Testimonia Siciliae antiqua / Antiche testimonianze della Sicilia 8885007554, 9788885007550 [PDF]

Zitiervorschau

ISTITUTO SICILIANO PER LA STORIA ANTICA

TESTIMONIA SICILIAE ANTIQVA

u

GIORGIO

B R E T S C H N E I D E R - R OMA

EUGENIO MANNI

GEOGRAFIA FISICA E POLITICA DELLA SICILIA ANTICA

GIORGIO

BRET SCHNEIDER 1981

- ROMA

ISBN 88-85007-55-4 ISSN 0452-2907

PRINTED IN ITALY copyright

© 1981 by Giorgio

bretschneider

editore

-

roma

PREMESSA

Questo fascicolo intende dare soltanto le testimonianze sulla geografia fisico-politica della Sicilia antica senza toccare la storia dei singoli centri. Pertanto non tutti i passi in cui compaiono nomi geografici vengono qui registrati; sono però trascritte tutte quelle testimonianze letterarie o epigrafiche che possono servire in qual­ che modo alla migliore conoscenza dei luoghi. Sono indicati di volta in volta con tondino (°) i passi che, utiliz­ zabili per più punti, sono stati trascritti in appendice, mentre per altre citazioni sono trascritti sotto ogni singola voce i passi da cui siano desumibili dati formali o sostanziali di qualche interesse. Sarebbe stata del tutto inutile la trascrizione degli innumerevoli passi degli autori (Erodoto, Tucidide, Cicerone, Livio, Diodoro e così via) che riguardano le vicende di centri la cui identificazione è assolutamente certa. Non sono presi in considerazione nomi geografici testimoniati in età posteriore al V secolo d.C. quando nulla provi che risalgono al periodo romano, limitatamente, appunto, al V secolo. Qualche nome in più di massae o di fundi sarebbe inutile alla documenta­ zione di un fenomeno che è ben noto. Del materiale epigrafico e numismatico si è fatto uso soltanto quando se ne potessero ricavare dati effettivamente utilizzabili per la precisazione di nomi. Tutte le testimonianze epigrafiche e nu­ mismatiche, d’altronde, saranno raccolte nelle apposite sezioni dei T.S.A. (II e III). Anche per la bibliografia si è seguito un criterio analogo: si sono indicati quasi tutti gli scritti dell’ultimo ventennio (ad ecce-

5

zione di quelli di nessun valore scientifico), ma è parso superfluo ricordare quelli che sono, sia pure indirettamente, ricavabili dal­ l’opera di B. Pace, Arte e civiltà della Sicilia antica, e dalle altre, anteriori ad essa, che sono state considerate come punti di riferi­ mento tuttora necessari. Nell’elenco che segue non sono stati inclusi, di norma, titoli di articoli pubblicati in periodici, le cui indicazioni sono date sotto le singole voci con le abbreviazioni usate nella Année philologi que. Fa eccezione l’indicazione K. = Kokalos. In tutto il fascicolo, infine, sono sottintesi, salvo rare eccezioni, i rinvìi alla Realenziklopàdie der klassischen Altertumswissenschaft ed alla recente The Princeton Encyclopaedia of Classical Sites di­ retta da R. Stillwell (Princeton 1976).

6

FONTI RACCOLTE NELL’APPENDICE

Aelianus, v.h. Agathemerus Appianus, b.c. Claudianus, r.P. Diodorus Dionysius Hal. Dionysius Per. Eustathius, com m . Eustathius ad Horn. Itinerarium A n ton in i Itinerarium M aritim um I t. thear.

II 33 20 V 116, 481-117, 487 II 55-117 IV 85,1; V 2,1 I 22 77-91; 461-478 350; 461; 476 O d. X, p. 1644 86,2-98,5 515,3; 516,2-518,2 90-117

✓

Iustinus Lycophron Lycus Marcianus Martianus Capella Mela Nonnus, D ionys. Orosius, adv. pag. Ovidius, Fast. Pausanias (Philistus = ) P. Oxy. Plinius, n.h. Polybius Priscianus, perieg.

IV 1-2 866-870 frr. 8-11 I 7-8 VI 646-648 II 7,115-120 X III 309-329 I 2, 99-100 ( = 52 Riese) IV 461-480 V 25; X 11 665 III 8 (14), 86-9 (14), 94 I 41,7-42,6 475-507

Dilts (1974) C. Muller, G .G .M . II (1861) Gabba (1970) Hali (1969) Vogel-Fischer (1888-1887) C. Jacoby (1885) C. Mulier, G .G .M . II (1861); Kanakis (1967) C. Mulier, G .G .M . II (1861) Valk (1971) Cuntz (1929) Cuntz (1929) Manganaro (1964); Manni (1966) Seel (1935) Mascialino (1964) Jacoby, F.G.H.,n° 570 (1964) C. Mulier, G .G .M . I (1855) Dick (1925) Ranstrand (1971) Keydall (1959) Lippold (1976) Frazer (1929) Jones-Ormerod (1955) Jacoby, F .G .H ., n° 577,1 Ian-Mayhoff (1906) Buttner-Wobst (1883) C. Muller, G .G .M . II (1861)

7

Ps. Scylax Ps. Scymnus Ptolemaeus, Geogr. Silius Italicus Solinus Stephanus

Strabo Tabula Peutingeriana Thucydides Vergilius, Aen. Vibius Sequester Anonymi: Paraphr. Dionys. Schol. Dionys. Geogr. comp. Dimens. prov. Cosmogr. olim Aethici dicta Expos, totius mundi et gentium Totius orbis descriptio

C. Miiller, G.G.M. I (1855) C. Miiller, G.G.M. I (1855) C. Muller (1883) Duff (1950) Mommsen (1895)

13; 111 254-299 III 4 X IV passim 5,1-25; 6,1 Άκράγαντες Γαλεώται Σικανία Σικελία Τρινακρία VI 2 XVII 3,16 isole 28-37; Sicilia VI 2-5 III 684-708 passim

Meineke (1849) Sbordone (1970) Jones (1949) Miller (1916) Bodin-de Romilly (1955) Geymonat (1973) Gelsomino (1967)

461-467; 468-476 461; 465 V i l i 27 13

C. Muller, G.G.M. II (1861) Id., ibid. Id., ibid. Riese, G.L.M. (1878)

52

Id., ibid.

65-66,1

Rougé (1966)

65-66,1

Id.

G. Marini, I papiri diplomatici etc., Roma 1805, n° 73 = T.O. Tjader, Die nichtliterarische Papyri Italiens aus der Zeit 445-700, Lund 1955, n° 1.

ALTRI AUTORI CITATI NEL TESTO Aeschylus Aristoteles, fragmenta Athenaeus Callimachus + Scholia Cicero, in Verrem Coloniarum liber Diodorus, liber X V I » alii libri Diogenes Laertius

Page (1972) Rose (1870) Gulick (1927-1957) Pfeiffer (1949-1951) Peterson (1954) Mommsen (1848, in Róm. Feldm.) Sordi (1969) Vogel-Fischer (1888-1906) Long (1964)

Dionysius, Bass. Dionysius Halic. Eustathius Thess. Frontinus Hecataeus Herodotus Hesychius Livius Lucretius Lycophron Ovidius, Fast. » Met. » ex Fonto Faradoxographi Graeci Faroemiographi Graeci Pausanias Pindarus Plinius Plutarchus, Vitae Polemii Silvii Laterculus Polyaenus Polybius Scholia Lycophr. Pind. Theocr. Thuc. Servius, ad V erg. Stephanus Strabo, libri I-VI S uda Theocritus Thucydides Trogus Tzetzes Vergilius Zonaras

Livrea (1973) C. Jacoby (1885-1905) Valk (1971) Gundermann (1888) Nenci (1954) Legrand (1946-1956) Schmidt (1858-1868); Latte (1953-1966) edd. varii (Loeb 1919-1959) Bailey (1950); Ernout (1966-1975) Mascialino (1964) Frazer (1929) Ehwald (1915) Ehwald-Levy (1922) Giannini (1965) Leutsch-Schneidewin (1839-1851) Jones-Ormerod (1918-1955) Machler (1975); Snell3 (1959 e 1964) Ian-Mayhoff (1892-1906) Lindskog-Ziegler (1957-1973) Mommsen (1892, in Chron. min. I) Melber (1887) Biittner-Wobst (1883-1924) Chr.-G. Miiller (1811) + Schaer (1908) Drachmann (1903-1927) Wendel (1914) Hude (1927) Thilo-Hagen (1881-1887) Meineke (1849) Sbordone (1963-1970); Lasserre (1966-1967) Adler (1928-1938) Legrand5 (1960) de Romilly-Weil-Bodin (1953-1955) Seel (1972) v. Scholia Lycophr. Geymonat (1973) Pinder (1841)

I frammenti di storici greci sono citati secondo l’edizione di F. Jacoby, F.G.H. Soltanto quando fosse indispensabile è stata citata l’edizione di Miiller, F.H.G. Con la sigla It. thear. è indicato in questo volume l’itinerario dei thearodokoi delfici che si ricava da S.G.D.I. 2580 = B.C.H. 1921, p. 24 ss.

9

ABBREVIAZIONI

Alessio, fortune A tti Madrid

A tti Napoli A tti Taranto Bérard, Col. Bérard, T. Bernabò Brea, Akrai Bernabò Brea, SPG Ciaceri Consolo D. F. Fo. Giustolisi, Aquae Giustolisi, Cronia Giustolisi, Hykkara

G. Alessio, Fortune della grecità linguistica in Si­ cilia I, Palermo 1970 Assimilation et resistance à la culture gréco-romaine dans le monde ancien. Travaux du V Ie Congrès International d ’Etudes Classiques (Madrid, Septem­ bre 1974), Bucuresti-Paris 1976 A tti dei Convegni del Centro Internazionale di Stu­ di Numismatici, Napoli 1967 ss. A tti dei Convegni di studio sulla Magna Grecia (Taranto 1961 ss.) J. Bérard, La colonisation grecque de l’Italie méridionale et de la Sidle dans l’Antiquité2, Paris 1957 J. Bérard, Bibliographie topographique des princi­ pales cités grecques de l’Italie etc., Paris 1941 L. Bernabò Brea, Akrai, Catania 1956 Id., La Sicilia prima dei Greci, Milano 1958 E. Ciaceri, La Alessandra di Licofrone, Catania 1901 S. Consolo Langher, Contributo alla storia della antica moneta bronzea in Sicilia, Milano 1964 T. J. Dunbabin, The western Greeks, Oxford 1948 E.A. Freeman, The History of Sicily from the earliest Times, Oxford 1891-1894 A. Forbiger, Handbuch der alien Geographie, Bd. I ll: Europa, Leipzig 1848 V. Giustolisi, Parthenicum e le Aquae Segestanae, Palermo 1976 Id., Cronia, Paropo, Solunto, Palermo 1972 Id., Hykkara, Palermo 1973 Id., Le navi romane di Terrasini e le avventure di Amilcare sul monte Heirkte, Palermo 1975

Giustolisi, Pellegrino Holm Lasserre Manganerò, A N R W

Manni, Mise. Heurgon

Manni, Strasb.

Marinone Militello Navarra Orsi P. P2 Pais, Oss.

Pareti Pottino Rizzo, Monete Rizzo, Repubblica S. Schenk Seminerio Sordi Talbert Uggeri Uggeri 1970

Id., Topografia storica e archeologica di Monte Pel­ legrino (Palermo), Palermo 1979 A. Holm, Storia della Sicilia nell’antichità, trad, it., Torino-Palermo 1896-1900 Strabon, Géographie, t. I l l (livres V-VI), Texte établi et traduit par F. Lasserre, Paris 1967 G. Manganaro, Per una storia della Sicilia romana, in Aufstieg und Niedergang der Ròmischen W elt I (1972), pp. 442-461 E. Manni, Su alcune recenti proposte di identifi­ cazione di centri antichi della Sicilia, in Melanges offerts à Jacques Heurgon: l’Italie préromaine et la Rome républicaine, Rome 1976, pp. 605-617 Id., Alla ricerca di Solunto e di Hykkara sulle trac­ ce di Tucidide, in Themes de recherche sur les v ti­ les antiques d’Occident, Paris 1977, pp. 81-85 N. Marinone, Quaestiones Verrinae, Torino 1950 E. Militello, Terravecchia di Cuti, Palermo 1960 G. Navarra, Città sicane, sicule e greche nella zona di Gela, Palermo 1964 P. Orsi, Sicilia bizantina I, Tivoli 1942 B. Pace, A rte e civiltà della Sicilia antica, I-IV, Mi­ lano e a., 1935-1949 Id., id. I2, ibid. 1958 E. Pais, Alcune osservazioni sulla storia e sulla am­ ministrazione della Sicilia durante il dominio ro­ mano, in A 5.5. 1888, pp. 113-252 L. Pareti, Sicilia antica I, Palermo 1959 G. Pottino, Cartaginesi in Sicilia, Palermo 1976 G.E. Rizzo, Monete greche della Sicilia, Roma 1946 F. P. Rizzo, La repubblica di Siracusa nel momento di Ducezio, Palermo 1970 E. Sjòqvist, Sicily and the Greeks, Ann Arbor 1973 A. Schenk Graf von Stauffenberg, Trinakria, Sizilien und Grossgriechenland, Munchen-Wien 1963 D. Seminerio, Morgantina e Caltagirone, Catania 1975 M. Sordi, Timoleonte, Palermo 1961 R.J.A. Talbert, Timoleon and the Revival of Greek Sicily 344-317 B.C., Cambridge 1974 G. Uggeri, La Sicilia nella « Tabula Peutingeriana», in Vichiana VI (1969), pp. 127-161 Id., Sull’« Itinerarium per maritima loca » da Agri­ gento a Siracusa, in A&R 1970, pp. 107-116

11

V. Vallet Vitae S.S. Wilson

G.P. Verbrugghe, Sicilia ( = G. Walser, Itinera Ro­ mana 2), Bern 1976 G. Vallet, Rhégion et Zancle, Paris 1958 O. Caietani, Vitae Sanctorum Siculorum, I-II, Pa­ normi 1657 Con questa sigla ci si riferisce ad un’opera di R. W il­ son in corso di stampa, che ho potuto consultare grazie alla cortesia dell’A.

N.B.: Non ho potuto tener conto delle identificazioni accolte o proposte dagli autori di La Sicilia antica, edita a cura di E. Gabba e G. Vallet (Napoli 1980) durante la stampa di questo fascicolo. Rinvio pertanto per tutte all’in­ dice dei nomi, op. cit. II 571 ss. Così pure ho dovuto rinunciare per lo stesso motivo a valermi dei nu­ merosi apporti utilizzabili contenuti nella Miscellanea di Studi Classici in onore di E. Manni (Roma 1980). Alla carta del Touring Club Italiano 1:2.500.000 (edizione 1916) si fa riferimento nel testo mediante il numero del foglio senza ulteriori indicazioni. Nei lemmi, invece, il riferimento è alla «Carta generale d’Italia » 1:500.000. Le parentesi quadre sono adoperate quando su questa carta non si trova il nome moderno corrispondente. Con I.G.M. si indica, quando sia opportuno, la Carta d’Italia dell’Isti­ tuto Geografico Militare. Si tenga presente anche la Carta idrografica d’Italia. Corsi d ’acqua della Sicilia, Roma (Ministero dell’Agricoltura, Industria e Commercio) 1909.

12

INTRODUZIONE

Non si troveranno in questo fascicolo elenchi di nomi delle lo­ calità di cui si hanno sicure tracce archeologiche, ma si ignora il nome antico. Queste testimonianze saranno raccolte nella sezione archeologica. Chi ha curato il presente fascicolo si è posto il solo compito di raccogliere ed identificare le testimonianze antiche ri­ cavabili sia dalle fonti letterarie, sia da iscrizioni e monete. Ma il compito non è stato ugualmente molto facile perché le ipotesi di molti studiosi recenti e meno recenti, costituiscono, da sole, un coacervo di materiali spesso inutilizzabili e che tuttavia non pos­ sono essere ignorati. L’indagine non poteva essere condotta se non con metodo filo­ logico, il più rigoroso possibile, per ripartire da testi che fossero restituiti alla loro forma originale. Occorreva dunque classificare i documenti secondo schemi precisi che tenessero conto delle più probabili connessioni. Così si è ritenuto opportuno partire anzi­ tutto dalle descrizioni geografiche continue anche se queste sono in gran parte le più recenti. Soltanto partendo da queste si poteva infatti coprire una carta della Sicilia moderna secondo uno schema antico, sia pure integrabile e modificabile per le varie epoche. Ciò fatto, occorreva inserire nel quadro le tessere suggerite dalla lettura degli storici e degli antiquari. E questo si è tentato di fare tenendo conto dei contesti delle singole narrazioni. Restano, infine, i frammenti: nomi ricavati senza altra indi­ cazione se non quella che si trattava di nomi siciliani, nomi ricava­ bili da iscrizioni e monete, etc. Tre dunque, i gruppi di notizie, ciascuno dei quali contribuisce

in misura diversa alla ricostruzione della geotopografia dell antica Sicilia. Fra le numerose indicazioni geografiche che possediamo soltanto alcune sono facilmente utilizzabili, mentre altre possono suggerire soltanto delle ipotesi. Le più sicure sono quelle che ricaviamo dagli Itineraria e dalla Tabula Peutingeriana. Bisogna pero tener pre­ sente anche in questo caso un certo numero di difficoltà: i nomi sono spesso corrotti da una cattiva trasmissione, le distanze non possono essere considerate esatte perché le vie possono essere state modificate, non solo, ma anche perché le indicazioni stesse delle distanze possono essere inesatte ab origine. Si possono tuttavia ottenere alcuni punti fermi, almeno per i centri maggiori quando ai dati offerti dalle carte corrispondano consistenti dati archeologici. Anche per quanto riguarda le distanze, però, vi sono spesso dei dubbi derivanti dall’incerta misura dello stadio e del miglio. Non possiamo, per esempio, essere sicuri che lo stadio usato dalle varie fonti corrisponda esattamente a m. 185 piuttosto che a misure va­ rianti fra m. 157,5 e m. 192. Né è costante il rapporto fra stadio e miglio, che oscilla fra 1:8 e 1:9. Saremo costretti, quando non vi siano serie ragioni in contrario, a tener fermo al rapporto mag­ giore e, per Strabone per es., considereremo valida l’equazione 8 stadi = 1 miglio = Km. 1,480, in cui 1 stadio = m. 185. Non bisogna, poi, lasciarsi indurre a troppo facili conclusioni da coincidenze di nomi antichi con nomi attuali: in vari casi un nome antico è riaffiorato recentemente sulla base di identificazioni non del tutto sicure. Se, per esempio, nessuno può dubitare dell’identi­ ficazione di Henna-Enna, che attraverso la forma del nome di ori­ gine araba, Castrogiovanni, è giunto fino a noi, o dell’identifica­ zione di Agrigentum con l’attuale Agrigento che ne ha ripreso il nome precedentemente trasformato in quello di Girgenti, in altri casi si corrono rischi gravi. Basta pensare, a questo proposito, al­ l’eterna disputa dei Licatesi, che ancora pretendono di identificare Gela nella loro città. Abbiamo poi una serie di nomi, non riportabili sulle carte, che possono essere collocati — spesso molto approssimativamente — soltanto studiandone l’ubicazione in base al rapporto con altri centri ricavabile dal contesto della narrazione in cui compaiono.

14

Una terza serie di nomi ci proviene da autori, come Stefano di Bisanzio o la Suda che non si propongono altro scopo se non una elencazione. Quando citano la loro fonte, tuttavia, si può sperare di raggiungere una meno semplicistica informazione tentando di sfruttare l’economia dell’opera citata: l’indicazione del libro citato può farci, talvolta, pensare ad una cronologia e, attraverso questa, ad un rapporto storico utilizzabile come punto di riferimento. Un’altra gravissima difficoltà ci viene proposta dalle innume­ revoli varianti di nomi usati per uno stesso centro indicato con maschili, femminili o neutri, singolari o plurali. A parte, in questi casi, la scelta della forma migliore del nome — che potrebbe es­ sere variata secondo le epoche — , c’è da tener presente la possi­ bilità — che in taluni casi è certezza — di omonimie totali o par­ ziali. Basti ricordare un esempio; chi non identificherebbe Μότυον con Μοτύη (o addirittura con Μ οτύκη) se altre indicazioni non ci conducessero a riconoscere la differenza fra quei nomi? Ecco, dunque, che il criterio della somiglianza deve essere scartato a priori quando non vi sia la certezza del contrario. Analogamente è da scartare come criterio di identificazione an­ che la più o meno precisa assonanza di nomi antichi con nomi mo­ derni. Sulla base del nome attuale di Palagonia, per es., si è rico­ struito un Π α λικ ή νέα \ che resta del tutto indimostrabile. E ba­ sterà scorrere le pagine della pur preziosa opera del Forbiger, per rendersi conto del numero di false identificazioni che già prima di lui erano state proposte e che ancora ritroviamo, insieme con altre, nell’opera del nostro pur grande Biagio Pace. a*

^

La prima fonte che si propone alla discussione per ricostruire la geotopografia della Sicilia antica è il periplo del Pseudo-Scilace che si assegna generalmente alla metà del IV secolo a.C. Si tratta, appunto, soltanto di un periplo che si occupa, ovvia­ mente, delle sole coste e delle città costiere; e non basta, perché già le prime righe della pur breve descrizione mostrano che l’interesse del Pseudo-Scilace è rivolto soltanto alle città greche. Né l’autore

1 Prima che in P2 331 già in Reichard cit. da Fo. 814.

del Periplo si preoccupa d’andare a fondo del problema riguardante l’origine dei « barbari », che ci elenca in un ordine incerto. La sequenza ’Έλυμοι, Σιχκνοι, Σιχελοι, Φοινιχες, Τρώες non segue infatti né un ordine geografico, né un ordine cronologico. Per di più poi, se il Pseudo-Scilace non aveva altre informazioni se non quelle di cui noi stessi disponiamo, quei Τρώες che ne chiudono l’elenco sono soltanto uno degli elementi etnici che costituiscono, secondo Tucidide (VI 2.2), il gruppo elimo 2. Da questo punto di vista dell’interesse esclusivo per la parte greca dell’isola, il Pseudo-Scilace procede nella sua descrizione, sof­ fermandosi con maggiore cura sulla sezione orientale del suo pe­ riplo, a proposito della quale si permette l’unica digressione verso l’interno in direzione di Leontini. Parrebbe che l’autore guardasse le cose usando una prospettiva prevalentemente calcidese. Un’in­ dagine più accurata di questo punto potrebbe forse indicarci la fonte da cui il Pseudo-Scilace dipende; ma un’altra serie di osser­ vazioni si può intanto fare sulla serie dei nomi di città greche che sono ricordate in questo testo. Messene (col suo porto), Tauromenion, Naxos, Katane costi­ tuiscono il gruppo di città calcidesi lungo la costa orientale, cui si aggiunge Leontinoi. Messene è il nome che l’antica Zancle assunse all’inizio del V secolo 3. Tauromenion e Naxos sono affiancate con evidente anacronismo: Tauromenion, infatti, sorge, come città greca almeno, soltanto nel 396/5 (Diod. XIV 59,1-2), dopo la di­ struzione di Naxos che rimonta al 403 (Diod. XIV 15,2)4. Quanto alla πόλις Μεγαρίς — anonima dunque, ma, identifi­ cabile, in quanto città greca, con Megara Iblea — l’interesse che essa ha per il nostro autore è spiegato dall’esistenza di un λιμήν Ηιφώνειος che poteva essere verosimilmente utilizzato anche dopo

2 Sul problema si veda anche Bérard, Col., p. 352 s. 3 Vallet, p. 335. 4 Sulla data di fondazione di Tauromenio si veda da ultimo E.R. Bennett, in R.E.G. 1977, p. 83 ss. Secondo Bennett alla fondazione « sicula » del 396/5 avrebbe fatto seguito nel 358/7 (Diod. XVI 7,1) l’azione di Andromaco, consistente in una « hellénisation definitive de la cité » e « de son nom ». Quanto ai Siculi, che resisteranno a Dionisio ancora nel 394/3 (Diod. XIV 87,4-88), si ricorderà tuttavia che, appunto dopo la distruzione di Nasso,

16

la distruzione della città. Direi anzi che la vita di questa polis nel IV secolo, ormai dimostrata anche dallo scavo archeologico5, può essere spiegata proprio dall’esistenza del porto. Se poi prendiamo in esame la costa meridionale, vi troviamo Kamarina, Gela, Akragas, Selinus fra il capo Pachino e il Lilibeo. Possiamo desumerne che la fonte di Pseudo-Scilace scriveva prima del trasferimento dei Selinuntini a Lilybaion? Avremmo così un terminus ante quem all’anno 396. L’assenza del nome della città di Lilibeo dal novero delle πόλεις έλληνίδες non è in realtà de­ terminante perché questa città è una fondazione punica6; ma pare comunque indispensabile escludere Eforo dal novero delle possi­ bili fonti del Pseudo-Scilace perché Eforo, come vedremo, non trascura i popoli anellenici e difficilmente avrebbe sottaciuto l’esi­ stenza della città omonima del promontorio di Lilibeo. Rimane tuttavia il fatto che, escluso Eforo, converrà orientarsi verso uno scrittore calcidese. Un nome solo ci pare ipotizzabile: quello del regino Ippi, troppo posteriore essendo comunque quello di Timeo. Ma la figura di Ippi è una figura troppo evanescente: soltanto da poco tempo si è cercato di darle una certa consistenza, cosicché comincia ad intravedersi qualche lineamento specialmente dal punto di vista politico 7 e sarebbe qui fuori luogo uno studio approfondito.

avevano avuto da Dionisio la χώρα di quella città (Diod. XIV 59,1-2): pur trattandosi di Siculi, dunque, la loro storia era strettamente intrecciata con quella dei Sicelioti. Di fatto Tauromenio è ripresa da Dionisio nel 392/1 (Diod. XIV 96,4) e da questo momento può considerarsi greca, avendo Dionisio sostituito con suoi mercenari i Siculi, di cui cacciò τούς πλείστους. 5 G. Vallet-F. Villard, Mégara Hyblaea 4: Le tempie du IVe siècle, Paris 1966. 6 Resta invece la presenza di Tauromenio accanto a Nasso, che sembra indicarci un terminus post quem del 394; ma il Pseudo-Scilace può avere considerato — erroneamente — come πόλις έλληνίς un centro già esistente anche se non ancora greco. 7 E. Manni, Da Ippi a Diodoro, in K. I l i (1957), p. 138; Sicelo e l’ori­ gine dei Siculi, ibid., p. 162; Reggio e Messina nella prima metà del V se­ colo, in Klearcbos 1959, pp. 161-166; La fondazione di Roma secondo An­ tioco, Alcimo e Callia, in K. IX (1963), p. 260; Aristodemo di Cuma detto il Malaco, in Klearcbos 1965, part. p. 73; Sicilia e Magna Grecia nel V se­

ll

Lasciamo dunque aperto il problema delle fonti usate dal Pseudo-Scilace. Veniamo invece ad Eforo, che è il primo fra gli storici a noi noti di cui possiamo dire qualcosa di più. Di Eforo non sappiamo molto purtroppo, specialmente per quanto riguarda la Sicilia nella sua opera; ma l’indagine in questo campo ci porta immediatamente al secondo testo geografico che possediamo intero a proposito della Sicilia antica, Strabone. In questo il nome di Eforo compare esplicitamente: ενιοι 8’ άπλούστεροι είρήκασιν, ώσπερ ’Έφορος, τόν γε περίπλουν ημερών κ α ί νυκτών πέντε (fr. 135 J.). Dunque Eforq semplificava l’in­ dicazione della durata della circumnavigazione dell’isola, indican­ dola in cinque giorni e cinque notti. Ancora Eforo è citato da Strabone a proposito delle città della costa orientale fra Messene e Syrakusai: φησί δε ταύτας ’Έφορος πρώτας κτισθήναι πόλεις Έλλενίδας έν Σικελίαι [δ ε] κ ά τ η ι γ ε ν ε ά ι μ ε τ ά τ α Τ ρ ω ι κ ά , τούς γάρ πρότερον δεδιέναι τα ληιστήρια των Τυρρηνών καί τήν ώμότητα των ταύτηι βαρβάρων, ώστε μηδέ κατ’ έμπορία πλεΐν (fr. 137 J.).

Una terza citazione di Eforo riguarda i « barbari » di Sicilia: Σικελοί καί Σικανοί καί Μόργητες καί άλλοι τινές νεμόμενοι τήν νήσον, ών ήσαν καί ’Ίβηρες, οϋσπερ πρώτους φησί των βαρβάρων ’Έφορος λέγεσθαι τής Σικελίας οίκιστάς . . . (fr. 136 J.).

I tre passi da noi citati compaiono nella raccolta dei FGH di F. Jacoby coi numeri 135, 136, 137. Qui, tuttavia, riteniamo che non sia da attribuire con certezza ad Eforo né quanto precede la parte da noi trascritta del fr. 137 (φησί δέ è evidentemente l’ini­ zio di una aggiunta a quanto precede), né quanto precede le parole per noi iniziali del fr. 136 (la citazione eforea riguarda presumi­ bilmente soltanto gli Iberi). Possiamo comunque, sulla base delle sole citazioni straboniane, essere certi che Eforo, parlando della Sicilia nel suo IV libro, ac­ cennava sia alle fondazioni greche, sia alle genti che i Greci vi

colo, in K. XIV-XV 1968-1969), p. 103; Diodoro e la storia italiota, in K. XVII (1971), p. 132 s.; V. Merante, Per la storia di lerone I di Siracusa, ibid., p. 154 ss.

18

avevano trovate e, ovviamente, all’ampiezza dell’isola. Di qui si potrà forse dedurre che anche altre notizie dateci da Strabone ri­ salgano ad Eforo, ma non è certamente utile il fondare ipotesi su dati incerti e non sarà prudente, p. es., disquisire sulla fonte di Eforo per la durata della circumnavigazione, che Pseudo-Scilace non indicava. Un confronto fra l’elenco dei barbari datoci dal Pseudo-Scilace e quello che leggiamo in Strabone — del resto — non può servire a stabilire l’elenco eforeo, se non si ritiene di attribuire integral­ mente ad Eforo l’informazione straboniana. Ma un’affermazione di questo tipo urterebbe contro l’ostacolo propostoci dalle citazioni che Strabone fa di Posidonio, cosicché ci si troverebbe subito di fronte ad un altro quesito: che rapporto si può istituire fra Eforo e Posidonio? Ciò che possiamo dire con certezza è che la presenza degli Iberi nell’elenco di Eforo è sicuramente indipendente dal testo di Pseudo-Scilace che di ciò non fa menzione. Né può dirsi che, al contrario, Pseudo-Scilace ricalchi Eforo poiché nella sua descrizione compare il nome degli Elimi, taciuto da Eforo se am­ mettiamo che Strabone abbia ricalcato lo storico cumano. Di Eforo possiamo invece ricostruire il sistema cronologico par­ tendo da tre indicazioni: a ) T. 10 J. = Diod. XVI 76,5 secondo cui il ritorno degli Eraclidi si colloca 750 (o 730) anni prima del 341/0; b) Eph. f. 223 J. = Clem. Alex. Strom. I 139,3 secondo cui il ritorno degli Eraclidi si colloca 735 anni prima del 335/4; c ) Eph. f. 137 J. = Strab. VI 2,2 secondo cui Naxos fu fondata 10 generazioni dopo la distru­ zione di Troia. Fra a) e b) la scelta è difficile anche se la preferenza sembra da darsi alla testimonianza di Diodoro, che per gran parte della sua opera ricalca proprio Eforo. Quanto a c) occorre stabilire la possibile data eforea della di­ struzione di Troia che possiamo ottenere risalendo dal dato otte­ nuto attraverso a) e b). Se ammettiamo a), il ritorno degli Eraclidi risale al 750 + 341/0 = 1091/0 o al 730 + 341/0 = 1071/0; se

19

ammettiamo b) risale al 335/4 + 735 = 1070/69. La data possi­ bile è dunque intorno al 1070. Da questa data possiamo partire per fissare la distruzione di Troia 80 anni prima, ossia al 1150 circa. È questa la data che ritroviamo presso Artemone fr. 2 o presso Diog. Laert. IX 41 che cita Democrito8. L’ipotesi degli 80 anni appare confermata da c) perché, pro­ prio partendo dal 1150, otteniamo una data accettabile per la fon­ dazione di Naxos soltanto calcolando dieci generazioni di 40 anni. Ed infatti 1150 — 400 = 750. Ciò significa che, pur accettando una diversa datazione della guerra di Troia, Eforo accettava la cronologia alta delle fonda­ zioni, la stessa che si ritrova in Filisto, in contrasto con Antioco di Siracusa. Filisto stesso, del resto, accettava un intervallo di 80 anni fra la venuta di Sicelo in Sicilia e la guerra di Troia. D ’al­ tra parte il fatto stesso che Eforo ricordasse come prime colonie Naxos e Megara ci garantisce che il filone Antioco-Tucidide e si­ curamente da scartare. Non ci resta se non pensare ad Ippi di Regio come fonte lon­ tana. Ed è forse proprio con Ippi di Regio che possiamo spiegarci la differenza profonda fra lo stesso Filisto ed il suo modello ate­ niese, Tucidide. Ad Eforo si riallaccia anche l’autore di un periplo attribuito falsamente a Scimno di Chio, il cosiddetto Pseudo-Scimno. Alle isole Eolie ed alla Sicilia sono dedicati i versi 254-299, da cui si ricava il fr. 137b dello scrittore cumano. Il nome di Eforo, per la verità, non vi compare, ma l’accenno alle dieci generazioni che ab­ biamo già viste presso Strabone e l’accenno esplicito alla prece-

8 Democrito, nato forse nel 470/69 o fra il 460 ed il 456, avrebbe scritto il suo μικρός διάκοσμος 370 anni dopo la presa di Ilio, ossia nel 420. Cfr. Westermann, in P.-W. IV 135; F. Cassola, La Ionia nel mondo miceneo, Napoli 1957, p. 25 e p. 54, dove rinvia a C. Miiller, CCF p. 123; Busolt, G.G. I2, p. 259; H.T. Wade Gery, The Poet of the Iliad, Cambridge 1952, p. 75 n. 67. Da Busolt si risale a H. Diels, in Rh. Mus. 1876, p. 29 ss., secondo il quale è sicuramente errata l’indicazione di Trasillo a proposito di Democrito e, considerando come data della composizione dell’opera quella della ακμή dello stesso Democrito, si risale appunto dal 420 al 1150 per la distruzione di Troia.

20

denza spettante alle fondazioni di Naxos e di Megara sembrano as­ sicurare che Eforo appunto è fonte del Pseudo-Scimno, concorde­ mente datato al II-I see. a.C. Teocle vi è detto ateniese (273 s.) — e ciò potrebbe essere derivato da fonte filoattica; ma vi sono anche evidenti errori. Al v. 284 s., per es., si dice che Leontinoi, sita di fronte a Rhegion, è επί δέ πορθμού κειμένη της Σικελίας; sappiamo bene, già dal PseudoScilace, che Leontinoi non è sul mare e nemmeno può dirsi che sia di fronte a Rhegion. Addirittura abborracciata è la descrizione della parte anellenica dell’isola: « gli altri centri abitati sono barbari, avendo i Cartagi­ nesi munito i luoghi con fortificazioni ». Nessun interesse ha dun­ que questo periplo se non quello di un indice di nomi, in cui, per es., il nome dei Geloi compare soltanto in quanto fondarono Agri­ gento. Anche qui però appare evidente l’influsso di una fonte che aveva interessi filocalcidesi: tra le colonie calcidesi, infatti, si ricordano Kallipolis, Euboia e Mylai e poi Himera e Tauromenion. Tra le colonie siracusane è indicata la sola Kamarina con la notazione che i Siracusani stessi la distrussero ' dalle fondamenta 46 anni dopo la fondazione. Fra i Dori, però, sono ricordati i Ioni di Samo come fondatori di Messene, senza nemmeno accen­ nare al rapporto con la Zancle ricordata pochi versi prima. Siamo dunque di fronte ad un centone in mezzo al quale spicca soltanto l’isola di Hiera, descritta come degna del suo nome (vv. 257-261). Un altro nome ritroviamo, oltre quello di Eforo, nell’opera di Strabone; si tratta di Posidonio di Apamea, un autore del quale è perfettamente inutile sottolineare l’importanza o ricordare i meriti. Strabone lo cita più volte ed è, anzi, proprio da Strabone che ne ricaviamo quasi tutti i frammenti concernenti la Sicilia. Cominciamo col fr. 62 J. = Strab. VI 2,1, da cui è tolto anche il frammento 63. Il fr. 64 è da Strabone VI 2,7. Da Strabone an­ cora VI 2,11 è il fr. 88; straboniano (VI 2,3) il fr. 92. Questa, almeno, l’attribuzione di Jacoby, che nella « Anhang » comprende poi sotto il n. 108 vari passi di Fozio, degli excerpta de virtutibus e de sententiis riguardanti la rivolta degli schiavi. A Posidonio in­ fine sembra risalire Vitruvio V ili 3,7 (a proposito del fiume Himeras) e V ili 3,12 (a proposito del vino mamertino). Sono tutte no­ tizie di notevole interesse, che però occorre vagliare accuratamente

21

poiché anche in questo caso, come già per Eforo, è probabile che non tutto sia attribuibile a Posidonio con assoluta sicurezza: 1 at­ tribuzione del f. 92, per es., e fatta soltanto sulla base di una corre­ zione del testo, plausibile ma non sicura. Quanto poi al 108 le incertezze sono indicate dallo stesso Jacoby (Komm. II C, p. 206), e, in ogni caso, non se ne cavano notizie che ci siano utili se non per la definizione del nome di Μ οργαντίνη. Limitiamoci dunque a prendere atto che Strabone conosceva sicuramente l’opera di Posidonio. È citato, inoltre, a proposito dei crateri dell’Etna, Polibio (VI 2,10), lo storico che fu continuato appunto da Posidonio ed è citato, a proposito della distanza fra il Pachino e il Tenaro, Artemidoro (VI 2,1), il geografo che fiorì sul finire del II see. a.C. Timeo, infine, è criticato per aver creduto alla favola di Alfeo e dell’Ortigia. Strabone è dunque una specie di summa delle conoscenze del suo tempo ed ha attinto in genere a buone fonti. La sua testimo­ nianza non può essere trascurata e, in qualche caso, è preziosa. Può essere interessante, tuttavia, qualche considerazione par­ tendo da alcuni rilievi già fatti da G.M. Columba9 a proposito del rapporto fra Plinio e Solino. Secondo il Columba infatti Strabone (VI 2,1: από τίνος σκοπής) — da cui si stacca Plin. V II 21,85 — si rispecchia in Solino (I 99: hilybaetana specula), onde la conse­ guenza che Solino, non dipendendo per questo luogo da Plinio, può aver tratto la sua indicazione dalla « tradizione greca, quale doveva essere conservata da Varrone, l’autore da entrambi citato ». Ancora un rapporto fra Strabone, Plinio e Solino si può isti­ tuire a proposito di Strongyle, che Solino (6,3) definisce « minime anguiosa ». Anche in questo caso è Strabone (VI 2.11) a dirci che l’isoletta ebbe nome από τοϋ σ χή μ α το ς, e non è facile credere che Solino abbia voluto « dar prova di sapere il greco » 10. Le concordanze fra Plinio e Solino non sono quindi sufficienti a postulare una discendenza diretta dal primo al secondo. È gio­ coforza, pertanto, pensare ad una « Corografia » da cui avrebbero desunto parte delle loro informazioni sia Plinio, sia Strabone. Non

9 Ricerche storiche I, Palermo 1955, p. 337. 10 Cfr. Columba, op. cit., p. 338.

22

staremo qui a cercare se abbia ragione il Columba, che affronta il problema di Solino e delle sue fonti tentando anche di ricostruire una « Corografia varro-sallustiana ». È certo, in ogni caso, che sia Plinio, sia Strabone presentano problemi particolari che meritereb­ bero indagini nuove e accurate. Tra le fonti di Strabone si indica generalmente anche Eratostene, che tuttavia non è da lui citato per le cose siciliane. Non abbiamo, nemmeno, la possibilità di un controllo perché nulla di ciò che possediamo di Eratostene riguarda la Sicilia in particolare 11. Va invece ricordato che Strabone, in quanto continuatore anche in campo storico dell’opera di Posidonio, può riallacciarsi a que­ st’ultimo — poco più anziano di lui — anche nel campo geogra­ fico. Ancora una volta, però, ci troviamo in grave imbarazzo — non possedendo l’opera dello studioso di Apamea — per studiare a fondo i rapporti fra questo e i suoi predecessori. Abbiamo fatto già, a proposito di Strabone, i nomi di Pompo­ nio Mela e di Plinio. Qui sarà opportuno ricordare le già citate ricerche del Columba; ma, anche, sarà sufficiente dire, a proposito del primo, che le sue notizie sulla Sicilia e sulle Lipari sono con­ tenute in sei brevi paragrafi della sua Chorographia (II 7, 115-120). Vi si nota in 116 la connessione fra il nome del capo Pelorias e quello di un gubernator annibalico, connessione di ignota deriva­ zione, ma, tutto sommato, nulla che possa portare un contributo qualunque ad un accrescimento delle nostre conoscenze sulla Sicilia antica. Qualche osservazione potremo farla, comunque, dopo l’esa­ me dell’opera di Plinio il Vecchio. La Naturalis Historia comprende due capitoli riguardanti la Sicilia e le isole minori (III 8-9), in cui è citato subito Agrippa per la misura del circuitus dell’isola indi­ cata in 618 miglia. In Posidonio (ap. Strab. VI 2,1) — si noti — il periplo era misurato in 4400 stadi (pari a 550 miglia), in Dio­ doro (V 2,2) in 4360 stadi12. 11 Soltanto il fr. I l l B 92 = Plin. n.h. I l i 5 (10), 75, in Berger, Die geographische Fragmente des Eratosthenes, Leipzig 1880, p. 339, ricorda il mare Thyrrhenum fra la Sardegna e la Sicilia. 12 Per maggiori indicazioni circa la divergenza di misurazioni presso i vari autori si veda la tabella di C. Muller nella sua edizione critica di Tolemeo, Paris 1883, p. 388 con relative note.

23

Siamo dunque, già per questa cosi netta divergenza, di fronte a fonti diverse e bisogna forse risalire per Agrippa ad Agatemero (G.G.M. 2, p. 482). Poco oltre (par. 87) da Plinio sono date le distanze fra i tre promontori: 176 miglia fra il Peloro e il Pachino, 200 fra questo e il Lilibeo, 242 infine fra Lilibeo e Peloro. Plinio, d’altronde, ci dà quasi soltanto dei nomi, ma è stori­ camente di un certo interesse perché sembra rispecchiare la situa­ zione politica dell’età sua (o di Agrippa): « coloniae ibi V, urbes aut civitates L X III » (loc. cit.). Ed è proprio sulla lista pliniana che si può fondare un confronto col momento storico rispecchiato dalle Verrine di Cicerone, ma la soluzione che B. Pace (P 321 con n. 4) accettava da K.J. Beloch non e del tutto soddisfacente e va riesaminata. La lista che si può desumere da Plinio è però sicuramente in­ completa ed errata. Nel testo quale ci è pervenuto sono elencati soltanto 66 nomi in luogo di 68 e, per di più, alcuni sono sicura­ mente dei doppioni. Se cominciamo da questi ultimi, non v’è dubbio che gli Zan­ claei Messeniorum erroneamente distinti dai Mamertini sono cives Romani dell’oppidum Messana, che Gelani e Phintienses sono gli stessi e che probabilmente, la stessa cosa deve dirsi forse di Tau­ romenium e dei Naxi, dei Selinuntii e di Thermae. Poiché, poi, i nomi che compaiono in Plinio restano così soltanto 61 o 62, occorre integrare la lista con altri sei o sette, che saranno Abacaenum, Amestratum, Apollonia, Capitium, Helorus, Heraclea e, for­ se, Ipana13. Restano quei misteriosi Herbulenses dei quali non abbiamo altre notizie ed il cui nome ne cela forse un altro. C’è infine da annotare che i Galacieni di Plinio sono certa­ mente i cittadini di Calacte (Καλή ’Ακτή), i Magellini quelli di una Macella (Μάκελλα). La lista dei 68 comuni può dunque essere ricostruita senza ri­ correre alle isole minori che, così in Plinio come dagli altri geo­ grafi, sono sempie ben distinte dalla Sicilia.

13 Plin. n.h. I l i 8 (14), 91. Ichanenses è una correzione derivata dal confronto con Stefano di Bisanzio che ricorda ’Ίχανα, non 'Ίπανα.

24

Certamente, però, la lista dei 68 comuni, che rispecchia la si­ tuazione creatasi con la lex provinciae del 210 a.C., non comprende tutti i centri abitati, molti dei quali furono sicuramente inglobati in comuni che, per qualsiasi ragione, ebbero un territorio più vasto. L’elenco dei 68 comuni sarà dunque il seguente 14: Abacaenum Acestaei Acrenses Aetnenses Agathyrnum Agrigentum Agyrini Amestratum Apollonia Assorini Bidini Calacte Camarina Capitium Catina Centuripae Cephaloedis Cetarini Drepana Echethenses Engyini Entellini Ergetini

Erycini Gelani-Ehintienses Hadranitani Halaesa Haluntium Halyciae Helorus Hennenses Heraclea Herhessenses 'Herbitenses Hyblenses Iaetenses Imacharenses Ipanenses Leontini Lilybaeum Magellini Megaris Menaini Messana-Zanclaei Murgentini Mutustratini

Mutycenses Mylae Netum Noini Eanhormus Earopini Eetrini Schermi Segesta Semelitani Solus Symaethii Syracusae T alarenses Tauromenium -Naxii T hermae -Himera T hermae-Selinuntii T issienses T riocalini T yndaris Tyracinenses Herbulenses? Ichanenses?

In questo elenco sono dunque comprese le tre città federate di Messana (Mamertini), di Tauromenium (Naxii) e di Netum, che conosciamo come tali da Cicerone. Cinque sono le colonie romane, ossia, oltre la già ricordata Tauromenium, Catina, Syracusae, Ther­ mae, Tyndaris. Gli altri sono degli oppida secondo Plinio, che dice poi latinae condicionis i comuni dei Centuripini, dei Sege14 Sono in corsivo i nomi dei comuni ricordati da Plinio.

25

stani, dei Netini (i quali ultimi sono federati secondo Cicerone) e stipendiarli quelli che elenca come esistenti intus. Gli oppida indicati come tali senza ulteriori precisazioni sono Leontini, Megaris, Camarina, Agrigentum, Lilybaeum, Panhormus, Solus, Himera, Cephaloedis, Haluntium, Agathyrnum, Mylae. La lista comprende anche due città liberae et immunes: Halaesini ed Halicyenses e la ripetizione dei nomi Gelani Phintienses oltre che la ripresa di nomi già inclusi nella sene dei paragrafi 88-90: 7,an­ elaci Messeniorum, (accanto a Messana), Naxii (accanto a Tauro­ menium), Selinuntii o Himera (accanto a Thermae). Questa serie di doppioni sembra indicare .abbastanza chiara­ mente l’uso di due fonti diverse anche per l’epoca di composi­ zione, fra le quali la seconda dovrebbe essere la più arcaica. Plinio (o la sua fonte?) non s’è reso conto che le differenze di nomi non implicavano differenze di centri e, forse indotto anche dalla neces­ sità di raggiungere il numero di 68 centri, ha usato quei doppioni per integrare una lista incompleta. In Pomponio Mela, invece, la lista è molto ridotta: i nomi ri­ cordati sono complessivamente soltanto quattordici (Messana, Tau­ romenium, Catina, Megaris, Syracusae, Agragas, Heraclea, Ther­ mae, Panhormus, Himera, Leontini, Centuripinum, Hybla e alia­ que complures, fra le quali la sola Henna è esplicitamente nomi­ nata grazie al suo tempio di Cerere) ed un confronto con Plinio sembra indicarci che la fonte comune è quella che Plinio usa nei paragrafi 88-90 (inomi di Megaris, Agragas, Thermae (Selinuntiae), Himera coincidono). Si può quindi ritenere che i nomi del pa­ ragrafo 91 siano ricavati dall’elenco di fine III secolo che doveva essere incluso nella lex provinciae 15. Se fonte comune di Plinio e di Mela è, come sostiene il Co­ lumba, la Chorographia varro-sallustiana, a questa dovremo far ri­ salire sia Mela sia i paragrafi 88-90 di Plinio, il quale, poi avrà tratto il suo paragrafo 91 da un testo male tràdito, forse ricavato dalla vecchia lex provinciae. Se ciò è vero, Centuripini, Netini e Segestani furono latinae condicionis fin dall’inizio della provincia; ma la redazione pliniana

15 Cfr. G. De Sanctis, Storia dei Romani III 22, p. 334 ss.

26

ci lascia troppi dubbi sulla sua effettiva derivazione perché si possa spiegarla compiutamente. Dobbiamo dunque accontentarci di pren­ derne atto, correggendola là dove è possibile, senza pretendere d’an­ dare oltre. Sull’opera di Tolemeo non ci tratterremo a lungo. Vissuto nel II secolo d.C., il geografo alessandrino indicò le singole località con le rispettive longitudini (calcolate a partire da un meridiano delle Canarie) e latitudini (calcolate a partire dall’Equatore). Era un tentativo scientifico che permetteva di costruire una nuova carta del globo senza poter giungere alla perfezione per la precarietà de­ gli strumenti di cui si poteva allora disporre, e in realtà la carta cosi ricostruita contiene una notevole serie di errori. Per quanto riguarda esclusivamente la Sicilia, se ne osserva una forte defor­ mazione, che impedisce di tener conto con sicurezza dei numerosi dati che la carta contiene: se è abbastanza facile, infatti, seguire il periplo dell’isola per ricavarne almeno la posizione relativa dei centri che vi si succedono, quasi impossibile è invece fissare la reale posizione dei centri interni. Né si può prescindere, per una valutazione della carta tolemaica della Sicilia, da quanto scrive Tolemeo stesso (III 4,6): Καί, κατέχουσιν αύτης τα μέν αρκτικά Μεσσήνιοι, τα δέ μέσα Έρβιταϊοι καί Καταναΐοι, τα δέ μεσεμβρινά Σεγεστανοί καί Συρακούσιοι. Ci ven­

gono così indicate tre fasce da Nord a Sud, che hanno un reale valore soltanto rispetto alla costa orientale (Messina-Catania-Siracusa), mentre Segesta viene posta a Sud rispetto a Catania con evi­ dente inversione di rapporto. In realtà Tolemeo pone sullo stesso meridiano — il 37° — Solunto e Marsala (Lilibeo), la quale ultima risulta anche l’estremità meridionale di tutta l’isola a 36 di la­ titudine. È altrettanto noto che Tolemeo desumeva parte delle sue no­ tizie da descrizioni anteriori alla sua e che, pertanto, non si può far colpa a lui dei suoi errori; ma — ciò premesso — occorrerà molta prudenza nel far uso della sua opera. Un discorso analogo va fatto per gli Itinerari di età imperiale che ci sono pervenuti e che hanno probabilmente la loro fonte pri­ ma nella grandiosa opera geografica che porta il nome di Agrippa. Per quanto riguarda la Sicilia dobbiamo prendere in conside­ razione soltanto Yltinerario Antoniniano e l'Itinerario marittimo

27

oltre alla celebre Tabula Veutingeriana. Composti per la prima volta i primi all’epoca di Caracalla, l’ultima poco dopo la metà del III se­ colo 16, questi testi ci sono pervenuti variamente rimaneggiati da successive edizioni. Essi possono tuttavia costituire dei punti di ri­ ferimento di notevole interesse anche se pongono dei difficili pro­ blemi di interpretazione: non è facile per esempio la ricostruzione dei tracciati delle vie interne ed alcuni casi dovremo affrontarli te­ nendo presente che nemmeno l’indagine di scavo fornisce elementi determinanti. Soltanto il controllo a terra della fotografia aerea po­ trebbe darci elementi decisivi. Ricorderemo qui, comunque, sol­ tanto l’ultimo scritto su questo tipo di « carte » della Sicilia antica, quello di G.P. Verbrugghe che, studiando il sistema viario romano nell’isola, offre anche il vantaggio di una notevole conoscenza della bibliografia più recente. Neppure s’indugerà qui su testi minori quali quelli raccolti fra i G.G.M. (Miiller) e i G.L.M. (Riese); né su testi con caratteri­ stiche particolari quali quelli di Silio Italico — un poeta — o di Vibio Sequestre — un modesto compilatore. Ne terremo conto, per completezza di informazione, ogni volta che se ne presenterà l’occasione, così come terremo conto di Stefano di Bisanzio, della Suda, degli Scoliasti, ai quali dobbiamo spesso notazioni preziose perché attinte a scritti per noi perduti e spesso di notevole valore; ma un discorso troppo specifico sarebbe qui fuori luogo e, comun­ que, superfluo specialmente per quegli autori di cui non è possi­ bile dire qualcosa di concreto oltre il semplice nome. Soltanto a Stefano di Bisanzio vorremmo dare un maggiore rilievo, soprattutto perché a lui dobbiamo forse il maggior numero di citazioni. Fra gli autori citati da Stefano di Bisanzio troviamo- infatti, a proposito della Sicilia, alcuni nomi di storici famosi (Erodoto, Tu­ cidide, Filisto, Teopompo, Eforo, Timeo, Polibio) e geografi come Ecateo e Strabone, ma anche nomi meno celebri: Apollodoro, Ninfodoro, Demetrio, Erodiano, Dionisio, Filone, Nicandro, Eudosso, Teofilo, Flegonte, Alessandro, forse Carace e Didimo. I nomi sono dunque molti, e molti di essi possono essere citati di seconda mano; ma non è sul modo di lavorare di Stefano di Bisanzio che ci oc-

16 Cfr. E. Manni, L’Impero di Gallieno, Roma 1949, p. 30 s.

28

corre ora indugiare: che le derivazioni siano dirette o indirette ha per il nostro scopo attuale scarso rilievo. Ci importa invece, nei limiti del possibile, stabilire il grado di attendibilità delle singole notizie. Anzitutto, dunque, ci interessa di capire come mai siano attribuite alla Sicilia località che certamente non sono siciliane. Già il Meineke annotava a p. 570 della sua edizione: « Siciliam de Campania et inferiore parte Italiae Stephanus dixit aliquoties. Hinc Siculorum gentilium formas dicit Μεταποντΐνος, Βρεντησϊνος Τερεντΐνος Άρρητΐνος s.v. Άβάκαινον p. 2.16. Adde Βρουττία, μοίρα Σικελίας ubi ’Ιταλίας scribebat H\_olstenius\, et Λαγαρία, φρούριον Σικελίας, ubi item contra libros edebatur ’Ι τ α λ ί α ς , quod etiam s.v. Μάταυρος, ποταμός Σικελίας reponi voluit B[erkelius\ Confer praeterea Πυξοΰς, πόλις Σικελίας ubi Cluverus ’Ιτα­ λίας, ut in Σκυλλήτιον, πόλις Σικελίας, et in Άφάναι, χωρίον Σι­ κελίας ασημον, si tamen id recte de Apina Dauniae loco intelligitur. Certior res est de Italico s.v. ’Ιταλία p. 341.18 [εστι καί ’Ιταλικόν χωρίον Σικελίας], ubi item corrigunt. Denique s.v. Χαλκίς recte codices habent καλούνται δε καί oi έν τη Κύμη της Σικελίας Χαλκιδεΐς. Eundem dicendi usum Herodianum secutum esse do­ cent quae leguntur apud Arcad. p. 16,24. Σούλμων, πόλις Σικελίας, et p. 83,6. Λωμεντός Λαυρεντός, Σικελικά! πόλεις. Adde praeterea Bernhardyn ad schol. Dionysii Per. p. 998 ». Stando così le cose, è evidente che la testimonianza di Stefano sarà da porre in dubbio per tutti i casi in cui essa resti la sola; ma di questa conclusione non ci si può accontentare perché ovviamente vorremmo conoscere la causa prima di questa confusione. Il nome di Erodiano, avanzato dal Meineke, non può bastarci perché non è possibile credere che appunto Erodiano non sapesse, almeno, che la Sicilia romana era soltanto l’isola senza propaggini in terraferma. Di Erodiano stesso, allora, occorre spiegare la posizione, che non può essere determinata se non dal fatto che la Βρουττία era una μοίρα Σικελίας. Ciò implicherebbe una fonte anteriore al dominio romano in Sicilia e nell’Italia meridionale; ed infatti risaliva cer­ tamente ad età ellenistica se Eudosso — non Erodiano — è citato a proposito di Σκυλλήτιον. Ma anche per Eudosso è difficile cre­ dere che confondesse la Calabria con la Sicilia. Si può dunque pen­ sare a Filisto, che — scrivendo nell’epoca di Dionisio I — po­ teva cogliere, nel quadro di quella politica adriatica e tirrenica che 29

ben conosciamo, l’opportunità di estendere il concetto di Σικελία addirittura fino al confine col mondo celtico dell’Italia settentrio­ nale, e, certamente, almeno, a tutto il Bruzio. Sarebbe stata, questa, una deformazione « politica » della carta geografica, che trovava una qualche giustificazione perfino nei ricordi omerici, ma che, pur dopo l’avanzata italica, appariva confermata dalla presenza di Σικελοί in Italia, registrata da Tucidide 17, che scrive: « In Ita­ lia vi sono ancora dei Siculi e l’Italia ebbe questo nome da Italo, un re dei Siculi... ». Ci si riallaccia per questa via alla visione po­ litica di cui ho discorso in un articolo su Antioco, Alcimo e Calila 18. Antioco, dal canto suo, non può essere fonte completamente se­ guita se non si tiene conto di questa situazione, ma nemmeno FiHsto, che aveva verosimilmente un interesse politico per riallac­ ciarsi alle posizioni degli storici del V secolo, Antioco appunto e, forse, Ippi di Regio. Nello stesso modo si può giustificare la citazione di Ecateo (fr. 93 N) per Καυλωνία. Con questo nome occorre infatti ricordare Κρότων e 'Ρήγιον, che compaiono come siciliane presso lo Scoliaste di Teocrito. Si ha così un gruppo abbastanza compatto di centri dell’attuale Calabria, che si può completare con Σκυλλήτιον (Eudosso) e col fiume Μάταυρος. È dunque tutta la Βρουττία, se questa è il romano Bruttium. Al di fuori di questa regione sono certamente soltanto ’Ά γυλλα, Προχύτη, Σινόεσσα, nonché tre centri per i quali Stefano cita Erodiano: Σούλμων, Λωμεντός e Λαυρεντός. Quanto ad ’Ά γυλλα la si può tranquillamente espungere da una lista di città siciliane: il nome ne è fatto da Stefano soltanto perché il τόνος di ’Άβολλα è βαρύς, ώς ’Ά γυλλα. Analogamente è da espungere il nome di Άρρήτιον e di altre, a proposito delle quali, s.v. Άβάκαινον, Stefano annota: τό έθνικόν Άβακαινΐνος, ώς Άκραγαντΐνος, ο ούκ άηθες Σικελών, Μεταποντΐνος Λεοντΐνος Βρεντεσΐνος Τερεντΐνος Άρρητΐνος Άσσωρΐνος Έρυκΐνος. Qui la mescolanza di εθνικά è significativa di uno sforzo personale dell’autore che tra­

slitterava nomi latini, paragonabili fra loro soltanto per la desinenza

17 Thuc. VI 2,4, probabilmente sulla traccia di Antioco. 18 In K. IX (1963), p. 253 ss.

30

col termine Σικελοί non possono infatti essere indicati in senso stretto se non gli Agrigentini, i Leontini, gli Assorini e gli Ericini, ma a questi sono accomunati anche popoli che non furono certamente compresi nella Σ ικ ελία bizantina come gli Arretini. Quanto a Σινόεσσα e Προχύτη, occorrerà accostarle non soltanto ai Metapontini, ai Brentesini (Brindisini), ai Τερεντΐνοι ( = Tarenti­ ni?) 19, ed agli Arretini, ma anche ai tre centri per i quali Stefano cita Erodiano. Come si vede si tratta di centri che, ad eccezione di quello degli Ά ρρη τΐνοι, appartengono tutti all’Italia meridionale. E per questi potrà valere quanto scriveva Holm (III 495, con ri­ ferimento al thema bizantino); ma resta da vedere se non si tratti piuttosto di errori di Stefano stesso o di qualche suo amanuense di età, appunto, bizantina quando il thema siciliano comprendeva il ducato di Napoli, con Terracina e Gaeta, e il ducato di Calabria 20. Non abbiamo invece alcun motivo per dubitare delle testimo­ nianze che Stefano ricava da Erodoto, Eforo e Teopompo. Erodoto è citato per Inico e Casmene. Teopompo cita Indara e Miskera come città dei Sicani, è citato per Alicie, Xifonia, Talaria (πόλις Συραπουσίων) e Merusio, posta a 70 stadi da Siracusa. Quanto ad Eforo, citato per Entella ed Erbita, non c’è alcun dubbio. Even­ tualmente sarà da rivedere la ragione per cui tutti questi nomi com­ paiono nelle opere dei due storici, ma questo non è un problema attuale per la nostra ricerca. Non esiste alcun problema per Polibio, citato per Agatirno e Panormo. Né dovrebbe esistere un problema timaico, sebbene Ti­ meo sia citato per due nomi non altrimenti attestati: Atabirio ed Eucarpia(P). Timeo, comunque, è proprio siciliano. Ecateo è citato per Zancle, Imera, Catane, Caulonia, Lilibeo, Mozia, Solunto, Siracusa: si tratta di identificazioni che non pre­ sentano dubbi ad eccezione di quella di Caulonia, di cui ridiscu­ teremo s.v. L’unica citazione straboniana riguarda Lagaria, ma mi pare fuori discussione che essa non ne riguardi l’indicazione φρούριον Σ ικελίας, corretta del resto dalle parole π λη σ ίον Θούριων, quanto piuttosto -ΐνος:

19 Cfr. Suda s.v. Φιλοξένου γραμμάτων · έν Τάραντι τής Σικελίας. 20 Ρ. IV 212 con η. 4.

31

ciò che segue: του Έπειοΰ καί Φωκέων κτίσμα. In Strabone, ancora, poteva essere indicato il rapporto di vicinanza con Turi, ma si può escludere con certezza la collocazione di Lagaria in Sicilia. Ritornerebbe qui in ogni caso un errore che è comune allo Scoliasta di Teocrito, per il quale sono siciliane, oltre le già ricor­ date 'Ρήγιον e Κρότων (Illa; IV ab; IV 32 a) ed i fiumi Κρατις (V 14-16 m) ed ’Άλεις (VII 1 c) nonché la Θούρια (VII 78/79 c) e la Συβαρϊτις (V 126 b). È possibile che l’errore derivi proprio dal fatto che Teocrito era siracusano: la sua origine può avere fatto attribuire alla Sicilia i luoghi di cui egli aveva parlato. Cosi forse si è trovato anche un Αϊσαρος in Sicilia (Schol.FFheocr. IV 17 b.c), cui occorrerà apporre un punto interrogativo. Restano da considerare i nomi che abbiamo indicato come minori. Fra questi emerge per numero di citazioni Apollodoro, l’autore ateniese del II see. a.C. A lui sono attribuite indicazioni riguardanti centri anche altrimenti conosciuti: Adrano, Amestrato, Assoro, Eloro, Mene, Noe. Notevole è poi il nome di Ninfodoro, il siracusano del IV see. a.C., autore di un περί των εν Σικελία θαυμαζομένων che è citato a proposito di Άθύρας, fiume non altri­ menti noto: ma si tratta di una correzione casauboniana che non ha alcun sostegno all’infuori di quello datole dal nome di Ninfo­ doro. Si può farne a meno. Dionisio, citato per Βουκιννα εν τρίτη Βασσαρικών è forse il Periegeta dell’età degli Antonini: a lui sara attribuibile, sia pure con la massima cautela, anche il ricordo di Άγΰρινα. Assai difficilmente si tratta del Dionisio di Calcide che Miiller presenta in F.H.G. IV 393, autore di Κτίσεις. Un Deme­ trio autore di « Sinonimi » è citato una sola volta a proposito dell’Alabone e della città omonima (ma Σικελίας è un’aggiunta del Berkelius). Questo Demetrio sarà difficilmente l’autore dei venti libri περί ’Ασίας καί Ευρώπης (F.H.G. I l l , p. 381), a proposito del quale Muller scriveva: « Fortasse alia nonnulla eorum, ubi Demetrius sine patria nota apud Stephanum laudatur, ad Nostrum pertinent. Quae vero sint, sciri omnino nequit ». Fra gli altri autori ricordati da Stefano vale forse la pena di soffermarsi un poco soprattutto su Flegonte, citato per Τερβητία. Il liberto di Adriano sembra accostare i Τερβητϊνοι ai Πλακεντΐνοι; né vi sarebbe stata alcuna ragione di fare un tale accostamento

32

da parte di Stefano, che attribuisce la desinenza -ΐνοι ai Siculi, se non fosse stato proprio Flegonte a farlo senza tener conto dei pre­ tesi legami siciliani. Propenderei dunque a credere che la parola Σικελίας sia un’inserzione di Stefano o una corruzione di un altro nome, p. es. Αιμιλίας. Possiamo, in conclusione, espungere dalla lista dei nomi ri­ cordati da Stefano quelli di Λαγαρία, Μάταυρος, Προχύτη, Σινόεσσα, Σκυλλήτιον, Τερβητία (Τerventum ?). Restano incerti: Άμαθαί, Άτέριον, Άφάναι, Εϊζελος, ’Έξγυον, 'Ίππος (Vibo?), Πρόπαλαι, Προστρόπαια, 'Ρύβδος, Στίλπαι, Τόροννα, oltre che Άθύρας ed Άλαβών (che però ha il conforto dell’omonimia col fiume siciliano).

Non abbiamo parlato di proposito di autori come Erodoto e Tucidide, Polibio e Diodoro, Cicerone. Essi sono ovviamente fonti della massima importanza, sui quali però sarebbe stato superfluo discorrere in questa sede. Né abbiamo discusso l’attendibilità di poeti o di altre fonti che dovremo citare a tempo e luogo; ed a tempo e luogo, sotto le singole voci, potremo accennare a problemi par­ ticolari, riguardanti i singoli centri. Non prendiamo in considerazione né il Geografo Ravennate, né Guidone, né Gregorio di Cipro, i quali non solo ci danno dei nomi gravemente deformati, ma per di più sono troppo lontani dal pe­ riodo che ci interessa per essere comunque considerati fonti per quel periodo. Soltanto in qualche caso potranno essere ricordati quando dalle loro sequenze di nomi sia possibile dedurre la posi­ zione reale di qualche centro riconoscibile. Un autore che ricorda in vari punti la Sicilia, ma che più volte ci lascia perplessi è Licofrone, cui il commento di Tzetzes non sem­ pre dà chiarezza. Nel nostro repertorio abbiamo incluso molte citazioni da questi autori, il poeta e il commentatore, ma dobbiamo anche dire che là dove la citazione non è pleonastica, è spesso soggetta a gravissimi dubbi. Dobbiamo anzi precisare che dal nostro repertorio abbiamo escluso taluni nomi che si sono desunti soltanto da queste fonti21. Prendiamo i casi a tutti noti di Λογγοΰρος, Κογχεία, Γονοΰσα

21 Per la bibliografia si vedano Holm 87, n. 102; Ciaceri ad loc. Per le testimonianze si veda anche Tzetz. ad v. 951.

33

cui si deve aggiungere ’Άρπη, tutti nomi compresi nei versi di Licofrone 866 ss.: ήξει δέ ταύρου γυμνάδας κακοξένους πάλης κονίστρας, ον τε Κωλωτις τεκνοΐ, Άλεντία κρείουσα Λογγούρου μυχών, 'Άρπης Κρόνου πήδημα Κογχείας θ’ ύδωρ κάμψας Γονοΰσαν τ ’ ή δέ Σικανιυν πλακας

κ.τ.λ.

Tzetzes commenta la prima parte di questi versi riferendoli al figlio di Afrodite, Eryx. Appunto Afrodite è sia la Κωλώτις sia 1’ Άλεντία tosto indicata come κρείουσα Λ.μ, « signora dei recessi del Longuro ». Ma l’appellativo di Άλεντία è poi spiegato da Tzet­ zes ad v. 868 come ή εν ’Άλεντι, ποταμω Κολοφώνος, τιμωμένη. Diventa dunque dubbia l’attribuzione alla Sicilia dei « recessi del Longuro » anche se qualche possibilità che esista un ’Άλεις in Si­ cilia non è del tutto da escludere 22. Un’ulteriore complicazione ci è data dall’ Αρπη del v. 869, che viene commentato da Tzetzes con la notazione Αρπη, η Δρεπάνη, καί ή Φαιακία, ή Κέρκυρα, καί χωρίον έν Σικελία . . . . το δ’ έν Σικελία, ότι έκεϊ ήν το δρέπανον .. . κ.τ.λ. Pare comunque che, se di Sicilia si tratta nell’intenzione di Licofrone, questa ’Άρπη non vada necessariamente identificata con Δρέπανον, poiché lo stesso Tzetzes ricorda subito dopo che το δε δρέπανον παρα Σικελοΐς ζάγκλον καλείται: potrebbe dunque trattarsi di Zancle o, anche del Drepanum di Plin. I l i 8(14) 88. In ogni caso le parole Άρπη Κρόνου πήδημα vanno intese come apposizione alle κονίστρας del

« toro », che vanno identificate su un’altura a picco sul mare. Ma non mi pare possibile tener conto di indicazioni così vaghe, pur se un πήδημα esclude Δρέπανον — Trapani — dal novero delle possibilità. Segue la sibillina espressione Κογκείας θ’ ϋδωρ κάμψας, letteralmente « doppiata (girata) l’acqua di Κογκεια », e quindi le parole Γονοϋσάν τ ’ ήδέ Σικανών πλάκας, da cui si do­ vrebbe ricavare una contrapposizione fra Gonusa e le « piane dei Sicani ».

22 Cfr. Schol. Theocr. VII 1: Άλεύς (codd. (codd. ’Άλεις) καί ποταμός Σικελίας.

34

Αλεις)· εστι δέ Αλευς

Poiché il viaggio qui descritto procede da Nord a Sud, si dovrà forse intendere che, posto il πήδημα nell’Italia meridionale — cui ci richiama l’epiteto di Άλεντία — , sia Κογκεία il capo Spartivento, donde l’eroe giungerà a Γονοϋσα (forse già in Sicilia: cfr. ad v. 870: . . .λίμνη Σικελίας, έν ή έπλανήθη δ Μενέλαος) e, poi, alle spiagge dei Sicani? In questo caso ’Άρπη potrebbe essere addirittura Arpi e di siciliano resterebbe il vago accenno finale alle « piane dei Sicani ». Così, in conclusione, il punto interrogativo deve restare ac­ canto ai nomi Λόγγουρος, ’Άρπη, Κογκεία, Γονοΰσα, non solo, ma per quanto riguarda il primo di questi nomi resta dubbio se vada riferito ad un λιμήν o ad una λίμνη, anche se i « recessi » sem­ brano indicarci piuttosto un λιμήν. Il commento di Tzetzes non ci dà alcuna certezza anche per i gravi dubbi che sono stati segna­ lati dai filologi circa lo stesso testo. Per quanto riguarda i nomi geografici o topografici ricavabili soltanto da testi agiografici, quali quelli raccolti o tradotti dal Gaetani e da altri, mi è parso inutile, in questa sede almeno, il ten­ tativo di farne anche soltanto un elenco. Restano, infatti, troppi dubbi sulla autenticità di questi testi e soprattutto sulle date di composizione dei medesimi. Del resto già lo stesso Gaetani, nelle Animadversiones da lui fatte sui testi pubblicati o tradotti, faceva notevoli critiche ad alcuni dei passi che commentava: basti l’esem­ pio delle annotazioni alla vita di S. Vito e, in particolare, alla iden­ tificazione di taluni luoghi in essa ricordati come siciliani23. Molti di questi nomi, del resto, comparendo soltanto qui, non hanno alcuna rilevanza storica concreta. Così ci limiteremo in que­ sta sede ad un puro e semplice rinvio all’elenco che già Holm (trad, it. I l l , p. 495 ss.) aveva ricavato dalle Vitae del Gaetani, non senza far notare che quell’elenco comprende anche nomi di divinità (p. es. Lyson e Phalcon) o di persone che, in ogni caso, dovrebbero es­ sere eliminati. La lista è ripresa da Biagio Pace (IV 153 ss.). Ricordiamo qui in particolare i nomi delle massae Castis e Trapeas indicate come esistenti in territorio di Catania nella Vita di

23 Vitae S.S. I, Animadv. p. 69 ss., con riferimento alla p. 93 del testo.

35

S. Silvestro24; ma la Vita di questo papa è soggetta a troppi dubbi fin da quando il Valla dimostrò la falsità della famosa donazione costantiniana. Nella stessa Vita compare anche un altro nome, che è stato letto Tauriana dal Duchesne, ma Thimiamateria dal Momm­ sen, località sita in Paramnense, che il Duchesne interpretava come Panormense. C’è anche, nella donazione di Crescenzio, datata « non più tar­ di del 430 », una località di nome Arganus25, ma già il Pace (IV 225, n. 3) annotava che « il documento ha tracce d’interpolazioni posteriori ». Abbiamo inoltre tralasciato, volutamente, tutti i nomi ricava­ bili dall’Epistolario di S. Gregorio; con questo testo siamo ormai al VI secolo e nulla può assicurarci che i nomi in esso compresi risalgano all’epoca da noi considerata, che si chiude col 476 d.C. Chi voglia avere una informazione dei dati da noi omessi potrà trovarne l’indicazione presso Holm (III 495 ss.) e presso Pace (I2 340; IV 150 ss.; 225 s.; 243). Nei nostri elenchi, tuttavia, si troveranno alcune poche cita­ zioni che ci sono parse comunque utili per la localizzazione di nomi già altrimenti noti. Non si troveranno invece i toponimi che il Pace (I2 323; 340) considerava « viventi », né quelli che egli indi­ cava come presumibilmente greci (IV 193). Anche in questi casi vale comunque la considerazione che non si può accertare il mo­ mento in cui le località così denominate hanno assunto il nome attuale o, addirittura, il momento in cui sono nate.

Linguistica Una lista di nomi che fa ancora testo per i linguisti è senza dub­ bio quella costruita dal Whatmough (P.I.D. II), che di fatto è citato anche recentissimamente dallo Zamboni26 e che del resto è 24 Lib. Pont., S. Silv. v. XXXIV 12,14. 25 Labbé-Consodio-Mansi, Sanctorum Conciliorum et Decretorum nova et amplia collectio, Firenze-Venezia 1759 ss., V 1162. 26 1 nomi locali della Sicilia etc., in Actes du X l e Congrès Intern, des Sciences Onomastiques, t. 2, Sofia 1975, pp. 475-488.

36

fonte implicita anche di un cenno ad Akessa del compianto O. Parlangèli27. Ma una tale lista contiene dei nomi che non sono affatto certi e che, se rispondono ad alcune caratteristiche, possono e deb­ bono essere considerati utilizzabili dal linguista che tali caratte­ ristiche vuole sottolineare; non per questo però sono da conside­ rare, sul piano della ricerca topografica, valide prove delPesistenza reale di centri cui vengono riferiti. L’esempio di Akessa, usato perché il nome è proparossitono e presenta un suffisso -ssa, è forse un caso limite: in realtà si tratta di un nome che compare soltanto in Fozio (s.v. οχος Άκεσσαΐος) mentre in Esichio si trovano gli Άκεσταΐοι οχοι, verosimilmente identici, che non possono essere disgiunti dall’ Άκέστη di Stefano Bizantino. Sicuramente il problema esiste perché anche in Plinio ritroviamo degli Acestaei, il cui nome non può essere confuso con quello dei Segestani, compresenti nella lista pliniana, ma il nome stesso di Akeste potrebbe essere derivato da quello di Akessa per influsso di quello di Segesta-’Έ γεστa. Per il Whatmough il rap­ porto κ:γ non è strano. Ma, se la distinzione pliniana fra Acestaei e Segestani esclude l’identità Acesta (cfr. anche Verg. Aen. V 718) — Segesta, il riferimento di Esichio agli Άκεσταΐοι οχοι ci permette di eliminare il nome di Akessa che Fozio (forse da un cattivo manoscritto) o la copia di Fozio che possediamo (il codice Galeano) ricorda anch’egli in connessione con gli οχοι. Un caso analogo è forse quello di Atalia, il cui nome si ricava da Schol. Lycophr. 472 e che, giustamente credo, anche il What­ mough identifica con Entella. Siamo di fronte qui ad una indica­ zione la cui peculiarità non si può certamente attribuire allo stesso Licofrone: l’autore dell 'Alessandra mimetizzava spesso i nomi anche con forme metricamente analoghe per nascondere sotto il velame del presunto oracolo Ì nomi autentici, ma qui è soltanto lo scoliasta che parla e può essere stato tratto in inganno da una errata lettura. Per converso Γ ’Ίχανα di Stefano Bizantino potrebbe essere la città degli Ichanenses ricordati da Plinio, ma nella lista di Plinio dovrà essere reinserito il nome degli Ipanenses di cui è rimasto

27 In K. X-XI (1964-1965), p. 229.

37

traccia in alcuni codici proprio là dove si legge in altri quello degli Ichanenses. È però da espungere Σιττάνα, sicuramente identica ad ’Ίπ α να 28, mentre il Whatmough registra sia Σιττάνα che Ίππάνα che ritengo debba correggersi, appunto, ’Ίπανα. È forse da respingere anche il nome di Solusapre, nome che si ritrova nell'Itin. Ant. dove costituisce una glossa marginale; e già il Cuntz considera sì 92,5 (A Caliate Solusapre m.p. V IIII) co­ me l’indicazione di un deverticulum, ma dubita che 1 indicazione esistesse nell’archetipo. Del resto, per ottenere una somma di 208 miglia fra Lilibeo e Tindaride (90,7), occorre non soltanto correg­ gere la distanza di « Aleso » da « Cefaledo », .riducendola da 28 miglia a 18, ma anche sopprimere il tratto del presunto deverticu­ lum. La glossa marginale tuttavia non può non avere una sua giu­ stificazione: il Pace pensò di potervi leggere il nome di Solus se­ guito da una deformata indicazione di A{s)pra, il noto promontorio che appunto nella zona di Solunto costituisce oggi un punto di riferimento turistico di notevole rilievo. L ’ipotesi, però, non è fa­ cilmente sostenibile perché fra Calacte (« Caleate ») e Solunto la distanza indicata dall’!/. Ant. è di miglia 12 + 2 4 + 1 8 + 26 = 80 e occorrerebbe pertanto correggere anche l’indicazione m.p. V IIII, sicuramente errata. Che cosa si intenda in 92,5 costituisce dunque un vero e proprio rebus: il nome di Solusapre non può trovare se non una spiegazione del tutto ipotetica anche perché, come mol­ tissimi altri, è certamente corrotto. Convinto, comunque, che si tratti di un deverticulum, P. Di Fiore (Sic. Arch. 28, 1974, p. 41 ss.) propone l’ubicazione di questa Solusapre al Piano della Chiesa a Sud dell’attuale Caronia, antica Caleacte; forse, egli nota, questa località montana e boscosa ebbe un certo interesse per un breve periodo anche come zona di caccia al cinghiale (aper), ed è degno di nota il fatto che proprio in questa zona lo stesso Di Fiore ha ritrovato resti di un acquedotto con bolli che potrebbero essere di età repubblicana. Quest’acquedotto potrebbe suggerire anche la presenza di un santuario; ma l’interpretazione del bollo — in cui si leggono chiaramente soltanto le lettere ιερός — non è facile per­ ché presenta dei legamenti di lettere abbastanza complessi. 28 Cfr. Manni, in K. VII (1961), p. 122 s.

38

Un nome come quello di Solusapre non può, in ogni caso, es­ sere considerato diversamente da quelli di altre località che il Whatmough ricava dall’Anonimo Ravennate o da Guidone, talmente de­ formati da essere quasi sempre del tutto irriconoscibili. Proprio la ricorrenza di numerosi sinonimi lascia perplessi circa la possibilità di fondare con certezza le nostre identificazioni sulla base di accostamenti linguistici che, in vari casi, potrebbero tu tt’al più suggerire l’ipotesi di altri sinonimi. Se, infatti, prendiamo in esame gli accostamenti proposti da Alessio29, possiamo appunto pensare a sinonimie nei casi di Έργέτιον - Argezio, Αίγίθαλλος Itàla, Hypsa-Ispica, Κάβαλα - Calavà. Ma anche per altri casi sus­ sistono dubbi notevoli, come per Άφάναι - Afani, Μίσκερα - Biscari-Acate, 'Αλικύοα - Aliga. In quest’ultimo caso si potrebbe tuttavia essere tentati di collocare nella zona dell’Aliga la Άλικύαι orien­ tale. E si rimane nel novero delle possibili sinonimie con Calatti (avvicinato a Καλή ’Ακτή), monte Inesi (’Ίνησσα), Letojanni (Λη­ τόν), Macarino ed altri toponimi (Ίμάχαρα), forse Sciri (Σχήρα). A ciascuno di questi casi si accennerà più esplicitamente alle rispet­ tive voci. Già in questa sede, tuttavia, era forse opportuno accen­ nare al problema nel suo complesso ed avvertire che ipotesi di iden­ tificazione sulla base di argomenti di questo tipo non possono non essere accompagnati da un grosso punto interrogativo. Per quanto concerne l’esatta grafia dei nomi ci si presenta tutta una serie di problemi che va al di là della scelta fra le variae lectio­ nes dei codici e degli autori. Spetterà ovviamente ai linguisti il compito di decidere, nel limite del possibile, quali siano le forme preferibili e come si giustifichino, ma qui non possiamo far a meno di sottolineare almeno i dati di cui si dovrà tener conto 30. Anzitutto si constata una serie di oscillazioni: I) forme al singolare - forme al plurale: a) femminili ’Άκρα - ’Άκραι ’Άκριλλα - ’Άκριλλαι Άρβήλη - Άρβήλαι

29 Luoghi citati nel testo alle rispettive voci. 30 Gli opportuni riferimenti sono indicati nel testo alle singole voci.

39

b) neutri

c) maschili

Κασμένη - Κασμέναι Νέα - Νέαι? Τίσσα - Τίσσαι Άβάκαινον - Άβάκαινα? 31 Άγάϋυρνον - Άγάϋυρνα Δρέπανον - Δρέπανα Τριόκαλον - Τριόκαλα ”Υκ(κ)αρον - "Υκκαρα 'Έλωρος - Αίλώρων (gen. plur. dell’etnico)

II) variazioni fra c e g: Άκράγας - Agragas - Agrigentum

Calloniana - Galloniana Calactini - Galacteni "Ακραι - Agris Μάκελλα - Magellini III) variazioni tra vocali: a - e\

Άκράγας - Agrigentum

Aliava - Alleva Άμαθαί - Άμεθαί Γαλαρία - Γαλερία Σιλεραίων - "Ιλαρόν? Μοργαντία - Μοργεντία Μοργαντίνα - Murgentinus η - i

" Η να - " Iv a

ai - ε

Α ί'γ ε σ τ α - " Ε γ ε σ τ α

se so n o

s in o n im i

Α ίλ ώ ρ ω ν ( g e n . p lu r . d e l l ’e t n i c o ) - " Ε λ ω ρ ο ς ai - η

Ν έ α ιτ ο ν - Ν έ η τ ο ν

i - ει

Σ ε ρ γ έ (ν )τ ιο ν - Σ ε ρ γ έ (ν )τ ε ιο ν

i - υ

Κ α π ίτ ιο ν - Κ α π ύ τ ιο ν

υ - ου

Ά γ ύ ρ ιο ν - Ά γ ο ύ ρ ιο ν Μ ότυ κ α - Μ ότουκα

ο - ου

Centuripae Murgantia

Κ ε ν τ ό ρ (ρ )ιπ α Μ ο ρ γ α ν τ ία -

31 Ptol. I l i 4,7; ma Diod. XIV 90,3 Άβακαίνη.

40

IV) forme aggettivali accanto a forme nominali: Άδρανόν - Άδράνιος Άγύριον - Άγύρηνα (-iva) da cui Άγυριναΐος, Agyrinensis (cfr. Agyrinus) ’Άσσωρον - Άσσώριον Κεφαλοιδίς - Κεφαλοίδιον Κεντόριπα, -o li - Κεντοριπίνων ’Έντελλα - Έντελλίνα ’Έρυξ - Έρυκίνα Γαλαρία - Γαλαρίνα, da cui Γαλαριναΐος Λεόντιον - Λεοντϊνοι Μέναι - Μέναινον (cfr. Mena(n)ini) Μοργάντιον - Μοργαντίνη Πέτρα - Vetrine (cfr. Petraea) Τίσσα(ι) - *Τισσίνη (da cui Tissi(n)enses) Τυνδαρίς - Τυνδάριον e Tyndareum Τυράκιον - Τυρακϊναι (da cui Tyracinenses) V) Cambi di genere: Άβάκαινον, -αίνη Άκράγας - Agrigentum Άδρανόν, -ός Κεντόριπαι, -α Σολοΰς, Soluntum Si ricordino inoltre i quasi omonimi: Μοτύη - Μότυον. VI) Forme psilotiche accanto a forme aspirate: Άδρανόν - Hadranum ’Άλαισα - Halaesa Άλόντιον - Haluntium ’Έλωρος - 'Έλωρος (Helorum) Έρβησσός - Έρβησσός (Herbessus) Ήμίχαρα - Ίμάχαρα? ’Ίπανα - Ίπ(π)άνα Μ όθυκα - Μ ότυκ α

41

Φιντίας - Vintici? ’Έννα - Henna

Caduta del sigma iniziale ’Έγεστα - Σέγεστα Έργέτιον - Σεργέτιον (Ergetium - Serge{n)tium) ’Ίπανα - *Σίπανα32 'Ιλαρόν - Σιλεραΐοι?

Aferesi Άμήστρατον - Μέστρατον ’Άλητα - Λητά

Variazioni? ’Άκις - Acium (it. Aci) Άκρίς - ’Άκραι? Βίδις - Βϊδος? Δάγκλη - Ζάγκλη ’Έλινία - ’Έλινοι? 'Έλωρος - 'Έλωρις Πέλωρος, -ν - Πελωρίς -ιάς etc. Μεργάνη - Μοργύνη? Λογγάνη - Λογγώνη (Λόγγων?)

Occorre dunque distinguere, ove sia possibile, ciò che è appa­ rentemente uguale e ciò che è soltanto apparentemente diverso. Ma, per fare queste distinzioni con un minimo di credibilità e senza ricorrere di volta in volta a giudizi personali ed arbitrari, è inevitabile un riesame critico del materiale di cui disponiamo, senza dimenticare che in qualche caso si potrebbe essere di fronte a false interpretazioni. Per quanto poi riguarda altri nomi geografici, si possono osser­ vare oscillazioni analoghe, ma anche varianti di diverso tipo. Le elenchiamo qui di seguito, avvertendo che in vari casi si tratta di possibili errori di trasmissione o di incerte identificazioni. Lasce32 Cfr. Marini, in K. VII (1971), p. 122 s.

42

remo pertanto ai linguisti il compito di sceverare l’utile dall’inu­ tile e di dare le eventuali spiegazioni. Fra i nomi di monti e promontori registriamo: Αΐγίθαλλος - Αίγίθαρσος Έρκτή - Ειρκτή Λιλύβη - Λιλύβαιον, -ος.

Fra i nomi di isole: Κόσ(σ)ουρα - Κόσ(σ)ουρος Γαύδος - Γαΰλος Λαμπάς - Lopadusa

Meleto. - Melite -ώδης - -οΰσ(σ)α ’Οστεώδης - Ούστίκα?

Tra i nomi di fiumi: Άβόλλας - ’Άβολος ’Άκις - Aciniusì Άλαβών - Alabis Άμενανός - Άμένας ’Άσσινος - Asines, Asinius (se non vanno distinti) 'Άλυκος - Λύκος (che però vanno probabilmente distinti) 'Έλωρος - 'Έλωρις? 'Ίππωρος - 'Ίππαρις 'Ύρμινος - Hirminius ’Ώανις - ’Όανος

A questa serie si possono aggiungere, per dubbio di lettura Δαμυρίας - Λαμυρίας Παντακύας, -ίας - Pantagias, -es e vv.ll.

Altri dubbi saranno indicati alle singole voci. Negli elenchi intitolati « Le coste », « Le isole minori », « Orografia », « Idrografia interna », « I centri abitati » si e seguito 1 ordine dell alfabeto latino anche per i nomi greci. I dittonghi oli ed oi sono pertanto considerati in quest’ordine identici ad ae ed oe; ε ed η, o ed ω non sono distinti; φ = ph, χ = eh; Ψ = ps, d = th; y. — c; ΎΎ, Y*, ΎΧ = ng, nc, neh; spirito aspro = h.

43

NOMI DELL’ISOLA

Oltre al più comune Σ ι κ ε λ ί α o Sicilia (di cui non occorre indi­ care le fonti), si trovano: Σ ικ α ν ία ,

Sicania

Antioch, fr. 4 J. = °Dion. Hal. I 22,1; °Thuc. VI 2; °Diod. V 2; °Plin. n.h. I l i 8 (14), 86; °Sil. It. XIV 237; °Mart. Cap. VI 646; °Solin. V 7; °Steph. Byz. s.vv. Σικελία; Τρινακρία; Herodot. V II 170 (λέγεται γάρ Μίνων . . . άπικόμενον ές Σικανίην την νΰν Σικελίην καλεομένην ........ ); Aristot. meteor. 359 b 15 (Σικανική της Σικελίας); Iustin. IV 2,1 (Siciliae primo Tri­ nacriae nomen fuit, postea Sicania cognominata); Paus. V 25,6; V III 24,2 (v. ’Έρυξ); 46,2 (v. Όμφάκη); Steph. Byz. s.w . Σικανία (ή περίχωρος Άκραγαντίνων); Μίσκερα (v.); Tzetz. + Schol. Lycophr. 951 (v. Άκράγας). Questo nome servì forse ai Greci per indicare dapprima sol­ tanto là zona circostante Agrigento, che era appunto in zona sicana; ma tutta l’isola sarebbe stata abitata da Sicani prima che vi giun­ gessero i Σικελοί (v.) per stanziarsi nella zona orientale e gli ’Έλυμοι che troviamo nella zona nord-occidentale. Per la tarda confusione fra Σ ι κ α ν ί α e Σ ι κ ε λ ί α cfr. Manni, in Atti Napoli 1969 (1971), p. 100. Τρινακρία, Trinacria

Antioch, fr. 4 J. = °Dion. Hal. I 22,1; °Thuc. VI 2; °Ps. Scymn. 267; °Diod. V 2,1; °Strab. VI 2,1; °Plin. n.h. I l l 8 (14),

44

86; °Sil. It. XIV 110; °Mart. Cap. VI 646; °Priscian. 478; °Steph. Byz. s.v.; “Eustath. 467. Iustin. IV 2,1 (v. Σικανία); Verg. Aen. I l l 440; 554; 581 s.; Suda s.v. (ονομα τόπου, ή νΰν νήσος Σι,κελΐα). Lo stesso nome si trova nelle forme: TpLVGOCLa, -η

°Ps. Scymn. 268; °Plin. n.h. I l i 8 (14), 86; “Eustath. 461; °paraphr. 468 ss.; “Dionys. 467. Θρι,νακία, -η

°Tim. fr. 37 J. = Schol. Apollod. IV 965; °Strab. VI 2,1; Paus. V 7,3 (Θρι,νακίη νήσος); °Eustath. 461; Tzetz. Lycophr. 175; 866. Θρηνακία

Suda, s.v. Θρίναξ

Suda s.v. T riqueir a? °Plin. n.h. I l i 8 (14), 86; Horat. Sat. II 6,55; cfr. Lucret. I 717 (insula .... triquetris .... in oris); Sii. It. V 490 (triquetris oris). Usato dai poeti come aggettivo, questo nome compare come nome proprio soltanto in Plinio. Γαλεώτι,ς?

°Steph. Byz. s.v. Γαλεώτοα; cfr. Suda s.v. Άκέσματα (........ άνήρ Tjv έν τγί Γαλεώτι,δι,). Si ricorderà qui che, secondo °Ptol. I l i 4,6, l’isola si divide in tre settori da Nord a Sud, rispettivamente abitati da Messenì, da Erbitei e Catanesi e da Segestani e Siracusani.

45

ALCUNE CARATTERISTICHE Misure e descrizione °Polyb. I 41,7-42,6; °Diod. V 2; °Strab. VI 2,1; °Plin. n.h. I l i 8 (14), 86 s.; °Ptol. I l i 4,1; °Agathem. 20; °Anon. fr. II 3; Thuc. VI 1,2 (Σικελίας γάρ περίπλους μέν έστιν όλκάδι ού πολλω τινι έλασσον η οκτώ ήμερων, καί τοσαύτη ούσα εν εικοσισταδιω μάλιστα μέτρω τής θαλάσσης διείργεται το μή ήπειρος είναι); °expos. 65; °descr. 65. Classificazione dell’isola Strab. XIV 2,10: τινες δε μετά την έκ Τρωίας άφοδον τάς Γυμνησίας νήσους ύπ’ αυτών {scii, των 'Ροδίων) κτισθήναι λεγουσιν, ών τήν μείζω φησί Τίμαιος μεγίστην είναι μετά τάς έπτά, Σαρδώ, Σικελίαν, Κύπρον, Κρήτην, Εύβοιαν, Κύρνον, Λέσβον, ού τάληθή λέγων · πολύ γάρ άλλαι μείζους.

L’isola è la sesta del Mediterraneo per grandezza secondo Marcian. per. 8 (των δε μεγίστων νήσων . . . . έκτη δε Σικελία); °orb. descr. 65; 0expos. 66. È la prima dopo altre tre isole secondo °Geogr. comp. V ili 27. Antica peninsularità della Sicilia °Diod. IV 85,2 ss.; °Iustin. IV 1,1 ss.; °Mela II 7,115; °Sil. It. XIV 11 ss.; °Eustath. 476; Parad. Vat. 39 Giannini. Rapporti fra nomi di fiumi e di città °Steph. Byz. s.v. Άκράγαντες Fiumi di lava e fango Piat. Phaedon, p. I l l D-E: ώσπερ εν Σικελίςι οί πρό τοϋ ρύακος πηλού ρέοντες ποταμοί καί αύτός δ ρύαξ. Cfr. Ps. Arisi, a.m. 40 Giannini.

46

I MARI

a) Il Tirreno Τυρρηνικόν πέλαγος:

°Strab. VI 2,1; °Ptol. I l l 4,1; °Eustath. Od. X 2. Τυρρηνικός πόρος.

°Ps. Scymn. 254. Τυρσηνόν πέλαγος

Paus. V 25,3 (v. Άδρίας). Tyrrhenum mare °Lat. Pol. Silv. 1; °Vib. Seq. 19; 83; °dim. prov. 13; O ros. I 2,52; °Cosmogr. 52; Latere. Pol. Silv. 1 {...Sicilia [insula in mari Tyrreno]). Tuscum mare “Mela II 7,119; °Solin. V 12; Plin. n.h. I l i 5 (10), 75: ah eo (scil. Ligustico) ad Siciliam in­ sulam Tuscum (scii, mare), quod ex Graecis alii Notium, alii Tyrrenum, e nostris plurimi Inferum vocant. Ultra Siciliam quod est ad Sallentinos, Ausonium Polybius appellat, Eratosthenes autem

47

inter ostium Oceani et Sardiniam quicquid est Sardoum, inde ad Siciliam Tyrrenum, ab hac Cretam usque Siculum, ab ea Creticum. Nell’ambito di questo mare è compreso anche VAeolius pontus (°Sil. It. XIV 234) con l’arcipelago delle Lipari. b) Il Mare d’Africa Λιβυκόν πέλαγος

°Strab. VI 2,1. Λιβυκός πόρος

°Dionys. 477; °Eustath. 473; °paraphr. 468-476 (-ή θάλασσα). Libyae pontus °Priscian. 505 s. Libycum mare °Mela II 7,119; °Vib. Seq. 83; Ovid. Last. I l l 567 s. (v. Μελίτη). ’Αφρικανόν πέλαγος

°Ptol. I l l 4,1; 4,3. Africum mare °dim. prov. 13; O ros. I 2,52; °Cosmogr. 52. c) II Ionio Ίόνιον πέλαγος, Ionium mare °Mela II 7,117; °Plin. n.h. I II 8 (14), 88. Steph. Byz. s.v. Cfr. Suda s.v. Ίόνιον πέλαγος · ό νϋν Άδρίας καί Ίόνιος κόλπος Άδρίας Paus. V 25,2-3: £στι γάρ δή ή κατά τούτον θάλασσα (fra Reg-

48

gio e Messina) τον πορθμόν θαλάσσης χειμεριωτάτη πάσης · οί τε γάρ άνεμοι ταράσσουσιν αυτήν αμφοτέρωθεν το κϋμα έπάγοντες έκ τ ο ϋ Ά δ ρ ί ο υ καί έξ έτέρου πέλαγους 6 καλείται Τυρσηνόν, ήν τε καί άνεμων άπή πνεύματα, ό δέ καί τηνικαϋτα ό πορθμός κίνησιν βιαιοτάτην αύτός έξ αύτοϋ καί ίσχυράς παρέχεται παλίρ­ ροιας · θηρία τε τοσαϋτα ές αυτόν τα αθροιζόμενα έστιν, ως καί τον αέρα τον ύπέρ τής θαλάσσης ταύτης άναπίμπλασθαι των θηρίων τής οσμής, ως σωτηρίας γε έκ τοϋ πορθμού μηδέ έλπίδος τι ύπολείπεσθαι ναυαγώ; cfr. V ili 54,3; Suda s.v. Ίόνιον πέλαγος (ν.).

Fra i due nomi (e i due mari) è probabile che gli antichi non abbiano sempre fatto una netta distinzione. All’Adriatico si rife­ riscono sicuramente, pur usando il nome di Ionio, molti scrittori, fra i quali ricordiamo a mo’ d ’esempio Erodoto, Tucidide ed Ap­ piano; e Stefano, s.v. Ίόνιον πέλαγος, dice che έκαλεΐτο δέ καί Άδρίας ό Ίόνιος κόλπος. È però fuori dubbio che al Ionio si ri­ ferisce Solino usando l’espressione in pelagus Tuscum et Adriaticum: l’intenzione di Solino è confermata dalla Suda che, s.v. Άδρίας, definisce Άδρίας Σικελικόν πέλαγος. Come Hadriaticum questo mare è ricordato anche da O ros. I 2,52 e dalla °Cosmogr. 52. L’attuale Ionio è sicuramente il Σικελικόν πέλαγος di Antioco (v. infra), È sicuramente Άδρίας = Adriatico per altri autori antichi, fra i quali ricordiamo il Pseudo Scilace (4) e Tolemeo (III 4,1: Άδρίου, e 4,4 Άδριατικω); ma ancora una volta Άδρίας è il Ionio per Pau­ sania. Sul nome dell’Adriatico nell’antichità cfr. L. Braccesi, Grecità adriatica2, Bologna 1977, p. 65 s. d) Lo Stretto di Messina Σικελικόν πορθμόν, Σικελική πορθμίς

°Strab. VI 2,2-3; °Eustath. 461; 463; °Dionys. 80; Ps. Scymn. 285 (πορθμού . . . τής Σικελίας): Diod. IV 22,6 (τόν πορθμόν); cfr. Suda s.v. Καταρράκται (τοϋ κατά Σικελίαν πορθμοϋ). Cfr. supra Paus. V 25,2-3 (Άδρίας). 49

Σ ι κ ε λ ι κ ό ς ρόος

“Dionys. 85. Siculum fretum °Mela II 7,120; °Plin. n.h. III 8 (14), 91; °Mart. Cap. VI 648; °Solin. VI 1; Cic. de n.d. III 10 (.Siciliense); Liv. I 2,5; Frontin. I 7,1. Per Χ ά ρ υ β δ ις , Charybdis, Cariddi v. Coste s.v., ricordando che è definito mare da Mela e Plinio. e) Altri nomi di mari Troviamo anche ricordati: Τρινάκριος πόντος Callimach. fr. 40 Pf. ap. Steph. Byz. s.v. Τρινακρία. Σ ικ ε λ ικ ό ν π έ λ α γ ο ς

τώ

°Strab. VI 2,1; cfr. Strab. VI 1,4 ( = Ant. fr. 3 J.) (προς δε Σ ι κ ε λ ικ ω — scii, π ε λ ά γ ε ι — τ ό Μ ε τ α π ό ν τ ι ο ν ) . Polyb. I 42,4; Tzetz. Lycophr. 45 ( ά γ ρ ί α ν κ ύ ν α τ ή ν Σ κ ύ λ λ α ν

λ έ γ ε ι . Φ α σ ί δέ θ υ γ α τ έ ρ α

Φ όρκ υνος θ η μ ιο υ ρ γ ή

τ ω ν π α ρ α π λ ε ό ν τ ω ν τ ό Σ ικ ε λ ικ ό ν π έ λ α γ ο ς ) .

Σ ικ ε λ ικ ή θ ά λ α σ σ α

Suda

s . v . Α ύ σ ό ν ιο ς π ό ν τ ο ς

Siculum mare “Mela II 7,115. Siculum aequor “Priscian. 505 s.

(infra).

κ α τ ε σ θ ίο υ σ ά ν

τ ιν α ς

Αύσόνιος -πόντος Suda s.v.: ή Σικελική θάλασσα; Plin. n.h. I l l 5 (10), 75; Polyb. XXXIV 15,4. V. anche Lycophr. 44 (è της θαλάσσης Αύσονίτιδος μυχούς Il primo di questi nomi è evidentemente il corrispettivo poe­ tico del secondo. Per Prisciano il Siculum aequor si trova verso Nord rispetto al mare di Libia ed alla Sirti maggiore, ma l’orientamento di queste zone rispetto alla Sicilia ci porta, nella visione geografica degli antichi, a collocare il Siculum aequor lungo le coste settentrionali dell’isola a partire dal capo Boeo, che appunto era considerato il punto più meridionale della Σικελία. Il Siculum aequor è dunque, molto probabilmente, la parte meridionale del Tirreno. Si spiega così anche il nome di Ausonio — ricordato dalla Suda per lo stesso mare — , col quale si intendeva verosimilmente fare riferimento agli Ausones, presenti anche nella stessa Sicilia secondo Ellanico (fr. 19 J. = Dion. Hal. I 22,3). Lo stesso risultato si ottiene dalla lettura di Lycophr. 44 e dallo scolio di Tzetzes ad v. 45, dove si spiega il riferimento licofroneo (θαλάσσης Αύσονίτιδος) con un Σικελικόν πέλαγος. Qui Licofrone parla del passaggio di Eracle in Sicilia durante la saga gerionea, nella quale l’eroe appunto giunge nell’isola dall’Italia meridionale per arrivare poi fino ad Erice. Non errava però il Fraccaro (in M. Baratta - P. Fraccaro - L. Visintin, Atlante storico, tav. 14) collocando il mare Ausonio o Si­ culo lungo le coste orientali dell’isola. Non si deve infatti dimen­ ticare quanto Plinio {n.h. I l i 5 (10), 75; v. supra per Tuscum mare) ricava da Eratostene, secondo cui il mare Siculum si stende dalla Sicilia a Creta, mentre secondo Polibio, citato da Plinio, VA u­ sonium si colloca ultra Siciliam ad Sallentinos (codd. Sel(l)entinos). Tali spostamenti di nomi non sono i soli (cfr. supra, Άδρίας) e possono spiegarsi con diversi momenti storici (sulla identità Ausonio-Ionio cfr. anche Manni, in A tti Taranto 1971 [1972], p. 15 s.). Per l’identificazione del Σικελικόν πέλαγος nella fase più arcaica converrà dunque attenersi alla testimonianza di Antioco, per il quale si tratta sicuramente del Ionio.

51

LE COSTE

’Ά κ ε λ λ ο ς :

v . Α ίγ ίθ α λ λ ο ς

(Άκράγαντυς) έπίνειον

°Strab. VI 2,5. È forse Γ Έμπόριον Άκραγαντίνων (v.) ’Ακτή, porto di Messina

(12 C)

Diod. IV 85,1 (την όνομαζομένην ’Ακτήν ποιήσαι, scil. Orion). Α ίγ ίθ α λ λ ο ς , Α ίγ ίθ α ρ σ ο ς,

Capo S. Teodoro

υ

r>]

°Ptol. I l i 4,2 (Αίγίθαρσος); Diod. XXIV 1,10 s. (ò δέ ’Ιούνιος τας δύο ναΰς απολαβών καί τούς ύπολειφθέντας άνδρας εις το στρατόπεδον ήλθε το Λιλύβαιον. νυκτός δέ ούτος έπιπεσών τον ’Έρυκα παρέλαβε, καί τον A ί γ ίθ α λ λ ο ν έτείχισεν, ονπερ νϋν ’Άκελλον καλοϋσι, καί στρατιώτας όκτακοσίους εις φυλακήν κατέλιπε. 11 Καρθάλων δέ πυθόμενος τους περί τόν ’Έρυκα τόπους προκατειλήφθαι, νυκτός έν ταΐς ναυσί παρεκόμισε δύναμιν · έπιπεσών δέ τοΐς φρουροϊς τοϋ Αίγιθάλλου έκυρίευσε τοϋ χωρίου, καί περιγενόμενος οϋς μέν άπέκτεινεν, οΟς δέ έφυγάδευσεν εις τόν ’Έρυκα · καί το μέν φρούριον τρισχίλιοι στρατιώται έφύλαξαν, έν δέ τή πρώτη ναυμαχίςι ’Ρωμαίοι έπεσον τρισμύριοι καί πεντακισχίλιοι, των δέ έαλωκότων ουκ έλαττον τούτων. [Exc. Hoeschel. ρ. 166-168 Η. 506-508 W.]. Cfr. Zonar. V ili 15.

Fo. 783; Holm 47; Schmiedt in K. IX (1963), ρ. 56 n. 25;

Universo 45,2 (1965), p. 261: cfr. Alessio in BSC 1946-47, pp. 34 e 49; BFLS 1956, p. 328. Diodoro indica in ’Άκελλος un altro nome deirAÌyuloAAc^. Che Αίγίθαλλος ed Αίγίθαρσος siano identici è opinione general­ mente accolta. Il riferimento di Alessio ad Itàla in territorio di Ali (ME) varrà soltanto per un eventuale sinonimo. Άρείας πόρος

Schol. Pind. Nem. IX 95: a. β α δ υ κ ρ ή μ ν ο ι σ ι δ’ ά μ φ’ ά κ τ α ί ς

Έ λώρου: περί τοϋτον τον ποταμόν συνέστη Ίπποκράτει τω Γελώων τυράννιρ προς Συρακοσίους πόλεμος............. b. άλλως. 'Έ λ ώ ρ ο ς χ ω ρ ί ο ν Σ ι κ ε λ ί α ς ή τ ο ι π ο ­ τ α μ ό ς ( π ρ ο ς ) Σ υ ρ α κ ο ύ σ α ι ς .............ή δέ μάχη έν στερρω χωρίω τω 'Έλωρι · ό δέ αίγιαλός καλείται Άρείας πόρος. c. άλλως. Ά ρ ε ί α ς π ό ρ ο ς έλέγετο πάς ό περί τον πορθμόν καί το 'Ρήγιον τόπος, έ χ ε ι δέ ό π ο τ α μ ό ς ι ε ρ ο ύ ς ι χ ­ θύ α ς, οί παρά των διαβαινόντων δέχονται τροφήν, ό δέ τής Άρείας πόρος άνεξηγητός έστι · διό καί άδηλον, είτε Άρείας είτε 'Ρείας λεκτέον είτε ύφ’ έν Ά ρ ε ι ά σ π ο ρ ο ν , καί καλεΐσθαι μέχρι τοϊ νΰν Άρείας πόρον διά τό πλήθος των φυομένων, ή άπό τοΰ συμβεβηκέναι έκεϊσε πόλεμον. ’Άρεα δέ οί ποιηταί τον πόλεμόν φασιν.

Cfr. 93 b. La testimonianza risulta tu tt’altro che chiara. Il riferimento al fiume Eloro sembra tuttavia escludere che col nome di Ά.π. si indicasse πάς è περί τον πορθμόν καί τό 'Ρήγιον τόπος. V. anche infra: Regium promunturium. ’Άργεν(ν)ον άκρον, Capo S. Andrea

(11 D)

°Ptol. I l i 4,4. Fo. 782; Holm 42; P. IV 193.. La lieve differenza di latitudine rispetto a Ταυρομένιον, con uguale longitudine, indica il S. Andrea. Varie altre identificazioni sono insoddisfacenti. Mii. ad loc. sposta addirittura 1’ ’Ά. a Sud di Taormina, ma senza ragione.

53

Βούκρα, Βροϋκα άκρα, Capo Scalambri

(? G)

°Ptol. I l l 4,3,. Fo. 782; Holm 46. Κάκρα: ν. ’Οδύσσεια άκρα

Καύκανα λιμήν, a Punta Secca

(9-10 G)

°Ptol. I l l 4,3; Procop. Vand. I 14 (. . . ές Καύκανα το χωρίον . . . . διακοσίοις μάλιστα σταδίοις Συρακουσών διέχον. ού δή αύτός τε καί ό ξύμπας στόλος όρμίσασθαι έμελλε; cfr. 14,11; 14,14). Fo. 806; Holm 46; F. 63; P2 326; Pelagatti in K. XIV-XV (1968-69), p. 355 s. (con bibliografia). Il porto di K. ad Est del Capo Scalambri è quello del centro omonimo (v.). Χάρυβδις, Charybdis, Cariddi

[12 C]

°Verg. Aen. I l i 684; °Strab. VI 2,3; 2,9; °Mela II 7,115; °Plin. n.h. I l i 8 (14), 87; °Sil. It. XIV 474; 256; °Eustath. 473; Thuc. IV 24,5; Polyb. XXXIV 3,10; Iustin. IV 1,13; Cic. II Verr. V 56,146; Cfr. Suda s.v. Αισχίνης (. . . Πλάτων δε τρις άναμετρήσαι λέγεται την Χάρυβδιν ύπέρ πλούτου Σικελικού).

F. 77; P III 135 Χερσόνησος

°Ptol. I l l 4,4. Mu. ad loc. Il Miiller lo ritiene un promontorio e lo identifica col Πλεμμύpiov (v.), che non è ricordato da Tolemeo. Va comunque tenuto distinto da X. (v.) di Μύλαι Κόκκυνος, Capo S. Alessio

(11 D)

App. b.c. V 110,459 (ν. Φοίνιξ). Holm 42; III 390; Gabba ad App. b.c. V, p. 187. Fra le diverse identificazioni proposte, la migliore mi pare quella che indico nel lemma.

54

Κοπρία, spiaggia di Taormina

(11 D)

°Strab. VI 2,3. Holm 42 s. Cymbe: v. Heraeum Λάσκων, Punta Cadérmi

{11 F]

Thuc. VI 66 (Έν τούτω 5’ οί ’Αθηναίοι, μακράς οϋσης της όδοϋ αύτοΐς, καθ’ ήσυχίαν καθΐσαν το στράτευμα ές χωρίον έπιτήδειον καί έν ω μάχης τε άρξειν έμελλον οπότε βούλοιντο και οί ίππής των Συρακοσίων ήκιστ’ αυτούς καί έν τώ έργω καί προ αύτοΰ λυπήσειν · τη μέν γάρ τειχία τε καί οίκίαι είργον και δένδρα καί λίμνη, παρά δέ το κρημνοί, και τά έγγύς δένδρα κόψαντες καί κατενεγκόντες έπί τήν θάλασσαν παρά τε τάς ναϋς σταύρωμα ’έπηξαν καί έπί τω Δάσκωνι έρυμά τε, ή εύεφοδώτατον ήν τοΐς πολεμίοις, λίθοις λογά­ δην καί ξύλοις διά ταχέων ώρθωσαν καί τήν τοΰ Άνάπου γέφυραν έλυσαν, παρασκευαζόμενων δέ έκ μέν τής πόλεως ούδείς έξιών έκώλυε, πρώτοι .δέ οί ίππης των Συρακοσίων προσεβοήθησαν, έπειτα δέ ύστερον καί το πεζόν άπαν ξυνελέγη. καί προσήλθον μέν έγγύς τοΰ στρατεύματος των ’Αθηναίων τό πρώτον, έπειτα δέ, ώς ουκ αντιπροήσαν αύτοΐς, άναχωρήσαντες καί διαβάντες τήν Έλωρίνην οδόν ηύλίσαντο); Diod. X III 3,3: (ύπερτεινούσης δέ τής τών ’Αθηναίων φάλαγγος διά τό πλείοσιν αύτούς άγωνίζεσθαι τριήρεσιν, ουχ ήκιστα καθ’ ο πλεονεκτεΐν έδόκουν κατά τούτο ήλαττώθησαν. ό γάρ Εύρυμέδων έπιχειρήσας περιπλεΐν τό κέρας τών έναντίων, ώς άπεσπασθη τής τάξεως, έπιστρεψάντων έπ’ αύτόν τών Συρακοσίων άπεληφθη πρός τόν κόλπον τόν Δ ά σ κ ω ν α μέν καλούμενον, ύπό δέ τών Συ­ ρακοσίων κατεχόμενον); ν. anche XIV 72 s.

Omonimo del χωρίον ricordato da Filisto presso Stefano (v.) è il κόλπος diodoreo, che viene identificato a Punta Caderini (SR, nel Porto Grande). Drepani portus, porto di Trapani °Verg. Aen. I l i 707. 55

Drepanum °Plin. n.h. I l l 8 (14), 88. Fo. 782; Holm 42. In Plinio è ricordato fra Messina e Taormina. In questo tratto, tuttavia, sono sicuramente da collocare sia 1’ ’Άργεννον (v., Capo S. Andrea), sia il Κόκκυνος (v., Capo S. Alessio). Se il D. non è uno dei due, potrebbe essere la punta della « falce » che chiude il porto di Messina. ’Έκνομος λόφος, Monte Sole, o Montagna di Licata

(8 F)

Polyb. I 25,8; 26,1 ss.; Diod. XIX 104,3 (έν τη Γελώα); 108,1 (τον ’Έκνομον λόφον, ον φασι φρούριον γεγενησθοα Φαλάριδος) ; Plut. Dion 26. Holm 54; II 444 s.; F. 63; P2 209; De Miro, in K. V III (1962), p. 124. È il colle su cui fu fondata Φιντίας (v.). Edissae portus·, v. Odysseae portus Fieraeum Cymbe [refugium]

{10 G; 9-10G)

°It. Ant. 96,2. Holm III 486; P. IV 169; P2 325 con n. 6; 479; Alessio, BSC 1946-47, p. 35; BFLS 1956, p. 322; Uggeri 1970, p. 112 s.; V. 78; 80. L’identificazione nel feudo di Piombo (Chummo), fra l’Ippari e Flrminio (Donnafugata, RG) sembra accettabile. Più ad Est, in territorio di Pozzallo, questo refugium era collocato da Schubring (Holm). Wilson lo colloca fra Punta di Corvo e Pozzallo. Uggeri distingue Hereo da Cymbe (interpolazione di IX secolo) e, con buone ragioni, pone Hereo « alla foce della fiumara di Modica o Luddieri » e Cymbe « alle Anticaglie di Puntasecca presso capo Scalambri ». Λάκκιος, porto minore di Siracusa

{11 F)

Diod. XIV 7,3 (προ τω μικρω λιμένι τω Λακκίω καλουμένω). Fo. 797; Holm 259; P II 370.

56

Dei due porti di Siracusa (°Strab. VI 2,4; Cic. II Verr. V 37) sappiamo con certezza soltanto che il minore — e più settentrio­ nale — era chiamato Λ . (Diod.). Incerta è l’identificazione del Marmoreus (v.), che però è presumibilmente lo stesso che ora ne porta il nome (ma Holm fa suoi i dubbi di studiosi quali il Bonanni e lo Schubring). Il porto maggiore (ó μέγας λι,μήν di Thuc. V II 2,3; 4,4; 59,3 etc.; il portus magnus di Liv. XXIV 36,3), con cui si identifica il Sicanius sinus di Verg. Aen. I l i 692 (cfr. Serv. ad loc.), si stendeva fra l’Ortigia ed il Plemmirio ed è l’at­ tuale Porto Grande. Secondo Strab. {loc. cit.) aveva un’ampiezza di 80 stadi. Λ ι,λ ύ β α ι,ο ν , Λ ι,λ ύ β α ι,ο ς ,

Lilybaeum, Capo Boeo

(5 D)

°Ps. Scyl. 13; °111 ; °Agathem. 20 (αΐος); °Verg. Aen. III 706 (vada dura lego saxis Lilybaeia caesis); O vid. Fast. IV 479 (Li­ lybaea); °Strab. VI 2,1; 2,5; 2,11; °Mela II 7,116; °Plin. n.h. III 8 (14) 87 et 90 (v. anche V II 21,85: .... idem fuisse qui pervideret C X X X V passuum. Huic et nomen M. Varro reddit: Strabonem vocatum; solitum autem Punico bello a Lilybaeo Siciliae promun­ turio, exeunte classe a Carthaginis portu, etiam numerum navium dicere); °Ptol. III 4,3; °Mart. Cap. VI 646-647; °Solin. V 2; 7 (cfr. I 99: visu deinde plurimum potuit Strabo, quem superspexisse triginta quinque millia passuum Varro significat, solitumque exeun­ te a Carthagine classe punica numerum navium ex Lilybetana spe­ cula notare); O ros. I 2,52; °Cosmogr. 52; “Priscian. 481 s. (482: Lilybe); “Eustath. 467 ( Λ ι,λ ύ β η ) ; °Dionys. 469 s. (Λ ι,λ υ β η ); paraphr. 468 ss. ( Λ ι,λ ύ β η ) ; Polyb. I 46,6 ( ε ϊς τι, ν α τ ω ν π ρ ο τ ο ΰ Λ ι,λ υ β α ίο υ κ ε ιμ έ ν ω ν ν ή σ ω ν ) ; Diod. V 2,2; 8,1; 9,2; X III 54,2; XIV 81,2 (sempre τ ο Λ ι,λ ύβ ο α ο ν ); Aelian. XI 13 ( ά ν δ ρ α φ ασί, Σ ι,κ ε λ ι,ώ τ η ν ο ϋ τ ω β λ έ π ε ι ν ο ξ ύ ν γ ε ν έ σ θ α μ ώ σ τ ε α υ τ ό ν έκ τ ο ΰ Λ ι,λ υ β α ίο υ ές Κ α ρ χ η δ ό ν α τ ε ι ,ν α ν τ α τ ο ν ο φ θ α λ μ ό ν μ η δ έ ν σ φ ά λ λ ε σ θ α ι, καί, ά π ο δ ε ΐξ α ι, λ έ γ ο υ σ ι, τ ο ν ά ρι,θμ όν τ ω ν ν ε ώ ν α ν α γ ό μ ε ν ω ν έκ Κ α ρ χ η δ ό ν ο ς , καί, ού κ έ ψ ε ύ σ α τ ο ο ύ δ ε μ ία ν ) ;

Steph.

Byz. s.v. Λ ι,λ ύ β α ι,ο ν (ή π ρ ο ς δύσι,ν ά κ ρ α τ ή ς Σ ι κ ε λ ί α ς , Έ κ α τ α ί ο ς [fr. 84 Ν.]); Zon. V III 16; Tzetz. Lycophr. 966; 1181.

.. .

Fo. 782; Holm 46. Λ ι λ ύ β η : ν . Λ ι,λ ύ β α ι,ο ν

57

(11 G)

Μακράν άκρον, Capo Ognina

°Ptol. I l i 4,4. Holm 44. Marmoreus portus a Siracusa

[11 F]

Flor. II 6 = I 22,34 Jal. Si veda supra, Λάκκιος. Megari sinus, golfo di Augusta

(11 F)

°Verg. Aen. I l i 688. Μελίτη λιμήν, porto di Malta

(fuori carta)

°Ps. Scyl. 111. Μεσσήνη καί λιμήν, Messina

(12 C)

°Ps. Scyl. 13. Μυλαί καί λιμήν, Milazzo

(11 C)

°Ps. Scyl. 13. Naustathmus portus

[11 G?]

°Plin. n.h. I l i 8 (14), 89. Fo. 806; Holm 44. Tra Siracusa ed Eloro, in località non ulteriormente precisabile, forse alla foce del Cassibile. Odysseae portus, non lontano da Capo Pachino Cic. II Verr. V 34,87. Fo. 806. Il porto — Odyssae nei codici — è ricordato da Forbiger come Edissae portus. L’ovvia correzione è quella accolta per questo lem­ ma. Da collegare con la voce seguente. Si veda anche Ulixis portus. ’Οδύσσεια άκρα, Punta Castellazzo

°Ptol. I l l 4,3.

(10 G)

Tzetz. Lycophr. 1030 (καί άφ’ αύτοΰ το άκροτήριον ’Οδύσσειαν ακραν εκαλεσε, Κάκραν καλουμένην πριν, οπερ έστί πλησίον τοΰ Παχύνου........). Indicata da Tolemeo tra la foce del Μοτυκανός (v.) e Capo Pa­ chino, mi pare identificabile con la Punta Castellazzo. Non lontana dal Pachino è anche per Tzetzes. Πάχυνος άκρα, Pachynum, Capo Passero

(11 G )

Antioch, fr. 1 J. = °Paus. V 23,3; °Ps. Scyl. 13; °Agathem. 20; °Diod. V 2,2; °Verg. Aen. I l i 699; O vid. Fast. IV 479; °Strab. VI 2,1; 2,3; 2,11; °Mela II 7,116; °Plin. n.h. I l i 8 (14), 87; 89; °Sil. It. XIV 72 (Pachyni saxa)·, °Ptol. I l l 4,4; °dim. prov. 13; °Solin. V 2; 6; 18; °Mart. Cap. VI 646; O ros. I 2,32; °Cosmogr. 32 (Pacinum); °Nonn. X III 322; °Priscian. 480 ss.; °Dionys. 86; 469; 471; °Eustath. 467; °paraphr. 468 ss.; Lycophr. 1029; Polyb. passim-, Diod. X XIII 18,1; XXIV 1,8; Cic. I l Verr. V 34,87 {classis ...Pachynum .... adpulsa); 31,133 et 133 (ut Pachyno deduceret milites)·, Liv. XXIV 27; XXV 27; 33; Polyaen. V 8,1; Plut. Dion 23; Steph. Byz. s.v. ’Έλωρος (v.); Suda, s.v. Άντανήγοντο; Tzetz. Lycophr. 966; 1027; 1030 s.; 1181. Fo. 782; Holm 43; F. 64; P III 76 s. Per Wilson si tratta di Porto Palo. Πάνορμος: v. Πάνορμος città Πελωρίς, Πελώριας, Pelorus, Peloro

(12 C)

°Ps. Scyl. 13; °Agathem. 20 (-ο Ό)

Antioch, fr. 1 J. = °Paus. X 11,4; °Ptol. I l l 4,8; °It. mar. 492; Polyb. I 60,3; 61,7. Fo. 815; Holm 103. È assai incerto se vada qui riferita anche la presunta Hieronesos (v.) di Plin. n.h. I l i 8 (14), 92. Hieronesos? °Plin. n.h. I l i 8 (14), 92; °Mart. Cap. VI 648? Fo. 815; Holm 103; Muller ad Ptol., p. 410. La lettura Hieronesos in Plinio è di Barbarus. Muller, osser­ vando che i codici danno eromnisus o romnisus, suppone un Λάρων νήσος che Ptol. I l i 4,3 colloca presso Leptis minor. Cadrebbe così l’identificazione con Ιερά (Marettimo). Incerta la lettura di Mart. Cap. Insula: v. Όρτυγίη Λαμπάς: v. Λοπαδοϋσα Λεπαδοϋσα: ν. Λοπαδοϋσα Λιπάρα, Lipara, Lipari

{10 Β)

Antioch, fr. 1 J. = °Paus. X 11,3; °Ps. Scymn. 263; °Ps. Scyl. 13; °Strab. VI 2,10 (έκαλεϊτο δε πρότερον Μελιγουνίς); °Mela II 7,120; °Plin. n.h. I l l 9 (14), 93 {antea Milogonis vel Meligunis vocitata)·, °Sil. It. XIV 56; °Ptol. I l l 4,8; °It. mar. 516,6-7; °TP 35; °Solin. VI 2; °Mart. Cap. VI 648; °Eustath. 461 {ih. Μελιγυνίς); °Schol. Dionys. 465; °Eustath. Od. X 2; Schol. Theocr. II 133 s. a (καί Λιπαραίου Ήφαιστου · Λιπάρα τόπος · ήγουν τοΰ εν Λιπάρα πυράς); Diod. V 8,2; 10,3 (έστι δε καί ή νήσος των Λιπαραίων μικρά μέν το μέγεθος, καρποφόρος δε ίκανώς καί τα προς ανθρώπων τρυφήν έχουσα διαφερόντως · καί γάρ ιχθύων παντοδαπών παρέχεται πλήθος τοϊς κατοικοΰσι καί των άκροδρύων τά μάλιστα δυνάμενα παρέχεσθαι τήν έκ τής άπολαύσεως ήδονήν. καί περί μέν Λιπάρας καί των άλλων των Αιόλου νήσων καλουμέ-

νων άρκεσθησόμεθα τοΐς ρηθεΐσιν); Steph. Byz. s.v. Αιπάρα (νήσος μεγίστη των έπτά των Αιόλου, ή Μ ε λ ι γ ο υ ν ί ς έκαλεΐτο, πλη­ σίον Σικελίας, άπό Λιπαρού τοϋ Αΰσονος υίοΰ. λέγεται καί πληθυντικώς. το έθνικόν Λιπαραΐος). Per le acque di L.: Plin. n.h. XXXI 6 (32), 64. Fo. 816; Holm 96 s.; F. 61; 80; 87; 89 et a.; P2 337; Uggeri 170 s. Λιπαραΐαι νήσοι: ν. Αίολου νήσοι Λοπαδοΰσ(σ)α, Lipadusa, Lampedusa

(6 H, riquadro)

°Ps. Scyl. I l i (Λαμπάς); °Strab. XVII 3,16 (Λοπαδοΰσσα); °Plin. n.h. I l i 8 (14), 92 (Lopadusa); °Mart. Cap. VI 648 (Lamp&diÀSa), cfr. Plin. n.h. V 7 (7), 42 (Lopadusa, v.l. Lepadusa); Ptol. IV 3,44; Athen. I 30 d = I 55 Kaibel (Λοπαδοΰσαι νήσοι); Steph. Byz. s.v. Λοπαδοΰσσα (νήσος κατά Θάψον τής Λιβύης, ώς Άρτεμίδωρος έβδόμω γεωγραφουμένων, τό έθνικόν Λοπαδουσαΐος). F. 87; Ρ2 336. Malta·, ν. Μελίτη Maritima·, ν. Ιερά Μελιγουνίς, Meligunis·. ν. Αιπάρα Μελίτη, Melita s. Malta, Malta

(fuori carta)

°Ps. Scyl. I l l ; °Strab. VI 2,11 {ih. κυνίδια. . . Μηλιταΐα; cfr. Diog. Laert. VI 2 = 55); °Mela II 7,120 {Melita)·, °Plin. n.h. I l i 8 (14), 92; °Sil. It. XIV 251; °It. mar. 518,2 {Malta)·, °Mart. Cap. VI 648; Tim. (co^ld. Τίμων) fr. 49 J. = Athen. X II 16, p. 518 E-F (κυνάρια); Diod. V 12,1 ss. (Ημείς δ’ έπεί τά περί τάς Αίολίδας νήσους διήλθομεν, έν μέρει τάς έκ θατέρου μέρους νήσους κειμένας άναγραφής άξιώσομεν. τής γάρ Σικελίας εκ του κατα μεσημβρίαν μέρους νήσοι τρεις πρόκεινται πελαγιαι, και τούτων έκαστη πολιν έχει καί λιμένας δυναμένους τοΐς χειμαζομένοις σκάφεσι παρέχεσθαι

73

την ασφάλειαν, καί πρώτη μέν έστιν ή προσαγορευομένη Μ ε λ l τ η, των Συρακουσών άπέχουσα σταδίους ώς οκτακόσιους, καί λιμένας μέν έχει πολλούς καί διαφόρους ταϊς εύχρηστίαις, τούς δε κατοικοϋντας ταϊς ούσίαις εύδαίμονας · τεχνίτας τε γάρ έ'χει παντοδαπους ταϊς έργασίαις, κρατίστους δε τούς όθόνια ποιοΰντας τη τε λεπτότητα καί τή μαλακότητι διαπρεπή, τάς τε οικήσεις άξιολόγους καί κατεσκευασμένας φιλοτίμως γείσσοις καί κονιάμ,ασι περιττότερον. έστι δ’ ή νήσος αϋτη Φοινίκων αποικος, οι ταϊς έμπορίαις διατείνοντες μέχρι τού κατά την δύσιν ωκεανού καταφυγήν εϊχον ταύτην, ευλιμενον ούσαν καί κειμένην πελαγίαν · δι* ήν αιτίαν οί κατοικοΰντες αύτήν εύχρηστούμενοι κατά πολλά διά τούς έμπορους ταχύ τοΐς τε βίοις άνέδραμον καί ταϊς δόξαις ηύξήθησαν); Cic. I I V err. IV

18,39; 46,103; 47,104 (Melitenses); V 11,27 (rose Melitensis)·, 72,184; II 72,176 (vesti); 74,183 (miele); Ovid. Fast. I l l 567 s. {fertilis est Melite sterili vicina Cosyrae / insula, quam Libyci ver­ berat unda freti)·, Steph. Byz. s.v. Μελίτη (νήσος μεταξύ Ηπείρου καί ’Ιταλίας, οθεν τα κυνίδια Μελιταΐά φασιν . . . . ) .

Fo. 817; Holm 104 s.; F. 87 et a.; P2 335 s. È evidente la confusione di Stefano fra Pisola adriatica e la nostra. Per Lycophr. 1027 ss. (con Tzetz. ad loc.). v. Όθρωνός. Νάσος s. Νήσος: ν. Όρτυγίη Ώγυγίη, Ogygia

Identificata da taluni con Malta (evitiamo la lunga bibliografia), Pisola di omerica memoria non può essere ubicata colà dopo la dimostrazione di G. D ’Ippolito in K. XXII-XXIII (1976-77), p. 400 ss. Όρτυγίη, Ortygia, Ortigia (Siracusa)

{11 F)

°Verg. Aen. I l i 694; O vid. Fast. IV 471; °Strab. VI 2,4 = Tim. fr. 41 c J.; °Sil. It. XIV 2; 515; Diod. V 3,5 et a. (Όρτυγία, Νήσος); Cic. II Verr. IV 52 s., 117 s.; V 32,84; 37,96 {Insula)·, Paus. V 7,2; cfr. V II 24,3; V ili 54,3; Schol. Pind. Pyth. II 10 (. . . Όρτυγίαν δέ τήν έπί τής Σικε­ λίας χερσόνησόν φησιν · αύτής γάρ νήσος ούσα τοπρότερον συνήφθη

74

ταΐς Συρακούσαις); 12 a; Nem. I a; 2 a-b; 3-4; 0 /. VI 156 a; c; 158 b; etc. Fo. 796; Holm 255 ss.; F. 350 ss.; P2 332 con n. 1. ’Οστεώδης, Osteodes °Mela II 7,120; °Plin. n.h. I l l 8 (14), 92; °Ptol. I l l 4,8; °TP 28 (Ostodis); Diod. V 11,1 (μετά δέ την Λιπάραν εις το προς δυσμάς μέρος νήσος έστι πελαγία, μικρά μεν το μέγεθος, έρημος δε καί διά τινα περιπέτειαν ’Οστεώδης όνομαζομένη); Ovid. Fast. IV 471. Fo. 817; Holm 102 s.; F. 89; P. I l l 90; P2 338; Uggeri 169. Pur essendo ben distinta da Ούστίκα sia in Plinio, sia in Tolemeo, l’isola è stata considerata identica ad Ustica da quasi tutti gli studiosi. L’indicazione offertaci da Tolemeo è ovviamente ine­ satta, ma, come Mela, già Diodoro pone in rapporto Ό. con le Eolie. Il fatto che secondo Plinio sunt insulae in Africam versae .... a Solunte L X X V Osteodes, contraque Paropinos Ustica dimostra che Plinio stesso è in errore: anche Ustica è nel Tirreno e l’indi­ cazione della distanza di Osteodes da Solunto conferma che O. va cercata nello stesso Tirreno ad Est di Ustica. Si conferma così l ’indicazione di Diodoro che pone Ό . ad Ovest di Lipari. Όθρωνός?

Lycophr. 1027 (Μελίτην νήσον, Όθρωνοϋ πέλας); Tzetz. ad loc.; Plin. n.h. IV 12 (19), 52 (ad Italiam vergens Othronos ad Leuca­ diam Paxos); Steph. Byz. s.v. (πόλις, οί δέ νήσον προς νότον Σικε­ λίας. « άλλοι δέ Μελίτην νήσον [Όθρωνοϋ πέλας] ». ό οίκων Όθρώνιος) ; Suda s.v. (nome registrato senza precisazioni).

Ciaceri ad Alex., p. 289. Ό . va cercata nell’Adriatico, non nel mare siciliano. Stefano è incerto, ma la sua incertezza deriva dall’ambiguità del testo di Licofrone. Πακωνία

°Ptol. I l i 4,8. Holm 103, n. 117. 75

Muller ad loc. non si pronuncia. Né possiamo pronunciarci noi se non per avanzare senza pretese l’ipotesi che Π. sia una delle piccole isole ad Est delle Egadi. Per Cluverio era l’Isola delle Fem­ mine. Π ε λ ιά ς

Zonar. V ili 16 (Νουμέριος δέ Φάβιος τω Δρεπάνω προσήδρευε καί, έπεβούλευσε τη νησϊδι τη Πελιάδι καλουμένη, προκατειλημένη παρά Καρχηδονίων, στρατιώτας πέμψας νυκτός, οΐ τούς φρουρούς κ τ ε ί ν α ν τ ε ς τ η ν ν ή σ ο ν ε ΐ λ ο ν ............................κ α ί è Φ ά β ιο ς τ η ν Π ε λ ι ά δ α

κατέσχε καί το μεταξύ ταύτης καί της ηπείρου στενόν καί τενα­ γώδες τυγχάνον συγχώσας ήπείρωσε, καί ράον προσεπολέμει τού τείχους εκεί δντος ασθενέστερου).

Holm 104. Anche in questo caso si resta nella massima incertezza. Secondo Holm Π . sarebbe la Colombara (Colombaia). L’attacco τ η ν η σ ΐ δ ι δέ Π ε λ ι ά δ ι κ α λ ο ύ μ ε ν η parte comunque dalla zona di Α ρ έ π α ν ο ν (Trapani). Φ ο ιν ικ ώ δ η ς , - ο ΰ σ ( σ ) α ,

Phoenicusa, Filicudi

(10 Β)

°Strab. VI 2,11 (-οΰσσα); °Mela II 7,120 (-usa); °Plin. n.h. I l i 9 (14), 94 (-usa); °Ptol. I l i 4,8 (-ώδης); °TP 31 (Frincodes); °Solin. VI 3 (-usa); °Mart. Cap. VI 648 (-usa); °Schol. Dionys. 465; °Eustath. Od. X 2; Diod. V 7,1 (v. Αίολου νήσοι); Steph. Byz. s.v. Έρικοΰσσα (v.). Fo. 817; Holm 102; P2 337; Uggeri 169 s. Φορβαντία, Phorbantia, Levanzo

(5 C-D)

°Ptol. I l i 4,8. Fo. 815; Holm 103 s.; F. 86; P2 338. Holm identificava con Φ. anche Β ο ύ κ ι ν ν α (v.), ma non ne dava alcuna motivazione. Πλωταΐ, Plotae: v. Αιόλου νήσοι Σ τρογγύλη,

Strongyle, Stromboli

( HA)

Antioch, fr. 1 J. = °Paus. X 11,4; °Strab. VI 2,11; °Mela II

76

7,120; °Plin. n.h. I l l 9 (14), 94; °It. mar. 516,5; 516,7 (Strongilos); °Ptol. I l l 4,8; T P 36 (Strongile); °Solin. VI 3; °Mart. Cap. VI 648; °Schol. Dionys. 465; “Eustath. 461; °Eustath. Od. X 2; Thuc. I l l 88; Diod. V 7,1 et 3 (v. Αιόλου νήσοι); App. b.c. V 104,433 et 435; Steph. Byz. s.v. (μία των έπτά Αιόλου νήσων ........το έθνικόν Στρογγυλαΐος ως τής Λιπάρας Λιπαραϊος). Fo. 817; Holm 100 s.; F. 88; P2 337; Uggeri 171. Taps usi °It. mar. 517,2 Mi pare evidente l’errore dell Ή. mar., che indica T. ( = Θάψος?) come un’isola. Therasia: v. Ήφαιστου νήσος Θέρμεσσα; v. Ηφαίστου νήσος Οΰστίκα, Ustica, Ustica

(7 Λ)

°Plin. n.h. I l l 8 (14), 92; °Ptol. I l l 4,8. Per la bibliografia e per la distinzione fra Οΰστίκα ed ’Οστεώδης v. ’Οστεώδης. Volcaniae, Vulcaniae: v. Αίολου νήσοι

77

OROGRAFIA

Άκραϊον λέπας Tliuc. VII 78 (1 'Ο μέν Νικίας τοιάδε παρακελευόμενος άμα έπήει το στράτευμα καί, εϊ πη όρφη διεσπασμένον καί μή εν τάξει χωροϋν, ξυνάγων καί καθιστάς, καί ό Δημοσθένης ούδέν ήσσον τοίς καθ’ εαυτόν τοιαΰτά τε καί παραπλήσια λέγων. 2 το δε έχώρει έν διπλαισίω τεταγμένον, πρώτον μέν ηγούμενον το Νικίου, έφεπόμενον δε το Δημοσθένους · τούς δε σκευοφόρους καί τον πλεϊστον όχλον έντός εΐχον οί όπλΐται. 3 καί έπειδή έγένοντο έπί τή διαβάσει τοϋ Άνάπου ποταμού, ηύρον επ’ αύτώ παρατεταγμένους των Συρακοσίων καί ξυμμάχων, καί τρεψάμενοι αύτούς καί κρατήσαντες τού πόρου έχώρουν ές τό πρόσθεν · οί δε Συρακόσιοι παριππεύοντές τε προσέκειντο καί έσακοντίζοντες οί ψιλοί. 4 καί ταύτη μέν τή ήμέρςι προελθόντες σταδίους ώς τεσσαράκοντα ηύλίσαντο προς λόφω τινί οί ’Αθηναίοι · τή δ’ ύστεραία πρώ έπορεύοντο καί προήλθον ώς είκοσι σταδίους, καί κατέβησαν ές χωρίον άπεδόν τι καί αύτοϋ έστρατοπεδεύσαντο, βουλόμενοι έκ τε των οικιών λαβείν τι έδώδιμον (ώκεΐτο γάρ ό χώρος) καί ύδωρ μετά σφών αύτών φέρεσθαι αύτόθεν · έν γάρ τώ πρόσθεν έπί πολλά στάδια, ή έ'μελλον ίέναι, ούκ άφθονον ήν. 5 οί δέ Συρακόσιοι έν τούτω προελθόντες την δίοδον την έν τώ πρόσθεν άπετείχιζον · ήν δέ λόφος καρτεράς καί έκατέρωθεν αύτοΰ χαράδρα κρημνώδης, έκαλεΐτο δέ Άκραΐον λέπας. 6 τή δ’ ύστεραία οί ’Αθηναίοι προήσαν, καί οί τών Συρακοσίων καί ξυμμάχων αύτούς ίππής καί άκοντισταί όντες πολλοί έκατέρωθεν έκώλυον καί έσηκόντιζόν τε καί παρίππευον. 7 καί χρόνον μέν πολύν έμάχοντο οί ’Αθηναίοι, έπειτα άνεχώρησαν πάλιν ές τό αύτο στρατόπεδον. καί

78

τά επιτήδεια ούκέτι ομοίως ειχον · ού γάρ ετι άποχωρεϊν οίόν τ ’ ήν υπό των ιππέων. 79,1 Πρώ δέ άραντες έπορεύοντο αυθις, καί έβιάσαντο προς τον λόφον έλθεϊν τον άποτετειχισμένον, καί ηύρον προ έαυτών ύπέρ τοϋ άποτειχίσματος την πεζήν στρατιάν παρατεταγμένην ούκ επ’ ολί­ γων ασπίδων · 2 στενόν γάρ ήν το χωρίον. καί προσβαλόντες οί ’Αθηναίοι έτειχομάχουν καί βαλλόμενοι υπό πολλών από τοΰ λόφου έπάντους δντος (διικνοΰντο γάρ ράον οί άνωθεν) καί ού δυνάμενοι βιάσασθαι άνεχώρουν πάλιν καί άνεπαύοντο. 3 ετυχον δέ καί βρονταί τινες άμα γενόμεναι καί ύδωρ, οία τοϋ έτους προς μετόπωρον ήδη δντος φιλεΐ γίγνεσθαι · άφ’ ών οί ’Αθηναίοι μάλλον έτι ήθύμουν καί ενόμιζον έπί τώ σφετέρω όλέθρω καί ταϋτα πάντα γίγνεσθαι. 4 άναπαυομένων δ’ αυτών ό Γύλιππος καί οί Συρακόσιοι πέμπουσι μέρος τι τής στρατιάς άποτειχιοϋντας έκ τοΰ δπισθεν αυτούς ή προεληλύθεσαν · άντιπέμψαντες δέ κάκεϊνοι σφών αύτών τινας διεκώλυσαν. 5 καί μετά ταϋτα πάση τή στρατιά άναχωρήσαντες προς τό πεδίον μάλλον οί ’Αθηναίοι ηύλίσαντο. τή δ’ ύστεραία προυχώρουν, καί οί Συρακόσιοι προσέβαλλόν τε πανταχή αύτοΐς κύκλω καί πολλούς κατετραυμάτιζον, καί εί μέν έπίοιεν οί ’Αθηναίοι, ύπεχώρουν, εί δ’ άναχωροϊεν, έπέκειντο, καί μάλιστα τοϊς ύστάτοις προσπίπτοντες, εϊ πως κατά βραχύ τρεψάμενοι πάν τό στράτευμα φοβήσειαν. 6 καί έπί πολύ μέν τοιούτω τρόπω άντεϊχον οί ’Αθηναίοι, έπειτα προελθόντες πέντε ή εξ σταδίους άνεπαύοντο έν τώ πεδίω · άνεχώρησαν δέ καί οί Συρακόσιοι άπ’ αύτών ές τό έαυτών στρατόπεδον).

Holm 53; II 93 s.; F. I l l 704 La distanza di circa 60 stadi dall’Anapo (40 + 20) — senza che si possa conoscere la direzione esatta — permette soltanto di pen­ sare genericamente alla zona di ’Άκραι (v.). Per Holm sarebbe « il declivio in fondo alla cava di Spampinato o Culatrello ». Α ίν ή ?

Suda s . v . Α ί ν ή ( ή δ ε ιν ή . Α ί ν ή δέ τ ό τ ή ς Σ ι κ ε λ ί α ς ό ρ ο ς). Può essere un epiteto dell’ Α ϊ τ ν η , monte che la stessa Suda registra s.v. Α ϊ τ ν η · όρος Σ ι κ ε λ ί α ς . Α ϊτ ν η

s.

Α ϊτ ν α ,

°Strab. VI 2,2; 2,4

Aetna, Etna ( Α ί τ ν α ϊ α ό ρ η );

(10-11 D-E) 2,6; 2,8; 2,10 (cfr. V 4,8

79

perla fertilità); °Mela II 7,119; °Plin. n.h. I l i 8 (14), 88; Ptol. I l i 4,5; °Nonn. X III 318 ss.; °Mart. Cap. VI 647; °Vib. Seq. 228; °Priscian. 492-494; °orb. descr. 65; °Solin. V 9 ss. et 18; °Expos. 65; °descr. 65; Aeschyl. Prom. 363-372 (και νϋν αχρεΐον και παραορον δέμας / κεΐται στενωπού πλησίον θαλασσίου / ίπούμενος ρίζαισιν Αιτναιαις ϋπο, / κορυφαϊς 5’ έν άκραις ήμενος μυδροκτυπεΐ / 'Ήφαιστος, ένθεν έκραγήσονταί ποτέ / ποταμοί πυράς δάπτοντες αγριαις γναθοις / της χαλλικάρπου Σικελίας λευρούς γύας · / τοιόνδε Τυφως έξαναζέσει χόλον / θερμοϊς άπλάτου βέλεσι πυρπνόου ζάλης, / καιπερ κεραυ­ νό) Ζηνός ήνθρακωμένος.); Pind. Pyth. I 19 ss. (30: ορος εύκάρποιο γαίας μέτωπον); 01. IV 5 (Αίτναν άνεμόεσσαν); X III 111 (Αίτνας ύψιλόφους); Thuc. I l l 116 (1 Έρρύη δέ περί αυτό το έαρ τοϋτο ό ρύαξ τοϋ πυράς έκ τής Αίτνης, ώσπερ καί πρότερον. καί γην τινα ’έφθειρε των Καταναίων, οΐ υπό τή Αίτνη τω δρει οίχοΰσιν, δπερ μέγιστον εστιν δρος έν τή Σικελία. 2 λέγεται δέ πεντηκοστά» ετει ρυήναι τοϋτο μετά το πρότερον ρεϋμα, το δέ ξύμπαν τρις γεγενήσθαι το ρεϋμα άφ’ ου Σικελία υπό Ελλήνων οίκεϊται. 3 ταϋτα μέν κατά τον χειμώνα τού­ τον έγένετο, καί έκτον έτος τω πολέμω έτελεύτα τώδε δν Θουκυδίδης ξυνέγραψεν); Schol. Theocr. I 65-66 a = Alcim. fr. 5 J. + Dem. Call, fr. 4 J. (Θ ύ p σ i ς: ό ποιμήν Θύρσις έπαινεΐ έαυτόν. ή δέ Α ί τ ν η Σι­ κελίας δρος από Αίτνης τής Ούρανοϋ καί Γής, ώς φησιν ’Άλκιμος έν τω περί Σικελίας. Δημήτριος δέ ό Καλλατιανός τοϋ Βριάρεω, ένός τών Κυκλώπων, παΐδας γενέσθαι Σικανόν καί Αΐτνην, άφ’ ής το δνομα.); Polyb. I 55,7 (ν. ’Έρυξ); Ps. Arist. mir. 105,3 (περί μέν ούν τάς Κυανέας ού λέγεται πϋρ άνάπτειν περί δέ τον πορθμόν τον διαλαμβάνοντα τήν Σικελίαν, έφ’ έκατέρα κειμένων τών τοϋ πυράς άναφυσημάτων, καί τής τε νήσου συνεχώς καιομένης, καί τοϋ περί τήν Αίτνην ρεύματος πολλάχις τήν χώραν έπιδεδραμηκότος); Diod. V 6,3 (καί το μέν πρώτον [scii, οί Σικανοί] άπασαν τήν νήσον κατφκουν, καί τήν χώραν έργαζόμενοι τάς τροφάς εΐχον · ύστερον δέ τής Α ί τ ν η ς έν πλείοσι τόποις άναφυσήματα πυράς άνείσης, καί πολλοϋ κατά τήν χώραν ρύακος έκχυθέντος, συνέβη φθαρήναι τής γής έπί πολύν τόπον, έπ’ έτη δέ πλείω τοϋ πυράς έπινεμομένου πολλήν χώραν, φοβηθέντες τα μέν προς έω κεκλιμένα τής Σικε­ λίας έξέλιπον, εις δέ τα προς δυσμάς νεύοντα μετωκησαν) ; cfr. IV 21,5;

V 4,3; 7,4; XX 101,3; Verg. Geo. I 471 ss. (Quotiens Cyclopum effervere in agros / vidimus undantem ruptis fornacibus Aetnam /

80

flammarumque globos liquefacta volvere saxa!) ; cfr. Aen. I I I 570 ss.; Ovid, ex P. II 10,23 [vidimus Aetnaea caelum splendescere flamma / subpositus monti quam vomit ore gigans); Met. XV 340 ss.; Aelian. v.h. V III 11 (την γοΰν Αΐτνην φασίν of, πλέοντες έξ έλάττονος όράν ή προ τοΰ έβλέπετο); fr. 2 (πρώτη καί ογδοηκοστή Όλυμπιάδι φασί την Αί'τνην ρυήναι, οτε καί Φιλόνομος καί Καλλίας οί Καταναΐοι τούς έαυτών πατέρας άράμενοι δια μέσης τής φλογός έκόμισαν το γάρ πΰρ θεόντων αυτών διέστη καθ’ δ μέρος έκεΐνοι παρεγίνοντο); cfr. fr. 214; Suda s.v. Αίτναΐον πϋρ (το Σικελικόν πΰρ έκ τοΰ όρους τοΰ λεγομένου Αίτνη . . . . ) ; Tzetz. Lycophr. 688 (έκ τής Αΐτνης πρός την Κατάνην);

Cfr. anche Hellanic. fr. 79a J. = Constant, de them. II, p. 58 Bonn; Piat. Phaedon 111 s.; Iustin. IV 1 (5; 11; 15); Lucret. VI 639 ss.; 680 ss.; Liv. XXVI 29; Cic. II Verr. I l i 18,47; 25,61; 44,104 ss.; 45,109; IV 48,106; V 56,146; Sen. epist. 79; Favorin. ap. Geli. XVII 10; Claudian. r.P. I 154; II 8; 72; 289; III 85; 186; 399 et a. (v.l. Henna); Aelian. de an. XI 3; Steph. Byz. s.v. Κατάνη; Suda s.v. Αϊτνη. Per le eruzioni databili si vedano in particolare: 479/8 a.C.: Aeschyl. Prom. 363 ss. (v. supra); Pind. Pyth. I 456 425 396

140 135 126 122 c. 50 44 38

18 ss.; M.P. 52 J.; : Aelian. fr. 2 (v. supra); : Thuc. I l i 116 (v. supra); : Diod. XIV 59,3 (προσφάτως δε πυράς έκραγέντος έκ τής Αΐτνης μέχρι τής θαλάττης, ούκέτι δυνατόν ήν την πεζήν στρατιάν συμπαράγειν παραπλεούσαις ταΐς ναυσίν έφθαρμένων γάρ των παρά την θάλατταν τόπων υπό τοΰ καλουμένου ρύακος, άναγκαΐον ήν τό πεζόν στρατόπεδον περιπορεύεσθαι τον τής Αΐτνης λόφον); Oros. II 18,6; : Obs. 23; : Obs. 26; Oros. V 6,2; : Obs. 29; Oros. V 10,11; : Oros. V 13,3; : Petron. 122, v. 135 s.; : Serv. Geo. I 472; : App. b.c. V 117,486; 81

32 : Cass. Dio. L 8,3; 40 d.C. : Suet. Gai. 51,3; tempi d’Orosio: Oros. II 14,3. Celebre la descrizione di Lucret. VI 639 ss.; 680 ss. Per il vino: Strab. V 4,9 (Τάχα δέ καί τής ευκαρπίας τής κύκλω τοΰτ’ αίτιον, ώσπερ εν τή Κατάνη, φασί, τό κατατεφρωθέν μέρος έκ τής σποδού τής άνενεχθείσης υπό τού Αίτναίου πυράς εύάμπελον τήν γήν έποίησεν); VI 2,3 Holm 55-69; Uggeri 167. Non occorre, ovviamente, completare per questa voce un elen­ co di fonti, che sarebbe troppo lungo se volesse contenere anche i rinvìi di carattere mitologico (che saranno dati in altro fascicolo dei TSA ) e gli innumerevoli cenni sparsi in tutta la letteratura greca e latina che non contribuiscono però ad accrescere le nostre conoscenze geografiche. Ricordiamo soltanto, perciò, l’Aetna at­ tribuita a Virgilio. Fra i miti e le leggende citiamo in particolare la leggenda dei Fratelli Pii, per la quale rinviamo a E. Ciaceri, Culti e miti nella storia dell’antica Sicilia, Catania 1911, p. 50 ss. (anche per l’in­ certa ubicazione dell’ Ευσεβών χώρος o Campus Piorum). Άταβύριον, presso Gela [9 F] Pind. 01. VII 87; Schol. Pind. 01. V II 159 g; 160 c ( = Tim. fr. 39 b J.); Steph. Byz. s.v. Άτάβυρον (. . . . έστι καί Σικελίας Ά τα­ βύριον, ώς Τίμαιος = fr. 39 a J.). Alessio, B.S.C. 1946-47, p. 313. Κάβαλα, Monte Magaggiaro?

(6 E?)

Diod. XV 15,3 (περί τα καλούμενα Κάβαλα). Holm 194; Alessio, B.S.C. 1946-47, p. 34. Se si identifica il Kpóviov (v.) col monte di S. Calogero presso Sciacca, converrà cercare τα K. a N-O di Sciacca (Monte Magaggia­ ro?). Per Alessio il nome si ritrova nel moderno Calavà, che tutta­ via non può essere preso in considerazione per l’identificazione trovandosi — in provincia di Messina — a distanza eccessiva dal luogo in cui τα K. vanno cercati. Che Κάβαλα vada cercata presso l’attuale Caccamo (PA) è sup-

82

posto da G. Lo Bianco Comparato, che crede di poter vedere nel nome della località Donisi la continuazione del nome del tiranno Dionisio {Cuccamo e la Sicilia, Palermo 1978, p. 24). Calpe? °Vib. Seq. 251. La lettura è insostenibile: al 253 ce, infatti, Calpe Hispaniae. Si veda tuttavia il commento di Gelsomino all’edizione teubneriana 1967. Camerinensium saltus, Filo dello Zingaro?

[10 F]

Flor. II 2 = 1 18,13 Jal {Trepidatum est semel circa Cameri­ nensium [codd.: eminensium F, imèsium V, merinensium cett.] saltum); Plin. n.h. XX II 11; Frontin. I 5,15. Pace, Camarina, p. 4 s.; De Sanctis III l 2, p. 131, n. 91; P2 482. La zona boscosa deve essere cercata negli Iblei meridionali. Pace la indica al Filo dello Zingaro « sotto Licodia ». Καπριανόν, Sara?

(7 E?)

Diod. XXXVI 4,2 (v. ’Άλβας, fiume). Holm III 213 n. Fra il fiume ’Άλβας (v.) ed Eraclea Minoa: forse monte Sara? Χαλκιδικός λόφος (-òv όρος), presso Messina

[ Il C?]

Polyb. I 11,8 (καί μετά ταΰτ’ άναξεύξας έκ τών Συρακουσών έποιεΐτο τήν πορείαν επί την προειρημένην πόλιν — scii, τήν Μεσ­ σήνην — καταστρατοπεδεύσας δ’ έκ Πάτερου μέρους περί το Χαλκιδικόν όρος καλούμενου απέκλεισε καί ταύτης τής έξόδου τούς έν τή πόλει); Diod. X X III 1,3 (άμφοτέρων δέ τάς δυνάμεις άγαγόντων έπί τήν Μεσσήνην, 'Ιέρων μέν έπί τ ο ΰ λ ό φ ο υ τ ο ΰ κ α ­ λ ο ύ μ ε ν ο υ Χ α λ κ ι δ ι κ ο ΰ κατεστρατοπέδευσεν, οί δέ Καρχηδόνιοι τή πεζή στρατιά παρενέβαλον εις τάς καλουμένας Εύνεϊς, τή δέ ναυτική κατέσχον τήν άκραν τήν καλουμένην Πελωριάδα · συνε­ χώς δ’ έπολιόρκουν τήν Μεσσήνην); Steph. Byz. s.v. Χαλκιδικόν.

Holm 48 s.; P. I l l 122. Non lungi da Messina, certo nei Peloritani.

83

Κ ράγας

vel

Κ ράτα ς,

{8 E?)

Cammarata?

°Ptol. I l i 4,5. Fo. 780 con n. 63; Holm 50; Miiller ad loc.\ cfr. Alessio in BSC 1946-47, p. 35; BFLS 1956, p. 326. Piuttosto che col monte Caragi (Μϋ.) o Carcaci, identificherei questo monte, sito fra Agrigento e Palermo, col monte Cammarata (m. 1579). Secondo Holm si tratterebbe del monte Rose a Nord di Bivona. Preferendo la lettura Κ ρ ά τ α ς , Alessio pensa al monte Grada (55 C 4). Cranius mons\

v . Κ ρ ό ν ιο ν ορος

Κ ρ ό ν ιο ν ορος

Diod. XV 16,3 λ ο ύ μ ε ν ο ν Κ ρ ό ν ιο ν , τ ο

( γ ε ν ο μ έ ν η ς δέ π α ρ α τ ά ξ ε ω ς ί σ χ υ ρ ά ς π ε ρ ί τ ο κ α δ α ι μ ό ν ιο ν

Κ α ρ χ η δ ο ν ίω ν δ ιω ρ ϋ ώ σ α τ ο ); χρόνου π α τ ά

τε τη ν

ένα λλά ξ

τη

ν ίκ η

cfr. I l l 61,3 (άφ’

Σ ικ ε λ ία ν

καί τα

π ο λ λ ο ύ ς τ ω ν υ ψ η λ ώ ν τ ό π ω ν ά π ’ έ κ ε ίν ο υ

την

ήτταν

ού δ ή μ έ χ ρ ι τ ο ϋ ν ΰ ν

προς εσ π έρα ν νε ύ ο ντ α

(scii,

τω ν

τοϋ Κ ρόνου)

μέρη

Κ ρ ό ν ι α

π ρ ο σ α γ ο ρ ε ύ ε σ α ι.) .

V. anche Polyam. V 10,5 (infra, Κρόνιον, centri abitati). Holm 50; 293 s.; I l l 496 n.; 498; F. IV 198; Di Stefano, in Κ. XVI (1970), p. 189 s.; Bejor, in A.S.N.P. 1975, p. 1296; Giu­ stolisi, Pellegrino, pp. 8,13 s., 22 ss. Se Diodoro accenna ad un monte in XV 16,3, questo sarà uno dei Κρόνια di cui parla in III 61,3. Secondo Holm l’identificazione è resa possibile dall’esistenza di un Cranius mons (Caietani Vitae SS. Sic. I 103), che il Gaetani identifica appunto col S. Calogero presso Sciacca. Un’altra identificazione che è stata avanzata è quella col S. Ca­ logero presso Termini Imerese a Sud di 'Ιμέρα. Il rapporto coi Κάβαλα (cfr. Diod. XV 15,3) non è utilizza­ bile perché è ignota l’esatta ubicazione dei Κάβαλα stessi (v.). Che vi fosse un Κρόνιον anche nella zona di Palermo (monte Pellegrino) era stato supposto da Holm (II 293 s.) ed è ora soste­ nuto da Giustolisi.

84

Κρόνιον, presso Leontini

[5 D?]

P. Oxy. 2637, fr. 1 (a): ν]υμφαοιονχω . [ ] . εταισνυ[μ]φαις . [ π] . αικρονιουπτυχαιφα[ κ]ρονιονενλεοντινοις[. J . [ Treu, in Κ. XIV-XV (1968-69), ρ. 429 ss. Essendo ben fondata filologicamente l’ipotesi di Treu, sembra possibile ammettere l’esistenza di un monte K. nel territorio di Leontini. Δέλλοι, presso Παλική (v.)

(10 F)

Call. fr. 1 J.; Macr. Sat. V 19,19 Holm 168, n. 162; P. I l i 521; Bello, in K. VI (1960), p. 71 ss. Per la discussione si veda Παλίκων λίμνη. ’Έκνομος λόφος: ν. ’Έκνομος, promontorio Έλώριον πεδίον: ν. Έλώριον πεδίον ’Έλυμον?: ν. ’Έρυξ ’Έρυξ, Eryx, Erycus, Erice (già Monte S. Giuliano)

(6 C)

O vid. Fast. IV 478; °Strab. VI 2,6; °Mela II 7,119; °Plin. n.h. I l i 8 (14), 90; °Sil. It. XIV 203 (cfr. VI 697); °Solin. V 9 ss.; °Vib. Seq. 259; Theocr. XV 101 (αίπεινόν τ ’ ’Έρυκα); Polyb. I 55,6 s. (7: ò S’ ’Έρυξ εστι μέν όρος παρά θάλατταν της Σικελίας έν τη παρά την ’Ιταλίαν κείμενη πλευρά μεταξύ Δρεπάνων καί Πανόρμου, μάλλον δ’ όμορον καί συναπτόν προς τα Δρέπανα, μεγέθει δέ παρά πολύ διαφέρον των κατά την Σικελίαν ορών πλήν της Αΐτνης); Diod. IV 78,4 (κατά δέ τον ’Έρυκα πέτρας ούσης άποτομάδος είς ύψος έξαΐσιον, καί της κατά το ιερόν της ’Αφροδίτης στε­ νοχώριας άναγκαζούσης έπί το της πέτρας άπόκρημνον ποιήσασθαι την οίκοδομίαν, κατεσκεύασεν επ’ αυτού τού κρημνού τοίχον, προβιβάσας παραδόξους το ύπερκείμενον τού κρημνού); cf. 23,1 (· · · άπό τής

ΙΙελωρι,άδος έπί, τον ’Έρυκα) et a.; Cic. II Verr. V ili 22; XLVII 115 (.Erycus); Tac. Ann. IV 43,4 (montem ...Erycum)·, C.I.L. X 2, 7258 (Eruco monte). Holm. 51 et a.; F 53; 199 s.; P I II 120 Dionisio d’Alicarnasso (I 53,1) ricorda è βωμός έπί, τη κορυφή τοΰ Έλύμου ιδρυμένος; ma è quasi sicuramente da accogliere la corre­ zione dei filologi che scrivono τοΰ ’Έρυκος, poiché ’Έρυξ ed ’Έλυμος possono essere la stessa figura quando l’eroe del monte sia considerato un elimo. Ε υ σ ε β ώ ν χ ώ ρ ο ς : v . Α ’ί τ ν η

Geloi campi, Piana di Gela

(9 F)

°Verg. Aen. I l l 701. Gemelli colles, Monti Gemini?

[8 E?]

°Plin. n.h. I II 8 (14), 88. Fo. 780; Holm 50; P. III 123 con n. 2; Alessio, B.S.C. 194647, p. 35. L’identificazione proposta da Holm (monte Cammarata) non mi pare pertinente. Alessio richiama opportunamente, nella stessa zona, i monti Gemini. Γ λα υκ ώ ν πεδώ ν?

(Philist. = ) °Oxy. Pap. 665. De Sanctis, Ricerche sulla storiografia siceliota, Palermo 1958, p. 28. Se, come è stato supposto, l’integrazione è da preferirsi a quella che farebbe di Γλαύκων un condottiero siracusano o mercenario, la pianura « delle Civette » sarebbe il luogo di uno scontro fra Siracusani o mercenari e Geloi. Γ ορ γώ ν, Γ οργόνω ν:

v. Τ όργω ν

Ειρκτή, Heircte, a monte Pecoraro?

(7 C?)

Polyb. I 56 (3 κατασύρας δέ τήν Λοκρέδα καί, τήν Βρεττιανήν

86

χώραν, άποπλέων έντεϋθεν κατήρε παντί τώ στόλω προς την Πανορμΐτιν καί καταλαμβάνει τον έπί της Ε ι ρ κ τ ή ς λεγόμενον τόπον, ός κεΐται μέν ’Έρυκος καί Πανόρμου μεταξύ προς θαλάττη, πολύ δέ τι των άλλων δοκεΐ διαφέρειν τόπων έπιτηδειότητι προς ασφάλειαν στρατοπέδων καί χρονισμόν. 4 εστι γάρ δρος περίτομον έξανεστηκός έκ τής περικειμένης χώρας εις ύψος ικανόν, τούτου δ’ ή περίμετρος τής άνω στεφάνης ού λείπει των έκατόν σταδίων, ύφ’ ής ό περιεχόμενος τόπος εϋβοτος ύπάρχει καί γεωργήσιμος, προς μέν τάς πελά­ γιους πνοιάς εύφυώς κείμενος, θανάσιμων δέ θηρίων εις τέλος άμοι­ ρος. 5 περιέχεται δέ κρημνοΐς άπροσίτοις έ'κ τε τοϋ κατά θάλατταν μέρους καί τού παρά τήν μεσόγαιαν παρήκοντος, τα δέ μεταξύ τού­ των έστίν ολίγης καί βραχείας δεόμενα κατασκευής. 6 έχει δ’ έν αύτω καί μαστόν, δς άμα μέν άκροπόλεως, άμα δέ σκοπής εύφυοΰς λαμβάνει τάξιν κατά τής ύποκειμένης χώρας. 7 κρατεί δέ καί λιμένος εύκαιρου προς τον άπό Δρεπάνων καί Λιλυβαίου δρόμον έπί τήν ’Ιταλίαν, έν ω πλήθος ύδατος άφθονον ύπάρχει. 8 προσόδους δέ τάς πάσας έχει τριττάς δυσχερείς, δύο μέν άπό τής χώρας, μίαν δ’ άπό θαλάττης. 9 έν ω καταστρατοπεδεύσας παραβόλως Άμίλκας, ώς άν μήτε πόλεως οικείας μήτ’ άλλης έλπίδος μηδεμιάς άντεχόμενος, εις μέσους δέ τούς πολεμίους έαυτόν δεδωκώς, δμως ού μι­ κρούς ούδέ τούς τυχόντας 'Ρωμαίοις άγώνος καί κινδύνους παρεσκεύασεν. 10 πρώτον μέν γάρ έντεϋθεν όρμώμενος κατά θάλατταν τήν παραλίαν τής ’Ιταλίας έπόρθει μέχρι τής Κυμαίων χώρας, δεύτερον δέ κατά γήν παραστρατοπεδευσάντων αύτω 'Ρωμαίων προ τής Πανορμιτών πόλεως έν ίσως πέντε σταδίοις πολλούς καί ποικίλους άγώνας συνεστήσατο κατά γήν σχηδόν έπί τρεις ένιαυτούς);

Diod. XXII 10,4 (ειλε δέ καί ταύτην [scii, τήν Πανορμιτών πόλιν] κατά κράτος, καί τ ω ν Έ ρ κ τ ώ ν κατασχών τό όχύρωμα, πάσης τής Καρχηδόνος έπεκράτησε δυνάμεως καί κύριος εγενετο πλην τού Λιλυβαίου); cfr. X X III 20 (Έρκτήν φρούριον).

Fo. 807; Holm 51 s.; F. 60; 254; P2 290; Giustolisi, Navi, ρ. 47 ss.; Pottino, Cartaginesi, ρ. 26 ss.; Manni, Mise. Heurgon, p. 612; Giustolisi, Pellegrino. Sicuramente errata deve ritenersi l’identificazione dell E. col monte Pellegrino. Pottino pensa, anziché al Pecoraro (Giustolisi, Navi) a monte Palmita.

87

Giustolisi (Pellegrino) torna ora all’identificazione col Pel­ legrino. Έλώριον πεδίου, Έλώριον πεδίου, Heloria Tempe, ad Est di Noto (11 G) O vid. Fast. IV 477; cfr. Diod. X III 19,2 (διά του Έλωρίου πεδίου, πρός τω Άσινάριρ ποταμω). Il rapporto col fiume Άσίναρος (ν.) ed il nome stesso di E. ci portano nella zona di Noto Marina. Ηραία ορη, Heraei montes, Erei? °Vib. Seq. 47 s. v. Chrysas·, Diod. IV 84,1 ss. (1 . . . . Ήραϊα γάρ ορη κατά την Σικελίαν έστίν, ά φασι κάλλει τε καί φύσει καί τόπων ίδιότησι προς θερινήν άνεσιν καί άπόλαυσιν ευ πεφυκέναι. πολλάς τε γαρ πηγάς εχειν τη γλυκύτητι των ύδάτων διαφόρους καί δένδρεσι παντοίοις πεπληρώσθαι. είναι δε καί δρυών μεγάλων πλήθος, φερουσών καρπόν τω μεγέθει διαλλάττοντα, διπλασιάζοντα των έν ταΐς άλλαις χώραις φυομένων. εχειν δε καί των ημέρων καρπών αυτομάτων, άμπέλου τε πολλής φυομένης καί μήλων άμυθήτου πλήθους. 2 διό καί στρατόπεδόν ποτέ Καρχηδονίων ύπό λιμού πιεζόμενον διαθρέψαι, παρεχομένων των όρων πολλαΐς μυριάσι χορηγίας εις τροφήν άνέκλειπτον. έν ταύτη δέ τή χώρα συναγκείας δένδρων οϋσης ϋεοπρεποϋς καί Νύμφαις άλσους άνειμένου μυθολογοϋσι γεννηθήναι τόν ονομαζόμενου Δάφνιν, κ.τ.λ.).

Fo. 781; Holm 52; Ρ. I l l 123 s. Che si tratti degli attuali Erei è molto dubbio: le sorgenti del Chrysas (Dittaino) non sono certamente in questi monti, né può essere presa in considerazione l’esistenza di una presunta 'Ύβλα Ηραία, della quale non si può nemmeno provare l’esistenza (v. 'Ύβλα). Fra le ipotesi ricordate da Pace la preferibile è forse quella che chiama in causa i « monti d’Enna-Piazza », ma non si può escludere con certezza che col nome di Ή. « fossero genericamente denominate le formazioni montuose di Sicilia dalle Madonie al Lauro e a Capo Passero ». Έρκτή: ν. Ειρκτή

88

Hyblaei colles, Iblei Sil. It. XIV 26; Mart. X III 105 s. (Cum dederis Siculos me­ diae de collibus Hyblae / Cecropios dicas tu licet esse favos). Holm 53. Il nome è evidentemente legato a quello di 'Ύβλα (v.), ma non pare possibile un’ulteriore precisazione anche in conseguenza del dubbio che riguarda gli Ηραία όρη (v.) Λεοντίνων πεδίον, Laestrygonii campi, Piana di Catania (10-11 E-F) °Plin. n.h. I l i 8 (14), 93; °Sil. It. XIV 25 (Leontini campi)·, Polyb. V II 9,13 (τούς Λαιστρυγόνας τούς το Λεοντίνων πεδίον οίκήσαντες); Diod. V 2,4 (· · . τάς δε προειρημένας θεάς έν ταύτη τή νήσω πρώτως φανήναι καί τον τού σίτου καρπόν ταύτην πρώτην άνεΐναι διά την αρετήν τής χώρας, περί ών καί τον έπιφανέστατον των ποιητών μαρτυρεΐν λέγοντα ά λ λ α τ ά γ ’ ά σ π α ρ τα κ α ί ά νή ροτα π ά ν τ α φ ύοντα ι π υ ρ ο ί κ α ί κ ρ ιθ α ί, ή δ ’ ά μ π ε λ ο ι , α ί τ ε φ έρ ο υ σ ιν ο ίν ο ν έ ρ ι σ τ ά φ υ λ ο ν , κ α ί σ φ ιν Δ ιά ς δ μ β ρ ο ς ά έ ξ ε ι. ε ν τ ε γ ά ρ τ ώ Λ ε ο ν τ ί ν ω π ε δ ίω κ α ί κ α τ ά π ο λ λ ο ύ ς ά λ λ ο υ ς τ ό π ο υ ς τ ή ς Σ ικ ε λ ία ς μ έ χ ρ ι το ύ ν ΰ ν φ ύ εσ θ α ι τ ο ύ ς ά γ ρ ιο υ ς ό ν ο μ α ζο μ έ ν ο υ ς π υρ ούς. 5 κ α θ ό λ ο υ δε π ρ ο τ ή ς εύ ρ έ σ ε ω ς τ ο ύ σ ίτ ο υ ζ η τ ο υ μ έ ν ο υ κ α τ ά π ο ι α ν τ ή ς ο ικ ο υ μ έ ν η ς γ ή ν π ρ ώ τ ο ν έ φ ά ν η σ α ν οί π ρ ο ε ιρ η μ έ ν ο ι κ α ρ π ο ί, ε ίκ ό ς έ σ τ ι ν ά π ο δ ίδ ο σ θ α ι τ ό π ρ ω τ ε ϊο ν τ ή

κ ρ α τ ίσ τ η

χ ώ ρ α · κ α ί τ ά ς θ ε ά ς δέ τ ά ς

ε ύ ρ ο ύ σ α ς ά κ ο λ ο ύ θ ω ς τ ο ΐ ς ε ίρ η μ έ ν ο ις ό ρ ά ν έ σ τ ι μ ά λ ι σ τ α

τ ιμ ω μ έ ν α ς

π α ρ ά τ ο ΐς Σ ικ ε λ ιώ τ α ις ).

V.

Λ ε ο ν τ ΐν ο ι

Maroneus mons, Madonie

(8-9 Ό)

°Plin. n.h. I l l 8 (14), 88. Fo. 780; Holm 49; P. I l l 122 s.; Uggeri 167. Assai incerta l’estensione della zona indicata da Plinio con questo nome. 89

Μυκόνιον όρος

°Αρρ. b.c. V 117,485. Holm III 394; Ρ. I l l 122; Gabba ad App. b.c. V, p. 199; cfr. Alessio, B.S.C. 1946-47, p. 37. Il nome stesso è stato « corretto » in Έλικόνιον (Pais, A.S.Sic. 1888, p. 196), ma la correzione non pare indispensabile. Alessio richiama un dial. Miconiu nei Peloritani. Potrebbe trattarsi del monte Calvario o del Fontana d ’Èrcole presso Montalbano di Eli­ cona (ME). Μυλαίων πεδίον, Μυλα'ιτις χώρα, presso Milazzo

(11 C)

Polyb. I 9,7 (v. Λογγανός); 23,2. Neptunius mons °Solin. V 12. Fo. 780; Holm 48; F. 58; 68; P. I l i 122; 452. « Continuazione a NE dei Nebrodici » (Holm). Ne sono visi­ bili il Tirreno e il Ionio (Adriaticum, v.). Νευρόδη όρη, Nebrodes montes, Nebrodi

(9-10 D )

°Strab. VI 2,9; °Sil. It. XIV 236; °Solin. V 12. Fo. 779; Holm 48; F. 69; P. I l i 121 s. Piorum campus: v. Αί'τνη Ταύρος λόφος

[11 D]

Diod. XIV 58,2 (άπό των Συρακουσών έκατόν εξήκοντα σταδίους προαγαγών απασαν την δύναμιν κατεστρατοπέδευσε περί τον Ταύρον καλούμενον); 59,1 (Μάγωνα μεν τον ναύαρχον άπέστειλε μετά τής ναυτικής δυνάμεως, προστάξας παραπλεϊν έπί τόν λόφον τόν καλούμενον Ταύρον, κ.τ.λ.); XVI 7,1 ('Άμα δε τούτοις πραττομένοις Άνδρόμαχος ό Ταυρομενίτης, Τιμαίου μεν τού τάς ιστορίας συγγράψαντος πατήρ ών, πλούτω δε καί ψυχής λαμπρότητι δια­ φόρων ήθροισε τούς έκ τής Νάξου τής κατασκαφείσης ύπό Διονυσίου περιλειφθέντας. οίκίσας δε τόν ύπέρ τής Νάξου λ ό φ ο ν τ ό ν όνομ α ζ ό μ ε ν ο ν Τ α ύ ρ ο ν καί μείνας κατ’ αύτόν πλείω χρόνον

90

άπό της επί τοϋ Ταύρου μονής ώνόμασε Ταυρομένιον. ταχύ δε τής πόλεως έπίδοσιν λαμβανούσης οι μεν οίκήτορες μεγάλους περιεποιήσαντο πλούτους, ή δέ πόλις αξιόλογου αξίωμα περιποιησαμένη το τελευταίου εν τω καθ’ ημάς βίω Καίσαρος άναστήσαντος τούς Ταυρομενίτας εκ τής πατρίδος των 'Ρωμαίων αποικίαν έδέξατο).

Holm 43, η. 14; F 67; 324; Ρ. III 120 s.; Calderone, in Studi Calderini-Faribeni I, Milano 1956, p. 76. È il colle su cui sorge Taormina. Va distinto, contro Holm, dall’ άκροτήριον di Ηιφωνία (v.). Θώραξ, monte Marro

[Il C]

Diod. XXII 13,3-4 (ευθύς έκτάξας τήν δύναμιν έπειράτο [scii, il duce dei Mamertini] διαβαίνειν τον ποταμόν [scii, τον Λοίτανον; ν. Λόγγανος]. Τερών δ’ ........προσέταξε τον πλησίον λόφον τον ονο­ μαζόμενου Θώρακα περιελθεΐν καί τοϊς πολεμίοις κατά νώτου προσπεσεϊν). Holm 49 η. 34; II 537; Ρ. I II 122; Ryolo di Maria, in A.S.S. 1951, p. 345 ss.; Bernabò Brea, in A.I.N. Suppl. 1975, p. 6 s. (con bibliografia anteriore). L’identificazione è legata con quella di Λογγάνη (v.) e del fiu­ me Λογγανός (v.). Θουρία?

Schol. Theocr. V II 78 s., c (έν Σικελία έν τω δρει τής Θούριας). Si tratta di testimonianza assai dubbia (v. Introduzione). Θυ(μ)βρίς?

°Eustath. 350; Theocr. I 117 s. (. .. χαϊρ’ Άρέθουσα / καί ποταμοί, τοί χεΐτε καλόν κατά Θύμβριδος ύδωρ).

Holm 52 s.; F. 70; 388; II 142; Ρ. II 427; III 120. L’ αμφιβαλλόμενη γραφή di cui parla Eustazio va probabil­ mente chiarita nel senso che il Θ. è un monte oltre che un fiume (v.). Τ ό ρ γ ιο ν ?

Diod. XX 89,2 (ν.

Τ ό ρ γ ιο ν ,

località abitata); cfr. Suda, s.v.

τ ό ρ γ ο ς (. . . . ò γ ύ ψ π α ρ ά Σ ι κ ε λ ι ώ τ α ι ς ) .

91

Il passo di Diodoro non indica esplicitamente un monte. Per l’ubicazione si tenga presente il riferimento ad ’Άμβικαι (v.). In­ certa la tradizione ms.: T., Γόργιον, Γοργόνιον. Τόρος λόφος, presso Agrigento Polyb. I 19,5 (έπεστρατοπέδευσαν οι περί τον ’Άννωνα τοϊς 'Ρωμαίοις, καταλαβόμενοι τον λόφον τόν καλούμενου Τ ό ρ ο ν, ώς δέκα σταδίους άπέχοντες των ύπεναντίων). Holm 54. Questo λόφος potrebbe essere presso Eraclea. Fu occupato da Annone, a 10 stadi dai Romani che assediavano Agrigento. Ουράνιον όρος? Ps. Aristot. mir. 113 (έν δε τη επικράτεια των Καρχηδονίων φασίν όρος είναι, ό καλείται Ουράνιον, παντοδαπής μεν ύλης γέμον, πολλοΐς δε διαπεποικιλμένον άνΐΐεσιν, ώστε τούς συνεχείς τόπους έπί πολύ μεταλαμβάνοντας της εύωδίας αύτών ήδίστην τινά τοϊς όόδοιποροΰσι προσβάλλειν την άνακοπήν. 2 πρός δέ τούτον τόν τόπον κρήνην έλαίου φασίν είναι, την δε όσμήν έχειν τού κέδρου τοϊς άποπτίσμασιν όμοίαν. δεΐν δέ φασι τόν προσιόντα πρός αυτήν άγνόν είναι, ώστε άσφαλώς άρύεσθαι, καί τούτου γενομένου πλεϊον άναβλύζειν αύτήν τό ελαιον). Holm 50 η. 36; Ρ. III 526. Questo monte, situato nella έπικράτεια dei Cartaginesi, non è necessariamente da cercare in Sicilia. Vulcanius collis

[7 E?]

°Solin. V 23. Holm 50 n. 36; Ρ. I l i 526; 598. Secondo Cluverio (Holm ne dubita), il colle sarebbe nei din­ torni di Bivona. Ηουθία

χώρα, presso Leontini

Diod. V 2,4 (ν. Ηουθία, città).

92

IDROGRAFIA INTERNA

Άβόλλας, fiume di Avola?

(11 G?)

Choerobosc. in Theodos. fr. 45 ap. Bekker, Ind. Anecdot. p. 1299 (Άβόλλας Άβόλλα όνομα ποταμού). P2 329. L’identificazione col fiume di Avola discende ovviamente dal­ l’identificazione, ipotetica, della città di ’Άβολλα (v.) con l’Avola odierna. Non si può tuttavia escludere che si tratti dello stesso fiume che da Plutarco è chiamato "Αβολος (v.). ’Άβολος Plut. Tim. 34,1 (μετά δέ ταΰτα στρατεύσας επί Μάμερκον εις Κατάνην, καί περί το ρεΰμα την ’Άβολον . . . νικήσας . . .); Bekker, ρ. 322 (Άβόλως ποταμός επί Ταυρομενίων); Hesych. s.v. Άβολεΐς (Ά. περιβολαί, υπό Σικελών). Fo. 784. È generalmente identificato con 1’ Άλαβών (v.) e non si può escludere con certezza che si tratti dell’ Άβόλλας (v.). La defini­ zione di Esichio ci dice però che si tratta anche di un nome comune. L’indicazione raccolta da Bekker non conforta d’altro canto le due identificazioni già ricordate. Una ubicazione presso Tauromenio potrebbe, se mai, suggerire l’identificazione con uno dei corsi d ’acqua di quella zona, p. es. il Sirina, il San Giovanni, il S. Venera. È certa, comunque, una collocazione di un Ά. fra Siracusa e Ca­ tania, che ci viene chiaramente indicata da Plutarco.

Difficilmente si potrà ipotizzare che si tratti, p. es., del Mar­ cellino, da identificare probabilmente col Mylas (v.). Ά κ ε σ ίν η ς

Thuc. IV 25 (7 ........ Μ ε σ σ ή ν ιο ι 8’ έ ν τού του π α ν δ η μ ε ί κ α τ ά γ η ν και τ α ΐ ς ν α υ σ ί,ν ά μ α έ σ τ ρ ά τ ε υ σ α ν επί, Ν ά ξ ο ν τ η ν Χ α λ κ ι δ ι κ ή ν ο μ ο ρ ο ν ο ύ σ α ν . 8 και τ η -πρώ τη ή μ ε ρ α τ ε ι χ ή ρ ε ι ς π ο ι,ή σ α ν τ ε ς τ ο ύ ς Ν α ξ ίο υ ς έ δ ή ο υ ν τ η ν γ η ν , τ ή δ ’ υ σ τ ε ρ α ί α τ α ΐ ς μ έ ν ν α υ σ ί π ε ρ ι π λ ε ύ σ α ν τ ε ς π α τ ά τ ο ν Ά κ ε σ ί ν η ν π ο τ α μ ό ν τ ή ν γ η ν έ δ ή ο υ ν , τ ω δέ π ε ζ ω π ρ ο ς τ η ν π ό λ ο ν π ρ ο σ έ β α λ λ ο ν ).

Holm 70; F. 69; 79; Ρ2 218; Bérard, Col, p. 81 n. 1. Soltanto Tucidide usa questo nome. Con molta verisimiglianza si è ritenuto che si tratti dello stesso fiume che conosciamo come Άσίνης (v.). ’Α χ ά τ η ς ,

Achates, Carbo o Carabi

(6-7 E)

°Plin. n.h. III 8 (14), 90; °Sil. It. XIV 227 (268: Achaetus?); °Vib. Seq. 6; °Priscian. 502-504; °Solin. V 25 s.; Theophr. de lap. 31; Plin. n.h. XXXVII 10 (54), 139 (agata); Nonn. Dionys. X III 309. Fo. 785; Holm 81 n. 87; P. III 127 s. L’identificazione ormai tradizionale — tanto che il Dirillo ha « ripreso » il nome di Acate — è quasi certamente errata: in Plinio questo fiume sembra collocato fra Therma colonia ( = Sciacca?) ed il Mazaro. È possibile che Plinio volesse indicare 1’ Άκίθοος (v.) tratto in inganno dall’assonanza dei due nomi; ma non è affatto certo. Già Holm identificava 1’ Ά. col Cannitello o Carabi e citava G. Dennis, secondo il quale nella città di Giuliana alle foci di quel fiume « in certain spots the very road is paved with agates ». Il nome di Atys, v.l. pliniana, va espunto (Holm). Acilius: v.

’Ά κ ο ς

’Άκος, Acis, fiume di Jaci?

[11 E?]

O vid. Fast. IV 468; °Sil. It. XIV 221 s.; °Solin. V 17; °Vib. Seq. 18; Theocr. I 69; Schol. ad loc. (a: ’Άπιδος ιερών ύδωρ · ’Άπυς

94

ποταμός Σικελίας; b: ’Άκις παρά το άκίδι έοικέναι τα ρεύματα); Serv. Eel. IX 39 (Acis ...in fontem mutatus est, qui hodieque f la­ tine Acilius dicitur oh illius nominis derivatione)·, Apost. I 96 = Paroem. II, p. 264 Leutsch-Schneidewin (’Άκις ποταμός · έπί των αγαν ψυχρών ψυχρός γάρ έστιν ούτος); Diogenian. II 74 = Ραroem. I, ρ. 208 Leutsch. Fo. 784; Holm 71; 127; F. 189 s.; P. III 55; 94; 241; 495. A questo fiume Servio riferisce anche il nome Acilius. Άκίθιος, Marsala?

(5-6 D?)

°Ptol. I l i 4,3. Fo. 786; Holm 81 n. 87; 83; Miiller ad loc. (p. 394). Miiller sospettava che il nome di questo fiume fosse Έλκέθιος e lo collegava con la città omonima (v.). Il sospetto non ha però alcun fondamento concreto. Άκράγας, Acragas, San Biagio - S. Leone

(8 E-F)

°Plin. n.h. I l i 8 (14), 89 (Agragas, quod Agrigentum nostri dixere)·, °Aelian. v.h. II 33; °Vib. Seq. 31 (Agragas); °Priscian. 495 ss.; °Steph. Byz. s.v. Άκράγαντες; Pind. ΟΙ. II 92 s. (. . . . καμόντες οϊ πολλά ϋυμω / ιερόν εσχον οίκημα ποταμού); Schol. Pind. Pyth. VI 6 (ποταμίαν είπε την Άκράγαντα δια τω όμωνυμεΐν τω ποταμώ; cfr. ΟΙ. II 12 a; 14 b; 15 a; 16 a); Polyb. IX 27,5 (ή των Άκραγαντίνων πόλις..........περιέχεται δέ ποταμοΐς · ρεΐ γάρ αύτης παρά μεν την νότιον πλευράν ό συνώνυμος τη πόλει, παρά δέ την έπί τάς δύσεις καί τόν λίβα τετραμμένην ό προσαγορευόμενος 'Ύψας); Hesych. s.v. Λάστος (ό Άκράγας τό παλαιόν); Tim. fr. 28 c J.; Diog. Laert. V III 54. Fo. 785; Holm 80; F. 434; P. II 67; III 496; P2 196; De Miro in K. V III (1962), p. 123. Άδράνιος, nel bacino del Simeto Steph. Byz. s.v. Άδρανόν (v. Άδρανόν città). Fo. 783; Holm 72 s. Il fiume si deve identificare sulla base del rapporto con Άδρα-

95

νόν (ν.): si tratta probabilmente dell’alto corso del Simeto, che troviamo indicato come Adrano, Adriano, Adernò in carte ormai antiche. Vale la pena di ricordare che il Dizionario topografico della Sicilia di V. Amico (trad. G. Di Marzo, Palermo 1855, I, p. 54) afferma alla voce Adrano·. « vengono così appellate le vene d ’acqua che sgorgano copiose sotto la città dello stesso nome e sboccano nel Simeto ». Αίσαρος?

Schol. Theocr. IV 17 b-c (Α’ίσαρος ποταμός---- εστι καί άλλος, ποταμός Σικελίας). Non è forse soltanto per caso che lo Scoliaste ricorda questo fiume dopo l’omonimo di Crotone. Si potrebbe però dubitare che si tratti di un abbaglio, ricordando la confusione fra la Σικελία e l’Italia meridionale in cui abitavano Siculi ancora al tempo di Tucidide (VI 2,4). Per il problema in generale si veda comunque l’Introduzione. Agragantinus fons Plin. n.h. XXXV 15 (51), 179 (Agragantino fonte). Agrigentinus lacus °Solin. V 22. Άγύριος? Pareti 328; 366. Questo nome è desunto dal Pareti dalla presenza in Άγύριον di una divinità fluviale anonima raffigurata su monete. Questa, però, va probabilmente identificata col Παλαγκαΐος (v.). Alabis\ ν. Άλαβών Άλαβών, Alabon, Càntera

111 F]

°Ptol. I l l 4,4 (gen. Άλάβου); °Sil. It. XIV 227 (Alabis); °Vib. Seq. 17 (?); 152(?); Diod. IV 78,1 (πλησίον μεν γάρ της Μεγαρίδος φιλοτέχνως

96

εποιησε την ονομαζομενην κολυμβήθραν, έξ ής μέγας ποταμός εις τήν πλησίον θάλατταν έξερεύγεται καλούμενος Άλαβών); Steph. Byz. s.v. (ν. Άλαβών città); Hesych. s.v. Άλαβώς (ποταμός). Fo. 784; Holm 75; III 493; F. 387; Rizzo, Monete, p. 55 s.; P2 185; Bejor, in A.S.N.P. 1975, p. 1284. Contro Holm e Freeman s’è schierato Rizzo, escludendo l’iden­ tificazione col San Gusmano. Rimane incerto se anche 1’ ’Άβολος sia lo stesso fiume oppure 1’ Άβόλλας. È invece da ritenere sicura l’identità fra 1’ Ά. e VAlabis. Bejor, infine, pensa alla possibilità di un Ά. occidentale = ’Άλβα (v.). ’Άλαισος, Halaesus, Fiume di Tusa ( = F. di Pettineo) (9 C-D) °Solin. V 20; Colum. X 268. IG XIV 352 passim (ó ροΰς ó ’Άλαισος: I 23; II 23; 37 s.; 45; 59 s.; 69; 71 s.). Fo. 786; Holm 86; Bernabò Brea, A.I.N. Suppl. 1975, p. 18. Va cercato presso Tusa (ν. ’Άλαισα) ed è l’odierno Fiume di Tusa (già Fiume di Pettineo). ’Άλβα, Magazzolo (già Macasoli)

(7E)

Diod. XXXVI 4,2 (προηγε δε μετά των ένόντων στρατιωτών, καί διαβάς τον ’Άλβαν ποταμόν παρήλιε τούς άποστάτας διατρίβοντας έν δρει καλουμένω Καπριανω, καί κατήντησεν εις πόλιν Ήράκλειαν). Holm 82 η.; 83; III 213 η. Soltanto Diodoro ci ricorda questo fiume, che possiamo però collocare sulla base della testimonianza di Edrisi (Amari, Bibl., p. 67) ad 8 miglia da Sciacca ed a 9 del Platani. Questo nome è forse da leggere anche in °Vib. Seq. 17; 152 (e ν. Άλαβών). Άμενανός, Amenanus, Giudicello

[11E]

O vid. Fast. IV 467; Met. XV 279 s. (nec non Sicanias volvens Amenanus harenas / nunc fluit, interdum suppressis fontibus aret) Strab. V 3,13 (τοΰ

97

Άμενάνου . . . τού διά. Κατανης ρεοντος ■ εκλείπει γαρ επι πολλά ετη καί πάλιν ρεϊ); Schol. Pind. Pyth. I 130 a (τον Άμένη ποταμόν; in apparato άμένην PQ άμέναν cj h); Steph. Byz. s.v. Κατάνη (v.) [codd. Άμελιανός]; monete di Κατάνη. Holm 71 n. 62; F. 80; 376; P2 181; Lasserre ad Strab. pp. 211 s.; 245. Άμένας: v. Άμενανός ’Άναπος, Anapus, Anapo

(H E-F)

°Lyc. fr. 8 J. = Antig. h.m. 133; O vid. Fast. IV 469 ss. (cfr. Met. V 412 ss.; ex P. II 10,26); °Sil. It. XIV 515; °Aelian. v.h. II 33; °Vib. Seq. 16; 186; Thuc. VI 66 (v. Λάσκων); 96 (per difendere le Epipole i Si­ racusani escono ές τον λειμώνα τον παρα τον Αναπον ποταμον), V II 42; 78; Theocr. I 68 con Schol. ad loc. b-c-d; Diod. XV 13,5; Liv. XXIV 36,2; Plut. Oion 27,3 (νυκτός ετι τούς στρατιώτας άναστήσας τον ’Άναπον ποταμόν ηκεν, άπέχοντα της πολεως δέκα σταδίους); Tim. 21. Fo. 784; Holm 75; 239; F. 80; 84; 387; P. I l l 127; P2 190. Secondo Vibio 1’ A. si divide in caenos ( = καινός) e faeos ( = φαιός) (16) ed attraversa il lago Cyane (186). Si è pertanto corretto caenos in cyaneos, ma la correzione è inutile. Archidemia fons, in territorio di Siracusa

[11 F]

°Plin. n.h. I l i 8 (14), 89. Holm 76 n. 74. Identificata da Cluverio col « Cefalino » (tra Ciane ed Anapo), ma senza documentazione. Άρέθουσα, Arethusa, Aretusa

[11 F]

°Lyc. fr. 9 J. = Antig. h.m. 140; °Verg. Aen. I l i 696; °Strab. VI 2,4; °Mela II 117;°Sil. It. XIV 53; 515; °Plin. n.h. I l i 8 (14), 89 (cfr. II 225; XXXI 55); °Claudian. r.P. II 60 (Arethusaei la­ tices)·, °Solin. V 8; 16; °Nonn. Dionys. X III 323 s.; “Eustath. 409; 473; °Vib. Seq. 4;

98

Pind. Pyth. I l i 69 (Άρέθοισα); Tim. fr. 41 a-c J. = Antig. h.m. 140 + Polyb. X II 4 d + Strab. VI 2,4; Artemon fr. 2 J. = Schol. Pind. ΟΙ. V l b (v. Καμάρινα); Polyb. X II 4d, 5 ss. (τήν Άρέ^ουσαν κρήνην τήν έν Συρακούσας); Cic. II Verr. IV 53,119 (in hac insula — scii. Ortigia — extrema est fons aquae dulcis, cui nomen Arethusa est, incredibili magnitudine, plenissimus pi­ scium, qui fluctu totus operiretur nisi munitione ac mole lapidum diiunctus esset a mari)·, V 31,80; Diod. XVI 18; XXXIV 9; Liv. XXV 30; Ovid. Met. V 572-641; Paus. V 7,2-3; VII 24,3; Schol. Pind. Pyth. II 12 b; III 122; Nem. I 2 a etc.; Schol. Theocr. I 117 a-b-c; Didym. p. 184 Schmiedt n° 4 ex Steph. Byz. s.v. (otto Άρέθουσαι); Hesych. s.v. Κυπάρα (ή έν Σικελία κρήνη Άρέθουσα); Suda s.v. Άρέθουσα; s.v. Άδρίας. Cfr. inoltre la monetazione sira­ cusana. Fo. 787; Holm 256 ss.; F. 77; 354; 357; P. II 89; III 127. Asines, Asinius, Cantara = Alcantara

(10-11 D)

°Plin. n.h. I l i 8 (14), 88; °Vib. Seq. 15 Fo. 784; Holm 70 s. con n. 60; F. 69; 79; Ryolo di Maria, in A.S.S. 1950-51, p. 345 ss.; P2 218; 233. Si deve ritenere che sia lo stesso fiume chiamato Άκεσίνης (v.) da Tucidide. È possibile che con esso si debba identificare an­ che P ’Άσσινος (v.). Escluderei invece l’identificazione con 1’ Ovoβάλας (v.). Assia, Gisìra?

[11 F?]

Caietani Vitae S.S. Sic. I 43; 100. Caietani op. cit. I 73; Holm III 496 n. 1. Il fiume sfociava « inter veterem Megaram et Morgantium » (Caiet. 43), ossia fra Megara Iblea e la Murgantia (v.) di Livio. Potrebbe perciò essere lo stesso fiume che Polibio chiama Λίσσος (v.). È impossibile, invece, identificarlo con 1’ Άσίνης (v.), troppo settentrionale rispetto ai dati di cui disponiamo per VAssia. Secondo Gaetani si tratta del Gisìra, affluente del Pantagyas (v. Παντακύας).

99

Άσ(σ)ίναρος, Falconara = Fiume di Noto

(11 G)

Thuc. V II 83 s. (passato Γ Έρινέος — v. — ed accampatosi Ni­ cia su di un’altura, i Siracusani τή υστεραία καταλαβοντες αυ­ τόν ..........gli concedono una breve tregua, ma poi lo rimettono difficoltà. γνόντες δε οι Αθηναίοι οτι ου λανθανουσι, κατεθεντο πάλιν πλήν τριακοσίων μάλιστα άνδρών · ούτοι δε διά των φυλάκων βιασάμενοι έχώρουν τής νυκτός ή έδύναντο. 84,1 Νικίας δ’ έπειδή ήμερα έγένετο ήγε τήν στρατιάν ' οι δε Συρακοσιοι και οι ζυμμαχοι προσέκειντο τον αυτόν τρόπον πανταχόθεν βαλλοντες τε και κατακοντίζοντες. 2 καί οί ’Αθηναίοι ήπείγοντο προς τον Άσσίναρον ποτα­ μόν, άμα μεν βιαζόμενοι ύπό τής πανταχόθεν προσβολής ιππέων τε πολλών καί τοϋ άλλου όχλου, οΐόμενοι ράόν τι σφίσιν εσεσθαι, ην διαβώσι τον ποταμόν, άμα δε ύπό τής ταλαιπωρίας καί τοϋ πιεΐν έπιθυμία); Diod. X III 19 (avanzando gli Ateniesi verso Catania) oì δε Συρακοσιοι πεντήκοντα μέν τάς καταλειφθείσας ναϋς άναψάμενοι κατήγαγον εις τήν πόλιν, έκβιβάσαντες δ’ έκ των τριήρων άπαντας καί καθοπλίσαντες, μετά πάσης τής δυνάμεως ήκολούθουν τοΐς Άθηναίοις, έξαπτόμενοι καί βαδίζειν εις τοϋμπροσθεν διακωλύοντες. 2 έπί τρεις δ’ ήμέρας έπακολουθοΰντες καί πανταχόθεν περιλαμβάνοντες άπεΐργον εύθυπορεΐν προς τήν σύμμαχον Κατάνην, παλινοδίαν δε καταναγκάσαντες ποιήσασθαι διά τοϋ Έλωρίου πεδίου, προς τώ Άσινάρω ποταμώ περικυκλώσαντες άπέκτειναν μ έ ν .........);

Plut. Nic. 27,4; Paus. V II 16,5. Fo. 784; Holm 76; Ciaceri ad Lycophr. Alex. 1033 (p. 290); P2 191. Ciaceri voleva identificare 1’ Ά. con Γ ’Έλωρος (v. "Ελωρος, ma l’identificazione non ha fondamento. ’Άσσινος Holm 251; P. I l l 536; Pareti 65; 370 n. 466. Documentato dalla monetazione di Naxos, questo fiume fu identificato da Pareti col Santa Venera. Potrebbe essere 1’ Άσίνης (v.). Assorus: v. ’Ίσβουρος

100

Άθύρας?

Steph. Byz. s.v. (. . . εστι Sè καί Σκυθίας [Σικελίας Casaubonus, Meineke] ποταμός Άθύρας, ώς Νυμφόδωρος [ = fr. 12 J.]). Testimoniato dal solo Stefano, questo fiume, contrariamente all’opinione di Casaubonus e Meineke, potrebbe essere veramente scitico. Atys: v. Αχάτης Βαθύς, Iato

(7 C-D)

°Ptol. I l i 4,2 Fo. 786; Holm 84 s. Κακύπαρις, Cassibile

(11 G)

Thuc. V II 80 (Τής δέ νυκτός τω Νικία καί Λημοσθένει έδόκει ................. μηκέτι τήν αυτήν οδόν ή διενοήθησαν, άλλα τουναντίον ή οί Συρακόσιοι έτήρουν, προς τήν θάλασσαν · 2 ήν δέ ή ξύμπασα οδός αύτη ούκ έπί Κατάνης τω στρατεύματι, άλλά κατά το έτερον μέρος τής Σικελίας το προς Καμάριναν καί Γελάν καί τάς ταύτη πόλεις καί Έλληνίδας καί βαρβάρους. 3 καύσαντες ούν πυρά πολλά έχώρουν έν τή νυκτί. καί αύτοϊς, οίον φιλεΐ καί πάσι στρατοπέδοις, μάλιστα δέ τοϊς μεγίστοις, φόβοι και δείματα έγγίγνεσθαι, άλλως τε καί έν νυκτί τε καί διά πολέμιας καί πολεμίων ου πολύ άπεχόντων ίοϋσιν, έμπίπτει ταραχή · 4 καί το μέν Νικίου στράτευμα, ώσπερ ηγείτο, ξυνέμενέ τε καί προύλαβε πολλω, το δέ Αημοσθένους, το ήμισυ μάλιστα καί το πλέον, άπεσπάσθη τε καί άτακτότερον έχώρει. 5 άμα δέ τή έω άφικνοϋνται δμως πρός τήν θάλασσαν, καί έσβάντες ές τήν οδόν τήν Έλωρίνην καλουμένην έπορεύοντο, όπως, έπειδή γένοιντο έπί τω ποταμω τω Κακυπάρει, παρά τον ποταμόν ϊοιεν άνω διά μεσόγειας · ήλπιζον γάρ καί τούς Σικελούς ταύτη οΰς μετέπεμψαν άπαντήσεσθαι. 6 έπειδή δ’ έγένοντο έπί τω ποταμω, ηΰρον καί ένταΰθα φυλακήν τινα των Συρακοσίων άποτειχίζουσάν τε καί άποσταυροϋσαν τον πόρον, καί βιασάμενοι αύτήν διέβησάν τε τόν ποταμόν καί έχώρουν αύθις πρός άλλον ποταμόν, τον Έρινέον ■7 ταύ­ τη γάρ οί ήγεμόνες έκέλευον).

Fo. 784; Holm 76; F. I l l 379; 705 ss.; P2 191; cfr. Alessio, in B.S.C. 1946-47, p. 34 s.; B.F.L.S. 1956, p. 318.

101

Per la derivazione del nome moderno dall’antico v. Alessio. Κ αμάρινα λ ίμ ν η ,

Camarina s. Camerina palus, presso Ca­ marina [5> G]

°Verg. Aen. III 701; °Claudian. r.P. II 59; °Priscian. 489; °Vib. Seq. 210; °Steph. Byz. s.v. Άκράγαντες; s.v. Καμάρινα (. . . καί λίμνη, άφ’ ής ή παροιμία . . .); Artemon fr. 2 J. = Schol. Pind. ΟΙ. V 1 b (v. Κ αμάρινα città); Suda, s.v. μη κίνει Κ αμάριναν (ν. Κ αμάρινα città). Cfr. Pind. ΟΙ. V I I (ποταμόν τε ’Ώ α ν ιν , έγχω ρίαν τε λ ίμ ν α ν ); Schol. Pind. ΟΙ. V 1 b-c. Fo. 785; Holm 78; P III 127 n. 1. Vibio attribuisce a Siracusa questa palus probabilmente perché Camarina era colonia siracusana. La Κ.λ. è da identificare a mezzo miglio dalla città quasi alla foce del Fiume di Camerina, ossia del1’ ’Ίππαρις (v.). Su monete di Camarina compare la figura della ninfa omonima. Κάμικος, Camicus, Carabollace? Carrozza?

[7 E?]

°Lyc. fr. 8 J. = Antig. h.m. 133; °Vib. Seq. 42; °Steph. Byz. s.v. Άκράγαντες. Fo. 785; Holm 83; Caputo, in P.d.P. 1957, p. 439 ss.; Manni, in Sicilia 20 (1958), p. 64; K. V ili (1962), p. 11. Col Canne o Fiume di Palma identificava questo fiume già il Fo. Esso va cercato presso la città omonima (v.) nei pressi del Monte S. Calogero, dove si trovano sorgenti calde (Carabollace? Carrozza?). Il K. sarebbe invece 1’ 'Άλυκος secondo Caputo. Κ άπαιος?

codd. di °Lyc. fr. 8 J. = Antig. h.m. 133. Jacoby ad loc. Non mi pare impossibile che Lieo ricordasse un secondo nome del Κριμισός. Il testo è stato « corretto » sostituendovi il nome del1’ ’Άναπος o quello del Κακύπαρις.

102

Χρύσας, Chrysas, Dittaino

(9-10 F)

°Sil. It. XIV 229 (Vagedrusa); °Vib. Seq. 47; Diod. XIV 95,2 (........ Μ άγω ν, οΰτος μεν οΰν διά Σικελών πο­ ρευτείς, καί τ ά ς π λ είσ τ α ς πόλεις άποστή σας τοϋ Διονυσίου, κατεστρατοπέδευσεν εν τ ή τω ν Ά γυ ρ ινα ίω ν χώρα παρά τον X ρ ύ σ α ν πο­ ταμ όν εγγύς τ η ς όδοϋ τ η ς φερούσης εις Μ οργαντίναν) ; Cic. I I Verr.

I l l 44,96. Fo. 783 n. 74; Holm 72 n. 63; F. 81; 153; 155; P2 217. In Silio Italico Vagedrusa è stato giustamente corretto con vage Chrysa. Χύδας, San Fratello?

( 1 0

C-D?)

°Ptol. I l i 4,2. Fo. 786; Holm 86; Bernabò Brea, in A.I.N. Suppl. 1975, p. 14. Variamente identificato (Furiano, Rosmarino), questo fiume, che Tolemeo colloca a metà strada fra Άλόντιον e Καλή ’Ακτή, è probabilmente il San Fratello. Cocanicus lacus Plin. n.h. XXXI 7 (39), 73 (sai.... in Sicilia in lacu, qui Coca­ nicus vocatur, et alio iuxta Gelam). Fo. 787; Holm 46; P. IV 101. Questo lacus, che Plinio celebra per il suo sale, non è necessa­ riamente da cercare presso Καύκανα (v.). Nel nome, d’altronde, si è sospettata una deformazione da un Cocalicus, ma la fama del nome di Cocalo mi sembra troppo diffusa perché si possa ammet­ tere senza prove questa presunta deformazione. Κριμισ(σ)ός, Crimisus s. Crinisus, Fiume Freddo

(6 C-D)

°Lyc. fr. 8 J. = Antig. h.m. 133; °Aelian. v.h. II 33; °Claudian. r.P. II 57; °Vib. Seq. 45; Verg. Aen. V 38 (cfr. Serv. Aen. V 30; I 550: a Crimisso fluvio, quem Crinisum Vergilius poetica licentia vocat)', Dion. Hai. I 52,1 (ποταμόν καλούμενον Κριμισόν [v.L: Κρημισον] εν γ ή Σι­ κ ανώ ν); Diod. XIX 2,8; Nep. Tim. 2,4; Plut. Tim. 25,6; 27,4; 28,7. 103

Fo. 786; Holm 84; II 407; F. 80; Chisesi, in Rend. Line. 1925, p. 255; P2 256 s.; Bérard, Co/., p. 361. Due fiumi di questo nome (Fiume Freddo e S. Bartolomeo) sono stati ipotizzati da Holm, il quale riteneva necessario che an­ che il « fiume di Entella » si chiamasse K. Dal passo di Lieo si è desunta, a torto, la possibile esistenza di un K. presso Camico. È possibile, però, che, come pare che si siano talvolta confuse Inico e Camico, in realtà il fiume di Camico sia invece il fiume di Inico. Ricordando la possibilità che ’Ίνυκον (v.) fosse al monte Inici, si potrà quindi ipotizzare che il fiume K. fosse l’attuale Fiume Fred­ do (che per Bérard è probabilmente lo Scamandro). Κυαμόσωρος,

Salso?

(10 D-E?)

Polyb. I 9 (3 Hieron έξάγει στρατείαν ώς έπί τούς βαρβάρους τούς τήν Μεσσήνην κατασχόντας. 4 άντιστρατοπεδεύσας δέ περί Κεντόριπα καί παραταξάμενος περί τον Κυαμόσωρον ποταμόν τούς μέν πολιτικούς ιππείς καί πεζούς αύτός έν άποστήματι συνεϊχεν, ώς κατ’ άλλον τόπον τοϊς πολεμίοις συμμίξων, τούς δέ ξένους προβαλόμενος είασε πάντας ύπό τών βαρβάρων διαφθαρήναι · κατά δέ τον τής εκείνων τροπής καιρόν ασφαλώς αύτός άπεχώρησεν μετά τών πολιτών εις τάς Συρακούσας).

Fo. 783 η. 74; Holm 73; F. 81; 157; Ρ2 217. Il passo polibiano non permette un’identificazione certissima, ma indica sicuramente una certa vicinanza a Centuripe. Κυάνη, Cyane, Ciane (o Pisma)

111 F]

O vid. Fast. IV 469 (v. Met. V 409 s.: Est medium Cyanes et Pisaeae Arethusae / quod coit angustis inclusum cornibus aequor. Cfr. ex P. II 10,26); °Plin. n.h. III 8 (14), 89; °Sil. It. XIV 515; 567; 586; °Aelian. v.h. II 33; °Claudian. r.P. II 61; °Vib. Seq. 186 (lacus)·, Diod. IV 23,3; V 4.1-2. Fo. 787; Holm 75 n. 70; 76 n. 74; F. 360 ss.; P. I I I 127. Δαμυρίας, Molinello

(11 F)

Plut. Tim. 31 (2 τοΰ Τιμολέοντος εις Γαλαρίαν στρατεύσαντος, ό Ικέτης έμβαλών εις τήν Συρακοσίαν λείαν τε συχνήν έ'λαβε καί

104

πολλά λυμηναμενος καί καθυβρίσας άπηλλάττετο παρ’ αυτήν τήν Γαλαρίαν [?, Καλαυρίαν], καταφρονών του Τιμολέοντος ολίγους στρατιωτας εχοντος. 3 έκεΐνος δέ προλαβεΐν έάσας έδίωκεν, ιππείς εχων και, ψιλούς · αίσθόμενος δ’ ο 'Ικέτης, τον Δαμυρίαν ήδη διαβεβηκώς, ύπέστη παρά τον ποταμόν ώς άμυνούμενος).

Holm 74; II 414; Ρ2 183; Westlake, Timol., ρ. 41 n. 1; Sordi, Timol., ρ. 67 π. 7. Inutile la correzione Λαμυρίας proposta da Latte. Dianas, presso Camarina

[9 G]

°Priscian. 489 (fons); °Solin. V 16. Holm 78 n. 82; Ρ. I l i 669. Nel passo di Solino Holm vuole correggere Oanim in luogo di Dianam. Avremmo così una testimonianza in più per ’Ώανις; ma la correzione non mi pare necessaria, visto che lo stesso nome com­ pare anche in Prisciano. Έλευθέρα κράνα

[11 G?]

I.G. XIV 241 = I.G.L.M.P. 29. La provenienza dell’iscrizione da Noto fa presumere che la κράνα fosse in quel territorio. ’Ελεύθερος, Eleuterio (già Fiume di Bagaria = Bagheria) (7 C-D) °Ptol. I l i 4,2. Fo. 786; Holm 85; III 665. ’Έλωρος: v. 'Έλωρος Endrius: v. Herbesos ’Έγγυον (κρήνη): v. ’Έγγυον città

Έρινέος, Cavallata

[11 G]

°Ptol. I l i 4,4; Thuc. V II 80 (v. Κακύπαρι,ς); 82.

105

Fo. 784; Holm 76; F. I l l 706 ss.; Muller ad Ptol. loc. cit. Il nome ’Όρΐνος non è che una forma corrotta di Έ. Se ri­ serviamo all’ Άβόλλας (v.) il Fiume di Avola, scompare il dilemma di Holm, incerto fra le due per lui possibili identificazioni. Έρύκης, Catalfaro?

(Id E-F?)

°Steph. Byz. s.v. Άκράγαντες.

Fo. 783 n. 74; Holm 73; F. 81 s., n. 2. Il fiume, omonimo di Έρύκη (v.), fu identificato da Holm col Gurnalonga (Gornalunga). È però da prendere in considerazione piuttosto la vecchia identificazione col Palagonia (Fo.) o Catalfaro. Γελάς, Gela, Gela (già Terranova)

{9 F)

°Verg. Aen. I l i 702; O vid. Fast. IV 470; °Plin. n.h. I l i 8 (14), 89; °Sil. It. XIV 213; °Claudian. r.P. II 58 (v. Γέλα); °Vib. Seq. 71; °Steph. Byz. s.v. Άκράγαντες; Thuc. VI 4,3 (τη μεν πόλει άπό τοΰ Γέλα ποταμού τούνομα έγένετο. Cfr. Schol. ad loc.); Callimach. Aet. II, fr. 43, 1. 46 Pfeiffer — fr. 361 Schneider (οΐδα Γέλα ποταμού κεφαλή επι / κείμενον άστυ; cfr. Schol. Pind. ΟΙ. II 29 d Drachmann (oi δε Γέλα ποταμω έπικείμενον άστυ); Schol. Pind. ΟΙ. II 16b (Άρτέμων δε ο άπό Περγάμου την Γέλαν οϊεται δειν άκούειν. καί γάρ ταύτην ομώνυ­ μον είναι Γέλα τω ποταμω, τούς δε Άκραγαντίνους Γελφων είναι άποίκους κ.τ.λ. = fr. 1 J.); Diod. X III 108,3 (· ■.επί Γέλαν πο­ ρευτείς παρά τον ομώνυμον ποταμόν τη πόλει κατεστρατοπέδευσεν. Cfr. V ili 23,1); Et. AL, s.v. Γέλα.

Fo. 785; Holm 78; F. 79 s. et a.; I l l 563; 732; P2 212; Manni, in K. XVII (1971), p. 124 ss.; Mise. Heurgon, p. 613 s. L’identificazione del fiume è ovviamente legata a quella della città (v. Γέλα). La divinizzazione del fiume è attestata anche dalla monetazione. Il frammento callimacheo e lo scolio a Pind. ΟΙ. II 29 d pre­ sentano difficoltà di lettura, per le quali si rinvia alle rispettive edizioni critiche. La κεφαλή del fiume ne è in Callimaco la foce (« mouth »: cfr. Liddell-Scott).

106

Gelonium stagnum “Solili. V 21. Holm 88 η. 102. Il nome dello stagnum pare in rapporto con quello del Dinomenide Γέλων. La posizione ne è imprecisabile. Halaesinus fons, in territorio di ’Άλαισα (v.)

[9 D]

“Solin. V 20; “Priscian. 499-501. Non è impossibile che si tratti dell’ Ίπύρρα (v.). 'Αλικύας, nel bacino del Fiume Grande-Delia

(6 D)

“Steph. Byz. s. v. Άκράγαντες. Holm 80 s. η. 86; 83. Se questo, come pare, è il fiume omonimo di 'Αλικύαι (v.) e se questa città si identifica con Salemi, si tratterà del Fiume Grande o di un suo affluente. I dubbi di Holm sembrano superabili. Va tuttavia distinto da questo 'A. il Λύκος (v.), in cui esso poteva confluire. 'Άλυκος, Platani

(7-8 E)

Diod. XV 17,5 (έξαίρετον δ’ ελαβον οί Καρχηδόνιοι την των Σελινουντίων πόλιν τε καί χώραν καί τής Άκραγαντίνης μέχρι τοϋ 'Αλύκου καλούμενου ποταμού); cfr. X X III 9,5; XXIV 1,8.

Fo. 785; Holm 80 s.; F. 80; 420; 497; P2 218; Caputo, in P.d.P. 1957, p. 439 ss.; Uggeri, ibid. 1968, p. 120 ss.; S. 43; Pottino, Cartaginesi, p. 61 ss.; Rocco, in Sic. Arch. 32 (1976), p. 43 ss. Vani i tentativi anche recentissimi di mutare l’identificazione tradizionale, che è sicurissima. Superata l’identificazione proposta da Mannert, che faceva del Dirillo un 'Ά. orientale. È invece op­ portuno tener distinto da questo fiume il Λύκος (v.) e forse 1’ 'Αλι­ κύας (v.). Non può essere preso in considerazione il Salso di Licata, che era in territorio geloo.

107

Helbesus, presso Segesta

[6 Dì

“Soliti. V 17. Holm 84. Holm riteneva possibile che P H. fosse lo stesso fiume che altrove è chiamato Τελμισσός (v.). L’ipotesi non pare indispen­ sabile. Έλκέθιος: v. Άκίθιος 'Ελίκω ν,

Mazzarrà?

[H C?]

°Ptol. I l i 4,2. Fo. 786; Miiller ad loc.; Holm 87; Rizzo, Monete, p. 63; P. I l i 617; Vallet, Rh. et Z., p. 117; Bernabò Brea, in A I.N . Suppl. 1975, p. 9. Il culto che questo fiume avrebbe avuto ad Άβάκαινον (sulle cui monete è forse effigiato un toro) ha indotto ad identificarlo col Mazzarrà. Fra Milazzo e Tindari si sono cercati altri fiumi adatti all’identificazione, ma sempre assai vicini a quello. Proprio in que­ sta zona la cittadina di Montalbano porta l’appellativo « di Eli­ cona », al quale tuttavia non si può dare valore di testimonianza. 'Έ λω ρος,

Helorus, Eloro = Abisso = Tellaro

(11 G)

°Verg. Aen. I l i 698; O vid. Fast. IV 477 (Heloria Tempe); °Plin. n.h. I l i 8 (14), 89 (Florum); °Sil. It. XIV 269; °Vib. Seq. 79; Pind. Nem. IX 40 (βαθυκρήμνοισι 5’ άμφ’ άκταΐς Έλώρου); Lycophr. 1033 ("Ελωρος ένθα ψυχρόν εκβάλλει ποτόν); 1184 (con Tzetz. ad loc.); Nymphod. fr. 8 J. = fr. 5 Giannini = Athen. V ili 3, p. 331 E (Νυμφόδωρος δ’ ό Συρακόσιος έν τοϊς Περίπλοις εν τώι Έλώρωι ποταμώι λάβρακας είναι φησι καί έγχέλεις μεγάλας ουτω τιθασούς ώς έκ των χειρών δέχεσθαι των προσφερόντων άρτους); Steph. Byz. s.v. (ν. "Ελωρος città); Herodot. V II 154; Tim. fr. 18 J. = Schol. Pind. Nem. IX 95 a; Plin. n.h. XXXII 2 (7), 16.

Fo. 785; Holm 76 s.; F. 79 s.; Rizzo, Monete, p. 60; P. I l i 128

108

La correzione 'Έλωρον in Diod. XIV 104,1 — dove si legge Έλέπορον — già respinta da Vogel, è inammissibile. Hennaei lacus Ovid, ex P. II 10,25 Probabile accenno al lago di Pergusa (v. Pergus). Ήρακλέους λίμνη, presso Agira

[10 E]

Diod. IV 24,3 (Eracle προ μέν της πόλεως [scii. Άγυρίου] πατεσπεύασε λίμνην, εχουσαν τον περίβολον σταδίων τεττάρων, ήν έπώνυμον αύτω παλεΐσθαι προσέταξεν). Herbesos, nel bacino dell’Anapo?

[11 E-F?]

°Vib. Seq. 82. Holm 76. Se si tratta del fiume di Έρβησσός (v.), esso sarà da cercare presso Buscemi in un affluente dell’Anapo o nell’alto corso del­ l’Anapo stesso. « Qui et Endrius », variamente interpretato (ma, se si tratta di un errore, non sarà possibile vedervi un Euhydrosì), resta una crux come « oppido alurino ». La correzione Erineus per Endrius, accolta da Holm, potrebbe però essere giusta e permet­ terebbe di superare la difficoltà. È comunque possibile un rapporto dell’H. coi fines di Eloro (oppido alurino}), ma è difficile am­ mettere che si tratti dell’alto corso dell’Eloro stesso. Hietaris·, v. 'Ίππαρις Ίμέρας settentrionale, Himera, Fiume Grande (8 Ό) Ίμέρας meridionale, Salso (9 D - 8 F) °Lyc. fr. 8 J. = Antig. h.m. 133; °Ps. Scyl. 13; °Strab. VI 2,1 ; °Mela II 7,119; °Plin. n.h. I l i 8 (14), 90; °Sil. It. XIV 233; °Ptol. V II 4,2-3; °TP {Himera)·, °Solin. V 17; °Vib. Seq. 83; °Steph. Byz. s.v. Άπράγαντες; Pind. Pyth. I 79 (παν ευυδρον άκταν Ίμέρα); cfr. Schol. Pind.

109

Pyth. I 153 — Aeschyl. fr. 32 (χα λοΐσ ι λουτροϊς εχλελουμ αι δέμας / εις ύψίκρημνον 'Ιμέραν Schol. Theocr. V 123/4 d ('Ιμέρα · πο­ τα μ ός Σ ικελίας, τοΰτο δε φησι διά το ποτέ μεν αλυκ α ς, ποτέ δε γλυ κ εία ς εχειν (π η γ ά ς . έστι δέ καί π ό λ ις ομώ νυμος) δι η ς ρεει (ό π ο τ α μ ό ς); f ((Ί μ έ ρ α ) δνομα ποταμού, έστι δέ καί όνομα πόλεω ς Σ ικ ελίας); Polyb. V II 4,2 (έφ* ω Καρχηδονίους βοηθεΐν καί π εζικ α ΐς καί να υτικ α ΐς δυνάμεσι, καί συνεκβαλόντας 'Ρωμαίους εκ Σ ικ ελία ς ούτως διελέσθαι τ α κ α τά τή ν νήσον ώστε τ ή ς έκατέρων έπαρχίας δρον είναι τόν 'Ιμέραν ποταμόν, ος μ ά λ ισ τ α πω ς δίχα διαιρεί τή ν δλην Σ ικελίαν); 5,7 (. . . .τ ή ν εντός 'Ιμέρα ποταμού χώ ραν καί πό­

V 3,4; X II 8,4; 26,3; XIX 109,4; XX 3,1; 30,1; Liv. XXIV 6; XXV 40; Vitruv. V ili 3,7 (in Sicilia flumen est Himeras, quod, a fonte cum est progressum, dividitur in duas partes; quae pars profluit contra Etruriam, quod per terrae dulcem sucum percurrit, est infinita dulcedine, quae altera parte per eam terram currit, unde sal foditur, salsum habet saporem·, Steph. Byz. s.v. 'Ιμέρα (έστι καί ποταμ ός 'Ιμέρας, ώς Νικάνωρ = fr. 13 Μ.). Fo. 783; Holm 79; 85; F. 80 s.; 124; 414; 502; P. I l l 128; P2 219 s.; Uggeri 166. λεις είναι Συρακοσίων);

'Ίππαρις, Hipparis, Ippari (già Fiume di Camarana) (9-10 G) °Sil. It. XIV 230; °Ptol. I II 4,3 (Ίππώρου); °Nonn. Dionys. X III 317; °Vib. Seq. 85 (quem et Hiccarin vocant)·, Schol. Pind. 01. V 20 e (ύμνεΐ δέ καί τόν ποταμόν τον ’Όανον καλούμενον καί τήν έγχωρίαν λίμνην Καμάριναν · ύμνεΐ δέ καί τούς όχετούς τοϋ 'Ιππάριδος ποταμού, δστις τοΐς μέν όχετοΐς αύτοϋ άρδει τόν δλον δχλον τε καί τόπον, προσκολλά δε καί προστίθησιν άδιαλείππως άλσος μέγα καί τόπον πολύν τε καί ύψηλόν, ώς δύνασθαι καί θαλάμους έξ αύτοϋ καί μεγάλας ποιεΐν οικίας · άγει δέ τόν δήμον αύτόν εις φώς καί χαράν έξ αμηχανίας καί απορίας, πάντα παρέχων. λέγεται γάρ καί ναυσίπορος είναι καί πολύιχθυς. καί ό μέν Άρίσταρχος βούλεται οϋτω, θαλάμων κατασκευάς τόν 'Ίππαριν τή Καμαρίνη παρέχειν · φησί γάρ δτι διά μέσης ρέων τής Καμαρίνης τή πλημμυρία άναπλάσσει γήν, άφ’ ής πλινθεύοντες οί Καμαριναΐοι οίκοδομοϋσι τάς οικίας, προσπλάσσει δέ γήν ώς καί ό ’Αχελώος ταϊς

110

Έχινάσι καί è Νείλος τη Αίγύπτω. ό δέ Δίδυμος ού τοϋτο βούλεται · ού γάρ φησι τοσοΰτον πλημμυρεΐν ώς δύνασθαι τη νεωστί κατασκευασθείση πόλει τοσοΰτον παρασχεΐν πηλόν προς πλινθοποιίαν. άλλα τοΰτό φησιν, οτι ό ποταμός διά μέσης της ύλης ρεΐ · εΐτα κοπτόντων των Καμαριναίων τα ξύλα εις κατασκευήν οϊκων, άμηχανούντων δέ προς τήν καταγωγήν, ύποδέχεσθαι καί τω πολλω ρεύματι κατάγειν είς τήν πόλιν. ουτω καί το ταχέως προσκεΐσθαι τω λόγω φαμέν; ν. anche 27 a-b; 29 e, g); Pind. 01. V 11; Callimach. Aet. II fr. 43, 1. 42 Pfeiffer. Fo. 785; Holm 77; F. 8o; P. I l i 128; P2 325 con n. 6. La forma corretta del nome è probabilmente 'Ίππαρις, non 'Ίππωρος. A due fiumi con lo stesso nome pensava Freeman, con­ siderando errato il nome dell’ ’Ίσβουρος (v.) Per la localizzazione del fiume è da ricordare anche la mone­ tazione di Camarina. 'Ίππωρος: ν. 'Ίππαρις 'Ύβλαιος? Diod. XXII 2,1 (Φιντίας . . . καί Ίκέτας . . . . παρετάξαντο περί τον 'Ύβλαιον). Se si tratta di un fiume, esso va cercato fra Siracusa ed Agri­ gento. Forse non è lontano dal Τηρίας (v.), dove Iceta si scontrò, poco dopo questa battaglia con Finzia, coi Cartaginesi. L’indicazione non è tuttavia sufficiente e si può pensare ad un fiume omonimo ad una qualsiasi delle 'Ύβλαι (v.). 'Ύμητος: ν. Τίμητος Hyperia palus\ ν. Καμάρινα λίμνη 'Ύψας, Hypsa, Belice (6 Ό-Ε) 'Ύψας, S. Anna {8 F) °Plin. n.h. I l i 8 (14), 90; °Sil. It. XIV 227; °Ptol. I l i 4,3; °Vib. Seq. 84; Polyb. IX 27,5 (ν. Άκράγας, fiume). Fo. 785; Holm 80; 83; F. 80; 421; 432; P. I l i 605; P2 218; V. 67. Ili

Si tratta di due fiumi omonimi, l’uno presso Selinunte (Plin., Sii. It.?, Vib. Seq.?, monete), l’altro presso Agrigento (Polyb., Ptol.), come già aveva visto il Freeman. L’indicazione polibiana (e tolemaica) andrà intesa nel senso che il "Y. agrigentino ad occi­ dente e a sud (επί τάς δύσεις καί τόν λίβα) della città, corrispon­ derà all’attuale S. Anna. 'Ύρμινος, Hirminum, Irminio (già Fiume di Ragusa o Erminio) (10 G) °Plin. n.h. I l i 8 (14), 89; Philist. fr. 5 J. = Dion. Hai. ad Pomp. 5,4 (........Συρακόσιοι 8έ πυνθανόμενοι Καμαριναίους τον 'Ύρμινον διαβάντας). Fo. 785; Holm 77; F. 162; Ρ2 325 con η. 6. È possibile che la TP si riferisca a questo fiume col nome Niran(n)us (Muller ad loc.). Ίπύρρα, nel territorio di ’Άλαισα

[9 D?]

I.G. XIV 325 I 5; cfr. °Solin. V 20. Holm 86 n. 96; P2 170 η. 1. È impossibile localizzare questa fonte con maggior precisione. V. anche Halaesinus fons. ’Ίσβουρος, Verdura (già Caltabellotta)

(7 E)

°Ptol. I l i 4,3; °Vib. Seq. 152 (?). Fo. 785; Holm 83. Questo nome è stato sostituito a quello di Assorus in Vibio 152; ma il passo di Vibio è quant’altri mai discutibile. Di questo abbiamo detto anche a proposito dell’ ’Άλβα (v.). Qui occorre ag­ giungere che la lettura Assorus è incompatibile con l’ubicazione di Triocala (v.), a meno che non si pensi ad una non impossibile omo­ nimia di questo fiume con un altro, omonimo a sua volta della città di ’Άσσωρος (v.). Il Verdura è in territorio megarese in quanto si trova a 13 miglia da Eraclea Minoa, ossia alla distanza indicata da Tolemeo (v. Miiller ad loc.). Così si può accettare l’identifica­ zione dell’ ”1. col Verdura e col Triocala (v.)

112

Λαμυρίας: ν. Λαμυρίας Lanarius (-icus) °It. Ant. 88,8. Fo. 785; Holm 194; V. 67. Localizzato dall Ή. Ant. nei pressi di Selinunte, e 10 miglia ad Est di Mazara, questo fiume deve essere identificato col Σελινοΰς (ν.). Λάστος: ν. Άκράγας έν Λεοντίνοις (ύδατα?), in territorio di Leontini °Lyc. fr. 11 J. = Antig. h.m. 159 (έν δέ τη Λεοντίνων ίστορεΐν Λύκον — scii, φησίν Καλλίμαχος — τούς όνομαζομένους ** άναζεΐν μέν ώς θερμότατου των έψομένων, τάς δέ πηγάς έχειν (ρυχράς · των δέ πλησιαζόντων αύτοΐς το μέν των ορνίθων γένος άποθνήσκειν εύθύς, τούς δέ ανθρώπους μετά τρίτην ήμέραν) + Plin. n.h. XXXI 2 (19), 27 (necari aquis ... Lycos — scii, dicit — in Leontinis ter­ tio die quam biberit). Commenteremo con Jacoby (F.G.H. I l l b, Komm. p. 601): « sehr fraglich, ob die Palikenquelle gemeint ist ». Per Ciaceri {Culti e miti nella storia dell’antica Sicilia, Catania 1911, p. 26) non v’era dubbio che si trattasse del lago di Lentini, ma il colle­ gamento di questa zona — fra l’Etna e Palike — non autorizza la certezza del Ciaceri. Il lago di Lentini, o Biviere, d ’altronde è anche conseguenza del risanamento di una zona paludosa [per la storia della zona, trad. G. Di Marzo, voi. I, Palermo 1855, p. 595 s., s.v. Lentini (Beviere di)·, p. 596, s.v. Lentini {Palude di)]. Λιλύβαιον φρέαρ, attualmente sotto la chiesa di S. Giovanni Battista di Marsala [5 D] Diod. X III 54,4 (τοΰ φρέατος, ο κατ’ έκείνους μέν τούς χαψούς ώνομάζετο Λιλύβαιον). Ziegler, in P.-W. X III 543. Λίσσος, Trigona?

{10 F?)

Polyb. V II 6,5 s. (Ή γάρ των Λεοντίνων πόλις . . . . δύο δ’ έχει

113

π υ λ ώ ν α ς ..........ύπό δέ τή ν μ ία ν άπορρώγα, τη ν προς τ ά ς δύσεις, παραρρεΐ ποταμός, δν καλοΰσι Λ ισσον. τουτω δε κ εΐντα ι π α ρ ά λ λ η λ ο ι χ α ί πλείους ύπ ’ αυτόν τον χρημνον οικιαι συνεχείς, ιυν μ εταζυ και τοΰ ποταμού συμβαίνει τ ή ν προειρημένην οδόν ύπάρχειν).

Fo. 784; Holm 74; Ρ. I l l 681 Holm pensava ad un affluente del Τηριας (v.), che noi identi­ fichiamo col San Leonardo. La presenza di un culto di Lyson a Tauromenio non sembra avere alcun rapporto con questo fiume, che potrebbe essere lo stesso che è ricordato come Assia (v.) Λ οίτανος: v. Λ ο γγα νό ς Λ ο γγα νό ς,

Rodi

[Il Q

Polyb. I 9,7 (nel Μυλαίων πεδίον); Diod. XXII 13,2 ('Ιερών ............ έμβαλώ ν δέ είς Μ εσσήνην κατεστρατοπέδευσε παρά τον Λοί-

τανον ποταμόν Fo. 784; Holm 87; D. Ryolo di Maria, in A5.5. 1951, p. 345 ss.; Bernabò Brea, in A tti Napoli 1973 (1975), p. 6 s. L’identificazione sembra ormai definitiva. Λ όγγω ν?

Diod. XXIV 6 (v. Ίτάλιον). Ciaceri ad Lycophr. Alex., p. 290; Jenkins, in A tti Napoli 1973 (1975), p. 99 con n. 78. Ciaceri ritenne che Λ. fosse Λ ο γ γ ά ν η . Mi pare tuttavia che il contesto di Diodoro, per quanto poco esplicito, faccia pensare ad un fiume non lontano da Catania. Jenkins — che distingue Λ. da Λ ο γ γ ά ν η — lo ritiene anch’egli uno « strong point ». Λύκος,

Delia o Fiume delle Arene

(6 D-E)

Diod. XVI 82,3 (μετά δέ ταΰτα των Καρχηδονίων διαπρεσβευσαμένων χαί πολλά δεηθέντων συνεχώρησεν αύτοϊς τήν ειρήνην ώστε τάς μέν Έλληνίδας πόλεις άπάσας έλευθέρας είναι, τον δέ Λ ύ κ ο ν καλούμενον ποταμόν δριον είναι τής έκατέρων έπικρατείας · μή έξεΐναι δέ Καρχηδονίοις βοηθήσαι τοϊς τυράννοις τοΐς πολεμοϋσι

114

προς Συρακοσίους); Plut. Tim. 34,2 (έντός τοΰ Λύκου); Heracl. Lemb. exc. Politiarum 59 Diels = F.H.G. II 221 (v. Ηράκλεια). Fo. 785; Holm 80 s.; F. 420; 497; Pottino, Cartaginesi, p. 59. Si è ritenuto fin dal Cluverio che questo nome indicasse uno « zweiter Halycus » (Fo.), che Freeman (420) definiva « western »; ma i due fiumi possono essere tenuti distinti anche nel nome. Quanto alla identificazione che proponiamo, già registrata da Forbiger, essa si fonda su Diod. XVI 82,3, che indica τον Λύκον come confine delle due zone greca e punica « ώστε τάς μεν Έλληνίδας πόλεις ά π ά σ α ς έλευθέρας είναι », ad occidente dunque di Se­ linunte. Il nome è confermato da Plutarco. La critica di Holm è pertinente soltanto nel senso che non si può ipotizzare questo fiume sulla base di Stefano (v. 'Αλικύας). Che il Λ. fosse il Platani — come è suggerito dal passo di Eraclide — è stato recentemente ridetto da Pottino, ma la teoria non pare sostenibile perché in contrasto con quanto ci dice Diodoro. Λυσιμέλεια λίμνη, in Siracusa

[11 F]

°Ps. Scymn. 280; Thuc. V II 53,2; Theocr. XVI 83 s.; Schol. ad loc. b. Fo. 784 s.; Holm 75 s.; 260. Λ. è stato considerato il nome greco della Συρακώ (v.)

Macer·, v. Μαζάρας Μάκρας: v. Μαζάρας

Magea fons, nel Siracusano

[11 F]

°Plin. n.h. I l i 8 (14), 89. Holm 76 n. 74. Come per altre fontes siracusane il luogo è imprecisabile. Μαζάρας s. Μάκρας, Macer, Mazaro

(6 D-E)

°Plin. n.h. I l i 8(14), 90; °Ptol. I l i 4,3; Diod. XI 86,2 (v. Λιλύβαιον città); X III 54,6 (άπό τοΰ Λιλυβαίου την πορείαν ποιούμενος έπί Σελινοΰντος. ώς δ’ έπί τον Μ ά-

115

ζ α pov

ποταμόν παρεγενήθη, το μεν παρ’ αυτόν έμπόριον κείμενον

εΐλεν έξ έφ όδου,. . .) .

Fo. 785; Holm 83; F. 80; 419. Μ άζαρος: ν . Μ αζάρας

Melas, Mela

(H O

°Ovid. Fast. IV 476. Fo. 786; Holm 87; P. IV 193. Per Holm si tratta del Nocito o del Condro. Menais fons °Vib. Seq. 177. Holm 169 n. 62. Da Holm identificata col « cratere dei Palici » (sic), è forse da cercare nel territorio di Μ έναι (v .). Μεν ας?

F. 152. Freeman non cita fonti: forse si riferisce al Menais fons (v.), ma ne parla come del fiume di Μέναι,νον. Milichie fons, nel Siracusano

[11 F]

°Plin. n.h. I l i 8 (14), 89. Holm 76 n. 74. Luogo imprecisabile nel Siracusano. Μ όναλος,

Pollina?

(9 C-D?)

°Ptol. I l i 4,2. Fo. 786; Holm 86; Bernabò Brea, in A.I.N. Suppl. 1975,.p. 24. L’ubicazione esatta va cercata fra Cefalù e Tusa e probabil­ mente si tratta del Pollina, comunemente accettato. Solo il Muller (ad loc.) pensa ad un fiume più vicino a Cefalù, di cui però non sa indicare un nome.

116

Μ οτυκάνος,

Fiume di Scicli

[10 G]

°Ptol. I l i 4,3. Fo. 785; Holm 77. I l fiu m e p rende p rob ab ilm en te il suo n o m e da q u ello di Μότυκα. έν Μ ύλαις λ ίμ ν η ,

presso Milazzo

[11 C]

°Lyc. fr. 10 J. = Antig. h.m. 154. Mylas, Marcellino

{11 F)

Liv. XXIV 30,3 {ad Mylan flumen); 31,14. Fo. 784; Holm 74 s.; I l i 89; F. 411; P2 185. Questo fiume, erroneamente confuso col Λ ό γγα νο ς, fu da Holm identificato col Marcellino. Μ υτιστρατΐνον?

°Lyc. fr. 9 J. = Antig. h.m. 139. Da collegare con Μ υτίστρατον (v.). Νάρος?

Naro?

{8 F?)

R.I.G.I. V ili 266 ss. = Suppi. Ep. IV, n° 30? Ribezzo, in R.I.G.I. (1924) cit.; Alessio, in B.S.C. 1946-47, p. 37; IE W , p. 766; Zamboni 478 s. Il nome è presupposto da Ribezzo sulla base di un patronimico Ν αραονίδα che compare in una laminetta plumbea da Camarina. Vi corrisponderebbe anche l’antroponimo Ναρών su un’iscrizione indicata in un primo tempo come proveniente da Centuripe, poi da Camarina (cfr. S.E. 1927, p. 324; R.I.G.I. XI, 1927, p. 147 = Suppi. Ep. IV n° 31), ma né l’uno né l’altro documento possono provare l’esistenza del fiume e, anzi, l’antroponimo spiega sufficien­ temente il patronimico. Se il fiume — forse Νάρος? — esistesse, potrebbe essere l’odierno Naro. Ν η στις?

Iacono?

{8 E-F?)

Emped. fr. 6,96 Diels = Diog. Laert. V ili 2,12 ( = 76) (Έ . φησί δ’ οΰτω · Ζευς α ρ γ ή ς ..........Ν ή στις θ’ ή δακρύοις τ έγ γ ει

117

κρούνομα βρώτειον. Δία μέν το πΰρ λέγων . . . . Νηστιν δε το ύδωρ);

Phot. s.v. =: Alexis fr. 322 Κ = Edmonds, F.A.C. II, p. 518 (Νήστης Σικελική θεός. ’Άλεξις); Eustath. II, p. 1180 ad Horn. II. XIX 207; cfr. p. 1177 ad XIX 166. Se si tratta di una divinità il cui nome è connesso con un tema indicante « fiume » (Zamboni 483), sarà da cercare in territorio agrigentino un fiume N. che potrebbe essere il Iacono. Nimera: v. "Ιμερα Nirannus °T.P. Holm III 491; Uggeri 168. Nella T.P. questo fiume sfocia ad O di Siracusa. Lo si identifica con 1’ "Υρμι,νος (v.). Insostenibile il punto di vista di Holm, che vorrebbe vedervi 1’ Ίμέρας (ma in I 77 n. 80 si chiede se non si tratti dell’ "Υρμι,νος). ’Ώανις, ’Όανος, Frascolara?

[9-10G?]

Pind. ΟΙ. V 10 s. (άείδει, μεν άλσος αγνόν / το τεόν ποταμόν τε ’Ώανιν κ.τ.λ.) ; Schol. Pind. ΟΙ. V 20 e; 25 b (ποταμός έν Καμα­ ρίνι ’Όανος); 27, a-b; 29 e, g (ν. "Ιππαρις). Fo. 785; Holm 77 s.; F. II 33; P2 235. Il fiume va cercato presso Camarina ed è generalmente iden­ tificato col Frascolara o Rifriscolaro. Όνοβάλας? Strina?

[11Dì]

App. b.c. V 109,453 (Ottaviano έλθών 8' επί τό Ταυρομένιον προσέπεμψε μέν ώς ύπαξόμενος αύτό, ού δεξαμενών δέ των φρουρών παρέπλει τόν ποταμόν τόν Όνοβάλαν καί τό ιερόν τό ’Αφροδίσιον, καί ώρμίσατο ές τόν αρχηγέτην [Νάξιων τόν θεόν] ώς χάρακα θησόμενος ένταϋθα καί άποπεψάσων τοϋ Ταυρομενίου).

Fo. 784; Holm 70; I l l 390; Ρ. I l l 537; P2 235; Gabba ad loc., p. 185. Il nome è probabilmente corrotto e già Holm pensava alla cor­ rezione τόν Όβάλαν ο τόν Άβόλαν ο τόν ’Άβολον (ν.). Non v’è

1118

ragione sufficiente, comunque, per considerarlo un sinonimo di Άσίνης ο Άκεσίνης, né di Ταυρομένιος. Mi pare inevitabile il man­ tenimento della crux desperationis. Quanto all’identificazione del corso d ’acqua sembra più probabile quella col Strina (v. P. Rizzo, Naxos siceliota, Catania 1894, p. 114 s.; N. Valenza Mele, in MEFRA 1977, p. 504 s.) che quella col S. Venera (P. Pelagatti, in Boll. d’Arte 1964, p. 161). Όπικανός, in territorio di ’Άλαισα

[9 C-D]

I.G. XIV 352 I 64; II 5; 19; 20. Holm 86 n. 96; P2 292 n. 4. Presso Tusa e, comunque, nel territorio di ’Άλαισα. Orethus, Oreto

(7 C)

°Vib. Seq. 115. Fo. 786; Holm 85; F. 80; 255; 257; P2 323 con n. 6 Il fiume è ricordato senza indicarne il nome da Polibio (I 40). Όρϊνος: v. Έρινέος Pachynos, Saiazza?

[11G?]

°Vib. Seq. 127. Se l’indicazione di Vibio non è errata, si tratterà di un corso d ’acqua da cercare presso Pachino: forse il Saiazza? Παλαγκαΐος, nel bacino del Dittaino

[9-10 E]

P. I l i 619. La testimonianza, offertaci da monete di Αγυριον, del culto di una divinità fluviale di questo nome, suggerisce la ricerca del fiume, che sarà probabilmente da identificare con un affluente del Dittaino. Παλίκων λίμνη, Stagna Palicorum, lago di Naftia

[10 F]

°Strab. VI 2,9 (κρατήρες); Theoph. fr. 1 J. (κρήνη) = Steph. Byz. s.v. Παλική (v.); Diod. XI 89 (κρατήρες); Ovid. Met. V 405 (stagna); ex P. II 10,25 (olentis stagna Palici); Ps. Arist. mir. 57 (κρατήρες); Isigon.

119

fr. 7 Μ. [ = Sotion de font. 8] = Parad. Flor. 8 Giannini (κρήνη έν Παλικοϊς, ήτις εις ύψος άναρρίπτει το ύδωρ πηχέων εξ, έμφασιν ποιούσα μέλλειν κατακλύζειν τους υποκειμένους τόπους, καθόλου δέ ούχ ύπερεκχεϊται ούδέν. Έπί ταύτης οί έπιχώριοι τούς υπέρ των μεγίστων δρκους ποιούνται, ώς ιστορεί Ίσίγονος έν δευτέρω ’Απίσ­ των); Polemon fr. 83 Μ. = Macr. Sat. V 19; cfr. Verg. Aen. IX 584 s. (Symaethia circum flumina, ubi et placabilis ara Palici)·, Serv. ad loc. Holm 168 ss. n. 62; Piraino, in K. V (1959), p. 177 con n. 24; Bello, in K. VI (1960), p. 71 ss.; 95. È raccolta qui, insieme con quella della κρήνη, anche la docu­ mentazione dei κρατήρες, che da altri sono detti Δέλλοι. Ricordia­ mo che la κρήνη è detta da Teofilo presso Stefano Παλικίνη κρήνη. Παντακύας, Pantagyas, Porcaria (11 F) °Verg. Aen. I l l 688 (cfr. Serv. ad loc.); O vid. Fast. IV 471; °Plin. n.h. I l l 8 (14), 89 (Pantagies); °Sil. It. XIV 231; °Ptol. I l l 4,4 (-ακίου); °Claudian. r.P. II 57 s. (saxa rotantem Pantagiam); °Vib. Seq. 121; Thuc. VI 4 (υπέρ Παντακύου τε ποταμού Τρώτιλόν τι όνομα χωρίον οίκίσας). Fo. 784; Holm 74; F. 67; 82; Ρ. I l l 128; P2 182; 209. L’identificazione del fiume è in stretto rapporto con l’identi­ ficazione di Τρώτιλόν (v.). Pergus lacus, lago di Pergusa

(9 E)

°Claudian, r.P. II 122 ss.; Ovid. Met. V 385-387 (Haud procul Hennaeis lacus est a moe­ nibus altae) / nomine Pergus aquae: non illo plura Caystros / car­ mina cygnorum libentibus edit in undis); cfr. ex P. II 10,25 (Hennaeosque lacus). Fo. 786; F. 75; 180 ss.; P. I II 127. Petrensium stagnum °Solin. V 22. Holm 88 n. 102. Da cercare nel territorio di Πέτρα?

Phacelinus, ad Ovest di Messina °Vib. Seq. 124. Fo. 786; Holm 87. Iuxta Peloridem, presso il tempio di ’Άρτεμις Φακελίτις, può essere uno qualunque dei numerosi corsi d’acqua della zona ad Ovest di Messina. L’identificazione potrebbe essere determinata dall’auspicato ritrovamento del tempio. Una’ v.l. dà Phaetelinus. Phaetelinus: v. Phacelinus Φοινικοϋς

°Steph. Byz. s.v. Άκράγαντες. Se è da porre in rapporto col Φοινικοϋς λιμήν (v.), questo fiu­ me sarà da identificare fra il Pachino e la foce dell’ Έρινέος (v.). Non mi pare probabile un rapporto con Φοίνιξ (v.) che sarebbe troppo a Nord. Πλάταμος?, in territorio di ’Άλαισα

[9 C-D?]

I.G. XIV 352 II 11; 17. Plinthias fons Pìin. n.h. XXXI 22. Holm 88 n. 102. È possibile che questa fons sia da porre in relazione con la località Plintis (v.) e col territorium Plintitanum. Qualunque iden­ tificazione sarebbe però troppo ipotetica. Πόρπαξ, in territorio segestano

[6 D]

°Aelian. v.h. II 33. Fo. 786; Holm 84; P. I l i 649. Il culto di una divinità fluviale di questo nome a Segesta at­ testa l’esistenza del fiume, che tuttavia non è identificabile con sicurezza. Ψύχρος? Ps. Isigon. XXII = Paradox. Vatic. 21 Giannini (ποταμός ψυχρός [Ψύχρος Rohde] δνομα ( ’Άκις) δια της Σικελίας ρεΐ · ούτος

121

τοϋ μέν θέρους έλώδες [ίλυώδες Nauck, ήλιώδης cod.] έχει, ύδωρ, τοϋ δέ χειμώνος καλόν τε και διαυγές). Holm 87 η. 102 È probabile che il Paradossografo Vaticano abbia attribuito una individualità al ψυχρόν ϋδωρ di Teocrito (XI 47), ossia all’ ’Άκις (v.). L’inserzione di questo nome, suggerita da Keller, sarebbe così giustificata e, di fatto, è accolta da Giannini. 'Ραχας?, in territorio di ’Άλαισα

[9 C-D?]

I.G. XIV 352 II 25 et a. Holm 86. Non è certo che si tratti di un corso d ’acqua. Σκάμανδρος, presso Segesta

[6 D]

Diod. XX 71,2 (έκτος της πόλεως — scii, di Segesta — παρά τον Σκάμανδρον ποταμόν); °Strab. X III 1,53 (ν. Σιμόεις). Fo. 786; Holm 83 s.; Bérard, Col., p. 361, n. 1. È verosimile che questo nome sia stato dato ad uno dei corsi d’acqua in territorio segestano dopo l’affermarsi della leggenda troiana. Per Bérard è probabilmente il Κριμισός (v.) o un suo af­ fluente. Σελινοϋς, Selinus, Modione (o Madiuni)

(6 E)

°Plin. n.h. I l i 8 (14), 90 (-uus); °Strab. XVII 3,16; °Ptol. I l i 4,3; °Vib. Seq. 135 (?); °Steph. Byz. s.v. Άκράγαντες; Schol. Callim. Aet. II, 1. 33 Pfeiffer (ν. Σελινοϋς città). Fo. 785; Holm 83 Σικανία ποταμός? Tzetz. Lycophr. 1029. Licofrone parla del κλύδων έμπλην Παχύνου Σικανός. È evi­ dente l’errore di Tzetzes. Σίλλα λίμνη, presso Gela

[9 F]

Parad. Fior. 30 Giannini (περί Γελάν της Σικελίας έστι λίμνη Σίλλα καλουμένη έλαχίστη τό μέγεθος, ήτις τούς έν αύτη λυουμέ-

122

νους εις το ξερόν έκρίπτει ώς απ’ οργάνου τινός, ώς φησιν ’Αριστο­ τέλης). Cfr. Ps. Aristot. mir. 112 (ove però il laghetto è anonimo). Rix, Baust. 166; Zamboni 483. Σιμόεις, presso Segesta

[6 D]

Strab. X III 1,53 (oì 5’ εις Αίγεσταν κατάραι της Σικελίας σύν Έλύμω Τρωί καί ’Έρυκα καί Λιλύβαιον κατασχεΐν, καί ποταμούς περί Αϊγεσταν προσαγορεϋσαι Σκάμανδρον καί Σιμόεντα). Holm 83; Bérard, Col., ρ. 361. Come per lo Σκάμανδρος (v.) è verosimile che uno dei corsi d ’acqua del territorio segestano abbia preso questo nome dopo l’affermarsi della leggenda troiana. Σόσσιος, Bellapietra

(7 E )

°Ptol. I l i 4,3. Fo. 785; Holm 83; Ρ. IV 176. Identificando il Carabi ( = Cannitello secondo la carta di Holm) coll’ ’Αχάτης (v.) ed il Verdura con 1’ ’Ίσβουρος (v.), non resta per l’identificazione col Σ. se non il Bellapietra. Anche per Tolemeo il Σ. è subito ad Ovest dell’ ’Ίσβουρος. È di per sé evidente che non sono da prendere in considerazione né il Sosio affluente del Ver­ dura, né il Sossio = Marsala. Σύμαιθος, Symaethus, Simeto (già Giarretta)

(10-11 E)

°Ps. Scyl. 13, O vid. Fast. IV 472; °Strab. VI 2,4; °Plin. n.h. I l i 8 (14), 89; °Sil. It. XIV 231; °Ptol. I l i 4,4; °T.P. (Simetus); °Vib. Seq. 139; Thuc. VI 65; Verg. Aen. IX 584; Polyaen. I 40,5. Fo. 783; Holm 72 s.; F. 81; P2 217; Uggeri 167. È evidente l’errore di Tolemeo, che pone il Σ. a Nord di Ca­ tania, fra Catania stessa e Ταυρομένιον-Taormina. Cfr. già Muller ad loc. Συρακώ λίμνη, in Siracusa

[11 F]

°Vib. Seq. 220? (Tyraca); Steph. Byz. s.v. Συράκουσαι (v .); Schol. Callim. Aet. II fr. 43, 1. 28 ss. Pfeiffer.

123

Identificata con la Λ υσιμέλεια (v .), di cui questo è forse il nome pregreco. V. anche Συρακούσας. Nell’edizione Parroni è preferita la forma· Tyraca. Συρακούσας?

°Steph. Byz. s.v. Άκράγαντες. Non conosciamo in realtà un fiume Συρακούσας, che parrebbe postulabile sulla base dell’omonimia con la città indicata da Stefano. È possibile tuttavia che la città abbia invece preso il suo nome della Συρακώ ο Λ υσιμέλεια (v.). Per un fiume con questo nome, anziché per la λ ίμ ν η Συρακώ, potrebbe valere l’identificazione proposta da S.L. Agnello (v. A p­ punti delle lezioni del Prof. S.L. Agnello, ciclostilato Università di Catania, Scuola di Peri, in Arch. Class. 1972-73, p. 9 s.) col tor­ rente S. Giorgio. Ταυρομένιος, presso Taormina

[11 D]

*Vib. Seq. 144; Parad. Vai. 20 Giannini (T. ποταμός έστιν εν Σικελία παρά τήν ομώνυμον πόλιν κ.τ.λ.). Holm 70.

Potrebbe trattarsi di un sinonimo di ’Άσσινος (v.), mentre è da escludere un’identificazione con 1’ Όνοβάλας (v.). È comunque da cercare nei pressi di Taormina o, più genericamente, nel terri­ torio di Νάξος. Τελμισσός, in territorio di Segesta

[6 D]

°Aelian. v.h. II 33 (con vv. Ih); °Solin. V 17? (v. Helbesus). Holm 84; P. I l i 649. Non pare necessaria l’identificazione proposta da Holm con l’Helbesus (v.). Il fiume era oggetto di culto. Temenitis fons, in territorio di Siracusa

[11 F]

°Plin. n.h. I l i 8 (14), 89. Holm 76 n. 74. L’ubicazione non è precisabile; ma è probabile che la fonte si trovasse nel quartiere Τεμενίτης (v. Συράκουσαι).

124

Τηρίας, Terias, San Leonardo di Lentini

(10-11 E-F)

°Ps. Scyl. 13; °Plin. n.h. I l l 8 (14), 89; Diod. XIV 14,3 (μετά δέ ταΰτα έπί Λεοντίνους άναζεύξας έγγύς της πόλεως κατεστρατοπέδευσε παρά τον Τηρίαν ποταμόν. V. anche XX II 2,1); Thuc. VI 94; Hesych. s.v. (ποταμός Σικελίας). Fo. 784; Holm 74; I II 496; Columba, in A.S.S. 1890, p. 140 s.; F. 82; P2 181 con n. 3; 209. Può essere interessante il ricordo del fiume nascente dal monte Θερρέος (Therreus o Thyrreus) in Caiet., Vitae SS. Sic. I 99, col quale il Columba identificava il T. Holm (III 496) identifica anche questo fiume col S. Leonardo. Θερμός, San Leonardo di Termini Imerese

(8 D)

°Steph. Byz. s.v. Άκράγαντες. La città che aveva lo stesso nome del fiume è probabilmente Θερμοί (Θερμαί Τμεραΐαι). Presso Termini sfocia un S. Leonardo (da non confondere con quello che si identifica col Τηρίας, v.), che potrebbe essere il fiume cercato. Θ ύ(μ)βρις?

°Eustath. 350; Schol. Theocr. I 118 (a: Θύβριδος: ( . . . ) δύβρις κ α τά γλώ σσα ν ή θ ά λα σ σ α , τ ινές δέ Σ ικελίας έφησαν ποταμόν Θύμβριδα; b: Θύβρις ποταμός Σ ικελίας, έφ’ ώ μ υ θ εύ ο ντ α ι. . . . ; c: Θ εαίτητος δέ φησι Συρακουσίους άπό τ η ς ύβρεως ( όνομάσαι προσθέσει τοΰ ϋ ) . Ά σ κ λ η π ιά δης δέ ό Μ υρλεανδς διά τοΰ δ γράφει καί φησι « δύβρις κ α τά γ λ ώ σ ­ σαν ή θ ά λα σ σ α ». γράφουσι δέ τινες κ α τά Θύμβριδος · έστι δέ καί

Serv. Aen. I l l 500 (quodam tempore Syracusani, victores Atheniensium, ceperunt Syracusis ingentem hostium multitudinem et eam caesis montibus jecerunt addere mu­ nimenta civitati, tunc auctis muris etiam fossa intrinsecus facta est, quae flumine admisso repleta munitiorem redderet civitatem, hanc igitur fossam, per hostium poenam et iniuriam factam, Thyhrin vocaverunt άπό τ η ς ύβρεως, postea profecti Siculi ad Italiam eam tenuerunt partem, ubi nunc Roma est, usque ad Rutulos et Ardeam: unde est (X I 317) fines super usque Sicanos: et Albuούτος ποταμός Σ ικ ελίας);

125

lam fluvium ad imaginem fossae Syracusanae Thybrin vocaverunt, quasi ϋβριν ut (497) effigiem Xanthi Troiamque videtis, cir­ ca Syracusas autem esse fossam Thybrin nomine Theocritus (I 118) meminit)', V III 330 (.... alii, ut supra ( I I I 500) diximus, volunt eos qui de Sicilia venerunt, Thybrin dixisse ad similitudinem fossae Syracusanae, quam fecerunt per iniuriam Afri et Athenienses iuxta civitatis murum: nam quod Livius (I 3,8) dicit, ab Albano rege Tiberino Thybrin dictum, non procedit ideo, quia etiam ante Albam Thybris dictus invenitur). Che si tratti di un fiume o di una fossa presso le fortificazioni di Siracusa, come risulta rispettivamente dallo scolio teocriteo o da Servio, non si ricava da Teocrito (I 118: cfr. Θύ(μ)βρι>ς in Oro grafia). Quasi certamente occorre escludere dalle testimonianze che abbiamo le probabili false deduzioni: sforzato è il riferimento al Tevere che troviamo presso Servio, sforzata la derivazione del nome stesso che si ritrova negli scolli teocritei (ϋβρις - θύβρι,ς). Certamen­ te anacronistico il passaggio di Siculi a Roma dopo la vittoria dei Siracusani sugli Ateniesi. Va però sottolineata la presenza della glossa θύβρι,ς > δύβρις ( = θάλασσα), su cui si veda Alessio, fo r ­ tune, p. 36 con n. 104. Potrebbe dunque trattarsi effettivamente di un fiume omonimo alla montagna cui sembra accennare Teocrito e dalla quale esso poteva sgorgare per essere eventualmente im­ messo nella fossa di cui parla Servio. Il problema, tuttavia, non può dirsi risolto. Τίμητος s. Τμηθος (v.l. 'Ύμητος), Timeto (già Fiume di

Patti)

(10 C)

°Ptol. I l i 4,2. Fo. 786; Holm 86 s.; Rizzo, Monete, p. 63. Rizzo poneva questo fiume alquanto ad Ovest dell’odierno Timeto identificandolo col Fiume di Naso. Triocala, Verdura ( = Caltabellotta)

(7 E)

°Vib. Seq. 152. Il fiume, omonimo della città (v.), non può essere se non il Verdura: v. ’Ίσβουρος.

Tyraca: v. Συρακώ Vagedrusa: v. Χρύσας. Ζάγκλη κρήνη, in territorio di Messina

[12 C]

Steph. Byz. s.v. Ζάγκλη (. . . . άπο τής κρήνης Ζάγκλης). Ubicazione non ulteriormente precisabile.

12 ?

LE GENTI

Tralasciando i leggendari Ciclopi e Lestrigoni e le discusse citazioni omeriche (Od. XXIV 211; 307; 366; 389; XX 383), ricordiamo, senza pretesa di completezza: Σικανοί, Sicani

Antioch, fr. 4 J. = °Dion. Hal. I 22; °Thuc. VI 2,2; °Ps. Scyl. 13; °Lyc. fr. 9 J. = Antig. h.m. 139; °Strab. VI 2,4; °Paus. V 25,6; °Sil. It. XIV 34 ss.; °Solin. V 7; °Steph. Byz. s.v. Σικελία; Schol. Lycophr. 951 (v. Άκράγας città). Cfr. anche Diod. V 2,1; 2,4; 6,1-3 (con Philist. fr. 45 J.; Tim. fr. 38 J.); 8,1; Artemon fr. 1 J ( = Schol. Pind. ΟΙ. II 16 b); etc. Si vedano inoltre, infra: Όμφάκη, 'Ύκκαρα, Κραστός, Μίσκερα, Ίνδάρα, Ούήσσα, ’Ίνυκον, Καμικός.

Sugli « eroi sicani »: Diod. IV 23,4; V 4,2; Plut. Nic. 1; 24,5. Per Cocalo re dei Sicani: Philist. fr. 1 J.; Ephor. fr. 57 J. Per Teuto, re dei Sicani di Ούήσσα: Polyaen. V l,(3-)4 (cfr. Frontin. I l i 4,6). Sui Sicani in generale v. Manni, Indigeni, p. 186 ss. ’Έλυμοι, Elymi Antioch, fr. 1 J. = °Paus. X 11,3; °Thuc. VI 2,3; Philist. fr. 46 J. = °Dion. Hal. I 22,3; °Ps. Scyl. 13; °Nonn. Dionys. X III 311; Tzetz. Lycophr. 1232 (εις πεδίον ’Έρυκος Έλύμων βασιλέως); cfr. Dion. Hal. I 52 (ένθα περιτυγχάνουσι τοϊς σύν Έλύμφ καί

Αίγέστω προεξελθοΰσι,ν εκ τής Τροίας κ.τ.λ.); Strab. X III 1,53 (su Elimo troiano nella saga di Enea); Hellanic. fr. 79 J. (?). Allo stesso gruppo elimo sono da riferire le citazioni di Τρώες: °Ps. Scyl. 13; Φρύγες: °Paus. V 25,6. Σικελοί, Siculi

°Antioch, fr. 4 J. = Dion. Hal. I 22,5; °Thuc. VI 2,4-5; °Ps. Scyl. 13; °Dion. Hal. I 22,1-2; Diod. V 6,3-4; 8,1; XIV 88,1 etc.; Polyaen. V 5; °Paus. V 25,6. Appartenenti allo stesso ethnos dei Siculi o, comunque con essi apparentati, le fonti ricordano Αυσονες: Hellanic. fr. 79 b J. = °Dion. Hal. I 22,3 (contra Philist. fr. 46 J. = °Dion. Hal. I 22,4); Μόργητες: “Antioch, fr. 9 J. = Strab. VI 1,6; cfr. °2,4; Λιγύες: Philist. fr. 46 J. = “Dion. Hal. I 22,4; cfr. °Sil. It. XIV 37 s. Per la discussione dei passi citati basterà un rinvio a Bérard, Col. Cfr. anche Manni, in K. I l i (1957), p. 156 ss.; R.E.A. 1969, p. 5 ss. Sul confine, ovviamente oscillante, fra Siculi e Sicani cfr. Man­ ni, Indigeni, p. 185 ss. Sono ricordati soltanto da Steph. Byz., s.vv. 'Ύβλαι (v.) e Γαλεώται, e da Hesych. s.v. Γαλεοί, dei Galeoti (?) che sarebbero da collocare in Sicilia. Su questi si veda Manni, in K. XX (1974), p. 66 ss. Da collegare con la saga di Minosse in Sicilia sono indiscuti­ bilmente i Κρήτες: Herodot. V II 169 s.; Aristot. polit. II 7,2, p. 1271; Diod. IV 79; °Sil. It. XIV 39 ss.; “Eustath. 378. Sui Κιλλύριοι, ο Καλλι,κύρι,οι, in territorio siracusano: Tim. fr. 8 J. = Phot. s.vv. Καλλι,κύρι,οι, e Κιλλικύριοι; Suda s.v. ΚαλλικύpLOL; Herodot. V II 155; Aristot. fr. 544 Rose; Suda s.v. Κλαρόται (μέτοιχοι ώ ς .........Καλλι,κύρι,οι, έν Συρακούσαις). Cfr. °Nonn. Dionys.

129

X III 11, che li ricorda accanto agli Elimi ed ai Palici. Che si tratti di indigeni (Siculi?) sottomessi è opinione dominante. A parte vanno ovviamente considerati i Φοίνικες (Antioch, fr. 1 J. = °Paus. X 11,3; °Thuc. VI 2,6; °Ps. Scyl. 13; Pans. V 25,6 (che ricorda anche i Λ ιβύες). Fra le genti greche Pausania (loc. cit.) ricorda anche i Δωριείς, gli ’Ίω νες ed i γένη Φωπιπόν ed ’Α ττικ όν, ma si tratta evidente­ mente di gruppi partecipanti alle colonie, di cui non è questo il luogo per fare la storia. La monetazione, infine, documenta in particolare lo stanzia­ mento in vari centri di Κ αμπανοί, Τυρρηνοί ed Hispani, per i quali rinviamo alla sezione numismatica di questi TSA (in preparazione). La storia di questi stanziamenti, quando è conosciuta da fonti let­ terarie, sarà trattata in altri fascicoli.

130

I CENTRI ABITATI

Άβάκαινον, Abacaenum, Tripi (ME)

(11 C)

°Ιί. thear. 92; °Sil. It. XIV 205; 259; °Ptol. III 4,7 (-a); Diod. XIV 78,5 (v. Τυνδαρίς); 90,3 (-η) (cfr. XIX 65,6; 110,4; XX II 13,2); App. b.c. V 117,487 (v. Παλαιοπηνών γή); Steph. Byz. s.v. = Herodian. Teen. I, p. 382,23 s.; II, p. 465,13 (πόλις Σικελίας); II, p. 488,8 Lentz (Άβάκαινον, πόλις Σικελίας· τό εθνικόν Άβακαινΐνος ώς Άκραγαντΐνος, ό ούκ άηθες Σικελών, Μεταποντΐνος, Λεοντΐνος, Βρεντεσΐνος, Τερεντϊνος, Άρρητΐνος, Άσσωρϊνος, Έρυκΐνος: cfr. 1. 28); Hesych. s.v. Άβάκαινον (?; Άβακαινϊνοι?) (Ι’Αβάκω άγκινοι · Σικελών μοίρα τις οϋτω καλούμενη); monete Άβακαινίνων. Εο. 809; Holm 162 con n. 54; F. 145; P2 328 con n. 5; Barreca, in K. IV (1958), p. 145; Manganaro, in Historia 1964, p. 431. Bernabò Brea, in A tti Napoli 1973 (1975), p. 9. Cluverio correggeva App. b.c. V 117,487 leggendovi il nome Άβακαινίνων. Per Gabba ad loc. (da vedere anche per ulteriore bibliografia) la correzione più verosimile è Άλαισήνων. Nel territorio di Ά. fu poi fondata Τυνδαρίς (v.). ’Άβολλα, Avola (SR)?

(11 G ?)

Steph. Byz. s.v. (τό εθνικόν Άβολλαΐος καί Άβολλαία). Ρ2 329 con n. 10; Alessio, in B.S.C. 1946-47, p. 313; B.F.L.S. 1956, p. 33 s.

131

Il nome richiama l’attuale Avola (SR). L’identificazione del fiume Άβόλλας (v.) potrebbe essere utile per una possibile con­ ferma. ’Άκεσσα? Phot. s.v. οχος. È probabilmente da identificare con Άκέστη (v.): si veda Hesych. s.v. Άκεσταΐοι οχοι (v. Άκέστη). Άκέστη, Acesta °Plin. n.h. I l l 8 (14), 91 (Acestenses); °Sil. It. XIV 220; Cic. II Verr. I II 36,83 (Acestenses); Steph. Byz. s.v. Άκέστη (. .. καί ’Άγεστα . . . . το έθνικόν Άκεσταΐος, το θηλυκόν Άκεσταία); Hesych. s.v. Άκεσταΐοι οχοι (. . .Σικελικά οχήματα); Suda s.v. ’Όχανος (. . . . οχοις Άκεσταίοισιν . . . . ). Fo. 784; Holm 201 n. 25; I l l 138; F. 351; P2 332 s.; Cal­ derone, in K. VI (1960), p. 5 n. 4; Pritchard, in Historia 1971, pp. 228 e 232 (non per l’identificazione); cfr. Bérard, Col., p. 354 n. 2. Άκέστη va sicuramente tenuta distinta da Σέγεστα (cfr. già Holm, poi Calderone). È impossibile una esatta ubicazione. È probabile che alla stessa Ά. vada riferita anche la voce ’Άκεσ­ σα (v.). Non sono riuscito a rintracciare la fonte, non citata da Forbiger, secondo cui fra Ά. e Murgantia sarebbero sfociati il Τηρίας ed il Παντακύας. Se così fosse, Ά. andrebbe cercata a Nord del Porcaria, lungo la costa orientale della Sicilia anziché nella Si­ cilia occidentale, dove la ipotizzava Pace. Pais, in Oss., p. 71 = 179, ritenne identificabile con Ά. an­ che VAsca (v.) di Servio (Aen. V 73). Ac berini? Cic. I I Verr. I l i 43,103 (v. Σχήρα). Holm 138 n. 11; Miiller (v. Άγκρίνα). Miiller, citando il passo di Cicerone, in cui tuttavia si cor­ regge Schermi, connetteva il nome degli A. con quello di Άγκρίνα.

132

Non è impossibile un riferimento a Σχήρα (v.) secondo Cluverio e Zumpt. Άχίλλειον? Steph. Byz. s.v. (Ά. καί τόπος έν Σικελία). Impossibile l’identificazione: potrebbe trattarsi anche di lo­ calità dell’Italia meridionale. ’Άκις? Acium, Acireale (CT)

(11 E)

°It. Ani. 87,3 (Acio); N.S. 1922, p. 493 ss. 1. 3 (· · . τούς άπ’ ’Άκιδ[ος κώμης . . . . ) ? L’iscrizione (riedita da Sabbadini-Zuretti, in B.F.C. 1923, p. 18 ss., e da Ribezzo, in R.I.G.I. 1925, p. 65 ss.) non è forse determinante per il nome della città. Quanto all’ubicazione Wilson pensa al Capo Molini presso Acitrezza. ’Άκραι, Aerae, Palazzolo Acreide (SR)

(10 F)

°Plin. n.h. I l i 8 (14), 91 (Acrenses)·, °Sil. It. XIV 206; °It. Ant. 89,8 (Agris)·, °Ptol. I l i 4,7; °T.P. (Agris)·, Thuc. VI 5,2; Diod. X X III 4,1; Liv. XXIV 36,1; Plut. Dion 27,3 (v. ’Άναπος); Steph. Byz. s.v. ’Άκρα (. . . . γ' . . . έστί Συρακοσίων κτίσμα . . . . το εθνικόν ’Ακραίος καί το θηλυκόν ’Ακραία; mo­ nete ’Ακραίων. Fo. 814; Holm 156 s.; 291 con n. 28; F. 149; II 20 s.; D. 99 s.; Bernabò Brea, Akrai, Catania 1956; Bérard, T., 39 s.; P2 330 con n. 2; Di Vita, in K. II (1956), p. 185 con n. 41; Uggeri 159; S. 37; V. 37; 79. Va sicuramente riferito a questo centro il lemma ’Άκρα di Ste­ fano, che analogamente indica ’Άκριλλαι (v.) come ’Άκριλλα. Uggeri pensa ad Acremonte, Serra Palazzi, ad Ovest di Pa­ lazzolo Acreide. Άκράγας, Agrigentum s. Agragas, Agrigento (già Girgenti) (5 F) °(Philist —) Oxy. Pap. 665; °Ps. Scyl. 13; °Ps. Scymn. 292 s.;

133

°Verg. Aen. I l l 703 s. (Acragans); °Strab. VI 2,1 (Άκραγαντίνων έμπόριον); 2,5 (Άκράγας); O vid. Fasi. IV 475; °Mela II 7,118 (Agragas); °Plin. n.h. I l l 8 (14), 89 (cfr. V II 56 (57), 200: Agraganti; XXIX 1 (4), 5: Agragantino; XXXV 9,64; Agragantinis); °Sil. It. XIV 210 (Agragas); °It. Ant. 88,4; 94,2; 95,1 s.; 96,5 CAgrigentum); °Ptol. I l l 4,3 (Άκραγαντίνων έμπόριον); 4,7 (Άπρά­ γας); °Paus. V 25; °Aelian. v.h. II 33 (Άπραγαντΐνοι); °T.P.; °Solin. V 18 (sal); 19; 22 {lacus); 24 (ager); °Steph. Byz. s.v. Άπράγαντες (το έθνικόν Άπραγαντΐνος); s.v. Σιπανία (ή περίχωρος Άκραγαντίνων); Pind. Pyth. X II 2 (παλλίστα βροτεάν πολίων); Polyb. passim (in X II 27,10: Άπραγης); Diod. X III 81,4-83,1 (κατ’ έπείνους δέ τούς καιρούς τήν τε πόλιν καί, την χώραν των Άκραγαντίνων συνέβαινεν ευδαιμονίας ύπάρχειν πλήρη * περί ής ούπ άνάρμοστόν μοι φαίνεται διελθεϊν. καί γάρ αμπελώνες . . . τοΐς μεγέθεσι καί τώ πάλ­ λει διαφέροντες, καί το πλεΐστον τής χώρας έλαίαις πατάφυτον, έξ ής παμπληθή πομιζόμενοι καρπόν έπώλουν εις Καρχηδόνα · 5 οϋπω γάρ πατ’ εκείνους τούς χρόνους τής Λιβύης πεφυτευμένης οί τήν Άπραγαντίνην νεμόμενοι τον έκ τής Λιβύης άντιφορτιζόμενοι πλού­ τον ούσίας άπιστους τοΐς μεγέθεσιν έπέπτηντο. πολλά δέ τού πλού­ του παρ’ αύτοΐς διαμένει σημεία, περί ών ούπ άνοίκειόν έστι βραχέα διελθεΐν. 82 ή τε γάρ των ιερών κατασκευή καί μάλιστα ό τού Διάς νεώς έμφαίνει τήν μεγαλοπρέπειαν τών τότε άνθρώπων · τών μέν οΰν άλλων ιερών τά μέν πατεπαύθη, τά δέ τελείως πατεσπάφη διά το πολλάκις ήλωπέναι τήν πόλιν, το δέ Όλύμπιον μέλλον λαμβάνειν τήν οροφήν δ πόλεμος έπώλυσεν · έξ ου τής πόλεως πατασπαφείσης ούδέποτε ύστερον ί'σχυσαν Άπραγαντΐνοι τέλος έπιθεΐναι τοΐς οίποδομήμασιν. 2 έστι δέ ό νεώς έχων τδ μέν μήκος πόδας τριαποσίους τεσσαράκοντα, τδ δέ πλάτος έξήκοντα, τδ δέ ύψος έπατδν είκοσι χωρίς τού κρηπιδώματος, μέγιστος δ’ ών τών έν Σικελία καί τοΐς έκτος ούπ άλόγως αν συγκρίνοιτο πατά τδ μέγεθος τής ύποστάσεως · καί γάρ εί μή τέλος λαβεϊν συνέβη τήν έπιβολήν, ή γε προαίρεσις ύπάρχει φανερά. 3 τών δ’ άλλων ή μ έ χ ρ ι τ ο ί χ ω ν τούς νεώς οίκοδομούντων ή κύκλω κίοσι τούς σηκούς περιλαμβανόντων, ούτος έκατέρας τούτων μετέχει τών ύποστάσεων · συνωποδομοΰντο γάρ τοΐς τοίχοις οί κίονες, έ'ξωθεν μέν στρογγύλοι, τδ δ’ έντδς τού νεώ έχοντες τετράγωνον * καί τού μέν έκτδς μέρους έστίν αύτών ή περιφέρεια ποδών είκοσι, καθ’ ήν εις τά διαξύσματα δύναται άν-

134

θρώπινον έναρμόζεσθαι σώμα, το ιδ’ έντός ποδών δώδεκα. 4 των δε στοών το μέγεθος καί το ύψος έξαίσιον έχουσών, εν μεν τω προς έω μέρει τήν γιγαντομαχίαν έποιήσαντο γλυφαϊς καί τω μεγέθει καί τω κάλλει διαφερούσαις, έν δε τω προς δυσμάς τήν άλωσιν τής Τροίας, έν ή των ήρώων έκαστον ίδεΐν έστιν οίκείως τής περιστάσεως δεδημιουργημένον. 5 ήν δε καί λίμνη κατ’ έκεΐνον τον χρόνον έκτος τής πόλεως χειροποίητος, έχουσα τήν περίμετρον σταδίων έπτά, το δέ βάθος είκοσι πηχών · είς ήν έπαγομένων ύδάτων έφιλοτέχνησαν πλήθος ιχθύων έν αυτή ποιήσαι παντοίων είς τάς δημοσίας εστιά­ σεις, μεθ’ ών συνδιέτριβον κύκνοι καί τών άλλων όρνέων πολύ πλή­ θος, ώστε μεγάλην τέρψιν παρασκευάζειν τοΐς θεωμένοις. 6 δηλοΐ δέ τήν τρυφήν αύτών καί ή πολυτέλεια τών μνημείων, ά τινά μέν τοΐς άθληταΐς ΐπποις κατεσκεύασαν, τινά δέ τοΐς ύπό τών παρθένων καί παίδων έν οΐκω τρεφομένοις όρνιθαρίοις, ά Τίμαιος έωρακέναι φησί μέχρι τοΰ καθ’ έαυτόν βίου διαμένοντα. 7 καί κατά τήν προτέραν δέ ταύτης ολυμπιάδα, δευτέραν έπί ταΐς ένενήκοντα, νικήσαντος Έξαινέτου Άκραγαντίνου, κατήγαγον αύτόν είς τήν πόλιν έφ’ άρματος · συνεπόμπευον δ’ αύτώ χωρίς τών άλλων συνωρίδες τριακόσιαι λευκών ίππων, πάσαι παρ’ αύτών τών Άκραγαντίνων. 8 καθόλου δέ καί τάς άγωγάς εύθύς έκ παίδων έποιοΰντο τρυφεράς, τήν τ ’ έσθήτα μαλακήν φοροϋντες καθ’ ύπερβολήν καί χρυσοφοροΰντες, έ'τι δέ στλεγγίσι καί ληκύθοις άργυραΐς τε καί χρυσαΐς χρώμενοι. 83 ’’’Ην δέ τών Άκραγαντίνων σχεδόν πλουσιώτατος κατ’ έκεΐ­ νον τόν χρόνον Τελλίας (sive Γελλίας), δς κατά τήν οικίαν ξενώνας έχων πλείους προς ταΐς πύλαις έταττεν οίκέτας, οίς παρηγγελμένον ήν άπαντας τούς ξένους καλεΐν έπί ξενία, πολλοί δέ καί τών άλλων Άκραγαντίνων έποίουν το παραπλήσιον, άρχαΐκώς καί φιλανθρώπως όμιλοΰντες κ.τ.λ.); Plin. n.h. XXXI 7 (41), 85 Agrigentinus — scii, sal — ignium patiens ex aqua exilit); XXV 15 (51), 178

(_gignitur et pingue oleique liquoris in Sicilia Agragantino fonte, inficiens rivum. Incolae id harundinum paniculis colligunt, citis­ sime sic adhaerens, utuntur que eo ad lucernarum lumina olei vice, item ad scabiem iumentorum)·, Diog. Laert. V III 2,7 ( = 65) (Μεγαν δέ τόν Άκράγαντα είπεΐν φησι Ποτάμιλλα έπεί μυριάδες αυτόν κατφκουν όγδοήκοντα δθεν τόν Έμπεδοκλέα, τρυφωντων αυτών, « Άκραγαντΐνοι τρυφοΰσι μέν ώς αύριον άποθανούμενοι, οικίας δέ κατασκευάζονται ώς πάντα τόν χρόνον βιωσόμενοι »; Tzetzes Schol. Lycophr. 951 (άλλοι δ' ·

135

Σικανούς τινες έφ’ ένός τής Σικελίας τόπων [μέρος τι] έδέξαντο, άλλοι δέ αυτήν [ο έστι] τήν Σικελί αν ήγουν πάσαν τήν νήσον, μέρος

Σικανούς τινες τούς Σικελούς έδέξαντό πάντας, άλλοι δέ μέρος Σικελών τήν Σικανίαν φασ'ι πόλιν ούσαν περί Άκραγαντίνους κειμένην.

δέ αυτής ή Σικανία καί έστι περί Άκράγαντα πόλιν Σικελίας [ή Σικανία] καί αυτός δέ τούτο οιδεν ό Λυκόφρων λέγων « . . . . κάμψας Γονοΰσαν τ ’ ήδέ Σικανών πλάκας καί θηροκλαίνου σηκόν . . . . » (870). άπαριθμούμενος γάρ τάς πόλεις καί τούς τόπους τής Σικελίας φέρει καί τήν Σικανίαν, Σικανών δέ λέγει των Σικελών); 968 (Αίγέστα τλήμων] Ή Αίγέστα πόλις Σικελίας, ή, κατά τινας, Άκράγας καλουμένη);

Herodot. V II 165; 170; Thuc. V 4; VI 4; V II 32 s.; 46; 50; 58; Schol. Pind. ΟΙ. II 12 a; 14 b; 16 b; et al.·, Pyth. VI 6; Trog. prol. 19 (Agragantum); Cic. I I Verr. passim (.Agrigentum); Diod. X III 85; 90; 103; XXII 8,4; X X III 7,8; 18,2; Liv. XXIV 35; XXVI 40; cfr. XXV 23; Polyaen. V 1,1-3; 10,4; VI 51; Plut. Dion 26; Suda s.v. Άμύκλαΐ; s.v. ’Εμπεδοκλής (Άκραγαντία); monete Άκραγαντίνων; iscrizioni: Άκραγαντΐνος, -οι.

Fo. 799; Holm 286 ss.; F. 63; 118; 438; Bérard, T., 40 ss.; P2 196; 326; D. 305 ss. et a.; Uggeri 156 s.; V. 78 s.; 82 s. Notevole Tzetzes (968) per la sua affermazione che Αίγέστα era secondo alcuni una Άκράγας. Si tratta probabilmente di un errore, poiché con quel nome si intende generalmente Segesta (v. Σέγεστα); ma non si può escludere tassativamente che un nome anellenico servisse ad indicare la località in cui fu fondata dai Greci Agrigento. ’Άκριλλαι, Acrillae, Chiaramente Gulfi (RG)

(10 F)

Steph. Byz. s.v. ’Άκριλλα (πόλις Σικελίας ού πόρρω Συρακουσών, τό εθνικόν Άκριλλαϊος); Liv. XXIV 35,8; Plut. Marc. 18,2. Fo. 814; Holm 360; D. 102; P2 330 con n. 1; Di Vita, in G.I.F. V II (1954), p. 20 ss.; K. II (1956), p. 177 ss.; S. 37; V. 48.

Άδεονζίνων (gen. plur.)? Iscrizione Άδεονζίνον δαμόσ(ιον), edita da L. Robert, Coll. Erohner I n° 83, p. 129, tav. X LIII (cfr. B.E. 1938, n° 579). L’appartenenza di questo etnonimo alla Sicilia è assai incerta. Άδρανόν, Hadranum, Adrano (già Adernò) (CT)

(10 E)

°Plin. n.h. I l i 8 (14), 91 (Hadranitani); °Sil. It. XIV 250; Plut. Firn. 12,1 s. (Άδρανιτών · di πόλιν μικράν μεν . . . . κατοικοΰντες); 16,5; Steph. Byz. s.v. (πόλις Σικελίας έν τη Α’ίτνη, πο­ ταμόν ομώνυμον εχουσα. Λέγεται καί άρσηνικώς Άδράνιος. ’Απολλό­ δωρος δε \Chron. fr. 290 J.] Άδρανίτας φησί τό εθνικόν); ν. anche Diod. XIV 37,5; XVI 68 s.; X X III 4,1; Aelian. n.a. II 20 = Nymphod. fr. 9 J. = fr. 3 Giannini (Άδρανός); monete Άδρανιτών. Fo. 809; Holm III 452; F. 148 et a.; D. 132; P2 322 n. 4; 333. Varie identificazioni del centro archeologico del Mendolito sono state proposte: ν. Πίακος, Τρινακίη, Ίμάχαρα, Symaethia, ’Ίνησσα. Se, però, è verosimile che al Mendolito si debba identificare Πίακος (v.), anche la localizzazione di Ά. va cercata in quella zona. Άδράνονα κώμην (acc. sing.) Diod. X X III 4,2 (Άδράνονα κώμην καί Μάκελλαν). Holm I II 22; P2 332; De Miro, in K. X III (1967), p. 185; Bejor, in A.S.N.P. 1973, p. 763; De Miro, in K. XVIII-XIX (1972-73), p. 243; Giustolisi, Navi, p. 10. Variamente collocato, questo centro fu considerato una seconda Άδρανόν. De Miro pensa di poterlo riconoscere a Monte Adranone (Sambuca, AG) e ritiene possibile che il centro si sia spostato in età ellenistico-romana in contrada Serrone a km. 2 di distanza. Per Giustolisi si tratterebbe invece del Castellacelo di Sagana (PA) sulla via Macella (Monte d’Oro) - A. (Castellacelo di Sagana) - Paropo (Monte Porcara presso Bagheria). Indiscutibile sembra sol­ tanto il rapporto Ά.-Μάκελλα, ma dal passo di Diodoro — che è un frammento staccato dal contesto — non si può desumere altro. Per Μάκελλα e le questioni inerenti cfr. s.v., infra.

137

’Άδρυξ Steph. Byz. s.v. = Philist. fr. 61 J. (πόλις Συρακοσίων). Fo. 815; P2 207. L’ubicazione, nel territorio « dei Siracusani », non è ulterior­ mente precisabile. Αίγέστα: v. Άκράγας e Σέγεστα Αίλώρων (gen. plur.): ν. 'Έλωρος Αϊτνη Κατάνη: ν. Κατάνη Αίτνα ’Ίνησσα: ν. ’Ίνησσα Αίτνη Έργετίνη: ν. Έργέτιον Afiniana, presso Catania C.I.L. X 7041 (qui fuit vilicus Afinianis) Άγάθυρνον, Agathyrnum, S. Agata di Militello (ME)? (10 C?) °It. thear. 110; °Strab. VI 2,1; °Plin. n.h. I l i 8 (14), 90; °Sil. It. XIV 209 (Agathyrna, vv.ll.); °It. Ani. 92,6 (Agatinno); °Ptol. I l i 4,2; Ύ.Ρ.; Diod. V 8,2 (της νΰν όνομαζομένης Άγαθυρνίτιδος εκτισε πόλιν τήν άπ’ αύτοϋ κληθεΐσαν Άγάθυρνον); Steph. Byz. s.v. Άγάθυρνα (τό έθνικόν Άγαθυρναϊος. ού γάρ άήθης ό τύπος τοϊς τήν Σι­ κελίαν οίκοϋσι · 'Ιμεραΐος γάρ καί Ένναΐος καί Καταναϊος φασίν); Polyb. IX 27,10 (Άγά^υρνα); Liv. XXVI 40; XXVII 12 (Agathyrna). Fo. 808; Holm 161 s.; I l l 110; 431 n.; F. 145; P2 328 con n. 3; Parisi, in B. d’A. XI (1948), p. 121 ss.; Uggeri 145 s.; Ber­ nabò Brea, in A tti Napoli 1973 (1975), p. 11; V. 34; 70 s. L’identificazione con S. Agata, proposta da Pace, potrebbe es­ sere suggerita anche dalla forma Agatin(n)um di It. Ant. quasi fosse « il luogo di Agata ». Non può far testo l’indicazione tole-

138

maica, secondo cui Ά. andrebbe collocata fra Τυνδάριον ed Άλόνanaloghi spostamenti si osservano in Tolemeo fra Δρέπανον e 1’ Έμπόριον Σεγεστανών e fra le έπβολαί dei fiumi Σελινοϋς e Μαζάρας, nonché, per la costa orientale dell’isola, nella sequenza Πανταχίου ποταμού έκβολαί - Κατάνη πολώνια - Συμαίϋου ποτ. έπβ. - Ταυρομένιον πολώνια = fiume Porcaria - Catania - fiume Simeto Taormina, evidentemente errata se si identifica il Πανταχίας col Porcaria a Sud del Simeto. t lo v :

’Άγεστα: v. Άκέστη Agragas: v. Άπράγας Άγύριον, Agyrium, Agira (già S. Filippo d’Argirò) (EN) (10 E) °Plin. n.h. I l i 8 (14), 91 (Agyrini); °Sil. It. XIV 207 (Agyrina manus); °It. Ant. 93,4 (Agurio); °Ptol. I l i 4,7 (Άγούριον); °T.P. (Agurio); Steph. Byz. s.v. Άγύρηνα (Άγύρινα [Άγύρηα libri], το εθνικόν Άγυριναΐος [Άγυρηναΐοι libri], Διονύσιος δε το Άγύριον εφη); Cic. I I Verr. I l l 18,47; 27,61-31,74; 52,120 s. (Agyrinensis ager); IV 23,50; 51,114; V 50,133 (Agyrium); Diod. (per Άγύ­ ριον ed Άγυριναΐοι) I 4,4; IV 24,2 ss.; 80,5; XIV 9; 78,7 (v. 'Έρβιτα); 95 s.; XVI 82,4 s.; 83; XXII 2,3; 13,1; Tzetz. Lycophr. 1017 (Άργύριον); I.G. XIV 588; monete Άγυριναίων Fo. 810; Holm 112; F. 155; D. 490; P2 334 con n. 2; Uggeri 163; Bernabò Brea, in A tti Napoli 1973 (1975), p. 36; V. 44; 84. Άλαβών, Priolo (SR)

(11 F)

Steph. Byz. s.v. (πόλις παί ποταμός, ως Δημήτριος έν Συνωνύμοις . . . . το έθνιπόν Άλαβώνιος). Schubring, in Ζ. /. Erdkunde 1864, ρ. 440; Orsi, in N.S. 1891, p. 361; Hiilsen, in P ,W . Suppi. I (1903), c. 48. Da cercare presso il fiume omonimo (v.). 139

’Άλαισα, Halaesa, Castel di Tusa (ME)

(5> C)

°It. thear. 115; °Plin. n.h. I l i 8 (14), 91 (Halaesini); °Appian. b.c. V 117,487?; °Strab. VI 2,1; 2,5; °Sil. It. XIV 218; °It. Ant. 92,3 (Haleso); °Ptol. I l i 4,2; Ύ.Ρ. (Halesa); “Soliti. V 20; Cic. I I Verr. II passim; I II 6,13 (Halaesina); 73,170-175 et 176 (grano); 83,192 (Halaesinam); IV 8,17 (-ina); 9,20 (-inos) etc.; ad jam. X III 32 {in Halaesina civitate)·, Diod. XIV 16,1-4 (Άρχωνίδης δ’ 6 τής Έρβίτης έπιστάτης, έπειδή πρός Διονύσιον ειρήνην ό δήμος ό των Έρβιταίων συνέθετο, διενοεΐτο κτίσαι πόλιν. είχε γάρ μισθοφόρους τε πλείους καί σύμμικτον δχλον, δς τω πρός Διονύσιον πολέμα) συνέδραμεν εις την πόλιν · πολλοί δέ καί των άλ­ λων Έρβιταίων έπηγγέλλοντο αύτω κοινωνήσειν τής αποικίας. 2 άναλαβών ούν τό συνδραμόν πλήθος κατελάβετό τινα των λόφων οκτώ σταδίους άπέχοντα τής θαλάττης, έν ω πόλιν έκτισεν 'Άλαισαν · ούσών δέ καί άλλων πόλεων κατά την Σικελίαν ομωνύμων, Άρχωνίδιον αύτήν προσηγόρευσεν άφ’ έαυτοΰ. 3 έν δέ τοϊς ύστερον χρόνοις τής πόλεως πολλήν έπίδοσιν λαμβανούσης διά τε τάς από τής θαλάττης έργασίας καί διά την ύπό 'Ρωμαίων δοθεΐσαν άτέλειαν, οΐ 'Αλαισΐνοι την των Έρβιταίων συγγένειαν άπηρνήσαντο, αισχρόν ηγούμενοι καταδεεστέρας πόλεως έαυτούς άποίκους νομίζεσθαι. 4 ού μην άλλά μέχρι νυν παρ’ άμφοτέραις συγγένειαί τε πλείονες διαμένουσι καί τάς κατά τό Απολλώνιον θυσίας τοϊς αύτοϊς έ'θεσι διοικοΰσιν. τινές δέ φασιν ύπό Καρχηδονίων έκτίσθαι την 'Άλαισαν, καθ’ ον καιρόν Ίμίλκων την πρός τον Διονύσιον ειρήνην έποιήσατο); XXII 13,2; X X III 4 (παρ’ Άλαισίνων); Colum. X 268 {et quae Sicanii flores legistis Halaesi); Ps. Phalar, ep. 92; I.G. XIV 353 = I.G.L.M.P. 127 (δάμος των Άλαισίνων); K. XVII (1971), ρ. 6 ss. (’Αλαισΐνοι); monete Άλαισίνων. Fo. 808; Holm II 236 con n. 1; III 472; F. 143; P2 324; Piraino, in K. V (1959), p. 187; Drago, Galati Mamertino e la Calacte di Ducezio, Roma 1959, p. 38 ss.; Uggeri 147 s.; Bernabò Brea, in A tti Napoli 1973 (1975), p. 18; V. 70 s.; Lasserre 257. Si sa che il nome di ’Ά. fu comune a più di un centro (cfr. Diod. XIV 6,2). La più nota, Άρχονίδιον, è sicuramente identifi­ cata a Castel di Tusa. L’ipotesi di una ’Ά. a Sud di Tauromenio (Holm III 394) è fondata su di un passo delle Vitae S.S. Sic.

(Caiet. I 104) di assai incerta interpretazione (v. anche Παλαιστηνών γη). Una "A. era posta da Schubring a S. Agata (Holm II 236), dove però sembra preferibile vedere Άγάθυρνον (v.)· Insostenibile l’identificazione di "A. con Caronia proposta da Drago. Per l’interpretazione del passo di Appiano cfr. Gabba ad loc. (e v. Παλαιστηνών γη). ’Άλητα, presso S. Stefano di Camastra (ME)?

(9 C?)

°Ptol. I l i 4,7. Drago, Galati Mamertino etc. (v. ’Άλαισα), ρ. 44. Impossibile la proposta di Drago, che vede "A. a Castel di Tusa (sicuramente = ’Άλαισα, v.). Che ’Άλητα sia per ’Άλαισα (Mii. 401) è da ritenere impossibile perché Tolemeo registra en­ trambi i nomi (ma potrebbe essere uno degli omonimi che cerchia­ mo?). Secondo la tabula tolemaica "A. era posta a 10 miglia da Καλή Απτή e ad uguale distanza da ’Άλαισα, ossia a Nord di Mistretta. Aliava, Ribera (AG)?

(7 E?)

°It. Ant. 88,6. Fo. 812; Holm III 485; P2 332; Pareti 252; Bejor, in A.S.N.P. 1975, p. 1278 ss.; V. 65 s. Secondo Pareti A. sarebbe identica alla Άζώνας (v.) di Dio­ doro (XXII 10,2). Bursian poneva l’equazione Aliava = Έλαύια. Per Verbrugghe si tratta di Torre Verdura. Άλόντιον, Haluntium, S. Marco d ’Alunzio (ME)

(10 C)

°Plin. n.h. I l i 8 (14), 90; °Ptol. I l i 4,2; Plin. n.h. XIV 9 (11), 80 (vv.ll.: psithium et melampsithium passi genera sunt suo sapore, non vini, Scybelites vero mulsi, in Galatia nascens, et Haluntium in Sicilia)·, Cic. IlV err. I l i 43,103 (Haluntinam); IV 23,51 (-ium-, -inum); V 33,86 (-ina navis)·, Dion. Hal. I 51,2 (έν Ά λοντίω ---- τής Σι­ κελίας); Ps. Phalar. ep. 92; Steph. Byz. s.v. Καλή Απτή (v. Απολ­ λωνία); I.G. XIV 367 = I.G.L.M.P., 44 (τό μουνιπίπιον τώ[ν] Άλοντίνων); 141

monete Άλοντίνων. Holm 240; III 473; F. 144; P2 325; Bernabò Brea, in A tti Napoli 1973 (1975), p. 12. Am astra °Sil. It. XIV 267. Per la bibliografia v. Άμήστρατος. È forse da identificare con Άμήστρατος. Freeman vi vedeva in­ vece Μυτίστρατον (v.). Άμαθαί? Stepb. Byz. s.v. Άμάθη (. .. έ'στι καί Σικελίας Άμαθαί, πλη­ θυντικούς . . . . το έθνικόν Άμαθαΐος). Holm 193. Non è improbabile che nel lemma di Stefano Σικελίας sia per Κιλικίας. ’Άμβικαι Diod. XX 89,3 s. (των δέ φυγάδων oì μεν ιππείς άπαντες άπο τής φυγής — dal Τόργιον — διεσώθησαν εις ’Άμβικας — ν.Ι. ’Άμβυκας — χωρίον . . . . ). L’identificazione dipende da quella del monte Τόργιον (v.). Άμήσελον, Regalbuto (collina di S. Giorgio, EN)

{10 E)

Diod. XXII 13,1 (μεταξύ Κεντοριπίνων καί Άγυρίου........τής δέ χώρας τήν μέν τοΐς Κεντοριπίνοις, την δέ τοΐς Άγυριναίοις έδωρήσατο, scii. Ίέρων). Fo. 810; Holm 193; F. 156; P2 334 con n. 1 ; Bejor, in A.S.N.P. 1973, p. 747 n. 3. La collocazione fra Centuripe ed Agirio lascia pensare soltanto alla zona di Regalbuto. Άμήστρατος, Amestratus, Mistretta (ME)

(9 D)

Cie. I I Verr. II 39,88 s. et V 50,133 {Calactinis quam ob rem imperasti anno tertio ut decumas agri sui quas Calactae dare con­ ili

sueverant, Amestrati M. Caesio decumano darent? quod neque ante te praetorem illi fecerant neque tu ipse hoc ita statueras antea per biennium), cfr. III 43,101; 74,172; Steph. Byz. s.v. = Apollod. Chron. it. 20 J. (π όλις Σ ικ ελίας . . . . το εθνικόν Ά μ η στρα τϊνος) ; Κ. XVII (1971), ρ. 6 ss. (Άμηστρατΐνοι); monete Άμηστρατίνων. Fo. 810; Holm I II 473 n. 44; F. 143 s.; D. 142; P2 328 con n. 4; Piraino, in Κ. V (1959), p. 186; Manganaro, in Historia 1964, p. 436; Scibona, in Κ. XVII (1971), p. 10; Manganaro, in A . N.R.W . I, p. 447; Bejor, in A.S.N.P. 1973, p. 758; Manni, in Mise. Heurgon, p. 607; Fiore, in Sic. Arch. 36 (1978), p. 53 ss.; E. Valenti, Epopea di tre città [Palermo 1980]. Cfr. Alessio, in B. S.C. 1946-47, p. 32; 47; B.F.L.S. 1956, p. 325. Che Ά . vada distinta da Μ υτίστρατον (v.) pare ormai fuori discussione (contra, però, Fiore). La distinzione è suggerita anche dal fatto che Stefano li ricorda entrambi senza identificarli. L’identificazione con Nissoria (Manganaro) sulla base del Geo­ grafo Ravennate (Mestraton) non è sostenibile per i gravi dubbi che quest’autore solleva. Ά. non può, comunque, essere lontana da Caronia ( = Κ αλή ’Α κτή): ciò sembra risultare da Cic. I I Verr. 43,101 (cfr. 39,88), secondo cui i Calactini debbono consegnare il loro tributo di grano in Amestrato. Ad Ά. si è riferita anche VAmastra (v.) di Silio Italico. Άγκρίνα °Ptol. I l i 4,7 (Άνκρίνα). Holm 139 n. 14; Alessio, Fortune, p. 90 nn. 3-4. Secondo Miiller si riferisce a questo centro VAcherini (v.) di Cicerone. La testimonianza di Tolemeo è stata respinta da Wilbergius, che vi vedeva un errore rispetto a Diod. XIV 48,4 (Άγκυραι, v.). Secondo la tabula tolemaica Ά. si trovava a 12 miglia da Gela verso l’interno. Άγκυλίων χώρα Diod. XXXVI 3,4 (πρώτοι τής έλευθερίας άντεποιήσαντο κατά

143

την Άγκυλίων χώραν........οίκέται τριάκοντα, ών ηγείτο Όάριος ονομα). Holm 139 s.; I l l 212 n. 19; F. 121. Il passo di Diodoro viene corretto da Dindorf, che restituisce 'Αλικυαίων χώραν. Cluverio vi vedeva gli Icilienses (v.) di Cice­ rone (II Verr. I l i 43,103). Άγκύραι Diod. XIV 48,4 (των δε άλλων πόλεων πέντε μόνο9 διέμειναν έν τη προς Καρχηδονίους φιλία · αδται δε ησαν Άγκύραι, Σολοΰς, Αϊγεστα, Πάνορμος, ’Έντελλα). Fo. 811; Holm 139 s.; F. 121; P2 332. Holm accoglieva la correzione (Miiller), secondo cui si doveva leggere 'Αλικύαι anziché Ά. e distingueva Ά. da Άγκρίνα. Per l’identificazione del centro occorre pensare al territorio elimo e, comunque, ad occidente di Solunto e, forse, di Palermo. Puramente ipotetica l’identificazione con Vicari (cfr. Freeman). Anniana sive Myrtus, Mirto (ME)?

(10 C?)

“Marini, Papiri, n° 73 = Tjader I, 1. 60. Holm III 514 s.; P. IV 193. Άφάναι? Steph. Byz. s.v. (χωρίον Σικελίας). Meineke ad loc.; Alessio, in B.S.C. 1946-47, p. 34. L’ipotesi che si tratti di un centro dauno o, comunque, del­ l’Italia meridionale non può essere esclusa. Tale centro sarebbe VApina di Plin. n.h. I l i 11 (16), 104. Alessio richiama, in Sicilia, il monte Afani (I.G.M. 254, Ali). Apolline [plaga], al Castellazzo della Marza (RG)?

(10 G )

°It. Ant. 96,3. P2 325; 478; V. 78; 80; Uggeri 1970, p. 113 ss. La localizzazione rimane incerta sul tratto di strada compreso fra Hereo (v.) e Siracusa, là dove sorgeva il tempio di Apollo Libistino apud Pachynum (Macr. Sat I 17,24). Non è però indispen-

144

sabile pensare ad una località costiera (che potrebbe essere Pozzallo 0 Portopalo: per Miiller, It. Rom., p. 402, ad Est di Pozzallo ed a Sud di Spaccaforno, ora Ispica). Ad una località nel territorio di Ispica pensava già il Cluverio (II 354,53). Per Ziegler (P.-W. 1 A, c. 462) si tratterebbe di Torre di Fano a Nord di Capo Pas­ sero (277 I II SE) ed il nome di Fano potrebbe essere, appunto, indicativo per un fanum antico. Con buon fondamento Uggeri col­ loca la plaga al Castellazzo della Marza. ’Απολλωνία, Apollonia, Pollina (PA)

(5 D)

°It. thear. 113; Diod. XVI 72,5 (οϋσης δέ καί της των Άπολλωνιατών πόλεως υπό τον Λεπτίνην παραλαβών την ’Απολλωνίαν ταύτη τε καί τη των Έγγυΐνων άπέδωκε τήν αυτονομίαν, scii. Timoleonte); ν. an­ che XX 56,4; Cic. I I Verr. I l l 43,104 (Apolloniensis); V 33,86 ss. (-is navis)·, Steph. Byz. s.v. (Z' πλησίον Άλοντίνων [Λεοντίνων libri] καί Καλής ’Ακτής); monete Άπολλωνιαταν. Fo. 808; Holm 161 n. 51; F. 144; Marinone, cartina p. 41; P2 328 con n. 1; Westlake, 38 n. 3; Manganaro, in Historia 1964, p. 437 s.; Manni, in K. X II (1966), p. 171 ss.; Bejor, in A.S.N.P. 1973, p. 754 s.; 761; Bernabò Brea, in A tti Napoli 1973 (1975), p. 15; Manni, in Mise. Heurgon, pp. 615 e 617; V. 34. Cfr. Ales­ sio, in B.S.C. 1946-47, p. 34; B.F.L.S. 1956, p. 343. Che si tratti di Pollina è reso verosimile da un possibile (A)polline. Ά. va cercata, comunque, non lontana da Engio (Diod. XVI 72). Secondo la correzione del Cluverio al testo dei codici di Ste­ fano, dovrebbe trovarsi fra S. Marco d’Alunzio (ν. Άλόντιον) e Caronia (ν. Καλή ’Ακτή) e, in questo caso, potrebbe trattarsi di un centro in prossimità di S. Fratello (da ultimo Bernabò Brea). La correzione del Cluverio è però stata tratta in dubbio già da Muller (ad Ptol. Geogr., p. 391), che pensa invece, con ottimo fondamento, ad una località cretese omonima. È, comunque, difficile pensare ad una localizzazione fra Leontini e Caronia, troppo distanti fra loro; e, in ogni caso, mi pare metodicamente preferibile attenersi a Dio­ doro, che doveva conoscere assai bene la zona. Nella cartina di Marinone Ά. è indicata fra Halaesa e Cephaloedium.

145

Άππειραΐος? I.G. XIV 287 (Διόδωρος Τιττέλου Άππειραΐος). È forse un etnico secondo Alessio, Fortune, p. 97. Dubbi di Schmoll in K. V II (1961), p. 77 s. Aquae, Aquae Labodes vel Larodes: v. Σ ελινου ντία ι θερμαί Aquae Particianenses: v. Σ έγεστα Aquae Pincianae·. v. Σ έγεστα Aquae Segestanae: v . Σ έγεστα Άρβήλη, Arbela °Sil. It. XIV 271 (?); Steph. Byz. s.v. = Philist. fr. 29 J. (πόλις Σικελίας, το έθνικον Άρβηλαΐος); Suda s.v. Άρβάλαι (πόλισμα Σικελικόν ή Άρβήλη, οι δέ ένοικοΰντες έκεΐσε έδόκουν εύεξαπάτητοι είναι, καί παροιμία · τι ού γενήση ιών ές. Άρβέλας;); cfr. s.v. Τις ού γενήση ιών εις Άρβέλας. Fo. 809; Holm 193; Li Gotti, in AXA.O. 1951, p. 151 n. 9. Secondo Li Gotti Ά. sarebbe sorta in contrada Arbana presso Barrafranca, ma nulla prova l’ipotesi. Nemmeno si può fare affi­ damento su Silio Italico per collocare Ά. presso Iato (Cluverio). Il luogo resta pertanto sconosciuto. Άριαίτου (gen. sing.)? Blinkenberg, Oie Lindische Tempelcbronik, 1915, p. 25 = Xenag. fr. 12 J. (. . . Γελώοι τξ. Άθαναίςι τςί πατρώςι άκροθίνιον έξ Άριαίτου). D. 113; P. III 131; Manni, in Έ. Έπ. Άθ. 1963-64, ρ. 345; Navarra, ρ. 289; Rizzo, in K. X III (1967), p. 135. Si è pensato anche ad un poco probabile nome di persona (Reinach, in R. Ep. 1913 I, p. 103). La possibilità che il toponimo si conservi in quello attuale di Riesi (CL) è rafforzata dall’esistenza di rovine appunto nella zona di questa città (su cui P2 326 con

η. 3). È tuttavia difficile dimostrare una derivazione da Άρίαιτον (? ) del nome di Riesi, che potrebbe poggiare invece su una pos­ sibile forma collaterale del nome antico, analoga, p. es., a quello di ’Άλαι,σα (*Άρίαι,σ- ?). ’Άρπη: v. Introduzione. Άρτεμίσιον, presso Milazzo (ME)

[11 C]

°Sil. It. XIV 260; °Vib. Seq. s.v. Phacelinus; Appian. b.c. V 116,484 (πολίχνης βραχύτατης); Cass. Dio. XLIX 8,1; Schol. Theocr. proleg. II; Pomp. Sab. Aen. II 115; Prob. Verg. Bue. II 348. Holm 87 n. 100; 125 n. 70; P. I l i 546; P2 328; Vallet 118 s.; Gabba ad Appian. V, p. 197. Impossibile, senza un’ulteriore ricerca archeologica, una più precisa localizzazione. Forse si tratta soltanto del santuario dell’Artemide Facelina; ma Appiano la definisce πολίχνη βραχυτάτη. Asca Serv. Aen. V 73 (Helymus .... qui dicitur tres in Sicilia condi­ disse civitates Ascam, Entellam, Egestam ....). Pais, in A.S.S. 1888, p. 179; Holm 202 n. 271; F. 549; Bérard, Col. 361 n. 4. Da connettere con ’Άσκελον? Secondo Bérard dovrebbe trat­ tarsi di Erice, secondo Pais di Άκέστη, ma quest ultima località va esclusa se Άκέστη (v.) si trova probabilmente nella Sicilia orien­ tale. ’Άσκελον Diod. X X III 5 ('Ότι, Έγεσταΐοι, πρώτον κρατούμενοι, ύπό Καρχηδονίων είς 'Ρωμαίους άπέκλι,ναν. παραπλήσι,ον δε καί Άλι,κυαίοι, έποίησαν · ’Ιλαρόν δέ καί Τυρι,ττόν καί τήν ’Άσκελον έξεπολι,όρκησαν. Τυνδάρι,οι, δέ ίδόντες αυτούς άπολελει,μμένους, φόβω συσχεϋέντες ήβουλήθησαν καί αύτοί δούναι,). Holm III 22; P2 116 n. 5; Bejor, in A.S.N.P. 1973, p. 763 Illusoria l’identificazione di Cavallari riferita da Pace.

’Άσσωρος, Assorum, Assoro (già Asaro) (ΕΝ)

(9 E)

°It. thear. 110; °Plin. n.h. III 8 (14), 91 (Assorini); °Ptol. Π Ι 4,7; Diod. XIV 58,1; 78,7 (Άσσωρΐνοι: v. 'Έρβιτα); Cic. I I Verr. III 18,47 (Assorinus ager); 43,103 (Assorini); IV 44,96 (v. Χρύσας); Steph. Byz. s.v. Άσσώριον (πόλις Σικελίας · ταυτην ’Άσσωρον καλεΐ ’Απολλόδωρος \Chron. fr. 21 J.] . . . τό έθνικόν Ασσωρϊνος) ; monete As sor u. Holm 149; II 263; III 138; F. 154 s.; P2 334; Morel, in M.E.F.R. 1963, p. 263 ss.; N.S. 1966, p. 232 ss.; Manganare, in Historia 1964, p. 453 s.; Manni, in K. X II (1966) p. 172 e 175 ss.; V. 44 Nessun dubbio circa l’identifnazione. ’Άταλλα? °Vib. Seq. 45? (Crinisos, Siciliae, civitatis f A tilae\); Tzetz. Lycophr. 472 (τον Αίγέσταν, δς έκεϊσε γ ’ έκτισε πόλεις Αίγέσταν, ’Άταλλαν καί ’Έρυκα); 952 (Αίγέστην δς ’έκτισε γ ’ πό­ λεις έν Σικελία, τήν άφ’ έαυτοϋ Αίγέσταν, ’Έρυκα καί Στύλλαν [νν. 11. άταλλαν, ενθιλλαν ή άταλλαν, ένταλλαν ή άταλλαν, ένστυλλαν ή άταλλαν, variamente corrette], έγημε δε ουτος Στύλλαν); 964 (ό γάρ Αίγέστης γ ’ πόλεις κτίζει έν Σικελία · Αίγέσταν, ’Έρυκα, f ’Άταλλαν ώς πρώην έφημεν). Holm 202 η. 27; F. 517; Piraino, in K. V (1959), p. 169. Sembra trattarsi di una deformazione del nome di Entella: il testo di Tzetzes presenta una serie di variae lectiones. Scheer com­ menta allo scolio al v. 952 per Στύλλαν: « ’Έντελλαν patet εγημε δε ουτος ’Ένταλλαν s4 scriptum fuisse: hinc illud supra άταλλαν T ductum est ». Ά τέριον?

Steph. Byz. s.v. (. . .πόλις Σικελίας, ό πολίτης Άτερΐνος). Holm 193. Vale la solita riserva riguardante i toponimi offerti da Stefano. Il sito, comunque, non è precisabile.

148

Άθήναοον, presso 'Ίμερα (PA)

[δ D]

Diod. V 3,4 (........λαχεΐν έπάστην αυτών — dee — χώραν, τήν μέν ’Αθήναν εν τοϊς περί τον Ίμέραν μέρεσιν, έν οίς τα,ς μέν Νύμφας χαροζομένας Άθηνα τάς των θερμών ύδάτων άνεϊναο πηγάς πατά τήν 'Ηραπλέους παρουσίαν, τούς δ’ έγχωρίους πόλον αυτή παθοερώσαο παί χώραν τήν όνομαζομένην μέχρι τοϋ νϋν Άθήναοον · π.τ.λ.). Ρ. III 544. Potrebbe trattarsi della χώρα in cui sorse poi la città di Θερμαί 'Ιμεραϊαι. Atila: v. ’Άταλλα Άζώνας (ace. plur.), Rocca Nadore (AG)?

[ 7 E?]

Diod. XXII 10,2 (πρώτην πόλον Ήράπλεοαν προσηγάγετο, φρουρουμένην ύπό Καρχηδονίων · μετά δέ ταϋτα Άζώνας παρέλαβεν. εοτα Σελονούντοοο τώ βασολεΐ προσεχώρησαν, εοτα Άλοπυαοοο παί Έγεσταόοο παί αλλαο πλεόσταο πόλεος). Cluverio 389 s.; Pareti 252; Bejor, in K. XVIII-XIX (197273), p. 250; Bonacasa Carra, in K. XX (1974), p. 109. Il toponimo può essere corrotto, ma nulla obbliga alle corre­ zioni che sono state proposte: Aliava (Pareti), Μάζαρον (Cluverio). L’identificazione proposta da Bejor è da considerare attendibile. Potrebbe essere interessante la presenza di una indicazione to­ pografica « sotto l’Azone », esistente nel territorio di Caccamo (PA) secondo G. Lo Bianco Comparato, Caccamo e la Sicilia (Palermo 1978), p. 14 ss. Si tratta però, verosimilmente, di una omonimia forse soltanto apparente come quella fra una località chiamata Do­ nisi ed il tiranno Dionisio (ibid., p. 24). Βασανός?, presso Eloro? Manganaro, in Sic. Gymn. 1963, p. 56 s. ( . . . . ο]ί [ν]εα[ν]ίσποο οί έμ [Β]ασανώο........). Manganaro, ibid. Cfr. Calderone, in Epigr. X (1948-49), p. 146 ss.; Robert, in B.E. 1951, p. 216, n° 256. La lettura e l’interpretazione dell’iscrizione restano incerte.

149

Βϊδις, Βϊδος,

Bidis

°Plin. n.h. I l l 8 (14), 91 (Bidini); Cic. I I Verr. II 22,53 s. (non longe a Syracusis); 57,140; Steph. Byz. s.v. Βϊδος (φρούριον έν Σ ικελία ούδετέρως · εϋρηται δε καί διά διφθόγγου καί διά τοΰ ΐ. εστι καί έτερον έν τ η τω ν Ταυρομενιτώ ν χώρα Βίδιος φρούριον. το έθνικόν Β ιδϊνος).

Pais, Oss. 158 ss.; Holm 158 s.; I l l 102 n. 33; P2 314 n. 1; Pared 41; 77. Cfr. Alessio, in B.S.C. 1946-47, p. 31; B.F.L.S. 1956, p. 314. Si osservi che secondo Stefano si tratta di due centri distinti; e già Holm riteneva corretta la distinzione. Pace ritiene possibile un’identificazione con l’odierna Bidini sul fiume Dirillo-Acate (RG); ma almeno uno dei due centri andrà cercato έν τ η Ταυρομενιτών (Steph. Byz.), l’altro — Bidis — dovrebbe essere non longe a Syracusis (Cic.). Per il primo si è pensato a Calatabiano (CT) o a Mascali (CT) (v. Holm), mentre Pais poneva quello siracusano a Serra del Biggino o dei Biggieni. Per Mascali, comunque, si pensa da altri a Κ α λ λ ίπ ο λ ις (v.). Pareti colloca Bidis in zona sicana e Bidios in zona sicula (p. 41), ma non offre alcuna motivazione delle sue scelte. Una Bidis presso Palazzolo è documentata da A. Italia in ASSO 1948, p. 87 ss. Dal punto di vista linguistico si vedano i riferimenti indicati da Alessio. Βρικιννίαι, presso Lentini

[10 F?]

Thuc. V 4,4 (καί ύστερον πάλιν αύτών τινες διά το μή άρέσκεσθαι άπολιπόντες έκ των Συρακουσών Φωκέας τε, της πόλεώς τι της Λεοντίνων χωρίον καλούμενον, καταλαμβάνουσι καί Βρικιννίας, δν έρυμα έν τη Λεοντίνη); Steph. Byz. s.v. (. . . . το έθνικόν Βρικιννιάτης).

Fo. 809; Holm. II 15; F. I l l 70 s.; D. 121; P2 208 n. 1. Βούχετος

Mnas. Patr. in F.H.G. III, p. 153, fr. 25 = Schol. Od. X VIII 85 (’Έχετος Tjv μέν υιός Βουχέτου, άφ’ ου καί έν Σικελίςι πόλις Βού-

150

χετος καλείται. Σικελών δέ τύραννος λέγεται. Τούτον τούς μέν έγκωρίους κατά πάντα τρόπον σίνεσθαι, τούς δέ ξένους άναιρεΐν λωβώμενον · τοσαύτην δέ κακίαν έ'χειν, ώς καί τούς μακράν οίκοΰντας, δτε θέλοιεν σφοδρά τινά τιμωρησαι καί ξένω περιβαλεϊν θανάτω, έκπέμπειν αύτω · πολλάς γάρ μηχανάς εξευρεϊν τούτον κακίας · δθεν τον λαόν ούχ ύπομένειν τήν πίκραν ταύτην τυραννίδα, λίθοις δέ αύτόν άνελεϊν. Ή ιστορία παρά Μνασέα καί Μαρσύα). Il rapporto con ’Έχετος può richiamare Έχέτλα (ν.), ma non

dà alcun suggerimento concreto. Qualunque correzione del nome è arbitraria anche se, come annota Dindorf allo scolio (p. 657 s.). B. era « epirotica, non sicula ». Βούκιννα

Steph. Byz. s.v. = Dionys. fr. 7 Livrea (. . .το έθνικόν Βουκινναϊος καί Βουκιννιάτης).

F. 816. Per l’isola omonima cfr. supra. Βουρέναι?

(10 F?)

Iscrizione « sicula » di Sciri Sottano (Licodia Eubea, CT). Durante, in K. XI-XII (1964-65), p. 428 n. 34: « in agro Bourenai »? Κάβαλα: v. supra (Orografia) Κάκυρον, a Monte Saraceno (Ravanusa, AG)

(8 F)

°(Philist = ) Oxy. Pap. 665; °Ptol. I l i 4,7 (v.l. Μακυρον). Fo. 814; Adamesteanu, in Arch. Cl. 1956, p. 138 s.; K. II (1956), p. 148 conn. 2; R.A. 1957 I, p. 170; K. IV (1958), p. 48; Pz 211; Orlandini, in K. V ili (1962), p. 98; Bonacasa Carra, in K. XX (1974), p. 102 con n. 30. È probabilmente esatta la lettura Κάκυρον anche in Tolemeo. La distanza da Gela, indicata dalla tabula tolemaica in 26 miglia, pare escludere un’identificazione con l’odierna Mazzarino (cfr. Muller, p. 405). La proposta di Adamesteanu è invece quasi sicura. La testimonianza di Tolemeo andrebbe riferita, secondo Miiller, a Μ ακτώριον (v.). 151

Καλαυρία?

Plut. Tim. 31,2 (v. Δαμυρίας). Holm II 413 n. 1. A Sud del fiume Δαμυρίας (v.). Si può pensare a Ταλαρία? Di solito si legge Γαλαρία, ma Γαλαρία, qualora se ne accetti l’iden­ tificazione a Monte S. Mauro (v. Γαλαρία), non è certamente a Sud del Δαμυρίας, che è il Molinello. Καλή ’Ακτή, Calacte, Caronia (ME)

(9 E)

°It. thear. 112; °Plin. n.h. I l i 8 (14), 91 (Galacteni); °Sil. It. XIV 251; °It. Ant. 92,4 (Caleate); 92,5 (Caliate); °Ptol. I l i 4,2 (Καλάκτα); °T.P.; Herodot. VI 22 (Ζαγκλαϊοι γάρ οί άπό Σικελίης τον αυτόν χρό­ νον τούτον πέμποντες ές τήν Ίωνίην αγγέλους έπεκαλέοντο τούς ’Ίωνας ές Καλήν ακτήν, βουλόμενοι αυτόθι πόλιν κτίσαι Ίώνων. ή δέ Καλή αΰτη άκτή καλεσμένη εστι μέν Σικελών, προς δε Τυρσηνίην τετραμμένη τής Σικελίης);

Diod. X II 8,2 (Ducezio ολίγον χρόνον μείνας έν τή Κορίνθω τάς ομολογίας έλυσε, καί προσποιησάμενος χρησμόν ύπό θεών αύτώ δεδόσθαι κτίσαι τήν Καλήν ’Ακτήν έν τή Σικελία, κατέπλευσεν εις τήν νήσον μετά τινων οίκητόρων · συνεπελάβοντο δέ καί των Σικελών τινες, έν οίς ήν καί Άρχωνίδης ό των Έρβιταίων δυναστεύουν, ούτος μέν ούν περί τον οικισμόν τής Καλής ’Ακτής έγίνετο); 29,1 (Δουκέτιος μέν è γεγονώς των Σικελικών πόλεων ήγεμών τήν τών Καλακτίνων πατρίδα κατέστησε, καί πολλούς εις αύτήν οίκίζων οίκήτορας άντεποιήσατο μέν τής τών Σικελών ήγεμονίας, μεσολαβηθείς δέ νόσω τόν βίον κατέστρεψε); Steph. Byz. s.v. (πόλις Σικελών. Εϋδοξος [ = fr. 370 Lasserre]); s.v. ’Απολλωνία (ν. ’Απολλωνία); Suda s.v. Κεκίλιος (Κάλλαντις δέ πόλις Σικελίας); Cic. I I Verr. I l l 43,101 (Calactini, v. Άμήστρατος); K. XVII (1971), p. 6 ss. (Καλακτΐνοι); monete Καλακτίνων. Fo. 808; Holm 485 s.; F. 143; P2 328; Drago, Galati Mamer­ tino e la Calacte di Ducezio, Roma 1959; Adamesteanu, in K. V III (1962), p. 190 ss.; Uggeri 147; Bernabò Brea, in A tti Napoli 1973 (1975), p. 18; V. 70 s.; Fiore, in Sic. Arch. 34 (1977), p. 63 ss.

152

L’ubicazione ne è sicura. Va qui ricordato che i Galatani ricor­ dati da una v.l. del testo di Plinio {toc. cit.) sono probabilmente gli abitanti di Calacte. Se ne era ricavata l’esistenza di una Galata non altrimenti documentabile (Fo. 809). Insostenibile la teoria di Drago, il quale sostiene che nell’li. Ant. è un punto d’arrivo lon­ tano dalla costa, unito alla strada costiera da un diverticulum (p. 49). Dall’antica K. Ά. può, però, aver preso il nome l’attuale Galati Mamertino. Καλλίπολις, Callipolis, Mascali (CT)

(11D)

°Ps. Scymn. 286; °Strab. VI 2,6; °Sil. It. XIV 249; Herodot. V II 154 (πολιορπέοντος γάρ Ίπποπράτεος Καλλιπολίτας τε παί Ναξίους παί Ζαγπλαίους τε παί Λεοντίνους παί προς Συρηποσίους τε παί των βαρβάρων συχνούς, άνήρ έφαίνετο . . . . ); Steph. Byz. s.v. (. .. . πό­ λις Σικελίας . . . . οι πολϊται . . . . Καλλιπολΐται).

Fo. 805; Holm 270; F. 379 s.; D. 382; P2 207 con n. 6; 329; Vallet 117; V. 31; 44. Il centro va sicuramente cercato in zona « calcidese ». L’iden­ tificazione con Mascali sembra accettabile. Calloniana, Delia (CL)?

(S E ì)

°It. Ant. 94,6. Fo. 813; Holm III 484 n. 11; P2 331 s.; 472 s.; V. 82; Lasserre, p. 250 {Caulonia). L’ubicazione di C. dipende dal tracciato della via Catina-Agri­ gentum, lungo la quale questa stazione segue quella di Philosophianis = Sofiana (v.) e precede quella di Cosconianis (v.). Le distanze indicate dall’li. Ant. (quasi sicure nonostante le vv.ll.) sono di 24 miglia da Catina a Capitoniana, 21 da Capitoniana a Filosofiana, 21 di qui a Gallonianis, 12 a Cosconianis e 13 ad Agrigento per un totale di 91 miglia. C. era dunque a 25 miglia da Agrigento, forse a Delia. Più a Sud, presso Ravanusa, la collocava Holm. La stazione si trova fra Delia e Sommatino secondo Wilson. Calvisiana [plaga], Caricatore di Gela (Gela, CL)

[9 F]

°It. Ant. 89,6; 95,7; °T.P.; bolli laterizi (CAL, CALV, CALVI: editi da Adamesteanu). Holm III 485 con n. 16; P2 325 s.; 331 con n. 2; 588; Ada-

153

mesteanu, in Rend. Line. 1955, p. 206 ss.; N.S. 1960, p. 213 ss.; Orlandini, in K. X II (1966), p. 13; Uggeri 157; Uggeri 1970, p. I l l ; V. 78 ss. Le ricerche di Adamesteanu hanno accertato l’ubicazione della plaga. Uggeri la precisa indicando il « Caricatore » di Gela. Καμάρωνα, Camarina s. Camerina, scavi di Camarina (RG)

(10 G ) °Ps. Scymn. 294; °Ps. Scyl. 13; °lt. thear. 103; O vid. Fast. IV 477 (Camerinan) °Strab. VI 2,1; 2,5; °Plin. n.h. I l i 8 (14), 89; °Sil. It. XIV 198; °Ptol. I l i 4,7; °Claudian. r.P. II 59 (pigra vado Camerina palustri)·, °Solin. V 16; °Mart. Cap. VI 648; °Nonn. Dionys. X III 316; °Steph. Byz. s.v. Άκράγαντες; Artemon fr. 2 J. = Schol. Pind. ΟΙ. V 1 b ('Υψηλάν άρετάν καί, στεφάνων άωτον γλυκύν των Όλυμπίαι, Ωκεανού θύγατερ] λέγει, προς τήν Καμάριναν την Ωκεανού, ήι ομώνυμος ή πόλις καί, ή λίμνη . . . . Άρίσταρχος δέ ακούει ’Ωκεανού θυγατέρα Καμάριναν τήν λίμνην, άφ’ ής καί τήν πόλιν ώνομάσθαι. Ά ρ τ έ μ ω ν δε προς τ ή ν Άρ έ θ ο υ σ α ν τον λ ό γ ο ν ε ί ν α ι φ η σ ι ν α ϋ τ η δέ έν Σ υ ρ α κ ο ύ σ α ι ς κ ρ ή ν η , ύ π ο τ έ τ α κ τ α ι δε ή Κ α μ ά ρ ι ν α τ α ΐ ς Σ υ ρ α κ ο ύ σ α ι ς · έ' χε ι δ έ ή Άρέθουσα καί πάσ α κρήνη τ ά ς π η γ ά ς από ω κ ε α ν ο ύ , βέλτιον δε ως Άρίσταρχος); Steph. Byz. s.v. (....π ό λ ις Σικελίας........ό πολίτης Καμαριναΐος); Suda s.v. μή κινεί Καμάριναν (λίμνην φησί τή Καμαρίνη πόλει παρακειμένην, ομώνυμον αύτή . . . . ); Herodot. V II 154; 156; Thuc. I l l 8,6; IV 25; VI 5; 52; 75; 78,4; VII 130; Philist. fr. 5 J. = Dion. Hai. ad Pomp. 5,4 (Καμαριναίους); fr. 15 J. = Schol. Pind. 01. V 19 c; Tim. fr. 19 a-b J. = Schol. Pind. 01. V 19 a-b; Callim. Aet. II fr. 43 1. 42 Pfeiffer; Polyb. I 24,12; X II 25 k 2 ss. (Καμαριναΐοι); Diod. X III 108,3 (Καμαριναίαν, scil. χώραν); XVI 9 (Μαδιναΐοι); 82,7 etc.; Trog. prol. 19 (Camerina)·, Plut. Dion 27; Polyaen. V 6 (Καμαριναίοις); Schol. Pind. 01. V 20 e; 25 b; 27 b-c; 29 c; 29 g (v. 'Ίππαρις); etc.; cfr. anche Jacoby, F.G.H. n° 577,2 ([έ]ν Καμαρίνη); iscrizioni: Καμαριναίω (Syll.3 488), -αίων (Sic. Gymn. 1964, Ρ· 41);

154

monete Καμαριναίων. Fo. 797 s.; Holm 294 s.; F. 63 et a.; P2325; 330 con η. 1; 478; Bérard, T. 44 s.; Di Vita, in K. IV (1958), p. 84 ss.; Lasserre, p. 499. Secondo Pace (p. 330 con η. 1), una « nuova Camarina » po­ trebbe essere stata l’attuale Comiso: « se l’ipotesi del risorgere del nome di Camarina risponde a verità, potrebbe essere rivalutata l’indicazione che Tolomeo dà di Camarina come città mediterranea e non costiera ». L’ubicazione dell’antica K. è, comunque, presso la foce dell’Ippari. Καμικός, al monte S. Calogero (Sciacca, AG)

(7 E)

°Strab. VI 2,6 (Καμικόι); °Steph. Byz. s.v. Άκράγαντες; Herodot. V II 170 (πόλιν Καμικόν, την κατ’ εμέ Άκραγαντΐνοι ένέμοντο); Charax fr. 58 J. = Steph. Byz. s.v. Καμικός (πόλις Σι­ κελίας εν η Κώκαλος ήρχεν ό Δαιδάλου. Χάραξ δε ’Ίνυχον ταύτην φησίν, ό πολίτης Καμίκιος, καί θηλυκώς); Diod. IV 78,2 (κατά δε την νΰν Άκραγαντίνην έν τώ Καμικώ καλουμένω πόλιν έπί πέτρας ούσαν πασών όχυρωτάτην κατεσκεύασε καί παντελώς έκ βίας άνάλωτον · στενήν γάρ καί σκολιάν την άνάβασιν αυτής φιλοτεχνήσας έποίησε δύνασθαι διά τριών ή τεττάρων ανθρώπων φυλάττεσθαι); X X III 9,5 (dopo la presa di Camarina e di Enna: εΐτα έπί Σιττάναν έλθών κατά κράτος ταύτην είλεν. είτα ομοίως ταϊς άλλαις πόλεσι φρουράν καταστήσας, έπί Καμικόν ήλθε, φρούριον Άκραγαντίνων. εϊλε καί αυτό προδοσία · τον δε τόπον εμφρουρον κατέστησεν. έξελείφθη δε κατά τούτον τον χρόνον καί Έρβησσός. έτι δε ποταμός 'Άλυκος καί άλλαις έσχατος); Schol. Pind. Pyth. VI 5 a (Σικελικής πόλεως); Nem. IV 95 b.

Fo. 799; Holm 134; F. 112 ss.; 495 ss.; P II 385; P2 357; Griffo, Ricerche intorno al sito di Camico, Agrigento 1948; Grif­ fo, in A.S.S.O. 1954, pp. 58-78; Pugliese Carratelli, in K. II (1956), p. 97; Caputo, in P.d.P. 1957, p. 439 ss.; Bérard, Col. 423; Manni, in Sicilia 1958, n° 20, p. 62 ss.; Bernabò Brea, S.p.G., p. 176 s.; Manni, in K. V ili (1962), p. 11; De Miro, in K. V ili (1962), p. 146 con n. 82; S. 5 s. La città va cercata presso il fiume K. (v.), che scorre alle falde del monte S. Calogero di Sciacca. 155

Καπίτιον, Capitium, Capizzi (ME)

(9 D )

°Ptol. I l l 4,7 (Καπύτιον); Cic. I I Verr. I l l 43,103 (Capitinam civitatem). Fo. 810; Holm 148; III 138; F. 146 s.; P2 335 con n. 2. Capitoniana, contrada Mendola presso il fiume Gornalunga (Ramacca, CT) [10E] °It. Ant. 88,1; 94,4. Fo. 813; Holm III 484; P2 331; V. 82. Si veda Calloniana. Κασμέναι, a Monte Casale (Chiaramente Gulfi, RG)

(10 F)

Herodot. V II 155 (έκ Κασμένης πόλιος); Thuc. VI 5 (-«0; Steph. Byz. s.v. Κασμένη (πόλις Σικελίας. Ηρόδοτος ζ'. ό πολίτης Κασμεναΐος καί Κασμεναία).

Fo. 815; Holm 294; F. 150; II 25; D. 102 s.; P2 192; Di Vita, in K. II (1956), p. 186 ss. con n. 58 a p. 190; S. 37; V. 37. Cassitana massa °Marini, Pap. 73 = Tjader I, 11. 65 e 77. Holm III 514; P. IV 226. Κατάνη, Catina, Catania

(11 E)

°Ps. Scymn. 286; °Ps. Scyl. 13; °It. thear. 98; °Strab. VI 2,1; 2,2; 2,3 (ibid.·, προσαγορεύοντος Αί'τνην αντί Κατάνης); 2,4; “Mela II 7,117; °Plin. n.h. I l l 8 (14), 88; 89; “Sii. It. XIV 196 s. (Ca­ tane)·, °It. Ant. 87,2; 90,2; 93,2; 94,1; “Ptol. I l l 4,4; Ύ.Ρ.; °Expos. 65; °orbis descr. 65; “Solin. V 15; “Nonn. Dionys. X III 312 s.; “Mart. Cap. VI 647; Diod. XI 49,1 (Ίέρον δέ . . . καί την μέν Κατάνην μετωνόμασεν Α’ίτνην, τήν δέ χώραν οϋ μόνον τήν Καταναίαν, άλλα καί πολλήν τής όμορου προσθείς κατεκληρούχησε, μυρίους πληρώσας οίκήτορας)

e passim; Strab. V 4,8 (........ώσπερ έν τή Κατάνη, φασί, τό κατατεφροθέν μέρος έκ τής σποδοΰ τής άνενεχθείσης υπό τοΰ Αίτναίου πυρός εύάμπελον τήν γήν έποίησεν);

Steph. Byz. s.v. (πόλις Σικελίας. Έκαταϊος [fr. 82 N.] Ευρώπη « μετά δέ Κατάνη πόλις, υπέρ δέ όρος Α ΐτνη .........κέκληται δε ού­ τως » επειδή κατέβη προς τον Άμενανόν [Άμελιανόν libri] ποταμόν ό Θεοπλέους . . . . ή ότι Αι'τνης κατατεθείσης τα άνω κάτω γέγονεν .........το εθνικόν Καταναΐος καί θηλυκώς καί ουδετέρους) ;

Thuc. I l l 116; V 4; VI e V II passim; Tim. fr. 142 a J. = Schol. Pind. Nem. 1 inscr. (cfr. Schol. Pind. 01. IV l i ; Pyth. I 118 b: Αϊτνη; etc.); Callim. Aet. II fr. 43, 1. 29 Pfeiffer; Cic. I I Verr. passim; Liv. XXVII 8 (Catana); Plut. Marc. 30,5; Nic. 15,4; Tim. 13,1; 18; 30,1; Polyaen. I 40,4-5; Paus. V 23,6; Steph. Byz. s.v. Αΐτνη (v. ’Ίνησσα); Suda s.v. Καταναΐος (è από Κατάνης); in iscrizioni: Καταναΐοΐ; Κατανέος in Riv. Arch. Crist. 1956, p. 18; monete Καταναίων; Αίτναίων.

Fo. 794; Holm 269; 410; F. 373 ss.; P2 181 s.; Bérard, T. 45 ss.; Uggeri 160 s.; V. 76 ss.; 82; 84. Καύκανα, Punta Secca (S. Croce Camerina, RG)

(9-10 G)

°Ptol. I l i 4,3; Procop. b. Vand. I 14, p. 370 Bonn. Holm 46; F. 63; P. IV 101; Pelagatti, in K. XVIII-XIX (197273), p. 185 (ivi bibliografia). Localizzata in seguito alle recenti scoperte archeologiche. Κ αυλω νία?

Hecat. fr. 93 N. = Steph. Byz. s.v. Holm III 484; P2 218; Lasserre, p. 250. Si è ritenuto questo nome una corruzione di Calloniana (v.). È probabilmente da espungere dalla lista dei centri siciliani per la nota confusione che Stefano fa sovente fra Sicilia e Italia meri­ dionale. Cena, Montallegro (AG)

(7 E)

°It. Ant. 88,5. Fo. 812; Holm III 484 s.; P2 332; Bejor, in A.S.N.P. 1975, p. 1278; V. 65 s. 157

Κεντόριπα, -αι, Centuripae, Centuripe (già Centorbi, ΕΝ) (10 E) °It. thear. 97 (-ίποι[ς); °Strab. VI 2,4; 2,8; °Mela II 7,118 0Centuripinum); °Plin. n.h. I l i 8 (14), 91 (Centuripini); °Sil. It. XIV 204; °It. Ant. 93,5 (-ipa); °Ptol. I l i 4,7 (Κεντούριπαι); °T.P. (-ippa); °Solin. V 19 (-ipis); Thuc. VI 94,3 s. (. . . . καί άποπλεύσαντες ές Κατάνην, έκεΐθεν δέ έπισιτισάμενοι πάση τή στρατιά έχώρουν έπί Κεντόριπα, Σικελών πόλισμα, καί προσαγαγόμενοι ομολογία άπήσαν, πιμπράντες άμα τον σίτον των τε Ίνησσαίων καί των 'Υβλαίων. καί άφικόμενοι ές Κατάνην . . . . ); V II 32,1 (. . . è Νικίας προπυθόμενος πέμπει ές των Σικελών τούς την δίοδον έχοντας καί ξυμμάχους, Κεντόριπάς τε καί Άλικυαίους καί άλλους, .. .);

Polyb. I 9,4; Cic. Verr. passim; Diod. X X III 83,4 (πρός Κεντοριπίνους); XIV 18,7 (δυναστεύοντα Κεντοριπίνων); XX 56,3 (τά Κ.); etc.; Plin. n.h. XXXI 7 (41), 86 (Centuripis purpureus [scii. saT\) ; monete Κεντοριπίνων;

I.G. XIV 241 = I.G.L.M.P. 29 (Εύβουλίδας Άγαθάρχου Κεντορρειπεϊνος . . . . ); Rend. Ace. Napoli 1963, p. 23 ss.; Ròm. Mitt. 1962, p. 14 ss.; I.G. V II 420, 11. 46; 56; 62 (άπό Κεντορίπων); etc. Fo. 805; Holm 151; F. 156 ss.; D. 133; P2 324; Uggeri 164; V. 84. Κεφαλοίδιον, Cephaloedium, Cefalù (PA)

(9 C)

°It. thear. 112; °Strab. VI 2,1; 2,5; °Plin. n.h. I l l 8 (14), 90 (Cephaloedis)·, °Sil. It. XIV 252 (Cephaloedias)·, °It. Ant. 92,2 (Cefalodo); °Ptol. I l l 4,2 (Κεφαλοιδίς); °T.P. (Cephaledo); Diod. XIV 56 (φρούριον); 78; XX 56; X X III 18; Cic. I I Verr. I l l 43,103 (Cephaloeditana)·, 74,172 (frumentum)·, Schol. Theocr. I 118 b (. . . Θύβρις..........γενομένου δέ χειμώνος ανυπερβλήτου χώσαι τον-ποταμόν καί έπίπεδον ποιήσαι, έφ’ ού [Meineke; έφ’ ον codd.] οί Κεφαλοίδιοι δείκνυνται [Meineke; κέφαλοι διαδείκνυνται codd.] κατοικοΰντες); monete Κεφαλοιδίων. Fo. 808; Holm 160; F. 139 ss.; D. 142; P2 327; Uggeri 148; Bernabò Brea, in A tti Napoli 1973 (1975), p. 24; V. 70 s.

Sulle monete Ήρακλειωταν έκ Κεφαλοιδίου ν. Ήρακλειωται έκ Κ. Il rapporto istituito dallo Scoliaste di Teocrito fra il Θύβρις (v.) e K. non è sufficientemente chiaro ed il testo ha subito manipola­ zioni; forse il nome di K., introdotto da Meineke, è da accantonare: che K. fosse visibile dal Θύβρις sembra del tutto impossibile perché non esiste una pianura che da Cefalù si stenda verso il Sud. Κηταρία, Cetaria, Tonnara nel Golfo di Castellammare [6 C] °Plin. n.h. I l i 8 (14), 91 {Citarmi)· °Ptol. I l i 4,2; Cic. I I Verr. I l i 43,103 {Cetarinos). Holm 91 n.; 190; III 138; P2 327. KFRA = Σολοϋς? leggende monetali. Χ α λ κ α ί αύλα ί?

Diod. X X III 4 (ειτα την Κεντοριπίνων πολιορκούντων, καί. προς ταΐς χαλκαΐς αύλαΐς καθήμενοι, ί]κον πρέσβεις . . . . ). Ρ2 286 n. 1. Che si tratti di località diversa da Centuripe è soltanto possibile: Reiske, correggendo αύλαΐς con πυλαΐς, sembra in effetti suggerire il contrario; ma secondo Pace la correzione è necessaria perché X.à. « non avrebbe senso topografico ». L’ipotesi che la località sia iden­ tificabile « forse » con l’odierna Gagliano Castelferrato è del tutto insostenibile. Χαλκίς? Giarre (CT)?

{11 D?)

Schol. Thuc. I 108,5 Hude (Χαλκίς Σικελίας). Pareti 65 con n. 12 a p. 388. Una X. in Sicilia non pare assicurata, nonostante Pareti (che cita per errore Schol. Thuc. I 180), da questa testimonianza, che è forse da respingere come quella su Κύμη (v.). Si è desunto il no­ me X. dalla ben nota presenza di Χ αλκιδεΐς in Sicilia (cfr. Schol. Thuc. VI 3,2 Hude: δτι oi Λ εοντΐνοι καί Κ α ταναΐοι Χ αλκιδεΐς είσίν έξ Εύβοιας).

159

Chalis [plaga], Marina dei Monumenti di Manfria (CL) (9 F) °It. Ant. 95,6. Miiller ad T.P., p. 402; Adamesteanu, in Rend. Line. 1955, p. 209; P2 325; 478; Uggeri 1970, p. 110 s.; V. 78; 80. Pace sembra identificare questa stazione con un Refugium Ge­ lae (v.) non documentato, forse perché a quello di Chalis corri­ sponde presso Schmettau quello di Terranova (ora Gela). A Gela pensa anche V. (« corruption of Gela »). Adamesteanu segue Pace (I edizione) e colloca il Refugium Gelae « nella zona ove ... si tro­ vava il Caricatore medievale » (ritenendo per certo che Chalis stia per Gelis). Accogliamo l’identificazione proposta da Uggeri. Χειμέρα: v. 'Ίμερα Χερσόνησος

Eus.-Hier. ad ann. Abr. 1300 (In Sicilia Chersonessos condita)·, Sync. p. 401 Dind. = 1 C (Χερρόνησος έν Σικελία έκτίσθη). Holm 276; F. 587. Identificato con Μύλαι da Holm e Freeman (si veda anche Tim. fr. 37 J. — Schol. Apoll. Rhod. IV 965: **Μύλας δέ χερσόνησον Σικελίας), questo centro non va comunque confuso col X. (v.) che è collocato da Tolemeo a Sud di Siracusa. Κίμισσα monete Κιμισσαίων.

Rizzo, Monete, p. 267; Manganaro, in A.N.R.W . I, p. 447; Talbert 192 n. 5. Manganaro ha annunciato l’intenzione di dimostrare che K. va cercata presso i Raffi Rossi d ’Agrigento. Tre nuovi esemplari di una moneta d’argento di dubbia cronologia (forse timoleontea?) e di incerta provenienza non sembrano sufficienti per localizzare la città, ignota alle fonti letterarie. Anche l’indicazione del luogo di ritrovamento pare, comunque, inesatta: da informazioni orali ri­ sulterebbe che non si tratta dei Raffi Rossi — inesistenti nell’Agri­ gentino — , ma del monte Rafie presso Sutera in comune di Mussomeli (CL).

160

Sulla base dello stile Rizzo propendeva per una ubicazione « etnea ». Erroneamente Head, H.N.2, p. 163, vi vedeva un riferimento alla celebre battaglia timoleontea del Crimiso ed attribuiva la mo­ neta a Panormos. Comitiana, Cammarata (AG)?

( 8 E ? )

°It. Ant. 96,7 {Comicianis). Holm III 486 n. 27; P2 332; V. 61 s. Per l’identificazione cfr. infra (Vitiniana) Secondo V. questo centro si identifica con S. Stefano Quisquina. Κόρτυγα

°Ptol. I l i 4,7. Miiller ad loc. Non necessaria, ed anzi probabilmente errata, è l’identificazione proposta dal Miiller con Cosconiana (v.). K. è elencata da Tolemeo fra ’Έγγυον e Κάπυρον e, pur se questa collocazione non può costi­ tuire un sicuro punto di riferimento, si dovrà ritenere che K. si trovasse a Nord di Ravanusa (che si identifica con Κάπυρον, v.). Cosconiana, Castrofilippo (AG)?

(8 E ?)

°It. Ant. 94,7. Fo. 813; Holm III 484; P2 331 s.; 472 s.; V. 82. Le 13 miglia da Agrigento sulla via per Catania ci portano forse a Castrofilippo, come ha suggerito Miiller nel suo commento per Κόρτυγα (v.). Più a Sud, a Naso, pensava Holm; a Vito Soldano preferisce pensare Wilson. Per il collegamento con Calloniana v. supra. Κόσσυρα, -ος πόλις: ν. Κόσσυρος νήσος Κρασέριον

Steph. Byz. s.v. = Philist. fr. 33 J. (χωρίον .. .. τό έθνιπόν Κρασερΐνος);

I.G. XIV 217 ν. 42? (Ήραπλείω Διονυσίου Κρα(σερίνψ) ). Ρ2 191 η. 1. 161

Pace collega questo centro con ’Άκραι. Il richiamo di Stefano a Filisto non è purtroppo utilizzabile per una ulteriore precisazione, né la presenza di un presunto Κρα(σερΐνος) ad ’Άκραι può essere determinante. Κραστός

°(Philist. = ) Oxy. Pap. 665 b; Steph. Byz. s.v. = Philist. fr. 44 J. (π ό λις Σ ικ ελία ς τω ν Σικανών . . . . ό π ο λ ίτ η ς Κραστϊνος καί Κ ραστίνη το θηλυκόν); Suda s.v. ’Ε πίχαρμος (. . . Συρακόσιος η έκ πόλεω ς Κραστοΰ τω ν Σ ικανω ν). Fo. 813; Holm 137; F. 120; Adamesteanu, in Arch. Cl. 1956, p. 139 ss.; in K. II (1956), p. 147 con n. 16. Che K. fosse sicana ha suggerito a Schubring una collocazione « hinter Akragas auf dem Berge Toros » (Rh. Mus. N.F. 28, 1873, p. 118). Per Adamesteanu si tratta di Castronovo, ma in quest’ul­ timo centro preferiamo identificare Πέτρα (v.) sulla base degli Iti­ nerari. Κρονία, poi Ιερά πόλις

Lyd. de mens. IV 154 (καί π[ό]λιν κτίσαι [scii, τον Κρόνον ή ιστορία παραδίδοσιν] ώς ό Χάραξ [fr. 32 J.] φησί, τ[ήν τότε μεν λεγ]ομένην Κρονίαν, νΰν δε 'Ιεράν πόλιν, ώς Ίσίγονος [fr. 20 Μ.] ___ καί Πολέμων [fr. 102 Μ.] καί Αισχύλος [fr. 29 Μ.] έν τη Α’ίτνη π[αραδιδόασιν . . . . ] ) .

Treu, in K. XIV-XV (1968-69), p. 429 ss.; Giustolisi, in K. XVI (1970), p. 165; Croma, pp. 8; 12 ss.; 59. Difficilmente si potrà ritenere attribuibile a questo centro la monetazione con KPONIA (B.M.C. Sicily, p. 50, n° 55, su cui da ultimo Giustolisi). Per Giustolisi comunque K. sarebbe identificabile alla Cannita presso l’antica Solunto. Kpóviov?

al monte S. Calogero di Sciacca?

(7 E?)

Polyaen. V 10,5 (Ίμίλκων περί τό Kpóviov ά,ντεστρατοπέδευε τοϊς Διονυσίου στρατηγοΐς. των δέ Kpóviov οίκούντων βουλομένων δέξασθαι τούς Καρχηδονίους, ού μην των στρατηγών έπιτρεπόντων, τούτο μαθών Ίμίλκων την ύλην, οση προ τού στρατοπέδου των πο-

162

λεμιων ήν — πολλή δέ ήν καίειν — παραφυλάξας άνεμον εναντίον τοΐς πολέμιους ενέπρησεν. ό μεν δή καπνός πολύς καί βίαιος ές τάς όψεις των πολεμίων υπό πνεύματος έφέρετο, Ίμίλκων δέ έλαδε διελδών προς τα τείχη, καί άνέωξαν αύτω την πύλην οί βουλόμενοι δέξασδαι, καί παρήλδεν είσω των στρατηγών άγνοούντων). Che sul Cromo ci fosse un centro abitato sembra sufficientemente chiaro dal passo di Polieno. Per il Κρόνιον δρος v. supra. Sembra preferibile pensare al S. Calogero di Sciacca piuttosto che a quello di Termini Imerese. Κυδωνιά

Steph. Byz. s.v. (. . . . πόλις Σικελίας . . . . ò πολίτης Κυδωνιάτης καί Κύδων καί Κυδώνιος καί Κυδωναΐος, καί Κυδωνιά δηλυκώς, καί Κυδωνικός άνήρ). Holm III 494. Non identificabile. Cymbe: v. Heraeum Κύμη?

Steph. Byz. s.v. Χαλκίς (καλούνται δέ καί οί έν τή Κύμη τής Σικελίας Χαλκιδεΐς); cfr. Eustath. ad Dionys. 764 (καί έν τή Σι­ κελική δέ Κύμη Χαλκιδεΐς τούτων άποικοι των έν τή Εύβοια Χαλκιδέων).

Pareti 65 con n. 13 a p. 388. Si tratta verosimilmente della solita confusione fra Sicilia ed Italia meridionale. Resta perciò assai dubbia l’ipotesi di Pareti. Κύπη

Steph. Byz. s.v. = Philist. fr. 36 J. (Σικελίας φρούριον . . . το έδνικόν Κυπαϊος). Fo. 807. Nessun elemento è utilizzabile per una localizzazione. D(a)edalium, Palma di Montechiaro (AG)?

(8 F?)

°It. Ant. 95,4 (Dedalio). Fo. 807; Holm I II 486 con n. 20; D. 138; P2 478; Uggeri 1970, p. 108 s.; V. 78; cfr. Miller ad T.P., p. 402.

163

Uggeri precisa l’ubicazione « ai piedi del Castellazzo di Palma ». Δ άγκλη:

v. Ζ ά γκ λη

Λάσκων, Cadérmi

F]

Thuc. VI 66 1-2 (v. Λάσκων, κόλπος); Steph. Byz. s.v. = Philist. fr. 24 J. (Σ ικελίας χωρίον. Φ ίλιστος έκτη Σικελικώ ν « εις το Πλημμύριον καί Δ άσκω να ». το έθνικόν Δ ασκω νιος η Δ α σ κ ω νιτη ς);

Diod. XIV 72,3 (προς τψ Δ άσκω νι χωρίον); cfr. 73,2 (το κ α τά Δ ά ­ σκωνα μέρος).

Fo. 806; F. 347; I l l 652 ss. Nel κόλπος omonimo (v.), probabilmente un piccolo centro por­ tuale. Secondo F. si tratta di Caderini, a sud del Porto Grande di Siracusa. Δ ικαιόπολις: Δρέπανον,

v. Σ έγεστα

-a, Drepanum, Trapani

(6 C)

°Verg. Aen. III 707 (Drepani portus)·, °Plin. n.h. I II 8 (14), 90 (Drepana); 91 (Drepanitani); °Sil. It. XIV 269 (-e); °It. Ant. 91,1; 98,1 (-is); °Ptol. III 4,2; °T.P. (-fr); Polyb. I 46,1-3 ('Ο μέν ουν ’Αννίβας μετά την χρείαν ταύτην έξέπλευσε νύκτωρ έτι μετά των νεών λαθών τούς πολεμίους είς τα Δρέπανα προς Άτάρβαν τον των Καρχηδονίων στρατηγόν, διά γάρ την ευκαιρίαν τοΰ τόπου καί τό κάλλος τοϋ περί τα Δ ρ έ π α ν α λιμένος άεί μεγάλην έποιοΰντο σπουδήν οί Καρχηδόνιοι περί την φυ­ λακήν αύτοΰ. συμβαίνει δέ τοΰ Λιλυβαίου τούτον άπέχειν τον τόπον ώς άν έκατόν καί είκοσι στάδια); Diod. X X III 9,4 (τό Δρέπανον); 18,3 (τά Δρέπανα; cfr. XXIV 1,3 et 8); Cic. I I Verr. II 57,140 (pupillus Drepanitanus)·, Plin. n.h. XXII 2 (11), 21 {curalium ... laudatissimum in Gallico sinu ... et in Siculo circa Aeolias — scii. insulas — ac Drepana) ; Steph. Byz. s.v. Δρεπάνη (.. . καί Δρέπανα ούδετέρως, πόλις Σι­ κελίας); Zonar. V ili 16-17. Fo. 802; Holm III 31; 38; 51; 150 s.; P2 290; Uggeri 151 s.; V. 69. Là dove Licofrone (869) scrive ’Άρπης Κρόνου πήδημα, Tzetzes commenta: ’Άρπη ή Δρεπάνη . . . . καί χωρίον Σικελίας δτι εκεί τό

164

δρέπανον . . . [το δέ δρέπανον παρά Σικελοΐς Ζάγκλος καλείται]. II

testo, di assai incerta lettura, non permette, a mio avviso, di sta­ bilire se non ci sia confusione con Ζάγκλη. Δύμηθος?

°Ptol. I l i 4,7. Miiller ad loc. Il Miiller ritiene che si debba intendere Σύμηθος e cita al pro­ posito Plinio (III 91). Non mi pare che le coordinate offerte da Tolemeo autorizzino l’ipotesi. Έχέτλα, Echetla, Grammichele (CT)?

(10 F?)

°Plin. n.h. I l i 8 (14), 91 (Echetlienses); Polyb. I 15,10 (τας Συρακούσας έπολέμουν οί 'Ρωμαίοι κατά πόδας, ώς δ’ ουτός φησι, καί την Έχέτλαν, έν μέση κειμένην τή των Συρακοσίων καί Καρχηδονίων επαρχία); Diod. XX 32,1 (περί ταϋτα δ’ οντων των Άκραγαντίνων των έν ταΐς Συρακούσσαις καταλελειμμένων στρατιωτών ύπ’ Άγαθοκλέους καταλαβόμενοί τινες την Έχέ­ τλαν έπόρθουν την τε Λεοντίνην καί Καμαριναίαν); Steph. Byz. s.v. (πόλις Σικελίας, ό πολίτης Έχετλάτης [Έχετλιάτης libri]).

Fo. 814; Holm 155 s.; II 463 n. 1; I II 17 con n. 10; F. 153; D. 122; P. I l l 479; P2 211; 214 n. 1; 331; Vallet in K. V III (1962), p. 36 s.; V. 35; Manni, Mise. Heurgon, p. 609. Troppe identificazioni sono state proposte: Vizzini, Nicosia, Occhiolà (v. anche Μάκελλα), Grammichele (nel cui comune è ap­ punto anche Occhiolà). Quest’ultima è oggi la più accreditata. Holm (III 17) pensava genericamente ad un centro nel territorio di Ra­ gusa; che è forse lodevole prudenza. ’Έκνομος: v. Φαλάριον ed ’Έκνομος λόφος ’Έγεστα; v. Σέγεστα Εΐζηλος?

Steph. Byz. s.v. (φρούριον Σικελίας, ό πολίτης Είζηλΐνος) Ubicazione impossibile. 165

Έλαύια Steph. Byz. s.v. = Philist. fr. 8 J. (φρούριον Σικελίας . . . το εθνι­ κόν Έλαυιάτης {καί Έλαυίτη)). Fo. 806. Bursian ipotizzò una identità con Aliava (v.). Έλκέθιον: v. Έλκέθιον Έλινία Steph. Byz. s.v. ’Έλινοι (. . . εστι καί Σικελίας πόλις, το εθνικόν Έλινΐνος [ν.1. Έλενϊνος]); iscrizione da Serra Orlando (ελαιελινον). Stamires, in A.J.A. 1958, p. 162 ss.; Smith, ibid. 1959, p. 183 s.; cfr. Sjoqvist, in K. IV (1958), p. 111. L’iscrizione su pithos, di cui alla bibliografia precedente, po­ trebbe forse essere collegata con la testimonianza di Stefano. Si ricordi anche il suggerimento di Parlangèli, in K. X III (1967), p. 26, a proposito di un graffito segestano (ελινις). ’Έλωρος: v. 'Έλωρος ’Έλυμα? Dion. Hal. I 52,4 (Αινείας . . . . κατασκευάζεται. . . Αίγεσταν καί ’Έλυμα). Il nome è stato sostituito dai filologi con quello di ’Έρυκα, così come in I 53,1 quello di Έλύμου con ’Έρυκος. La correzione sarà da accogliere nonostante il contrario avviso dell’editore della Teubneriana. Έμπόριον, Emporium: v. Άκράγας Έμπόριον, Emporium: ν. Σέγεστα Impossibile precisare quale sia 1’ Έ. citato da Stefano s.v. Emporitana massa “Marini, Pap. 73 = Tjader I, 11. 59 e 77. Holm III 514; P. IV 226.

166

’Ήνα: ν. "Iva Ήνατταρΐνοι? Diod. X X III 18,5 (Ίαιτϊνοι δέ έκβαλόντες τήν των Φοινίκων φρουράν τήν πόλιν Ρωμαίοις έδωκαν. παραπλήσιους 8ε τούτοις έποίησαν Σολουντΐνοι καί Πέτρινοι καί Ήνατταρΐνοι καί Τυνδαρΐται. οί δέ ύπατοι φρουράν έν Πανόρμω λιπόντες άπήλϋον έν Μεσσήνη). La « correzione » Ήμιχαρΐνοι — Ίμαχαρΐνοι sec. Pais (On., ρ. 140 n. 2; 253) — non è forse la sola possibile e non mi pare nemmeno facilmente accettabile da un punto di vista strettamente filologico. Il nome, comunque, è probabilmente corrotto. ’Ένδησα? Dunst, in Ath. Mitt. 1972, p. 100 ss.; Manni, in Festschr. Neutsch (Innsbruck 1980), p. 297 s. Toponino da collocare in territorio di Himera secondo Dunst. L’iscrizione da cui il nome è stato ricavato è però di assai difficile integrazione e la ricostruzione del testo proposta da quello studioso non mi pare accettabile. Di qui il punto interrogativo che appongo al nome (che considero inesistente). ’Έγγυον, Engyum, Nicosia (ΕΝ)

(9 D)

°Plin. n.h. I l i 8 (14), 91 Λεόντιον Έρβησσός Νέητον Μεναί Πατίωρος (27) ’Άσσωρος ’Έννα Μέγαρα (28) Πέτρα 'Ύβλα ’Έγγυον Κόρτυγα (29) (20) (21) (22) (23) ^24) (25) (26) (27) (28) (29)

λη' γ" λθ' λη' r λη' Γγ" λζ' Γγ" λη' r λη' £ γ" λθ' γ"ιβ" λη' δ" λζ' γο" λη' £ λη' Πδ"] λθ' λζ' Γγ" λη' γ" λη' Γγ" λζ' γ" λζ' γο" λη' ιβ" λθ' δ" λη' γο" λη' γ" λθ' λη' γ"

vv.ll.: Έρβεΐται, Όρβίται, Όρβείται. νν.ΙΙ.: Καπίτυον, Καπίτιον. v v . l l ’Άληται, Λήτα, ’Άλκτα. vv.ll.: ύμηθος, Δύμυθος, Δύμοθος. vv.ll.: ’Έρβιτα, ’Έρβειτα, Έρβεϊτα, Ίέρβειτα. ν.Ι. : Σεργέντειον. vv.ll.: Λυδία, ’Ιδία. legendum Πάρωπος. ν.Ι.: Μεϋρα. vv.ll.: Κορτύγα, -ϋγα.

λη' δ" λη' δ" λη' λη" λζ' £ Ύ' λζ' £ Υ λζ' ι ι γ λζ' Ο " λζ' γο" λζ' £ λζ' ι: λζ' £ λζ' ι: λζ' γ" λζ' γ'ιβ λζ' γ"ιβ λζ' ς" λζ' γ" λζ' ιβ" λζ' δ" λζ' ιβ" λζ' λζ' λς" £ Υ

Μάκυρον (30) ’Ά κραι(31) Μάκελλα Σχήρα (32) Τριόκαλα (33) Άκράγας (34) Μότυκα (35) Σεγέστα Λητόν (36) ’Έντελλα Άγκρίνα (37) Φιντία (38) Γέλα Καμαρίνα ’Έλωρος ’Ίνα (39> Έλκέθιον (40)

λη' λθ' λζ' λζ' λη' λη' λθ' λζ' λζ' λζ' λη' λη' λθ' λθ' λθ' λθ λζ'

tt

γο δ" δ' Γ

λς' λς' λς' λς" λς' ■\ λς λς' λς' λς' λς' λς' λς' λς' λς' λς' λς' λς' tt

il γ"$" ιβ" Γ ο ς γο ft

tt

tt

Ύ

tt

γο Γ δ"

Γγ" γο" γο" 1"γ" Ιίΐδ" γο γο" Π γ" η ηβ" tt

il ι: γ'Ίβ" 11 γ"ιβ" δ"

8. Των 5έ περί τήν Σικελίαν νήσων αί παρ’ αύτήν είσί Διδύμη νήσος Ικεσία νήσος Έρικώδης (41) νήσος Φοινικώδης νήσος Ηφαίστου νήσος Λιπάρα νήσος καί πόλις Εύώνυμος νήσος (30) (31) (32) (B) (34) (35) (36) (37) (38) (3®) (40) (41)

λθ' λθ' λη λη' λη' λθ' λθ'

tf

Ύ Ύ il

tt

Γγ" ς

tt

λθ' λθ' λη' λη' λη' λη' λη'

Ο" 1 £ιβ" 1"δ" Γδ" Ύ

"

v.l.: Κάκυρον. vv.ll.: ’Ακραία, ’Άκραιαι. v.l.\ Σχήρα. MU'·, Τρίσηλα, Τρίσκλα, Τριόκλα. v.l.\ Άκράτας. vv.ll.: -ύκα, -οϋκα, Μότουκα. f i .: Λήγον. vv.ll.: Άνκρίνα, ’Ακρινά. vv.ll.: Φινθία, Φθνινθία. vv.ll.: ’Ήνα, 'Ίνα. vv.ll.: Έλκέθινον, Έλκέθιον. vv.ll.: Έρκώδης, Έλικώδης.

281

Στρογγυλή νήσος Ούστίκα νήσος καί, πόλις ’Οστεώδης νήσος Φορβαντία νήσος Αϊγουσα (42) νήσος 'Ιερά νήσος Πακωνία νήσος Αιόλου νήσος S il.

15

20

25

30

35

λς' δ' λς' λς δ" λς' λς' il λζ'

λη' λη' λζ' λς' λς' λς' λε' λθ'

Ο Εδ γ" ιβ"

ili

I t. Punic. XIV

Ausoniae pars magna iacet Trinacria tellus, Ut semel expugnante Noto et uastantibus undis Accepit freta, caeruleo propulsa tridente. Namque per occultum caeca ui turbinis olim Impactum pelagus laceratae uiscera terrae Discidit et, medio perrumpens arua profundo, Cum populis pariter conuulsis transtulit urbes. Ex illo, seruans rapidus diuortia, Nereus Saeuo diuiduos coniungi pernegat aestu. Sed spatium, quod dissociat consortia terrae, Latratus fama est — sic arta interuenit unda — Et matutinos uolucrum tramittere cantus. Multa solo uirtus: iam reddere foenus aratris, Iam montis umbrare olea, dare nomina Baccho Cornipedemque citum lituis generasse ferendis, Nectare Cecropias Hyblaeo accedere ceras. Hic et Paeonios arcano sulphure fontis, Hic Phoebo digna et Musis uenerabere uatum Ora excellentum, sacras qui carmine siluas, Quique Syracosia resonant Helicona camena. Promptae gens linguae; ast eadem, cum bella cieret, Portus aequoreis sueta insignire trophaeis. Post dirum Antiphatae sceptrum et Cyclopia regna Uomere uerterunt primum noua rura Sicano: Pyrene misit populos, qui nomen ab amne (42) v.l. : Αίγοϋσα.

282

XV il λζ' il

40

45

50

55

60

65

70

Ascitum patrio terrae imposuere uacanti. Mox Ligurum pubes Siculo ductore nouauit Possessis bello mutata uocabula regnis. Nec Cres dedecori fuit accola: duxerat actos Moenibus e centum non fausta ad proelia Minos, Daedaleam repetens poenam, qui fraude nefanda Postquam perpetuas iudex concessit ad umbras Cocalidum insidiis, fesso Minoia turba Bellandi studio Siculis subsedit in oris. Miscuerunt Phrygiam prolem Troianus Acestes Troianusque Helymus, structis qui pube secuta In longum ex sese donarunt nomina muris. Nec Zanclaea gerunt obscuram moenia famam, Dextera quam tribuit posito Saturnia telo. Sed decus Hennaeis haud ullum pulchrius oris, Quam quae Sisyphio fundauit nomen ab Isthmo Et multum ante alias Ephyraeis fulget alumnis. Hic Arethusa suum piscoso fonte receptat Alpheon, sacrae portantem signa coronae. At non aequus amat Trinacria Mulciber antra. Nam Lipare, uastis subter depasta caminis, Sulphureum uomit exeso de uertice fumum. Ast Aetna eructat tremefactis cautibus ignis Inclusi gemitus, pelagique imitata furorem, Murmure per caecos tonat irrequieta fragoris Nocte dieque simul, fonte e Phlegethontis ut atro Flammarum exundat torrens piceaque procella Semiambusta rotat liquefactis saxa cauernis. Sed quamquam largo flammarum exaestuet intus Turbine, et assidue subnascens profluat ignis, Summo cana iugo cohibet, mirabile dictu, Uicinam flammis glaciem, aeternoque rigore Ardentes horrent scopuli; stat uertice celsi Collis hiems, calidamque niuem tegit atra fauilla. Quid referam Aeolio regnatas nomine terras? Uentorumque domos atque addita claustra procellis? Hic uersi penitus Pelopea ad regna Pachyni Pulsata Ionio respondent saxa profundo. 283

75

125

195

200

205

210

215

Hic, contra Libyamque situm Caurosque furentis, Cernit deuexas Lilybaeon nobile chelas. At, qua diuersi lateris frons tertia terrae Uergit in Italiam prolato ad litora dorso, Celsus harenosa tollit se mole Pelorus. Prima Leontinos uastarunt proelia campos, Regnatam diro quondam Laestrygone terram. Interea, dum incerta labat sententia clausis, Exciti populi atque urbes socia arma ferebant: Incumbens Messena freto minimumque reuulsa Discreta Italia atque Osco memorabilis ortu; Tum Catane, nimium ardenti uicina Typhoeo Et generasse pios quondam celeberrima fratres, Et, cui non licitum fatis, Camarina, moueri. Tum, quae nectareis uocat ad certamen Hymetton , Audax Hybla, fauis, palmaque arbusta Selinus Et, iusti quondam portus, nunc litore solo Subsidium infidum fugientibus aequora, Mylae. Necnon altus Eryx, necnon e uertice celso Centuripae largoque uirens Entella Lyaeo, Entella, Hectoreo dilectum nomen Acestae. Non Thapsos, non e tumulis glacialibus Aerae Defuerunt; Agyrina (1) manus geminoque Lacone Tyndaris attollens sese affluit, altus equorum Mille rapit turmam atque hinnitibus aera flammat, Pulueream uoluens Agragas ad inania nubem. Ductor Grosphus erat, cuius caelata gerebat Taurum parma trucem, poenae monimenta uetustae. Ille, ubi torreret subiectis corpora flammis, Mutabat gemitus mugitibus; actaque ueras Credere erat stabulis armenta effundere uoces. Haud impune quidem; nam dirae conditor artis Ipse suo moriens immugit flebile tauro. Uenit, ab amne trahens nomen, Gela; uenit Halaesa (1) vv.ll.: Agathyrna, Agathyna.

284

220

225

230

235

240

245

250

Et, qui praesenti domitant periura, Palici, Pectora supplicio; Troianaque uenit Acesta; Quique per Aetnaeos Acis petit aequora fines Et dulci gratam Nereida perluit unda. Aemulus ille tuo quondam, Polypheme, calori, Dum fugit agrestem uiolenti pectoris iram, In tenuis liquefactus aquas euasit et hostem Et tibi uictricem, Galatea, immiscuit undam. Necnon qui potant Hypsamque Alabimque sonoros Et perlucentem splendenti gurgite Achaten; Qui fontis, uage Chrysa (2) tuos et pauperis aluei Hipparim ac facilem superari gurgite parco Pantagian rapidique colunt uada flaua Symaethi. Litora Thermarum, prisca dotata camena, Armauere suos, qua mergitur Himera ponto Aeolio, nam diuiduas se scindit in oras; Nec minus occasus petit incita, quam petit ortus. Nebrodes gemini nutrit diuortia fontis, Quo mons Sicania non surgit ditior umbrae. Henna deum lucis sacras dedit ardua dextras. Hic specus, ingentem laxans telluris hiatum, Caecum iter ad manis tenebroso limite pandit, Qua nouus ignotas Hymenaeus uenit in oras: Hac Stygius quondam, stimulante Cupidine, rector Ausus adire diem, maestoque Acheronte relicto, Egit in illicitas currum per inania terras. Tum rapta praeceps Hennaea uirgine flexit Attonitos caeli uisus lucemque pauentis In Styga rursus equos et praedam condidit umbris. Romanos Petraea duces, Romana petiuit Foedera Callipolis lapidosique Engyon arui, Hadranum Ergetiumque simul telaque superba Lanigera Melite et litus piscosa Calacte, Quaeque procelloso Cephaloedias ora profundo Caeruleis horret campis pascentia cete, Et qui correptas sorbentem uerticis haustu (2) vv.ll.: uagedrasa, uage chrasa, Uagedrusa.

285

255

260

265

270

275

515

Atque iterum e fundo iaculantem ad sidera puppis Tauromenitana cernunt de sede Charybdim. Haec Latium manus et Laurentia signa fouebat. Cetera Elissaeis aderat gens Sicana uotis. Mille Agathyrna (3) dedit perflataque Trogilos (4) Austris, Mille Thoanteae sede Phacelina Dianae. Tergemino uenit numero fecunda Panhormos, Seu siluis sectere feras, seu retibus aequor Uerrere, seu caelo libeat traxisse uolucrem. Non Herbesos iners, non Naulocha pigra pericli Sederunt, non frondosis Morgentia campis Abstinuit Marte infido; comitata Menaeis Uenit Amastra uiris et paruo nomine Tisse Et Netum et Mutyce pubesque liquentis Achaeti. Sidonios Drepane atque undae clamosus Helorus Et mox seruili uastata Triocala bello, Sidonios Arbela (5) ferox et celsus letas Et bellare Tabas docilis Cossyraque parua Nec maior Mazara iunctae concordibus ausis Iuuere et strato Gaulum spectabile ponto, Cum sonat alcyones cantu nidosque natantis Immota gestat, sopitis fluctibus, unda. Ipsa Syracusae patulos urbs inclita muros Milite collecto uariisque impleuerat armis. Fleuerunt freta, fleuerunt Cyclopia saxa Et Cyane et Anapus et Ortygie Arethusa.

567

Ardet nota fretis Cyane pennataque Siren

614

Nec leniore quatit Trinacria moenia luctu S o l in .

5.1 Si respiciamus ad ordinem temporum vel locorum, post Sardiniam res vocant Siculae, primo quod utraque insula in Roma(3) vv.ll.: agatina, agathina. (4) vv.ll: trogylos, Troylos, Strongylos. (5) codd.: Arbeia, Arabeia.

286

num arbitrium redacta isdem temporibus facta provincia est, cum eodem anno Sardiniam M. Valerius, alteram C. Flaminius praetor sortiti sint. Adde quod freto Siculo excipitur nomen Sardi maris. 2 Ergo Sicilia, quod cum primis adsignandum est, diffusis pro­ minentibus triquetra specie figuratur. Pachynus aspectus in Pelo­ ponnesum et meridianam plagam dirigit, Pelorias adversa vespero Italiam videt, Lilybaeum in Africam extenditur, inter quae Pelo­ rias praestat laudata unico soli temperamento, quod neque umido in lutum madefiat neque fatiscat in pulverem siccitate. 3 ea ubi introrsum recedit et in latitudinem panditur, tres lacus optinet, quorum unus quod piscium copiosus est, non equidem ad miracu­ lum duxerim, sed quod et proximans condensus arbustis inter vir­ gultorum opaca feras nutriat et admissis venantibus per terrenos tramites, quibus pedestres accessus excipit, duplicem piscandi venandique praebeat voluptatem, numeratur inter eximia. 4 tertium ara sacrum adprobat, quae in medio sita brevia dividit a profundis, qua ad eam pergitur, aqua crurum tenus pervenit: quod ultra est, nec explorari licet nec attingi et si fiat, qui id sit ansus malo plecti­ tur quantumque sui partem ingurgitaverit, tantam perditum vadit, ferunt quendam in haec alta quam longissimam poterat iecisse li­ neam, eam ut recuperaret dum merso brachio nisum adiuvat, ca­ daver manum factam. 5 Peloritana ora habitatur colonia Tauromenia, quam prisci Naxum vocabant, oppido Messana Regio Italiae opposita, quod Re­ gium a dehiscendi argumento 'Ρήγιον Graeci dictitabant. 6 Pa­ chyno multa thynnorum inest copia ac propterea semper captura larga. 7 Lilybitano Lilybaeum oppidum decus est Sibyllae sepulcro, Sicaniae diu ante Troiana bella Sicanus rex nomen dedit, advectus cum amplissima Hiberorum manu: post Siculus Neptuni filius. 8 in hanc plurimi Corinthiorum Argivorum Iliensium Doriensium Cretensium confluxerunt: inter quos et Daedalus fabricae artis ma­ gister. principem urbium Syracusas habet, in qua etiam cum hiberno conduntur serena, nullo non die sol est. adde quod Arethusa fons in hac urbe est. 9 Eminet montibus Aetna et Eryce. Vulcano Aetna sacer est, Eryx Veneri, in Aetnae vertice hiatus duo sunt, crateres nominati, 287

per quos eructatus erumpit vapor, praemisso prius fremitu, qui per aestuantes cavernarum latebras longo mugitu intra terrae viscera di­ volvitur, nec ante se flammarum globi attollunt quam interni stre­ pitus antecedant. 10 [mirum hoc est: nec illud minus quod in illa ferventis naturae pervicacia mixtas ignibus nives praefert, et licet vastis exundet incendiis, apicis canitie perpetua brumacem detinet faciem. 11 ita invicta in utroque violentia nec calor frigore miti­ gatur nec frigus calore dissolvitur.] 12 laudant alios montes duos Nebroden et Neptunium, e Neptunio specula est in pelagus Tuscum et Adriaticum. Nebroden dammae et hinnulei gregatim pervagan­ tur: inde Nebrodes. 13 Quidquid Sicilia gignit sive soli sive hominis ingenio, pro­ ximum est his quae optima iudicantur, nisi quod fetus terrae Cen­ turipino croco vincitur, hic primum inventa comoedia: hic et ca­ villatio mimica in scaena stetit: hinc domo Archimedes qui iuxta siderum disciplinam machinarius commentor fuit: 14 hinc Lais illa quae eligere patriam maluit quam fateri, gentem Cyclopum testan­ tur vasti specus: Laestrygonum sedes adhuc sic vocantur. Ceres inde magistra sationis fructuariae, hic ibidem campus Hennensis in floribus semper et omni vernus die: 15 quem propter est de­ mersum foramen, qua Ditem patrem ad raptus Liberae exeuntem fama est lucem hausum, inter Catinam et Syracusas certamen est de inlustrium fratrum memoria, quorum nomina sibi diversae par­ tes adoptant: si Catinenses audiamus, Anapius fuit et Amphino­ mus: si quod malunt Syracusae, Emantiam putabimus et Critonem: Catinensis tamen regio causam dedit facto, in quam se cum Aetnae incendia protulissent, iuvenes duo sublatos parentes evexerunt inter flammas inlaesi ignibus, horum memoriam ita posteritas munerata est, ut sepulcri locus nominaretur campus piorum. 16 De Arethusa et Alpheo verum est hactenus, quod conve­ niunt fons et amnis, fluminum miracula abunde varia sunt. Dia­ nam qui ad Camerinam fluit si habitus inpudice hauserit, non coi­ bunt in corpus unum latex vineus et latex aquae. 17 apud Segesta­ nos Helbesus in medio flumine subita exaestuatione fervescit. Ari­ dem, quamvis dimissum Aetna nullus frigore antevertit. Himeraeum caelestes mutant plagae: amarus denique est, dum in aquilonem fluit, dulcis ubi ad meridiem flectitur.

288

18 Quanta in aquis, tanta novitas in salinis, salem Agrigen­ tinum si igni iunxeris, dissolvitur ustione: cui si liquor aquae proxi­ maverit, crepitat veluti torreatur, purpureum Aetna mittit, in Pa­ chyno translucidus invenitur. 19 cetera salinarum metalla, quae sunt aut Agrigento aut Centuripis proximantia, funguntur cautium mi­ nisterio: nam illine excluduntur signa ad facies hominum vel deo­ rum. Thermitanis locis insula est harundinum ferax: hac accomodatissimae sunt in omnem sonum tibiarum, sed praecentorias facias, quarum locus est ad pulvinaria praecinendi, sive vascas quae fora­ minum numeris praecentorias antecedunt, seu puellatorias quibus a sono clariore vocamen d a tu r.... 20 In Halaesina regione fons alias quietus et tranquillus cum siletur, si insonent tibiae, exultabundus ad cantus elevatur, et quasi miretur vocis dulcedinem, ultra margines intumescit. 21 Gelonium stagnum taetro odore abigit proximantes, ibi et fontes duo, alter de quo si sterilis sumpserit fecundatur: alter quem si fecunda hau­ serit vertitur in sterilitatem. 22 Stagnum Petrensium serpentibus noxium est, homini salutare, in lacu Agrigentino oleum supernatat: hoc pingue haeret harundinum comis de assiduo volutabro, e qua­ rum capillamentis legitur unguentum medicum contra armentarios morbos. 23 Nec longe inde collis Vulcanius, in quo qui divinae rei operantur lignea vitea super aras struunt nec ignis apponitur in hanc congeriem: cum prosicias intulerint, si adest deus, si sacrum pro­ betur, sarmenta licet viridia sponte concipiunt et nullo inflagrante halitu ab ipso numine fit accendium. 24 ibi epulantes adludit flam­ ma, quae flexuosis excessibus vagabunda quem contigerit non adu­ rit nec aliud est quam imago nuntia perfecti rite voti, idem ager Agrigentinus eructat limosas scaturrigines et ut venae fontium suf­ ficiunt rivis subministrandis, ita in hac Siciliae parte solo nunquam deficiente aeterna reiectatione terram terra evomit. 25 Achaten lapidem Sicilia primum dedit in Achatae fluminis ripis repertum, non vilem, cum ibi tantum inveniretur, quippe in­ terscribentes eum venae naturalibus sic notant formis, ut cum opti­ mus est varias praeferat rerum imagines, unde anulus Pyrrhi regis

289

6,1 In freto Siculo Hephaestiae insulae viginti quinque mili­ bus passuum ab Italia absunt. Itali Vulcanias vocant, nam et ipsa natura soli ignea: per occulta commercia aut mutuantur Aetnae in­ cendia aut subministrant, hic dicta sedes deo ignium, numero septem sunt. 2 Liparae nomen rex dedit Liparus, qui eam ante Aeolum rexit, alteram Hieran vocaverunt: ea praecipue Volcano sacra est et plurimum colle eminentissimo nocte ardet. 3 Strongyle tertia, Aeoli domus, vergitur ad exortus solis minime angulosa, quam flammis liquidioribus differt a ceteris, haec causa efficit, quod ex eius fumo potissimum incolae persentiscunt quinam flatus in triduo pertendant: quo factum, ut Aeolus rex ventorum crederetur, ce­ teras Didymen Eriphusam Phoenicusam Euonymon quoniam si­ miles sunt dictas habemus. St

e ph

. Byz .

Ά κ ρ ά γ α ν τ ε ς πόλεις πέντε. Σικελίας, από ποταμού παραρρέοντος. φησί γάρ Δοϋρις ότι αί πλεΐσται των Σικελών πόλεων έκ των ποταμών ονομάζονται, Συρακούσας Γελάν Ίμέραν Σελινοϋντα καί Φοινικοϋντα καί Έρύκην καί Καμικόν 'Αλικύας τε καί Θερμόν καί Καμαρΐναν, ως καί έν ’Ιταλία.................................. Πολύβιος δέ τον ποταμόν καί τήν πόλιν άπό της χώρας ώνομάσθαι Άκράγης διά το εϋγεων. το έθνικόν Άκραγαντίνος, ως Ίχανίνος Ταραντΐνος, ως φησιν Ήρωδιανός. Γ α λ ε ώ τ α ι, έθνος έν Σικελία η έν τη ’Αττική, άπό Γαλεώτου υίοϋ ’Απόλλωνος καί Θεμιστοϋς, της θυγατρός Ζαβίου, τοϋ βασιλέως των Ύπερβορέων, ως είρήσεται έν τώ περί Τελμησσοϋ. τινές δέ οτι Γαλεώται μάντεων είδος Σικελών................................ φασί δέ τον Γαλεωτην έξ 'Υπερβορέων Τελμησσόν [δέ έκ . . . έλθεΐν] οίς έχρησεν ο θεός εν Δωδώνη τόν μέν έπί άνατολάς τόν δ’ έπί δυσμάς πλεΐν, οπού τε αν αύτών θυομένων άετός άρπάση τά μηρία ένταΰθα βωμόν ίδρϋσαι. Γαλεώτης (1) ούν έν Σικελία καί Τελμησσός έν Καρία ήλθεν, ένθα ’Απόλλωνος Τελμησσίου ιερόν. Σ ι κ α ν ί α, ή περίχωρος Άκραγαντίνων. καί ποταμός Σ ι κ α­ ν ό ς, ως φησιν 'Απολλόδωρος. (1)

290

lib r i:

πρώτον.

Σ ι κ ε λ ί α , ή χώρα καί ή νήσος. [Σ ι κ α ν ί α πρότερον ώνομάζετο, εΐτα Σ ι κ ε λ ί α έκλήδη, ώς φησιν Ελλάνικος Ίερειών τής 'Ήρας β' « έν δε τώ αύτώ χρόνω καί Αϋσονες ύπό των Ίαπύγων εξ Ιταλίας άνέστησαν, ών ήρχε Σικελός · καί διαβάντες εις τήν νήσον τήν τότε Σικανίαν καλουμένην περί τήν Αίτνην καθιζόμενοι ωκουν αύτοί τε καί ό βασιλεύς αύτών Σικελός βασιλείην έγκαταστησάμενος, καί έντεύ^εν όρμώμενος πάσης ήδη τής νήσου τότε Σικελίας καλούμενης από τοΰ Σικελοϋ τούτου, ος καί έν αύτή έβασίλευσε ». καί Μένιππος δε ταΰτά φησιν. [Θουκυδίδης δε ούτως] « έλδύντες εις Σικελίαν στρατός πολύς εξ Ιταλίας τούς τε Σικανούς κρατήσαντες μάχη άπέστειλαν εις τά μεσημβρινά καί τά έσπέρια μέρη αύτής καί άντί Σικανίας Σικελίαν τήν νήσον έποίησαν καλεΐσθαι, καί τά κράτιστα τής γής ωκησαν έχοντες ». μεγίστη δέ αύτη μαρτυρεϊται των έπτά, καΜ, φησιν ’Άλεξις ό κωμικός των έπτά νήσων, ας δέδειχεν ή φύσις ^νητοΐς μεγίστας, Σικελία μέν, ώς λόγος, έστίν μεγίστη, δευτέρα Σαρδώ, τρίτη Κύρνος, τετάρτη δ’ ή Διός Κρήτη τροφός, Εύβοια πέμπτη στενοφυής, έκτη Κύπρος, Λέσβος δέ τάξιν έβδόμην λαχοϋσ’ έχει. . . . . « των δέ νησιωτών οί μέν ιθαγενείς πάλαι Λίγυες έξ Ιταλίας Σικελοί λέγονται, οί δέ έπήλυδες 'Έλληνές είσι Σικελιώται, ώς Ίταλιώται ».] το έ^νικόν Σικελοί καί Σικελιώται. και οι μεν απο τοΰ οίκιστοϋ καί άρχηγέτου τής χώρας, άφ’ ού καί ή χώρα, ώς Κίλικες τοΰ Κίλικος, οΰ καί ή Κιλικία, ώς Θετταλοί άπό Θετταλοΰ, ού ή Θετταλία, καί Φρύγες Φρυγός, ού ή Φρυγία, οί δ’ έπιγενόμενοι καί τήν χώραν εύρόντες προκεκλημένην έπωνομάσδησαν, ώς άπό τής Φ^ίας Φθιώται, ούτω ’Ιταλίας καί Σικελίας Ίταλιώται καί Σικελιώται. καί Σικελός καί Σικελή. έστι καί άλλη Σ ι κ ε λ ί α κατά τήν Πε­ λοπόννησον. Τ ρ ι ν α κ ρ ί α , ή Σικελία, παρά το τρεις έχειν άκρας. το έθνικόν Τρινακριεύς. Καλλίμαχος δ’ Αίτιων α' Τρινάκριον πόντον φησιν. έκλήθη δ’ ούτως ή ότι τρεις άκρας έχει ή οτι Κρινάκι εστιν ομοια. πολλά δέ άπό τής όμοιότητος χωρία προσηγόρευται, Λυρνησσός Βρεν-

291

τέσιον Σαρδώ. Σίβυλλα δέ [διά το] Τρίνακον(2) [βούκολον] τον Ποσειδώνος Σικελίας άρξαι, Τρινακίης νήσου, ήν έκτισε Τρίνακος (3) ήρως, υιός τΐοντομέδοιο Ποσειδάωνος άνακτος. ύστερον Σ ι κ α ν ί α έκλήθη άπό Σικανοΰ. St r

a b

.

VI 2

1 ’Έστι S’ ή Σικελία τρίγωνος τω σχήματι, καί διά τοϋτο Τρινακρία μεν πρότερον, Θρινακίς δ’ ύστερον προσηγορεύθη, μετονομασθεϊσα εύφωνότερον. το δε σχήμα διορίζουσι τρεις άκραι, Πελώριας μέν ή πρός τήν Καϊνυν(1) καί την στυλίδα [καί] τήν 'Ρηγίνων ποιούσα τον πορθμόν, Πάχυνος δέ ή έκκειμένη προς έω καί τω Σικε­ λικά» κλυζομένη πελάγει, βλέπουσα προς τήν Πελοπόννησον καί τον έπί Κρήτης πόρον * τρίτη δ’ έστίν ή προσεχής τή Λιβύη, βλέπουσα προς ταύτην άμα καί τήν χειμερινήν δύσιν, Λιλύβαιον. των δέ πλευ­ ρών, ας άφορίζουσιν αί τρεις άκραι, δύο μέν είσι κοΐλαι με|τρίως, ή δέ τρίτη κυρτή, ή άπό τοϋ Λιλυβαίου καθήκουσα προς τήν Πελωριάδα (2), ήπερ μεγίστη έστί, σταδίων χιλίων καί έπτακοσίων, ως Ποσειδώνιος είρηκε προσθείς καί είκοσι, των δ’ άλλων ή έπί Πάχυνον άπό τοϋ Λιλυβαίου μείζων τής έτέρας · έλαχίστη δέ ή τω | πορθμώ καί τή ’Ιταλία προσεχής, ή άπό τής Πελωριάδος (3) έπί τον Πάχυνον, σταδίων όσον χιλίων καί έκατόν καί τριάκοντα, τον δέ περίπλουν ό Ποσειδώνιος σταδίων τετρακοσίων έπί τοϊς τετρακισχιλίοις άποφαίνει. έν δέ τή χωρογραφία μείζω λέγεται τά διαστήματα, | κατά μέ­ ρος διηρημένα μιλιασμώ · έκ μέν Πελωριάδος εις Μύλας είκοσι πέντε · τοσαϋτα δέ καί έκ Μυλών εις Τυνδαρίδα · ειτα εις Άγάθυρνον τριά­ κοντα καί τά ίσα εις ’Ά λα ισα (ν) καί πάλιν ίσα εις Κεφαλοίδιον· ταϋτα μέν πολίχνια · εις δ’ 'Ιμέραν ποταμόν δεκαοκτώ διά μέσης | ρέοντα τής Σικελίας · εΐτ’ εις Πάνορμον τριάκοντα πέντε · δύο δέ καί τριάκοντα εις το τών Αίγεσταίων έμπορεϊον · λοιπά δέ εις Λιλύβαιον (2) l i b r i : Τρίνακρον. (3) l i b r i : Τρίνακρος. (1) codd.: γένυν, -νην. (2) ν .Ι . : Πελωρίδος. (3) ν .Ι . : Πελωρίδος.

292

τριάκοντα οκτώ, έντεΰθεν δε κάμψαντι έπί το συνεχές πλευράν είς μεν το Ηράκλειον έβδομήκοντα πέντε, επί δέ το Άκραγαν|τίνων έμπορεΐον είκοσι, καί άλλα εϊκοσιν εις Καμαρίναν ■ είτ’ επί Πάχυνον πεντήκοντα. ένθεν πάλιν κατά τό τρίτον πλευράν είς μεν Συρακούσας τριά­ κοντα εξ, είς δέ Κατάνην έξήκοντα · είτ’ είς Ταυρομένιον τριάκοντα τρία · είτ’ είς Μεσσήνην τριάκοντα, πεζή δέ εκ μέν Παχύνου είς Πελωριάδα έκατόν έξήκοντα οκτώ, έκ δέ Μεσσήνης είς Λιλύβαιον τή Ούαλερία όδώ (διακό|σια) τριάκοντα πέντε, ένιοι δ’ άπλούστερον είρήκασιν, ώσπερ ’Έφορος, τόν γε περίπλουν ήμερων καί νυκτών πέντε. Ποσειδώνιος δέ τοϊς κλίμασιν άφορίζων τήν νήσον [καί] προς άρκτον μέν τήν Πελωριάδα, προς νότον δέ Λιλύβαιον, προς έω δέ τον Πάχυνον τίθησιν. άνάγ|κη δέ, των κλιμάτων έν παραλληλογράμμω σχήματι διαστελλομένων, τά έγγραφόμενα τρίγωνα καί μάλιστα δσα σκα­ ληνά καί ών ούδεμία πλευρά (ούδεμια) των τοΰ παραλληλογράμ­ μου έφαρμόττει, άναρμόστως έχειν προς τά κλίματα διά τήν λόξωσιν. δμως δ’ ούν | έν τοϊς τής Σικελίας τή ’Ιταλία προς νότον κειμένη η Πελωριάς άρκτικωτάτη λέγοιτ’ άν καλώς τών τριών γωνιών, ώσθ ή έπιζευγνυμένη άπ’ αύτής έπί τόν Πάχυνον, ( ον ) έκκεϊσθαι προς έω έφαμεν, προς άρκτον βλέπουσαν ποιήσει [δέ] τήν πλευράν την προς τόν | πορθμόν, δει δ’ έπιστροφήν μικράν λαμβάνειν έπί χειμερινάς άνατολάς ■ οΰτω γάρ ή ήιών παρακλίνει προϊοΰσιν απο τής Κατάνης έπί τάς Συρακούσας καί τόν Πάχυνον. δίαρμα δ’ έστίν άπό τοΰ Παχύνου πρός τό στόμα τοΰ Άλφειοΰ στάδιοι τετρακισχιλιοι. Άρτε|μίδωρος δ’ άπό τοΰ Παχύνου φήσας έπί Ταίναρον είναι τετρακισχιλίους καί έξακοσίους, άπό δ’ Άλφειοΰ έπί Πάμισον χιλιους εκα­ τόν τριάκοντα, παρασχεϊν άν δοκεΐ μοι λόγον μή ούχ όμολογουμενα λέγη τώ φήσαντι τετρακισχιλίους είναι τούς επι τον Αλφειόν απο | τοΰ Παχύνου. ή δ’ άπό Παχύνου πρός Λιλύβαιον (εσπεριωτερον δε τής Πελωριάδος [ίκανώς] έστίν) ίκανώς άν καύτή λοξοϊτο άπό τοΰ μεσημβρινού σημείου πρός τήν έσπέραν, βλεποι δε αν αμα προς τε τήν έω καί πρός τόν νότον, τή μέν ύπό τοΰ Σικελικού πέλαγους κλυ|ζομ,ένη, τή δ’ υπό τοΰ Αιβυκοΰ, τοΰ προς τας Συρτεις διηκοντος απο τής Καρχηδονίας. έστι δέ καί άπό Λιλυβαιου τουλάχιστον διαρμα έπί Λιβύην χίλιοι καί πεντακόσιοι περί Καρχηδόνα · καθ’ δ δή λέγε­ ται τις τών όξυδορκούντων άπό τίνος σκοπής άπαγγέλλειν τόν | άριθμόν τών άναγομένων έκ Καρχηδόνος σκαφών τοϊς εν Λιλυβαιω. άπό δέ τοΰ Λιλυβαιου τήν έπί Πελωριάδα πλευράν άνάγκη λοξοΰσθαι

293

προς έω καί, βλέπειν προς το μεταξύ τής έσπέρας καί, τής άρκτου, προς άρκτον μέν εχουσαν τήν Ιταλίαν, προς δύσιν δέ το Τυρ|ρηνικόν πέλαγος καί τάς Αιόλου νήσους. 2 Πόλεις 5’ εΐσί κατά μέν το πλευράν το ποιούν τον πορθμόν Μεσσήνη πρώτον, έπειτα Ταυρομένιον καί Κατάνη καί Συρακοΰσαι · αί δέ μεταξύ Κατάνης καί Συρακουσών έκλελοίπασι, Νάξος καί Μέ­ γαρα, οπού I καί αί τών ποταμών έκβολαί συνελθόντων καί πάντων καταρρεόντων έκ τής Αϊτνης εις εύλίμενα στόματα ■ ένταύθα δε καί τό τής Ηιφωνίας άκρωτήριον. φησί δέ ταύτας ’Έφορος πρώτας κτισθήναι πόλεις Έλληνίδας έν Σικελία δεκάτη γενεά μετά τά Τρωικά · τούς γάρ | πρότερον δεδιέναι τά ληστήρια τών Τυρρηνών καί τήν ώμότητα τών ταύτη βαρβάρων, ώστε μηδέ κατ’ έμπορίαν πλεϊν. Θεοκλέα δ’ Άθηναΐον παρενεχθέντα άνέμοις εις τήν Σικελίαν κατανοήσαι τήν τε ούδένειαν τών άνθρώπων καί τήν άρετήν τής γής, έπανελθόντα | δέ ’Αθηναίους μέν μή πεΐσαι, Χαλκιδέας δέ τούς έν Εύβοια συχνούς παραλαβόντα καί τών Ίώνων τινάς, έτι δέ Δωριέων, (ώ ν) οί πλείους ήσαν Μεγαρεϊς, πλεϋσαι · τούς μέν ούν Χαλκιδέας κτίσαι Νάξον, τούς δέ Δωριέας Μέγαρα, τήν 'Ύβλαν πρότερον καλουμένην. αί μέν ούν πόλεις ούκέτ’ είσί, τό δέ τής 'Ύβλης όνομα συμμένει διά τήν άρετήν τού 'Υβλαίου μέλιτος. 3 Τών δέ συμμενουσών κατά τό λεχθέν πλευράν πόλεων ή μέν Μεσσήνη τής Πελωριάδος έν κόλπω κεΐται, καμπτομένης έπί πολύ προς έω καί μασχάλην τινά ποιούσης ■ άπέχει δέ τού μέν 'Ρηγίου δίαρμα έξηκονταστάδιον, τής δέ στυλίδος πολύ έλαττον. κτίσμα δ’ | έστί Μεσσηνίων τών έν Πελοποννήσω, παρ’ ών τοϋνομα μετήλλαξε, καλουμένη Ζάγκλη πρότερον διά τήν σκολιότητα τών τόπων (ζάγκλιον γαρ εκαλείτο το σκολιόν), Ναξίων ούσα πρότερον κτίσμα τών πρός Κατάνην ■ έπωκησαν δ’ ύστερον Μαμερτΐνοι, Καμπανών τι j φΰλον. έχρήσαντο δ’ όρμητηρίω 'Ρωμαίοι πρός τον Σικελικόν πόλεμον τόν πρός Καρχηδονίους, καί μετά ταϋτα Πομπήιος ό Σέξτος ένταϋθα συνείχε τό ναυτικόν, πολεμών πρός τόν Σεβαστόν Καίσαρα · έντεϋθεν δέ καί τήν φυγήν έποιήσατο, έκπεσών έκ τής νήσου. | δείκνυται δέ καί ή Χάρυβδις μικρόν πρό τής πόλεως έν τώ πόρω, βάθος έξαίσιον εις ο αί παλίρροιαι τού πορθμού κατάγουσιν εύφυώς τά σκάφη, τραχηλιζόμενα μετά συστροφής καί δίνης μεγάλης · καταποθέντων δέ καί διαλυθέντων τά ναυάγια παρασύρεται πρός ήιόνα | τής Ταυρομενίας, ήν καλούσιν άπό τού συμπτώματος τούτου Κοπριάν, τοσού-

294

τον δ’ έπεκράτησαν οι Μαμερτίνοι παρά τοΐς Μεσσηνίοις, ώστ’ έπ έκείνοις ύπήρξεν ή πόλις · καλοΰσι δε Μαμερτίνους μάλλον άπαντες αυτούς ή Μεσσηνίους, εύοίνου τε σφόδρα της χώρας οΰ|σης ού Μεσσήνιον καλοϋσι τόν οίνον, άλλα Μαμερτϊνον, τοΐς άρίστοις εναμιλλον όντα των ’Ιταλικών, οίκεΐται δ’ ίκανώς ή πόλις, μάλλον δε Κατάνη ' καί γάρ οίκήτορας δέδεκται 'Ρωμαίους · ήττον δ’ αμφοΐν το Ταυρομένιον. καί Κατάνη δ’ έστί Ναξίων των αυτών κτίσμα, Ταυρομένιον δέ τών έν "Υβλη Ζαγκλαίων ■ | άπέβαλε δε τους οικητορας τούς έξ αρχής ή Κατάνη, κατοικίσαντος έτέρους Ίέρωνος τοΰ Συρακουσίων τυράννου καί προσαγορεύσαντος αυτήν Αίτνην άντί Κατάνης. ταύτης δέ καί Πίνδαρος κτίστορα λέγει αύτόν όταν φή · ξύνες ( Ó) τοι λέγω, ζαθέων ιερών ομώνυμε | πάτερ, κτίστορ Αίτνας. μετά δέ την τελευτήν τοΰ Ίέρωνος κατελθοντες οι Καταναΐοι τους τε ένοικους έξέβαλον καί τον τάφον άνέσκαψαν τοΰ τυράννου, οι δε Αίτναΐοι παραχωρήσαντες τήν ’Ίννησαν καλουμενην τής Αιτνης ορεινήν ωκησαν, καί προσηγόρευσαν | το χωρίον Αίτνην, διεχον τής Κατάνης αταδίους όγδοήκοντα, και τον Ιερωνα οικιατην απεφηναν. ύπέρκειται δέ μάλιστα τής Κατάνης η Αιτνη, και τών περί τους κρατήρας παθών πλεϊστον κοινωνεϊ ■ και γαρ οι ρυακες εις την Καταναίαν έγγυτάτω καταφέρονται, καί τά | περί τούς ευσεβείς έκεϊ τεθρύληται τον Άμφίνομον και τον Αναπιαν, οι τους γονέας επι τών ώμων άράμενοι διέσωσαν έπιφερομενου τοΰ κακοΰ. όταν δ , ο Ποσειδώνι(ός φησι), γίνηται τά περί το όρος, κατατεφροΰται πολλώ βαθει τά Καταναίων χωρία · ή μέν ούν | σποδός, λυπήσασα προς και­ ρόν, ευεργετεί τήν χώραν χρόνοις ύστερον ■ ευαμπελον γαρ παρέχεται καί χρηστόκαρπον, τής άλλης ούχ ομοίως ούσης ευοινου · τας τε ρίζας, (α ς) έκφέρει τά κατατεφρωθέντα χωρία, πιαίνειν [δ’| έπί τοσοΰτον τά πρόβατά φασιν, ώστε πνιγεσθαι ■ | διοπερ εκ τών ωτων άφαιροΰσιν αίμα δι’ ήμερών τεττάρων ή πεντε, καθαπερ τοΰτο και κατά τήν Έρύθειαν συμβαίνον είρήκαμεν. ο δε ρυαξ εις πήζιν μεταβάλλων άπολιθοί τήν έπιφάνειαν τής γής εφ ικανόν βάθος, ώστε λατομίας είναι χρείαν τοΐς άνακαλύψαι βουλομενοις την εξ αρχής έπιφάνειαν. τακείσης γάρ έν τοΐς κρατήρσι τής πέτρας, ειτ αναβληθείσης, το ύπερχυ|θέν τής κορυφής υγρόν πηλός έστι μέλας, ρέων

295

κατά τής ορεινής · εΐτα πήξιν λαβών γίνεται φυλάττων χρόαν, ήν ρέων είχε, καί ή σποδός ώς άπό των ξύλων γίνεται · καθάπερ ούν σποδώ τρέ|φεται, τοιοΰτον έχειν τι οίκείωμα τήν Αίτναίαν σποδόν.

λίθος μυλίας, τήν αυτήν δέ καιομένων των λίθων το πήγανον τή ξύλινη προς τήν άμπελον είκός

4 Τάς δέ Συρακούσας Άρχίας μέν έκτισεν έκ Κορίνθου πλεύσας περί τούς αύτούς χρόνους, οίς ώκίσθησαν ή τε Νάξος καί τα Μέγαρα, άμα δέ Μύσκελ[λόν τέ φασιν εις Δελφούς έλθεΐν καί τον Άρχίαν · χρηστηριαζομένων (δ ’) έρέσθαι τον θεόν, πότερον αΐροΰνται πλούτον ή ύγίειαν · τον μέν ούν Άρχίαν έλέσθαι τον πλούτον, Μύσκελλον δέ τήν ύγίειαν · τώ μέν δή Συρακούσας δούναι κτίζειν, τώ δέ Κρότωνα, καί δή | συμβήναι Κροτωνιάτας μέν ούτως ύγιεινήν οίκήσαι πόλιν ώσπερ είρήκαμεν, Συρακούσας δέ έπί τοσούτον έκπεσεϊν πλούτον. ώστε καί αύτούς έν παροιμία διαδοθήναι, λεγόντων προς τούς άγαν πολυτελείς ώς ούκ άν έκγένοιτο αύτοϊς ή Συρακουσίων δεκάτη. πλέον­ τα I δέ τον Άρχίαν είς τήν Σικελίαν καταλιπεΐν μετά μέρους τής στρατιάς τού των 'Ηρακλειδών γένους Χερσικράτη συνοικιούντα τήν νύν Κέρκυραν καλουμένην, πρότερον δέ Σχερίαν. έκεϊνον μέν ούν έκβαλόντα Λιβυρνούς κατέχοντας, οίκίσαι τήν νήσον, τον δ’ Άρχίαν | κατασχόντα προς το Ζεφύριον των Δωριέων εύρόντα τινάς δεύρο άφίγμένους έκ τής Σικελίας παρά των τά Μέγαρα κτισάντων άναλαβεϊν αύτούς, καί κοινή μετ’ αύτών κτίσαι τάς Συρακούσας [άπιόντας] · ηύξήθη δέ καί διά τήν τής χώρας εύδαιμονίαν ή πόλις καί δια την των λιμέ|νων εύφυΐαν. οϊ τε άνδρες ήγεμονικοί κατέστησαν, καί συνέβη Συρακουσίοις τυραννουμένοις τε δεσπόζειν τών άλλων καί έλευθερωθεΐσιν έλευθερούν τούς ύπό τών βαρβάρων καταδυναστευομένους. ήσαν γάρ τών βαρβάρων οΐ μέν ένοικοι, τινές δ’ έκ τής περαιας επη|εσαν, ουδενα δε της παραλίας εϊων οΐ 'Έλληνες άπτεσθαι, τής δέ μεσογαίας άπείργειν παντάπασιν ούκ ΐσχυον, άλλά διετέλεσαν μέχρι δεύρο Σικελοι και Σικανοΐ καί Μόργητες καί άλλοι τινές νεμομενοι την νήσον, ών ήσαν καί ’Ίβηρες, ούσπερ πρώτους φησΐ τών ! βαρβάρων ’Έφορος λέγεσθαι τής Σικελίας οίκιστάς. καί το Μοργάντιον (4) δέ είκός ύπό τών Μοργήτων φκίσθαι · πόλις δ’ ήν αύτη, νύν δ ουκ εστιν. επελθοντες δέ Καρχηδόνιοι καί τούτους ούκ έπαύσαντο κακούντες καί τούς 'Έλληνας, άντεΐχον δ’ δμως οΐ Συρακούσιοι. I (4)

296

c o d d .·.

τήν μοργ-, τήν Μοργαυτίνηυ.

'Ρωμαίοι δ’ ύστερον καί τούς Καρχηδονίους έξέβαλον παί τάς Συρα­ κούσας έκ πολιορκίας είλον. έφ’ ημών δέ Πομπηίου τάς τε άλλας κακώσαντος πόλεις καί δή καί τάς Συρακούσας, πέμψας άποικίαν ό Σεβαστός Καϊσαρ πολύ μέρος τοΰ παλαιού κτίσματος άνέλαβε. [ πεντάπολις γάρ ήν το παλαιόν, όγδοήκοντα καί έκατόν σταδίων έχουσα τό τείχος, άπαντα μέν δή τον κύκλον τούτον έκπληρούν ούδέν έδει, τό δέ συνοικούμενον τό προς τή νήσω τή Όρτυγία μέρος ώήθη δεϊν οίκίσαι βέλτιον, άξιολόγου πόλεως έχον περίμετρον · | ή δ’ Όρτυγία συνάπτει γεφύροι προς την ήπειρον (όμορ)ούσα, κρήνην δ’ έχει τήν Άρέθουσαν, έξιεΐσαν ποταμόν εύθύς εις τήν θάλατταν. μυθεύουσι δέ τόν ’Αλφειόν είναι τούτον, άρχόμενον μέν έκ τής Πελοποννήσου, διά δέ τού πέλαγους ύπό γης τό ρεϊθρον εχοντα μέχρι προς τήν Άρέθουσαν, είτ’ έκδιδόντα ένθένδε πάλιν εις τήν θάλατταν. τεκμηριούνται δέ τοιούτοις [ τισί · καί γάρ φιάλην τινά έκπεσούσαν εις τόν ποτα­ μόν έν ’Ολυμπία δεύρο ένόμισαν άνενεχθήναι εις τήν κρήνην, και θολούσθαι άπό των έν ’Ολυμπία βουθυσιών. ο τε Πίνδαρος επακο­ λούθων τούτοις είρηκε τάδε · άμπνευμα σεμνόν Άλφεού, κλεινάν Συρακοσσάν | θάλος, Όρτυγία. συναποφαίνεται δέ τώ Πινδάρω ταύτά καί Τίμαιος ο συγγραφευς. ει μέν ούν πρό τού συνάψαι τή θαλάττη κατέπιπτεν ό Αλφειός εις τι βάραθρον, ήν τις αν πιθανότης έντεΰθεν διήκειν κατά γής ρεϊθρον μέχρι τής Σικελίας, άμιγές τή θαλάττη | διασώζον τό πότιμον ύδωρ · έπειδή δέ τό τού ποταμού στόμα φανερόν έστιν εις την θαλατταν έκδιδόν, έγγύς δέ μηδέν έν τώ πόρω τής θαλάττης φαινόμενον στόμα τό καταπΐνον τό ρεύμα τού ποταμού (καίπερ ούδ’ ούτως αν συμμείναι γλυκύ όμως τό γε έπί πλέον, εί καταδυνει εις το κατα γης ρεϊθρον), παντάπασιν άμήχανόν έστι. | τό τε γάρ τής Άρεθούσης ύδωρ αντιμαρτυρεϊ, πότιμον όν * τό τε διά τοσούτου πορου συμμενειν το ρεύμα τού ποταμού μή διαχεόμενον τή θαλάττη, μέχρι αν εις τό πεπλασμενον ρεΐθρον έμπέση, παντελώς μυθώδες, μόλις γαρ επι τοΰ Ροδανού τούτο πιστεύομεν, ώ | συμμένει τό ρεύμα διά λίμνης ιόν, ορατήν σώζον τήν ρύσιν · άλλ’ έκεϊ μέν καί βραχύ διάστημα καί ού κυμαινούσης τής λίμνης, ένταΰθα δέ, όπου χειμώνες εξαίσιοι και κλυδασμοι, πιθανότητος ούδεμιάς οικείος ό λόγος, έπιτείνει δε το ψεύδος η φιάλη παρατεθεϊσα · | ούδέ γάρ αύτή ρεύματι ευπειθής, ουχ οτι τίή τοσουτφ

297

τε καί διά τοιούτων πόρων φερομένω. φέρονται δ’ ύπό γης ποταμοί πολλοί καί πολλαχοϋ τής γης, άλλ’ ούκ έπί τοσοϋτον διάστημα · εί δέ τοϋτο δυνατόν, τά | γε προειρημένα αδύνατα καί τώ περί τοΰ ’Ινάχου μύθω παραπλήσια · ρεΐ γάρ άπ’ άκρας Πίνδου — φησίν ό Σοφοκλής — Λάκμου τ ’ άπό Περραιβών εις Αμφιλόχους καί Άκαρνάνας, μίσγει δ’ ύδασιν τοΐς Αχελώου. καί ύποβάς· ένθεν ές ’Άργος διά κϋμα τεμών ήκει δή|μον τον Λυρκείου. [ έπιτείνουσι δέ την τοιαύτην τερατολογίαν οί τον Ίνωπόν εις Δήλον έκ τοΰ Νείλου περαιοϋντες. ’Αλφειόν δέ Ζω'ίλος ό ρήτωρ έν τω Τενεδίων έγκωμίω φησίν έκ Τενέδου ρεΐν, ό τον 'Όμηρον ψέγων ως μυθογράφον. ’Ίβυκος δέ τον έν Σικυώνι ’Ασωπόν έκ Φρυγίας ρεΐν φησι.] βελτίων δ’ Έκαταϊος, ος φησι τόν έν τοΐς Άμφιλόχοις ’Ίναχον έκ τοΰ Λακμοΰ ρέοντα, έξ ου καί ό Α’ίας ρεΐ, έτερον είναι τοΰ Άργολικοΰ, ώνομάσθαι δ’’ υπό Άμφιλόχου τοΰ καί την πόλιν ’Άργος Άμφιλοχικόν καλέσαντος · τοΰτον μέν ούν ούτός φη|σιν εις τόν Αχελώον έκβάλλειν, τόν δέ Αΐαντα εις Απολλωνίαν προς δύσιν ρεΐν. έκατέρωθεν δέ τής νήσου λιμήν έστι μέγας, ών ό μείζων καί όγδοήκοντα στα­ δίων έστί. ταύτην δέ την πόλιν άνέλαβεν ό Καΐσαρ καί τήν Κατάνην, ως δ’ αϋτως Κεντόριπα, συμβαλο|μένην πολλά προς τήν Πομπηίου κατάλυσιν. κεΐνται δ’ ύπέρ Κατάνης τά Κεντόριπα, συνάπτοντα τοΐς Αίτναίοις δρεσι καί τω Συμαίθω ποταμώ ρέοντι εις τήν Καταναίαν. 5 Των δέ λοιπών τής Σικελίας πλευρών ή μέν άπό | τοΰ Παχύνου προς Λιλύβαιον διήκουσα έκλέλειπται τελέως, ίχνη τινά σωζουσα τών άρχαίων κατοικιών, ών ήν καί Καμαρίνα, άποικος Συρακουσίων · Άκράγας δέ Γελωων ούσα καί τό έπίνειον καί Λιλύβαιον έτι συμμένει. τή γάρ Καρχηδονίςι τούτων μάλιστα ύπο|πιπτόντων τών μερών, μακροί καί συνεχείς οί πόλεμοι γενόμενοι τά πολλά κατέφθειραν. ή δέ λοιπή καί με|γίστη πλευρά, καίπερ ούδ’ αύτή πολυάν-

298

θρωπος ούσα, δμως ίκανώς συνοικεΐται. καί γάρ ’Άλαισα καί Τυνδαρίς καί το τών Αίγεσταίων έμπορεΐον καί Κεφαλοιδίς πολίσματά έστι · Πάνορμος δε και 'Ρωμαίων έχει κατοικίαν, τήν δε Αίγεσταίαν κτισθήναί φασιν υπό τών μετά | Φιλοκτήτου διαβάντων εις τήν Κροτωνιάτιν, καθάπερ εν τοΐς Ίταλικοΐς εΐρηται, παρ’ αύτοϋ σταλεντων εις τήν Σικελίαν μετά Αίγέστου τοΰ Τρωός. οίκεΐται δέ καί è ’Έρυξ λόφος υψηλός, ιερόν έχων ’Αφροδίτης τιμώμενον διαφερόντως, ιερό­ δουλών γυναικών πλήρες τό παλαιόν, | ας ανέθεσαν κατ’ ευχήν οϊ τ ’ εκ τής Σικελίας καί έξωθεν πολλοί ■νυνί δ’ ώσπερ αυτή η κατοι­ κία λειπανδρεΐ [ή τό ιερόν], καί τών ιερών σωμάτων εκλελοιπε το πλήθος, άφίδρυμα δ’ έστί καί εν 'Ρώμη τής θεοϋ ταύτης τό προ τής πύλης τής Κολλίνης ιερόν ’Αφροδίτης Έρυκίνης | λεγόμενον, έχον καί νεών καί στοάν περικειμένην άξιόλογον. 6 Έν δέ τή μεσογαία τήν μεν ’Ένναν, έν ή το ιερόν τής Δημητρος, εχουσιν ολίγοι, κειμένην επί λόφω, περιειλημμενην πλατεσιν όροπεδίοις άροσίμοις πάσαν. έκά|κωσαν δ’ αυτήν μαλιστα εμπολιορκηθέντες οί περί Εΰνουν δραπέται και μόλις εξαιρεθεντες υπο Ρω­ μαίων ’ επαθον δέ τά αυτά ταϋτα καί Καταναΐοι και Ταυρομενϊται καί άλλοι πλείους. ή δ’ άλλη κατοικία καί τής μεσογαίας ποιμένων ή πλείστη γεγένηται ■ούτε γάρ Ίμέ|ραν ετι συνοικουμενην ισμεν ούτε Γέλαν ούτε Καλλίπολιν ούτε Σελινοϋντα ουτ Εύβοιαν ουτ αλλας πλείους, ών τήν μέν Ίμέραν οί έν Μυλαις έκτισαν Ζαγκλαΐοι, (Εελαν δέ 'Ρόδιοι,) Καλλίπολιν δέ Νάξιοι, Σελινοϋντα δέ οί αυτόθι Μεγαρεΐς, Εύβοιαν δέ οί Αεοντΐνοι. κεκάκω|ται δε και η Αεοντινη πάσα, Ναξιων ούσα καί αυτή τών αυτόθι · τών μέν γάρ άτυχημάτων έκοινώνησαν άεί τοΐς Συρακουσίοις, τών δ’ ευτυχημάτων ουκ αει. και τών βαρβαρικών δ’ έξηλείφθησαν πολλαί, καθάπερ οί Καμικοί τό Κωκάλου βασίλειον, παρ’ ω Μίνως δολο|φονηθήναι λεγεται. την ούν ερημιάν κατανοήσαντες 'Ρωμαίοι, κατακτησάμενοι τά τε όρη καί τών πεδίων τά πλεΐστα, ίπποφορβοΐς καί βουκόλοις και ποιμεσι παρεδοσαν υφ ών πολλάκις εις κινδύνους κατέστη μεγάλους η νήσος, το μεν πρώ­ τον έπί ληστείας τρεπο|μένων σποράδην τών νομεών, είτα και κατα πλήθη συνισταμένων καί πορθούντων τας κατοικίας, καθαπερ ηνικα οί περί Εϋνουν τήν ’Ένναν κατέσχον. νεωστί δ’ έφ’ ήμών εις τήν 'Ρώμην άνεπέμφθη Σέλουρός τις, Αίτνης υιός λεγόμενός, στρατιάς άφηγησάμενος | καί λεηλασίαις πυκναΐς καταδεδραμηκώς τά κύκλω τής Αίτνης πολύν χρόνον, ον έν τή αγορά μονομάχων αγώνος συ-

299

νεστώτος είδομεν διασπασθέντα ύπο θηρίων ■έπί πήγματος γάρ τίνος ύψηλοϋ τεθείς ώς αν έπί τής Αί'τνης, διαλυθέντος αίφνιδίως καί συμπεσδν|τος κατηνέχθη καί αυτός εις γαλεάγρας θηρίων ευδιάλυτους, επίτηδες παρεσκευασμένας ύπο τώ πήγματι. 7 Την δέ τής χώρας αρετήν θρυλουμένην ύπο πάντων ούδέν χείρω τής Ιταλίας άποφαινομένων τί δει λέγειν; σίτω δέ καί μέλιτι καί κρόκω καί άλλοις τισί | καν άμείνω τις φαίη. πρόσεστι δέ καί το έγγύθεν · ώσανεί γάρ μέρος τι τής Ιταλίας έστίν ή νήσος, καί ύποχορηγεϊ τή 'Ρώμη, καθάπερ έκ των Ιταλικών αγρών, έκαστα εύμαρώς καί άταλαιπώρως. καί δη καί καλοϋσιν αύτήν ταμεϊον τής 'Ρώμης * κομίζεται γάρ τα γινόμενα πάντα πλήν ολίγων τών αύτόθι άναλισκομένων δεύρο, ταϋτα δ’ έστίν ούχ οί καρποί μόνον, αλλά | καί βοσκήματα καί δέρματα καί έ'ρια καί τα τοιαϋτα. φησί δ’ ό Ποσειδώνιος οίον άκροπόλεις έπί θαλάττης δύο τάς Συρακούσας ίδρϋσθαι καί τον ’Έρυκα, μέσην δέ άμφοΐν ύπερκεΐσθαι τών κύκλω πεδίων τήν ’Ένναν. 8 Πλησίον δέ τών Κεντορίπων έστί πόλισμα ή μι|κρόν έμπροσθεν λεχθεϊσα Αϊτνη, τούς άναβαίνοντας έπί τό όρος δεχόμενη καί παραπέμπουσα · έντεϋθεν γάρ αρχή τής ακρώρειας, έστι δέ ψιλά τα άνω χωρία καί τεφρώδη καί χιόνος μεστά τού χειμώνος, τά κάτω δέ δρυμοϊς καί φυτείαις διείληπται παντοδαπαΐς. έοικε | δέ λαμβάνειν μεταβολάς πολλάς τά άκρα τού ορούς διά τήν νομήν τού πυρός, τοτέ μέν εις ένα κρατήρα συμφερομένου, τοτέ δέ σχιζομένου, καί τοτέ μέν ρύακας άναπέμποντος, τοτέ δέ φλόγας καί λιγνΰς, άλλοτε δέ καί μύδρους άναφυσώντος · άνάγκη δέ τοϊς πάθεσι | τούτοις τούς τε ύπό γήν πόρους συμμεταβάλλειν, καί τά στόμια ένίοτε πλείω (όντα) κατά τήν επιφάνειαν τήν πέριξ. οί δ’ ούν νεωστί άναβάντες διηγούντο ημΐν ότι καταλάβοιεν άνω πεδίον όμαλόν δσον είκοσι σταδίων τήν περίμετρον, κλειόμενον όφρύι τεφρώδει τειχίου | τό ύψος έχοντι, ώστε δεϊν καθάλλεσθαι τούς εις τό πεδίον προελθεϊν βουλομένους ■ όράν τ ’ εν τώ μέσω βουνόν τεφρώδη τήν χρόαν, οίαπερ καί ή έπιφάνεια καθεωράτο τού πεδίου, υπέρ δέ τού βουνού νέφος δρθιον διανεστηκός εις ύψος δσον διακοσίων ποδών ήρε|μοΰν (είναι γάρ καί νηνεμίαν), είκάζειν δέ καπνώ · δύο δέ τολμήσαντας προελθεϊν εις τό πεδίον, έπειδή θερμοτέρας έπέβαινον τής ψάμμου καί βαθυτέρας, άναστρέψαι, μηδέν έχοντας περιττότερον φράζειν τών φαινομένων τοϊς πόρρωθεν άφορώσι. νομίζειν δ’ έκ τής τοιαύτης δψεως πολλά μυθεύεσθαι, καί μά-

300

λίστα οΐά φασί τινες περί Έμπεδοκλέους, ότι καθάλοιτο εις τόν | κρα­ τήρα καί καταλίποι τοΰ πάθους ’ίχνος των έμβάδων την έτέραν, ας έφόρει χαλκάς · εύρεθήναι γάρ έξω μικρόν άπωθεν τοϋ χείλους τοϋ κρατήρος, ώς άνερριμμένην ύπό τής βίας τοϋ πυράς · ούτε γάρ προ­ σιτόν είναι τον τόπον οϋθ’ όρατόν, είκάζειν τε μηδέ καταρ|ριφήναί τι δύνασθαι έπεισε ύπό τής άντιπνοίας των εκ βάθους άνεμων καί τής θερμότητος, ήν προαπαντάν εύλογον πόρρωθεν πριν ή τψ στομίω τοϋ κρατήρος προσπελάσαι · εί δε καταρ( ρ)ιφθείη, φθάνοι αν διαφθαρέν πριν άναρριφήναι πάλιν όποιον παρελήφθη πρό|τερον. τό μεν ούν έκλείπειν ποτέ τα πνεύματα καί τό πϋρ έπιλειπούσης [ποτέ] τής ύλης, ούκ άλογον, ού μην έπί τοσοϋτόν γε, ώστ’ άντί τής τοσαύτης βίας έφικτόν άνθρώπω γενέσθαι τον πλησιασμόν. ύπέρκειται δ’ ή Αΐτνη μάλλον μέν τής κατά τον πορθμόν καί την Κα|ταναίαν πα­ ραλίας, άλλα καί τής κατά τό Τυρρηνικόν πέλαγος καί τάς Λιπαραίων νήσους, νύκτωρ μέν ούν καί φέγγη φαίνεται λαμπρά έκ τής κορυφής, μεθ’ ημέραν δέ καπνώ καί άχλύι κατέχεται. 9 Άνταίρει δέ τή Αΐτνη τά Νεβρώδη δρη, ταπεινότερα μέν, πλάτει δέ πολύ παραλλάττοντα. άπασα δ’ ή νήσος κοίλη κατά γής έστι, ποταμών καί πυρός μεστή, καθάπερ τό Τυρρηνικόν πέλαγος, ώς είρήκαμεν, μέχρι τής Κυμαίας. θερμών γοΰν ύδάτων άναβολάς κατά πολλούς έχει τόπους ή νήσος, ών τά μέν Σελινουντια | (και τα) κατα Ίμέραν αλμυρά έστι, τά δέ Αίγεσταΐα πότιμα. περί Άκράγαντα δέ λίμναι την μέν γεΰσιν έχουσι θαλάττης, τήν δέ φύσιν διάφορον ■ούδέ γάρ τοΐς άκολύμβοις βαπτίζεσθαι συμβαίνει, ξύλων τρόπον έπιπολάζουσιν. οί Παλικοί δέ κρατήρας εχουσιν άναβάλλον|τας ύδωρ εις θολοειδές άναφύσημα καί πάλιν εις τόν αυτόν δεχομένους μυχόν, τό δέ περί Μάταυρον (5) σπήλαιον έντός έχει σύριγγα εύμεγέθη καί πο­ ταμόν δι’ αύτής ρέοντα άφανή μέχρι πολλοϋ διαστήματος, είτ’ άνακύπτοντα πρός τήν επιφάνειαν, καθάπερ Όρόν|της έν τή Συρίςρ, καταδύς εις τό μεταξύ χάσμα Άπαμείας καί ’Αντιόχειας, ο καλοΰσι Χάρυβδιν, άνατέλλει πάλιν έν τετταράκοντα σταδίοις · τά δέ πα­ ραπλήσια καί ό Τίγρις έν τή Μεσοποταμία καί ό Νείλος έν τή Λι­ βύη μικρόν πρό τών πηγών, τό δέ περί Στυμφαλον ύδωρ, | επι διακοσίους σταδίους ύπό γήν ένεχθέν, έν τή Άργείςι τόν Έρασϊνον έκδίδωσι ποταμόν, καί πάλιν τό πρός τήν ’Αρκαδικήν Άσέαν ύποβρύχιον (5)

ν .Ι.:

Μέταυρον.

301

ώσθέν όψέ ποτέ τόν τ ’ Εύρώταν καί τον ’Αλφειόν άναδίδωσιν, ώστε καί πεπιστεΰσθαι μυθώδες τι, δτι των έπιφημισθέντων στε|φάνων έκατέρω καί ριφέντων εις το κοινόν ρεΰμα αναφαίνεται κατά τον έπιφημισμόν έκάτερος έν τώ οίκείω ποταμώ. είρηται δέ καί το λεγό­ μενον περί τοΰ Τιμαύου. 10 Συγγενή δέ καί τούτοις καί τοΐς κατά την Σικελίαν πάθεσι τα περί τάς Λιπαραίων νήσους καί αυτήν | τήν Λιπάραν δείκνυται. είσί δ’ έπτά μέν τόν άριθμόν, μεγίστη δέ ή Λιπάρα, Κνιδίων άποικος, έγγυτάτω τής Σικελίας κείμενη, μετά γε τήν Θέρμεσσαν · έκαλεΐτο δέ πρότερον Μελιγουνίς · ήγήσατο δε καί στάλω καί πρός τάς των Τυρρηνών έπιδρομάς πολύν χρόνον άν[τέσχεν, υπηκόους έ'χουσα τάς νΰν λεγομένας Λιπαραίων νήσους, ας Αιόλου τινές προσαγορεύουσι. καί δή καί τό ιερόν τοΰ ’Απόλλωνος έκόσμησε πολλάκις τό έν Δελφοΐς άπό των άκροθινίων · έχει δέ καί τήν γην εΰκαρπον καί στυπτηρίας μέταλλον έμπράσοδον καί θερμά ΰδατα καί πυρός άναπνοάς. ταύτης δέ μεταξύ πώς έστι καί τής Σικελίας ήν νΰν ίεράν Ήφαιστου καλοΰσι, | πετρώδης πάσα καί έρημος ( καί ) διάπυρος ■ έχει δέ άναπ­ νοάς τρεις ώς αν έκ τριών κρατήρων, εκ δέ τοΰ μεγίστου καί μύδρους αί φλόγες άναφέρουσιν, οϊ προσκεχώκασιν ήδη πολύ μέρος τοΰ πόρου, έκ δέ τής τηρήσεως πεπίστευται .διότι τοΐς άνέμοις συμπαροξύνονται j καί αί φλόγες αΐ τε ένταΰθα καί αί κατά τήν Αΐτνην, παυόμενων δε παύονται καί αί φλόγες, ούκ άλογον δέ · καί γάρ οί άνεμοι γεννώνται καί τρέφονται, τήν άρχήν λαβάντες άπό των έκ τής θαλάττης αναθυμιάσεων, ώστ’ άπό συγγενοΰς ΰλης καί πάθους καί τό πΰρ εξα|πτομενον ουκ εά θαυμάζειν τούς όρώντας άμωσγέπως τά τοιάδε. Πολύβιος δέ των τριών κρατήρων τόν μέν κατερρυηκέναι φησίν έκ μέρους, τούς δέ συμμένειν, τόν δε μέγιστον τό χείλος έχειν, περιφερές όν, πεντε σταδίων, κατ’ όλίγον δέ συνάγεσθαι εις πεντήκοντα πο|δών διάμετρον ■ καθ’ ού βάθος είναι τό μέχρι θαλάττης σταδιαΐον, ώστε καθοράν ταϊς νηνεμίαις. [εί δέ ταΰτ’ έστί πιστά, ούκ άπιστητέον ’ίσως ούδέ τοΐς περί Έμπεδοκλέους μυθολογηθεΐσιν.] εάν μέν ούν νό­ τος μέλλη πνεΐν, άχλύν ομιχλώδη καταχεΐσθαι κύκλφ φησί τής νησΐδος, ώστε μηδέ τήν Σικελίαν άπωθεν φαίνεσθαι · όταν δέ βορέας, φλόγας καθαράς άπό | τοΰ λεχθέντος κρατήρος εις ύψος έξαίρεσθαι καί βρόμους έκπέμπεσθαι μείζους · τόν δέ ζέφυρον μέσην τινά έχειν τάξιν. τούς δ’ άλλους κρατήρας όμοειδεΐς μέν είναι, τή δέ βία λείπεσθαι τών άναφυσημάτων · έκ τε δή τής διαφοράς τών βράμων καί

302

έκ τοϋ πόθεν άρχε|ται τα άναφυσήματα καί, αί φλόγες καί, αί λιγνύες προσημαίνεσθαι καί, τον είς ημέραν τρίτην πάλιν μέλλοντα άνεμον πνεΐν · των γοΰν έν Λιπάραις γενομένης άπλοιας προειπεΐν τινάς φησι τον έσόμενον άνεμον καί μή διαψεύσασθαι. άφ’ οΰ δή το μυθωδέστατον δοκοϋν | είρήσθαι τω ποιητή ού μάτην φαίνεσθαι λεχθέν, άλλ’ αίνιξαμένου την αλήθειαν, δταν φή ταμίαν των άνέμων τόν Αίολον · περί ών έμνήσθημεν καί πρότερον ίκανώς. [έστιν ή έπίστασις τής έναργείας λέγοιτ’ ά ν ...........έπίσης τε γάρ άμφω πάρεστι, καί διαθέσει καί, τή έναργεία · ή γε ηδονή κοινόν άμφοτέρων]. έπάνιμεν δ’ έπί τά εξής άφ’ ών παρεξέβημεν. 11 Την μέν δή Λιπάραν καί, τήν Θέρμεσσαν είρήκα|μεν. ή δέ Στρογγυλή καλείται μέν άπό τοϋ σχήματος, έστι δέ καί αϋτη διά­ πυρος, βία μέν φλογός λειπομένη, τω δέ φέγγει πλεονεκτούσα · εν­ ταύθα δέ τον Αίολον οίκήσαί φασι. τετάρτη δ’ έστί Διδύμη, και αϋτη δ’ άπό τοϋ σχήματος ώνόμασται. των δέ λοιπών Έρικοϋσσα | μέν καί Φοινικοϋσσα άπό των φυτών κέκληνται, άνεΐνται δέ εις νομάς. έβδόμη δ’ έστιν Εύώνυμος, πελαγία μάλιστα καί έρημος · ώνόμασται δ οτι μάλιστα τοΐς εις Λιπάρας έκ Σικελίας πλέουσιν ευωνυμος εστι. πολλάκις δέ καί φλόγες είς τήν έπιφάνειαν τοϋ πελάγους τοϋ J περί τάς νήσους ώφθησαν έπιδραμοϋσαι, τών κατά βάθους κοιλιών αναστομωθέντος πόρου τίνος καί τοϋ πυράς βιασαμένου προς το έκτος. Ποσειδώνιος δέ κατά τήν έαυτοϋ μνήμην φησί περί τροπάς θερινας άμα τή έω μεταξύ τής Τεράς καί τής Εύωνύμου προς ύψος αρ|θεΐσαν έξαίσιον τήν θάλατταν όραθήναι, καί συμμεΐναί τινα χρονον αναφυσωμένην συνεχώς, εΐτα παύσασθαι · τούς δέ τολμήσαντας προσπλεϊν, ίδόντας νεκρούς ίχθύας έλαυνομένους ύπό τοϋ ροϋ, [τούς δέ]] καί θέρμη καί δυσωδίςι πληγέντας φυγεΐν, έν δέ τών πλοιαρίων το j μάλ­ λον πλησιάσαν τούς μέν τών ένόντων άποβαλεϊν, τούς δ εις Λιπάραν μόλις σώσαι, τοτέ μέν έκφρονας γινομένους ομοίως τοΐς επιληπτικοΐς, τοτέ δέ άνατρέχοντας είς τούς οικείους λογισμούς ■πολλαΐς δ ημε(ραις ύστερον όράσθαι πηλόν έπανθοϋντα τή θαλάττη, πολλαχοϋ δέ καί φλόγας έκπιπτούσας καί καπνούς καί λιγνυας, ύστερον δε παγήναι καί γενέσθαι τοΐς μυλίταις λίθοις έοικότα τόν πάγον ■τόν δε τής Σι­ κελίας στρατηγόν Τίτον Φλαμινΐ(ν)ον δηλώσαι τή συγκλητω, | την δέ πέμψασαν έκθύσασθαι εν τε τ ψ νησιδίω και εν Λιπαραις τοΐς τε καταχθονίοις θεοΐς καί τοΐς θαλαττίοις. άπό μέν οϋν Έρικώδους είς Φοινικώδη δέκα μιλιά φησιν ό χωρογράφος, ένθεν δ εις Διδυμην τριά-

303

κοντά, ένθεν δ’ εις Λιπάραν πρός άρκτον εννέα καί | εϊκοσιν, ένθεν δ’ εις Σικελίαν έννεακαίδεκα · έκκαίδεκα δ’ έκ τής Στρογγυλής, πρό­ κειται, δέ τοΰ Παχύνου Μελίτη, όθεν τα κυνίδια ά καλοΰσι Μελιταϊα, καί Γαΰδος, όγδοήκοντα καί οκτώ μίλια τής άκρας άμφότεραι διέχουσαι · Κόσσουρα δέ πρό τοΰ Λιλυβαίου καί προ τής Άσπίδος Καρχηδονιακής πόλεως | ήν Κλυπέαν καλουσι, μέση άμφοΐν κειμένη καί τό λεχθέν διάστημα άφ’ έκατέρας άπέχουσα ■ καί ή Αίγίμουρος δέ πρό τής Σικελίας καί τής Λιβύης έστί καί άλλα μικρά νησίδια, ταΰτα μέν περί των νήσων.

Strab . XVII 3,16 Κατά μέσον δέ το στόμα τοΰ Καρχηδονίου κόλπου νήσος έστι Κόρσουρα. άντίπορθμος δ’ έστίν ή Σικελία τοϊς τόποις τούτοις ή κατά Λιλύβαιον, όσον έν διαστήματι χιλίων καί πεντακοσίων σταδίων · τοσοΰτον γάρ φασι το έκ Λιλυβαίου μέχρι Καρχηδόνος · ού πολύ δέ τής Κορσούρας διέχουσιν, ούδέ τής Σικελίας άλλαι τε νήσοι καί Αίγί­ μουρος. διάπλους δ’ έστίν έκ Καρχηδόνος έξήκοντα σταδίων εις την προσεχή περαίαν, όθεν εις Νέφεριν άνάβασις σταδίων έκατόν είκοσι, πόλιν έρυμνήν έπί πέτρας φκισμένην. έν αύτω δέ τώ κόλπω, έν ωπερ καί ή Καρχηδών, Τύνις έστί πόλις καί θερμά καί λατομίαι τινές · εί^’ ή Έρμαια άκρα τραχεία, καί έπ’ αυτή πόλις ομώνυμος · είτα Νεαπολις · εΐτ ακρα Ταφϊτις, καί έπ’ αύτή λόφος Άσπίς καλούμε­ νος άπό τής όμοιότητος, όνπερ συνφκισεν ό τής Σικελίας τύραννος ’Αγαθοκλής, καθ’ όν καιρόν έπέπλευσε τοΐς Καρχηδονίοις · συγκατεσπάσθησαν δε τη Καρχηδονια ύπό 'Ρωμαίων αί πόλεις αυται. άπό δέ της Ταφιτιδος εν τετρακοσιοις σταδίοις νησός έστι Κόσσουρος κατά Σελινοΰντα τής Σικελίας ποταμόν, καί πόλιν έχουσα ομώνυμον, έκα­ τόν καί πεντήκοντα σταδίων οΰσα τήν περίμετρον, διέχουσα τής Σι­ κελίας περί εξακοσιους σταδιους ■ εστι δέ καί Μελίτη νήσος έν πεντακοσιοις σταδίοις απο της Κοσσουρου. είτα Άδρύμης πόλις, έν ή καί νεώρια ήν · είθ’ αί Ταριχεϊαι λεγόμεναι, νησιά πολλά καί πυκνά · είτα Θάψος πόλις, καί μετά ταύτην νήσος πελαγία Λοπαδοΰσσα ·

TABULA PEUTINGERIANA Indica le isole: Ostodis, Egilta, Brigades, Frincodes, Dyme, Vulcani, Her304

cui', Lipara, Strongile, Ser. omaia (nrr. 28-37 dell’edizione Miller). Sempre seguendo l’edizione Miller, si hanno a ) lungo la strada periferica: Messana, Tindareo, Agatinno, Calacte, Halesa, Cephaledo, Thermis, Solunto, Panormo, Segesta, Depanis, Lilybeo, Aquas Labodes, Agrigento, Calvisiana, Nible, Agris, Syra­ cusis, Port. Tragecynus, [Catina], Tauromenio, Messana; b) lungo la strada da Catania a Termini Imerese: [Catina], Aethna, Centurippa, Agurio, Enna, Thermis. Fiumi: Nimera, Niranus. T

h ucyd

.

VI

2,1 Ώικίσθη δέ ώδε τό άρχαΐον καί τοσάδε έθνη έσχε τα ξύμπαντα. παλαίτατοι μέν λέγονται έν μέρει τινί τής χώρας Κύκλωπες καί Λαιστρυγόνες οίκήσαι, ών έγώ οϋτε γένος έχω ειπεΐν ούτε οπόθεν έσήλθον ή δποι άπεχώρησαν · άρκείτω δέ ώς ποιηταΐς τε εΐρηται καί ως έκαστος πη γιγνώσκει περί αυτών. 2 Σικανοί δέ μετ’ αυτούς πρώ­ τοι φαίνονται ένοικισάμενοι, ώς μέν αυτοί φασι, και προτεροι δια τό αύτόχθονες είναι, ώς δέ ή αλήθεια εύρίσκεται, ’Ίβηρες δντες καί άπο τοΰ Σικανοΰ ποταμού τού έν Ίβηρία υπό Λιγύων άναστάντες. και απ’ αυτών Σικανία τότε ή νήσος έκαλεΐτο, πρότερον Τρινακρία καλουμένη · οίκοΰσι δέ έτι καί νΰν τά πρός έσπέραν τήν Σικελίαν. 3 Ιλίου δέ άλισκομένου τών Τρώων τινές διαφυγόντες ’Αχαιούς πλοίοις άφικνοΰνται προς τήν Σικελίαν, καί ομοροι τοΐς Σικανοΐς οίκήσαντες ξύμπαντες μέν ’Έλυμοι έκλήθησαν, πόλεις δ’ αύτών ’Έρυξ τε καί ’Έγεστα. προσξυνφκησαν δέ αύτοϊς καί Φωκέων τινες τών απο Τροίας τότε χειμώνι ές Λιβύην πρώτον, έπειτα ές Σικελίαν απ’ αύτής κατενεχθέντες. 4 Σικελοί δέ έξ ’Ιταλίας (ένταΰθα γάρ ωκουν) διέβησαν ές Σικελίαν, φεύγοντες Όπικούς, ώς μέν είκός και λεγεται, επί σχεδιών, τηρήσαντες τόν πορθμόν κατιόντος τοΰ άνεμου, ταχα αν δε και άλλως πως έσπλεύσαντες. είσί δέ καί νΰν έ'τι έν τή Ίταλίςι Σικελοί · καί ή χώρα άπο ’Ιταλού, βασιλεως τίνος Σικελων, τουνομα τούτο έχοντος, ούτω ’Ιταλία έπωνομάσθη. 5 έλθόντες δέ ές τήν Σικελίαν στρατός πολύς τούς τε Σικανους κρατούντες μάχη ανεστειλαν πρός τά μεσημβρινά καί έσπέρια αύτής και αντί Σικανιας Σικελίαν

305

τήν νήσον έποίησαν καλεΐσθαι, καί, τα κράτιστα τής γής ώκησαν έχοντες, έπεί διέβησαν, έτη έγγύς τριακόσια πριν 'Έλληνας ές Σι­ κελίαν έλθεΐν · ετι δέ καί νΰν τα μέσα καί τα προς βορράν τής νήσου έχουσιν. 6 ωκουν δέ και Φοίνικες περί πάσαν μεν τήν Σικελίαν ακρας τε έπί τή θαλάσση άπολαβόντες καί τα έπικείμενα νησίδια έμπορίας ένεκα τής προς τούς Σικελούς · έπειδή δέ οί 'Έλληνες πολλοί κατά θάλασσαν έπεσέπλεον, έκλιπόντες τά πλείω Μοτύην καί Σολόεντα καί Πανόρμον έγγύς των Έλύμων ξυνοικίσαντες ένέμοντο, ξυμμαχίοι τε πίσυνοι τή των Έλύμων καί οτι έντεΰθεν έλάχιστον πλοΰν Καρχηδών Σικελίας άπέχει. βάρβαροι μέν ούν τοσοίδε Σικελίαν καί ούτως ώκησαν. 3,1 Ελλήνων δέ πρώτοι Χαλκιδής έξ Εύβοιας πλεύσαντες μετά Θουκλέους οίκιστοΰ Νάξον ωκισαν καί ’Απόλλωνος ’Αρχηγέτου βω­ μόν, όστις νΰν έξω τής πόλεώς έστιν, ίδρύσαντο, έφ’ ω, όταν έκ Σι­ κελίας θεωροί πλέωσι, πρώτον θύουσιν. 2 Συρακούσας δέ τοΰ έχομένου έτους Άρχίας τών Ήρακλειδών έκ Κορίνθου ωκισε, Σικελούς έξελάσας πρώτον έκ τής νήσου, έν ή νΰν ούκέτι περικλυζομένη ή πόλις ή έντός έστιν · ύστερον δέ χρόνω καί ή έξω προστειχισθεΐσα πολυάνθρωπος έγενετο. 3 Θουκλής δέ καί οΐ Χαλκιδής έκ Νάξου όρμηθέντες έτει πέμπτω μετά Συρακούσας οίκισθείσας Λεοντίνους τε, πολέμω τούς Σικελούς εξελασαντες, οικίζουσι καί μετ’ αύτούς Κατάνην · οικιστήν δέ αύτοί Καταναΐοι έποιήσαντο Εύαρχον · 4,1 Κατα δε τον αυτόν χρόνον καί Λάμις έκ Μεγάρων άποικίαν άγων ές Σικελίαν άφίκετο, καί ύπέρ Παντακύου τε ποταμού Τρώτιλον τι ονομα χωριον οικισας καί ύστερον αύτόθεν τοϊς Χαλκιδεΰσιν ες Λεοντίνους ολίγον χρονον ξυμπολιτεύσας καί ύπό αύτών έκπεσών και Θαψον οικισας αυτός μεν αποθνήσκει, οί δ’ άλλοι έκ τής Θάψου ανασταντες, Υβλωνος βασιλεως Σικελοΰ παραδόντος τήν χώραν καί καθηγησαμένου, Μεγαρέας ωκισαν τούς 'Υβλαίους κληθέντας. 2 καί έτη οίκήσαντες πέντε καί τεσσαράκοντα καί διακόσια ύπό Γέλωνος τυράννου Συρακοσίων άνέστησαν έκ τής πόλεως καί χώρας, πριν δέ άναστήναι, έτεσιν ύστερον έκατόν ή αύτούς οίκίσαι, Πάμμιλον πέμψαντες Σελινοϋντα κτίζουσι, καί έκ Μεγάρων τής μητροπόλεως οϋσης αυτοΐς επελθων ξυγκατωκισεν. 3 Γέλαν δέ Άντίφημος έκ 'Ρόδου καί ’Έντιμος έκ Κρήτης έποίκους άγαγόντες κοινή έκτισαν έτει πέμ­ πτω και τεσσαρακοστά) μετά Συρακουσών οϊκισιν. καί τή μέν πόλει άπό τοΰ Γέλα ποταμού τούνομα έγένετο, τό δέ χωρίον ού νΰν ή πόλις

306

έστί καί ο πρώτον έτειχίσθη Λίνδιοι καλείται · νόμιμα δέ Δωρικά έτέθη αύτοϊς. 4 ετεσι δε έγγύτατα οκτώ καί έκατδν μετά τήν σφετέραν οΐκισιν Γελώοι Άκράγαντα ωκισαν, τήν μεν πόλιν άπό τοΰ Άκράγαντος ποταμού όνομάσαντες, οίκιστάς δέ ποιήσαντες Άριστόνουν καί Πυστίλον, νόμιμα δέ τα Γελφων δόντες. 5 Ζάγκλη δέ τήν μέν αρχήν από Κύμης τής έν Όπικία Χαλκιδικής πόλεως ληστών άφικομένων φκίσθη, ύστερον δέ καί άπό Χαλκίδος καί τής άλλης Εύβοιας πλήθος έλθόν ξυγκατενείμαντο τήν γήν · καί οίκισταί Περιήρης καί Κραταιμένης έγένοντο αύτής, ό μέν άπό Κύμης, ό δέ από Χαλκίδος. όνομα δέ τό μέν πρώτον Ζάγκλη ήν ύπό τών Σικελών κληθεΐσα, οτι δρεπανοειδές τήν ιδέαν τό χωρίον έστί (τό δέ δρέπανον οί Σικελοί ζάγκλον καλοΰσιν), ύστερον δ’ αύτοί μέν ύπό Σαμίων καί άλλων Ίώνων έκπίπτουσιν, οϊ Μήδους φεύγοντες προσέβαλον Σικε­ λία, 6 τούς δέ Σαμίους Άναξίλας 'Ρηγίνων τύραννος ού πολλώ ύστε­ ρον έκβαλών καί τήν πόλιν αύτός ξυμμείκτων ανθρώπων οίκίσας Μεσσήνην άπό τής εαυτού τό άρχαϊον πατρίδος άντωνόμασεν. 5,1 Καί Ίμέρα άπό Ζάγκλης φκίσθη ύπό Εύκλείδου και Σιμού καί Σάκωνος, καί Χαλκιδής μέν οί πλεϊστοι ήλθον ές τήν αποικίαν, ξυνφκισαν δέ αύτοϊς καί εκ Συρακουσών φυγάδες στάσει νικηθεντες, οί Μυλητίδαι καλούμενοι ■ καί φωνή μέν μεταξύ τής τε Χαλκιδέων καί Δωρίδος έκράθη, νόμιμα δέ τα Χαλκιδικά έκράτησεν. 2 ’Άκραι δέ καί Κασμέναι ύπό Συρακοσίων φκίσθησαν, ’Άκραι μέν εβδομηκοντα ετεσι μετά Συρακούσας, Κασμέναι δ’ εγγύς είκοσι μετά Ακρας. 3 καί Καμάρινα τό πρώτον ύπό Συρακοσίων φκίσθη, ετεσιν εγγύτατα πέντε καί τριάκοντα καί έκατόν μετά Συρακουσών κτίσιν ■ οίκισταί δέ έγένοντο αύτής Δάσκων καί Μενέκωλος. αναστατων δε Καμαριναίων γενομένων πολέμω ύπό Συρακοσίων δι αποστασιν, χρονω Ιπ­ ποκράτης ύστερον Γέλας τύραννος, λύτρα ανδρων Συρακοσίων αιχμα­ λώτων λαβών τήν γήν τήν Καμαριναίων, αύτός οικιστής γενόμενος κατφκισε Καμάριναν. καί αύθις ύπό Γέλωνος άνάστατος γενομένη τό τρίτον κατιρκίσθη ύπό Γελφων [mss. Γέλωνος]. V

685

erg

.

Aen. I l l

Contra lussa monent Heleni, Scylla atque Charybdis, inter utramque viam leti discrimine parvo, nei teneant cursus: ... certum est dare lintea retro, ecce autem Boreas angusta ab sede Peiori 307

missus adest; vivo praetervehor ostia saxo Pantagyae Megarosque sinus Thapsumque iacentem. Talia monstrabat relegens errata retrorsus litora Achaemenides, comes infelicis Ulixi. Sicanio praetenta sinu iacet insula contra Plemurium undosum, nomen dixere priores Ortygiam. Alpheum fama est huc Elidis amnem occultas egisse vias supter mare, qui nunc ore, Arethusa, tuo Siculis confunditur undis, lussi numina magna loci veneramur, et inde exsupero praepingue solum stagnantis Helori, Hinc altas cautes proiectaque saxa Pachyni radimus et fatis numquam concessa moveri apparet Camerina procul campique Geloi immanisque Gela fluvii cognomine dicta. Arduus inde Acragas ostentat maxima longe moenia, magnanimum quondam generator equorum. Teque datis linquo ventis, palmosa Selinus, et vada dura lego saxis Lilybeia caecis. Hinc Drepani me portus et inlaetabilis ora accipit.

690

695

700

705

V

ib

. Se q .

Flumina 4. Alpheus, Elidis, qui per mare decurrens in Siciliam insulam, Arethusae fonti miscetur. 6. Achates, Siciliae, qui pari nomine lapillos edit, unde gemmae fiunt. 15. Asinius, tCatinaet, in litore Tauromenitanorum defluit. 16. Anapus (1), Siciliae, qui per duo milia passus sub terram mergens, Syracusis miscetur mari, appellaturque ’Άναπος κυάνεος, superior ’Άναπος φαιός (2). 17. Alabon (3), Megarensium (4) cuius fontem Daedalus dilata­ ta (2) (3)

308

v .l.: v.l.·. v.l.·. v.l.:

Ancus. facos. Alaebyn. Mag-.

vit, agrumque reddidit eam regionem, quam idem fluvius deva­ stabat. 18. Acis, ex Aetna monte mari decurrit, ex huius ripis Poly­ phemus saxa in Ulixen egisse dicitur. 31. Agragas, Siciliae, a quo et oppidum dicitur. 42. Camicos, Siciliae, ex quo urbs Camicos. dividit Agragantinos (5). 45. Crinisos, Siciliae, civitatis tAtilaet. 47. Chrysas (6), Syracusis, ex monte Heraeo (7). 71. Gela Siciliae, a quo oppidum. 79. Helorus (8), Syracusarum, a quo civitas. 82. Herbesos, qui et fendriusf oppido talurinat decurrit per fines Helori. 83. Himera, oppido Thermitanorum, dedit nomen Himerae, hoc flumen in duas partes findi ait Stesichorus, unam in Tyrrhenum mare, aliam in Libycum decurrere. 84. Hypsa, secundum tirecont urbem Sicaniae decurrit, gratam Herculi. 85. Hipparis (9), quem et Hiccarin vocant, ex quo Camerinis aqua inducta est. 115. Orethus, Panhormi, Siciliae. 121. Pantagyas (10), Siciliae, ita dictus, quod sonitus eius decur­ rentis per totam insulam auditus est usque eo donec Ceres filiam quaerens conprimeret eum. 124. Phacelinus (11), Siciliae, iuxta Peloridem, confinis templo Dianae. 127. Pachynos, Siciliae, ubi Sextus Pompeius iuvenis inter­ fectus est. (5) (6) (7) w (9) (10) (11)

v.l. : Agrigentinos. v.l.: hereo. v.l.: Crysas. v.l.: Helurus. v.l.: Hictarin. codd.: Pantagras, -agias. v.l.: Phaetelinus.

309

135. Selinus, Megareorum (12), a quo civitas Selinus (13) dicta quod apium ibi plurimum nascitur. 139. Sym(a)ethos, Siciliae, vicinus Palicis. 144. Tauromenius, inter Syracusas et Messanam, a quo oppi­ dum Tauromenium, quod oppidum Ευσεβών χώρα dicitur. 152. Triocala (14), qui et Assorus, iuxta Alabon Megarensium (15). Fontes 174. Inessa, Rhodi, a quo Siciliae civitas Inessa. 177. Menais, Leontinorum, per quem timent turare cives eius loci. Lacus 186. Cyane, Syracusis, per quem Anapus (16) transit. 210. Camerina nunc, ante Hyperie dicta, Syracusis. 220. Tyraco (17), Syracusis. Montes 228. Aethna, Siciliae, flammam emittens. 229. Agragas, Siciliae, iuxta Gelam. 251. tCalpe (18), Siciliae, freto imminetf. 259. Eryx, Siciliae. AN O N YM I PARAPHR. 461-467. Μετά ταύτην δέ ai τοΰ Αίολου τοϋ 'Ιππότου υίοϋ, τοΰ φιλόξενου βασιλέως, νησοί είσιν έν τρ θαλάσσρ πανταχοΰ περίδρομοι · δστις Ίπποτάδης Αίολος θεία, ήγουν θαυμαστά, δώρα πάντας υπέρ τους ανθρώπους έλαβε, τήν βασιλείαν καί έξουσίαν τών άνεμων, τών τε ταρασσομένων ή πνεόντων καί τών ίσταμένων ήτοι ήσυχαζόντων. Επτά δε είσιν αυται αί νήσοι, υπό τών ανθρώπων Πλωταί καλούμεναι, διότι μέσον έχουσιν οίονεί μεταξύ άλλήλων περικυκλούμενον διάπλουν η περίπλουν. 468-476. Έπί ταύταις δέ ταΐς Αιόλου νήσοις ή Τρινακία, του(12) (13) (14) (15) (1δ) (17) (18)

310

c o d . ·.

υ.Ι.·. ν.Ι.: υ.Ι.: ν.Ι.·. υ .Ι.: corr

Messaliorum. Selinis. Triopala. iuxta albo Magarensium. Anopes. Tyraca; c o n . Syrako? Caenys?

τέστιν ή Σικελία, νήσος υπέρ την ’Ιταλίαν έκτέταται έπί τρισί πλευραΐς έστηκυϊα. ’Άκρα δε αύτής ή τε Πάχυνος καί ή Πελωρίς καί ή Λιλύβη · άλλ’ ή μέν Λιλύβη προς την ορμήν ή πνοήν τοΰ ζέφυρου κεΐται, ή δε Πάχυνος προς άνατολάς, ή δε άνεμώδης Πελωρίς προς βορράν ή τα άρκτώα μέρη, έπί τήν Αύσονίων γην ή τήν ’Ιταλίαν όρώσα. Καί μέν προς βορράν ταύτης τής Σικελίας οδός ολέθρια καί έλεεινή έστι τοϊς ναύταις, στενή καί σκολιά καί άβατος ή χαλεπή ' οπού ή θάλασσα συρόμενη ταΐς μακράν έκκειμέναις πέτραις περιηχεΐται, τουτέστι τά κύματα προσπελάζει καί προσκρούει, τμηθεΐσα τή τριαίνη τοΰ Ποσειδώνος, δς έν Άονία τής Βοιωτίας έτιμάτο. 477-480. Πφός δέ τον νότον ύπέρ τοΰ Σικελικοΰ πορθμοΰ έστιν ή Λιβυκή θάλασσα καί ή άρχή τής έτέρας, ήγουν τής μείζονος Σύρτιδος.

SCHOL. AD DIONYS. PERIEG. 461. Τ ή ν δέ μ έ τ ’ Α ι ό λ ο υ ] Αίολος άνήρ έγένετο πολυ­ χρόνιός τε καί ναυτικώτατος, προϊδεΐν άνεμους ικανός, καί ιστία πρώ­ τος έξευρών · διό καί ταμίαν άνέμων αύτόν είναι λέγουσιν. Εις δέ των υιών αύτοΰ Ίόκαστος το 'Ρήγιον εκτισε, πόλιν πρώην Έρυθραν καλουμένην, ώς ό Καλλίμαχος (fr. 202) ' « 'Ρήγιον άστυ λιπών Ιοκάστεον Αίολίδαο. » Φιλόξενον δέ τον Αίολον είπεν, επειδή τόν Όδυσσέα ύπεδέξατο, καί τούς άνέμους αύτω παρέσχεν. Αλλως. Αρνην προ γάμου κύουσαν ό πατήρ Αίολος εις ’Ιταλούς έξορίζει. Μεταποντος δέ αρχών των τόπων γυναίκα αύτήν ποιείται, τήν πρότερον Σΐριν μετοικίσας εις τήν ομώνυμον αύτή πόλιν. Οί δέ τεχθέντες εξ Αρνης, Βοιωτός καί Αίολος, βουλήσει τής μητρός κτείνουσι τήν Σΐριν, καί μετοικίζονται φόβω τοΰ Μεταπόντου · άλλ’ ό μεν εις Βοιωτίαν αμα τή μητρί, ό δέ προς Λιπαρόν τόν των πλησιων νήσων αρχοντα, [ος] καί υιόν αύτόν ποιείται καί μετά θάνατον τάς νήσους αύτω έά, έξ οΰ Αίολίδες ώνομάσθησαν. Τούτων δέ μία Ιερά πΰρ άναδίδωσιν. 465. Είσί δέ αύται ■Στρογγύλη, Εύώνυμος, Δίδυμη, Φοινικωδης, Έρικώδης, Ιερά Ήφαιστου καί Λιπάρα.

ANON. GEOGR. COMPEND. V III. Περί νήσων μεγίστων. 27. Των δέ νήσων των πάνυ μεγίστων πρωτεύει μέν παρά πάσας

311

έν xfi οικουμένη ή Σαλική, δευτερεύει δέ ή Άλουΐων, τά δέ τρίτα φέροιτ’ άν ή Ίουερνία. Των δέ άλλων μέν μεγάλων, έλαττόνων δέ ή πατά τάς είρημένας, πάλιν τετάξεται πρώτη μέν Σικελία, δευτέρα δέ Σαρδόνια, τρίτη δέ Κύπρος, τέταρτη δέ Κρήτη, πέμπη ή Εύβοια. Των δέ λοιπών καί τρίτην ώσπερ έν μεγέθει τάξιν έχουσών πρώτη μέν άν είη ή Κορσική ή καί Κύρνος, δευτέρα ή Λέσβος, τρίτη δέ ή 'Ρόδος,

fr. II 3 ........ ’Έστι δέ ή Σικελία νήσος σταδίων τετρακισχιλίων οκτα­ κόσιων έχουσα τήν περίμετρον, μιλίων χμε'.

DI ΜΕΝ SUR AT IO PROVINCIARUM 13. Insula Sicilia et quae circa sunt finiuntur ab oriente et occidente item septentrione mari Tyrrheno, a meridie mari Africo. Sicilia patet in longitudine milia passuum a Peloro usque ad Pa­ chynum CLXXXVII, in latitudine millia passuum CLXXXVIIII. COSMOGRAPHIA OLIM AETH IC I DICTA 52. Insula Sicilia habet tria promuntoria: unum id est quod dicitur Peiorum et aspicit ad aquilonem, cui Messana civitas in proximo est; secundum promuntorium Pacinum, sub quo civitas Syracusana sita est, euronotum respiciens; tertium Lilybeum, ubi et civitas eiusdem nominis sita est, dirigitur in occasum. Haec habet a Peloro in Pacinum milia CXLVIIII, a Pacino in Lilybeum habet milia CLXXIIII. Haec ab oriente cingitur mari Hadriatico, a me­ ridie Africo, quod est contra Subventanos et Syrtes minores; ab occidente et septentrione habet mare Tyrrenum, a borea usque in subsolanum fretum Hadriaticum, quod dividit inter Tauromenita­ nos Siciliae et nobilis Italiae Brittios. His finibus, sicut supra de­ monstravimus, Sicilia continetur. EXPOSITIO TOTIUS MUNDI ET GENTIUM LXV. Post quas insulas omnes optima et maxima Sicilia in­ sula, quae (propter) soliditatem terrae differens (ceteris insulis invenitur). Multa enim bona Sicilia generat, et emittit negotia uti312

lia in abundantiam: lanam (et frumentum), similiter et iumenta. Habet autem et viros divites et eruditos omni doctrina, Graeca quo­ que et Latina. Civitates autem habet splendidas Syracusam et Catanam, in quibus spectaculum circensium bene completur: animalia enim bona et fortia habentes, contendunt delectantes animalium virtute. In qua insula {esse) et montem qui sic vocatur Aetna: si dignum est ( credere ) divinitas est in illo monte, quoniam diebus noctibusque ardet in capite montis, unde et fumus ascendere appa­ ret. Qui mons in girum vineta multa habens generat vina praecipua. LXVI Deinde fCossoraf. Post hanc alia insula quae sic vocatur Sardinia. TOTIUS ORBIS DESCRIPTIO LXV. Post has optima sequitur et maxima Siciliae insula, quae propter soliditatem terrae differens ceteris insulis invenitur. Multa enim et magna bona generans omnibus mittit; lana quoque, fru­ mento et iumentis abundat. Habet autem eruditos et divites viros graeco latinoque sermone. Inter ceteras vero tres habet splendidas civitates, Syracusam, Palarmum et Catinam, in quibus et spectacula circensium exhibentur. Habet et montem qui Aetna vocatur, qui diebus et noctibus ardens in circuitu suo vites optimas nutrit, quae vinum bonum afferre dicuntur. LXVI. Post Siciliam Stoechades. Deinde Sardinia et q.s. I papiri diplomatici raccolti ed illustrati dall abate G.M., Roma 1805, n° 73 = T.O. Tjader, Die nichtliterarische Pa­ pyri Italiens aus der Zeìt 445-700, Lund 1955, n 1. G. M

a r in i

,

...................... e r e n ............................. . . 12 . non p . . . . · dem . t conductores vel homines nostros rend 10 . feliciter ad Siciliam perveneris duodecimae vel tertiaedecimae ind. 9 . Massae Fadilianae quam ille minime profligavit discussis omnibus 9 . ex undecima ind. facies rationes ut quidquid per illius neglegentiam 313

. . 9 . est tua industria corrigatur adque nobis reformetur nihlominus hoc age . . 9 . epto facts ut authenticas ipsas ad.........dirigas .......... saquae • · 8 . dem relictis scire possimus sed......... ia procura ut dum a nobis • · 7 . tflius fuerit directus fidei industriaeque tuae possit pat noster...... 5 • · 9 . Ante omnia de fundo Partilatico quem Tranquillus in temp..... 6 • · 8 . gori quondam sub certa depectione fiduciae nexu obliga­ verat juxta cautionem quam tecum portaveras quam ipsi Pyrro refudisti quia proxime a nescio quibus quorum personam ignoramus dicitur occupatum eli­ cita aucto ritate ut domui nostrae reformetur vel certe omnis qui s(r)e obicita(u)d... em{n)... 2 ut • · 6 . . . neti satisfaciat debito in hac parte prudentiam tuam ostendere minime profligaveras quoniam cautionem ipse tecum habes majorem . . 9 . bi adquiras quos solidos cum pensiones quartaedecimae in­ dictionis • · 6 . praeteritis temporibus quidquid sollicitudine tua exactum fuerit • · 8 . deferas vel certe fide et periculo... ordinarò(tis) id meis p.... 4 . . 6 . bus cum omnia documenta quae Pyrrus egerit dirigas de­ bito...... 6 . . 7 . regori servata justitia exige ut cum nobis satisfactum fue­ rit de omnibus habita moderatione judicare possemus quaeque tamen ju­ bemus.... ..vodertia tua omnia requiruntur ne in aliquo nobis aut secundae sen­ tentiae . . 5 . e dispendium adferatur Simili modo et de peculia Clodian.... 10

scribendu(a)m esse jubemus ad conductores etiam vel actores et fa­ milia pàt nostri litteras dedimus ut admomtione nostra pro utilitate nostri luis obsecundent jussionibus Vide ergo ne rursus aut tarditas aut desideria aut desideria intercedat et novitate nos excogitare ipse facias speclr(s)per id quod domui nostrae necessatur si navis fuerit inventa quae ad Ravennatem Urbem, feliciter opportuno tempore disponat transmitte et nisi forte, invenias qui Ravenna veniat ad Urbem mittatur et in horreo nostro consignetur et manu Domini suscribtio Opto multos annos bene valeas Lauricius vi Actt Volumus vos de nostra incolumitate gaudere illud etià admonemus ut Sisinnio conductore Massae Fadilianae manente dispositione conductorum vestrorum eius jussionibus obsecundetis cui post egressum Pyrri Tribu#? ad omnia quae minime egit procuranda misso commonitorio nominis nostri cura mandavimus et nemo ve­ strum rebellis con tra eat ne in exemplo disciplinae ultioni prosternatur quidquid enim memo ratus conductor pro nostris commodis egerit ex lectione commonitorii nostri gratum nobis et acceptum esse scribitis Opto bene valeatis Lauricius vi Eleutherioni et Zosimo Condd. Nobis sentientibus utilitates nostras ab initio lacessiri non habetur ambiguum quod nos necessitas coegit ut Pyrrum Tribunum in tempore ad Siciliam miseremur sed post trienniu reversus diverso tempore corporali tedio detentus edocuit se nostris commodis prodesse minime potuisse et quia Sisinnium qui adversus eundem nonnulla deposuerat ex occasione adventus eius praesentem invenit necesse fuit 315

omnia agenda et corrigenda iniungeremus ut universa exacta remota fraude ^z^rtaedecimae indictionis ad nos pensiones aut ipse feliciter de­ ferat aut certe /rasmittat Quid igitur illi a nobis jniunctum sit lecto commotorio nostro scibitis. videte ergo memores salutis vestrae ut pro nostri utilitate eius obsecunde/A iussionibus De fundo Partilatico nihilominus actionem memorato Sisinnio manda vimus partecipato itaque consilio et solacio agite ut omnium rerum indemnitas servetur It. suscribtio Opto. bu. Patrimonii Siciliensis quid annua ab ind. X II Conss Maxim iter et Pateri, ùucc. con lo cante Bonifatio praesente Trib. Pyrro singuli conductores dare de­ bent ita Massa Emporitana per Zosimum et Caprionem sol. n. DCCLG Fundus Anniana sive Myrtus per ss. sol. n. CXLGI et ratione tritici sive hordei quod ante barbarico fisco praest. sol. n. LXXV . . . fundi Operae per ss. sol. n. LII . . cu(a)lliu(a)s conlocante Sisinnio sol. n. CC Massa Fadilianensis per Sisinnium sol. n. CCCCXLV Massa Cassitana per Eleutherionem Zosimum et Eubudum sol. n. D . . rr(ss) qui de ind. X II inferendi sunt solidi IICLXXV ab ind X III Conss. Dn. Theodori Aug XG II et Albini .VC. inferendi per ss. Pyrrum solidi IICLXXV Itaque faciunt omnes qui de ind. X II et X III per Tribunum Pyrrum inferendi sunt auri solid. IIIICCCL et de reliqua Zosimi iuxta relationis epistulae Trib. Pyrri solid. °o DCCC Itaque faciunt tam de pensionibus ind. X II et X III quam de reliqua Zosimi qui J per Trib Pyrrum inferendi debent rationibus dn. vi Laurie. sol. n . GCL ex h. solvit Ravennae solidi HDCCXG aà

Item in diversis juxta rationes ad eodem datas cuius fides discutienda est solidi 00 ex causa /^arativa Massae Cassitanae et Emporitanae ind. XI et X II . . II de solid. 00 DXXXGI unius ind. sol. n. D cum sportula et interpondiis | quos intulit vel erogavit Trib. Pyrrus solidi IIIICCXG remanent quos inferre debet Trib. Pyrrus de sol. n. GCL sol. n. 00 DCCCCXXXIIII Praeterea, de debitu Eleutherionis sol. n. IICLX X IIII requirendum I quid opera sua egerit vel detulerit. Illa vero Tranquilli quae Sisinnio extorsit de sol. n. MDCCCXI constat ejus neglegentia minime ex ac . . . inum . . . n. c pro parte ipsa so­ lidos acceptos Sisinnius tradidisse conductoribus Ecclesiae Ravennatis testimoniis ad pro­ bavit.

317

NOMI GEOGRAFICI NELLA INTRODUZIONE (pp. 13-33)

Άβάκαινα 40 Άβακαίνη 40, 41 Άβακαινΐνος 30 Άβάκαινον, Abacaenum 24, 25, 29, 30, 40, 41 ’Άβολλα 30 Άβόλλας 43 ’Άβολος 43 Acate 39 ’Άκεσσα, -αΐος 37 Acesta 37 Άκεσταΐοι, Acestaei 25, 37 Άκέστη 37 Acinius 43 ’Άκις 42 ’Άκις f. 43 Actum 42 ’Άκρα, -αι 39, 42 Άκράγας, Akragas 17, 40, 41 Άκραγαντΐνος 30 Acrenses 25 ’Άκριλλα, -αι 29 Άκρίς 42 Άδράνιος 41 Άδρανόν, -ός, Adrano 32, 41 Αϊγεστα 40 Αίγίθαλλος 39, 43 Αίγίθαρσος 43 Αΐλώρων 40 Αιμιλία 33 Αΐσαρος 32

Aetnenses 25 Afani 39 Άγάθυρνα, -ον, Agathyrnum, Agatirno 25, 26, 31, 40 Agragas 26, 40 Agrigentum, Agrigento, Agrigentini 14, 21, 25, 26, 31, 40, 41 Agris 40 Άγούριον 40 ’Άγυλλα 30 Άγύρινα, -ηνα 32, 41 Άγύριον, Agyrini 25, 40, 41 Alabis 43 Άλαβών, Alabone 32, 33 » » f. 32, 33 ’Άλαισα 41 "Αλεις 32, 34 Aleso 38 ’Άλητα 42 Άλεύς 34 η. Alide 31 Aliga 39 Aliava, Alleva 40 Άλόντιον 41 Άμαθαί, -ε- 33, 40 Άμενανός, Άμένας 43 Άμήστρατον, Amestratum, Amestra­ to 24, 25, 32, 42 Άφάναι 29, 33, 39 Apina 29 Apollonia 24, 25

319

Άρβήλη, -ήλοα 39 Arganus 36 Argezio 39 ’Άρπη 34, 35 Arpi 35 ’Αρρήτων, -ΐνος 29, 30, 31 Asines 43 Asinius 43 A(s)pra 38 "Ασσινος 43 Άσσωρΐνος, Assorini 25, 30, 31 Άσσώρων, ’Άσσωρον, Assoro 32, 41 Atabirio 31 Atalia 37 ’Ατέρων 33 Άθύρας 32, 33

Καυλωνία, Caulonia 30, 31 Cefaledo 38 Κεντόρ(ρ)ι/πα, -at, Centuripae 25, 40, 41 Κεντοριπΐνοι, Centuripini, -um 25, 26, 41 Κεφαλοίδιον 41 Κεφαλοι,δίς, Cephaloedis 25, 26, 41 Κέρκυρα 34 Cetarini 25 Χαλκι,δεΐς 29 Χαλκίς 29 Κογκεία 33, 34, 35 Κόσ(σ)ουρα, -ος 43 Κράτος 32 Κρότων 30, 32 Κύμη 29

Bidini 25 Βίδις, Βίδος 42 Biscari 39 Βρεντεσΐνος 29, 30, 31 Βρουττία, Bruttium 29, 30 Βούκιννα 32

Δαμυρίας 43 Δάγκλη 42 Δρέπανα, Drepana 25, 40 Δρεπάνη 34 Δρέπανου, Drepanum 34, 40

Κάβαλα 39 Calabria 31 Calacte, Calactini 24, 25, 30, 38 Calatti 39 Calava 39 Καλή ’Ακτή, Caleate, Caleacte 38, 39 Caliate 38 Καλλίπολι,ς 21 Calloniana 40 Καμάρωνα, Camarina, Camarina 17, 21, 25, 26 Καπίτων, Capitium 24, 25, 40 Καπύτων 40 Caronia 38 Cartaginesi 21 Κασμένη, -at, Casmene 31, 40 Castis 35 Castrogiovanni 14 Καταναΰπ 27 Κατάνη, Catina, Catane, Catania 16, 25, 26, 27, 31, 35, 41

Echetlienses 25 ’Έγεστα 37, 40, 42 Ειρκτή 43 Εί'ζηλος 33 Έλινία, "Ελι,νοι, 42 "Ελωρος, Eloro 32, 40, 41 "Ελυμοι 16, 19 ’Ήνα 40 Engyini 25 ’Έννα, Enna 14, 42 Entella 31, 37 ’Έντελλα, -iva 41 Entellini 25 Eolie 20 Έρβησσός 41 Erbita 31 Έργέτων, Ergetium, Ergetini 25, 39, 42 Έρυκΐνος, Erycini, Ericini 25, 30, 31 "Ερυξ, Έρυκίνα 41 Etna 22

Euboia 21 Eucarpia 31 ’Έξγυον 33 Gaeta 31 G a la c te n i 24, 40 Γαλαρία, - iv a , ιν α ϊο ς 40, 41 Γαλερία 40 G a llo n ia n a 40 Γαύδος, Γαϋλος 43 Gela, Geloi 14, 17, 21 G e la n i, G e la n t P h in tie n s e s 24, 25, 26 Girgenti 14 Γονοΰσα 33, 34, 35

25, 41 41 25, 26, 39 H a lu n tiu m 25, 26, 41 "Αλυκος 43 Έλωρίς 42, 43 "Ελωρος, -ον, H e lo r u s , -u m 24, 25, 40, 41, 42, 43 Ήμίχαρα 41 H e n n a , -e n se s 14, 25, 26, 42 H e r a c le a 24, 25, 26 Έρβησσός, H e r b e s s u s , -e n se s 25, 41 Έρβι/τταΐοι,, H e r b ite n s e s 25, 27 H e r b u le n s e s 24, 25 Έρκτή 43 H im e r a 21, 25, 26, 31 Himeras f. 21 Ίππάνα 38, 41 'Ίππαρι,ς 43 'Ίππωρος 43 'Ίππος 33 H ir m in iu s 43 H y b la , -e n se s 25, 26 'Ύκκαρον, -α 40 Hypsa 39 'Ύρμι,νος 43

H a d r a n u m , -ita n i

H a la e s a , -in i 25, 26, 'Αλικύαι,, H a lic y e n s e s

25 ’Ίβηρες, Iberi 18, 19 ’Ίχανα, I c h a n e n s e s 24 n., 25, 37, 38

I a ete n s e s

’Ιλαρόν 40, 42 Ίμάχαρα, Im a c h a r e n s e s 25, 39, 41 Imera: v. Himera ’Ίνα 40 Indara 31 Inesi 39 ’Ίνησσα 39 Inico 31 ’Ίπανα, Ip a n a , -e n se s 24, 25, 37, 38, 41, 42 Ίππάνα 38 Ispica 39 Itala 39 Ιταλικόν 29 Λαγαρία 29, 31, 32, 33 Λαμπάς 43 Λαμυρίας 43 Λαυρεντός 29, 30 Λεοντΐνοι, -ος, L e o n tin i, Leontini 14, 21, 25, 26, 30, 31, 41 Λεόντιον 41 Λήτα 42 Letojanni 39 Λήτον 39 Licata 14 Λιλύβαιον, L ily b a e u m , Lilibeo (Mar­ sala) 17, 25, 26, 27, 31, 38 Λιλύβη, -ύβαιον, -ύβαιος, Lilibeo (ca­ po Boeo) 17, 24, 43 Lipari isole 23 Λωμεντός 29, 30 Λογγάνη 42 Λόγγων, Λογγώνη 42 Λογγοΰρος, Longuro 33, 34, 35 L o p a d u s a 43 Λύκος 43 Lyson 35 Macarino 39 Μάκελλα 24, 40 M a g e llin i 24, 25, 40 M a m e r tin i 24, 25 Marsala 27; v. anche Λιλύβαιον Μάταυρος 29, 30, 33

321

M e g a ra ,

Megara (Iblea) 16, 20, 21f

25 26 Μεγαρίς πόλις 16 M e le ta , M e lite 43 Μέναι, Mene 32, 41 M e n a {n )in i 25, 41 Μέναινον 41 Μεργάνη 42 Merusio 31 M e ssa n a 24, 25, 26 Messene 16, 18, 21 Μεσσήνιοι, M e s s e n ii 26, 27 Messina 27; v. anche Messene e Zanele M e s tr a to n 42 Μεταποντϊνος 29, 30, 31 Μίσκερα, Miskera 31, 39 Μοργαντία 40 Μοργαντίνα, -η 22, 40, 41 Μοργάντιον 41 Μοργεντία 40 Μόργητες 18 Μοργύνη 42 Μόθυκα 41 Μότ(ο)υκα 40, 41 Μοτύκη 15 Μοτύη 15, 41 Μότυον 15, 41 Mozia 31 M u rg a n tia 40 M u r g e n tin i 25, 40 M u tu s tr a tin i 25 M u ty c e n s e s 25 M y la e , Mylai 21, 25, 26 M e g a ris

Napoli 31 N a x i(i) 24, 25, 26 Naxos 16, 17 n., 20, 21 Νέα, Νέαι 40 Νέαιτον 40 Νέητον 40 N e tu m , -in i 25, 26 N o in i, Noe 25, 32

322

’Ώανις, ’Όανος 43 -ώδης 43 Ortigia 22 ’Οστεώδης 43 Pachino capo 17, 22, 24 Palagonia 15 Παλική νέα 15 P a n (h )o r m u s , -o 25, 26, 31 P a n o r m e n s e 36 Παντακύας, -ίας 43 P a n ta g ia s, -es 43 P a r a m n e n se 36 P a r o p in i 25 Πελωρίς, -ιάς 23, 42 Πέλωρος, -ον, Peloro 24, 42 Πέτρα, P e tr a e a , P e tr in e 41 P e tr in i 25 Φαιακία 34 Phalcon 35 Φιντίας, P h in tie n s e s 24, 26, 42 Φοίνικες 16 Piano della Chiesa 38 P in tia 42 Πλακεντΐνοι 32 Προχύτη 30, 31, 33 Πρόπαλαι 33 Προστρόπαια 33 Πυξοϋς 29 'Ρήγιον, Rhegion 21, 30, 32 'Ρύβδος 33 Σχήρα, S c h e r m i 25, 39 Sciri 39 Σκυλλήτιον 29, 30, 33 Σέγεστα, -ανοί, S e g e s ta , -a n i 25, 26, 27, 37, 42 S e lin u n tii 24, 25, 26 Selinus 17 S e m e lita n i 25 Σεργέ(ν)τιον, -ειον, S e r g e n tiu m 40, 42 Σικανοί, S ic a n i 16, 18, 31, 34 Σικελοί, S ic u li 16, 18, 30, 31 Σιλεραίων 40, 42

Σι,νόεσσα 30, 31, 33 Σίπανα 42 Σι,ττάνα 38 Siracusa: ν. Συράκουσαι. S o lu n tu m , Solunto 27, 31, 38, 41 Σολοΰς, S o lu s 25, 26, 38, 41 S o lu s a p r e 38, 39 Στίλποα 33 Strongyle 22 Σούλμων 29, 30 Συβαρϊτις 32 S y m a e th ii 25 Συράκουσαι, S y ra c u sa e , Siracusa 18, 21, 25, 26, 27, 31 25, 31 Taormina: ν. Ταυρομένι,ον Τάραντι, 31 η. T a u ria n a 36 Ταυρομένι,ον, T a u r o m e n iu m , Taurome­ nio, Taormina 16, 17, 21, 24, 25, 26 Tenaro 22 Τερβητία, -ΐνοι, 32 Τερεντΐνος 29, 30, 31 Terr acina 31 T e r v e n tu m 33 T h e r m a e 24, 25, 26 » -H im e r a 25

T a la r e n se s, T a la ria

»

-S e lin u n tii, -iae

T h im ia te r ia

25, 26

36

Θουρία 32 Tindaride: ν. Τυνδαρίς Τίσσα, -οα 40 Τίσσα(^), -ίνη 41 T is s i(n )e n s e s 41 Τόροννα 33 T r a p e a s 35 Τρόχαλον, -α 40 T r io c a lin i 25 Τρώες 16 Turi 32 Τυνδάρι,ον, T y n d a r e u m 41 Τυνδαρίς, Tindaride 25, 38, 41 Τυράκι,ον, -ΐναι, T y ra c in e n s e s 25, 41 T y r r h e n u m m a re 23 n. -οΰσ(σ)α 43 Οΰστίκα 43 V ib o

33

31 Ξιφώνειος λιμήν 16

X ip h o n ia

24, 25, 26 Ζάγκλη, Zancle 16, 21, 31, 34, 42 Z a n c la e i M e s s e n io r u m

323

NOMI GEOGRAFICI MODERNI NEL TESTO (pp. 34-250)

Abisso 108 Acate 204 Acate f. 150 Acireale 133, 246 Acitrezza 133 Acradina 61 Acremonte 133 Acristia 222 Adrano, Aderno 137, 219 Adrano, Adriano, Aderno f. 95 s. Adranone 137 Adriatico mare 49 Afani 144 Africa, mare d’ 48 Agira, Agirio 109, 139, 142, 245, 248 Agnone 207 Agrigento 44, 92, 111, 112, 133, 153, 216, 225, 246, 247, 248 Aidone 180 s., 205, 237 Alcamo 197, 246 Alcantara 99 Alicudi 69 Aliga 177 Alimena 225 Altobrando, cast, di 239 Anapo 79, 98, 109, 171, 220 Anticaglie di Puntasecca 56, 248 Aragona 220, 247 Arbana 146 Arene, f. delle 114

Aretusa 98 Argezio 172 Asaro 148 Assinaro 221 Assoro 148, 207, 233 ’Αττικόν γένος 130 Augusta 207, 239, 241 Augusta, golfo 58 Ausoni 129 Ausonio, mare 51 Avalos, faro 62 Avola 131, 233 Avola f. 93, 106 Bagaria, Bagheria, f. di 105 Bagheria 214 Balchino 239 Basiluzzo 71 Bastonaco 188, 248 Belice 111 Bellapietra 123 Bidini 150 Biscari 188, 204 Biviere 113 Bivona 84, 92 Boeo capo 51, 57, 195 Bonifato 197, 246 Bronte 213 Bruca 239 Brucoli 239 Bubbonia 199, 212

Castel di Tusa 140, 246 Castellacelo di Marianopoli 208 Castellacelo di Sagana 137 Castellammare del Golfo 192, 223 Castellammare, montagna di 198 Caccamo 82, 149 Castellazzo d. Marza 144 s., 248 Caderini 55, 164 Castellazzo di Palma 247 Cafici feudo 188 Castellazzo, punta 58 s., 62 Calatabiano 150 Castello Gristia 222 Calava 82 Castelvetrano 224 Καλλικύριοι 129 Castrofilippo 161, 247 Caltabellotta 222, 238 Castrogiovanni 168 Caltabellotta, f. di 112, 126 Castronovo 162, 216, 220, 247 Caltagirone 175 s., 204 s. Catalfano 225, 246 Caltanissetta 211, 225 Catalfaro f. 106 Caltavuturo 237 Catalfaro m. 211 Calvario 90 Catania, Catanesi 45, 68, 93, 114, Camarina scavi 102, 105, 117, 118, 123, 138, 139, 156, 193, 246, 248 154, Catania, piana di 89 Camerina, Camarana, f. di 102, 110 Cattolica Eraclea: v. Eraclea Minoa Camico 104 Cava di Pietra 168 Cammarata 161, 220, 247 Cava d’Ispica 240 s. Cammarata m. 84, 86 Cava Grande 234 Καμπανοί 130 Cavallai a 60, 105 Campobello di Licata 216, 247 Cavalli 184 Campobello di Mazara 178 Cefalino 98 Camporeale 198 Cefalù 116, 158, 246 Cannita 162, 226 Centorbi 158 Cannitello 94, 123 Centuripe 104, 117, 142, 158, 159, Cantara 96, 99 248 Cantera 227 Chiaramonte Gulfi 136, 156, 188, Capizzi 156 222 Carabi 94, 123 Chummo 56 Carobollace 102 Ciane 98, 104 Caragi 84 Ciclopi 128 Carbo 94 Ciclopi is. 68 Carcaci 84 ΚΙλλύριοι 129 Caricatore di Gela 153 s., 248 Città, monte d. 225 Cariddi 50 Civiti, -a 191, 248 Carini 186, 203, 246 Collesano 215 Carlentini 227 Colombaia, -ara 76 Caronia 141, 143, 145, 152, 226, 246 Cornino 68 Carrozza 102 Comiso 155 Casale, monte 156 Comitini 247 Casale di Piazza 219 Condro 116 Cassibile 58, 101, 234

Burrone 67 Buscemi 171 Butera 200, 212, 216

325

Contessa Entellina 169 Corleone 208, 222, 247 Corvo, punta di 56 Creta 51 Κρήτες 129 Culatrello 79 Delia 153, 216, 247 Delia f. 107, 114, 178 Desusino 216 Dirillo 107, 150 Dittaino 88, 103, 119, 207, 233, 245 Donisi loc. 83, 149 Donnafugata 56 Δωριείς 130 Egadi 63, 69, 76 Elcezio feudo 178 Eleuterio 105 Elimi 128 s. Eloro 58, 149, 178, 245 Eloro f. 108 Enna 88, 168, 207, 248 Entella 148, 195 Eolie 48, 63, 69, 71, 75 Epipole 98 Eraclea Minoa 83, 92, 112, 171, 179, 180 Erbesso 171 Erbitei 45 Erei 88 Erice 85, 147, 173 Erice monte 174 Erminio 112 Etna 68, 79 Falari 233 Falconara 100 Faraglioni 68 Faro 61 Favignana 63 Femmine, isola d. 76 Feria 182 Filaga 191 Filicudi 76

Fiume Freddo 103 s. Fiume Grande 107, 109, 246 Fontana d’Èrcole, monte 90 Formiche 66 Frascolara 118 Furiano 103 Gagliano Castelferrato 159 Galita 67 Gangi 168 Gela 82, 122, 143, 151, 176, 196, 218 Gela, f. di 106 Gela, piana di 86 Gemini 86 Giardini 209 Giarre 159 Giarretta 123 Girgenti 133 Gisira 99 Giudecca 171 Giudicello 97 Giuliana 94 Gornalunga 106, 156 Gozo 68, 70 Grada 84 Grammichele 165, 198, 222 Grotte 171 Gurnalonga 106 Hispani 130 Iaci, f. di 94 Iacono 117 Iato 146 Iato, f. di 101 Iblei 83, 89 Icana 189 Imera scavi 182 Indisi 191 Inesi 192 Inici 192 Inico 104 ’Ίωνες 130

Manfria 160, 247 Mantello 198 Marcellino 94, 117, 227 Marettimo 72 Margana 203 Marianopoli 208 Marina dei Monumenti 160 247 Marineo 220 Lampedusa 67, 73 Marro 91 Lauro 88 Marsala 195, 246, 247 Lentini, Leontini 85, 113, 145, 150, Marsala f. 95, 123 174, 194, 207, 210, 211, 212, 218, Marsala, pozzo di 113 242 Marzo, montagna di 171 Lentini, piana di 92, 113 Mascali 150, 153 Leonforte 233 Mazara del Vallo 113, 178, 200, 247 Leptis minor 72 Mazaro, Mazzaro f. 94, 115, 219 Lercara 221 Mazzarino 151, 199, 217, 247 Leto janni 195 Mazzarrà 108 Levanzo 76 Megara Iblea scavi 200, 207 Λιβύες 130 Megarese golfo 62 Licata 177, 217 Mela 116 Licata, monte di 56 Mendola 156, 202 Licodia Eubea 83, 151, 174 Mendolito 137, 219 Ligyes 129 Messemi 45 Linosa 66, 67 Messina 56, 58, 61, 83, 121, 127, Lipari is. 72, 75 175, 198, 218, 242, 246 Lipari città 196 Messina, porto 52 Lipari: v. Eolie Messina, stretto 49 s. Lisca Bianca 71 Miconiu 90 Luddieri 56 Milazzo 58, 90, 108, 117, 147, 208 Militello in Val di Catania 173 Mineo 201, 211, 213 Macarino 190 Mirabella Imbaccari 190 Macasoli 97 Mirto 144 Macconi 203, 248 Mistretta 141, 142 Macellaro 198 Maddalena, punta 60; v. anche Plem- Modica 184, 205 Modica, fiumara di 56, 248 mirio Modione 122 Madiuni 122 Molinello 104, 152, 241 Madonie 88, 89 Molini, capo 133 Magaggiaro 82 Molino a Vento 196 Magazzolo 97 Montalbano di Elicona 90, 108 Magnisi pen. 235 Montallegro 157, 247 Malta 201 Monte d’Oro 137, 198 Malta is. 68, 73, 74 Morgeti 129 Malta, porto di 58

Ionio mare 48 s., 90 Ippari 56, 110, 155, 203 Irminio 56, 112, 171 Ispica 145 Itala 53 ludica 172, 211

327

Moscala 203 Mozia 206 Murgo feudo 207 Mussomeli 160 Naftia 119 Naone 209 Naro 117 Naso 161 Naso, f. di 126 Nebrodi, Nebrodici 90 Nicolosi pizzo 208 Nicosia 165, 167 Nissoria 143, 190 Nocito 116 Noto 88, 105, 177, 197 Noto Marina 88 Noto Vecchia 210 Noto, f. di 100 Occhiolà 165, 198 Ognina, capo 58 Oreto 119 Ortigia 57, 74 Pachino capo 58 s., 60, 121, 206; v. anche Passero Palagonia 213, 215 Palagonia f. 106 Palazzo Adriano 191 Palazzolo Acreide 133, 150, 197, 248 Palermo 84, 144, 214, 246, 247 Palici 130 Palma di Montechiaro 163 247 Palmita 87 Pana 184 Panarea 70 Pantalica 184, 186 Pantano Grande 60 Pantelleria 67, 68 Partinico 216, 246 Passero capo 59, 88, 145; v. anche Pachino Passo Martino 227 s.

328

Paterno 184, 186, 191, 227, 248 Patti, f. di 126 Pecoraro 86 s. Pellegrino 84, 87 Peloritani 83, 90 Peloro capo 59, 60, 61, 67, 175 Pergusa 109, 120 Petralia 216 Pettineo, f. di 97 Pezzo, faro di 68 Φωκικόν γένος 130 Φοίνικες 130 Piano della Chiesa 226 Piazza Armerina 88 Piombo 56 Pisma 104 Platani 97, 107, 115, 241 Plemmirio 57; v. anche Maddalena punta Poggio deir Aquila 198 Poira 192 Policastro, golfo di 69 Pohzzello di Mussomeli 184 Pollina 145 Pollina f. di 116 Porcara 137, 214, 226 Porcaria 120, 132, 139 Porto Palo 59, 145 Porto Ulisse 62 Pozzallo 56, 145 Priolo 139 Prizzi 183, 191, 203 216 Punta Secca 54 157 Rabat-Victoria 176 Raffadali 220 Rafie 160 Raffi Rossi 160 Ragusa 165, 186 Ragusa, f.di 112 Ramacca 156, 172, 173, 246 Ramacca, monte di 172 Randazzo 213, 236 Rasocolmo 60

S. Giorgio coll. 142 S. Giovanni 93 S. Giuliano = Er ice 173 S. Giuliano monte 85 S. Giuseppe lato 188, 189 S. Gusmano 97 S. Leonardo (Lentini) 114, 125 S. Leonardo (Termini Im.) 125 S. Leone 95 S. Marco d’Alunzio 141, 145 S. Mauro 152, 175 s. S. Nicola punta 60, 247 S. Pantaleo 206 S. Stefano di Camastra 141, 181 S. Stefano Quisquina 161 S. Teodoro capo 52 Sabbucina 217 S. Teresa di Riva 218 Sajazza 119 S. Venera 93, 100, 119 Salerai 177, 212 Sara 83 Salina 68 Saraceno monte 151 Salso f. (di Centuripe) 104 Savoca 218 Salso f. (Imera mer.) 107, 109 Scalambri capo 54, 56, 248 Sambuca 137 Scamandro 104 S. Agata di Militello 138, 141, 246 Schisò capo 209 S. Alessio 218, 246 Sciacca 82, 84, 94, 97, 102, 155, 162 S. Alessio capo 54, 56 s., 224, 247 S. Anastasia di Randazzo 219 Sciaria 222 S. Andrea capo 53, 56 Scicli, f.di 117 S. Angelo Muxaro 241 Sciri Sottano 151, 222 S. Anna di Caltabellotta 239 Scoglitti 203 S. Anna f. 111 Secca: v. Punta Secca S. Bartolomeo 104 Segesta, Segestani 45, 108. 121 s., S. Biagio f. 95 123, 124, 136, 192, 195, 199, 220, S. Calogero (Sciacca) 82, 84, 102, 155, 222, 224, 246 Selinunte scavi 112, 113, 200 162 s. Serra d. Biggieni, Serra di Biggini S. Calogero (Termini Im.) 84, 163 150 S. Carlo 222 Serra Orlando 166, 205, 207 S. Cataldo 206 Serra Palazzi 133 S. Cipirrello 188 Serrone contrada 137 S. Cono 209 Sicani 44, 128 s. S. Croce Camerina 157 Sicilia 33 ss., passim S. Croce capo 61 Siculi 129 S. Filippo d’Argirò 139 Siculo mare 51 S. Fratello 145, 190 Simeto 61, 95, 123, 139, 228 S. Fratello f. 103

Ravanusa 151, 161 Realmonte 171 Regalbuto 142 Ribera 141, 247 Riesi 146 s., 209, 216 Rifriscolaro 118 Rocca d’Entella 169 Rocca Nadore 149 Rocca di Serlone 190 Rocchicella 213 Rodi, f.di 114 Rodi Milici 197 Rose 84 Rosmarino 103

329

Siracusa, Siracusani 45, 56, 58, 58, 61, 62, 93, 98, 102, 111, 115, 116, 118, 123 s., 126, 138, 144, 189, 193, 203, 212, 220, 221, 228 ss., 235, 245, 247, 248 Sirina 93, 118 s. Sirti maggiore 51 Sofiana 153, 217 Sòlanto 225 Sole 56, 60, 247 Solunto 75, 144, 162 Sommatino 153 Sortino 186, 242 Sosio 123 Sossio 123, 219 Spaccaforno 145 Spadafora 209 Spampinato cava 79 Sparagio 198 Stella località 227 Stromboli 76 Sutera 160, 242

Taormina, Turomenio 56, 91, 93, 123 s., 139, 140, 218, 234, 246 Tormina, spiaggia di 55 Tavi 233 Tellaro 108 Termini Imerese 84, 163, 236, 246, 248 Terranova 176 Terranova, f.di 106 Terravecchia 198 Thapsos scavi 61, 235 Timeto 126 Tindari 108, 217, 240, 246 Tirreno mare 47 s., 51, 90

330

Tonnara 159 Tor Marina di Palma 218 Torre di Fano 145 Torre Gaffe 60 Torre Verdura 141 Trapani 76, 164, 223, 246 Trapani, porto 55 Treppiedi contrada 184 Trigona 113 Tripi 131 Trivento 235 Troina 168, 181, 240 Tropea 221 Tusa 116, 119 Tusa, f.di 97 Τυρρηνοί 130 Ustica 75, 77, 241 Vaccarra località 190 Valledolmo 221 Vassallaggi 184, 206 Vendicar! 190 Vendicari punta 60 Vendicari isola 60 Verdura 112, 123, 126 Vibo Valenza 71 Vicari 144, 220, 247 Victoria: v. Rabat-Victoria Vita 212, 246 Vito Soldano 161 Vittoria 203, 248 Vizzini 165 Vulcano is. 70 Zingaro, Filo d. 83

INDICE DEL FASCICOLO

P rem essa ..............................................................

■ Pag·

5

Elenco delle fonti raccolte nell’Appendice .

»

7

Altri autori citati nel te s to ...............................

»

8

Abbreviazioni......................................................

»

10

In trod u zion e......................................................

»

13

Nomi dell’i s o l a ..............................................

»

44

I m a r i ..............................................................

»

47

Le c o s t e ..............................................................

»

52

Le isole m i n o r i ..............................................

»

63

Orografia..............................................................

»

78

»

93

Le g e n t i ..............................................................

»

128

I centri a b i t a t i ...............................................

»

131

Le strad e..............................................................

»

245

Appendice: T e s ti.............................................. Aelianus, p. 251; Agathemerus, p. 251; Appianus, b.c., P· 251; Claudianus, r .P ., p. 252; Diodorus, p. 254; Dionysius Hai., p. 255; Dionysius Per., o rb . d e s c r ., p. 256; Eustathius, c o m m ., p. 257; Eustathius, a d H o rn . O d ., p. 260; I tin e r a r iu m A n to n in i, p. 260; I tin e r a r iu m m a r itim u m , p. 263; I t . th e a r ., p. 264; Iustinus, p. 264; Lycophron, p. 265; Lycus, p. 266; Marcianus, p. 266; Martianus Capella, p. 267; Mela, p. 268, Nonnus, D io n y s ., p. 269; Orosius, a d v . p a g ., p. 269; Ovidius, F a s t., p. 269; Pausanias, p. 270; (Philist. = ) P. Oxy. 665, p. 271; Plinius, n .h ., p. 271; Polybius, p. 273; Priscianus, p e r ie g ., p. 274; Ps.-Scylax, p. 275; Ps.-Scymnus, p. 276; Ptole­ maeus, G e o g r ., p. 277; Silius Italicus, p. 282; Solinus, p.

»

251

Idrografia interna..............................................

.

286; Stephanus, p. 290; Strabo, p. 292; T a b u la P e u tin g e r ia n a , p. 304; Thucydides, p. 305; Vergilius, A e n ., p. 307; Vibius Sequester, p. 308; Anonimi: P a ra p h ra sis D io n y s ii, p. 310; S ch o l. D io n y s ., p. 311; G e o g r . c o m p ., p. 311; D im e n s , p r o v ., p. 312; C o s m o g r a p h ia o lim A e th ic i d ic ta , p. 312; E x p o s itio t o tiu s m u n d i e t g e n tiu m , p. 312; T o tiu s o r b is d e s c r ip tio , p. 313; G. Marini, I p a p ir i d ip lo m a tic i e tc . = T.O. Tjader, D ie n ic h tlit. P a p . I ta lie n s e tc ., p. 313. Nomi geografici nell’Introduzione (pp. 1 3 - 3 3 ) ....................................... »

319

Nomi geografici moderni nel Testo (pp. 34-250)

324

.

.

.

.

»