszcie flankę północną, czyli lewą, zabezpieczały szwadron 11 pułku kawalerii zmotoryzowanej i pluton przeciwpancerny. Rozkazy zakończono przygotowywać około północy, co mogło sprawić, że do niektórych oddziałów dotarły one dopiero o świcie. W każdym razie pojazdy sztabu 2 Dywizji Pancernej nie zjawiły się o czasie w miejscu koncentracji, a jedyny czołg spóźnił się 40 minut. W rezultacie straż przednia wyruszyła na wschód około godz. 6.15, nie czeka-

67 jąc na sztab dywizji ani czołg, który zdołał ją w końcu dogonić. Za nią posuwał się sztab brygady hinduskiej, której dowódca zrezygnował z czekania na swego przełożonego i kolumnę jego sztabu. Wkrótce jednak kolumna bryg. Vaughana znalazła się pod ogniem dział i karabinów maszynowych ze wzgórza wschodniego oraz z południa i z południowego zachodu. W tumanach pyłu i dymie zauważono czołg niemiecki zmierzający prosto ku przodowi kolumny oraz drugi zbliżający się do niej od północy. W tej sytuacji bryg. Vaughan nakazał cofnąć swą grupę 1 postanowił dotrzeć do El-Adem trasą na południe, a potem na wschód od Mechili, obchodząc jak gdyby pozycje przeciwnika. Porozumiawszy się telefonicznie z gen. Gambier-Parry'ym, udał się do Mechili, by uzgodnić z dowódcą 2 Dywizji Pancernej swój plan i włączyć jego kolumnę sztabową do działania. Po drodze stwierdził, że idący w straży tylnej 2 pułk jest także atakowany przez czołgi niemieckie, a pojazdy sztabowe 2 Dywizji Pancernej nie znajdują się ciągle jeszcze w punkcie wyjścia po wschodniej stronie pozycji. Stały one na zachód od niego, zwrócone w kierunku zachodnim. Gen. Gambier-Parry nie popierał zamiaru obejścia przeciwnika od południa. Przystał jednak na alternatywną propozycję bryg. Vaughana, by spróbować przebić się w kierunku wschodnim, korzystając z dymu i chmur pyłu pustynnego unoszących się nad polem walki po tej stronie Mechili. Obaj dowódcy wsiedli do opancerzonego samochodu i ruszyli na wschód na czele kolumny sztabowej 2 Dywizji Pancernej. Zgrupowanie to natychmiast znalazło się pod ogniem broni maszynowej i lekkich dział przeciwnika usytuowanych na północny zachód od starego fortu. Wyraźnie załamany gen. Gambier-Parry zadecydował wówczas, że odwrót do El-Adem jest niewykonalny, po czym umieścił na dachu samochodu białą chustkę, nakazując całej kolumnie poddanie się.

69

68 W ten sposób energiczny i daleki od defetyzmu bryg. Vaughan również stał się jeńcem Afrika Korps. Do niewoli trafiły sztaby 2 Dywizji Pancernej i hinduskiej 3 Brygady Zmotoryzowanej, szwadron 2 pułku lansjerów (odcięty od reszty straży tylnej poddał się po wyczerpaniu amunicji, choć część żołnierzy chciała walczyć na bagnety nawet w obliczu czołgów), kompania transportowa i inne jednostki służb 3 Brygady Zmotoryzowanej. Idący w straży przedniej szwadron 18 pułku przebił się przez pozycje niemieckie tracąc 25% stanu oraz jedyny czołg. Przebiła się też większość 11 pułku kawalerii zmotoryzowanej oraz szwadrony „A" i ,,B" 2 pułku lansjerów, które wzięły podczas walki 300 jeńców i dotarły z nimi do El-Adem. Za ten wyczyn przyznany został pierwszy brytyjski Distinguished Service Order (Order za Wybitną Zasługę), który otrzymał hinduski oficer — mjr Maharaj Rajendrasinhji. Opór stawiony 5 Dywizji Lekkiej przez hinduską 3 Brygadę Zmotoryzowaną pod Mechili, sam w sobie nie decydował oczywiście o wyniku działań Afrika-Korps w Cyrenajce. Niewątpliwie jednak słusznie podkreślany jest fakt, że bez niego upadek Tobruku byłby 6-8 kwietnia 1941 r. możliwy. Na wieść bowiem o pojawieniu się nieprzyjaciela pod Mechili, gen. Neame wydał przecież 6 kwietnia rozkaz odwrotu australijskiej 9 Dywizji Piechoty do El-Ghazala, 8 zamiast, jak chciał wcześniej,do Derny . Tego samego dnia generałowie Neame, O'Connor i Morshead, uzgodniwszy szczegóły odwrotu, wyruszyli na wschód. Dowódca garnizonu Cyrenajki i jego doradca zmierzali do Tmimi, dokąd przenieść chcieli z Marawy siedzibę CYRCOM (Cyrenaica Command), czyli dowództwa sił brytyjskich na tym obszarze, przynajmniej na czas pobytu tam 9 Dywizj' Piechoty. Gen. Morshead udał się do Derny, by dopił nować ewakuacji. W ciemnościach kierowca samochód 8

Tamże, s. 161-164.

gen. Neame zboczył jednak na północ i zbliżył się do Derny jednocześnie z czołówką batalionu ppłk. Ponatha z 5 Dywizji Lekkiej Afrika-Korps. Wskutek tego zarówno gen. O'Connor — zdobywca Cyrenajki podczas niedawnej operacji „Compass" — jak i jej pechowy obrońca, gen. Neame, znaleźli się w niewoli, zanim zdołali się na dobre rozbudzić. Jednakże nie zmieniło to faktu, że australijska 9 Dywizja Piechoty dotarła 8 kwietnia do El-Ghazali i zajęła pozycję obronną, uniemożliwiając tym samym gen. Rommlowi przecięcie drogi odwrotu przeciwnika i jego zniszczenie w stylu brytyjskiego sukcesu pod Beda Fomm z 7 lutego. Ofensywa trwała nadal i wojska „Osi" posuwały się naprzód. 5 kwietnia były w Barce, a dwa dni później w Dernie. Wobec marszu części 5 Dywizji Lekkiej z Mechili na wschód ku Tobrukowi, gen. Wavell polecił australijskiej 9 Dywizji obsadzić tę twierdzę, do której skierowano jednocześnie część konwoju morskiego, wiozącego do Grecji australijską 7 Dywizję Piechoty. W ten sposób znalazła się w Tobruku 18 Brygada Piechoty, dawniej dowodzona przez gen. Morsheada. Nie rezygnując z zajęcia tego ważnego portu, lecz odkładając je nieco, gen. Rommel już spod umocnień twierdzy skierował część sił ku celom leżącym znacznie dalej na wschodzie. 11 kwietnia doświadczony w walkach 3 batalion rozpoznawczy ruszył w kierunu Bardiji, którą zajął bez walki następnego dnia. Grupa złożona z motocyklistów i części piechoty zmotoryzowanej ze składu niemieckiej 15 Dywizji Pancernej, której pierwsze elementy przybyły do Trypolitanii drogą powietrzną, została posłana do Sollum. Jej dowódca, ppłk Gustav Knabe, otrzymał polecenie kontynuowania, gdyby okazało się to możliwe, marszu aż do Mersa Matruh. Siły te rzeczywiście dotarły do granicy Egiptu, zajęły Sollum i stoczyły 25 i 26 kwietnia walkę z osłaniającym ten kierunek zgrupowaniem gen. W.H.E. Gotta, które ostatecznie wycofało się na linię Buq-Buq—Sofafi

70 Tak zakończyła się druga już ofensywa wojsk państw „Osi" w Afryce, będąca jednocześnie pierwszą kierowaną przez dowódców niemieckich na froncie libijskich. Przyczyn porażki strony alianckiej doszukać się można tam, gdzie znajdowały się powody niewiele wcześniejszej porażki włoskiej (z wyjątkiem problemu ducha bojowego). Tym razem jednak przeciwnik — oddziały przybywającego stopniowo do Libii Afrika-Korps — choć także niezbyt liczny, dysponował uzbrojeniem i sprzętem na ogół lepszym i nowocześniejszym niż strona brytyjska. Widoczne to było szczególnie w czołgach, samochodach pancernych oraz w artylerii przeciwpancernej. Brytyjskie czołgi szybkie („Cruiser") oraz czołgi piechoty („Matilda"), uzbrojone były w działka 40 mm, które stanowiły także sprzęt artylerii przeciwpancernej. „Cruisery", przy dużej szybkości, miały cienki pancerz, a „Matildy", będąc potężnie opancerzone, poruszały się powoli. Było to wynikiem błędnych, jak się okazało, założeń użycia czołgów przez armię brytyjską, które przewidywały różne typy wozów bojowych do różnych zadań. Strona niemiecka używała czołgów uniwersalnych — przeznaczonych do wsparcia piechoty, wykonywania dalekich zagonów typu kawaleryjskiego i zwalczania broni pancernej przeciwnika Trzy typy czołgów, będących na uzbrojeniu Afrika-Korps, reprezentowały kolejne etapy rozwoju niemieckiej myśli konstrukcjnej. Lekki wóz PzKw II, uzbrojony w działko 20 mm, spełniał zadania rozpoznawcze (także ze względu na stosunkowo cienki pancerz). Większy i cięższy PzKw III był czołgiem średnim, szybkim, dobrze opancerzonym, uzbrojonych w działko 50 mm. Najgroźniejszym jednak przeciwnikiem „Matildy" i „Cruisera" był PzKw IV z działem 75 mm, o krótkiej lufie, chroniony grubym pancerzem, rozwijający dużą szybkość. PzKw IV i PzKw III były wozami bojowymi innej generacji niż czołgi brytyjskie. Niemieckie działka przeciwpan-

71 cerne 50mm, choć nie były w stanie przebić pancerza „Matildy", niszczyły wszystkie inne typy brytyjskich czołgów i samochodów pancernych. Swym zasięgiem i siłą rażenia górowały nad 40-milimetrowymi działkami przeciwnika. Najważniejszym jednak elementem przewagi niemieckiej była długo opracowywana, a potem wypróbowana i zmodyfikowana w europejskich, kampaniach 1939 i 1940 r. doktryna użycia wojsk pancernych. Sprawność współdziałania na polu walki czołgów, piechoty zmotoryzowanej, artylerii i lotnictwa przewyższała wszystko, co dotąd udało się w tej dziedzinie osiągnąć Brytyjczykom. Stosunkowo nieliczne siły niemieckie wspierała ponadto armia włoska, co pozwalało gen. Rommlowi i innym dowódcom na używanie swych jednostek głównie do zadań najważniejszych: uderzeń, rajdów i obrony punktów węzłowych. Przedstawiające na ogół dużo niższą wartość bojową oddziały włoskie (szczególnie piechota) używane były zwykle do obsady mniej ważnych odcinków frontu i ochrony linii komunikacyjnych. Jeśli dodać do tego agresywny sposób dowodzenia gen. Rommla, oddalenie sił brytyjskich od baz zaopatrzeniowych i konieczność skierowania części wojsk do Grecji, to sukces niemiecki staje się zrozumiały. Co prawda, zaangażowanie Niemiec w podbój Jugosławii i Grecji (rozpoczęty 6 kwietnia 1941), a następnie w wojnę ze Związkiem Radzieckim, wykluczało wzmocnienie Afrika-Korps poważniejszymi siłami. Sytuacja drugiej strony była również trudna. Rozpoczęte w maju 1941 r. działania brytyjskie przeciw wojskom rządu marsz. Philippe Petaina w Syrii i Libanie, interwencja w Iraku i Iranie, wraz z kampanią grecką, stawiały gen. Wavella w położeniu podobnym do jego niemieckiego przeciwnika.

72

73

WOJSKA „OSI" SZTURMUJĄ TOBRUK

stanowić miały przez jakiś czas jednostki australijskie. 7 Dywizję Piechoty, zamiast do Grecji skierowano bowiem Mimo tych wszystkich dramatycznych wydarzeń w do- do Mersa Matruh, a jej 18 Brygadę do Tobruku, który wództwie brytyjskim w Kairze spróbowano zaplanować obsadzić miała, także australijska, 9 Dywizja Piechoty. działania na najbliższą przyszłość. Celem pozostawała nie8 kwietnia gen.Wavell w towarzystwie gen. Lavaracka zmiennie obrona strefy Kanału Sueskiego, w przyszłości poleciał samolotem do Tobruku. Oczekujący na lotnisku zaś — wyparcie wojsk „Osi" z Egiptu i, wreszcie, opano- oficerowie z trudem odnaleźli go w chmurach pyłu wznowanie Libii. W początkach kwietnia 1941 r. na pierwszy szonego przez wiejący akurat chamsin i przywieźli do plan wysuwała się kwestia skutecznego powstrzymywania dowództwa twierdzy. Tam, podczas narady z oficerami dalszej ofensywy sił gen. Rommla do czasu zgromadzenia CYRCOM oraz gen. Morsheadem przybyłym właśnie do takiej liczby jednostek pancernych i zmotoryzowanych, Tobruku, naczelny dowódca wojsk brytyjskich na Bliskim która pozwoli na podjęcie przeciwuderzenia. Wschodzie obwieścił swe decyzje. Narada zwołana przez gen. Wavella 6 kwietnia w dowóWobec pewnej już wiadomości o dostaniu się do niewoli dztwie Bliskiego Wschodu dotyczyła głównie sprawy Tobgenerałów Neame'a i Gambier-Parry'ego, dowództwo ruku, którego utrzymanie stwarzało możliwość odciągnięw Cyrenajce powierzono gen. Lavarackowi. Przy braku cia części Afrika-Korps z granicy egipskiej. Ponadto pozospoważniejszych sił brytyjskich na zachód od Kairu opór tanie w twierdzy silnego zgrupowania alianckiego oznaczawojskom gen. Rommla stawić miano w Tobruku. Zdaniem ło stałe zagrożenie tyłów wojsk „Osi", na które mogłoby gen. Wavella, aby zgromadzić w Egipcie odpowiednie siły wyjść z Tobruku uderzenie zsynchronizowane z kontrofenpancerne, należało związać wojska „Osi" pod Tobrukiem sywą ze wschodu. Na naradzie obecni byli także: Anthony na prawie dwa miesiące. W razie gdyby obrona twierdzy Eden — ówczesny brytyjski sekretarz stanu do spraw przez ten czas okazała się niemożliwa, wówczas gen. Lavazagranicznych — oraz gen. John Diii — szef Imperialnego rack miał zwrócić się do dowództwa wojsk brytyjskich na Sztabu Generalnego — przebywający w Kairze w związku Bliskim Wschodzie o decyzję ewakuacji, której plan powiz sytuacją na Bałkanach. nien mieć opracowany wcześniej. Instrukcja kładła nacisk Gen Wavell uznał, że w zaistniałej sytuacji należy przede na aktywny charakter obrony, która miała przyjmować wszystkim skupić wysiłki na odparciu wojsk „Osi" z poformę działań zaczepnych, gdy tylko nadarzy się możgranicza Egiptu. Zachodziła więc konieczność pozostawieliwość przeszkodzenia koncentracji sił wroga 9 . nia na Bliskim Wschodzie jednostek mających udać się do Powrót gen. Wavella do Kairu omal nie przyprawił Grecji, a jeszcze tam nie wysłanych. Postanowił też zadowództwa wojsk brytyjskich na Bliskim Wschodzie o kostąpić gen. Neame'a na stanowisku dowódcy sił imperiallejną stratę (po pechowej trójce: Neame, O'Connor i Gamnych w Cyrenajce gen. Johnem D. Lavarackiem, byłym bier-Parry). Samolot naczelnego dowódcy wskutek defektu szefem australijskiego Sztabu Generalnego. Było to posusilnika musiał zawrócić do Tobruku, a naprawa potrwała nięcie logiczne zarówno ze względu na dotychczasowe do wieczora. Nocny lot zakończył się kolejną awarią niepowodzenia i porażki ponoszone przez gen. Neame, jak i dlatego, że większość sił walczących na tym froncie 9 M a u g h a n, op.cit., s. 132-133.

74 i przymusowym lądowaniem koło Sollum, gdzie załoga i pasażerowie spędzili sześć godzin biwakując na pustyni. Dopiero rankiem 9 kwietnia, po odnalezieniu grupy przez patrol brytyjski, mógł gen. Wavell wrócić — innym samolotem — do Kairu ku ogromnej uldze swych sztabowców. Siły, którymi miał dowodzić gen. Lavarack, rozłożone były w terenie od Acromy po El-Adem. Pod Acromą zajmowały pozycje 20 i 26 brygady 9 Dywizji Piechoty, wspierane przez cekaemistów 1 batalionu pułku królewskich fizylierów northumberlandzkich, 1 pułk królewskiej artylerii konnej i 51 pułk artylerii polowej. W Tobruku pozostawały: 24 Brygada 9 Dywizji Piechoty, 18 Brygada wydzielona z 7 Dywizji Piechoty, resztki 3 Brygady Pancernej i grupa wsparcia z 2 Dywizji Pancernej, jednostki jej artylerii przeciwpancernej i przeciwlotniczej oraz nowo przybyły 1 pułk czołgów. Oczekiwano również rychłego przybycia 107 pułku królewskiej artylerii konnej. Ponadto oprócz pododdziałów służb różnego rodzaju, znajdowały się tam trzy hinduskie kompanie saperów oraz trzy bataliony ochotników libijskich, chcących walczyć przeciw Włochom. Drogą nadmorską do twierdzy zmierzał 3 pułk królewskiej artylerii konnej, mający dołączyć do grupy wsparcia. W El-Adem przebywał hinduski 18 pułk kawalerii. Zbierały się tam także pododdziały 3 Brygady Zmotoryzowanej, którym udało się wyrwać z Mechili — bateria przeciwpancerna 3 pułku królewskiej artylerii konnej mjr. Edena i większość australisjkiego 2/3 pułku przeciwpancernego. Gen. Lavarack podzielił swe wojska na trzy grupy. Załogę Tobruku, pod dowództwem gen. Morsheada, stanowić miała jego 9 Dywizja Piechoty z przydzielonym 2/1 batalionem saperów, 1 batalionem pułku królewskich fizylierów northumberlandzkich, 1 szwadronem królewskich dragonów gwardii (jako jednostka rozpoznawcza kawalerii zmotoryzowanej) i czterema brytyjskimi pułkami artylerii. W skład drugiej grupy pod dowództwem gen. Gotta,

75 wchodziły: zreorganizowana grupa wsparcia 2 Dywizji Pancernej, 11 pułk kawalerii zmotoryzowanej (bez jednego szwadronu) i 4 pułk królewskiej artylerii konnej (bez jednej baterii). Zadaniem jej było działanie na zewnątrz twierdzy 1 zapewnienie łączności lądowej z frontem. Australijska 18 Brygada Piechoty, bateria „ J " (przeciwpancerna) z 3 pułku królewskiej artylerii konnej i wszystkie sprawne czołgi stanowiły grupę trzecią. W trakcie zmian organizacyjnych twierdza otrzymała cenny element aktywnej obrony w postaci prowizorycznej jednostki pancernej, sformowanej z pozostałości rozbitej 2 Dywizji Pancernej i różnych pojazdów odzyskanych po naprawach. Dywizja sprowadziła do Tobruku tylko 3 czołgi, ale w warsztatach twierdzy naprawiano 26 maszyn średnich, a 18 lekkich było gotowych do odbioru. 1 pułk czołgów miał 11 „Cruiserów" i 15 czołgów lekkich. Wobec tego 8 kwietnia ppłk H.D.Drew sformował jednostkę nazwaną 3 Brygadą Pancerną, złożoną z 1 pułku czołgów i oddziału zbiorczego, liczącego 4 „Cruisery" i 11 maszyn lekkich (obsługiwanych przez żołnierzy 3 pułku kawalerii i 5 pułku czołgów). Do Tobruku skierowano także z El-Adem hinduski 18 pułk kawalerii, podporządkowując go dowództwu 9 Dywizji Piechoty. 8 i 9 kwietnia upłynęły na przygotowaniu pozycji obronnych i rozpoznaniu okolic Tobruku. Nocą z 8 na 9 tego miesiąca gen. Morshead zamierzał podjąć próbę uwolnienia brytyjskich jeńców trzymanych w wąwozie pod Derną, a pilnowanych bardzo słabo. W tym celu rozkazał udać się tam patrolowi samochodów pancernych z pułku królewskich dragonów gwardii. Ostatecznie jednak patrol, wysłany wbrew opinii dowódcy pułku, ppłk. McCorąuodale, obawiającego się o los niewyszkolonych w walce nocnej podwładnych, nie dotarł do Derny przed świtem. Zatrzymały go zniszczenia odcinka drogi dokonane przez własne oddziały pod El-Ghazalą.

76 Następnego dnia generałowie Lavarack i Morshead oraz dowódca 18 Brygady bryg. George F. Wootten, zapoznali się dokładnie z otoczeniem twierdzy. Przy tej okazji gen. Lavarack przekonał się, że poza zewnętrzną linią obrony nie istniał w Tobruku żaden pas umocnień mogący służyć jako druga linia obrony. Wprawdzie w głębi obszaru twierdzy istniały stanowiska artylerii i prymitywne rowy przeciwczołgowe, lecz nie stanowiły one systemu i łatwo było je ominąć. Obaj generałowie ustalili więc, że na razie bronić trzeba długiej, lecz istniejącej już linii umocnień i rowu przeciwczołgowego. Poszczególne stanowiska w głębi twierdzy dopiero po połączeniu systemem rowów łącznikowych mogły stać się wewnętrzną linią obrony. Wokół miasta i portu postanowiono stworzyć ostatnią pozycję — na wypadek konieczności ewakuacji Tobruku drogą morską. Również 9 kwietnia do twierdzy wycofały się obie brygady 9 Dywizji Piechoty stojące dotąd pod Acromą. Mimo iż gen. Morshead planował, by wypoczęły one przed zajęciem stanowisk obronnych, przeciwnik rozstrzygnął tę sprawę inaczej. Przed południem kolumny niemiecko-włsokie pojawiły się na drogach prowadzących z Tobruku do Acromy i El-Adem. Do niemieckich samochodów pancernych rozpoznających podejścia do Acromy otworzyły ogień działa 51 pułku artylerii polowej oraz 1 pułku królewskiej artylerii konnej. Po zmroku 20 i 26 brygady piechoty wycofały się z Acromy i weszły do Tobruku. Tegoż dnia gen. Rommel wydał rozkazy w sprawie okrążenia wojsk brytyjskich w rejonie twierdzy. Zostały one w ciągu kolejnych dwóch dni wykonane, choć niezupełnie zgodnie z pierwotnym brzmieniem. I tak 11 kwietnia od wschodu blokowały Tobruk jednostki 5 Dywizji Lekkiej gen. Streicha, od południa zaś grupa ppłk. von Schwerina. Ta ostatnia miała już trzeciego dowódcę w ciągu dnia. Była to bowiem grupa gen.von Kirchheima, który 10 kwie-

77 tnia został ranny i przekazał dowództwo gen. Heinrichowi von Prittwitz und Gaffron. Ten z kolei, będąc dowódcą 15 Dywizji Pancernej, przybywającej stopniowo do Trypolisu, zapoznawał się właśnie z terenem przyszłych działań. Kontynuując rozpoznanie, już jako dowódca „osieroconej" grupy gen. Kirchheima, nie zwrócił uwagi na ostrzeżenia swych straży przednich, wjechał w zasięg artylerii australijskiej i zginął w trafionym przez nią (ze zdobycznego działa włoskiego) samochodzie. Od zachodu blokowała twierdzę włoska 27 Dywizja Piechoty „Brescia" 10 . Otoczony od strony lądu Tobruk gen. Rommel zamierzał zdobyć niemal z marszu by, wykorzystując nieprzygotowanie obrony i obniżone porażkami morale załogi, uniemożliwić ewakuację garnizonu drogą morską. Sądził bowiem, że widoczny z brzegu ruch brytyjskich statków transportowych oznacza początek opuszczania twierdzy przez 9 Dywizję Piechoty i przemieszczanie jej do Egiptu. Nie brał pod uwagę możliwości celowego pozostawienia przez przeciwnika silnego ugrupowania tobruckiego na swych tyłach. Być może o takim poglądzie dowódcy Afrika-Korps zadecydowały świeże wspomnienia Dunkierki. We Francji w 1940 r. również wojska alianckie zostały pobite i znalazły się w odwrocie. Tam także broniły one nadmorskiej twierdzy i portu bardzo zajadle. Lecz celem ich walki była ewakuacja największej możliwie liczby żołnierzy potrzebnych pilnie gdzie indziej. Analogie te nasuwały się w sposób oczywisty w Cyrenajce wiosną roku 1941. Rzeczywistość wyglądała jednak inaczej, a gen. Morshead od momentu przybycia do twierdzy mocno akcentował w rozkazach i rozmowach, że nie powtórzy się tu w żadnym sensie Dunkierka. Załoga miała walczyć, bronić Tobruku i atakować przeciwnika przy każdej okazji, a gdy nadejdzie czas ogólnej kontrofensywy alianckiej czynnie uczestniczyć w przerwaniu pierścienia oblężenia. 10

Tamże, s. 119-120; Heckmann, op.cit., s. 72-73.

78 Siły zamknięte w pustynnej twierdzy liczyły około 31 tysięcy żołnierzy. Warto raz jeszcze dokonać ich przeglądu, by uświadomić sobie skład garnizonu tobruckiego na początku oblężenia, które — jak optymistycznie zakładali generałowie Wavell i Lavarack — trwać mogło do dwóch miesięcy, a w planach gen. Rommla najwyżej kilka dni. Trzon obrony stanowiły trzy brygady australijskiej 9 Dywizji Piechoty (brygady: 20, 24 i 26), 18 Brygada odłączona od macierzystej australijskiej 7 Dywizji i hinduski 18 pułk kawalerii. Artylerię reprezentowały cztery brytyjskie pułki artylerii polowej oraz przeciwpancerne: brytyjski 3 pułk królewskiej artylerii konnej, australijski 3 pułk, a także trudna do ustalenia liczba zdobycznych dział włoskich. Obsługiwane przez pospiesznie poinstruowanych w tej specjalności piechurów-ochotników, stanowić miały one tzw. bush artillery, czyli jednostki wsparcia piechoty. Rola tej „nieetatowej" formacji podczas obrony Tobruku miała okazać się wyjątkowo istotna, a to z powodu trudności w zaopatrzeniu artylerii w odpowiednią amunicję brytyjską. Bardzo duże znaczenie miała też obecność w twierdzy jednostek artylerii przeciwlotniczej. Broniły one skutecznie portu przed atakami Luftwaffe i umożliwiały jego wykorzystanie do zaopatrzenia garnizonu oraz ewakuacji rannych i jeńców. Szczęściem podczas odwrotu brytyjskiego z Cyrenajki większość dział z ewakuowanych lotnisk trafiła do Tobruku. Jednocześnie kilka baterii przysłano drogą morską. W początkach oblężenia było w Tobruku 16 ciężkich dział przeciwlotniczych 3,7 cala (w przybliżeniu 94 mm), resztę stanowiły bardzo udane lekkie armaty Boforsa 40 mm. Współczesną kawalerię, to jest wojska pancerne, reprezentował batalion samochodów pancernych (z pułku królewskich dragonów gwardii) i zbiorcza 3 Brygada Pancerna z czterema ciężkimi „Matildami", 26 „Cruiserami" oraz 16 czołgami lekkimi. Przydatność tych ostatnich w walce z wozami niemieckimi była żadna

79 (nie miały działek, tylko karabiny maszynowe), a „Cruiserów" — wątpliwa, lecz sama obecność czołgów wpływała dodatnio na piechotę. W Tobruku przebywały też różne jednostki mniejsze, jak np. część 8 Commando (batalionu komandosów), oraz pomocnicze i tyłowe. Obecność hinduskich saperów była dla obrony bardzo korzystna, jednak poza nimi i ochotnikami libijskimi, oddziały niebojowe, podobnie jak jeńcy, były dla twierdzy obciążeniem, a stanowiły prawie jedną trzecią garnizonu. Obrona Tobruku opierać się musiała na linii umocnień włoskich chronionych rowem przeciwczołgowym i zasiekami z drutu kolczastego oraz polami minowymi. Wschodni i zachodni kraniec linii obrony biegł wzdłuż suchych wąwozów rzecznych Wadi Zeitun i Wadi Sehel dochodzących do morza, a stanowiących naturalne przeszkody nie do przebycia dla czołgów. Ta pozornie idealna linia obrony wymagała jednak wiele ulepszeń i żmudnej pracy wykończeniowej. Rów przeciwczołgowy był częściowo gotowy, zapory z drutu kolczastego chroniły posterunki tylko od frontu, a miejscami zostały usunięte. Rozciągające się przed zaporami pola minowe były wąskie i częściowo zlikwidowane podczas szturmu styczniowego i po zdobyciu Tobruku przez Australijczyków. Dawne posterunki włoskie były dobrze rozmieszczone i miały pole ostrzału pozwalające wspierać się wzajemnie ogniem. Większość posiadała po trzy odkryte betonowe stanowiska ogniowe połączone podziemnymi przejściami i schron dla załogi. Minusem było to, że w schronie przebywać mogło znacznie więcej żołnierzy niż na stanowiskach bojowych, co w razie obezwładnienia ich ogniem czyniło ze schronu pułapkę dla większości obrońców. Braki te starano się usunąć uzupełniając pośpiesznie pola minowe i zapory z drutu, budując zapory drogowe oraz niszcząc ( w ostatniej chwili) dwa mosty nad obu

80 wąwozami rzecznymi. Prace te wykonywały nie tylko jednostki inżynieryjne 9 Dywizji Piechoty i innych formacji zamkniętych w Tobruku. Uczestniczyła w nich równiweż większość jednostek bojowych niemal od początku niemiecko-włoskiego szturmu. Odeprzeć go miano na tej właśnie linii, gdyż nieliczne pozycje w głębi obrony nie stanowiły zwartego zespołu i rozmieszczone były dość przypadkowo. 10 kwietnia trzy brygady australijskiej 9 Dywizji Piechoty obsadzić miały całość linii obrony, każda z nich dwoma batalionami piechoty. Dowództwom brygad podporządkowano po jednym pułku artylerii polowej, gdyż na razie sieć łączności telefonicznej nie pozwalała na stworzenie centralnego stanowiska dowodzenia artylerią. Idąc od zachodu, kolejne sektory obrony zająć miały brygady: 24, 20 i 26. Bryg. R.W.Tovell obsadził batalionem 2/24 i jedną kompanią z batalionu 2/23 odcinek od brzegu morskiego do skarpy, liczący około 10 km długości. Tamtędy przechodziła droga wiodąca z Derny do Tobruku i dalej na wschód, którą musiała nadciągać część sił przeciwnika. Kluczowy dla obrony sąsiedni sektor, z najwyższym w twierdzy wzniesieniem Ras—el—Medauar (wzgórze 209), broniony miał być przez batalion 2/48. Dalej rozpoczynały się pozycje południowego odcinka obrony, za który odpowiadała 20 Brygada bryg. J.J.Murraya. Jej batalion 2/17 bronił dostępu do fortu Pilastrino od południa, osłaniając tym samym leżące w pobliżu stanowisko dowództwa twierdzy. Drogę z El-Adem „osiodłać" miał batalion 2/13. Sektor zaczynający się za drogą i ciągnący się aż do brzegu morskiego zajęły bataliony 2/28 i 2/43 z 24 Brygady Piechoty bryg. E.C.P. Planta. Zanim pododdziały poszczególnych brygad zdążyły obsadzić wyznaczone stanowiska, do twierdzy podeszły czołowe oddziały niemieckie. Pierwsze próby wdarcia się do Tobruku lub przynajmniej rozpoznania pozycji obronnych podjęła od zachodu

1

81 grupa gen. Heinricha von Prittwitz und Gaffron. Ogień skierowany ze stanowisk rozmieszczonych u wlotu szosy na obszar twierdzy i ze wzgórza Medauar powstrzymał niemiecką piechotę na ciężarówkach i samochody pancerne. Ostrzeliwanie się obrońców i atakujących (wspartych przez włoską piechotę z dywizji „Brescia") poprzez Wadi Sehel trwało do wieczora. Australijska „bush artillery" doskonale sprawdziła się jako broń wsparcia piechoty. Również od strony zachodniej próbował wedrzeć się w głąb obrony niemiecki 3 batalion rozpoznawczy. Na południu piechota i czołgi 5 Dywizji Lekkiej zbliżały się do stanowisk 20 Brygady na jej prawym, zachodnim skrzydle, nie podejmując jednak prób szturmu. Zgrupowanie gen. Gotta starło się w rejonie El-Adem z nadchodzącymi od zachodu, z Mechili, trzema kolumnami pojazdów niemieckich, które zostały zbombardowane przez brytyjskie samoloty. Wieczorem 10 kwietnia gen. Lavaracka zawiadomiono, że dowództwo obrony Cyrenajki, na którego czele stał od niedawna, zostało rozkazem gen. Wavella włączone do dowództwa Pustyni Zachodniej. Jednocześnie potwierdzono jego zadanie jako dowódcy sił zamkniętych w Tobruku. Dzień następny. Wielki Piątek (11 kwietnia), przyniósł stopniowe zablokowanie twierdzy niezbyt, co prawda, szczelnym pierścieniem sił niemiecko-włoskich. Obrońcy zachodniego i południowo-zachodniego odcinków widzieli kolumny przeciwnika zjeżdżające z szosy nadmorskiej i posuwające się wzdłuż linii umocnień ku południowi, a dalej ku wschodowi. Ogniem artylerii starali się ruch ten utrudniać, czynili to jednak niezbyt skutecznie, gdyż przeciwnik trzymał swe pojazdy transportowe w bezpiecznej odległości. Po południu doszło do pojedynków artyleryjskich pomiędzy czołgami niemieckimi a posterunkami obrony na wschód od drogi do El-Adem. Jeden z nich, R 63, zaatakowała nawet przywieziona samochodami piechota niemiecka w sile plutonu. 6 — Tobruk 1941-1942

83

82

W tym też czasie wojska gen. Gotta wycofały się ku granicy egipskiej poinformowawszy o tym gen. Lavaracka, który włączył do sił garnizonu Tobruku pozostawione tam ich pojazdy zaopatrzeniowe. Z kolei gen. Gott zabrał ze sobą do Egiptu baterię ,,D" (przeciwpancerną) 3 pułku królewskiej artylerii konnej. Po południu, gdy oddziały niemieckie przecięły także drogę do Bardiji na wschód od Tobruku, obiektem ataku piechoty wspartej przez siedem czołgów przeciwnika stał się posterunek R 31. Położony we wschodniej części południowego odcinka obrony (w rejonie Bir el Azazi, w którym nastąpiło jej przełamanie w styczniu) obsadzony był przez pododdział batalionu 2/17 z 20 Brygady Piechoty. Odparte ogniem artylerii 1 i 104 pułków królewskiej artylerii konnej, czołgi niemieckie powróciły następnie już w liczbie 20 i uderzyły w okolicy posterunku R 33, lecz nie podjęły próby sforsowania rowu przeciwczołgowego. Piechota niemiecka, mimo strat od ognia artylerii, dotarła do rowu i skierowała na pozycje obrony ogień z moździerzy. Dopiero użycie przez batalion 2/17 własnych moździerzy zmusiło Niemców do wycofania. Jednocześnie grupa czołgów niemieckich i włoskich nadal przesuwając się ku drodze do El-Adem przed stanowiskami batalionów 2/17 i 2/13 ostrzeliwała je i sama była ostrzeliwana. Gdy dotarła już do drogi, z twierdzy wyjechało 11 „Cruiserów" 1 pułku czołgów, rozpoczynając pierwsze starcie sił pancernych podczas obrony Tobruku. Brytyjczycy stracili wówczas dwa czołgi, Włosi trzy, a Niemcy jeden 11 . Już po zapadnięciu zmroku patrole batalionu 2/13 odparły grupę saperów niemieckich próbujących przygotować przejście dla czołgów i piechoty w zaporach z drutu i rowie przeciwczołgowym. 1

Ma u g h a n, op.cit., s. 132-133.

Działania oblegających w tym dniu wskazywały, że nisko oceniali oni stan przygotowań obrony twierdzy oraz że dowództwo włoskie nie było w stanie, lub nie zdążyło, przekazać swym niemieckim sojusznikom dokładnych danych o własnych pozycjach ze stycznia 1941 r. Aktywność prób przerwania linii obrony sprawiła, że jeszcze 11 kwietnia gen. Morshead nakazał piechocie podjęcie aktywnego patrolowania przedpola nocą, tak by garnizon nie mógł być zaskoczony pojawieniem się przeciwnika. Nocą z 11 na 12 kwietnia garnizon pozostawał w gotowości do odparcia szturmu. Ten jednak nie nastąpił ani rankiem, ani w ciągu następnego dnia. Niemniej jednak rezerwowa australijska 18 Brygada Piechoty rozmieszczona została na stałe batalionami w fortach Pilastrino i Airente oraz koło skrzyżowania dróg z Bardiji i El-Adem. Dzięki temu każda z dróg wiodących do portu mogła być w razie potrzeby zablokowana prze? batalion piechoty. Mimo braku oznak nadchodzącego szturmu, także 12 kwietnia posterunki na południowym wschodzie twierdzy atakowała piechota nieprzyjaciela, lecz ogień artylerii i naloty wzywanych przez radiostacje samolotów usunęły to zagrożenie. Tego samego dnia nadszedł z Kairu rozkaz ustanawiający zwierzchnictwo Dowództwa Pustyni Zachodniej nad wszystkimi siłami alianckimi na zachód od Delty Nilu. Wyjątkiem miał być Tobruk („twierdza Tobruk"), której komendant (gen.Morshead) podporządkowany został bezpośrednio dowództwu Bliskiego Wschodu. Po drugiej stronie frontu w tym samym czasie dowództwo Afrika-Korps otrzymało wreszcie mapy Tobruku (w liczbie dwóch, z których jedną gen. Rommel zachował dla siebie, a drugą przekazał gen. Streichowi). Pomogły one w przygotowaniu planu szturmu na twierdzę. Od wschodu Tobruk oblegała wówczas grupa ppłk. von Schwerina (naprzeciw australijskiej 24 Brygady Piechoty).

84

85

Od południa, po obu stronach drogi z El-Adem, zajęła stanowiska 5 Dywizja Lekka gen. Streicha, mając za przeciwnika 20 Brygadę 9 Dywizji Piechoty. Dalej na lewo stała włoska 132 Dywizja Pancerna „Ariete" oraz pułk piechoty 102 Dywizji Zmotoryzowanej „Trento" na wzgórzu 201 na zachód od Medanar (Australijczycy nazwali je wzgórzem transporterów — „Carrier Hill"). Pomiędzy nim a brzegiem morza leżały pozycje włoskiej 27 Dywizji Piechoty „Brescia". Plan szturmu przewidywał ,że wieczorem 13 kwietnia oddziały 5 Dywizji Lekkiej przerwą obronę twierdzy na południu i wzdłuż drogi z El-Adem dotrą do jej skrzyżowania z szosą na Bardiję. W tym czasie 27 Dywizja Piechoty „Brescia", pozorując atak, odciągnie brytyjskie siły zachodniego odcinka obrony i odwody dowództwa twierdzy od kierunku właściwego natarcia. Rankiem następnego dnia przez wyłom od południa wedrze się 5 pułk czołgów 5 Dywizji Lekkiej zmierzając wprost ku miastu i portowi. Przerwanie linii obrony i wtargnięcie czołgów, a za nimi 8 batalionu karabinów maszynowych w głąb twierdzy, miało — zdaniem gen. Rommla i jego sztabu — zdezorganizować opór garnizonu i złamać wolę walki. Przykładów skuteczności takich właśnie uderzeń dostarczyły europejskie kampanie Wehrmachtu. W dodatku — według przekonania dowódców niemieckich — przeciwnik i tak szykował się do ewakuacji. W niedzielę wielkanocną (13 kwietnia) samoloty niemieckie rozrzuciły nad twierdzą ulotki następującej treści. „Generał dowodzący siłami niemieckimi w Libii żąda niniejszym, by oddziały brytyjskie okupujące Tobruk złożyły broń. Nie będzie się strzelać do pojedynczych żołnierzy niosących białe chustki. Silne wojska niemieckie otoczyły już Tobruk i próby ucieczki zeń są bezcelowe. Pamiętajcie o Mechili. Nasze bombowce nurkujące i Stukasy oczekują 12 na wasze statki stojące w Tobruku" . 12

H e c k m a n n , op.cit., s. 75.

Efekt psychologiczny tego ultimatum był odwrotny do zamierzonego. Według autorów brytyjskich tekst jego był przez obrońców żywo komentowany, z tym, że najbardziej cenzuralna wypowiedź zawierała stwierdzenie, iż wobec racjonowania wody nie ma już w twierdzy białych chustek 1 3 . Jednocześnie dotarły do gen. Morsheada gratulacje z okazji mianowania go dowódcą zgrupowania tobruckiego. Gen. Wavell zakończył je słowami: „Szczęśliwy jestem mając w tej chwili kryzysu tak silne sercem i wspaniałe oddziały w Tobruku. Jestem podniesiony na duchu tym co słyszałem o ich duchu bojowym i postawie podczas obecnych działań. Wiem, że mogę liczyć na was, że utrzymacie Tobruk do końca. Najlepsze życzenia dla was wszystkich" 1 4 . Ale pismo zawierało też stwierdzenie, że odblokowanie twierdzy nie będzie możliwe przed upływem kilku miesięcy. Rankiem do portu tobruckiego wpłynęły barki desantowe do transportu czołgów (Landing Craft-Tanks — LCT), które przywiozły z Aleksandrii kilka czołgów „Matilda", transporterów opancerzonych, działa 87,6 mm i amunicję. Niewielki ten konwój (5 barek) dotarł do Tobruku bez strat i tak samo zeń wrócił. Wydarzenie to jest o tyle istotne, że wówczas po raz pierwszy czołgi zjechały na brzeg ze specjalnie do tego celu służących jednostek morskich. Barki LCT, noszące kodową nazwę „Lichtugi-A" („A-Lighters") miały długo pełnić służbę na niebezpiecznym szlaku Aleksandria-Tobruk15. Wieczór 13 kwietnia zaznaczył się aktywnością po obu stronach linii frontu. Dowództwo obrony nakazało rozesłanie na przedpola twierdzy i na ten teren przeciwnika licznych patroli rozpoznawczych. Na południowym odcin13

M a u g h a n , op.cit., s. 145. Tamże, s. 146. 15 H e c k s t a l l - S m i t h , op.cit., s. 53-59. 14

86 ku obrony natrafiły one na grupy niemieckich saperów i piechurów przygotowujących przejścia w zasiekach i nad rowem przeciwczołgowym. Dotyczyło to szczególnie rejonu planowanego przełamania niemieckiego — koło posterunków R 33 i R 35 na zachód od drogi z El-Adem. Wysłane przez dowódcę batalionu 2/17, ppłk. J.W. Crawforda, patrole stwierdziły koncentrację oddziałów niemieckich naprzeciw posterunku R 33 i wzięły dwóch jeńców — obu z 8 batalionu karabinów maszynowych ppłk. Ponatha. Ppłk. Crawford uznał, że należy spodziewać się silnego ataku w tym rejonie i polecił kpt. C.H. Wilsonowi, dowódcy kompanii rezerwowej batalionu, być gotowym do przeprowadzenia rano, w razie potrzeby, kontrataku zza posterunku R 32. Miejsce wybrane przez dowództwo niemieckiej 5 Dywizji Lekkiej jako punkt przełamania obrony nie było do tego celu idealne. W kilku innych punktach rów przeciwczołgowy był znacznie płytszy lub miejscami zasypany. Jednakże koło posterunku R 33 głębokość jego była znacznie mniejsza niż dalej na zachód, a odległość do drogi z El-Adem (osi planowanego natarcia) była niezbyt duża — około 4 km. Przed dokonaniem wyłomu w ścianach rowu przeciwczołgowego atakujący uznali za konieczne unieszkodliwienie posterunku R 33. O godz. 23.00 około 30 piechurów, wspartych przez moździerz, osiem karabinów maszynowych i dwa działa piechoty, przedarłszy się przez zasieki, skierowało silny ogień na posterunek. Dowodzący nim por. F.A. Mackell nie popadł jednak w panikę i poprowadził sześciu żołnierzy do kontrataku. Jego grupa została wszakże zauważona, mimo że Niemcy zaabsorbowani byli ogniem prowadzonym z posterunku. Wywiązała się walka na granaty, a potem na bagnety. Podczas niej już ciężko ranny kpr. Jack H. Edmondson zabił kilku żołnierzy niemieckich, ratując życie swemu dowódcy. Wy-

87 czyn ten nagrodzony został najwyższym brytyjskim odznaczeniem wojskowym Victoria Cross (Krzyż Wiktorii). Niestety, przyznane zostało ono już pośmiertnie, gdyż odniesione w walce rany spowodowały śmierć bohatera kilka godzin później. Był on pierwszym Australijczykiem uhonorowanym tym krzyżem podczas drugiej wojny światowej. Potyczka ta nastąpiła o północy, a dopiero dwie i pół godziny później około 200 żołnierzy niemieckich wtargnęło przez uprzednio przygotowany wyłom do wnętrza umocnień. Mimo wezwanego przez radiostację wsparcia artyleryjskiego 1 i 107 pułków królewskiej artylerii konnej, a także ognia z posterunku R 33 Niemcy pozostali na utworzonym przez siebie przyczółku wewnątrz twierdzy. W ten sposób batalion ppłk. Ponatha wykonał pierwszą część zadania i oczekiwał na czołgi 5 pułku. Około godz. 4.45 14 kwietnia grupa wozów bojowych skoncentrowała się naprzeciw posterunku R 41 w pobliżu drogi z El-Adem. Aby dotrzeć do miejsca przygotowanej przeprawy, musiały one przejechać w kierunku zachodnim wzdłuż zasieków obrony aż do posterunku R 33. Przyczyną koncentracji w niewłaściwym miejscu był zapewne błąd w orientacji w terenie oficera „pilotującego" 5 pułk czołgów. O godz. 5.20 pierwsze czołgi wjechały na przyczółek, niektóre holując działa przeciwpancerne i przeciwlotnicze. Jednocześnie trwał ostrzał artyleryjski pozycji obrońców twierdzy, przy czym po raz pierwszy w Afryce strona niemiecka użyła dział przeciwlotniczych 88 mm do walki z celami naziemnymi. Na przyczółku każdemu czołgowi towarzyszyć miało około 20 piechurów jadących na pancerzu lub biegnących za wozem bojowym. W rzeczywistości ginęli oni od ognia artylerii brytyjskiej już przy wjeżdżaniu przez wyłom w linii obrony lub cofali się ku wyłomowi wiodącemu na zewnątrz

89 lub szukali osłony wewnątrz tej linii. W rezultacie czołgi kontynuowały atak bez towarzyszącej im piechoty, która walczyła na przyczółku próbując zdobyć najbliższe umocnienia nieprzyjaciela. Gdy nadszedł świt od celnego ognia Australijczyków zginęła większość obsługi niemieckich karabinów maszynowych i dział przeciwpancernych oraz polowych wprowadzonych na przyczółek pod osłoną nocy. Tymczasem czołgi 2 batalionu 5 pułku posuwały się z przyczółka na wschód, ku drodze z El-Adem, wewnątrz linii obrony. Następnie skręcały i jechały wzdłuż niej na północ. W końcu zatrzymały się w jednej trzeciej odległości pomiędzy zbiegiem dróg z El-Adem i Bardiji a linią umocnień (licząc od zbiegu dróg) oczekując świtu. Około 2,5 km na północ od tego miejsca znajdowały się stanowiska jednej z baterii 1 pułku królewskiej artylerii konnej, a także australijskiego 3 pułku artylerii przeciwpancernej. Na wschód i zachód po obu stronach umieszczone były baterie przeciwpancerne 3 pułku królewskiej artylerii konnej. Gen. Morshead, w obecności i za akceptacją gen. Lavaracka, polecił, aby o świcie zaatakowały przeciwnika dwa szwadrony transporterów opancerzonych z 1 pułku czołgów. W efekcie rankiem 14 kwietnia czołgi 2 batalionu znalazły się w zasadzce. Do godz. 8.30 trwały walki z niemieckimi czołgami w rejonie zbiegu dróg z El-Adem i Bardiji, gdzie ogień artylerii i współdziałających z nią brytyjskich wozów bojowych zmusił grupę czołgów 2 batalionu 5 pułku do odwrotu. Jednocześnie na przyczółku walczono z oderwaną od czołgów piechotą, która broniła się zaciekle, wykorzystując ukształtowanie terenu i ruiny domku koło wyłomu w linii obrony. Bazujące w twierdzy myśliwce Hawker „Hurricane" zestrzeliły nad portem 6 niemieckich bombowców, a artyleria przeciwlotnicza 4. Ostatecznie nacierający stracili 17 czołgów (z 38, które wdarły się do twierdzy), wewnątrz linii obrony pozostało

150 zabitych żołnierzy niemieckich (wśród nich ppłk Ponath), do niewoli dostało się 250. Straty obrońców były znacznie mniejsze: 2 czołgi, 26 zabitych i 64 rannych 1 6 . Była to pierwsza porażka Wehrmachtu w Afryce, co bardzo dotknęło gen. Rommla. W dodatku wycofujące się pośpiesznie czołgi opuściły twierdzę nie troszcząc się o los zaległej na stanowiskach piechoty. Dowódca Afrika-Korps, przekonany, że część piechurów mogła nadal walczyć w izolacji na terenie twierdzy, nakazał wykonać uderzenie, które pozwoliłoby ich uwolnić. Według notatek gen. Rommla, chciał on użyć do tego włoskiej 132 Dywizji Pancernej „Ariete" 1 7 . Wieczorem 14 kwietnia jej czołgi zgrupowane przed zachodnim skrajem obrony twierdzy (chodziło o odciągnięcie tam części garnizonu) dostały się pod ogień artylerii. Powstała w jego wyniku panika i zamieszanie uniemożliwiły całą akcję. Incydent ten nie znalazł w ogóle odbicia w dokumentach alianckich 18 . Gniew gen. Rommla zwrócił się przeciw dowódcom oddziałów włoskich, którzy jakoby nie umieli stanąć na wysokości zadania. Szczególnie mocno odczuli także jego pretensje gen. Streich i płk Olbrich, którym zarzucił nieudolność w wykonaniu rozkazów. Ta reakcja ambitnego, a pokonanego w tym wypadku dowódcy jest zupełnie zrozumiała. Prawdziwe jednak przyczyny porażki leżą raczej w niedocenianiu przeciwnika. Powierzenie jednemu batalionowi dokonania wyłomu w obronie, utrzymania go i poszerzenia oraz wystąpienia w roli desantu czołgowego było wyrazem przekonania, że opór przeciwnika załamie się w chwili wdarcia się czołgów do twierdzy. Wiarę tę dzielił zresztą gen. Rommel z wielu swymi żołnierzami. Niektórzy jeńcy 16 17

M a u g h a n, op.cit., s. 155. The Rommel Papers, s. 125-126.

" M a u g h a n , op.cit., s. 155.

90 wzięci tej nocy przez Australijczyków byli zszokowani faktem kontynuowania oporu po przełamaniu przez niemieckie czołgi linii obrony. O sukcesie obrony zadecydowały szybkość reakcji i celny ogień artylerii oraz — w mniejszym stopniu — upór, z jakim kontratakowały nieliczne czołgi i piechota. Nie bez znaczenia był też stan ducha bojowego żołnierzy i ich przekonanie o ostatecznym zwycięstwie, a także odmowa przyjęcia do wiadomości osiągnięć wroga, co na pewno ułatwiało obronę pozornie utraconych pozycji. Wobec takich wyników szturmu, gen. Morshead mógł śmiało podać do wiadomości garnizonu treść listu gen. Wavella, mimo dwuznaczności zdania o obronie ,,do końca". Również gen. Lavarack wydał tego dnia rozkaz do załogi twierdzy, w którym gratulował jej odwagi i wytrwałości. Był to jego ostatni rozkaz wydany w Tobruku. On sam bowiem otrzymał polecenie objęcia dowództwa australijskiej 7 Dywizji Piechoty (bez 18 Brygady tkwiącej właśnie w twierdzy). Jednakże dowódca Afrika-Korps, mimo wyników szturmu, nadal chciał zdobyć Tobruk niezwłocznie, aby nie absorbował już jego uwagi oraz sporej części sił niemieckich. 15 kwietnia 132 Dywizja Pancerna „Ariete" próbowała zdobyć wzgórze Medauar. Przez cały dzień jej piechota podchodziła w coraz większych grupach do linii bronionej przez batalion 2/48 ppłk. Windeyera. Ogień artylerii australijskiej i brytyjskiej likwidował te próby, zmuszając Włochów do odwrotu i szukania ukrycia w suchym korycie rzeki. Ppłk. Windeyer wykorzystał to, by wziąć do niewoli część atakujących. Ogień artylerii trzymał ich w wadi tak długo, aż dotarł tam patrol australijski, chwytając 22 żołnierzy. Patrol ten pod dowództwem por.W.C.Jenkinsa w drodze powrotnej starł się z jedną z włoskich grup szturmowych biorąc kolejnych 75 jeńców.

91 Wreszcie o godz. 17.30 nastąpił atak piechoty włoskiej na styk batalionów 2/24 i 2/48, który odparto siłami obu batalionów i 1 kompanii z batalionu 2/23. Do niewoli trafiło 113 atakujących, głównie tych, którzy przedostali się przez zasieki, a następnie nie zdążyli się wycofać. 16 kwietnia na tym samym odcinku przy wsparciu niemieckich czołgów próbowały atakować jednostki 132 Dywizji Pancernej „Ariete" oraz 62 pułk ze 102 Dywizji Zmotoryzowanej „Trento". tracąc sporo żołnierzy wskutek aktywności patroli australijskich. Gdy zaś pierwszy batalion 62 pułku zbliżył się do pozycji batalionu 2/48, został — dzięki celności salw artylerii — odizolowany od reszty swego oddziału i wzięty do niewoli. Batalion australijski stracił 1 zabitego i 1 rannego. Sytuacja taka powtórzyła się w rejonie Medauar 17 i 18 kwietnia z udziałem większej liczby czołgów włoskich z podobnym rezultatem końcowym — atakujący nie przełamali linii obrony, tracąc kilka czołgów. 17 kwietnia dywizja „Ariete" miała ich tylko 10 ze 100,z którymi rozpoczynała ofensywę. Wobec wyraźnego wyczerpania energii i środków po stronie włoskiej, a częściowo i niemieckiej, gen.Morshead zaplanował przeciwuderzenie. Miejscem jego miał być rejon wzgórza 209 Medauar, a celem — zachwianie, i tak już zmniejszonej, wartości bojowej oblegających. Obiektem planowanego rajdu stało się leżące nieco na zachód od przedniego skraju obrony wzgórze 201 „Carrier Hill", od 20 kwietnia obsadzone przez włoską jednostkę zmotoryzowaną z czołgami i artylerią. Jednocześnie zaplanowano rajdy „równoległe". Tak więc „Carrier Hill" zaatakować miał wydzielonym oddziałem batalionu 2/48, rejon obok sztosy do Derny — batalion 2/23, a stanowiska artylerii włoskiej na południowym odcinku obrony w lewo od celu ataku — batalion 2/17.

92 Rajdy, o których mowa, nastąpiły 22 kwietnia. Na „Carrier Hill" uderzyć miała dowodzona przez kpt. W. Forbesa kompania „ C " z batalionu 2/48, wsparta przez pięć transporterów opancerzonych, trzy „Matildy" z 7 pułku czołgów i cztery działa przeciwpancerne baterii „ M " 3 pułku królewskiej artylerii konnej. Ponadto grupa uderzeniowa otrzymać mogła wsparcie brytyjskiego 51 pułku artylerii polowej i zapewniono jej osłonę myśliwską. Samolot łącznikowy typu Westland „Lysander" latając nisko miał dodatkowo zagłuszać odgłos silników czołgów i transporterów podchodzących do wzgórza. O godz. 6.45 grupa kpt. Forbesa wyruszyła z posterunku R 5 i wkrótce dotarła do wzgórza 201, obchodząc je z lewej strony. Mimo że czołgi wyprzedziły resztę kolumny, atak powiódł się w pełni. Uderzając od wschodu czołgi i szturmująca z bagnetami na karabinach piechota wsparta transporterami opancerzonymi złamały błyskawicznie ducha obrońców. Już godzinę później maszerowali oni do Tobruku jako jeńcy. Do niewoli trafiło ich 368, w tym 16 oficerów. Łupem atakujących padły włoskie działa przeciwpancerne, karabiny maszynowe, motocykle i samochody oraz celowniki artyleryjskie, bardzo potrzebne australijskiej „bush artillery". Włoskie działa polowe próbowano zniszczyć wybuchami granatów w lufach, lecz bez większego skutku. Straty grupy kpt. Forbesa wyniosły 3 zabitych, 6 rannych oraz 2 działa zniszczone na polu minowym. Kpt. R. Rattray, który poprowadził rajd kompanii z batalionu 2/23 na pozycje artylerii włoskiej po obu stronach szosy do Derny, także odniósł sukces, chociaż jego cena była wyższa. Sam kpt. Rattray, prowadzący część kompanii na północ od drogi, zdobył pozycję włoską blokującą koniec wadi, którą posuwali się atakujący. Do niewoli wzięto 40 żołnierzy przeciwnika. Następnie próbował uderzyć na południe, by odciążyć atakującą po drugiej stronie

93 szosy połowę swojej kompanii dowodzoną przez por. J.A. Hutchinsona. Płaski teren i silny ogień włoski z obu skrzydeł sprawiły jednak, że zawrócił do twierdzy. Tymczasem grupa por. Hutchinsona zdobyła w ciężkiej walce pozycję włoskiej baterii przeciwlotniczej i próbowała opanować położone dalej stanowiska baterii dział polowych. Obrona była jednak zbyt silna i — pod ogniem dział 1 broni maszynowej — ranny por. Hutchinson nakazał odwrót. 24 żołnierzy nie powróciło do twierdzy, zginęli lub ranni trafili do niewoli (z dowódcą włącznie). Wśród powracających było 22 rannych. Razem oddziały kpt. Ratraya i por. Hutchinsona przyprowadziły 87 jeńców, w tym 2 oficerów, zdobywając 3 armaty przeciwlotnicze, 5 karabinów maszynowych i 4 moździerze. Niepowodzeniem zakończył się jedynie rajd kompanii batalionu 2/17 na południowy odcinek obrony. Wsparty szwadronem „Cruiserów", dwoma plutonami lekkich czołgów, kompanią saperów i ogniem baterii 1 pułku królewskiej artylerii konnej, pododdział ten już za linią obrony dostał się w ogień prowadzony z trzech stron i zawrócił do twierdzy. Rajdy z 22 kwietnia spowodowały szybki odwrót sił włoskich z pozycji naprzeciw zachodniego odcinka obrony Tobruku. Patrol transporterów opancerzonych hinduskiego 18 pułku kawalerii zmotoryzowanej wysłany przed południem wzdłuż wybrzeża na zachód przejechał prawie 14 km nie napotykając przeciwnika. Zaalarmowany gen. Rommel, dotarłszy w rejon „Carrier Hill" znalazł na opuszczonych pozycjach włoskich setki hełmów tropikalnych ozdobionych kogucimi piórami, co świadczyło, że do niewoli dostali się tu żołnierze elitarnej piechoty zmotoryzowanej — bersalierzy (bersaglieri). Następstwem tych wydarzeń był rozkaz gen. Rommla nakazujący doraźne karanie śmiercią oficerów wykazujących tchórzostwo w obliczu wroga, a także żądanie, by do

94

95

Afryki przybyła jek najprędzej całość 15 Dywizji Pancernej. Jednocześnie domagał się od Dowództwa Wojsk Lądowych dalszych posiłków, ze względu na aktywność przeciwnika na froncie w rejonie przełęczy Halfaya. Nie chciał bowiem zrezygnować ani z ofensywy na Egipt, ani ze zdobycia Tobruku. Żądania te, wraz z prośbami włoskiego Naczelnego Dowództwa o wstrzymanie ofensywy na Egipt do czasu jej logistycznego przygotowania, spowodowały wizytę w Afryce gen. Friedricha Paulusa. Jako zastępca szefa Sztabu Generalnego Wehrmachtu miał on ocenić potrzeby frontu afrykańskiego i możliwości ich zaspokojenia. 24 kwietnia oblegający Tobruk próbowali przejąć inicjatywę, przypuszczając ataki na zachodni odcinek obrony. Rankiem tego dnia, po silnym przygotowaniu artyleryjskim, duże grupy włoskiej piechoty uderzyły na pozycje batalionów 2/23 i 2/48 z 26 brygady znajdujące się między szosą do Derny a wzgórzem Medauar. Ogień artylerii i broni maszynowej tych pododdziałów oraz energiczne wypady patroli spowodowały około godz. 10.00 odwrót atakujących, spośród których ponad 100 dostało się do niewoli. Oprócz żołnierzy piechoty włoskiej, której wyposażeniem bojowym na trwałe stały się już pod Tobrukiem białe flagi (jak to ujął australijski historyk wojskowości), 19 było wśród nich kilku Niemców . Tego samego dnia w południe pluton niemieckiej piechoty przypuścił atak pomiędzy posterunkami R 3 i R 5 na południe od wzgórza Medauar. Został on jednak szybko odparty, a pośpiesznie wysłany patrol wziął siedmiu jeńców. Przy tej okazji stwierdzono obecność pod Tobrukiem elementów niemieckiej 15 Dywizji Pancernej. Przez cały czas po odparciu „Wielkanocnego" szturmu 5 Dywizji Lekkiej dowództwo Tobruku rozbudowywało system obrony, tworząc kolejne jej linie wewnątrz twierdzy. 19

Tamże, s. 182.

Wykorzystując rozrzucone dość bezwładnie pojedyncze dawne pozycje włoskie utworzono drugą linię obrony, tzw. linię błękitną (Blue Linę). Reorganizacji poddane zostały kolejny raz siły pancerne garnizonu. Przybyły drogą morską 16 kwietnia szwadron 7 pułku czołgów przejął wszystkie ciężkie czołgi piechoty, starając się jednostką dyspozycyjną sztabu brygady pancernej. Czołgi średnie, „Cruisery", w liczbie 15 otrzymał 1 pułk czołgów, a lekkie — 3 pułk kawalerii zmotoryzowanej. Dowódcą brygady został płk. H.L.Birks. Powstawać też zaczęła trzecia, ostatnia linia umocnień, tzw. linia zielona (Green Linę), otaczająca bezpośrednio miasto i port Tobruk. Tymczasem po zdobyciu przełęczy Halfaya 26 kwietnia, gen.Rommel, spokojniejszy o front egipski, mógł przystąpić do przygotowań szturmu na Tobruk. Po rozmowach z gen. Paulusem wiedział już, że wobec przygotowań do ataku na Związek Radziecki nie otrzyma w najbliższym czasie żadnych większych posiłków. W związku z tym działania swoich sił ograniczyć musi do obrony Cyrenajki na linii Siwa-Sollum i zdobycia Tobruku. Co do tej ostatniej sprawy, gen. Paulus wstrzymał najpierw atak przewidziany na 28 kwietnia, właśnie po to, by odbyć rozmowy z dowódcą Afrika-Korps i gen. Gariboldim. Ostatecznie plan szturmu został przez gen. Paulusa zaakceptowany. Tak więc wysłannik Dowództwa Wojsk Lądowych prawie w pełni wykonał zadanie „okiełznania" gen. Rommla. Aktywność dowódcy Afrika-Korps połączona z odrzuceniem tradycyjnych metod dowodzenia i taktyki wywoływała bowiem w Sztabie Generalnym obawy o następstwa działań tego „oszalałego żołnierza". Szturm wyznaczono na 30 kwietnia. Na godz. 20.00 zaplanowano uderzenie oddziałów 15 Dywizji Pancernej i 5 Dywizji Lekkiej na rejon wzgórza Medauar z kierunku południowo-zachodniego. Po przełamaniu przez nie obrony wyłom miały poszerzyć 5 Dywizja ku północy i 15

97

96 Dywizja ku południowi. Następnie wprowadzono by do walki włoskie dywizje: 132 Pancerną „Ariete" i 27 Piechoty „Brescia". Jeśli zaistniałyby warunki kontynuowania natarcia ku miastu i portowi, dywizje włoskie pozostać miały na miejscu, broniąc skrzydeł wyłomu, a niemiecka 5 Dywizja Lekka wyruszyć rano następnego dnia ku ostatecznym celom szturmu: fortowi Pilastrino i Tobrukowi. Odcinek frontu, na którym gen. Rommel planował dokonanie przełamania, miał 24 betonowe umocnienia rozciągające się na północ i południe od wzgórza 209 (Medauar). Bronił go batalion 2/24 z australijskiej 26 Brygady Piechoty bryg. Tovella. Na prawo sąsiadował z nim batalion 2/23 tejże brygady, a na lewo batalion 2/15 20 Brygady. Trzeci z batalionów (2/48) z 26 Brygady bryg. Tovella zajmował stanowisko na drugiej, „błękitnej linii" obrony. Wsparcie zapewniały im: batalion karabinów maszynowych pułku królewskich fizylierów northumberlandzkich, australijskie 24 i 26 kompanie przeciwpancerne, bateria przeciwpancerna 3 pułku królewskiej artylerii konnej i działa 51 pułku brytyjskiej artylerii polowej. Popołudnie i wieczór 30 kwietnia przyniosły liczne naloty niemieckich bombowców nurkujących na ten odcinek oraz wzmożony ostrzał artyleryjski. Obrońcy dostrzegali gromadzenie się nieprzyjacielskiej piechoty, transporterów opancerzonych i czołgów. Płk A. Spowers, dowódca batalionu 2/24, uznał, że na jego odcinku nastąpi wkrótce próba przełamania obrony. To, co wydarzyło się po godz. 20.00, potwierdziło jego przewidywania. Po godzinnym prawie ostrzale artyleryjskim ku linii umocnień batalionu ruszyły czołgi 5 Dywizji Lekkiej wykorzystując przejścia w zasiekach i nad rowem przeciwczołgowym przygotowane przez niemiecki 2 batalion karabinów maszynowych oraz 33 batalion saperów po obu stronach wzgórza Medauar. Łączność telefoniczna odcinka z dowództwem twierdzy szwankowała bardzo po ostrzale artyleryjskim. Zaatako-

wany przez czołgi batalion 2/24 próbował przekazać wiadomość o próbie przełamania obrony wysyłając łączników i patrole do fortu Pilastrino, lecz żaden z nich nie był w stanie wykonać zadania. Tak więc w dowództwie Tobruku aż do rana 1 maja wiedziano tylko, że sytuacja w rejonie wzgórza Medauar jest niejasna, nie zdawano sobie jednak sprawy, że dokonano tam wyłomu w pierwszej linii obrony. Luźno rozrzucone placówki australijskie nie były w stanie zatrzymać 81 czołgów biorących udział w natarciu. Dopiero tuż przed świtem kompania rezerwowa batalionu 2/24 zameldowała, że na wschód od wzgórza Medauar znajdują się czołgi i piechota nieprzyjaciela. Utrzymująca się mgła i brak dokładnej lokalizacji przeciwnika sprawiły, że płk Spowers nie zdecydował się na wezwanie wsparcia ze strony brytyjskiego 51 pułku artylerii. Nie wiedział bowiem, kto obsadza najwyższy punkt twierdzy, czyli wzgórze Medauar. Gdy około godz. 8.00 mgła opadła, okazało się, że wzgórze i siedem posterunków po jego obu stronach zajmują Niemcy. Ich czołgi ruszyły wówczas ku fortowi Pilastrino przejeżdżając przez pozycje kompanii rezerwowej batalionu 2/24. Następnie dostały się pod ostrzał australijskiej 24 kompanii przeciwpancernej, która zniszczyła jeden z nich, sama tracąc jednak trzy działa. Atak czołgów niemieckich na pozycje tej kompanii zakończył jednak marsz 5 Dywizji Lekkiej ku Tobrukowi. Jej wozy bojowe wjechały bowiem na pole minowe. W efekcie siedemnaście z nich zostało unieruchomionych, a reszta zatrzymała się. Tej idealnej sytuacji nie mogli jednak wykorzystać artylerzyści obrony, gdyż działa 24 kompanii przeciwpancernej były już zniszczone lub uszkodzone. Z kolei artyleria polowa zrezygnowała z położenia zapory ogniowej obawiając się zdetonowania całego pola minowego, co otwarłoby drogę do wnętrza twierdzy piechocie przeciwnika. 7

—Tobruk 1941-1942

98

99

Nieuszkodzone czołgi niemieckie zawróciły ostrożnie na południe, podczas gdy na wzgórze Medauar napływały wozy bojowe drugiego rzutu obu dywizji nieprzyjaciela. 0 udziale jednostek włoskich w tym etapie walk trudno jest mówić, gdyż ich dowódcy i żołnierze wyraźnie się już od niego uchylali. W ciągu 1 maja doszło do starcia czołgów obu stron, gdy gen.Morshead wysłał grupę pięciu „Matild" i trzech „Cruiserów" z zadaniem odzyskania położonego w pobliżu fortu Pilastrino wysuniętego stanowiska dowodzenia. Nieliczne, słabo uzbrojone czołgi brytyjskie starły się kolejno z dwoma grupami maszyn niemieckich (liczącymi 15 i 14 wozów), tracąc 2 ciężkie czołgi piechoty i „Cruisera", niszcząc zaś 4 wozy niemieckie. Następne dwa dni przyniosły nieudane kontrataki australijskie w celu odzyskania wzgórza 209. Najsilniejszy z nich wykonała nocą z 3 na 4 maja 18 Brygada Piechoty, uderzając zbieżnie siłami batalionów 2/9 i 2/12 wzdłuż pierwszej linii obrony. Nie zmieniło to jednak sytuacji 1 wzgórze Medauar pozostało w rękach niemieckich aż do końca „długiego oblężenia". Walki stoczone od 29 kwietnia do 4 maja miały być — jak się okazało — ostatnimi na taką skalę podczas oblężenia twierdzy w tym roku. W następnych miesiącach sytuacja na froncie zmusi gen. Rommla do prowadzenia przeciw Tobrukowi działań nękających i blokujących, chociaż zdobycie go pozostawało niezmiennym punktem na liście zadań Afrika-Korps. W walkach na przełomie kwietnia i maja załoga Tobruku straciła 59 zabitych i 383 zaginionych, wojska niemieckie odpowiednio 115 i 128, a włoskie — 152 i 85. Na listach rannych figurowało 355 obrońców Tobruku, 359 20 Niemców i 215 Włochów . 20

Tamże, s. 235.

W okresie między majem a początkiem grudnia 1941 r. nastąpił pod Tobrukiem zastój w działaniach bojowych. Z jednej strony oblegający, po zdobyciu wzgórza Medauar, nie próbowali wedrzeć się do twierdzy. Z drugiej zaś oblężeni, czekając na ofensywę wojsk alianckich z Egiptu, ograniczali się do aktywnej obrony. Nie znaczy to, że obie strony nie przeprowadzały wypadów w głąb ugrupowania przeciwnika, by uzyskać lub odzyskać najdogodniejsze do obrony pozycje. Aktywna była też artyleria obu stron, a siły powietrzne — głównie niemieckie — atakowały Tobruk z dużą częstotliwością . Celem były umocnienia obu linii obronnych, port i stojące w nim statki oraz urządzenia do ich rozładunku. Luftwaffe starała się też uniemożliwić dostawy morskie do twierdzy oraz ewakuację rannych i chorych. Stąd też na trasie Aleksandria-Tobruk statki i okręty alianckie były celem ataków samolotów niemieckich bądź włoskich. Działania te nabrały z czasem pewnej regularności i walki o Tobruk przypominać zaczęły nieco wojnę pozycyjną z lat 1914-1918. Dowódcy średniego i wyższego szczebla obu stron mieli zresztą doświadczenia z tej wojny. W roku 1915 wojska australijskie uczestniczyły w nieudanej próbie opanowania wylotu Cieśniny Dardanelskiej. Walki toczone wówczas pomiędzy siłami Ententy i Turcji miały taki właśnie charakter. Można też dodać, że podczas pierwszej wojny światowej dywizje australijskie uczestniczyły w działaniach typu manewrowego na froncie synajskim i palestyńskim. Tak więc „diggers" („kopacze"), jak nazywano żołnierzy australijskich, walczący w Afryce Północnej kontynuowali tradycje bojowe swych ojców. Niektórzy nawet odbywali drugą kampanię wojenną w tym regionie. Odnosiło się to również do wielu innych formacji brytyjskich, nowozelandzkich i kolonialnych. W drugiej wojnie światowej przeciwnikami wojsk Imperium Brytyjskiego byli w Afryce głównie Włosi — sprzymierzeńcy z lat 1915-1918. Najgroźniejsze z wojsk „Osi"

101

100 były, oczywiście, formacje niemieckie, chociaż liczebnie przez cały czas przeważały włoskie. Tak też było pod oblężonym Tobrukiem. Po niepowodzeniu pierwszego szturmu i opanowaniu wzgórza Medauar w drugim, gen. Rommel uznał, że zdobycie twierdzy trzeba odłożyć do czasu zgromadzenia odpowiednio dużych sił niemieckich. To zaś nie było możliwe w maju 1941 r. wobec konieczności prowadzenia działań w Egipcie. Obie dywizje jego Afrika-Korps potrzebne tam były jako główna siła uderzeniowa. Szansę uzyskania dużych posiłków z Niemiec były bardzo nikłe. W tej sytuacji gen. Rommel powierzył oblężenie Tobruku głównie włoskim sojusznikom. Niższa wartość bojowa oddziałów gen. Ettore Bastico, dowódcy sił Italii w Libii od lipca 1941 r., nie przeszkadzała im w blokowaniu twierdzy, a formacje niemieckie miały wzmiacniać pierścień oblężenia w ważniejszych punktach. Nie było to jednak rozwiązanie idealne, gdyż absorbowało dużą część niemieckiej piechoty zmotoryzowanej, niezbędnej do osiągnięcia sukcesów w Egipcie (jako element dywizji pancernych). Ugrupowanie bojowe wojsk „Osi" oblegających Tobruk przedstawiało się w maju i czerwcu 1941 r. jako swego rodzaju włosko-niemiecki „przekładaniec". Na zachodzie odcinek pomiędzy brzegiem morza a wzgórzem Medauar obsadzała włoska 27 Dywizja Piechoty „Brescia" wzmocniona przez część 16 pułku artylerii. Rejon zwany „Wyłomem", czyli wzgórze Medauar i obszar wokół niego, zajęły jednostki niemieckie wsparte przez resztę 16 pułku artylerii włoskiej oraz dwa bataliony artylerii Afrika-Korps. Piechotę zmotoryzowaną Wehramachtu reprezentowały dwa bataliony ze 115 pułku i jeden ze 104 pułku oraz 2 batalion karabinów maszynowych. Prace przy budowie umocnień prowadziły 33 i 900 bataliony inżynieryjne. Naprzeciw odcinka obrony od fortu Pilastrino do terenu na wschód od drogi z El-Adem ciągnęły się pozycje włoskiej 132 Dywizji Pancernej „Ariete"obsadzone przez jej trzy bataliony

zmotoryzowane (w tym jeden motocyklowy). Pododdziały te zluzowała wkrótce 17 Dywizja Piechoty „Pavia". Oblegających wspierał ogień 132 pułku artylerii oraz część pododdziałów 46 pułku. Wschodni odcinek pierścienia powierzono grupie ze 102 Dywizji Zmotoryzowanej „Trent o " w składzie dwóch batalionów piechoty, batalionu motocyklistów i batalionu karabinów maszynowych. W sumie stwierdzić można, że po dwóch nieudanych szturmach Tobruk oblegał, zasilony przez jednostki niemieckie włoski 21 Korpus. W pobliżu twierdzy znajdowała się część sił pancernych wojsk gen. Rommla. Rejon El-Adem obsadzała niemiecka 5 Dywizja Lekka, a za 27 Dywizją Piechoty „Brescia" ugrupowano wkrótce czołgi 132 Dywizji Pancernej „Ariete". Tak więc siły garnizonu Tobruku wiązały co najmniej równe sobie ugrupowanie wojsk „Osi" 2 1 . Skład załogi Tobruku nie uległ zmianie. Zmieniała się natomiast regularnie obsada poszczególnych odcinków i linii obrony. Gen. Morshead starał się realizować system rotacji jednostek na pierwszej linii obrony. Polegał on na tym, że najpierw batalion obsadzał „linię czerwoną", skąd z bunkrów i odkrytych stanowisk prowadził walkę ogniową z przeciwnikiem. Następnie uczestniczył w budowie umocnień drugiej linii oporu („błękitnej") po czym, przesuwano go do rezerwy dowództwa twierdzy. Oznaczało to pobyt w pobliżu Zatoki Tobruckiej, pływanie w niej, pranie mundurów i bielizny, względnie spokojny sen i wypoczynek. Oczywiście także wówczas groził wypoczywającym ostrzał artyleryjski i naloty bombowców, tak że podczas kąpieli w morzu dyżurni na plaży czuwali przy karabinach maszynowych, obserwując uważnie niebo. 21

Autor australijski tak podsumował sytuację: „Rommel ciągle miał zęby mocno wbite w kawałek linii obronnej Tobruku, który pochwycił, ale było tego zbyt wiele, by mógł to pogryźć". Tamże, s. 263-270.

102 Przebywanie w rezerwie traktowano niemal jako urlop. Następnym bowiem etapem była służba w rejonie „Wyłomu". Tam zaś warunki były o wiele cięższe niż na pozostałych odcinkach obrony. Na wzgórzu 209 (Medauar) znajdowały się punkty obserwacyjne wroga pozwalające zauważyć każdy ruch na pozycjach obrońców twierdzy. Okopy były tam płytkie ze względu na skaliste podłoże i nie połączone rowami dobiegowymi. W ciągu dnia leżący w nich żołnierze pozostawali prawie bez ruchu, gdyż cały teren był pod obserwacją nieprzyjaciela i każdy widoczny obrońca ściągał na siebie ogień. Normalne życie toczyło się na tym odcinku dopiero nocą. Wówczas poprawiano maskowanie i przedpiersia okopów, ewakuowano rannych, dostarczano amunicję i gorące posiłki. Wobec tej przymusowej zamiany nocy na dzień śniadanie jedzono po godz. 21.00, obiad około północy, a kolację tuż przed świtem. Życie i prowadzenie walki w tych warunkach wymagało dobrej kondycji fizycznej i odporności psychicznej. Było to tym ważniejsze, że gen. Rommel traktował rejon wzgórza Medauar i obszar na wschód od niego jako przyczółek, przez który wojska jego wedrą się kiedyś do twierdzy. Obrona więc była tu trudna z wielu przyczyn. Najgorsze, z punktu widzenia gen. Morsheada, było to, że w rejonie „Wyłomu" należało budować linię obrony od nowa. Pozostałe odcinki „linii czerwonej" opierały swe pozycje na istniejących już przedtem umocnieniach włoskich. Nic też dziwnego, że dowódca twierdzy — obdarzony przez żołnierzy przydomkiem „Bezlitosny Ming" (Ming the Merciless) — starał się, by bataliony walczące w rejonie wzgórza 209 zmieniane były co tydzień. Jednocześnie „Wyłom" obsadzony zawsze przez najwartościowsze pododdziały, np. komandosów, miał też zalety, które obrona starała się wykorzystać. Stwarzano zatem wrażenie, że próba odzyskania wzgórza nastąpi lada dzień, by ściągnąć tam więcej sił

103 nieprzyjaciela, potrzebnych na innych odcinkach obrony, a także w Egipcie. Aktywność patroli nocnych na przedpolu, ruch samochodów i czołgów w tej części twierdzy, fałszywe informacje nadawane przez radio powodowały stałe wzmacnianie włosko-niemieckiej załogi wzgórza 22 . Trudności, które niosła ze sobą walka na tym odcinku obrony sprawiły, że ustalił się zwyczaj codziennego, nieformalnego zawieszenia broni. Trwało ono przez dwie godziny od zapadnięcia zmroku. Obie strony sygnalizowały jego początek i koniec seriami pocisków świetlnych z karabinów maszynowych. Podczas przerwy w wymianie ognia zbierano rannych, jedzono w pozycji siedzącej i przechadzano się, by rozprostować stawy i mięśnie po całodziennym leżeniu w okopach. Inne odcinki obrony były o tyle bezpieczniejsze, że w dzień możliwy był na nich względnie swobodny ruch pieszy i dowóz zaopatrzenia. Oczywiście ruch ten zamierał w czasie ostrzału artyleryjskiego, nalotów czy też ataków czołgów i piechoty nieprzyjaciela. Pomiędzy pozycjami przeciwników leżał pas ziemi niczyjej o szerokości od 1,5 do 7 km, tzw. no-man's-land. Ten właśnie pas stał się podczas zastoju w działaniach na froncie egipskim głównym polem walki o informację na temat aktualnego położenia przeciwnika. Wiedzę tę obie strony uzyskiwały od patroli rozpoznawczych. Aby nie dopuścić rozpoznania nieprzyjaciela w głąb własnego ugrupowania, gen. Morshead nakazał prowadzić nocą na przedpolu aktywną akcję patrolowania. Każdej prawie nocy australijscy i hinduscy żołnierze przenikali w głąb pozycji przeciwnika. Patrole niemieckie i włoskie były zaskakiwane i niszczone, tak że wkrótce panami przedpola stali się nocą alianci. Ich wypady w głąb ugrupowania nieprzyjaciela dostarczały cennych informacji, broni, a tak" H e c k s t a l l - S m i t h , op.cit., s. 82-83.

104 że jeńców, których zeznania pomagały w rozpoznaniu składu i zamiarów sił strony przeciwnej. Patrole składały się zwykle z 10 do 20 żołnierzy z ręcznym karabinem maszynowym, kilku pistoletami maszynowymi Thompsona oraz karabinami. Ich osłoną podczas powrotu i ewakuacją rannych miała się zajmować załoga transportera opancerzonego przydzielonego do każdego patrolu. W miarę upływu czasu doskonalono technikę prowadzenia rozpoznania. Znalazło to wyraz także w coraz lepszym wyposażeniu zwiadowców, na przykład w pogrubione na kolanach i łokciach kombinezony oraz buty na gumowej podeszwie. Tak wyposażeni ruszali na przedpole Australijczycy i Hindusi. Czasem powroty grup rozpoznania były triumfalne, czasem smutne wręcz tragiczne. I tak na przykład jeden z patroli australijskich zdobył jeńca dosłownie „wygwizdawszy go". Żołnierz ten, szukając po ciemku stanowiska swego dowódcy gwizdał przy tym, by nie był wzięty za nieprzyjaciela. Patrol kpt. Rattraya z batalionu 2/13 odpowiedział podobny gwizdem i okrzykiem w języku włoskim. W efekcie żołnierz sam odnalazł patrol, który wziął go do niewoli. Zdarzało się jednak, że patrole wracały nie osiągnąwszy celu, gdyż poruszanie się po przedpolu nocą i we właściwym kierunku za pomocą wskazań kompasu i układu gwiazd było nie lada sztuką. Nie zawsze zaś szła ona w parze z odwagą i talentami dowódczymi. Mimo różnych technik walki, które reprezentowali żołnierze hinduscy i australijscy, ich wzajemna ocena jako patrolujących wypadła bardzo dobrze. Uczestnik obrony Tobruku opisuje inny jeszcze — choć makabryczny — przykład ducha bojowego Hindusów w służbie brytyjskiej. Otóż jeden z dowódców patroli poczuł się dotknięty wątpliwościami dowódcy co do rzeczywistej liczby zabitych przez jego grupę przeciwników. Z kolejnego nocnego patrolu powrócił więc przynosząc... uszy zabitych tej nocy

105 żołnierzy niemieckich23. Mentalność żołnierzy hinduskich bywała inna od europejskiej, choć i Europejczycy popełniali w tej wojnie czyny typowe, zdawałoby się, dla innych kręgów kulturowych i innych epok. Oprócz starć patroli i wymiany ognia niewiele działo się na froncie tobruckim wiosną i latem 1941 r. Garnizon podjął raz jeszcze próbę odzyskania „Wyłomu" ze wzgórzem Medauar w połowie maja. Wiązało się to z działaniami zaczepnymi w rejonie przełęczy Halfaya, gdzie od 15 do 20 maja wojska brytyjskie prowadziły działania zaczepne w kierunku Sollum i Capuzzo. Gen. Wavell zamierzał, w razie powodzenia przełamania frontu, uderzyć w kierunku Tobruku i odblokować twierdzę. Operacja „Brevity", jak ją zakodowano, nie przyniosła jednak sukcesu wojskom gen. Cunninghama. Co prawda zdobyły one i obsadziły przełęcz Halfaya, oraz Sollum, jednakże kontrataki niemieckiej 5 Dywizji Lekkiej zmusiły ich do opuszczenia obu tych miejsc: Sollum 17 maja, a przełęczy 29 tego miesiąca. Gen. Morshead podjął próbę odzyskania „Wyłomu" także po to, by związać walką część sił niemieckich i nie pozwolić na ich użycie przeciw wojskom gen. Gotta pod Capuzzo i Sollum. W kilku kontratakach przeprowadzonych przez hinduską 18 Brygadę Piechoty odepchnięto przeciwnika nieco na zachód, lecz wzgórze nadal pozostało w jego rękach. Garnizon Tobruku nie uczestniczył miesiąc później w operacji „Battleaxe", będącej ulepszoną wersją „Brevity". Natarcie brytyjskie ominęło tym razem przełęcz Halfaya (znaną teraz wśród żołnierzy jako „Piekło ognia" — „Heli of Fire") od południa. Po raz kolejny Brytyjczycy dotarli pod Capuzzo i — też po raz kolejny — zostali stamtąd odrzuceni, lecz już z udziałem niemieckiej 15 Dywizji Pancernej. Zadane im straty były poważne: sięgały 23

Tamże, s. 83-84.

107

106 1000 poległych, rannych i jeńców oraz 91 czołgów (2/3 posiadanych maszyn) i 36 samolotów. Afrika-Korps stracił 700 ludzi i 50 czołgów 24 . Planowany udział w tej operacji sił gen. Morsheada został odwołany, gdy okazało się, że obrona niemiecka pod Capuzzo i Halfaya nie „pękła" i nie ma szans na dotarcie do twierdzy z zewnątrz. Porażka, którą zakończyła się operacja „Battleaxe" wraz z klęską w bitwie o Kretę, pociągnęła za sobą zmianę na stanowisku naczelnego dowódcy wojsk brytyjskich na Bliskim Wschodzie. Gen.Archibald P. Wavell ustąpił miejsca gen. Claude J. Auchinleckowi. Premier Winston Churchill od dłuższego czasu miał do gen. Wavella zastrzeżenia, obwiniając go o zbyt wolne tempo działań zarówno w Libii i Egipcie, jak i w Afryce Wschodniej. Wiosna 1941 r. dostarczyła premierowi nowych argumentów do krytyki generała, choć niekoniecznie przezeń zawinionych. Bitwy w Libii i niemiecki desant powietrzny na Kretę przyniosły gen. Wavellowi nie tylko problemy taktyczne i strategiczne, ale i ciągłe ingerencje szefa rządu w sprawy bardzo szczegółowe. Nie ułatwiało mu to dowodzenia, a w dodatku znana była jego negatywna opinia o planie wysłania najlepszej części wojsk z Bliskiego Wschodu do Grecji. Ich nieobecność w Libii wpłynęła na sukces ofensywy gen. Rommla, o który premier „obwiniał" teraz gen. Wavella. Szalę przeważyły jednak niepowodzenia majowych i czerwcowych uderzeń w rejonie Halfaya — Capuzzo, gdzie utracono wiele nowych czołgów dostarczonych z Anglii konwojem przez Morze Śródziemne w ryzykownej operacji „Tiger". Jednocześnie trzeba też pamiętać, że naczelny dowódca obciążony był wówczas dwiema dodatkowymi operacjami, " J a c k s o n , op.cit., s. 124-129.

oprócz działań w Libii i Afryce Wschodniej oraz na Krecie. W kwietniu 1941 r. doszło w Iraku do antybrytyjskiego przewrotu, a rząd Raszida Ali al-Gailaniego próbował uniemożliwić funkcjonowanie baz lotnictwa brytyjskiego rozmieszczonych w tym kraju. Wywołało to interwencję wojsk brytyjskich z Palestyny i Transjordanii. Wywiązały się walki, w których po stronie irackiej uczestniczyły jednostki Luftwaffe z pośpiesznie przemalowanymi znakami rozpoznawczymi. Opanowanie sytuacji zajęło prawie cały maj, lecz było konieczne ze względów militarnych — bazy lotnicze — i gospodarczych, gdyż pola naftowe Iraku były wręcz bezcenne dla wysiłku wojennego Imperium. Fakt, że przelatujące z Grecji do Iraku jednostki Luftwaffe dokonywały międzylądowań w Syrii ułatwił rządowi brytyjskiemu decyzję o zajęciu tego mandatu francuskiego. Władzom Vichy zarzucono słusznie pomoc Niemcom w wojnie z Wielką Brytanią. Udział sił „Wolnej Francji" w operacji „Exporter" (zajęcie Syrii i Libanu) miał zapewnić polityczne uzasadnienie tej decyzji i ułatwić przeciągnięcie tamtejszych garnizonów francuskich na stronę aliancką. Działania w Syrii i Libanie trwały jednak do lipca 1941 r., gdyż opór wojsk rządu Vichy okazał się nadspodziewanie silny, a ich postawa wobec ruchu „Wolnej Francji" zdecydowanie wroga. Wszystkie te trudności dość łatwo było przypisać błędom dowodzenia gen. Wavella, który 21 czerwca 1941 r. otrzymał od premiera zawiadomienie o odwołaniu ze stanowiska 25 . 25

Tamże, s. 132. Później, na przełomie lipca i sierpnia 1941 r., doszło do zmian personalnych i organizacyjnych w wojskach „Osi" stacjonujących w Afryce. Gen. Gariboldiego jako naczelnego dowódcę sił włoskich (i sprzymierzonych niemieckich) zastąpił gen. Ettore Bastico. Ponieważ służowo podlegał mu również gen. Rommel, jako dowódca tylko jednego korpusu, postawiono niemieckiego dowódcę na czele Grupy Pancernej Afryka (Panzergruppe Afrika). Powstała ona z Afrika-Korps, 90 Dywizji

108 Dla oblężonego Tobruku zmiana naczelnego dowódcy wojsk brytyjskich na Bliskim Wschodzie oznaczała koniec nadziei na rychłe odblokowanie, ale i pewność, że dowództwo w Kairze nie każe twierdzy kapitulować. Gen. Auchinleck uznał bowiem, że Tobruk należy utrzymać w imię przygotowania ofensywy, jako „magnes" przyciągający część sił niemiecko-włoskich. W sumie więc sytuacja w Tobruku i wokół niego miała, zdaniem nowego naczelnego dowódcy, pozostawać nie zmieniona aż do rozpoczęcia nowej ofensywy sił Pustyni Zachodniej. Nie oznaczało to jednak zamiaru „wyciszenia" działań na mniejszą skalę. Aktywność załogi twierdzy miała sprawić, że —jak to ujął później jeden z jej australijskich żołnierzy — „Tobruk był sztyletem wbitym na flankę sił Osi w Libii, a my nigdy nie straciliśmy szansy, by tym sztyletem poruszać" 2 6 . Takim właśnie ruchem owego sztyletu była kolejna, ostatnia już próba odzyskania pozycji w „Wyłomie". Gen. Morshead nie postawił jednak swym podwładnym tego zadania wprost jako celu do zrealizowania w określony sposób. Najpierw około 20 lipca rozpoznanie prowadzone w rejonie „Wyłomu" przez pododdziały 24 i 26 brygad ustaliło, że część pozycji przeciwnika została opuszczona. Uznano Lekkiej (początkowo: Dywizja „Afrika" powstała z różnych oddziałów przerzucanych do Libii z Niemiec, w tym 361 pułku piechoty, złożonego z Niemców, byłych żołnierzy francuskiej Legii Cudzoziemskiej) oraz włoskiego 21 Korpusu, dowodzonego przez gen. Enea Navarriniego, w składzie: 102 Dywizja Zmotoryzowana „Trento" oraz dywizje piechoty: 25 „Bologna", 27 „Brescia" i 17 „Pavia". Gen. Bastico dysponował bezpośrednio włoskim 20 Korpusem Szybkim (gen. Gastone Gambarra) w składzie: 132 Dywizja Pancerna „Ariete" i 101 Dywizja Zmotoryzowana „Trieste". Wspomnieć warto, że 22 VII 1941 gen. Rommel zastąpił dowódcę 21 Dywizji Pancernej (tak nazwano dotychczasową 5 Dywizję Lekką) gen. Streicha gen. Johannem von Ravensteinem. 26 H e c k s t a l l - S m i t h , op.cit., s. 87-88.

109 to za dowód, że siły oblegających zostały na tym odcinku osłabione liczebnie i jest on teraz broniony głównie ogniem broni maszynowej i moździerzy. Zrodziła się więc myśl, by jedną brygadą uderzyć jednocześnie na oba skrzydła odcinka Medauar i opanować położone tam posterunki. W razie powodzenia miano przystąpić do wyparcia sił przeciwnika z całego „Wyłomu", podczas następnego, specjalnie przygotowanego uderzenia. 25 lipca zeznania wziętego do niewoli niemieckiego podoficera pozwoliły ustalić, że przeciwnik nadal obsadza „Wyłom" trzema batalionami piechoty zmotoryzowanej, ale na nowych, nieco w głębi położonych pozycjach. Informacje te nie wpłynęły jednak na zamiar dowódcy australijskiego — uderzenie miało być wykonane siłami dwóch batalionów 24 Brygady Piechoty (bryg. A.H.L. Godfrey). Obiektem były posterunki S 7 i S 6 na północ od wzgórza Medauar oraz R 7, R 6 i R 5 na południe od niego. Batalion 2/43 (płk W.W. Crellin) uderzyć miał na południu kolejno zdobywając siłami dwóch plutonów osłanianych przez trzeci posterunki R 7, R 5 i R 6. Na północy batalion 2/28 (ppłk J.E. Lloyd) w ten sam sposób opanować powinien posterunki S 7 i S 6. Działania te miał wspierać ogień artylerii, moździerzy 27 i karabinów maszynowych . Starannie umocnionych pozycji niemieckich broniły, licząc od południa, batalion 104 pułku piechoty zmotoryzowanej oraz 1 i 2 bataliony jej 115 pułku. Uderzenie nastąpiło 3 sierpnia o godz. 3.30, lecz — pomimo wstępnych sukcesów na północy, gdzie zdobyto posterunek S 7 — zakończyło się nazajutrz niepowodzeniem. Kontratak niemiecki odciął posterunek od reszty sił 17

W sumie atakujące cztery plutony miały być wsparte przez 63 armaty i haubice jednostek artylerii brytyjskiej oraz całą będącą na miejscu „bush artillery". Użycia czołgów nie przewidziano, by zaskoczyć nieprzyjaciela. Jedynie na wypadek kontrataku gotowe być miały dwa ich szwadrony, M a u g h a n , op.cit., s. 316-319.

111

110 australijskich zmuszając jego załogę do kapitulacji. Ze 135 żołnierzy, którzy go zdobyli 3 sierpnia, tylko 32 było zdolnych do walki następnego ranka, 83 zginęło, było rannych lub zaginionych. Na południu, gdzie atakował batalion 2/43, nie osiągnięto nawet przejściowego powodzenia. Posterunek R 7 pozostawał cały czas w rękach niemieckich. Atakujący ze 143 żołnierzy stracili 101 (zabitych, rannych i zaginionych). Rano 4 sierpnia doszło tam do przerwania ognia w celu umożliwienia obu stronom zebrania rannych i poległych 28 . Walki o „Wyłom" stoczone 3 i 4 sierpnia wykazały, że osiągnięta została pewna równowaga sił i możliwości obu stron. Żadna nie była w stanie odebrać drugiej zajmowanych pozycji, niezależnie nawet od liczebności atakujących oddziałów (przy czym australijski szturm na „Wyłom" jest przykładem użycia zbyt małej grupy uderzeniowej). Ten stan równowagi oznaczał kontynuację „normalnego" życia w oblężonym Tobruku. Na linii obrony trwała wymiana ognia piechoty ż udziałem artylerii. Nocą patrole wychodziły na przedpola, by zdobyć informacje o nieprzyjacielu. Ciężka artyleria oblegających ostrzeliwała miasto i port. Szczególnie dał im się we znaki „Bardia Bili" — ciężkie działo produkcji francuskiej ostrzeliwujące z okolic Bardiji rejon portu 2 9 . Coraz dokuczliwsze stawały się ataki lotnictwa niemieckiego, które — bazując w El-Adem — było w stanie bombardować Tobruk niemal bez przerwy. Mimo stale wzmacnianej obrony przeciwlotniczej Luftwaffe niezmiennie stanowiła największe zagrożenie dla żołnierzy garnizonu i morskich szlaków zaopat-

rzeniowych dla Tobruku. Ofiarą jej nalotów padały zarówno obiekty wojskowe, jak i chronione konwencją genewską — na przykład oznaczony znakami Czerwonego Krzyża szpital w Tobruku 3 0 . Mimo to dzięki systemowi obrony wprowadzonego przez „Bezlitosnego Minga" duch bojowy garnizonu nie upadał. Kolejne wersje niemieckich i włoskich ulotek wzywających do kapitulacji wywoływały jedynie śmiech i złośliwe komentarze. W podtrzymaniu ducha bojowego oddziałów broniących Tobruku odegrała poważną rolę gazetka „Tobruk Truth" („Prawda Tobrucka") wydawana przez sierż. H.W. Williamsa. Zawierała ona głównie komunikaty BBC oraz informacje o sprawach lokalnych, związanych z życiem w twierdzy. Wychodziła codziennie w 800 egzemplarzach, trafiając (po 1) do wszystkich jednostek i oddziałów garnizonu. Nieuchronnie zbliżał się jednak kres australijskiej epopei obrony Tobruku. Już od maja rząd Australii domagał się skoncentrowania swych oddziałów rozrzuconych dotychczas na odległych od siebie odcinkach frontu. Następnie miały one zostać zreorganizowane i otrzymać uzupełnienia. Premier Churchill nie mógł lekceważyć tego głosu ze względu na rolę, jaką siły zbrojne Australii odgrywały w tej wojnie. Oznaczało to między innymi konieczność zastąpienia australijskiej 9 Dywizji Piechoty i 18 Brygady Piechoty w Tobruku innymi oddziałami. Najpierw zluzowana miała być 18 Brygada Piechoty i hinduski 18 pułk kawalerii. Oba te oddziały nie wchodziły 30

28

Tamże, s. 326-327. 29 Tamże, s. 336-337. Z danych o sile ostrzału artyleryjskiego twierdzy, zbieranych na rozkaz gen. Morsheada, wynikało, że w lipcu i sierpniu 1941 r. oblegający dysponowali 224 działami polowymi (obrońcy — 80 oraz „bush artillery"), 16 działami średniego kalibru (105 — 155mm)i 16 działami ciężkimi.

Tamże, s. 410-411. W kwietniu 1941 r. (od 10 do 30) wykonano 73 naloty na Tobruk, w maju — 99, w czerwcu — 14, a w lipcu — 138 i w sierpniu — 143. Jednym ze sposobów zwalczania samolotów było wystrzeliwanie pocisków rakietowych wynoszących do góry spadochron z wiszącymi na długich linkach małymi bombami, groźnymi dla maszyn Luftwaffe w razie zderzenia. Stosowała je brytyjska marynarka wojenna, używając 20-lufowych wyrzutni. Trudno ocenić skuteczność ich użycia.

112

113

bowiem w skład 9 Dywizji Piechoty, a ich formacje macierzyste — australijska 6 Dywizja Piechoty i hinduska 3 Brygada Zmotoryzowana— znajdowały się poza Tobrukiem. Jednostką, która miała zastąpić oba te oddziały, była polska Samodzielna Brygada Strzelców Karpackich. Powołana do życia rozkazem gen.dyw. Władysława Sikorskiego z 12 kwietnia 1940 r., brygada utworzona została w Syrii z oficerów i żołnierzy Wojska Polskiego przebywających już na Zachodzie lub napływających przez Bałkany na Bliski Wschód. Kapitulacja Francji spowodowała przejście brygady do Palestyny i podporządkowanie jej dowództwu brytyjskich sił zbrojnych na Bliskim Wschodzie. W następnych miesiącach pełniła służbę ochronną w różnych punktach Palestyny, a potem i Egiptu. Od 12 stycznia 1941 r. jednostka polska miała już etat brygady piechoty zmotoryzowanej (jako Polish Independent Brigade Group). Przewidywał on liczebność jej na 5674 ludzi (w tym 348 oficerów). Brygada składała się z dowództwa, trzech batalionów strzeleckich (po 4 kompanie strzeleckie plus kompania dowodzenia), batalionu ciężkich karabinów maszynowych, pułku artylerii lekkiej, Karpackiego Pułku Ułanów (3 szwadrony liniowe i szwadron dowodzenia), dwóch kompanii przeciwpancernych, kompanii łączności, saperów, transportowej, zaopatrzeniowej i warsztatowo-naprawczej. Ponadto miała szpital polowy i dwie kompanie służby zdrowia. Pod pojęciem kompanii dowodzenia rozumieć należy jednostkę złożoną z plutonu rozpoznawczego na transporterach opancerzonych, plutonu łączności i minerskiego. Dowództwu brygady podlegały też: sekcja oficerów łącznikowych i tłumaczy, sąd polowy, kompania żandarmerii, pododdział topograficzny, sekcja kulturalno-oświatowa. Na czele brygady stał gen. bryg. Stanisław Kopański, artylerzysta i weteran armii rosyjskiej, żołnierz I Korpusu Polskiego i dowódca 1 pułku artylerii motorowej. Dowódcą 1 batalionu był mjr Stanisław Kopeć,

2 — mjr Tytus Brzósko (pocz. mjr Michalik), 3 — ppłk Józef Sokol. Całością piechoty dowodził ppłk Walenty Peszek, Karpackim Pułkiem Ułanów — mjr Władysław Bobiński, a pułkiem artylerii ppłk Stanisław Gliwicz. Brygada miała też ośrodek zapasowy. W ramach jego sformowano tzw. Legię Oficerską, liczącą około 400 ludzi jednostkę kadrową złożoną z oficerów służby stałej i rezerwy bez przydziału oczekujących na etaty w jednostkach liniowych. Samodzielną Brygadę Strzelców Karpackich, mimo że nie miała doświadczenia bojowego, gen. Auchinleck uznał za nadającą się do zastąpienia australijskiej 18 Brygady Piechoty w Tobruku. Wymiana załogi Tobruku, operacja „Treacle", dokonana być miała za pomocą okrętów wojennych. Ich duża prędkość pozwalała na pokonanie obszaru szczególnie zagrożonego bombardowaniami Luftwaffe jeszcze w ciemnościach. Zespoły okrętów zmieniały się, lecz w każdym znajdować się musiały 2-3 niszczyciele i duża szybka jednostka w rodzaju stawiacza min. Przerzucenie Brygady Karpackiej do Tobruku dokonane zostało pomiędzy 19 a 25 sierpnia 1941 r. Zespół złożony z szybkiego stawiacza min HMS „Latona" i trzech niszczycieli nie był wyjątkiem i odbył podróże szczęśliwe. W Tobruku wysadzono na ląd w sumie 6116 ludzi i wyładowano na nabrzeżach 1297 ton zaopatrzenia. W drogę powrotną zabrano 5040 ludzi. Nie został zatopiony żaden z okrętów biorących udział w operacji. W tym czasie w Londynie szefowie sztabów zaakceptowali, choć z oporami, wycofanie z Tobruku australijskiej 9 Dywizji Piechoty. Jej pozycje przejmowała brytyjska 70 Dywizja Piechoty, a 32 Brygada Czołgów miała jej być podporządkowana. Podczas kolejnego cyklu bezksiężycowych nocy od 12 do 27 września do Tobruku przybyły: 4 pułk czołgów, dowó8

—Tobruk 1941-1942

115

114 dztwo 32 Brygady Czołgów i 16 Brygada Piechoty z 70 Dywizji Piechoty. Łącznie wylądowało 6308 ludzi i 2000 ton zaopatrzenia materiałowego. Z Tobruku zaś ewakuowano 5989 żołnierzy 24 Brygady 9 Dywizji Piechoty. I wreszcie od 12 do 25 października przybyła do Tobruku reszta 70 Dywizji Piechoty, a wycofano pozostałe dwie brygady australijskie. Tym razem jednak nie obeszło się bez strat. Zatopiony został stawiacz min HMS „Latona", a zespół musiał zawrócić do Aleksandrii 3 4 . Uniemożliwiło to przybycie do Tobruku polskiej Ligi Oficerskiej i zmusiło do pozostania w twierdzy batalion 2/13 australijskiej 20 Brygady Piechoty. W ten sposób ppłk F.A. Burrows i jego żołnierze stali się tym pododdziałem australijskim, który przebywał w twierdzy najdłużej, bo przez cały okres długiego oblężenia. Podczas gdy w twierdzy dokonywała się wymiana wojsk na szczeblu znacznie wyższym zaszły zmiany organizacyne. Od 27 września Siły Pustyni Zachodniej przeorganizowały się w brytyjską 8 Armię, której dowódcą pozostał gen. Alan Cunningham. Dowództwo garnizonu Tobruku przejął 22 października gen. Ronald M. Scobie (dowódca 70 Dywizji Piechoty). Nadal trwała wymiana załóg poszczególnych punktów i odcinków obrony. Podczas ponad miesiąca, jaki dzielił przybycie Brygady Karpackiej do Tobruku i całkowite (prawie) odejście zeń oddziałów australijskich, nawiązały się życzliwe stosunki pomiędzy żołnierzami obu narodowości. Współpraca bojowa układała się dobrze, a pewne podobieństwa mentalności ułatwiały porozumienie w sprawach codziennych. Oczywiście Polacy wydawali się Aust31

Tamże, s. 417; P l a y f a i r , op.cit., t.III, s.25-26. Podczas oblężenia na statkach i okrętach przewieziono 72 czołgi, 92 działa i 34 tysiące ton zaopatrzenia. Wywieziono z Tobruku 32 667 żołnierzy, zastępując ich 34 113 przywiezionymi. Ewakuowano 7516 rannych i 7097 jeńców.

ralijczykom dość egzotyczni, a ich opinie budziły czasem zdumienie. I tak na przykład, gdy początkowo tylko polska artyleria otrzymała rozkaz zajęcia stanowisk na odcinku zachodnim, Australijczycy byli zaskoczeni tym, co słyszeli od polskich piechurów: „Otwarcie wyrażali oni [Polacy — Z.K.] niezadowolenie (lecz nie w sensie nielojalności), że mają być posłani do sektora, w którym za przeciwników mieli będą nie Niemców, lecz Włochów. Wojna była dla nich sprawą osobistą", ale jednocześnie: „Zauważano często, że słuchając wiadomości o froncie rosyjskim wyglądali na tak samo zadowolonych ze strat rosyjskich jak i z niemieckich32. Inną jednostką równie dla Anglosasów egzotyczną był 11 batalion czechosłowacki ppłk. Karela Klapalka przybyły do Tobruku w nocy z 21 na 22 października. Początkowo (26 sierpnia) brygada polska objęła rejon fortu Solaro, przejmując po australijskiej 18 Brygadzie Piechoty sprzęt i broń ciężką oraz rolę odwodu dowództwa twierdzy. Pułk artylerii wkrótce przeszedł do pierwszej linii obrony na odcinek zachodni, podobnie jak ułani, piechota zaś na południowy (El-Adem i fort Pilastrino), gdzie 3 i 4 września zluzowała australijską 20 Brygadę Piechoty. Do końca września Polacy, podobnie jak inni nowo przybyli żołnierze, zapoznawali się z terenem i warunkami, w których przyszło im walczyć. Szybko nauczyli się ofensywnego patrolowania przedpola, w czym nie ustępowali wkrótce nawet Australijczykom. Już samo to, że „diggers" mówili o konieczności wytyczenia po wojnie wspólnej granicy polsko-australijskiej, ilustruje stopień zażyłości pomiędzy „szczurami Tobruku" (jak zaczęli się nazywać jego 32

Tamże, s. 340. Z kolei zdumienie polskich oficerów wywołała informacja, że większość wyższych stopniem dowódców australijskich była oficerami rezerwy. S. K o p a ń s k i , Wspomnienia wojenne 1939-1946, Londyn b.d.w., s. 157.

117

116 obrońcy wszelkiej narodowości). 3 października spełniło się pragnienie wielu żołnierzy Brygady Karpackiej — przydzielono im zachodni odcinek obrony Tobruku. Pododcinek nadmorski (do szosy z Derny) zajął Karpacki Pułk Ułanów i kompania szkockiego pułku Black Watch. Pododcinek środkowy — batalion brytyjskiego pułku piechoty Durham Light Infantry, „Wyłom" zaś — 2 i 3 bataliony strzelców karpackich. Batalion 1 stał jako odwodowy w głębi obrony, natomiast artyleria wzdłuż całego odcinka zachodniego, koncentrując się naprzeciw „Wyłomu". Tak była ugrupowana brygada do końca października, kiedy to przydzielony do Brygady Karpackiej 11 batalion czechosłowacki zastąpił Brytyjczyków z pułku Durham, a australijski batalion 2/13 — ułanów karpackich. W tym również czasie oddziały niemieckie obsadzające wzgórze Medauar zluzowane zostały przez włoską piechotę. Niezmiennie trwało rozpoznawanie przedpola, a czasem dochodziło do starć z nieprzyjacielem. Podczas jednego z nich, nocą z 1 na 2 listopada, do niewoli polskiej dostał się włoski oficer, książę Colonna, którego schwytał kucharz kompanijny, Kazimierz Tomaszewicz. Dzień wcześniej ppor. Antoni Ruschill z 3 batalionu w kombinezonie mechanika przeszedł na tyły nieprzyjaciela (udając Włocha wobec Niemców i vice versa) próbując ustalić jego roz33 mieszczenie i zamiary . 13 i 14 listopada odwiedził obrońców Tobruku premier rządu Rzeczypospolitej i Wódz Naczelny Wojska Polskiego gen. Władysław Sikorski. Było to ogromne przeżycie dla żołnierzy polskich, którzy przekonali się, że nawet tak wysoki stopniem dowódca pragnie być jak najbliżej toczonej przez nich walki. W rozkazie i depeszach wysłanych w tych dniach z Tobruku generał podkreślił znaczenie czynnego udziału Wojska Polskiego w walce z faszyzmem. "Tamże, s. 172-173.

Udekorował też Krzyżem Walecznych gen. Kopańskiego 34 i kilku innych obrońców twierdzy .

OPERACJA „CRUSADER" Zakończenie długiego oblężenia Tobruku związane było z drugą ofensywą brytyjską w Afryce Północnej jesienią 1941 r. Zakodowana jako operacja „Crusader" („Krzyżowiec") miała na celu odblokowanie swoich sił w twierdzy oraz opanowanie Cyrenajki bądź wyparcie stamtąd wojsk „Osi" na zachód dla usunięcia zagrożenia strefy Kanału Sueskiego. Zadanie to otrzymała brytyjska 8 Armia (gen. Alan Cunningham). W jej skład wchodziły dwa korpusy armijne: 30 i 13, garnizon Tobruku oraz zgrupowanie Oaza (Oasis Force). W ramach operacji „Crusader" 30 Korpus Armijny gen. C.W.M. Norrie miał wykonać główne uderzenie z rejonu fortu Maddalena na granicy egipsko-libijskiej w kierunku północno-zachodnim, ku Tobrukowi. Składał się z jednostek pancernych: 7 Dywizji oraz 4 Brygady i południowoafrykańskiej 1 Dywizji Piechoty (przeznaczona do opanowania rejonu lotniska w Sidi Rezegh na południowy wschód od Tobruku i przejścia przez skarpę na obszar nadmorski). 13 Korpus Armijny gen. A.R. Godwin-Austena otrzymał zadanie wykonania uderzenia pomocniczego i związania sił pancernych przeciwnika na granicy Egiptu, a następnie 34

W rozkazie do Brygady Karpackiej z 9 XI 1941. Naczelny Wódz stwierdzał: „Kiedy przed trzema miesiącami zwróciłem się do rządu brytyjskiego o wysłanie was do Tobruku, kierowałem się wyłącznie względami na interes naszego narodu. Najbardziej żywotny interes Polski wymagał bowiem, by angielsko-polski sojusz z 25 sierpnia 1939r., sojusz który jest układem między dwoma wolnymi i suwerennymi narodami, znalazł swój dobitny wyraz w waszej obecności na tym froncie". Tamże, s. 177.

119

118 uderzenia na zachód, gdy nieprzyjaciel rozpocznie odwrót pod wpływem głębokiego obejścia go przez 30 Korpus Armijny. Składał się z dywizji piechoty: 2 nowozelandzkiej i 4 hinduskiej oraz 1 Brygady Czołgów. Zgrupowanie Oaza (bryg. D.W. Reid) w składzie hinduskiej 29 Brygady Piechoty i południowoafrykańskiego 6 pułku samochodów pancernych i ruszyć miało przez Jarabub ku Jalo, którą to oazę powinno zdobyć i utrzymać. W rezerwie 8 Armii pozostawała południowoafrykańska 2 Dywizja Piechoty. Garnizon Tobruku miał wykonać uderzenie wspomagające związane głównie z odblokowaniem twierdzy. Dowódca obrony (gen.R.M. Scobie) dysponował brytyjską 70 Dywizją Piechoty, polską Samodzielną Brygadą Strzelców Karpackich oraz brytyjską 32 Brygadą Czołgów. Działania zaczepne sił garnizonu miały być skierowane na południowy wschód, gdzie — w rejonie Sidi Rezegh — planowano nawiązać kontakt z nadchodzącą ze wschodu 8 Armią. Początek brytyjskiej operacji zaczepnej wypadł, szczególnie dla garnizonu Tobruku, nader obiecująco. 18 listopada przed świtem oba korpusy 8 Armii ruszyły do natarcia. Jednostki 7 Dywizji Pancernej dotarły tego dnia do Gabr Saleh, następnego osiągnęły rejon Sidi Rezegh, zdobywając ostatecznie tę miejscowość. Zaalarmowane niekorzystną sytuacją dowództwo Afrika-Korps rozpoczęło przesuwać główne siły z rejonu Gambut najpierw na wschód (w obawie przed atakiem czołowym 13 Korpusu), a później — stopniowo — na południe (by zlikwidować koncentrację brytyjską pod Gabr Saleh). Groziło to odcięciem 7 Dywizji Pancernej w Sidi Rezegh. Tymczasem gen. Scobie przygotowywał natarcie sił garnizonu w kierunku południowo-wschodnim. Uderzenie miały wykonać 32 Brygada Pancerna bryg. A.C. Willisona raz 14 i 16 brygady piechoty z 70 Dywizji, dowodzone

przez brygadierów B.H. Chappela i C.E.N. Lomaxa. Maskować kierunek uderzenia miały wypady dokonywane z południowego i zachodniego odcinków obrony twierdzy podjęte jednocześnie z rozpoczęciem natarcia. Gotowość do działań siły garnizonu powinny osiągnąć 20 listopada. Na odcinku zachodnim wypadu dokonać miał 1 batalion Brygady Karpackiej, wsparty ogniem artylerii. Gen. Kopański, przewidując sukces odblokowania twierdzy, polecił sztabowi zorganizować dwa oddziały wydzielone. Zadaniem ich miało być ściąganie wycofującego się przeciwnika wzdłuż szosy do Derny i odcięcie odwrotu wojskom obsadzającym wzgórze Medauar. Na odcinku południowym planowano wypad jednostek brytyjskiej 23 Brygady podległej 70 Dywizji Piechoty. Dowódca 7 Dywizji Pancernej (gen. Gott) zamierzał połączyć się z załogą Tobruku w drodze opanowania grzbietu linii wzgórz na północ od lotniska w Sidi Rezegh, skąd oddziały ruszyłyby zboczem w dół i spotkałyby się z obrońcami twierdzy w El-Duda. Zadanie to wykonać miały 7 Brygada Pancerna (bryg. Davy) i grupa wsparcia dywizji. Dniem realizacji tego planu był 21 listopada. Zarówno w twierdzy, jak i w Sidi Rezegh poczyniono wszystkie przygotowania do odblokowania Tobruku. Jego obrońcom przeszkodził w tym trochę ulewny deszcz, który nocą z 17 na 18 listopada zaminił suche koryta (wadi) w rwące rzeki, a okopy w małe sadzawki35. Jednakże wieczorem 20 listopada zarówno polska Brygada Karpacka, jak i brytyjska 23 Brygada gotowe były do zaplanowanych wypadów, a czołgi 32 Brygady Pancernej oraz piechurzy bryg. Chappela do uderzenia na południowy wschód. 35

Tamże, s.182. Zginął wówczas jeden z żołnierzy batalionu czechosłowackiego, utonąwszy w rzece płynącej korytem Wadi Sehel.

120

Wypad 4 kompanii 1 batalionu Brygady Karpackiej wykonany został na północ od szosy do Derny, z posterunku S 27. Dowodzący nim kpt. Stanisław Jandzis rozbił kompanię włoską zaszedłszy jej pozycje od tyłu, biorąc jeńców i tracąc tylko dwóch rannych. Jednocześnie słabszy pododdział, w sile plutonu, wysłany został z posterunku S 13 w kierunku wzgórza White Knoll, na południe od drogi z Derny, przez 3 batalion polskiej brygady, dla zmylenia Włochów co do właściwego kierunku wypadu. Działo się to pomiędzy północą a godz. 3.00 21 listopada, tj. wówczas kiedy pododdział z batalionu brytyjskiego pułku piechoty Durham miał dokonać wypadu na odcinku południowym. Nie osiągnął on jednak powodzenia, a przyniósł duże straty grupie wypadowej. Rankiem ruszyło natarcie 14 Brygady i 32 Brygady Czołgów w kierunku El-Duda. Nacierający na czele 2 ba-

121 talion szkockiego pułku Black Watch napotkał jednak opór silniejszy od oczekiwanego. Pozycje oblegającej Tobruk z tej strony włoskiej 25 Dywizji Piechoty „Bologna" obsadziły bowiem częściowo oddziały niemieckiej 90 Dywizji Lekkiej. Sprawiło to, że zdobycie pozycji nazwanej przez Brytyjczyków „Tiger" kosztowało wiele wysiłku zarówno batalion szkocki, jak i czołgistów 1 i 4 pułków. Po południu w rękach brytyjskich znajdował się obszar mający około 3,5 km głębokości i tyleż szerokości. Do niewoli wzięto 550 żołnierzy niemieckich i 527 włoskich. Gen. Scobie zrezygnował jednak z dalszego natarcia ku El-Duda, gdyż otrzymał wiadomość, że 7 Brygada Pancerna nie może udzielić mu pomocy. Ta zmiana planów wynikła z powstania nowego zagrożenia dla wojsk będących już w Sidi Rezegh odległym o 15 km od zewnętrznej linii obrony twierdzy. Otóż gen. Rommel uznał 20 listopada, że główne niebezpieczeństwo, z punktu widzenia strony niemiecko-włoskiej, polega nie na tym, że garnizon Tobruku wyrwie się z oblężenia idąc naprzeciw 8 Armii, lecz na tym, że odsiecz przerwie się przez Sidi Rezegh do Tobruku. Wobec tego zmienił plan 36 dowódcy Afrika-Korps, gen. Ludwiga Criiwella i przerzucił główne siły z Gabr Saleh do Sidi Rezegh. Dotarły tam one od południowego wschodu właśnie rankiem 21 listopada. Powstała wówczas sytuacja, w której wojska obu stron utworzyły prawdziwy „przekładaniec". Zdaniem autora brytyjskiej historii wojny w Afryce, na każdych ćwiczeniach sztabowych uznano by taką konfigurację sił na polu walki za niemożliwą do zaistnienia. Na osi północ — południe znalazły się kolejno: oddziały z Tobruku zmierzające na południowy wschód; jednostki niemieckiej 90 Dywizji Piechoty i włoskiej 25 Dywizji Piechoty „Bologna", stawia" P l a y f a i r , op.cit., t.III, s. 46.

122 jące im opór, zgrupowanie niemieckie zwrócone frontem na południe i wschód i nacierająca na nie grupa wsparcia 7 Dywizji Pancernej; reszta 7 Dywizji Pancernej broniąca się przed nadchodzącymi z południa głównymi siłami Afrika-Korps, ściganymi przez brytyjskie 4 i 22 brygady pancerne. Miało to kosztować gen. Cuninghama dowództwo 8 Armii — 26 listopada przejął je gen. Neil Ritchie. W rejonie Sidi Rezegh wywiązała się bitwa pancerna, która rozpadła się na szereg ognisk walki. 22 listopada wojska „Osi" odepchnęły 7 Dywizję Pancerną na południe, a następnego dnia zadały klęskę południowoafrykańskiej 5 Brygadzie Piechoty w tym właśnie rejonie. 24-26 listopada siły Afrika-Korps dokonały imponującego przemarszu spod Sigi Rezegh na wschód i południe, spychając 30 Korpus Armijny 8 Armii ku granicy egipskiej. W tym samym jednak czasie postępy poczynione przez 13 Korpus Armijny w marszu na zachód wzdłuż wybrzeża doprowadziły do pojawienia się jego sił w Gambut. Poczynając od 24 listopada nowozelandzka 2 Dywizja posuwała się z tego rejonu w kierunku Belhamed i El-Duda. Jej 6 Brygada opanowała tego dnia Sidi Rezegh. Wobec zmiany sytuacji wznowił działania gen. Scobie od strony Tobruku. I wreszcie w nocy z 26 na 27 listopada w pobliżu El-Duda spotkały się oddziały 32 Brygady Czołgów z Tobruku i nowozelandzkiej 4 Brygady. Twierdzę i wojska idące na odsiecz połączył wybity przez nie „korytarz" atakowany od północnego wschodu przez niemiecką 90 Dywizję Lekką, a od południowego zachodu przez włoskie dywizje „Bologna" i „Pavia". Utrzymanie go wymagało od dowództwa twierdzy przerzucania w ten rejon coraz to nowych jednostek z innych odcinków obrony. 27 listopada skierowano tam jeden z dywizjonów karpackiego pułku artylerii; następnego dnia — australijski batalion 2/13; 30 listopada zabrano dywizjon przeciwpancerny ppłk. Antoniego Dołęgi-Cieszkowskiego z odcinka

123 Brygady Karpackiej. Ponieważ jednocześnie ściągano do ,korytarza" także jednostki brytyjskie, polska brygada obsadzać musiała dotychczasowe stanowiska batalionu 2/13 ppłk.Burrowsa, a potem batalionu brytyjskiego pułku granicznego (Border Regiment). Wskutek tego osłabiona liczebnie Brygada Karpacka obsadzała aż 28 km linii obrony Tobruku liczącej łącznie około 50 km. Tymczasem wokół Sidi Rezegh znów rozgorzały walki, gdyż 27 i 28 listopada główne siły Afrika-Korps (15 i 21 dywizje pancerne) zawróciły znad granicy Egiptu i uderzyły wzdłuż szlaku Trigh Capuzzo na dywizję nowozelandzką. W kolejnej bitwie, trwającej od 1 grudnia, niemiecka 15 Dywizja Pancerna odbiła Sidi Rezegh i doprowadziła do zamknięcia „korytarza" tobruckiego. Dywizja nowozelandzka wycofała się na wschód. Jedynie jej 4 Brygada oraz dowódca 13 Korpusu Armijnego, gen. Godwin-Austen, zostali odcięci od drogi odwrotu i znaleźli się na końcu „korytarza", dołączając w ten sposób do załogi twierdzy. Ciężar walk przeniósł się na dwa dni do rejonu Bir Goubi, na południe od El-Adem. Stopniowo przybrały one charakter wojny na wyniszczenie, w której zwycięstwo należeć miało do strony dysponującej większymi rezerwami ludzi i sprzętu. Gdy więc 7 grudnia wojska 30 Korpusu Armijnego osiągnęły El-Adem, gen. Rommel uznał, że należy oprzeć się o silnie umocnioną pozycję, na której atakujący poniosą straty większe niż obrońcy. Miała nią być linia od El-Ghazala na wybrzeżu ciągnąca się wzdłuż wschodnich stoków Dżebel Achdar w głąb pustyni. Jej budowę zaczęto już w czerwcu, gdy okazało się, że Tobruk nie może być łatwo zdobyty, a odsiecz dlań musi kiedyś nadejść od wschodu. Odwrót wojsk „Osi" osłaniany był jednak tak umiejętnie, iż dowództwo 30 Korpusu Armijnego uznało, że przeciwnik otrzymał posiłki, i ograniczyło się do zajmowania terenu przezeń opuszczanego.

124 Z północy ruszył gen. Godwin-Austen, będący od 9 grudnia dowódcą także załogi Tobruku, którą podporządkowano sztabowi 13 Korpusu Armijnego. Na jego rozkaz bryg. Cox z dwoma batalionami 23 Brygady 70 Dywizji Piechoty uderzył z El-Duda i dotarł do drogi Tobruk — El-Adem. 8 grudnia ruszył także 30 Korpus Armijny. Jego 7 Dywizja Pancerna dotarła do rejonu na południe od Acromy, gdzie krzyżowały się szlaki pustynne, natomiast hinduska 4 Dywizja na zachód od El-Adem, skąd ruszyć miała ku El-Duda na spotkanie z 13 Korpusem. Ten z kolei mógł już wkrótce bez przeszkód maszerować na południe, gdyż 9 i 10 grudnia włoskie dywizje „Trento" i „Brescia", blokujące Tobruk od południa i zachodu, rozpoczęły odwrót. Ostatnim akordem długiego oblężenia twierdzy było zdobycie przez 2 i 3 bataliony BrygadyKarpackiej wzgórza Medauar nocą z 9 na 10 grudnia. Miało to znaczenie symboliczne, gdyż wzgórze było jedynym odcinkiem obrony zdobytym przez oblegających, ale opór włoskich bersalierów nie był słabszy niż zazwyczaj. 5 poległych i 22 rannych żołnierzy polskich straciły oba bataliony zanim na szczycie zatknięto rankiem 10 grudnia 1941 r. biało-czerwoną flagę. Ten moment riumfu był w jakimś sensie spełnieniem życzeń złożonych 11 listopada żołnierzom polskim przez dowódcę batalionu czechosłowackiego ppłk. 37 Karela Klapalka . 37

Na wzgórzach 69 i Twin Pimples, naprzeciw zachodniego odcinka obrony, zatknięte zostały przez żołnierzy batalionu płk. Klapalka flagi czechosłowackie. 11 listopada, składając Brygadzie Karpackiej życzenia z okazji polskiego święta narodowego, dowódca batalionu powiedział: „Niechaj Tobruk i Libia staną się dla naszych nieprzyjaciół drugim Grunwaldem!". K. K l a p a l e k , Ozveny boju, Praha 1966, s.103.

125 W obronie Tobruku od kwietnia do października 1941 r. zginęło według danych brytyjskich 744 Australijczyków, 88 Brytyjczyków, 22 Polaków i 1 Hindus. Zaginionych straciły wojska australijskie 476, brytyjskie 15 i polskie 3 3 8 . 38

P l a y f a i r , op.cit., t. III, s. 26. Trudno powiedzieć, dlaczego autor brytyjski podał tak zaniżone dane dotyczące poległych i zaginionych pod Tobrukiem Polaków. Na cmentarzu tobruckim spoczęło ich 109 poległych podczas oblężenia oraz kilkunastu w walkach o Bardiję i pod El Ghazala. O. T e r l e c k i , Bojowe Szlaki Pustynne, Kraków 1983.S.104. Gen. Kopański danych o stratach polskich w Tobruku nie podaje.

127

ROK PRZEŁOMU —1942

CZY HISTORIA SIĘ POWTÓRZY?

Grudzień 1941 r. obfitował w Cyrenajce w sytuacje przypominające wydarzenia ze schyłku roku poprzedniego. Podobnie jak podczas operacji „Compass", wojska brytyjskie i sprzymierzone posuwały się w kierunku zachodnim. Przeciwnik próbował marsz ten powstrzymać, a przynajmniej zmniejszyć jego szybkość. Choć czynił to znacznie sprawniej i odważniej niż armia marsz. Grazianiego, jednak rezultaty były również negatywne. Mimo że wartość bojowa sił niemiecko-włoskich przewyższała znacznie wojska Włoch w roku 1940, a ponadto zaskakiwały one przeciwnika kierunkiem przeciwuderzeń, gen. Rommel nie był w stanie zahamować ofensywy brytyjskiej 8 Armii. Po serii bitew pod Sidi Rezegh kolejny opór stawiły wojska „Osi" na linii umocnień zaczynających się koło El-Ghazali nad Morzem Śródziemnym i biegnącej w kierunku południowo-zachodnim. Na wzgórzach od El-Ghazali po Sidi Breghisc stanęły jednostki włoskiego 21 Korpusu (gen. Enea Navarrini), a od tego punktu na południe, do szlaku Trigh el-Abd, wojska Afrika-Korps. Przełamanie tej pozycji nastąpiło 15 i 16 grudnia 1941 r. Siły 13 Korpusu 8 Armii uderzyły na odcinku północnym na skraju płaskowyżu. Z pewnością wpłynęła na to bliskość drogi nadmorskiej, Via Balbia — szlaku transportowego.

jednakże wybór miejsca przełamania frontu, obsadzonego na tym odcinku przez oddziały włoskie nie był przypadkowy. 15 grudnia pozycje włoskiego 21 Korpusu zaatakowane zostały, licząc od północy przez nowozelandzką 2 Dywizję i Brygadę Karpacką. Wdarły się one w głąb pozycji dywizji „Brescia" i „Pavia", a następnie znajdującej się w drugiej linii 102 Dywizji Zmotoryzowanej „Trento". Odcinek linii obrony biegnący na zachód i łączący zgrupowanie włoskie z niemieckim obsadzał włoski 20 Korpus Szybki, gen. Gastone Gambarry. Jego dwie dywizje, zmotoryzowana „Trieste" i pancerna „Ariete", oparły się natarciu hinduskiej 4 Dywizji Piechoty. Następnego dnia oddziały włoskie i niemieckie rozpoczęły jednak odwrót z powodu obejścia przez brytyjską 7 Dywizję Pancerną ich lewego, pustynnego skrzydła. Pozycje Afrika-Korps nie były w tym czasie atakowane czołowo, ale znajdowała się przed nimi grupa wsparcia 7 Dywizji Pancernej pozorująca przygotowania do natarcia. W tej sytuacji pojawienie się czołgów brytyjskich na tyłach pozycji niemieckich, w Bir Halegh el-Eleba, przesądziło o dalszym odwrocie wojsk gen. Rommla. 13 Korpus Armijny mknął w głąb Cyrenajki zajmując 19 grudnia Dernę, 21 — Msus, a 23 Barce, Benina, Soluch i Antelat. Jego przeciwnik zajmował pas terenu nad samym morzem od Benghazi po Aghedabię. Dowództwo Afrika-Korps mieściło się w Beda Fomm, w którym to rejonie ześrodkowano 15 i 21 dywizje pancerne. Pod Benghazi, w Berka, zajęła pozycje 27 Dywizja Piechoty „Brescia", naprzeciw Soluch — Dywizja Zmotoryzowana „Trieste", a pomiędzy Beda Fomm i Aghedabią 132 Dywizja Pancerna „Ariete". Na południe od Aghedabii stanęła niemiecka 90 Dywizja Lekka, a wokół tej miejscowości półkolem rozmieszczone były od północy, wschodu i południowego wschodu włoskie dywizje „Trento", „Pavia" i „Bologna". Na wschód od tej linii znajdowały się wówczas jeszcze

128 otoczone w Bardiji, Sollum i Halfaya garnizony wojsk „Osi". Sytuacja taka trwała jednak krótko, gdyż w ciągu 23 i 24 grudnia siły niemiecko-włoskie wycofały się do Aghedabii. Uczyniły to tak sprawnie i szybko, że ścigające je oddziały 8 Armii nie były im w stanie przeszkodzić (a w pewnych wypadkach nawet zauważyć przeprowadzonego odwrotu). 27 i 30 grudnia obie niemieckie dywizje pancerne zadały poważny cios brytyjskiej 22 Brygadzie Pancernej, odrzucając ją spod Aghedabii na południe od Wadi Faregh. Starcie to było kolejnym przykładem wyższości zasady koncentracji sił pancernych stosowanej przez dowództwo Afrika-Korps nad tym, co w tej dziedzinie reprezentował przeciwnik. Po stronie niemieckiej użyto jednostek dwóch dywizji pancernych przeciw jednej, mającej luźny kontakt z sąsiadami, brygadzie brytyjskiej. Na 60 czołgów niemieckich użytych w tej bitwie aż 44 były typu PzKw III i PzKw IV. Brytyjska brygada miała 90 maszyn, w tym 54 lekkie rozpoznawcze typu „General Stuart" produkcji amerykańskiej. Pozostałe były niezbyt udanymi maszynami produkcji rodzimej typu „Crusader". Brytyjczycy stracili 37, a Niemcy 7 czołgów podczas pierwszego dnia walk. Wynik bitwy sprawił, że gen. Rommel polecił jeszcze raz zaatakować 22 Brygadę Pancerną i tym samym uzyskać czas na wypoczynek i reorganizację jednostek własnej piechoty. Walki stoczone 30 grudnia pod Belandah, dokąd odepchnięto 22 Brygadę Pancerną, były znów dla niej tragiczne: straciła 23 z 62 czołgów, ocalałe zaś były wyłącznie maszynami typu „Stuart". Jej przeciwnik stracił znów zaledwie 7 wozów bojowych. Po tych sukcesach, gen. Rommel mógł bez przeszkód wykonać planowy odwrót — do El-Agheila granicy Cyrenajki i Trypolitanii. Nastąpiło to od 1 do 6 stycznia 1942 r. Styczeń kolejnego roku wojny przebiegał przez dłuższy czas pod znakiem sukcesów aliantów w Afryce Północnej.

129 Do 17 tego miesiąca złamali oni opór pozostałych na granicy libijsko-egipskiej garnizonów włosko-niemieckich. Znajdowały się one w Bardiji oraz w rejonie Halfaya i w Sollum. Ich likwidację nakazał dowódca 30 Korpusu Armijnego (gen. Norrie) południowoafrykańskiej 2 Dywizji Piechoty. Jej dowódca, gen. mjr. I.P. de Villiers, 16 grudnia 1941 r. uderzył siłami 3 Brygady na Bardiję z kierunku północno-zachodniego. Garnizon miasta stawił jednak opór tak silny, że dowódca dywizji po dwóch dniach nakazał przerwać natarcie. Jeśli wziąć pod uwagę, że załoga Bardiji (gen.mjr. Artur Schmitt) liczyła około 2 tysięcy żołnierzy niemieckich formacji tyłowych i 6600 żołnierzy włoskich, to dywizję południowoafrykańską należałoby uznać za rzeczywiście nie przygotowaną jeszcze do walki 1 . Do następnego ataku przystąpił gen. de Villiers 31 grudnia większymi siłami. Użył wówczas całej swej dywizji wspartej przez 8 i 44 pułki czołgów z 1 Brygady Pancernej oraz lekkie czołgi i transportery opancerzone pułku kawalerii nowozelandzkiej 2 Dywizji. Zgrupowanie artylerii użyte podczas tego szturmu składało się z południowoafrykańskiego 7 pułku artylerii polowej, 67 i 68 pułków średnich i 211 baterii średniej brytyjskiej artylerii królewskiej i Karpackiego Pułku Artylerii. Cztery dywizjony bombowe (14,45, 84 brytyjskie i francuski „Lorraine") przeprowadziły atak na pozycje obrońców Bardiji, a ogień artylerii korygował z powietrza 451 dywizjon australijski. Z morza ostrzeliwały Bardiję lekki krążownik HMS „Ajax" i kanonierka HMS „Aphis". Rozpoczęty 31 grudnia atak 3 i 4 brygady 2 Dywizji trwał dwa dni. Sprzyjała mu zła pogoda, która uniemoż1 Autor brytyjski ujął to następująco: „2 Dywizja Południowoafrykańska nie była jeszcze w pełni wyposażona, a stan jej wyszkolenia był ciągle wstępny [...], lecz siła i morale przeciwnika okazały się być wyższe niż oczekiwano, a zadanie okazało się być poza granicą możliwości jednej brygady". P l a y f a i r , op.cit., t. III, s. 95.

9 —Tobruk 1941-1942

131

130 liwiała obrońcom otrzymanie pomocy samolotów Luftwaffe bazujących na Krecie. 2 stycznia garnizon poddał się po uzyskaniu zgody gen. Rommla. Uwolniono 1171 brytyjskich jeńców, tracąc w walce 139 poległych i 295 rannych. W rejonie Halfaya — Sollum broniło się 4200 Włochów z gen.mjr. Fedele de Giorgis z 55 Dywizji Piechoty „Savona" oraz 2100 żołnierzy niemieckiego 104 pułku piechoty zmotoryzowanej pod dowództwem mjr. Bacha. 11 stycznia 1942 r. po bombardowaniach wykonanych przez brytyjski 14 dywizjon RAF i francuski „Lorraine" oraz przygotowaniu artylertyjskim, południowoafrykańska 6 brygada uderzyła na Sollum Dolne. Jego garnizon poddał się dzień później. 17 stycznia skapitulowały pozostałe punkty oporu wojsk „Osi" na granicy egipsko-libijskiej. Cały obszar Cyrenajki znalazł się po raz drugi pod kontrolą brytyjską. W grudniowo-styczniowej fazie operacji „Crusader" Tobruk nadal odgrywał ważną rolę. Tym razem jako port służący potrzebom wojsk walczących na zachód od niego. Już 26 listopada ekipy inżynieryjne brytyjskiej marynarki wojennej rozpoczęły przywracać port tobrucki do stanu używalności. Pierwszy konwój wpłynął do Tobruku 2 grudnia. Do rozładowywania statków potrzebne były barki, które miał przywieźć okręt desantowy piechoty (Infantry Landing Ship) „Glenroy". Ten jednak został 23 listopada uszkodzony torpedą zrzuconą przez włoski samolot i zawrócił do Aleksandrii. Konwój przywiózł więc kilka barek z Jaffy, a wśród nich trzy barki desantowe czołgów. Wraz z kilkoma ocalałymi po bombardowaniach barkami tobruckimi służyły do rozładunku statków transportowych. Normalną pracę rozpoczął port w Tobruku dopiero po 13 grudnia, gdy lotnictwo brytyjskie było już w stanie zapewnić mu osłonę myśliwców w ciągu dnia. Nie rozwiązywało to jednak wszystkich trudności. Zapasy materiałowe istniejące w Tobruku z czasów włoskich i zgromadzone przez dowództwo brytyjskie pomiędzy sty-

czniem i kwietniem 1941 r. zmniejszyły się poważnie podczas długiego oblężenia. Udana wymiana oblężonego garnizonu spowodowała, że miejsce, które na okrętach i statkach służyłoby w innym wypadku przewozowi uzupełnień materiału wojennego, zajmowały teraz oddziały luzujące australijską 9 Dywizję Piechoty. Po odblokowaniu twierdzy okazało się, że w jej magazynach brakuje zaopatrzenia niezbędnego dla wojsk walczących na zachodzie Cyrenajki. Pierwsze problemy w tym zakresie udało się rozwiązać dopiero w końcu listopada dzięki dostarczeniu najpotrzebniejszych środków walki przez okręty wojenne. Dopiero jednak przybycie barek umożliwiło pełniejsze wykorzystanie odzyskanego portu. Od 18 listopada (początek operacji „Crusader") do 25 grudnia do Tobruku dostarczono drogą morską 18 tysięcy ton materiału wojennego. Połowę ładunków stanowiły paliwa — benzyna i spirytus lotniczy. Pod koniec grudnia dziennie przeładowywano już około 600 ton różnego rodzaju zaopatrzenia, ale nadal nie zaspokajało to potrzeb bieżących frontu. Tym samym wykluczone było szybkie zgromadzenie odpowiednio dużych zapasów. Nadal więc drogę nadmorską i pustynię przemierzały konwoje ciężarówek. Wiozły one do Tobruku to, co koleją dostarczano do Misheifa — ostatniej stacji na przedłużonej linii z Egiptu. Ten sposób transportu wymagał jednak używania pojazdów, które były o wiele bardziej potrzebne do zaopatrywania oddziałów na froncie i w strefie przyfrontowej. Ponadto zużywały one benzynę, będącą „krwią" zmotoryzowanej armii i dostarczaną z dalekiego zaplecza2. Niemożność rozwiązania problemów transportu spowodowała rezygnację dowództwa z prowadzenia dalszego pościgu za przeciwnikiem dużymi siłami. Na potrzeby stosunkowo małych ugrupowań stworzono polowe ośrodki 2

Tamie, s. 91.

132 remontowe (Field Maintenance Centres), będące jednocześnie wysuniętymi składami zaopatrzenia. Umieszczono je w Sidi Muftah pod Ghazalą (15 grudnia), koło Tmimi (18 grudnia) i w Msus (24 grudnia). Do Msus przywożono zapasy z Tobruku, a tamtejszy ośrodek zaopatrywał wszystkie jednostki znajdujące się na południe od Benghazi. Najbardziej kłopotliwe było dostarczanie oddziałom frontowym benzyny. Do Tobruku docierało jej zaledwie tyle, ile potrzebował 13 Korpus Armijny. Dramat zaczynał się jednak dalej. W jednostkach transportowych do przewozu paliw używano kanistrów o pojemności 4 galonów (18,6 litra), których zamknięcia, niestety, nie były zbyt szczelne. Bywało, że w wyniku tego konwój tracił do 40% benzyny. Na przykład w Msus 26 grudnia nie było benzyny wcale, a 28 tego miesiąca — tylko 32 tysiące galonów (145 280 litrów), zamiast żądanych 60 tysięcy. Konwoje wiozły paliwo i inne materiały drogami pustynnymi, których stan ograniczał szybkość jazdy nie mniej niż ulewne deszcze lub burze piaskowe. Trasy krótsze, wiodące przez Dżebel Achdar zostały przez dowództwo 8 Armii zamknięte dla transportu ze względu na zniszczenia dokonane przez przeciwnika oraz zagrożenie atakami lotnictwa. Nadal istniały też trudności wynikłe z braku sprawnej informacji o aktualnych potrzebach frontu. Dowództwo armii nie zawsze znało listę potrzeb najpilniejszych w danym dniu, a ono zatwierdzało zestawy przewożonych ładunków. Tak było na lądzie, ale transport drogą morską również nie był łatwy ani bezpieczny. Podczas dwóch ostatnich miesięcy 1941 r. niemieckie lotnictwo lub okręty podwodne zatopiły statki „Shuntien", ,,Volo" oraz polski S/S „Warszawa" kursujące na trasie Aleksandria-Tobruk. Uszkodzeń doznał zbiornikowiec przewożący wodę pitną — „Myriel". Tonęły też okręty wojenne: korwety HMAS „Paramatta", HMS „Chakdina", „Chantala" i ,,Salvia".

133

Równie ważne były, dla obu stron, straty w ludziach. Podczas walk stoczonych od listopada 1941 r. do stycznia roku następnego brytyjskie wyniosły 2900 zabitych i zmarłych z ran, 7500 zaginionych i 7300 rannych (razem 17 700, czyli 15% sił zbrojnych w tym regionie). Poległo i zaginęło 11 200 żołnierzy niemieckich, a 3400 było rannych (w sumie 14 600, co stanowiło 22,5% wojsk w Afryce). Armia włoska utraciła 1200 zabitych, 19 800 zaginionych i 2700 rannych (23 700 ludzi, a 43% żołnierzy w Libii)3. Sytuacja wojsk „Osi" (podobnie jak sił brytyjskich) przypominała pod wielu względami styczeń roku 1940. Utrata Cyrenajki, napływ wojsk niemieckich do Libii oraz skrócenie linii komunikacyjnych — tak jak poprzednio — umożliwiały podjęcie próby pozbawienia nieprzyjaciela jego zdobyczy. Zdolny i energiczny gen. Rommel uzyskał doświadczenie w wojnie na pustyni, stając się przez to jeszcze groźniejszym przeciwnikiem Brytyjczyków. Inne było jednak położenie obu stron walczących na arenie międzynarodowej. W początkach 1941 r. Wielka Brytania samotnie toczyła wojnę z koalicją niemiecko-włoską przy neutralnej postawie Stanów Zjednoczonych i nieżyczliwej neutralności Związku Radzieckiego. Niemcy rozciągnęły wówczas swą kontrolę na całą nieomal Europę dysponując najpotężniejszą w świecie machiną wojenną i mogąc jej użyć na dowolnym kierunku działań. Możliwość skierowania większych sił niemieckich do Afryki była wtedy zupełnie realna. Początek roku 1942 wyglądał pod każdym z tych względów inaczej. Niemcom i Włochom doszedł wprawdzie silny sojusznik — Japonia, która od 7 grudnia 1941 r. toczyła wojnę przeciw Stanom Zjednoczonym, Wielkiej Brytanii i Holandii. Jednakże, przy wszystkich tych minusach, istniały też elementy sytuacji mogące napawać rząd brytyjski optymizmem. Przede 3

J a c k s o n , op.cit., s. 181.

134 wszystkim Wielka Brytania nie była już osamotniona. Od czerwca 1941 r. sojusznikiem jej stał się Związek Radziecki, a od grudnia — Stany Zjednoczone. Początek roku 1942 przebiegał pod znakiem budowy koalicji antyfaszystowskiej tych trzech mocarstw. W takiej sytuacji nawet porażki na Dalekim Wschodzie nie miały tak istotnego znaczenia, jak poparcie Stanów Zjednoczonych dla walki toczonej przez Imperium Brytyjskie. W perspektywie dalszej oczekiwać mógł premier Churchill pomocy amerykańskiej w uzbrojeniu i sprzęcie, która — jego zdaniem — przesądzić miała o wyniku drugiej wojny światowej. W perspektywie zaś najbliższej Imperium miało zagwarantowane utrzymanie wojsk państw „Osi" w Afryce w podobnym do istniejącego stanie liczebnym. Wynikało to z powstania na wschodzie Europy frontu, który odtąd absorbować miał najwartościowsze jednostki sił zbrojnych III Rzeszy. Sytuacja w Europie i na świecie silnie rzutowała na planowanie dalszych działań przez obie strony walczące w Libii. Utrzymanie zajętych w styczniu pozycji aż do nadejścia pomocy amerykańskiej wydawać się mogło najrozsądniejszym postępowaniem w ówczesnych warunkach. Pozwoliłoby przejść do rozproszonego użycia własnych sił do systematycznego wzmacniania, szkolenia i przygotowywania ich przed decydującym starciem. Obrona nie wymaga przecież tylu ludzi, co atak, a nawet słabszy oddział może 4 odeprzeć silniejszego przeciwnika z przygotowanej pozycji . 4

Jednocześnie brytyjski Komitet Szefów Sztabów planował wstępnie rozszerzenie działań wojennych w Afryce na obszar posiadłości francuskich. Myślano o lądowaniu w Tunezji lub Algierii (operacja „Gymnast"), — a premier Churchill pragnął, aby włączyły się do tej kampanii wojska amerykańskie („Supergymnast"). Liczono przy tym na współpracę patriotycznie nastawionych oficerów wojsk francuskich stacjonujących w Afryce Pomocnej, a podległych rządowi Vichy. Niezależnie od tego, planowano kontynuowanie ofensywy w Libii do Trypolisu (operacja „Acrobat").

135 Ten tok myślenia nie był na pewno obcy także gen. Rommlowi, ale jego wnioski musiały być inne. Jeśli miał wygrać kampanię północnoafrykańską, to nie mógł pozwolić, aby przeciwnicy doczekali skutecznej pomocy amerykańskiej. Sposobem na to było wykonanie na froncie uderzenia tak skutecznego, by zgrupowanie nieprzyjacielskie przestało się liczyć jako przeciwnik. Wówczas nawet nadejście amerykańskiej pomocy nie zmieniłoby już sytuacji. A zatem należało uderzyć, tak jak rok temu, lecz skuteczniej. Wobec sukcesów niemieckich na froncie wschodnim, wizja spotkania się nad Kanałem Sueskim, lub dalej na wschód, zwycięzców napierających z Afryki i Kaukazu była na pewno atrakcyjna. W sferze faktów gen. Rommel mógł liczyć na zwiększenie liczby samolotów Luftwaffe nad Morzem Śródziemnym, ze względu na zimowe ograniczenie działań nad frontem wschodnim. Ponadto w grudniu 1941 r. flota włoska odniosła sukcesy w walce z okrętami brytyjskimi. W Aleksandii płetwonurkowie włoskiej marynarki wojennej uszkodzili 19 tego miesiąca minami brytyjskie pancerniki „Queen Elizabeth" i „Valiant" , tak że musiano je osadzić na dnie. Oznaczało to poważne zmniejszenie siły uderzeniowej Brytyjczyków na morzu. Oprócz tego zespół brytyjski bazujący na Malcie (Force K) podczas pierwszej bitwy pod Syrtą (18 grudnia), wszedł na pole minowe, ponosząc duże straty 5 . 5 stycznia 1942 r. do Trypolisu wpłynął niemiecki konwój, wiozący między innymi 54 czołgi z załogami oraz zapas paliwa. W sztabie gen. Rommla oficerowie zajmujący się rozpoznaniem przeciwnika zwrócili uwagę swego dowódcy na fakt, że posiłki pancerne, przewiezione drogą morską, zmienią na kilkanaście dni stosunek sił pomiędzy Afrika-Korps a 8 Armią. Przez ten czas zasilone czołgami 5

M. Carver, Tobruk, London 1964, s. 150-151.

136 wojska niemiecko-włoskie mogą pokonać i odrzucić wyczerpanego długim pościegiem nieprzyjaciela, a zapewne i odzyskać Cyrenajkę. Po przybyciu konwoju liczba czołgów niemieckich wzrosła do 84, włoskich zaś do 89. Rozkazy dotyczące natarcia gen. Rommel wydał 18 stycznia wyznaczając na 21 dzień tego miesiąca termin jego rozpoczęcia. Siły, którymi dysponował, zwały się do 22 stycznia Grupą Pancerną Afryka (Panzergruppe Afrika), później zaś Armią Pancerną Afryka (Panzerarmee Afrika). Składały się na nie: dowodzony przez gen Cruwella Niemiecki Korpus Afryka (15 i 21 dywizje pancerne i 90 Dywizja Lekka), 10 Korpus włoski (dywizje „Bologna" i „Brescia"); włoski 20 Korpus Szybki (Dywizja Pancerna „Ariete" i Zmotoryzowana „Trieste") i 21 Korpus (dywizje piechoty „Pavia", „Sabratha" i zmotoryzowana „Trento"). Zgodnie z rozkazem gen. Rommla na lewym, nadmorskim skrzydle nacierać miała grupa bojowa płk. Wernera Marcksa, złożona z dwóch batalionów piechoty zmotoryzowanej (po jednym z 21 Dywizji Pancernej i 90 Dywizji Lekkiej) oraz mieszanego, niemiecko-włoskiego zgrupowania artylerii. Po przełamaniu pozycji brytyjskich pod Mersa Brega, grupę tę gen. Rommel planował skierować na Aghedabia lub na południowy wschód w celu okrążenia lewego skrzydła sił brytyjskich tam stojących. Środkiem, wzdłuż Via Balbia, ruszyć miał włoski 20 Korpus, a na prawym, pustynnym skrzydle dwie dywizje Afrika-Korps. Po przeciwnej stronie Mersa Brega zajmowała stanowiska brytyjska 200 Brygada Gwardii pod dowództwem bryg. J.C.O. Mariotta. Pomiędzy jej lewym skrzydłem i korytem Wadi Fargh stanęła 1 grupa wsparcia z 1 Dywizji Pancernej (bryg.C.M.Vallentin). Dalej, w Antelat, skoncentrowana była na ćwiczeniach 2 Brygada Pancerna (bryg. R. Briggs).

137 Na pierwszej linii obrony znajdowały się tylko 24 czołgi lekkie „Stuart" zbiorczego szwadronu w grupie wsparcia 1 Dywizji Pancernej. Stojąca w Antelat 2 Brygada Pancerna dysponowała 96 czołgami (18 „Stuartów" i 78 „Cruiserów"). Zadaniem tych jednostek na wypadek ataku nieprzyjaciela było opóźnianie jego marszu. Kolejne siły brytyjskie reprezentowała hinduska 4 Dywizja Piechoty, której trzy brygady stały w Barce, Benghazi i Tobruku. 21 stycznia 1942 r. o godz. 8.00 rozpoczęła się druga ofensywa gen. Rommla. Brygada Gwardii i grupa wsparcia starały się ogniem artyleryjskim opóźniać marsz przeciwnika, same zaś wycofały się na północny wschód i nazajutrz zajęły pozycje pomiędzy Aghedabia i El Maselat leżącymi nad Wadi Fargh. Nacierający na prawym skrzydle ugrupowania niemiecko-włoskiego Afrika-Korps nie zaatakował wspomnianej linii, lecz dotarł tego samego dnia pod Aghedabię, zajętą już przez grupę bojową płk. Marcksa. Gen. Rommel polecił dowódcy grupy, by ruszył teraz do Antelat, a następnie w prawo do Saunnu i wreszcie do szlaku Trigh el-Abd. Zadanie to wykonane zostało 23 stycznia. Pomiędzy grupą płk. Marcksa i Aghedabia stanąć miały obydwie dywizje pancerne Afrika-Korps, odcinając drogę odwrotu na północ zarówno brygadzie gwardii i 1 grupie wsparcia, jak i 2 Brygadzie Pancernej. Podczas gdy gen. Frank W. Messervy rozmieszczał oddziały 1 Dywizji Pancernej, by skutecznie zablokować przeciwnikowi drogę natarcia od dowódcy 13 Korpusu Armijnego przyszedł rozkaz: gen. Godwin-Austen polecił zablokować drogi z Aghedabi i Saunnu do Msus, gdzie mieściły się składy zaopatrzeniowe 1 Dywizji Pancernej Hinduskiej 4 Dywizji Piechoty (gen. Francisa Tukera) nakazał obronę szosy nadbrzeżnej na południe od Benghazi, ale też gotowość do osłony ewakuacji tego miasta. Gdy 23 stycznia brygady pancerne gen. Messervy'ego

138 rozpoczęły odwrót na północ, trafiły w rejonie Antelat kolejno na 21 i 15 dywizje pancerne Afrika-Korps. Jedynie 2 Brygada Pancerne przeszła przez Saunnu na północ nie napotykając żołnierzy płk.Marcksa, posłanych na szlak Trigh el-Abd, by przeciąć tam ewentualny odwrót Brytyjczyków. Strona brytyjska straciła w walkach na wschód od Antelat wiele czołgów, chociaż straty obu niemieckich dywizji pancernych też były duże 6 . W czasie gdy trwały te dramatyczne walki, gen. Rommel po raz kolejny „przywoływany był do porządku". Przybyli doń marsz. Ugo Cavallero — szef sztabu armii włoskiej — oraz feldmarsz. Albert Kesselring — od niedawna dowódca Frontu „Południe". Rozmowa przybrała ostry charakter, gdyż Mussolini, któremu Rommel teoretycznie podlegał, żądał, by wojska „Osi" w Libii pozostały na linii Mersa Brega — Marada, poza którą miano prowadzić ograniczone działania rozpoznawcze. Uzasadnieniem tej dyrektywy Duce były trudności w dostarczaniu do Afryki zaopatrzenia żądanego przez Afrika-Korps. Gen.Rommel odmówił zastosowania się do poleceń Mussoliniego. Stwierdził, że będzie kontynuować ofensywę: „Powiedziałem mu, że nikt prócz Fuhrera nie może zmienić mojej decyzji, gdyż to głównie niemieckie oddziały będą w tym uczest7 niczyły" . Następnego dnia oddziały rozpoznawcze Afrika-Korps nadaremnie szukały brytyjskiej 2 Brygady Pancernej na południe od Antelat. Gen. Godwin-Austen usiłował uzyskać od dowódcy 8 Armii zgodę na odwrót 13 Korpusu do 6

Według danych z wieczora 23 1 1942 brytyjski 9 pułk lansjerów z 2 Brygady miał 28 czołgów, a 10 kawalerii — 8. Dowódca niemieckiej 21 Dywizji Pancernej meldował o zniszczeniu 23 wozów brytyjskich, a straty własne wynieść miały 10 (z 20 posiadanych) czołgów. 15 Dywizja Pancerna straciła od 21 do 22 stycznia włącznie 19 wozów. P1 a y f a i r, op.cit., t. III, s.145. 7 The Rommel Papers, s. 182.

139 Mechili. Uważał, że hinduska 4 Dywizja Piechoty jest za słaba, by utrzymać Benghazi, a resztki grupy wsparcia 1 Dywizji Pancernej nie są w stanie obronić Msus. Gen. Ritchie był innego zdania, choć przyznawał, że ewakuacja zapasów zaopatrzenia może być wskazana. Wówczas jednak okazało się, że brytyjska marynarka przygotowała już ewakuację Benghazi i Derny. Poprzez Admiralicję szczegóły te doszły do wiadomości premiera Churchilla, który zaalarmował naczelnego dowódcę wojsk brytyjskich na Bliskim Wschodzie, gen. Auchinlecka. Ten 25 stycznia przybył do dowództwa 8 Armii. Tego dnia gen.Messervy, gdy 2 Brygadę Pancerną jego 1 Dywizji zaatakowały główne siły Afrika-Korps zdążające z południa na Msus, wycofał swe oddziały ku Mechili (mając zgodę dowódcy 13 Korpusu na taką ewakuację, gdyby walka opóźniająca groziła zniszczeniem dywizji). Ostatecznie Msus zajęły oddziały Afrika-Korps, a 2 Brygada Pancerna doszła do Charruby, na północ od tej miejscowwości i na wysokości Benghazi. Wobec tego gen. Godwin-Austen nakazał hinduskiej 4 Dywizji ewakuację Benghazi. Rozkaz ten odwołał jednak gen. Ritchie, mimo protestów generałów: Godwin-Austena, Messervy'ego i Tukera. Zamiast odwrotu, mieli oni, jak uzgodniono, dokonać ataku w celu odzyskania Msus, w którym uczestniczyć miała hinduska 11 Brygada z Marady. Tymczasem gen. Rommel, zorientowany dzięki podsłuchowi radiowemu w różnicach zdań po stronie nieprzyjacielskiej, postanowił uderzyć na Benghazi, stwarzając jednak pozory, że głównym kierunkiem natarcia jest północny wschód. 26 i 27 stycznia dywizje Afrika-Korps wykonywały mylący brytyjskie rozpoznanie lotnicze marsz na wschód w kierunku Mechili. Jednocześnie grupa bojowa płk. Marcksa zdążała ku Benghazi z Msus, 90 Dywizja Lekka po szosie nadmorskiej, a włoski 20 Korpus ze Sceleidima przez

141

140 Soluch. Niezorientowane w sytuacji dowództwo brytyjskiej 8 Armii poleciło hinduskiej 4 Dywizji piechoty dokonać przeciwuderzenia na włoskie (jak sądzono) siły idące ku Benghazi od południa, a 1 Dywizji Pancernej zaatakować tyły wojsk zmierzających ku Mechili. 28 stycznia sytuacja wyjaśniła się o tyle, że dowódca 4 Dywizji, gen. Tuker, został powiadomiony o odejściu brytyjskiej 1 Dywizji Pancernej na wschód. Dysponując w Benghazi tylko swą 7 Brygadą nie mógł myśleć o obronie miasja. Jego kolejna jednostka — 5 Brygada — przebywała w Barce, pozbawiona środków transportu przekazanych właśnie do Benghazi dla 7 Brygady. Gen. Tuker z trudem uzyskał akceptację decyzji ewakuacji portu i miasta od gen. Ritchie. Odwrót z Benghazi, po zniszczeniu obiektów wojskowych oraz 6 tysięcy ton zdobycznej amunicji, przeprowadziła 7 Brygada w kierunku południowo-wschodnim, a więc przez obszar leżący już na tyłach nieprzyjaciela. Ten zaś wkraczał już do Soluch i Benghazi, natomiast poszczególne człony niedawnej załogi portu zmierzały do Mechili i Tengeder. Tam 31 stycznia połączyły się z 13 Korpusem. 4 lutego gen. Ritchie zgodził się na oparcie obrony 8 Armii na linii El-Ghazala — Bir Hakeim. Uczynił to na skutek nalegań dowódcy 13 Korpusu Armijnego i obu dowódców dywizji. Generałowie: Godwin-Austen, Tuker i Messervy zgodni byli w tym, że tylko obrona linii umocnień da im szansę odparcia wojsk pancernych przeciwnika. Tymczasem po drugiej stronie frontu gen. Rommel planował kolejny akt niesubordynacji wobec dowództwa włoskiego. Chcąc osiągnąć linię Ghazali gotów był ruszyć ku niej siłami jedynie Afrika-Korps, pozostawiając włoski 20 Korpus jako garnizony Benghazi, Antelat i Mersa Brega. Decyzja gen. Ritchie rozwiązała ten problem i 6 lutego 1942 r. 8 Armia zajęła stanowiska od El-Ghazali do Bir

Hakeim. Odzyskanie przez wojska „Osi" prawie całej Cyrenajki (bez wschodniej jej części, Marmariki) dokonało się w sposób równie szybki i efektowny jak rok wcześniej. Zadowolony Rommel napisał 4 lutego w liście do żony: „Od drugiego w ruchu. Ale odzyskaliśmy Cyrenajkę. Po8 szło jak naoliwiona błyskawica" .

OPERACJA „VENEZIA" I JEJ NASTĘPSTWA Od początków lutego prawie do końca maja trwała w istocie przerwa w działaniach wojennych na kontynencie afrykańskim. Obie strony szykowały się do ofensywy mającej rozstrzygnąć o wyniku kampanii libijskich. Koncentrowały siły, których chciały użyć do tego celu. Przywódcy Niemiec i Włoch na spotkaniu 1 maja w Berchtesgaden ustalili, że ich celami w najbliższych miesiącach będą w basenie Morza Śródziemnego: zdobycie Tobruku i oparcie frontu o granicę Egiptu —jeszcze w maju — oraz zajęcie Malty — planowane na lipiec. Zdobycie tej wyspy uczyniłoby transport morski z Włoch i okupowanej Grecji do Afryki Północnej bezpiecznym jak nigdy przedtem. Dlatego do udziału w operacji „Herkules" (desant na Malcie) przeznaczono także część sił Luftwaffe z Afryki Północnej. Osiągnięcie tego celu pozwoliłoby na wystarczające zaopatrzenie wojsk gen. Rommla, by podjęły one atak na Egipt. Zdobycie Tobruku miało więc znaczenie szczególnie duże ze względu na rolę portu w dostarczaniu wojskom „osi" w Cyrenajce i na granicy Egiptu uzupełnienia materiałowego potrzebnego do kampanii egipskiej. Plan realizacji pierwszej części tych zamierzeń, opracowany przez sztab Afrika-Korps, nosił kryptonim „Venezia". Zamiarem gen. Rommla było zmylenie przeciwnika co do kierunku uderzenia, a następnie zmuszenie go — raj 8

Tamże, s. 183.

143

142 dem własnych sił pancernych — do odwrotu. Odcinkiem, na którym planowano wykonać pozorowane przygotowania do przełamania obrony brytyjskiej miał być rejon od brzegu morskiego na zachód od El-Ghazali po szlak Trigh Capuzzo na południu. Zgromadzone tam siły dowodzone przez gen. Criiwella miały przesuwaniem się ku liniom brytyjskim — pod osłoną bombardowania lotniczego — sprawić wrażenie natarcia. W istocie jednak nie byłyby one w stanie dokonać wyłomu we froncie ze względu na brak oddziałów pancernych w składzie zgrupowania. Wchodziły doń bowiem: niemiecka 15 Brygada Piechoty Zmotoryzowanej (dwa pułki), włoski 10 Korpus (dywizje piechoty „Pavia" i „Brescia") i włoski 21 Korpus (Dywizja Zmotoryzowana „Trento" i Dywizja Piechoty „Sabratha") oraz większość artylerii armijnej. Działania pozorujące trwać miały również nocą, podczas gdy zgrupowanie dowodzone osobiście przez gen. Rommla obeszłoby od południa linię El-Ghazala — Bir Hakeim. Jego skład i ugrupowanie gwarantowały skuteczne prowadzenie działań manewrowych i przełamujących. Na południowym skrzydle znajdował się Afrika-Korps (15 i 21 dywizje pancerne) oraz 90 Dywizja Lekka, a na północnym („wewnętrznym") włoski 20 Korpus Szybki. Dowodził nim gen. Gastone Gambarra, a siłami Afrika-Korps gen. Walther Nehring. Rankiem dnia następnego 15 i 21 dywizje pancerne ruszyć miały na Acromę, czyli na tyły brytyjskiego 13 Korpusu Armijnego, a 90 Dywizja na El-Adem i Belhamed. Jednocześnie wysadzony na zachód od Tobruku desant morski powinien przerwać łączność 8 Armii z twierdzą. Po pokonaniu sił brytyjskich broniących linii El-Ghazala — Bir Hakeim zdobyty miał być Tobruk, a cała operacja zakończona w ciągu czterech dni. W ostatniej chwili, wobec uzyskania danych rozpoznania o znajdującym się w pobliżu Bir Hakeim zgrupowaniu zmotoryzowanym przeciwnika, gen. Rommel polecił, by miejscowość tę opanowała włoska Dywizja Pancerna „Ariete", nie zaś niemiecka 90 Dywizja Lekka.

Wojska „Osi" miały wówczas w Cyrenajce 332 czołgi niemieckie i 228 włoskich, z tym że te ostatnie były prawie wszystkie przestarzałymi lekkimi wozami typu „13/40" lub średnimi „M14/41". Lotnictwo niemieckie w Libii dysponowało 312, a włoskie 392 samolotami różnych typów, z czego 497 było sprawnych, a reszta znajdowała się w przeglądach lub naprawach 6 . Po stronie brytyjskiej 8 Armia nadal działała dwoma korpusami armijnymi: 13 i 30. Pierwszym, który bronił większej części linii El-Ghazala (bez Bir Hakeim), dowodził teraz gen. W.H.E. Gott. Pod komendą miał dwie brygady czołgów (1 i 32) i trzy dywizje piechoty (50 brytyjską oraz 1 i 2 południowoafrykańskie). W skład 30 Korpusu, rozmieszczonego na południe od Trigh Capuzzo, wchodziły 1 i 7 dywizje pancerne. Dowodził nim gen. C.W.M. Norrie. Ponadto gen. Ritchie podlegały hinduska 5 Dywizja Piechoty i zgrupowanie „Dencol", złożone z różnych formacji południowoafrykańskich, francuskich („Wolnych Francuzów") oraz ochotniczych libijskich i Bliskowschodniego Commando (jednostki do działań specjalnych). W trzeciej dekadzie maja obsada frontu na linii Ghazala-Bir Hakeim przez oba korpusy 8 Armii opierała się na zasadzie zachowania sił pancernych w głębi obrony jako odwodu na wypadek jej przełamania. Front był więc broniony głównie przez oddziały 13 Korpusu Armijnego. Od brzegu morza pod El-Ghazalą ciągnęły się na południe pozycje 1 i 2 brygady 1 Dywizji południowoafrykańskiej (gen. Daniela H. Pienaara). Na wysokości Adam Hamza linia frontu skręcała na południowy wschód i obsadzały ją trzy brygady brytyjskiej 50 Dywizji Piechoty (gen. W.H.C. Ramsdena). 1 i 32 brygady czołgów stały prawie bezpośrednio za frontem 50 Dywizji. ' P l a y f a i r , op.cit., t. III, s.220-221.

144

145

Na południowym odcinku frontu, obsadzonym przez 30 Korpus Armijny, od Bir Hakeim po Bir el-Goubi, nie było linii umocnień ani systemu pól minowych, jak w sektorze zachodnim. Poszczególne oddziały 7 Dywizji Pancernej (gen. F.W. Messervy) rozmieszczone były w odległych od siebie punktach. W Bir Hakeim stała 2 Brygada „Wolnych Francuzów" (gen. Marie P. Koenig), a nieco na wschód hinduska 3 Brygada Zmotoryzowana. Koło wzgórza Retma zajęła pozycje również hinduska 7 Brygada Zmotoryzowana i wreszcie w Bir el-Goubi hinduska 29 Brygada Piechoty. W głębi, pod Bir Benid, rozmieszczono 4 Brygadę Pancerną i sztab 7 Dywizji Pancernej. Z kolei 1 Dywizja Pancerna (gen. H. Lumsden) rozłożyła swą 2 Brygadę Pancerną pod Bir Lefa na szlaku Trigh Capuzzo, w połowie drogi między El-Adem i jego skrzyżowaniem ze szlakiem Trigh Bir Hakeim wiodącym do Acromy. Na tym drugim skrzyżowaniu stanęła 201 Brygada Gwardii (poprzednio jej 200 Brygada, a jeszcze dawniej — 22). W pobliżu skrzyżowania szlaków Trigh el-Abd i Trigh Bir Hakeim znalazła się 22 Brygada Pancerna 1 Dywizji Pancernej. Formacje pancerne 8 Armii posiadały, odpowiednio: 1 i 7 dywizje pancerne oraz rezerwa — 167 „Grantów" (nowy czołg amerykański, uzbrojony w armatę 75mm, lecz 0 wyjątkowo nieudanej wielkiej sylwetce), 149 „Stuartów" 1 257 „Crusaderów", 1 i 32 brygady czołgów — 166 „Valentine" i 110 „Matild", mająca dołączyć do nich 1 Brygada Pancerna — 75 „Grantów" i 70 „Stuartów". Siły powietrzne Pustyni Zachodniej miały 190 sprawnych 10 maszyn . Mówiąc o organizacji obrony linii El-Ghazala — Bir Hakeim pamiętać należy, że przez cały czas jej istnienia gen. Auchinleck gromadził i przygotowywał swą 8 Armię 10

Tamże.

do ofensywy. W związku z tym ogromną wagę dowództwo brytyjskie przywiązywało do zgromadzenia odpowiednio dużych zapasów uzbrojenia i sprzętu oraz żywności, a przede wszystkim paliwa i części zamiennych do pojazdów i samolotów. Utworzono więc wysunięte bazy zaopatrzeniowe: Tobruk (10 tysięcy ton zapasów), Belhamed (26 tysięcy ton) i Jarabub (tysiąc ton). Natychmiast po kapitulacji garnizonów „Osi" na granicy egipskiej rozpoczęto przedłużanie linii kolejowej z Misheifa na zachód, tak że już w połowie lutego sięgała ona do Capuzzo, a w maju do Belhamed. Przez cały czas pracował intensywnie transport kolejowy, drogowy i morski. Do 25 maja te trzy bazy zgromadziły już około czterech piątych przewidzianego uzupełnienia materiałowego. Jedynie benzyna pozostała deficytowym rodzajem zaopatrzenia (na przykład w Belhamed było jej o jedną trzecią mniej niż przewidywano). Wiązało się to z sytuacją Tobruku, gdyż zmierzające tam zbiornikowce padały często ofiarą ataków lotnictwa niemieckiego i włoskiego oraz nieprzyjacielskich okrętów podwodnych. W marcu na skutek uszkodzeń statków „Cerion" i „Crista" przez samoloty wroga utracono 400 tysięcy galonów (1816 000 litrów) benzyny. W kwietniu i maju ofiarą U-bootów padły tankowce „Kirkland" i „Eocene". Ogółem od lutego do maja 1942 r. zatopiono na tej trasie: jeden okręt szpitalny, sześć transportowców i pięć niszczycieli eskortujących konwoje (musiały one być nieliczne, by nie narażać zbyt wielu jednostek pływających na naloty podczas postoju w Tobruku). Sam Tobruk obsadzały wówczas południowoafrykańska 2 Dywizja i hinduska 9 Brygada Piechoty. Dowódcą garnizonu był południowoafrykański generał H.B. Klopper. Termin rozpoczęcia operacji „Venezia" gen. Rommel wyznaczył na 27 maja 1942 r. Wieczorem poprzedniego dnia jednostki uderzeniowe (włoski 20 Korpus Szybki, Afrika-Korps i 90 Dywizja Lekka) ruszyły z rejonu Roton10 —Tobruk 1941-1942

146 da Segnali na południowy wschód, by, ominąwszy Bir Hakeim, skręcić w lewo i wedrzeć się na tyły brytyjskiej linii obrony pod El-Ghazalą. Wiejący akurat chamsin maskował ten ruch doskonale, ale brytyjskie pancerne jednostki rozpoznawcze zaobserwowały go i ostrzegły swe brygady. Mimo to 7 Dywizja Pancerna nie była przygotowana (nawet pośpiesznie) na to uderzenie. Było ono, co prawda, słabsze niż planowano (dywizja „Trieste" zgubiła drogę, skręciła zbyt wcześnie w lewo i weszła na obszar obrony powyżej Bir Hakeim), lecz nie zmieniło to sytuacji. 0 godz. 6.30 rano 27 maja hinduska 3 Brygada Zmotoryzowana została zaatakowana i pokonana przez czołgi 132 Dywizji Pancernej „Ariete" wsparte wozami niemieckiej 21 Dywitzji Pancernej 11 . W tym samym czasie podobny los spotkał hinduską 7 Brygadę Zmotoryzowaną i 4 Brygadę Pancerną oraz sztab 7 Dywizji Pancernej. Jej dowódca, gen. Messervy, dostał się do niewoli. Ponieważ jednak odziany był w piżamę, przekonał oficera niemieckiej 15 Dywizji Pancernej, że jest swym własnym ordynansem. Potem udało mu się zbiec i wrócić do dywizji. Po tym natarciu na brytyjskie ośrodki oporu dywizje niemieckie rozdzieliły się: 15 i 21 pancerne ruszyły na północ, 90 lekka na północny wschód. Ta ostatnia, wyposażona dodatkowo w specjalne samochody wznoszące tumany kurzu, powodowane normalnie przez czołgi, wywołała ogromne zamieszanie w sztabie 30 Korpusu Armijnego. Gen. Norrie wraz z oficerami sztabu schronił się w ośrodku oporu El-Adem. 1

' W Retmana do niewoli niemieckiej dostał się emerytowany admirał brytyjski sir Walter Cowan, liczący 70 lat. Nie chcąc zaakceptować „biurowego" przydziału, jaki ofiarowała mu marynarka wojenna, gdy zgłosił się znów do służby w 1939 r. wstąpił do oddziałów Commando 1 trafił z nimi do Afryki. W 1944 r. znów na wolności (repatriowany z racji wieku) uczestniczył w działaniach tych sił na brzegach Adriatyku (!) H e c k s t a l l - S m i t h , op.cit., s. 207.

147 Nie wszystko jednak układało się zgodnie z planem niemieckim. Nacierające na północ obie dywizje Afrika-Korps zostały w południe zaatakowane przez brytyjską 2 Brygadę Pancerną, o której obecności na froncie rozpoznanie niemieckie jeszcze nie wiedziało. Z drugiej strony, od zachodu, uderzyła na nie 32 Brygada Czołgów. Nieco dalej na północ broniła się 201 Brygada Gwardii, obsadzająca „box", czyli pozycję przygotowaną do obrony okrężnej na skrzyżowaniu Trigh Capuzzo i Trigh Bir Hakeim. Stała się ona odtąd znana jako Knightsbridge. O obecności tej brygady gen. Rommel także uprzednio nie wiedział. A „boxów" takich było w strefie przyfrontowej kilka: Birel-Goubi, Ei-Adem, Acroma i Bir Hakeim oraz miejsce zwane Commonwealth Keep na zachód od Acromy, na skraju skarpy nadmorskiej. Znajdowały się one też pod El-Ghazalą; również Tobruk zaliczano do nich. Rozpoczęła się długa i skomplikowana taktycznie bitwa pod El-Ghazalą. Siły niemiecko-włoskie uwikłane zostały w systemie obrony brytyjskiej. Pola minowe ograniczały swobodę manewru czołgów Rommla, a kontrataki brytyjskich oddziałów pancernych groziły ich odcięciem od, dalekiego teraz, zaplecza. 29 maja, nie mogąc złamać oporu obrońców i wobec wyczerpywania się amunicji i paliwa, gen. Rommel skoncentrował jednostki pancerne w trójkącie pomiędzy grzbietami Sidra i Aslag, na północny zachód od Knightsbridge. Rejon ten stał się odtąd znany jako „kocioł" (Cauldron), w którym „Lis Pustyni" zamknięty został częściowo przez pola minowe od strony El-Ghazali i Bir Hakeim. 30 maja, przez przejście w polu minowym, gen.Rommel przedostał się do linii włoskich na zachód od frontu brytyjskiej 150 Brygady. W siedzibie swego dowództwa spotkał się z marsz. Albertem Kesselringiem i adiutantem Hitlera, płk. Nicolausem von Belowem. Opracowali oni plan przełamania linii El-Ghazala - Bir Hakeim dostosowany do nowej

148 sytuacji. Zgodnie z nim należało utworzyć „korytarz", łączący „kocioł" z frontem na zachodzie, zniszczyć „box" Bir Hakeim i kolejno zdobyć pozostałe, prąc ku Tobrukowi. Przeszkodą stał się teraz „box" 150 Brygady koło Sidi Muftah, broniony także przez brytyjski 44 pułk czołgów. Była to bowiem pozycja, której ogień blokował przejścia wiodące na zachód, wykonane w polach minowych przez niemieckich saperów. Aby nie zginąć z braku wody, żywności i amunicji, Afrika-Korps musiał ją zdobyć. Stało się to 1 czerwca, po walce, w której ranni zostali szef sztabu Rommla, gen. Gause, i oficer rozpoznania ppłk. Westphal, a gen. Cruwell, którego samolot przymusowo lądował wewnątrz „boxu", stał się jeńcem. Sam gen.Rommel w pewnej chwili poprowadził do natarcia jeden z plutonów piechoty, idący na czele grupy szturmującej brytyjskie bunkry. Generałowie Auchinleck i Ritchie zbyt późno docenili znaczenie tej pozycji — próba zorganizowania odsieczy niczego już zmienić nie mogła. Do niewoli poszło 3000 Brytyjczyków, a zdobywcy zagarnęli 101 czołgów i samochodów pancernych oraz 124 działa. Od 2 do 10 czerwca trwały zacięte walki, w których siły brytyjskie próbowały zniszczyć wojska nieprzyjaciela, uderzając ze wschodu i północy. Nie pomogło jednak wprowadzenie do walki 10 Brygady z hinduskiej 5 Dywizji i jej nocne uderzenie na grzbiet Aslag. Broniąca go włoska 132 Dywizja Pancerna „Ariete" odparła je, podobnie jak ataki 7 Dywizji Pancernej i hinduskiej 9 Brygady 5 czerwca. Kontratak niemieckiej 15 Dywizji Pancernej, która wyszła z „kotła" i dotarła do Bir el-Harmat, doprowadził nawet do opanowania sztabów 5 Dywizji, obu hinduskich brygad i 7 Dywizji Pancernej. Do niewoli dostały się też resztki grup szturmowych, którym udało się wedrzeć do „kotła". Hinduska 10 Brygada przestała istnieć.

149 W tych dniach rozegrały się zacięte walki pod Bir Hakeim bronionym przez francuską 2 Brygadę. Niemiecka 90 Dywizja Lekka otrzymała zadanie zdobycia tego „boxu" w ciągu doby. Walki trwały od 4 do 10 czerwca i zakończyły się przebiciem garnizonu francuskiego do linii brytyjskich, poprzedzonym odmową kapitulacji przez gen. Marie P. Koeniga. Francja Walcząca zyskała swą wojenną legendę. W sumie w walkach o „kocioł" wojska „Osi" straciły 219 czołgów, Brytyjczycy zaś — 248 1 2 . Mimo utrzymania przez wojska „Osi" „korytarza" na wschód od linii El-Ghazala-Bir Hakeim reszta pozycji brytyjskich pozostawała prawie nie zmieniona. Wzdłuż „korytarza" ciągnęła się na północy linia od „boxu" Acroma do „boxu" południowoafrykańskiej 69 Brygady obsadzona przez 13 Korpsu Armijny. Dalej, w pasie od El-Ghazali po Tobruk, stała południowoafrykańska 1 Dywizja i część brytyjskiej 50 Dywizji Piechoty. Chcąc usunąć to zagrożenie, gen. Rommel nakazał już 11 czerwca uderzyć od zachodu i południa na ,,box" Knightbridge 1 El-Adem. W rejonie Knightsbridge 12 czerwca brytyjskie 2 i 4 brygady pancerne, próbujące kontratakować niemiecką 15 Dywizję Pancerną, dostały się pomiędzy jej front ókopanych czołgów i idące z zachodu uderzenie 21 Dywizji. Straty wyniosły co najmniej 100 wozów - co było prawie katastrofą dla dalszych działań brytyjskich. Gen. Gott zarządził ewakuację „boxu" Knightsbridge. W tej sytuacji zagrożenie od południa wymusiło decyzję o odwrocie brytyjskim spod El-Ghazali. Bliskość sił „Osi" do El-Adem i Tobruku oznaczała bowiem możliwość odcięcia wojsk broniących się na zachód od tego portu. Odwrót rozpoczął się 14 czerwca, z tym że zarówno południowoafrykańska 1 Dywizja, jak i 50 Dywizja Piechoty otrzymały zgodę gen. Ritchie na marsz ku granicy " J a c k s o n , op.cit., s. 223; Bharuha, op.cit., s. 381-385.

150 Egiptu, nie zaś na jakąś linię obrony na zachód od niej, co planował gen. Auchinleck. Żądał on nieustannie utworzenia linii obrony od Acromy do El-Adem obsadzonej przez obie cofające się spod El-Ghazali dywizje. Na jej tyłach znalazłby się Tobruk, a w nim południowoafrykańska 2 Dywizja, w rejonie zaś Bir el-Goubi — to, co ocalało z 1 i 7 dywizji pancernych oraz hinduskich 5 i 10. Tobruk mógłby wówczas być wysuniętą bazą dla tych wojsk — bez konieczności stawania się znów twierdzą. Jednakże bieg wydarzeń przekreślił te plany. Siły niemiecko-włoskie posuwały się za ustępującą 8 Armią na północ i wschód tak szybko, że wkrótce, bo 18 czerwca, dotarły do Sidi Rezegh. Południowoafrykańska 1 Dywizja wycofała się przez Tobruk, a 50 Dywizja Piechoty przerwała linie włoskie i dotarła przez pustynię wokół Bir Hakeim do granicy egipskiej. W dodatku premier Churchill wywarł na gen. Auchinlecka nacisk, by powtórzyć sposób obrony Tobruku z poprzedniego roku. W połączneiu z wolą gen. Ritchie, aby oprzeć obronę 8 Armii o granicę Egiptu, przesądziło to sprawę kolejnej obrony Tobruku jako twierdzy. Decyzje w tej kwestii powziął, choć bez entuzjazmu, gen. Auchinleck 18 czerwca, gdy zjawił się w Sollum, gdzie mieściło się dowództwo 8 Armii. Ustalono wówczas, że garnizon tobrucki bezpośrednio podlegać będzie tej właśnie armii. Gen. Gott ze sztabem swego 13 Korpusu Armijnego przejmie odpowiedzialność za obronę granicy egipskiej, a sztab 30 Korpusu Armijnego gen. Norrie przejdzie do Egiptu, by sformować nowe ugrupowanie uderzeniowe. Tak oto znów zdawała się powtarzać sytuacja z wiosny 1941 r., jeśli nie z jesieni roku 1940. Nieprzyjaciel stał u wrót Egiptu. Tobruk był otoczony, lecz miał dość silny garnizon. Doświadczenia ubiegłych lat kazały wierzyć, że i tym razem wojska „Osi" nie osiągną zamierzonych celów. System obronny Tobruku wiosną 1942 r. przedstawiał

151 się podobnie jak w chwili przerwania oblężenia twierdzy w listopadzie i grudniu roku poprzedniego. Obszar broniony otaczała — odziedziczona po garnizonie włoskim — linia betonowych stanowisk ogniowych, poprzedzona zasiekami z drutu kolczastego i rowem przeciwczołgowym. Tworzyła ona zewnętrzny pierścień obrony zwany „czerwoną linią". W głębi terenu twierdzy znajdowała się druga linia obrony — „błękitna" — składająca się z fortyfikacji wybudowanych podczas długiego oblężenia. Włączone w nią były umocnienia zbudowane przez Włochów lecz przedtem nie stanowiące jednolitego systemu obronnego. Istniała jeszcze „zielona linia", mająca bronić miasta i portu, budowana także podczas oblężenia w 1941 r. Twierdzę nadal otaczały pola minowe, rów przeciwczołgowy i zasieki z drutu kolczastego. Pozornie więc warunki obrony nie były gorsze niż w czasie rozpoczynania się pierwszego oblężenia. W rzeczywistości jednak po odblokowaniu Tobruku nie troszczono się o stan jego fortyfikacji. Część pól minowych rozbrojono, rów przeciwczołgowy miejscami zasypano, a ubytki w zasiekach pozostawiono bez naprawy. Dla Tobruku nie przewidywano już roli twierdzy. Od marca 1942 r. stała w Tobruku południowoafrykańska 2 Dywizja Piechoty (gen. mjr. H.B. Klopper). Składała się ona z 4 i 6 brygad piechoty. Doświadczenie wojenne miała niewielkie. Jedyną akcją, w której uczestniczyła, było zdobycie Bardiji i Sollum w styczniu 1942 r. Gen. Klopper, dowodzący dywizją od połowy maja, prawie nie miał doświadczenia operacyjnego. W twierdzy przebywała też brytyjska 201 Brygada Gwardii (bryg. G.F. Johnson), Hinduska 11 Brygada Piechoty (bryg. A. Anderson) oraz 32 Brygada Czołgów (bryg. A.C. Willison). 201 Brygada Gwardii składała się z trzech batalionów piechoty: 3 z pułku gwardii Coldstream (Coldstream Gu-

152 ards), 1 z pułku leśników Sherwood (Sherwood Foresters) 1 nowo przydzielonego 1 batalionu pułku Worcestershire. Hinduska 11 Brygada Piechoty również miała w swym składzie sławne jednostki armii brytyjskiej, jak: szkocki 2 batalion pułku Cameron (Cameron Highlanders), batalion 2/7 Gurków i 2/5 Maratów (Mahratta Light Infantry). Dysponowała też słabo wyszkoloną kompanią przeciwpancerną. Bryg. Anderson miał pod swą komendą także zbiorczy batalion żołnierzy południowoafrykańskiej 1 Dywizji (ppłk J.M. de Beer). W skład 32 Brygady Czołgów wchodziły 4 i 7 królewskie pułki czołgów. 4 pułk miał w trzech szwadronach w sumie 35 czołgów typu „Valentine", a 7 w dwóch szwadronach — 26 wozów typu „Valentine" i „Matilda". Garnizon wspierały trzy pułki artylerii polowej (2 i 3 południowoafrykańskie i 25 pułk artylerii królewskiej). Artylerię średnią reprezentowały pułki 67 i 68, każdy z ośmioma działami 4,5 cala (ok. 112 mm) i ośmioma haubicami 155 mm. Dochodziła do tego organiczna artyleria przeciwpancerna w jednostkach piechoty, wzmocniona przez południowoafrykańską 6 baterię i baterię „A" 95 pułku przeciwpancernego artylerii królewskiej. W sumie Tobruku broniło w 1942 r. 15 dział przeciwpancernych 57 mm, 42 działka 40 mm oraz 8 działek 37 mm. Nieba nad twierdzą strzegło 18 ciężkich armat przeciwlotniczych kalibru 3,7 cala (94 mm) z brytyjskiej 4 Brygady Artylerii Przeciwlotniczej oraz lekkie armaty Bofors 40 mm z południowoafrykańskiego 2 pułku artylerii przeciwlotniczej. Tuż przed rozpoczęciem oblężenia, 16 czerwca, zabrano z Tobruku 18 dział 94 mm, które zajęły swe dawne stanowiska na po13 graniczu Egiptu . W twierdzy znalazło się też wiele formacji tyłowych oraz dziesięć kampanii transportowych: południowoafrykańskich, brytyjskich i hinduskich. Pozostali również oficerowie 13

P l a y f a i r , op.cit., t. III, s.262-263; B h a r u h a , op.cit., s.397-400.

153 łącznikowi marynarki i lotnictwa. Garnizon liczył w sumie 35 tysięcy ludzi. Magazyny mieściły około 3 milionów racji żywnościowych, 7 tysięcy ton wody pitnej i 1500 tysięcy galonów (ok. 6 800 000 litrów) benzyny. Zapasy amunicji artyleryjskiej wynosiły ponad 130 tysięcy pocisków do armat polowych, 18 tysięcy do dział średniego kalibru, 155 tysięcy do działek 40 mm i 23 tysiące do armat 57 mm. Twierdza była więc w sumie dobrze zaopatrzona pod każdym nieomal względem gdy gen. Klopper objął 15 czerwca 1942 r. jej dowództwo. Na zwołanej tego dnia naradzie dowódców, nowy komendant garnizonu przedstawił podwładnym plan obrony Egiptu przyjęty przez dowództwo brytyjskiej 8 Armii i wynikające z niego zadania dla twierdzy. Powiedział przy tym, że oblężenie trwać może do trzech miesięcy. Podczas spotkania nie poruszono zagadnień taktycznych, być może dlatego, że dowódca nie otrzymał od 13 Korpusu Armijnego rozkazów szczegółowych. Już wówczas jednak doszło do sytuacji charakteryzującej postawę gen. Kloppera, gdy pozornie akceptując propozycje ulepszenia systemu obrony twierdzy — przeszedł nad nimi do porządku dziennego. Stało się tak, gdy bryg. Willison, weteran długiego oblężenia z 1941 r., zaproponował w prywatnej rozmowie pewne zmiany organizacji rezerw. Z kolei bryg. Johnson zaproponował, by stworzyć wspólne dowództwo sił rezerwy (jego własnej 201 Brygady Gwardii i 32 Brygady Czołgów Willisona). Dowódca twierdzy zgodził się w zasadzie na tę propozycję, mimo że uznał ją za przedwczesną, gdyż na razie nie był znany kierunek, z którego nastąpi atak wroga. Następnego dnia opuścił Tobruk gen. Gott ze sztabem swego 13 Korpusu Armijnego. Wyjeżdżając, polecił gen. Klopperowi przygotować, oprócz planu obrony, także trzy inne plany. Pierwszy dotyczyć miał współdziałania z lot-

154 nymi grupami rozpoznawczymi dla zapewnienia łączności z frontem, drugi — odtworzenia rejonu obronnego Belhamed we współdziałaniu z 30 Korpusem Arminym, trzeci — ewentualnej ewakuacji garnizonu twierdzy w kierunku wschodnim, także we współpracy z 30 Korpusem. Kolejna narada dowódców odbyła się 18 czerwca, już podczas drugiego oblężenia Tobruku. Komendant garnizonu ogłosił oficjalnie stan oblężenia, nic nie mówiąc 0 ewentualnych modyfikacjach lub zmianach planu obrony. Bryg. Willison ponownie zaproponował ulepszenia, głównie dotyczące zmniejszenia obsady wybrzeża morskiego wobec małego prawdopodobieństwa nieprzyjacielskiego desantu. Gen. Klopper życzliwie wysłuchał jego opinii nic jednak nie zmienił w systemie obrony, który uważał za doskonały. 18 czerwca nieprzyjacielski nacisk zmusił do ewakuacji 1 przejścia do Tobruku mały garnizon Acromy złożony z dwóch batalionów pułków południowoafrykańskich: Transvaal Scottish i Middellandse. Przeciwnik wyraźnie przygotowywał szturm twierdzy. Rano 20 czerwca linia obronna Tobruku obsadzona była zgodnie z planem, którego konsekwentnie trzymał się dowódca załogi. Na zachodzie, od morza do wzgórza Medauar, stanęła południowoafrykańska 6 Brygada Piechoty. Począwszy od tego wzgórza odcinek południowy „czerwonej linii" obsadziła 4 Brygada Piechoty, także z południowoafrykańskiej 2 Dywizji. Półtora kilometra na zachód od drogi do El-Adem jej lewe skrzydło sąsiadowało ze zgrupowaniem ppłk. de Beera, podlegającym już hinduskiej 11 Brygadzie. Odcinek tej jednostki obsadzały — oprócz grupy de Beera — bataliony: 2 pułku Cameron, 2/5 Mahratta i 2/7 Gurków. Rozgraniczenia ich odcinków znajdowały się na zachód od drogi do El-Adem, na zachód od posterunku R 58 i na południe od szosy nadmorskiej.

155 Pułki artylerii polowej przydzielono jako wsparcie poszczególnym brygadom. Południowoafrykański 2 pułk przypadł 6 Brygadzie, 3 pułk — 4 brygadzie, a brytyjski 25 pułk — hinduskiej 11 Brygadzie. Artylerię średnią podzielono sprawiedliwie między wschodnią i zachodnią połowę twierdzy, tak że 68 pułk wspierał obrońców na zachodzie, a 67 na wschodzie Tobruku. Rezerwowe jednostki piechoty — bataliony 201 Brygady Gwardii — rozmieszczono po południowej stronie grzbietu Pilastrino na „linii błękitnej", od fortu o tej nazwie po skrzyżowanie dróg z El-Adem i Bardiji (King's Cross). Również w pobliżu fortu Pilastrino stanęły oba pułki czołgów. Dowództwo obrony mieściło się w schronach i pieczarach na zachód od fortu Solaro, będących siedzibą sztabu włoskiego generała Manelli podczas walk styczniowych 1941 r. Plan obrony nie przewidywał użycia artylerii jako całości pod jednym dowództwem, choć wiadomo, że gen. Klopper miał zamiar podporządkować ją należącemu do jego sztabu płk. H.A. McRichardsonowi. Dowództwo twierdzy nie znało planów kontrataków opracowanych przez dowodzących brygadami i batalionami. Nie zapewniono też koordynacji działań piechoty i artylerii poprzez wcześniejsze uzgodnienia na wypadek różnych wariantów rozwoju sytuacji. Uparty bryg. Johnson porozumiał się wstępnie w tej sprawie z dowódcami południowoafrykańskiego 2 i brytyjskiego 25 pułków artylerii polowej. Ostatnie dni przed zamknięciem pierścienia wojsk „Osi" wokół twierdzy garnizon spędził naprawiając umocnienia i kładąc nowe pola minowe. Ta ostatnia sprawa, choć bardzo istotna, była po długim oblężeniu zaniedbana, podobnie jak cały system obrony. Na odcinku południowo-wschodnim usunięto w wielu miejscach miny jeszcze podczas przygotowań do wypadu załogi ku El-Duda w listopadzie 1941 r. W rejonie wzgórza Medauar natomiast,

156 po kilkakrotnej zmianie jego obsady, zarówno alianckiej, jak i niemiecko-włoskiej, powstał obszar minowany przez wszystkich i dla wszystkich jednakowo niebezpieczny. Pozycje oblegających Tobruk po raz drugi wojsk „Osi" obsadzone zostały przez włoskie dywizje piechoty. Blokowały one twierdzę, nie podejmując jednak prób ataku. Od zachodu, pomiędzy brzegiem morza a wzgórzem Medauar, stanęła Dywizja Piechoty „Sabratha". Odcinek południowy obsadziły dywizje „Trento" i „Pavia", a południowo-wschodni — „Brescia". Plan zdobycia twierdzy gen. Rommel opracował jeszcze jesienią 1941 r., lecz brytyjska ofensywa „Crusader" przeszkodziła w jego realizacji. Teraz „Lis Pustyni" mógł go wreszcie wprowadzić w życie. Skupione w rejonie El-Adem — Belhamed — Gambut obie dywizje Afrika-Korps oraz włoska 132 Dywizja Pancerna „Ariete" i grupa bojowa piechoty z 90 Dywizji Lekkiej uderzyć miały na południowo-wschodni odcinek obrony, obsadzony przez hinduską 11 Brygadę. Dołączyć do nich miała na lewym skrzydle włoska Dywizja Zmotoryzowana „Trieste" nadchodząca z zachodu. Tak więc niemieckie dywizje 21 i 15 przełamać miały pozycje batalionu 2/5 Maratha, a obie dywizje włoskiego 20 Korpusu Szybkiego — obronę batalionu Cameron. Następnie zdobyte już umocnienia zajęłaby jedna z włoskich dywizji piechoty, podczas gdy jednostki pancerne kontynuowałyby natarcie w głąb obrony. Uwagę brytyjskich wojsk na granicy Egiptu absorbować powinny ruchy 90 Dywizji Lekkiej w rejonie Bardiji. Rozkaz szturmu wydano 18 czerwca, a jego datę wyznaczono na 20 czerwca. W dniu poprzedzającym natarcie oddziały w nim uczestniczące miały nie wykonywać żadnych ruchów, poza działaniami rozpoznawczymi. Na pozycje wyjściowe przesunąć się powinny w nocy z 19 na 20 czerwca, by nie obudzić czujności obrońców. Natarcie rozpocząć się miało od potężnego nalotu lotnictwa nie-

157 mieckiego i włoskiego. Samoloty wystąpiłyby też w roli wsparcia wojsk lądowych w trakcie szturmu. Nalot na odcinek południowo-wschodni nastąpił 20 czerwca o godz. 5.30. Od tej chwili przez resztę dnia Tobruk falami atakowało w sumie około 150 samolotów bombowych, nurkujących i myśliwsko-bombowych eskortowanych przez 150 myśliwców. Większość bombowców należała do jednostek Luftwaffe, wśród myśliwców zaś odwrotnie — więcej było włoskich. Bliskość lotnisk w El-Adem, El-Ghazali i na Krecie pozwalała na ciągłe bombardowanie pozycji obrony. Przez cały dzień lotnictwo niemieckie wykonało 580 lotów bojowych na bombardowanie, a włoskie — 177, zrzucając odpowiednio ponad 300 i około 65 ton bomb 1 4 . W czasie gdy na pozycje hinduskie spadały tony bomb, saperzy niemieccy i włoscy przygotowywali przejście przez rów przeciwczołgowy i zasieki. O godz. 7.45 padł rozkaz natarcia dla czołgów, które około godz. 8.30 przekroczyły rów. Obiektem ataku wozów bojowych, pionierów i piechoty stały się posterunki od R 48 do R 51 oraz R 53, przy czym odznaczył się szczególnie włoski 31 batalion pionierów ze 132 Dywizji Pancernej „Ariete" 15 . Dalej na wschód czołgi niemieckiej 15 Dywizji Pancernej przełamały obronę na odcinku od posterunku R 57 do R 70. Wozy bojowe Dywizji Pancernej „Ariete" 15 , mimo sukcesu jej pionierów, sforsowawszy rów nie były w stanie przełamać obrony batalionu Camerons, więc ruszyły śladem swego niemieckiego sąsiada ku skrzyżowaniu King's Cross. Niemiecka artyleria przeniosła ogień w głąb obrony — na port i miasto. Początkowo dość optymistyczny meldunek bryg. Andersona o przerwaniu frontu jego hinduskiej 11 Brygady 14 15

Playfair, t. III, s. 266. P. C a c c i a - D o m i n i o n i , El Alamein 1933-1962. AnItalian Story,

London 1966, s. 29; J.G. E l l i o t t , A.Roll of Honour. The Story of the Indian Army 1939-1945, London 1965, s.198-199.

158 Piechoty, nie grożącym jednak załamaniem obrony, gen. Klopper skwitował obietnicą posłania tam batalionu czołgów i pododdziałów piechoty z rezerwy dowództwa twierdzy. Kolejny meldunek mówił już o załamaniu się oporu batalionu Mahratta o godz. 10.00 i o braku oznak nadciągania obiecanego wsparcia. Sprawa ta ilustruje dobrze braki w organizacji obrony twierdzy. Gen. Klopper uważał bowiem że — skoro odsiecz dla brygady hinduskiej ma być dziełem głównie 32 Brygady Czołgów — wystarczy wydać rozkaz bryg. Willisonowi, a ten już sam porozumie się z 201 Brygadą Gwardii na temat udziału piechoty w tym przedsięwzięciu. Nie pomyślano przy tym o uzgodnieniu tej kwestii z dowódcą czekającej na pomoc hinduskiej 11 Brygady Piechoty. W rezultacie ku King's Cross wyruszyły — niazależnie od siebie — batalion czołgów ppłk.W.R. Reevesa z 4 pułku 32 Brygady i dwie kompanie pułku Cameron z plutonem dział przeciwpancernych z 201 Brygady Gwardii. Do ich współdziałania nie doszło, gdyż dowódcy uznali, że w bitwie pancernej tak mała jednostka piechoty nie ma żadnej roli do odegrania. Wkrótce bryg. Willison posłał na King's Cross także 7 pułk czołgów. W bitwie, która rozegrała się pomiędzy 4 i 7 pułkiem czołgów a nadchodzącymi ze wschodu i południa siłami 21 i 15 dywizji pancernych Afrika-Korps, zwyciężyli Niemcy. Zakończyła się około godz. 14, gdy 4 pułk czołgów został prawie całkowicie zniszczony, a hinduska 11 Brygada Piechoty rozbita. Teraz zagrożone było lewe skrzydło 201 Brygady Gwardii. O wydarzeniach tych dowodzący twierdzą dowiedzieli się dopiero od bryg. Andersona, który pojawił się w siedzibie dowództwa, donosząc o rozbiciu swej jednostki. Zaniepokojony obecnością czołgów przeciwnika na grzbiecie Pilastrino gen. Klopper polecił 201 Brygadzie Gwardii obsadzić nową linię obrony przecinającą tej grzbiet i zwróconą frontem na wschód. Nakazał też dowódcy połu-

159 dniowoafrykańskiej 4 Brygady (bryg. Hayton) przejęcie dowodzenia pozostałymi z 11 Brygady pododdziałami na odcinku południowym (batalion Camerons i grupa de Beera). Obu brygadom swej dywizji gen. Klopper rozkazał podjąć nocą działania nękające przeciwnika po drugiej stronie „czerwonej linii". Po rozbiciu hinduskiej brygady, siły niemieckie rozdzieliły się. 21 Dywizja Pancerna ruszyła z King's Cross na północ drogą do Tobruku, a 15 Dywizja Pancerna — na zachód ku fortowi Pilastrino. Stało się to około godz. 14.30. Marsz 21 Dywizji okazał się łatwym przedsięwzięciem, gdyż na swej drodze napotkała ona tylko resztki 7 pułku czołgów, które rozproszyła. Więcej trudności spowodował ogień dział kilku baterii mających stanowiska w rejonie pomiędzy King's Cross a wybrzeżem. Ostrzał prowadzony przez południowoafrykańską 9 baterię polową, pluton 5 baterii i pluton artylerii średniej, a szczególnie z dział 3,7 cala 277 ciężkiej baterii przeciwlotniczej, wstrzymał natarcie do godz. 16.00. Dalej jednak przeszkód nie napotkano i dwie godziny później oddziały niemieckie weszły do miasta. Ich pojawienie się wywołało panikę wśród niebojowych jednostek i instytucji wojskowych rozmieszczonych tam w tzw. 88 podokręgu (No 88 Sub-Area), dowodzonych przez bryg. Thompsona. W ogromnym pośpiechu udało się jednak zniszczyć lub poważnie uszkodzić instalacje paliwowe i wodne oraz część urządzeń portowych. Podjęto też próbę wyprowadzenia z portu małych jednostek. Udało się to 2 poławiaczom min i 13 innym jednostkom, a 22 i 1 poławiacz min utracono wskutek ognia niemieckiego lub w drodze do Aleksandrii. Obrona Tobruku została tym samym rozcięta na dwie części: północno-wschodnią i południowo-zachodnią. W tym samym niemal czasie twierdza pozbawiona została głównego stanowiska dowodzenia. Stało się to w oko-

160 licznościach wystawiających fatalne świadectwo gen. Klopperowi i jego sztabowcom. Około godz. 16, gdy rejon pieczar mieszczących sztab 2 Dywizji znalazł się pod ogniem artylerii nieprzyjacielskiej i przeciągały przezeń grupy żołnierzy i pojazdów z rozbitych brygad (32 czołgów i 11 hinduskiej), zauważono nadciągające od wschodu czołgi niemieckie. Generał uznał, że lada moment zaatakują one jego stanowisko dowodzenia. Nakazał więc zniszczenie dokumentów, sprzętu łączności i rozproszenie sztabu, wyznaczając Sollum (na granicy egipskiej), jako punkt zborny. Decyzja ta świadczyła o przekonaniu, że upadek Tobruku jest przesądzony i nastąpi w ciągu najbliższych godzin. Czołgi niemieckie wycofały się jednak, a sztab sam pozbawił się środków dowodzenia, gdyż zniszczono polową centralę telefoniczną i większość radiostacji. Ostatecznie gen. Klopper zainstalował się w sztabie, południowoafrykańskiej 4 Brygady w Ras Belgamel (odcinek północno-zachodni), pozbawiwszy się jednak możliwości dowodzenia tym, co zostało z garnizonu twierdzy 16 . Po rozłączeniu się niemieckich oddziałów pancernych 15 Dywizja Pancerna ruszyła na północny zachód, wzdłuż grzbietu Pilastrino, ku fortowi o tej samej nazwie. Broniąca tego kierunku 201 Brygada Gwardii zajmowała pozycje wzdłuż „błękitnej linii". Od wschodu pierwszy stał batalion pułku Sherwood Foresters, następnie dowództwo brygady z pocztem, dalej batalion Coldstream Guards, a w rejonie fortu Pilastrino — batalion pułku Worcestershire. Atak 15 Dywizji Pancernej rozpoczął się około godz. 17. W ciągu następnych dwóch godzin przełamana została obrona batalionu Sherwood Foresters, a dowództwo brygady wzięte do niewoli. Być może z dowództwa przekazano wiadomość o kapitulacji całej brygady, gdyż resztki wspomnianego wyżej batalionu poddały się wkrótce. Z kolei ruszył szturm 16

C a r v e r, op.cit., s.246.

Gen. Archibald P. Wavell

Gen. Claude Auchinleck

Gen. Stanisław Kopański

Gen. Władysław Sikorski w oblężonym Tobruku

Unieszkodliwiony „Stuka" i jego pogromcy

Polsko-australijskie braterstwo broni

Mjr M.K. singha

Rajendra-

Operacja „Treacle" — Australijczycy opuszczają Tobruk na okrętach Royal Navy Generałowie L. Morshead i Ronald M. Scobie

Brytyjskie czołgi „Valentine" podczas walk na zachód od Tobruku, czerwiec 1942 r.

Gen. H.B. Klopper

Operacja „Agreement" — w drodze do Kufry Tonie HMS „Coventry" — największy z okrętów utraconych w operacji „Agreement" Tobruk zdobyty przez wojska „osi", czerwiec 1941 r.

161

Jesienią 1942 r. wojska „osi" utraciły Tobruk ostatecznie — mimo pozostawionych zapowiedzi powrotu

Polskie groby na cmentarzu w Tobruku

niemiecki na pozycje batalionu Coldstream Guards, który także został rozbity. Dowodzący nim mjr H.M. Sainthill wyprowadził do fortu Pilastrino tylko jedną pełną kompanię i około pół setki żołnierzy z pozostałych oraz cztery działka przeciwpancerne. Fortu Pilastrino nie zaatakowano jednak, gdyż czołgi 15 Dywizji Pancernej osłaniały jedynie z lewej strony prącą do portu 21 Dywizję Pancerną. Zamieszanie powstawało nie tylko tam, gdzie dowódcy brytyjscy nie stali na wysokości zadania. Bryg. Hayton, dowodzący 4 Brygadą południowoafrykańskiej 2 Dywizji, chcąc zorientować się w sytuacji odcinka na wschód od własnego, polecił lewoskrzydłowemu batalionowi strzelców kafryjskich (Kaffrarian Rifles) nawiązać łączność z batalionem Camerons i grupą de Beera. Rozkaz wykonano, lecz jednocześnie pocisk niemiecki zniszczył radiostację batalionu kafryjskiego. Nie mogąc się z nim porozumieć, bryg. Hayton uznał, że batalion został rozbity. Ze swego stanowiska obok fortu Pilastrino około godz. 16 ujrzał i on niemieckie czołgi zbliżające się od wschodu. Zareagował rozsądniej niż dowódca dywizji, przenosząc się jedynie ze sztabem do punktu znanego jako Figa, na skarpie Solaro w pobliżu zachodniej linii obrony. Jednakże przez kolejne cztery godziny jego 4 Brygada pozbawiona była kontaktu z dowódcą. Podczas tej przerwy w dowodzeniu energiczni oficerowie pragnący stawiać nieprzyjacielowi opór w sposób zorganizowany porozumieli się w sprawie obrony rejonu fortu Pilastrino. Dowódca stojącego tam batalionu Worcestershire, ppłk. J.O. Knight, prowadzący resztki gwardzistów batalionu Coldstream mjr, Sainthill oraz dowódcy południowoafrykańskich 2 i 3 pułków artylerii polowej ppłk. O.W. Sherwell i ppłk. I.B. Whyte uzgodnili, że koncentrują swe siły do obrony fortu. Wieczorem 20 czerwca trudno już było mówić o obronie twierdzy tobruckiej jako całości. Dowództwo kontaktować 11 —Tobruk 1941-1942

162 się mogło tylko z częścią własnych wojsk. Niektóre oddziały zostały rozbite, przestając istnieć. Nieprzyjaciel opanował część twierdzy po rozcięciu obszaru obrony na dwoje. Miasto i port były już w rękach zdobywców. Nie oznaczało to jednak końca obrony. Na swych pozycjach stał batalion 2/7 Gurków na północno-wschodnim skraju obrony. Południowoafrykańska 6 Brygada nie uczestniczyła w walkach, utrzymując swą linię obrony bez zmian. Na południu batalion Camerons, grupa de Beera i strzelców kafryjskich zajmowały ośrodki przygotowane do obrony okrężnej. W forcie Pilastrino szykowali się do takiej obrony żołnierze z batalionów 201 Brygady Gwardii i południowoafrykańscy artylerzyści. Za zgodą gen. Kloppera, ppłk Willison planował wyjście z twierdzy pozostałości 32 Brygady Czołgów. Dowódca garnizonu dysponował tylko częścią swego sztabu oraz środkami łączności 6 Brygady, w której dowództwie przebywał. Noc rozświetlały pożary — w porcie niszczono zapasy i urządzenia, a niemieckie czołgi ogniem dział podpaliły kilkaset samochodów zgromadzonych na zachód od portu. Warto dodać, że ppłk. Willison bezskutecznie domagał się wcześniej ich rozproszenia i zamaskowania. Od zapadnięcia zmroku przez całą noc pojawiały się nad twierdzą brytyjskie bombowce. Najpierw grupa maszyn typu Douglas „Boston" zaatakowała cele w południowo-wschodniej części obszaru obrony, a później kilkakrotnie nadlatywały jeszcze pojedyncze samoloty. Około godz. 21 gen. Klopper uzyskał kontakt radiowy z dowództwem 8 Armii. Zaczęła się dramatyczna wymiana depesz i rozmów przez radiotelefon. Dowódca obrony twierdzy pytał natarczywie o termin możliwej odsieczy. W odpowiedzi gen. Ritchie zapewnił, że nadejdzie ona, lecz najwcześniej następnej nocy i załoga twierdzy powinna przebić się z Tobruku na jej spotkanie koło El-Adem. Ostatnie słowa depeszy brzmiały: „Zniszczenie benzyny

163 żywotne", co gen. Klopper mógł uznać za dopuszczenie myśli nie tylko o ewakuacji, ale i o kapitulacji. Teraz nastąpiła seria rozmów i dyskusji gen. Kloppera z dowódcami brygad i oficerami sztabu. Ściertały się opinie 0 konieczności przebicia się przez siły oblegające Tobruk bądź o niemożliwości dokonania tego bez odpowiednio dużej liczby samochodów. Mówiono o stawieniu oporu „do końca", ale i o tym, że: „Tylko poddając się uratuje pan (Klopper — Z.K.) kwiat mężczyzn Afryki Południowej!"17. Ostatecznie gen. Klopper polecił podwładnym zrealizować propozycję bryg. Haytona, by bronić zachodniego odcinka obrony, w którym stała nietknięta 6 Brygada 1 większość 4 Brygady. Była godz. 2.00 21 czerwca, gdy dowódca 2 Dywizji przekazał 8 Armii wiadomość o decyzji wysłania ocalałych sił zmotoryzowanych, by przedarły się przez wojska wroga wobec niemożliwości utrzymania obrony następnego dnia. Ostatnie słowa brzmiały wręcz bohatersko: „Będziemy stawiać opór do ostatniego człowieka i ostatniego naboju" 1 8 . Sytuacja bronionej jeszcze części Tobruku była jednak katastrofalna. Brakowało pojazdów, by dowozić amunicję. Wśród części żołnierzy panował nastrój beznadziejności, pojawiły się oznaki paniki. Napływały nieprawdziwe meldunki o koncentracji czołgów niemieckich — na przykład na wzgórzu Medauar. Ten ostatni przesądził chyba sprawę Gen. Klopper około godz. 6 w ostatniej depeszy do dowództwa 8 Armii stwierdził on: „Sytuacja chwiejna. Będą straszliwe ofiary. Robię najgorsze. Benzyna zniszczona". Odpowiedź gen. Ritchie głosiła m. in.: „Cała Ósma Armia z podziwem patrzyła na waszą dzielną walkę. Jesteście dla nas wszystkich przykładem i wiem, że Afryka Południowa 19 będzie z was dumna . 17 18

19

H e c k s t a l l - S m i t h , op.cit., s.235. Tamże.

P l a y f a i r , op.cit., t. III, s.273.

164 Rankiem gen. Klopper wysłał do podległych sobie dowódców rozkaz przerwania ognia, a parlamentariuszy do dowództwa niemieckiego. Przedtem oddał swój kompas i samochód grupie podwładnych z 6 Brygady, zdecydowanych na przebijanie się przez pustynię do linii frontu. Pechowy dowódca 2 Dywizji zbiegł z niewoli włoskiej w 1943 r. i dotarł do wojsk alianckich walczących wówczas na południu Włoch. Reakcje żołnierzy były zróżnicowane. Oddziały, które trzymały się dotąd dzielnie, odmawiały wiary rozkazowi lub nie słuchały go. Do wieczora 21 czerwca walczyli i odpierali ataki. Gurkowie na wschodzie, a batalion Cameron i resztki batalionu Coldstream na południu twierdzy nawet do następnego dnia. Mjr Sainthill z grupą podwładnych z batalionu Coldstream i innych jednostek zorganizował konwój samochodów, który — ze stratami — przerwał linię wroga i wydostał się z twierdzy. Udało się to także kilku mniejszym grupom. Na ogół jednak, szczególnie wśród żołnierzy południowoafrykańskich, panowało zaskoczenie i przygnębienie. Niektórzy żałowali, że idą do niewoli bez walki, inni zarzucali dowództwu brak tradycyjnego ducha bojowego Burów, ale chętnych do kontynuowania oporu było niewielu. Zdarzały się sytuacje zupełnie nietypowe. W cytowanej przez weterana obrony relacji anonimowego żołnierza mowa jest o ciągnięciu losów o jedyne miejsce w samochodzie mającym służyć do ucieczki. Zwycięzca oddał jednak swe miejsce koledze — Żydowi, obawiającemu się o swój los w niewoli niemieckiej20. Jednocześnie murzyńscy żołnierze 20

H e c k s t a l l - S m i t h , op.cit., s.241-242. Dodać tu trzeba, że autor — weteran rejsów do oblężonego Tobruku w 1941 r. — pomylił się pisząc na s. 245 o żołnierzach „polskich i czeskich" wśród jeńców wziętych przez Afrika-Korps w Tobruku w 1942 r. Zarówno polska brygada, która opuściła twierdzę w grudniu poprzedniego roku, jak i batalion czechosłowacki, pozostający tam do kwietnia roku następnego, nie mogły się dostać do niewoli z południowoafrykańską 2 Dywizją.

165 służb pomocniczych 2 Dywizji mieli podobno rozpocząć rabunek magazynów żywnościowych połączony z wielkim pijaństwem. To oni umieścili na stanowisku dowódcy wielką białą flagę. Później mówiono o tragicznym losie wielu z nich, gdyż ich stan sprawiał, że — maszerując pod eskortą niemiecką — nie reagowali na rozkazy wartowników, którzy bezwzględnie używali wówczas broni. W zdobytym Tobruku wojska gen. Rommla wzięły do niewoli ponad 30 tysięcy jeńców. Dane liczbowe wskazują, że — wbrew opinii o „południowafrykańskim" charakterze garnizonu — bitwa z czerwca 1942 r. była bardzo „brytyjska". Wśród jeńców znalazło się bowiem 19 tysięcy Brytyjczyków, 8960 białych Południowych Afrykanów, 1760 „krajowców" z Południowej Afryki oraz 2500 Hindusów. Strona niemiecka straciła w tych walkach ogółem 3360 zabitych, rannych i zaginionych 21 . W ręce zdobywców wpadło 1460 ton paliwa, 2 tysiące sprawnych pojazdów i około 5 tysięcy ton żywności. Gen. Rommel liczył na o wiele większe zapasy paliwa i podejrzewał, że obrońcy zdążyli je zniszczyć. Podobno groził za to nawet jeńcom pieszym marszem do Trypolisu. W sumie jednak był zadowolony ze zwycięstwa, które przyniosło mu buławę feldmarszałka i zmyło wspomnienie bezskutecznego oblężenia Tobruku w 1941 r. Droga do Suezu zdawała się stać otworem. W rozkazie dziennym z 21 czerwca 1942 r. nowo mianowany feldmarszałek podał zawyżone liczby jeńców i zdobytego sprzętu, by stwierdzić: „Żołnierze! Wielka bitwa w Marmarice ukoronowana została przez was szybkim zdobyciem Tobruku [...] Podczas długiej, ciężkiej walki minionych czterech tygodni zadawaliście, przez waszą niezrównaną odwagę i wytrzymałość, wrogowi cios za ciosem. Wasz duch ofensywy kosztował go jądro armii polowej, 21

P1 a y f a i r, op.cit., t. III, s. 274.

166 która stała przygotowana do ofensywy. Przede wszystkim stracił on swe potężne wojska pancerne. Moje szczególne gratulacje dla oficerów i żołnierzy za to wspaniałe osiągnięcie. Żołnierze Armii Pancernej Afryka! A teraz do całkowitego zniszczenia wroga. Nie spoczniemy póki nie zmiażdżymy ostatnich resztek brytyjskiej Ósmej Armii. W dniach, które nadejdą wezwę was do jeszcze jednego wielkiego wysiłku dla doprowadzenia nas do tego końcowego celu" 2 2 . Upadek Tobruku po dwóch dniach walk wstrząsnął brytyjską opinią publiczną. Wkrótce po kapitulacji Singapuru (w lutym 1942), poddała się twierdza, która miano niezdobytej zyskała nie w trakcie budowy, lecz podczas wielomiesięcznego oblężenia zaledwie rok wcześniej. Premier Churchill i jego rząd omal nie utracili zaufania parlamentu. Żałoba ogarnęła Afrykę Południową, która w dwa dni straciła jedną trzecią swej armii i to w sposób niezbyt chwalebny. Jej żołnierze stali się w Egipcie i Libii obiektem kpin. Przyczyn sukcesu Rommla doszukać się można we wspomnianym już zaniedbaniu umocnień Tobruku, który nie miał już być więcej twierdzą. Nie dało się tego odrobić w ciągu kilku tygodni, a tym bardziej dni. Wojska, które obiegły Tobruk w 1942 r. miały już ogromne doświadczenie w wojnie na pustyni. Były zahartowane w minionych porażkach i rozgrzane świeżymi sukcesami. Obrońcom twierdzy, przy wysokim z początku morale, brakowało doświadczenia bojowego, a gen. Klopper i jego sztab nie mieli czasu dorosnąć do postawionego im zadania. Zbyt szybko zabrano z Tobruku sztab 13 Korpusu Armijnego, mogący im służyć radą i pomocą (jak uczynił to w 1941 r. 22 The Rommel Papers, s.232. Rozkaz mówił o wzięciu 45 tysięcy jeńców, zniszczeniu lub zdobyciu tysiąca czołgów i 400 dział.

167 sztab Sił Pustyni Zachodniej dla gen. Morsheada). I wreszcie, w sytuacji, jaka zaistniała, zarówno premier Churchill, jak i genertałowie Auchinleck oraz Ritchie, popełnili chyba błąd przekształcając Tobruk w twierdzę, gdy jego garnizon nie miał czasu stać się zwartym zespołem o wysokim morale. Być może jako jedna z pozycji frontowych, pustynna twierdza nie upadłaby w sposób żywo przypominający styczeń roku 1941.

169

TOBRUK UTRACONY I TOBRUK ODZYSKANY

Upadek Tobruku sprawił, że w swej ofensywie ku Kanałowi Sueskiemu feldmarsz. Rommel nie musiał już trzymać części Afrika-Korps na tyłach. Upojony sukcesem uzyskał podczas rozmowy z feldmarsz. Kesselringiem zgodę na wykonanie planu „Herkules" (inwazja na Maltę) w terminie późniejszym niż zajęcie strefy kanału. O wyrażeniu tej zgody zarówno przez Hitlera, jak i Mussoliniego zadecydował zapewne zwycięski tym razem szturm na Tobruk. Pierwszy z nich ufał w talenty wojskowe „Lisa Pustyni", drugi natomiast bardzo pragnął spełnić swą zapowiedź triumfalnego wjazdu do Kairu z roku 1940. Wojska alianckie cofały się tymczasem ku granicy egipskiej, gdzie gen.Ritchie chciał wydać Rommlowi decydującą bitwę. Wobec upadku Tobruku i zwolnienia dywizji pancernych Afrika-Korps, obrona na granicy nie mogła teraz być przygotowana — pozostało zbyt mało czasu. W tej sytuacji gen.Gott doradzał dowódcy 8 Armii powtórzenie rozwiązania z września 1940 r., czyli odwrót na pozycję Mersa Matruh. Bliskość własnych baz oraz rozciągnięcie linii zaopatrzeniowych przeciwnika miały ułatwić próbę powtórzenia sukcesu, który odniósł przed dwoma laty gen. O'Connor. Plan ten nie był oryginalny, gdyż przeciwnik także wyciągał wnioski z przeszłości. Ponadto niedawne walki na linii El-Ghazala-Bir Hakeim wykazały, że przez obejście umocnień od południa można przełamać

każdą linię obrony ciągnącą się od morza w głąb pustyni. Dotyczyło to zarówno granicy egipskiej, jak i linii Mersa Matruh. Mimo takich właśnie wątpliwości, gen. Auchinleck zatwierdził plan 22 czerwca. Przewidywał on, że 13 Korpus Armijny gen. Gotta bronić będzie granicy egipskiej możliwie długo. W tym czasie ściągnięty z Syrii 10 Korpus Armijny gen. Williama G.Holmesa (nowozelandzka 2 Dywizja Piechoty gen. Bernarda Freyberga i hinduska 5 Dywizja Piechoty gen. Harolda R. Briggsa) przygotuje pozycje pod Mersa Matruh. Gdy wojska gen. Gotta zmuszone będą opuścić linię granicy, ich większość, tj. 7 Dywizja Pancerna, 50 Dywizja Piechoty i hinduska 10 Dywizja Piechoty obsadzą pozycje w Mersa Matruh. Natomiast południowoafrykańska 1 Dywizja Piechoty wycofa się na kolejną linię obrony, którą pod El-Alamein przygotuje 30 Korpus Armijny gen. Norrie. Gen. Auchinleck obawiał się jednak, że dotychczasowe sposoby walki na pustyni już się przeżyły i dlatego zgłosił Komitetowi Szefów Sztabów w Londynie gotowość rezygnacji ze stanowiska naczelnego dowódcy wojsk brytyjskich na Bliskim Wschodzie1. 23 czerwca wojska niemiecko-włoskie przekroczyły granicę egipską. Sposób, w jaki to uczyniły, potwierdził obawy gen. Auchinlecka. Gdy włoskie dywizjwe piechoty demonstrowały gotowość ataku w rejonie Sollum, Afrika-Korps oraz 90 Dywizja Lekka i włoski 20 Korpus Szybki (wzmocniony Dywizją Pancerną „Littorio") obeszły linię obrony od południa i przekroczyły granicę koło fortu Maddalena. Następnie ruszyły ku północy, wychodząc 24 czerwca na drogę nadbrzeżną na wschód od Sidi Barrani. Następnego dnia pododdziały rozpoznawcze Afrika-Korps dotarły do pozycji brytyjskich pod Mersa Matruh. 1

J a c k s o n , op.cit., s. 239.

170 25 czerwca nastąpiła zmiana na stanowisku dowódcy 8 Armii. Gen. Auchinleck zwolnił gen. Ritchie sam przejął jego obowiązki. Nie mogło to już wpłynąć na przebieg bitwy w rejonie Mersa Matruh, stoczonej 26-29 czerwca 1942 r. Wojska „Osi" przełamały wówczas obronę 13 Korpusu Armijnego i części 10 Korpusu. Jego dowództwo wraz z 50 Dywizją Piechoty i hinduską 10 Dywizją Piechoty (obie z 13 Korpusu) odcięte zostało w Mersa Matruh przez niemiecką 90 Dywizję Lekką, która dotarła do morza koło Garawla nocą 28 czerwca. Dywizje Afrika-Korps obeszły od północy pozycje nowozelandzkiej 2 Dywizji Piechoty, wiążąc ją jednocześnie od czoła. Wieczorem 27 czerwca gen. Gott wydał swemu 13 Korpusowi rozkaz odejścia w rejon Fuka, co zaaprobował gen. Auchinleck. Poszczególne dywizje, brygady i bataliony wykonywały to zadanie, przebijając się w walkach przez oddziały nieprzyjaciela, ich kolumny tyłowe lub nawet nocne biwaki. Dzień 29 czerwca obie strony spędziły prąc na wschód, przy czym poszczególne oddziały czasem poruszały się trasami równoległymi lub starały się wręcz unikać spotkania w imię szybszego osiągnięcia kolejnej linii obrony. Brytyjczycy — by ją obsadzić, a Niemcy i Włosi — by do tego nie dopuścić. Wojska 15 i 21 dywizji pancernych Afrika-Korps (ich grupa uderzeniowa liczyła 40 czołgów i 600 piechurów) zmierzały przez pustynię ku środkowi linii El-Alamein. 90 Dywizja Lekka parła na wschód drogą nadmorską. 30 czerwca jej oddziały czołowe zostały pod Tel el-Eisa ostrzelane przez ciężką artylerię z linii El-Alamein, od której dzieliło je już tylko około 8 km. Następne dwa miesiące charakteryzowała stabilizacja frontu, połączona jednak z próbami jego przełamania przez obie strony. Ponadto w dowództwach brytyjskich zaszły kolejne zmiany personalne, będące dalszym ciągiem

171 procesu zapoczątkowanego decyzją gen. Auchinlecka z 25 czerwca. Nie ograniczały się one tylko do obsady poszczególnych stanowisk. Gen. Auchinleck zmienił przede wszystkim strategię na zmierzającą do zachowania 8 Armii, tak by osiągnęła ona stan pozwalający pokonać przeciwnika. Zreorganizowano też formacje piechoty, które przekształcono w jednostki w pełni zmotoryzowane. Oznaczało to ich zmniejszenie, gdyż samochodów i transporterów opancerzonych nie starczało (zgodnie z dotychczasową strukturą) dla wszystkich pododdziałów w ramach batalionów. Piechotę „pieszą" odesłano więc na pozycje obronne linii El-Alamein lub do ich budowy w Delcie Nilu. Scentralizowano dowodzenie artylerią. W ciągu lipca trwały próby przełamania obrony brytyjskiej przez siły niemiecko-włoskie. Front rozciągał się teraz od morza na północy do Depresji Kattara na południu. Bronił go na odcinku północnym brytyjski 30 Korpus Armijny gen. Norrie, a na południowym (od grzbietu Alam Halfa do Depresji Kattara) — 13 Korpus Armijny gen. Gotta. Po przeciwnej stronie frontu, począwszy od brzegu morskiego, zajmowały stanowwiska: niemiecka 90 Dywizja Lekka, włoskie korpusy: 21, 10 i 20 Szybki oraz Afrika-Korps z 15 i 21 dywizjami pancernymi. W rozpoczętych 1 lipca natarciach wojska „Osi" dotarły po dwóch tygodniach do grzbietu wzgórz Ruweisat. Kolejna bitwa o ten grzbiet 21-22 lipca przesunęła front na jego zachodni kraniec, co oznaczało cofnięcie wojsk niemieckich początkowo zajmujących połowę jego długości. Obie strony znów przeszły do obrony, przy czym brytyjska wzmacniana była dostawami uzbrojenia z metropolii i Stanów Zjednoczonych oraz nowymi jednostkami z Wysp Brytyjskich. Po tej bitwie na stanowisku dowódcy 8 Armii nastąpiła 13 sierpnie kolejna zmiana. Gen. Auchinleck przekazał dowodzenie przysłanemu z Wielkiej Brytanii, mało dotąd

172 znanemu, gen. Bernardowi Montgomery'emu. Dwa dni później sam zastąpiony został, jako naczelny dowódca wojsk brytyjskich na Bliskim Wschodzie, przez gen. Harolda Alexandra. Zbliżające się rozstrzygnięcie kampanii miało być — jak sugerował to gen. Auchinleck — dziełem ludzi nowych. Ostatnim akordem niemiecko-włoskich prób przerwania obrony była bitwa o Alam el-Halfa, stoczona 30 sierpnia — 3 września. Wojska „Osi" podjęły tam manewr okrążający przeciwnika od południa — skrajem Depresji Kattara. Następnie ruszyły ku północy i zatrzymane zostały na linii grzbietu Alam el-Halfa. Twarda obrona i kontrataki brytyjskie połączone z nalotami RAF i jednostek lotnictwa amerykańskiego sprawiły, że feldmarsz. Rommel zmuszony został do odwrotu na linię frontu z końca lipca. Straty poniesione w ludziach wyniosły (w zabitych, rannych i zaginionych): 1750 Brytyjczyków, 1859 Niemców i 1051 Włochów. Zniszczono 67 czołgów brytyjskich, 49 niemieckich i włoskich. W walkach powietrznych i od ognia z ziemi spłonęło 68 samolotów alianckich, 41 niemieckich i włoskich2. Porażka sił feldmarsz. Rommla była wielkim zwycięstwem psychologicznym strony brytyjskiej. 8 Armia odzyskała wiarę w siebie. Był to również początek legendy gen. Montomery'ego i sławy gen. Alexandra. Od 3 września rozpoczął się okres „ciszy" na froncie, wypełniony jednocześnie przygotowaniami strony brytyjskiej do ofensywy. Wiązało się to z bombardowaniami lotniczymi zaplecza wojsk „Osi", w tym także portów — głównie Tobruku i Benghazi. We wrześniu i pierwszej połowie października na port tobrucki zrzucono 850 ton bomb. Na Benghazi spadło ich 150 ton, lecz port ten nie leżał w zasięgu średnich bombowców brytyjskich, a ma-

173 szyn ciężkich nie było jeszcze zbyt wiele w dywizjonach RAF w Afryce3. Rola Tobruku jako największego portu na zapleczu wojsk „Osi" sprawiła, że dowództwo brytyjskie planowało jego odbicie lub unieszkodliwienie. Chodziło o zniszczenie zapasów tam zgromadzonych i zablokowanie samego portu na czas dość długi, by odczuł to front w Egipcie. Przyjęta ostatecznie w sierpniu wersja planu (zakodowanego jako operacja „Agreement") przewidywała dokonanie ataku z morza i lądu wspartego nalotem bombowców. Oddział sił specjalnych (Commando) pilotowany przez patrol pustynnych grup dalekiego zasięgu (Long Rangę Desert Group — LRDG), miał dotrzeć do Tobruku drogą lądową. Wiodła ona z Kairu przez oazy Kharga, Dakhla i Kufra, obok Jalo, a następnie przez Hatiet Etla. Grupa ta (Force B) dotrzeć powinna do twierdzy, przedostać się na jej obszar i opanować zatoczkę Mersa Sciause leżącą na wschód od portu. Tam wylądowałyby przywiezione na ścigaczach torpedowych z Aleksandrii oddziały wsparcia (Force C) głównie karabinów maszynowych. Połączone grupy ruszyłyby następnie ku portowi, opanowując po drodze baterie nadbrzeżne i przeciwlotnicze na południowym brzegu Zatoki Tobruckiej. Wówczas — przy ciągłych nalotach bombowców, odwracających uwagę garnizonu — z dwóch niszczycieli wysadzono by na północ od portu desant piechoty morskiej (Force A). Zadaniem jego było opanowanie baterii na północnym brzegu zatoki i wdarcie się do miasta. Wówczas ścigacze zaatakowałyby okręty stojące w zatoce, a niszczyciele wpłynęłyby do portu i wysadziły grupy saperów w celu zniszczenia urządzeń na nadbrzeżach4. 3 4

2

Tamże, s. 274.

P1 a y f a i r, op.cit., t. IV s. 20. G. L a n d s b o r o u g h , Tobruk Commando, London 1956, s. 35-37.

12 —Tobruk 1941-1942

174 Po wykonaniu tych zadań część oddziałów niszczyciele przewiozłyby do Aleksandrii, reszta zaś udałaby się zdobytymi samochodami na zachód, by wyzwolić obozy jenieckie i wrócić szlakiem pustynnym do linii frontu. Jednocześnie siły specjalne i pustynnych grup dalekiego zasięgu (Force X) dokonać miały rajdu na Benghazi, niszcząc tam urządzenia portowe i składy paliwa. Inna grupa sił pustynnych uderzyłaby na Barce, a batalion sił obrony Sudanu pozorowałby atak na Siwa. Zdobyte miało być też Jalo 5 . Zaplanowana z takim rozmachem operacja rozpoczęła się 22 sierpnia wyruszeniem grupy Force B z Kairu, która pod dowództwem ppłk. Johna E. Haseldena dotarła 13 września do Tobruku. Jej 83 żołnierzy wprowadzono do twierdzy jako grupę jeńców, wiezionych na trzech „zdobytych" brytyjskich ciężarówkach. Ich rzekomą eskortę stanowili mówiący po niemiecku i ubrani w mundury Afrika-Korps żołnierze jednostki wywiadowczej (Special Identification Group), złożonej częściowo z żydowskich emigrantów z Niemiec. Uzbrojenie „jeńców" ukryte było na dnie skrzyń ciężarówek. Korzystając z zapadających ciemności, przejechali oni obok posterunków włoskich, które nie zwróciły na nich szczególnej uwagi. Widok był bowiem zupełnie typowy — do twierdzy wieziono transport jeńców. Ponadto, od godz. 22.25 13 września do godz. 3.30 następnego dnia 91 bombowców zrzuciło nma Tobruk 70 ton bomb, co skutecznie odwróciło uwagę garnizonu od wydarzeń na ziemi. Pod osłoną nocy i nalotu żołnierze Force B opanowali brzegi zatoczki Mersa Sciausc, biorąc do niewoli lub zabijając w walce obsługę włoskich dział nadbrzeżnych i przeciwlotniczych. Niestety, część ścigaczy wiozących żołnierzy Force C nie odebrała sygnału radiowego o sukcesie grupy i zawróciła Tamże.

175 do Aleksandrii. Inne zmyliły drogę lub nie zauważyły sygnałów świetlnych Force B u wejścia do zatoczki. Niektóre, próbując ją odnaleźć, dostały się pod ogień nieprzyjaciela. Ostatecznie tylko dwa ścigacze wysadziły na brzeg jedną sekcję karabinów maszynowych pułku królewskich fizylierów northumberlandzkich. W sumie grupa kmdr. J.F. Blackburna poniosła klęskę raczej z przyczyn organizacyjnych niż wskutek oporu przeciwnika. Jeszcze gorzej powiodło się Force A — niszczycielom HMS „Sikh" i „Zulu" pod dowództwem kpt. Johna A.Micklethwaita wiozącym 11 batalion piechoty morskiej ppłk. E.H.M. Unwina. Około godz. 3. nad ranem 14 września dotarły one do miejsca, w którym powinny dostrzec oznakowanie świetlne plaży nadającej się do lądowania. Stan morza uniemożliwił jednak wysadzenie na brzeg ekipy, którą w tym celu przywiózł brytyjski okręt podwodny HMS „Taku". Wylądowało więc zaledwie 70 piechurów morskich i to znacznie na zachód od zaplanowanego miejsca. Reszta zawróciła na niszczyciele lub utonęła we wzburzonym morzu. Ci, którzy wylądowali, ruszyli do miasta, staczając po drodze potyczki z patrolami nieprzyjaciela. Wobec jego przewagi liczebnej akcja ta nie mogła zakończyć się sukcesem. Jednocześnie oba niszczyciele, szukając powracających łodzi mających zabrać drugą falę desantu, zbliżyły się do brzegu. Artyleria włoska i niemiecka otworzyły ogień, uszkadzając „Sikha" tak poważnie, że kpt. Micklethwait polecił go opuścić i zatopić. „Zulu" zawrócił na morze, a rozbitkowie z „Sikha" trafili do niewoli wraz z niedobitkami piechoty morskiej. Tymczasem nad Mersa Sciausc komandosi z Force B musieli stoczyć walkę z oddziałami włoskimi. Oprócz odgłosów strzałów podczas zajmowania tego rejonu przez Force B, Włochów zaalarmował też gen. Deindl — niemiecki komendant tyłów frontu. Podejrzany wydał się mu długi nalot nękający, więc zaalarmował siły niemieckie

177

176 w Tobruku liczące około 2 tysięcy ludzi. Również oddziały włoskie zareagowały szybko i ofensywnie. Po kilkugodzinnej walce większość żołnierzy Force B zginęła — jak jego dowódca, ppłk Haselden — lub dostała się do niewoli. Warto wspomnieć, że tylko interewencja Niemców ocaliła wielu komandosów przed rozstrzelaniem, gdyż żołnierze włoscy uważali działania sił specjalnych za niemal partyzanckie. Ponadto do furii doporowadził ich widok włoskich artylerzystów zabitych podczas opanowania brzegów zatoki przez Force B. W pewnym sensie postępowanie Włochów usprawiedliwić może fakt, że pod ogniem przeciwnika znalazł się wówczas jeden z ich szpitali polowych6. Serię porażek brytyjskich dopełniło zatopienie przez lotnictwo niemieckie wracającego do Aleksandrii niszczyciela „Zulu" oraz krążownika przeciwlotniczego HMS „Coventry", który z grupą niszczycieli wyszedł mu naprzeciw jako osłona. Ogółem straty poniesione w operacji „Agreement" wyniosły: 3 okręty wojenne, kilka mniejszych jednostek — ścigaczy, 8 samolotów straconych nad Tobrukiem, 280 marynarzy, 300 piechurów morskich oraz 160 żołnierzy zabitych, rannych i wziętych do niewoli. Działania osłonowe i towarzyszące powiodły się niewiele lepiej. Grupa Force X, pod dowództwem płk. Davida Stirlinga, dotarła pod Benghazi już po maskującym nalocie i zawróciła wobec alarmu załogi portu. Grupa mająca zdobyć Jalo nocą z 15 na 16 września zrezygnowała z ataku wobec dużych sił przeciwnika. Udał się natomiast rajd Force X na lotnisko w Barce. Grupa mjr. Jacoba E. Easonsmitha wtargnęła samochodami na lotnisko, ostrzelała ogniem maszynowym i obrzuciła granatami samoloty oraz budynki. Zniszczono 16, uszkodzono 7 maszyn włoskich. Cena była wysoka — zginęło lub zostało rannych 21 6

Tamże, s. 185-187.

z 47 uczestników rajdu, a z 17 samochodów utracono 15 (głównie podczas powrotu do Kufry). Klęska operacji „Agreement" wynikła głównie ze złego przygotowania. Zabrakło doświadczenia w operacjach desantowych, odpowiednich łodzi, lotniczego „parasola" myśliwskiego (większość myśliwców brytyjskich miała zbyt mały zasięg, by dotrzeć do Tobruku). Nie doceniono też czujności i siły nieprzyjaciela strzegącego atakowanych obiektów. Rajd zaalarmował dowództwo sił „Osi" i spowodował wzmocnienie ochrony punktów o znaczeniu strategicznym na tyłach frontu oraz szlaków komunikacyjnych. Zwiększono garnizony w Siwa, Jarabub i Jalo. W Sollum skupiono aż trzy niemieckie bataliony zapasowe, a w Matruh — 17 Dywizję Piechoty „Pavia". Dowództwo niemiecko-włoskie rozważało też akcję w celu zdobycia Kufry — oazy, będącej podstawą wszystkich działań alianckich sił specjalnych na pustynnej flance nieprzyjaciela. W ciągu następnych miesięcy Tobruk nadal pełnił funkcję przyfrontowej bazy zaopatrzeniowej wojsk państw „Osi" aż do początku ostatniej wielkiej ofensywy brytyjskiej w kampanii libijskiej. Rozpoczęła się ona bitwą pod El-Alamein, stoczoną 23 października — 3 listopada 1942 r. Podjęta została w warunkach przewagi liczebnej 8 Armii nad siłami „Osi" i po długim, metodycznym — typowym dla „starej szkoły" dowódców brytyjskich — przygotowaniu. Feldmarsz. Rommel dysponował wówczas 140 tysiącami ludzi (w tym 50 tysięcy żołnierzy niemieckich) w 71 batalionach (31 niemieckich), 496 czołgami średnimi, 800 działami przeciwpancernymi, 500 polowymi i średnimi. Gen. Montgomery rzucił przeciw tym siłom 195 tysięcy żołnierzy w 85 batalionach piechoty, 1029 czołgów średnich, 1451 dział 7 przeciwpancernych, 908 średnich i polowych . Brytyjskie 7

J a c k s o n , op.cit., s. 284.

178 działa przeciwpancerne nie były już gorsze od niemieckich, a wśród czołgów pojawiły się amerykańskie wozy „General Sherman" M4, dorównujące uzbrojeniem nawet niemieckim PzKw IV. Zwycięstwo w tej wielkiej bitwie zapoczątkowało kolejny długi pocig wzdłuż wybrzeży Egiptu i Libii za cofającym się nieprzyjacielem. Front znów zbliżał się do Tobruku, który stał się obiektem nalotów brytyjskich i amerykańskich. 6 listopada pięć amerykańskich ciężkich bombowców typu Boeing 17 „Flying Fortress" zaatakowało go, zatapiając włoski transportowiec „Etiopia" o wyporności 2153 ton 8 . Bazujące w Tobruku i El-Adem samoloty niemieckie próbowały dokonywać nalotów na prące naprzód oddziały pancerne 8 Armii. Również trójsilnikowe samoloty transportowe Junkers Ju-53 dowoziły stamtąd paliwo dla jednostek walczących na froncie, a racztej cofających się wraz z nim. W nocy z 9 na 10 listopada Tobruk znów był celem nocnego nalotu brytyjskich średnich bombowców, jednego z ostatnich w tej wojnie. Po raz ostatni wkroczyły do pustynnej twierdzy wojska alianckie 13 listopada 1942 r. Zajęły wówczas Tobruk oddziały 4 Lekkiej Brygady Pancernej, złożonej z pułku dragonów królewskich i 4/6 południowoafrykańskiego, jeżdżących na samochodach pancernych. Te jednostki rozpoznawcze otrzymały poprzedniego dnia zadanie nękania nieprzyjaciela wzdłuż drogi nadbrzeżnej aż do Acromy. Wobec skali ofensywy brytyjskiej, lądowania wojsk amerykańskich i brytyjskich we Francuskiej Afryce Północnej oraz okrężenia niemieckiej 6 Armii pod Stalingradem (a wydarzenia te prawie zbiegły się w czasie) ostateczne odzyskanie Tobruku przez 8 Armię było raczej zdarzeniem, a nie faktem o militarnym czy nawet propagandowym znaczeniu. " P l a y f a i r , op.cit., t. IV, s. 91.

ZAKOŃCZENIE

Do końca walk w Afryce było jednak jeszcze daleko. Wojska niemieckie i włoskie zareagowały na desant aliancki w Maroku i Algierii błyskawicznie okupując Tunezję. Tam wycofały się wojska „Osi" z Libii. 20 listopada 8 Armia weszła do Benghazi, 25 grudnia do Syrty, a 28 stycznia 1943 r. do Trypolisu. Zgrupowanie niemiecko-włoskie bronić się miało w tunezyjskim „kącie" aż do 13 maja mimo beznadziejności położenia tego otoczonego na lądzie od strony Algierii i Libii „Tunisgradu" (jak zaczęto ten obszar nazywać po kapitulacji wojsk gen. Paulusa nad Wołgą). Taki przebieg reszty kampanii libijskiej, a potem północnoafrykańskiej sprawił, że Tobruk odegrał jeszcze znaczącą rolę w zaopatrzeniu wojsk alianckich. Stan portu tobruckiego w chwili jego przejęcia przez aliantów wymagał licznych napraw. W basenie portowym leżało 101 wraków. Zniszczone były — z wyjątkiem jednego — zbiorniki paliwa, urządzenia do destylacji wody pitnej oraz jej źródła na zachód od miasta. Jednak niektóre nabrzeża ocalały i można było natychmiast przystąpić do rozładunku barek desantowych dowożących zaopatrzenie materiałowe. Pierwszy konwój wpłynął do Tobruku 19 listopada, choć oficjalnie port otwarto następnego dnia. Dzięki pracy ekip brytyjskiej marynarki stan urządzeń był o wiele lepszy niż

180 kilka dni wcześniej. Planowano, że Tobruk przyjmować będzie do 1500 ton ładunków dziennie. Podczas pierwszego tygodnia, licząc od 20 listopada, dziennie rozładowywano 865 ton zaopatrzenia, a nie 500, jak przewidywano na ten okres. W kolejnym tygodniu przewidywana średnia dzienna 750 ton nie została osiągnięta wskutek pożaru na jednym ze statków stojących w porcie. Później norma dzienna ustaliła się na wysokości 880 ton 1 . 1 grudnia Tobruk stał się końcową stacją rozładowczą linii kolejowej z Aleksandrii. Dochodziła ona co prawda już wiosną tego roku do Belhamed, a Niemcy przeciągnęli ją później do punktu odległego od portu o 7 km, lecz prace nad ostatnim odcinkiem wymagały pewnego czasu2. Uruchomienie transportu kolejowego uzależnione też było od sprawnego funkcjonowania wodociągu doprowadzonego w 1941 r. do Misheifa na wschód od Capuzzo. W 1942 r. wymagał on naprawy 400 przebić i wymiany wielu odcinków. Na szczęście w październiku dotarły do Egiptu — zamówione przed rokiem — amerykańskie lokomotywy z silnikami spalinowymi, potrzebujące o wiele mniej wody niż parowe. Dopóki jednak nie zakończono tych prac, transport lądowy wymagał użycia dróg z Via Balbia na czele. I znów Tobruk liczył się jako punkt, w którym przeładowywano na samochody zaopatrzenie przywiezione drogą morską. Duże znaczenie symboliczne — ale tylko dla zainteresowanych — miały „powroty do Tobruku" jednostek, które w nim niegdyś walczyły. Drogę do twierdzy pomogła otworzyć pod El-Alamein australijska 9 Dywizja Piechoty, wsławiona jej obroną w 1941 r. Walczyła tam też nowozelandzka 2 Dywizja Piechoty uczestnicząca w przebiciu „korytarza tobruckiego" podczas operacji „Crusader". 1 2

P l a y f a i r , op.cit., t. IV, s. 102-103. Tamże, s. 102-104.

181 W grudniu 1942 r. stanął w Tobruku czechosłowacki 200 pułk artylerii przeciwlotniczej, który powstał z batalionu płk. Klapalka 3 . W okresie drugiej wojny światowej bronione były nieliczne tylko twierdze spośród istniejących w chwili jej wybuchu. Większość rejonów bronionych długo i nazywanych twierdzami w komunikatach wojennych często była miastami mniej lub bardziej pośpiesznie przystosowanymi do tej roli. Nawet istnienie tam — zwykle przestarzałych — umocnień faktu tego nie zmieniało. I tak w propagandzie niemieckiej mowa była o „Festung Warschau" w roku 1939, a sześć lat później o „Festung Breslau", „Festung Posen" czy „Festung Berlin". Oczywiście te trzy ostatnie szykowano do obrony stosunkowo długo i utworzono tam silne garnizony, lecz nie były to twierdze w pełnym tego słowa znaczeniu. Z twierdz prawdziwych broniony był w 1939 r. przez Wojsko Polskie Modlin i Brześć, a przez Armię Czerwoną w 1941 r. Brześć i w 1941-1942 Sewastopol. Najdłużej trzymały się spośród nich Modlin (w skali kampanii roku 1939) i Sewastopol. Poza Europą głośne stały się — choć z różnych przyczyn — obrona Tobruku, Singapuru i fortecy Corregidor na Filipinach. Singapur — potężna twierdza i baza Royal Navy — skapitulował kompromituj ąco szybko w lutym 1942 r. po bardzo krótkim oblężeniu japońskim. Wysepka Corregidor — u wejścia do Zatoki Manilskiej — broniła się najdłużej ze wszystkich pozycji amerykańskich na Filipinach i poddała się również po pierwszym desancie japońskim, ale w sytuacji całkowitego osamotnienia. Nie przypadkiem stała się ona — obok półwyspu Bataan — symbolem oporu wojsk alianckich wobec przeważających sił państw „Osi". Na tym tle Tobruk całkowicie zasługuje na rangę sym3

K l a p a lek, op.cit., s. 103.

182 bólu, jaką uzyskał dzięki długiemu oblężeniu z 1941 r. Zrozumiały jest więc fakt wysłania do dowództwa twierdzy depesz z pozdrowieniami od obrońców Odessy i Sewastopola. Także międzynarodowy — naprwadę sojuszniczy — charakter załogi twierdzy usprawiedliwia jej wojenną legendę. Oprócz Brytyjczyków walczyli tam żołnierze z dominiów (Australijczycy), kolonii (jednostki hinduskie), państw sprzymierzonych (Polacy, Czesi, Słowacy) oraz wyzwalających się kolonii faszystowskich Włoch (Libijczycy). Obiektywizm każe jednak pamiętać o nietypowym charakterze kampanii afrykańskich w drugiej wojnie światowej. Obie uczestniczące w nich strony walczyły w krajach obcych. Dla większości rdzennych mieszkańców wojna miała tam charakter starcia sił zewnętrznych, obojętnych z emocjonalnego punktu widzenia. Ich interesów dotyczyła jedynie pośrednio, choć na przyszłości Afryki zaważyć miała mocno. I chyba dlatego dzisiejsi Egipcjanie i Libijczycy patrzą na wojenne cmentarze brytyjskie i włoskie, polskie, australijskie i niemieckie, podobnie jak Polacy na cmentarze wojskowe z lat 1914-1918 w naszym kraju.

BIBLIOGRAFIA

B h a r u h a P.C., The North African Campaign 1940-1943, Calcuta 1956. C a c c i a - D o m i n i o n i Paolo, Alamein 1933-1962, An Italian Story, London 1966 (tłumaczenie z włoskiego). C a r e 11 Paul, Thefoxes ofthe desert, London 1960 (tłumaczenie z niemieckiego). C a r v e r Michael, Tobruk, London 1964. E l l i o t t J.G., A roli of Honour. The Story of the Indian Army 1939-1945, London 1965. G r a z i a n i Rodolfo, Africa Settentrionale 1940-1941, Roma 1948. H e c k m a n n Wolf, Rommels War in Africa, New York 1981 (tłumaczenie z niemieckiego). H e c k s t a l l - S m i t h Anthony, Tobruk (the story of a siege), London 1960. J a c k s o n William, The North African Campaign 1940-1943, London-Sydney 1975. K1 a p a 1 e k Kareł, Ozveny boju, Praha 1966. K o p a ń s k i Stanisław, Wspomnienia wojenne 19389-1946, Londyn 1961. L a d d James, Commandos and Rangers of World War II, London 1979. L a f f i n John, Digger. The story of the Australian Soldier, London 1959. L a n d s b o r o u g h Gordon, Tobruk Commando, London 1960. L o n g Gavin, To Benghazi, Canberra 1952. M a u g h a n Barton, Tobruk and el Alamein, Canberra 1966.

184 P e n i a k o f f Vladimir , , P o p s k i " , Private Army, London 1950. P l a y f a i r I.S.O., The Mediterranean and Middle East. History ofthe Second World War, United Kingdom Military Series, t. I, The early successes against Italy, London 1956, t.III, British fortunes reach their lowest ebb/September 1941-September 1942, London 1960; t.IV, The destruction of Axis forces in the Mediterranean, London 1966. P r u s z y ń s k i Mieczysław, Od Kocka do źródła Gazeli, Warszawa 1988. R a d w a ń s k i Tadeusz, Karpatczykami nas zwali, Warszawa 1978. Ś m i e t a n a Zbigniew, Okruchy z tobruckiego chlebaka, Kraków 1986. T e r 1 e c k i Olgierd, Bojowe szlaki pustynne, Kraków 1983. The Rommel Papers, Edited by B.H. L i d d e l H a r t , New York 1953 (tłumaczenie z niemieckiego). T u r o w sk i Lucjan, Tułaczka i wojaczka, Gdańsk 1979.

SPIS ILUSTRACJI

Czołgi australijskie na tle zdobytego Tobruku. Zwraca uwagę oznakowanie pojazdów symbolem 6 Dywizji Piechoty i że są to zdobyczne wozy włoskie, 21 stycznia 1941 r. Repr. z: A. H e c k s t a l l - S m i t h , Tobruk (the story of a siege), London 1960. Żołnierze 6 Dywizji Piechoty nad Zatoką Tobrucką w czasie pierwszego szturmu twierdzy. Repr. z: G. L o n g, To Benghazi, Canberra 1952. Zdobywca Tobruku — gen. Iven Mackay (z lewej). Tamże „Lis Pustyni" — gen. Erwin Rommel. Repr. z: B. M a u g h a n, Tobruk and el Alamein, Canberra 19661 Gen. Leslie Morshead ze sztabem swej 9 Dywizji Piechoty. Tamże Port tobrucki podczas oblężenia włosko-niemieckiego w 1941 r. Tamże Stąd dowodzono wszystkimi obronami Tobruku. Teraz korzysta z tego miejsca dowództwo australijskiej 9 Dywizji Piechoty. Tamże „Bardia Bili" — już nieszkodliwy łup Brytyjczyków. H e c k s t a l l - S m i t h , op.cit. Wybuch pocisku „Billa". Tamże „Bush artillery" w akcji podczas długiego oblężenia. Tamże Pomimo nalotów obrońcy nie odmawiali sobie przyjemności związanych z pobytem nad morzem. Tamże Chleb powszedni — piekarnia na tyłach. M a u g h a n, op.cit. Woda pitna — skarb najcenniejszy! Tamże Redakcja i drukarnia dziennika „ijabruk Truth". Tamże Ulubiona — i jedyna — gazeta obrońców twierdzy. Tamże

186 Egzotyczny towarzysz broni — Sikh podczas porannej toalety. H e c k s t a l l - S m i t h , op.cit. Gen. Archibald P. Wavell, Repr. z P.C. B h a r u h a, The North African Campaign 1940-1943, Calcuta 1956 Gen. Claude Auchinleck, Tamże Gen. Stanisław Kopański, Repr. z O. T e r l e c k i , Bojowe szlaki pustynne, Kraków 1983. Unieszkodliwiony „Stuka" i jego pogromcy, M a u g h a n, op.cit. Gen. Władysław Sikorski w oblężonym Tobruku. Tamże Polsko-australijskie braterstwo broni. M a u g h a n, op.cit. Operacja „Treacle" — Australijczycy opuszczają Tobruk na okrętach Royal Navy. M a u g h a n, op.cit. Generałowie L. Morshead i Ronald M. Scobie. Tamże Mjr M.K. Rajendrasingha. B h a r u h a, op.cit. Brytyjskie czołgi „Valentine" podczas walk na zachód od Tobruku, czerwiec 1942 r. Repr. z: M. C a r v e r , Tobruk, London 1964 Operacja „Agreement" — w drodze do Kufry. Repr. z: G. L a n d s b o r o u g h , Tobruk Commando, London 1960 Tonie HMS „Coventry" — największy z okrętów utraconych w operacji „Agreement", Tamże Gen. H.B. Klopper. C a r v e r , op.cit. Tobruk zdobyty przez wojska „Osi", czerwiec 1941 r. Repr. z:

C a c c i a - D o m i n i o n i , Alamein 1933-1962, An Italian Sto-

ry, London 1966 Jesienią 1942 r. wojska „Osi" utraciły Tobruk ostatecznie mimo pozostawionych zapowiedzi powrotu. Bród, Tobruckie krysy, Praha 1967 Polskie groby na cmentarzu alianckim w Tobruku. T e r l e c k i , op.cit.

SPIS MAP

Zdobycie Tobruku przez wojska australijskie i brytyjskie, 20-21 stycznia 1941 r. Długie oblężenie Tobruku, kwiecień — grudzień 1941 r. Odblokowanie Tobruku podczas operacji „Crusader", listopad — grudzień 1941 r. Upadek Tobruku, 20-21 czerwca 1942 r.

SPIS TREŚCI Czy o Tobruku wiemy wszystko? Wojna wkracza do Afryki Scena i aktorzy dramatu Siły i środki Jedyna ofensywa włoska Operacja „Compass" — pierwsza faza Pustynna twierdza Przygotowania Pierwszy upadek Tobruku Długie oblężenie Nowy partner włącza się do gry Wojska „Osi" szturmują Tobruk Operacja „Crusader" Rok przełomu — 1942 Czy historia się powtórzy? Operacja „Venezia" i jej następstwa Tobruk utracony i Tobruk odzyskany Zakończenie Bibliografia Spis ilustracji Spis map . . . . -

3 6 6 12 16 22 25 28 34 44 44 72 117 126 126 141 168 179 183 185 187