Sztuka Egejska [PDF]

Zitiervorschau

B o g d a n R u tk o w sk i

EGEJSKA KULTURY STAROŻYTNE I CYWILIZACJE POZAEUROPEJSKIE

Biblioteka Uniwersytec

n

1000181393

Warszawie

ID OD1813-i 3 Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe Warszawa 1987

Opracowanie graficzne

W49001 a

WSTĘP

ZENON JANUSZEW SKI

Redaktor HAN N A O SIADŁA

Redaktor techniczny W ACŁAW A KO ŁO DZIEJSKA

Indeksy PIOTR TARACHA

W ydanie drugie poprawione

ISBN 83-221-0359-X

© Copyright by Bogdan Rutkowski, W arszaw a 1987

W ydaw nictw a Artystyczne i Filmowe. W arszawa 1987 W ydanie II — uzupełnione. Nakład 5 0 0 0 0 + 300 egz. Ark. wyd. 14,9. Ark. druk. 8,75 P apier offset kl III 70x100/90g Skład i druk: Prasowe Zakłady G raficzne RSW „P rasa-K siążka*R uch " w Ciechanowie Zam . nr 1542/86 P17

(

Oddając w ręce Czytelnika książkę o sztuce kreteńsko-mykeńskiej autor pragnie poczynić kilka zwierzeń. Praca powstała w oparciu 0 własne wieloletnie doświadczenia i kontakty autora ze sztuką G re­ cji, poznawaną nie tylko z lektur, lecz również w czasie bezpośred­ niego obcowania z jej pięknem, w wędrówkach pod niebem Hellady, 1w muzealnych salach. Jest to więc obraz sztuki egejskiej dość oso­ bisty i aktualny, z najnowszymi rewelacyjnymi odkryciami. Czy ina­ czej bowiem można nazwać wykopaliska w „nowych Pompejach” , znajdujących się na wyspie Santoryn, gdzie 3500 lat temu potężny wybuch wulkanu zasypał miasto, które ocalało dla historii? Tam wła­ śnie odkryto wspaniałe freski w czasie wykopalisk prowadzonych w 1970 roku, udostępnione zainteresowanym badaczom już w rok póź­ niej! Cennych odkryć było w ostatnim dziesięcioleciu wiele, warto wspomnieć choćby o wykopaliskach w Kato Zakro na Krecie, na wy­ spie Kea, w Mykenach i w licznych innych miejscowościach. Obserwujemy ciekawy fenomen: w minionej dekadzie znacznie szybciej rozwijały się badania nad epokami wczesnym i niż nad kul­ turą Grecji klasycznej; u podstaw tego stanu rzeczy leży szereg przyczyn. Potężnym impulsem było między innymi odczytanie pisma line­ arnego B w 1953 roku; przemówiły dokumenty zgromadzone w ar­ chiwach Knossos i Pylos. Powstała filologia mykeńska. Rozszerzyły się horyzonty badawcze w licznych dziedzinach kultury egejskiej, a archeologia odsłoniła niezwykłe skarby. W ykopaliska prowadzą nie

tylko niezbyt majętni gospodarze, ale również przedstawiciele za­ możnych krajów Europy i Ameryki. Szybki rozwój badań archeologicznych i ogromny wzrost piś­ miennictwa nie szedł jednak w parze z dobrze zorganizowanę i szybko udostępnianą informację naukową. W iele bezcennych wyko­ palisk, wspaniałych dzieł sztuki i budownictwa latami oczekuje na publikację. Nierzadko od ogłoszenia lapidarnej informacji o nowym odkryciu do udostępnienia naukowej publikacji mija kilka lub kilkana­ ście lat. Dlatego też prawdziwy obraz archeologii egejskiej, a zwła­ szcza jej sztuki, może powstać w muzeach i pod niebem greckim. Szczęśliwy traf sprawił, że liczne wyprawy autora do Grecji i muze­ ów gromadzących dzieła sztuki egejskiej, zwłaszcza w Helladzie i w Anglii (Oxford), rozpoczęte przed wieloma laty, trwały do 1983 roku. Dlatego znalazły się w tej książce rozważania o najnowszej proble­ matyce sztuki egejskiej. Narodziny badań nad sztuką egejską przypadają na ostatnią ćwierć XIX wieku. Od tego jednak czasu metody badań archeologi­ cznych uczyniły ogromny postęp, pozwalając dziś znacznie głębiej wniknąć w odległą przeszłość Grecji. Ten stan zmusza do stałej re­ wizji wyników poprzednich prac archeologicznych, szczególnie z przełomu XIX i XX wieku. Tak więc poważne znaczenie w bada­ niach nad wieloma dziedzinami przeszłości, a zwłaszcza nad budo­ wnictwem, ma weryfikacja dawnych wykopalisk prowadząca nieraz do ciekawych wniosków sygnalizowanych na dalszych stronach tej książki. Inaczej mówiąc, gmach wiedzy o sztuce usunął w cień jej fundamenty, a badania źródłoznawcze są nadal jednym z istotnych zadań wykonywanych jeszcze w skromnym zakresie; oczywiście można je uprawiać wyłącznie w Grecji i dlatego kontakt z tym krajem ma tak ogromne znaczenie w studiach nad archeologią. Dzieje sztuki można badać z rozmaitego punktu widzenia. Dla nas jednak historia tej dziedziny nie ogranicza się wyłącznie do roz­ ważań o formie. Pojęcie sztuki rozumiemy szerzej i rozpatrujemy jej zjawiska w pełnym kontekście, który tworzy ziemia, ludzie i niebo. Inaczej mówiąc, dla zrozumienia sztuki potrzebne jest wszechstron­ 6

ne studium, zarówno środowiska geograficznego i krajobrazu, jak i struktury społecznej i politycznej oraz wyobrażeń religijnych. W różnych rozdziałach staraliśmy się więc zwracać uwagę nie tylko na formę i treść dzieła sztuki, ale również pejzaż i warunki na­ turalne, poziom życia i stosunki polityczne. Zdajem y sobie bowiem sprawę, że nie tylko struktura psychiki ludzkiej i nie tylko rozwój spo­ łeczeństwa decydowały o specyficznym obliczu sztuki egejskiej, ale również warunki geograficzne. Grecja jest pod tym względem zna­ cznie zróżnicowana, już choćby ze względu na długość kraju, sięga­ jącą w linii prostej od Krety po Macedonię — ponad 600 km. Duża część Hellady, zwłaszcza południowa, rozrzucona jest na wyspach, które tworzą pomost między Europą a Azją Mniejszą. Nie bez zna­ czenia jest fakt, że wśród licznych wysepek najprymitywniejszy na­ wet statek dopłynie z Krety poprzez Cypr do Syrii w ciągu kilkunastu dni. Najbardziej na południe wysuniętą i najważniejszą wyspę — Kretę — kolebkę kultury europejskiej, oddziela 600-kilometrowy pas morza od wybrzeży Afryki. Bezpośrednie więc kontakty z Egiptem, rzadkie przed 1800 p.n.e., stały się w późniejszym czasie ważnym czynnikiem rozwoju kulturowego. Południowa część Grecji, zwłasz­ cza wyspiarska, tęskni do deszczu w ciągu długiej wielomiesięcznej posuchy, gdy w północnej części, powyżej Tesalii opady nie są rzad­ kością nawet we wrześniu. Oczywiście idzie za tym odmienny stan zalesienia, bujniejszy na północy. Tak samo ważne jest ukształtowa­ nie terenu. Wysokie pasma górskie znajdują się we wszystkich waż­ niejszych rejonach Grecji od Psiloriti na Krecie do Olimpu w Tesałii. Niebosiężne szczyty, nagie skały, porośnięte niskopienną szarawą roślinnością, tworzą otoczenie dla człowieka od niepam iętnych cza­ sów. Nieliczne rzeki i niewielkie strumyki wysychające często latem, nie sprzyjały rozwojowi rolnictwa i hodowli bydła, które lepiej rozkw it­ ły tylko w żyznych dolinach i równinach, na przykład w Tesałii. Hodo­ wla kóz i owiec, uprawa winorośli i drzew oliwnych, a także rzemio­ sło oraz handel morski były od wielu tysiącleci podstawowymi zaję­ ciami ludności. Dynamiczny rozwój młodej dziedziny badań — archeologii Grecji 7

M apa o b sza ru kultury egejskiej

TABELA chro no lo gii k u ltu ry egejskiej Nazwa okresu

K reta

Paleolit i m ezolit

N e o lit wczesny środkow y pó in y Epoka brązu wczesna

Epoka brązu średnia

Cyklady

ok. 500 tys. lat p.n.e do końca VII tysiąclecia p.n.e.

6000 - 5000

6000 - 5000 5000 - 4000 4 0 0 0 -2 0 0 0

4000 -2 9 0 0

okres wczcsnohelladzki

okres wczesnocykladzki

I 3000 - 2600 II 26 0 0 -2 3 0 0 III 2300 - 2000

I 2900 - 2 6 0 0 II 2600 -2 3 0 0 III 2 3 0 0 -1 9 0 0

I 2900 -2 6 0 0 II 2600 - 2300 III 2300-1900

okres średniom inojski

okre s średniohelladzki

okres średniocykladzki

I

I

5000 -40 00 4000 - 3000 okres wczesnom inojski

IA IB IIA MB IMA IIIB Epoka brązu póina

ląd grecki

200C—1900 1900-1800 1800-1750 17 5 0 -1 7 0 0 1700-1650 1650 -15 80

1 9 0 0 -1 8 0 0

1900-1800

II 1 8 0 0 -1 7 0 0

II 1800-1700

III 1 7 0 0 -1 5 8 0

III 1700-1580

okre s p ó in o m inojski

okres p ó in o helladzki (my­ keński)

okres póinocykladzki

IA IB II IMA IIIB

I

1 5 8 0 -1 5 0 0

IIA IIB IMA IIIB

1 5 0 0 -1 4 5 0 1 4 5 0 -1 4 0 0 1 4 0 0 -1 3 0 0 1 3 0 0 -1 2 0 0

1580-1500 1500-1450 1450-1400 1400-1300 1300-1200

MIC 1200-1100

MIC 1 2 0 0 -1 1 0 0

1

1580-1450

II IIIA IIIB MIC

14 5 0 -1 4 0 0 1400 -13 00 1300-1200 1200 -11 00

okresu przed najazdem doryckim — pozostawił po sobie wiele nie wyjaśnionych kwestii odnośnie przynależności etnicznej plemion za­ mieszkujących Helladę w czasach najwcześniejszych. Obecnie przyjmuje się, że ludy indoeuropejskie zam ieszkiwały Grecję już w III tysiącleciu p.n.e., natomiast około 1900 p.n.e. przybyli ludzie, któ­ rzy posługiwali się językiem greckim. Taka sytuacja istniała niewąt­ pliwie w części Grecji lądowej. Na Krecie natomiast m ozaika języko­ wa była bardziej urozmaicona. Ludy przedgreckie, od dawna osia­ dłe, przetrwały nawet okres dominacji wczesnych Greków w XV wie­ ku p.n.e., kiedy najeźdźcy opanowali Knossos. Jednak dalecy jesz­ cze jesteśmy od zadowalającego rozwiązania zagadki przynależno­ ści etnicznej ludów egejskich, mimo niewątpliwego postępu w tych badaniach, zapoczątkowanego' odczytaniem pisma mykeńskiego. (tzw. linearnego B )1. Z powyższych uwag wynika też wniosek praktyczny. Terminolo­ gia, która również powstała przed kilkudziesięciu laty daleka jest od doskonałości, jednak przed całkowitym rozstrzygnięciem zagadki przynależności twórców wszystkich wielkich kultur egejskich — Kre­ ty, lądu greckiego i Tesalii, Cyklad i obszaru peryterycznego, obej­ mującego między innymi wybrzeże Azji Mniejszej i Cypr — musimy pozostać przy dawnych terminach określających kultury i sekwencje chronologiczne. Termin „egejski” oznacza więc ogólnie kultury Gre­ cji epoki brązu, od około 3000-1100 p.n.e. Systemy chronologiczne, korelacje między poszczególnymi terenami, nie zawsze wypadają w tym samym czasie, więc zastosowanie jednolitej term inologii nie jest — z naukowego punktu widzenia — możliwe. Dlatego też posługuję się terminologią powszechnie przyjętą, odrębną dla trzech głównych rejonów świata egejskiego: Krety, lądu greckiego i Cyklad. Ongiś terminy takie, jak „m inojski” , „helladzki" lub „m ykeński” budziły żywe sprzeciwy. Dzisiaj zdajemy sobie sprawę, że nie tyle ważna jest nazwa, co ścisłe zdefiniowanie terminu, którym się posługuje­ my. Mówiąc o kulturze (okresie) minojskiej nie chcę wcale powiedzieć, że Minos był postacią historyczną, ale jedynie pragnę podkre­ ślić. że w III i II tysiącleciu p.n.e. wytworzyła się kultura odrębna, 11

mniej więcej jednolita dla całej Krety. Przesądza oczywiście sprawę fakt, że wszystkie wyżej podane terminy są powszechnie używane w całej literaturze i tępienie ich spowodowałoby tylko pogłębienie się zamętu. Załączona tabela ilustruje, w sposób nieco uproszczony, najważniejsze elementy chronologii względnej i absolutnej. Nie zna­ czy to, aby wszyscy badacze zgodnie ją uznawali. Oczywiście naj­ mniej sprzeciwów budzi szczegółowa periodyzacja późnej epoki brązu. Natomiast okresy wcześniejsze, czas trwania i podział epoki paleolitu, neolitu i wczesnego brązu daleki jest od ostatecznego rozstrzygnięcia. Nie wszyscy badacze na przykład zgodziliby się na umieszczenie końca neolitu na Krecie około 3000 roku p.n.e. Istnieje tendencja, aby tę datę przesunąć aż do roku 2600. W reszcie za­ strzeżenia budzi niekiedy datowanie początku okresu średniominojskiego. Są zdania, choć raczej odosobnione, aby początek tego okresu przesunąć aż do roku 1800, a nawet około 1750 p.n.e.! Prag­ nę jednak podkreślić, że ta niezgodność opinii uczonych nie może w istotny sposób wpłynąć na rozważania zawarte w tej książce2. Jednym z problemów dyskusyjnych jest również zasięg kultur egejskich. Oprócz trzech podstawowych rejonów: Krety, lądu grec­ kiego po Tesalię i Macedonię oraz Cyklad istnieją jeszcze strefy pe­ ryferyjne, a zwłaszcza rejon wybrzeży tureckich i pobliskich wysp oraz Cypr, które w nasze rozważania wejdą tylko marginesowo.

A R C H IT E K TU R A M IN O J S K A

OKRES PRZEDPALACOWY

Najwcześniejsze ślady osadnictwa na Krecie datują się na V łjy siąclecie p.n.e., kiedy przybyli tu mieszkańcy Azji Mniejszej lub Syrii którzy przywieźli z sobą zwierzęta hodowlane (owce i kozy), znajo mosc uprawy ziemi oraz umiejętność budowy domów. Zajmowali ziemie położone o kilka lub kilkanaście kilometrów od morza, w wy­ jątkowych przypadkach osiedlali się bliżej brzegu morskiego. W tym czasie klimat przypominał dzisiejszy, byl więc łagodny, z długą porą bezdeszczową, trwającą od maja do października. Natomiast roślin­ ność, bujniejsza od współczesnej, me została jeszcze tknięta nisz­ czącą działalnością człowieka. Tylko zalesienie, zwłaszcza na sto­ kach wysokich gór (np. Psiloriti) zajmowało większy obszar niż dzi­ siaj. Niemniej ze w zgędu na budowę geologiczną wiele pasm górs­ kich nigdy nie było porośnięte drzewami, a nagie, pokryte niskopienną roślinnością wzgórza stanowiły od niepamiętnych czasów istotny element krajobrazu greckiego. W takim otoczeniu powstawały osady 0 charakterze stałym (znane z nielicznych przykładów) oraz małe skupiska osadnicze tworzone przez jedną rodzinę, która w poszuki­ waniu lepszej gleby i pastwisk porzucała dawne siedziby. Najwcześ­ niejsi mieszkańcy Krety korzystali często z jaskiń, w które wyspa ob­ fituje i budowali szałasy lub chaty1. Zarowno z sąsiednich terenów ( iroc|i jak i z Krety, głównie z późniejszego okresu, pochodzą źródła, które po/w alają wyobrazić sobie wygląd wczesnych domostw. W 1ohcme znaleziono tak zwaną lampę w kształcie prymitywnej chaty dntowaną na połowę III tysiąclecia p.n.e. Była ona okrągła z dużymi

13

2. Lam pa w kształcie don j

otworami okiennymi. Zbudowano ją prawdopodobnie z gałęzi i gliny, a dach pokryło strzechę. Na Krecie niestety nie zachowały się ślady domów na planie kola. Niemniej — na podstawie żródel pośrednich, a mianowicie grobow tolosowych oraz owalnego domu z Chamezi możemy przypuścić, że mieszkańcy Krety neolitycznej, podobnie jak ludzie zamieszkujący północną Grecję, wyspę Kytherę i Cypr wzno­ sili takie domy. Oczywiście, w zachowanym materiale archeologicz­ nym spotykamy przede wszystkim domy prostokątne i kwadratowe. W VI tysiącleciu podstawowym budulcem były kamień, glina i drewno. Świadczą o tym wykopaliska w Knossos, gdzie istnieje je­ dyny zespól budowlany ukazujący rozwój osadnictwa w ciągu trzech tysięcy lat trwania neolitu W początkowej tazie neolitu budowano male, zazwyczaj jednoizbowe chaty. Szkielet konstrukcji tworzyły drewniane slupy, o czym świadczą zachowane po nich otwory. Ścia­ ny z suszonej cegły przykrywał plaski dach, z gałęzi i gliny, podtrzy­ mywany drewnianymi krokwiami. 2 wczesnego okresu (warstwa 9 w Knossos) pochodzą części domu zbudowanego z cegieł celowo wy­ palonych. Odkrycie to wzbudziło niemałą sensację, gdyż zarówno na Krecie, jak i w sąsiednich krajach zastosowanie wypalonych ce­ gieł przypadło na okres o wiele tysiącleci późniejszy. Nasuwa się przypuszczenie, że mieszkańcy Knossos przywieźli z azjatyckich siedzib umiejętność, którą stopniowo zarzucili; zbyt skomplikowana technika me odpowiadała w tym okresie potrzebom ludności kreteńskiej: podstawowym więc budulcem była nadal suszona cegła. Domy slawiano zazwyczaj wprost na gruncie, bez fundamentów, co jest cechą charakterystyczną budownictwa egejskiego w ciągu wielu tysiącleci. Dopiero w okresie środkowego neolitu powstawały domy. których dolną część (niekiedy stanowiącą fundament) budowano z kamienia, a górną z suszonych cegieł. I znowu neolityczny wynala­ zek pozostał trwałym dorobkiem, nawet w czasach największe, akty­ wności budowlanej, dwa tysiące lat później. W kraju, który obfituje w zasoby kamienia wykorzystanie go do celów budowlanych jesl rze­ czą oczywista spostrzeżenie to narzuca się każdemu podróżujące­ mu po Grecji. Jednak obfite pokłady gliny również dostarczały ccn14

z Lebena

*

nego surowca budowlanego, który w wykopaliskach zazwyczaj się nie zachował. Domy w środkowym neolicie były nadal małe, chyba często jed­ noizbowe. Pomieszczenie w Knossos o powierzchni zaledwie 16 m2 ujawnia cechy budownictwa tego okresu. W skromnym wnętrzu za­ dowalano się podłogą z ubitej ziemi, może czasem wykładaną mały­ mi kamieniami. W środku izby znajdowała się jama paleniskowa, gdzie w czasie chłodu gotowano; w ciepłe dni przyrządzanie potraw odbywało się przed chatą, zwyczaj ten przetrwał do dnia dzisiejsze­ go W jednym kącie znajdowało się pomieszczenie służące jako le­ gowisko do spania. Oprócz tego „łóżka“ , sprzętów było niewiele, chyba tylko drewniane zydle, natomiast funkcję skrzyni pełniło za­ grodzone kamieniami miejsce, gdzie przechowywano naczynia z zapasami. Trzeba pamiętać, że niewielka liczba sprzętów będzie cechą charakterystyczną wnętrz starożytnych, nawet pałacowych. W **poce brązu udoskonalono jedynie sprzęty domowe, zwiększyła ś\ę_ 15

między innymi wielkość naczyń zasobowych (duże gliniane beczki), wreszcie stawiano gliniane lub drewniane skrzynie./Tak więc ka­ mienne lub drewniane ławy pod ścianą, skrzynie lub schowki w ścia­ nie, wiszące półki, krzesła i małe podstawki pod oliwną lampkę — to w rzeczywistości wszystkie sprzęty w domach. Mieszkańcy chaty wiejskiej i pałacu używali podobnych przedmiotów, różniły się one jedynie wartością, bogactwem dekoracji i zastosowaniem cennych surowców jak na przykład okładzin. Wróćmy jednak do neolitu. Dopiero w Knossos (późny neolit) bu­ dowano większe domy wieloizbowe, ze stałymi paleniskami, których na ogół nie znajdziemy w'dom ach z epoki brązu (przenośne piecyki służyły często do gotowania potraw, a w zimie dawały również cie­ pło). Grube mury budowli neolitycznych świadczą, że domy mogły być piętrowe2. W następnym okresie zwanym epoką wczesnego brązu (3 0 00 -2000) następuje wiele przemian, które przygotowują grunt do po­ wstania nowej organizacji społecznej w okresie średniominojskim I (2000-1800). Napływ ludności z Azji, a także z Libii, żywsza niż w neolicie wymiana handlowa z ludnością wschodnich rejonów Morza Śródziemnego, znajomość obróbki miedzi — spowodowały głębokie przekształcenia, których skutkiem był między innymi rozwój budow­ nictwa, powstawanie dużych osad, niewątpliwe formowanie się miast. Niewiele jeszcze wiemy o budownictwie w III tysiącleciu, bo na większej przestrzeni odkopano tylko dwa stanowiska, w Wasiliki i w Furnu Korifi. W innych miejscach znaleziono ślady samotnych do­ mów, często położonych również na szczycie wzgórza. Duże osady z tego okresu, na przykład w Knossos, uległy zniszczeniu jeszcze w starożytności, około 2000 roku, w czasie szybkiego rozwoju i prze­ budowy tego miasta. W Knossos jednak fragmenty murów na wschodnim zboczu pagórka świadczą o rozległej zabudowie w okre­ sie wczesnominojskim. Największe więc znaczenie dla zrozumienia budownictwa w III tysiącleciu p.n.e. mają wspomniane już osady w Wasiliki i w Furnu Korifi. Przed około 60 laty amerykański archeolog

i i'la n dwóch dom ów z W asiliki

»i Soager — zgodnie ze zwyczajem panującym w owym czasie, od­ y m ił tylko część terenu, który może być datowany na około 2300.’000. Kilkadziesiąt pomieszczeń bez wyraźnego rozgraniczenia d>mwiało wrażenie, że budowla tak wielka musiała służyć do niez­ wykłych celów. Określano ją więc mianem „siedziby w ładcy” lub pałacu” . Niestety Seager wykopalisk nigdy w pełni nie opracował, a »publikowany plan jest niezgodny z rzeczywistością! Badania po­ wierzchniowe, które prowadził ostatnio badacz angielski, K. Branijw. występujących często na ciosach kamiennych. Nieco dalej polo/ony jest tak zwany Megaron Królowej. Wiele pomieszczeń ozdo­ biono bardzo luksusowo: płytami z białego kamienia wykładano na i»fzykład korytarze, ściany pokrywano wielobarwnymi freskami. Jef./cze dalej znaleziono łazienkę i maleńką kaplicę ze świetnie zacho­ wanym wyposażeniem, zwaną Sanktuarium Podwójnych Siekier.

• i Dom Południow y w Knossos {rekonstrukcja)

12. M agazyn pałacowy w Knossos

słupy nie miały przeznaczenia sakralnego, a wyryty znak podwójnej siekiery wyrażał jedynie nadzieje budowniczych, że symbole bóstwa dodadzą siły konstrukcji (teren sejsmiczny!) — to wówcza%*nie ma powodu przypuszczać, że dwie piwnice słupowe były sanktuariami. • Na marginesie trzeba dodać, iż wielu badaczy idąc w ślady Evansa uznaje, że pałac knossyjski był przepełniony elementami kultowymi i sanktuariami. Wydaje się jednak, że poglądy badacza angielskiego i jego następców wymagają znacznej rewizji. W pałacu mamy jedynie pozostałości kilku sanktuariów, służących celom prywatnym, coś w rodzaju kapliczek domowych. Nieco w głębi monumentalna klatka schodowa prowadzi do pomieszczeń na pierwszym piętrze. Po dru­ giej stronie podwórza znajdują się wielkie schody, których stan su­ geruje, że w tej części pałacu było więcej niż jedno piętro. Najpraw­ dopodobniej w części wschodniej były partie nawet dwupiętrowe.

30

14. C entralne oodw órze pałacu w Fajstos. W głębi ośnieżone góry Ida

W północnej i północno-wschodniej partii pałacu istnfely warszta­ ty garncarskie i kamieniarskie oraz magazyny. Najważniejsze jed­ nak składy o niezwykle regularnej zabudowie mieściły się po zacho­ dniej stronie pałacu. Wykopane jamy wyłożone płytami ołowianymi służyły do przechowywania towarów, a w wielkich glinianych becz­ kach, które do dziś stoję pod ścianami magazynów, przechowywano wino i oliwę. Czy gromadzono tak wiele zapasów, by powstawały nadwyżki nadajęce się na eksport? Bioręc pod uwagę wielkość pała­ cu i liczbę jego mieszkańców (służba, rzemieślnicy, drużyna królew­ ska, administracja), trzeba przyjęć, że w magazynach gromadzono głównie produkty na potrzeby konsumpcyjne. Pałac był często niszczony trzęsieniami ziemi, a po każdej z ka-

trtutrof, które przypadały na lata około 1700, 1600 i 1450 p.n.e. odiNMlowywano go w nowym kształcie. Szczyt rozwoju datuje się zwła­ szcza na lata między 1800 a 1450 p.n.e. Pałac nie tyłko imponował l>.