Stari i novi fašizam [PDF]

Zitiervorschau

Zoran Vidaković Stari i novi fašizam Fenomen fašizm a se u većini savremenih djela tretira uglavnom u istorijskom kon tekstu ; u n jim a se an alizira n jegova geneza, uzroci, p o ­ jav n i oblici i p o razi u prošlom vrem enu. N a ­ suprot tome, au tor je drukčije p rišao problem u. Z a njega je prošlost fašizm a sam o istorijsko is­ kustvo i politička pouka, ali on fašizam tre­ tira kao živu, aktualnu i eksplozivno opasnu d ruštvenu tvar. T o je v ažn a odlika i kvalitet kniige, to jo j d aje obeležje snažnog m om enta u jednom svijetu koji je fašizam n ap ola zab o ­ ra v io ili ga posm atra kao egzotiku m inulog doba. A u to r je vratio fašizam na scenu: u p o­ zo rav a na njegove pritajene potencijale, na re­ alne opasnosti kojim a prijeti čak i onim a koji ga aprioristički isključuju, na idejne i stra ­ teške zablude koje su om ogućile ili olak šale fašizaciju, na greške koje se u određenoj istorijsk oj situaciji mogu pon oviti u drugim ob­ licim a, ali s istim dejstvom i sličnim konsek vencijam a. Je r, k ako autor tvrdi u svojim de­ fin icijam a, fašizam nije jedna od prelaznih f a z a im perijalističkog kap italizm a, a nije ni konačni vid „um irućeg k a p italizm a” ; to je jed ­ na od trajnih i zakonitih tendencija u svim suk­ cesivnim m enam a m onopolističkog stad ija k a ­ pitalističk e strukture d ru štva. {Iz recenzije.)

Ogledi

Uređivački odbor Izdavačkog centra „K om unist” Miroslav Pečujlić (predsednik), Zvonko Damjanović, Trpe Jakovlevski, Miladin Korać, Milan Kučan, Vjekoslav Mikecin, Miloš Nikolić, Najdan Pašić, Vojo Rakić, Zoran Vidaković, David Atlagić (glavni urednik) Urednik Vera Popović Recenzent Dr Rikard Štajner Nacrt korica Vladana Mrkonja

Zoran Vidaković

Stari i novi fašizam

Izdavački centar Komunist Beograd 1976.

Čile: Izazov fašističke kontrarevolucije Umesto predgovora

Ovaj esej je inspirisan fašističkim naletom protiv radničke revolucije u Čileu, te revolucije koja je htela da dokaže da je svet sazreo za radikalne promene bez nasilja i biblijskog čistilišta, u razvijenim demokratskim i neposredno humanističkim ob­ licima. Radnička klasa u Čileu je bila za to dovoljno zrela i spo­ sobna; a to je i proletarijat drugih razvijenih i manje razvijenih zemalja. Protagonisti novog sveta hoće prave ljudske crte tog sveta ne u dalekoj budućnosti, ne tek na kraju revolucionarnog puta. Od prvog časa kad stupe na taj put želeli bi da „odbace prljavštinu prošlih vremena” , da njihov put nalikuje ishodištu a sredstva na tom putu da i sama svedoče o ciljevima. Na to je stari svet odgovorio fašizmom, legitimisao se onim što je sažeti izraz svih u istoriji poznatih oblika nasilja, ropstva i oneljuđenja. U času kad se to dogodilo iskazana je najdublja istina našeg doba: obeležena je ne demarkaciona crta, već lintja fronta između ljudi (čovečanstva) okrenutih k sebi i prema bu­ dućnosti, i poredaka klasnog društva, ispražnjenih od ljudske sadržine, okrenutih protiv ljudi i ka obnovi i čudovišnom zbraja­ nju i umnožavanju svega što je u prošlosti bilo upotrebljeno pro­ tiv čoveka. Podsetimo se kako su liberalni građanski umovi i nepristrasni istoričari dočekali prvu pojavu fašizma u vreme revolucija, dru­ štvenog vrenja i građanskih ratova u prvoj polovini stoleća. Bili su i do danas su ostali skloni da to tumače kao rezultantu opšteg nereda i nasilja, kao ekstremnu protivtežu proleterskoj po­ 1

buni koja je htela grubom silom da prevrne svet, kao kontra­ punkt radničkoj diktaturi. Decenijama su iz evropske drame u prvoj polovini stoleća izvlačili, i još danas izvode zaključke o neophodnoj postepenosti, smirenosti i realističnosti društvenih promena, koje bi ubuduće trebalo izvoditi tako — i to je nji­ hova pouka iz iskustva fašizma — da se ne razbija omotač dru­ štvenog reda i ne kida „tanka opna” kulturne uljuđenosti i civilizovanog poretka iz mračnih dubina ljudske prirode, da ne bude sile iracionalnih i zverskih nagona. Radnički pokret je bio optužen da je svojim radikalizmom probudio te paklenske sile: da je ogorčenom borbom protiv evrop­ ske buržoazije krajem prvog svetskog rata i odmah posle tog rata izazvao nasilničku reakciju; da je narušio evoluciju građanske demokratije i težnjom da uspostavi diktaturu proletarijata otvorio put otvorenoj diktaturi suprotnog ekstrema; da je zastrašio masu sitne buržoazije, inače pokolebane u svom materijalnom položa­ ju i duhovnom svetu, i bacio je u naručje fašističkoj demagogiji, da u „bekstvu od slobode” zatraži utočište pod skutom autori­ tarnog poretka. Decenijama su ubeđeni protivnici socijalizma, i njihovi sledbenici među savremenim poklonicima potrošačke i tehnokratske ideologije — koji uobražavaju da su se odrekli sva­ kog političkog ubeđenja — u fašizmu videli „crni” ili „mrki boljševizam” (i obratno, u socijalizmu „crveni fašizam” ), mada se baš među njima sličnim u svim kritičnim situacijama — od „m arša na R im ” , preko „Kristalne noći” , do štrajka buržoazije u Čileu i pogroma radničkih aktivista u PortugaJiji — regrutovala vojska fašizma. U istom smislu su politička nauka i sociolo­ gija iz pseudoliberalnog sveta „neokapitalizma” formulisale teo­ rijsku anatemu „totalitarnih poredaka” , izjednačavajući u tom pojmu fašizam sa socijalizmom; mada je baš njihova apologetika demokratije i slobode u svetu kapitala bila ideološka zaštitnica jurišnim odredima istog sveta u zonama novog fašizma, od Sajgona i Pnom Pena do Pretorije i doline Zambezi, Rio Plate, bolivijskih rudnika, Montevidea i Santjaga, i novih masovnih zločina na trgovima „crvenih gradova” Severne Italije. Ova ideološka perfidija bila je samo jedan od momenata globalne strategije gušenja radničkog pokreta i socijalizma. Pro­ tiv proleterskih revolucija u Evropi, a zatim i protiv svetskog procesa socijalizma, pokrenute su i u ovom stoleću izgrađene i upotrebljene ne samo enormne sile fizičke prinude, proizvodnje sredstava za rat i razaranje, ekonomskog pritiska i političke 2

subverzije već je izrađena i strategija globalne društveno-istorijske izolacije revolucionarnih snaga i procesa. Ta strategija je usmerena ka izolaciji društava u kojima je revolucionarna vlast započela socijalistički preobraćaj, i to u delovima sveta gde su manje razvijeni materijalni i drugi istorijski uslovi za socija­ lizam; ka odsecanju tih delova sveta od globalnih procesa klasne borbe i društvenog preobražaja, putem vojno-politićke, privredne i ideološke podele sveta, i nametanju zemljama ranog socijalizma ogromnog tereta naoružanja i ratova, kao i tehnološke i privredne utakmice na stazi i po propozicijama koje bi diktirao svet kapita­ la. Trebalo je da konzekvencije budu višestruko nepovoljne i poražavajuće za snage i procese socijalizma u svetu: u zemljama gdje je uspostavljena revolucionarna vlast da se pod ovim pritis­ kom bitno ograniče, zaguše i deformišu društvene sadržine, kao i politički oblici socijalizma; da se podelom sveta i politikom „in­ teresnih sfera” iste zemlje prisile ili navedu da prihvate i same posreduju logiku međunarodnih odnosa koju diktira monopolistički kapitalizam; unutar te logike, da se osujeti povezanost sa drugim snagama i tendencijama socijalizma u svetu, a te snage u svim zemljama pod kontrolom imperijalizma politički diskredituju, izoluju ili i iskorene kao ekspoziture suparničke ideološke, političke i vojne grupacije. I najzad — a možda i najvažnije — da se bitno suženom i pod pritiskom globalnog svetskog procesa i unutrašnjih protivrečnosti iskrivljenom ranom socijalizmu protivstave tehnološki rast, potrošački prosperitet i formalno-demokratski poredak u metropolama kapitala, i na taj način da se ideološko-politički neutrališe istorijski potencijal radničke klase. A to bi značilo da se revolucionarne erupcije i dalje zbivaju samo u zemljama zaostalim usled kolonijalne ili neokolonijalne eksploa­ tacije, da i tamo budu izolovane i energično ugušene; a ukoliko bi se politički emancipovale i njihov socijalizam izrastao iz kraj­ njeg siromaštva i grčevitih napora, u tom grču da se izvitoperi ili naknadno pokori međunarodnoj prevlasti kapitalističkog procesa. Zastupnici socijalizma bi učinili ideološku uslugu ovoj glo­ balnoj strategiji kontrarevolucije kad bi zanemarili ili prećutali činjenice o njenom delimičnom uspehu u više razdoblja ovog stoleća. Ali društvene snage i praksa socijalističkog preobražaja sveta nisu mogle biti zauzdane i raščinjene svim spomenutim dejstvima monopolističkog kapitalizma, iako su pretrpele i danas podnose teška oštećenja. 3

U toku tri decenije od drugog svetskog rata socijalizam je, kao razuđeni društveni pokret i opšti istorijski proces, razbio obruč nasilne podele sveta i praktično opovrgao privid kapita­ lističkog prosperiteta i „integracije” radničke klase u metropola­ ma; neokolonijalizmu suprotstavio osamostaljene antikolonijalne proleterske revolucije; i celinom svojih dela i težnji podvrgao praktičnoj kritici i sopstvene protivrečnosti i involutivne pojave u zemljama „teškog socijalizma” , u vlastitim međunarodnim od­ nosima i u razvoju istorijskog projekta novog društva. Probijaju­ ći vojno-političke i ideološke bedeme i okvire koje mu je name­ tala strategija im perijalizma, socijalizam je u najširim razmerama, u najvećem delu sveta pokrenuo ideje, praktične težnje i do­ kaze o bitno drukčijim mogućnostima materijalnog, političkog i duhovnog razvoja čovečanstva, nedostupnog svetu kapitala. Najveća zasluga pripada revolucionarnim pokretima koji su se u ovom razdoblju u većoj meri emancipovali od logike i pri­ tiska spomenute opšte strategije imperijalizma. Ti pokreti su do­ kazali mogućnost i snagu autonomnog opredeljenja u socijalistič­ kom preobražaju društva, suprotstavljanja nasilnoj podeli sveta, emancipacije od ekonomske i ideološko-političke logike kapita­ lizma, snagu revolucionarnog samoupravljanja radničke klase u klasnoj borbi i pokretu k socijalizmu; i hegemonije radničke klase u tom pokretu, u savezu sa svim socijalnim i političkim snagama koje ugrožava destruktivni proces mono polis tičkog kapitala, i to ne u autoritarnim, več u socijalističko-demokratskim oblicima prakse radničkog pokreta i socijalizma. Zaslugom tih revolucionar­ nih pokreta socijalizam iskazuje svoje univerzalno istorijsko preimućstvo u svim aspektima razvitka čovečanstva. Preuzima i sve pozitivne istorijske tekovine i društvene vrednosti proizašle iz protivrečnih materijalnih, političkih i duhovnih procesa i klasne borbe, u prošloj epohi kapitalizma, — one tekovine i vrednosti koje savremeni kapitalizam jednu za drugom razgrađuje i negira. Među brojnim revolucionarnim snagama koje su opovrgle neistinitu, od strane protivnika falsifikovanu ili njegovom stra­ tegijskom igrom nametnutu sliku socijalizma nalaze se radnički i antikolonijalni pokreti u gotovo svim delovima sveta, u zemlja­ ma sa veoma različitom istorijskom prošlošću, bitno različitim materijalnim uslovima života i političkim i kulturnim tradicijama. Revolucija u Vijetnamu i svim zemljama Indokine u tridesetgodišnjem ratu je porazila u istoriji najveću međunarodnu kontrarevolucionarnu intervenciju u koju je bio investiran celokupan stra­ 4

tegijski potencijal imperijalizma; osujetila je logiku vojno-političke podele sveta i gušenja izolovanih revolucija. Pobeda snaga so­ cijalizma u Indokini dokazala je nadmoć samosvojne, nezavisne orijentacije i strategije revolucionarnih pokreta; i otvorila razdob­ lje nezavisnih antikolonijalnih proleterskih revolucija, koje nje­ nim tragom slede u mnogim zemljama (a osobito u oslobodilač­ kim pokretima Gvineje Bisao, Mozambika i Angole, i u sazrevanju radikalno antikapitalističke orijentacije u drugim zemljama Azije, Afrike i Latinske Amerike). Alžirska i još više kubanska revolu­ cija, kao i revolucionarna praksa u drugim nezavisnim zemljama „trećeg sveta” potvrdile su vrednost radikalne emancipacije od međunarodnog kapitalističkog procesa i nasilne podele sveta. Radnički pokret u zemljama južne i zapadne Evrope, a osobito u Jugoslaviji, Italiji i Spaniji, otvorio je novo razdoblje afirma­ cije revolucionarnog samoupravljanja radničke klase, socijalističke demokratije i autonomnog opredeljenja istorijske prakse i projek­ ta socijalizma u svakoj pojedinoj zemlji. Pokret za socijalizam u Čileu, odnosno praksa socijalističke vlade Narodnog jedinstva, pripada toj snažnoj istorijskoj struji. Ne samo po tome što je bila objektivno omogućena i inspirisana celinom svetskog radničkog i oslobodilačkog pokreta koju spo­ menute revolucionarne snage i težnje najbolje predstavljaju već osobito time što je sažela i na jednoj od kritičnih tačaka svetskog zbivanja izrazila celinu razvijenih pretpostavki, težnji i dela po­ kreta za socijalizam u novoj istorijskoj deonici. Fašistička kontrarevolucija u podnožju Anda bila je reakcija protiv svetske celine pokreta za socijalizam, protiv spomenute sna­ žne struje koja je probila obruče i otkrila stupice imperijalističke strategije izgrađivane počev od 20-tih godina ovog stoleća a potpu­ no formulisane u poslednje tri decenije. Društvenim i političkim snagama koje su širom sveta nadirale kroz breše otvorene u Indo­ kini, Africi, južnoj i zapadnoj Evropi i Latinskoj Americi impe­ rijalizam se više nije mogao suprotstaviti pomoću strategijske sheme vojno-političke podele sveta, ratova protiv izolovanih re­ volucija i „neokapitalističke” kontrole i integracije drugih oblas­ ti. Suprotstavio se fašizmom. Sažimajući vrednosti koje sazrevaju u svetskom procesu so­ cijalizma — autonomiju revolucionarnog pokreta, nacionalnu emancipaciju pod vodstvom tog pokreta; razvijenu demokratiju i hegemoniju radničke klase; jedinstvo radničkog pokreta u so­ cijalističkoj tradiciji Zapada sa antikolonijalnom borbom drugih 5

delova sveta; strategiju socijalno-političkih saveza koja izbegava, do krajnjih mogućnosti, nasilje i razaranje; preuzimanje međunarodnog i nacionalno-političkog formalno-demokratskog po­ litičkog, pravnog i ekonomskog poretka, i razvijanje njegove so­ cijalne sadržine pod uticajem i u prilog snaga socijalizma — čileanski socijalizam je isterao na čistinu prirodu imperijalističke reakcije. Šaljući radnicima s puškom u ruci poslednju poruku iz zapaljene predsednioke palate u Santjagu, Salvador Allende je sabrano i dostojanstveno izvukao gorak zaključak o još boljem načinu borbe protiv starog sveta, ali nije oporekao, već je uzdigao veličinu čileanske revolucije koja je radikalno demaskirala impe­ rijalizam. U konfrontaciji razvijenih vrednosti današnjeg pokreta za socijalizam i fašističkog lica savremenog monopolističkog kapi­ talizma bez ostatka su obesnažena liberalno-građanska objašnjenja i oportunističke zablude (socijaldemokratije i drugih) da su fa­ šističko nasilje, umorstvo i mračnjaštvo izazvani proleterskim ru­ šenjem demokratije i građanskog reda, nepromišljenim radikaliz­ mom i revolucionarnim nasiljem. Čileansko iskustvo je u radničkom i antikolonijalnom pokre­ tu u svetu delovalo kao katalizator sazrevanja saznanja, ideja, strategija i istorijskih orijentacija u pravcu koji je nagovestila struja emancipovanih revolucionarnih pokreta. I mnogo šire od organizovanih i idejno artikulisanih snaga socijalizma, to iskustvo budi umrtvljene duhove, razbija konformističke pojmove, poziva na razmišljanje o smislu svetskih zbivanja. Ali i ovog puta ideo­ logija i mentaliteti građanskog sveta teže „relativiziranju” i ras­ pršivanju tog iskustva, a političke i ideološke kontroverze i uskogrudosti u radničkom pokretu prigušuju njegov jasan zvuk. M arljivi politikolozi prizemnog tipa žure da čileanske doga­ đaje svrstaju u gusto ispisanu rubriku Latinske Amerike među druge pojave političke nestabilnosti i socijalnog previranja. Či­ taoci novina naviknuti na masovne političke zločine kao na glavnu kriminalnu rubriku našeg doba ocenjuju značaj tih doga­ đaja prema broju streljanih, zatočenih i izginulih na barikadama. Agencije za formiranje javnog mnenja emituju vesti o postepe­ nom sređivanju teških privrednih prilika koje je socijalistička vlada Čilea ostavila u nasleđe vojnoj vladi, nagoveštavajući za­ ključak da će teška društvena cena za uklanjanje „Allendeovog eksperimenta” ipak biti opravdana povratkom te zemlje na nor­ malni privredni a kasnije možda i redovni politički život. Skučeni 6

umovi reformista u radničkom pokretu govore o neuspehu čilean­ skog puta u socijalizam usled revolucionarne brzopletosti, a nji­ hovi zagriženi oponenti uspeh fašističke kontrarevolucije navode kao dokaz o nemogućnosti strategije socijalističkog preobražaja koju je sledio čileanski radnički pokret; jedni i drugi olako rubriciraju čileanski slučaj u svoje ideološke sheme. Cinični analiti­ čari govore o nemoći romantičarske Allendeove revolucije nalik na 19. vek pred kompjuterizovanom kontrarevolucijom 21. veka. Iz čileanskog iskustva se podiže glas protiv drogiranja javnog mnenja, protiv filistarstva i ravnodušnosti, protiv ideološkog sektaštva, teorijskog slepila i prizemnog mišljenja o epohalnim zbivanjima našeg doba. Sutradan posle fašističkog prepada u Konsepsionu i Santjagu čitali smo stihove: „Cile u našem srcu” . Naš poeta parafrazira poemu Pabla Nerude „Spanija u našem srcu” , u času kad taj veliki pesnik revolucije, čileanski komunista i španski borac umire od grča okružen fašističkim nasilnicima. Da li je savremena čileanska istorija novo izdanje drame španske revolucije? U ovom eseju izložićemo kontinuitet monopolističkog kapitalizma i evoluciju njegove kontrarevolucionarne prirode, ali i epohalnu promenu sveta, drukčiju globalnu srazmeru snaga između revolucije i kontrarevolucije, usled čega će se čile­ anska istorija razlikovati od španske. Ali u nečemu uistinu bitnom današnji Cile jest ono što je bila Spanija naših očeva. A Spanija nije bila samo poraz demokratije i socijalizma u građanskom ratu. To je bio čas duboke istorijske spoznaje, kristalizacije epohalne svesti, početak međunarodnog pokreta protiv evropske fašističke kontrarevolucije koji će se završiti njenim slomom, novim talasom socijalističkih i antikolonijalističkih revolucija širom sveta, i izmeniti tok istorije. I jugoslovenska revolucija biće kći špan­ ske. I još nešto je Spanija: četiri decenije borbe španske radničke klase koja je ispod fašističkog pepela razvila klasnu svest i revo­ lucionarnu organizaciju s kojima prednjači među evropskim pro­ letarijatom, stvorila nevidljivu i svuda prisutnu radničku moć koja je potkopala lokalni fašizam i njegove međunarodne protek­ tore. Čileanska zbivanja nisu samo jedna nova karika u lancu već su novi međaš istorije. Nova kristalizacija istorijske svesti. Tu je na površinu izbila glavna struja zbivanja u savremenom kapita­ lizmu, u jezgrovitom obliku ostavila svoj otisak, i to na mestu gde su se susreli i sjedinili glavni tokovi radničkog pokreta 7

razvijenih zemalja i pokreta za emancipaciju „trećeg sveta” . Na jednoj strani spoj i strukturna koordinacija novog razvojnog vida monopolističkog kapitala, moderne neokolonijalne eksploatacije, militarističkog aparata međunarodne represije, strategije imperija­ lističke buržoazije i degradacija provincijalnih buržoazija. N a dru­ goj strani najbolje organizovana radnička klasa Amerike, savez modernog industrijskog proletarijata sa seljaštvom, stoleće kapi­ talističkog razvitka u građanskoj demokratiji, nacionalna samosvest i ukorenjena nezavisnost, odlučan napor da se ostvari sinte­ za strategije socijalizma na Zapadu i u „trećem svetu” , samo­ svojna revolucija. Jugoslovenski marksisti sa dubokim praktično-istorijskim razlozima i teorijskim motivima koncentrišu pažnju na ovaj međaš istorije. Jugoslovenski socijalizam rođen je u revolucio­ narnom pokretu radništva i seljaštva protiv opšte fašističke kon­ trarevolucije u Evropi koja je, težeći nasilničkoj restauraciji i terorističkoj stabilizaciji kapitalizma, pretila da i evropskim naro­ dima nametne poredak kolonijalne eksploatacije. Ne samo da ih liši političke individualnosti i mogućnosti samostalnog socijalnog, ekonomskog i kulturnog razvoja već i da ih nacionalno iskorenjuje, neograničeno eksploatiše kapitalistički i ujedno robovlas­ nički, da ih duhovno i fizički satire u funkciji takve eksploata­ cije. Zato je antifašistički rat u svom krilu nosio mogućnost socijalne, antikapitalističke revolucije. Baš tu mogućnost najpot­ punije je ostvario jugoslovenski socijalizam. Današnji proleterski i narodnooslobodilački pokreti — naro­ čito u zemljama „trećeg sveta” izloženim pretnji neokolonijalističke eksploatacije i nasilja — još jednom su na svim meridija­ nima sučeljeni sa globalnom kontrarevolucijom. Njena krajnje nasilnička porobljivačka i destruktivna sadržina osobito se ispoljila u ratovima protiv vijetnamske i alžirske revolucije, u poku­ šajima gušenja kubanske revolucije, u svim međunarodnim ili prividno unutrašnjim ratovima i drugim represivnim operacijama protiv arapskih i afričkih zemalja, u Jugoistočnoj Aziji, Srednjoj i Južnoj Americi, Španiji, Grčkoj i Portugaliji. U celitti tih kontrarevolucionarnih zbivanja prisutni su istorijski koreni, bitne moguć­ nosti i tendencije i pojavni oblici fašizma. Fašizam u Čileu, nimalo slučajno, vremenski se podudario sa novom globalnom krizom monopolističkog kapitalizma i pojačanim delovanjem svetskih cen­ tara reakcije protiv novog snažnog uspona radničkog pokreta i 8

pokreta socijalno-ekonomske i nacionalne emancipacije „trećeg sveta” koji ima političku formu nesvrstanosti. — Posle nasilja u Čileu kojim je demonstrirana globalna kontrarevolucija, svetom je u magnovenju obletela jasnija spoznaja fašističkog lica neokolonijalizma, kontrarevolucije, savremene razvojne faze monopolistič­ kog kapitalizma. Pokret čileanskog industrijskog i agrarnog proletarijata i njima savezničkih socijalnih slojeva za socijalnu i ekonomsku emancipaciju, za autentičnu nacionalnu nezavisnost i dalekosežne promene klasnih odnosa prerastao je u samosvojnu, duboko motivisanu socijalnu revoluciju u antiimperijalističkom obliku. U odlučnom razdoblju svog sazrevanja i organizacijskog, političkog i idejnog konstituisanja čileanski put u socijalizam zaprečen je fašističkim nasiljem koje je minuciozno i svestrano pripremano i izvođeno pomoću međunarodnih efektiva i u okviru međunarod­ ne kontrarevolucioname strategije. Ubuduće, nacionalna i politič­ ka nezavisnost i ekonomska emancipacija te zemlje zavise od soci­ jalne revolucije, sjedinjene su sa pokretom za socijalistički preobražaj; a jedno i drugo ostvarljivo u borbi protiv fa­ šističkog oblika kontrarevolucije. Budućnost čileanskog naroda, jednako kao i njegovog pokreta za socijalizam, leži u borbi pro­ tiv fašizma, i zavisi od sposobnosti radničkog i demokratskog pokreta da u antifašističkoj formi ostvari revolucionarni klasni savez proletarijata, seljaštva i drugih radnih slojeva, da taj sa­ vez ispuni dalekosežnom socijalnom sadržinom, i spreči fašističko utemeljenje neokolonijalističkog klasnog poretka, tj. da spreči trajno ukorenjivanje imperijalističke buržoazije posredstvom doma­ će čileanske lumpernburžoazije, i njihovu hegemoniju nad sred­ njim slojevima u političkim i ideološkim oblicima koje pokreće fašistička kontrarevolucija. Kontrarevolucija u Čileu nije samo socijalno-politički iza­ zov celini radničkog i oslobodilačkog pokreta u svetu već je i izazov marksističkoj misli, brutalan podsticaj revolucionarnoj teo­ riji da dublje i svestranije razjasni savremena svetska zbivanja, izvorišta i sraer delovanja reakcije i kontrarevolucije, objektivne mogućnosti i strategiju pokreta za emancipaciju i socijalizam u razvijenim i nerazvijenim zemljama, uzroke i posledice nove glo­ balne krize monopolističkog kapitalizma u obe polutke sveta, izvorišta i smer delovanja reakcije i kontrarevolucije. Kao što je 9

jugoslovenski socijalizam usled svog istorijskog porekla i trajnih uslova svog razvoja socijalno-politički pripremljen i trajno usmeren ka antiimperijalističkoj celini radničkog i oslobodilačkog pokreta u svetu, tako i jugoslovenska marksistička misao poseduje senzibilitet za tu celinu. U tome je motiv ovog eseja. Zamišljen je sutradan posle fašističkog udara u Santjagu, a posebno je inspirisan i dijalogom sa čileanskim i drugim latinskoameričkim marksistima. Glavna te­ ma razmatranja — fašistička tendencija u savremenom kapitaliz­ mu — čini samo jednu od komponenti marksističkih rasprava na koje nas upućuje i obavezuje svetski tok zbivanja, jer je i ta tendencija samo jedna od više komponenti reakcije i kontrarevo­ lucije. Stavili smo tu komponentu u fokus ove rasprave ne samo zato što obeležava krajnju poziciju i drastičnu konzekvenciju glo­ balne kontrarevolucionarne prirode savremenog kapitalizma već naročito zato što ta ekstremna crta sa osobitom jasnoćom ekspo­ nira i otkriva siru celinu procesa u savremenom svetu. Slom fašizma u Evropi, u drugom svetskom ratu, dao je dvosmisleni istorijski rezultat, i u toj dvosmislenosti donekle zamračio suštinsko poimanje njegovih istorijskih korena i opštih tendencija u našoj epohi. S jedne strane, vojnički slom hitlerovske agresije i moralno-politički debakl tzv. „novog evropskog poret­ ka” , tj. terorističkog kapitalizma, značili su poraz evropske buržoaske kontrarevolucije. Ona je od početka dvadesetih do sredine četrdesetih godina ovog stoleća postupno dobila opšti fašistički oblik, a u međuvremenu zaustavila talas oktobarske revolucije, skršila proleterske revolucije u M ađarskoj, Nemačkoj i Spaniji i suzbila socijalističke radničke pokrete u Italiji, Austriji i drugim evropskim zemljama. Ukoliko su poraz evropske buržoaske kon­ trarevolucije, slom fašizma bili povezani sa socijalističkim revo­ lucijama u Jugoslaviji i Albaniji i revolucionarnim zbivanjima u drugim zemljama, omogućili su prelaz ka socijalističkom preob­ ražaju u više zemalja istočne Evrope i obnovili socijalno-političke mogućnosti radničkog pokreta u zapadnoj Evropi. Za analizu najnovijih zbivanja osobito je važno razumevanje činjenice da su upravo taj poraz buržoaske kontrarevolucije, slom fašizma i ja­ čanje socijalizma, odnosno celine radničkog pokreta u Evropi, omogućili i u najmanju ruku ubrzali rastakanje klasičnog kolo­ nijalizma, propadanje kolonijalnih imperija evropskih monopolističkih buržoazija i snažan zamah narodnih revolucija u koloni­ 10

jalnom svetu, zamah koji do danas nije zaustavljen a u međuvre­ menu je dobio značajnu socijalističku komponentu. Međutim, poraz evropske fašističke kontrarevolucije odigrao se u protivrečnim međunarodnim uslovima, koji su, uporedo sa ja ­ čanjem socijalizma, radničkog i antikolonijalističkog pokreta, omo­ gućili i delimičnu restauraciju kapitalizma u Evropi, ubrzani rast i konsolidaciju severnoameričkog kapitalizma i njegovu međuna­ rodnu hegemoniju. I to na jedan način u odnosu na zapadnu Ev­ ropu i druge razvijenije kapitalističke zemlje, a na drugi način — u obliku neokolonijalizma — u odnosu na zemlje koje su bile podvrgnute kolonijalnoj eksploataciji. Slom evropskog fašizma nije poništio kontrarevolucionamu prirodu i potencijal monopo­ lističkog kapitalizma, jer se njegovo drugo stablo održalo i očvrslo je u globalnoj konfrontaciji sa socijalizmom, radničkim i oslobodilačkim pokretom. Njegova posleratna konsolidacija pot­ hranjivala se ne samo hladnim ratom, vojno-političkom konfron­ tacijom državnih saveza i unutrašnjim protivrečnostima socijaliz­ ma i oslobodilačkih pokreta već se oslanjala i na privredni pro­ speritet omogućen kapitalističkim pokretanjem naučno-tehničke revolucije, na privremeno suzbijanje razornih privrednih kriza i stišavanje klasne borbe u kapitalističkim metropolama. I još — što nas posebno zanima — posleratna delimična konsolidacija monopo­ lističkog kapitalizma pozivala se na antifašističku legitimaciju pre­ ostalog drugog stabla, na obnovu i kontinuitet građanskog demo­ kratskog poretka — naravno, samo u kapitalističkim metropo­ lama, jer demokratski poredak nikad i nije bio na snazi u kolo­ nijalnom sektoru kapitalističkog načina proizvodnje. Ova bitno ograničena ali u ideološko-političkom smislu, u ukupnosti fetišizma kapitalističkog društva, značajna antifašistička, antitotalitaristička, demokratska forma posleratne konsolidacije, odnosno restauracije kapitalizma u razvijenijim zemljama, dopu­ njavana je ideološkim prividima i parcijalnim reformama u smislu „socijalne države” , postkapitalističkog industrijskog društva, natklasnog poretka tehnološke ekspanzije i civilizacijskog progresa i slično; prvo, kao i drugo, omogućeno je privremenom stabilizaci­ jom i ekspanzijom međunarodne kapitalističke reprodukcije od kra­ ja drugog svetskog rata do sredine šezdesetih godina. Pored ostalog i time možemo protumačiti činjenicu da je u društvenoj svesti, de­ mokratskoj i kritičkoj društvenoj misli, pa čak i u marksističkoj teoriji donekle izbledela spoznaja o bitnoj povezanosti fašizma i U

monopolističkog kapitalizma u epohi proleterskih revolucija i buržoaskih kontrarevolucija. U istorijskoj svesti posleratnih generacija, bar u jednom delu sveta, fašizam je shvaćen kao čudovišna istorijska epizoda, kao ap­ surdan pokušaj restauracije necivilizovanog tlačenja i varvarstva, kao eksplozija atavističkih nehumanizovanih kolektivnih nagona, kao sramno razdoblje vladavine zločina nespojive sa modernim društvom . . . Tom plitkom shvatanju, proširenom pod uticajem poznog građanskog liberalizma i socijalreformatorskog oportuniz­ ma, a i pseudoradikalnog socijalnog frojdizma i sličnih ideoloških struja, uistinu se može prigovoriti ne samo da je prikrilo bitni istorijski smisao poraženog fašizma kao oblika kapitalističke kon­ trarevolucije već i da je sistematski odvraćalo pogled i izbegavalo saznanje o bitnoj sličnosti između međuratnih fašističkih i posle­ ratnih neokolonijalističkih socijalno-političkih, ekonomskih i ide­ oloških oblika, uslova i sredstava eksploatacije, klasne prinude i nasilja. U tako ograničenoj svesti produžavala se tradicionalna ideološka podvojenost stavova i sudova o stvarnosti u kapitalisti­ čkim metropolama i kolonijalnom svetu, u „razvijenim” i „neraz­ vijenim” zemljama, kako tu razliku izražava savremeni eufemi­ zam. U tom smislu, fašizam je tumačen kao istorijski monstrum u bliskoj prošlosti Evrope, a na drugom koloseku se delimično vide ali ne uviđaju, donekle zapažaju ali ne shvataju odgovarajući savremeni oblici klasne i nacionalno-rasne podeljenosti, kapitalističko-robovlasničke eksploatacije i neograničenog nasilja u dru­ gim područjima sveta, od Alžira 1945— 1964, Gvatem ale 1954, Jugoistočne Azije 1945— 1974, Bolivije, Brazila, Indonezije, Kon­ ga, Južne Afrike, Palestine . . . sve do fašističkog bombardovanja Allendeove Monede, fabrika i radničkih 'kvartova u Čileu septem­ bra 1973. U doba kad su evropski narodi izlazili iz hitlerovske tamnice i proslavljali pobedu nad nacizmom, — u onom istom trenutku kad su satrveni ili se bezuslovno predali poslednji štabovi i odredi evropske fašističke kontrarevolucije, — na više strana sveta drastično se pokazalo da će istovrsna socijalna osnova, po­ litička organizacija, ideologija i tehnika eksploatacije i poroblja­ vanja biti produžena radi suzbijanja antikolonijalnih revolucija. Pr­ vog maja 1945. Generalna konfederacija rada Alžira organizovala je proslavu koja je dobila karakter borbenih demonstracija i za­ vršila se krvavim policijskim represalijama. Sedam dana kasnije, 12

8. maja, vlada je organizovala niz manifestacija u čast mira i nacističke kapitulacije. Alžirci su izneli svoje nacionalne zastave. U Setifu, rasistički eksploatatori-koloni i policajci pucali su u manifestante i zapalili vatru pobune. Dok su gradovi evrop­ skih oslobođenih zemalja, i svih zemalja antifašističke alijanse, ushićeno dočekivali kraj rata i terora, protiv pobunjenih Alžiraca koji su zauzeli Setif intervenisala je vojska, a zatim je narodni ustanak izbio u mnogim gradovima i oblastima Alžira. Usledile su žestoke represalije. Francuska pešadija, vazduhoplovstvo i mor­ narica intervenisali su svim snagama uz pomoć naoružanih bandi kolona. U masovnom pokolju nestale su hiljade. Tek 12. maja kolonizatori su opet preuzeli kontrolu nad situacijom, ali su se 19. i 20. maja pobunili južni Oran i Velika Kabilija. Taj usta­ nak, najveći posle 1871, ugušen je u krvi: oko 50 hiljada masakriranih Alžiraca. Kad je pobuna ugušena, počeli su masovni procesi i pojačan kolonijalni poredak zasnovan na eksploataciji seljačkih i radničkih masa od strane povlašćenih kolona, rasistič­ koj ideologiji i simbiozi državne represije i terorističkih organi­ zacija. Jedan borac Fronta nacionalnog oslobođenja Alžira reći će mnogo godina kasnije: „(Oslobodilački) rat koji je izbio 1954. godine počeo je u našim srcima 8. maja 1945.” Na drugom kraju sveta, 2. septembra 1945. godine Ho Ši Min je pred oduševljenim narodom okupljenim na trgu Ba Nin u Hanoju proglašavao nezavisnost, nakon opšteg narodnog ustanka koji je oslobodio i ujedinio Vijetnam pod revolucionarnom vladom Vijetnama. U istom trenutku, na brodu Misuri nekoliko hiljada kilometara severno od Hanoja, saveznički generali primili su bezuslovnu kapitulaciju Japana, a američki komandant MacArthur odvojio u stranu komandanta francuskog ekspedicionog korpusa koji se spremao na pohod u Sajgon, i rekao mu: „Dao bih vam jedan savet, povedite trupe, mnogo trupa, sve koje možete.” Po­ sle tri sedmice, 23. septembra, kolonijalna pešadija započela je zaposedanje Sajgona, a za tri meseca je zauzela i sve glavne gra­ dove Vijetnama, a Vijetnam iz džungli, močvara i pirinčanih polja započeo oslobodilačku borbu: to je bio početak vijet­ namskog rata u kojem će biti izredane sve varijante imperijali­ stičkog nasilja koje uključuju i fašističke oblike lokalnog soci­ jalnog i političkog oslonca, nacionalističkog grupisanja i teroristič­ ke vladavine. 13

Evropski fašizam u najbližem je srodstvu sa kolonijalističkom a zatim i neokolonijalističkom eksploatacijom i vladavinom; oba izdanka monopolističkog kapitalizma mogu se protumačiti samo celinom njegovih protivrečnosti i klasnih borbi u među­ narodnim okvirima. U najnovijoj razvojnoj fazi nalazimo oba izdanka prepletena u kontrarevolucionarnoj strategiji velikih me­ đunarodnih sistema kapitalističke eksploatacije i represije.

Glava prva

Zablude o prirodi i razvojnim tendencijama monopolističkog kapitalizma

Hilferdtngova teorija i katastrofa nemačkog radničkog pokreta Katastrofa nemačkog radničkog pokreta prilikom uspostav­ ljanja nacističke vladavine 1933. godine bila je uslovljena, pored ostalog, teorijskom i ideološkom konfuzijom socijaldemokratske partije i sindikata pod njenim uticajem u pogledu prirode i raz­ vojnih tendencija tadašnje faze kapitalizma. Reč je o potcenjivanju objektivnih mogućnosti fašizma i so­ cijalnih snaga koje on može da objedini, nejasnom razlikovanju fašizma od drugih parcijalnih i manje efikasnih reakcionarnih tendencija koje su mu prethodile i nepripremljenost radničke klase, njenih političkih i sindikalnih organizacija da se suprotsta­ ve fašističkom obliku klasne represije. Glavni teoretičar socijaldemokratskog oportunizma u Nemačkoj, Rudolf Hilferding, pisao je aprila 1924. godine1: „Podruštvljavanje procesa rada u velikom preduzeću je napredovalo ka podruštvljavanju procesa rada čitavih industrijskih grana i ka međusobnom ujedinjavanju podruštvljenih industrijskih grana. Kroz to istovremeno izrasta svesno regulisanje i usmeravanje pri­ vrede, koja teži da na kapitalistički način prevaziđe anarhiju ima­ nentnu kapitalizmu u slobodnoj konkurenciji. Tako kapitalizam, upravo kada dospe do svog najvišeg stepena jedne nove organizovane privrede, postavlja problem privredne demokratije. Sindi­ kati na taj način prestaju da budu samo organi socijalne politike, već postaju nosioci demokratske proizvodne politike.” Pravo sin1 Ako nije posebno naveden drugi izvor, navodi u ovom odeljku preuzeti su iz knjige Deppea i dr.: K ritika saodlučivanja, ]ugodovendti prcvod u izdanju Izdavačkog centra „Kom unist” , Beograd 1973. 2 Stari 1 novi faiizam

17

đikata da iznose mišljenja u preduzetnim i privrednim organima saodlučivanja, na primer u Savetu Rajha za ugalj, zavodima za socijalno osiguranje, radnim sudovima i slično, dakle u oblicima participacije koje je nemačka monopolistička buržoazija ponudila radnicima da bi neutralisala žive revolucionarne tendencije posle ugušenja revolucije radničkih veća, teoretičari socijalne demokra­ tije su tumačili kao prvi korak ka postepenom, nerevolucionar­ nom prelazu iz kapitalizma u socijalizam. Vođi sindikata su pobijali Marxovu teoriju o imanentnim protivrečnostima i krizama kapitalizma. Fritz N aftali, na Hamburškom kongresu sindikata Nemačke, 1928. godine, kaže: „Sindi­ kati su uspeli da se suprotstave dominantnoj tendenciji kapitaliz­ ma, naime tendenciji osiromašenja, i da je prevaziđu. Moderni radnički pokret, a naročito sindikalni pokret, savladali su tenden­ ciju rastuće bede proletarijata.” Isti ideolog, iste godine, po na­ logu sindikata sastavlja programatsku publikaciju Privredna demokratija i njena suština, put i cilj, u kojoj, pored ostalog, piše: „Iak o smo daleko od toga da želimo prikriti visokokapitalistički karakter ovih organizacionih oblika, verujemo da će iz ovog kretanja ka organizovanom kapitalizmu u krajnjoj liniji proizići, i da već sada proizlazi veliki podsticaj u pravcu demokratizacije privrede.” Naftali i drugi pisci ocenjuju državnu intervenciju u privredi kao odluke u interesu celokupne privrede i opšteg dobra, nasuprot organizovanom kapitalističkom grupnom intere­ su. Pet godina pre uspostavljanja nacizma, N aftali je očekivao da sudelovanje sindikata u upravljanju privredom bez eksproprija­ cije i bez podruštvljavanja privatnih sredstava za proizvodnju „teče u pravcu progresivnog ograničavanja slobode vlasnika da raspolaže aparatom proizvodnje i da konačno dovede do ukidanja privatne svojine nad sredstvima za proizvodnju” . Izražavajući iste zablude, patrijarh „ortodoksnog” marksizma Karl Kautsky u svom najvećem sistematskom delu Materijalističko shvatanje istorije, koje je trebalo da kruniše teorijski razvoj socijaldemokratije, samo dve godine uoči velike krize a šest godina pre uspostavljanja nemačke fašističke države (1927) izriče sledeći sud o evoluciji građanske demokratske države: „D oba nasilnih klasnih borbi je prošlo. Ubuduće je moguće uređivati sukobe i donositi odluke mirnim putem, zahvaljujući propagandi i izbor­ nom sistem u.” 2 2 K . K au tsk y , D ie m aterialistiscbe G esch ichtsauffasung, Berlin 1927, tom II, str. 623.

18

Za tadašnje socijalreformatore bili su nestali pojmovi klasne vladavine i izrabljivanja, a klasna država ustupila je mesto natklasnom i bar potencijalno progresivnom političkom sistemu. Klasni zahtev za ukidanjem najamnog rada zamenjen je pojmom proizvodnje u službi zajednice, sa iluzijama o značaju saodlučivanja u tehničkom razvoju, organizaciji proizvodnje i prometa i politici cena. Najzad, zabluda o prirodi monopolističkog kapitalizma dovo­ di do toga da su reformističke radničke organizacije tvrdile da je podložnost kapitalizma krizama prevaziđena. One nisu predvidele svetsku ekonomsku krizu 1929, a kada je ona izbila, potcenjivale su njene razmere i konzekvencije. Umesto da organizuju klasni otpor prevaljivanju tereta krize na radništvo, lavirale su u okviru strategije klasne saradnje i saodgovomosti za sanaciju privrede. Time je radnička klasa bila paralisana, dok je u isto vreme monopolistički kapital vršio krajnji pritisak na radničku egzisten­ ciju. Već 1926. nezaposlenost je u Nemačkoj bila tri puta veća, a 1927. osam puta veća od prošeka za period 1907— 1913. A zatim nezaposlenost dobija ogromne razmere: 1927. godine je 8,8% nezaposlenih a 5,7% delimično zaposlenih, a 1932 — to je godina kad se fašizam bliži trijumfu — ima u Nemačkoj 44,4% potpuno, a 22,6% delimično nezaposlenih radnika, ukup­ no 67% . Iste godine je produktivnost rada bila za 34% veća od produktivnosti 1913— 1914. godine, dok su radničke najamnine bile znatno niže i naglo opadale u odnosu na zvanično procenjeni egzistencijalni minimum. Godine 1927. prosečna nedeljna na­ jamnina bila je četrdeset maraka, a procenjeni minimum za ži­ vot četrdeset sedam maraka. Kritične 1932. godine prosečna nedeljna najamnina opada na dvadeset jednu marku, a egzisten­ cijalni minimum se kreće oko četrdeset maraka. Sistem državne arbitraže, za koji su socijalreformatori tvrdili da štiti radnika u vreme krize, omogućio je masovno snižavanje nadnica, samo od januara 1931. do januara 1932. za 17% , dok su sindikatima, kao tobožnjim partnerima, bile vezane ruke. Od 1929. do 1931. da­ vanja iz socijalnog osiguranja i za pomoć nezaposlenima smanjena su za trećinu. U predvečerje fašizma vlada Papena dovela je u pitanje i pra­ va sindikata na pregovaranje o najamninama i sindikalnu auto­ nomiju, ali su se oportunistički vođi još zanosili iluzijama o svo­ joj državotvornoj funkciji, podnosili lojalne predloge o sanaci2*

19

onim programima i pregovarali sa nacionalsocijalistima o svojoj ulozi u novom režimu. Vodi sindikata, Leipert, Grassmann, Jegert, održali su sastanak sa novim vlastodršcima devetog septembra 1932, pod rukovodstvom vojnog ministra Rajha, generala Schleihera. Privredni ideolog Hitlerove partije, Wagner, rekao im je da je cilj nacionalsocijalista ugrađivanje sindikata u državni aparat. Prvo treba, rekao je Wagner, izvršiti fuziju svih postojećih radničkih organizacija prema granama delatnosti, zatim uvesti neku vrstu prinudnog učlanjivanja, i najzad će država preuzeti ceo za to potreban aparat. Zatim je, citiramo istorijski prikaz Schumachera, ,.krajnje oprezno i suzdržano govorio gospodin Egert, koji je bez daljeg dao naslutiti da se on u načelu slaže sa ciljem podržavljenja. Egert je verovao da je praktičnije početi sa koncentracijom moći sindikata pre nego što se priđe podržavljenju. Sindikati, u čije ime on govori, ne mogu se bez daljega odreći dragocenih, za sa­ da još revolucionarnih snaga, koje bi se, suočene sa otvorenim podržavljenjem, pod korporativnim predznakom, svim sredstvima suprotstavile prinudi u tom pravcu. S druge strane, prilikom uključivanja tih snaga može se računati da će one odneti preva­ gu i osujetiti iznete namere u boljševičkom smislu. Zbog toga se, nastavlja Egert u razgovoru s nacistima, mora radničkim organi­ zacijama ostaviti vreme da asimiliraju ove, to jest nacističke ideje. Zahvaljujući ideologiji sindikata, ova asimilacija je, zavr­ šava Egert, napredovala dosta, ali još nedovoljno daleko” . Dru­ gim rečima, socijalreformatorski vođi nudili su fašistima saradnju u postupnom prevođenju radništva pod apsolutnu kontrolu, i svoje ideje socijalnog partnerstva i natklasne države isticali kao nužnu protivtežu revolucionarnim snagama i kao neophodan na­ čin njihovog neutralisanja. I posle tridesetog januara 1933. vođi reformističkih rad­ ničkih organizacija nudili su radničkoj klasi potpuno pogrešnu sliku o odnosu klasnih snaga, obećavali odlučan otpor takozva­ nog Gvozdenog fronta, to jest saveza socijaldemokratske partije i sindikata za zaštitu Republike, a zatim, bez borbe, prihvatili fašistički zakon o izvanrednim ovlašćenjima i zabranu tog tobože gvozdenog fronta, dok su pojedini sindikalni vođi i dalje gajili iluzije o sporazumu sa nacistima. Sedamnaestog marta 1933. proglasili su se hrišćanski sindikati za nepolitičke, i zajedno sa predstavnicima liberalnih sindikata posetili G obbelsa da bi pre­ govarali o saradnji sa novom državom. A lider reformističkih sin­ dikata, Lajpert, dvadeset prvog aprila izjavio je u pismu Hitleru: 20

„Sindikati ne polažu pravo na to da neposredno utiču na politi­ ku države. Njihov zadatak u tom pogledu može biti samo da vladi — zakonodavnom telu — dostavljaju opravdane želje rad­ ništva u odnosu na socijalne i privredno-političke mere, i da svojim znanjima i iskustvom na ovom području služe vladi i par­ lamentu.” I najzad, finale katastrofe. Ponuda reformističke sindikalne centrale za pomirenje sa novim režimom. Potčinjavanje sindika­ ta jednom komesaru Rajha, otpuštanje sindikalnih funkcionera koje nacionalsocijalisti ne trpe iz rasnih ili političkih razloga, sramni proglas sindikalnog rukovodstva devetnaestog aprila 1933, sa pozivom na učešće u „Danu nacionalnog rada” , u što su naci­ sti preokrenuli Prvi maj. Evo doslovne poente tog proglasa: „Sa­ vezni odbor sindikata pozdravlja Prvi maj, kao zakonski praz­ nik nacionalnog rada, i poziva članove sindikata da, uz punu svest o svojim pionirskim uslugama ideji Maja, svugde učestvu­ ju u proslavama koje je vlada organizovala za odavanje počasti stvaralačkom radu i za punopravno uključivanje radništva u dr­ žavu.” „Uveče istog tog prvog maja 1933” — piše istoričar Schumann — „kada je Hitler na polju Temferhof uzviknuo: .Uva­ žavajte rad i poštujte radnika’, Gobbels je u svoj dnevnik lakonski zapisao: .Sutra ćemo zaposesti domove sindikata, otpor se nigde ne očekuje.’ Ujutro drugoga maja počela je minuciozno isplani­ rana fašistička akcija protiv radničkih organizacija. Odredi SS i SA na celoj teritoriji Rajha zaposeli su domove sindikata, rad­ ničke banke, sve mesne kancelarije i redakcije radničke štampe.” U koncentracioni logor su odvedeni svi rukovodioci i funkcioneri sindikata, urednici sindikalne štampe i direktori radničkih bana­ ka, uključivši i one koji su do poslednjeg časa pregovarali i pisali pisma Hitleru. Munjevita fašistička akcija nije naišla na otpor. Namesto sindikata uvedena je prinudna organizacija nacionalsocijalističkog „Nemačkog radnog fronta” , u kojoj je socijalreformatorska zabluda socijalnog partnera pretvorena u prisilnu „za­ jednicu” kapitala i rada. Otpor nemačke radničke klase bio je paralisan delovanjem reformista na osnovu zablude o prirodi i razvojnim tendencijama monopolističkog kapitalizma, obeshrabrene usled prethodne ne­ moći radničke organizacije da se usprotive ugrožavanju osnova radničke egzistencije i generalnoj oceni kapitala putem masovne nezaposlenosti i bede. Spomenimo i važnu Schumannovu konstataci­ 21

ju da su poludiktatorske vlade pre H itlera već tako često označa­ vane kao fašističke da do svesti radnika i njihovih organizacija nije dopirala kvalitativna razlika između Hitlerove vlasti i Briiningove ili Papenove vlade.

Zablude teoretičara i stratega Treće inter nacionale Dok je socijaldemokratsko krilo radničkog pokreta živelo u iluzijama o demokratskoj i potencijalno socijalističkoj evoluciji monopolističkog kapitalizma, i u kritičnim razdobljima — osim nekih značajnih izuzetaka — bez borbe podleglo fašizmu, komu­ nističko krilo se energično suprotstavljalo teorijama o demokrat­ skom prerastanju kapitalizma u socijalizam, i do poslednjeg ča­ sa — često na herojski način — odupiralo fašizmu. Ali ova bitna razlika ne može da zakloni teorijske zablude i strategijske proma­ šaje komunističkih partija u razdoblju fašizacije u Italiji, Nemač­ koj i drugim evropskim zemljama. U analizi grešaka Treće internacionale suočene sa fašizmom istoričari najčešće u prvi plan postavljaju sektašku politiku ko­ munističkih partija koje su — raskidajući političke veze pa i sin­ dikalnu saradnju sa socijaldemokratijom — izašle u susret po­ litičkoj izolaciji revolucionarnog krila radničkog pokreta, što je tad, kao i uvek, bio prvenstveni strategijski cilj klasnog neprija­ telja. Potcenjujući snagu i perspektivu fašističkog pokreta, a oso­ bito njegovo svojstvo da u kritičnim momentima izrazi i spro­ vede interese celine monopolističke buržoazije, kao i njegovu spo­ sobnost da trajnije zadobije masovnu podršku srednje i sitne buržoazije, — komunističke partije su u dužim razdobljima po­ litičku borbu usredsređivale protiv socijaldemokratskog uticaja na radničku klasu. U socijaldemokratiji su videle najvažniji politički i ideološki aparat za podređivanje radničke klase kapitalističkom sistemu i osujećivanje klasne borbe, dok su fašizam tumačile kao paralelni aparat tog sistem a čija je funkcija da otvorenim i neo­ graničenim nasiljem suzbija najrazvijenije oblike revolucionarne akcije radničke klase; oba aparata su, u toj optici, imala srodnu prirodu i koordinirane funkcije, pri čemu je funkciji socijaldemo kratije u početku pripisivan dublji i trajniji značaj. Krajnja konzekvencija tog stava je političko kvalifikovanje socijaldemokratije kao „socijal fašizm a” , što je, neosporno, pokazi22

valo neprodubljenost teorijske i političke analize fašizma kao razvojne tendencije monopolističkog kapitalizma i oblika bitno značajne modifikacije njegovih odnosa proizvodnje, političkih i ideoloških struktura u cilju negativnog rešavanja strukturalne ekonomske i političke krize. U 20-im i bar do sredine 30-ih godina vodeći teoretičari i politički stratezi Treće intemacionale nisu raspravili kardinalnu razliku između razvojnih oblika i tendencija monopolističkog ka­ pitalizma, i zato su različite oblike političkog delovanja buržoazi­ je — od fašizma do socijaldemokratije, odnosno „socijalfašizma” — svrstavali u jedinstveni korpus kontrarevolucije, unutar kojeg ova ili ona grana ili funkcija dobija preimućstvo zavisno od promena konjunkture (ofanziva ili defanziva revolucionarnih snaga, akutna kriza ili privremena stabilizacija kapitalizma).3 S ovim teorijskim premisama, na koje ćemo se još vratiti, politički stav komunističkih partija prema reformističkom delu radničkog pokreta kao „socijalfašizmu” višestruko je otežao bor­ bu protiv nastupajućeg fašizma. To je dezorijentisalo radničku klasu u odnosu na glavnu opasnost. U sledu događaja za vreme eskalacije fašizma izazvalo je zabludu da su različite političke grupacije (tradicionalne nacionalističke i militarističke grupe u ime agrarne oligarhije i dela velikog kapitala, liberalne grupe u savezu sa socijaldemokratijom u ime srednjeg kapitala i sitne buržoazije itd.), koje su pokušavale da se nametnu građanskom društvu u krizi, samo marginalno različite ili čak i podudarne sa fašizmom. Usled toga značajan deo radničke klase, koji je inače mogao da se suprotstavi fašizmu, u političkoj konfuziji ga nije dovoljno razlikovao. Pošto je već više puta vladajuća politička garnitura nazvana fašističkom, — ona koja će zaista biti fašistič­ ka dočekana je s političkom obamrlošću radničkih masa (što na­ ročito važi za Nemačku). Kao u basni o pastiru koji je deset pu­ ta bez razloga u strahu alarmirao seljane da vuci napadaju a je­ danaesti put ga vuci razderaše jer seljani nisu poverovali njego­ vim povicima. Osim toga, stav o „socijalfašizmu” ometao je zajedničko političko delovanje ideološki diferenciranih radničkih organiza’ Zapazimo, odmah, da je u toj optici tendencija strukturalne promene monopolističkog kapitalizma, u obliku fašizm a, zamenj'ena konjun­ kturnim oscilacijama. O vaj teorijski previd ima trajni značaj, jer se i danas pojave novog fašizm a često tumače u terminima konjunkturne akumulacije ekonomskih poremećaja i socijalno-političkih kriza.

23

cija protiv fašizma, i otežao stvaranje jedinstvenog radničkog i šireg demokratskog antifašističkog fronta i kad je revolucionar­ no krilo radničkog pokreta uviđalo da je takav front neophodan i težilo da ga stvori. U mnogim oscilacijama između Trećeg i Šestog kongresa Komunističke internacionale (1920— 1928) nad­ jačala je teza o „jedinstvenom frontu u radničkoj bazi” koja je bila prisutna od početka, ali se praktično ostvarenje radničkog jedinst­ va na glavnoj liniji klasne borbe (gde se kao glavni protivnik uzdizao fašizam) neprestano saplitalo o socijaldemokratiju. Za to je, pre svega, bila odgovorna politika socijaldemokratskih ruko­ vodstava, ali i stavovi komunista. N a primer: „Jasn o je da sa socijalfašistima ne može biti jedinstva” (1931).4 „Socijalfašisti znaju da za nas nije moguća nikakva saradnja. Nijedan komu­ nist ne deli iluziju da fašizam može biti tučen uz pomoć socijalfašizma” (1931).5 Takav isključiv stav prema socijaldemokratiji nije se odno­ sio na njena rukovodstva (koja su većinom i stupala u saradnju sa konzervativnim grupama na antikomunističkoj platformi) već i na socijaldemokratski usmerene grupe u fabričkim i drugim radničkim sredinama: „P roterati socijalfašiste s njihovih funk­ cija u preduzećima i sindikatima.” „O terati male socijalfašiste iz preduzeća, biroa za zapošljavanje i industrijskih škola.” „U da­ riti na socijalfašiste u školama i mestima za radnički odmor.” 6 U kritičnom razdoblju fašizacije u Nemačkoj komunisti su označili socijaldemokratiju kao prvenstvenu metu borbe jer su smatrali da je najpre potrebno suzbiti njen uticaj na radničku klasu da bi zatim radništvo bilo sposobno za jedinstvenu borbu protiv fašizma. U junu 1932. rukovodilac nemačkih komunista Thalmann pisao je da „dokle god ne budu oslobođeni uticaja socijalfašista, milioni radnika (iz PSA, Socijaldemokratske partije i A D G B, Opšteg sindikalnog saveza pod njenim uticajem) iz­ gubljeni su za antifašističku borbu . . . Sve snage (komunističke) Partije treba da budu bačene u borbu protiv socijaldemokratije'"? T o je bilo vreme kad je vodstvo Treće internacionale uvidelo težinu opasnosti od fašizma, kad je Manuilski označio fa­ 4 H . Rem m ele, u časopisu Die In tern ation ale, m art 1930, citirao N icos Po ulan tzas, Fascism e et d ictature, M aspero, Pariz 1970, str. 171. 5 R ote Fahne, m art 1931, citirao P oulan tzas, na istom mcstu. 6 C itirao P oulan tzas, na istom mestu. 7 Thalm ann, u D ie Intern ation ale, jun 1932.

24

šizam kao „jednu od formi ofanzive kapitala” (1931), a na Jedanaestom plenumu Internacionale iste godine bila izrečena upozorenja povodom preterivanja s koncepcijom prvenstvene bor­ be protiv socijaldemokratije. Ipak se u njenom časopisu, i posle tih opomena, piše: „Ali najznačajniji problem naše borbe protiv nacionalsocijalizma . . . je problem ispravne revolucionarne stra­ tegije koja . . . usmerava glavni udar protiv socijaldemokratije . . . što je premisa za pobedu nad hitlerovskim fašizmom. Po našem mišljenju, osnovna pogreška revolucionarnog kri­ la radničkog pokreta nije bila u tome što je osuđivalo socijalde­ mokratski oportunizam i borilo se protiv njegovog uticaja na radničku klasu da bi zasnovalo radničko jedinstvo protiv fašizma. Oblik te borbe, a osobito prioritet dat suzbijanju socijaldemokrata u odlučnim momentima fašističke invazije, bili su očigledno po­ grešni i dalekosežno štetni, ali su ti promašaji bili samo konzekvencija dubljih nedostataka teorije i strategije revolucionarnih radničkih partija. Analiza tih mana može otkriti osnovni problem odnosa revolucionarne klase prema strukturalnoj krizi kapitalizma i fašističkom rešavanju te krize, problem koji je ostao aktuelan do danas i postao univerzalan (tiče se ne samo fašizma već i drugih modifikacija monopolističkog kapitalizma koje se prepliću sa fašizmom kao načini negativnog rešavanja strukturalne kri­ ze u međunarodnom kapitalističkom procesu). Revolucionarno krilo radničkog pokreta nije bilo u stanju da u razdoblju između revolucionarnog vrenja (1917— 1921) i stabi­ lizacije fašizma u srcu Evrope (1933— 1934), i njegove kasnije ekspanzije, zasnuje jedinstvo radničke klase na radikalno antikapitalističkoj (a prema tome i delotvomo antifašističkoj) osnovi jer je teorijski i strategijski rastavilo političke od ekonomskih ob­ lika klasne borbe. Pre nego što razmotrimo teorijske premise tog razdvajanja — premise koje dosežu do fundamentalnih pitanja tumačenja monopolističkog kapitalizma i istorijskog procesa — ispitaćemo praktičan aspekt. Nakon iskustva komunističke grupe (čije je jezgro bilo u Torinu) s radničkim savetima u velikim fabrikama Severne Ita­ lije, prvak te grupe, a kasnije i italijanske Komunističke partije, Antonio Gramsci je u međunarodnom komunističkom pokretu zastupao strategiju ujedinjavanja radničke klase i formiranja njene ‘ Hirsch, u Die Internationale, januar 1932, citirao Poulantzas, na istom mestu, str. 172.

25

antikapitalističke moći ( „ protivvlasti” ) u društvenoj celini. Ta strategija je polazila od direktne, opšte i jedinstvene organizacije radnika u fabričkoj bazi, organizacije koja bi objedinjavala eko­ nomski i politički aspekt klasne borbe. Gramsci je u radničkim savetima video osnovu jedinstva rad­ ničke klase, a u tom jedinstvu i na toj osnovi mogućnost saveza radničke klase sa plebejskim masama, seljaštvom i sitnom buržo­ azijom. Radnički savet se konstituiše u svakoj radionici i fabrici na osnovu direktnog predstavništva radnika, a ne preko postoje­ ćih sindikata i njihovih vrhova, koji se nalaze pod različitim po­ litičkim i ideološkim uticajima. Prva uloga radničkih saveta je da za vreme štrajka uspostave radničku kontrolu nad proizvod­ njom. Ali zatim njihova organizacija i uloga postaju parlamentarne, saveti sprovode — po rečima Gramscija — „prelaz od sindikalne borbe, u oblasti usko korporativističkoj i reformističkoj, na revo­ lucionarnu borbu” . To obuhvata, i u revolucionarnu celinu uklju­ čuje, i radničke zahteve i ciljeve „čisto tehničke i industrijske” (u odnosu na kapitalističku podelu i organizaciju rada), eko­ nomske revandikacije (najamnina itd.), ali naročito — podvlači Gramsci — „ političku pripremu m asa” , uključujući i vojnu pri­ premu i neposrednu oružanu organizaciju radnika. Na taj način iz elementarnih oblika klasne borbe za nepo­ sredne interese radnika izrasta, posredstvom radničkih saveta, revolucionarna društveno-ekonomska, politička i vojna celina kla­ sne borbe i jedinstvene organizacije radnika. Organizovani komu­ nisti rade u krilu ove jedinstvene organizacije kao njeni najsvesniji elementi. G ram sci je u takvom razvijanju klasne borbe i je­ dinstvene organizacije radničke klase video ne samo put za osvajanie političke vlasti, države, već i radnički poredak koji će supstituisati buržoasku državu. A to započinje ne preuzimanjem vlasti, već sa stvaranjem vlastite jedinstvene (a mi bismo savremenim rečnikom dodali) samoupravne organizacije.9 Slične su bile i ideje teorijskih i političkih zastupnika revo­ lucionarnih iskustava nemačkih radničkih veća, koji su se grupisali u levoj opoziciji unutar Komunističke partije Nemačke, a zatim istupili iz te partije i s krajnjom političkom isključivošću usamljeni nastavili borbu na istoj liniji, da bi u završnici faši­ 9 U ovom odeljk u smo rezim irali an alize i teze G ram scijevih član aka iz časopisa O rdine nuovo, Torin o 1919— 1921.

26

stičkog naleta emigrirali većinom u SAD i tamo razvili sličnu akciju za vreme velike krize.10 U idejnoj i političkoj orkestraciji koju je vršila Treća internacionala strategijske koncepcije ove vrste u početku su — uprkos protivnicima koji su ih kvalifikovali kao anarhosindikalizam ili „neosindikalizam” 11 — našle skromno mesto u političkim re­ zolucijama o jedinstvenom radničkom frontu i sindikalnoj akciji. U rezolucijama Drugog i Trećeg kongresa Komunističke in­ ternacionale izražava se potreba formiranja „industrijskih radnič­ kih saveta” i „fabričkih saveta” kao „istinskih organizacija pro­ leterske mase” koji se jasno razlikuju od sindikata: „Industrijski radnički saveti — glasi jedan deo rezolucije Drugog kongresa — ne treba da zameni sindikate. (Pošto se organizuju u toku akcije) treba da malo-pomalo stvore opšti aparat sposoban da upravlja celinom borbe.” Radnički saveti su i u toj rezoluciji zamišljeni kao adekvatni oblici organizacije jedinstvenog radničkog fronta „u bazi” , neposredno birani od strane svih radnika, nezavisno od njihove sindikalne ili političke pripadnosti. Prva tri kongresa Komunističke internacionale jasno razliku­ ju takve radničke savete od „preduzetnih odbora” koji su kao oblici radničke participacije bili zakonom ustanovljeni posle prvog svetskog rata u Nemačkoj, Italiji, Austriji i drugim evropskim zemljama. Dok je Drugi kongres Internacionale radničke savete video u perspektivi revolucionarnog uspona kao „drugu vlast” koju radnička klasa protivstavlja buržoaskim aparatima, Treći kongres je — polazeći od analiza o privremenoj stabilizaciji ka­ pitalizma — stavio naglasak na njihovoj ulozi kao „permanent­ nih oblika organizacije jedinstvenog fronta” . Ova komponenta — samo nerazrađena komponenta — stra­ tegijskih koncepcija Treće internacionale postepeno se gasi po­ četkom 20-ih godina. Još na Trećem kongresu primat političkih funkcija radničkih saveta unutar revolucionarne celine klasne 10 Posle te krize, njihov američki pokret „saveta nezaposlenih rad­ nika” je iščezao, a oni nastavili uglavnom teorijsku aktivnost, u eks­ tremnoj opoziciji Trećoj internacionali. Medu teoretičarima iz te grupe najznačajniji je, i u savremenom razdoblju aktivan, Paul Mattick. 11 N a primer, Gramscijev ljuti protivnik Bordiga u člancima 1920. u italijanskom komunističkom listu Ii Soviet postavlja alternativu: „Uzeti fabriku ili uzeti vlast.” I smatra da najpre treba osvojiti i razbiti državu a zatim formirati radničke savete u fabrikam a. (P. Spriano, ,,Il Dibattito era’ll Soviet’e L ’ Ordine N u ovo” , u Rinascita, januar 1961.)

27

borbe ustupa mesto njihovim neposredno ekonomskim funkcija­ ma u odbrani radničkog položaja (protiv otpuštanja radnika, za­ tvaranja pogona, smanjivanja najamnine itd.). Ove ekonomske funkcije radničkih saveta trebalo bi da se vrše pod rukovodstvom revolucionarnog jezgra u sindikatima, odnosno sindikata koji su pod uticajem komunističkih partija. Ubrzo, na Prvom među­ narodnom kongresu revolucionarnih sindikata u Moskvi, jula 1921, koncepcija je u biti izmenjena: ,,U meri u kojoj radnički sindikati budu uspeli da pobede sindikalne birokratije .. . radnič­ ki saveti će postati jezgra sindikata u preduzeću.” N a Petom kongresu Kominterne iz rezolucija iščezavaju radnički saveti, a na njihovo mesto se uvode uz učešće buržoazije institucionalizovani „odbori pred uzeća” unutar kojih komunisti treba da deluju, kao i u sindikatima.12 Suštinski različito od koncepcije o jedinstvenoj revolucionar­ noj organizaciji radnika koja ekonomsku borbu podiže do politič­ kog nivoa, u teoriji i politici komunističkih partija preteže stav o načelnom razlikovanju političke od ekonomske borbe radničke klase, njenih „istorijskih ” od „neposrednih” interesa. Saglasno tom razlikovanju, politička borba se vodi posredstvom revolu­ cionarne partije, a protiv reformista i svih političkih aparata buržoazije, za osvajanje političke vlasti. Ekonomska borba se vodi preko sindikata, a revolucionarne partije teže da ostvare političko rukovođenje sindikatima, koji bi u tom slučaju postali masovni medijumi političke borbe. U stvarnosti, komunističke frakcije u sindikatima ili otcepljeni komunistički sindikati sprovode po­ litičku liniju revolucionarne partije, ali baš na političkom planu ne osvajaju odlučujući uticaj. Jači uticaj vrše svojom borbenošću i doslednošću u zastupanju neposrednih interesa radnika, dakle na ekonomskom planu, ali je takav uticaj većinom prolazan i ne podiže se do političke, revolucionarne celine organizacije i akci­ je radničke klase. Načelno podvajanje ekonomske i političke bor­ be, masovne ekonomske od avangardne političke organizacije, otezalo je formiranje radničkog jedinstva u celini klasne borbe i — uz druge činioce — bitno omelo antifašističko jedinstvo radničke klase. Osim toga, fašistički pokreti u vreme svojih so­ ci jalno-demagoških priprema za neutralisanje klasnog otpora rad­ nika iskoristili su i ekonomističku ograničenost, kao i korporativ­ 12 N a v o d i o stav ov im a Treće internacionale preuzeti su od Poulantzasa, na istom m estu, str. 23 0 — 237.

28

ni mentalitet sindikata lišenih političkog horizonta ukupne klasne borbe. Ovde ne mogu biti iscrpno raspravljani svi politički i idejni činioci ove erozije političke strategije komunističkih partija u doba nadiranja fašizma. Pažnju usmeravamo ka teorijskim premi­ sama te involucije. Teorijsko polazište obuhvata tumačenje krize monopolistič­ kog kapitalizma kao — pre ili kasnije — neizbeine katastrofe burzoaskog društva koja stvara revolucionarnu situaciju. U toj situaciji, i tek u toj situaciji se elementarni i masovni oblici eko­ nomske borbe radničke klase podižu do revolucionarnog politič­ kog nivoa, i to zahvaljujući političkim avangardama koje u među­ vremenu vrše uticaj i pripreme, a u svojoj revolucionarnoj ofanzivi vode radničke i narodne mase. S tim je suštinski povezano i gledište o revoluciji kao osvajanju države, i promeni ekonom­ skih i celine društvenih odnosa posredstvom osvojene političke vlasti. A oba su gledišta zasnovana na pretpostavci da je u monopolističkom kapitalizmu formirana podrustvljena materijalno-proizvodna osnova od koje će poći revolucionarna promena društva (pomoću političke vlasti koja na toj osnovi preuzima i oslobađa proizvodne snage koje je formirao kapitalizam, a menja odnose proizvodnje). Ta osnova će biti preuzeta od strane revolucionarne klase kad katastrofalna kriza izazove rastrojstvo proizvodnje unu­ tar njenih buržoaskih oblika. To — posredstvom revolucionarne partije — dovodi do političke revolucije koja će otvoriti put za promenu odnosa prozvodnje i za budući slobodni razvoj proizvod­ nih snaga koje su bile razarane krizom kapitalizma. Ovo je, naravno, krajnje zgusnut i pojednostavljen prikaz teorijskih premisa, koji ne vodi računa o dilemama i razlikama koje su se značajno ispoljavale; pokušali smo, jedino, da iz celine teorijskih pristupa i kontroverzi koje su bile prisutne u to vreme izvučemo elemente što su imali najveći uticaj na političku praksu revolucionarnog radničkog pokreta. Ti elementi — ako smo se zaista približili njihovom vernom tumačenju — opredelili su dok­ trinu i praksu razdvajanja političke i ekonomske borbe, napušta­ nje jedinstvenih direktnih radničkih organizacija koje bi bile protivteža pokušajima fašističkog rešavanja strukturalne krize, i koje bi u odnosu na tu krizu otvorile revolucionarnu perspektivu. Mada su u neposrednim političkim konzekvencijama tumače­ nja monopolističkog kapitalizma od strane Treće internacionale bila oprečna socijaldemokratiji, jedan deo njihovih teorijskih 29

premisa bio je srodan. A to je upravo onaj deo koji se tiče podruštvljene materijalne osnove socijalizma, odnosno revolucije, formirane u monopolističkom kapitalizmu. Reformističko krilo je odatle izvlačilo zaključak o mogućnosti političke i socijalne evolu­ cije ka socijalizmu, a revolucionarno krilo je na tome zasnovalo poglede o razornoj krizi, revolucionarnoj situaciji i o preuzima­ nju formirane osnove novog društva putem političke revolucije. Oba tumačenja su previđala dva suštinska momenta koja će se, uostalom, u celosti obelodaniti tek razvojem kapitalističke formaci­ je u toku narednih decenija; razvojem koji je najavljen upravo fašizmom. Tadašnja politički uticajna tumačenja monopolističkog kapi­ talizma nisu došla do saznanja o mogućnosti da se ekonomska i politička strukturalna kriza resi, ne putem privremene stabili­ zacije buržoaskog poretka u ekonomskim, političkim i ideološkim oblicima koje je već razvio monopolistički kapitalizam, već putem njegove dalekosežne restrukturacije. I to restrukturacije koja bi obuhvatila modifikaciju odnosa proizvodnje kapitala i najamnog rada, globalnu promenu sastava i strukture kapitalističke klase i bitnu promenu aparata klasne vladavine. Takva restrukturacija u cilju negativnog rešavanja opšte krize (uključiv suzbijanje revo­ lucije) bila je ostvarena u jednom delu evropskih poredaka monopolističke buržoazije radikalno, u obliku fašizma; u drugim ka­ pitalističkim metropolama restrukturacija je ostvarena u drukči­ jim i manje radikalnim oblicima. I najzad, u najnovijoj razvojnoj fazi im perijalizma i njegove strukturalne krize, u naše doba, još jednom se duboko otvorilo pitanje o pravcu i obliku nove res­ trukturacije kapitalizma. Pošto takvo saznanje nije bilo formirano, (ili, možda, tad još nije moglo ni biti formirano), pojava fašizma je protumačena u okviru promenljivih političkih oblika vladavine buržoazije, a ne kao tendencija promene celine društvenih uslova za proizvod­ nju kapitala (tj. kapitalističkog načina proizvodnje) iz koje pro­ izlaze bitne razlike u pogledu načina ostvarivanja diktature bur­ žoazije i njene hegemonije nad građanskim društvom, i osobito u pogledu načina gušenja i zatiranja ljudskih i društvenih uslova radničkog otpora, ekonomske borbe i političke emancipacije. Sve te razlike su daleko veće nego što se moglo pretpostaviti u okviru koncepcije o fašizmu kao aparatu političkog nasilja. Ta koncep­ cija nije mogla dokučiti preimućstvo fašizma u rešavanju celine ne samo političke već i strukturalne ekonomske krize, pa je otud 30

potcenjivala mogućnost da se monopolistička buržoazija u celini i trajno osloni na fašizam. Iz ovog proizlazi i drugi momenat suštinskog previda, po­ sebno od strane revolucionarnog krila radničkog pokreta (jer reformističko krilo nije bilo u stanju ni da postavi pitanje ove vrste). Ako strukturalna kriza, i to takva da je buržoasko društvo dovela na rub rasula, može biti rešavana i unutar monopolistič­ kog kapitalizma, modifikacijom njegovih odnosa proizvodnje i bitnom promenom sistema klasne vladavine (koja radničkoj klasi oduzima u prethodnom istorijskom procesu formirane pretpo­ stavke klasne borbe i emancipacije), — postaje bitno nedovoljna, ili i pogrešna teza o kretanju ka katastrofalnoj krizi, i o revolu­ cionarnoj situaciji u odnosu na krizu. Sama po sebi, ekonomska i politička kriza kapitalističke strukture, u akutnom obliku, i kad je nalik na katastrofu, ne čini revolucionarnu situaciju, odnosno, tačnije, pretpostavku radničke revolucije. Ukoliko može da bude rešena na negativan način, čini, naprotiv, pretpostavku radikalne kontrarevolucije, koja bi u korenu zatirala revolucionarni poten­ cijal radničke klase. To će i biti ako radnička klasa nije prethod­ no formirala jedinstvenu organizaciju koja neposrednu klasnu borbu dovodi do revolucionarnog političkog horizonta. I ako u tom horizontu radnički pokret nije izrazio praktičnu istorijsku mogućnost i uverljivu alternativu socijalističkog umesto vlastitog kapitalističkog, istorijski involutivnog (fašističkog ili nekog dru­ gog) rešavanja krize. So soli ovog saznanja — za koje je radničkom pokretu bilo potrebno, a možda i nedovoljno, celo stoleće — je u nemogućno­ sti revolucionarnog re'savanja strukturalne krize kapitalizma na taj način što bi se političkim prevratom izdejslvovala promena odnosa proizvodnje na bazi „za socijalizam pripremljenih" apara­ ta proizvodnje i potrošnje, proizvodnih snaga i potreba. I u revolucionarnom krilu radničkog pokreta vladala je za­ bluda o karakteru proizvodnih snaga koje je razvio kapitalizam: kao da su te snage i nezavisno od klasne borbe i revolucionarne prakse objektivna pretpostavka socijalizma, a sve teže funkcionišu u kapitalizmu (i raspadaju se u njegovoj katastrofalnoj krizi, što omogućuje revolucionarnom proletarijatu da u ime celokupnog društva radikalno promeni društvene uslove i odnose proiz­ vodnje). Osobito na primeru fašizma istorijska praksa je pokazala da unutar kapitalističke strukture proizvodne snage (kao i potre31

be) nisu — ni u jednom razvojnom periodu monopolističkog ka­ pitalizma — „objektivno socijalističke” , odnosno nisu „objektiv­ na pretpostavka” socijalističke revolucije. Monopolistički kapita­ lizam na sebi svojstven način može da razvija snage proizvodnje i onda kad svoju strukturalnu krizu rešava po cenu bitnog istorijskog nazadovanja, poništavanja društvenih tekovina prošlog razvoja, enormnog materijalnog razaranja i uništavanja ljudi i dru­ štva. Tome se radnička klasa može delotvorno suprotstaviti ako monopolističko-kapitalističkom (pod određenim uslovima i u isto­ rijskoj tendenciji destruktivnom) kretanju snaga proizvodnje (i potreba) protivstavi praktičnu alternativu razvoja proizvodnih snaga (i potreba) u bitno drukčijem smeru, u drukčijoj strukturi, različitog kvaliteta. A da bi to bila u stanju, radnička klasa ne mo­ že — raspolućena između političke i ekonomske borbe, političke avangarde i sindikata — čekati akutne oblike krize da tad po­ traži alternativu, već u vlastitoj praksi unutar jedinstvene direkt­ ne organizacije koja je ukorenjena u radni proces a doseže do političke celine društva anticipira i artikulise buduću socijalističku celinu snaga proizvodnje i potreba. Ovom izlaganju se može prigovoriti da ondašnjem revolucio­ narnom pokretu imputira nedostajanje svesti za koju je bilo po­ trebno, i jedva dovoljno, više decenija gorkih iskustava, a i više decenija kapitalističkog razvoja proizvodnje i potrošnje. Ovaj pri­ govor može braniti dignitet revolucionarnog pokreta onog vre­ mena, ali ne može osporiti da je postojala zabluda o prirodi i raz­ vojnim tendencijama monopolističkog kapitalizma i o pretpostav­ kama revolucionarne promene društva. Odmah ćemo videti da se ta zabluda održala i prilikom kasnije ocene fašističkog poretka, u vreme kad su se evropski i radnički pokret i Sovjetski Savez pripremali za istorijski obračun sa fašizmom, 1935— 1941. go­ dine. Teza o „agoničnom kapitalizmu” : zabluda o nesposobnosti fašizma da pokreće kapitalistički razvoj i rešava njegove protivrečnosti Na svim kongresima Komunističke internacionale koji su se bavili fašističkom pretnjom u njenom razvijenom obliku, i, najzad, na krucijalnom Sedmom kongresu na kojem je posle isto32

rijskog referata Georgi Dimitrova izvršen strategijski zaokret ka širokim antifašističkim savezima (narodnom frontu), fašizam je bio kvalifikovan kao izraz „retrogradnog kapitalizma” , kapitali­ zma u agoniji, čije su mogućnosti da razvija proizvodnju i rešava protivrečnosti sve više ograničene. Ova teza je imala dva aspekta: fašizam kao izraz najreakcionarnijih snaga vladajuće klase (socijalno-politički aspekt), i za­ ustavljanje razvoja proizvodnih snaga u „agoničnom kapitalizmu” uopšte, a u njegovom fašističkom obliku osobito (ekonomski aspekt). U prvom, odnosno i u drugom smislu Komunistička inrernacionala je kvalifikovala fašizam kao „diktaturu kapitala u razdob­ lju njegove dekadencije” (Peti kongres); „diktaturu velikog ka­ pitala, odnosno finansijskog kapitala” (Sedmi kongres); diktaturu „najreakcionarnijih, najšovinističkijih, u najvećoj meri imperija­ lističkih elemenata finansijskog kapitala” (Sedmi kongres).13 Ra­ nije, na Četvrtom kongresu, Zinovjev je tvrdio da su „fašisti pre svega oružje u rukama veleposednika. Industrijska i trgovačka buržoazija slede, izložene teroru, ovaj eksperiment reakcije” .14 Zinovjevu je tad protivrečio Bordiga, o čijim smo teorijskim i političkim promašajima napred govorili, ali je u ovom slučaju bio bliži istini: „Greška je smatrati fašizam — odvratio je Bor­ diga Zinovjevu — za organizaciju najzaostalijih elemenata bur­ žoazije. Fašizam nije deo reakcije najviše zaslepljen i mračnjački, već instrument najrazvijenijih, najiskusnijih i najsvesnijih ele­ menata buržoazije.” Polazeći od najuticajnijeg stava o „agoničnom kapitalizmu” i njegovim zaostalim ili bar nazadnjačkim snagama koje zastupa fašizam, revolucionarni radnički pokret nije očekivao da će fa­ šistički poredak amalgamisati celokupnu monopolističku buržo­ aziju i ostvariti širu društvenu hegemoniju u zemljama u kojima je uspostavljen, niti da će biti u stanju da rapidno razvija proiz­ vodni aparat, ostvarujući tehnološki i ekonomski razvoj kapita­ lizma ispred svih drugih kapitalističkih metropola. Teško je utvrditi koliko su ove teorijske zablude uticale na strategiju i taktiku komunističkog pokreta do 1941. godine, ali se može pretpostaviti da je i u tome jedan od izvora za tadašnji razvoj važnog stava da je fašistička ekspanzija više zasnovana na 11 Citirao Poulantzas, na istom mestu, str. 100— 102. 14 Poulantzas, na istom mestu, str. 103. 3 Stari i novi fašizam

33

blefu i međunarodnoj učeni nego na unutrašnjoj snazi, i da bi u ratu eksplodirale — ili se bar značajno ispoljile — unutrašnje protivrečnosti njegove lomljive strukture. Vojnici Crvene armije koji su početkom rata 1941. beznadežno pozivali i očekivali svo­ je „nemačke klasne drugove” da združe oružje protiv zajedničkog klasnog neprijatelja bili su, tad, zadnji beočug u dugom lancu zabluda o prirodi monopolističkog kapitalizma i njegove fašističke modifikacije.15

Zablude o prirodi savremenog monopolističkog kapitalizma M ada je u Evropi, u drugom svetskom ratu na brutalno uverljiv način raspršeno sve što je bilo preostalo od zabluda o lomljivoj strukturi i ograničenoj moći fašizma, nije time odgo­ netnuta i njegova istorijska zagonetka. Njegov je slom — plaćen najvišom cenom u istoriji čovečanstva16 — preuranjeno zaklopio 15 I ovd e je potrebno uporediti stav ov e Treće internacionale o fa ­ šizm u k ao „agon ičn om k a p italizm u ” s krajnjim konzekvencijam a socijal­ dem okratske interpretacije. Pošto je uoči fašističk og p revrata tum ačio evoluciju k ap italizm a i njegove dem okratske d ržav e kao prirodnoistorijski okvir m irnog socijalističkog p re ob ražaja d ru štva, K au tsk y se ni nakon učvršćenja fašizm a u N em ačko j i zap o čin jan ja njegove m eđunarodne eks­ pan zije ne odriče gledišta o dem okratskom razvo ju k apitalizm a i njegovom mirnom p reob ražaju u socijalizam . Ispred H itlero v o g poretka izbegao je najpre u Beč, a zatim u P rag gde o bjav ljuje svoju poslednju knjigu So cijalist i rat (1937), u k ojoj tum ači p ojavu i Širenje fašizm a kao p atološku po javu , sasvim privrem eno p ribegavanje bezum lju, bez ikakve veze sa k apitalizm om . I z ra ža v a uverenje da će dem okratski k apitalizam sa v lad ati tu bolesnu po javu , i obn oviti m ogućnosti m irnog i dem okratskog ra z v o ja ka v lastitom logičkom završetku , socijalističkom društvu. N a p ra ­ gu fašističke ratne ekspanzije, K au tsk y 1937. godine tv rd i: „ N a jz a d smo stigli u doba kad p ostaje moguće u kidanje rata k ao sredstva za rešavanje sukoba između nacija . . . P o litika o sv ajan ja koju sprovode Ja p a n u Kini ili Ita lija u E tiopiji, p re d stav lja poslednji o statak prošlih vrem ena, perioda im perijalizm a. Izgled a da sve p o kazuje d a više neće biti ra ta te vrste . . (K . K au tsky , Sozialisten und K rieg, P rag 1937, str. 265 i 656). Očekuje da će fašističk a epizod a biti rešena, a m iran ra z v o j ka socijalizm u nastavljen, čak i bez rata, jer „ličn i k arak ter d iktature i sam po sebi p okazuje da njeno trajan je ne m ože preko račiti jedan lju dsk i v ek ” (na istom mestu, str. 646). 14 Slom fašizm a plaćen je najvišom cenom, ne sam o po razm eram a p atnje i ljudskih žrtav a već i po društvenim p osledicam a sukoba i

34

i ekspedovao u istorijski arhiv nedopisanu knjigu o poreklu fa­ šizma i o prirodi monopolističkog kapitalizma koja se fašizmom eksponirala. S puno razloga se može tvrditi da je istorija zabluda i gre­ šaka evropskog radničkog pokreta u odnosu na fašizam neponov­ ljiva. Posle iskustva 30-tih i 40-tih godina, a nakon promene odnosa snaga između monopolističkog kapitalizma, s jedne, i radničkog pokreta, socijalizma i antikolonijalnih revolucija, s druge strane, ubuduće su teško zamislivi krajnje oportunistička zabluda, socijalreformatorsko saučesništvo u fašističkoj kontrare­ voluciji i potpuno paralisanje radničke klase u jeku razorne eko­ nomske i krajnje političke krize. Ili, da budemo oprezniji, na što nas opominje iskustvo u Portugaliji: malo je verovatno da bi krajnji oportunizam i saučesništvo sa fašizmom mogli nadjačati u radničkom pokretu glavnih evropskih zemalja, sa najrazvijeni­ jom radničkom klasom; dakle i onih zemalja u kojima su revolu­ cionarne struje malo uticajne u celini radničkih organizacija (kao što su Zapadna Nemačka i Engleska). Još je manje verovatno da bi se mogli ponoviti ondašnji strategijski promašaji komunističkih i drugih uistinu klasnih i socijalističkih organizacija radničke klase, jer se saznanje o nužno­ sti antifašističkog jedinstva duboko urezalo u istorijsku svest. U više evropskih zemalja, a osobito u Spaniji i Italiji, u novoj isto­ rijskoj situaciji strategija radničkog pokreta oživljava i razvija one najvrednije elemente revolucionarnog radničkog pokreta pre više od pola stoleća, elemente koji su u Gramscijevoj koncepciji i u rezolucija Drugog i Trećeg kongresa Komunističke internacio­ nale bili predloženi za opštu strategiju pokreta, a zatim se u kri­ tičnom razdoblju ugasili. Zablude i greške prošlosti su verovatno neponovljive, ali su moguće nove. Nema trajnog i definitivnog imuniteta za stra­ tegijske promašaje i političke stranputice radničkog pokreta u odnosu na nove istorijske oblike negativnog rešavanja struktural­ ne krize kapitalizma, uključiv i novi fašizam koji nije i ne može biti jednostavno preslikavanje starog. I ubuduće su suštinski pre­ vidi istorijske situacije utoliko više verovatni ukoliko je manje zrela i od strane manjeg dela radničkog pokreta praktično prirata sa fašizm om : u društvenom razvoju Sovjetskog Saveza i drugih zem alja; i u odnosu između posleratnog kapitalizm a i celokupnog rad­ ničkog pokreta i socijalizm a.

hvaćena spoznaja prirode i razvojnih tendencija savretnenog mo­ nopolističkog kapitalizma. Iskustvo s „klasičnim ” fašizmom ne pripada istorijskim ar­ hivima niti samo smirenoj kontemplaciji na simpozijumima istoričara, već njime moramo i danas biti strogo upozoreni i upućeni kad pristupamo analizi savremene razvojne faze monopolističkog kapitalizma, njegove globalne krize, i fašističke i svake druge njoj srodne ili paralelne istorijski involutivne i destruktivne ten­ dencije u savremenom međunarodnom kapitalističkom procesu. Posle prvog svetskog rata stabilizacija kapitalizma potrajala je samo nekoliko godina. Posle drugog svetskog rata stabiliza­ cija, kao i „neokapitalistička” (tehnokratska itd.) i neokolonijalistička reorganizacija imperijalizma potrajala je bar tri puta duie. Gini se da su za toliko puta umnoženi i teorijski oportunizam kvazimarksističkih učenja, prividno progresivne socijalno-političke i ekonomske doktrine, sociološki fetišizmi, masovne iluzije i ma­ sovne zablude slične Hilferdingovim i drugim socijalreformatorskim varkama i samozavaravanjima. To su zablude o nerevolucionarnom prerastanju organizovanog i tehnološki razvijenog kapitalizma u „društvo udruženog rada” ; o socijalnom partnerstvu rada i „podruštvljenog” kapitala u toku evolucije ka besklasnom postindustrijskom društvu17; o prevaziđenosti kapitalističkog osiromašenja proletarijata18; o neponovIjivosti razornih ekonomskih kriza u planskom, organizovanom. tehnokratskom kapitalizmu; o političkoj demokratizaciji i uspo­ nu „ekonom ske” i „industrijske demokratije” u uslovima naučno-tehničke revolucije i materijalnog prosperiteta razvijenog kapitalističkog društva19; o zameni kapitalističke eksploatacije rad­ ne snage društvenim korišćenjem naučno-tehničkih izvora poveća­ ne produktivnosti20, i to putem velikih poslovnih sistema — „zre­ lih korporacija” iz Galbraithove „nove industrijske države” — u 17 S ta v am eričkih i nekih evropskih „neoliberalnih” pisaca, koji su sprem ni da uvaže i „teorijsk e a sp ek te” m arksizm a, pod uslovom da se izostavi njegova „p olitičk a ideo lo gija” i da se prizna bitna prom ena k ap italizm a 20. stoleća u odnosu na k ap italizam 19. stoleća. ,s G ledište ne sam o nem arksističke socijaldem okratske misli već i zn ačajn og dela savrem ene evropske i am eričke m arksističke misli. 19 T o je doktrin a savrem ene engleske socijaldem okratije. M I ovo stanovište zastu p aju ne sam o apologeti „ne ok ap italizm a” već i neki njegovi „rad ik aln i k ritičari” koji su se izlegli u gnezdu „kritičke teorije d ru štv a ” .

36

kojima nova progresivna društvena grupacija, različita od radničke i od kapitalističke klase („tehnostruktura” ), navodno ekspropriše kapitalističku svojinu i proces proizvodnje kapitala preokreće u proizvodnju za društvene potrebe21; o sudelovanju radničke klase u „socijalnoj državi” i privrednom partnerstvu, i postupnom prevazilaženju kapitalizma putem etatističke i korporacijske re­ gulacije društvenih procesa22; o prevazilaženju međunarodne ka­ pitalističke eksploatacije i neokolonijalnih odnosa na osnovu obo­ stranih interesa kapitalističkih metropola i „zemalja u razvoju” i sporazumnom uređivanju „pravičnih” ekonomskih odnosa . . P Ovaj široki registar zabluda ne obuhvata samo socijaldemo­ kratske ideologije koje su se i zvanično udaljile od marksizma, izričito tehnokratsko-reformatorske koncepcije i „neoliberalne” (sitnoburžoaske u neokapitalističkoj verziji) doktrine, već se pro­ stire u oblast ideja, teorijskih saznanja i prakse marksizma, rad­ ničkog pokreta i socijalizma. U okviru kritike dogmatizma i istorijski prevaziđenih teorijskih i političkih shema infiltrira se nova revizija revolucionarne teorije radničkog pokreta i socija­ lizma. Izričito ili implicite zahteva se i predlaže fundamentalno preispitivanje „istorijski prevaziđenih” , odnosno novijim društve­ nim razvojem navodno demantovanih tumačenja i vizija o istorijskom kraju kapitalizma i socijalističkoj revoluciji. Te prividne teorijske novosti, koje bi htele da zamene „ne­ funkcionalne” i „praktično opovrgnute” tradicionalne ideje rad­ ničkog pokreta, nisu usmerene ka rešavanju dilema nerešenih u prošlosti a potpuno dozrelih za rešavanje u sadašnjosti, već su­ štinski zanemaruju i preskaču sve što smo nazvali nedopisanom knjigom spoznaje našeg doba. U različitim oblicima obnavlja se, leksički modernizovana, Hilferdingova teorija o preobražaju mo­ nopolističkog kapitalizma. A istovremeno se produžuje i bitno nerazumevanje protivrečnosti aparata proizvodnje i potrošnje ko­ je je razvio kapitalizam u ovom stoleću, — ponavlja se zabluda o formiranoj podruštvljenoj materijalno-proizvodnoj osnovi socija­ lizma, koju je — prema jednoj koncepciji uticajnoj u savremenom 21 J. K . G albraith, N ova industrijska država, „Stvarnost” , Zagreb. 22 To je doktrina savremene zapadnonemačke socijaldemokratije. 21 Reč je o gledištu da se „pravični” odnosi između metropola i „zem alja u razvoju” mogu zasnovati na temelju zajedničkih interesa monopolističkih kapitala i naroda tih zemalja, bez klasne borbe (u nacionalnim i međunarodnim okvirima) za ekonomsku i političku eman­ cipaciju tih zem alja od imperijalizma i za promenu njihovih vlastitih društvenih struktura proizvedenih u neokolonijalnim odnosima.

37

komunističkom pokretu — „državno-monopolistički kapitalizam” još više unapredio u odnosu na prvobitni monopolistički kapitali­ zam. I još — a to zaslužuje osobitu pažnju — u nekim uticajnim savremenim doktrinama prepliću se i spajaju elementi te­ orijskih zabluda klasične socijaldemokratije sa teorijskim previdi­ ma klasičnog revolucionarnog krila radničkog pokreta.

Tekst i podtekst savremenih ideja o evoluciji sveta Ovde nemamo nameru da iscrpno izlažemo teorijske moda­ litete u spomenutom širokom registru, niti smo u mogućnosti da sprovedemo sistematsku istragu i sintezu njihovog idejnog sa­ držaja. Umesto toga, koristićemo se širokom slobodom interpre­ tacije onih teorijskih premisa njihovih stavova koji bi za današ­ nju spoznaju sveta mogli im ati uticaj sličan zabludama pre pola stoleća. Posebno izdvajamo one teorijske premise koje bi mogle biti ili već jesu uticajne u tumačenju različitih manifestacija savremenog kapitalizma, od „naučno-tehničke revolucije” i tehnokratskih reformi do novog fašizma i modernih oblika međunarod­ ne tehnološke, ekonomske, političke, vojne i ideološke hegemo­ nije. Taj teorijski tekst (ili podtekst) uzimamo u verziji koja se služi tradicionalnim rečnikom (a donekle i pojmovnim aparatom) marksizma. Ta verzija može uticati na ideje i praksu radničkog pokreta više nego druge verzije sličnog sadržaja izrečene u lek­ sičkoj i pojmovnoj strukturi tradicionalnih ili modernih građan­ skih ideologija.24 Teorijsko polazište tih ideja nalazimo u osnovnom stavu da se epohalna promena društva zbiva — socijalizam, odnosno komunizam zasniva — iz krajnjih rezultata razvitka kapitalistič­ 24 N a š sta v prem a nom inalno m arksističkoj verziji tih ideja form ulisan je u polem ici s jednim od njihovih jugoslovenskih tum ača, A dolfom D ragičevicem , povodom njegove studije K a p ita liza m na izm aku, objavljene u prilogu an tologije Prom jene u suvrem enom razvijenom k apitalizm u (Iz d a v a čk i centar „K om u n ist” , B eograd 1972). U ovom odeljku preuzeli smo deo argum entacije iz naše diskusije, o bjavljene u istom prilogu. Z aslu ­ ga spom enutog jugosloven skog au to ra je u tome što je teorijski i ideološki p odtekst rasut u ekonom skoj i sociološkoj literaturi i političkom mnenju, atriku lisao u izričit tekst i doveo do teorijskih konzekvencija, i na taj način om ogućio otvorenu diskusiju.

38

kog načina proizvodnje. Ti rezultati obuhvataju i način rešavanja protivrečnosti istog načina proizvodnje unutar njegovog vlasti­ tog sistema koji se neprestano i ubrzano adaptira i menja. Kraj­ nji rezultati razvitka kapitalističkog načina proizvodnje, ne samo materijalni već i socijalni, predstavljaju sada i ubuduće ne samo zametak već i osnovu, početne članove i put k socijalizmu. Dalje ostvarenje epohalne promene društva zbiva se organskim nara­ stanjem, univerzalnim razvojem, rasprostiranjem na svetsku ce­ linu tih osnovnih elemenata koji su već danas vidljivi kao krajnji proizvod kapitalističkog načina proizvodnje, kao započeti proces njegovog samoukidanja. Taj tok je nužno prožet antagonističkim procesima i društvenim zlom: pozitivno stvaranje odlučne prome­ ne društva posredovano je negativnim oblicima samoukidanja ka­ pitalizma. Prvi ključni argument ovog stava odnosi se na istorijsku pokretačku i objektivno revolucionarnu ulogu proizvodnih snaga, sada u vidu naučno-tehničke revolucije. U odnosu na savremeni kapitalizam, previđa se specifično kapitalističko pokretanje i usmeravanje tih snaga, i očekuje epohalni preobražaj društva, ost­ varenje socijalizma, na putu razvoja proizvodnih snaga kakve je formirala kapitalistička struktura, pa i na putu postindustrijskog kapitalističkog razvitka. Saglasno tome, u strategiji i poli­ tici radničkog pokreta imao bi se ograničiti ili izostaviti značaj autonomnih inicijativa i samovlasnih organizacija proletarijata uko­ liko bi to protivrečilo nužnom i progresivnom razvoju proizvod­ nih snaga. U odnosu na savremeni socijalizam. — rešavanje nje­ govih privrednih teškoća, socijalno-ekonomskih konvulzija i po­ litičkih kriza traži se i očekuje na putu naučno-tehničke moder­ nizacije proizvodnje, na bazi reforme privrednih sistema i uprav­ ljačkih aparata. Ove reforme sadrže kompromise između prvo­ bitne autoritarne organizacije „državnog socijalizma” i ekonom­ ske stimulacije pojedinačnih aktera proizvodnje, pri čemu je samodelatna praksa proizvođača bitno ograničena ili potpuno osujećena. Drugi ključni argument tiče se socijalnih snaga kojima se u „eri naučno-tehničke revolucije” pripisuje vodeća progresivna ili revolucionarna uloga. Mada se u tome ne iscrpljuje savremeni oportunizam, sve markantnije je shvatanje da u doba novog revolucionisanja proizvodnih snaga industrijski proletarijat prestaje biti odlučujuća i vodeća snaga društvene revolucije, odnosno epo­ halnog napretka društva. Ne možemo ulaziti u pojedine varijante 39

ovog stava, sa različitim prefiksima, od tehnokratskih utopija socijalizma do teorijskih inovacija o „novoj radničkoj klasi” , o „intelektualnom proletarijatu” koji stupa na mesto industrij­ skog. Zapažamo da, osim izričitih stavova o kraju istorijske misije industrijskog proletarijata, iza posvećene „proleterske” obrazine, kultne maske, pojedinih zvaničnih ideologija u radnič­ kom pokretu snažno deluju stavovi o vodećoj ulozi moderne upravljačke elite kao agensa naučno-tehničke revolucije. U teorijskom i političkom osporavanju vodeće uloge indu­ strijskog proletarijata sabiru se sve osnovne crte ovih ideja. Pokretačka uloga modernih proizvodnih snaga shvata se, nekritički, u onom vidu u kojem je te snage pokrenuo i uob­ ličio moderni kapitalizam, a delimično preuzeo „državni socijali­ zam” . Zato se za protagoniste revolucionarnog delovanja tih čini­ laca proizvodnje sm atraju društvene grupacije koje u naučno-tehničkoj modernizaciji proizvodnje stiču preimućstva i uticajnu ulo­ gu na bazi antagonističke (kapitalističke i slične) društvene po­ dele rada, i odgovarajuće hijerarhije socijalno-ekonomskog polo­ žaja, kao i tehnokratske reorganizacije proizvodnje viška vred­ nosti. Previđa se latentna, potencijalna pokretačka uloga revolucionisanih proizvodnih snaga, koja bitno prelazi okvire kapita­ lističke strukture tih snaga, a odnosi se na mogućnosti razvitka sposobnosti svih proizvođača, produktivne rezultate njihove dru­ štvene povezanosti, potrebe i težnje proizvođača i mogućnosti njihovog ostvarenja . . . izvan radijusa postojećeg antagonističkog načina proizvodnje. Zato se ne shvata i ne pretpostavlja da glav­ na socijalna snaga istorijskog obrata nastaje otkrivanjem i potvrđi­ vanjem tih skrivenih i potiranih mogućnosti proizvodnje u klas­ noj borbi i revolucionarnoj praksi svih proizvođača (a ne samo onih, i ne prvenstveno onih koji na bazi modernih proizvodnih snaga stiču preimućstva u klasnom poretku). Treći ključni argument odnosi se na internacionalnu i svetsku socijalizaciju činilaca proizvodnje i radnog procesa. Internacio­ nalizacija proizvodnje (i potrošnja) tumači se — i nezavisno od njenih monopolističko-kapitalističkih oblika — kao objektivni či­ nilac svetskog procesa socijalizma. U tumačenju razvoja jednog reda činilaca proizvodnje — kao što su nauka, „organizovano znanje” u sprezi sa tehnički revolucionisanim materijalnim sredstvima za proizvodnju, međuna­ rodna raspodela, specijalizacija i kombinacija rada, velike organi­ 40

zacije za proizvodnju i razmenu u međunarodnim okvirima itd. — insistira se na svetskom okviru zbivanja i svetskom okviru tu­ mačenja društvenih procesa. Ali, kad je reč o klasnoj strukturi, o odnosima eksploatacije i o mogućnostima i tendencijama klas­ ne borbe i socijalnog obrata, napušta se taj okvir tumačenja. Nasuprot prvoj dimenziji objektivnih procesa, za koje se na­ glašava da su internacionalizovani u svetskim okvirima, klasne strukture, odnosi eksploatacije i celina klasnih odnosa tumače se unutar odeljenih segmenata tog svetskog procesa. Odvojeno se posmatraju visokorazvijeno kapitalističko društvo i njegova klas­ na struktura, promena radničke klase i drugih slojeva, a naročito „tehnostruktura” kao specifičan oblik prevazilaženja radničke klase, i u tom suženom vidnom polju konstatuje se promena u odnosima eksploatacije sa navodnom perspektivom ukidanja antagonističkih odnosa posredstvom velikih organizacija za naučno-tehničku optimalizaciju proizvodnje i sa izgledima za ukidanje suprotnosti opštih društvenih i posebnih interesa. Taj odeljak ukupne klasne strukture, segment ukupnih klasnih odnosa u jezgrima modernizovane, međunarodne kapitalističke proizvodnje uzima se kao isključivi okvir u kome se zbivaju odlučujuće dru­ štvene promene, i kao jedini okvir tumačenja društvenog, klas­ nog značenja promena u radnom, tehnološkom i ekonomskom procesu. Previđa se da klasni odnos kapitalističke proizvodnje u svetskim razmerama obuhvata i milionske, u stotinama miliona, mase proizvođača izvan granica kapitalističkih metropola koje je „organizovani kapital” , sa ekonomskim, političkim i tehno­ loškim uporištem u metropolama, uvukao u svoj vrtlog eksploa­ tacije, rasipničke i destruktivne proizvodnje, nasilja i osiromašenja u klasičnim i novim oblicima. Vrše se ne samo krajnja redukcija, fragmentacija svetskog procesa, već se sasvim izolovano od okvira svetskog sistema eks­ ploatacije posmatraju, s pozicija pojedinih učesnika u tehnološ­ ki najrazvijenijoj proizvodnji, aktiviranje njihovih stvaralačkih težnji, nešto više stvarnog ili prividnog poštovanja ličnosti učes­ nika proizvodnje, podrška njihovom profesionalnom razvoju, nji­ hova motivaciona identifikacija i adaptacija u tom smislu što se produktivistička ponašanja sprežu sa ciljevima ekspanzije velikih kapitalističkih organizacija . . . Ne samo da se taj fragment odseca od celokupnog svetskog sistema eksploatacije već se tumači izolovano i od realne klasne strukture i sistema eksploatacije 41

unutar takvih pojedinačnih segmenata svetskog procesa kao što su severnoameričko društvo ili svako drugo visokorazvijeno kapi­ talističko društvo. Umesto realne međunarodne celine klasnih od­ nosa gleda se samo u pravcu kapitalističkih metropola, a umesto stvarne celine klasnih odnosa u tim metropolama ukazuje se prstom samo na njihove isečke u laboratorij ama za kapitalističku obradu moderne tehnologije, i, najzad, umesto celine klasnih odnosa u tim rasplodnim ćelijama savremenog kapitalizma apstrahuje se samo jedna prividno neantagonistička strana tih odnosa.25 Kao što se proizvodne snage naučno-tehničke revolucije uzi­ maju nekritički, nezavisno od njihovog društveno-istorijskog smera, kao objektivne snage socijalizma, autentičnog društvenog pro­ gresa, tako se svi vidovi proizvodnje koji prethode naučno-tehnič­ koj revoluciji smatraju za objektivne uslove nesocijalizma; a po­ sebno, smatra se da industrijska proizvodnja s klasičnom mašine­ rijom — koja i dalje obuhvata najznačajniji deo materijalne pro­ izvodnje i apsorbuje lavovski deo radništva — samo po sebi nužno uslovljava proizvodnju viška vrednosti, eksploataciju na­ jamnih radnih snaga i odgovarajući poredak vlasti nad radnim snagama i prisvajanje sredstava za proizvodnju.26 U tom smislu se i savremeni oblici neokolonijalne eksploatacije i političkog nasilja u zemljama zavisnim od kapitalističkih metropola tumače kao nužni oblici njihovog prolaska kroz industrijsko razdoblje. Konzekvencija tih stavova dolazi do apsurda: na nivou ,,industrijalne proizvodnje” , proletarijat je neizbežno eksploatisan i podvlašćen, pa je njegova revolucionarna inicijativa iluzorna, pre­ uranjena, izlišna; a na nivou naučno-tehničke revolucije, proleta­ rijat je predstavnik istorijski prevaziđene, zaostale proizvodnje, pa je njegovo eventualno protivljenje anahronično i konzerva­ tivno. Pretpostavlja se da velika istorijska smena — iscrpljenje prošle a dozrevanje buduće epohe — dolazi nezavisno od subjek­ ta društvene revolucije. Ako se taj ipak spominje, zamišlja se kao proizvod nevidljivom rukom istorijskih zbivanja u osnovi iz­ 25 O v a j pristup prom enam a u savrem enom k apitalizm u smo p otpu ­ nije p rik azali i podvrgli argum entovanoj kritici u knjizi K o v a či lažnog progresa, „R a d n ičk a Štam pa” , Beograd 1974. 16 V id. našu kritiku teorijskih po lazišta dela R . Rihte i drugih C iv iliza cija na raskršću, u eseju R askršće radničkog pokreta, objavljenom kao p redgovor jugoslovenskom izdanju knjige čehosiovačkih autora (Iz ­ dav ačk i centar „K om u n ist” , B eograd 1972).

42

vršene promene, koju će još samo imati da dokrajči, da prema im­ pulsu koji je neumitnim istorijskim tokom ugrađen u njegovo dru­ štveno biće izvede završne radove na novom civilizacijskom zdanju. „Izvršitelj presude” koju je istorija već donela — u smislu takvog determinističkog poimanja epohalnih promena — nije i vlastiti sudija, nosilac odluke o sopstvenom prakticno-istorijskom odno­ su, pravcu i smislu delanja. Istorijske odluke na razvodu epoha nisu — pre svega ostalog — vlastito stvaranje i opredeljivanje revolucionarne zajednice proletera” (Marx) koja će ostvariti isto­ rijski obrat. Zato odluka na „raskršću civilizacija” može izgledati u većoj meri izvesna, bliža nužnosti nego mogućnosti, a pogled na budućnost može biti ponet spokojnim optimizmom. Taj opti­ mizam može s olimpijskim mirom preleteti pogledom preko sadaš­ njosti i bliže budućnosti, preko ljudskih lišavanja i nesreće, bede i razaranja, laži i obmana, i s uverenjem u izvesnu budućnost ko­ ja se kroz sve to i pomoću toga ipak rađa — dospeti do ciničnog rešenja problema kritičkog mišljenja, savesti i odgovornosti u od­ nosu na sadašnja zbivanja. Od spokojnog optimizma zasnovanog na jednoznačnom istorijskom determinizmu do ciničnog odnosa prema sadašnjoj stvar­ nosti, i od tog odnosa do mračnog fatalizma i ciničnog pesimizma treba učiniti samo po jedan neveliki korak. Ako odluka na raz­ vodu epoha ne zavisi od revolucionarno-praktičnog vlastitog stva­ ranja i opredeljenja ljudi, već se pretpostavlja da će ljudi biti usmereni neumitnim tokom zbivanja — istorija kao sudija iznad ljudi samo se zaogrće togom ljudskog subjektiviteta kad progla­ šava presudu — tad smo pripremljeni da se pomirimo s presu­ dom koja bi bila drukčija od ideala budućnosti. I da se pokorimo presuditelju koji se neće ogrnuti odeždom masovnog revolucionar­ nog pokreta, etosa i poezisa u poletu revolucionarnog subjekta, već će izabrati sivo ruho tehnološkog i političkog apsolutizma, hladnog proračuna izvodljive i podnošljive ljudske egzistencije ili bolne amputacije ljudskih uslova življenja, a u svakom slučaju amputacije osveštalih istorijskih nadanja i stremljenja. Još jednom o „ najnaprednijim” i „najreakcionarnijim” elementima i snagama kapitalizma Nije presahla živa sadržina polemike između Zinovjeva i Bordige koju smo parafrazirali u naslovu ovog odeljka. 43

Društveni nosioci najrazvijenijih proizvodnih snaga i oblika proizvodnje u savremenom monopolističkom kapitalizmu, i prota­ gonisti njihove međunarodne ekspanzije, pojavljuju se i u ulozi pokretača i direktnih organizatora najreakcionarnijih oblika eko­ nomskog tlačenja i političkog nasilja. Despotski oblici proizvodnje kapitala, u ikojima se tehnološki modemizovano izvlačenje viška vrednosti kombinuje s kastinskim ili kmetskim podložništvom radnih snaga, nisu rezultat zaostalosti i mračnjaštva primitivnih latifundista u Južnoj Africi, ili nezajaž­ ljivih apetita spahija koji su se dočepali kapitala u Persiji, — več je to sastavni i bitni deo međunarodnih operacija finansijskih i in­ dustrijskih giganata koji predstavljaju glavnu vučnu snagu akumu­ lacije kapitala i razvitka njegovog proizvodnog aparata u svet­ skim razmerama. Savremene oblike političke tiranije i krajnjeg izrabljivanja obespravljenih radnika u pojedinim zemljama Latinske Amerike ne nameće zaostala postkolonijalna zemljišna i izvoznička oli­ garhija i s njom povezana vojnička kasta, već se iza tih pojava koje oličavaju najreakcionarniju stranu društvenog poretka u sve­ tu nalaze američki i evropski poslovni sistemi, koji u isto vreme oličavaju naučni progres, međunarodnu organizaciju proizvodnje, informatiku i kompjuterizaciju, prosvećenu upravljačku elitu, psihosociološki unapređenu organizaciju i „kulturu rada” , „podruštvljavanje kapitala” i „industrijsku demokratiju” , industrijski di­ zajn i potrošački pro sp e ritet. . . Iza ratnih pohoda u Indokini (ili u Angoli, itd.), u kojima su nadmašeni svi poznati oblici ljudskog zverstva i pustošenja, ne nalaze se srodnici samuraja koji uzvikuju neartikulisane bojne pokliče, niti naslednici pruskih ritera i junkera koji su preuzeli srednjovekovne tradicije, — već su ti ratovi sastavni deo pogo­ na najakumulativnijih, propulzivnih kapitala. Pomoću njih je for­ mirana „najnaprednija” naučno-tehnička i organizacijska struktu­ ra kapitalističke proizvodnje (u „vojno-industrijskom kompleksu” severnoameričkih i zapadnonemačkih industrijskih korporacija, ba­ naka, univerziteta i vrhunskih naučnih krugova, vojnih štabova i policijskih službi). „Spajanje nauke sa proizvodnjom” — u čemu se vidi glavna linija razvoja proizvodnih snaga — ostvareno je, najpre i jedino potpuno (u granicama kapitalističke strukture), u industriji za rat, represiju i uništavanje. Pretvaranje ogromnih obradivih površina Zemljine kugle u nova pustinjska područja nije prvenstveno posledica primitivne 44

obrade zemlje i ekstenzivne ispaše od strane zaostalih seoskih zajednica, ili neobuzdanog crpljenja prirodnih blaga i iscrpljivanja podložne radne snage od strane poslednjih feudalaca, već je to posledica operacija međunarodnih bankarsko-industrijskih konzor­ cija za eksploataciju naučno-tehnološkog potencijala i međunarod­ nih fondova za sprovođenje „zelene revolucije” . Materijalna i kulturna degradacija velikih gradova Seveme Amerike, koja je dovela do naglog opadanja svih obeležja civili­ zacije, od javne higijene i uslova stanovanja do škola, bolnica, bezbednosti stanovnika i elementarne kulture ponašanja, — nije posledica neke prirodne ili društvene kataklizme ratova ili najezdi varvara, ili osiromašenja materijalne osnove proizvodnje, već je to, naprotiv, direktan rezultat „najrazvijenijih” oblika proizvodnje i potrošnje i posledica razvojne politike koju su i svojoj neposred­ noj okolini diktirali veliki poslovni sistemi, glavni nosioci opšteg „progresa” . Veliki međunarodni sistemi za proizvodnju kapitala („zrele korporacije” , „multinacionalne kompanije” ) ne dele se na napred­ ne i nazadnjačke, liberalne i despotske, „humanizovane” na bazi ,naučne proizvodnje” i ostrvljene u „kurjačkoj gladi za viškom rada” . Ako u nekim aspektima svog delovanja, i u nekim sredi­ nama izlažu pogledu prividno napredno, liberalno i „humanizovano” lice, to je u načelu zato da bi sabrali naučne, tehnološke, kadrovske, socdjalno-političke i ideološke pretpostavke i potencija­ le u svojoj centrali i matičnoj društvenoj sredini, pomoću kojih izvode nazadnjačku, despotsku i ostrvljenu eksploataciju mase rad­ nih snaga, prirodnih i društvenih uslova života ljudi širom sveta i u vlastitoj zemlji. Monopoliscički kapitali finansiraju i direktno upravljaju naj­ većim međunarodnim naučnim i istraživačko-razvojnim projek­ tima, kao što su globalne ekološke, demografske i privredno-razvojne studije „Rimskog kluba” ; programi istraživanja novih iz­ vora hrane i sredstava za njenu proizvodnju (okeanografska, ag­ rotehnička itd.); studije energetskih i sirovinskih izvora, i melio­ racije klime; programi istraživanja vasione, ekološke sanacije, re­ habilitacije velikih gradova, suzbijanja kriminaliteta, psihosocijal­ nog poboljšanja uslova rada, javnog mnenja, pedagoških procesa itd. Kao mecene nauke i kulture, kao patroni univerziteta i jav­ nih službi, kao nosioci programa privrednog i socijalnog razvoja, preuzimaju sve više opitih društvenih funkcija koje je inače vrši­ la država, i u tom svojstvu postaju akteri međunarodnih službi 45

i organizacija. Za njihovo ime manje se vezuju reklamni programi televizije i radija, ili stereotipna politička propaganda ili lobistička aktivnost, već se u ime njihove civilizacijske misije i socijalne moći sprovode programi za „spas čovečanstva” , materijalni i du­ hovni progres. Ti isti monopolistički kapitali su nosioci vojno-strategijskih istraživanja i prvi sudeonici u odlukama o vođenju ratova i dru­ gih velikih represivnih i subverzivnih operacija; članovi „držav­ nih odbora za bezbednost” u kojima je centar odlučivanja o me­ đunarodnim privrednim, diplomatskim, vojnim i policijskim ope­ racijama; direktni organizatori ili partneri u izvođenju političkih prevrata i zavođenju poredaka neograničenog ekonomskog tlače­ nja, masovne pauperizacije i političkog nasilja. Prva skupina njihovih opštih funkcija (kulturnih, socijalnih, humanitarnih) u principu je funkcionalno podređena proširenom obnavljanju i op­ timalnom upravljanju društvenim uslovima za proizvodnju kapi­ tala. Druga skupina njihovih opštih funkcija (političko-hegemonističkih, vojnih i policijskih) svodi se na direktnu represivnu kontrolu istih društvenih uslova. Iza ovog „dvostrukog života” monopolističkih kapitala na­ lazi se sadašnji razvojni vid strukturalne krize njihove proizvod­ nje i reprodukcije. Osnova te krize je u procesu proizvodnje viš­ ka vrednosti. Naučno-tehničko revolucionisanje i podruštvljavanje proiz­ vodnje kapitala izražava .se porastom njegovog organskog sastava i opadanjem profitne stope. To bi izazvalo krizu akumulacije ka­ pitala ako se u suprotnom pravcu ne bi delovalo povećavanjem stope i mase viška vrednosti (eksploatacije rada). Povećavanje eksploatacije rada pomoću kapitalističke organizacije rada, maši­ nerije i tehnologije izaziva krizu u procesu rada, s radikalizacijom klasnih borbi u razvijenim kapitalističkim društvima. Evolucija kapitalističke upotrebe radne snage izaziva i krizu u procesu pro­ izvodnje radnih snaga (u procesu obrazovanja) i njihove repro­ dukcije (tj. kapitalističke potrošnje determinisane odnosom na­ jamnine i viška vrednosti, i strukturom radnih snaga). Epicentar ovih kriza nije više u odnosu između proizvodnje i potrošnje (hi­ perprodukcija, itd.) već u jezgru kapitalističke proizvodnje (pro­ izvodnja, upotreba i reprodukcija najamnih radnih snaga). Suzbijajući krizu akumulacije kapitala, društveni sistem u razvijenim kapitalističkim zemljama premesta potencijalno razor­ ne protivrečnosti iz jezgra kapitalističke proizvodnje u druge rav­ 46

ni društvenog procesa. To izaziva izvedene oblike kriza ljudske egzistencije i socijalnog života: u pogledu fizičkog i psihičkog zdravlja, celine potreba ljudskog organizma; ishrane; stanovanja i razvitka gradova; demografskih procesa; podizanja dece i za­ štite starijih; seksualnog i porodičnog života; estetskog i umetničkog, igre i duhovnog razvoja ljudi .. .; u biosferi i celind ekološ­ kih procesa . . . Veliki sistemi za proizvodnju kapitala su prisiljeni da ostva­ re kontrolu nad svim tim društvenim procesima — najpre u ka­ pitalističkim metropolama — da bi osigurali reprodukciju i upo­ trebu radne snage i celinu političkih uslova za globalnu proiz­ vodnju kapitala. U tom smislu se razvija prva skupina njihovih opštih društvenih funkcija. Ostvarivanje tih funkcija bilo bi za njiih neproizvodan trošak, i umanjivalo njihovu akumulaciju, ako se i te funkcije ne bi eksploatisale putem „socijalno-industrijskog kompleksa” (na način sličan „vojno-industrijskom kompleksu” ). A i to dugoročno nagomilava činioce krize u svim oblastima ži­ vota razvijenih kapitalističkih društava. Analogna veza postoji između novog sklopa protivrečnosti u razvijenim kapitalističkim društvima i odranije formirane celi­ ne protivrečnosti između razvijenih kapitalističkih i manje razvi­ jenih i nerazvijenih društava; centara i različitih pobočnih regija i periferija svetske celine kapitalističke reprodukcije. Novi sklop protivrečnosti u jezgru produkcije kapitala u razvijenim društvima dejstvuje na svetsku celinu izravno i po­ sredno. Direktno dejstvo se izražava na međunarodnim tržištima radnih snaga: kretanje mase radnih snaga iz zaostalih u razvi­ jene regije kapitalističke produkcije; nadeksploatacija tih radnih snaga u razvijenim regijama; prebacivanje troškova proizvodnje tih radnih snaga, njihove porodične reprodukcije i zbrinjavanja fizički istrošenih i tehnološki neupotrebljivih radnih snaga na manje razvijene zemlje itd. Direktno dejstvo ispoljava se i u dislokaciji investicija kapitala koje treba da usišu najviše nepla­ ćenog rada u manje razvijenim regijama sa jeftinom i podložnom radnom snagom, što olakšava rešavanje protivrečnosti kapitalistič­ ke reprodukcije u granama koje unutar te reprodukcije zadržava­ ju niži organski sastav kapitala, a time olakšava i protivrečnosti upotrebe radnih snaga u razvijenijim regijama. Isto dejstvo zapažamo i u drugim vidovima međunarodne organizacije proizvodnje kapitala — pojačana eksploatacija manje razvijenih zemalja za­ 47

hvaljujući monopolskoj kontroli centara kapitalističke ekspanzije nad produkcijom i upotrebom naučno-tehnoloških potencijala. Jednako je značajno, ako ne i značajnije, posredno dejstvo novog sklopa protivrečnosti kapitalističke produkcije u razvije­ nijim zemljama na protivrečnosti svetskih celina društvenih pro­ cesa. Reč je o grčevitim naporima kapitalističkog sistema da izbegne nove krize u svojim središtima — ne samo klasične eko­ nomske krize već i sve nove vidove socijalnih kriza i ikriza ljud­ ske egzistencije — premeštajući najteže posledice vlastitih pro­ tivrečnosti iz centara na periferije. Ratovi, gladi, demografski po­ remećaji, razorne kulturne i političke konvulzije, planovi za spre­ čavanje „ekološke sm rti” koju nagoveštava kapitalistička produk­ cija na račun industrijskog i ukupnog razvitka zaostalih zemalja . . . U tom smislu postoji analogija između tendencije kapitalistič­ kog sistema da suzbije krize u jezgru produkcije kapitala, preme­ štajući težišta pojavnih oblika protivrečnosti iz sfere proizvod­ nje u procese koji obuhvataju celinu ljudske egzistencije u razvije­ nim kapitalističkim društvima, i tendencije istog sistema da suz­ bije krize u svojim središtima (metropolama), prenoseći epicentre njihovih sadašnjih i budućih erupcija u različite dimenzije global­ nog svetskog procesa. Veliki sistemi za proizvodnju kapitala su i transmisije za premeštanje protivrečnosti i kriza iz metropola u zavisne regije proizvodnje kapitala. U odnosu na te regije, gde su akumulisane kapitalističke protivrečnosti iz međunarodne celine, kontrola dru­ štvenih uslova za proizvodnju kapitala ne može se ostvariti pr­ venstveno putem prividno socijalnih, kulturnih i humanitarnih funkcija kapitala, u više ili manje liberalnim političkim oblicima, već zahteva njihove direktno represivne funkcije, koje dobijaju primat unutar despotskih političkih oblika. Enormni troškovi tih represivnih funkcija (održavanje međunarodnih vojnih i policij­ skih sistema, ratova itd.) potenciraju krizu akumulacije kapitala, i izazivaju potrebu za povećanom eksploatacijom radne snage. S tim se ponavlja, ali sad na višem krugu spirale, celokupna logika strukturalne krize savremenog kapitalizma. Mamutski rast monopolističkih kapitala, mreže njihovih crp­ ki koje pokrivaju mnoštvo zemalja i više kontinenata, njihovi ambiciozni programi modernizacije proizvodnje i proširenja po­ trošnje, — sve što na jednoj strani čini impresivnu sliku rasta i prosperiteta, a na drugoj otkriva svet bede i nasilja ima zajednički pogon i jedinstvenu logiku u toj spirali činilaca strukturalne krize, 48

njenog suzbijanja i proširenog obnavljanja njenih pretpostavki. U tom svetu samo „najnapredniji” imaju snage da budu „najreakcionarniji” , a samo „najreakcionarniji” mogu da postanu ili op­ stanu kao „najnapredniji” . Ova šizofrenična podvojenost savremenog kapitalizma izra­ žava se u svim aspektima civilizacijskih procesa, politike i ideo­ logije. U njenoj objektivnoj uslovljenosti (unutar spirale struk­ turalne krize) i u njenoj objektivnosti nalazi se osnova mistifikacije društvenih oblika savremenog monopolističkog kapitalizma. Privredni i ukupni civilizacijski rast, tehnički napredak i potro­ šački prosperitet, uključiv i marginalnu humanizaciju radnih od­ nosa (za pojedine kategorije radnih snaga), nisu puke ideološke himere, već su, u smislu Marxove analize fetiškog karaktera ro­ be i celokupne mistifikacije kapitalističkih odnosa, na empirij­ skoj ravni društvenih procesa objektivirani fetiši. Teorijske zablu­ de o prirodi savremenog imperijalizma, na koje smo se napred os­ vrnuli, čine — u smislu iste Marksove analize — „objektivne oblike mišljenja za odnose proizvodnje ovog istorijski određe­ nog društvenog načina proizvodnje”27. Ali ti „objektivni oblici mišljenja” — koje je Marx kvalifikovao kao kategorije buržoaske ekonomije — u savremenom kapitalizmu nalaze objektiviziranu empirijsku osnovu samo u onim aspektima i segmentima globalnog kapitalističkog procesa koji su relativno pošteđeni razornih posledica strukturalne krize. Reč je o onim stranama i isečcima kapitalističkog procesa, uglavnom vidljivim u kapitalističkim metropolama, iz kojih kapitalistički si­ stemi premeštaju žarišta krize ka drugim ravnima i područjima društvenih pojava. Tim premeštanjem se dejstva globalne krize kumuliraju u zavisnim periferijskim regijama: u neokolonijalnom, odnosno strukturalno zavisnom28 području globalnog integrisanog kapitalističkog procesa. Na tom području — gde caruju krajnji ob­ lici ekonomskog tlačenja, klasnog nasilja i celokupnog oneljuđenja, ali se zbivaju i najogorčenija klasna borba, proleterske revolucije i fašističke kontrarevolucije, — „nestaje (parafraziraćemo Marxa) sav misticizam robnog sveta, sve čarolije i sve čini koje zamag­ ljuju”19 prirodu i razvojne tendencije savremenog monopolističkog kapitalizma. 11 K . M arx, K apital, I tom, izdanje „K ulture” , Beograd str 69— 70. ” Vid. naročito šesto poglavlje ovog eseja. ” K . M arx, na istom mestu, str. 70. 4 Stari i novi fašizam

1953,

49

N a tom području su ekstrapolirane razvojne tendencije sveta kapitala. One su, međutim, u više zamagljenim oblicima prisutne svuda. Premeštanje žarišta krize je samo relativno: i u kapitalisti­ čkim metropolama se formiraju unutrašnja žarišta, kao što su: obespravljenost i nadeksploatacija više od 20 miliona zapadnoev­ ropskih radnika-migranata iz južne Evrope i severne Afrike; socijalno-ekonomska i politička diskriminacija crnog i celokupnog obojenog proletarijata u Severnoj Americi; krajnja tehnička, orga­ nizacijska i ekonomska prinuda nad radnom snagom u metropolskim industrijskim sektorima s nižim organskim sastavom kapitala (prerađivačka industrija, a osobito industrija automobi­ la), što je pokrenulo radikalizaciju klasne borbe na Zapadu (oso­ bito u Severnoj Italiji); jaz između privatizovane i podruštvljene kapitalističke potrošnje, što je u novim oblicima obno­ vilo tendenciju apsolutnog osiromašenja radničke klase, i izazvalo opštu krizu urbanog života i društvenih službi; ponovna pojava masovne nezaposlenosti radnika u Evropi, Americi i Japanu; „unutrašnja kolonizacija” zaostalih regija unutar kapitalističkih metropola, često na područjima diskriminisanih i u sklopu buržoaski formiranih nacija nepriznatih nacionalnih grupa (na pri­ mer: Bretanja, Provansa i Korzika u Francuskoj; Biskaja i G ali­ cija u Španiji; Katalonija u Španiji i Francuskoj, Škotska i Severna Irska u Velikoj Britaniji, itd.); kriza univerziteta i sistematski po­ rast nezaposlenosti školovane radne snage u svim razvijenim kapi­ talističkim zemljama; ekološka kriza u svim metropolama, i s dra­ stičnim posledicama u Japan u; jačanje represivnog aparata klasne vladavine i upotreba otvorenog nasilja u svim žarištima krize u metropolama; obnavljanje i srazmerno omasovljenje fašističkih ili njima sličnih pokreta u koordinaciji sa drugim komponentama strategije velikih kapitala i njihovih partnera u nacionalnim i međunarodnim vojnim i policijsko-subverzivnim sistemima (me­ đunarodni fašistički i policijsko-subverzivni centar u Bavarskoj sa ogrankom u A ustriji; neofašizam u Italiji; neofašistička mobilizacija iz Afrike izbeglih kolona u Portugaliji, na Korzici itd.; vojno-fašistioke grupe u Grčkoj i fašistički pokret na Kipru itd.) . . . U odnosu na „dvostruki život” savremenog sveta kapitala, teorijsko izražavanje njegovih fetiških oblika — njegovih privida civilizacijskog napretka, sloboda i „sam oukidanja” antagonizma kapitala i rada — moguće je još samo ako se iz celine apstrabuju i odeljcno posmatraju pojedine strane i isečcd društvenih pojava 50

u metropolama; a to i jeste „metod” izvođenja teorija koje na­ stavljaju Hilferdingovu tradiciju. Ali ovaj postupak nije karakterističan samo za prozirno opor­ tunističke teorije, kao što su one koje kombinuju marksistički rečnik i pojmovni aparat sa osnovnim idejama tehnokratsko-reformističkih doktrina (na primer, „marksistička” interpretacija Galbraitha ili neokejnzijanske ekonomske doktrine). I deo marksistič­ ke misli, ukorenjene u klasne borbe savremenog metropolskog proletarijata (naročito u zapadnoj Evropi) nije imun od suštin­ skih previda, jer se i dalje služi teorijskom optikom koja načelno razlikuje i podvaja kapitalistički proces u metropolama od onog u „polukolonijalnim zemljama” . I kad teži da bude beskompro­ misna i radikalna u kritici „kategorija buržoaske ekonomije” (tj. teorijskih oblika miscifikacije kapitalističkog procesa) koje su se uvukle i u duhovnu i u političku sferu radničkog pokreta, — takva marksistička misao delimično, ali bitno značajno podleže istoj mistifikaciji kad previđa da se samo u svetskoj celini proiz­ vodnje kapitala i reprodukcije njegovih društvenih uslova — a pre svega u kritičnim zonama te celine, u područjima i sektori­ ma gde su premešteni i kumulirani činioci i dejstva globalne strukturalne krize — može dalje čitati istina o prirodi i razvojnim pravcima sveta kapitala. Poreklo i smisao pojave novog fašizma, odnosno fašističke tendencije savremenog monopolističkog kapitalizma, mogu se protumačiti i spoznati sa stanovišta istorijske prakse radničkog pokreta (socijalizma) — a to znači, spoznati istorijsko-praktične mogućnosti suzbijanja nove fašističke tendencije — pod uslovom da se: prvo, izbegne mistifikacija unutar „dvostrukog života” sve­ ta kapitala, i fašistička interpolacija njegovih razvojnih tendenci­ ja objasni sa stanovišta globalnog kapitalističkog procesa i njego­ ve krize; i drugo, da se nadvlada teorijska (a možda i istorijsko-praktična) ograničenost radničkog pokreta iz vremena Treće in­ ternacionale, koja se posebno odnosila na poimanje kapitalistič­ kog razvoja proizvodnih snaga i „objektivne osnove socijalizma” , „katastrofalne krize” i odnosa između svih oblika klasne borbe proletarijata i pretpostavki revolucionarne promene društva. Napred smo utvrdili da je ta teorijska ograničenost uslovila i suže­ no poimanje fašizma, samo u smislu promene političkih oblika kapitalističkog procesa, iako je u stvarnosti reč o bitnoj modifi­ kaciji odnosa proizvodnje i celokupne kapitalističke strukture us­ led negativnog rešavanja strukturalne krize. 4*

51

Ova dva zahteva su nerazlučiva. To ćemo u sledećem odeljku potvrditi negativnim dokazom: na primeru teorije o fašizmu iz pera Trockog i Mandela, koji su — u opoziciji prema stra­ tegiji komunističkog krila radničkog pokreta — srazmerno radi­ kalno kriti'kovaili prošle zablude o poreklu i prirodi fašizma, ali teorijsko polazište njihove kritike nije dovoljno da se ta knjiga istorije pročita od zbiljskog početka do današnjih i sutrašnjih stranica.

O d kritike prošlih ka novim zabludama: Trocki i Mandel o fašizmu U predgovoru nedavno objavljenoj zbirci rasprave Trockog o fašizmu — „ Kako pobediti fašizam ” 10, njegov teorijski sledbenik, belgijski marksista Ernest Mandel rezimira i tumači teoriju fašizma Trockog kao celinu sastavljenu od šest elemenata; „svaki element poseduje određenu autonomiju i evoluciju određenu vla­ stitim unutarnjim protivrečnostima; ali oni mogu biti shvaćeni samo kao totalitet zatvoren i dinamičan, i jedino njihova među­ zavisnost može objasniti uspon, pobedu i pad fašističke diktatu­ re” .31 Prvi element fašizm a, prema teoriji Trockog koju usvaja i pomoću istorijske građe verifikuje Mandel, sadržan je u struk­ turalnoj krizi monopolističkog kapitalizma. Ona se može poduda­ rati sa klasičnom ekonomskom krizom odnosa između proizvod­ nje i potrošnje, ali bitno prevazilazi tu cikličnu pojavu po dubi­ ni i opsegu protivrečnosti koje je pokreću, i po sadržini i dejstvima poremećaja kapitalističkog procesa. Reč je o „fundamental­ noj krizi reprodukcije kapitala, tj. o nemogućnosti da se nastavi »prirodna’ akumulacija kapitala pri datoj konkurenciji na nivou svetskog tržišta (na postojećem nivou realnih najamnina i pro­ duktivnosti rada, pristupu sirovinama i tržištima za izvoz roba). Istorijska funkcija preuzimanja vlasti od strane fašista sastoji se u modifikovanju uslova reprodukcije kapitala pomoću sile i nasilja a u korist odlučujućih grupa monopolističkog kapitaliz­ m a” .12 M Leon T rotsk v , Com m ent vaincre la fascism e, E d. Buchet-Chastel. J1 Ernest M andel, Dtt fascism e, ed. Poche rouge, F r a n c is M aspćro, P ariz 1974, str. 24. M E. M andel, na istom m estu, str. 24.

52

Ovo teorijsko polazište u osnovi se slaže i sa intencijom mnogih drugih marksističkih pisaca izimeđu dva rata, od kojih se Mandel posebno poziva na Ignazija Silonea33 i Otta Bauera34. Među tri konstitutivna elementa fašizma Bauer svrstava „interes velikog kapitala da podigne stopu eksploatacije radnika, radi čega mu je neophodno uklanjanje opozicije od strane radničke klase i njenih organizacija” .35 Teza o poreklu fašizma u strukturalnoj krizu kapitalizma polerniše sa dve različite teze o odnosu između fašizma i razvojnih oblika kapitalizma, koje su bile zastupljene u marksističkoj lite­ raturi. Prva, i hronološki starija, potiče od Hilferdingove teorije o političkoj centralizaciji vlasti u buržoaskoj državi kao „najvišoj formi koncentracije kapitala” . Tome odgovara gledište Paula Se­ ringa da je fašizam „planski imperijalizam” (tj. monopolistički kapitalizam koji ostvaruje globalno planiranje uslova proizvodnje i odnosa razmene, raspodele i potrošnje), kao i teza Maxa Horkheimera o fašizmu kao „najmodernijoj formi monopolističkog kapitalističkog društva” .36 Drugo polazište, a najčešće medu socijaldemokratskim pis­ cima, u analizi pojave fašizma izdvaja činilac ciklične ekonomske krize ili „masovne nezaposlenosti” , ali ne uviđa strukturalnu pri­ rodu krize kapitalizma unutar koje se pojavio fašizam u Ita­ liji i Nemačkoj. Polazeći od tog shvatanja, mnogi evropski soci­ jaldemokratski političari su bezuspešno pokušavali da se suprot­ stave fašizmu preduzimajući mere protiv nezaposlenosti i za stišavanje konjunkturne krize, zaboravljajući — piše Mandel — „da je strukturalna kriza značajnija od konjunkturne, i dok prva tra­ je, poboljšanja koja se tiču druge ne mogu fundamentalno da promene situaciju” .37 J> Ignazio Silone, Der Faschismus — seine Entstehung und seine Entwicklung, Europa Verlag, Cirih 1934. M O tto Bauer, Zwischen zwei Weltkriegen, Eugen Prager Verlag, Bratislava 1936. 's O tto Bauer, na istom mestu, str. 113. Druga dva konstitutivna elementa fašizma, po mišljenju ovog pisca, jesu: deklasiranje sektora sitne buržoazije usled rata, i pauperizacija drugih sektora usled ekonom­ ske krize koja ih tera na raskid sa buržoaskom dcmokratijom. “ Citirao E. Nolte, Theorien iiber den Faschismus, Kiepenheur und Witsch, Koln-Berlin 1967, str. 55. i 66. ” E. Mandel, na istom mestu, str. 35.

53

Po mišljenju teoretičara, među kojima su Troćki i Mandel čiji pristup ovde prikazujemo, strukturalna kriza monopolističkog kapitalizma može dovesti do fašizma ako radnički pokret ne spozna dubinu te krize i ne pokaže sposobnost da je revolucio­ narno resi. Svi drugi elementi fašizma se nadovezuju na struktu­ ralnu krizu i tendenciju dominantnih grupa monopolističkog ka­ pitalizma da je reše nasilnim modifikovanjem uslova reproduk­ cije kapitala, a radnički pokret im se može suprotstaviti i sprečiti fašizam „sam o ako shvati širinu strukturalne krize i izričito iska­ že nameru da tu krizu reši isključivo vlastitim metodama . . .” 38 To se slaže sa analizom Silonea koji je protumačio italijanski fašizam kao rezultat duboke strukturalne krize italijanskog buržoaskog društva i istovremeno kao nesposobnost italijanskog rad­ ničkog pokreta da tu krizu reši socijalističkim preobražajem.39 Po teoriji Trockog i Mandela, drugi element fašizma je rušenje inače nestabilne ravnoteže ekonomskih i socijalnih snaga koja je omogučavala buržoaziji da političku dominaciju vrši pomo­ ću građanske parlamentarne demokratije i koristi preimućstva tog političkog oblika.40 Prisiljena je da kao jedini izlaz potraži „najvi­ šu formu centralizacije izvršne vlasti za realizaciju svojih istorijskih interesa. Istorijski, fašizam je, dakle, u isto vreme realizacija i negacija inherentnih tendencija monopolističkog kapitala . . .: realizacija, jer fašizam, na kraju krajeva, ostvaruje ovu funkciju; negacija, jer . . . fašizam tu funkciju može da ostvari samo dubo­ kom političkom eksproprijacijom same buržoazije” .41 Mandel istražuje dublje uzroke ove „tendencije buržoaskog društva da politički abdicira u periodu krize” , i nalazi da ti uzro­ ci nisu samo u tome što je buržoazija „prisiljena da atomizira radničku klasu pomoću terora” već i u „sam oj prirodi načina proizvodnje zasnovanog na privatnoj svojini na sredstvima za pro­ izvodnju” . U opštem slučaju, tj. kad kapitalistička reprodukcija nije usled strukturalne krize dovedena u pitanje, „direktni pred­ stavnici različitih preduzeća uspevaju da odrede opšti interes ka3* E. M andel, na istom mestu, str. 47. 39 I. Silone, na istom m estu, str. 32— 52. 40 Preim ućstva se odnose na m ogućnost periodičnog p ražnjenja eks­ plozivn ih p rotivrečnosti pom oću socijalnih reform i, i u tome što građ an ­ ska d em okratija om ogućuje da u vršenju političke v lasti neposredno ili posredno sudeluje zn ačajan sektor buržoaske klase. (M andel, na istom m estu, str. 25.) 41 E. M andel, na istom m estu, str. 25— 26.

54

pitalistioke klase (ili, češće, odlučujućeg sloja te klase) cenjkanjem i usaglašavanjem partikulamih i kontradiktornih interesa” . Kriza ih prisiljava da „opšti interes izraze u direktnoj i centralizovanoj formi, bez dugih, teških diskusija i pregovora” . Usled toga „institucija koja predstavlja opšti interes ne mora istovre­ meno braniti i partikularne interese, tj. jedinstvo velikog kapi­ tala i političkog rukovodstva biće eleminisano” .42 U pokušaju istorijske verifikacije ove teze, isti pisac je i sam izložio činjenice koje upućuju na drukčiji zaključak: da je faši­ stički poredak, posebno u Nemačkoj, izražavao interes malog broja dominantnih kapitalističkih monopola koji su svoje planove ekspanzije uspešno koordinirali sa političkim ciljevima fašističkog aparata vlasti, a prethodno su podržali uspostavljanje tog aparata da bi sačuvali i konsolidovali kontrolu nad društvenim uslovima monopolističke proizvodnje kapitala. U tom smislu čini se da bi u okviru istog koncepta i njegove argumentacije bilo moguće re­ vidirati tezu o „političkoj eksproprijaciji” i „političkoj abdika­ ciji” buržoazije, i zameniti je tumačenjem o restrukturaciji buržo­ azije, njene ekonomske i političke moći (koncentracija i centrali­ zacija kapitala uz učešće fašističkog političkog aparata; svojevr­ stan oblik ekonomske i političke diktature dominantnih grupa monopolističkog kapitala nad celinom kapitalističke klase). Tome se i Mandel približava kad u sledu analize istorijskih činjenica za­ ključuje da „kapitalizam monopola uvek rađa rastuće poistovećivanje sistema sa partikularnim interesima nekoliko desetina ve­ likih preduzeća na štetu malih i srednjih preduzeća . . . Upravo se to dogodilo u fašističkoj Nemačkoj . . . Fundamentalna tendencija nije bila nacionalizacija, nego reprivatizacija, i ne primat neke političke uprave, nego prvenstvo superprofita velikih preduze­ ća” .43 Treći element fašizma, u okviru istog teorijskog koncepta, obuhvata destrukciju radničkih organizacija i najvećeg dela teko­ vina radničkog pokreta. Ova destrukcija je preduslov za modifikaciju uslova proiz­ vodnje kapitala. Troclci i Mandel u prvi plan ovog obeležja fa­ šizma stavljaju sistematski teror protiv radničkih organizacija po­ moću masovnog pokreta koji dejstvuje efikasnije od klasičnog državnog aparata, ali se čini da bi — i iz njihovog teorijskog 12 E. Mandel, na istom mestu, str. 42—43. ° E. Mandel, na istom mestu, str. 52.

55

sadržaja — na prvom mestu trebalo istaći funkciju i prirodu te destrukcije, a zatim karakteristike aparata nasilja pre i posle fa­ šističkog preuzimanja vlasti. „Fašizam — piše Mandel — nije jednostavno nova etapa procesa u kojem izvršna vlast buržoaske države postaje sve jača i nezavisnija. To nije jednostavno »otvorena diktatura monopo­ lističkog kapitala’. To je specijalna forma ,jake izvršne vlasti’ i »otvorene diktature’, koju karakteriše potpuno razaranje svih or­ ganizacija radničke klase — i najumerenijih . . . Fašizam poku­ šava da fizički spreči svaki oblik samoodbrane od strane organizovanih radnika i da ih potpuno atomizuje.”44 Iako je u upravo citiranom stavu sadržana pretpostavka za dublje tumačenje fašističke diktature kao modifikacije odnosa proizvodnje između kapitala i najamnog radništva, Trocki a za njim Mandel ne produbljuju analizu u tom pravcu, već insistira­ ju na specifičnom aparatu nasilja i ideološkog uticaja kao bitnom određenju fašizma, koji ga razlikuje od drugih oblika „otvorene diktature” . Fašizam je za njih pre svega masovan pokret koji čini gigantski aparat za sprovođenje nasilja, a vrši i ideološki uticaj na deo najmanje svesnih radnika, i osobito nameštenika, u smislu klasne saradnje sa kapitalom. „N eka vojna diktatura ili čisto poli­ cijska država — a da i ne govorimo o apsolutnoj monarhiji — ne raspolaže sredstvima dovoljnim da bi svesnu društvenu klasu, koja obuhvata više miliona pojedinaca, automizirala, obeshrabrila i demoralisala, i da bi na taj način sprečila svako ispoljavanje klasne borbe, i najelementarnije, koju inače periodično pokreće i sama igra zakona tržišta . . .” 44 Teza o masovnom pokretu koji vrši nasilje uvodi u četvrti element fašizma: sitnoburzoaski sastav tog pokreta. Otud je, po mišljenju zastupnika ovog teorijskog pristupa, fašizam moguć kad je „sitna buržoazija tako snažno pogođena strukturalnom kri­ zom . . . da tone u beznađe (inflacija, bankrotstva, sitnih preduzimača, masovna nezaposlenost školovanih ljudi, tehničara i viših nameštenika itd.) . . .” . Unutar tako deklasiranih slojeva izbija „tipično malograđanski pokret, mešavina ideoloških reminiscen­ cija i psiholoških stanja, koji povezuje ekstremni nacionalizam sa antikapitalističkom demagogijom, žustrom na rečima, i sa dubokim neprijateljstvom u odnosu na organizovani radnički p o k re t. . . Kad 44 E. M andel, na istom m estu, str. 40— 41. 45 E. M andel, na istom m estu, str. 26— 27.

56

pristupi . . . otvorenim fizičkim nasiljima protiv radnika, njiho­ vih akdja i organizacija, fašistički pokret je rođen. Nakon faze nezavisnog razvoja, što mu omogućuje da postane masovan po­ kret . . ima potrebu za finansijskom i političkom podrškom zna­ čajnih frakcija monopolističkog kapitala da bi se izdigao na vlast” .46 Ovaj element njihove teorije fašizma izveden je, očigledno, iz empirije italijanskog i osobito nemačkog primera, i to prvenst­ veno iz razdoblja uspona fašizma k vlasti (mada i u tom okviru zaslužuje kritičko preispitivanje). U istom smislu je i stav da „teorija koja smatra fašizam direktnim izrazom interesa »najagre­ sivnijih sektora monopolističkog kapitala’ potpuno zaboravlja ma­ sovan, autonoman karakter fašističkog pokreta” .47 Podvrgavaju kritici socijaldemokratska tumačenja po kojima je stvaranje masovnog fašističkog pokreta i mogućnost njego­ vog uspona k vlasti rezultat preterivanja radikalnog krila radnič­ kog pokreta, koje je „zaplašilo sitnu buržoaziju” .48 Umesto toga, autori ovog pristupa s pravom insistiraju na dokazima da je mo­ gućnost fašističkog usmeravanja tih deklasiranih ili krizom uzne­ mirenih društvenih slojeva nastupila usled nedovoljne sposobnosti revolucionarnog radničkog pokreta da iste slojeve povede ka so­ cijalističkoj alternativi rešenja krize. Sledi određenje petog elementa fašizma. Mogućnost da fa­ šizam desetkuje i razbije radnički pokret, i tako ispuni svoju istorijsku ulogu unutar strukturalne krize kapitalizma, — postoji jedino ako u odnosu snaga pre njegovog preuzimanja vlasti „na odlučan način prevagnu fašističke bande” a radnički pokret ne isko­ risti objektivno postojeću istorijsku šansu. To razdoblje se prika­ zuje kao „građanski rat, u kojem . . . obe strane objektivno imaju izgleda da dobiju (i to je razlog što krupna buržoazija podržava i finansira takve pokušaje samo u posebnim okolnostima, »nenor­ malnim’, jer ova politika koja igra na ,sve ili ništa’ neosporno predstavlja rizik od početka). Ako fašistima uspe da zbrišu ne­ prijatelja, tj. organizovanu radničku klasu, da je parališu, obes­ hrabre i demorališu, njihova pobeda je osigurana. Ako, napro“ E. Mandel, na istom mestu, str. 27—28. 47 E. Mandel, na istom mestu, str. 38. 41 G. Zibordi, Der Faschismus als antisozialistische Koalition, ci­ tirao Nolte, na istom mestu, str. 79—87; F. Turani, Faschismus, Sozialismus und Demokratie, citirao Nolte, na istom mestu, str. 143— 155, Hendrik de Mann, Sozialismus und National-Fashismus, Presse Verlag, Potsdam 1931.

57

tiv, radničkom pokretu uspe da odbije juriš i da sam preuzme inicijativu, to će presuditi odlučan poraz ne samo fašizma već i kapitalizma koji ga je porodio . . . Zato se može reći da pobeda fašizma izražava nesposobnost radničkog pokreta da reši krizu zrelog kapitalizma saglasno vlastitim interesima i ciljevima.49 S tog stanovišta su Trocki i njegovi sledbenici kritikovali ne samo socijaldemokratski deo radničkog pokreta u Evropi već i strategiju dela tog pokreta koji se nalazio pod vodstvom Treće internacionale. Ovaj drugi deo radničkog pokreta nije, po njiho­ vom mišljenju, blagovremeno organizovao savez svih političkih sna­ ga i organizacija radničke klase u cilju suprotstavljanja fašizmu. Umesto toga, sve do učvršćenja nacionalsocijalističke vlasti u N e­ mačkoj to krilo radničkog pokreta je u osnovi izjednačavalo ulo­ gu i klasnu prirodu fašizma sa drugim političkim snagama monopolistioke buržoazije. A kad je fašizam uzeo maha i učvrstio se u Italiji i Nemačkoj sa očiglednim namerama da se proširi agre­ sijom i subverzijom, komunističko krilo radničkog pokreta je — po mišljenju autora ovog koncepta — iz jedne krajnosti otišlo u drugu, i posle 1935. u strategiji „narodnog fronta” (antifašisti­ čkih političkih saveza) nekritički tražilo i prihvatalo saveznike i zanemarivalo neophodan antikapitalistički karakter borbe pro­ tiv fašizma. Ovaj teorijski koncept završava se tumačenjem šestog ele­ menta fašizma: njegovog preobražaja, pošto izvrši istorijsku ulogu „razbijanja radničkog pokreta” . N jegov masovan pokret se birokratizuje i uključuje u aparat buržoaske države, nakon što se uklone ekstremne forme plebejske sitnoburžoaske demagogije. „T ad se otkriva klasni karakter fašističke diktature, a taj ne od­ govara fašističkom pokretu masa. Ne brani istorijske interese sitne buržoazije, već monopolističkog kapitala. Čim se ta tendencija ostvari, aktivna i svesna masovna baza fašizma se nužno sužava. Fašistička diktatura sama razara ili stešnjava vlastitu masovnu ba­ zu. Fašističke bande postaju privesci policije. U ovoj fazi opada­ nja fašizam se ponovo preobražava u naročiti oblik bonapartiz­ m a.” 50 Opadanje je povezano i sa ekonomskim protivrečnostima iz kojih izlaz traži u inostranim vojnim avanturama. Osnovne vrednosti ovog tumačenja sastoje se, neosporno, u razlikovanju strukturalne od konjunkturne krize i izvođenju tenE. M andel, na istom m estu, str. 30. 50 E. M andel, na istom mestu, str. 30— 31.

58

dencije fašizma iz strukturalne krize monopolističkog kapitalizma, i u energičnom osporavanju neumitnosti fašizma. Ipak je ta os­ novna teorijska linija ostala nedovršena i nerazvijena. Objašnjena je istorijska uloga fašizma da razbije radničke organizacije i razori tekovine radničkog pokreta, i time da omogući modifika­ ciju uslova kapitalističke reprodukcije, ali je malo razjašnje­ na sađrzina i priroda te modifikacije. Fašizam je sveden na nasilni čin te promene, iako tek ta promena čini osnovu faši­ stičkog poretka. A ta promena se, pre svega, sastoji u mutaciji odnosa proizvodnje između kapitala i najamnog radniš­ tva, kojom se radništvo — putem institucionalizovanog nasilja a i diferencirane socijalno-ekonomske i ideološko-političke inte­ gracije što se ostvaruje u specifičnim fašističkim oblicima — li­ šava svakog vida autonomne društvene prakse i mogućnosti le­ gitimnog protivljenja eksploataciji i zastupanja klasnog interesa i u okviru burzoaskik ekonomskih, pravnih i političkih odnosa. U tom smislu, društveno-ekonomska priroda fašizma ne tiče se samo njegovih pretpostavki (strukturalna kriza) i klasnih interesa koji nalažu njegovu upotrebu (restrukturacija kapitalističke klase, uz učešće fašističke države) već se temelji — i to je po našem mišljenju bitno — na fašističkoj varijanti kapitalističkih odnosa proizvodnje. U toj varijanti klasnih odnosa proizvodnje a ne sa­ mo u početnom fašističkom nasilju sadržana je tendencija nega­ tivnog rešavanja strukturalne krize. Iz dubokih antinomija tak­ vog rešavanja proizlaze svi destruktivni procesi fašizma: od raza­ ranja socijalno-političkih tvorevina kapitalističkog razvoja i novovekovne klasne borbe do destruktivnog ekonomskog nasilja, ra­ zaranja istorijskih tvorevina ličnosti, ratnih pustošenja, genocida i uništavanja dela civilizacije. Usled nerazvijenosti ove analize, u nacrtu Trockog i Mande­ la interpretacija fašizma se naglo završava tamo gde bi tek tre­ balo da započne: kao da se pretvaranjem fašističkog pokreta u poredak iscrpljuje njegova istorijska specifičnost, — „ponovo se preobražava u naročiti oblik bonapartizma” , svodi se na jedan od oblika političke nadgradnje monopolističko-kapitalističke struktu­ re, i kao neadekvatna nadgradnja gomila protivrečnosti koje ga ruše u ambis. Ako bi analiza od istog polazišta (strukturalna kriza itd.) krenula drugim putem, i istraživala posebne crte fa­ šističkog vida proizvodnje kapitala, i reprodukcije, njegova agre­ sivna ekspanzija i njegovo rušilačko dejstvo u društvenim proce­ sima (rasni progoni, međunacionalni antagonizmi i podjarmljiva­ 59

nja, diskriminacija radne snage i oblici prisilnog rada u proizvod nji kapitala itd.) ne bi se mogli protumačiti samo kao izlaz iz unutrašnjih protivrečnosti u vojnim avanturama. U svemu tome bi se mogli potražiti i razvojni oblici fašistički involutivnog od­ nosa proizvodnje kapitala. Usled nerazrađenosti tog dela tumačenja, koncept se pretež­ no iscrpljuje u socijalnoj i ideološko-političkoj specifičnosti faši­ stičkog pokreta malograđanskih masa kao oruđa za uspostavlja­ nje otvorene diktature monopolistićke buržoazije. Ti akcenti su, svakako, bili osobito motivisani težnjom da se radnička klasa osposobi za suprotstavljanje tom pokretu, i da zadobije mase ko­ je bi mogao pokrenuti fašizam. Ali, čini se, ovaj pristup je preterano uprostio odnos između tih, pretežno malograđanskih masa, i dominantnih grupa monopolistićke buržoazije pre i posle uspo­ stavljanja fašističkog poretka. S jedne strane, preuveličao je auto­ nomiju i izvorno malograđanski karakter fašističkog pokreta u prvoj fazi. S druge strane, nije produbio analizu osobitog socijalno-političkog bloka kojim se pomoću specifičnih sredstava fa­ šističkog poretka ostvaruje hegemonija dominantnih grupa kapita­ lističkih monopola, spregnutih sa političkom, vojnom i policijskom hijerarhijom poretka, nad drugim društvenim slojevima koje taj poredak uobličava, privileguje i integriše, ili i fabrikuje kao svoj oslonac (masovan, represivan i ideološki aparat). A to produblji­ vanje i nije moguće ako se ne istraže i rasprave naročite osobine fašističkog vida odnosa proizvodnje kapitala i najamnog radništva, jer se upravo tim odnosom proizvodnje zasnivaju specifični klasni položaji svih učesnika fašistički modifikovane kapitalističke rep­ rodukcije. Od takvih klasnih položaja se gradi soci jalno jpoli ti čki blok na kojem počiva fašistička diktatura, mnogo dublja i po­ stojanija od „bonapartizm a” . U pogledu klasne prirode i osnove fašističkog pokreta i po­ retka, ovaj teorijski koncept — zasićen iskustvom „klasičnog” evropskog fašizma između dva rata — sadrži samo parcijalne te­ orijske sugestije za proučavanje novog fašizma. Teorijskim hipostaziranjem autohtonosti i autonomnosti prvobitnog fašističkog pokreta deklasirane i uznemirene sitne buržoazije, ovaj teorijski pristup bi mogao i otežati analizu savremenih procesa fašizacije, gde su često izmenjeni odnosi između različitih sektora kapitali­ stičke (klase i srednjih slojeva u međunarodnim procesima struk­ turalne krize i modifikacije kapitalističke reprodukcije. 60

Između dva svetska rata, strukturalna kriza je stihijski iza­ zivah deklasiranje delova buržoazije i sitne buržoazije, i priredila tu socijalno-političku i ideološku sirovinu za fašistički pokret, koji je — od početka, a osobito u kulminacijama krize — usmeren i upotrebljen za svrhe „velikog kapitala” . U više primera sa­ vremenog fašizma, društveno-ekonomska nesigurnost i panika, kao i političko rasulo i ideološka dezorijentacija delova buržoazije i srednjih slojeva nije samo stihijski proizvod krize već je i re­ zultat planskih privrednih, kao i političkih subverzivnih, repre­ sivnih i ideoloških operacija velikih razmera koje dominantne sna­ ge monopolističkog kapitala preduzimaju da bi suzbile radnički i oslobodilački pokret u pojedinim zemljama, suprotstavile druge društvene slojeve proletarijatu i iskoristile ih za uspostavljanje poretka ekonomskog i političkog nasilja koji će u fašističkom smislu modifikovati uslove proizvodnje kapitala. Naročito su markantni primeri međunarodnog planiranja i organizovanja ekonomskog bojkota i rasula i političke nesigur­ nosti s ciljem da se građanski i srednji slojevi masovno podignu protiv socijalističkih snaga na Kubi, u Čileu i Portugaliji, kao i protiv radikalnih antikolonijalnih pokreta i revolucije u Alžiru, Kongu, Mozambiku ili Angoli, itd. U tom slučaju ovim operaci­ jama izazvana socijalno-politička konfuzija i (objektivno ili i sub­ jektivno) kontrarevolucionarna usmerenost građanskih i srednjih slojeva ne mora (bar ne većim delom) biti uobličena u pokretu i partiji fašističkog tipa, a da ipak odigra sličnu ulogu u pripre­ manju fašističkog prevrata i poretka. Utoliko pre što veliki ka­ pitali koji u savremenom svetu inaugurišu i upotrebljavaju faši­ stičke diktature manje imaju potrebu da protiv radničkih i oslo­ bodilačkih pokreta u kritičnim zonama iz deklasiranih slojeva mobilišu paranoične grupe u fašističke skvadre i jurišne odrede crnih ili mrkih košulja (mada i to čine gde je moguće), jer ume­ sto toga raspolažu potencijalom međunarodnih sistema za politič­ ku subverziju, vojnu i policijsku represiju. S tim razlikama sa­ vremenog u odnosu na „klasični” fašizam iščezava i relativna autohtonost i autonomnost „sitnoburžoaskog” fašističkog pokreta u genezi odgovarajućeg tipa diktature. Klasna osnova i priroda savremenih oblika fašizma je u poređenju sa starim fašizmom razvijenija i složenija jer se novi fa­ šizam javlja kao direktan proizvod negativnog rešavanja struktu­ ralne krize međunarodnog procesa proizvodnje kapitala. A na po­ zornicu tog međunarodnog procesa izlaze, osim ranije poznatih 61

figura (monopolistićke — pretežno metropolske — buržoazije i deklasiranih srednjih slojeva), i novi akteri: zavisna industrijsko-trgovačka ili i državno-kapitalistička „neokom pradorska” buržo­ azija u područjima neokolonijalne ekspanzije monopolističkog kapi­ tala, i „subim perijalistička buržoazija” koja pretenduje na relativ­ nu političku i ekonomsku samostalnost u regionalnim središtima ekspanzije monopolističkog kapitala izvan metropola (kao što su Južnoafrička Unija s Rodezijom i eventualno Zair, Brazil i eventu­ alno Saudijska Arabija i Iran). Njima se priključuju i oni slojevi industrijske i izvozničke buržoazije, pa i agrarne oligarhije u zavis­ nim zemljama, koji su ugroženi ekspanzijom metropolskog kapita­ la. Njihove pretenzije da budu hegemoni relativno samostalnog „nacionalnoburžoaskog” razvitka tih zemalja dovedene su u pita­ nje ili osujećene, a ti slojevi izloženi deklasiranju ili prisiljavani da se podvrgnu neokompradorskoj ili subimperijalističkoj buržoa­ ziji . . . U operacijama pripremanja fašističkih diktatura, i u po­ stavljanju socijalno-političke baze poredaka fašističkog tipa, sad učestvuju sve te klasne grupacije kao više ili manje samostalni ili manipulisani akteri, u vrlo različitim i promenljivim spregama i kombinacijama. Zato bi bio neprimeren pokušaj da se teorij­ sko uopštavanje klasnih komponenti geneze ,,klasičnog” , evrop­ skog fašizma uzme za kriterijum tumačenja sadašnjih pojava. O rizičnosti takvog pokušaja svedoči i završni deo Mandelove studije o fašizmu, u kojoj je atuelizovao teoriju Trockog i svoje tumačenje. ,,Teorija Trockog o fašizmu — piše Mandel na početku tog pokušaja — nije samo nemilosrdna presuda pro­ šlosti. To je vizija sadašnjosti i budućnosti, upozorenje protiv novih teorijskih grešaka i protiv novih opasnosti.” 51 Ali čini se da bi i ta vizija mogla biti nedovoljna, i sama bremenita novim teorijskim pogreškama ako bi ostala nerazvijena u okviru teorij­ skog izvoda iz istorijskog iskustva prvobitnog fašizma, iz prvog istorijskog primera negativnog rešavanja strukturalne krize mono­ polističkog kapitalizma. Po Mandelovom mišljenju ,,bilo bi apsurdno okarakterisati kao .fašističke’ autoritarne pokrete u polukolonijalnom svetu jed­ nostavno zato što se zaklinju u vernost jednom šefu ili uniformišu svoje članove. U zemlji gde je najznačajniji deo kapitala u rukama stranaca i gde je sudbina nacije određena dominacijom inostranog imperijalizma, bilo bi besmisleno smatrati fašističkim 51 E. M andel, na istom m estu, str. 60.

62

pokret nacionalne buržoazije koja teži, u vlastitom interesu, da se oslobodi te dominacije. . . Istina, istorijski i društveno je ograničena moć na koju ova nacionalna buržoazija pretenduje, — da manevriše između imperijalizma i pokreta domaćih masa, i ona neprestano oscilira između ova dva pola. Svakako, njen klasni interes će je voditi ka zaključenju saveza sa imperijalizmom od kojeg će pokušati da izvuče veći deo ukupnog viška vrednosti, zahvaljujući pritisku pokreta masa; s druge strane, suviše snažan uspon pokreta masa ugrožavao bi njenu klasnu dominaciju. Nema sumnje, takav atak protiv masa može dobiti oblik krvave re­ presije koja podseća na fašizam, kao u primeru indonežanskih generala posle oktobra 1965. Ipak, fundamentalna razlika između dva procesa — fašizma u imperijalističkim metropolama i onoga što, u najgorem slučaju, predstavlja tvrda vojna diktatura u polukolonijalnim zemljama ,trečeg sveta’ — treba da bude jasno shva­ ćena da bi se izbegla konfuzija koncepata” .52 Ovo je objavljeno (kao prvo izdanje, u Parizu, drugog trimestra 1974) posle fašističkog prevrata u Čileu, iako je verovat­ no napisano pre tog prevrata, ali svakako ne pre fašističke kon­ solidacije subimperijalističke buržoazije u Brazilu (koja je započe­ la vojnim udarom 1964) niti pre neofašističke evolucije južno­ afričkog poretka) koju zapažamo naročito od početka 60-tih go­ dina). Do „konfuzije koncepata” ne može da dođe ako analiti­ čar ima pouzdani kriterijum, izveden polazeći od poimanja faši­ zma kao negativnog rešavanja strukturalne krize putem specifič­ ne modifikacije kapitalističkog odnosa proizvodnje (političko nasi­ lje u funkciji nadeksploatacije radne snage, ukidanje i „buržoaske slobode” najamnih radnika, razaranje radničkih organizacija i istorijskih tekovina klasne borbe). Ako se raspolaže tim kriterijumom, o fašističkom karakteru poretka u Južnoj Africi ili Brazilu, Čileu ili nekoj drugoj zemlji sa otvorenom diktaturom neće se suditi po tome da li ima ove ili one spoljašnje crte slične „klasič­ nom fašizmu” — a najmanje po zakletvama šefu ili uniformisanim organizacijama, pa čak ni po tome da li je za ugušivanje na­ rodnih pokreta prolivena reka krvi (u Boliviji i Kongu) ili more krvi (u Indoneziji) — već po tome da li je masi najamnih rad­ nika koji proizvode višak vrednosti za monopolističke kapitale nametnut fašistički vid klasnog odnosa eksploatacije i dominaci­ je, i to pomoću odgovarajućeg — fašističkog aparata klasne hege” E. Mandel, na istom mestu, str. 60—61. Podvukao Z.V.

63

monije i nasilja, i s osloncem na socijalno-političke blokove koji obuhvataju i sprežu monopolističku buržoaziju u metropolama sa zavisnim (i ujedno suparničkim) eksploatatorskim klasama i u fa­ šističkom obliku privilegovanim slojevima u „polukolonijalnim” zemljama. Očekivalo bi se da Mandel, dosledno i osnovnoj inspiraciji Trockog o međunarodnom okviru permanentne revolucije, istorij­ ski prati svetsku celinu kapitalističkog procesa, njegovih kriza i modifikacija, klasnih borbi, fašizma i antifašizma. Pogotovo kad na početku analize savremenih zbivanja naglašava da se „specifičan karakter fašizma može shvatiti samo u okviru im perijalističkog ka­ pitalizma monopola” 33, a ne bi trebalo dokazivati da taj okvir ne obuhvata sam o im perijalističke metropole. Sužavajući eventualne „nove opasnosti” fašizma u granice tih metropola, ovaj mark­ sistički pisac bi mogao teorijski kompromitovati osnovne vredno­ sti vlastitog pristupa, što smo naglasili u prethodnom odeljku — jer savremeni monopolistički kapitalizam negativno rešava sadaš­ nju strukturalnu krizu u svom centru u metropolama time što naj­ teže posledice krize ekonomskim i političkim nasiljem prebacuje na svoje periferije (i srednje karike svog lanca), te tamo i izaziva, najpre, najteže oblike destruktivnih i retrogradnih procesa (uključiv fašizam). Sužavajući vrednost istorijske pouke s „klasičnim ” fašizmom na kapitalističke metropole, Mandel i u tom ograničenom okviru kriterijume za predviđanje eventualne „fašističke opasnosti” izvo­ di više iz sekundarnih (i istorijski promenljivih) nego iz primar­ nih, bitnih određenja fašizma: „K ao što je podvučeno mnogo i mnogo puta, polazište fašizma se nalazi u sitnoj buržoaziji bače­ noj u očajanje i osiromašenoj. Posle dvadeset godina ,uspona u dugom ciklusu’ (upward swing of the long cicle), praktično ni­ jedna zapadna im perijalistička zemlja nema takvu sitnu buržo­ aziju . . .” Srednji slojevi su uključeni u „proces suprotan onom iz godine 1918. i 1933” . Tad su srednji slojevi bili pauperizovani a da nisu bili proletarizovani, a sad su — podvlači Mandel — proletarizovani a da nisu pauperizovani. Neofašizam nema nikak­ ve objektivne mogućnosti da zadobije široku bazu u masama. „Jak a država” — u savremenoj Francuskoj, na primer — koristi nasilje i represiju, ali nije sposobna da poništi radničke orga­ nizacije i atomizuje radničku iklasu. T o bi se — nastavlja isti pi,J E. M andel, na istom m estu, str. 60.

64

sac — moglo izmeniti samo ako bi se „ekonomska situacija preokrenula na odlučan način” ; tek tad bi se iz klica koje postoje svuda u Evropi mogla razviti „nova fašistička epidemija” . Takva mogućnost je mnogo veća u Sjedinjenim Američkim Državama nego u Evropi, jer je „evropska buržoazija teško opekla prste sa fašističkim iskustvom” a narodne mase na ovom kontinentu su istorijski pripremljene da pruže snažan otpor.54 Ne osporavajući da u Mandelovom viđenju ima više serioznih argumenata (proletarizacija srednjih slojeva, jačanje radničkog pokreta, teško istorijsko iskustvo evropskog fašizma), zapazićemo neke momente ovog pristupa koji — i u odnosu na fašističku ten­ denciju u razvijenim kapitalističkim zemljama — mogu izazvati teorijsku pogrešku i praktičnu dezorijentaciju. Uspon kapitalističke privrede ,,u dugom ciklusu” (više od dvadeset godina posle drugog svetskog rata) zašao je u razdoblje kad su se vidno ispoljile tendencije strukturalne krize „novog” kapitalizma. Tad su njegove vodeće snage preduzele ekonomske i političke napore za modifikaciju uslova reprodukcije, — za poja­ čanu eksploataciju radne snage, ne samo u „polukolonijalnim” ze­ mljama već i u metropolama (s tendencijom da i tu radnu snagu ekstremno društveno-ekonomski a i politički podele). Taj i drugi elementi negativnog rešavanja strukturalne krize i unutar razvije­ nih kapitalističkih zemalja proizveli su socijalno-političke krize i ideološka pomeranja još u 60-im godinama, i pre akutnih obli­ ka nove opšte privredne krize. Izgleda da Mandel ponavlja kla­ sičnu socijaldemokratsku grešku, koju je i sam kritikovao, kad umesto istraživanja uslova i posledica strukturalne krize, koja se ne mora podudarati sa cikličnim pojavama privrednih poreme­ ćaja, prvenstveno zapaža ove druge. „Pre nego što bi nastupila (odlučna promena ekonomske si­ tuacije, a s njom i ponovna pojava fašističke opasnosti), ne bi bilo dobro dopustiti da nas fascinira nepostojeće fašističko ugro­ žavanje, govoriti manje o neofašizmu a činiti više u sistematskoj borbi protiv vrlo realne i vrlo konkretne tendencije buržoazije ka .jakoj državi’ ” — zaključuje Mandel. Ali odmah zatim njegov opis te tendencije pokazuje da je reč o pokušajima da se već prisutna strukturalna kriza suzbije promenom društvenih uslova za proizvodnju kapitala. Reč je o „sistematskoj redukciji demo­ kratskih prava najamnih radnika pomoću izvanrednih zakona, zaM E. Mandel, na istom mestu, str. 61—69. 5 Stari i novi faSizam

65

kona protiv štrajkova, novčanih kazni i kažnjavanja zatvorom za divlje štrajkove, ograničavanja prava na manifestacije, kapitali­ stičke i državne manipulacije mass media, ponovnog uvođenja preventivnog zatvora itd .” 55 Mada je istinita misao o zaokretu glavne istorijske tendenci­ je u klasnim pomeranjima srednjih slojeva, njihovo kolebanje u amplitudama opasno bliskim reakcionarnim solucijama, i — još opasnije od toga — imperijalističko manipulisanje tim slojevima, slično primerima koji su navedeni, može biti trajno osujećeno samo praksom radničkog pokreta. To je upravo ona praksa za ko­ ju su se od prve pojave fašizma zauzimali marksisti, sa Gramscijem na čelu, praksa koja otvara socijalističku alternativu rešavanju strukturalne krize. Ako bi se sve opasnosti za reakcionarno, i u krajnjem rezul­ tatu fašističko, iskorišćavanje klasno nestabilnog položaja i stava srednjih slojeva, na osnovu anahroničnog teorijskog koncepta, svo­ dile na mogućnost formiranja masovnih fašističkih partija, — tad bi radnički pokret i u zemljama gde je najdalje otišla proletarizacija srednjih slojeva mogao biti zatečen događajima nalik na one iz septembra 1972. ili jula 1973. u Čileu ili jula 1975. u Portugaliji. Osim toga, u razvijenijim kapitalističkim zemljama, i izme­ đu njih, strukturalna kriza i kapitalistički pokušaji njenog reša­ vanja produbljuju razlike između nejednako razvijenih područja i sektora materijalne proizvodnje i drugih aktivnosti, što u srazmerno velikim „pojasevima zaostalosti” ili „unutrašnjim koloni­ jam a” obnavlja situacije koje je svojevremeno koristio fašizam. Iz takvih situacija je proizašlo i značajno proširenje neofašističkog pokreta u industrijski i privredno zapostavljenim delovima Itali­ je, i to u drugoj polovini 60-tih godina, pre izbijanja opšte pri­ vredne krize u akutnom obliku. Italijanski radnički pokret je suzbio plimu reakcionarnih tendencija, u kojoj su neofašisti bili samo jedna od struja sa specifičnom ulogom, zahvaljujući praktič­ nom suprotstavljanju kapitalističkim procesima koji su regrutovali masovnu bazu reakcionarnih snaga. Neofašističkom pokretu je su­ protstavljena borba radničke klase Severne Italije za industrijski i društveni razvoj zaostalog Juga. 55 E. M andel, na istom m estu, str. 63.

66

Protiv zabluda: praksa radničkog pokreta Uspešno suprotstavljanje italijanske radničke klase neofašizmu i celokupnoj antisocijalističkoj orkestraciji nacionalnih i među­ narodnih snaga monopolističkog kapitalizma za vreme velikih klasnih borbi u Italiji 1969— 1975. godine svedoči i obećava još mnogo više. Radnička 'klasa Italije na delu je obnovila u prvim godinama Treće internacionale nagoveštenu strategiju jedinstva ekonomske i političke borbe koja tu celinu podiže do nivoa praktične nega­ cije osnovnih kapitalističkih odnosa. Ta strategija je proizašla ne samo iz teorijskih analiza i programa političkih avangardi, koje su nadahnute i idejama Gramscija, već je izvedena iz prakse jedins­ tvene, opite i direktne organizacije radničke klase. Jedinstvena rad­ nička organizacija se gradi iz radionice i fabrike, i na principu direktnih radničkih delegata, vezanih odlukama radničkih skup­ ština, doseže do gradskog i pokrajinskog, gradskog i sektorskog i najzad opštedruštvenog nivoa udruživanja radnika. To udruživa­ nje prevladava ideološko-političku i sindikalnu podeljenost radni­ čke klase, pomoću koje je — zahvaljujući i međunarodnim apara­ tima — bio zaustavljen uspon radničkog pokreta u Italiji posle drugog svetskog rata. Praktično jedinstvo radničke klase ostvaruje se ne samo na „ekonomskom” nivou klasne borbe već u autonomnoj dru­ štvenoj praksi koja teži da pronađe i praktično dokaže socijali­ stičku alternativu kapitalističkom rešavanju strukturalne krize (koje obuhvata i fašističku komponentu, ako ne i mogućnost no­ vog fašističkog poretka). Socijalistička alternativa, nerazlučiva od radničkog jedinstva u snažnom pokretu radničkih skupština i saveta radničkih delega­ ta, traži se i otkriva u svim oblastima života društva: u organi­ zaciji rada, strukturi radnih funkcija i socijalno-ekonomskog po­ ložaja radnika, u promeni društvenih uslova i sadržaja obrazova­ nja, u politici industrijskog razvoja, u agrarnoj politici, u urbani­ stičkim planovima i materijalnoj, socijalnoj i ljudskoj rehabilitaci­ ji gradova, u zadovoljavanju kolektivnih potreba, itd., itd. Zahvaljujući tome, radnički pokret — kako je to zamišljao Gramsci pre više od pola stoleća — ostvaruje sve jači, blizu nad­ moćnog, uticaj na proletarizovane i druge srednje slojeve, napre­ dujući ka političkoj hegemoniji u društvu koje će u pravcu so­ 5*

67

cijalizma rešavati duboku strukturalnu krizu unutar međunarod­ nog grotla u koje je uvučeno. A reč je o društvu koje se nalazi na savu između centralnog i periferijskog, metropolskog i zavis­ nog dela kapitalizma, pa utoliko pre može biti izloženo tendenciji represivne kontrole i fašističke involucije. Hegemonija socijalističkog radničkog pokreta u odnosu na druge delove društva ikoje ugrožava strukturalna kriza, i sposob­ nost tog pokreta da praktično dokazuje mogućnosti rešavanja kri­ ze na vlastitoj osnovi, sprečava dezorijentaciju masa koja bi — kao svojevrsno u Italiji i Nemačkoj, ili verovatnije kao u gra­ đanskom i malograđanskom delu čileanskog društva — otvorila put negativnim rešenjima. Jedan engleski komentator je preuzimanje gradske i oblas­ ne vlade u Torinu i Pijemontu — kolevci pokreta radničkih save­ ta 1919. i 1969. — od strane partija radničke klase označio kao istorijski događaj možda manje spektakularan od „pada Sajgona” ali jednako značajan, a za Evropu i značajniji. Uspon savremenog italijanskog radničkog pokreta, koji na čelu širokog socijalno-političkog saveza preuzima gradsku i pokrajinsku vlast u velikom delu zemlje i u novom licu i duhu „crvenih gradova” u najtežim uslovima praktično dokazuje mogućnost istorijske alternative — sadržan je, bar u zametku, odgovor na teorijske zablude o priro­ di monopolističkog kapitalizma i strategijske promašaje radničkog pokreta suočenog sa fašizmom. Praksa radničkog pokreta izašla je u susret teorijskoj misli, koja tek ima da ispuni dug.

Glava druga

Prilog definiciji fašizma

Pretpostavke marksističke analize fašizma Iskustvo s fašističkim oblikom evropske buržoaske kontrare­ volucije u prvoj polovini stoleća dopunjeno je spoznajom fašističke tendencije u najnovijem razdoblju monopolističkog kapitalizma. To revolucionarnoj teoriji daje zreliju konkretno-istorijsku osnovu za izvođenje zaključaka o porelclu, društvenoj prirodi i bitnim svojstvima fašizma. U ovom poglavlju biće izložen preliminarni teorijski nacrt analize fašizma. Ovaj nacrt ima metodički karakter, tj. ne pretenduje na teorijski dovršeno, zrelo i u svim dimenzijama istorijske spoznaje dokazano tumačenje, već sugeriše okvir, neke važnije pretpostavke i pravce analize koju marksistička misao ima tek da izvrši. Rukovođeni ovim metodičkim uputstvima, u sledećim poglavljima sprovodićemo istragu razvojnih tendencija u nekim osobito indikativnim sektorima i aspektima starog i novog fašiz­ ma. Ali i ta istraga će se suzdržati od rezolutnih zaključaka i za­ dovoljiti da ukaže na prvenstveno značajne pravce i momente neophodnih budućih studija. Naš nacrt polazi od dva praktično istorijski dokazana stava. Prvo: fašizam nije samo specifičan vid političke i ideološke nadgradnje monopolističkog kapitalizma već se njegovo poreklo, priroda i funkcija imaju tražiti u celini društvenog načina proiz­ vodnje, klasne strukture i klasnih borbi unutar osnovnih suprot­ nosti između monopolističkog kapitalizma i istorijskih pokretač­ kih snaga koje afirmišu proleterske revolucije i socijalizam. I drugo: fašizam nije regionalna, sektorska pojava unutar celine monopolističkog kapitalizma. Nije samo rezultanta naročite 71

konjunkture, sticaj posebnih istorijskih činilaca u određeno vre­ me i na određenom mestu, već se proteže na spomenutu istorij­ sku celinu.1 U tom smislu, fašizam je imanentna mogućnost i tendencija monopolističkog kapitalizma, uslovljena njegovim os­ novnim i bitnim zakonitostima i protivrečnostima. Ovim istorijski dokazanim stavovima dodajemo još dve po­ lazne pretpostavke koje nisu jednako proverene istorijskom prak­ som, ali imamo jakih osnova i motiva za raspravu o njihovoj istinitosti. Prva od tih pretpostavki glasi: fašizam nije jedna od etapa monopolističkog stadija niti je jedna od prelaznih faza, međuigri, im perijalističkog kapitalizma, a nije ni završnica, konačni vid „umirućeg kapitalizm a” , kao što se katkad pretpostavljalo, — već je jedna od trajnih i zakonitih tendencija u svim sukcesiv­ nim menama monopolističkog stadija kapitalističke strukture dru­ štva. Ta je tendencija imanentna jer izvire iz osnovnih, unutar monopolističkog kapitalizma nužnih i neponištivih determinizama eksploatacije rada i reprodukcije klasnih odnosa, klasne pri­ nude i nasilja u suzbijanju globalnih protivrečnosti i kriza kapi­ talističke reprodukcije, i klasnih borbi. Ali budući u tom smis1 U nem arksističkoj literaturi sistem atski se su žav a društveno-istorijski d om ašaj fašizm a. R enzo de Felice (Le interpretazion i del fascism o, Guis. L ate rza, B ari 1969) u „ Z a k lju čk u ” izlaže elemente „isto rijsko g razu m ev an ja” fašističk o g fen om en a: „ P rv i od ovih elem enata tiče se g eografsk og i hronološkog o dređe­ n ja : fašizam je evropski fenomen koji se razvio izm eđu d va r a t a . . . Sv a k o poređenje sa izvan evropskim situacijam a, i onim kasnijim , i aktuelnim, nem oguće je usled rad ik aln e razlik e u istorijskim k o n tek stim a . . . Prvi uslovi, koreni (fašizm a) — pre prv o g sv etsk o g rata — bili su m arginalni i nem a osn ova za m išljenje d a bi se ra z vili bez traum atizm a izazv an o g, direktno ili indirektno, prvim svetskim ratom i njegovim posledicam a, neposrednim i dugoročnim (velik a k riza iz 1929). K riz a iza zv a ­ na ratom bila je jedini i zb iljski uzrok njegove brutalne evolucije i njego­ vog proširen ja na društvene grupe koje su d otad bile po šteđ en e. . . Ali se treba ču vati od iskušenja da se iz toga izvuku suviše ekstenzivni zak lju čci. K riz a je u različitim zem ljam a ispoljila različite m anifestacije i dim enzije, što je zav isilo od posebne situacije (aktuelne i istorijske) svake od njih, ili od sposobnosti, grešaka i zab lu da lju di: tradicionalnih v lad aju ćih k lasa, k ao i političkih p a rtija koje su vukle poreklo i snagu iz k lasa i društvenih slojeva različitih od vlad aju ćih k r u g o v a . . . Fašistički ili au toritarn i ishod krize u pojedinim zem ljam a uopšte nije bio neizbežan . . . T o je bila p osledica m noštva fak to ra , koji su svi bili racionalni i m ogli su se izbeći, činjenica nerazum evan ja, zab lu da, nepredviđan ja, ilu­ zija , strah a, zam ora, i — sam o za m anjinu — determ inacije: reč je o m anjini k oja je inače i sam a često bila nesvesna posledica svoje akcije . . . ”

72

lu trajna pojava monopolističkog kapitalizma, fašizam je samo ten­ dencija ovog stadija kapitalizma a ne fatalno neizbežna, opšta i isključiva forma dominantnog ispoljavanja celine kapitalističkog procesa. I druga pretpostavka: kao tendencija kapitalističke struktu­ re u epohi imperijalizma, proleterskih i antikolonijalističkih re­ volucija, fašizam dobija različitu specifičnu težinu, prodornu sna­ gu i domašaj u celini kapitalističkih procesa, ili postaje i domi­ nantna tendencija u toj celini, zavisno od stupnja ispoljavanja os­ novnih protivrečnosti, ekonomskih i socijalno-političkih kriza ka­ pitalizma. I još važnije: zavisno od odnosa snaga između kapita­ lističke klase i svih sektora proletarijata, radničkog i oslobodilač­ kog pokreta i socijalizma u međunarodnim i svetskim razmerama. Kao krajnji vid ispoljavanja destruktivne prirode kapitalistič­ ke produkcije, klasne prinude i gušenja klasne borbe, fašizam postaje važna ili i prvenstvena komponenta kapitalističkog poret­ ka pod uslovom da radnički i globalni oslobodilački pokret socija­ lizma slabe, bivaju značajno poraženi, ne ostvaruju revolucio­ narni potencijal epohe. To se događa kad usled teorijskog i po­ litičkog oportunizma, strategijskih pogrešaka i neuspeha gube istorijski subjektivitet i bivaju sunovraćeni u objektivnu najam­ nu egzistenciju i unutar takve egzistencije saterani ekonomskim krizama u životni škripac i političko bespuće, poduhvaćeni ka­ pitalističkim procesom konkurencije među najamnim radnim sna­ gama i unutar te konkurencije podvrgnuti i prožeti socijalno-političkim i ideološkim atributima vlasti monopolističke buržoazije i uzajamno razjedinjeni po istoj logici. Iz ovih pretpostavki proizlazi da je antifašistička borba, od­ nosno spoznaja fašističke tendencije i opreznost prema njenim iz vorima i potencijalima, — jednako trajna, univerzalna i imanentna komponenta radničkog i oslobodilačkog pokreta kao što je faši­ zam trajna mogućnost i imanentna tendencija monopolističkog kapitalizma. Antifašistička opreznost i borba čine permanentnu pretpo­ stavku i sadržinu globalne revolucionarne strategije radničkog po­ kreta i socijalizma. U prvoj polovini stoleća, kao i u naše vre­ me, jednako se potvrdilo da antifašistička komponenta te strate­ gije pokreće i omogućuje zasnivanje istorijskih saveza proletari­ jata sa drugim socijalnim i političkim snagama, sa snagama koje mogu biti angažovane protiv kapitalističke destrukcije dela civi­ lizacije i uslova socijalne egzistencije i napretka i time uključene 73

u istorijski proces socijalizma pod vodstvom revolucionarne rad­ ničke klase. Naglašavamo antifašističku opreznost jer strategija radničkog pokreta i socijalizma podrazumeva radikalnu spoznaju svih pret postavki i izvorišta, prelaznih oblika i parcijalnih tendencija fašizma, i na osnovu te spoznaje blagovremeno delovanje protiv svega iz čega bi mogao proizaći fašizam kao snažna ili nadmoć­ na tendencija kapitalističkog procesa. Taj smisao ima savremena borba protiv neokolonijalne eks­ ploatacije i prinude, protiv novog razvojnog vida međunarodnog monopolističkog kapitala i njegovog svestranog razornog i porobIjavajućeg delovanja, protiv rasističke i nacionalističke destrukcije praktičnog pokreta i svesti radničke klase, protiv agresivnih rato­ va i međunarodnog vojno-političkog i ekonomskog nasilja, protiv sadašnjeg razvojnog vida militarističko-tehnokratske ideologije i drugih varijanti tehnokratije, protiv pretenzija monopolističke buržoazije da teret nove globalne krize kapitalizma prevali na radničku klasu i „nerazvijene zemlje” i tu krizu iskoristi za podsticanje međunarodne konkurencije među najamnim radnicima i za ekonomsku i političku učenu radničkog i antikolonijalnog pokreta. Saglasno toj autentično revolucionarnoj sadržini sadašnjeg radničkog i oslobodilačkog pokreta u svetu, naša analiza se neće baviti samo završnim, totalizovanim vidovima fašizma već i svim onim osnovnim kapitalističkim procesima iz kojih izvire fašistička tendencija, tj. procesima koji svedoče o savremenoj destruktivnoj, antihumanoj i nasilničkoj prirodi monopolističkog kapitalizma, o bespuću kapitalističke formacije, o nužnoj alternativi socijalizma.

Strukturalna kriza kapitalizma i fašistička tendencija U 'klasičnim marksističkim raspravama o fašizmu njegova po­ java je tumačena specifičnom političkom krizom kapitalističkog društva. August Thalheimer je pošao od Marxovih i Engelsovih analiza bonapartizma kao političke strukture koja se u većoj meri osamostaljuje od ekonomski dominantne buržoazije usled „ravno­ teže” snaga u klasnoj borbi sa proletarijatom. Po njegovom m iš­ ljenju, fašizam je poseban slučaj bonapartizma, u kojem buržo­ 74

azija, nemogućna da nadvlada proletarijat pomoću vlastitog poli­ tičkog aparata, žrtvuje svoju „političku dominaciju” u korist ,,gospodara-spasioca” da bi sačuvala „ekonomsko-socijalnu domina­ ciju” . Gramsci je otišao dalje od Thalheimerove analize i postavio tezu o katastrofalnoj krizi ravnoteže. Reč je o takvom odnosu snaga u (klasnoj borbi da bi njeno nastavljanje dovelo do uzajamne destrukcije, usled čega se javlja osamostaljena politička struktura koju Gramsci naziva cezarizmom, i u fašizmu vidi njen poseban slučaj. Troeki je objašnjavao pojavu fašizma prerastanjem klasne borbe u građanski rat, u kojem se buržoazija u opadanju oslanja na specifičan pokret sitne buržoazije kao što se buržoazija na putu k vlasti oslanjala na jakobinizam ili u razdoblju stabilizacije na socijaldemokratiju. Poulantzas osporava sva ova tumačenja specifične političke krize koja dovodi do fašizma, dokazujući da ni u jednom primeru fašizam nije došao na vlast usled nekog od oblika ravnoteže snaga sukobljenih klasa, već nakon poraza radničke klase u klas­ noj borbi, i da se težište političke krize iz koje proizlazi fašizam nalazi u samoj kapitalističkoj klasi. On tumači fašizam kao rezul­ tat krize hegemonije unutar vladajućeg socijalno-političkog bloka, kad „nijedna od vladajućih klasa ili frakcija tih klasa ne izgleda sposobna da bilo putem vlastite političke organizacije ili pomoću .demokratske parlamentarne’ države nametne vlastito .vodstvo’ drugim klasama ili frakcijama u tom bloku” . Konjunkturu fašiz­ ma karakteriše, po mišljenju tog pisca, takva nesposobnost da se ostvari hegemonija unutar vladajućeg socijalno-političkog bloka koja dovodi u pitanje vladavinu tog bloka u celokupnoj društve­ noj formaciji, njegovu dominaciju nad eksploatisanim proizvođač­ kim klasama. Pomoću fašizma menja se pređašnji odnos između klasa i frakcija koje sačinjavaju vladajući socijalno-politički blok u korist monopolističko-kapitalističke frakcije koja time rešava protivrečnosti reorganizacije domonopolističkog u monopolistički kapitalizam.2 Naš pristup uvažava specifične osobine političke krize iz koje se rađa fašizam, ali te osobine ne izvodi prvenstveno iz po­ litičkih odnosa suprotstavljenih klasa niti iz krize hegemonije unutar vladajućeg socijalno-političkog bloka, već iz krize kapita2 Poulantzas, na istom mestu, str. 61— 73. i sled.

75

lističkib odnosa proizvodnje. Iz krize tih odnosa proizlaze sve druge političke i ideološke dimenzije krize u odnosima suprotstavljenih klasa, a i na strani kapitalističke klase, to jest njenog soci­ jalno-političkog bloka, što čini opštu strukturalnu krizu kapitalisti­ čkog društva. Fašistička tendencija se javlja unutar određenog razvojnog oblika takve krize, a nadjačava i ustaljuje se u fašistič­ kom poretku kad je radnička klasa poražena u klasnoj borbi. Osnovno poreklo strukturalne krize nije u poremećaju odno­ sa (disproporciji) između kapitalističke proizvodnje i potrošnje, niti u drugim redovima protivrečnosti unutar kružnog toka kapi­ tala pre i posle njegove proizvodnje, već u samom procesu pro­ izvodnje kapitala. On obuhvata dva dela: proces rada-valorizacije kapitala, i proces produkcije i reprodukcije radne sna­ ge koja se upotrebljava u procesu rada-valorizacije kapita­ la. Produkcija-reprodukcija najamne radne snage je bitan sastavni deo kapitalističke proizvodnje, jer se u tom delu proiz­ vodi onaj deo ukupne robe-kapitala, tj. radna snaga-roba-promenIjivi kapital, koji u odnosu sa postojanim kapitalom u procesu rada valorizuje celinu kapitala u novim robama, proizvodi višak vrednosti i jedini omogućuje prošireno obnavljanje celine kapita­ lističke proizvodnje i eksploatatorsko prisvajanje od strane kapi­ talističke klase. U oba dela procesa proizvodnje kapitala izražavaju se njegove osnovne istorijske protivrečnosti, nesvodljive na antinomiju iz­ među „društvene proizvodnje i privatnog prisvajanja” (na šta ih inače svodi redukovani marksizam, posebno i u teoriji o „državno-monopolističkom kapitalizmu” ). U prvom delu, u procesu rada-valorizacije kapitala, sadržana je osnovna protivrečnost između procesa rada kao stvaralačkog ispoljavanja pojedinačnih, društveno kombinovanih i u opštem radu (i njegovoj primeni u neposredno zajedničkom radu i njego­ voj tehnološkoj i materijalno-tehniokoj instrumentalizaciji) ovaploćenih sposobnosti, delatnih moći proizvođača, s jedne strane, i procesa valorizacije kapitala, koji podrazumeva ograničavanje i deformisanje pojedinačnih sposobnosti i lišavanje podruštvljenih proizvodnih snaga proizvođača, s druge. Ova osnovna protivrečnost se razvija i ispoljava naročito u dva vida. Prvi je protivrečnost između razvoja proizvodnih snaga društvenog rada, koje bi — same po sebi — povećavale produk­ tivnost rada uporedo sa razvojem pojedinačnih i neposredno 76

društvenih sposobnosti i potreba proizvođača, i njihove kapita­ lističke dinamike, koja smera isključivo k povećanju kapitalističkog učinka. Najvažniji izraz ove protivrečnosti je tendencijski zakon opadanja profitne stope. Usled delovanja tog ekonomskog zakona kapitalističke proizvodnje, razvoj proizvodne snage društvenog ra­ da kao snage koju prisvaja kapital vodi, preko promene organskog sastava kapitala i posredstvom 'kapitalističke konkurencije, ka ograničavanju mogućnosti proširene reprodukcije kapitala (kriza akumulacije kapitala) ili i do ograničavanja mogućnosti proste reprodukcije kapitala (kriza valorizacije kapitala). Ovaj osnovni uzročnik strukturalne krize reperkutuje se i potencira pomoću više redova izvedenih i uslovljenih dodatnih procesa, a naročito u cikličnim poremećajima u potražnji roba i na tržištu kapitala, i u funkcijama novca; kao i dodatnim dejstvima antagonističke konkurencije među kapitalima i njihovim monopolističkim grupacijama, a u najnovije vreme i iscrpljiva­ njem prošlih kapitalističkih oblika upotrebe predmeta rada (eks­ ploatacije prirodnih izvora sirovina i energije). Posebnu pažnju zaslužuju dodatna dejstva antagonističke konkurencije oko prisvajanja strukturalno ograničenih izvora aku­ mulacije. Posebno odatle proizlazi politička kriza unutar kapita­ lističke klase i njenog socijalno-političkog bloka. Ta kriza nastaje kad pređašnja politička hijerarhija interesa i moći unutar kapita­ lističke (klase biva narušena usled borbe njenih sektora i frakcija za preraspodelu viška vrednosti i ukupnih društvenih uslova za proizvodnju kapitala. Monopolistička buržoazija teži da delimič­ no ekspropriše a drugim delom podredi i kontroliše nemonopolističke kapitale čiji su interesi bili zastupljeni u političkom poret­ ku; a unutar monopolistićke buržoazije jedna od grupacija monopolističkih kapitala — najčešće u industriji naoružanja — teži da proširi prisvajanje viška vrednosti na račun druge grupacije monopola, i u tom cilju da promeni strukturu političke moći. Drugi vid razvijanja i ispoljavanja osnovne protivrečnosti između procesa rada i procesa valorizacije kapitala tiče se antinomije između razvoja i podruštvljavanja proizvodne snage samih proizvođača, i kapitalističke upotrebe, alijenacije i eksproprijacije te proizvodne snage u obliku najamne radne snage, iznuđivanja proizvodnje viška vrednosti pomoću kapitalističke podele i organi­ zacije rada, kapitalističke upotrebe nauke, tehnologije i mašinerije. Iz ove protivrečnosti proizlazi neprestana klasna borba u procesu rada (latentna ili otvorena, „neformalno” ili „formalno” organi77

zovana na strani radnika, organizovana i usmerena u užim ili ši­ rim grupama od strane radničke klase u celini). Produbljivanje osnovne protivrečnosti u prvom obliku (u vidu krize akumulacije kapitala) dovodi do naglog pojačavanja protivrečnosti u drugom obliku (u vidu krize neposrednog proce­ sa proizvodnje kapitala). Kapitali se suprotstavljaju tendenciji opa­ danja profitne stope time što povećavaju stopu i masu neplaće­ nog rada, razvijaju aparat za iznuđivanje povećanog viška rada, intenzifikuju radne napore, raščlanjavaju radnu snagu na proste funkcije i umanjuju njenu vrednost da bi povećali višak vred­ nosti, i na druge načine menjaju odnos između kapitala i rada u procesu valorizacije. Otud tendencija radikalizacije klasne borbe u procesu rada. Ta tendencija, uporedo i nerazlučivo od radikalizacije klasne borbe u odnosu na produkciju-reprodukciju radne snage (celinu najamne egzistencije), izaziva drugi aspekt političke krize, sad ne više iz­ među delova kapitalističke klase i unutar njenog socijalno-politič­ kog bloka, već između kapitalističke i radničke klase, u smislu neodrživosti prošlih oblika klasne vladavine i nedovoljnosti proš­ lih aparata te vladavine. Ni ova kriza nije istovetna sa „revolucio­ narnom situacijom ” , jer se radništvo može odupirati pojačanoj eksploataciji a da pri tome ne podiže klasnu borbu do opšteg re­ volucionarnog političkog horizonta, odnosno da u svom pokretu još ne izražava praktične istorijske alternative, ne gradi opšte emancipovanu i jedinstvenu klasnu organizaciju, i odgovarajuće klasne saveze, — sve što je neophodno da bi se apstraktna mogućnost revolucionarne promene pretvorila u konkretnu perspektivu so­ cijalističkog rešavanja strukturalne krize. U drugom delu procesa proizvodnje kapitala, koji obuhva­ ta proizvodnju i reprodukciju najamne radne snage, reperkutuju se dejstva oba osnovna uzročnika strukturalne krize (i njihovog kapitalističkog suzbijanja) iz prvog dela: dekvalifikacija i devalorizacija radne snage; suzbijanje krize akumulacije kapitala putem inflacije i umanjenja realnih najamnina, itd. Osim toga, u dru­ gom delu procesa proizvodnje kapitala javljaju se i posebni uzročnici strukturalne krize. Reč je, naročito, o tri reda osnov­ nih uzročnika strukturalne krize na tržištu radne snage i u celini najamne egzistencije izvan radnog procesa. (1) Istorijskom razvoju društvenih uslova i snaga proiz­ vodnje odgovara takođe istorijski razvoj potreba i aspiracija proizvođača, a osobito njegovih podruštvljenih potreba. Proizvod­ 78

nja kapitala u ovom drugom delu neprestano teži ograničavanju tih potreba (a time i iimitiranju vrednosti radne snage). Klasna borba oko najamnine, pojedinačne i „socijalne” (podruštvljenih troškova radne snage, kao što su socijalno osiguranje, društvene službe, urbani razvoj itd.), ne vodi se samo u smislu oscilacije cena oko vrednosti radne snage, već i povodom uključivanja istorijski razvijenijih potreba proizvođača u reprodukciju radne snage. U monopolističkom kapitalizmu — ikoji karakterišu podruštvljavanje i kvalitetna promena ne samo proizvodnje već i potreba proizvođača — radikalizuje se i ova dimenzija klasne borbe. (2) U procesu obrazovanja — koji u odnosu između kapita­ la i radnog stanovništva predstavlja aspekt proizvodnje najamnih radnih snaga, — posebno se izražavaju sve osnovne protivrečno­ sti kapitalističkog načina proizvodnje i društvenog sistema. U novijem razdoblju te protivrečnosti dovode do permanentne stru­ kturalne krize obrazovanja, i do radikalizacije klasne borbe u toj oblasti. (3) Monopolistički kapitalizam neprestano proširuje raspolo­ živu najamnu radnu snagu, lišavajući sve veći deo društva drugih uslova egzistencije, ali krajnje promenljivo apsorbuje tu radnu snagu. Osim manifestne nezaposlenosti i delimične zaposlenosti — što je jedan od najvažnijih indikatora dejstva svih osnovnih uzročnika strukturalne krize — javlja se latentna nezaposlenost u agrarnom delu društva, među školovanim generacijama, ženama, a i u slojevima klasične sitne buržoazije koji su pauperizovani, ali nisu uključeni u aktivnu najamnu radnu snagu. Sve su to i činioci političkog vida strukturalne krize, u od­ nosu između kapitalističke i radničke klase, ali i političke krize u socijalno-političkom bloku na koji se oslanja vladavina buržoazi­ je (u odnosu na seljaštvo, koje osiromašuje, i druge nekapitalističke vlasnike, srednje slojeve u kapitalističkom radnom procesu i prisvajanju, a i neke buržoaske slojeve). U tumačenju strukturalne krize monopolističkog kapitalizma teorijska misao se dvoumi između gledišta o neprestanoj krizi koja se ispoljava neravnomemo, u različitim pojavnim oblicima i sa žarištima koja se pomeraju iz jedne u drugu sferu, i stava koji načelno razlikuje razdoblje stabilizacije i periode krize. U prvom gledištu sadržan je rizik da se zanemare osobitosti klas­ nih borbi i modifikacija kapitalizma u razdoblju akutnih kriza, i potcene mogućnosti i reperkusije kapitalističkog susprezanja i 79

kontrolisanja osnovnih protivrečnosti koje su uzročnici krize. A u drugom stavu leži opasnost da se preceni stabilizacija društve­ nih uslova za proširenu reprodukciju kapitala i previdi okolnost da suzbijanje i kontrolisanje uzročnika krize u jednom delu glo­ balnog kapitalističkog procesa izaziva nagomilavanje tih uzročnika u drugom delu globalnog procesa, usled čega je svako razdoblje stabilizacije ujedno i proširena reprodukcija činilaca strukturalne krize. U našem pristupu permanentno delovanje osnovnih protiv­ rečnosti koje su uzročnici strukturalne krize, što čini neprestanu latentnu i potencijalnu strukturalnu krizu, odnosno tendenciju takve krize, razlikujemo od otvorene, akutne krize. I još, razliku­ jemo akutnu krizu u pojedinim delovima, sektorima ili sferama kapitalističkog procesa od opšte krize kapitalističkog procesa u međunarodnoj celini ili u pojedinačnim društvima ili regijama. Iz neprestanog dejstva činilaca strukturalne krize proizlazi permanentna tendencija modifikacije struktura i sistema kapita­ lističkog društva, u fašističkom ili neokapitalističkom, odnosno i drugim oblicima. Razlike između latentne i otvorene, sektorske i opšte, regionalne i globalne krize značajne su za analizu uslova od kojih zavisi prevaga jedne od različitih mogućnosti i tendencija u promenama kapitalističkih struktura i sistema. Promene tih struktura i sistema ne zbivaju se samo u raz­ doblju akutnih, opštih i globalnih kriza već i usled strategija (osnovne usmerenosti prakse) kapitalističkih klasa u težnji da se suzbiju i kontrolišu uzročnici takvih kriza. Reč je o strategiji u klasnoj borbi, pa su različite promene kapitalističkih struktura i sistema zavisne ne samo od dejstva uzročnika strukturalne krize već i od istorijski konkretnih sposobnosti sukobljenih klasa.

Opšte određenje fašizma: kontrarevolucija i kapitalistička reprodukcija Fašizam je jedinstvo kapitalističke reprodukcije i kontrarevolucionarnog klasnog poretka. Takvo jedinstvo u kojem se kri­ za kapitalističke reprodukcije, odnosno strukturalna kriza kapi­ talističke formacije društva, koja iz toga proizlazi, od strane ka­ pitalističke klase negativno rešava pomoću bitne promene klasnih odnosa proizvodnje i celokupnog poretka. 80

Reč je o promeni klasnog poretka koja omogućuje pojačanu eksploataciju radne snage i druge povoljnije društvene uslove za proizvodnju kapitala, a onemogućuje protivljenje radnika (klasnu borbu). Tom promenom odnosa između kapitala i najamnog rada fašizam uslovljava bitno povećanu akumulaciju kapitala i suzbija­ nje krize njegove (proširene) reprodukcije. Ovom modifikacijom 'klasnog poretka buržoazija teži da reši trajnu, strukturalnu a ne prolaznu, cikličnu ili konjunkturnu kri­ zu (mada na ovu promenu biva navedena najčešće u nekoj akut­ noj, naročito zaoštrenoj fazi strukturalne krize, koja podrazumeva i određenu konjunkturu potenciranih i uzajamno stimulisanih či­ nilaca krize. Pošto je reč o trajnim uzročnicima i dejstvima struk­ turalne krize, njeno negativno rešavanje pomoću fašističke modi­ fikacije klasnih odnosa ima, tendencijski, trajan karakter: fašizam nije „režim vanrednog stanja” u toku izbavljenja od kratkotrajne akutne krize, već njegovi klasni nosioci teže da njime trajno zas­ nuju promenjene društvene uslove za proizvodnju kapitala (proši­ renu kapitalističku reprodukciju). U daljem toku takve reproduk­ cije i sama fašistički modifikovana celina klasnih odnosa se ustaljuje i teži svom permanentnom obnavljanju po opštim determiniz­ mima antagonističke društvene strukture (u kojoj dejstva, efekti, društveni proizvodi antagonističkog procesa postaju pretpostavke daljeg obnavljanja istog procesa). Fašistička promena odnosa proizvodnje (i celine klasnih od­ nosa kapitala i najamnog radništva) ima radikalan karakter (o kojem će raspravljati sledeći odeljak u našem predlogu definicije fašizma). Trajno nametanje u prilog kapitala bitno promenjenih uslova eksploatacije rada pretpostavlja trajno i radikalno osujeći­ vanje društveno-ekonomskih, političkih, idejnih i kulturnih, i ukupnih ljudskih objektivnih i subjektivnih, uključiv psihosocijal­ ne, mentalne itd., mogućnosti otpora (klasne borbe). Klasni pore­ dak koji to treba da izdejstvuje i neprestano osigura ima kontrarevolucionaran karakter, jer, počev od osnovnih pretpostavki, suzbija i isključuje sve što čini (unutar klasnih odnosa, klasne borbe i istorijske prakse u celini) pokretačke snage, uslove i puteve revolucionarne prakse proletarijata. U tom smislu kontrarevolucionarna priroda ovog klasnog poretka (zatiranje uslova i mo­ gućnosti klasne borbe i revolucionarne prakse radničke klase) nije samo njegovo objektivno obeležje već je — sa stanovišta buržo­ azije — fašizam i subjektivno kontrarevolucionaran poredak (u tom smislu i svesno pokrenut i ostvaren, ideološki i politički ar6 Stari i novi faiizam

81

tikulisan). Kapitalistička klasa nameće takav poredak polazeći od vlastitog istorijskog iskustva da radnička klasa neće bez krajnjeg protivljenja, revolucionarnog suprotstavljanja, podneti radikalnu promenu odnosa proizvodnje u prilog kapitala. U prethodnom stavu smo razmatrali u fašizmu ostvareno jedinstvo između kapitalističke reprodukcije i kontrarevolucionarnog poretka isključivo sa stanovišta strukturalne ekonomske krize. Reč je o teorijskoj apstrakciji, jer smo izostavili struktu­ ralnu političku krizu klasnog poretka, mada se u većini istorijskih primera — ako ne i u svim poznatim slučajevima — faši­ zam javlja u sticanju obe dimenzije strukturalne krize kapitali­ stičkog procesa. Ovom teorijskom apstrakcijom naglašavamo da je fašistički poredak u funkciji vlastitog kapitalističkog, negativnog rešavanja protivrečnosti u proizvodnji kapitala; i da bi to rešenje bilo politički radikalno (kontrarevolucionarno) i kad mu ne bi prethodila krajnje zaoštrena klasna borba u kojoj se proletarijat revolucionisao, politički organizovao i pokrenuo protiv kapitali­ stičkog procesa. Ako ovo prvo određenje fašizma razmatramo i sa stanovišta političke krize u kojoj je vladavina buržoazije dovedena u pitanje, dolazimo do analognog zaključka: fašizam se razlikuje od, svake druge buržoaske kontrarevolucije po tome što suzbija, lomi i ruši revolucionarni pokret ne samo političkim nasiljem več i zasniva­ njem celine klasnih odnosa — pre svega, društvenih uslova za proizvodnju kapitala u odnosu na društvene uslove materijalnog života najamnih radnika — unutar kojih se radikalno osuječuje svaka mogučnost emancipovanog, političkog formiranja, organizovanja i delovanja najamnih radnika. I u ovom specifičnom poli­ tičkom smislu fašistički poredak nije privremeni režim kontrarevolucionarne represije, već tendencijski trajan poredak u kojem sve društveno-ekonomske, ideološke i psiho-socijalne, političke i kulturne funkcije i dimenzije služe radikalnom gušenju i one­ mogućavanju političkog revolucionisanja radničke klase, odnos­ no svakog vida političkog života koji bi pružio mogućnosti za klasni otpor radnika. K ao što je sa stanovišta fašističkog rešavanja strukturalne ekonomske krize poredak trajne političke represije i radikalnog onemogućavanja političkog delovanja radničke klase u funkciji proizvodnje kapitala, u prilog bitno promenjenih društvenih us­ lova njegove proizvodnje, tako je i sa stanovišta fašističkog obli­ ka buržoaske kontrarevolucije takva promena odnosa proizvod­ 82

nje u funkciji bitno promenjenog načina političke vladavine. Obe logike fašizacije — polazeći od strukturalne ekonomske krize, i polazeći od političke kontrarevolucije — čine jedinstvo; obe su trajno investirane i amalgamisane u fašističkom poretku. U svim dimenzijama fašističkog poretka reperkutuje se i reprodukuje to jedinstvo; iz njega proizlaze i sve druge specifične crte fašističkog uređenja građanskog društva. U tezi o fašističkom sjedinjavanju bitno promenjene kapi­ talističke reprodukcije i kontrarevolucionarnog procesa i poret­ ka sadržana je kritika dva ograničena poimanja fasiznia: prvo, tu­ mačenje fašizma kao krajnjeg oblika klasnog nasilja u buržoaskoj kontrarevoluciji, koji se iscrpljuje u toj političkoj funkciji; i dru­ go, poimanje fašizma kao krajnjeg političkog izraza ekonomskog kolapsa buržoazije, koji privremeno produžuje život „agoničnog kapitalizma” . Po tom shvatanju, fašizam održava klasni poredak u vreme kulminacije ekonomske krize, a bez izgleda da na vlasti­ toj osnovi trajnije konsoliduje prošireno obnavljanje kapitalističke proizvodnje. Prvo tumačenje je bilo karakteristično za razdoblje podizanja evropskog fašizma ka vlasti, u ogorčenoj borbi sa radničkim organizacijama koje su bile pokrenute revolucionarnom plimom posle prvog svetskog rata. Tad je u radničkom pokretu bilo go­ tovo opšte prihvaćeno mišljenje da je fašizam „kontrarevolucija” u najužem smislu, — „direktan odgovor na revoluciju” . U jednoj rezoluciji 1921. Komunistička partija Italije zaključuje da se „fašizam rađa iz revolucionarne situacije”3, a na Četvrtom kon­ gresu Komunističke internacionale Zinovjev iznosi da je „faši­ zam kontrarevolucionarni državni udar” .4 To je mišljenje prihva­ tio i Peti kongres Internacionale (1924). „Fašizam je — zaklju­ čuje se na tom kongresu — jedna od klasičnih formi kontra­ revolucije u epohi dekadencije kapitalističkog sistema, u epohi proleterske revolucije.” 5 U prethodnom poglavlju smo pokazali da je koren tog ogra­ ničenog poimanja fašizma u tumačenju krize klasnog poretka same po sebi kao revolucionarne situacije, nezavisno od toga da li je radnički pokret sposoban da tu krizu zaista preokreće u rev.olucionami proces i rešava u pravcu socijalizma. Ovo u osnovieko’ Citirano u Programme communiste, oktobar-decembar 1969, str. 4 Citirao Poulantzas, na istom mestu, str. 50. ' Citirao Poulantzas, na istom mestu.

75.

nomističko stanovište potcenjivalo je odlučujuću istorijsku ulo­ gu revolucionarnog subjekta, iako se ispoljavalo i kao preuveli­ čavanje moći i revolucionarnih perspektiva radničkog pokreta u datoj situaciji. L ist nemačkih komunista 15. juna 1930. piše: „Napredovanja fašizma nipošto nisu 2nak povlačenja proleterskog pokreta, već je to, naprotiv, reakcija na revolucionarni uspon, reakcija koja nužno prati sazrevanje revolucionarne situacije.” 6 Jo š u prvim godinama posle pojave fašizma čuli su se i druk­ čiji glasovi u radničkom pokretu. Među njima je bio i glas C la­ re Zetkin, koja 1923. oponira vladajućem mišljenju, podvlačeći razliku između italijanskog fašizma i belogardizma u Rusiji, od­ nosno H ortijeve kontrarevolucije u M ađarskoj. „Fašizam — go­ vori Clara Zetkin u referatu na jednom od plenuma Kominterne — apsolutno nije odmazda buržoazije protiv proletarijata koji se podigao na ustanak. S istorijskog i objektivnog stanovišta, fašizam bi pre bio kazna izrečena proletarijatu jer nije umeo da nastavi revoluciju.” 7 Nakon istorijskih iskustava u toku stoleća, u radničkom pokretu i njegovoj teorijskoj misli su prevaziđena gledišta o „ka­ tastrofalnoj krizi” kao „revolucionarnoj situaciji” , ali je, ipak, i savremena pojava novog fašizma — osobito u Čileu — najčešće tumačena u okviru teze o „krajnjem kontrarevolucionarnom nasi­ lju ” čiji poredak nema izgleda da ekonomski i politički stabilizuje kapitalistički proces. Ova gledišta smatramo pogrešnim ne zato što tumače faši­ zam kao kontrarevoluciju, već stoga što tu kontrarevoluciju potcenjuju, ne razumevajući njene istorijske mogućnosti, korene i funkcije u kapitalističkom procesu, njenu suštinsku povezanost sa preinačenjem kapitalističkog načina proizvodnje i celokupnog poretka. U plitkom tumačenju kontrarevolucije odslikava se i ograni­ čeno shvatanje proleterske revolucije: ako je revolucija samo po­ litički prevrat na već formiranoj materijalnoj bazi socijalizma koja se inače beznadežno rastače u agoniji kapitalizma, tad je i kontrarevolucija samo beznadežno političko nasilje koje ne može da konsoliduje materijalnu bazu buržoaskog sistema niti može da razvrgne formirane materijalne pretpostavke socijalizma. ‘ C itira o Po ulan tzas, na istom mestu. ’ C itira o P o ulan tzas, n a istom m estu.

84

U tome nalazimo i kontinuitet između prvobitnog tumačenja fašizma kao oblika kontrarevolucionamog nasilja i njegovog kas­ nijeg poimanja kao kratkotrajnog izvanrednog i duboko protivrečnog političkog oblika spašavanja buržoazije koja se guši u društveno-ekonomskoj krizi. To gledište je bilo najuticajnije u vremenu od uspostavljanja fašizma u Italiji do konsolidacije na­ cističke vladavine u Nemačkoj, ali je vršilo uticaj i kasnije, a prisutno je i danas u tumačenju novog fašizma. U Rezoluciji o fa­ šizmu Peti kongres Komunističke internacionale (1924) zaključu­ je da će ,,u ovoj epohi kapitalističke krize . . . fašizam posle svoje pobede stići do političkog bankrotstva koje vodi njegovoj unu­ tarnjoj destrukciji, usled vlastitih protivrečnosti” . Jedan od retkih — ako ne i jedini — ekonomista koji je predvideo svetsku krizu 1929, E. Varga, još u novembru 1933. je smatrao da je fašizam osuđen na neuspeh, jer tu krizu ne može da reši. „ . . . Vladavina fašizma — pisao je Varga — ostaje osuđena na neuspeh usled unutrašnjih protivrečnosti između in­ teresa i težnji antikapitalističkih masa i objektivne uloge fašizma kao čuvara jednog kapitalizma koji je bankrotirao.”8 Šesti kongres Kominterne kvalifikuje fašizam isključivo kao defanzivnu strategiju oslabljene buržoazije kojoj otkucavaju poslednji sati: „Fašistička diktatura je najslabija politička vladavina buržoazije u Nemačkoj.” Još ranije, italijanski marksisti su tuma­ čili pojavu fašizma kao izraz nerazvijenosti i slabosti kapitalizma — capitalismo debole — u toj zemlji, gde su se veštački razvije­ ni oblici monopolističke kapitalističke industrije i bankarstva ukrstili se feudalnim nasleđem u zemljišnim odnosima, i politič­ kom slabošću domonopolističke buržoazije koja nije dovršila svo­ ju revoluciju niti je mogla da učvrsti i sačuva liberalni poredak. Kad je uspon fašizma u Nemačkoj opovrgao opšti značaj ovog specifičnog tumačenja fašizma u Italiji, koncepcija o „slabom ka­ pitalizmu” uopštena je u smislu „fašizma kao izraza dezintegraci­ je kapitalističke ekonomije” (rezolucija Petog kongresa Komin­ terne).9 Ova gledišta smatramo pogrešnim ne zato što naglašavaju destruktivan karakter strukturalne krize kapitalizma iz koje se rađa fašizam, i istorijski involutivan karakter fašističkog poretka kao negativnog rešavanja te krize čime se produbljuje i širi kapi' Citirao Poulantzas, na istom mestu, str. 48. 9 Citirao Poulantzas, na istom mestu, str. 49.

85

talistička destrukcija, već zato što bitno nedovoljno i plitko tuma­ če kapitalističku destrukciju i fašističku involuciju, i suštinski potcenjuju njihove konzekvencije u odnosu na radnički pokret, nje­ govu istorijsku praksu i istinske pretpostavke socijalizma. Teorij­ ska neprodubljenost sastojala se u tome što je kapitalistička de­ strukcija materijalnih, i društvenih uslova za dalji univerzalni razvoj proizvodnje i kulture, saglasno istorijski formiranim potre­ bama i težnjama čovečanstva, izjednačena sa razaranjem kapitali­ stičkih proizvodnih snaga i uslova proizvodnje, i samodestrukcijom (dezintegracijom) kapitalističke formacije, — „katastrofalnom kri­ zom ” , „revolucionarnom situacijom ” (prva zamena teze). Usled toga je fašistička involucija građanskog društva protumačena ne kao negiranje i poništavanje istorijskih tvorevina kapitalističkog razvoja i klasne borbe proletarijata, uporedo i povezano s pro­ širivanjem materijalne osnove proizvodnje kapitala i političke osnove njegove ekspanzije, već kao sužavanje tih osnova u proce­ su raspadanja kapitalizma (druga zamena teze). I najzad, ovo ne­ gativno rešavanje strukturalne krize kapitalizma protumačeno je ne kao tendencija sužavanja i razaranja istorijski formiranih pret­ postavki • radničkog pokreta i socijalističke revolucije, već kao iscrpljivanje