Słownik gwary gorczańskiej (zagórzańskiej) [PDF]

Zitiervorschau

A a niek cie kacka kopnie! – z˙artobliwe pomstowanie (a niek cie kacka klopnie!)

ameryki – odmiana wczesnych ziemniaków o białawym lub róz˙owym zabarwieniu

ablo – albo (ablo bedzies chlodziuł do skoły, ablo bedzies posoł byki w pegieerze)

amerykony zob. ameryki

adamasek – tkanina o wzorze matowym na błyszcza˛cym tle lub odwrotnie

amnestyjo zob. amnestio

adwlokacino – kobieta adwokat

amnestio – amnestia amynt – amen ancyjos – łobuz, ananas, ziółko

adwókat – adwokat

ancykrys – 1. antychryst; 2. zły człowiek

adwynt – adwent

Anda – zdrobn. od Anna

ady – a przeciez˙

Andzia – zdrobn. od Anda

afis – plakat

angór – odmiana królików, kotów, kóz o długiej, puszystej siers´ci

Agnieska – Agnieszka (s´wiynta Agnieska [20 IV] wypusco sklowronki z mieska) agrawka – agrafka agrys – agrest akacjo – robinia akacjowa, robinia biała, grochodrzew (Robinia pseudoacacia) akacyjo zob. akacjo akcyjo – 1. papier wartos´ciowy, dokument stwierdzaja˛cy prawo do uczestnictwa w spółce akcyjnej; 2. zorganizowane działanie stawiaja˛ce sobie jakis´ okres´lony cel (plomogac´ w z˙niwny akcyji)

angres zob. agrys ani be, ani me, ani kukuryku – tak mówi sie˛, gdy ktos´ sie˛ nie odzywa, nie odpowiada na pytania (jo godom do nieglo, a lon ani be, ani me, ani kukuryku) ani krzty – nic (przysła zima, a w chołpie nie było krzty plola) ani słychu dychu – nikt nic nie wie, nie słyszał (przepod jak kamiyn´ we wlodzie i lod teglo casu ani słychu dychu lo nim) anieli – aniołowie

ambicjo – honor, duma

anielskie ziele – arcydzie˛giel litwor (Angelica archangelica); ros´lina z rodziny selerowatych, stosowana w chorobach reumatycznych, bólach krzyz˙a, niez˙ytach górnych dróg oddechowych, padaczce, szkarlatynie

ambicyjo zob. ambicjo

animus – animusz

Ambrozy – Ambroz˙y

aniół – anioł

aktu weselnego wiwat! – zawołanie druz˙by weselnego akusierka – przestarz. połoz˙na alkiyrz – alkowa, izdebka

1

antołek – beczka na piwo lub wino, zawartos´c´ takiej beczki (straz˙oki mieli w kantorku remizy dwa antołki piwa) Antos´ka – zdrobn. od Antonina antularzyk – przestarz. biała koroneczka, słuz˙a˛ca do obszywania czepców aprykanka – perliczka (Numida meleagris); ptak z rze˛du kuraków, hodowany ze wzgle˛du na smaczne mie˛so, jaja i dla ozdoby aptyka – apteka (kupic´ w aptyce rycynus na przecyscynie)

arendorz – 1. ten, kto dzierz˙awi; 2. karczmarz asekuracjo – zapewnienie odszkodowania za poniesione straty, w tym od kle˛sk z˙ywiołowych; ubezpieczenie asekuracyjo zob. asekuracjo asencjo – esencja, zwykle herbaciana asencyjo zob. asencjo asenterunek – przestarz. pobór, zacia˛g do wojska asynterunek zob. asenterunek

aptykorz – farmaceuta

as´paragus – asparagus (Asparagus); ros´lina ozdobna z rodziny liliowatych

arbata – herbata (uglotowac´ arbaty)

atramynt – atrament

arenda – 1. dzierz˙awienie; 2. karczma

Austryjok – Austriak

aptykorka – farmaceutka

2

B baba – 1. kobieta dojrzała (baba z wlozu, kloniom lzy); 2. z˙ona; 3. młot drewniany; 4. ciasto z ma˛ki pszennej maja˛ce kształt s´cie˛tego stoz˙ka baba s´wiatowo – kobieta obyta, dos´wiadczona baba-chłop – kobieta z przewaga˛ cech me˛skich baba grzmlot – kobieta te˛ga, dobrze zbudowana Baba Jaga – wiedz´ma, czarownica babcyn – nalez˙a˛cy do babki, zwia˛zany z babka˛ (wdzioła do klos´cioła babcynom chus´cine) babcysko – emocjonalne okres´lenie starej kobiety – matki gospodarza lub gospodyni (ledwie dysy babcysko, a jesce sie krza˛to plo izbie) babina – 1. dzika róz˙a (Rosa canina); krzew z rodziny róz˙owatych, owoce tej ros´liny; 2. ze współczuciem, z politowaniem o kobiecie, zwłaszcza starszej, z´le wygla˛daja˛cej babiniec – przestarz. 1. przedsionek z prawej strony kos´cioła, przez który wchodziły do s´wia˛tyni niewiasty; 2. wydzielona cze˛s´c´ kos´cioła, cerkwi, synagogi, przeznaczona dla kobiet babiorz – me˛z˙czyzna lubia˛cy kobiety; uwodziciel, flirciarz babka – 1. matka ojca lub matki (w klos´ciele była msza s´wiynto za duse babki niebloz˙ycki); 2. akuszerka wiejska bez przeszkolenia; 3. kobieta wiejska lecza˛ca zioła-

mi, zajmuja˛ca sie˛ znachorstwem, wróz˙bami; 4. o młodej kobiecie, dziewczynie (do rzecy babka); 5. babka zwyczajna (Plantago maior); ros´lina nalez˙a˛ca do rodziny babkowatych; w medycynie ludowej s´wiez˙e lis´cie przykładano na niewielkie zranienia, uka˛szenia owadów, ropieja˛ce rany, a napar słuz˙ył do przemywania trudno goja˛cych sie˛ ran; 6. cze˛s´c´ z˙aren; 7. ciasto słodkie, pieczone w formie, zwykle w kształcie s´cie˛tego stoz˙ka (babka wielganocno) babski comber – ostatni czwartek karnawału; tłusty czwartek babskie nasiynie – wyzwisko babus´ka – pieszczotliwie o z˙onie, kobiecie bacenie – zwaz˙anie, uwaga (kumlo, miyjta bacynie na mlojom krowiage!) bach – wyraz nas´laduja˛cy dz´wie˛k spowodowany upadkiem, wystrzałem lub uderzeniem bach zrobic´ – dziec. upas´c´, przewrócic´ sie˛ (nie lyz´ na stolik, blo zrobis bach) bachór – 1. z nieche˛cia˛ o dziecku; 2. dziecko z nieprawego łoz˙a baciar – zadziorny kawaler, powsinoga, wałkon´ baciarka – włóczenie sie˛, brak zaje˛cia sie˛ czymkolwiek baciarowac´ – włóczyc´ sie˛, brac´ udział w nocnych imprezach i pijatykach baciuszka – ksia˛dz prawosławny; pop badylisko – jakis´ chwast; zielsko

3

bagniynta bagniynta – 1. gała˛zki wierzby kruchej (Salix fragilis) z baziami; dawniej zwia˛zane rzemieniem z bata s´wie˛cił na Wielkanoc pastuch (matula plostawili w loknie bagniynta na krzyz, zeby mamuny nie miały do chołpy przystympu); 2. trzcina bagno – 1. teren podmokły; 2. bagno zwyczajne (Ledum palustre); ros´lina z rodziny wrzosowatych, rosna˛ca na podmokłym terenie, wydzielaja˛ca silna˛ won´, stosowana na wsi jako s´rodek na mole bajac´ – opowiadac´ bas´nie, zmys´lone rzeczy bajcorka – plotkarka bajcorz – plotkarz, papla bajtlocka – 1. nieodpowiedzialna, niesumienna kobieta; 2. gaduła, pleciuga

bandzioch – 1. duz˙y brzuch; 2. z kpina˛, dezaprobata˛ o osobie z duz˙ym brzuchem (patrzajta ludziska na teglo bandziocha) bania – 1. pe˛katy, kulisty przedmiot lub naczynie; 2. kopulaste wzniesienie; 3. gniazdo os, szerszeni, trzmieli, zbudowane z przez˙utego drewna zmieszanego ze s´lina˛ (plorusac´ sie jak losy w bani; przy loracce kon´ wloz na banie i losy stras´nie glo ploka˛sały); 4. dynia baniaty – pe˛katy, kulisty, maja˛cy kształt bani baniok – 1. duz˙y garnek maja˛cy pe˛katy kształt; 2. cze˛s´c´ urza˛dzenia do pe˛dzenia wódki bantowac´ – te˛sknic´ ban´dzioch zob. bandzioch

balaski – balustradka przed prezbiterium w kos´ciele

ban´ka – 1. blaszane naczynie uz˙ywane najcze˛s´ciej do przechowywania i przenoszenia mleka, zawartos´c´ tego naczynia; 2. kuliste naczynko szklane przysysaja˛ce sie˛ do ciała po rozrzedzeniu w nim powietrza za pomoca˛ płomienia (przysła babka plostawic´ dziopie ciynte ban´ki); 3. bombka choinkowa (zawiesili na drzywku kupe baniek)

balijo – wanna blaszana

baranek egipski – z˙art., przestarz. wesz

balowac´ – 1. uczestniczyc´ w balach; 2. robic´ bale siana czy słomy za pomoca˛ specjalnej maszyny do prasowania

baranica – 1. długi koz˙uch ze skór baranich; 2. czapa ze skóry owczej; 3. skóra barania do okrywania nóg podczas podróz˙y zima˛ na przykład saniami

bajtlok – 1. nieodpowiedzialny, niesumienny me˛z˙czyzna; 2. gaduła, pleciuga baklon – lis´cie tytoniowe gorszego gatunku bakón zob. bakon

balsam – 1. mieszanina zwia˛zków organicznych wytwarzana przez niektóre ros´liny, odznaczaja˛ca sie˛ aromatycznym zapachem, rozpuszczalna w alkoholu, eterze; 2. przestarz. bazylia pospolita (Ocimum basilicum); ros´lina zielna z rodziny wargowych, hodowana w doniczkach, uz˙ywana jako przyprawa kuchenna; jako zioło zapobiega wzde˛ciom u bydła, działa przeciwbakteryjnie i przeciwzapalnie bambuch – duz˙y brzuch banderyjo – konny oddział honorowej eskorty, ubrany przewaz˙nie w stroje krakowskie

4

barankówka – gruba, wełniana chusta bardzi – bardziej baron – baran Bartek – zdrobn. od Bartłomiej Bartos – Bartosz barwinek – barwinek mniejszy, barwinek pospolity (Vinca minor); ros´lina nalez˙a˛ca do rodziny toinowatych, o zimotrwałych, skórzastych lis´ciach i niebieskich kwiatach; zimozielone gała˛zki wykorzystuje sie˛ do dekoracji s´wia˛tecznych stołów, wien´ców oraz jako dodatek do stroików i bukietów; dawniej na Pogórzu moczony w wodzie lub

Bes´pieka winie barwinek uz˙ywano jako lek przeciw kołtunowi

bednorz – rzemies´lnik wyrabiaja˛cy naczynia z klepek drewnianych, z drewna

baryłka – 1. beczułka, antałek; 2. rodzaj duz˙ego skórzanego guzika do koz˙ucha me˛skiego w kształcie baryłki; 3. osoba gruba, otyła (jakoz ci z niego baryłka)

bejdok – człowiek nierozgarnie˛ty, według mówia˛cego upos´ledzony umysłowo

barz – bardzo (lobiod buł barz dobry) basista – członek kapeli ludowej graja˛cy na basach basowac´ – 1. grac´ na basach; 2. s´piewac´ basem; 3. przytakiwac´, wtórowac´ komus´ basy – instrument muzyczny – kontrabas Bas´ka – zdrobn. od Barbara (Bajsce nie kce sie robic´) bawidełko – zabawka bazant – baz˙ant (Phasianus); ptak łowny z rodziny kurowatych ba˛blowac´ – wałkonic´ sie˛, nie chodzic´ do pracy ba˛cek – mała buteleczka o pojemnos´ci ok. 1/8 litra, zwykle taka butelka alkoholu ba˛k – 1. małe dziecko; 2. mały urwis (ty utrapiony ba˛ku); 3. dziecko nies´lubne; 4. trzmiel lub inny owad wydaja˛cy charakterystyczne buczenie; 5. ba˛k bydle˛cy (Tabanus bovinus); owad z˙ywia˛cy sie˛ krwia˛ zwierze˛ca˛; 6. zabawka dziecinna w postaci dwóch stoz˙ków, wprawiana w ruch wirowy bebechy sobie wypruwac´ – starac´ sie˛, pracowac´ ponad siły bebesyny – pierzyny beblac´ – mówic´ brednie, ples´c´ głupstwa beblok – papla, pleciuga becec´ – 1. o owcy, kozie, krowie: wydawac´ charakterystyczny głos (plosuchejcie kumo, jak becom lowiecki); 2. płakac´ becka – beczka (plosed do bednorza obstalowac´ becke) becułka – beczułka

bejtlok zob. bajtlok bekiesz – koz˙uch me˛ski ze zgrzebnym płótnem z wierzchu, futrem wewna˛trz beksa lala – dziec. płaksa, płaczliwe dziecko belechlotac´ – mówic´ cos´ głos´no i niewyraz´nie (ty sakramyncki pijoku, przestej belechlotac´ i godej plo ludzku) bencwoł – próz˙niak, wałkon´ Benek – zdrobn. od Benedykt (jak plo Benedykcie [21 III] ciepło, to i w lecie bedzie piekło) bengalówka – cienka chusta noszona na ramionach przez dziewczyny beretka – beret berlacze – damskie zimowe buty wyplatane z sukna, podbijane wewna˛trz wata˛, obszyte na zewna˛trz skórka˛, z gruba˛, skórzana˛ podeszwa˛ Bernadka – zdrobn. od Bernadetta bernadyn – zakonnik bernardyn bes – bez czarny (Sambucus nigra); krzew (drzewo) z rodziny oliwkowatych, o przyjemnie pachna˛cych kwiatach; dawniej na Pogórzu uwaz˙any był za siedlisko biesów (nie targejcie dzieciska besu, blo jesce jakiesi niescyns´cie s´cia˛gniecie na siebie); w medycynie ludowej kora z bzu, skrobana z dołu do góry, wywoływała wymioty, a z góry w dół (z plos´luza) – powodowała rozwolnienie beskidnik – zbójnik beskidzki, wywodza˛cy sie˛ przewaz˙nie ze zbiegłych chłopów lub miejscowych Łemków

bedki – grzyby w ogóle

beskurcyjo – negatywne okres´lenie osoby, do której z˙ywi sie˛ nieche˛c´

bednorka – 1. klepka drewniana do wyrobu naczyn´; 2. zawód, zaje˛cie bednarza

Bes´pieka – Bezpieka (Urza˛d Bezpieczen´stwa Publicznego)

5

bes´tac´ bes´tac´ – łajac´ Betlejym – Betlejem

bic´ sie ze soblom – miec´ dylemat, problem

bez – przez (lecioł pies bez lowiys, loglonem wywijoł)

bic´ w ocy (bic´ w locy) – przycia˛gac´ wzrok, zwracac´ uwage˛

bez co – przez to, z tego powodu

Biedrawo – imie˛ nadawane krowie łaciatej

bez cucia lezec´ – byc´ nieprzytomnym bez dusy – bezprzytomnie bez dziyn´ – w cia˛gu dnia bez głowy – bez zastanowienia bez noc – w cia˛gu nocy bez ustanku – bez przerwy, cia˛gle bezbloz´nica – bezboz˙nica bezbloz´nik – bezboz˙nik bezmys´ny – bezmys´lny Biało – rzeka Biała Tarnowska Białucha – imie˛ nadawane krowie mas´ci białej z czerwonymi plamami ´ wie˛te Biblio – Biblia, Pismo S

biedro – biodro (bloli jom noga w biedrze, ni mloze chlodzic´ dobrze, ale tajcowac´ to mloze) biedrzyniec – 1. biedrzeniec wielki (Pimpinella major); ros´lina z rodziny selerowatych, w medycynie ludowej stosowana w przewlekłych schorzeniach górnych dróg oddechowych i w schorzeniach przewodu pokarmowego; 2. biedrzeniec anyz˙ (Pimpinella anisum); ros´lina jednoroczna z rodziny baldaszkowatych, stosowana jako lek wykrztus´ny i w dolegliwos´ciach przewodu pokarmowego biedrzysko zob. biedro

bibułka – bardzo cienki papier słuz˙a˛cy do skre˛cania papierosów

biedzic´ sie – me˛czyc´ sie˛, wykonuja˛c jaka˛s´ czynnos´c´

bicok zob. bijok

biegun – górny, obracaja˛cy sie˛ kamien´ w z˙arnach

bicygiel – przestarz. rower bicysklo – 1. bicz, bat; 2. trzonek bicza bic´ – 1. chłostac´, zadawac´ razy, smagac´ (bic´ klonia batem); 2. uderzac´, walic´ czyms´ (z´róbek bije klopytami); 3. o dzwonie, zegarze: wydawac´ dz´wie˛k; dzwonic´ (zwlony bijom na Aniół Pan´ski); 4. szlachtowac´, zabijac´, zarzynac´ (u krzesnomatki bijom wieprzka); 5. buchac´, tryskac´ (z´ródło bije splod ziymi); 6. o działach: wyrzucac´ pociski, strzelac´ (we wlojne kanony biły w Mloskoli) bic´ cepami – młócic´ cepami

bielic´ – malowac´ wapnem, głównie na biało (ludzie biylom drzywka na Wielganoc) bielynie – 1. malowanie s´cian wapnem (baby wyniesły przed bielyniem groty z izdebki); 2. warstwa wapna kładziona podczas malowania na s´cianie (bielynie lodpadło) bies – diabeł, czart; demon zbliz˙ony do słowian´skiej je˛dzy bies tajcy plo plolak – powstaje wir powietrzny na polach i drogach w upalne dni

bic´ jaja – uzyskiwac´ piane˛ z białek jaj

biesic´ sie˛ – zmieniac´ sie˛ na gorsze, schodzic´ na manowce

bic´ karte – w grze w karty: zabierac´ karte˛ przeciwnikowi

biesiynta – małe biesy, płataja˛ce ludziom róz˙ne figle

bic´ na trwoge (bic´ na trwloge) – alarmowac´

Bies´nianka – rzeczka wypływaja˛ca ze stoku Bies´nika i uchodza˛ca do Białej Tarnowskiej

bic´ sie z mys´lami – rozwaz˙ac´ cos´, intensywnie o czyms´ rozmys´lac´

6

bies´nicok – mieszkaniec Bies´nika

błotym lobrzucic´ bies´niconka – mieszkanka Bies´nika

biyrzmowanie – bierzmowanie

bies´niok – mieszkaniec Biesnej

blacha – 1. cze˛s´c´ tna˛ca pługa; lemiesz; 2. wyrób metalowy walcowany w postaci arkuszy (w lecie chłopy plokryli dom blachom); 3. płyta be˛da˛ca nakryciem kuchni we˛glowej (glotowac´ na blase); 4. płaskie naczynie z blachy słuz˙a˛ce do pieczenia ciast (mamusia upiekli placek na blase)

bies´nionka – mieszkanka Biesnej bijok – cze˛s´c´ cepów, kij, którym uderza sie˛ zboz˙e podczas młócenia binarowiok – mieszkaniec Binarowej bioławy – białawy biołe ziele – czosnek pospolity (Allium sativum); ros´lina cebulkowa z rodziny liliowatych; 2. cebulka tej ros´liny, uz˙ywana jako przyprawa kuchenna oraz s´rodek leczniczy

blaska – płaskie naczynie z blachy słuz˙a˛ce do pieczenia ciast blasok – blaszany garnek blaszok zob. blasok

bioło mółka – ma˛ka pszenna

bleklot – blekot pospolity (Aethusa cynapium); silnie truja˛cy chwast podobny do pietruszki (plecie mu sie jagby bleklotu plojod)

bioło z kosom (bioło z klosom) – s´mierc´, jej ludowa personifikacja

blich – miejsce, gdzie bielono płótno domowej roboty; blech

biołtko – białko w jajku

Blich – nazwa cze˛s´ci Gorlic

bioły – biały biółtko zob. biołtko

blichlowac´ – bielic´ płótno (blichlowac´ pótno)

bitnik – osoba zadziorna, lubia˛ca bójki

blomba – plomba

Biyc – Biecz biyconka – mieszkanka Biecza

blotnik – rzemies´lnik wyrabiaja˛cy blaty do warsztatów tkackich

biycok – mieszkaniec Biecza

blyscec´ – błyszczec´

biyda – 1. ubóstwo, niedostatek (kazdy biydzie na kloniec przydzie); 2. dwukołowy wózek do woz˙enia trawy

bławat – chaber bławatek (Centaurea cyanus); ros´lina z rodziny astrowatych, barwy niebieskiej, o działaniu moczope˛dnym, z˙ółciope˛dnym i przeciwzapalnym; ze wzgle˛du na bardzo łagodne działanie przeciwzapalne stosowano ja˛ przy zapaleniu spojówek

bioło izba – pokój gos´cinny w kurnej chacie

biyda na plolu – wietrzna i deszczowa pogoda na dworze (tako biyda w plolu, ze psa trudno wygnac´ z chołpy) biydniok – osoba z do biedoty wiejskiej (we wsi az sie roi lod biydnioków, a kmieci mlozno na palcak plolicyc´) biydny – biedny (we s´wiecie nie brakuje biydnyk ludzi) biydok – człowiek ubogi (zebym był prorokiem, nie byłbym biydokiem) biyl – mleczaj biel (Lactarius piperatus); grzyb jadalny o pieka˛cym smaku, którego moz˙na sie˛ pozbyc´ po kilkakrotnym gotowaniu

Błazek – Błaz˙ek błazen´ – ruchoma belka w prasie do re˛cznego tłoczenia oleju błazno zob. błazen´ błogosławiny – błogosławien´stwo udzielane nowoz˙en´com przez rodziców w domu przed s´lubem błoto – rozmokła ziemia, tworza˛ca ge˛sta˛, lepka˛ mase˛ błotym lobrzucic´ – 1. oczernic´ kogos´; 2. naubliz˙ac´ komus´

7

blobcyc´ blobcyc´ – zostawiac´ odchody w postaci bobków (króle to tak blobcom)

bloginka – nimfa wodna mieszkaja˛ca nad bagnami, strumieniami

bobka – kowadełko do klepania kosy (wyklepoł klose na bobce)

blogoc – bogacz

blobki – odchody kóz, owiec, królików w postaci grudek blobklowy listek – lis´c´ laurowy, stosowany jako przyprawa blobo – dziec. straszydło (bydz´ grzecny, blo przydzie blobo i cie wez´nie) bloblowe ziele – przetacznik bobowniczek (Veronica beccabunga); bylina z rodziny babkowatych, maja˛ca zastosowanie w medycynie ludowej bloblowiok – mieszkaniec Bobowej bloblowionka – mieszkanka Bobowej blobowisko – przestarz. miejsce, gdzie ros´nie bób lub miejsce po bobie Bloblowo – Bobowa; miasteczko nad Biała˛ Tarnowska˛; zob. Bublowo blobrocek – pieszczotliwie o malutkim dziecku

blogocka – kobieta bogata Blogus´ka – zdrobn. od Bogumiła bloja miec´ – bac´ sie˛ (mioł bloja, jak sed w nocy bez smyntorz) blojcorka zob. bajcorka bojcorz zob. bajcorz bojcula zob. bojcorka bojcyc´ – plotkowac´ (nic nie robiła, łaziła plo chołpak i bojcyła) bojka – 1. bajka, opowiadanie; 2. zmys´lenie, fantazja, nieprawda (piyrsy kwietnia – bojek pletnia); 3. plotka, obmowa blojsko – 1. s´rodkowa cze˛s´c´ stodoły, przestrzen´ mie˛dzy dwoma sa˛siekami, z podłoga˛ z gliny, która˛ mieszano z gnojówka˛, nawozem kon´skim lub krwia˛ bydle˛ca˛; klepisko; 2. równy, ubity teren przystosowany do c´wiczen´, zawodów i gier sportowych bol – bal

blobrok zob. blobrocek

bola – sprasowana bela siana lub słomy

blocek – 1. bok ciała (lezoł se na wyrku na blocku); 2. rodzaj we˛dliny (chłopy lubiom wyndzony blocek)

blolesnos´ – ból

blochnocek – zdrobn. od bochnok blochnok – mały okra˛gły chlebek, dawany dawniej kole˛dnikom chodza˛cym w dzien´ Nowego Roku po nowym lecie lub dziadom proszalnym w Zaduszki; zob. scodrok blochyn – bochen blociek – bocian biały (Ciconia ciconia) (starsi godali małym smrodom, ze bloc´ki przynosom dziecka i puscajom bez kómin do izby) blocni – boczny blocyc´ sie – da˛sac´ sie˛ bloc´kac´ – całowac´ blodej – z˙eby, oby (blodejbys´ kark skrynciuł!) blodziocha – o krowie, która bodzie

8

bloles´ci – silny ból w jamie brzusznej blolok – czyrak, wrzód, ropien´ blolorka – maszyna do robienia bali siana lub słomy bolowac´ zob. balowac´ blolynie – długotrwały ból (jak glo wziyno blolynie na Wielganoc, to ustało dopiyro w adwyncie) bonda – znoszony płaszcz, kurtka Bloniek – zdrobn. od Bonifacy (Pankracy, Serwacy, Blonifacy [12–14 V] – z´li na logrody chłopacy) boniór – głe˛bokie miejsce wydra˛z˙one przez bystry nurt rzeki lub potoku (w downyk casak plo paryjach w boniorach zyli utopce i bloginki) bont – poprzeczna belka ła˛cza˛ca krokwie dachowe w ich górnej cze˛s´ci

bradrura blor – wiertło blorcuch – borsuk, jaz´wiec (Meles meles); ssak z rodziny łasicowatych, prowadzi nocny tryb z˙ycia, zapada w sen zimowy; ceniony jako zwierze˛ łowne, a siers´c´ uz˙ywano do wyrobu pe˛dzli do golenia bordy – kluski z tartych ziemniaków i ma˛ki, urywane po kawałku, zgniatane w re˛ce i wrzucane na wrza˛ca˛ wode˛ blorek – małe wiertło blorglowac´ – brac´ cos´, kupowac´ na kredyt blormaszyna – wiertarka blorówka – 1. borówka brusznica (Vaccinium vitis-idaea); mocno rozgałe˛ziona krzewinka o czarnych jagodach z niebieskawym nalotem; 2. owoc borówki brusznicy; napar z owoców stosowano przy biegunce, oparzeniach, do przemywania ran

bloze drzywklo – bylica boz˙e drzewko (Artemisia Abrotanum); ros´lina z rodziny astrowatych o działaniu moczope˛dnym, przeciwzapalnym, s´cia˛gaja˛cym i napotnym; na Pogórzu, podobnie jak u górali, rozróz˙nia sie˛ boz˙e drzewko chłopskie (białe) i babskie (zielone), wierzono, z˙e zasuszone ziele, noszone pod koszula˛, chroni od czarów, okadzano nim osoby dotknie˛te urokiem Bloze Narodzynie – s´wie˛to Boz˙ego Narodzenia (gdy w Bloze Narodzynie ploglodnie, bedzie tak s´tyry tyglodnie); zob. Godnie ´ wiynta S Bloze prowadz´! – poz˙egnanie kierowane do osoby wychodza˛cej z domu blozo krówka – biedronka (Coccinella) (biedronecklo, lec´ do nieba, przyniys´ mi kawołek chleba)

blosco – boso

blób – bób zwyczajny (Vicia Faba); jednoroczna ros´lina z rodziny motylkowatych o mie˛sistych stra˛kach i jadalnych nasionach, jeden z waz˙nych składników kuchni pogórzan´skiej

blosso zob. bosco

Bóblowo zob. Błobłowo

bosz – 1. barszcz biały; zupa na serwatce lub zakwasie z ma˛ki pszennej i wywarze z we˛dzonki; 2. barszcz pospolity (Heracleum Sphondylium); ros´lina z rodziny baldaszkowatych, z której lis´ci robiono dawniej kwas´na˛ polewke˛, zwana˛ barszczem; według wierzen´ ludowych ziele to chroniło od cholery, stosowano je takz˙e jako s´rodek napotny

bónior zob. boniór

blorucec´ – wydawac´ niski, przecia˛gły dz´wie˛k, zwykle o bydle (byk uwidzioł jałówecke i blorucy)

bos´kac´ zob. boc´kac´ Bloze Ciało – s´wie˛to chrzes´cijan´skie we czwartek po pierwszej niedzieli po Zielo´ wie˛tach (na procesyi w Bloze Ciało nych S ludzie łomali gała˛zki z umajonyk ołtorzy, a plotym wtykali w kapuste, zeby nie zarły jom ga˛sienice)

blós´ sie – o bydle: tra˛cac´ sie˛, kłuc´ sie˛ rogami bóz´nica – z˙ydowski dom modlitwy; synagoga brac´ w rachube – liczyc´ sie˛ z czyms´, uwzgle˛dniac´ kogos´, cos´ brac´ góre – osia˛gac´ przewage˛ nad kims´ brac´ na jynzyki – obgadywac´, obmawiac´ kogos´ brac´ na plewy – łudzic´ kogos´ fałszywymi nadziejami brac´ sie – zabierac´ sie˛ do czegos´, rozpoczynac´ cos´

Bloze dej zdrowie! – z˙yczenie kierowane do osoby, która kichne˛ła

brac´ sie do rzecy – przyste˛powac´ do jakiejs´ pracy, zaczynac´ działac´

Bloze dej! – odpowiedz´ na pozdrowienie: Szcze˛s´c´ Boz˙e!

bradrura – piekarnik w piecu kuchennym

brac´ studnie – kopac´ studnie˛

9

bradura bradura zob. bradrura brajka – potrawa z ma˛ki razowej gotowanej na mleku; zob. giermucha brama weselno – przeszkoda stawiana na drodze przejazdu nowoz˙en´ców; by młoda para mogła pojechac´, pójs´c´ dalej, musi dac´ okup brat z siostrom – o bratku ogrodowym i fiołku ogrodowym razem

na polyniach nad nalepa˛ w kurnej chacie, chronia˛ca przed ogniem, na której suszono sery i gomółki bryłka – przestarz kamienna pokrywka do garnka glinianego brytwana – płaskie metalowe naczynie kuchenne do pieczenia ciasta lub mie˛sa; brytfanna; brzaniok – mieszkaniec Brzany

bratowo – z˙ona brata

brzescot – brzeszczot

bratówka zob. bratowo

brzeziasty – o mas´ci bydła: czarno-biała z jasnym pasem wzdłuz˙ grzbietu

brechac´ – mówic´ nieprawde˛, kłamac´ breweryje wycyniac´ – wywoływac´ kłótnie, wadzic´ sie˛ (ledwo wypije w karcmie dwa kieliski glorzołki, to zaroz w chołpie wycynio breweryje) breweryjo – kłótnia, awantura, zwada brocyc´ – krwawic´ brona – narze˛dzie rolnicze składaja˛ce sie˛ z kraty i ze˛bów, dawniej drewniane, teraz metalowe, słuz˙a˛ce do uprawy roli (downi, jak chłopy wracali z zobawy, to baby wycia˛gały jym brony z plyc) broska – broszka bros´ka zob. broszka bróg – stóg siana lub zboz˙a przykryty daszkiem osadzonym na czterech słupach brus – okra˛gły kamien´ na osi (piaskowiec) zamocowany w drewnianym korytku z woda˛, obracany za pomoca˛ korby, słuz˙a˛cy do ostrzenia

brzezina – 1. zagajnik brzozowy; 2. gała˛zki brzozowe Brzezula – imie˛ nadawane krowie mas´ci brzeziastej brzoza – brzoza biała lub brzoza brodawkowata (Betula alba); drzewo z rodziny brzozowatych, cenione w meblarstwie i o włas´ciwos´ciach leczniczych; dawniej na wiosne˛ nacinano pnie i pito wypływaja˛cy na zewna˛trz sok (na plochyłe brzozy to lezom i klozy) brzuchato – o kobiecie: cie˛z˙arna (Jasiek widocnie zmajstrowoł ji ba˛ka, blo łazi brzuchato) brzusek – mały brzuch brzydok – człowiek brzydki; brzydal brzyg – brzeg

brusek – mały kamien´ do ostrzenia narze˛dzi

brzyncec´ – 1. o owadach: wytwarzac´ charakterystyczny dz´wie˛k podczas lotu (mucha brzyncy ploza uchem); 2. nieudolnie grac´ na instrumencie

bruz´dzic´ – przeszkadzac´ (hej, chłopoki bies´nioki, bylibys´cie ludz´mi, ino glorzołecka miyndzy wami bruz´dzi)

brzyncec´ nad uchem – zrze˛dzic´, nudzic´, marudzic´ (ni mom kwili splokloju, blo moja staro bez ustanku brzyncy mi nad uchem)

brycka – bryczka bryle – okulary

brzynk – dz´wie˛k wywołany przez uderzenie, potra˛cenie przedmiotów lub wytworzony przez owady podczas lotu

bryła – 1. duz˙y kawał czegos´, odłupany od jakiejs´ całos´ci, zbity lub ulepiony z drobnych cza˛stek; 2. płyta kamienna łoz˙ona

brzyzek – niewielki brzeg (sproł auto, blo plostawił glo przy chołpie na samym brzyzku)

bryja zob. brajka

10

bycyc´ sie buba – dziec. krowa (buba daje dzidziom mlycklo) buc – osoba niekulturalna, zarozumiała, pyszałkowata bucec´ – 1. wydawac´ niski przecia˛gły dz´wie˛k; 2. płakac´, zwłaszcza dos´c´ głos´no (Weronka bucy lod teglo casu, jak jom lokradli na jarmaku w Bloblowy) bucek – młody buk buchna˛c´ – 1. przewrócic´ sie˛, upas´c´, spas´c´ ska˛ds´; 2. uderzyc´ mocno; 3. ukras´c´ (Stasklowi na lodpus´cie w Szolowy buchli kupe grajcarów) bucna˛c´ – uderzyc´ głowa˛ bucok – długi, gruby kij bukowy do napas´ci lub obrony bucyna – 1. zagajnik bukowy; 2. drewno bukowe; 3. owoce buka; bukiew budryska – przestarz. duz˙a chustka wełniana w kwiaty z fre˛dzlami, nakładana na ramiona budrysówka – przestarz. chustka wełniana o wzorze tureckim ze s´rodkiem z róz˙nokolorowego cienkiego materiału, noszona przez me˛z˙atki bugajok – mieszkaniec Bugaja bujok – silny, okazały młody me˛z˙czyzna buk – 1. drzewo buk (Fagus silvatica); 2. zob. bucok; 3. kaz˙dy kij do bicia buklowina – miejsce pod bukami, gdzie lez˙y duz˙o bukwi (downo tymu posali s´winie na buklowinie) buksa – panewka, w której obraca sie˛ koło buksiok – kiepski zegarek, przewaz˙nie marki Ruhla z byłych Niemiec wschodnich (NRD) bulcec´ – bulgotac´ (Jantek sie ciesy, blo mu samloglonka bulcy w klociołku) Błany – imie˛ nadawane koniowi mas´ci płowej, z˙ółtawobra˛zowej

burcec´ – o brzuchu, jelitach: wydawac´ charakterystyczny dz´wie˛k, spowodowany zwykle głodem burdac´ – robic´ nieporza˛dek, bałagan burdac´ sie – chmurzyc´ sie˛ (burdo sie, bedzie dys) burdysówka zob. budrysówka burka – długa, kolorowa, wierzchnia spódnica z troczkami, z materiału maja˛cego osnowe˛ z konopi, a wa˛tek z wełny, zakładana na fartuch (wdzioła z dziesiync´ burek i plodobno do bani) burocanka – karma dla zwierza˛t z lis´ci buraczanych burocany – buraczany burocysko – pole po burakach burok – 1. ros´lina uprawiana w wielu odmianach, korzen´ tej ros´liny; 2. burak c´wikłowy (Beta vulgaris esculenta crassa) (Kazek, jak uwidzioł gołom Kas´ke w rzyce, to plokras´nioł jak burok); 2. pejoratywnie o człowieku konserwatywnym i prymitywnym burok cyrwony – burak c´wikłowy (Beta vulgaris esculenta crassa) burok pastewny – burak pastewny (Beta vulgaris europaeo-occidentalis); odmiana buraka o walcowatym, kulistym lub owalnym korzeniu, białej lub z˙ółtej skórce, uprawiana ze wzgle˛du na cenna˛ mlekope˛dna˛ pasze˛ o duz˙ej wartos´ci odz˙ywczej busowac´ – myszkowac´, szperac´ butwielina – próchno, zbutwiałe drewno buty plolskie – noszone dawniej obuwie z wysoka˛ cholewa˛ z jednym szwem z tyłu i marszczone w kostce buty wyngierskie – obuwie ze skóry juchtowej (z jałówki) z wysoka˛ cholewa˛ ze szwami po bokach, noszone za czasów Austro-We˛gier bycek – roczne ciele˛ płci me˛skiej bycyc´ sie – nic nie robic´, leniuchowac´

11

byc´ byc´ – zajmowac´ jakies´ miejsce w rzeczywistos´ci, przebywac´, znajdowac´ sie˛ (Gdzies´ ty była? Na roblocie. Jo tam była, nie było cie)

lu słoma˛, słuz˙a˛cy do wyrobu koronek klockowych; 3. dziecko do lat czterech; 4. nies´lubne dziecko

byc´ do bani – nie nadawac´ sie˛ do niczego

bymbnic´ – uderzac´, czynia˛c łoskot

byc´ na bani – byc´ podpitym

bymbyn zob. bymben

byc´ na cyku zob. byc´ na bani

byncwoł zob. bencwoł

byc´ na umarciu – kon´czyc´ z˙ycie, umierac´

bynkart – dziecko nies´lubne

byc´ przy nadziei – byc´ w cia˛z˙y

bystrzonka – mieszkanka Bystrej

byc´ przy wojsku – słuz˙yc´ w armii byc´ ze s´wiatu – byc´ kims´ obcym, z innej, dalej połoz˙onej miejscowos´ci

bywały we s´wiecie – ktos´ obyty, duz˙o podróz˙uja˛cy (Jasiek to chłopok bywały we s´wiecie, bł juz dwa razy w Hameryce)

byk – 1. buhaj rozpłodowy; 2. o bardzo silnym me˛z˙czyz´nie

bywojcie! – forma poz˙egnania kierowana do starszych osób

bylica – bylica pospolita (Artemisia vulgaris); ros´lina z rodziny astrowatych, stosowana w medycynie ludowej w leczeniu chorób reumatycznych; dawniej uwaz˙ano, z˙e ziele noszone w zanadrzu przez cały rok, poczynaja˛c od s´w. Jana Chrzciciela, odpe˛dza od człowieka wszelkie złe uroki

bzycec´ – bzyczec´

bymben – 1. instrument perkusyjny; 2. walcowaty worek płócienny wypełniony sianem

12

bystrzok – mieszkaniec Bystrej

bz´dzia˛gwa – kobieta leniwa (wiycie kumo, ta bz´dzia˛gwa Maciejowo nic a nic nie robi, siedzi ciyngiem na przyzbie i gapi sie na mojeglo chłopa) bz´dziec´ – wypuszczac´ smrodliwe gazy bz´dzina – 1. smrodliwe gazy wypuszczane z odbytu; 2. rzecz bez wartos´ci; błahostka; 3. małe dziecko

C cacany – z˙art. ładny, przyjemny, grzeczny

ca˛zki – obce˛gi

cacy – dziec. ładny, grzeczny, miły

cebrzycek – zdrobn. od cebrzyk

caic´ sie – czatowac´ (klocica cai sie na mysy)

cebrzyk – 1. duz˙e okra˛głe naczynie z klepek o dwu uchach, uz˙ywane do mycia, prania itp.; ceber; 2. nieokrzesany chłopiec

capina – narze˛dzie re˛czne w kształcie stalowego dziobu zakon´czonego trzonkiem, uz˙ywane głównie w górach do przesuwania drewna. capna˛c´ – 1. złapac´, chwycic´ szybko, niespodziewanie; 2. ukras´c´ (nim sie Stasek lobez´roł, to cyganka capła ze stoła grajcary) carcie rzemiosło – czarowanie, rzucanie uroków przez czarownice˛ carownica – zazwyczaj stara kobieta, maja˛ca kontakt z diabłem, której specjalnos´cia˛ (obok innych czarów) było zabieranie krowom mleka; wiedz´ma cary – gusła, zabobony

cebula – 1. cebula zwyczajna (Allium cepa); ros´lina warzywna nalez˙a˛ca do rodziny czosnkowatych; uz˙ywana jako przyprawa, a jej sok (po zasypaniu cukrem) leczy lekkie przezie˛bienia; dawniej na Pogórzu sa˛dzono, z˙e nie moz˙na kras´c´ cebuli rosna˛cej na zagonie, poniewaz˙ przykuwa złodzieja do ziemi, ale za to moz˙na w ogrodzie, co tez˙ cze˛sto czyniono; 2. z˙art. duz˙y zegarek kieszonkowy Cecylijo zob. Cecylio Cecylio – Cecylia

cas – pora, chwila, moment (przydzie cas, nie bedzie nas)

cedzok – 1. narze˛dzie kuchenne do odcedzania; durszlak; 2. sitko do odcedzania mleka po dojeniu; zob. drus´lok

cas ciurcy – czas płynie

ceglo – dlaczego

cas used – czas upłyna˛ł casami – 1. niekiedy, nieraz; 2. przypadkiem, moz˙e (nie było u wos casami Jas´ka) casem zob. czasami casy starodowne – dawne czasy (dziadek siadywoł na przyzbie i bajoł lo starodownyk casak)

ceglosi – z jakiegos´ powodu ceglosik zob. ceglosi (ceglosik jo glo nie ciyrpie, ino nie wiym ceglo) celadnik – parobek, słuz˙a˛cy celodz´ – słuz˙ba w dworze, folwarku, na plebanii lub u bogatego gospodarza

catowac´ – s´ledzic´ z ukrycia, czaic´ sie˛ (wilki catujom na lowiecki)

celafon – cienka przez´roczysta folia, uz˙ywana do pakowania

catownik – osoba lub zwierze˛ czatuja˛ce lub czyhaja˛ce na cos´ lub kogos´

celinder – 1. urza˛dzenie do czyszczenia omłóconego zboz˙a; 2. kapelusz me˛ski z jed-

13

wabiu, wysoki, sztywny, walcowatego kształtu, noszony dawniej przez mieszczan

certolic´ sie – wymawiac´ sie˛ od czegos´ nieszczerze, droczyc´ sie˛, robic´ ceregiele

Celka – zdrobn. od Cecyljo

cerwlotocina – przestarz. proszek uzyskiwany ze zbutwiałych drzew (przewaz˙nie gruszy), toczonych przez czerwie, stosowany jako zasypka dla niemowla˛t

celta – gumowana płachta, plandeka celus´c´ – 1. otchłan´, przepas´c´; 2. otwór w piecu chlebowym, przez który dym uchodzi do komina cencelijo – tysia˛cznik zwyczajny (Erythraea centaurium); ros´lina zielna z rodziny goryczkowatych, ceniona jako ros´lina lecznicza

cesac´ – 1. układac´ włosy, fryzure˛; 2. oczyszczac´ włókno lnu lub konopi z resztek paz´dzierzy; 3. mocno padac´ (patrz Zos´ka, jak na plolu cese); 4. mocno bic´ Cesiek – zdrobn. od Czesław

centorjo zob. cencelijo

Ces´ka – zdrobn. od Czesława

centoryjo zob. cencelijo, centorjo

ces´nia – trzes´nia – dzika czeres´nia

cep – o człowieku mało rozgarnie˛tym

chabanina – mie˛so złej jakos´ci, ze starego zwierze˛cia

cepek – zdrobn. od cepiec cepic´ – zdejmowac´ pannie młodej wianek podczas obrze˛du oczepin w czasie wesela i wkładac´ czepiec

chabuz´dzie – chwasty, zielsko

cepiec – płócienne nakrycie głowy me˛z˙atki

chałpa – dom mieszkalny, zwykle drewniany

cepiga – noz˙yk z drewnianym trzonkiem do obierania ziemniaków

chałupnik – ubogi chłop, nie posiadaja˛cy roli lub tylko jeden mórg roli, licha˛ chate˛ lub mieszkaja˛cy na klomlorze u bogatego gospodarza i pracuja˛cy jako wyrobnik

cepigi – dra˛z˙ki pługa konnego cepisklo – dłuz˙sza cze˛s´c´ cepów; dzierz˙ak cepok zob. bijok cepy – 1. narze˛dzie rolnicze z dwóch poła˛czonych odpowiednio kijów, słuz˙a˛ce do re˛cznego młócenia zboz˙a, tez˙ lnu; 2. drewniane narze˛dzie słuz˙a˛ce dawniej do prania płócien lnianych, konopnych w rzekach i stawach cereda – gromada, grupa (za Celkom wylazła z chołpy cereda dziecek) cerep – 1. głowa; 2. duz˙y z˙elazny garnek ceres´nio – 1. czeres´nia (Cerasus avium); drzewo owocowe z rodziny róz˙owatych, pokrewne wis´ni, powszechnie uprawiane dla owoców deserowych i na przetwory; 2. owoc tego drzewa cerkwia – cerkiew cerpac´ – nabierac´ płyn cerpok – naczynie do nabierania płynów

14

chaja – przestarz. ladacznica, nierza˛dnica chalaburdy zob. chabuz´dzie

chapac´ – 1. zachłannie gromadzic´; 2. bardzo szybko jes´c´ chara – wódka złej jakos´ci (nie bede piuł ty chary) charcec´ – wydawac´ chrapliwe dz´wie˛ki cheba – chyba chlapa – 1. deszczowa pogoda; szaruga; 2. roztopy chlapna˛c´ – 1. powiedziec´ cos´ niepotrzebnie; 2. napic´ sie˛ alkoholu (plo w Glorlicach cosik se chlapnyli) chlasna˛c´ – 1. uderzyc´ otwarta˛ re˛ka˛; 2. odcia˛c´ jednym ruchem (chlasnoł nozem w kómlorze kawoł spyrki) chloc´ – pic´ duz˙o, zwłaszcza wódki; z˙łopac´ chlusna˛c´ – 1. gwałtownie luna˛c´, silnie wytrysna˛c´; 2. uderzyc´ otwarta˛ re˛ka˛ (matka chlusła skluta bez łeb)

chlodzic´ plo klolyndzie chlyb – 1. rodzaj pieczywa (jako mółka, taki chlyb); 2. byt, utrzymanie, praca (ciynzki jes chlyb z˙ołniyrski)

chmurnik – w wierzeniach ludowych duch powietrzny przenosza˛cy na własnych plecach chmury gradowe i burzowe; płanetnik

chlyb rynkowny – przestarz. chleb, na którym pan´stwo młodzi trzymali re˛ce podczas błogosławin

chochół – 1. okrycie ze słomy na zime˛ dla drzewek i krzewów owocowych; 2. wierzchni snopek zboz˙a chronia˛cy inne, ułoz˙one w kope˛, przed przemakaniem (dej chochół na paniynke)

chlyb s´wiynty Agaty – chleb pos´wie˛cany w dniu s´w. Agaty [5 II], który według wierzen´ ludowych chroni przed poz˙arem chlyb s´wiyntojan´ski – stra˛ki szaran´czyna stra˛kowego (Ceratonia siliqua), zimozielonego drzewa z rodziny bobowatych chlyb s´wiyzeglo piecywa – chleb s´wiez˙o upieczony chlybiany – chlebowy, z chleba chlyw – 1. pomieszczenie gospodarcze przewaz˙nie dla s´win´ (u somsiadki w izbie jak w chlywie); 2. miejsce, pomieszczenie bardzo brudne, zaniedbane chlywek – zdrobn. od chlyw chłop – 1. rolnik; 2. dorosły me˛z˙czyzna (setny z niego chłop); 3. ma˛z˙, kochanek, narzeczony (baba ni mloze sie lobyjs´ bez chłopa); 3. człekokształtne pieczywo długos´ci około 20 cm, które dostawała panna młoda w dniu wesela, z˙eby miała pie˛kne dziecko chłop s´wiatowy – me˛z˙czyzna bywały w s´wiecie chłopiaga – z aprobata˛, czasem politowaniem o me˛z˙czyz´nie

chloc´co – cos´ bliz˙ej nieokres´lonego, cokolwiek chloc´dzie – gdzies´, w pewnych miejscach chloc´jak – jakkolwiek, róz˙nie chloc´jaki – jakikolwiek, róz˙ny chloc´kiedy – niekiedy, czasem chloc´kiej – kiedykolwiek chloc´kto – ktokolwiek chloc´który – niektóry chloc´któryndy – oboje˛tne które˛dy chlodok – 1. chłopiec do lat szesnastu; 2. kawaler, narzeczony (Kas´ka pragła miec´ chlodoka) chlodu dac´ – wzia˛c´ nogi za pas; uciec (nase chlodoki dali chlodu z potan´cówki, blo kcieli ik wyprac´) chlody miec´ – miec´ znajomos´ci chlodzic´ jak c´ma w rosole – poruszac´ sie˛ bez pos´piechu, ospale chlodzic´ jak zygarek – byc´ punktualnym chlodzic´ na baby – chodzic´ na randki

chłopsko rzec – to, co me˛z˙czyzna powinien zrobic´; me˛ska sprawa

chlodzic´ na s´miecie – dawniej w dniu s´w. Szczepana kawalerowie odwiedzali domy wybranych dziewcza˛t, by sprawdzic´, czy izby zostały posprza˛tane (od Wigilii nie wolno było sprza˛tac´), jes´li nie – dziewczyna musiała sie˛ wykupic´

chłódzic´ – studzic´, ozie˛biac´

chlodzic´ na zebry – z˙ebrac´

chmura sie oberwała – przyszła ulewa (w lecie loberwała sie chmura i zaloło do imentu plola

chlodzic´ plo klolyndzie – 1. o kole˛dnikach: chodzic´ po domach w okresie s´wia˛t Boz˙ego Narodzenia z szopka˛, gwiazda˛, turoniem s´piewaja˛c kole˛dy; 2. odbywac´ coroczna˛ wizyte˛ duszpasterska˛

chłopisklo – z aprobata˛ o me˛z˙czyz´nie (z mlojeglo starego zacne chłopisklo) chłopok – chłopiec do lat szesnastu

chmurac´ sie˛ – chmurzyc´ sie˛ (chmuro sie, a siano na ła˛ce nie sprza˛tniynte)

15

chlodzic´ plo Nowym Lecie chlodzic´ plo Nowym Lecie – o kole˛dnikach: chodzic´ po domach w Nowy Rok i składac´ z˙yczenia gospodarzom chlodzic´ plo s´wiecie – z˙yc´ (juz losiymdziesiont roków chlodzi plo tym s´wiecie) chlodzic´ z gwiozda˛ – o kole˛dnikach: chodzic´ po domach w okresie s´wia˛t Boz˙ego Narodzenia z kolorowym lampionem w kształcie gwiazdy, s´piewaja˛c kole˛dy chlodzic´ z Herodem – o kole˛dnikach: przedstawiac´ po domach w okresie s´wia˛t Boz˙ego Narodzenia widowisko zwia˛zane z narodzinami Chrystusa ze szczególnym uwzgle˛dnieniem postaci Heroda

chołpa zob. chałpa, chałupa chołpiany I – domowy chołpiany II – domownik, mieszkaniec domu chołtac´ sie˛ – zwykle o zwierze˛tach: czochrac´ sie˛, ocierac´ sie˛ o cos´, drapac´ (s´wiynia chołce sie lo drzewlo) choma˛to – cze˛s´c´ uprze˛z˙y w kształcie drewnianego kabła˛ka o mie˛kkim podkładzie, zakładana koniowi na szyje˛ chorkac´ – 1. chrza˛kac´, odchrza˛kiwac´; 2 jes´c´ łapczywie; 3. odzywac´ sie˛ niegrzecznie (Wloj- ciech tak ci chorknoł na babe, ze az lo mało nie spadła ze stołka)

chlodzic´ z kobyłka˛ – o kole˛dnikach: chodzic´ z maszkara˛, maja˛ca˛ łeb z worka wypchanego sianem, pomalowany farba˛, zas´ korpus z dziurawej, odwróconej do góry dnem i przykrytej płachta˛ kobiałki, w która˛ wchodził jez´dziec w wysokiej słomianej czapie

chrapka – ochota, che˛c´ (Marys´ mo chrapke na te chustke)

chlodzic´ z turoniem – o kole˛dnikach: chodzic´ w okresie s´wia˛t Boz˙ego Narodzenia z drewniana˛ maszkara˛, kłapia˛ca˛ ruchoma˛ szcze˛ka˛

chrezantema – chryzantema (Chrysanthemum); ros´lina ozdobna z rodziny złoz˙onych, maja˛ca kwiaty róz˙nobarwne, o promienistym układzie; złocien´

chlodzic´ za pugiem – orac´

chrobacniec´ – robaczywiec´

chlodzic´ ze sopka˛ – o kole˛dnikach: chodzic´ z rekwizytem w postaci stajenki betlejemskiej ze z˙łóbkiem i figurkami

chrobacny – robaczywy (na jarmaku kramiorz wcisnół Zojsce same chrobacne s´liwki)

chlodzony – taniec ludowy, zbliz˙ony do poloneza, w tempie powolnym i w takcie trójdzielnym

chrobactwo – robactwo

chlodz´jak zob. choc´jak chlodz´jaki zob. choc´jaki chlodz´jako – choc´ jako, byle jak, róz˙nie chlojco zob. chloc´co chlojdzie (chlojdzie) – gdziekolwiek chlolewioki – buty (np. gumowe) z cholewami chołos´nie – przestarz. białe (wyjs´ciowe) lub szare (robocze) sukienne spodnie samodziałowe, zdobione wzdłuz˙ szwu kolorowym sznurkiem

16

chloros´ – choroba chlorowac´ na pana – udawac´ pana chlowojcie sie! – formuła poz˙egnania (z Blogiem, chlowojcie sie!)

chrobocek s´wiyntojan´ski – s´wietlik (Lampyris noctiluca); niewielki chrza˛szcz o s´wieca˛cym kon´cowym członie odwłoka; tylko samiec ma skrzydła chrobok – 1. drobne zwierze˛ bezkre˛gowe (cym głymbi we wrzes´niu grzebiom sie chroboki, tym srozy sie zima do ludziom we znaki); 2. pasoz˙yt wywołuja˛cy choroby u zwierza˛t i ludzi, np. glista, owsik, tasiemiec; 3. człowiek marny, nikczemny; dawniej na Pogórzu ty chroboku! to jedno z najbardziej obraz´liwych wyzwisk chromolic´ – lekcewaz˙yc´, ignorowac´, nic sobie nie robic´

cieka˛cka chrosta – krosta chrumkac´ – o s´wini: wydawac´ charakterystyczny głos (samura chrumko w chlywie) chrust – 1. suche gałe˛zie na opał; 2. tradycyjne karnawałowe ciastka smaz˙one na tłuszczu i posypywane cukrem pudrem; faworki chrzon – chrzan (Nasturcium armoracia); ros´lina przyprawowa o ostrym zapachu i smaku, stosowana takz˙e na us´mierzenie bólu głowy (przyłozyc´ chrzon na głowe) chusta – duz˙a chustka, noszona przewaz˙nie przez kobiety zame˛z˙ne chustka mucharowa – chustka z fularu, czyli cienkiej tkaniny jedwabnej, zakładana na czepiec chwolic´ – dobrze oceniac´, pochlebiac´ komus´ chwolidziura – ironicznie lub lekcewaz˙a˛co o osobie chwala˛cej sie˛; chwalipie˛ta chwolipiynta zob. chwolidziura chwost – chwast chyboj – biegnij, pe˛dz´ (chyboj do sklepu, blo mi brakło kasy do zupy) chybna˛c´ sie – zachwiac´ sie˛

chyrchele – powie˛kszony gruczoł tarczycy; wole chyrlac´ – miec´ ataki kaszlu chyrlawy – chorowity, osłabiony chyrlok – osoba słabowita, cze˛sto choruja˛ca chytac´ – brac´ cos´ szybko, łapac´ chytrok – człowiek chytry ciakacka – prymitywne drewniane narze˛dzie do wste˛pnej obróbki łodyg lnu i konopi, złoz˙one z podstawy i pojedynczego miecza, łamia˛cego i tra˛cego łodygi; mie˛dlicy ciakac´ – łamac´ łodygi lnu za pomoca˛ ciakacki ciamara – dawne długie, me˛skie ubranie wierzchnie, szamerowane i zapinane pod szyje˛, noszone latem i zima˛, wykonane z dobrego, cienkiego sukna czarnego, granatowego i zielonkowatego; czamara (wdzioc´ ciamare lod s´wiynta) ciapac´ – stra˛cac´, strza˛sac´ owoce z drzew (plos´li nockom do somsiada i ciapali te gruski) ciaparajda – z˙yciowy nieudacznik

chycic´ na grzbiet – dostac´ lanie

ciapkac´ sie˛ – brudzic´ sie˛, chlapac´ sie˛, chodza˛c po kałuz˙ach (dziecka ciapkajom sie w stowku)

chycic´ pare – złapac´ oddech

ciaptok – niedołe˛ga, oferma z˙yciowa

chycic´ sie – 1. dac´ sie˛ złapac´, wpas´c´ w potrzask (zaja˛c chyciół sie na klucke); 2. zabrac´ sie˛ do czegos´, zacza˛c´ działac´ (chycił sie nores´cie robloty)

ciarach – mieszczanin

chycic´ – wzia˛c´ cos´ szybko, złapac´

chycic´ zokrynt – pokonac´ bezpiecznie zakre˛t chymia – chemia chyntka – zachcianka, kaprys (stary Wlojciesek mioł wcora chyntke na jakom wlódke)

cia˛c´ – 1. dzielic´ całos´c´ na cze˛s´ci; 2. o owadach: gryz´c´, kłuc´, ka˛sac´ (zrobiło sie ciepło i losy plocyny cia˛c´) cia˛galnik – kołek z˙elazny wkładany do jednego z otworów wierciela sochy cia˛zki zob. ca˛zki ciec – płyna˛c´, spływac´ powoli; sa˛czyc´ sie˛

chyntny – skory, ochoczy

ciecka – ruja u samic niektórych ssaków

chyrcec´ – charczec´ (na Maciaska przysła cheba lostatnio glodzina, nic nie godo, ino chyrcy)

ciekawos´ – 1. zainteresowanie; 2. ws´cibstwo cieka˛cka – przestarz. biegunka

17

ciele ciele – 1. młode krowy i innych przez˙uwaczy (gapi sie jak ciele na malowane wrota); 2. osoba niezdarna, bezmys´lna cielicka – ciele˛ płci z˙en´skiej cielisia – pieszczotliwie o cieliczce cielno – o krowie: w cia˛z˙y cielyncina – mie˛so ciele˛cia cielyncy – z ciele˛cia ciemia˛cko – 1. mie˛kkie poła˛czenie kos´ci czaszki u płodu i noworodka; tego miejsca na szczycie głowy noworodka dawniej nie myto przez dłuz˙szy czas ciepac´ – rzucac´ (ciepoł w psa kamiyniami) cierep zob. cerep w zn. 2 cierlica – prymitywny drewniany przyrza˛d, złoz˙ony z podstawy i podwójnego miecza, uz˙ywany dawniej do mie˛dlenia lnu i konopi cierniok – 1. krzew maja˛cy kolce; 2. zdrewniała, ostro zakon´czona cze˛s´c´ pe˛du; ciern´ ciesiółka – ciesielstwo ciesyc´ sie – byc´ zadowolonym

cipcia – dziec. kurcza˛tko cip cip cip! – nawoływanie kur cis – cis pospolity (Taxus baccata.); długowieczny krzew lub niskie drzewo z rodziny cisowatych, o zimotrwałych igłach, bardzo rzadkie, chronione; stanowiska cisów znajduja˛ sie˛ na północnych stokach Jeleniej Góry w pas´mie Mas´lanej Góry (w Beskidzie Niskim) oraz w Wyskitnej i licza˛ sobie ponad 200 lat; odwar z cisu stosowano dawniej przy leczeniu ws´cieklizny Cisawo – imie˛ nadawane krowie mas´ci z˙ółtawej cisawy – 1. maja˛cy barwe˛ drewna cisu; czerwonobrunatny; 2. o mas´ci konia: kasztanowaty ciskac´ rzyciom – ostentacyjnie wyraz˙ac´ niezadowolenie ciskac´ sie – denerwowac´ sie˛, ostentacyjnie wyraz˙ac´ niezadowolenie ciuciu – dziec. cukierek lub inne łakocie (jak nie bedzies krzycec´, to dom ci ciuciu)

cioch zob. ciosek

ciuc´kac´ – mlaskac´ (ciuc´ko jak s´winia w klorycie)

ciołek – przestarz. roczne ciele˛

ciuc´ma – gamon´, niezdara

Cionzkowice – Cie˛z˙kowice, miasteczko nad Biała˛ Tarnowska˛

ciuc´mok zob. ciuc´ma

ciorac´ sie – brudzic´ sie˛

ciulaga – listwa drewniana lub metalowa ustawiana na pilarce tarczowej, by moz˙na było równo cia˛c´

ciort – czart, bies ki ciort – któz˙? (ki ciort sie tuce plo strychu?) ciosek – kij zakon´czony deseczka˛ do wygarniania popiołu i resztek pala˛cego sie˛ drewna z pieca chlebowego ciosła – narze˛dzie ciesielskie uz˙ywane do z˙łobienia niecek i koryt ciostko – 1. kawałek słodkiego ciasta; 2. z˙art. zewne˛trzne kobiece narza˛dy płciowe (niktóro we wsi ni mo takieglo ciostka jak mloja baba) ciotcyn – nalez˙a˛cy do ciotki (ciotcyno kloza urwała sie z plowroza)

18

ciul – wyzwisko

ciułac – człowiek systematycznie zbieraja˛cy małe sumy pienie˛dzy ciułac´ – składac´, oszcze˛dzac´ kaz˙dy grosz ciumkac´ – cmokac´, całowac´ ciupac´ – ra˛bac´ ciuparajda – osoba nieporadna ciupna˛c´ – 1. zrobic´ cos´ szybko; 2. zjes´c´ pos´piesznie ciurmok zob. ciuc´mok ciymia˛cko zob. ciemia˛cko ciymie – cze˛s´c´ czaszki człowieka

corno izba ciymny I – 1. pogra˛z˙ony w mroku, nieos´wietlony (w ciymnom nocke gwiozdy nie s´wiycom); 2. be˛da˛cy przeciwien´stwem jasnego (niedobrze ci w ty ciymny chustecce, załodziyj se te jasnom) ciymny II – osoba ociemniała ciyngiem – cia˛gle, bez przerwy (ciyngiym narzykoł na swojom babe) ciynius´ki – cieniutki ciynkawy – troche˛ za cienki ciynty – 1. umieja˛cy sie˛ odcia˛c´, dowcipny (ciynty w pysku); 2. zły na kogos´ lub na cos´ ciynty na roblote – che˛tny do pracy, lubia˛cy pracowac´, duz˙o pracuja˛cy (chłop Antos´ki ciynty na roblote, a jego baba palcem nie kiwnie i wszysklo mo gdziesik) ciynzki – cie˛z˙ki (na pan´skiem była ciynzko roblota i plot sie loł z coła) ciynzki gros – duz˙a suma pienie˛dzy ciynzkoski – cie˛z˙kowicki Ciynzkowice zob. Cionzkowice ciynzkowiok – mieszkaniec Cie˛z˙kowic ciyn´ – cien´ ciyn´sy – cien´szy ciyrniok zob. cierniok ciyrn´ zob. ciern´ (zła˛cył Bóg z ciyrniem głóg) ciyrpiec´ – cierpiec´ ciyrpiynie – cierpienie ciyrpki – cierpki ciyrpna˛c´ – o re˛kach, nogach: dre˛twiec´, grabiec´ cizba – tłum, rzesza ciz˙emki – przestarz. płytkie obuwie damskie noszone dawniej na Pogórzu ckac´ – czkac´ ckowka – czkawka cliwic´ – łaskotac´ (nie cliw mie, blo bede sie s´mioc´) cliwki – łaskotki

cliwy – wraz˙liwy na łaskotanie cłek – człowiek (cłek robloty nie zjy, tylko roblota cłeka) cłonki – kon´czyny cłowiek – osoba ludzka (jak ryba we wlodzie, zaba w błocie, tak cłowiek loddycho na słoblodzie) cnic´ sie – te˛sknic´ za kims´ lub czyms´ (dziadkowi cni sie za babkom niebloz˙yckom) cnota – 1. dobra cecha charakteru; 2. niewinnos´c´, dziewictwo (downymi casy paniyjsko cnota bóła w cynie) co ino – przed chwila˛, co tylko cochrac´ sie – o zwierze˛tach: ocierac´ sie˛ o cos´ (cielicka sie cochro lo drzewlo) cojsi – cos´ cojsik zob. cojsi col – dawniej powszechnie stosowana miara długos´ci (ok. 25 mm) colówka – deska o grubos´ci 1 cala comber – 1. tłusty czwartek [ostatni czwartek karnawału]; 2. cza˛ber ogrodowy (Satureia hortensis); jednoroczna aromatyczna ros´lina z rodziny wargowych, uz˙ywana jako przyprawa w kuchni i do produkcji leków combrzyc´ sie – wykłócac´ sie˛, szarpac´ cop – 1. stoz˙kowata zatyczka do beczki; 2. wyste˛p na kon´cu belki, mocowany we wgłe˛bieniu belki drugiej copka – nakrycie głowy (pamietej, cobys´ przed ksiyndzem z wiatykiem zdjoł copke i klynknoł) copka na zowiasach – przestarz. okra˛gła czapka ze skórki baraniej z barwnymi tasiemkami, noszona przez mieszczan Pogórza copklowac´ – schlebiac´ komus´, zachowywac´ sie˛ uniz˙enie w stosunku do kogos´ corne mys´li – ponure przypuszczenia corno izba – kuchnia (piekarnia) w kurnej chacie

19

corno mółka corno mółka – ma˛ka razowa

cudowac´ sie – dziwic´ sie˛, zdumiewac´ sie˛, zachwycac´

corno wołga – samochód produkcji radzieckiej, którym w latach 80. XX w. straszono dzieci, poniewaz˙ sa˛dzono, z˙e jez˙dz˙a˛ nim porywacze dzieci

cudowna trowka – mityczna cudowna trawa, która według wierzen´ z okolic Łuz˙nej czyni jej posiadacza osoba˛ niewidzialna˛

cornuska – czarnuszka siewna (Nigella); jej nasiona dodaje sie˛ do ciasta chlebowego jako przyprawe˛

cudzesy – papieros wyproszony od kogos´ (nie stac´ glo na cygary, ino cudzesy by kurzył)

corny I – 1. maja˛cy barwe˛ taka˛ jak we˛giel czy smoła (w nocy kozdo krowa corno); 2. maja˛cy ciemna˛ cere˛, ciemne włosy (dziecka corne jak Cyganiynta); 3. brudny, powalany

cudzic´ – przywracac´ do przytomnos´ci

corny II – przestarz. o osobie ubranej po miejsku, która˛ straszono małe dzieci corny chlyb – chleb razowy cosi zob. cojsi cosik zob. cojsik cosnok – czosnek pospolity (Allium sativum); ros´lina nalez˙a˛ca do rodziny amarylkowatych, be˛da˛ca warzywem, przyprawa˛ i ros´lina˛ lecznicza˛; podczas epidemii cholery spoz˙ywano czosnek w duz˙ych ilos´ciach, poniewaz˙ sa˛dzono, z˙e broni doste˛pu chorobie; zob. biołe ziele cub – kunsztownie upie˛ty czepiec z nakrochmalonej, zdobionej haftem chustki tiulowej; zob. cepiec cubek – czubek cubic´ – o kogucie: zapładniac´ (klogut stryjanki cubi kury dzie plopadnie) cud bloski – cos´ niespotykanego, niepoje˛tego, przedziwnego (stryk widzioł, jak plocia˛g walnoł w auto – cud bloski, ze sie nikomu nic nie stało) cudacny – dziwny, s´mieszny cudnos´ci – wspaniałos´ci, niezwykłos´ci, rzeczy niespotykane (na lodpustak tyle cudnos´ci na kramach, jaze sie we łbie krynci)

cug – 1. cia˛g powietrza w przewodzie kominowym; 2. przecia˛g; 3. przestarz. zaprze˛g składaja˛cy sie˛ z czterech lub szes´ciu koni, przewaz˙nie jednej mas´ci, zaprze˛z˙onych parami (jechali cugiem na zbity łeb) cuj – we˛ch psa cukiernicka – cukierniczka cukrowac´ – słodzic´ cukrówka – 1. goła˛bek cukrówka (Russula alutacea); grzyb jadalny; 2. goła˛b dziki, turkawka (Streptopelia turtur); ptak przelotny z rodziny gołe˛biowatych, wydaje głos przypominaja˛cy turkot cukrzyc´ – słodzic´ cułka – onuca cumel – smoczek cumelek – zdrobn. od cumel cupiradło – o kobiecie ubranej bez gustu lub dziwacznie (wzion se za babe isne cupiradło) cupna˛c´ – przysia˛s´c´ cupryna – bujne włosy na głowie cuwa – obszerne me˛skie, wierzchnie okrycie sie˛gaja˛ce kostek, ozdobione wełnianym fre˛dzlami, noszone dawniej przez Pogórzan, krojem zbliz˙one do łemkowskiej czuchy cuwac´ – baczyc´, byc´ czujnym

cudok – dziwak, ekscentryk

cwancygier – dawna moneta austriacka o wartos´ci 20 krajcarów

cudowac´ – 1. wydziwiac´, grymasic´; 2. dziwic´ sie˛ (ubiyr sie plo ludzku, zeby ludziska nad tobom nie cudowali)

cworoki – 1. poła˛czone cztery naczynia gliniane; 2. budynek dworski, w którym sa˛ cztery mieszkania, przeznaczony dla słuz˙by

20

cyrniawy cwortek – czwartek (we Wielgi Cwortek skluty s´li do klos´cioła s´wiyncic´ lyski)

cyku – dziec. siusiu (zróbze nores´cie cyku) cyl – cel

cybuch – 1. zielony pe˛d cebuli; 2. cze˛s´c´ fajki

cyla miec´ – celnie strzelac´

cybusek – zdrobn. od cybuch

cylowac´ – brac´ na cel, mierzyc´

cyc – duz˙a piers´

cymbały – instrument muzyczny

cycac´ – ssac´ (cycac´ cycek) cycato – o kobiecie: maja˛ca duz˙e piersi

cymboł – człowiek ograniczony; gamon´, głupiec, niezdara

cycek – 1. piers´ kobiety; 2. dójka u zwierza˛t, np. krowy, owcy, kozy

cymbrowina – kamienna obudowa studni lub z betonowych kre˛gów

cyckac´ zob. cycac´

cympiec´ – s´le˛czec´, wyczekiwac´, długo gdzies´ przesiadywac´ (cympioł bez cały dziyn´ plod sklepem, zeby mu jaki frajer kupiuł piwlo); zob. cempiec´

cycok – ciele˛ lub prosie˛ ssa˛ce jeszcze mleko matki cyferblat – tarcza zegarowa cygan´stwo – kłamstwo, oszustwo cyganek – składany scyzoryk w drewnianej oprawie; kozik cyganica – kłamczucha cyganic´ – kłamac´, łgac´

cylna˛c´ – trafic´

cym pryndzy – czym pre˛dzej cymsi – czyms´ cymynt – cement cyna – cena (nie kupiyła prosiyncia, blo handlorz nie kcioł spus´cic´ z cyny)

cyganka – kobieta mówia˛ca nieprawde˛

cynceryjo zob. cencelija, centorjo, centoryjo (cynceryjo barz dobro na z˙oła˛dek)

cygany – jedna z dawnych odmian ziemniaków

cyngiel – je˛zyk spustowy w re˛cznej broni palnej

cygarnicka – ustnik, w którym umieszcza sie˛ papierosa; lufka

cynic´ – 1. robic´ cos´, podejmowac´ działania; 2. przygotowywac´ ciasto na chleb

cygary – papierosy

cynsto – cze˛sto

cygon – 1. me˛z˙czyzna mówia˛cy nieprawde˛; 2. cze˛s´c´ dawnego pieca kuchennego

cynstowac´ – obdzielac´

Cygon – me˛z˙czyzna narodowos´ci romskiej cyhac´ – czaic´ sie˛, czatowac´ (cyho jak diabuł na duse)

cynsty – cze˛sty cyns´ – 1. wycinek całos´ci; 2. dział w spadku

cyjasi – czyjas´

cynturzyjo zob. cynceryjo

cencelija,

centorjo,

cyjsi – czyjs´

cyntymeter – centymetr

cyjsik – czyjs´

cyrata – cerata

cykac´ – 1. dziec. robic´ siusiu; 2. spluwac´ przez ze˛by (plogryz baklon i cykoł nim bez zymby)

cyrkac´ – o płynach: płyna˛c´ małym strumieniem; ciurkac´

cyklora miec´ – bac´ sie˛ (mioł cyklora, jak sed nocom bez smyntorz)

cyrkulorka – pilarka tarczowa, głównie elektryczna

cyklorjo – cykoria

cyrniawa – dziki tłum, tłuszcza

cykloryjo – cykoria

cyrniawy – o czarnym odcieniu

cyrklowac´ – starac´ sie˛ trafic´ w sedno

21

cyrnica cyrnica – jez˙yna popielica (Rubus caesius); ros´lina z rodziny róz˙owatych, o kolczastych pe˛dach, jadalnych owocach czarnych lub ciemnoczerwonych; lis´cie znajduja˛ zastosowanie jako s´rodek s´cia˛gaja˛cy i przeciwbiegunkowy, a suszone owoce wykorzystuje sie˛, podobnie jak owoce maliny, w stanach podgora˛czkowych (nazbiyrac´ pełen plodołek cyrnic) cyrowac´ – cerowac´ cyrpac´ zob. cerpac´ cyrpok zob. cerpok cyrstwy – czerstwy cyrwiec – czerwiec (miesia˛c) (cyrwiec mlokry, zimny maj, glosplodorzom pewny raj) cyrwieniaty – czerwonawy cyrwienic´ sie – stawac´ sie˛ czerwonym (cyrwiec sie cyrwieni – bedzie dos´ w kiesyni) cyrwien´ – 1. kolor czerwony; 2. kolor w kartach: kier cyrwiołek – niedojrzały owoc (najod sie cyrwiołków i wzieno go mlorzysko) cyrwone mrocki – przestarz. bardzo ka˛s´liwe, niewielkie, czerwone mrówki gniez˙dz˙a˛ce sie˛ w suchych miejscach; dawniej w miejscu ich bytowania nie stawiano chałup

cysorka – 1. poród przez cesarskie cie˛cie (Wlojciechlowo miała w s´pitolu cysorke); 2. przestarz. droga znaczniejsza, bita lub brukowana; trakt cysorski – cesarski cysorz – cesarz cysorzowo – cesarzowa cyste jajo – jajo niezapłodnione cysto – wódka czysta cys´cic´ – 1. usuwac´ brud (Jasiek cys´ci klonia zgrzebłym); 2. miec´ rozwolnienie; 3. kastrowac´ zwierze˛ cys´ciec – 1. miejsce pokuty dusz ludzi zmarłych (z˙ywlot kuma z babom to isny cys´ciec); 2. ros´lina zielna stosowane w medycynie ludowej jako lek przeciw biegunce cytac´ – czytac´ cytac´ w mys´lak – odgadywac´ czyjes´ mys´li, wiedziec´, co ktos´ potrzebuje cytok – przestarz. elementarz cytwarowe nasiynie – wysuszone kwiatostany cytwara (Artemisia cinae), wyste˛puja˛cej w Azji ros´liny stepowej; stosuje sie˛ je jako s´rodek przeciw ludzkim pasoz˙ytom czarnuska zob. cornuska czesadło – szczotka do czesania lnu

cyrwonka – choroba zakaz´na powoduja˛ca owrzodzenie jelita grubego i krwawa˛ biegunke˛

czys´cic´ zob. cys´cic´ w zn. 2

Cyrwono – imie˛ nadawane krowom mas´ci czerwonej

czyzyk – czyz˙yk, czyz˙ (Carduelis spinus); niewielki ptak les´ny z rodziny łuszczaków

22

czop (< czszop < trzop) – duz˙y garnek

´ C c´ma – 1. mrok, ciemnos´c´; 2. motyl nocny (kupa c´mów loto kloło s´wiycy; ruso sie jak c´ma w rosole); 3. mnóstwo, chmara (na weselu była c´ma luda)

rze˛cia; c´wiartka; 3. czwarta cze˛s´c´ korca – miary obje˛tos´ci (ok. 120 litrów); 4. drewniane naczynie, w którym mies´ci sie˛ ok. 25 litrów

c´ma c´me c´mi – zwrot uz˙ywany, gdy ktos´ nie mówi szczerze, ukrywa cos´ w czasie rozmowy

c´wik – 1. gwóz´dz´ z szeroka˛ płaska˛ główka˛; 2. szewski sztyft drewniany do przybijania podeszew; c´wiek; 3. burak c´wikłowy

c´mic´ – 1. o papierosach, fajce: palic´ (c´mic´ cygary); 2. pobolewac´ (mlojom dziope c´mi za˛b)

c´wikle – przestarz. kliny płócienne pod pachami przy koszuli

c´miyl – 1. chroniony owad z rodziny pszczołowatych; trzmiel; 2. z˙art. osoba mówia˛ca od rzeczy lub zachowuja˛ca sie˛ niezgodnie z przyje˛tymi ogólnie zasadami (co za guploty godos ty c´miylu) c´mok – osobnik mało inteligentny, nieokrzesany c´wicyc´ – zaprawiac´, sposobic´ do czegos´, musztrowac´ (jak wziyni Jas´ka do wloja, to jednym ciyngiem glo c´wicyli) c´wierc´ – 1. czwarta cze˛s´c´ całos´ci; 2. połowa tylnej lub przedniej cze˛s´ci zabitego zwie-

c´wiok – osoba prymitywna, o niskim poziomie inteligencji c´wiortka – 1. czwarta cze˛s´c´ całos´ci; 2. butelka wódki o pojemnos´ci litra (wypili c´wiortke z gwinta na stoja˛co); 3. połowa tylnej lub przedniej cze˛s´ci zabitego zwierze˛cia c´wiyrkac´ – 1. s´wiergotac´ (wróble juz downo lo tym c´wiyrkajom na dachu); 2. mówic´ wesoło, szczebiotac´ (przestej mi c´wiyrkac´ za uchem) c´wok zob. c´wiok

23

D dabka – wgłe˛bienie w obudowie z˙aren na ziarno przeznaczone do mielenia

niebieskoczarny o nieodchodza˛cym od pestki mia˛z˙szu, uz˙ywany do wyrobu powideł

dac´ dyla – uciec, zbiec

darmlocha – udzielanie czegos´ lub korzystanie z czegos´ za darmo (plojechali na wyciecke za darmloche)

dac´ dzióbka – pocałowac´, pozwolic´ sie˛ pocałowac´ dac´ gymby zob. dac´ dzióbka dac´ kontre – sprzeciwic´ sie˛ (co jeno plowiym, to mloja baba daje mi klontre)

darmlozjod – próz˙niak, len´ darymnie – bezskutecznie, na próz˙no darymny – bezowocny, próz˙ny

dac´ na mse – dac´ datek za odprawienie mszy s´wie˛tej w okres´lonej intencji

dawac´ wiare – wierzyc´ komus´, czemus´

dac´ na plocte – przestarz. podarowac´ cos´, wre˛czyc´ podarunek (matka plosła z Józkiem na zapisy do skoły i dała kierowniklowi kure na plocte)

da˛b – drzewo z rodziny bukowatych, o rozłoz˙ystych konarach, grubej, pope˛kanej korze, s´cisłej, twardej masie drzewnej, maja˛ce owoce z˙ołe˛dzie (Quercus); wywarem z kory młodego de˛bu leczono dawniej hemoroidy

dac´ na wypominki – przekazac´ datek na modlitwe˛ za dusze konkretnych zmarłych osób dac´ na zapowiedzi – przekazac´ datek proboszczowi z okazji ogłoszenia zapowiedzi w kos´ciele

darzyc´ sie – szcze˛s´cic´ sie˛, udawac´ sie˛

debry – dobry debrze – dobrze dech – oddech (zeby nie tyn dech, toby cłowiyk zdech)

dac´ noge – uciec, zbiec

dech mu zapiyro – oddycha z trudem, brak mu tchu

dac´ ploziór – miec´ baczenie, zwrócic´ uwage˛ (dejcie kumlo ploziór na mlojom dziope!)

Dej Boze! – odpowiedz´ na z˙yczenie Szcze˛s´c´ Boz˙e!

dac´ w dupe – 1. spus´cic´ lanie, dac´ klapsa; 2. zme˛czyc´ praca˛ (tak mu dali w dupe, ze jak przysed do chołpy, to zaroz pod na wyrko)

dekiel – wieko, pokrywa

dac´ w łape – wre˛czyc´ łapówke˛ dalniejsy – bardziej odległy damacha – 1. drzewo – s´liwka damaszka (Prunus); 2. owoc tego drzewa – słodki,

24

deko – 1. jeden dekagram; 2. niewielka ilos´c´, odrobina (napijmy sie˛ deko glorzołki) dekunek – okop deptac´ kapuste – ugniatac´, ubijac´ kapuste˛ w beczce; dawniej ubijano nogami kapuste˛ w beczce derechtór – dyrektor

do prosta derektor zob. derechtór derektór zob. derechtór, derektor descułka – deszczułka despecic´ – psocic´, wyrza˛dzac´ szkode˛ (chlodoki, co chlodzom plo drobsku, stras´nie despetujom) desperowac´ – rozpaczac´, lamentowac´, tracic´ nadzieje˛ despetnik – 1. osobnik wyrza˛dzaja˛cy komus´ szkode˛; 2. urwipołec´, urwis despetny – lubia˛cy psocic´ (despetny huncwlot) despetowac´ – psocic´, robic´ cos´ na złos´c´ destamynt – testament dezynter – dezerter

dłuzyc´ sie – wydawac´ sie˛ dłuz˙szym niz˙ zwykle (w grudniu dni som krótkie, a nocki sie dłuzom) dłuz´nik – dłuz˙nik dmuchawiec – mniszek pospolity, ros´lina zielna z rodziny złoz˙onych, stosowana jako lek na zła˛ przemiane˛ materii, w chorobach skórnych, a syrop jako s´rodek przeciwkaszlowy dniec´ – s´witac´, rozwidniac´ sie˛ do ancyjosa! – rodzaj przeklen´stwa – do antychrysta! do ciorta – 1. okrzyk wyraz˙aja˛cy gniew, złos´c´; 2. duz˙o, nadmiar czegos´ (nazbiyrali grzybów do ciorta) do cna – całkiem, dokumentnie, zupełnie

dezynterowac´ – dezerterowac´

do cyrwlonos´ci – tak, aby cos´ stało sie˛ czerwone

diabli kogos´, cos´ nadali – o czyms´, kims´ niepoz˙a˛danym, kłopotliwym (diabli nadali, ze wujanke do nos przyniesło)

do cysta wymiys´ – zjes´c´, pochłona˛c´ wszystko

diabli wiedzom – nikt nic nie wie (tylko diabli wiedzom, gdzie Stasek plodzioł pularys) diabły polne – według wierzen´ miejscowych: demony, które najwie˛cej szkód czyniły w okresie z˙niw diabół – bies, szatan (nie taki diabół strasny, jak glo malujom) diabół domowy – według wierzen´ miejscowych: demon opiekuja˛cy sie˛ domostwem po zawarciu z nim odpowiedniej umowy (paktu) diobeł zob. diabół dłubac – 1. osoba powoli wykonuja˛ca jaka˛s´ czynnos´c´; 2. osoba dokładna w pracy dłubacka – mozolna, z˙mudna praca dłubac´ z´mioki – podbierac´ młode ziemniaki spod krzaka, nie wykopuja˛c całej ros´liny dłuksy zob. duksy dłuzny – dłuz˙ny

do dnia – o brzasku, skoro s´wit (ok. godz. czwartej rano) do dupy – 1. kiepsko podle, z´le; 2. donika˛d do dzisiednia – do dzisiaj do dziz´nia – do dzisiaj do frasa – bardzo duz˙o, bez liku do imentu – całkiem, zupełnie (na stare lata zdurnioł do imentu) do izna zob. do cna (podkrod całom kiełbase z kómlory i wra˛boł jom do izna) do krzty – całkiem, wszystko, zupełnie do nieploznaki – tak, by ktos´ nie poznał do lostatka – do kon´ca, do ostatniej chwili do połnia – do południa do plosranio – ponad siły, ogromnie duz˙o (bez te dysce teroz w plolu robloty do plosranio) do plos´rodka – do s´rodka, do wewna˛trz do prosta – w linii prostej (sed do prosta bez loranisklo i przysed do izby cały ubabrany w błocie)

25

do przodka do przodka – do przodu

dojek – sutek u zwierza˛t dojnych; dojka

do rzecy – o kims´ nadaja˛cym sie˛ do czegos´; o kims´ moga˛cym sie˛ podobac´ (dziewucha do rzecy)

dojic´ – 1. wyciskac´ mleko z wymienia; 2. przen. cia˛gna˛c´ zyski ze szkoda˛ dla kogos´, wyzyskiwac´ (dojic´ jak Z˙yd chłopa)

do społu – wespół, wspólnie

dojic´ sie – dawac´ mleko

do studnie – do studni

dojno – mleczna, np. o krowie

do sucha – do wyschnie˛cia

dojodac´ – kon´czyc´ jes´c´

do winkla – prostopadle, pod ka˛tem prostym

dojorka – dojarka 1. kobieta doja˛ca krowy; 2. dojarka automatyczna

do zgłupiynio – tak, z˙e to przeszkadzało w funkcjonowaniu (s´piywali tom samom s´piywke całkiem do zgłupiynio)

dokazowac´ – figlowac´, swawolic´

dobiyrac´ – wybierac´

dokolus´ka – ekspresywnie: dokoła

dobós´ – dokuczyc´, dogryz´c´

dokoła – dookoła

dobrodziyj – przestarz. ksia˛dz

doklopac´ komus´ – skopac´, zbic´ kogos´

docekac´ sie – doz˙yc´

dokormiac´ – doz˙ywiac´

docesac´ – 1. przemokna˛c´ całkiem w czasie ulewy (docesało glo dzisio, jak sed na pekaes); 2. zbic´ kogos´ (chlodoki z Biesny docesali staszklowiokom na dysklotece)

doktór zob. dochtór

dochtorka – lekarka dochtór – lekarz dociorac´ – całkiem pobrudzic´ docynic´ – dodac´ (nie kciała docynic´ kumie mlyka do bajki) dodziyrac´ – 1. nosic´ ubranie do zupełnego zniszczenia; 2. nosic´ ubranie po innej osobie (dziopy dodziyrajom buty plo mamusi) dognac´ – 1. dope˛dzic´, dopas´c´; 2. przen. zrównac´ sie˛ z kims´ pod jakims´ wzgle˛dem (Zos´ka dognała Danke w nauce) dogodac´ – ustalic´ zasady poste˛powania dogodac´ sie˛ – dojs´c´ do porozumienia doglodzic´ – spełnic´ czyjes´ wymagania, z˙yczenia, trafic´ w czyjs´ gust, zadowolic´ kogos´, zaspokoic´ (doglodziuł mu jak ksia˛dz Kas´ce w studni) doimyntnie – całkiem, zupełnie dojechac´ do zyweglo – boles´nie zranic´ słowem, gestem; dopiec do z˙ywego (nie spodziywoł sie, ze mu somsiod tak dojedzie do zyweglo)

26

doklojcyc´ – doprowadzic´ do kon´ca jaka˛s´ prace˛

dokucac´ – doskwierac´ dokucka – uszczypliwa uwaga (doplowiadac´ dokucki) dokucnik – osoba dokuczliwa, nieznos´na dokumenta – pisma, zwykle urze˛dowe; papiery dokumyntnie – dokumentnie, do cna, całkiem (nasło sie telo luda na imieniny do Antos´ki, ze jom dokumyntnie lobzarli) dokumynty zob. dokumenta dolepic´ komu – dołoz˙yc´ komus´, spus´cic´ lanie dolezec´ – lez˙ec´ do jakiegos´ momentu (dolezoł do połnia i jesce mu mało) dolni – dolny doloc´ – 1. dodac´ płynu, by cos´ dopełnic´; 2. zbic´, obic´ kogos´ dolygiwac´ – dosypiac´ (baby lubiom se dolygiwac´) dołotac´ – zbic´, obic´ (plodskakiwoł na zabawie i zdrowo mu dołotali) doma – w domu (siedziec´ doma) domas´cic´ – 1. dodac´ wie˛cej tłuszczu – omasty do potrawy (z´mioki trza lepiyj do-

dowiys´ mas´cic´); 2. zbic´ na kwas´ne jabłko, dołoz˙yc´ komus´

dorymny zob. darymny

domior – dodatkowy podatek wymierzony przez urza˛d skarbowy; domiar

dorzna˛c´ – 1. przecia˛c´ do wyznaczonego miejsca; 2. dobic´, zadac´ ostatni cios (ni mlogli dorzna˛c´ duzeglo wieprzka)

domowny – lubia˛cy przesiadywac´ w domu; domator (klot łowny, chłop domowny – loba sie dobrze majom)

doryncyciel – listonosz

donosony – 1. urodzony w terminie; 2. przynoszony z zewna˛trz

doskaklowac´ – 1. przybliz˙ac´ sie˛ gwałtownie, dopadac´ (doskaklowac´ do dziki s´wini); 2. szukac´ zaczepki (co dosklocył, to dostoł plo ryju)

donos´nawy – w miare˛ głos´ny

doskniynty – wyschnie˛ty

dolobkoła – dookoła

doskubac´ – o bydle: wygryz´c´ cała˛ trawe˛ na pastwisku

dopas´ – 1. dope˛dzic´, dogonic´, złapac´; 2. zakon´czyc´ wypas na pastwisku; 3. dorwac´ sie˛ do czegos´ (dopas´ kloryta w Sejmie) dopiyc – 1. ukon´czyc´ pieczenie; 2. dokuczyc´, dogryz´c´ dopiyc do zywego – dokuczyc´, dogryz´c´ dopiyrok – dopiero dopiyrusiyn´ko – ekspresywnie: dopiero dopomogac´ – słuz˙yc´ pomoca˛, wspierac´ doplowiadac´ – uzupełniac´ własna˛ lub czyja˛s´ wypowiedz´; dogadywac´ (doplowiadoł mu tak, jaze glo wkurzyło) doplozycac´ – poz˙yczac´ wie˛cej, dodatkowo doprawic´ se – upic´ sie˛ bardzo doprawic´ sie – doprowadzic´ sie˛ do choroby dopukac´ se – najes´c´ sie˛ za bardzo

dosłuzyc´ sie – sia˛gna˛c´ cos´, słuz˙a˛c (dosłuzył sie w wojsku feldfebla) dosłysec´ – zdołac´ usłyszec´ dosmarowac´ – 1. całkowicie zabrudzic´ (dosmarowac´ gacie do imentu); 2. zbic´ kogos´ (tak mu dosmarowali, ze mu jucha z nosa plosła) dostac´ wilka – przezie˛bic´ sie˛ od siadania na zimnym kamieniu, ziemi, itp. dostawiac´ – dobudowywac´, wznosic´ przybudówke˛ dosusac´ – pozbawiac´ resztek wilgoci (dosusoł kukurydze na klepisku w stodole) dos´ – dosyc´, wystarczaja˛co (dos´ tyj robloty na dzisiok – trza se dychna˛c´) dos´cipny – dowcipny

dopust bozy (dopust blozy) – zdarzenie, głównie złe, rozumiane jako dopuszczone przez Boga, niezalez˙ne od woli człowieka; wola, wyrok, zrza˛dzenie boskie

dos´wiadcyc´ – zaznac´, odczuc´

dorada – rada, porada, pomoc

dotuc – 1. porozbijac´ do kon´ca, pognies´c´ (dotuc s´winiom z´mioki); 2. zabic´, dobic´ (złapoł z´mije i nie móg jom dotuc)

dornia – darn´ dorobiac´ sie – 1. osia˛gac´ cos´, stawac´ sie˛ włas´cicielem czegos´, pracuja˛c; 2. osia˛gac´ cos´, krzywdza˛c po drodze innych (dorobiac´ sie maja˛tku na cudzej krzywdzie)

dotelo – dota˛d, do tego miejsca, pota˛d (zwykle z gestem wskazuja˛cym) (wloz w bagno dotelo, ze mu było plo pazuche)

dotykcos – dotychczas doucyc´ sie – dokształcic´ sie˛, doszkolic´ dowarzyc´ – ugotowac´ do kon´ca

dorostek – dorastaja˛cy chłopiec; podrostek

dowic´ sie – dławic´ sie˛

dorós´ – stac´ sie˛ dorosłym; dorosna˛c´

dowiys´ – doprowadzic´ doka˛ds´ (dróga dowiedła glo ku samy chałupie)

dorymnie zob. darymnie

27

dowiyz´ dowiyz´ – przetransportowac´ doka˛ds´ (plo dyscu ni mlogli dowiyz´ jódki do gatra) dowlyc sie – dowlec sie˛, dojs´c´, dotrzec´ z trudem (z biydom dowlók sie do wyrka) downi – dawniej downiyj zob. downi downy – niegdysiejszy downymi casy – w dawnych czasach dowlodzic´ – zwłaszcza o dziecku: zachowywac´ sie˛ niegrzecznie (nas ba˛k lod rana dowlodzi) dowolac´ sie – byc´ natre˛tnym w stosunku do kogos´; przystawiac´ sie˛ (przestoj sie dowolac´ do mojyj baby!) dowrzec´ – domkna˛c´ (dowrzyj te dz´wi, blo muchy sie przeziymbiom!) dowrzyc´ zob. dowrzec´ dozarty – dokuczliwy, nieuste˛pliwy, zacie˛ty, kłótliwy (dozarty jak pies) doziyrac´ – dogla˛dac´ dozryc´ – dokuczyc´ dozyc´ – przez˙yc´ do okres´lonego momentu doz´rały – dojrzały doz´rec´ – 1. dostrzec, zobaczyc´; 2. dojrzec´ (jyncmiyn´ juz doz´roł) doz´rzały zob. doz´rały doz˙ynki – religijny i s´wiecki obrze˛d, zwyczaj po sprze˛cie zboz˙a (przewaz˙nie w dniu Matki Boskiej Zielnej [15 VIII]), poła˛czony z uroczystym naboz˙en´stwem i wre˛czaniem gospodarzowi doz˙ynek wien´ca ze zbóz˙ oraz ze s´piewami, pocze˛stunkiem i zabawa˛ doz˙ynklowy – zwia˛zany z doz˙ynkami (wiyniec doz˙ynklowy) dranka – 1. sztacheta; 2. kawałek drewna podobny do sztachety dra˛g – długi, gruby kij lub pre˛t metalowy

drob – 1. łobuz, psotnik; 2. przebieraniec chodza˛cy po domach w okresie Nowego Roku drobianka – ciepłe mleko z pokruszonym chlebem drobic´ – 1. dzielic´ na niewielkie cze˛s´ci; 2. stawiac´ niewielkie kroki, wykazuja˛c przy tym rozdraz˙nienie drobiozg – 1. drobnostka, sprawa mało waz˙na; 2. małe, nieletnie dzieci (w chałupie było ses´cioro dziecek – som drobiozg) drobniusiyn´ki – drobniusien´ki drobski – nalez˙a˛cy do draba – kole˛dnika (drobsko copka) droby – kole˛dnicy noworoczni lub zapustni ubrani w koz˙uchy odwrócone włosem na wierzch, wysokie słomiane czapy, pookre˛cani powrósłami, z maskami na twarzach lub wymalowani sadzami drogawy – o cokolwiek wygórowanej cenie drogsy – droz˙szy dra˛g – przestarz. powolny taniec, tan´czony na weselach pogórzan´skich przez bogatych gospodarzy dropiyz´nik – drapiez˙nik dropna˛c´ – 1. zadrapac´; 2. uciec; dac´ drapaka (dropna˛c´, gdzie pieprz ros´nie) drozdze – droz˙dz˙e drozyzna – droz˙yzna droz´nic´ – draz˙nic´ (droz´nic´ psa) dróga – szeroka, główna droga, trakt (kto drogi prostuje, tyn w plolu nocuje) drózka – polna wa˛ska droga dróz´nik – pracownik sprawuja˛cy nadzór nad powierzonym odcinkiem drogi lub torów kolejowych

drelich – płótno, z którego szyto s´wia˛teczne odzienie

druciok – przestarz. garnek gliniany wzmocniony drutem lub naprawiony za pomoca˛ drutu

drewniok – 1. but z drewniana˛ podeszwa˛; 2. wóz drewniany, mniejszy od z˙elaznego, który zamiast z˙elaznych ma drewniane osie

druciorz – przestarz. we˛drowny rzemies´lnik wzmacniaja˛cy lub naprawiaja˛cy garnki gliniane

28

dusnota drugie telo – dwa razy tyle, podwójnie

dudło – osoba ograniczona, nierozgarnie˛ta

druszlok – naczynie do odcedzania

dudrac´ – grzebac´ w czyms´

drus´lok zob. cedzok, druszlok

dudy – de˛ty instrument muzyczny

druzba – główny wodzirej wesela (druzbom byc´ nigdy nie zawadzi – zapije, przeka˛si i jesce doradzi)

dudziorz zob. duda

druzbino – przewaz˙nie z˙ona druz˙by, której zadaniem jest zabawianie gos´ci weselnych i kierowanie uroczystos´ciami weselnymi druzblowac´ – raic´ komus´ dziewczyne˛ druzbusia – z˙art. o z˙onie druz˙by weselnego

dug – dług dugi – długi (wykopyrtna˛c´ sie jak dugi) duksy – dłuz˙szy dular – dolar (kazdy z nos lubi zielone dutki – dulary) duldac´ – pic´, wydaja˛c charakterystyczny odgłos dulor zob. dular

druzecka – zdrobn. od druzka

dumac – osoba skora do przemys´len´

druzka – 1. panna zaproszona na wesele do asysty panny młodej; 2. dziewczyna stanowia˛ca asyste˛ wien´ca doz˙ynkowego

dumac´ – mys´lec´

dryna – element melioracji

dupalala huzia bobo – zwrot uz˙ywany w celu zwrócenia komus´ uwagi, z˙e mówi od rzeczy i nikt nie daje wiary jego słowom

drynowac´ – meliorowac´ drypcic´ – 1. deptac´, ugniatac´ nogami (dziopy drypcom słóme plo młocce); 2. niszczyc´, chodza˛c po czyms´

dupa chłop – me˛z˙czyzna niezaradny; fajtłapa

dupa maryna – osoba niezaradna; fajtłapa

drywutnia – pomieszczenie, w którym sie˛ ra˛bie i składa drwa; drwalnia

dupek – 1. walet w kartach; 2. me˛z˙czyzna, z którego zdaniem nikt sie˛ nie liczy

drzawka – przestarz. potoczne okres´lenie gora˛czki typu malarycznego, malarii (zimnicy) lub w ogóle gora˛czki z dreszczami

dupiasto – o kobiecie: maja˛ca duz˙y tyłek (to ci dopiyro dupiasto baba)

drzemlota – sennos´c´, drzemka drzewi – przestarz. dawniej, niegdys´ drzewiany – wykonany z drzewa; drewniany drzoska – drzazga drzyc´ sie – 1. krzyczec´, wrzeszczec´; 2. głos´no płakac´

dupiato zob. dupiasto dupka – 1. rodzaj prymitywnej młocarni wa˛skomłotnej; 2. dolna cze˛s´c´ snopka; 3. zdrobn. od dupa dupna˛c´ – uderzyc´, walna˛c´ (dupnoł fiatem w drzewlo) durcec´ – słowem wyraz˙ac´ swoja˛ nieche˛c´, dezaprobate˛, złos´c´ (durcec´ za uchem) durzyc´ sie – byc´ zakochanym

drzywklo – 1. małe drzewko; 2. choinka boz˙onarodzeniowa

dusi (kogos´) – ktos´ kaszle

drzyzga zob. drzoska

dusic´ sie – krztusic´ sie˛, dławic´

drzyzna˛c´ – 1. załatwiac´ sie˛ maja˛c biegunke˛; 2. spluwac´ przez ze˛by (nabrała masła do gymby i drzyzła bez dwa zymby na pierogi)

dusigros – ciułacz, kutwa

duda – muzykant graja˛cy na dudach

duskiem – szybko, jednym haustem (glolnuł kielich duskiem bez przepitki) dusnota – uczucie braku powietrza (tako ci dusnota na plolu, ze ni ma cym dychac´)

29

dusycka dusycka – duszyczka

dyktura – tektura

dus´ dus´! – nawoływanie gołe˛bi

dyl – przecie˛ta wzdłuz˙ belka lub gruba deska, uz˙ywane do układania podłogi w budynku gospodarczym

dus´nica – choroba zwia˛zana z kra˛z˙eniem krwi – dusznica bolesna dutki – pienia˛dze duzyc´ sie – (tylko w 3 os.) o czasie: zbyt wolno mijac´, wydawac´ sie˛, z˙e cos´ trwa dłuz˙ej niz˙ zwykle, niz˙ w rzeczywistos´ci (duzy sie mi dzisiok) dwadziys´cia – dwadzies´cia dwajs´cia zob. dwadziys´cia dwiesta – dwies´cie dwlojenie – zwracanie sie do drugiej osoby przez wy dwlojoki – podwójne, zła˛czone razem naczynie gliniane Dwlorzysko – nazwa cze˛s´ci Gorlic dwójka – dwoje (dwójka ludzi) dwójnasób – podwójnie dwór – 1. dawna siedziba ziemian´ska; 2. maja˛tek, posiadłos´c´ ziemska, folwark i jego włas´ciciele, mieszkan´cy (chlodzic´ do dwloru na zarobek) dwucolówka – deska gruba na dwa cale dwukołówka – przyczepa cia˛gnikowa jednoosiowa dwusetka – dwies´cie złotych dybac´ – nastawac´, czaic´ sie˛, czyhac´ dycha – dziesie˛c´ złotych dychac´ – 1. oddychac´; 2. dyszec´ dychawica – astma dychawicny – słaby, me˛cza˛cy sie˛ szybko, zwykle z powodu astmy dychna˛c´ – odetchna˛c´, odpocza˛c´, by odzyskac´ siły

dyle – podłoga w stajni lub oborze, przewaz˙nie z mie˛kkiego drewna dylowany – wyłoz˙ony dylami dymac´ – 1. pe˛dzic´, gnac´ (nie dymej tak, bo roz dwa ustane); 2. poruszac´ miechem kowalskim (Wawrzek dymo u klowola) dymbina – drewno de˛bowe (jak u stryka wstawili dyle z dymbiny, to krowiaga na nik gnoty połomała) dymblowy – de˛bowy dymienica – zapalenie we˛złów chłonnych pachwiny lub pachy na skutek zakaz˙enia skóry lub chorób zakaz´nych dymion – duz˙e szklane naczynie na wino; ga˛sior dymnik – 1. przewód wentylacyjny w kominie; 2. otwór dymny w powale kurnej chaty dymno chołpa – budynek mieszkalny bez komina; kurna chałupa dymno izba – kurna izba dynarek – trójnoz˙na metalowa lub prostoka˛tna podstawa pod garnek, stawiana na nalepie w kurnej chacie dynaturat – denaturat dynko – denko, zatyczka dynorek zob. dynarek dynty – o orkiestrze: uz˙ywaja˛ca instrumentów de˛tych (orkiestro dynto) dyrdac´ – biec truchtem dysc – deszcz (ranny dysc jak babski płac)

dyc´ przecie – przeciez˙, wszak, zaiste (dyc´ przecie zem ci godoł, co mos robic´)

dyscówka – woda deszczowa (dziopy lubiom myc´ głowy w dyscówce)

dygnitorz – waz˙na osoba (nazjezdzało sie na dozynki dygnitorzy bez liku)

dysec´ – cie˛z˙ko oddychac´

dyjament – diament

dystamynt zob. destamynt

dykta – sklejka

dys´lowy – o koniu: chodza˛cy przy dyszlu

30

dysiel – dyszel

dziewucha dywan – rodzaj barwnej, re˛cznej malatury na papierze lub płótnie, przedstawiaja˛cej kwiaty lub zwierze˛ta i sprzedawanej do kon´ca lat 70. XX wieku na okolicznych jarmarkach; makatka (przywióz z miasta barz piykny dywan na s´ciane w izdebce, z jelyniami na ryklowisku) dyziur – dyz˙ur dyzynterio – epidemiczna choroba zakaz´na; dyzenteria dzbanki – jakies´ kwiatki (baby s´wiyncom dzbanki na Matke Bloskom Zielnom) dzbonecek – dzbaneczek dzbonek zob. zbanek dziabac´ – gmerac´ w jedzeniu, jes´c´ powoli dziadek – 1. ojciec ojca lub matki; 2. staruszek; 3. przyrza˛d do łupania orzechów; 4. prymitywny przyrza˛d do podtrzymywania drewna obrabianego os´nikiem (młody chłop, a wygla˛do jak dziadek do struganio) dziadek prosalny – z˙ebrak (plod farom siedzioł dziadek prosalny)

dzicka – 1. nieszczepione drzewo owocowe; 2. odrost na drzewie owocowym; wilk dzidzi – małe dziecko (ubierymy cie Jasiu i pódziemy hajci do dzidzi) dzie – gdzie (dzie sie plodziały mloje cułki?) dzie indzi – gdzie indziej dziecia˛tko – pieszczotliwie o małym dziecku, zwłaszcza niemowle˛ciu (w kazdym ka˛tku plo dziecia˛tku, a na piecu troje) dzieciska zob. dziecka dziecka – dzieci (nie mloze se dac´ rady z tymi dzieckami) dziedzic – włas´ciciel maja˛tku ziemskiego; ziemianin dziedzicka – 1. włas´cicielka maja˛tku ziemskiego; 2. z˙ona dziedzica dziegiyc´ – ge˛sta ciecz otrzymywana w procesie destylacji róz˙nych gatunków drewna, stosowana dawniej powszechnie na wsi jako s´rodek aseptyczny i grzybobójczy w leczeniu chorób skórnych

dziadkowie – dziadek i babka

dziekon – w hierarchii Kos´cioła: ksia˛dz zarza˛dzaja˛cy dekanatem

dziadowac´ sie – opóz´niac´ sie˛ w pracy, nie wykonywac´ na czas prac gospodarskich lub polowych (cemu sie dziadujes?)

dzierzgon´ – przyrza˛d zbliz˙ony do z˙elaznego grzebienia, słuz˙a˛cy do oddzielania główek lnu od włókien

dziadowie – przodkowie, antenaci

dziesi – gdzies´ (jak wcora dziesi plosed, to wpod jak kamiyn´ we wlode)

dziadownia – zaniedbane miejsce lub zabudowanie (nie naprawiajom stary chołpy, ino dziadujom jak w jaki dziadowni) dziadówka – 1. kobieta uboga; z˙ebraczka; 2. panna bez posagu; 3. kiepska gospodyni, osoba mało zaradna dziady – 1. haczykowate i czepliwe kuliste koszyczki kwiatowe łopianu (pies przylecioł z lassa cały w dziadach); 2. zbierane trawy, gałe˛zie, lis´cie, s´mieci (polic´ dziady)

dziesia˛tek – dziesie˛c´ jednostek, sztuk czegos´ (za plokute wikary mi zadoł dziesia˛tek rózan´ca) dziesia˛tka – 1. banknot dziesie˛ciozłotowy; 2. kopa zboz˙a złoz˙ona z dziesie˛ciu snopków (załóz chochół na tom dziesia˛tke); 3. karta do gry o dziesie˛ciu oczkach (przybic´ dziesia˛tkom); 4. gwóz´dz´ o długos´ci 10 cm dziesik zob. dziesi

dziadyga – pogardliwe okres´lenie me˛z˙czyzny, zwłaszcza starego

dziesiyn´cioro – dziesie˛cioro (wyklepoł na pamiync´ dziesiyn´cioro przykazan´ bloskich)

dziama – potrawa z ma˛ki gotowanej na wodzie lub mleku

dziewca˛tko – młoda dziewczyna

dzicec´ – dziczec´

dziewucha – dziewczyna maja˛ca ponad 16 lat

31

dzieza dzieza – drewniane naczynie z klepek do wyrabiania ciasta na chleb o obje˛tos´ci półtorej c´wierci (na 9 bochenków chleba) lub 1 c´wierci, czyli 32 1 (na 6 bochenków) dzik – pe˛d wyrosły po szczepieniu z nieuszlachetnionej podkładki, szkodliwy dla drzewa dziko s´winia – dzik (Sus scrofa) (przysed ubabrany jak dziko s´winia w dysc)

dziug – 1. samotnik, dziwola˛g; 2. przestarz. paraliz˙; 3. choroba krów po zjedzeniu bliz˙ej nieokres´lonego kudłatego, bra˛zowego robaka, objawiaja˛ca sie˛ wzde˛ciem i zimnymi nogami dziugac´ – szturchac´ dziuk – osoba zamknie˛ta w sobie, samolubna, nietowarzyska; zob. dziug w zn. 1 dziurawic´ – robic´ otwory, niszczyc´

dzioc´ – w masarstwie: napełniac´ jelita; nadziewac´ (dzioc´ kiełbasy)

dziurzysko – wielka dziura, otwór

dzioc´ sie – miec´ miejsce

dziwacny – dziwaczny

dziod – 1. z˙ebrak (wcora chlodziuł po chołpak jakisi dziod kalwaryjski); 2. drewniany uchwyt do obróbki drewna; zob. dziadek; 3. starzec (tako młódka, a wysła za stareglo dziada); 4. w Bies´niku i Szalowej potrawa z pszennych otra˛b z masłem lub s´mietana˛, praz˙ona w popiele w glinianym garnku; zob. prazuch, praz˙uch; 5. strach na wróble; 6. element skrzynki rzezalnej

dziwno – dziwnie

dziod sakramyncki – me˛z˙czyzna nieznos´ny, niegodziwy, tez˙ wyzwisko dziod stymplowy – tłuczek w ste˛pie dziod zatracony – me˛z˙czyzna nieznos´ny, niegodziwy, tez˙ wyzwisko dzioł – 1. podział maja˛tku; 2. umowne miejsce podziału w terenie dzionek – zdrobn. od dzien´ (na s´wiynteglo Jana noc z dzionkiem zrównana) dziopa – 1. dziewczyna do lat szesnastu; 2. córka dziopiaga – poczciwa, dobra dziewczyna dzióbek – 1. mały dziób ptasi; 2. z˙art. ma˛z˙ o z˙onie (mlojymu dzióbkowi nie kce sie stawac´ lo s´witaniu) dziópiaga zob. dziopiaga dziópsko – poczciwa dziewczyna dzisiej – dzis´ (dzisiej taki zia˛b na plolu, ze i psa trudno wygnac´) dzisiok zob. dzisiej

32

dziwacniec´ – dziwaczec´

dziwlok – dziwak, osobnik o dziwnych upodobaniach dziwlota – zdziwienie, zdumienie dziwlozona – złos´liwa boginka, wodza˛ca ludzi po bagnach i manowcach dziwy – rzeczy budza˛ce zdziwienie albo podziw (ludziska lo zacarowanym zomku godali isne dziwy) dziyncioł – ptak (Picus) charakteryzuja˛cy sie˛ duz˙a˛ głowa˛, mocnym, długim dziobem i ogonem przystosowanym do podpierania sie˛ (jez´li sychlowac´ latem dzie˛cioła w lejsie, to bedzie dysc, a jez´li zimom, to bedzie s´niyg) dziyngiel zob. anielskie ziele dziyn´ – dzien´ (calutki dziyn´ s´cia˛gali klójmi drzewo z krzoków) dziyn´ na dziyn´ – codziennie dziyn´ s´redniejsy – s´roda dziyn´ w dziyn´ zob. dziyn´ na dziyn´ dziyrz˙ok – cze˛s´c´ cepa (dłuz˙sza), słuz˙a˛ca jako uchwyt; cepisko dziywca˛tko zob. dziewca˛tko dziywce – dziewczyna do lat szesnastu dziywcyna – dziewczyna dziywcynisko – czasem pieszczotliwie, z˙artobliwie lub z politowaniem o dziewczynce, dziewczynie (biydne dziywcynisko nie mloze nalez´ se chlodoka)

dz´wiyncec´ dziywecka – pieszczotliwie o dziewczynie maja˛cej ponad 16 lat dziywka – 1. przestarz. dziewczyna maja˛ca ponad 16 lat; 2. przestarz. słuz˙a˛ca wiejska; 3. wulg. kobieta prowadza˛ca sie˛ niemoralnie; dziwka dziywka rusano – panna bez wianka dziywkorz – me˛z˙czyzna uganiaja˛cy sie˛ za kobietami; babiarz

dzwonka zob. dzwonek w zn. 2 dzwonki Panny Maryi – przestarz. zob. dzwonek w zn. 1; według wierzen´ ludowych: ziele chronia˛ce połoz˙nice i nowonarodzone dzieci przed mamunami dzwono – całos´c´ lub cze˛s´c´ drewnianego obwodu koła wozu umocowana na szprychach dzyndzelek – wisiorek, ozdoba na szyi

dziyza zob. dzieza

dz´wi – drzwi (Mania zamkła dz´wi na kluc)

dziyzka – mała dziez˙a

dz´wicki – drzwiczki

dzwonek – 1. dziurawiec zwyczajny (Hypericum perforatum); ros´lina z rodziny dziurawcowatych, maja˛ca zastosowanie w lecznictwie i farbiarstwie dziurawiec zwyczajny; takz˙e napar, wycia˛g z lis´ci i kwiatów tej ros´liny; 2. kolor w kartach: karo

dz´wigac´ – 1. podnosic´ (ludzie na wsi duzo dz´wigajom); 2. nies´c´; 3. podwyz˙szac´ stawke˛ za robote˛

dzwonek z˙ółty – pierwiosnek lekarski (Primula officinalis); ros´lina z rodziny pierwiosnkowatych maja˛ca zastosowanie w medycynie ludowej

dz´wigac´ sie – 1. podnosic´ sie˛ (dz´wigej sie z teglo wyra, blo zwoniom na sume!); 2. poprawiac´ swój stan posiadania (chłop roblotny dz´wigo sie z biydy) dz´wiyncec´ – dz´wie˛czec´

33

E egzekucjo – egzekucja, rewindykacja; przymusowe s´cia˛ganie nalez˙nos´ci

ekunom – ekonom

egzekucyjo zob. egzekucjo

elemyntorz – elementarz; zob. cytok

egzorta – s´piewana modlitwa jako poz˙egnanie nieboszczyka z bliskimi

Elgz˙bieta – Elz˙bieta

ejze – wykrzyknik (ejze, uwazuwej, bo cie rozjade!)

europlan – przestarz. samolot

ekselencjo – waz˙na osobistos´c´

ewanielijo – ewangielijo

34

elektryka – elektrycznos´c´

Elza zob. Elgz˙bieta ewangielijo – ewangelia

F fach – zawód, profesja, rzemiosło

fantazjo – fantazja

fagacje – wakacje

fantazyjo zob. fantazjo

fajcyc´ – 1. palic´; 2. palic´ fajke˛ (u somsiada skluty fajcyli plo cichu i sfajcyli stodołe) fajcyc´ sie – palic´ sie˛

farba – 1. mieszanina pigmentów i barwników; 2. krew zwierze˛ca lub dosadnie ludzka

fajerant – 1. koniec pracy; 2. przerwa w pracy; 3. czas wolny, odpoczynek

farbiorz – przestarz. rzemies´lnik zajmuja˛cy sie˛ farbowaniem

fajerka – kra˛z˙ek z˙eliwny lub jedna z kilku obra˛czek z˙eliwnych zamykaja˛cych otwór w płycie kuchennej

farbka – barwnik niebieski do płukania bielizny; ultramaryna

fajerman – przestarz. straz˙ak

farbówka – przestarz. spódnica fabrycznie farbowana, szyta w kliny

fajfus – 1. wulg. członek me˛ski; 2. wulg. człowiek małowartos´ciowy

farflocel – 1. niewielka naros´l na ciele; brodawka; 2. kawałek, strze˛pek czegos´

fajka – przyrza˛d do palenia tytoniu

farflocle – zawiesina z ciał stałych w cieczy, np. zupie

fajniejsy – 1. lepszy, porza˛dniejszy; 2. ładniejszy (w Bloblowy som fajniejse dziopki niz na wsi) fajniyjsy zob. fajniejsy fajnowy – 1. dobry, porza˛dny, do rzeczy; 2. ładny (fajnowe dziywce) fajny zob. fajnowy fajrant zob. fajerant fajtna˛c´ – 1. upas´c´, przewrócic´ sie˛ (sła i fajtła sie do góry nogami na równy dródze); 2. uderzyc´ fałs – przewrotnos´c´, nieprawda fałsyrz – fałszerz, oszust fałsywiec – osoba fałszywa, obłudna famielijo – rodzina (jakby sie Jasiek z Hankom plozenili, toby sie nase famielije zjednały)

farorz – przestarz. proboszcz fartuch – 1. okrycie ochronne; 2. dawniej spódnica zakładana na s´wie˛ta; 3. dawna halka z grubego płótna faska – drewniane niewielkie naczynie do przechowywania masła lub drewniana beczułka do przechowywania z˙ywnos´ci, np. mie˛sa solonego fasyjot – cze˛s´c´ szczytowa bocznej s´ciany budynku fawlorki – 1. cienkie ciastka w kształcie wija˛cych sie˛ wsta˛z˙ek, smaz˙one w tłuszczu; chrust; 2. kolorowe tasiemki u ludowych koszul pogórzan´skich fawloryty – bokobrody noszone przez mieszczan febra zob. drzawka, frebra

35

felc felc – rowek wycie˛ty w bocznej krawe˛dzi, np. deski; wpust

filowac´ – czatowac´, szukac´ wzrokiem (dziyn´ w dziyn´ filowoł na niego, blo kcioł mu wloc´)

felcer – felczer

filunek – element konstrukcyjno-dekoracyjny w stolarstwie; płycina

felcownik – strug do robienia felców Felis´ka – zdrobn. od Felicja fenig – moneta austriacka o nominale zbliz˙onym do 1 grajcara (zob. grajcar)

fiut – 1. osoba niewiarygodna; 2. wulg. członek me˛ski fizoły – s´liwki suszone

fermynt – niepokój, niesnaski

flacec´ – słabna˛c´, niedołe˛z˙niec´

fertyk – zrobione!, gotowe!

flak – 1. jelito (ciynkie flaki dobre na kiełbase, a grube na kiske); 2. de˛tka, gumowe koło bez powietrza (juz rok lezy jak flak)

fest I – krzepki, silny (fest baba) fest II – dobrze, mocno

flascysklo – duz˙a butelka

fidrygoł – z˙art. wiercipie˛ta, człowiek ruchliwy nie umieja˛cy usiedziec´ spokojnie na miejsc

flasecka – butelka wódki (wzieni ze sklepu flasecke i wypili na zdrowie)

fifok – zarozumiały, przema˛drzały młokos

flaska – 1. butelka; 2. butelka wódki (plosukom pare grosy, zeby kupic´ flaske)

figlorz – figlarz figlowac´ – 1. z˙artowac´, bawic´ sie˛, dokazywac´; 2. uprawiac´ seks (babka z dziadkiem za młodu lubieli figlowac´ na sianie) figura – 1. kapliczka, krzyz˙ przy drodze, na placu itp., be˛da˛ce przedmiotem kultu (mlodlom sie plod figurom, a diabła majom za skórom); 2. rzez´ba s´wie˛tego; 3. waz˙na osoba (z Kaspra wazno figura) fijoł – 1. bzik, dziwactwo, mania (cheba mo fijoła, blo godo lod rzecy); 2. człowiek niezrównowaz˙ony, dziwak fiks – bzik, mania fiks banda – przeklen´stwo (fiks banda, co tutok sie dzieje?!)

fla˛dra – 1. ryba z rodziny fla˛drowatych o niesymetrycznym, spłaszczonym ciele i oczami przesunie˛tymi na prawy bok; 2. osoba niechlujna, brudna; 3. kobieta lekkich obyczajów fleja – kobieta niechlujna, brudna floren – pierwotnie złota moneta austriacka, póz´niej równiez˙ srebrna, 1 floren = 1 gulden = 1 ren´ski Floryjan – Florian (dysc w s´wiynteglo Floryjana [4 V] – skrzynia grosem napchana) flus – rodzaj schorzenia u bydła, objawia sie˛ nadmiernym wydzielaniem s´luzu z pyska

fiksowac´ – 1. popełniac´ błe˛dy podczas pracy; 2. przeklinac´ (sfiksowoł roblote, a teroz fiksuje)

flola – drewniana skrzynia do gaszenia wapna

fiksy – przeklen´stwa, wyzwiska (downo plosed, a jesce fiksy za nim leciały)

flolglowac´ – zmniejszac´ nate˛z˙enie (mróz flolguje)

filcoki – wysokie buty filcowe ze skórzanymi podeszwami lub z guma˛ na wierzchu

flolglowac´ se – 1. pozwalac´ sobie na odpoczynek, wytchnienie; 2. dawac´ upust czemus´

filistyn – o me˛z˙czyznie w za małym lub zbyt cienkim ubraniu filor – filar (Jasiek zawdy podpiyro filor w klos´ciele)

36

flolga – odpoczynek, ulga, wytchnienie

flolus – 1. urza˛dzenie do folowania wełny; 2. ceber do spils´niania tkanin; 3. budynek z urza˛dzeniem do spils´niania wełny

fyrtu-myrtu flolus´nik – rzemies´lnik wyrabiaja˛cy sukno wełniane fołda – zmarszczka, zakładka na materiale

fryc – przestarz. chłopiec be˛da˛cy krewnym jednego z pan´stwa młodych, roznosza˛cy w miasteczkach drukowane bilety z zaproszeniem na s´lub i wesele

fondowac´ – stawiac´ (fondowac´ glorzołke)

fryga – przestarz. zabawka dziecinna; ba˛k

font – jednostka masy (0,56 kg) w dawnym zaborze austriackim; funt austriacki

frymarcyc´ – zbywac´ cos´, spekulowac´ czyms´; kupczyc´

fonta kłaków nie worto – ktos´ lub cos´ jest bezwartos´ciowe

frymus´ny – wyszukany, osobliwy, wymys´lny (na weselu były frymus´ne placki)

flory – protekcja, poparcie, wzgle˛dy (Wlojtkowi sie dobze zyje, bo mo flory u wójta)

fucec´ – 1. da˛sac´ sie˛ (łazi i fucy, ani sie słowem nie lodezwie); 2. dyszec´

fornadel – gruby, zakrzywiony gwóz´dz´, na stałe osadzony na dyszlu w pobliz˙u kół, do niego mocowane sa˛ wogi

fudamynt – fundament

fornol – dawniej robotnik folwarczny, przewaz˙nie obsługuja˛cy konie i pracuja˛cy nimi w polu forplocta – przestarz. wysunie˛ty posterunek wojskowy, oddział wojska wysłany w celach zwiadowczych florsiaty – zasobny w pienia˛dze

fuga – rowek wzdłuz˙ krawe˛dzi deski, w który wchodzi wypukłos´c´ dopasowanej do niej innej deski (kazdo descułka glontowo miała fuge) fuglowac´ – wykonywac´ rowek w desce fuglownik – narze˛dzie do z˙łobienia rowków w desce fukacka – rozpylacz fura – zaprze˛z˙ony wóz

florszpan – przestarz. podwoda (za Austryi chłopi musieli dawac´ florszpany róznym urzyndnikom)

furcec´ – łopotac´ na wietrze (taki dzisiok wiater, jaze łachy furcom na snurze)

flosa – rów

furgac´ – fruwac´, latac´

floszt – gruba, trzycalowa deska

furgna˛c´ – fruna˛c´, zerwac´ sie˛ do lotu

fota – skórzany lub płócienny fartuch noszony dawniej przez rzemies´lników

furmon – woz´nica

flotografjo – zdje˛cie

fuszerka – niedbała praca

Francisek – Franciszek (na s´wiynteglo Franciska [2 IV] nieroz dobrze grzmi i łyska)

fuszerowac´ – niedbale pracowac´, partaczyc´ fusyt – 1. Z˙yd chasyd przestrzegaja˛cy zasady koszernos´ci; 2. osoba wybredna (dziadek to fusyt na wszysklo jadło)

francowaty – 1. niekolez˙en´ski, złos´liwy; 2. o rzeczy: zła, niepasuja˛ca

futeryna – rama drzwi lub okna; os´ciez˙nica

francuz – klucz francuski, klucz nastawny

futro – koz˙uch me˛ski z suknem na wierzchu

franca – 1. zakaz´na choroba weneryczna; kiła; 2. zła, nietowarzyska osoba

fras – licho, zły los fras by to wzion – do licha z tym (fras by to wzion – nic mi sie nie wiedzie) frasowac´ sie – martwic´ sie˛ frebra zob. drzawka

fuzyjo – strzelba fyrtu-myrtu – w pos´piechu, byle jak (wziyła mietłe do rynki, fyrtu-myrtu, i juz poleciała na chołpy)

37

G gacek – 1. nietoperz (w Bloblowy stare baby godajom, ze ubity gacek zyje jesce bez siedm dni); 2. skórzane wia˛zanie, be˛da˛ce poła˛czeniem dwóch cze˛s´ci cepa, bijaka i dzierz˙aka

galoty – liche portki, dawniej portki tylko lniane

gacic´ – ocieplac´ na zime˛ chałupe˛ słoma˛ lub suchymi lis´c´mi

gałgon – 1. kawałek tkaniny; 2. nicpon´, urwis

gacie – 1. kalesony; 2. dawniej obszerne i długie portki koloru białego lub szarego, z szerokimi nogawkami i szerokim pasem płóciennym wokół bioder

gałynziaty – maja˛cy duz˙o gałe˛zi

gacina – gałe˛zie jodłowe gac´ zob. gacina gad – 1. zwierze˛ dzikie, szczególnie wa˛z˙; 2. zwierze˛ z z˙ywego inwentarza; 3. człowiek podły, fałszywy, nikczemny, tez˙ wyzwisko; na Pogórzu jeden z najbardziej obraz´liwych epitetów w stosunku do drugiej osoby (ty gadzie!) gady – z˙ywy inwentarz – bydło, trzoda, drób gadzina zob. gady galancie – ładnie, szykownie

gałganek – 1. kawałek tkaniny; szmatka; 2. cukier zawinie˛ty w szmatke˛, dawany dawniej niemowle˛ciu do ssania

gałynz´ – gała˛z´ ganek – małe zadaszone pomieszczenie przed wejs´ciem do domu ganiacka – bieganina ganiac´ plo chołpak – chodzic´ na plotki, cze˛sto odwiedzac´ sa˛siadki gapiorz – osoba, który sie˛ zagapiła i na przykład potkne˛ła garaz´ – garaz˙ garbiorz – ten, który garbuje skóre˛; garbarz garblowac´ skóre – 1. wyprawiac´ skóre˛; 2. bic´ kogos´, sprawiac´ komus´ lanie garcorz – garncarz

galantnie – modnie

gardzisko – otwór w sklepieniu piwnicy, przez który wsypuje sie˛ zebrane z pola ziemniaki

galanty – modny, strojny

garło – gardło (złote rynce, wilce garło)

galaryta – galareta; zob. studzielina

garna˛c´ sie – wykazywac´ zainteresowanie czyms´ (nasa dziopa garnie sie do nauki)

galant – elegant, strojnis´, modnis´

galas – 1. potrawa z owoców (przewaz˙nie suszonych) gotowanych na wodzie, jedno z dan´ wigilijnych; 2. harmider, zamieszanie; 3. naros´l na lis´ciach, powstała wskutek nakłucia tkanki i złoz˙enia jaj przez owady

38

garniec – 1. drewniane naczynie, w którym mies´ci sie˛ ok. 4 litrów czegos´ sypkiego; 2. dawna jednostka obje˛tos´ci produktów sypkich – 4 kwarty

glis´nik gas´nica – 1. dawniej podre˛czny przyrza˛d przeciwpoz˙arowy, składaja˛cy sie˛ z pe˛ku suchych gałe˛zi jodłowych lub z jałowca, owinie˛tych szmata˛ i przymocowanych do długiej z˙erdzi; 2. dzisiaj przenos´ny przyrza˛d do gaszenia poz˙aru, składaja˛cy sie˛ z naczynia metalowego, z którego wydobywa sie˛ silnym strumieniem s´rodek gas´niczy

giees – Gminna Spółdzielnia Samopomoc Chłopska

gater – 1. tartak; 2. cze˛s´c´ mechanizmu tartacznego z osadzonymi w nim piłami

Gien´ka – zdrobn. od Gienowefa

gawynda – 1. opowies´c´, opowiadanie; 2. zbiorowo o gawronach (idzie ku słocie, bo na plolu pełno gawyndy) gawyndziorz – człowiek, który lubi opowiadac´ gazyta – gazeta ga˛sc – ge˛stwina ga˛siór – 1. samiec ge˛si; 2. duz˙a butla szklana, w której w warunkach domowych robi sie˛ wino (zloc´ wino z ga˛siora); 3. specjalna dachówka do krycia grzbietów dachów; 4. za czasów pan´szczyz´nianych narze˛dzie kary stosowane na wsiach w postaci dybów z otworami na głowe˛ i re˛ce skazanego

gieesowski – tu: spółdzielczy Gienefka – Gienka Gienek – Eugeniusz Gienia – zdrobn. od Gienowefa Gienowefa – Genowefa gielometra – specjalista zajmuja˛cy sie˛ pomiarami gruntów i sporza˛dzaniem map geodezyjnych; mierniczy giergonia – dalia (Dahlia); ros´lina z rodziny złoz˙onych, o duz˙ych, róz˙nobarwnych koszyczkach kwiatowych i bulwiastych korzeniach; dalia Giermaniec – Niemiec giermucha – potrawa z razowej ma˛ki pszennej lub orkiszowej, gotowana na wodzie i podawana z zimnym mlekiem lub z˙urem giermuska zob. giermucha giestapo – tajna niemiecka policja polityczna

ga˛siynica – ga˛sienica (jak na s´wienteglo Józefa [19 III] nieblo zachmurane, to bedzie wielgo uroda na ga˛sienice)

giestapowiec – gestapowiec

ga˛ska – zdrobn. od ge˛s´

gimnazyjo – gimnazjum

gdokac´ – o kurze: wydawac´ charakterystyczny głos

girlanda – sztuczne kolorowe kwiaty zdobia˛ce obraz s´wie˛ty

gdowa – wdowa

giry – nogi (wez´ te giry, bo mi zawodzajom!)

gdowiec – wdowiec gdyrac´ – psioczyc´, zrze˛dzic´ gdzie indzi – 1. w innym miejscu, w inne miejsce, nie tu (sukejcie jyj gdzie indzi) gdziesi zob. dziesi gdziesik zob. dziesik gia˛c´ sie – zginac´ sie˛, pochylac´ sie˛ gibki – 1. sprawny fizycznie, zre˛czny; 2. gie˛tki (wycion klozikiem na łuk gibkom lyske) gicol – noga

gilgac´ – łaskotac´ gimajny – przestarz. niezdrowy, słaby

giwera – karabin giyntki – gie˛tki, gibki glanc – połysk glancpapiyr – papier s´cierny gliniocek – niewielki garnek gliniany gliniok – garnek gliniany glis´nik – glistnik jaskółcze ziele (Chelidonium majus); bylina z rodziny makowatych, która˛ leczono chore krowie wymiona; zob. jaskółce ziele

39

glizda glizda – 1. pasoz˙yt przewodu pokarmowego człowieka lub zwierze˛cia; 2. dz˙dz˙ownica (nakopoł na ryby kupe glizdów) glizda wnyntrzno – według medycyny ludowej glista ludzka pasoz˙ytuja˛ca w z˙oła˛dku i jelitach glizda zaskórno – według medycyny ludowej glista ludzka pasoz˙ytuja˛ca tuz˙ pod skóra˛, przewaz˙nie na plecach glon – duz˙a kromka, pajda gloriówka – kapusta siana w Wielka˛ Sobote˛ glynda – nudziarz, zrze˛da glyndzic´ – mówic´ rozwlekle, gderac´, zrze˛dzic´ głosic´ – ogłaszac´ głoskac´ – głaskac´ głowa – 1. cze˛s´c´ ciała człowieka i wie˛kszos´ci zwierza˛t, gdzie znajduje sie˛ mózg i narza˛dy zmysłów; 2. piasta koła z drzewa brzozowego lub bukowego

ogonem i czarnymi dolnymi cze˛s´ciami kon´czyn gnic´ – 1. rozkładac´ sie˛, psuc´ sie˛; 2. długo spac´, wylegiwac´ sie˛ (nie gnij tyle w tym wyrku!) gnida – 1. jajo wszy we włosach albo siers´ci z˙ywiciela (glorso gnida jak wsa); 2. człowiek działaja˛cy z ukrycia na czyja˛s´ szkode˛, odraz˙aja˛cy moralnie (gnida dwlorska) gnieciuch – według wierzen´ na Pogórzu upiór dre˛cza˛cy i dusza˛cy w nocy s´pia˛cych ludzi, przedstawiany jako wysoka kobieta o nienaturalnie długich nogach; zmora gniyw – gniew gniywac´ sie – gniewac´ sie˛ gnoic´ sie – 1. brudzic´ sie˛; 2. jadzic´ sie˛ (jak sie rana pocynała gnoic´, przykładano na niom lis´cie babki) gnojorz – brudas, kocmołuch gnojownio – miejsce składowania obornika

głowoc – głowacz; ryba drapiez˙na, niezbyt duz˙a

gnojówka – przefermentowany mocz zwierza˛t gospodarskich

głoz – głaz

gnotki – 1. zdrobn. od gnoty (sła baba na rorotki, chyciuł jom diabół za gnotki); 2. zob. gnatki

głymb – 1. krótka, gruba łodyga kapusty; 2. człowiek niema˛dry, te˛py; głupiec, te˛pak (ty gła˛bie kapus´ciany) głymbio – głe˛bokie miejsce w rzece, stawie; topiel głymbloki – głe˛boki głymbsy – duz˙y kieliszek wódki (wypij jednego głymbsego na rozgrzewke) gmyrac´ – szperac´, myszkowac´ gnatki – przednia cze˛s´c´ prostych san´ do przewozu drewna lub obornika Gniadula – imie˛ nadawane krowom o mas´ci jasnobra˛zowej z odcieniem szarawym lub czerwonawym Gniady – imie˛ nadawane koniowi o mas´ci jasnobra˛zowej z odcieniem szarawym lub czerwonawym, z czarna˛ grzywa˛, czarnym

40

gnoty – 1. dosadnie o nogach (zeby udeptac´ kapuste w becce, musioł umyc´ gnoty); 2. zob. gnatki gnój – 1. obornik; 2. dosadne okres´lenie brudasa gnój lasowy – obornik uzyskiwany z suchych szpilek i lis´ci drzew les´nych gnyb – człowiek leniwy god zob. gad godac´ – mówic´ godac´ bez zymby – cedzic´ słowa, ukrywaja˛c złos´c´ godac´ do rzecy – mówic´ rozsa˛dnie, z sensem godac´ do składu – mówic´ do rymu

gordziylorz godac´ lod rzecy – mówic´ bez sensu, co s´lina na je˛zyk przyniesie godac´ plo ludzku – mówic´ zrozumiale godac´ plo pan´sku – posługiwac´ sie˛ je˛zykiem literackim godac´ plo próz´nicy – mówic´ na darmo godka – opowiadanie ´ wiynta – przestarz. s´wie˛ta BoGlodnie S z˙ego Narodzenia ´ wiynta (na Mikołaja Glody zob. Godnie S

gonek zob. ganek glonic´ – 1. biec, poda˛z˙ac´ za kims´, usiłowac´ sie˛ z kims´ zrównac´; 2. biec, is´c´ bardzo szybko (dziyn´ na dziyn´ s´witaniem glonił do robloty); 3. pope˛dzac´, poganiac´ (glonic´ krowy na poswisklo) glonic´ lostatkami – wydawac´ na z˙ycie ostatnie oszcze˛dnos´ci (glonic´ lostatkami)

[6 XII] wlody, na Glody [24 XII] lody)

glonic´ sie – 1. s´cigac´ sie˛ nawzajem; 2. o krowie, owcy: odczuwac´ pope˛d płciowy (lowca sie glóni, s´winia sie huko, krowa sie latuje, glóni, gzije)

glodzi sie – nalez˙y sie˛ (słonecko zachlodzi, miesia˛cek schlodzi, panu młodymu lodegrac´ sie glodzi, wiwat!)

gont – deseczka o przekroju klina, z wyz˙łobionym w grzbiecie wpustem, przeznaczona do krycia dachu

glodzinki – s´piewane poranne naboz˙en´stwo do Matki Boskiej

gont ciynty – gont wycinany maszynowo

glojscorz – 1. przestarz. znachor lecza˛cy chorych na gos´ciec; 2. wróz˙bita wiejski glojscowaty – chory na gos´ciec glojs´ciec – choroba reumatyczna, objawiaja˛ca sie˛ przede wszystkim bólem mie˛s´ni i stawów

gont lupany – gont wyrabiany przez re˛czne łupanie glora˛c – upał, spiekota, skwar glora˛cka – 1. podwyz˙szona temperatura ciała; 2. o człowieku porywczym, pope˛dliwym (strasny z nieglo glora˛cka)

golec – człowiek ubogi, ne˛dzarz

glora˛co I – upał, spiekota, skwar (na takiym glora˛cu nie bede piekła)

golizna – gołe ciało

glora˛co II – bardzo ciepło

glolna˛c´ plo jednym – napic´ sie˛ po kieliszku wódki golus´ki – zdrobn. od goły

glora˛co lobloło – zrobiło sie˛ komus´ gora˛co na skutek zdenerwowania lub stresu (lobloło glo glora˛co, jak jom uz´roł)

goła˛bek – mały goła˛b (siwy jak goła˛bek)

gorcek – garnek

goła˛bka – grzyb jadalny

gorcek s´klony – przestarz. garnek polewany

goły jak mys klos´cielno – człowiek nie posiadaja˛cy z˙adnego maja˛tku, ubogi goły jak s´wiynty turecki zob. goły jak mys klos´cielno gołylelon – z˙art. linoleum gołymbiorz – 1. hodowca gołe˛bi; 2. ptak – jastrza˛b gołe˛biarz

gorcek zgrzebny – przestarz. garnek niepolewany glorcyca – gorczyca (Sinapis); ros´lina zielna rodziny kapustowatych, ros´nie dziko lub jest uprawiana gordziel – dosadnie o gardle

gołymbnik – klatka dla hodowanych gołe˛bi

gordziele zob. chyrchele

gomółka – mały suszony serek z dodatkiem słodkiego mleka, mie˛ty lub kminku

gordziyl zob. gordziel

gonciok – gwóz´dz´ do przybijania gontów

gordzielorz – osoba z wolem gordziylorz zob. gordzielorz (downi koło Gryblowa było wiela gordziylorzy)

41

gordziylowaty gordziylowaty – maja˛cy wole Glorlice – Gorlice glorlicok – mieszkaniec Gorlic glorliwy – 1. porywczy, o zmiennym usposobieniu (jak dziecko przy krzcie krzycy, to bedzie glorliwe); 2. z˙arliwy, bardzo pilny gornek zob. gorcek (lostac´ sie bez gorka) gornusek – mały garnek z uchem, z którego sie˛ pije gornus´ zob. gornusek glorset – wcie˛ty kaftanik bez re˛kawów, zwykle barwnie wyszywany, sznurowany, ozdobiony w pasie licznymi drobnymi tackami glorsyciel s´wiata – osoba zdemoralizowana glorsyc´ sie – oburzac´ sie˛ glorunc zob. gora˛c gloryc – 1. gorzki smak; 2. cos´ gorzkiego (nie bede piyła taki glorycy) gorz – gars´c´ (lepsy wróbel w gorzci niz goła˛b na dachu) Glorzkie Zole – naboz˙en´stwo wielkopostne glorzko! – zawołanie podczas wesela, którym gos´cie domagaja˛ sie˛ od nowoz˙en´ców pocałunku glorzołcyno – wódeczka

glosplodyni – 1. z˙ona gospodarza; 2. włas´cicielka gospodarstwa glosplodzki – przestarz. włas´ciciel gospody; oberz˙ysta glosplosia – pomoc domowa, osoba prowadza˛ca gospodarstwo domowe za wynagrodzeniem glos´ – 1. osoba przybyła w odwiedziny lub gos´cine˛ (glos´ w dom, baba przy nadziei); 2. me˛z˙czyzna bliz˙ej nie znany (fajny z niego glos´) glos´cina – 1. ugoszczenie; 2. odwiedziny poła˛czone z pocze˛stunkiem (byc´ w glos´cinie) glos´ciniec – 1. szeroka droga wiejska; trakt; 2. podarunek przywieziony z jarmarku lub podróz˙y glotowizna – 1. cos´ gotowego; 2. odłoz˙ona gotówka gloz´dzik – 1. mały gwóz´dz´; 2. kwiatek goz´dzik glóz´ – gwóz´dz´ glóra – 1. kaz˙de wie˛ksze wzniesienie terenu; 2. strych (wiysac´ łachy na glórze); 3. wielka ilos´c´ czegos´; stos, sterta (glóra kamiyni) glórnica – przestarz. wierzchni, sie˛gaja˛cy kolan ubiór kobiecy z białego lnianego płótna

glorzołka – wódka

gówniany – do niczego, nic nie wart (ales´ mi doł lociec gówniany zygarek, co chlodzi, jak sie mu kce)

gorztka – garstka (na przednówku ostała mu gorztka zbloza w somsieku)

glówniorz – młodzik, smarkacz (nie bedzies mie lucuł glówniorzu, co mom robic´)

glorzy – gorzej

glówno – 1. kał (krynci sie jak glówno w przerymbli); 2. cos´ lub ktos´ bez z˙adnej wartos´ci

glorzołecka zob. glorzołcyno

glorzyj zob. glorzy glosplodara – z podziwem o duz˙ym gospodarstwie (mo glosplodare jak sie patrzy)

glóz´ – gwóz´dz´

glosplodarka – gospodarstwo – budynki i ziemia

grabcok – młody grab

glosplodarstwo – 1. zob. gospodarka; 2. przestarz. gospodarz z gospodynia˛

grabiarka – grabie konne lub cia˛gnikowe

glosplodorz – włas´ciciel gospodarstwa

42

grabek zob. grabcok grabisklo – trzonek grabi, zwykle z młodego s´wierka

grysik grajcar – dawna moneta w zaborze austriackim (zdrowy jak klon´ za grajcar)

gront – rola, pole (mo dziesiync´ mlorgów grontu i jesce mu mało)

grajcary – pienia˛dze

gra˛z˙el zob. gra˛dziel

grajdolic´ sie – zbierac´ sie powoli grajek – muzykant

gros – pienia˛dze (uspyrloł troche grosa i kupiuł se traktor)

granda – burda, awantura

grosek – zdrobn. od groch

grandziorz – łobuz, awanturnik (wpadli grandziorze i rozbili całom zabawe)

groty – 1. rzeczy, sprze˛ty; 2. naczynia kuchenne

granica – 1. linia oddzielaja˛ca pola róz˙nych włas´cicieli; 2. znak graniczny

gróborz – grabarz

grasownik – łotrzyk, rabus´ gra˛dziel – 1. drewniana cze˛s´c´ pługa, na której umieszczony jest regulator głe˛bokos´ci orki; grza˛dziel; 2. drewniana, rozdwojona na kon´cu cze˛s´c´ radła, sochy, wykonana z jednolitego kawałka drewna o dług. ok. 3,65 m grobac´ – grabic´ (grobalimy wcora siano, ale my nie sklojcyli klopic´) groch piechlotny – odmiana okra˛głego grochu groch tycny – groch owijaja˛cy sie˛ na tykach grochlowiny – łodygi grochu po wyłuskaniu lub wymłóceniu ziaren grochlówki – odmiana twardych, niewielkich jabłek, które dodawano cze˛sto do beczki z kiszona˛ kapusta˛ grod – grad grodzic´ – 1. wydzielac´ miejsce dla bydła, koni lub trzody w oborze, stajni lub na polu; 2. otaczac´ pole, posiadłos´c´ płotem; 3. stawiac´ zapore˛ na przejez´dzie do lasu grof – graf gromnica – pos´wie˛cana gruba s´wieca, zapalana przy umieraja˛cym, w czasie waz˙nych uroczystos´ci kos´cielnych, dawniej takz˙e podczas burzy, by chroniła od piorunów Gromniczna zob. Matka Blosko Gromnicno (kiedy w Gromnicnom gyns´ chlodzi plo wlodzie, to bedzie na Wielganoc chlodzic´ plo lodzie)

gruca – masa z ubitego siemienia lnianego lub konopnego po zalaniu wrza˛tkiem grucowanie – ła˛czenie ubitego siemienia lnianego z gora˛ca˛ woda˛ podczas wytwarzania oleju lnianego gruda – 1. zamarznie˛ta ziemia lub bryłka ziemi (w dziyn´ Symona Judy bloi sie klon´ grudy); 2. zapalenie skóry w okolicy pe˛cin tylnych nóg u koni i bydła grudziyn´ – grudzien´ (suchy grudziyn´ – sucho wiosna i suche lato) grusconka – polewka (zupa) owocowa z suszonych gruszek gruska – 1. drzewo owocowe: grusza pospolita (Pyrus communis); 2. owoc gruszy (w dziyn´ s´wiynty Małglorzaty [20 VII] piyrse gruski do chaty) gruskówka – samogon lub nalewka z gruszek gruzła – zbita bryłka ziemi gruzołka – zdrobn. od gruzła gryka – gryka zwyczajna (Fagopyrum); jednoroczna ros´lina zielna o czerwonych łodygach, kwiatach białych lub róz˙owych, uprawiana jako ros´lina zboz˙owa, miododajna i pastewna; hreczka grymbla – re˛czny przyrza˛d do czesania wełny grymblarnio – warsztat czesania wełny; gre˛plarnia, zgrzeblarnia grymblowac´ – czesac´ wełne˛; gre˛plowac´, zgrzeblic´ grysik – kasza manna

43

grywac´ grywac´ – 1. grac´ od czasu do czasu; 2. grac´ w kapeli gryz – zgryz grzebiyn´ – grzebien´ (lobejdzie sie˛ łyjsy bez grzebiynia)

gumno – 1. pomieszczenie w stodole słuz˙a˛ce do przechowywania snopów zboz˙a, słomy, siana; 2. dawna nazwa stodoły, przewaz˙nie dworskiej gumlolajz – klej do gumy

grzebło – przyrza˛d z rze˛dem za˛bkowanych grzebieni, słuz˙a˛cy do czyszczenia koni i krów

gunia – sukmana wcie˛ta w pasie z białego lub siwego (błe˛kitnego) sukna samodziałowego

Grzegloz – Grzegorz (na s´wienteglo Grzegloza [12 III] idzie zima do mloza)

gunioki zob. chołos´nie

grzoc´ – 1. ogrzewac´ cos´, podgrzewac´ cos´ (grzoc´ z˙elazło w logniu); 2. dawac´ ciepło, ogrzewac´; 3. pic´ na umór (grzeje g lorzołe bez lopamiyntanio) grzyb – 1. nadziemna cze˛s´c´ organizmu, który jest pasoz˙ytem, maja˛ca kształt kapelusza osadzonego na nóz˙ce (jak grzyby wielgie klorzynie majom, wielgom zime zaplowiadajom); 2. osoba stara, niesprawna fizycznie grzyb psi – grzyb niejadalny lub truja˛cy (przyniós do chołpy cały klosyk psik grzyblów); zob. hurdok grzych – grzech (nierychło plo s´mierci grzychlów załowac´) grzynda – dra˛z˙ek, na którym siedza˛ kury w kurniku (dej kurze grzynde, lona plowiy – wyzy siynde)

gupi – głupi (co gupiymu plo rozumie, kiedy glo uzyc´ nie lumie) guptok – naiwniak, duren´ guptula – kobieta głupia, naiwna gurmana zob. gunia gusła – czary, wróz˙by, zabobony (kto godo gusła, tymu gymba uschła, jo w gusła nie wierze, jeno w bloskie pacierze) Gustek – Gustaw (na s´wiynty Gustaw [2 VIII] klopy w plolu ustaw) guzdrac´ sie – wykonywac´ dana˛ czynnos´c´ bardzo powoli (cały dziyn´ sie guzdro, a klon´ca robloty nie widac´) guzdrok – osoba bardzo powolna guzikówka – harmonia guzikowa gwarzyc´ – opowiadac´, rozmawiac´ gwer – karabin

grzysny – grzeszny

Gwiazdula – imie˛ nadawane krowie mas´ci czerwonej z biała˛ plamka˛ na łbie

grzysyc´ – grzeszyc´

gwiez´dzisty – gwiaz´dzisty

grzys´nica – grzesznica

gwiozda – 1. ciało niebieskie; 2. rekwizyt noszony przez kole˛dników (ch lodzic´ z gwiozdom)

grzys´nik – grzesznik guchy – głuchy (guchy jak piyn´) gudzia – dziec. s´winka, prosie˛ gula – naros´l kształtem zbliz˙ona do kuli; guz (naproł se na cole wielgom gule) gulon – przestarz. mieszczanin zajmuja˛cy sie˛ handlem (drobny przekupien´) gumiany – gumowy gumiok – 1. wóz na gumowych kołach; 2. but gumowy; kalosz

44

gwiozdka – zdrobn. od gwiazda gwizna˛c´ – 1. wydac´ gwizd – ostry, wysoki dz´wie˛k; 2. uderzyc´, zdzielic´ (gwizna˛c´ w ucho); 3. ukras´c´ cos´ (gwizna˛c´ zygarek) gwiz´niynty – skradziony, przywłaszczony gwołt – 1. zamieszanie, hałas, wrzawa (jak zbóje byli juz daleko, to dopiyro ludziska podnies´li wielgi gwołt); 2. pos´piech gwołtowac´ – krzyczec´, wzywac´ ratunku

gzic´ sie gwołtownik – raptus, choleryk, impetyk gwołtu, rety! – wołanie o pomoc (gwołtu, rety! poli sie!) gwloz´dzik zob. gloz´dzik gwlóz´ – gwóz´dz´ gymba – ge˛ba (gymba niewyparzono) gymba sie (komus´) nie zamyko – ktos´ duz˙o mówi, jest gaduła˛ gymbusia – zdrobn. od gymba gyngac´ – 1. o ge˛si: wydawac´ głos; 2. mówic´ niewyraz´nie, bełkotac´ (przestoj gyngac´, godej plo ludzku) gynsia˛tko – ga˛sia˛tko, ga˛ska gynsina – mie˛so ge˛sie

gynsiorka – przestarz. dziewczynka lub dziewczyna pasa˛ca ge˛si gyns´ – 1. ptak z rze˛du blaszkodziobych, hodowany w gospodarstwie (u gynsi lowsa nie kupis); 2. o kobiecie naiwnej, ograniczonej (przestoł sie zalycac´, bo skaplowoł, ze jeglo dziewucha to gupio gyns´) gzic´ sie – 1. o krowie: przejawiac´ pope˛d płciowy (krowa sie gzije, trza z niom is´ do byka); 2. o bydle: biegac´ bezładnie z bólu spowodowanego uka˛szeniami gzów; 3. zachowywac´ sie˛ nienormalnie; 4. wulg. o ludziach: współz˙yc´ seksualnie, zaspokajac´ pope˛d płciowy (gzili sie do upadłego na piynterku w stodole; s´lublowoł jyj wiernos´, a plotym gziuł sie z drugom babom)

45

H hacel – specjalna s´ruba z twardej stali, wkre˛cana w podkowe˛, zapobiegaja˛ca s´lizganiu sie˛ konia hadra – 1. zuz˙yta s´cierka (lotrzyj sie jakoms´ hadrom i chlodz´ wiecerzac´!); 2. zła kobieta hajcowac´ – palic´, np. w piecu, bardzo mocno hajcownik – palacz hajcu dodac´ – 1. przyłoz˙yc´ do ognia; 2. dodac´ gazu w pojez´dzie (walnoł w drzewlo, blo na zakryncie dodoł hajcu) hajnok – tam haklowac´ – cie˛z˙ko pracowac´, harowac´ (hakuje lod s´witu do nocy i dalyj biydny jak mys klos´cielno)

hanyz˙ – przestarz. biedrzeniec anyz˙ (Pimpinella anisum L.); ros´lina zielna z rodziny baldaszkowatych, z której nasion otrzymuje sie˛ olejek stosowany w przemys´le spoz˙ywczym i kosmetycznym oraz w lecznictwie hanyz˙ polny – 1. kmin zwyczajny (Cuminum cyminum); jednoroczna ros´lina z rodziny baldaszkowatych, uz˙ywana jako przyprawa lub do celów leczniczych; 2. owoce kminu han´ – tam han´tyn – tamten hapsna˛c´ – dopas´c´, chwycic´, porwac´ (hapsnoł miyso, jagby jesce nigdy nic nie jod) hara – niedobra, pala˛ca wódka

halajstra – hałastra, zgraja, hołota

harak – napój alkoholowy o przyjemnym zapachu, otrzymywany przez destylacje˛ zacieru ryz˙owego z dodatkiem melasy z trzciny cukrowej, dodawany dawniej powszechnie do herbaty

hale – wykrzyknik: alez˙!

haratac´ – łamac´, wyrywac´

Hameryka – Ameryka

haratac´ sie – kaleczyc´ sie˛

Hamerykon – 1. Amerykanin; 2. przezwisko Polaka, który wrócił z Ameryki

harbata zob. arbata

handlorka – kobieta zajmuja˛ca sie˛ handlem na niewielka˛ skale˛

harendorz zob. arendorz

handlorz – handlarz, drobny kupiec, przekupien´

hares´t – wie˛zienie

handrycyc´ sie – uz˙erac´ sie˛, wykłócac´ sie˛

hares´towac´ – uwie˛zic´

Hanka – zdrobn. od Anna (lod s´wiyntej Hanki [26 VII] zimne wiecory i ranki)

harmata – działo o długiej lufie strzelaja˛ce na duz˙a˛ odległos´c´

halaburda – potrawa z wygla˛du niesmaczna (takom s´karadnom halaburde jydzta se sami)

46

harenda zob. arenda harendowac´ zob. arendowac´ hares´tant – wie˛zien´

hukac´ sie harmonija – 1. instrument muzyczny; harmonia guzikowa; 2. ułoz˙ona w fałdy skóra w kostce wysokiego me˛skiego buta z cholewa˛ harnadla – przestarz. podwójna szpilka do upinania włosów harnasic´ sie – tłuc sie˛, hałasowac´ (plosuchejcie, jak cosik sie na strychu harnasi) hartowanie – 1. ogrzewanie i szybkie studzenie materiału; 2. zalewanie klusek, makaronu lub giermuski zimna˛ woda˛ harynda zob. arenda haryndorz zob. arendorz haryndowac´ zob. arendowac´ haw – tu, tutaj (lo wilku godanie, a wilk haw)

historyjo zob. histeryjo his´panka – epidemia grypy po I wojnie s´wiatowej, nazwana hiszpanka˛ ho? – zapytanie stosowane w sytuacji, gdy ktos´ czegos´ nie dosłyszał – co? hok – 1. metalowy pre˛t zagie˛ty na kon´cu, słuz˙a˛cy do zawieszania na nim czegos´, chwytania czegos´, zaczepiania o cos´ itp.; 2. przyrza˛d do wcia˛gania metalowych obre˛czy na drewniane koła hlola! – okrzyk uz˙ywany przez woz´nice˛, by zatrzymac´ konia holny – silny, porywisty wiatr południowy wieja˛cy od Tatr i przynosza˛cy deszcz Hlonorka – Honorata

hawlok zob. haw

honorny – maja˛cy poczucie godnos´ci osobistej, dumny

hawtyn – ten

honór – godnos´c´, duma

hawtyndy – te˛dy

hopkac´ – głos´no pokrzykiwac´

heciok – taniec ludowy tan´czony na Pogórzu

hornosac´ sie zob. harnasic´ sie

hejta! – polecenie wydawane koniowi przez woz´nice˛, by ten skre˛cił w prawo

hostyjo zob. hostjo

hektor – hektar Hendrycka – z˙ona Henryka Hendryk – Henryk herody – kole˛dnicy przedstawiaja˛cy widowisko ludowe o narodzeniu Chrystusa ze szczególnym akcentem na sceny zwia˛zane z postacia˛ Heroda Heród – król Judei w czasach Chrystusa heród baba – kobieta despotyczna het – 1. całkiem (wypiuł s´klonke glorzołki het do cna); 2. hen, daleko (plosed het daleklo, za siódmom góre i rzyke) hetki zob. het hicel – 1. ktos´, kto wyłapuje bezpan´skie psy; rakarz; 2. z sympatia˛ o małym psotliwym chłopcu (ploprow sie ty hiclu jedyn) hipotyka – hipoteka histeryjo – bajka, powiastka

hostjo – hostia huba – 1. pasoz˙ytniczy grzyb nadrzewny; 2. twarde, łykowate mie˛so (pies by sie nie tknoł takiyj huby); 3. sucha huba uz˙ywana dawniej do okadzania chałupy i bydła w oborze hubka – wysuszona i sproszkowana huba, uz˙ywana dawniej do rozniecania ognia za pomoca˛ krzesiwa hucec´ – wydawac´ głos´ne, niskie dz´wie˛ki (wiater hucy) hufnol – gwóz´dz´ słuz˙a˛cy do przybijania podków koniom huk I – silny odgłos przy upadku, uderzeniu, pracy silnika, wystrzale, wybuchu; łomot, łoskot (we wlojne usy puchły lod teglo huku kanonów) huk II – duz˙o, multum (przed s´wiyntami huk robloty) hukac´ sie – o s´wini: przejawiac´ pope˛d płciowy

47

hukanie hukanie – wydawanie głuchego, przecia˛głego lub przerywanego głosu przez niektóre ptaki (nocami słychowac´ hukanie sowy)

hurmlot – łoskot, rumor husiac´ – hus´tac´ husiac´ sie – hus´tac´ sie˛

hukna˛c´ sie – uderzyc´ sie˛ mocno (stanoł se na grabiach, a grabisko jak glo nie huknie w łeb)

hus´towka – hus´tawka

hurcec´ – o gołe˛biach: wydawac´ charakterystyczny głos; gruchac´ (gołymbie na dachu hurcom bez ustanku)

hyblorka – urza˛dzenie do wyrównywania i wygładzania powierzchni drewna; strugarka

hurdoki – niejadalne lub truja˛ce grzyby (nazbiyroł w lesie samyk hurdoklów)

hyjs! – okrzyk wyraz˙aja˛cy niedowierzanie (hyjs! toc´ to nie do wiary, co godos)

48

hybel – strug

I Icek – Z˙yd icki – 1. kosmyki włosów koło uszu; 2. włosy kre˛cone idz´ z Blogiem! – formuła poz˙egnania iglo – belka w przedniej cze˛s´ci san´ chłopskich, w której sa˛ otwory na dyszel Ignac – Ignacy (Ignac [31 VII] prawi: spiesz sie, blo z´niwa na tropie) igrac´ – 1. robic´ sobie z czegos´ zabawe˛, kusic´ los; 2. swawolic´ (glosplodorz pykoł se w izbie fajecke, zas´ parobek igroł z glosplodyniom na sianie) igrac´ z logniym – zachowywac´ sie˛ nierozwaz˙nie w sytuacji moga˛cej grozic´ niebezpieczen´stwem imbir maciczny – imbir z˙ółty, imbir czerwony (Zingiber montanum); ros´lina z rodziny imbirowatych o włas´ciwos´ciach leczniczych inacy – inaczej, odmiennie inacyj zob. inacy inaksy – inny indycka – indyczka (prosieła indycka pana karblownicka lo gorztke plos´ladu) inkluz – siła nieczysta, czart inksy zob. inaksy ino – tylko ino co – co tylko, przed chwilka˛ (gdziez lón sie plodzioł? ino co tu buł) ino co zipie – ledwie oddycha

ino, a ino – wyraz˙enie oznaczaja˛ce potwierdzenie; no pewnie interes – 1. sprawa (miec´ interes); 2. o me˛skim członku is – skrócone: widzisz (is cos´ zrobiuł) is glo – skrócone: widzisz go (is glo! jak ploloz do baru, to przyloz na s´tyrych nogach) iskac´ – szukac´ gnid lub wszy we włosach (za Austryi kumy siadały se przed chołpom na przyzbie i jedna drugom iskała) iskrzyc´ sie – migotac´, błyszczec´ (tu: zmroz˙ony s´nieg, szron) (jak jesiyniom nieblo w nocy ploglodne, to rano iskrzy sie na plolu) isny – prawdziwy (isne skoranie bloskie z tom dziopom!) is´ – udawac´ sie˛ gdzies´ (bierymy ze sobom dziywcynta i idymy na plohornos!) is´ do s´wiatu – opus´cic´ rodzinne strony is´ na kloniec s´wiata – w miejsce znajduja˛ce sie˛ daleko od stałego miejsca pobytu, nie wiadomo gdzie (plosed na kloniec s´wiata i such lo nim zaginoł) is´ na pociyrze – is´c´ na przedmałz˙en´ski egzamin z nauki religii is´ na plodryw – is´c´ w zaloty is´ na splewy – podkradac´ cos´ komus´ z ogrodu, sadu is´ na strone – is´c´ załatwic´ potrzebe˛ is´ na udry – robic´ cos´ wbrew czyjejs´ woli, decydowac´ sie˛ na otwarta˛ walke˛ (plosed z somsiadem na udry)

49

is´ na wendry is´ na wendry – udac´ sie˛ gdzies´ z wizyta˛ lub by cos´ załatwic´ (jak plosła rano na wendry, to dopiyro na wiecór przylazła) is´, chlodzic´ plo chołpach – 1. chodzic´ do sa˛siadów na plotki; 2. is´c´ z˙ebrac´ po domach is´, pójs´c´ plo rozum do głowy – zastanowiwszy sie˛, znalez´c´ sposób na rozwia˛zanie problemu (is´ po rozum do głowy) is´ w ciorty – udac´ sie˛ w bliz˙ej nieokres´lone miejsce, w bliz˙ej nieokres´lonym kierunku (plosed w ciorty i tyle glo widzieli)

is´, pójs´c´ w kibiny – is´c´ bez celu, udac´ sie˛ nie wiadomo gdzie is´, pójs´c´ w pierony – is´c´ gdzie oczy poniosa˛, znikna˛c´ (nie kciało mu sie siedziec´ z bablom i plosed w pierony) is´ za plotrzebom zob. is´ na strone is´cie – tak, zapewne tak Italianiec – Włoch izba – pomieszczenie mieszkalne; zob. bioło izba, corno izba, dymno izba, zimno izba izby – aby, z˙eby izdebka – pokoik, alkierz

50

J jabcok – wino owocowe niezbyt dobrej jakos´ci jabconka – polewka (zupa) owocowa z suszonych jabłek jabcorka zob. jabconka

jagloda – poziomka zwyczajna (Fragaria vesca); ususzone i sproszkowane listki poziomek uz˙ywano na oparzenia, aby rana szybciej zasychała (s´wiynty Jan [24 VI] przynosi jaglód dzban) jaglodnik – miejsce, gdzie rosna˛ poziomki

jabko – 1. owoc jabłoni; 2. rzepka w kolanie (plotukła se jabko w klolanie i lobkładała zywloklostem)

jajcorka – kobieta lubia˛ca z˙artowac´, dowcipkowac´

Jabraham – Abraham

jajcorz – me˛z˙czyzna lubia˛cy płatac´ figle

Jacenta – Hiacynta

jaje – przestarz. jajo

jadacka – usta jako narza˛d słuz˙a˛cy do mówienia; ge˛ba (zamknijze wres´cie tom jadacke!)

jajes´nica – jajecznica

Jadam – Adam (Jadam i Jewa [24 XII] plokazujom, jaki stycen´ i luty plo nik nastympujom) jadło – jedzenie, poz˙ywienie (na przednówku brakło jadła lo wszyskik w chołpie) Jadwiga – (koło s´wiynty Jadwigi [16 X] babie lato fruwo na wys´cigi); zob. Wis´ka jadzic´ sie – o ranie: ja˛trzyc´ sie˛ Jaga – Agata

jajocha zob. jajes´nica jak cie gwizne! – groz´ba mocnego uderzenia kogos´ jak cie prose – bardzo prosze˛ jak diabli – z diabelska˛ moca˛ (tajcyc´ jak diabli) jak fras – bardzo (wysed rano w gaciach na próg za plotrzebom, a tu zimno jak fras) jak jasny gwint – bardzo (walnołek se młotkiem w palec i bloli jak jasny gwint)

Jagata zob. Jaga (na s´wiyntom Jagate [5 II] wysusys na słonku smate)

jak niebloskie stworzynie – jak nie człowiek (lezoł plo pijoku w błocie i wygla˛doł jak niebloskie stworzynie)

jaglanka – potrawa z kaszy jaglanej, przyrza˛dzana z mlekiem i rozma˛conym jajkiem, maszczona słonina˛ lub innym tłuszczem

jak pieron – okres´lenie szybkos´ci lub gwałtownos´ci (bic´ sie jak pieron)

jagły – kasza jaglana z obłuskanych i polerowanych ziaren prosa jagnie – młode owcy Jagnieska zob. Agnieska

jak sie mocie – jak sie˛ czujesz, jak sie˛ czujecie (w liczbie mnogiej do starszych osób) (jak sie mocie Wlojciechu?) jak sie patrzy – włas´ciwie, nalez˙ycie (wyklepoł blaski lod puga jak sie patrzy)

51

jak sto diabłów jak sto diabłów – wyraz˙enie okres´laja˛ce intensywnos´c´ czegos´ (harowoł w plolu jak sto diabłów) jak s´lak zob. jak sto diabłów jak s´wiat s´wiatem – od dawna, od niepamie˛tnych czasów, zawsze jak ta lala – o kims´ lub o czyms´: dobry, doskonały, bardzo ładny, elegancki (w niedziele zawitoł do Kas´ki chłopok jak ta lala) jakisi – 1. nie wiadomo jaki (jakisi bies glo opyntoł); 2. jakikolwiek (plosukołbys´ se jakisi robloty)

Janiela zob. Aniela janieli – aniołowie; zob. anieli janioł – anioł; zob. aniół, janiół janiołek – aniołek janiół zob. aniół, janioł janklowiok – mieszkaniec Jankowej Jantek – Antek japa – 1. dosadnie usta jako narza˛d mówienia (jak nie zamknies tyj japy, to cie hukne w łeb); 2. dosadnie twarz

jakisik zob. jakisi

japetyk – apetyt (z˙ycyc´ smacneglo japetyku)

jako matka, tako natka – porzekadło: jaka matka, taka córka

jarcuga – mieszanka owsa, je˛czmienia i pszenicy jarej

jako tako – nie najgorzej, niez´le

jarmacniok – solidny wóz, słuz˙a˛cy do wyjazdów na okoliczne jarmarki

jaklosi – jakos´ (jaklosi se z dziopom ploradzymy) jaklosik zob. jakosi jakloz to tak – jakz˙e to tak Jakub zob. Kuba (jaki Jakub [25 VII] do południa, tako zima tyz do grudnia) jałmuzna – jałmuz˙na jałowicy – ze skóry bydle˛cej jałowiec – jałowiec pospolity (Juniperus communis); iglasty krzew lub drzewo z rodziny cyprysowatych o drobnych owocach, maja˛cych zastosowanie w kuchni; dawniej pos´wie˛conym jałowcem okadzano krowy i sypano go na ogien´, aby Bóg ustrzegł dom od piorunów

jarmacyc´ – handlowac´ po jarmarkach jarmak – 1. targ (w ploniedziołki jez´dzi sie na jarmaki do Cionzklowic, a we cwortki do Bloblowy); 2. zamieszanie, harmider (dzisiok w chołpie isny jarmak) jaruga – błocko, roztopy jary – o zboz˙u: siane na wiosne˛ (jary lowiys) jarzmica – pojedyncze jarzmo typu podgarlicowego dla krów i wołów jarzmlo – uprza˛z˙ z drewna lipowego lub osikowego dla pary krów lub wołów jarzymbiaty – o ptaku: nakrapiany jednym kolorem (czarnym lub bra˛zowym)

jałowiec sawina – jałowiec sabin´ski (Juniperus Sabina); silnie truja˛cy krzew iglasty lub drzewo z rodziny cyprysowatych, uz˙ywany dawniej jako ros´lina lecznicza, głównie do wyrobu mas´ci rozgrzewaja˛cych oraz w celach poronnych, co niejednokrotnie powodowało s´mierc´ kobiety

jarzymbina – 1. jarza˛b zwyczajny (Sorbus aucuparia); 2. cierpki owoc tego drzewa (dziopy porobiyły se cyrwone klorole z jarzymbiny)

jałowizna – jedzenie bez omasty (na przednówku dziyn´ na dziyn´ tylko jałowizna)

Jasicek – zdrobn. od Jan

jałówka – roczna krowa, która nie doczekała sie˛ jeszcze potomstwa

52

jarzyna – włoszczyzna jascurka – jaszczurka jasiek – 1. mała poduszka; 2. odmiana fasoli (matka plos´li w plole lupic´ jas´ka) jasieniowy – jesionowy

jesce ta jesce jasien´ – jesion zwyczajny (Fraxinus excelsior); drzewo z rodziny oliwkowatych Jasien´ – przestarz. Jasiek Jasio – zdrobn. od Jan (jak sie˛ Jasio rozpłace, a Matus´ [s´w. Anna 26 VII] glo nie utuli, to bedzie płakoł do s´wiynty Ursuli [21 X)])

jechac´ na (kogos´) – nie przebierac´ w słowach, mówia˛c o kims´ (co przydzie w lodwiedziny, to jedzie na somsiada) jedlicka – młoda jodła jedlina – gała˛zki jodłowe (czsza zrobic´ z jedliny plomietklo) jednaki – jednakowy, taki sam

jaskier – jaskier ostry (Ranunculus acris); truja˛ca ros´lina z rodziny jaskrowatych, w medycynie ludowej uz˙ywana na wypryski skórne, szkodliwa dla bydła i królików, ale w sianie (ususzona) traci własnos´ci toksyczne

jednaklo – jednakowo, tak samo, w ten sam sposób

jaskiernik zob. jaskier

jednostalny – jednakowy

jaskółce ziele zob. glis´nik

jedwob – jedwab

jasło – rodzaj z˙łobu dla bydła

jedwobny – z jedwabiu

jasna chlolera – przeklen´stwo jasny gwint – przeklen´stwo

jedyn – 1. jakis´, pewien (jedna baba na jarmaku mi to p lowiedziała)

jasny pieron – przeklen´stwo

jedyno – ukochana

jaszczomb – jastrza˛b

jedynocka – jedynaczka

jas´ zob. jasiek

jedynok – jedynak

jas´ka – rama z desek w suszarni (sus´ni), maja˛ca dno plecione z leszczynowych lub wiklinowych pre˛tów

jedzok – łakomczuch, z˙arłok

jawór – klon jawor, klon jaworowy (Acer pseudoplatanus); drzewo z rodziny mydlen´cowatych jaz – az˙

jedneglo razu – pewnego razu jedno – ta sama rzecz, to samo jedno to samo – cia˛gle to samo

jedzynie – to, co sie˛ je; pokarm, poz˙ywienie (na Hancynym weselu jedzynio i picio nie braklowało) jedzywlo – przestarz. jedzenie, poz˙ywienie

jaze zob. jaz

jeglomos´c´ – zwrot grzecznos´ciowy w stosunku do ksie˛dza

ja˛c´ – zacza˛c´, pocza˛c´

jelyn´ – jelen´

ja˛c´ sie – zacza˛c´ cos´ robic´, podja˛c´ jaka˛s´ prace˛, (jon sie robloty, ale glo nic nie ciesy) jebna˛c´ – 1. wulg. uderzyc´ mocno; 2. wulg. upas´c´

jemioła – jemioła zwyczajna (Viscum album); półpasoz˙yt drzew, w medycynie ludowej maja˛cy zastosowanie przy spe˛dzaniu płodu; wywar z gała˛zek i lis´ci jemioły stosowano u dzieci na koklusz

jebniynty – wulg. psychicznie niezrównowaz˙ony

jeno – tylko (jodoł jeno figi z makiem); zob. ino

jechac´ – 1. udawac´ sie˛ w jakims´ kierunku, odbywac´ podróz˙ (jechoł na loklep, co klon´ wysklocy); 2. o wszelkich pojazdach: posuwac´ sie˛ naprzód

jerdycyc´ sie – złos´cic´ sie˛ (przestaj sie jerdycyc´, blo ci to nic nie do)

ja˛trzyc´ – draz˙nic´, podburzac´

jesce ta jesce – nie tak z´le, niezgorzej (jak na jego roki, to jesce ta jesce sie trzymie)

53

jesiyn´ jesiyn´ – jesien´ (wiosna panna, lato matka, jesiyn´ gdowa, zima macocha)

józefówka – kapusta siana w dzien´ s´w. Józefa [19 III]

jes´ – jes´c´ (mój chłop nic by nie robiuł, ino by jod i jod plo całyk dniak)

jscyny – mocz

Jewa – Ewa Jewangielijo – Ewangelia Jewanielijo zob. Jewangielijo Jezusek – Dziecia˛tko Boz˙e Jezusie Klobylan´ski! – zawołanie wzywaja˛ce pomocy Jezusa Ukrzyz˙owanego czczonego w sanktuarium w Kobylance

jucec´ – płakac´, zazwyczaj głos´no (dziecka jucały, blo dostały pucówe) jucha – 1. krew zwierze˛ca; 2. pogardliwie o krwi ludzkiej; 3. zupa z serwatki, podbita s´mietana˛ i ma˛ka˛ judos – 1. obłudnik, zdrajca; 2. zob. dziod w zn. 5 Judos – Judasz – jeden z apostołów

Jezusie Nazaryn´ski! – zawołanie wzywaja˛ce pomocy boskiej

jujcec´ – 1. poje˛kiwac´, płakac´ głos´no; 2. o psie: skomlec´; zob. jojcec´, jucec´

jez´li – jes´li

juktowy – wykonany ze skóry bydle˛cej wyprawionej, uz˙ywanej przewaz˙nie na cholewki butów i do wyrobów rymarskich

jigła – igła jinacy zob. inacy, inacyj jis´ zob. is´

Jula – Julia juł – cie˛z˙ka iłowata gleba

jo – ja (jak wos dopadne, to jo wos wynawracom)

jułka zob. juł

jod – trucizna, toksyna

jupa – podniszczone, liche okrycie wierzchnie

jodac´ – jadac´ jodło zob. jadło jodok – osoba maja˛ca dobry apetyt jodowity – jadowity jojcec´ – narzekac´, je˛czec´, biadolic´ (nie zajmie sie roblotom, jeno łazi i jojcy)

jupica zob. jupa jupka – krótkie futerko ze skórek króliczych lub lisich, podbite barwna˛ materia˛, noszone dawniej zima˛ przez okoliczne mieszczki

jojcorz – kawalarz, figlarz, dowcipnis´; zob. jajcorz

jurny – pełen sił witalnych, namie˛tny (z Macieja jesce jurny chłop, ale jeglo baba to juz mloze ino kury macac´)

jojklo – jajko

jus´ci – istotnie, ano tak

jorzyc´ – mocno s´wiecic´ (lampa tak jorzy, jaz locy blolom)

jutrznio – 1. poranna msza o bardzo wczesnej porze (dzwonic´ na jutrznie); 2. pierwsza cze˛s´c´ modlitwy brewiarzowej odmawiana przed wschodem słon´ca

jódka – jodła pospolita (Abies pectinata); drzewo iglaste z rodziny sosnowatych o jasnej korze, zimotrwałych płaskich igłach i szyszkach stercza˛cych pionowo józefek – hyzop lekarski (Hyssopus officinalis); ros´lina z rodziny jasnotowatych, stosowana dawniej jako przyprawa kulinarna i lekarstwo oraz dodawana do ziół s´wie˛conych na Matke˛ Boska˛ Zielna˛

54

juzyna – przestarz. podwieczorek spoz˙ywany podczas prac polowych, przewaz˙nie od s´w. Józefa [19 III] do s´w. Michała [29 IX] jycmiynny – z je˛czmienia jycmiyn´ – 1. je˛czmien´ (Hordeum); ros´lina z rodziny traw, zboz˙e powszechnie uprawiane; 2. ropne zapalenie gruczołu łojowego

jyz˙ lub całego mieszka włosowego rze˛sy (zazegnoł jyj siyrpem jycmiyn´ na loku) jyj – jej jymu – jemu jyncec´ – skarz˙yc´ sie˛, z płaczem domagac´ sie˛ czegos´ (jyncy baba, jyncy, blo ni mo piyniyndzy) jyncmiynny zob. jycmiynny jyncmiyn´ zob. jycmiyn´ Jyndrek – Je˛drek (s´wiynty Jyndrek [30 XI] dziywkom marzy, jaki im sie chłop nadarzy) Jyndrzej – Je˛drzej (na s´wiynteglo Jyndrzeja [4 II] trza klozucha dobrodzieja) jyndza – 1. wiedz´ma, czarownica; 2. kobieta kłótliwa, zrze˛dna (taki drugi jyndzy jak lona, to ni ma az plo Glorlice)

jynzor – dosadnie je˛zyk (wywalic´ jynzor) jynzór zob. jynzor jynzycki plolne – babka lancetowata (Plantago lanceolata); bylina nalez˙a˛ca do rodziny babkowatych, zalecana przez medycyne˛ ludowa˛ w leczeniu chrypki, suchego, przewlekłego kaszlu, niez˙ytów przewodu pokarmowego oraz dróg moczowych; zioło s´wie˛cone w s´wie˛to Matki Boskiej Zielnej jynzyk – 1. narza˛d waz˙ny przy jedzeniu, organ mowy; 2. element skrzynki rzezalnej; 3. spust w broni palnej jyz˙ – jez˙ (złapołem se jyz˙a, do kiesyniym slowoł, cózem sie póz´niyj skurcybyka nawyjmlowoł)

55

K ka – gdzie, doka˛d (ka idzies?) kabat – kurtka, marynarka kablorz – skarz˙ypyta, donosiciel kabzla – przykrywka metalowa, uz˙ywana zamiast korka do zatykania butelek; kapsel; 2. spłonka w dawnych strzelbach, takz˙e pokrywka z prochem; kapiszon kacap – obraz´liwe nazwanie Z˙yda

wna˛trz wydra˛z˙ony, uz˙ywany dawniej jako naczynie na sypkie produkty kadzic´ – 1. okadzac´; 2. chwalic´ kogos´, aby sie˛ mu przypodobac´ kafla – płytka ceramiczna; kafel kaj zob. ka kajpuch – przestarz. twaróg z mlekiem jako potrawa

kace – kacze˛

kajpus zob. kajpuch

kace mydło – mie˛kki kamien´ rzeczny zaste˛puja˛cy mydło

kajsi – gdzies´

kacka – ptak domowy lub dziki z rodziny kaczkowatych (dzikie kacki, jak wcas lodlatujom, zwiastujom wcesnom i dugom zime)

kalenica – górna krawe˛dz´ dachu chałupy (za Austryji w Łuzny robili z pos´wiyncony lyski krzyzyki i stawiali na kalenicy, zeby pierony nie biyły)

kacki puscac´ – rzucac´ płaskim kamieniem w taki sposób, aby sie˛ kilkakrotnie odbił od lustra wody

kajsik zob. kajsi

kaleta – szeroki pas skórzany (do ok. 20 cm) z kieszeniami na pienia˛dze; trzos

kacmorecka – karczmareczka

kalic´ sie – brudzic´ sie˛, najcze˛s´ciej o bydle

kacmorka – karczmarka

kalika – inwalida, osoba niepełnosprawna

kacmorz – karczmarz kacór – kaczor

kalikant – osoba pompuja˛ca powietrze do miechów organów

kacy pysk – dawna odmiana bobu o duz˙ych stra˛kach

kaliklowac´ – poruszac´ miechy organów lub kowalskie, pompuja˛c do nich powietrze

kacyniec – kaczeniec błotny (Caltha palustris); ros´lina truja˛ca, nalez˙a˛ca do rodziny jaskrowatych, spoz˙ywana w niewielkiej ilos´ci przez bydło działa mlekope˛dnie; po wysuszeniu trawy na siano zanika działanie jej szkodliwe działanie

kalisony – kalesony

kadłub – 1. tułów człowieka lub zwierze˛cia; 2. rodzaj studni, której obudowe˛ stanowi wydra˛z˙ona kłoda; 3. kloc drewna we-

kamiyniok – wypalany garnek gliniany pokryty glazura˛ (na jarmaku były kamiynioki na loglórki)

56

kalwin – heretyk, bezboz˙nik kalyndorz – kalendarz kamfina – nafta do lampy naftowej kamiynie – z˙arna

karcma kamiyn´ – kamien´ kamiyn´ na sercu – wielkie zmartwienie kamiyn´ siwy – silnie truja˛cy siarczan miedziowy pie˛ciowodny, uz˙ywany do zwalczania szkodników ros´lin kamizela – kamizelka me˛ska z czarnego lub niebieskiego sukna kanciapa – 1. małe pomieszczenie; 2. areszt, wie˛zienie kanciaty – maja˛cy ostre krawe˛dzie; kanciasty kanflora – substancja z drzewa kamforowego albo syntetyczna szybko sie˛ ulatniaja˛ca, uz˙ywana mie˛dzy innymi jako s´rodek rozgrzewaja˛cy (znik jak kanflora) kangar – przestarz. rodzaj materiału (na jarmaku w Bloblowy Michałowo kupiuła chłopu plortki z kangaru) kanok – przekop doprowadzaja˛cy albo odprowadzaja˛cy wode˛ kanón – przestarz. działo, armata (we wlojne Austryjoki bili z kanonów) kantycka – ksia˛z˙eczka ze zbiorem popularnych pies´ni religijnych, zwłaszcza kole˛d, pastorałek kapa – 1. narzuta na łóz˙ko; 2. przestarz. okap nad dawnym piecem kuchennym kapac´ – 1. spadac´, s´ciekac´ powoli, kroplami; 2. umierac´, zdychac´ (na plolu zia˛b i muchy kapiom jedna po drugi) kapciuch – 1. stary kapelusz; 2. woreczek z wyprawionego pe˛cherza zwierze˛cego na tyton´ kapecka – odrobina, krztyna kapecke – troche˛, nieco, cokolwiek kapela – zespół wiejskich muzykantów (zagrej mi kapelo plo staros´wieckiymu!) kapelus – kapelusz (chlodzic´ w kapelusie) kapica – 1. skórzane poła˛czenie re˛kojes´ci cepów z bijakiem; 2. otwór w krokwi, w który wsuwa sie˛ czop krokwi drugiej

kapka – 1. ozdobne przykrycie na becik chrzczonego dziecka; 2. zob. kapecka kapke – troche˛, nieco, cokolwiek (ino kapke plosiedze i zarozki se póde) kaplicka – mała budowla sakralna z figura˛ s´ie˛tego, obraze, stawiana najcze˛s´ciej przy drogach kapna˛c´ sie – zorientowac´ sie˛ (dopiyro za glodzine sie kapnyli, ze jadom nie do miasta, ino w drugom strone) kaplota – 1. podniszczone wierzchnie okrycie me˛skie lub kobiece; 2. dawniej długie wierzchnie okrycie me˛skie, przypominaja˛ce krojem surdut kapusta – 1. kapusta (Brassica oleracea); ros´lina warzywna (downi w Klyncanach, Szczesynie i Zaglorzanach sioli kapuste do gorklów z plopiołem na s´wiyntego Grzegloza [12 III], plotym tom kapuste sadzili z plopiołem na zoglony); 2. potrawa z tej ros´liny kapusta józefówka – kapusta siana w dzien´ s´w. Józefa [19 III] kapusta maciejówka – kapusta siana w dzien´ s´w. Macieja [24 II] kapus´cisklo – 1. pole pod uprawe˛ kapusty; 2. zagon po s´cie˛ciu kapusty kapus´niok – 1. rogalik z kapusta˛; 2. zupa z kapusty kapus´niorka – sok z kwaszonej kapusty kapuzdrocek – zdrobn. od kapuzdrok kapuzdrok – przestarz. długa kurtka wełniana kara – przednia cze˛s´c´ wozu, składaja˛ca sie˛ z osi, kołowrotu, dwóch kół i dyszla karaklon – karaluch (Blatta orientalis); owad z rze˛du karaczanów karb – nacie˛cie na kiju dawnego karbowego karblownik – niz˙szy urze˛dnik we dworze; karbowy karcma – karczma

57

karcowisklo karcowisklo – karczowisko (na karcowisku rosły tylko chabuz´dzie) karpiaty – o upierzeniu gołe˛bia: w odcieniu niebieskim karpiołek – przestarz. karpiel Kary – imie˛ nadawane koniowi mas´ci czarnej karyta – powóz (zdatny jak wół do karyty) kasa – kasza (kasa ze s´liwami) kasa grycano – kasza z gryki kasa jaglano zob. jagły kasa jycmiynno zob. krupy

kawołek – 1. niewielka cze˛s´c´ czegos´; 2. zagon, płachec´ pola (plole momy w poru kawołkach); 3. niewielka cze˛s´c´ jakiejs´ odległos´c´ (do ni drógom to ino kawołek) kawyncec´ – 1. siedziec´, a nie is´c´ spac´, be˛da˛c zme˛czonym; 2. narzekac´; 3. miec´ trudnos´ci z wypróz˙nieniem kazdusien´ki – kaz˙dy jeden kazowac´ – polecac´, z˙a˛dac´ kaz´dziutki zob. kazdusien´ki, kaz´dziutyn´ki kaz´dziutyn´ki zob. kazdusien´ki

kasa ryzowa – przestarz. ryz˙

Kaz´mierz – Kazimierz (s´wiynty Kaz´mierz zime kazi niszczy)

kasa tatarcano – kasza z tatarki

Kaz´miyrz zob. Kaz´mierz

kaskiet – czapka me˛ska z daszkiem i paskiem, obszyta posrebrzanym lub pozłacanym sznurkiem

ka˛dziołecka – zdrobn. od ka˛dziyl

Kasper – Kacper

ka˛dziyl – len lub wełna przygotowane do prze˛dzenia

kasyjer – kasjer

ka˛klól – ka˛kol polny (Agrostemma githago); pospolity chwast zboz˙owy z rodziny goz´dzikowatych, którego nasiona zawieraja˛ sa˛ truja˛ce (marne mocie to zboz˙e, som bławat, maki i ka˛klól)

kaszton – 1. drzewo – kasztanowiec; 2. owoc kasztanowca

ka˛sac´ – 1. cia˛c´, z˙a˛dlic´; 2. gryz´c´ (zeby s´winia rogi miała, to by bodła i ka˛sała)

Kaszton – imie˛ nadawane koniowi mas´ci rudawobra˛zowej; kon´ cisawy

ka˛tem siedziec´ – mieszkac´ z kims´ w jego mieszkaniu (na stare lata siedziała ka˛tem u plowinowatych)

kaster – drewniana skrzynia do sporza˛dzania zaprawy murarskiej (miysac´ malte w kaszcze)

kas´mirówka – przestarz. duz˙a chusta na plecy z fre˛dzlami z kaszmiru katanka – dawniej kobiecy kaftanik sukienny, zapinany z przodu i noszony w porze zimowej kater – katar kawalyr – 1. narzeczony (gdowa plo Macieju dołapała młodego kawalyra); 2. młodzieniec maja˛cy ponad 16 lat kawalyrka – 1. stan kawalerski; 2. młodzi niez˙onaci me˛z˙czyz´ni kawoł – 1. duz˙a cze˛s´c´ czegos´; 2. duz˙a cze˛s´c´ jakiejs´ odległos´ci (zyje plod lasem i mo kawoł drógi do wsi)

58

kciec´ – chciec´ (tako s´lompa, ze cłekowi nie kce sie wyjs´ z chołpy) kciwos´ – poz˙a˛dliwos´c´, łapczywos´c´ ki ciort – co do czorta ki diabli – co do diabła ki fras – co do licha kichac´ – 1. głos´no wypus´cic´ powietrze przez nos; 2. nie przejmowac´ sie˛ czyms´, lekcewaz˙yc´ cos´ (Kaz´miyrz kichoł na ludzkie godanie) kichnol – nochal kici kici – przywoływanie kota kicia – dziec. kotek

kla˛c´ na cym s´wiat stoi kicka – odpowiednio uformowany i przycie˛ty snopek słomy słuz˙a˛cy do krycia dachu chaty wiejskiej

kijonka – 1. drewniana łopatka słuz˙a˛ca dawniej do prania bielizny; 2. larwa z˙aby, ropuchy z˙yja˛ca w wodzie

kickac´ – podskakiwac´ jak zaja˛c

kijosek – kijaszek

kicorka zob. kicka

kiklac´ – pla˛tac´

kidac´ – intensywnie padac´ (s´niyg kido juz trzeci dziyn´)

kilo – kilogram (kupic´ kilo mółki)

kieby – gdyby kiecka – spódnica kiedysi – kiedys´, dawniej kiedysiajsy – maja˛cy wczes´niej miejsce kiedysiejsy zob. kiedysiajsy kiedysik zob. kiedysi kiej – kiedy (siednij se kwile, kiej cie prose) kiejsi zob. kiedysi kiejsik zob. kiedysi kiela – ile (po kiela mocie chlyb?)

kilometer – kilometr kiniorz – pracownik obsługuja˛cy aparature˛ filmowa˛ (downi do wsi przyjezdzali kiniorze z kinem lobjazdowym) kinol zob. kichnol (mo kinol jak klamka u zakrystyji) kiosek – kiosk kiper – wywrotka, podnos´nik hydrauliczny kipiec´ – 1. burzyc´ sie˛, pienic´, przelewac´ sie˛, wrzec´; 2. przysypiac´ (kipiec´ nad ka˛dzielom)

kiele – kły, duz˙e ze˛by, tez˙ dosadnie o ze˛bach w ogóle

kiprowac´ – usuwac´ ładunek z wywrotki

kielec – kieł, duz˙y za˛b, tez˙ dosadnie o ze˛bie w ogóle

kiska – 1. cze˛s´c´ jelita grubego; 2. kaszanka sporza˛dzana pocza˛tkowo z krwi i kaszy tatarczanej, póz´niej je˛czmiennej, a nawet z ryz˙u z papryka˛

kielisek – kieliszek kielnio – narze˛dzie murarskie w kształcie trójka˛tnej płytki z re˛kojes´cia˛

kisecka – małe pe˛to kaszanki

kielowac´ – szczerzyc´ ze˛by (co sie tak kielujes?)

kisonka – karma dla zwierza˛t domowych z zakiszonych ros´lin lub ich cze˛s´ci, np. lis´ci kukurydzy, buraków cukrowych, kłe˛bów ziemniaków

kielusek zob. kielisek

kisony – kwaszony

kiełbasina – kiełbasa gorszej jakos´ci

kiszka zob. kiska

kiełzna˛c´ sie – pos´lizgna˛c´ sie˛ kierków – cmentarz z˙ydowski; kirkut

kiwna˛c´ – 1. przywołac´ kogos´ re˛ka˛; 2. oszukac´ kogos´ (kramiorz na lodpus´cie kiwnoł mie na dziesia˛tke); 3. umrzec´

kiernoz – samiec s´wini; knur

klac – klacz

kierot – 1. dawne urza˛dzenie do nape˛du maszyn w gospodarstwie domowym; 2. nawał pracy (na wiosne i w lecie na glosplodarce isny kierot)

klamloty – narze˛dzia, przybory

kieplowac´ – gasic´ niedopałek papierosa

klapac´ – mówic´ duz˙o klas´tor – klasztor klawis – klawisz

kiesik – kiedys´

klawisówka – harmonia klawiszowa

kiesonka – kieszonka

kla˛c´ na cym s´wiat stoi – bardzo kla˛c´, pomstowac´

kiesyn´ – kieszen´

59

klechac´ klechac´ – wygadywac´ cos´ na kogos´, obmawiac´ kogos´ (jak sie zesły kumloski, to klechajom juz dwa pociyrze)

kluscyc´ sie – o kluskach: sklejac´ sie˛ podczas gotowania

klepac´ – 1. uderzac´ lekko dłonia˛; 2. rozpłaszczac´ cos´ za pomoca˛ uderzen´ młotkiem (klepac´ blache)

kluski z´miocane zob. bordy, kluski kudłate

klepac´ biyde – z˙yc´ w niedostatku, w cie˛z˙kich warunkach

klyncec´ – kle˛czec´

klepac´ klose – ostrzyc´ kose˛, uderzaja˛c młotkiem w jej ostrze oparte na bobce (wbitym w pniak kowadełku)

klysc – paje˛czak maja˛cy odnóz˙a, z˙ywia˛cy sie˛ krwia˛ (trzymo sie jak klysc dupy)

klepac´ pociyrze – odmawiac´ pacierz jeden po drugim klepisklo – dawniej ubita z gliny podłoga w chacie wiejskiej lub stodole klepka – 1. bednarka; 2. przyrza˛d maja˛cy postac´ pre˛ta z przymocowanym na kon´cu kawałkiem skóry lub gumy, słuz˙a˛cy do zabijania much klescyny – drewniana cze˛s´c´ choma˛ta klin chleba – c´wiartka chleba

kluski kudłate zob. bordy

klyncaniok – mieszkaniec Kle˛czan klynkna˛c´ – kle˛kna˛c´

klysce – 1. ce˛gi, obce˛gi (na to mo klowol klysce, zeby se ra˛k nie parzył); 2. dwie deseczki, mie˛dzy którymi s´ciskano sadło wieprzowe zaszyte w błony klyscyny zob. klescyny kłaki – 1. włosy zmierzwione, pozlepiane; kudły (zrób cosik z tymi kłakami na łbie, bo ni mloge patrzyc´); 2. odpadki, które zostaja˛ po czesaniu lnu kłapacka – buzia, usta jako narza˛d mowy

kloryk – kleryk

kłapac´ – 1. szcze˛kac´ (tak zmorz, ze nic nie godo, ino kłapie kielcami); 2. krzyczec´ na kogos´

klos – przestarz. stalowy bolec uz˙ywany przy spinaniu łan´cuchów

kłapciaty – o osobie lub zwierze˛ciu: maja˛cy duz˙e uszy

klosowac´ – spinac´ łan´cuchy ogniwami

kłapcioki – uszy odstaja˛ce od głowy

klotka – 1. pomieszczenie o s´cianach z pre˛tów, przystosowane do hodowli lub przewozu ptaków czy zwierza˛t; 2. klatka schodowa

kłapsioki zob. kłapcioki

Klorka – zdrobn. od Klara

klubik – 30 snopków lnu kluc – 1. przyrza˛d słuz˙a˛cy do zamykania i otwierania zamków i kłódek; 2. narze˛dzie do dokre˛cania lub odkre˛cania s´rub i nakre˛tek; 3. rodzaj dyszla przy kolcach pługa, opatrzony na kon´cu zwornikiem klucka – 1. pe˛tla; 2. sidła z pe˛tla˛ kluc´ sie – wykluwac´ sie˛ (wcora juz kłuły sie te gołymbie) klupa – przyrza˛d do mierzenia grubos´ci drzewa; s´rednicomierz

60

kłas´ – wkładac´, nakładac´ kła˛c – kła˛cze kłodka I – kładka; zob. ława kłodka II – 1. zamek metalowy z pała˛kiem; kłódka; 2. rodzaj naroz˙nego poła˛czenia belek s´ciany; kłódka kłokocka – kłokoczka południowa (Staphylea pinnata); z jej nasion dawniej tłoczono olej do os´wietlania, wyrabiano biz˙uterie˛ i róz˙an´ce kłokocyna – owoce krzewu kłokoczki kłonica – jeden z czterech drewnianych dra˛z˙ków umocowanych na kołowrocie i w obsadzie wozu

klojski jarmak kłoplocic´ sie – byc´ zmartwionym, miec´ kłopot

klobylica – przyrza˛d, na którym kładzie sie˛ drewno do cie˛cia piła˛ re˛czna˛

kłócic´ – wstrza˛sac´, gwałtownie mieszac´

klobyła zob. klobuła

kłócic´ masło – ubijac´ masło w maselnicy

klobyłka zob. klobułka

kłósie – kłos zboz˙a

klocia˛tko – mały kotek

kłósklo zob. kłósi (downi dziopy i skluty łazili plo plolu i zbiyrali kłóska)

klocic´ sie – rodzic´ sie˛ w przypadku kota, owcy, myszy

kłymbek – kłe˛bek

klocioł – duz˙e naczynia metalowe z pokrywa˛, stawiane w dymnej chacie nad paleniskiem na trójnogu (przyganioł klocioł gorklowi)

kmiec´ – bogaty gospodarz kmin – kminek zwyczajny (Carum carvi); ros´lina dwuletnia nalez˙a˛ca do rodziny selerowatych; kminu uz˙ywa sie˛ jako przyprawy do kapusty kiszonej, we˛dlin i pieczywa, posiada tez˙ włas´ciwos´ci lecznicze knop – przestarz. me˛z˙czyzna trudnia˛cy sie˛ tkaniem płótna; tkacz knopstwo – przestarz. zaje˛cie knopa knot – 1. gruba nic´ w s´wiecy lub tas´ma bawełniana w lampie naftowej lub olejnej (skrync´ knot, blo sie lampa barz jorzy); 2. z sympatia˛ o małym chłopcu; szkrab, berbec´; 3. jakas´ rzecz z´le wykonana, spartaczona (tyn zydel, co mi stolorz zrobiuł, to isny knot) knys – kij do bicia kogos´ lub do pope˛dzania bydła i ptactwa domowego knysic´ – mieszac´ cos´ klobiołka – koszyk z kabła˛kiem, zrobiony z wikliny, łyka leszczynowego lub s´wierkowego, wikliny lub korzeni jałowca (downymi casy sioło sie ziorka z płachty i klobiołki) klobita – 1. kobieta; 2. niewiasta zame˛z˙na; 3. z˙ona klobiyta zob. kobita klobuła – kobyła (klobuła mo s´tyry nogi i tak utknie) klobułka –1. młoda kobyła; 2. drewniana podpora pod rusztowanie; 3. zob. klobylica; 4. maszkara zwierze˛ca w postaci atrapy konia, z która˛ kole˛dnicy chodzili po kole˛dzie w okresie s´wia˛t Boz˙ego Narodzenia (chlodzic´ z klobułkom)

klociołek – 1. z˙eliwny garnek do gotowania wody; 2. podłuz˙ne pobielane z˙eliwne naczynie wmurowane w piec kuchenny, słuz˙a˛ce do podgrzewania wody klociorz – 1. miłos´nik kotów; 2. pogardliwe nazwanie s´wiadka Jehowy klociuba – pogrzebacz klociubosek – zakon´czenie czegos´, kon´cówka np. kiełbasy klocówka – 1. rodzaj grubej wełnianej chustki, noszonej dawniej zima˛ przez mieszczki; 2. cie˛gi, lanie, szczególnie podczas słuz˙by wojskowej klogut – samiec kury domowej (Gallus domesticus), takz˙e samiec baz˙anta, cietrzewia i wie˛kszos´ci innych kuraków (koło Gryblowa godajom, ze jak klogut sie postarzeje, to znosi jaje, a z teglo jajca wylyngo sie smlok) klogutek – 1. młody kogut; 2. owoc dzikiej róz˙y; 2. przestarz. nazwa tabletki od bólu głowy (blolała jom głowa i wziyna se klogutka) kloj – zwierze˛ domowe, pocia˛gowe lub wierzchowe klojcyc´ sie – kon´czyc´ sie˛; byc´ w stanie agonalnym, umierac´ klojcysty – spiczasty, ostro zaostrzony klojski jarmak – 1. jarmark, na którym przewaz˙a handel kon´mi (downiyj dziadek na klojskie jarmaki jez´dzili az do Zaklicy-

61

klojski za˛b na); 2. plac, na którym odbywa sie˛ handel kon´mi klojski za˛b – pastewna odmiana kukurydzy o ziarnach wydłuz˙onych z wgłe˛bieniem na wierzchołku kloklosic´ sie – kre˛cic´ sie˛, ruszac´ sie˛, wiercic´ sie˛ klokloska – młoda kura nie znosza˛ca jeszcze jaj kloks – koks (polic´ kloksym) klolac´ – kłuc´ (prowda w locy klole) klola˛cy – kłuja˛cy klolca – rodzaj dwukołowego wózka słuz˙a˛cego do mocowania pługa klolcasty – posiadaja˛cy kolce klolce zob. kolca klolejorz – kolejarz klolok – kolec, ciern´ kloluchlo – jedno z kółek tworza˛cych łan´cuch; ogniwo klolusklo – zdrobn. od kolucho klolybka – kołyska kolyj – 1. la˛dowy s´rodek do przewozu osób i rzeczy, poruszaja˛cy sie˛ po torach; 2. pocia˛g (jak miała dziesiync´ roków, to piyrsy roz jechała klolejom); 3. jako miejsce pracy (jesce przed wlojnom plosed na klolyj do robloty) klolynda – 1. pies´n´ religijna o tematyce zwia˛zanej z narodzeniem Chrystusa; 2. podarunek dawany kole˛dnikom; 3. wizyta kole˛dników; 4. wizyta duszpasterska; 5. zadatek pienie˛z˙ny dawany w okresie adwentu czeladzi klolyndnik – kole˛dnik (plo Wilii chodzajom plo chołpach klolyndniki) klolyndowac´ – s´piewac´ kole˛dy kołchoz´nik – głos´nik lub megafon uliczny z czasów stalinowskich podła˛czony do rza˛dowego radiowe˛zła kołniyrz – kołnierz koło przodkowe – koło przednie

62

koło zadnie – koło tylne kołoc – obrze˛dowe pieczywo weselne lub s´wia˛teczne (na weselisku ni mogło brakna˛c´ kołocy) kołodziyj – rzemies´lnik zajmuja˛cy sie˛ wyrobem wozów i cze˛s´ci do wozów kołowacizna – 1. choroba bydła objawiaja˛ca sie˛ niepokojem i kre˛ceniem sie˛ w kółko; 2. zame˛t w głowie, otumanienie, ogłupienie (ni mloge dac´ rady roblocie, cheba kołowacizny dostane) kołowrotek – przyrza˛d do prze˛dzenia lnu lub wełny kołowrót – 1. element przedniej cze˛s´ci wozu umoz˙liwiaja˛cy skre˛ty dyszlem; 2. drewniany słup pełnia˛cy funkcje˛ zawiasów, do którego mocowano drzwi w najstarszych pogórzan´skich budowlach kołtun – 1. dawniej zbity, twardy kła˛b włosów na głowie, zlepionych brudem i ropnym wysie˛kiem, zwykle na skutek wszawicy; 2. brudne, zmierzwione włosy; 3. te˛py, ograniczony człowiek kombinacja – element stroju kobiecego: halka kombinacyjo zob. kombinacja komendyrowac´ – dowodzic´ komez˙ka – biała krótka szata liturgiczna dla chłopców komisjo – komisja komisyjo zob. komisjo klomlora – 1. pomieszczenie słuz˙a˛ce dawniej do przechowywania odziez˙y, drobnych sprze˛tów, zapasów z˙ywnos´ci; spiz˙arnia; 2. niewielkie pomieszczenie mieszkalne klomlornica – dawniej: nie maja˛ca swojego gospodarstwa wyrobnica wiejska (jedzie Zopust na kloniu, wywijo na mlos´cie, frasujom sie klomlornice, co bedom jes´ w plos´cie) klomlornik – dawniej: nie maja˛cy swojego gospodarstwa wyrobnik wiejski, mieszkaja˛cy na klomlorze; zob. chałupnik

klopcieluch klomórka – małe pomieszczenie na podre˛czny sprze˛t gospodarski lub z˙ywnos´c´ kompanic´ sie – kolegowac´, przyjaz´nic´ sie˛ kompanijo – 1. pododdział wojska; 2. grupa osób znajomych; 3. grupa beskidników – zbójników grasuja˛cych w Beskidach komunijo zob. komunio komunio – 1. spoz˙ywanie hostii; 2. cze˛s´c´ mszy s´wie˛tej, podczas której ksia˛dz i wierni przyjmuja˛ komunie˛; 3. uroczystos´c´ pierw´ wie˛tej szej Komunii S klomyndant – komendant (do chołpy wpod som klomyndant i zabroł na plosteronek wszyskom samloglone) klomyndyrowac´ – komenderowac´, przewodzic´ grupie

kloniusek – koniuszek konklus – ostra, bardzo zaraz´liwa choroba zakaz´na wyste˛puja˛ca najcze˛s´ciej u małych dzieci; koklusz, krztusiec klonopie – konopie siewne (Cannabis sativa); jednoroczna ros´lina zielna z rodziny konopiowatych; włókna konopi siewnych słuz˙a˛ do wyrobu sznurów, lin i płótna, a z nasion otrzymuje sie˛ olej kontra – 1. tylny hamulec rowerowy w pias´cie koła; 2. w grach karcianych: niedopuszczenie licytuja˛cego przeciwnika do wygranej kontrol – kontrola kontrowac´ – 1. sprzeciwiac´ sie˛ komus´ lub czemus´; 2. hamowac´

Konda – Kundzia, Kunegunda

klonwia – ban´ka na mleko

klondoktor – konduktor

klopa – 1. dawna jednostka obrachunkowa: 60 sztuk czegos´ (plosła na jarmak z klopom joj); 2. ułoz˙one w sterte˛ siano, słoma lub snopy zboz˙a ustawione w okres´lony sposób (z´le na Proklopa [8 VII] jak zmloknie klopa; Jasiek mo babe jak klope); 3. o kobiecie otyłej (tako z ni klopa sie zrobiyła)

klondoktór zob. kondoktor Klondrat – Konrad klonewka – naczynie drewniane lub metalowe o kształcie s´cie˛tego stoz˙ka klonfederatka – lekka sukienna czapka podobna do rogatywki z daszkiem, noszona przez okolicznych mieszczan klonfederok – przestarz. z 1830 lub 1863 roku

powstaniec

klonic – koniczyna czerwona, koniczyna ła˛kowa (Trifolium pratense), ros´lina z rodziny motylkowatych o lis´ciach trójdzielnych (kto najdzie w klonicu dwa ablo s´tyry listki, bedzie mioł scyns´cie) klonicnisklo – 1. pole koniczyny; 2. pole po skoszonej koniczynie (wygnej krowe na klonicnisklo) kloniec s´wiata! – okrzyk wyraz˙aja˛cy przeraz˙enie, zdumienie lub zgorszenie kloniecnie – koniecznie klonisklo – z politowaniem o słabym czy starym koniu (z wielgom biydom dowlekło sie to stare klonisko do chołpy) klonis´ – pieszczotliwie o koniu

klopacka – 1. rodzaj motyki; 2. maszyna rolnicza do kopania ziemniaków; zob. koparka klopalnio – kopalnia klopalnioki – obuwie, przewaz˙nie ze skóry juchtowej, z noskiem okutym blacha˛ kloparka – 1. maszyna rolnicza do kopania ziemniaków (downi klopało sie z´mioki klopackami, a teroz kloparkami); zob. klopacka; 2. maszyna do robienia wykopów i ładowania ziemi, gruzu itp. na róz˙ne s´rodki transportu klopcic´ – 1. palic´ tyton´ wydzielaja˛cy duz˙o dymu (moze bys´ tak przestoł klopcic´ tom machlorke?); 2. palic´ sie˛ z wydzielaniem ge˛stego dymu z sadza˛; 3. o człowieku: puszczac´ smrodliwe gazy klopcieluch – 1. nałogowy palacz; 2. osoba puszczaja˛ca gazy

63

klopelnik klopelnik – kopytnik (Asarum); ros´lina z rodziny kokornakowatych o cienkich pełzaja˛cych kła˛czach, zimotrwałych lis´ciach i zielonawobrunatnych dzwonkowatych kwiatach; ros´nie w cienistych lasach i zaros´lach; s´wie˛ci sie˛ ja˛ na Matke˛ Boska˛ Zielna˛ kloperda – koperta klopiaty – pełny z czubkiem klopic´ – układac´ siano lub ustawiac´ zboz˙e w klopy klopoc – 1. nieproszony gos´c´ na weselu; 2. rodzaj wideł z dwoma ze˛bami, słuz˙a˛cych do zgarniania obornika

klorbac – skórzany, pleciony bicz, uz˙ywany dawniej przez ekonomów dworskich klorcianka – czeremcha (Padus); drzewo lub krzew z rodziny róz˙owatych, o białych, silnie pachna˛cych kwiatach zebranych w grona i ciemnoczerwonych lub czarnych owocach; 2. krzewy rosna˛ce na terenie podmokłym klorcic´ – nie dawac´ spokoju, dre˛czyc´, kusic´, ne˛cic´ (klorci glo, zeby wres´cie rzec prowde) klorcipina zob. korcianka klorcipka zob. korcianka, korcipina

klopyrda zob. koperda

korcowac´ – karczowac´

klopyrtna˛c´ sie – 1. przewrócic´ sie˛, upas´c´; 2. umrzec´

korcówka – motyka z ostrzem grubym, wa˛skim, dłutowatym, słuz˙a˛ca do karczowania pniaków lub wydobywania kamieni z ziemi

klopys´c´ – duz˙a drewniana łyz˙ka klopytka – kluski z gotowanych ziemniaków i twarogu

korma – poz˙ywienie dla zwierza˛t

klopytnik – 1. rzemies´lnik wyrabiaja˛cy szewskie kopyta; 2. narze˛dzie z˙elazne do obrzynania kopyt kon´skich

kormic´ – 1. dawac´ jes´c´, z˙ywic´; 2. dawac´ piers´ do ssania; 3. zadawac´ karme˛ trzodzie, bydłu (kormic´ wieprzki)

klopyto – 1. rogowa otoczka palców u ssaków kopytnych; 2. drewniana forma z twardego drewna w kształcie stopy ludzkiej, słuz˙a˛ca do nadania odpowiedniego kształtu obuwia przez szewca (robic´ wszysko na jedno klopyto); 3. rodzaj trójnoz˙nego metalowego kowadła w kształcie stopy ludzkiej, uz˙ywanego przez szewców do przybijania podeszew

kormic´ cyckiem – karmic´ piersia˛

kora – kara za przewinienie kora blosko – zwrot uz˙ywany, z˙eby zasygnalizowac´ kłopot, problem, jaki ktos´ ma z kims´ lub z czyms´ (kora blosko z tym glówniorzem!) klora – kora drzewa klorba – 1. specjalnie ukształtowany pre˛t, za pomoca˛ którego wprawia sie˛ w ruch wał do wycia˛gania wiadra z woda˛ ze studni; 2. re˛czna wiertarka; 3. re˛czny rozrusznik samochodowy

64

klorole – korale klorona – austriacka jednostka monetarna w Galicji (1 ren´ski = dwie korony, 1 korona = 100 halerzy, czyli 50 centów) kloroncorka – koronczarka (wyrabiaja˛ca koronki klockowe) klorowacka – os´nik półokra˛gły do korowania klorowac´ – zdejmowac´ kore˛ korpanina – przestarz. naprawa starego obuwia przez szewca korpiel – dwuletnia ros´lina okopowa z rodziny krzyz˙owych, uprawiana dla zgrubiałego korzenia jadalnego i pastewnego (stryk lubi korpiele piecone na blase); brukiew korpiyl zob. korpiel korpiylonka – polewka (zupa) z karpieli

klos´cielny II klortok – wystaja˛cy z ziemi korzen´ drzewa (ucion kawołek klortoka i wyryktowoł se piscołke) kloryto – 1. podłuz˙ne naczynie drewniane słuz˙a˛ce do zadawania karmy zwierze˛tom (nakłas´ jak s´wini w kloryto) kloryto s´win´skie – rodzaj z˙łobionej drewnianej wanny do parzenia zabitej s´wini klorzec – 1. dawna polska miara obje˛tos´ci ciał sypkich zawieraja˛ca 32 garnce, tj. około 120 litrów; 2. jednostka masy odpowiadaja˛ca w przybliz˙eniu 98 kilogramom; 3. naczynie na zboz˙e o pojemnos´ci 1 korca, tez˙ ilos´c´ zboz˙a, jaka zmies´ci sie˛ w tym naczyniu (dobrali sie jak w klorcu maku) klorzyj – korzen´ klorzyj maciczny – imbir czarny; odmiana imbiru lekarskiego, pochodza˛ca z Barbadosu; korzeniem macicznym nazywano tez˙ arnike˛ górska˛ klos (< kosz) – sporych rozmiarów kosz, półokra˛gły z duz˙ym obła˛kiem klos (< kos) – (Turdus merula); ptak z rodziny drozdów o upierzeniu czarnym u samca, ciemnobrunatnym u samicy, pie˛knie s´piewaja˛cy (klos gwizdoł na jedlinie, jutro nos dysc nie lominie) klosa – 1. re˛czne narze˛dzie rolnicze do s´cinania zboz˙a i trawy; 2. bron´ sieczna z ostrzem osadzonym na sztorc klosajec – kosaciec bezlistny (Iris aphylla); wieloletnia ros´lina zielna z rodziny kosac´cowatych (kto bedzie piuł biedrzeniec, dziyngiel, klosajec i tyrniec, tymu biyda nie zrobi nic) klosiarka – maszyna rolnicza do koszenia traw klosic´ – s´cinac´ zboz˙e, trawe˛ za pomoca˛ kosy lub maszyny rolniczej (jak s´wiynty Janek ła˛ke klosi, lada baba dysc uprosi) klosic´ na poklos – kosic´ prawa˛ strona˛ do łanu, zagarniac´ skoszone z´dz´bła grabkami (lub obła˛kiem) i odkładac´ na s´ciern´

klosic´ na s´ciane – byc´ ustawionym tak, z˙e koszony łan znajduje sie˛ przy lewej re˛ce kosiarza, a s´cie˛te z´dz´bła padaja˛ na s´ciane˛ łanu jeszcze nie zz˙e˛tego i dopiero poste˛puja˛ca za kosiarzem ubieraczka zbiera skoszone zboz˙e w nare˛cza i układa do wia˛zania w snopy klosierny – koszerny (u Z˙yda chasyda strawa musi byc´ klosierno) klosiorz – me˛z˙czyzna, który kosi klosisko – re˛kojes´c´ kosy klosołecka – mała klosołka (wzion klosołecke i plosed na grzyby) klosołka – rodzaj wiklinowego kosza, półokra˛głego, z obła˛kiem, na jarzyny lub owoce klostklowac´ siano – prasowac´ mechanicznie siano, nadaja˛c mu forme˛ kostek klostownos´ci – cos´ cennego, skarby, biz˙uteria klosula – koszula klosula s´miertelno – 1. koszula wkładana dawniej na skazan´ca przed wykonaniem wyroku s´mierci; 2. koszula zakładana nieboszczykowi klosula z nadołkiem – przestarz. koszula damska z płótna lnianego z naszyta˛ w dolnej cze˛s´ci druga˛ warstwa˛ materiału klosulina – licha koszula kosy – przestarz. długie warkocze klosyk – koszyk klos´ – 1. cze˛s´c´ szkieletu ludzi i zwierza˛t (lobiyroł mu palec do klos´ci); 2. pestka (dziecka jadły wis´nie z klos´ciami) klos´ci – 1. nawóz – ma˛czka kostna; 2. zwłoki (kcioł, by jego klos´ci lezały przy lojcu); 3. szes´cianik do gry, dawniej wyrabiany z kos´ci wołowej (grac´ w klos´ci) klos´cielny I – 1. o odziez˙y: ods´wie˛tna (wdzioł klos´cielne plortki); 2. zwia˛zany z kos´ciołem klos´cielny II – me˛z˙czyzna posługuja˛cy w kos´ciele; zakrystian

65

klos´ciół klos´ciół – budynek dostosowany do potrzeb kultu chrzes´cijan´skiego klos´lawic´ – wykrzywiac´, deformowac´ obuwie (lopanos´ci! jak lon te bl uty kl os´lawi) klos´lawy – krzywy (Kas´ka mo klos´lawe nogi) klos´nica – kostnica cmentarna klos´piga – lichy scyzoryk klot – kot domowy (Felis domestica); zwierze˛ domowe z rodziny kotowatych (jak kloty siedzom na ziymi, bedzie ciepło, a jak sie pchajom do lognia, bedzie zia˛b) klotlorz – rzemies´lnik trudnia˛cy sie˛ wyrobem kotłów klowol – 1. rzemies´lnik wykuwaja˛cy w kuz´ni przedmioty z z˙elaza, kuja˛cy konie itp. (klowol plosed do kuz´nie); 2. kowalik, bargiel (Sitta europaea); ptak podobny do wróbla klowolconka – córka kowala klowolcyno – z˙ona kowala klowolka zob. kowolcyno kloza – 1. zwierze˛ domowe z rodziny pustoroz˙ców (przydzie kloza do wloza i rzeknie mee); 2. przestarz. areszt, wie˛zienie; 3. przestarz. miejsce, gdzie odbywa uczen´ kare˛ (siedziec´ plo skole w klozie); 4. ludowy instrument de˛ty; dudy; 5. wydzielina w nosie (jak bedzies dłuboł te klozy w kinolu, to ci wleje); 6. o z˙ywej, wesołej, dorastaja˛cej dziewczynie (z ty młody klozy wyros´nie piykne dziywce) kozac´ – polecic´, zaz˙a˛dac´ (kozali mi kury posac´ i kapuste siekac´, kury jajca pogubiły, jo musioł uciekac´) kozac´ wódke˛ – fundowac´ komus´ w lokalu wódke˛ kozalnica – ambona kozanica zob. kozalnica kozanie – homilia (w niedziele na sumie było takie piykne kozanie, jaze sie dziecka i baby plobecały)

kozdyn zob. kozdy klozik – składany scyzoryk w drewnianej oprawie z ostrzem spiczasto zakon´czonym; cyganek klozina – mie˛so kozie kloziołek – podstawka uz˙ywana przy podkuwaniu konia klozok – 1. koz´larz, kozak (Leccinum); jadalny grzyb z rodziny borowikowatych, maja˛cy kapelusz o róz˙nym zabarwieniu osadzony na białym, wysmukłym trzonie; 2. człowiek odwaz˙ny, hardy (nie zgrywej klozoka, bo i tak ci dołoze) klozoki – 1. przestarz. portki płócienne, noszone przez mieszczan bobowskich; zob. pantalony; 2. obuwie zimowe z długimi cholewkami klozuch – 1. wierzchnie odzienie ze skóry zwierze˛cej o długim włosie (do s´wiyntego Ducha nie spuscej klozucha); 2. ste˛z˙ała warstwa tworza˛ca sie˛ na gotowanym mleku lub warstewka s´mietany na powierzchni zsiadłego mleka kloz´ba – koszenie trawy lub zboz˙a klój zob. kloj (robic´ w plolu klójmi) kólyndnik zob. kolyndnik Kółklo – siedziba Kółka Rolniczego kómin – komin kóminiorz – kominiarz (jak uwidzis kóminiorza, złap sie za guzik) kómisjo – komisja kómisyjo zob. kómisjo kómitet – komitet kómloda – komoda kómlora zob. klomora kómlornica zob. klomornica kómlornik zob. klomornik kómórka zob. klomórka kómuna – komuna

kozdusiyn´ki – absolutnie kaz˙dy

Klónda zob. Klonda

kozdy – kaz˙dy

klóniec – koniec

66

krócius´ki klónor – konar

krawcowo – krawcowa

kórol – koral

krawyndz´ – 1. brzeg, skraj (jo juz s´pie na samy krawyndzi, gdzie sie jesce pchos)

kórole zob. klorole kpinklowac´ – kpic´, stroic´ z˙arty z kogos´ kpiorz – przes´miewca kraciaty – w krate˛ kradna˛c´ – kras´c´ kraj – 1. pan´stwo, ojczyzna; 2. krawe˛dz´, brzeg, skraj (is´ krajem drógi); 3. okolica, kraina, strona (plojechoł se w lobce kraje, dzie som inne lobycaje) krajc – kolor w kartach: trefl krakac´ – 1. o krukach, wronach: wydawac´ charakterystyczny skrzecza˛cy głos (kto wlezie miyndzy wrony, musi krakac´ jak i lone); 2. czarno cos´ widziec´, mówic´ o swoich złych przeczuciach (jesce sie nic nie stało, a ty juz kraces) kraklowiok – 1. nazwa tan´ca ludowego; 2. ros´lina doniczkowa o czerwonych kwiatach (w loknie cosik sie cyrwiyni, ablo to kraklowiok, ablo gymba tes´ciowy); 3. mieszkaniec Krakowa

kra˛zac´ – szatkowac´ (nie kce mu sie kra˛zac´ kapusty, wloli ubijac´ w becce) kra˛zalnica – przyrza˛d do szatkowania kapusty kra˛zanica – poszatkowana karma dla s´win´ lub bydła kra˛zel – walcowaty kawałek drewna na prze˛s´licy przysiadkowej (z ława˛), słuz˙a˛cy do prze˛dzenia lnu kredyns – kredens kretowina – kretowisko kretówka zob. kretowina krew (kogos´) zalywo – ktos´ bardzo sie˛ złos´ci (krew glo zalywo, jak widzi takom roblote) krochmol – krochmal kroc´setny – stokrotny kroj zob. kraj

krakuska – czapka rogatywka

krokwia – element wie˛z´by dachowej: krokiew

kramiarka – kobieta maja˛ca kram, utrzymuja˛ca sie˛ z handlu objazdowego

krokwiok – duz˙y gwóz´dz´ do mocowania krokwi

kramiorz – me˛z˙czyzna maja˛cy kram, utrzymuja˛cy sie˛ z handlu objazdowego (na lodpus´cie w Turzy był kramiorz na kramiorzu)

kromecka – mała kromka

kraniec – miejsce, gdzie znajduje sie˛ granica czegos´

kropka – 1. punkt, plamka; 2. eter nabywany od Łemków lub sprowadzany ze Słowacji i pity w celach leczniczych (plo kropce przesło blolynie)

krapelka – kropelka krapka – 1. kropla; 2. odrobina, krztyna krapke – troche˛, nieco, cokolwiek Krasiato – imie˛ nadawane krowie mas´ci czerwono-białej krasiaty – pstry, pstrokaty Krasula – imie˛ nadawane krowie mas´ci białawej z czarnymi plamami krasula – o krowie krawatka – krawat (wdziyj krawatke, blo wygla˛dos jak lostatni dziod)

kromie – oprócz, prócz, z wyja˛tkiem kropiylnica – kropielnica

krople trzez´wia˛ce – krople stosowane przy zasłabnie˛ciach i omdleniach kropna˛c´ – 1. uderzyc´ mocno (kropnoł s´winie w łeb i jom zabiuł); 2. zastrzelic´ krosna – 1. warsztat tkacki; 2. przyrza˛d drewniany do podtrzymywania cie˛tego drewna krowiaga – z sympatia˛ o krowie krócius´ki – bardzo krótki

67

król król – 1. władca, monarcha; 2. królik (Lepus cuniculus); zwierze˛ domowe (gdy króle barz plo izbie ablo plo stajni ganiajom, zwiastujom lodmiane plowietrza) królica – samica królika krótkawy – troche˛ za krótki krótki s´pic – lekkie przeklen´stwo krówka – 1. cukierek z gotowanej s´mietanki lub mleka z cukrem; 2. mleczaj krówka, mleczaj smaczny (Lactarius volemus); smaczny grzyb z rodziny bedłkowatych, wydzielaja˛cy przy uszkodzeniu krople soku, tzw. mleczka

kryminoł – wie˛zienie krymka zob. magierka kryncic´ – 1. obracac´ czyms´; 2. mataczyc´ kryncic´ sie – wiercic´ sie˛ (krynci sie jak glówno w przerymbli) krynciek – zawrót głowy (krync´ka mlozno dostac´ lod twojeglo godanio) krynt – osoba kłamia˛ca kryntlik – ogniwo łan´cucha zapobiegaja˛ce jego skre˛caniu sie˛ krynzel zob. kra˛zel krypcie – liche buty

krówski – krowi (krówsko stajnio)

krypy zob. krypcie

krucabanda – łagodne przeklen´stwo

kryska – 1. kreska, linia; 2. kle˛ska, poraz˙ka (przysła kryska na Matyska)

krucahimel – łagodne przeklen´stwo krucazeks – łagodne przeklen´stwo kruchlina – szakłak kruszyna (Frangula alnus); truja˛ca ros´lina z rodziny szakłakowatych, stosowana w medycynie ludowej przy przewlekłych zaparciach krupka – mała, twarda grudka czegos´ (na misce ostało sie ino pore krupek kasy) krupy – 1. kasza je˛czmienna lub z orkiszu wyrabiana prymitywnym sposobem w drewnianej ste˛pie; 2. opad atmosferyczny złoz˙ony z kuleczek zlodowaciałego s´niegu; 3. grudki masła pojawiaja˛ce sie˛ podczas jego robienia w maselnicy (w mas´lonce płyjwajom krupy masła) krusyc´ – drobic´ na kawałki (na wsi dziecka jedzom krusony chlyb z mlykiem)

Krystus – Chrystus krys´kac´ – 1. bazgrac´ (nie krys´kej plo s´cianie); 2. mierzwic´, pla˛tac´ krys´tał – kryształ krys´tałowy – kryształowy kryzka – szeroki haftowany kołnierz damski krza˛kac´ – o s´wini: wydawac´ charakterystyczny głos (dejze zryc´ wieprzklowi, bo krza˛ko i krza˛ko) krzcic´ – 1. udzielac´ chrztu; 2. rozcien´czac´ cos´ woda˛ i fałszowac´ w ten sposób (krzcił glorzołke wlodom i przedawoł w mies´cie) krzcielnica – chrzcielnica krzciny – chrzciny

kruszyna zob. kruchlina

krzepklo sie trzymo – odznacza sie˛ dobra˛ kondycja˛, dobrym zdrowiem

krwawica – dobytek, dorobek zdobyty cie˛z˙ka˛ praca˛

krzept – mie˛so z grzbietu s´wini wraz z kos´c´mi kre˛gosłupa i słonina˛

kryc´ – 1. chowac´, przechowywac´ w ukryciu; 2. taic´ cos´, trzymac´ w tajemnicy (kryła przed chłopem, ze sklut nie jeglo); 3. obijac´ cos´, dawac´ pokrycie (przysed majster kryc´ chałupe słomom); 4. zapładniac´ (byk kryje krowe)

krzesac´ – obrabiac´ drewno specjalnymi ciesielskimi narze˛dziami

kryda – kreda

68

krzesiwlo – narze˛dzie, przewaz˙nie stalowe, którym dawniej uderzano w krzemien´ dla wydobycia z niego iskier krzesno – 1. matka chrzestna; 2. forma zwracania sie˛ do starszych kobiet (splocnij-

kuchynka cie se krzesno, zaroz wom plodom jaki napitek) krzesnomatka – matka chrzestna (krzesnomatka sie ujyła za swojym krzes´nikiem)

krzywo kula – se˛katy kij przesyłany dawniej przez wójta gospodarzom jako zawiadomienie o maja˛cym sie˛ odbyc´ zebraniu wiejskim

krzesnolojciec – ojciec chrzestny

krzyz – krzyz˙

krzesny – 1. ojciec chrzestny; 2. forma zwracania sie˛ do starszych me˛z˙czyzn

krzyze – cze˛s´c´ kre˛gosłupa w okolicach miednicy, mie˛dzy kre˛gami ogonowymi a le˛dz´wiowymi (łomac´ w krzyzak)

krzesołklo – krzesełko (plodejcie stryklowi krzesołklo, niek se siadnie) krzest – chrzest krzes´ni – rodzice chrzestni krzes´nica – chrzes´nica krzes´nik – chrzes´niak krzes´niok zob. krzes´nik krzocasty – o terenie: poros´nie˛ty krzakami krzok – krzak krzoki – niewielki zagajnik (Bas´ka z Józkiem plos´li miełowac´ sie w krzoki) krzon zob. chrzon krzton´ – krtan´ krzycec´ – 1. wołac´ głos´no, drzec´ sie˛; 2. głos´no płakac´, lamentowac´ (krzycec´ wnieblogłosy) krzykoc – człowiek krzykliwy, nie pozwalaja˛cy innym dojs´c´ do słowa krzynówek – drewniane, okra˛głe, wyz˙łobione w drewnie naczynie, uz˙ywane do pieczenia chleba krzyns´ – chrza˛stka

krzyzówka – 1. skrzyz˙owanie dróg; 2. zagadka polegaja˛ca na wpisywaniu odgadywanych wyrazów w rubryki krzyz˙uja˛ce sie˛ ze soba˛; 3. mie˛so wolowe z okolicy kos´ci krzyz˙owej krzyzyklowanie plola – ustawianie w okresie Wielkanocy na polach krzyz˙yków z gała˛zek leszczyny, bazi i elementów palm wielkanocnych ksia˛zka – ksia˛z˙ka ksiynzowski – nalez˙a˛cy do ksie˛dza ksiynz˙yc – ksie˛z˙yc (jak ksiynz˙yc w pełni, lubiom rós´ grzyby); zob. miesia˛c ksiynz˙ycówka – samogon, bimber ks´ciny zob. krzciny ktosi – ktos´ ktosik zob. ktosi (ktosik idzie do nos) którysik – którys´ któryndy – które˛dy (któryndy, któryndy dróga do Plorymby, blo mi plorymbianka lobiecała gymby) którysi – którys´ którysik zob. którysi

krzypac´ – kaszlec´, pokasływac´ (nie lodzioł sie ciepło i teroz krzypie)

Kuba – zdrobn. od Jakub

krzyplota – kaszel chroniczny (na krzyplote dobry jes corny bes)

kubik – metr szes´cienny

krzysic´ – cucic´, przywracac´ kogos´ do przytomnos´ci krzysic´ sie – orzez´wiac´ sie˛ chłodnym powietrzem lub zimnym napojem krzywdowac´ se – czuc´ sie˛ pokrzywdzonym

kubicny – szes´cienny kucharowac´ – przestarz. kucharzyc´ kuchnio – 1. pomieszczenie do gotowania; 2. piec kuchenny (poluła plod kuchniom ino dudniało w kóminie) kuchorz – kucharz kuchynka – zdrobn. od kuchnia

69

kuciapka kuciapka – o zewne˛trznych narza˛dów płciowych kobiety kucmyra – 1. me˛z˙czyzna małego wzrostu; 2. kobieta ze zwia˛zanymi mocno przy głowie włosami kuc´ wozy – okuwac´ wozy kudron´ – przestarz. kurdybanek; przyprawa do potraw kufa – 1. dosadnie o twarzy; ge˛ba, morda; 2. pysk zwierze˛cia (jak ci dom w kufe, to spadnies) kufajka – ciepła, watowana kurtka kufer – zamykana skrzynia z płaskim lub wypukłym wiekiem, cze˛sto okuta, uz˙ywana do przechowywania odziez˙y kuferek – mała skrzynka podróz˙na kukac´ – 1. podgla˛dac´, przygla˛dac´ sie˛ ukradkiem (kukac´ bez lokno); 2. o kukułce: wydawac´ charakterystyczny głos kukiołka – 1. przestarz. prymitywna lalka z gałganków; 2. pleciona, okra˛gła lub podłuz˙na bułka, cze˛sto ze słodkiego ciasta; 3. kolba kukurydzy (kukurydza obrodziła i ludziska nazbierali kupe kukiołek) kukułka – 1. ptak les´no-parkowy (Cuculus canorus); 2. figurka tego ptaka w zegarze, ogłaszaja˛ca kukaniem pełne godziny kukurydzianka – 1. kasza kukurydziana; 2. ma˛ka z kukurydzy kukuryku – 1. wyraz nas´laduja˛cy głos pieja˛cego koguta (kukuryku, baba w mlyku, a chłop w kasy babe strasy); 2. o stercza˛cych włosach

kum – 1. ojciec chrzestny w stosunku do matki chrzestnej; 2. forma zwracania sie˛ do starszych me˛z˙czyzn kum brat – me˛z˙czyzna trzymaja˛cy swemu bratu dziecko do chrztu kuma – 1. matka chrzestna w stosunku do ojca chrzestnego; 2. przyjaciółka, sa˛siadka; 3. forma zwracania sie˛ do starszych kobiet kumac´ sie – utrzymywac´ z kims´ zaz˙yłe stosunki, przyjaz´nic´ sie˛, bratac´ sie˛ kumecka – zdrobn. od kuma kumlosia – zdrobniale o kumie (kumlosia kumlosi glorzołecke nosi) kumloska zob. kumecka kumloter – 1. przyjaciel, sa˛siad; 2. ojciec chrzestny w stosunku do matki chrzestnej; 3. forma zwracania sie˛ do siebie starszych me˛z˙czyzn (Suchejcie kumlotrze, wasa Hanka pusco sie za stodołom na wasyk deskach. Guploty godocie kumotrze, przecie to nie mloje deski ino stryka.) kumloterek – zdrobn. od kumoter kumlotrzy – sa˛siedzi, przyjaciele kumlowie – rodzice chrzestni kumlowie krzyzowi – kumowie trzymaja˛cy sobie dzieci nawzajem do chrztu kupa – 1. odchody, kał; 2. duz˙a ilos´c´, stos, sterta (krzes´ni kupiyli krowe, bo majom kupe siana na zime); 3. gromada ludzi, stado zwierza˛t (do kupy chłopy, do kupy, blo kupy nik nie rusy, blo przecie kupa s´mierdzi)

kulka – 1. rodzaj sideł na zwierzyne˛ łowna˛; 2. zakrzywiona gała˛z´ w kształcie ra˛czki, mocowana do prawego rogu grza˛dziela (rogoca) sochy lub radła; 3. pocisk karabinowy

kupa dziada – pogardliwe okres´lenie osoby niedołe˛z˙nej, słabej fizycznie lub niezaradnej (Suchejcie kumlo, jagem wysła za Macieja, to zdało mi sie, ze to chłop do rzecy, zas´ po piyrsy nocy wysło na jaw, ze to kupa dziada)

kultywator – narze˛dzie rolnicze konne lub cia˛gnikowe słuz˙a˛ce do spulchniania gleby oraz do niszczenia chwastów

kupa gnoja – wulg. obelz˙ywe okres´lenie kogos´ leniwego, niechlujnego, nie dbaja˛cego o porza˛dek

kulik – krótki kołek, pal, z˙erdz´

70

kuz´nio kupic´ na zyrdzi u tatusia – z˙art. kupic´ na jarmarku u kramarza (matka kupiyła dzieckom buty na zyrdzi u tatusia) kupny – ze sklepu kura – samica koguta (Gallus domestica); ptak domowy z rze˛du kuraków (jez´li kura pieje jak klogut, zwiastuje rychłom s´mierc´) kura domlowo – kobieta nie udzielaja˛ca sie˛ poza domem, zalez˙na całkowicie od me˛z˙a kurc – skurcz (kurc go złapoł) kurca – łagodne przeklen´stwo kurca dziod – łagodne przeklen´stwo kurca mac´ – łagodne przeklen´stwo kurca paka – łagodne przeklen´stwo kurca˛tklo – zdrobn. od kurcze˛ kurce – kurcze˛ kurce piycone – łagodne przeklen´stwo kurde – łagodne przeklen´stwo, uz˙ywane cze˛sto z dodaniem innego słowa, np. kurde mol kurde jawa – mocne przeklen´stwo przeje˛te od Romów kurdupel – pogardliwie o osobie niskiej, przysadzistej kurek – 1. kołek lub hak z˙elazny pozwalaja˛cy zmieniac´ odległos´c´ mie˛dzy pługiem a kolcami i regulowac´ głe˛bokos´c´ orki; 2. cze˛s´c´ zamka strzelby kurnik – pomieszczenie dla kur kurno chołpa zob. dymno chołpa kuropatewka – kuropatwa kurowlody – starania

kurze ziele – pie˛ciornik kurze ziele (Potentilla Tormentilla); bylina z rodziny róz˙owatych, której kła˛cze stosowano jako s´rodek przeciwbiegunkowy oraz okładano nim pope˛kane dłonie i pie˛ty kurzeja – przestarz. kura nieokres´lonej płci kurzenice – nawóz naturalny spod kur kurznia – zamiec´ s´niez˙na kurzniawa zob. kurznia kurzok – palacz papierosów kurzowka – 1. brodawka zakaz´na pojawiaja˛ca sie najcze˛s´ciej na re˛kach (kurzowki wia˛zało sie klojskim włosiym i jak tyn włos utloł, to kurzowka lodleciała); 2. grzyb; zob. purchowka kurzyc´ – 1. palic´ papierosa, fajke˛; 2. wzniecac´ tumany kurzu; 3. dymic´ kurzy sie (komus´) ze łba – ktos´ jest pijany (ze łbów sie im kurzyło) kurzyna – mie˛so z kury kurzynie – 1. palenie tytoniu; 2. tyton´ (idz´ do sklepu, blo brakło mi kurzynio); 3. prószenie czyms´ sypkim kurzys´lad – kurzys´lad polny (Anagallis arvensis); ros´lina z rodziny pierwiosnkowatych o czerwonych lub błe˛kitnych kwiatach; nazwa wywodzi sie˛ od układu nerwów lis´cia, przypominaja˛cego kurza˛ stope˛ kusa – sugestywne okres´lenie twarzy (jak bedzies plodskakiwoł, to dostanies w kuse) kuska – drewniany lub metalowy pojemnik na osełke˛, noszony przez kosiarza u pasa

kurpiele – przestarz. skórzane kierpce wykonane z jednego kawałka grubej juchtowej skóry, przymocowane do nogi nawłoka˛ z czarnego lub białego wełnianego sznurka

kusy – diabeł w wyobraz˙eniach ludowych; zob. bies, ciort, diabół

kurwiorz – wulg. ma˛z˙ zdradzaja˛cy z˙one˛

kus´niyrz – kus´nierz

kurzarnio – ferma kurza

kus´tyga – człowiek kulawy, utykaja˛cy

kurze stopy – przestarz. dawna regionalna nazwa pierwiosnków

kutafon – ujemne o me˛z˙czyz´nie

kus´ka – penis

kuz´nio – kuz´nia

71

kwała kwała – chwała (kwała Panu Blogu, zes´ nie darowoł tymu sakramenckiemu dziadowi, inos´ sproł mu kuse) kwas´ne mlyklo – zsiadłe mleko kwas´nica – dawniej rzadka zupa z kiszonej kapusty bez omasty, podbita niekiedy ma˛ka˛ kwatera – 1. pomieszczenie wynajmowane lub zaje˛te na pobyt czasowy (wlojsko stało na kwaterze); 2. rama okienna kwaterka – 1. miara obje˛tos´ci ciał płynnych i sypkich równa litra ( kwarty); 2. naczynie o tej pojemnos´ci, ilos´c´, która mies´ci sie˛ w tym naczyniu (trza mi kumlo kwaterke mlyka lo dziecek) Kwiaciato – imie˛ nadawane krowom mas´ci bez˙owej z białymi plamami kwiaciaty – kwiecisty

kwiecic´ – stroic´ kwiatami kwiejny – chwiejny Kwietno Niedziela – przestarz. Niedziela Palmowa kwila – chwila kwiotek – kwiatek kwitna˛c´ – 1. miec´ kwiaty, okrywac´ sie˛ kwiatami; 2. o chlebie, serze: ples´niec´; 3. wygla˛dac´ zdrowo, czerstwo kwlocec´ – o kwoce: wydawac´ charakterystyczny głos kwloka – 1. kura z kurcze˛tami; 2. z lekcewaz˙eniem o kobiecie gderliwej, dokuczliwej, naburmuszonej kwolic´ zob. chwolic´ kwolipiynta – chwalipie˛ta

kwiatonowicok – mieszkaniec Kwiatonowic

kworta – 1. naczynie o pojemnos´ci 1 litra, ilos´c´ czegos´ sypkiego lub płynnego mieszcza˛ca sie˛ w tym naczyniu

kwicec´ – kwiczec´ (s´winia kwicy, a wlór sie drze)

kympa – mała wyniosłos´c´ w terenie poros´nie˛ta krzewami lub drzewami

kwicoł – kwiczoł (Turdus pilaris); ptak łowny

kyns – kawałek czegos´ do jedzenia

kwicyk zob. kwas´nica

72

kynsek – mały kawałeczek czegos´ do jedzenia

L labiydzic´ – lamentowac´, narzekac´ (kumie padła krowa i labiydzi) labloga! – okrzyk wyraz˙aja˛cy przestrach lub zdziwienie lablorzyc´ zob. labiydzic´ Lach – mieszkaniec okolic Nowego Sa˛cza lada – 1. kontuar; 2. cze˛s´c´ warsztatu tkackiego ladacy – bardzo słaby, kiepski, chory lafirynda – dziewczyna uganiaja˛ca sie˛ za chłopakami, nie najlepiej sie˛ prowadza˛ca lakserka – przestarz. zob. cieka˛cka lalus´ – me˛z˙czyzna lubia˛cy przebywac´ w towarzystwie kobiet; bawidamek lamyntorz – elementarz; zob. elemyntorz, cytok lamyntowac´ – rozpaczac´, mówia˛c przez łzy, zawodzic´ lanny – wykonany z lnu lub płótna lnianego; lniany lany poniedziołek – poniedziałek wielkanocny, s´migus-dyngus laptac – człowiek opowiadaja˛cy niesprawdzone lub niestworzone rzeczy laptac´ – 1. wydalac´ rzadki kał; 2. mówic´, co s´lina na je˛zyk przyniesie laptula – krowa wydalaja˛ca rzadkie łajno, tez˙ o krowie w ogóle larwa – kobieta nie najlepszego prowadzenia sie˛; latawica

laska – 1. cze˛s´c´ mlotowidła, maja˛ca ok. 60 cm długos´ci; 2. pojedynczy pre˛t leszczynowy w suszarni przydomowej laski – pre˛ty leszczynowe ułoz˙one obok siebie w suszarni (sus´ni), na których lez˙a˛ susza˛ce sie˛ owoce latarnio – 1. os´wietlne montowane przewaz˙nie na słupie; 2. lampa słuz˙a˛ca do os´wietlania wozu latawica – 1. dziewczyna uganiaja˛ca sie˛ za chłopakami, nie najlepiej sie˛ prowadza˛ca; 2. istota eteryczna, przybieraja˛ca postac´ powabnej panny, aby uwodzic´ z˙onatych me˛z˙czyzn; jej cechami charakterystycznymi sa˛ długie, złote, rozplecione warkocze, s´wieca˛ce, widmowe skrzydła oraz malen´kie, gwiaz´dziste oczy, którymi zniewala swoje ofiary latawiec – 1. zabawka dziecie˛ca, maja˛ca szlielet z listewek wyklejony papierem, puszczana na sznurku na wiatr; 2. me˛z˙czyzna lubia˛cy latac´, czyli przebywac´ poza domem, włóczyc´ sie˛; 3. dusza dziecka nieochrzczonego, zamieniona w czarnego ptaka i skazana na wieczne pote˛pienie (W Binarowy plowiadajom, ze latawiec to dusycka niemlowlyncia, co glo wyrodno matka zaroz plo urodzyniu zaklopała plod figurom. Jako corny ptok loto ta dusycka plo s´wiecie i nie najduje pokloju. Pierony bijom ci w nieglo, a dyc´ glo zabic´ nie mlogom. Jak nieblo sie zachmuro i burza nadydzie, latawiec plopiskuje jak jaszczomb i kryje sie gdzie mloze, nawet plod szczechlom. Takiego ptoka odganiac´ radzom, zeby jaki pieron lobejs´cio

73

latos´ nie spoluł. Co siedm lat przylatuje latawiec plod tom samom figure, gdzie glo matka zaklopała i woło do trzeciego razu: Krztu! krztu! krztu! Ktoby glo usłyszoł i okrzciył, tyn wybawi biydnom duse, a i som bedzie scyn´s´liwy) latos´ – w tym roku (latos´ nie lobrodziuło w plolu) latowac´ sie – o krowie: przejawiac´ pope˛d płciowy (Malina sie latuje, trza z niom is´ do byka) lebiodka – komosa biała (Chenopodium album); młode pe˛dy z lis´c´mi jadano dawniej na przednówku jako warzywo leciec´ bez rynce – słabna˛c´, stawac´ sie˛ bezwładnym, mdlec´

lekutki zob. legutki lelija – lilia lelita – wne˛trznos´ci człowieka lelito – 1. przewód pokarmowy; 2. jelito zwierze˛ce do napychania kiełbas i kiszek; 3. człowiek wa˛tłej budowy ciała leluja zob. lelija lemiys – przytwierdzone do odkładnicy ostrze kroja˛ce ziemie˛; zob. blacha w zn. 1 lepi – lepiej (jes lepi, a mogło byc´ glorzy) lepiyj zob. lepi lepiynie – 1. pokrywanie s´cian chałupy glina˛ zmieszana˛ z sieczka˛; 2. warstwy gliny i wapna na s´cianie chałupy wiejskiej

leciec´ na (cos´) – czuc´ pocia˛g do kogos´, lubic´ cos´, np. słodycze (leciec´ na baby)

lepsiejsy – lepszy (swlojskie masło lepsiejse lod kupneglo)

leciec´ w drabajca – biec bardzo szybko

lepsy zob. lepsiejsy (lepse jedno lato niz´li dwie zimy)

leciec´ w dyrdy – biec szybko (złapała klosyk z klopom joj i ploleciała w dyrdy na jarmak do Glorlic, ino jyj łeb na zakryntak plodskakiwoł) ledwo – 1. zaledwie, dopiero co; 2. z trudnos´cia˛, z wysiłkiem

les´ – z˙uz˙el koksowniczy, szlaka uz˙ywana w budownictwie (zwykle do wyrobu pustaków) (plo wlojnie ludzie plo wsiak stawiali chołpy z lesiu) letki – lekki

ledwo wlyc nogi za sobom – is´c´ powoli, z trudem (ledwlo wlók nogi za sobom)

letnicka – wczasowiczka

legna˛c´ – 1. połoz˙yc´ sie˛; 2. is´c´ spac´

leja zob. laptac

lewanda – lawenda (Lavandula vera); krzew lub krzewinka z rodziny wargowych, uprawiana dla olejku uz˙ywanego w kosmetyce i lecznictwie; lawende˛ z macierzanka˛ dodawano dawniej dzieciom do ka˛pieli

lejba – długa, obwisła suknia

lewolwer – rewolwer

lejbik – dawniej kamizelka z re˛kawami lejbus´ – urwis, darmozjad

lewus – 1. osoba nie maja˛ca smykałki do majsterkowania; 2. obibok, brakorób

lejwloda – ten, kto koloryzuje, przesadza w opowiadaniu; kolorysta, mitoman

lezec´ – wylegiwac´ sie˛ (nic pieron nie tknie w chołpie, ino lezy lod rana do wiecora)

lekciejsy – lz˙ejszy

lgi – tylna cze˛s´c´ san´ chłopskich; smyki

lekcy – łatwiej, lz˙ej

libuszok – mieszkaniec Libuszy

lekcyj zob. lekcy lekrama – reklama

licklo – pieszczotliwie o twarzy (licklo rumiane)

leksy zob. lekciejsy

licny – liczny (to licno rodzina jes)

legutki – leciutki, bardzo lekki (legutki jak piórko) leja – osoba roznosza˛ca plotki

74

letnik – wczasowicz

lubcyk licyc´ – 1. rachowac´, obliczac´; 2. miec´ nadzieje˛ na cos´

litrzany – maja˛cy pojemnos´c´ 1 litra; litrowy

licydło – liczydło

litrzok – naczynie o pojemnos´ci 1 litra

ligac´ – 1. kłas´c´ sie˛; 2. is´c´ spac´

liwu liwu – nawoływanie ge˛si

linowisklo – przestarz. skóra zrzucona przez we˛z˙a

lizac´ sie – 1. dotykac´ sie˛ wzajemnie je˛zykiem; 2. wulg. całowac´ sie˛ (jesce mlyko plod nosem, a juz sie lizajom)

lipny – złej jakos´ci, tandetny liplowy – z lipy (liplowy kwiat; liplowymi łykami djabła zwia˛zac´ mlozno; napar z kwiatów lipy łagodzi kaszel, działa napotnie i przeciwgora˛czkowo, moczope˛dnie, uspokajaja˛co oraz przeciwskurczowo; z łyka lipowego wyrabiano powrozy i dawne, prymitywne buty lisica – wyz˙łobiona belka prasie do tłoczenia oleju liska – lis, niezalez˙nie od płci (dogla˛dac´ jak liska jamy) lisoj – swe˛dza˛cy wykwit na skórze; liszaj (jak wloda komu nie lubuje, to sie dostaje lisojów) lisówka – pieprznik jadalny, kurka (Cantharellus cibarius); grzyb z rodziny pieprznikowatych o barwie z˙ółtej, ceniony ze wzgle˛du na aromat, smak oraz twardos´c´ i chrupkos´c´ owocników listek blobklowy – lis´c´ laurowy listonorka – listonoszka, dore˛czycielka listonos – dore˛czyciel listopod – listopad

lizowka – miejsce wykładania mieszanki soli z innymi składnikami dla bydła lub zwierza˛t les´nych lniany zob. lanny lnisklo – 1. pole lnu; 2. pole po zebranym lnie lo zob. dlo loceglo zob. dloceglo loch – pomieszczenie pod budynkiem mieszkalnym, stodoła˛ lub umiejscowione na zewna˛trz; piwnica locha – 1. maciora; 2. samica dzika loc´ – 1. nalewac´, wlewac´; 2. o deszczu: padac´ obficie (leje jak z cebra); 3. robic´ s´wiece (downi plo chołpach ludziska sami loli s´wiyce); 4. bic´ kogos´ mocno, walic´ czyms´, grzmocic´; 5. oddawac´ mocz loc´ wlode – fantazjowac´, zmys´lac´ loga – gruby kij, kostur lonizna – z˙eliwo lony ploniedziołek zob. lany poniedziołek

lis´ciany – z lis´ci

lopanos´ci! – okrzyk wyraz˙aja˛cy zdziwienie

litanijo – litania

losecka – zdrobn. od loska

litanio zob. litanijo

losica zob. loga (kces loberwac´ losicom?)

liter – 1. miara pojemnos´ci; 2. naczynie o pojemnos´ci 1 litra; 3. litrowa butelka wódki

loska – drewniany lub metalowy pre˛t słuz˙a˛cy do podpierania sie˛

litkup – 1. pocze˛stunek na koszt kupuja˛cego po dobitym targu; 2. trunek be˛da˛cy tym pocze˛stunkiem

lotac´ – 1. unosic´ sie˛ w powietrzu, fruwac´; 2. biegac´, chodzic´ szybko (lod s´witanio loto za klojmi, zeby jaklo tom jarcuge zwiyz´); zob. latac´

litra zob. liter (litra glorzołki)

loteglo zob. dlotego

litrówka – 1. butelka o pojemnos´ci 1 litra; 2. litr wódki

lubcyk – lubczyk lekarski (Levisticum officinale); według wierzen´ ludowych ziele

75

lubiec´ uwaz˙ane za s´rodek wzbudzaja˛cy uczucie miłos´ci

lyca – cugle, wodze

lubiec´ – lubic´ (lubiom glo jak psy dziada w ciasny ulicy)

lycyc´ – leczyc´

lucht – cia˛g powietrza (jak ni ma wiatru, to słaby lucht w kóminie) luchto – przewód w piecu, kominie, odprowadzaja˛cy dym

lyce zob. lyca lygac´ zob. ligac´ lygor – jedna z belek, na których kładzie sie˛ podłoge˛ lyjek – lejek lyk – lekarstwo, medykament (stryk zachlorzoł, a stryjanka ni mo grosa na lyki)

Lucyper – przywódca zbuntowanych aniołów, stra˛cony do piekła, władca piekła; Lucyper

lykarstwo zob. lyk

Ludka – zdrobn. od Ludwika, Ludmiła

lykarztwo zob. lykarstwo

Ludwina – Ludwika

lyn – len (Linum usitatissimum); ros´lina zielna z rodziny lnowatych, dostarczaja˛ca włókien i oleistych nasion; w Strzeszynie wierzono, z˙e jes´li w Matke˛ Boska˛ Gromniczna˛ jest jasno i wiele sopli na dachu, to be˛dzie wielki urodzaj na len

ludziska – ludzie lufka – prosta szklana cygarniczka; fifka (chłopy plo wsiak kurzyli fajke, a glorlicoki cygary w lufce) luft zob. lucht lufto zob. luchto lulac´ – dziec. kołysac´, usypiac´, kołysza˛c do snu lulek – lulek czarny (Hyoscyamus niger); ros´lina zielna z rodziny psiankowatych, silnie truja˛ca, o nieprzyjemnej woni, uprawiana ze wzgle˛du na lis´cie zawieraja˛ce lecznicze alkaloidy, stosowana m.in. przy bólu ze˛bów lumpic´ sie – 1. prowadzic´ hulaszczy tryb z˙ycia; 2. przebywac´ w nieodpowiednim towarzystwie lura – pogardliwie o słabej kawie zboz˙owej z mlekiem lus´nia – dra˛z˙ek podtrzymuja˛cy drabiny w wozie drabiniastym luter – pogardliwe okres´lenie człowieka niewierza˛cego lutklolba – kolba do lutowania; lutownica lutlampa – lampa benzynowa lub acetylenowa do lutowania lutna˛c´ – uderzyc´ (nie plodskakuj, blo cie lutne w tyn glupi pysk) lyc – jeden z lejców

76

lyngna˛c´ sie – zwykle o ptaku: rodzic´ sie˛, wychodzic´ z jaja (plopatrz do stajni, cy sie lyngnom kurcynta) lynic´ sie – 1. okresowo tracic´ siers´c´, albo jak w przypadku we˛z˙y zmieniac´ skóre˛; liniec´; 2. nie pracowac´, unikac´ jakiegokolwiek zaje˛cia lyniuch – osoba, która nie chce pracowac´; obibok lynkac´ sie – bac´ sie˛, obawiac´ sie˛ czegos´ lyn´ zob. lyniuch lyscyna – zagajnik leszczynowy (w gynsty lyscynie wilki siadajom i ładnym dziewcynom wionki skradajom) lyska – 1. leszczyna pospolita (Corylus avellana); krzew nalez˙a˛cego do rodziny brzozowatych o jadalnych owocach, zwanych orzechami laskowymi; w okolicy Łuz˙nej pos´wie˛cone pre˛ty leszczynowe wieszano nad oknami, aby złe nie miało doste˛pu; krzyz˙yki z pre˛tów leszczynowych stawiano na kon´cach dachu lub kalenicy przeciwko piorunom, zas´ jes´li kogos´ zastała burza w polu, to opasywał sie˛ leszczyna˛; 2. pojedynczy pre˛t leszczynowy, uz˙ywany mie˛dzy innymi

lzy do zrobienia przydomowej suszarni na owoce

lytrzok – wóz drabiniasty, słuz˙a˛cy do zwózki snopów zboz˙a i siana

lysklowy – leszczynowy lyterka – zdrobn. od lytra

lyz´ – wchodzic´, włazic´, (zaprzyj dz´wi, blo muchy lezom do kuchnie!)

lytra – drabina wozu drabiniastego

lzy – lz˙ej

77

Ł łach – kaz˙da z cze˛s´ci garderoby łachmaniorz – me˛z˙czyzna ne˛dznie ubrany, zaniedbany, brudny; obszarpaniec łachmyta – me˛z˙czyzna niewiele wart łachudra zob. łachmyta łachy – 1. odziez˙, przyodziewek, ubranie; 2. to, co sie˛ uprało; pranie (zbierz łachy z plola, blo zacyno loc´) Łaciato – imie˛ nadawane krowie mas´ci czarnej z białymi plamami łacic´ – przybijac´ łaty ła˛cza˛ce krokwie w konstrukcji dachu łacina – 1. je˛zyk łacin´ski (ksia˛dz s´piywlo plo łacinie); 2. z˙art. przeklen´stwa (nie umi godac´ plo ludzku ino rzuco łacinom) łaciok – gwóz´dz´ do przybijania łat łacno – łatwo ładny – 1. odznaczaja˛cy sie˛ miłym wygla˛dem, taki, który sie˛ podoba (ładne dziywce); 2. okazały, znaczny (ładny gros) łajcuch – łan´cuch łajcusek – łan´cuszek łajdok – dran´, łotr łajza – 1. włócze˛ga, powsinoga; 2. pijaczyna

łaska – łasica (Mustela nivalis); niewielkie, drapiez˙ne zwierze˛ z rodziny łasicowatych, o futerku rudawym, na brzuchu białym łata – 1. kawałek materiału przyszyty lub przymocowany do ubrania, butów itp.; 2. listwa przybita do krokwi w konstrukcji dachu, słuz˙a˛ca do mocowania poszycia Łatka zob. Łaciato łatos´ – przestarz. nicpon´ ława – 1. drewniany sprze˛t do siedzenia dla kilku osób, składaja˛cy sie˛ z długiej deski na nogach lub podpórkach; 2. kładka, mostek nad potokiem (na rzyce plobudowali nowom ławe, blo staro całkiym zetlała); 3. betonowy fundament s´ciany domu ława˛ – zwartym szeregiem, zwarta˛ gromada˛ (plod Racławicami chłopy s´li ławom na Mloskoli) ławka – 1. sprze˛t do siedzenia, cze˛sto z oparciem; 2. kładka przez potok lub rzeczke˛ łazic´ – 1. chodzic´ wolno, cie˛z˙ko, niezgrabnie (cosik mu wlazło w nogi i ledwlo łazi); 2. włóczyc´ sie˛ bez celu; 3. chodzic´ za kims´, starac´ sie˛ o czyjes´ wzgle˛dy (klozoł mu is´ prec, zas´ lon na złos´ łazi za jego dziopom)

łakomic´ sie – byc´ chciwym na cos´

łazynga – włóczykij, tramp

łakomo jes´c´ – jes´c´ łapczywie

ła˛cyc´ – ła˛czyc´

łakomy – 1. lubia˛cy duz˙o i smacznie zjes´c´; z˙arłoczny; 2. chciwy, zachłanny; 3. budza˛cy chciwos´c´, poz˙a˛danie

łepetyna – z˙art. głowa

łapawica – gruba re˛kawica łapisko – duz˙a łapa

78

łobiyska – ropne zapalenie palca przy paznokciu; zastrzał (kto mioł łobiyske, to wkładoł palyc do z´mioków, jag wrzały, i tedy nie lobiyrało)

łykac´ łocwi – łatwiej (łocwi sie pies´cic´, jak sie mo kto gdzie mies´cic´) łojski – o roku: ubiegły, poprzedni (łojskiego roku buł plo wsiak plomór na króle)

łózklo – łóz˙ko łózklo celadnie – łóz˙ko dla czeladzi lub dzieci w piekarni chaty dymnej łóz˙ecklo – łóz˙eczko

łokiec´ – 1. staw łokciowy; 2. listewka długos´ci 0,47–0,78 m, uz˙ywana dawniej do mierzenia tkanin

łubki – deszczułki do usztywnienia zwichnie˛tej lub złamanej kon´czyny

łoktuska – przestarz. szeroki pas białego płótna lnianego, zarzucany przez kobiety na głowe˛ i ramiona

Łucka – Łucja

łomac´ – łamac´ łomac´ głowe – 1. mys´lec´ intensywnie, uczyc´ sie˛; 2. martwic´ sie˛ czyms´ (łomie se głowe, ska˛d wez´nie pinia˛dze)

Łuca – Łucja Łucyjo – Łucja (na s´wiyntom Łucyjom [13 XII] mróz, smaruj chłopie wlóz) ług – s´rodek wybielaja˛cy z wodnego roztworu popiołu drzewnego, stosowany dawniej do wybielania płótna, prania lub mycia Łukos – Łukasz

łona – łuna (łona na niebie)

łunka zob. ła˛ka

łonecka – niewielka ła˛ka

łupa – obierka, łupina

łopaciorz – pogardliwe okres´lenie niewykwalifikowanego robotnika

łupac´ – 1. rozłupywac´ kloc drewna; 2. bardzo bolec´ (łupac´ w klos´ciak na zmiane ploglody)

łopata – 1. re˛czne narze˛dzie słuz˙a˛ce do kopania; 2. drewniana okra˛głe narze˛dzie słuz˙a˛ce do wsuwania chleba do pieca i wyjmowania go z niego łopuch – łopian wie˛kszy (Arctium lappa); ros´lina zielna, dwuletnia z rodziny złoz˙onych, o duz˙ych lis´ciach i kulistych kwiatostanach z haczykowatymi łuskami (rzepami), stosowana w lecznictwie ludowym łopusa – przestarz. zob. łopuch łotac´ – 1. wstawiac´ łaty; reperowac´; 2. bic´ kogos´, głównie po pos´ladkach (łotac´ tyłek) łotna˛c´ – mocno kogos´ uderzyc´ (jak cie łotne, to sie wiyncy nie plodniesies) łoze – 1. duz˙e, szerokie łóz˙ko (lezy jak jakisi pon na łozu); 2. obsada czegos´, podstawa

łupic´ – 1. zdejmowac´ skóre˛ ze zwierze˛cia, kore˛ z drzewa; 2. rabowac´, okradac´; 3. pobierac´ wygórowana˛ zapłate˛ (łupic´ jak Z˙yd) łupic´ sie – głos´no krzyczec´ łupina – 2. obierka, ostruz˙yna (wsyp łupiny do gorka i uglotuj s´winiom); zob. łupa łupiyz – łupiez˙ łupiyz˙ zob. łupiyz łupna˛c´ – uderzyc´ łuskac´ – obierac´ z łusek, wydobywac´ ze stra˛ków (baby łuskajom jas´ka) łuz´niok – mieszkaniec Łuz˙nej łuz´nionka – mieszkanka Łuz˙nej łuz˙nionka zob. łuz´nionka łuz˙niok zob. łuz´niok

łozina – wiklina

łyjska – przestarz. łyz˙ka

łozysklo – 1. element podtrzymuja˛cy obracaja˛cy sie˛ wał lub os´; 2. koryto rzeki; 3. narza˛d łacza˛cy w cia˛z˙y matke˛ i dziecko

łyjso – 1. goło, pusto; 2. nijako, głupio, niezre˛cznie

łój – tłuszcz maja˛cy twarda˛ konsystencje˛, uzyskiwany z owiec, ciela˛t lub bydła

łyjsy – nie maja˛cy włosów (jak sie łyjse urodzi, to i łyjse zdechnie)

łójski zob. łojski

łykac´ – połykac´

łyjso poła – osoba całkiem łysa

79

łykna˛c´ łykna˛c´ – 1. wypic´ troche˛ jakiegos´ płynu; 2. napic´ sie˛ wódki

łyskawica – błyskawica

łyng – podmokła ła˛ka nadrzeczna

łyzka – łyz˙ka

Łyngi – nazwa cze˛s´ci Gorlic

łyz´nik – wisza˛ca półeczka z otworami do przechowywania drewnianych łyz˙ek

Łysina – imie˛ nadawane krowie mas´ci czarnej z białymi plamami łyskac´ sie – błyskac´ sie˛ (łysko sie, idzie burza)

80

łyzecka – mała łyz˙ka

łyz˙nik zob. łyz´nik łzec´ – kłamac´

M macac´ kure – sprawdzac´, czy kura ma jajko macharzyna – wysuszony pe˛cherz zwierze˛cy, np. s´wini, królika, słuz˙a˛cy dzieciom jako balonik; 2. woreczek na tyton´ z wyprawionego pe˛cherza; zob. kapciuch machlorka – tyton´ gorszej jakos´ci macica – 1. narza˛d rozrodczy u kobiet i samic ssaków; 2. dawniej: bliz˙ej nieokres´lony organ wewne˛trzny u kobiet i me˛z˙czyzn (ni mlóg wiele jes´, blo macica sie w nim lodzywała) Maciek – zdrobn. od Maciej (jak Maciek (24 II) lodów nie roztopi, bedom jesce chuchali w zimne rynce chłopi, a jak ciepło na Macieja, to juz wiosny nadzieja) macierzonka – macierzanka piaskowa (Thymus serpyllum); ros´lina wieloletnia z rodziny jasnotowatych; stosowana jako s´rodek wykrztus´ny i odkaz˙aja˛cy; jako ros´lina przyprawowa zaste˛powała tymianek; wraz z z˙ywica˛ i innymi ziołami wchodziła w skład kadzidła maciutki – malen´ki, malutki, bardzo niewielki maciyrz – przestarz. matka mac´ – przestarz. matka mac´ka – przestarz. sok nikotynowy pozostały po wypaleniu fajki, stosowany w lecznictwie ludowym do us´mierzania bólu ze˛bów Madziar – We˛gier madziarski – we˛gierski

Magdalana – nazwa cze˛s´ci Gorlic maglownica – drewniany przyrza˛d do prasowania pos´cieli, złoz˙ony z karbowanej deski i wałka maic´ – stroic´, przyozdabiac´ (kumy plosły maic´ klos´ciół na Bloze Ciało) majciynta – dziec. majteczki (wdziyj majciynta, nie lotej z gołom rzyciom) majeronek – majeranek ogrodowy (Origanum Majorana); ros´lina zielna z rodziny jasnotowatych, reguluje trawienie, pomaga w niez˙ycie z˙oła˛dka i chorobach układu pokarmowego majkut – osoba lewore˛czna majówka – mlecz zwyczajny (Sonchus oleraceus); ros´lina zielna z rodziny złoz˙onych, o kwiatach przewaz˙nie z˙ółtych, zebranych w wieche˛, i owocach otoczonych białym puchem (downi mlycem wypolało sie kurzowki na rynkak) majster – 1. główny cies´la w ekipie wznosza˛cej drewniany dom; 2. fachowy rzemies´lnik majstrowac´ – 1. zajmowac´ sie˛ jakims´ rzemiosłem, przewaz˙nie ciesielstwem lub stolarstwem; 2. naprawiac´ jaka˛s´ rzecz, urza˛dzenie majszczyk zob. majster majtki – 1. dolna cze˛s´c´ bielizny; 2. przestarz. spodnie chłopie˛ce majzel – 1. narze˛dzie s´lusarskie do przecinania metalu, zwykle pre˛tów; przecinak;

81

makuchy 2. narze˛dzie murarskie do wykuwania otworów i bruzd w murze makuchy – wycis´nie˛te w olejarni nasiona ros´lin oleistych, stanowia˛ce cenna˛ pasze˛ dla zwierza˛t Malina – imie˛ nadawane krowie mas´ci czerwonej malizna – cos´ bardzo małego (przypelentoł sie do chołpy pies – isno malizna) malorz – rzemies´lnik zajmuja˛cy sie˛ malowaniem mieszkan´

mamrok – człowiek gderliwy, zrze˛dza˛cy mamrowato – niewyraz´nie (godac´ mamrowato) mamuna – dziwadło, straszydło; w wierzeniach miejscowych zła wiedz´ma podmieniaja˛ca niemowle˛ta (wdzioła na siebie pore kiecek i plodobno do mamuny) mamusin – nalez˙a˛cy do mamusi mamusin synek – rozpieszczony przez matke˛ syn; cze˛sto tak o jedynaku Manek – zdrobn. od Marian

malta – zaprawa murarska

mangaryna – margaryna

malus´ki – bardzo mały

Mania – Maria

Małglos´ka – zdrobn. od Małgorzata

maniyrka – manierka

Małglozata – Małgorzata (dysc na s´wiyntom Małglozate [20 VII] jest lorzechom na strate)

manowce – bezdroz˙a, wertepy (wlodziyło glo to plo manowcak)

Małglozatka – zdrobn. od Małgorzata (jako Małglozatka [20 VII], takie bedzie pół latka) mało gdzie – w niewielu miejscach mało kto – rzadko który (we wilijom buł taki zia˛b, ze mało kto plosed na pastyrke do klos´cioła) Małocha – imie˛ nadawane krowie mas´ci czarnej mamic´ – prowadzic´ na manowce, powodowac´, z˙e ktos´ bła˛dzi mamidło – zwid, omam

marcowac´ sie – o kotach: miec´ okres godowy (w marcu marcujom sie kloty, w kwietniu psy, a w maju my) marcówki – o kurcze˛tach, które wyle˛gły sie˛ w marcu Marcyna – Marcelina marcypon – rarytas, frykas, specjał (zuru sie nie tknies, ino ci same marcypony w głowie) Marcys´ka zob. Marcyna marklocic´ sie – martwic´ sie˛, smucic´ marklotnos´ – z˙al, przygne˛bienie, smutek marklotny – smutny, znieche˛cony, rozgoryczony

mamin – nalez˙a˛cy do mamy mamka – 1. kobieta karmia˛ca piersia˛ cudze dziecko; 2. cukier zawinie˛ty w szmatke˛ maczana˛ w mleku; dawano to do ssania niemowle˛tom

marmelada – przestarz. zob. marmolada marmlolada – ste˛z˙ona masa z owoców gotowanych z cukrem marny – kiepski, mierny, lichy

mamrac´ – 1. mówia˛c, wypowiadaja˛c sie˛, okazywac´ niezadowolenie (dopiyro zacyli dzielic´ te dary, a ludzie juz mamrajom); 2. mówic´ niewyraz´nie; mamrotac´

marscyc´ – układac´ w drobne fałdki (kozała se usyc´ marsconom spódnice)

mamrac´ plod nosym – mówic´ cicho, niezrozumiale

marscyc´ sie – pokrywac´ sie˛ zmarszczkami

mamrac´ plod wa˛sem zob. plod nosym

martadela – rodzaj grubej kiełbasy z mielonego mie˛sa; mortadela

82

mamrac´

marny gros – mała suma pienie˛dzy

mazac´ sie marunka – wrotycz maruna (Tanacetum Parthenium); kwitnie biało, ma omszone lis´cie, moz˙na ja˛ spotkac´ w ogrodach; lis´cie tej ros´liny wykorzystywane sa˛ do produkcji leków przeciwzapalnych i przeciwmigrenowych

mas´lok – mas´lak (Suillus Boletus); grzyb z rodziny borowikowatych o kapeluszu pokrytym lepka˛ skórka˛

Maryjo – 1. zob. Mania; 2. Matka Boska

mas´luch zob. mas´lok

Maryjon – Marian

mas´nica – drewniane urza˛dzenie do wyrobu masła; maselnica

Marys´ – Marysia masarnia – 1. wytwórnia we˛dlin; 2. sklep mie˛sny masierowac´ – przestarz. maszerowac´ masło zyłowate – masło maja˛ce w swojej masie białe paski, be˛da˛ce dowodem na to, z˙e je czarownica popsuła masna˛c´ – uderzyc´ w twarz (pysklowoł ji, to glo masła w gymbe) masny – 1. tłusty; 2. polany tłuszczem; okraszony masorz – człowiek zajmuja˛cy sie˛ na wsi ubojem zwierza˛t i wyrobem we˛dlin (Maryjscyn chłop dobry masorz, s´winie roz dwa zabije, kiełbasy, kiski, salcesony zrobi, zgrabny jes do ty robloty) masyna – 1. urza˛dzenie mechaniczne; 2. młockarnia (jutro bedzie juz tu masyna, młociaty godoł do ujka) masynka – 1. specjalny noz˙yk do obierania ziemniaków; obieraczka (nie skrobej z´mioków nozem, wez´ masynke); 2. maszynka do mielenia mie˛sa mas´ – 1. półstały, mie˛kki preparat leczniczy do smarowania skóry; 2. barwa siers´ci u zwierza˛t, przewaz˙nie koni i krów mas´cic´ – 1. polewac´ jedzenie tłuszczem; krasic´ (downi w pia˛tki mascono ino lolejem; na lobiod dzisio mascone z´mioki z kwas´nym mlykiem); 2. przekupywac´ kogos´; 3. bic´ kogos´ mocno mas´kara – 1. twarz, której moz˙na sie˛ przestraszyc´; 2. maska (wdzioli na głowy mas´kary i plos´li po klolyndzie)

mas´lonka – to, co pozostaje po oddzieleniu tłuszczu od s´mietany podczas robienia masła

mas´nicka – mała maselnica matacyc´ – kłamac´, przeinaczac´, uciekac´ sie˛ do wykre˛tów (nie matac, ino godej prowde!) maten´ka – pieszczotliwie o matce materiał – 1. tkanina; 2. tworzywo, surowiec, substancja (zebroł cały materiał na budowe) materyjo – 1. przestarz. materiał, tworzywo; 2. przestarz. tkanina; 3. przedmiot rozmowy (ni majom nijakiego rozeznania w ty materyji) Mateus – Mateusz (plo s´wiyntym Mateusi [21 IX] chlodz´ chłopie w kapelusie) Matka Blosko Gromnicno – s´wie˛to obchodzone 2 lutego, kiedy to s´wie˛ci sie˛ przystrojona˛ s´wiece˛ gromnice˛, sadza˛ z pala˛cej sie˛ s´wieczki znaczy sie˛ drzwi i okna znakiem krzyz˙a, aby zagrodzic´ doste˛p do chaty złym mocom; gromnice˛ zapala sie˛ takz˙e w czasie burzy i wkłada do re˛ki umieraja˛cemu Matka Blosko Siewno – s´wie˛to Narodzenia NMP; w tradycji ludowej Matka Boz˙a, której pamia˛tke˛ narodzenia obchodzi sie˛ 8 wrzes´nia, jest postrzegana jako patronka jesiennych siewów; sta˛d tez˙ nazwa Matka Blosko Zielno – s´wie˛to Wniebowzie˛cia NMP, obchodzone 15 sierpnia, poła˛czone ze s´wie˛ceniem ros´lin zielnych w bukietach i wiankach (Matki Bloski Zielny chlodzi kazdy jak cielny) Matysek zob. Mateus mazac´ sie – płakac´ bez powodu

83

mazidło mazidło – smar maziorz – osoba (przewaz˙nie Łemek) zajmuja˛ca sie˛ dawniej wytwarzaniem mazi (smaru), dziegciu oraz handlem tymi produktami mazok – 1. szczoteczka do rozprowadzania pasty na butach; 2. dosadne okres´lenie twarzy (dac´ komus´ w mazok); 3. s´lad po z´le rozprowadzonym wapnie, farbie na bielonej lub malowanej s´cianie (taki z niego malorz jak z diabła klos´cielny – narobiuł ino mazoków) mazur – 1. ludowy taniec z figurami o skocznym rytmie w takcie trójdzielnym; 2. muzyka do tego tan´ca maz´ – 1. o błocie; 2. zob. mazidło ma˛cic´ – 1. mieszac´, bełtac´; 2. zakłócac´ spokój, siac´ zame˛t (ma˛ciuł na weselu bez całom noc, az dopiyro lo s´witaniu mu wcesali) ma˛cka – ma˛czka kostna stosowana jako nawóz; zob. klos´ci ma˛cnica – sporysz (Secale cornutum); grzyb z klasy workowców, pasoz˙ytuja˛cy głównie w kłosach z˙yta, podawany dawniej połoz˙nicy podczas połogu ma˛tek – rosochate drewienko do mieszania zupy, s´mietany i innych płynnych substancji w kuchni mechy – teren pokryty mchem mecyje – 1. frykasy, przysmaki (na lobiod był król i specyjoł – same mecyje); 2. rzecz nadzwyczajna (doł mi na lodpus´cie serce z piernika – wielgie ci mecyje!) melizonka – przestarz. płaszcz damski wcie˛ty w pasie memlok – niepochlebnie o osobie wypowiadaja˛cej sie˛ w sprawie, o której nie ma poje˛cia mentryka – metryka meszty zob. ciz˙emki meter – 1. podstawowa miara długos´ci; 2. odcinek o długos´ci 1 metra; 3. przyrza˛d do odmierzania (meter stolarski, meter krawie-

84

cki); 4. jednostka cie˛z˙aru odpowiadaja˛ca 100 kg; 5. metr pomiarowy drewna, miara obje˛tos´ci równa 1 kubikowi miaucec´ – o kocie: wydawac´ charakterystyczny głos miare brac´ – ustalac´ wymiary tego, co ma byc´ wykonane, np. u krawca, szewca miarecka – niewielki pojemnik o pojemnos´ci 1 kwarty (ok. 1 litra) miarka – 1. drewniany naczynie do odmierzania obje˛tos´ci; 2. ilos´c´ czegos´ mieszcza˛ca sie˛ w tym naczyniu (ziorko do ziorka, a zbiyrze sie miarka); 3. kieliszek do wódki miarklowac´ – domys´lac´ sie˛ miarklowac´ sie – wstrzymywac´ sie˛, uwaz˙ac´ na słowa, zachowanie (miarkuj sie, blo godos głupoty) miasto I – duz˙y, ge˛sto i planowo zabudowany teren (nie kciało sie im robic´ w plolu, ino jez´dzili plo miastak na jarmaki) miasto II – zamiast, zamiast tego (miasto piyniyndzy dostoł plo pysku) miastowy – miejski micha – dosadnie o duz˙ej misce (przysiod sie do michy i wylizoł do cysta) Michas´ka – Michalina Michoł – Michał (Michoł s´tyry lata kichoł, na pia˛ty umiyroł, syra sie˛ napiyroł) miech – 1. przyrza˛d do tłoczenia powietrza w piecu kowalskim, instrumentach muzycznych; 2. przestarz. worek (kiedy przed Jakubem [25 VII] kwiat ze z´miokówi spodo, mało miechów pełnych sie w jesieni składo) miechlowac´ – poruszac´ miechem w kuz´ni miec´ ciynzki łeb – cierpiec´ z powodu kaca miec´ ciynzkom rynke – stosowac´ bicie jako s´rodek wychowawczy miec´ cuja – miec´ wyczucie, intuicje˛ miec´ dobrom głowe – móc wypic´ duz˙a˛ ilos´c´ alkoholu bez wie˛kszych konsekwencji

milcek miec´ dryg do (czegos´) – miec´ talent, umieje˛tnos´c´, łatwos´c´, dar (miec´ dryg do granio na tra˛bce) miec´ fisia – byc´ niespełna rozumu miec´ głowe nie lod parady – byc´ ma˛drym, rozgarnie˛tym miec´ glojsca – przestarz. miec´ niepohamowana˛ che˛c´ na cos´, np. na słodycze

mielac´ – kruszyc´, rozdrabniac´, rozcierac´ cos´ na proszek lub miazge˛ za pomoca˛ odpowiednich urza˛dzen´ (plojechoł do młyna mielac´ zbloz˙e na chlyb) mielac´ je˛zorem – mówic´ byle co, mówic´ bez potrzeby (jak sie baby zejdom, to mielom bez ustanku jynzorami) miełowac´ – przestarz. zob. miłowac´

miec´ hoka – wiedziec´ o czyms´, co jest dla kogos´ niewygodne (Hancyn Jasiek mo hoka na somsiada, tyn glo teroz nie plodo do gminy)

mieniac´ – zamieniac´ (mamuny plo nocak mieniajom dziecka)

miec´ huk robloty – miec´ bardzo duz˙o do zrobienia

mienic´ sie – błyszczec´, ls´nic´

mieniac´ sie – dokonywac´ zamiany, wymieniac´ sie˛

miec´ kuku na muniu – byc´ niespełna rozumu

mierzi sie (komus´) – ktos´ ma dos´c´ czegos´ lub kogos´ (juz mi sie mierzi od siedzynio ciyngiem w chołpie)

miec´ lepkie rynce – miec´ skłonnos´c´ do kradziez˙y, byc´ kleptomanem

miescanka – mieszczka

miec´ miare – byc´ roztropnym, umiarkowanym (miec´ miare w piciu) miec´ na podoryndziu – miec´ w zasie˛gu re˛ki, miec´ na miejscu (mioł na podoryndziu losice, zeby wyłotac´ to leniwe babsklo)

miesek – przestarz. worek miesia˛c – 1. dwunasta cze˛s´c´ roku; 2. ksie˛z˙yc miesia˛c w kole – pos´wiata wokół ksie˛z˙yca zwiastuja˛ca zmiane˛ pogody

miec´ na zbyciu – miec´ do sprzedania (mioł na zbyciu krowiage)

miesia˛cek – zdrobn. od miesia˛c

miec´ pare – byc´ silnym

miesiyncnik – przestarz. lunatyk

miec´ pełno w dupie – wulg. nie cierpiec´ biedy, miec´ wszystko (choc´ miała pełno w dupie, to zakciywało sie jyj marcyponów)

mietlica – mietlica (Agrostis); wysoka trawa rosna˛ca jako chwast w zboz˙u

miec´ plod rynkom zob. miec´ na podoryndziu miec´ sie – czuc´ sie˛ (stryjanka wylizała sie z chloros´ci i mo sie juz jaklo taklo) miec´ spust – miec´ dobry apetyt miec´ s´miyrgla – byc´ niespełna rozumu miec´ w rzyci zob. miec´ w nosie miec´ za swloje – dos´wiadczyc´ przykros´ci, cierpienia miec´ zajoba – zachowywac´ sie˛ nienormalnie, poste˛powac´ głupio, byc´ szalonym miedziok – moneta o niskim nominale (kto ni mo miedzi, tyn na rzyci siedzi)

miesia˛cka – menstruacja, period

mietlorz – osoba zajmuja˛ca sie˛ wytwarzaniem mioteł mietła – miotła (w siyni mietła, w izbie mietła, dziewka płocha nie zamietła) miglanc – wisus, urwis (tyn mały miglanc doł wszyskiym do wiwatu) mijanka – 1. wymijanie, wyprzedzanie; 2. miejsce na drodze przeznaczone do wymijania sie˛ Mikołoj – Mikołaj (s´wiynty Mikołoj chłopów do butów wołoj!) mikołoj – zwyczaj obdarowywania sie˛ w noc z 5 na 6 grudnia milcek – osoba małomówna

85

mina˛c´ mina˛c´ – 1. przejs´c´, przejechac´ obok jakichs´ osób, rzeczy; 2. opus´cic´ cos´, np. kawałek pola podczas siewu (musioł mina˛c´ to uwrocie, jak sioł) minimetr – milimetr miozga – to, co znajduje sie˛ pod kora˛ drzewa, dzie˛ki czemu przyrasta ono na grubos´c´ mis´korz – osoba zajmuja˛ca sie˛ kastrowaniem zwierza˛t mis´kluwac´ – kastrowac´, trzebic´ (kos´pigom, cos´cie mi dali, mlozno ino zaby mis´kluwac´) mitrynga – daremny trud, marnowanie czasu mitrynzyc´ – marnowac´, trwonic´ mitwac´ – pla˛tac´, gmatwac´ mitygowac´ sie – powstrzymywac´ sie˛ miydnica – miednica miyjsce – 1. wolna przestrzen´, która˛ moz˙na zaja˛c´, zapełnic´ czyms´ (postawiuł chołpe w ładnym miyjscu); 2. teren lub pomieszczenie słuz˙a˛ce okres´lonym celom (miyjsce na zobawe); 3. przestarz. łoz˙ysko ssaków miyjsce lo głodneglo – puste miejsce zostawiane przy stole wigilijnym miyndlica – dawne drewniane narze˛dzie do wste˛pnej obróbki lnu i konopi miyndlic´ – dokonywac´ wste˛pnej obróbki lnu, konopi po ich uprzednim roszeniu i suszeniu, polegaja˛cej na łamaniu i zgniataniu łodyg w celu oddzielenia włókien od paz´dzierzy (miyndlyło sie przódy lyn na taki miyndlicy) miyndza – wa˛ski pas niezaoranej ziemi, rozddzielaja˛cy granicza˛ce ze soba˛ pola uprawne; miedza

miyntka corno – mie˛ta pieprzowa (Mentha piperita); stosowana jako przyprawa i s´rodek na bóle z˙oła˛dka (mlorzysklo) miyntka klobylo – pomocnik baldaszkowaty (Chimophila umbellata); ros´lina zielna z rodziny gruszyczkowatych; zob. pomocnica miyntka klocio – polej polny, mie˛ta polej (Mentha pulegium); ziele z rodziny jasnotowatych miyntolic´ – gnies´c´, mia˛c´ miyntolic´ sie – z dezaprobata˛: całowac´ sie˛ (jezdes´ Zos´ka s´wiadkiem, jak sie ta latawica z mlojym Józkiem miyntoliła) miyrt – mirt (Myrtus); ozdobna ros´lina doniczkowa miyrzac´ – 1. sprawdzac´ wielkos´c´, rozmiary czegos´ (downi termometra nie buło i glora˛cki nie miyrzali); 2. celowac´ (miyrzoł w zaja˛ca, a trafiuł Panu Blogu w lokno) miyrzwa – zgnieciona słoma miyrzwic´ – pla˛tac´, wichrzyc´ miysac´ – mieszac´ miyso – mie˛so miysunek – mieszanina z˙wiru lub piasku i cementu z woda˛ miyszkac´ – mieszkac´ miyszunek zob. miysunek mizeria – 1. sałatka ze s´wiez˙ych ogórków pokrajanych w plasterki i s´mietany; 2. niedostatek, bieda mizerota – 1. biedak, ne˛dzarz; 2. chudzielec, chuchro, ktos´ słaby fizycznie mlec´ lozorem – mówic´ duz˙o bez zastanowienia, bezsensownie (przestej plo próz´nicy mlec´ lozorem)

miyndzusek – bardzo wa˛ska miedza (babka pamiynto, jak plo miyndzuskach posała krowy)

mliko – mleko

miynkawy – niezbyt mie˛kki

mlycarnio – mleczarnia

miynki – mie˛kki

mlycko – 1. zdrobn. od mlyko (nie dadzom nic ludzkiego jes´, ino dziyn´ na dziyn´ mlycko

miynkutki – mie˛ciutki

86

mlyc – mniszek lekarski (Taraxacum)

mlokry jak mysa i mlycko); 2. biały sok po zerwaniu mniszka lekarskiego czy niektórych grzybów mlycno krowa – krowa dojna, daja˛ca duz˙o mleka mlycorz – 1. pracownik mleczarni; 2. dostawca mleka z punktu skupu do mleczarni mlyklo – mleko mlyko lojscane – mleko lekko kwas´ne mlyko pisiate – mleko, którego gotowanie grozi zwarzeniem młocka – młócenie zboz˙a młockarnio – maszyna do młócenia zboz˙a; młocarnia młodo glodzina – wczesna pora (cosik sie mu stało i lyg se lo taki młody glodzinie) młodo pani – panna młoda młodo panna, panna młoda zob. młodo pani (panna młodo cekała w klos´ciele, a pon młody doł dyla)

mniska – zakonnica mniyjse pół – mniej niz˙ połowa (mioł plodzielic´ plo równo, a doł mi mniyjse pół) mlocor – teren podmokły, bagnisty mlocorz – osoba odznaczaja˛ca sie˛ duz˙a˛ siła˛ mlocyc´ – moczyc´ mlocyc´ sie – moczyc´ sie˛ 1. byc´ zanurzonym w wodzie; 2. z˙art. ka˛pac´ sie˛ długo (mlocuł sie w bóniorze lod rana do wiecora); 3. oddawac´ bezwiednie mocz modła – wzór, model, wzorzec (lodzioła sie na starom modłe i ni mogła ploja˛c´, ceglo sie chlodoki z ni s´miejom) mlodniaty – wychodza˛cy z mody (mlodniato kiecka) mlodrawy – niebieskawy

młody cas zob. młodo godzina

mlodrok – chaber bławatek (Centaurea cyanus); chwast polny o szafirowych kwiatach

młody pon – pan młody

mlodry – niebieski

młodzi – pan´stwo młodzi młódka – 1. młoda dziewczyna lub me˛z˙atka; 2. młoda kura

mlodrzew – 1. modrzew polski (Larix polonica); drzewo iglaste z rodziny sosnowatych, be˛da˛ce pod ochrona˛; 2. drewno z tego drzewa (klos´ciółek z mlodrzewia)

młódz´ – młodziez˙ (dzisiejso młódz´ nie tako jak drzewiyj bywało)

mlodrzewiok – grzyb mas´lak rosna˛cy pod modrzewiami

młujklowac´ – oddzielac´ zboz˙e od plew za pomoca˛ specjalnego urza˛dzenia (młujklowoł pszenice calutki dziyn´ w stodole i w klojcu ustoł)

mloji lostomiyli – zwrot grzecznos´ciowy

młodziok – młode zwierze˛

młujnek – 1. urza˛dzenie słuz˙a˛ce do mielenia ziaren; 2. urza˛dzenie do czyszczenia zboz˙a; wialnia

mlojis´ciewy – zwrot grzecznos´ciowy moj – miesia˛c maj mloja – z˙ona

młyjklowac´ zob. młujkowac´

mloja baba – z˙ona (ludziom sie zdaje, ze mloja baba to janiołek z ciepłom dupkom, a to ci isny jancykrys)

młyjnek zob. młujnek

mloja staro zob. mloja baba

młyjski – zwia˛zany z młynem (koło młyjskie za s´tyry ryn´skie, koło nom sie rozleciało, a my wszyscy bync! – z zabawy dziecie˛cej)

mloja s´lubno zob. mloja baba, mloja staro

młynorka – córka lub z˙ona młynarza

mlokry jak mysa – kompletnie przemoczony

młynorz – młynarz

moic´ – maic´

87

mlolestowac´ mlolestowac´ – natre˛tnie prosic´ (baba mlolestuje mie lo pinia˛dze, a jo ni mom ani cynta przy dusy) momcynimom – z˙art. suszona kora cynamonowca (Cinnamomum Scheffer), stosowana jako przyprawa; cynamon

mloscynicok – mieszkaniec Moszczenicy Mosiek – przezwisko Z˙yda mlosiynzny – mosie˛z˙ny Mloskol – Rosjanin

momic´ zob. mamic´

mloskol – placek pszenny z dodatkiem sody oczyszczonej wypiekany na blasze kuchennej

momynt – chwila, mgnienie

mloskolik zob. moskol

mondor – mundur

mlotac´ – 1. zwijac´ w motek; 2. pla˛tac´, gmatwac´; 3. działac´ podste˛pnie

mondur zob. mondor Morcin – Marcin Morcinek – zdrobn. od Morcin morcinki – drobne astry krzewiaste, o kwiatach jasnofioletowych, zebranych w koszyczki mlordonie – duz˙e kluski z tartych surowych ziemniaków odciskanych przez płótno mlordowac´ – 1. zabijac´ w okrutny sposób; 2. wymiotowac´; miec´ biegunke˛

mlotek – 1. szpula z namotanymi nic´mi; 2. zwój prze˛dzy mlotowidło – 1. przyrza˛d do motania prze˛dzy; 2. cze˛s´c´ robocza snopowia˛załki, słuz˙a˛ca do s´cinania zboz˙a i układania ich na przenos´niku mlotór – 1. silnik (jak nastoł we wsi pra˛d, to ludzie plokupili se rozmajte mlotory); 2. motocykl (wsiod na mlotór i plojechoł do miasta)

mlorduje (kogos´) – kogos´ boli z˙oła˛dek, ma wymioty, biegunke˛

mlotycka – mała motyka uz˙ywana do prac w ogródku

mlordynga – trud, udre˛ka mlores cuc´ – czuc´ respekt

mlotyka – re˛czne narze˛dzie do spulchniania ziemi, okopywania ros´lin, usuwania chwastów

mlorga austryjacko – miara powierzchni gruntu odpowiadaja˛ca 57,5464 ara

mlozny – bogaty (przed wojnom we dwlorze był mlozny pon)

mlorga plolsko – miara powierzchni gruntu odpowiadaja˛ca 55,9872 ara

mloz´dziyrz – mosie˛z˙ne (dawniej drewniane) naczynie kuchenne z tłuczkiem do tłuczenia na miałki proszek cukru, wanilii, pieprzu itp.; 2. działo o krótkiej gładkiej lufie, ładowane od wylotu i strzelaja˛ce stromym torem; 3. dawniej: działko uz˙ywane do strzelania na wiwat lub na trwoge˛ (w Szalowy na rezurekcyjom chlodoki szczylali z mloz´dziyrzy)

mlores – respekt, rygor, dyscyplina

mlorowe plowietrze – dz˙uma mlorowo zaraza – choroba zakaz´na, na która˛ podczas epidemii umiera bardzo duz˙o osób, np. dz˙uma cholera mlorowy – 1. przestarz. powoduja˛cy mlór; 2. godny uznania, przyzwoity, s´miały (mlorowy chłop z nieglo) mortwy – martwy mlorzyc´ – głodzic´ mlorzysklo – 1. silne bóle brzucha (wziyno jom takie mlorzysklo, ze zdawało sie, ze ji flaki wypruje); zob. boles´ci; 2. choroba serca – dusznica bolesna; 3. kolka u konia

88

mlój – ma˛z˙ (mlój, jak plosed plo lobiedzie do karcmy, to mrocy sie, a jeglo jesce ni ma) mółka – ma˛ka mlór – choroba zakaz´na, na która˛ podczas epidemii umiera bardzo duz˙o osób, np. dz˙uma cholera

myndrek mlórg zob. mlorga

murowanica – duz˙y murowany dom

mrocka – przestarz. mała mrówka, której uka˛szenia sa˛ bardzo bolesne

mursec´ – butwiec´, próchniec´ (staro chołpa murseje, a na nowom ni ma grosa)

mrocyc´ sie – zmierzchac´ sie˛ (chl oc´c´e z plola, blo sie juz mrocy)

murselina – próchno

Mroziato – imie˛ nadawane krowie mas´ci czerwono-mroziatej

musowlo – obowia˛zkowo (jesce pore lot tymu kozdy chlodok musowlo stawoł do asynterunku)

mroziaty – przypominaja˛cy szadz´

mus´tarda – musztarda

mrozisklo – duz˙y mróz

mus´tra – musztra

Mrozula zob. Mroziato

mus´trowac´ – uczyc´ musztry, c´wiczyc´ musztre˛ (rekruta dziyn´ w dziyn´ mus´trujom)

mrozy idom – nadchodzi okres niskich temperatur (idom mrozy, a skluty nie majom co wdzioc´ na gnoty) mroz´liwy – mroz´ny (mroz´liwy dziyn´) mrzec´ – umierac´ masowo (w casak mloru ludzie mrom jak muchy) msa s´wiynto – msza s´wie˛ta msaniok – mieszkaniec Mszanki msyca – mszyca (Aphidoidea); owad z rze˛du pluskwiaków z˙eruja˛cy na lis´ciach, łodygach lub pe˛dach zielonych msyc´ – uszczelniac´ szpary pomie˛dzy belkami, z których zbudowane sa˛ s´ciany wiejskiej chałupy, za pomoca˛ mchu lub słomy (dzisiok juz trudno trafic´ na takieglo, co wiy, jak msyc´ mechem chałupe) msynie – uszczelnianie szpar pomie˛dzy belkami wiejskiej chałupy ms´cic´ – pomstowac´ na kogos´ (wpadła do kumy i ms´ciyła jom ile wlezie) ms´ciwiec – osoba ms´ciwa, pamie˛tliwa muc – dosadnie o osobie małomównej i nietowarzyskiej muchomór – muchomor czerwony (Amanita muscaria); grzyb stosowany dawniej do trucia much mucowaty – małomówny mulorz – murarz murarka – murarstwo murorz – rzemies´lnik zajmuja˛cy sie˛ murowaniem

muterka – nakre˛tka muzyka – 1. kapela wiejska; 2. zabawa organizowana przez młodziez˙, odbywaja˛ca sie˛ w karczmie lub w sieniach domów czy w stodołach na klepisku (blojsku) muzykancio – muzykanci muzykant – członek kapeli; grajek muzyklowac´ – grac´ w kapeli, grac´ na instrumencie myjok – s´ciereczka do mycia naczyn´ (jak nie przestanies sie do mnie dobiyrac´, to loberwies myjokiem) mymlok – przestarz. gałganek szmaciany zaste˛puja˛cy smoczek myncarnio – morde˛ga, me˛ka (lostac´ w szkole plo klozie to nie tako znowu myncarnio, jak strasom) myncyc´ – 1. zadawac´ cierpienia; 2. naprzykrzac´ sie˛, nie dawac´ spokoju; 3. robic´ cos´ niefachowo myncyc´ sie – 1. cierpiec´ z powodu choroby; 2. trudzic´ sie˛ mynda – 1. mendoweszka, wesz łonowa (przespoł sie z Kas´kom i w plodarku dostoł lod niyj myndy); 2. dosadnie o osobie, która˛ cechuje nieprzyjemny sposób bycia, zachowania, z która˛ trudno z˙yc´ myndel – 1. pie˛tnas´cie sztuk, czwarta cze˛s´c´ kopy (myndel jajek); 2. kopa zboz˙a składaja˛ca sie˛ z 15 snopków (kłas´ snopki w myndle) myndrek – osoba przema˛drzała

89

mynklolic´ mynklolic´ – nachalnie prosic´ o cos´ (przestan´ mie mynklolic´, blo ci wleje) mynkoła – 1. człowiek nader drobiazgowy; 2. człowiek natre˛tnie prosza˛cy o cos´ myrdac´ – o psie: machac´ ogonem (jak pies dzieciska uwidzi, zaroz myrdo logónem) mysa – mysz (do stodoły nasło pełno mysów) mysi trzew – krwawnik pospolity (Achillea millefolium); ros´lina z rodziny złoz˙onych, maja˛ca zastosowanie jako lek przeciwkrwotoczny oraz przy chorobach wrzodowych przewodu pokarmowego; siekany z jajkiem dodaje sie˛ do karmy kurcze˛tom; dawniej gotowany w winie krwawnik piły z mlekiem kobiety, które cierpiały na nieregularne miesia˛czki

90

mysiaty – popielatoz˙ółty myska – 1. mała mysz; 2. brunatne, owłosione znamie˛ na ciele mysklowac´ – grzebac´, szperac´ w czyms´ mysza zob. mysa mys´lec´ – 1. pamie˛tac´ o kims´; 2. przypuszczac´ (mys´lołek, ze mi sie udo zabic´ wieprzka na s´wiynta, a tyn pieron wzion i zdech); 3. pamie˛tac´ o czyms´, o kims´, troszczyc´ sie˛ o kogos´, o cos´ (nawet przy roblocie mys´li lo swlojy rodzinie) mytka – s´ciereczka, gabka do mycia naczyn´ mzawka – bardzo drobny deszczmz˙awka mzyc´ – o deszczu: sia˛pic´, rosic´

N na amynt – całkowicie, bez s´ladu (plojechoł we s´wiat i przepod na amynt) na bani – w stanie nietrzez´wym (Wlojtek chloł całom nocke, a rano plosed do robloty na bani) na bloku – w szarej strefie, na fusze (na bloku lepiyj mu płacili jak we fabryce) na blosoka – boso

na iment – zupełnie, dokumentnie, całkowicie (ra˛boł w soblote wiecór trzoski na rozpołke, blo na iment zablocuł lo s´wiyncie) na jedno – na to samo (na jedno wysło) na jedno klopyto – według tego samego przepisu, wzoru na klomlorze – przestarz. o ubogim chłopie: mieszkac´ ka˛tem u bogatego gospodarza

na blorg – na kredyt (brac´ w sklepie na blorg)

na kraju – na skraju, na krawe˛dzi

na blórg zob. na blorg

na kupe – wspólnie (prali sie na kupe, ile wlezie)

na cas – w pore˛ na casie – w odpowiednim czasie na c´wioro – na czworo, na cztery cze˛s´ci na despet – na złos´c´, wyrza˛dzaja˛c szkode˛

na kryche – na kredyt

na kwilke – na krótko (plosła na kwilke do kumy i juz siedzi z piync´ glodzin) na lewo – 1. na lewa˛ strone˛; 2. nielegalnie; 3. z nieprawego łoz˙a (mioł na lewlo z drugom babom dwloje dziecek)

na dniak – za kilka dni, wkrótce (splodziywo sie na dniak dziecka)

na leza˛cku – w pozycji lez˙a˛cej

na dwloje babka wrózyła – bedzie tak lub inaczej (na dwloje babka wrózyła)

na łapu-capu – w pos´piechu, bez zastanowienia

na fest – dobrze, mocno (zrobic´ na fest)

na mlokrze – podczas deszczu

na fleku – w stanie nietrzez´wym (jechoł autem na fleku)

na mój rozum – według mnie

na glanc – czys´cic´ do uzyskania połysku (wypucowoł lojcoskie bluty na glanc)

na nowiu – podczas pierwszej kwadry ksie˛z˙yca

na głodny z˙oła˛dek – na czczo

na nowym chlebie – po z˙niwach

na goło – bez ubrania (jak dopod kum z losicom babe z gachem, to wioła goło bez krzoki, ino sie kurzyło)

na obłap – we˛gieł w tej konstrukcji wygla˛da tak, z˙e kon´ce płazów, z których budowane sa˛ s´ciany, wystaja˛ nieco, a nie sa˛ przycinane równo ze s´ciana˛ (majstrowie kładom s´ciany na lobłap)

na glotowo – na miare˛ (sewc zrobiuł buty na glotowo)

na mur – na pewno

91

na locach na locach – tak, z˙e wszyscy wiedzieli, widzieli (obwiesiuł sie na locach całej wsi)

na rackak zob. na rackach

na locach s´wiata – jawnie, otwarcie

na równo – na dwie równe cze˛s´ci

na lodwyrtke – na odwrót

na sermater – byle jak (lobsioli plole na sermater i nic jym nie lurosło)

na lokryntke zeszyc´ – 1. zszyc´, uz˙ywaja˛c specjalnego rzadkiego s´ciegu; 2. zszyc´ cos´ nieporza˛dnie, s´cia˛gaja˛c brzegi rozdartego materiału na lostatku – na koniec, kon´cza˛c, nareszcie na los´ciyrz – na pełna˛ szerokos´c´ (rozewrzyc´ dz´wi na los´ciyrz) na parade – na ozdobe˛, na pokaz (chlowoł klonia nie do robloty, ino na parade) na piykne – na serio na piykne locy – bez korzys´ci materialnych, bezinteresownie na plocekaniu – od razu, bez z˙adnej zwłoki (na plocekaniu dali mu zglode na stawianie stajni) na plodoryndziu – w pobliz˙u, pod re˛ka˛ na plole – na dwór na połki – na nasienie na ploprzyk – po przeka˛tnej na plotym – na póz´niej (wez´ se Kubus´ ciostko na plotym) na plozdoryndziu zob. na plodoryndziu na prost – prosto, na przełaj (plojechoł furom na prost bez z´miocysklo) na próz´no – bez ładunku (jechac´) (zwaluł gnój na plole i na plowrót jechoł na próz´no)

na roz – na jeden raz

na siedza˛cku – siedza˛c na sklos – na ukos na smyka – 1. o sposobie transportu drewna, gałe˛zi: cia˛gna˛c po ziemi (przywlekli gałynzie z lasa na smyka); 2. o sposobie hamowania wozu: blokuja˛c jedno z kół (jechac´ na smyka) na spaniu – we s´nie na splodku – na spodzie na sto procynt zob. na mur na stoja˛cku – na stoja˛co na strone is´c´ – is´c´ za potrzeba˛ na szyrz – na szerokos´c´ na s´pia˛cku – w czasie snu na s´witaniu – o s´wicie (za pajscyzny karblowy juz na s´witaniu gnoł ludzi na pajskie) na wiare siedziec´, z˙yc´ – byc´ ze soba˛ bez s´lubu kos´cielnego (siedziec´ z babom na wiare) na wiecór – wieczorem na wielgim dniu – latem, gdy dzien´ jest długi na wietku – w czasie pierwszej lub drugiej kwadry ksie˛z˙yca na zadku – z tyłu

na przedoj – na sprzedaz˙

na zdluz˙ – na długos´c´

na przodku – z przodu, na przedzie (pon młody jechoł na przodku, dopiyro za niym gl os´cie)

na zicher – porza˛dnie, bez zastrzez˙en´

na przyblos´ – w butach na gołe stopy, tj. bez skarpet czy pon´czoch

nabic´ kiesyn´ – wzbogacic´ sie˛ nabijac´ – 1. wpychac´, wtłaczac´ (nabijac´ fajke machlorkom); 2. osadzac´ (nabijac´ klose)

na psa urok – formuła maja˛ca zapobiec niepowodzeniom, odczynic´ urok

nabiydzic´ sie – 1. dos´wiadczyc´ biedy; 2. natrudzic´ sie˛, name˛czyc´ sie˛, namozolic´ sie˛ (strasecnie sie nabiydziył przy tyj roblocie)

na rackach – podpieraja˛c sie˛ re˛kami (spiuł sie jak bela i przyloz do chałpy na rackach)

nablizyc´ sie – zbliz˙ac´ sie˛, przybliz˙ac´ sie˛ (nabliz sie, cosik ci plowiym na uchlo)

92

najprzód nablobcyc´ – zostawic´ odchody w postaci bobków (króle wlazły do izby i stras´nie nablobcyły)

nadrobic´ – podzielic´ na małe kawałki, pokruszyc´ cos´ drobno (lubie tak nadrobic´ chleba do mlyka i zjes´)

nabloz˙yn´stwlo – 1. naboz˙en´stwo; 2. msza

nadwyrynzic´ – nadwyre˛z˙yc´

nabuchac´ – narzucac´ bezładnie

nadybac´ – napotkac´

naburmusony – naburmuszony, ode˛ty, nada˛sany

nadzioc´ – 1. załoz˙yc´ cos´ na siebie; 2. przebic´ (nadzioc´ nozem)

nachapac´ sie – wzbogacic´ sie˛ nieuczciwie (nachapoł sie maja˛tków, ale Pon Bóg glo chloros´ciom plokoroł)

nadzioc´ sie – 1. spotkac´ kogos´ niespodziewanie (zem sie nadzioła na niom na jarmaku); 2. wbic´ sie˛ na cos´ ostrego, wystaja˛cego (nadzioł sie na s´picastom gałynz´)

nachytac´ – 1. nałapac´; 2. dostac´ znienacka lanie nacia˛gac´ – 1. napre˛z˙ac´; 2. zakładac´ cos´ na siebie (nacia˛gac´ gacie) naciupac´ – nara˛bac´ na co – po co nacudowac´ sie – nadziwic´ sie˛ (moja baba ni mlogła sie nacudowac´, zem sie bez cołki dziyn´ nie napiuł glorzołki) nacykac´ – dziec. nasiusiac´ nacylowac´ – namierzyc´ nacynie – przestarz. narze˛dzie nac´kac´ sie – najes´c´ sie˛ do syta, czasem do przesytu nac´pac´ sie – 1. zob. nac´kac´ si; 2. byc´ pod wpływem narkotyków nac´pany – najedzony nadac´ sie – spodobac´ sie˛ (dziywka sie mu nadała) nadblolały – nadpsuty (lojcowie kozali wyciskowac´ nadblolałe z´mioki) nadłozyc´ – 1. wydłuz˙yc´ cos´ za pomoca˛ nakładki; 2. przejs´c´, przejechac´ wie˛cej drogi niz˙ trzeba było lub było trzeba nadniys´ – unies´c´, po to by odpowiednio przesuna˛c´, ustawic´ nadołek – przestarz. 1. dodatkowy kawałek grubego zgrzebnego płótna doszyty do dolnej cze˛s´ci damskiej koszuli; 2. łono kobiece

nadziwlowac´ sie – nadziwic´ sie˛ nafciany – naftowy nafurmanic´ sie – przepracowac´ wiele lat jako furman, woz´nica nagablowac´ – zaczepiac´ nagarna˛c´ – zsuna˛c´ cos´ do czegos´, nasuna˛c´ na cos´, zgromadzic´ cos´ w jedno miejsce nagodac´ – 1. naples´c´, naopowiadac´; 2. obmówic´ kogos´ przed kims´; 2. ostro kogos´ pouczyc´ nagodac´ sie – pogadac´ z kims´ duz˙o, do woli naglonic´ sie – pos´wie˛cic´ duz˙o czasu i sił na załatwienie czegos´ (nagloniuł sie plo urzyndach colus´ki dziyn´ i przyloz do dom z kwitkiem) nagrabic´ – 1. nazgarniac´ grabiami; 2. zgromadzic´ w wyniku grabiez˙y nagrzoc´ – nagrzac´ cos´ do odpowiedniej temperatury (słonklo nagrzoło juz ziymie, juz mlozno sioc´ pietruske) nahajcowac´ – napalic´ mocno naharatac´ – 1. bezładnie powyrywac´ z uz˙yciem duz˙ej siły; 2. duz˙o powyrywac´ naja˛c´ sie – podja˛c´ prace˛ zarobkowa˛, zgodzic´ sie˛ do pracy za umówionym wynagrodzeniem najduch – nies´lubne dziecko, be˛kart (ksia˛dz nie kcioł lokrzcic´ dziecka, godoł, ze najduch) najprzód – najpierw

93

najscac´ najscac´ – wulg. oddac´ mocz najynty – wynaje˛ty nakaslik – szafka nocna nakastlik zob. nakaslik nakidac´ – 1. nabrudzic´, napaskudzic´; 2. o s´niegu: napadac´ (nakidało bez noc kupe s´niyga) nakrajac´ – nakroic´

namsyc´ sie – napracowac´ sie˛ podczas mszenia chałupy namulic´ – nanies´c´ mułu (podczas gwałtownego desczu, podczas powodzi) naniys´ – 1. nagromadzic´ gdzies´ (naniesło sie słómy do kuchnie); 2. nabrudzic´ butami (dziadek naniós błota do izby i dziopy glo skrzycały)

nakras´ – nakras´c´

nankin – ge˛ste, bra˛zowoz˙ółte płótno bawełniane uz˙ywane na wsypy

nakra˛cac´ – 1. nakre˛cac´ cos´, np. zegar; 2. zawracac´

nalokół (nalokół) – w koło, naokoło

nakryncac´ zob. nakra˛cac´ nakryncic´ – 1. nakre˛cic´ cos´, np. zegar; 2. zawrócic´ nakrzycec´ – nawymys´lac´ komus´ nakurzyc´ – 1. zadymic´ papierosami (nakurzyli, ze siwlo było lod dymu); 2. zasypac´ s´niegiem (nakurzyło zospe plod progiem) nalyz´ – znalez´c´ nalyz´ sie – umiec´ sie˛ zachowac´ (ujanka to sie wszyndzie umiała nalyz´, wiedziała co i jak) nałozyc´ – naładowac´, nakłas´c´ (nakładli pełnom flure gnoja i klonie nie rusyły z miyjsca) namanic´ sie – pojawic´ sie˛ w odpowiedniej chwili namielac´ – zemlec´ wiele, zemlec´ odpowiednia˛, wystarczaja˛ca˛ ilos´c´ czegos´ namiysac´ – 1. mieszaja˛c przez pewien czas, dodac´ czegos´ do mieszaniny, zmieszac´ składniki czegos´; 2. zasiac´ niepokój, wprowadzic´ zame˛t, narobic´ bałaganu, popsuc´ szyki (stryk wpod do kuchnie, namiysoł, nama˛ciuł, w klojcu wzion nogi za pas i tyle glo widzieli) namlokna˛c´ – nasia˛kna˛c´, nawilgna˛c´ namlordowac´ sie – zakosztowac´, dos´wiadczyc´ trudu, cie˛z˙kiej pracy, kłopotów namowiac´ sie – wymuszac´ zgode˛ na przyjs´cie do kogos´, nie be˛da˛c uprzednio zaproszonym

94

nalobiecowac´ – naprzyrzekac´ nalokrowac´ – 1. przygotowac´ dostateczna˛ ilos´c´ okrawków ros´lin do karmienia zwierza˛t; 2. okroic´ odpowiednia˛ ilos´c´ warzyw lub buraków pastewnych, odcinaja˛c nac´ lub lis´cie napas´ – 1. napas´c´ na kogos´ albo na cos´, zaatakowac´ kogos´; 2. nakarmic´ do syta napas´ sie – 1. najes´c´ sie˛ do syta; 2. wzbogacic´ sie˛ czyims´ kosztem (napas´ sie krzywdom ludzkom) napatocyc´ sie – zjawic´ sie˛ przypadkowo na czyjejs´ drodze (uwazujcie, bo sie jakie lichlo mloze napatocyc´) napchac´ sie – najes´c´ sie˛ do syta, zob. napas´ sie napieprzyc´ – 1. doprawic´ mocno pieprzem; 2. nagadac´ cos´ na kogos´ niezgodnego z prawda˛, oczernic´, obmówic´ napitek – napój napity – pijany, be˛da˛cy pod wpływem alkoholu napiyrac´ sie – prosic´ o cos´, zwłaszcza usilnie naploca˛c´ – naruszyc´ jaka˛s´ całos´c´, nadgryz´c´ (naploca˛c´ chlyb) naploic´ – ugasic´ pragnienie zwierza˛t napolic´ – spalic´ pewna˛ ilos´c´ opału w celu ogrzania pomieszczenia napolic´ sie – 1. nasycic´ sie˛ paleniem tytoniu lub wypalic´ wiele cygar (napolic´ sie

nasprawiac´ cygarów); 2. miec´ na cos´ ogromna˛ ochote˛ (napolic´ sie na auto); 2. dosadnie o podnieceniu sie˛ kims´ (napoluł sie na Kas´ke, jaze plocyrwiynioł) naprany – 1. pijany jak bela; 2. bardzo pobity naprza˛s´ – uprza˛s´c´ dostateczna˛ ilos´c´, uprza˛s´c´ tyle, ile trzeba (naprzyndła kupe wełny) napucyc´ sie – nada˛c´ sie˛, obrazic´ sie˛ (napucył sie, jaze lo mało co nie pynk) napytac´ se biydy – s´cia˛gna˛c´ na siebie albo na kogos´ cos´ złego, jaka˛s´ przykros´c´, nieszcze˛s´cie naraic´ – polecic´, nastre˛czyc´ nara˛bac´ – ra˛bia˛c, nagromadzic´ nara˛bany – bardzo pijany narciorki – skórzane buty uz˙ywane dawniej do chodzenia w zimie i jazdy na nartach narciorz – narciarz nares´cie – wreszcie, w kon´cu narobic´ biydy – doprowadzic´ do zatargu, nieszcze˛s´cia, stac´ sie˛ przyczyna˛ kłopotów narobic´ sie – napracowac´ sie˛, zme˛czyc´ sie˛ praca˛ (narobili sie w plolu bez calus´ki dziyn´) narodzic´ sie – urodzic´ sie˛ narychtowac´ – przygotowac´, przysposobic´ narychtowac´ sie – 1. przygotowac´ sie˛ na cos´ lub kogos´; 2. zaczaic´ sie˛ na kogos´ naryc´ – 1. poruszac´ ziemie˛ (dziki w nocy naryły na z´miocysku); 2. zrobic´ wiele otworów w ziemi (krety lubiom naryc´ dziur plo całym trowniku)

nas chłop – me˛z˙czyzna, na którym moz˙na polegac´ (Wlojciech to nas chłop, do bitki i wypitki) nasad – trzycalowa deska brzozowa, rozwidlona na kon´cu, osadzona ukos´nie w grza˛dzielu sochy nasadzic´ sie – zasadzic´ sie˛ na kogos´, zrobic´ zasadzke˛ nascykac´ trzosek – nacia˛c´ szczapek na podpałke˛ nascypac´ trzosek zob. nascykac´ trzosek nasi – najbliz˙si nasie˛z´rał – 1. nasie˛z´rzał pospolity (Ophioglossum vulgatum); ros´lina o wysokos´ci od 5 do 30 cm, wyrastaja˛ca z krótkiego kła˛cza; rzadko spotykana i obje˛ta s´cisła˛ ochrona˛; nad ziemia˛ widoczna jest od czerwca do sierpnia na wilgotnych polanach w lesie, na wilgotnych ła˛kach, lubi wapienne gleby; 2. magiczny kwiat, którego dawniej na Pogórzu szukały nago dziewcze˛ta w noc s´wie˛tojan´ska˛ (nasie˛z´rał, jam cie rwał piyncioma palcami, szóstom dłoniom, niechaj chłopcy za mnom gloniom) nasioc´ – wrzucic´ wiele ziarna w przygotowana˛ ziemie˛ (na wiesne zem nasioł stojanie lowsa, a w lecie przysła wielgo wloda i wszysklo zabrała) naskrobac´ – obrac´ ze skórki, łusek kilka, wiele sztuk czegos´ (ni mo kto naskrobac´ krzonu do s´wiyncynio, wszyskie uciekajom) nasmazyc´ – usmaz˙yc´ wiele, duz˙o czegos´

naryktowac´ sie zob. narychtowac´ sie

nasodzac´ – 1. nakładac´ cos´ na cos´ (chłopy za Klos´ciuski nasodzali klosy na s´torc); 2. przygotowywac´ gniazdo i sadzac´ kwoke˛, by wysiadywała jaja

narzna˛c´ – poprzecinac´ za pomoca˛ piły (narznoł drzewa na pol chyba na dwie zimy)

naspa˛dzac´ – zaoszcze˛dzic´, nazbierac´ pienie˛dzy

narzykac´ – utyskiwac´, biadac´, zrze˛dzic´ (nie narzykejcie kumlo na dziysiejse casy, blo downi jesce glorzy było)

nasprawiac´ – nabyc´ wiele czegos´, nakupic´ (babka jez´dziyła plo jarmakak i nasprawiała se łachów)

naryktowac´ zob. narychtowac´

95

naspyrlac´ naspyrlac´ – nagromadzic´, poczynic´ zapasy nastarcyc´ – nada˛z˙yc´ z przygotowaniem odpowiedniej ilos´ci czegos´ (tak zgłodnioł, ze ni mlogli mu jodła nastarcyc´)

nauganiac´ sie – name˛czyc´ sie˛, chodza˛c wiele razy za czyms´ lub za kims´ (nauganioł sie za dziewuchami, jaze pod z nóg) naumys´nie – naumys´lnie naus´niki – nauszniki

nasta˛p sie! – okrzyk na krowe˛, z˙eby sie˛ posune˛ła

nawarzyc´ – przestarz. ugotowac´ pewna˛ ilos´c´ czegos´, nagotowac´

nasta˛pic´ – nadepna˛c´ na kogos´ lub na cos´

nawdziywac´ – nałoz˙yc´ na siebie duz˙o odziez˙y

nasta˛pic´ sie – dosadnie: posuna˛c´ sie˛, przesuna˛c´ sie˛ nastrasyc´ – nastraszyc´ nastryncyc´ sie – nadarzyc´ sie˛ (nastryncyła sie mu splosobnos´ kupna klonia) nastulac´ – nazmys´lac´ nasyklowac´ – przygotowac´ (mloja staro nasyklowała telo zuru, ze my jedli bez cały blozy dziyn´) nasypac´ – 1. napełnic´, sypia˛c; 2. nagadac´ do słuchu (Antos´ka sie wnerwiyła i nasypała kumie jak s´wini do kloryta)

nawia˛zac´ sie – zwia˛zac´ wiele czegos´, zme˛czyc´ sie˛ wia˛zaniem (nawia˛zali sie snopków co niemiara) nawiyz´ – wiele czegos´ przywiez´c´ i w ten sposób nagromadzic´ (nawióz do stodoły na zime s´tyry flury siana) nawsie – przestarz. plac połoz˙ony w centrum wsi, pierwotnie stanowia˛cy wspólna˛ własnos´c´ i słuz˙a˛cy wspólnym celom (jako ła˛ka, pastwisko, ale tez˙ jako miejsce targowe)

naszpuntowac´ – podburzyc´, podjudzic´

nawtykac´ – 1. nagadac´ komus´; 2. stłuc kogos´, zbic´ (plosed do drugi wsi na zobawe i tam mu nawtykali)

nas´ci! – bierz, masz, wez´ (nas´ci piesku kiełbasy!)

nawtykac´ sie – bardzo sie˛ najes´c´ (nawtykoł sie tak, ze lo mało co nie pynk)

nas´cielcyc´ – oczernic´, naopowiadac´ niestworzonych rzeczy o kims´

nawyzierac´ sie – długo, z niecierliwos´cia˛ na kogos´ czekac´ (co jo sie nawyziyrała listonosa)

nas´panowac´ – napia˛c´, napre˛z˙yc´, nacia˛gna˛c´ natarasic´ – 1. nas´miecic´; 2. nanies´c´ błota natargac´ – nazrywac´ (natargac´ jabłek na zime) natka – łodyz˙ki ros´lin okopowych z listkami; nac´ (jako matka, tako natka) natłuc – 1. zabic´ pewna˛ liczbe˛ (natłukli lisek w lesie, ile wlazło); 2. zmiaz˙dz˙yc´, rozkruszyc´ (natługym pieprzu, a com sie przy tym nakichoł); 3. porozbijac´ iles´ rzeczy (natłuk kupe gorklów plo pijoku) natłuc sie – naponiewierac´ sie˛ (co ón sie natłuk plo blozym s´wiecie, jedyn Pon Bóg wiy)

96

nazarty – dosadnie: najedzony nazbijac´ – poła˛czyc´ w całos´c´ kilka elementów nazbijac´ maja˛tek – wzbogacic´ sie˛ (nazbijoł maja˛tek, a plotym wzion i umar) nazbiyrac´ – zebrac´ wiele czegos´ (plosła do lasa nazbiyrac´ gałynzi na pol) nazganiac´ sie˛ – przepe˛dzac´ co chwile˛ (nazganiała sie kur z plola, blo zarły ziorka) nazmorscac´ – namarszczyc´ nazod! – okrzyk na konia, by sie˛ cofna˛ł ne – masz, trzymaj (ne siano Malina!) nerwica (kogos´) trzepie – ktos´ jest zdenerwowany

niekze ta nerwus – człowiek nerwowy, nie panuja˛cy nad soba˛

nieblorok – osoba budza˛ca współczucie, litos´c´

nes´ci zob. nas´ci, ne

niebloscyk – zmarły

ni – nie

niebloskie stropiynie – wielki kłopot, duz˙a zgryzota (niebloskie stropiynie z tym szklutem)

ni miec´ co do gymby włozyc´ – nie miec´ co do ust włoz˙yc´, nie miec´ z˙adnych zapasów ni mlóz – nie móc nicielnica – cze˛s´c´ krosna tkackiego w postaci ramy, na której rozpie˛te sa˛ struny z oczkami w s´rodku, przez które przewleka sie˛ nitki osnowy nie dej Bloze – nie pozwól Boz˙e (nie dej Bloze, zeby ta fla˛dra Antos´ka wysła za mlojego chlodoka) nie dokozac´ – nie osia˛gna˛c´ nie dziwlota – nie ma sie˛ czemu dziwic´, nic nadzwyczajnego nie godej – nie mów, cos´ podobnego (Byłas´ w mies´cie? Byłam. Nie godej! No i co kupiyłas´?) nie puscac´ z gorzci – nie wypuszczac´ z re˛ki, miec´ pełna˛ kontrole˛ (nie puscej ptoska z gorzci, blo ci ucieknie) nie pus´cic´ pary z gymby – dochowac´ tajemnicy, nie podzielic´ sie˛ wiadomos´cia˛, milczec´ o czyms´ (nie pus´ciuł pary z gymby) nie roz ani dwa – nieraz, nierzadko, wielokrotnie nie wiada – nie wiadomo nie widno – nie widac´ nieakuratnie – niedokładnie, niewłas´ciwie nieakuratny – niedokładny, niepunktualny niebes´piecnie – niebezpiecznie

niebloz˙ycka – nieboszczka, zmarła (za babki niebloz˙ycki nie chlodziyły do wsi autobusy) niechac´ – zaniechac´ niecka – podłuz˙ne, z˙łobione naczynie drewniane o pojemnos´ci ok. 16 litrów, uz˙ywane na wsi do przechowywania ma˛ki, zboz˙a, a dawniej takz˙e do ka˛pieli niemowla˛t (downi dziecka jez´dziuły w zimie na nieckak) niedobre plowietrze – według wierzen´ miejscowych z˙ywioł w postaci wiru powietrznego pojawiaja˛cego sie˛ w upalne dni na polach i drogach niedocekanie wase – pogróz˙ka zapowiadaja˛ca przeszkodzenie w realizacji czyichs´ planów niedojda – 1. osoba niedorozwinie˛ta; 2. niedołe˛ga, niedorajda, gamon´ niedołynga – fajtłapa, niedorajda, niezguła niedorobiony – okres´lenie osoby, która posiada jakies´ braki niedospany – niewyspany niedotykany – draz˙liwy, nieznos´ny, skłonny do obraz˙ania sie˛ niedzisiejsy – zacofany niejednaki – niejednakowy niejednaklo – niejednakowo niek – niech

niebes´piecny – niebezpieczny

niek bedzie plokwolony Jezus Krystus – formuła pozdrowienia

nieblo wyiskrzone – niebo w nocy pogodne, pełne gwiazd (jak nieblo wiecorem wyiskrzone, to bedzie silny mróz)

niek mu Pon Bóg do zdrowie – zwrot uz˙ywany, gdy mowa o człowieku darzonym szacunkiem

nieblorocka – kobieta budza˛ca współczucie, litos´c´

niekta – niech tak be˛dzie, dobrze niekze ta zob. niekta

97

niemlowa niemlowa – 1. niemy lub głuchoniemy; 2. osoba małomówna

nieuglodny – osoba, której trudno dogodzic´

niemrawiec – osobnik niemrawy, powolny

nieusuchliwy – niezdyscyplinowany, nieposłuszny (jak bedzies nieusuchliwy, to ploklyncys se w ka˛cie na grochu)

nienazarty – 1. chciwy, pazerny, zachłanny; 2. o człowieku: cia˛gle głodny, duz˙o jedza˛cy

nieuz˙yty – o człowieku: niez˙yczliwy, nieuczynny

nielobycajnie – niewłas´ciwie, niemoralnie

nie wiada – nie wiadomo

nielobycajny – niemoralny, nieprzyzwoity

niewidok – jest ciemno niewielgi – niewielki

nielopiórcony – nieopierzony

niewinowaty – niewinny

niepec´ – cos´ niedobrego lub niebezpiecznego; strach, nie z˙arty, nie przelewki (jak niepec´, to i kloza przydzie do wloza)

niewydano – dziewczyna niezame˛z˙na; panna (w lony poniedziołek chlodoki ganiajom i lejom wlodom niewydane dziewuchy)

niepodły – lepszej jakos´ci (niepodły tronek)

niezadowolniony – niezadowolony

nieplogodany – małomówy, mrukowaty

niezgraba – osoba niezgrabna; fajtłapa, niezdara, gamon´

nieploradny – niezre˛czny, niezgrabny nieploryncnie – niezre˛cznie, niedogodnie nieplosanowanie – brak szacunku, lekcewaz˙enie nieplozbiyrany – niemrawy, ospały nieprawy – 1. nielegalny, niezgodny z prawem; 2. z nieprawego łoz˙a nieroblotny – leniwy, niepracowity nierod – nieche˛tny, niezadowolony nierychło – nieszybko, póz´no (nierychło plo s´mierci grzychlów załowac´) niescynsny – nieszcze˛sny niescyns´cie – tragedia, zły los (niescyns´cie nie chlodzi plo lejsie, ino plo ludziak) nieskloro – póz´no, o póz´nej porze

niezaduglo – niebawem, w krótkim czasie

niez´rały – niedojrzały (mało było słonka i lowiys niez´rały) nigda – nigdy nijak – w z˙aden sposób (nijak nie mlozno ploradzic´) nikcemny – podły, niegodziwy nikej – nigdy niklogusiyn´ko – absolutnie nikogo niktóry – z˙aden, ani jeden (zalycało sie do ni ze s´tyrech kawalyrów, ale niktóry sie jyj nie widzioł) ni mo prawa – cos´ jest wykluczone, cos´ nie powinno zaistniec´ (ni mo prawa mie dotkna˛c´)

niesplory – opieszały, powolny

ni ma rady – nic nie moz˙na zrobic´ (ni ma nijaki rady na teglo pijoka)

nieszplór – nieszpory

niymy – niemowa

nies´liwo – o kurze: przez długi czas znosza˛ca jaja

niys´ sie – 1. o kurze: znosic´ jajka (kura sie niesie); 2. rozchodzic´ sie˛ daleko (głos sie niesie)

nies´miertelnik – kocanka piaskowa (Helichrysum arenarium); bylina ozdobna i lecznicza o z˙ółtych zasychaja˛cych koszyczkach kwiatowych

98

nizius´ki – bardzo niski (brakło krzeseł i plosadowiyli ik na nizius´kich stołeckach) nobardzi – najbardziej

nurac´ nocnik – 1. naczynie słuz˙a˛ce do oddawania moczu; 2. przestarz. nocleg nocno glodzina – nocna pora nocny marek – osoba póz´no udaja˛ca sie˛ na spoczynek, pracuja˛ca w nocy i przeszkadzaja˛ca innym (wszyscy kcom spac´, a tyn nocny marek pelynto sie i nie daje drugiym spac´)

nolywka – alkohol zrobiony w domu przez zalanie spirytusem lub wódka˛ owoców (siodalimy se we s´wiynto i próglowali ty wis´niowy nolywki) nomłodsy – najmłodszy nomniyj – najmniej nomniyjsy – najmniejszy noparstek – naparstek

nocynie – naczynie

nopitek zob. napitek

nogiyntka – nagietek (Calendula); ros´lina sadzona w ogródkach

nopiyntek – tylna cze˛s´c´ buta osłaniaja˛ca pie˛te˛

nogły – 1. niespodziewany; 2. o człowieku: raptowny nogupsy – najgłupszy nohaj – krótki bicz, batog noja˛c´ sie – zatrudnic´ sie˛ do sezonowej pracy nojbardzi zob. nobardzi nojdek – nies´lubne dziecko (ni mioł lojca i we wsi wołali za niym nojdek); zob. bymbyn

nora˛cklo – nare˛cze norymny – gwałtowny, porywczy nosidła – dwie poła˛czone z˙erdzie, słuz˙a˛ce do wynoszenia obornika lub znoszenia snopków zboz˙a z pola nosiłki – 1. nosidła do noszenia wiader z woda˛ (nosiyło sie na nosiłkach wlode z plotoka); 2. zob. nosidła nosok – nosidło

nojem – wynaje˛cie, wydzierz˙awienie

nosoki – naczynie gliniane do przenoszenia potraw, np. dwojaki, trojaki

nojlepi – najlepiej

nostarsy – najstarszy

nojmlowac´ – wynajmowac´ kogos´, zatrudniac´ do pracy

notus´ciejsy – najbardziej tłusty

nojpiekni – najpie˛kniej

nowiyncy – najwie˛cej

nojpiyrwy – najpierw (nojpiyrwy krocuł ksia˛dz plod baldachimem, dopiyro za niym sła lorkiestra)

nowizna – zaorany ugór nowloletnik – dziecko chodza˛ce w Nowy Rok i składaja˛ce z˙yczenia gospodarzom

nojpryndzy – najpre˛dzej

nowynna – nowenna

nojprzódy – najprzód

nowyzy – najwyz˙ej

nojsomprzód – najsampierw, na samym pocza˛tku

nów – faza ksie˛z˙yca, gdy go nie widac´

nojym zob. nojem nolepa – cze˛s´c´ pieca w dawnych domach wiejskich, na której sie˛ wygrzewano i pod która˛ moz˙na było rozpalac´ ogien´; przypiecek

nowina – nowa wiadomos´c´, wies´c´

nóz – nóz˙ (gdzie jest chlyb, to i noza nie braknie) nudzic´ – zbierac´ sie˛ komus´ na wymioty, mdlic´ kogos´ nurac´ – szperac´, szukac´ (co tak nuros plo izbie, jakbys´ piniyndzy sukoł?)

99

nynac´ – dziec. spac´

nyny – dziec. sen

nynusiac´ – dziec. spac´

nys´ci! zob. nas´ci!

100

O lo chlebie i wlodzie – jedza˛c i pija˛c tylko chleb i wode˛ lo jejciu, jejciu! – okrzyk wyraz˙aja˛cy lekki przestrach lub zdziwienie lo lo Bloga! – okrzyk wyraz˙aja˛cy silny przestrach lub zdziwienie lo mały figiel – prawie, o mało co, o włos (sklut kumy zabawioł sie zopołkami i lo mały figiel nie skutwiuł chałpy) lo nowym chlebie – na jesieni loba – obaj lobacyc´ – zobaczyc´, ogla˛dna˛c´ lobalic´ – wypic´ okres´lona˛ ilos´c´ alkoholu (we troje lobalili litra) lobarzanek – 1. wyrób z ciasta uformowanego w wałek i zwinie˛tego w kółko, przed pieczeniem parzony; obwarzanek; 2. kółko metalowe przy orczyku lobazina – chleb z bazi wierzbowych pieczony na przednówku przez wiejska˛ biedote˛ lobchódka – niezbyt groz´na zaraz´liwa choroba, przewaz˙nie z dolegliwos´ciami z˙oła˛dkowym lobcia˛gna˛c´ – 1. obsuszyc´ ziemie˛ (jak ino wiater lobcia˛gnie zoglony, to zarozki wyjade pruc´ je pugiem); 2. zlac´ wino z ga˛siora lobciykac´ – ociekac´ lobedrzec´ – 1. gwałtownie zerwac´, s´cia˛gna˛c´ cos´ z czegos´; 2. zabrac´ wszystko komus´ (w sa˛dzie adwokaci lobdarli glo z lostatnieglo grosa) lobejs´ – obejs´c´

lobejs´cie – 1. budynek mieszkalny z podwórzem i zabudowaniami gospodarskimi (robic´ plorza˛dki w lobejs´ciu); 2. sposób bycia, zachowania sie˛ (byc´ miłym w lobejs´ciu) loberok – przestarz. 1. tandetne me˛skie ubranie kupowane na kramach; 2. rodzaj grubego watowanego surduta noszonego zima˛ przez mieszczan loberwac´ sie – 1. przesilic´ sie˛ praca˛ fizyczna˛; 2. odła˛czyc´ sie˛ nagle od czegos´, odpas´c´, zerwac´ sie˛ loberwanie – schorzenie powstałe w wyniku obniz˙enia wne˛trznos´ci przez przesilenie sie˛ praca˛ fizyczna˛ loberwaniec – zioło, którym leczy sie˛ loberwanie loberzna˛c´ – obcia˛c´, okroic´ lobeschna˛c´ – wyschna˛c´ powierzchniowo, stac´ sie˛ suchym lobesrac´ – wulg. zanieczys´cic´ cos´ kałem lobez´rec´ – obejrzec´ lobez´rec´ sie – obejrzec´ sie˛ lobgadowac´ – omawiac´ (lobgadowac´ sprawy na miyjscu) lobgadywac´ – obmawiac´ kogos´ lobiecadło – 1. drewniana obre˛cz w przetaku; 2. abecadło lobiecanka – obietnica, na której spełnienie nie moz˙na liczyc´ (lobiecanka, cacanka, a gupiemu rados´) lobiecowac´ – obiecywac´ (gupi sie raduje, ma˛dry lobiecuje)

101

lobiecowac´ złote góry lobiecowac´ złote góry – składac´ nierealne obietnice

loblekac´ – 1. zakładac´ bielizne˛, wkładac´ cos´ na siebie; 2. zmieniac´ pos´ciel

lobiedne – podarunek w postaci bochenka chleba i sztuki słoniny lub kiełbasy dla tkacza za utkanie płótna

lobleziony – spłowiały

lobiegna˛c´ – obiec lobijac´ sie – zbijac´ ba˛ki, wałe˛sac´ sie˛ bez celu, próz˙nowac´ lobiod – obiad (jak se rano nawtykom, to lobiodu jod nie bede)

loblez´ – 1. spłowiec´; 2. o insektach: wpełzna˛c´ na kogos´, na cos´, obsia˛s´c´ kogos´ lub cos´ (kumy iskały sie, blo loblazły je wsy); 3. ida˛c, obejs´c´ lub okra˛z˙yc´ cos´ lobloc´ – polac´ woda˛ lub innym płynem loblodra zob. lobladra loblodry zob. lobladry

lobiylic´ – pomalowac´ wapnem (na Wielganoc dziopy lobiyliły wopnem drzywka w sadzie)

loblotany – dobrze z czyms´ obeznany, dos´wiadczony

lobiyrac´ – 1. usuna˛c´ z czegos´ wierzchnia˛ warstwe˛ (skórke˛, łupine˛); 2. wybrac´ cos´ (rzadziej kogos´) dla siebie, upatrzyc´ sobie cos´ (kogos´) najodpowiedniejszego (lobrała se uc´ciwego chlodoka na s´lubnego); 3. ja˛trzyc´ sie˛, ropiec´ (lobiyroł mu blolok)

loblywacka – zwyczaj polegaja˛cy na polewaniu sie˛ woda˛ w Poniedziałek Wielkanocny; s´migus-dyngus

lobja˛c´ – us´cisna˛c´ kogos´, ogarna˛c´ ramionami; 2. zrozumiec´, poja˛c´ lobjechac´ – 1. zbaczaja˛c z drogi omina˛c´ przeszkode˛; okra˛z˙yc´; 2. pojechac´ gdzies´ i wrócic´; 3. zwymys´lac´, mocno kogos´ skrzyczec´ lobkładac´ – 1. przykrywac´, pokrywac´ cos´; 2. bic´, uderzaja˛c jakims´ przedmiotem (jak ujek kcioł przyfastryglowac´ ujance, to ta złapała za losice i zacyna glo lobkładac´, ze ino dudniało)

loblykac´ zob. loblekac´

loblywac´ – czcic´ cos´ piciem alkoholu loblywany – polewany, emaliowany (kupic´ loblywany gorcek) lobła˛k – 1. wygie˛ty uchwyt; pała˛k (kazdy klosyk mo lobła˛k); 2. patyk o półkolistym kształcie mocowany na kosisku, ułatwiaja˛cy równe odkładanie koszonego zboz˙a lobłozyc´ – obłoz˙yc´ lobmierzły – 1. obrzydły, ohydny; 2. uprzykrzony lobmierzna˛c´ –1. stac´ sie˛ wstre˛tnym, obrzydliwym; 2. obrzydna˛c´, znudzic´ sie˛ lobmowiac´ – 1. przekazywac´ złe, złos´liwe informacje o kims´; obgadywac´; 2. omawiac´

lobladra – skrajna deska z kloca, z jednej strony płaska, z drugiej półokra˛gła; okorek

lobloce – miejsce połoz˙one z boku od utartych szlaków; ustronie

lobladry – rzemienie przechodza˛ce przez grzbiet kon´ski, podtrzymuja˛ce postronki

loblora – budynek be˛da˛cy pomieszczeniem dla bydła

loblec sie – włoz˙yc´ cos´ na siebie, ubrac´ sie˛ w cos´

loblorywka – oborywanie pola

lobleciec´ – 1. pobiec gdzies´ i wrócic´; 2. odwiedzic´ kolejno wiele osób (stryjanka przysiyngała stryklowi na wszyskie s´wiyntos´ci, ze musiała lobleciec´ całom wies´, zeby plozycyc´ soli); 3. spas´c´, opas´c´, oderwawszy sie˛ od czegos´ (lepiynie lobleciało ze s´ciany)

lobracac´ – 1. poruszac´ czyms´ w koło, kre˛cic´ czyms´ (lobracac´ kluc w zomku); 2. odwracac´ cos´; 3. zmieniac´ przeznaczenie, zastosowanie czegos´; przekształcac´; 4. is´c´ kilkakrotnie tam i z powrotem (lobracała roz plo roz do sklepu); 5. odbywac´ stosunek

102

lobowiac´ sie – odczuwac´ obawe˛, niepokój

lobstajac´ seksualny (lobracali Wikte w stodole na sianie); 6. dokonywac´ operacji finansowych (lobracoł akcyjami i wysed na tym, jak we Warsiawie Zabłocki na mydle) lobrachlowac´ – obliczyc´, policzyc´ lobrac´ – wybrac´ (lobrac´ sołtysem) lobraz´nica – kobieta, która łatwo sie˛ obraz˙a lobraz´nik – 1. osobnik obraz˙aja˛cy sie˛ z byle powodu; 2. przestarz. nazwa we˛drownego kramarza sprzedaja˛cego obrazy lobra˛cka – 1. piers´cionek zare˛czynowy lub s´lubny bez oczka; 2. metalowa opaska na drewnianych naczyniach lub beczce; 3. opaska aluminiowa z odpowiednim napisem, zakładana na noge˛ ptakom, m.in. gołe˛biom pocztowym w celu ich identyfikacji (trzymoł w klotce na strychu gołymbie z lobra˛ckami) lobra˛cklowac´ – zakładac´ ptakom metalowa˛ obra˛czke˛ lobrobic´ – 1. przygotowac´ ziemie˛ pod uprawe˛ (lostało mu na kloniec lobrobic´ jesce jedno stajonko); 2. wykon´czyc´ cos´, dokonac´ obróbki; 3. wykon´czyc´ brzegi płótna specjalnym s´ciegiem za pomoca˛ igły lub szydełka (lobrobiuła za˛bkami brzyzek chus´ciny); 4. okras´c´ kogos´ lobrobic´ sie – zrobic´ wszystko co zostało zaplanowane do zrobienia (ledwie do wiecora doł rade lobrobic´ sie) lobrobic´ komus´ tyłek – obmówic´ kogos´ (plosła do kumloski i lobrobiuła tyłek somsiadce) lobrobiony – okradziony lobrok – pasza tres´ciwa dla konia (zadac´ kloniowi lobroku) lobroz – obraz (godoł chłop do lobrazu, a lobroz ani razu) lobroza – obroz˙a lobrozek – obrazek lobrus – nakrycie na stół, dawniej zwykle lniane (we Wilijom matka plołozyła na stół bioły jak sniyg lobrus)

lobrusyc´ – poruszyc´ lobrusyc´ sie – zdenerwowac´ sie˛, poczuc´ sie˛ dotknie˛tym lobrymbek – podwinie˛ty i obszyty brzeg materiału w celu zabezpieczenia przed postrze˛pieniem lobrymbiac´ – zabezpieczac´ materiał przed postrze˛pieniem przez podwinie˛cie i obszycie jego brzegów lobrync – obre˛cz (patrzuł, jak bednorz nakłado na becki lobrynce) lobrypac´ – obic´, uszkodzic´ (s´ciany lobrypane, trza je ploryktowac´) lobrza˛dek – prace gospodarskie w stajni lub oborze zwia˛zane z karmieniem i utrzymaniem w czystos´ci zwierza˛t domowych lobrza˛dzac´ – karmic´, poic´ i czys´cic´ zwierze˛ta hodowlane (trzy razy na dziyn´ sed do stajni lobrza˛dzac´ krowy i klonia) lobrzygac´ – zanieczys´cic´ wymiotami (tak sie ululoł w barze, ze lobrzygoł nowom plos´ciyl na łózku) lobrzynac´ – przycinac´ cos´ celem skrócenia lub wyrównania (majster lobrzynoł deski na plodłoge w izdebce) lobsioc´ – obsiac´ (glospodorz lobsioł jarcugom całe stajanie) lobsiywac´ – obsiewac´ lobsmarowac´ – 1. pokryc´ cos´ smarem; 2. przen. oczernic´, obmówic´ (lobsmarowała kume przed jyj chłopem) lobsodzac´ – 1. zasadzic´ dane pole (za rzykom lobsadzili plole burokami); 2. przytwierdzac´ cos´ do czegos´ (lobsodzac´ klose na klosisku); 3. mianowac´ kogos´ na okres´lona˛ posade˛ lobsrac´ zob. lobesrac´ lobstajac´ – 1. ujmowac´ sie˛ za kims´, brac´ czyja˛s´ strone˛ (krzes´niok lobstajoł w bitce za krzesnolojcem); 2. trzymac´ sie˛ czegos´ uparcie; upierac´ sie˛ (dziadek lobstajoł przy swlojem, a babka przy swlojem)

103

lobstalunek lobstalowac´ – zlecic´ wykonanie czegos´, zamówic´ usługe˛ u rzemies´lnika lobstalunek – zamówienie lobsypnik – narze˛dzie do obsypywania ros´lin uprawnych

lobzarty – obz˙arty lobziyrac´ – ogla˛dac´ cos´, zapoznawac´ sie˛ z czyms´, przypatrywac´ sie˛ czemus´ dokładnie

lobsyrny – obszerny

lobziyrac´ sie – ogla˛dac´ sie˛ (lobzirej sie i na zadnie koła)

lobs´miywac´ sie – kpic´ z kogos´, nas´miewac´ sie˛

lobzyrac´ – zjadac´ czyjes´ poz˙ywienie, objadac´ kogos´

lobtargac´ – 1. szarpia˛c, obedrzec´ (pies sklocył na młynorke i lobtargoł jyj kielcami kawołek kiecki); 2. urwac´ cos´, oberwac´ (dziecka lobtargały jabka na jabłonce)

locap – ruchoma, podnoszona cze˛s´c´ dachu stodoły w celu ułatwienia wjazdu wozu ze zboz˙em

lobtarganiec – oberwaniec, obszarpaniec, łachmaniarz lobtykac´ – zatykac´, uszczelniac´ szpary (Jaki was fach? Mecholoptyk. A co robicie? lObtykom mechem chałupy) lobuch – te˛py koniec siekiery lobuc´ sie – ubrac´ obuwie lobuty – w obuwiu lobwarzac´ – parzyc´ lobwia˛zac´ – opasac´ cos´ sznurem, zwia˛zac´ snopek powrósłem lobwiesic´ – powiesic´ (w som roz tatusia lobwiesiyli za samom syje na rynku w Biycu) lobwiesic´ sie – powiesic´ sie˛ lobwiys´ I – oprowadzic´ lobwiys´ II – obwies´, gałgan, szelma lobwiyz´ – wioza˛c kogos´ lub cos´, objechac´ wiele miejsc (kobiyty kciały lobwiyz´ wiyniec doz˙ynklowy plo cały wsi) lobycajnie – zgodnie z normami poste˛powania lobycajny – poste˛puja˛cy włas´ciwie (lobycajny cłek z nieglo) lobycoj – obyczaj, zwyczaj lobydwa zob. loba lobyjmlowac´ – 1. otaczac´ ramionami, ogarniac´; 2. brac´ cos´ w posiadanie lobyjs´ sie – obejs´c´ sie˛ lobys´ sie zob. lobyjs´ sie

104

lobzyrac´ sie – obz˙erac´ sie˛

loceklowac´ – oczekiwac´ locepic´ – włoz˙yc´ pannie młodej czepiec me˛z˙atki w czasie obrze˛du weselnego locepiny – ludowy zwyczaj weselny polegaja˛cy na zdje˛ciu pannie młodej wianka i nałoz˙eniu czepca lochfiara – 1. składka na tace˛ (dac´ na lochfiare); 2. człowiek niezdarny; fajtłapa, niedołe˛ga, oferma (jak idzies lochwiaro jedna!?); 3. osoba, która doznała szkody, nieszcze˛s´cia lochfiarowac´ sie – wyrazic´ gotowos´c´ pomocy lochfiarowanie – 1. złoz˙enie czegos´ w darze, podarowanie; 2. cze˛s´c´ mszy s´wie˛tej lochlaptus – opój, pijaczyna lochłoda – uczucie przyjemnego chłodu (siedli pod drzewem lo lochłody) lochłodzic´ sie – napic´ sie˛ czegos´ zimnego podczas upału (lochłodzic´ sie s´klonkom wlody) lochłódna˛c´ – ostygna˛c´ lochlota – 1. che˛c´, pocia˛g, pragnienie; 2. przestarz. zabawa mieszczan´ska lochwacic´ sie – przesilic´ stawy cie˛z˙ka˛ praca˛ (klobyła kuma lochwaciuła sie przy plokładacce) lochwat – gos´c´cowe zapalenie mie˛kkich cze˛s´ci kopyta kon´skiego, przewaz˙nie nóg przednich, prowadza˛ce do kulawizny

lodcynic´ urok lociec – ojciec

lod wcorajsa – od wczoraj

locielic´ sie – o krowie: wydac´ potomstwo

lod wielgieglo s´wiynta – tylko na uroczyste okazje (wdzioł klosule z krawatkom lod wielgieglo s´wiynta)

locielonka – krowa, która niedawno sie˛ ocieliła lociupina – mała ilos´c´ czegos´ (pastusek dostoł na wiecerzom lociupine mlycka w gornusiu i kromecke chleba) lociupinka – bardzo mała ilos´c´ lociykac´ – ociekac´ locklo – oczko (jak w cyrwcu plogloda słuzy, to chłop ino locka mruzy) locudzic´ – ocucic´, oprzytomniec´ locudzic´ sie – poczuc´ sie rzes´kim (alem sie locudziuła tom wlodom!) locukrowac´ – osłodzic´ locukrzyc´ zob. locukrowac´ locyganic´ – okłamac´ locymbrowac´ – umocnic´ s´ciany studni locyrnic´ – oszkalowac´ kogos´, zniesławic´ (locyrniuł babke przed ksiyndzem) locys´cic´ – oczys´cic´ locywis´cie – oczywis´cie loc´cowie – rodzice lod casu do casu – co pewien czas, w pewnych odste˛pach czasu lod chołpy do chołpy – od domu do domu (chlodoki chadzali plo drobsku lod chołpy do chołpy) lod downa – od dawna lod klon´ca do klon´ca – od pocza˛tku do kon´ca

lodbic´ – 1. oderwac´ cos´ przybitego lub przymocowanego, wyłamac´, otworzyc´ (lodbic´ becke ze s´ledziami); 2. uderzeniem oderwac´ cos´ od całos´ci, odłamac´, odtłuc (lodbic´ lepiynie); 3. uszkodzic´ organ wewne˛trzny podczas pobicia kogos´; 4. przerwac´ taniec danej pary i odebrac´ partnerke˛ do dalszego tan´ca lodbijany – taniec, w którym na dany znak zmienia sie˛ partnerke˛ lodbiyracka – kobieta ida˛ca za kosiarzem, odbieraja˛ca zz˙e˛te zboz˙e i wia˛z˙a˛ca w snopy lodbiyrac´ – 1. zabierac´, odzyskiwac´ swoja˛ rzecz; 2. odbierac´ dziecko w czasie porodu, pełnic´ role˛ akuszerki (przysła babka i lodebrała dziecko); 3. pozbawic´ kogos´ jego własnos´ci, zabrac´ cos´ przemoca˛, zagarna˛c´; skonfiskowac´, zarekwirowac´ cos´ (przyjechoł sekwestorz ze sa˛du i lodebroł chłopu chałupe za dugi); 4. zbierac´ zboz˙e za kosiarzem i wia˛zac´ snopy lodcedzacka – 1. deseczka drewniana z dziurkami do odcedzania klusek, ziemniaków, itp.; 2. łyz˙ka drewniana z otworami do odcedzania lodcia˛c´ – odła˛czyc´, oddzielic´ cos´ od czegos´ cie˛ciem (dołby se głowe lodcia˛c´, ze wces´ni widzioł gdziesik tom babe)

lod małos´ci zob. lod małego

lodcia˛c´ sie – odpowiedziec´ szybko i dobitnie (nie kazdy zdoli sie lodcia˛c´, jak mu lostro przygodajom)

lod niepamiynci – od bardzo dawna (kos´ciół we wsi stoi lod ludzkiej niepamiynci)

lodcisna˛c´ – 1. wykonac´ odcisk; 2. odrzucic´ cos´

lod małeglo – od dziecin´stwa

lod nowa – na nowo, od pocza˛tku lod loka – bez odpowiedniej dokładnos´ci lod sie – od siebie lod splodka – ze spodu lod tedy – od tego momentu

lodcuwac´ – odczuwac´ lodcynic´ urok – zdja˛c´ rzucony czar, urok; odczarowac´ (krowa dała mlyko dopiyro wtedy, kiedy przysła babka i lodcyniuła złe uroki)

105

lodcynienie lodcynienie – zaz˙egnanie uroków, czarów; odczarowanie loddychna˛c´ – odetchna˛c´, zaczerpna˛c´ tchu, odsapna˛c´ lodegnac´ – odpe˛dzic´, przegonic´ (pies ujadoł na dziecka, póki nie lodegnali glo lojcowie)

rzucone w miejsce skradzionego niemowle˛cia (downymi casy plo nocak grasowały mamuny, a plo wsiak pełno było lodmiyn´ców) lodmłodniony – odmłodzony lodmokac´ – odmakac´

lodejs´ – odejs´c´ (złos´ glo lodesła)

lodmyc´ – domyc´ (tak sie usmarowoł jakimsik smarem, ze ni móg sie lodmyc´)

lodemkna˛c´ – otworzyc´

lodnaja˛c´ – podnaja˛c´, wydzierz˙awic´

loderzna˛c´ – odcia˛c´ (Jasiek loderznuł se nozem kawołek małego palca)

lodnajmlowac´ – najmowac´, wynajmowac´, dzierz˙awic´

lodetkac´ – otworzyc´ cos´ zatkanego, zamknie˛tego

lodniechciywac´ sie – odechciewac´ sie˛

lodfruna˛c´ – odleciec´ lodganiac´ – odpe˛dzac´ (szkuty lodganiali przy pasiyniu ba˛ki, zeby krów nie gryzły)

lodniekciec´ sie – odechciec´ sie˛ (lodniekciało sie mu jechac´ we wtorek na jarmak do Glorlic) lodniys´ – odnies´c´

lodgarnowac´ – odgarniac´ (posła do stajnie lodgarnowac´ gnój lod krowy)

lodpasiony – utuczony

lodgłobic´ – wyja˛c´ mocuja˛cy klin

lodpisowac´ – odpisywac´ (nie kciało sie mu lodpisowac´ na list lod krzesnomatki)

lodgniat – odcisk (ni móg wdzioc´ buta, blo na palcu zrobiuł mu sie plo pieronie lodgniat) lodgniatek zob. lodgniat lodgrywka – odgrywanie przez kapele˛ melodii gos´ciom weselnym lodgryz´ – odgryz´c´ lodkładnica – cze˛s´c´ pługa słuz˙a˛ca do odwracania i odkładania skib podcie˛tych przez lemiesz lodkrajany – odkrojony lodkrzypna˛c´ – odkaszlna˛c´ (tak Jas´ka kuło w piersiak, ze ni móg lodkrzypna˛c´ flegmy) lodkrzyplowac´ – odkaszliwac´ lodłozyc´ – odłoz˙yc´ lodłóg – nieuprawiane przez jakis´ czas pole (ziymia lezy lodłogiem) lodmawiac´ urok – wypowiadac´ okres´lona˛ formułke˛ w celu pozbycia sie˛ uroku lodmiyniec – 1. osoba znacza˛co róz˙nia˛ca sie˛ wygla˛dem lub zachowaniem od innych ludzi; 2. według wierzen´ miejscowych: dziecko diabła lub złos´liwej boginki pod-

106

lodpawynzic´ – zdja˛c´ pawa˛z

lodploca˛c´ – odpocza˛c´ (nie dali matce lodploca˛c´, blo nalazła sie kupa luda do chołpy) lodplocynek – odpoczynek lodplocywac´ – odpoczywac´ lodposac´ – zdja˛c´ pas, odpia˛c´ to, co jest przytwierdzone do pasa lodplór – stawienie czemus´ czoła, przeciwstawianie sie˛ (wstoł na wsiowym plosiedzyniu i doł lodplór na ludzkie godanie) lodprawic´ – 1. pozbyc´ sie˛ kogos´, zwolnic´ (przed s´wiyntami lodprawili glosplosie i rzucili jyj pore grosy za suzbe); 2. odprawiac´ naboz˙en´stwo (problosc lodprawiuł pastyrke z wielglom celebrom) lodpuscac´ – uwalniac´ od winy, wybaczac´ (ksia˛dz lodpuscs´ciuł mu grzychy i zadoł za plokute piync´ zdrowasiek) lodpuska – przestarz. prowizoryczna kołyska z płachty umocowanej na kijach, uz˙ywana podczas prac polowych lodpust – 1. uroczystos´c´ kos´cielna z okazji s´wie˛ta patrona danego kos´cioła; kiermasz

loficjer towarzysza˛cy tej uroczystos´ci; 2. darowanie przez Kos´ciół katolicki kary za grzechy pod warunkiem wykonania pewnych praktyk religijnych (gupiemu usta˛pic´, sto dni lodpustu) lodpustowy – zwia˛zany z odpustem, kupiony w czasie odpustu lodpyskiwac´ – odpowiadac´ niegrzecznie, arogancko, zuchwale (nie boła sie baciara, jeno mu lostro lodpyskiwała) lodra˛bac´ – ra˛bia˛c, oddzielic´ cos´ od czego (szkuty lodra˛bali sople, co wisiały nade dz´wiami) lodrebina – odrobina lodrobek – odpracowanie zobowia˛zan´, przewaz˙nie praca˛ w polu (plosła na lodrobek za przywózke jódki z lasa) lodrobic´ – odpracowac´ zobowia˛zanie

lodscekiwac´ – odpowiadac´ opryskliwie, niegrzecznie lodscykiwac´ – odłupywac´ od polana małe szczapki lodscykna˛c´ – odłupac´ kawałeczek drewna lodsklocyc´ – odskoczyc´ lodstajac´ – odstawac´ lodstawic´ sie zob. lodrychtowac´ sie lods´piywac´ – ods´piewac´ lods´wiyntny – ods´wie˛tny (wdzioc´ lods´wiyntny przylodziewek) lodtykac – otwieracz do butelek (lodetkac´ butelke lodtykacem) loducyc´ – oduczyc´ lodwiecerz – pora tuz˙ przed zachodem słon´ca (z˙niwiorze zes´li z plola dopiyro na lodwiecerz)

lodrodzac´ – odradzac´

lodwiys´ – namówic´ kogos´ do rezygnacji z czegos´ (kcieli glo lodwiys´ lod przedanio plola, ale on ik nie suchoł)

lodrodzac´ sie – zaczynac´ na nowo z˙yc´, funkcjonowac´; odnawiac´ sie˛

lodwiyz´ – odwiez´c´ (panocek kozoł sie lodwiyz´ na stacje w Zaglorzanach)

lodróz´niac´ – odróz˙niac´

lodwyrkna˛c´ – odpowiedziec´ opryskliwie

lodrutowac´ – oples´c´ drutem (przysed druciorz i lodrutowoł pynkniynty gorcek)

lodyjs´ – odejs´c´ (lodyjdz´ łobuzie lod mlojej lOlyn´ki!)

lodrychtowac´ – wykon´czyc´ cos´ bardzo dobrze, odszykowac´ cos´

lodymiac´ – okadzac´ (pscelorz lodymioł pscoły w ulu)

lodrychtowac´ sie – ubrac´ sie˛ elegancko; wystroic´ sie˛ (Jasiek lodrychtowoł sie na wesele jak stróz w Bloze Ciało)

lodzioc´ sie – ubrac´ sie˛, wdziac´, załoz˙yc´ ubranie

lodrobina zob. lodrebina

lodryktowac´ zob. lodrychtowac´ lodryktowac´ sie zob. lodrychtowac´ sie lodrzykac´ sie (wym. odz˙ykac´ sie) – 1. wyrzekac´ sie˛, zarzekac´ sie˛, wymawiac´ sie˛; 2. odcinac´ sie˛ od czegos´ lodrzynac´ – odcinac´ (nojpiyrw lodrzynali gałynzie, a plotym ra˛bali je na pnioku) lodscekac´ – przen. odwołac´ to, co sie˛ niesłusznie o kims´ powiedziało (musiała lodscekac´ przy ludziak wszyskie swloje cygan´stwa)

lodziomek – dolna cze˛s´c´ pnia drzewa (dziadek siedzioł na dziadzie i strugoł los´nikiem stylisklo z lodziomka do siekiyry) lodzionko – przestarz. duz˙a chusta płócienna ozdobiona na kon´cach koronka˛, zarzucana na ramiona lodziynie – ubranie lodziywac´ sie – ubierac´ sie˛ ciepło lodziywek zob. lodziynie loficerki – skórzane buty oficerskie do kolan, noszone dawniej na Pogórzu loficjer – oficer

107

loficyjer loficyjer zob. loficjer loflis – listwa pozostaja˛ca po obcie˛ciu bocznej krawe˛dzi deski; obrzynek lofucały – nada˛sany lofukna˛c´ – zrugac´ kogos´, skrzyczec´ logacic´ – ocieplic´ budynek przez obłoz˙enie s´cian mchem, słoma˛, lis´c´mi itp. w celu zabezpieczenia przed zimnem loganiacka – podstawowe wydatki (z biydom starcyło grosa na loganiacke) loganiac´ sie – 1. ope˛dzac´ sie˛ (lepiyj nie loganiac´ sie od pscół, blo plotnom); 2. załatwiac´ najpilniejsze potrzeby logar – 1. pies mys´liwski; 2. mały krna˛brny chłopiec logarek – niedopalony do kon´ca kawałek s´wiecy, papierosa, knota itp. (s´wiynty Marek włozył do wlody logarek) logarna˛c´ mys´lom – poja˛c´, zrozumiec´ logarna˛c´ sie – doprowadzic´ do porza˛dku swój wygla˛d lub strój logarniony – schludnie ubrany, zadbany logdowiały – owdowiały

loglolic´ – 1. gola˛c, usuna˛c´ zarost; 2. okras´c´ ze wszystkiego (w nocy złodziyj wloz do izby bez lokno i do izna logloluł somsiada) loglolic´ sie – ogolic´ sie˛ logloniasty – 1. posiadaja˛cy duz˙y ogon; 2. przen. me˛z˙czyzna z duz˙ym członkiem loglonówka – pocze˛stunek stawiany pomocnikowi sprzedawcy po dokonaniu udanej sprzedaz˙y zwierze˛cia loglorzec´ – opalic´ sie˛ logón – 1. tylna cze˛s´c´ ciała zwierza˛t, złoz˙ona zwykle z coraz drobniejszych kre˛gów (godała sroka wronie, nie siadej mi na loglonie); 2. zwisaja˛ca cze˛s´c´ ubioru; 3. fryzura damska lub me˛ska uformowana na kształt ogona logórcanka – woda po kwaszonych ogórkach logórek – jednoroczna ros´lina warzywna z rodziny dyniowatych logromniasty – ogromny, olbrzymi, pote˛z˙ny logródecek – niewielki ogródek logryzek – pozostałos´c´ po zjedzonym owocu

logdowiec´ – owdowiec´

logrzoc´ – ogrzac´

logiyn´ – ogien´ (nie kładz´ palców w logiyn´, to sie nie ploparzys)

logrzywac´ – ogrzewac´

logiyn´ blozy – ogien´ spowodowany uderzeniem pioruna

lojcowie zob. loc´cowie (sta˛poł na palcak, by nie zbudzic´ lojców)

logiyn´ piorunowy zob. logiyn´ bozy

lojcowizna – 1. maja˛tek dziedziczony po ojcu (siedzieli w karcmie dniami i nocami, jaz przepiyli całom lojcowizne); 2. maja˛tek nalez˙a˛cy od wielu lat do jednej rodziny

logiyr – ogier logla˛dac´ – przypatrywac´ sie˛ czemus´ loglyndowac´ sie – ogla˛dac´ sie˛ loglyndziny – 1. ogla˛danie czegos´; 2. wizyta swatów w domu dziewczyny na wydaniu logłosac´ – obwieszczac´, podawac´ do publicznej wiadomos´ci lognac´ sie – ope˛dzic´ sie˛ lognic´ – zgnic´ powierzchownie; nadgnic´

108

lojciec zob. lociec

lojcowy – be˛da˛cy własnos´cia˛ ojca lojców zob. lojcowy lojcyzna – 1. kraj, w którym sie˛ ktos´ urodził, którego jest obywatelem; 2. przestarz. ojcowizna lojscac´ – osikac´ lojscołek – 1. mały chłopiec; 2. osoba maja˛ca skłonnos´c´ do moczenia sie˛

lokulornik lokalicyc´ – okaleczyc´, zranic´ lokalicynie – rana, skaleczenie

lokre˛glok – okra˛gły kloc drzewa (jesce dzisiok plo wsiak widac´ chołpy z lokre˛gloków)

lokalycynie zob. lokalicynie

lokre˛glutki – okra˛glutki

lokap – 1. dolna cze˛s´c´ płaszczyzny dachu wystaja˛ca poza obrys budynku; 2. daszek z wycia˛giem umieszczany nad paleniskiem, słuz˙a˛cy do odprowadzania dymu lub zapachów na zewna˛trz; zob. kapa

lokre˛gły – okra˛gły lokre˛zne – zabawa i pocze˛stunek fundowane przez osobe˛ przyjmuja˛ca˛ wieniec doz˙ynkowy

lokapnik – ukos´na deseczka pod oknem chaty wiejskiej zabezpieczaja˛ca przed s´ciekaniem wody po s´cianie budynku

lokrowac´ – obcinac´ lis´cie z warzyw, buraków pastewnych

lokis´c´ – kis´c´ lokiynklo – okienko lokiynnica – ruchoma drewniana zasłona zabezpieczaja˛ca okno od zewna˛trz lokno weneckie – duz˙e okno, podzielone pionowo na trzy cze˛s´ci loklocic´ sie – o samicach niektórych zwierza˛t, np. kotów królików czy owiec: wydac´ potomstwo (klocica wlazła za piec, zeby sie loklocic´)

lokrodac´ – okradac´

lokrusek – okruszek (zjod chlyb do lostatniego lokruska) lokruska zob. lokrusek lokrusyna – okruszyna lokrutnie – 1. bardzo, niezmiernie, ogromnie (miełowac´ sie lokrutnie); 2. srogo, bezlitos´nie (lobyjs´ sie lokrutnie) lokrutnik – człowiek okrutny, bezlitosny lokrutnos´ – okrucien´stwo

lokoło – dookoła, wokoło, naokoło

lokrzcic´ – ochrzcic´ (downij trza było dziecko lokrzcic´ zaroz plo narodzinach)

loklopac´ – spulchnic´ ziemie˛ wokół ros´lin, przewaz˙nie ziemniaków

lokrzesac´ – 1. obcia˛c´ gałe˛zie z drzewa; 2. ociosac´ belke˛ ze wszystkich stron

loklopciały – okopcony, poczerniały od dymu (glorcek loklopciały lod sadzy)

lokrzesowac´ – 1. obcinac´ gałe˛zie z drzewa; 2. formowac´ za pomoca˛ topora, siekiery

loklopcic´ – usmolic´ kopciem

lokrzez´wic´ sie – 1. oprzytomniec´ (tak fest walnyła głowom lo kamiyn´, ze bez dugi cas ni mlogła sie lokrzez´wic´); 2. orzez´wic´ sie˛

loklowita – wódka, gorzałka lokpic´ – oszukac´ lokrajek – pozostałos´c´ po s´cie˛tym na deski klocu lokrasa – tłuszcz dodawany do jedzenia; omasta lokrasic´ – dodac´ do jedzenia okrasy (tłuszczu, s´mietany itp.); omas´cic´ (w pia˛tek matus´ lokrasili z´mioki lolejem lnianym) lokras´ – okras´c´ lokra˛cac´ – okre˛cac´, obwijac´ cos´ czyms´ (na zime drzywka w sadzie lokra˛cajom plowrósłami, a na wiosne biylom) lokra˛cka – dawniej: skre˛cona słoma owinie˛ta wokół nogi i wsuwana do buta

lokrzysac´ zob. lokrzesac´ lokrzysic´ – ocucic´ (tak jom zemdliło w klos´ciele, ze ni mlogli jyj lokrzysic´); zob. lokrzez´wic´ sie loktoby – okres os´miu dni po s´wie˛cie Boz˙ego Ciała lokuc´ – 1. podkuc´ konia; 2. obic´ cos´ metalem, np. płozy san´ lokulawiec´ – okulec´ lokulornica – kobieta w okularach (plodsed do jakisik lokulornicy spytac´ sie lo glodzine, a lokozało sie, ze to jeglo baba) lokulornik – me˛z˙czyzna w okularach

109

lokulory lokulory – okulary; zob. bryle lokutac´ sie – ubrac´ sie˛ ciepło, owina˛c´ sie˛ szczelnie, otulic´ (przed wyjs´ciem z chołpy lokutała sie ciepłom chus´cinom)

lomamic´ – zwies´c´ kogos´, otumanic´, oszukac´ (Cyganka tak zdolała lomamic´ ujanke, ze ta dała jyj wszyskie grajcary, jakie miała przy sobie)

lokuty – podkuty

lomasta zob. lokrasa

lokuwac´ – 1. przybijac´ podkowy do kopyt kon´skich; podkuwac´, kuc´ (plojechoł do klowola lokuc´ klonia); 2. przybijac´ cos´ metalowego (lokuwac´ sanie)

lomas´cic´ zob. lokrasic´

lolejorz – 1. rzemies´lnik tłocza˛cy olej; 2. włas´ciciel olejarni; 3. przen. osoba, która pije duz˙o alkoholu lOlimka – zdrobn. od Olimpia lolsa – olsza czarna (Alnus glutinosa); gatunek drzewa nalez˙a˛cego do rodziny brzozowatych, rosna˛cy na podmokłym terenie; dawniej sa˛dzono, z˙e miejsca nad rzekami i strumieniami, poros´nie˛te olszyna˛, sa˛ siedliskiem topielców lolsok – kozak czerwony rosna˛cy pod olchami lolsowy – z drewna olchowego lolsówka – krowiak podwinie˛ty (Paxillus involutus); grzyb truja˛cy z rodziny krowiakowatych, dawniej zbierany na Pogórzu (dziecka naniosły z lasa lolsówek i inksych hurdoków) lolsyna – 1. drzewo lub krzew z rodziny brzozowatych; olcha, olsza; 2. drewno olchowe; 3. las lub zagajnik olchowy lolsynowy zob. lolsowy

lomdlywac´ – omdlewac´ lomiotac´ – usuwac´ kurz lomiys´ – omies´c´ (przed s´wiyntami kciała lomiys´ s´ciany w izbie z pajyncyny) lomłócic´ – wymłócic´ lomłyjklowac´ – wyczys´cic´ omłócone zboz˙e za pomoca˛ młynka; młynkowac´ lomłyjkuwac´ zob. lomłyjkowac´ lomółcyc´ – 1. posypac´ cos´ ma˛ka˛ (lomółcyła chlyb przed wsadzeniem do pieca); 2. pobrudzic´ ma˛ka˛ lomsony – pokryty mchem, meszkiem, ples´nia˛ lomsyc´ – wypełnic´ mchem szczeliny pomie˛dzy belkami drewnianego budynku lonegdaj – przedwczoraj lonegdajsy – przedwczorajszy loniymiec´ – zaniemówic´ lontlorz zob. lołtorz lonucka – szeroki pas płótna lnianego lub sukiennego do owijania stopy; zob. cułka loówek – ołówek lopacnie – odwrotnie, niewłas´ciwie, na opak

lolyj – olej (w pia˛tki mascono z´mioki lolejem)

lopacny – odwrotny, niewłas´ciwy

lolyjarnio – warsztat do wytłaczania oleju

loparzelisklo – oparzenie

lOlyn´ka – Olen´ka

lopatrowac´ – 1. ogla˛dac´, sprawdzac´ cos´; 2. zakładac´ opatrunek

lołtorz – ołtarz lomackiem – po omacku, na s´lepo (sukac´ lomackiem drógi) lomal – nieomal, prawie, o mało co lomalowac´ – pomalowac´ (plobiyluł s´ciany w izdebce wopnem, a stolik lomalowoł farbom)

110

lopamiyntac´ sie – opamie˛tac´ sie˛

lopatrywac´ zob. lopatrowac´ lopatulic´ sie – okryc´ sie˛ szczelnie, ubrac´ sie˛ ciepło loperacjo – operacja loperacyjo zob. loperacjo lopic´ – upoic´ kogos´ alkoholem

lorkis

lopiecyntowac´ – umies´cic´ na czyms´ piecze˛c´, zaplombowac´

loprosic´ sie – 1. o s´wini: wydac´ na s´wiat prosie˛ta (u swoka loprosiuła sie samura); 2. długo kogos´ prosic´

lopijac´ – raczyc´ sie˛ alkoholem po załatwieniu jakiejs´ sprawy lub interesu (przedoł krowe i lopijoł interes w knajpie)

lopryskac´ – 1. pryskaja˛c skropic´, zmoczyc´; 2. rozpylic´ płynna˛ substancja˛ chemiczna˛ na ros´liny

lopijac´ sie – upijac´ sie˛

lopuchlina – opuchlizna, obrze˛k

lopinka – opien´ka miodowa; grzyb z rodziny bedłkowatych, o z˙ółtobra˛zowym kapeluszu

lopuscac´ – opuszczac´

lopic´ sie – upic´ sie˛

lopiórcyc´ sie – opierzyc´ sie˛ lopisowac´ – opisywac´ cos´ lopitolic´ – ostrzyc niedbale lopity – upity lopiyrac´ – 1. przystawiac´ cos´ do czegos´ mocniejszego, zapewniaja˛cego oparcie; 2. prac´ komus´ rzeczy (musiała lopiyrac´ całom familijom) lopiyrac´ sie – stawiac´ opór (Kas´ka lopiyrała sie lo s´ciane, a Jasiek jom macoł) lopiyrzyc´ sie zob. lopiórcyc´ si (przyniesła z jarmaku kure mało co lopiyrzonom) loplewic´ – oczys´cic´ z chwastów lopłatek – 1. rodzaj ciasta z pszennej ma˛ki, uz˙ywanego w liturgii chrzes´cijan´skiej i przy wieczerzy wigilijnej (łomac´ sie lopłatkiem); 2. uroczystos´c´ poła˛czona z dzieleniem sie˛ opłatkiem i wzajemnym składaniem z˙yczen´ lopłocac´ – opłacac´ lopłocac´ sie – opłacac´ sie˛ lopłotki – ogrodzenie z chrustu lopodac´ – opadac´ lopolic´ – opalic´ lopołka – owalny kosz bez pała˛ka, pleciony z łyka brzozowego, słuz˙a˛cy jako pojemnik na zboz˙e lub sieczke˛ loposek – pas skórzany ze schowkiem na pienia˛dze loprac´ – wykonac´ komus´ pranie lopresyjo – tarapaty, opały

lopuchna˛c´ – spuchna˛c´ lopuscac´ sie – 1. osuwac´ sie˛, opadac´; 2. zaniedbywac´ sie˛; 3. zdawac´ sie˛ na kogos´ (stryjanka postarzała sie, ale nie kciała sie na nikloglo lopuscac´) lopytywac´ sie – wypytywac´ loracka – orka loracka w składy – nowsza forma orki w składy licza˛ce 20–40 skib loracka w zoglony – sposób orania pola, polegaja˛cy na tym, z˙e w jednym roku zaczynano orke˛ od s´rodka zagonu, w naste˛pnym z boku, w trzecim zas´ z powrotem od s´rodka lorac´ – 1. robic´ bruzdy i odkładac´ skiby za pomoca˛ pługa dla przygotowania gleby pod zasiew; 2. zmuszac´ kogos´ do cie˛z˙kiej pracy (kciała chłopem lorac´, ale lon sie nie doł babie ploganiac´) loranisklo – zaorane pole (lobróciuł loranisko na paswisko) lorcyk – dra˛z˙ek drewniany przyczepiony do narze˛dzia rolniczego albo wozu konnego i słuz˙a˛cy do mocowania postronków, łan´cuchów lub pasów od uprze˛z˙y lorganista – osoba trudnia˛ca sie˛ gra˛ w kos´ciele na organach lorganka – harmonijka ustna lorganki zob. lorganka lorkis – 1. podgatunek pszenicy zwyczajnej (Triticum aestivum ssp. speltum) o luz´nym kłosie i łamliwej osadce kłosowej; 2. je˛czmien´ dwurze˛dowy (Hordeum distichon) gatunek je˛czmienia nagoziarnistego, o ziarnie grubym, niezros´nie˛tym z plewkami

111

lormlowiec lormlowiec – członek Ochotniczej Rezerwy Milicji Obywatelskiej lorobic´ sie – bardzo sie˛ napracowac´ lorobiony – zme˛czony praca˛, przepracowany (plo zylastyk rynkach buło widac´, jaki chłop lorobiony) loroc – oracz lorynziada – oranz˙ada lorzech – 1. drzewo z twardymi i suchymi owocami (lorzech pryndko gdy lopodo, lostro zima bywo rado); 2. drobny we˛giel kamienny lorzech lysklowy – orzech laskowy losa – owad błonkoskrzydły, charakteryzuja˛cy sie˛ czarnym ubarwieniem w z˙ółte paski; buduje gniazda z przez˙utego drewna zmieszanego ze s´lina˛ (porusoł sie jak losy w bani) losacowac´ – dokonac´ szacunku (do wsi przyjechoł taksator, zeby losacowac´ s´klody plo plowlodzi)

loset – oset ke˛dzierzawy (Carduus crispus); pospolity chwast polny o kwiatach zebranych w koszyczki i sztywnych, pokrytych kolcami lis´ciach i łodygach; na Pogórzu wierzono, z˙e oset został stworzony przez diabła; aby nie rósł w polu, nalez˙ało owies, pos´wie˛cony w dzien´ s´w. Szczepana, prosto z kos´cioła zanies´c´ na pole i zasiac´ mówia˛c: Uciekej diable z lostem, blo idzie s´w. Scepon z lowsem); dla pozbycia sie˛ ostu z pola siano cze˛sto owies na planie krzyz˙a losialowac´ zob. losalowac´ losika – topola drz˙a˛ca (Populus tremula), drzewo z rodziny wierzbowatych (trzynsie sie jak losika) losiust – oszust losiym – osiem losiymdziesia˛t – osiemdziesia˛t losiymdziesia˛tka – osiemdziesia˛t lat losiymnostka – młoda dziewczyna w wieku ok. osiemnastu lat (wpadła mu w loko losiymnostka)

losacyc´ – osaczyc´ (gajowy i ludzie ze wsi losacyli s´ciekłom liske i ubili)

losiymnosty – osiemnasty

losadz´ – osad, nalot, szron

losiymnos´cie – osiemnas´cie

losalowac´ – obic´ deskami s´ciany domu

losiymset – osiemset

loscenic´ sie – o suce: wydac´ potomstwo

losiywiec´ – osiwiec´ (ma˛dry losiywieje, gupi nigdy)

loscepisklo – dra˛z˙ek do grabi loscyndnos´ – oszcze˛dnos´c´ loscyndny – oszcze˛dny loscyndzac´ – 1. z˙yc´, nie trwonia˛c pienie˛dzy; 2. szanowac´ cos´, starac´ sie˛ nie niszczyc´ czegos´ (loscyndzali kazdy grosik, zeby sie plobudowac´); 3. miec´ wzgle˛dy dla kogos´, ochraniac´ kogos´ przed czyms´ (loscyndzac´ przykros´ci) loscyndzac´ sie – uwaz˙ac´ na siebie, nie przeme˛czac´ sie˛ loscynic´ sie zob. loscenic´ sie losełka – 1. kamien´ s´cierny do ostrzenia kosy i noz˙y; 2. bryłka masła o owalnym kształcie (plojechała na jarmak przedac´ pare losełek masła)

112

loskardzyc´ – oskarz˙yc´ loskarzyc´ zob. loskardzyc´ loskórowac´ – zdja˛c´ skóre˛, obedrzec´ ze skóry loskrobac´ – 1. zeskrobac´ cos´ z czegos´; 2. obrac´ ziemniaki loskrobiny – obierki z ziemniaków loskubac´ – 1. wyrwac´ pióra z ptaka; 2. pozbawic´ kogos´ pienie˛dzy (loskubac´ z piyniyndzy) losłona – 1. ochrona, zabezpieczenie (sukoł plod drzywem losłony przed glora˛cem); 2. jedna z desek bocznych na wozie lub saniach (wlozic´ gnój w losłonach) losmarkac´ – pobrudzic´ wydzielina˛ z nosa

los´lepniynty losmlolic´ – opalic´ na czarno, okopcic´ dymem

scynie, a ta plo glodzinie wstała i plosła do stajnie krowe wydoic´)

losmyndzic´ – odymic´, okopcic´ dymem

lostawiac´ – zostawiac´, pozostawiac´

losnowa – nitki nawinie˛te na wał warsztatu tkackiego, biegna˛ce potem wzdłuz˙ tkaniny

lostawic´ – zostawic´, pozostawic´

losnurowac´ – owina˛c´ cos´ sznurkiem losolic´ – posolic´ lospa – 1. wirusowa, zakaz´na choroba endemiczna, bardzo zaraz´liwa, o gwałtownym przebiegu (scypic´ na lospe); 2. choroba zakaz´na bydła, owiec i koni charakteryzuja˛ca sie˛ strupami i pozostawiaja˛ca blizny; 3. otre˛by ze zboz˙a dawane niektórym zwierze˛tom domowym jako pokarm (glosplodyni dodała krowom lospy do buroków) lostac´ – zostac´ lOstajcie z Panem Blogiem! – katolicka forma poz˙egnania z domownikami lostatek – pozostałos´c´, reszta lostatki – trzy ostanie dni karnawału (hulali w lostatki jeno dudniało) lostatnie namascynie – sakrament udzielany chorym przed s´miercia˛ (ksia˛dz przysed do Michałowy baby, doł jyj lostatnie nama-

lostawic´ sie – o krowie: przestac´ dawac´ mleko przed ocieleniem sie˛ lostre˛zyny – kolczaste krzewy (przewaz˙nie jez˙yny) rosna˛ce w lesie; zob. cyrnica, czernica lostrozny – ostroz˙ny losusyc´ – 1. usuna˛c´ wode˛, wilgoc´; 2. z˙art. wypic´ cała˛ zawartos´c´ naczynia (we dwóch losusyli flaske glorzołki) losynka – bosak losypka – przestarz. zwyczaj weselny polegaja˛cy na dawaniu ciasta lub pieczywa nieproszonym gos´ciom weselnym loszczyc – obcia˛c´, skrócic´, przycia˛c´ (plosed sie loszczyc do glolibrody, a tyn glo lopitoliył na zero) loszczyzony – ostrzyz˙ony (loszczyzony, loglolony łapie mysy za loglony) loszuklowac´ – oszukiwac´ los´lepna˛c´ – ociemniec´, zostac´ niewidomym los´lepniynty – os´lepły, ociemniały

113

los´limacony – pokryty czyms´ lepkim i s´liskim (szkut somsiadki ciyngiem becy i łazi los´limacony)

lotuc – obic´, rozdrobnic´ zewne˛trzna˛ warstwe˛ (kumy wysły w plole i lotukły zoglon z´mioków)

los´liz´niynty – os´lizły

lotropic´ sie – doznac´ wielu zmartwien´, zgryzot

los´lypna˛c´ – os´lepna˛c´ los´mina – przestarz. ósma cze˛s´c´ roli, czyli około 12 morgów los´niedziały – pokryty s´niedzia˛ los´nik – rodzaj noz˙a do strugania drewna, okorowywania kloców los´ródek – mie˛kka cze˛s´c´ chleba bez skórki; os´ródka

114

lotrymby – odpady z przemiału ziarna, stanowia˛ce cenna˛ pasze˛ (glosplodorz sypoł s´winiom lotrymby do z´mioków, zeby sie lepiyj pasły) lotrynklowac´ – otynkowac´ lotrzyc´ – wytrzec´, usuna˛c´ cos´ z powierzchni (sed za kloniem i ni mioł casu lotrzyc´ plotu z coła)

lotrzyc´ sie – zetkna˛c´ sie˛ z czyms´ (lotar sie we s´wiecie lo niejednom roblote)

tos´cia˛ włókna; stanowi cenna˛ pasze˛ dla koni

lotrzyz´wiec´ – otrzez´wiec´

lowiys plolski – owies zwyczajny; gatunek owsa, którego ziarno uz˙ywane jest na pasze˛ i do wyrobu kasz oraz płatków

lotwiyrac´ – otwierac´ lotympiały – zoboje˛tniały, bierny, niezdolny do reagowania (plo s´mierci chłopa łaziła jagby lotympiało)

lowiys rychlik – gatunek owsa szybko dojrzewaja˛cego

lotympiec´ – zoboje˛tniec´, przestac´ reagowac´

lowiys wyngierski – gatunek owsa z wiecha˛ skierowana˛ w jedna˛ strone˛

loupic´ – 1. s´cia˛gna˛c´ skóre˛ ze zwierze˛cia (loupic´ króla na rosół); 2. obrac´ ze skórki; 3. zedrzec´ kore˛ z drzewa

lowarzyc´ – obgotowac´

loupic´ ze skóry – kazac´ sobie wiele płacic´ (przy kupnie klonia handlorze kcieli loupic´ chłopa ze skóry) lowcarek – owczarek lowcarnio – pomieszczenie dla owiec lowcorz – pasterz owiec lowijace – pasy tkaniny słuz˙a˛ce do owijania nóg poniz˙ej kolan, uz˙ywane dawniej przez z˙ołnierzy piechoty lowijac´ – okre˛cac´ cos´ czyms´, otulac´ lowijac´ w bawełne – nie mówic´ wprost (nie lowijej w bawełne, jeno godej prowde) lowiys – owies (Avena), ros´lina z rodziny traw, ros´nie dziko lub jest uprawiana jako ros´lina pastewna i zboz˙e (drzewiej dlo plozbycio sie lostu sioli lowiys na krzyz) lowiys clorny – gatunek owsa, który od owsa zwyczajnego róz˙ni sie˛ wie˛ksza˛ zawar-

lowsiany – z owsa (wygla˛dac´ jak lowsiany placek) lowsiok – prawdziwek piaskowy lozarty – bardzo najedzony lozbeblac´ – rozpowiedziec´, rozgadac´ lozdrowiec´ – wyzdrowiec´ lozimina – zboz˙e siane przed zima˛; zboz˙e ozime lozór – je˛zyk, zwłaszcza zwierze˛cia loz´rebic´ sie – o klaczy: wydac´ potomstwo loz´rebiono – klacz, która wydała potomstwo loz˙óg – kij, cze˛sto zakrzywiony, do poprawiania ognia w piecu piekarskim (Baba Jaga loto na Łyjsom Góre na loz˙ogu) loz˙ynic´ sie – oz˙enic´ sie˛ (kto sie loz˙eni, to sie i lodmieni) loz˙yniony – maja˛cy z˙one˛

115

lón

Ó lón – on lósmok – uczen´ klasy ósmej

lósmy – liczebnik porza˛dkowy odpowiadaja˛cy liczbie 8 (juz ósmy krzyzyk dz´wigo na sobie) lósymka – ósemka

116

pamiync´

P paces´ny – z paces´nego płótna pachana – przestarz. chleb z ma˛ki lipowej lub perzowej pieczony na przednówku przez wiejska˛ biedote˛ pachlole – podros´nie˛ty chłopiec paciara – 1. taja˛cy s´nieg; 2. zob. giermucha, giermuska paciarka zob. paciara, giermucha, giermuska paciocha zob. kopys´c´ (jak ci mało, to ci dołoze paciochom) packa – 1. pakunek, zawinia˛tko.; 2. rodzaj wozu konnego (załozuł z babom packe na fure i plojechali ze s´winiom na jarmak do Gryblowa); 3. pojemnik zbity z desek; 4. kijek z kawałkiem skóry lub gumy do zabijania much; zob. klepka pacna˛c´ – 1. uderzyc´ w cos´ płaska˛ powierzchnia˛; 2. upas´c´ mie˛kko z charakterystycznym odgłosem (kcioł szkuta pacna˛c´ w plecy, ale tyn usklocył w blok) pacyc´ sie – odkształcac´ sie˛ (deski na słonku pacom sie) padac´ – mówic´, opowiadac´, powiadac´ (jak Wojciech wróciuł z saksów, to padoł rózne dziwy lo s´wiecie) paja – ge˛ba, pysk paja˛k – 1. paje˛czak z rze˛du o tej samej nazwie; 2. ludowa ozdoba ze słomy i kolorowej bibułki, zawieszana u powały w izbie gos´cinnej

pajscyzna – obowia˛zek wykonywania przez chłopów róz˙nego rodzaju posług i prac na rzecz pana (dziedzica) pajskie – 1. przestarz. pole dworskie (is´ do robloty na pan´skie); 2. przestarz. pan´szczyzna (lodrobiac´ pan´skie); 3. grunt otrzymany po wojnie w wyniku parcelacji maja˛tków ziemskich pajskie fanaberie – pan´skie wymysły pajyncyna – paje˛czyna paka – 1. drewniana skrzynia; 2. rodzaj drewnianej skrzyni zakładanej na wóz konny palac – palacz palcaty – palczasty paluchy – grube kluski z ma˛ki, gotowanych ziemniaków i jajek; kopytka palusek – paluszek palyc zob. palec pałas – bron´ sieczna, pos´rednia mie˛dzy mieczem a szabla˛, uz˙ywana dawniej przez cie˛z˙ka˛ jazde˛ i dragonów (straz˙oki na Wielganoc trzymali warte z pałasami przed Grobem Pajskim) pałka wlodno – rogoz˙a (Typha), ros´lina z rodziny rogoz˙owatych, ros´nie w pobliz˙u zbiorników wodnych i na bagnach; dawniej wyplatano z niej maty pamietac´ – pamie˛tac´ pamiync´ – pamie˛c´ (za babki pamiynci były plo wsiak dymne chołpy)

117

pamiyntac´ pamiyntac´ zob. pamietac´ (nie pamiynto wół jak cielynciem buł)

papac´ – dziec. jes´c´ (jak nie bedzies papac´, to nie uros´nies)

pamiyntny – pamie˛tny

papiyr – 1. materiał otrzymywany z włókien ros´linnych, słuz˙a˛cy do druku, pisania, pakowania itp.; 2. pismo urze˛dowe, dokument, s´wiadectwo (dziadek plojechoł do urzyndu z papiyrami; byc´ na lewych papiyrach)

pampuchy – pa˛czki gotowane na parze, przewaz˙nie z nadzieniem z marmolady lub konfitury pamuła – potrawa z kaszy pszennej z suchymi s´liwkami, jabłkami i gruszkami, gotowanymi na wodzie i podbitych ma˛ka˛ pani – kobieta niezajmuja˛ca sie˛ praca˛ fizyczna˛ paniaty – przestarz. nosza˛cy lub zachowuja˛cy sie˛ po pan´sku panic – panicz Panie Bloze ratuj! – zawołanie do Boga wyraz˙aja˛ce pros´be˛ o pomoc Panie Bloze uchowej! – zawołanie do Boga wyraz˙aja˛ce pros´be˛ o uchronienie od nieszcze˛s´cia

papiyrek – 1. zdrobn. od papiyr; 2. przestarz. złoty ren´ski; 3. banknot papiyros – papieros papiyrówki – odmiana wczesnych jabłek papiyrzok – z˙art. nazwa ludzkich ekskrementów w lesie, przykrytych papierem (w lesie pełno grzybów – same papiyrzoki) paplok – osoba, która duz˙o i niepotrzebnie mówi, nie umieja˛ca dochowac´ tajemnicy; pleciuga, gaduła

panisklo – 1. bogaty pan; 2. przyjaz´nie, z uznaniem lub z politowaniem o panu (buło to zacne panisklo, ale mu sie zmarło); 3. me˛z˙czyzna unikaja˛cy pracy fizycznej

paprac´ sie – babrac´ sie˛, brudzic´ sie˛, walac´ sie˛

paniusia – elegancka kobieta ubrana według mody miejskiej

paprok – 1. ktos´, kto psuje; partacz; 2. osobnik niechlujny, przewaz˙nie domorosły masarz, wykonuja˛cy swa˛ prace˛ bez zachowania podstawowych zasad higieny

paniynka – 1. młoda dziewczyna; 2. dawniej: młoda córka pan´stwa (w plole przys´li ze dwora pon z paniynkom); 3. kopa zboz˙a ułoz˙ona z pie˛ciu snopków (z drógi widac´, jak piyknie w plolu stojom paniynki) Paniynka – Matka Boska panny Maryi drzywko zob. boze drzywko panocek – pan panosyc´ sie – butnie zachowywac´ sie˛, sprawuja˛c urza˛d pantalony – szerokie portki lub kalesony; zob. gacie

paproch – okruch, drobna cza˛stka czegos´; proch (jakisik paproch wpod mi w loko)

paprotka – paproc´ (Filices) paprzyca – 1. metalowa płytka, słuz˙a˛ca do regulacji odległos´ci mie˛dzy kamieniami w z˙arnach; spoczywał na niej kamien´ górny; 2. cze˛s´c´ koła garncarskiego papusiac´ zob. papac´ para – 1. powietrze; 2. dech, tchnienie; 3. siła, krzepa (nas klowol to mo pare walic´ młotem bez calutki dziyn´) paradnica – wystrojona dziewczyna

pantarka – perliczka; zob. aprykanka

parafijo zob. parafio

papa – 1. materiał budowlany stosowany do izolacji i krycia dachów; 2. ge˛ba, pysk, morda

parafio – 1. najmniejsza kos´cielna jednostka administracyjna, zarza˛dzana przez proboszcza; 2. ogół parafian

118

pazucha parch – 1. s´wierzb (uwazujcie, bo tyn pies mo na sobie same parchy); 2. obelz˙ywie o Z˙ydzie (klocho sie jak Z˙yd na parchach)

pastyrka – dziewczyna pasa˛ca inwentarz domowy

parnik – kocioł we˛glowy lub elektryczny do parowania karmy dla trzody lub bydła

paswisklo – teren poros´nie˛ty trawa˛, słuz˙a˛cy do wypasu zwierza˛t gospodarskich

parobecek – zdrobn. od parobek parobek – 1. młody chłopak be˛da˛cy na słuz˙bie; 2. chłopiec maja˛cy ponad 16 lat; 3. syn gospodarza parówka – 1. krótka kiełbaska z mielonego mie˛sa, spoz˙ywana na gora˛co; 2. upał, skwar, parne powietrze; 3. inhalacja parowa parówki zob. pampuchy parsywiec – człowiek brudny, niechlujny parsywy – 1. podły, zły; 2. maja˛cy parchy paryja – głe˛boki wa˛wóz, którego brzegi porastaja˛ krzewy i drzewa paryjo zob. paryja paryjówka – bimber, samogon; zob. ksie˛z˙ycówka

pastyrz – pasterz

pasyjka – 1. krzyz˙yk z wizerunkiem ukrzyz˙owanego Chrystusa; 2. pies´n´ pasyjna s´piewana w okresie Wielkiego Postu pas´ – 1. wypasac´; 2. karmic´ (pas´ gynsi kluskami) pas´ sie – 1. o zwierze˛tach na pastwisku: jes´c´, karmic´ sie˛ (krowy pasły sie na miyndzy); 2. jes´c´ nadmiernie duz˙o; tuczyc´ sie˛ pas´ bez cucia – zemdlec´ pas´ci – skrzynka drewniana, stanowia˛ca pułapke˛ na szczury, łasice, kuny pas´ny – dobrze tucza˛cy sie˛ (kupiłam se pas´nom jałówecke) pas´plort – paszport

parza˛tka – szczypiorek

patelka – mała patelnia

parzoki zob. pampuchy, parówki

patron – 1. opiekun, protektor, obron´ca (patronem szalowskiego klos´cioła jest s´wiynty Archanioł Gabryjel); 2. przestarz. nabój (szczylali do zajyncy, póki nie brakło im patronów)

pasa – pasza pasiaty – barwny, w kolorowe pasy paskuda – istota budza˛ca odraze˛, wstre˛t (pies somsiadki to isno paskuda) paskudnica – kobieta niedobra, budza˛ca odraze˛, wstre˛t

patryjo – wysoka wiez˙a (w Staszkówce na z˙ołniyrskim smyntorzu stoi patryjo z dwloma miecami)

paskudnik – me˛z˙czyzna niedobry, budza˛cy odraze˛, wstre˛t

patrzy sie – nalez˙y sie˛

pasowac´ sie – mocowac´ sie˛ (kcieli sie pasowac´, kto z nik silniejsy) pasowny – włas´ciwy, dobrze pasuja˛cy pastuch – 1. osobnik pilnuja˛cy, dogla˛daja˛cy pasa˛cego sie bydła lub trzody (we dwlorze pastuch posoł s´winie na bucynie); 2. ogrodzenie z drutu, podła˛czone do urza˛dzenia elektrycznego; 3. przestarz. chłopiec do lat szesnastu pastusek – pastuszek pastyrka – msza odprawiana w noc Boz˙ego Narodzenia

patycki – 1. małe gała˛zki; 2. zapałki patycklowac´ sie – poste˛powac´ z kims´ grzecznie, taktownie patyki – obciosane gałe˛zie drzew stosowane jako drewno opałowe (nawiez´li na zime całom fure patyków) pawa˛z – dra˛g do przyciskania zboz˙a, słomy lub siana na wozie pawynzic´ – mocowac´ pawa˛z pazucha – 1. miejsce pod wierzchnim ubraniem na piersi; zanadrze (naloz zmarzniynteglo ptoska i wsadziuł glo za pazuche, zeby

119

pazur sie logrzoł); 2. wgłe˛bienie pod ramieniem; pacha

pełyn – 1. najedzony, syty; 2. całkiem napełniony

pazur – 1. u zwierza˛t drapiez˙nych: hakowato wygie˛ta i ostro zakon´czona płytka rogowa; 2. paznokiec´ twardy, gruby, niepiele˛gnowany (lobcia˛c´ dugie pazury); 3. stalowa cze˛s´c´ jakiegos´ przedmiotu, urza˛dzenia, maszyny, wystaja˛ca, hakowato zagie˛ta, ostro zakon´czona

perfuny – perfumy, woda kolon´ska

pazyra – człowiek pazerny, chciwy, łakomy na cos´, łapczywy, z˙arłoczny (pazyra zatracono) paz´dziyrnik – paz´dziernik (paz´dziyrnik stoi u dwlora – wyklop z´mioki z plola) paz´dziyrz – kawałek startej łodygi lnu lub konopi paz´dziyrzasty – obfituja˛cy w paz´dzierze pa˛cek – 1. zawia˛zek pe˛du lis´cia lub kwiatu; 2. kuliste, nadziewane ciastko smaz˙one w tłuszczu (w tusty cwortek wszyscy jedzom pa˛cki z marmloladom i rózom)

perzyna – pozostałos´c´ po ognisku pewnie – z pewnos´cia˛, niezawodnie, bez wa˛tpienia pewnikiem zob. pewnie pia˛tka – 1. moneta pie˛ciozłotowa (dejcie mi pia˛tke na lochwiare); 2. deska dwucalowa; 3. ocena bardzo dobra picie – 1. napój; 2. rzeczownik od pic´ (wloda do picio) picka – 1. wulg. kobiece zewne˛trzne narza˛dy płciowe; 2. wulg. kobieta picus´ – płaksa, beksa, mazgaj picus´-glancus´ – me˛z˙czyzna przesadnie dbaja˛cy o modne stroje; strojnis´ picyc´ sie – płakac´ cicho, kwilic´ (nie ba˛dz´ piucusiem i przestej sie picyc´!)

pa-

piec – urza˛dzenie grzewcze do ogrzewania pomieszczenia lub pieczenia i przyrza˛dzania posiłków (napolic´ w piecu)

pcha – pchła (sklocy jak pcha, a buchnie jak baron)

piec piekarski – piec chlebowy (całuj sie w gymbe, jak bedzies głowom w piecu piekarskim)

pa˛cki na parze zob. rówki, parzoki

pampuchy,

pcoła – pszczoła (gdy w stycniu pcoła wylatuje, niedobry rok nom lobiecuje) pecka – gruby pniak lub płaski kamien´ kładziony pod we˛gieł drewnianej budowli pedziec´ – powiedziec´ pejsato pijowka – chytry Z˙yd

pieca˛tka – piecza˛tka piechlociorz – 1. zob. groch piechotny; 2. z˙ołnierz słuz˙a˛cy w piechocie piechlota – 1. rodzaj wojsk; 2. zob. groch piechotny

pekaes – autobus Pan´stwowej Komunikacji Samochodowej (PKS)

piecynie – 1. wypiekanie, czynnos´c´ wypieku; 2. uczucie palenia, gora˛ca; pieka˛cy ból, zgaga (cuc´ piecynie we wnuku)

Pela – zdrobn. od Pelagia

piecywlo – pieczywo, wypiek

pelyntac´ sie – pla˛tac´ sie˛

piejok – kogut pozostawiony do rozpłodu

pełnawy – prawie pełny

piekarnio – 1. wytwórnia pieczywa; 2. dawna izba dymna pełnia˛ca role˛ kuchni

pełnio – faza Ksie˛z˙yca, podczas której jego połowa widoczna z Ziemi jest całkowicie os´wietlona przez Słon´ce

piekielnica – 1. awanturnica; 2. przestarz. spódnica z czerwonego sukna

pełniusiyjko – pełniuten´ko

pieklic´ sie – kłócic´ sie˛, awanturowac´

pełniutki – wypełniony po brzegi

pieknie – pie˛knie

120

piołunek piekny – pie˛kny (matka usyła dziopie pieknom sukienecke) piekorz – piekarz pieluski – pieluszki pieprzony – 1. posypany, doprawiony pieprzem; 2. wulg. nieznos´ny, ucia˛z˙liwy, o złych cechach (przyloz dzisiok do kumy tyn pieprzony dziod, co siado plod klos´ciołem)

piesek – 1. zdrobn. od pies; 2. drewniany przyrza˛d do s´cia˛gania butów z cholewami (ni móg nalyz´ pieska, zeby zzuc´ loficerki) Pieter – Piotr (gdy s´wiynty Pieter z Pawłem [29 VI] płacom, ludzie bez tydzien´ słonka nie lobacom) Pietrek – Piotrek pietruska – pietruszka Pietrys´ka – zdrobn. od Petronela

pieprzyc´ – 1. dosypywac´ pieprzu do potraw, zaprawiac´ jaka˛s´ potrawe˛ pieprzem (pieprzyc´ zupe); 2. wulg. mówic´ bez sensu (pieprzy, co mu ino s´lina na jynzyk przyniesie); 3. wulg. partaczyc´ cos´; 4. wulg. miec´ stosunek płciowy

pie˛ciórko – przestarz. pie˛cioro

pieprzyc´ sie – 1. wulg. ocia˛gac´ sie˛ z wykonaniem czegos´; 2. wulg. miec´ skrupuły, obiekcje; 3. wulg. współz˙yc´ płciowo ze soba˛

pijok – pijak

pierdoła – 1. błahostka, drobnostka; 2. wulg. o człowieku starym, zniedołe˛z˙niałym, gadaja˛cym brednie; niedołe˛ga (pierdoła sasko) pierdółka – cos´ bardzo błahego, drobnego pierdykna˛c´ – uderzyc´ kogos´, rzucic´ cos´ pierna˛c´ – wypus´cic´ głos´no gazy z odbytu pieron – piorun pieronami – nagle, szybko, natychmiast (chlodz´ pieronami, bo mi sie krowa cieli!) pierony bijom – 1. przeklen´stwo (a niek to pierony bijom!); 2. forma wyraz˙enia uznania (a niek glo pierony bijom – jaki z niego myndrek!) pieron´ski – duz˙y, olbrzymi piersiato – kobieta o duz˙ym bius´cie; zob. cycato pierwy – wprzódy, wczes´niej, dawniej pierzyna – wsypa wypełniona pierzem pies – zwierze˛ domowe z rodziny psowatych (ma˛dry jak pies logrodnika, som nie zjy, a drugiemu nie do)

pijac´ – pic´ od czasu do czasu (pijali glorzołke nasi lojcowie i my tyz bedziymy, blo my ik synowie) pijocyna – pijaczyna, alkoholik pijocysklo zob. pijocyna pijowka – 1. pijawka (Hirudo officinalis), piers´cienica z gromady o tej samej nazwie, maja˛ca przyssawke˛ z otworem ge˛bowym (w Szczesynie [Strzeszynie] ludziska bajali, ze jak pijowki lezom na dnie słoja, bedzie plogloda; gdy zas´ wylazujom ku wierzchu słoja, bedzie słota, a jak majom byc´ wiatry, nawałnice, to s´migajom plo flasce); 2. przen. lichwiarz, wyzyskiwacz, zdzierca (wycyckali z niego jak pijowka wszyskie piyniondze) pikac´ – wydawac´ słaby odgłos, sygnalizowac´ cos´, lekko uderzac´ (cosik lod rana serce ledwie mi piko) pikna˛c´ – spowodowac´ przeczucie (loc´ca cosik pikło, ze przydzie do nieglo kumloter) piklolic´ sie – płakac´, s´limaczyc´ sie˛ pilic´ – ponaglac´ pilno – szybko, z pos´piechem pilorz – pilarz pinda – młoda dziewczyna o wa˛tpliwej reputacji pioc´ – 1. o kogucie: wydawac´ charakterystyczny głos (klogut pieje na płocie); 2. mówic´ głosem zachrypnie˛tym piołunek – bylica piołun (Artemisia Absinthium); uprawiana ze wzgle˛du na wła-

121

piosek s´ciwos´ci lecznicze; pobudza funkcje wydzielnicze przewodu pokarmowego, zwie˛ksza apetyt, działa z˙ółciope˛dnie i odkaz˙aja˛co oraz jest s´rodkiem odrobaczaja˛cym; odwar z ziela stosowano zewne˛trznie przy zwalczaniu wszy i s´wierzbu, a takz˙e moczono go z pieprzem czarnym w wódce i pito na tzw. morzysko

piyc sie – 1. piec sie˛; 2. wygrzewac´ sie˛ na słon´cu, byc´ wystawionym na działanie gora˛ca, odczuwac´ gora˛co (piyk sie na słonku w grubej kaplocie)

piosek – piasek

piyncet – pie˛c´set

piosnka – przestarz. piosenka

piync´ – pie˛c´

piosynka zob. piosnka

piyndziesia˛t – pie˛c´dziesia˛t

pióntka zob. pia˛tka (dostoł w skole pióntke)

piyndziesia˛tka – 1. banknot pie˛c´dziesie˛ciozłotowy; 2. wiek pie˛c´dziesie˛ciu lat

piórcyc´ sie – 1. porastac´ pierzem; 2. gubic´ pióra; 3. osia˛gac´ dojrzałos´c´ seksualna˛ (jarzymbiatka sie piórcy – trza jyj kloguta)

piynia˛dze – pienia˛dze (nie pomloze mydło ani mlotowidło, ani uroda, tylko piynia˛dz i gront – teroz tako mloda)

pipa – pompka do piwa beczkowego

piynia˛zek – drobna moneta

pipcec´ – tra˛bic´, uz˙ywac´ klaksonu

piynic´ sie – 1. wytwarzac´ piane˛, pokrywac´ sie˛ piana˛; burzyc´ sie˛ (piwlo sie piyni); 2. byc´ w stanie wzburzenia (piynic´ sie ze złos´ci)

pipcyc´ zob. pipcec´ piscel – kos´c´ piszczelowa piscołka – fujarka piskac´ – grac´ na fujarce (ukrynciuł piscołke z klortoka i piskoł na niy ze hej) pisok – ołówek pisorz – 1. osoba pisza˛ca proza˛ utwory literackie; 2. w dawnych gminach wiejskich urze˛dnik pełnia˛cy funkcje˛ sekretarza pis´miynny – umieja˛cy pisac´ pitolic´ – 1. z´le grac´ na instrumencie smyczkowym (przestej pitolic´, bo mi sie bebechy wywracajom!); 2. niefachowo oprawiac´ ubite zwierze˛; 3. robic´ cos´ nieumieje˛tnie pitwac´ – 1. robic´ cos´ nieudolnie; 2. cia˛c´ te˛pym noz˙em (pitwoł, pitwoł i upitwoł paluch) pitwasic´ – gotowac´ napre˛dce; pitrasic´ pitwlok – osobnik niewprawnie cos´ tna˛cy lub piłuja˛cy

piychlota zob. piechota piyknie zob. pieknie piykny zob. piekny

piyns´ – pie˛s´c´ (plodobny jak piyns´ do kusy) piynta – pie˛ta piynterko – sufit z z˙erdzi nad boiskiem stodoły lub sienia˛ w chałupie piyntka – 1. zdrobn. od pie˛ta; 2. pierwsza odcie˛ta z bochenka kromka; przylepka (matka dała szkutowi piyntke z mlykiem); 3. tylna cze˛s´c´ kosy, wchodza˛ca mie˛dzy piers´cien´ a kosisko; 4. tylna cze˛s´c´ struga piyntro – pie˛tro piyrogi – pierogi piyrsok – uczen´ pierwszej klasy piyrsy – pierwszy piyrwiostka – samica ssaków po pierwszym połogu piyrwy – przedtem, dawniej, najpierw

piułka – 1. narze˛dzie do cie˛cia, przecinania; 2. piłka do gier sportowych

piyrze – pierze (do somsiadki zeszły sie dziopy skubac´ gynsie piyrze)

piyc – dokonywac´ wypieku (piyc chlyb w piecu)

piywnica – piwnica (zesła plo z´mioki do piywnicy)

122

plo darmo plac – 1. wolna przestrzen´; 2. targowisko (targlowoł sie duglo na placu, by przedac´ dwa wieprzki) placek z´miocany – placek ziemniaczany platflorma – drewniane nadwozie wozu na gumowych kołach przeznaczone do zwózki zboz˙a, słomy lub siana plebajski – nalez˙a˛cy do plebana plebajskie – pole nalez˙a˛ce do plebanii (za roblote w plolu problosc kozoł Kas´ce pas´ krowiage na plebajskim) plebanijo zob. plebanio plebanio – plebania plebon – przestarz. proboszcz plecy – 1. tylna strona tułowia (plosed do lassa z flintom bez plecy); 2. tylna cze˛s´c´ ubrania okrywaja˛ca te˛ cze˛s´c´ ciała (krawcowo skroiła jyj plecy do bluzki) plewac´ – oczyszczac´ ziemie˛ z chwastów; plec´ plewnia – pomieszczenie na plewy w rogu stodoły plewy – łuski ziarna zboz˙a podczas jego oczyszczania (nie miysej sie z plewami, to cie s´winie nie zezrom) pliska – spódnica plisowana plotkorka – plotkarka

płachta – 1. duz˙y płat grubego płótna, uz˙ywany do siewu, przykrywania lub okrywania kogos´, czegos´, a takz˙e do noszenia w nim np. trawy, zielska, siana, słomy, ziarna itp.; 2. przes´cieradło lniane lub konopne przykrywaja˛ce słome˛ w łóz˙ku płakusiac´ – dziec. płakac´ (trza dziecinko nynac´, a nie płakusiac´!) płanetnik zob. chmurnik płat – 1. kawałek płótna; płachta; 2. cienka warstwa czegos´, najcze˛s´ciej odcie˛ta, oderwana od całos´ci (płat klory); 3. rodzaj filtru z tkaniny wełnianej i włosia, uz˙ywanego przy re˛cznym tłoczeniu oleju jadalnego płocha – grzebien´ tkacki, słuz˙a˛cy do przybijania wa˛tku do krawe˛dzi utkanego płótna płomiyn´ – płomien´ płotew – najwyz˙sza belka zre˛bu chałupy płotwa zob. płotew płucnik – miodunka plamista (Pulmonaria officinalis); ros´lina nalez˙a˛ca do rodziny ogórecznikowatych i stosowana w medycynie ludowej; zob. suchotnik płyjwac´ – pływac´ (dopóty sie pies nie naucy płyjwac´, póki sie mu w usy nie naleje) pniocek – pieniek

plugawiec – s´wintuch, obrzydliwiec, paskudnik

pniok – 1. niewielka cze˛s´c´ pnia s´cie˛tego drzewa, cze˛s´c´ drzewa z korzeniami pozostała w ziemi po s´cie˛ciu pnia; 2. ul wykonany z drewnianego kloca

plugawy – bezwstydny, odpychaja˛cy, paskudny

plo babsku – w sposób charakterystyczny dla kobiet (kurzyc´ cygara plo babsku)

pluta – plucha, słota, niepogoda

plo bozemu – wedle boz˙ych przykazan´ (miełowali sie w stodole plo blozemu)

plotkorz – plotkarz

plynic´ sie – plenic´ sie˛ plys´ – 1. zaplatac´ włosy; 2. mówic´ bez sensu, gadac´, paplac´ o czyms´ (plys´ lod rzecy) płac – płacz

plo chłopsku – typowo dla dorosłego me˛z˙czyzny (lociec przykazoł synom załatwiac´ sprawy plo chłopsku)

płacek – dziecko, które cze˛sto płacze

plo ciemku – w ciemnos´ci

płacek z˙ydoski zob. płacek (ceglo zas´ becys ty płacku z˙ydoski?)

plo darmo – daremnie, na próz˙no, bez skutku

123

plo downemu plo dobroci – bez złos´ci, bez przymusu (godom do cie lostatni roz plo dobroci, plotym bedzies załowoł)

plobecec´ – popłakac´ przez pewien czas (plobecała i przestała, jak uwidziała, ze nik na niom nie patrzy)

plo downemu – wedle dawnego obyczaju, tak jak dawniej

plobekiwac´ – beczec´ od czasu do czasu (lowiecki plobekiwały, jak szkuty gnali je na paswisko)

plo dzis´ dziyn´ – do dnia dzisiejszego plo jednymu – pojedynczo, po jednym (napijmy sie plo jednymu i bierzmy sie do robloty) plo kiego ciorta – po jakie licho (plo kiego ciorta plolozłes´ do bani z losami?)

plobijac´ – bic´ od czasu do czasu (jak wracoł z karcmy, to plobijoł swom babe) plobiylany – pobielony plobiylic´ – pomalowac´ na biało, najcze˛s´ciej wapnem (matka z córkom na wiosne pobieluły chołpe)

plo klos´ciele – po naboz˙en´stwie (lostoł sie plo klos´ciele, by dac´ ksyndzu na mse za duse babki)

plobiyrac´ sie – brac´ s´lub (nie kcieli sie plobiyrac´ i zyli na klociom łape)

plo kryjomu – potajemnie, ukradkiem

plobłoglosławic´ – udzielic´ błogosławien´stwa

plo le˛ku – bez strachu plo nocak – nocami (zachlodziuł plo nocak do dziewuchy, zeby starzy nie widzieli) plo pan´sku – podług wzorów miejskich (lodzioł sie plo pan´sku i plosed na zobawe) plo pan´sku godac´ – mówic´ je˛zykiem literackim plo pijoku – po pijanemu (dziadek ploloz plo pijoku do gdowy i dostoł plo pysku lod babki) plo prowdzie – zgodnie z prawda˛, rzeczywis´cie, faktycznie plo próz´nicy – na próz˙no, nadaremnie (godoł do niyj plo próz´nicy jak dziod do lobrazu) plo staremu – bez zmian, tak jak dawniej; zob. po downemu plo staros´wieckiemu – po staros´wiecku plo tela – po tyle (Plo wiela te jabka? A plo tela co i te drugie) plo tymu – po temu, póz´niej

ploblok – obok ploblolywac´ – troche˛ bolec´ ploblozny – poboz˙ny plobós´ sie – pobós´c´ sie˛ wzajemnie (krowy nie kciały sie pas´, tylko sie ploblodły) plobranki – podłuz˙ne listwy (4–5 sztuk) wchodza˛ce w skład dawnych drewnianych bron beleczkowych plobudowac´ – zbudowac´ plobudowac´ sie – zbudowac´ własny dom ploburdac´ – zburzyc´, porozrzucac´, zostawic´ w nieładzie ploca˛c´ – 1. zacza˛c´, rozpocza˛c´; 2. zrobic´, posta˛pic´ ploca˛tek – pocza˛tek plocciorka – 1. dore˛czycielka; 2. z˙ona listonosza plocciorz – listonosz, dore˛czyciel plocekac´ – zaczekac´ (wejde na kwilke do sklepu, a ty plockej na mnie, to plogodomy)

plo wasymu – wedle waszego obyczaju

plochmurac´ sie – zachmurzyc´ sie˛

plo zbóju – 1. szybko (pruł ałtem plo zbóju); 2. wielki, duz˙y (szkuty nałapali w rzyce plo zbóju brzany)

pochna˛c´ – roztaczac´ won´

plobabrac´ – 1. pobrudzic´; 2. zepsuc´ cos´

pochniec´ – woniec´

124

pochnidło – wonny olejek, perfumy; zob. perfuny

plodac´ sie pochnos´ci – przyjemna won´, aromat (chyba bedzie boszcz z uszkami na lobiod, blo cuje same pochnos´ci) plochorkac´ sie – pokłócic´ sie˛, posprzeczac´ sie˛ plochlowac´ – 1. poukrywac´; 2. dokonac´ pochówku (rok mijo, jak plochlowali stryka) plochwolic´ – pochwalic´ plochwolic´ sie – pochwalic´ sie˛ plochwolony – skrót katolickiego pozdrowienia Niek bedzie plochwolony Jezus Krystus! plochycic´ – dopas´c´ cos´, porwac´, złapac´ (pies wpod do kómlory i plochyciył kawołek spyrki) plochytac´ – dopas´c´ cos´, porwac´, złapac´ (szkuty w zimie plochytali bazanty na klucke) plociapkac´ – 1. pobrudzic´; 2. popryskac´ cos´ czyms´ plociapkac´ sie – 1. pobrudzic´ sie˛; 2. pochlapac´ sie˛ (pos´li na rzyke plociapkac´ sie we wlodzie) plocia˛g – 1. zespół poła˛czonych ze soba˛ wagonów i lokomotywy; 2. che˛c´, ochota, upodobanie do czegos´ (cuł pocia˛g do córki somsiadki) plociec – borowik ponury (Boletus luridus); jadalny po ugotowaniu grzyb o oliwkowobrunatnym kapeluszu i grubym, twardym trzonie barwy z˙ółtej w czerwona˛ siateczke˛

plociyngiel – pasek rzemienny, za pomoca˛ którego szewc przytrzymuje but pociyrz – 1. modlitwa, zbiór modlitw; 2. o dolnym odcinku kre˛gosłupa: krzyz˙ plocliwic´ – połaskotac´ plocta – 1. urza˛d pocztowy (plojechoł furom na plocte lodebrac´ packe z Hameryki); 2. przestarz. zwyczajowy podarunek dawany nauczycielowi przy zapisie dziecka do szkoły; 3. dawniej podarunek dla proboszcza, wre˛czany po zdaniu egzaminu przedmałz˙en´skiego plocuc´ – poczuc´ plocukruwac´ – posłodzic´ (locego nie plocukrowołes´ mi arbaty?) plocukrzyc´ zob. pocukrowac´ plocynstowac´ – pocze˛stowac´ plocynstunek – pocze˛stunek plocyrnic´ – poczernic´ plocyrnic´ sie – 1. pobrudzic´ sie˛ czyms´ czarnym; 2. zachmurzyc´ sie˛; 3. s´ciemnic´ sie˛ plocyrniec´ – nabrac´ czarnego lub ciemnego zabarwienia (bedzie burza, blo nieblo plocyrniało) plocyrwiynic´ sie – zaczerwienic´ sie˛, zarumienic´ sie˛ plocytac´ – poczytac´ ploczciorka zob. pocciorka ploczciorz zob. pocciorz ploc´ – choc´, chociaz˙, jakkolwiek, mimo z˙e

Plocieska – Pocieszka; nazwa cze˛s´ci Gorlic

plod dostatkiem – wystarczaja˛co

plociesny – ucieszny, zabawny

plod jesiyn´ – na przełomie lata i jesieni

pociorki zob. paciorki

plod klucem – 1. w zamknie˛ciu; 2. przen. w wie˛zieniu

plociosek zob. ciosek plociotek – dalszy krewny, osoba spokrewniona pociórek – dziec. zdrobn. od pacierz (zrób siku, zmów pociórek i nyny!) plociupac´ – pora˛bac´ (lociec wysed na plole plociupac´ patyki)

plod blokiem – pod bokiem

plod kóniec – na zakon´czenie plod wiecór – gdy zbliz˙a sie˛ wieczór plodac´ sie – 1. zgłosic´ sie˛, zapisac´ sie˛ (plodac´ sie do wlojska); 2. byc´ do kogos´ podobnym (plodała sie na swlojom krzesnomatke)

125

plodarzony plodarzony – pomys´lny plodarzyc´ sie – 1. poszcze˛s´cic´ sie˛, powies´c´ sie˛; 2. przynies´c´ dobry plon (plodarzyły sie ujklowi z´mioki i kupe ich naklopoł) plodbioł – podbiał pospolity (Tussilago farfara); bylina z rodziny złoz˙onych o drobnych, z˙ółtych kwiatach i duz˙ych białawo owłosionych lis´ciach; stosowana w medycynie ludowej jako s´rodek wykrztus´ny, dawniej stosowano okłady z lis´ci na czyraki i inne bloloki

plodkłodek – celowo pozostawiane jajko w gniez´dzie plodkormiac´ – dokarmiac´ (somsiadka plodkormiała pastuska, blo wygla˛doł na zabiydzoneglo) plodklosulek – podkoszulek plodklosulka zob. podkosulek

plodchlybiac´ – schlebiac´

plodklowa – 1. z˙elazna sztabka półkolis´cie wygie˛ta, przybijana do kopyta kon´skiego; 2. zamontowany w piecu we˛glowym element domowej instalacji do ogrzewania wody

plodchlybny – podchlebiaja˛cy sie˛

plodkówecka – zdrobn. od podkówka

plodchlodzic´ – 1. podkradac´ sie˛ do zwierzyny; 2. ukradkiem chodzic´ do dziewczyny

plodkówka – okucie metalowe chronia˛ce obcas przed s´cieraniem

plodciynie – cze˛s´c´ zabudowania otwarta z jednej strony

plodkulic´ sie – zwina˛c´ sie˛ w kłe˛bek

plodbrzuse – podbrzusze

plode – pod (kolyndniki s´piywali plode dz´wiami) plodebrac´ – podkopac´ (chłopy na brzyzku plodebrali ziymie plod piywnice) ploderzna˛c´ – podcia˛c´ plodeskna˛c´ – podeschna˛c´ plodeswa – podeszwa plodez´rec´ – podpatrzyc´ plodfutrowac´ – podkarmic´ (ujkowie plodfutrowali bycka na przedoj) plodgarle – przednia cze˛s´c´ szyi w okolicy gardła u ludzi i niektórych zwierza˛t plodgarlica – dolna cze˛s´c´ jarzma dla bydła plodgarniac´ – garna˛c, przesuwac´ cos´ (plodgarniac´ gnój w stajni) plodgrzybek – grzyb jadalny z rodziny borowikowatych (Xerocomus); na Pogórzu pospolity podgrzybek brunatny o bra˛zowym kapeluszu i drobnych z˙ółtawych porach i podgrzybek zaja˛czek o kapeluszu oliwkowym i cytrynowoz˙ółtych porach

plodkulka – cze˛s´c´ wozu podpieraja˛ca kłonice˛ plodkurzac – przyrza˛d do odymiania pszczół plodle I – z´le, marnie plodle II – wedle, obok (s´liwka rosła plodle stajynki) plodlywac´ – podlewac´ plodlyz´ – podejs´c´ plodłaz´nicka – dawniej gała˛z´ jodłowa lub zdobiony wierzchołek jodełki zawieszane u powały w okresie s´wia˛t Boz˙ego Narodzenia plodłozyc´ – podłoz˙yc´ plodmalowac´ – 1. troche˛ cos´ pomalowac´; 2. przen. ukras´c´ cos´ plodniebiynie – 1. podniebienie; 2. górna cze˛s´c´ pieca chlebowego plodniesiynie – w kos´ciele katolickim cze˛s´c´ mszy, w czasie której ksia˛dz podnosi w góre˛ hostie˛ i kielich plodnieta – zache˛cenie

plodjudzacka – kobieta, która podjudza

plodniys´ – podnies´c´ (taki był z niego lyn´, ze nie kciało mu sie miedzioka plodniys´ z ziymi)

plodjyzdzac´ – podjez˙dz˙ac´

plodnózek – podnóz˙ek, kle˛cznik

plodiwanic´ – ukras´c´

126

plodyjs´ plodlobiadek – drugie s´niadanie (plosła z dwlojokami zaniys´ chłopu w plole plodlobiadek)

plodsepna˛c´ – podszepna˛c´

plodojic´ – wydoic´

plodsiebitka – 1. podwójny sufit z desek w chacie wiejskiej; 2. mata trzcinowa przybita do drewnianej powały i pokryta tynkiem

plodojodac´ – pozjadac´ resztki, ostatki

plodsklocyc´ – podskoczyc´

plodolec´ – podołac´, nada˛z˙yc´ (glosplodynio ni mogła plodolec´ z roblotom)

plodstymplowac´ – podstemplowac´

plodloglonie – miejsce pod ogonem

plodołek – 1. wgłe˛bienie z przodu w spódnicy, w sukni lub w fartuchu powstałe dzie˛ki uniesieniu ich brzegów lub przy siadaniu (splys´ rynce na plodołku); 2. dolna cze˛s´c´ kobiecego fartucha lub zapaski, w której cos´ sie˛ trzyma lub przenosi

plods´niadanek – drugie s´niadanie w porze letniej; zob. podobiadek plodudrac´ – 1. zepsuc´ cos´, grzebia˛c przy tym; 2. pozrze˛dzic´ plodug – według, wedle, stosownie ploduglowaty – podłuz˙ny

plodotek – podatek

plodumac´ – pomys´lec´

plodpiecek – duz˙y otwór u dołu pieca, gdzie trzymano drób, króliki

plodupas´ – 1. stracic´ siły, zdrowie (matka plodupadła na zdrowiu); 2. zmarniec´, stracic´ znaczenie, zbiedniec´

plodpinka zob. opinka plodpłomyk – płaski okra˛gły chlebek pieczony w popiele lub na lis´ciu kapusty z resztek ciasta chlebowego; po upieczeniu cze˛sto posypywany cukrem plodpolic´ – rozpalic´ rozniecic´ ogien´ plodpołka – podpałka (dziopy zbiyrały w lesie patyki na plodpołke) plodpuscac´ – podpuszczac´ plodrobic´ – rozdrobnic´ na małe elementy (plodrobiyc´ chlyb do mlyka) plodropac´ – podrapac´ plodrostek – dorastaja˛ce zwierze˛, przewaz˙nie prosie˛ (tatus´ przywiez´li z jarmaka plodrostka) plodrozec´ – podroz˙ec´ plodrutowac´ – oples´c´ drutem (przysed druciorz i plodrutowoł spynkane gorki) plodruzbowac´ – poswatac´

ploduska – poduszka plodwalina – najniz˙sza belka budowli drewnianej spoczywaja˛ca na peckach plodwiecorek – posiłek pomie˛dzy obiadem a kolacja˛ podawany pracuja˛cym w polu przewaz˙nie do kon´ca wrzes´nia (bloc´ki lodleciały, plodwiecorki zabrały); zob. juzyna plodwiecór – pora przed wieczorem (na plodwiecór niebo sie wyploglodziyło) plodwłócka – podkoszulek z długim re˛kawem plodwloda – 1. obowia˛zek dostarczenia przez ludnos´c´ wiejska˛ s´rodka transportu do dyspozycji dziedzica, organu administracji pan´stwowej lub wojska (dac´ plodwlode); 2. s´rodek transportu konnego, wóz lub sanie wraz z obsługa˛ plodwlorzec – podwórze (przed niedzielom dziopy zamietły calutki plodwlorzec)

plodrypcic´ – zgnies´c´ cos´, chodza˛c po tym, podeptac´

plodwozyc´ – podwaz˙yc´

plodryw – kokietowanie dziewczyny

plodwójci – zaste˛pca wójta

plodrywac´ – flirtowac´, uwodzic´

plodyjs´ – 1. zbliz˙yc´ sie˛ do kogos´ lub czegos´; 2. podejs´c´ kogos´ podste˛pnie

plodrzynac´ – podcinac´

127

plodyrdac´ plodyrdac´ – pójs´c´ szybko (babka wsadziyła do klosyka kure i plodyrdała skloro s´wit na jarmak do Glorlic)

plogniys´ – pognies´c´

plodzielic´ sie – 1. podzielic´ sie˛ czyms´ z kims´; 2. rozdzielic´ maja˛tek pomie˛dzy spadkobierców

plogloda – słoneczna aura (jak na s´w. Prota jest plogloda ablo słota, to na s´w. Niklodema jest plogloda ablo ni ma)

plodzioc´ – zgubic´

plogodac´ – pogadac´, porozmawiac´

plodziac´ sie – znikna˛c´, rozpłyna˛c´ sie˛ (nie wiycie, dzie sie plodziała mloja klos´piga?)

plogodany – rozmowny, towarzyski

plodziyrac´ (wym. pod-zirac´) – podpatrywac´ (chlodoki plodziyrali za krzoka dziywcynta, jak sie chlapały w rzyce) plodziywac´ sie – 1. przepadac´, znikac´; 2. przebywac´ gdzies´ (nik nie wiedzioł, dzie sie plodziywo Jasiek lod Wlojtasów, a lon ci społ z Marynom w stodole na sianie) plodzyc´ (wym. pod-zyc´) – dos´wiadczyc´ trudnos´ci, przejs´c´ przez trudne dos´wiadczenia plodz´wigna˛c´ – podnies´c´, unies´c´

plogniywac´ sie – poczuc´ uraze˛ do kogos´, pokłócic´ sie˛, poróz˙nic´ sie˛

plogorzelec – osoba, której spaliły sie˛ zabudowania ploglos´cic´ – gos´cinnie podja˛c´ kogos´ (lojcowie glodnie ploglos´cili stryjanke) ploglówne – przestarz. rodzaj dawnego podatku płaconego od głów mieszkan´ców plogrobac´ – zgrabic´ wszystko plogródka – ława gliniana lub kamienna pomie˛dzy pierwszym zre˛bem chałupy a ziemia˛; przyzba

plodz´wigna˛c´ sie – 1. przesilic´ sie˛, dz´wigaja˛c jakis´ cie˛z˙ar; 2. nabawic´ sie˛ przepukliny

plogryz´ – 1. rozdrobnic´ ze˛bami; 2. poka˛sac´ (jak sed nockom bez wies´, to plogryz glo wielgi wilcur)

ploflolglowac´ – zmniejszyc´ nate˛z˙enie (mróz poflolglowoł)

plogrzyb – pogrzeb

plofukac´ – rozpylic´ cos´, uz˙ywaja˛c rozpylacza

ploharatac´ sie – pokaleczyc´ sie˛ dotkliwie

plofukac´ sie – pokropic´ sie˛ perfumami, woda˛ kolon´ska˛

plohusiac´ sie – pohus´tac´ sie˛ (plos´li w mies´cie do parku plohusiac´ sie na hus´towce)

ploganiac – poganiacz (był we dwlorze ploganiacem lod wołów)

ploiskac´ – iskac´ przez chwile˛

ploganiac´ – 1. pope˛dzac´, ponaglac´; 2. kierowac´ koniem, krowami, wołami w czasie orki plogilgac´ – połaskotac´ (dziywcynta chichrajom sie, jak je chlodoki plogilgajom); zob. pocliwic´ plogłymbic´ – pogłe˛bic´ (dziedzic kozoł wyrobnikom plogłymbic´ dwlorskom studnie) plogmyrac´ – poszperac´, pogrzebac´ (nasło glo plogmyrac´ w sufladzie stolika za papiyrami) plognac´ – pope˛dzic´, poda˛z˙yc´ pospiesznie

128

plogwarzyc´ – pogawe˛dzic´, porozmawiac´ plohornos – potan´cówka, dyskoteka

plojarmacyc´ – nabyc´ cos´ lub sprzedac´ cos´ na jarmarku ploja˛c´ – ogarna˛c´ rozumem, zrozumiec´ pojda – duz˙a kromka chleba plojednac´ sie – pogodzic´ sie˛ (przestali chlodzic´ plo sa˛dach i plojednali sie) plojedynco – pojedynczo, samotnie plojedynka – 1. jednolufowa strzelba s´rutowa; 2. cela wie˛zienna przeznaczona na jedna˛ osobe˛ plojedzony – najedzony do syta plojes´ – pojes´c´, najes´c´ sie˛, zaspokoic´ głód

plokurc plojyncie – uzmysłowienie, zrozumienie czegos´

plokrajac´ – pokroic´, pocia˛c´

plokazowac´ – pokazywac´

plokraplowac´ – o deszczu: zaczynac´ padac´, mz˙yc´

ploka˛d zob. pokiela poka˛sac´ – pogryz´c´, uz˙a˛dlic´ ploka˛sac´ sie – pogryz´c´ sie˛ (klonie ploka˛sały sie w stajynce) plokiela – 1. jak długo; 2. doka˛d plokładacka – płytka orka pola po zebraniu plonów plokładac´ – orac´ płytko pole po z˙niwach plokładziny – obrze˛d weselny (do lat 70. XIX w.), polegaja˛cy na tym, z˙e druz˙ba wygłasza przemowe˛ do garnka glinianego, który jest potem rozbijany, co ma symbolizowac´ szybki i łatwy przyszły poród ploklocic´ – wydac´ potomstwo przez owce, króliki, koty ploklojcyc´ – ukon´czyc´ cos´, sfinalizowac´ jaka˛s´ prace˛ ploklojcyc´ sie – 1. zuz˙yc´ sie˛, skon´czyc´ sie˛; 2. poumierac´ (wszyscy kamraci dokoła juz sie ploklojcyli) ploklopic´ – ułoz˙yc´ siano lub snopki w kopy skoranie

bo-

plokormic´ – pokarmic´ ploklos – pas skoszonej trawy, zboz˙a, układaja˛cy sie˛ na ła˛ce lub polu za kosiarzem lub za kosiarka˛ ploklosic´ – 1. skosic´ całos´c´; 2. kosic´ przez chwile˛ (dejcie mi ploklosic´, a sami se lodplocnijcie) ploklost – s´rodek uz˙ywany do konserwacji drewna plokozac´ – pokazac´ plokój – spokój plokracnie – niezgrabnie, niezdarnie plokracny – niezgrabny, niezdarny

plokras´ – ukras´c´ wiele rzeczy, ukras´c´ jedno po drugim (przys´li w nocy złodzieje i plokradli wszys´ciutkie kury) plokropiany – kropkowany, pokryty plamkami

plokiel – dopóki

plokoranie boskie zob. skie

plokraka – osoba pokraczna, brzydka

plokropic´ – 1. opryskac´ cos´; 2. lekko popadac´, porosic´ plokryc´ – 1. pochowac´, schowac´ (plokryc´ narzyndzia przed dzieckami); 2. obszyc´ lub obic´ cos´; 3. powetowac´, wynagrodzic´ strate˛; spłacic´, zapłacic´ (plokrył szklode somsiadowi, jakom narobiyła jeglo krowa w pszenicy); 4. o samcu: zapłodnic´ samice˛ (bycek plokrył jałówke); 5. połoz˙yc´ pokrycie, dach na budynku (plokryc´ chołpe słomom) plokryncic´ – pokre˛cic´ plokrzepic´ sie – 1. posilic´ sie˛, ugasic´ pragnienie (plokrzepili sie zurem i plos´li do robloty); 2. przen. wzmocnic´ sie˛ (plokrzepic´ sie na duchu) plokrzycec´ – 1. krzyczec´ przez jakis´ czas, krzykna˛c´ kilka razy; 2. popłakac´ przez chwile˛ (plokrzycała, plobecała i... przestała) plokrzywa – ros´lina zielna z rodziny pokrzywowatych, o lis´ciach i pe˛dach pokrytych parza˛cymi włoskami; uz˙ywana jako dodatek do karmy dla zwierza˛t i maja˛ca zastosowanie w medycynie ludowej plokrzyzowac´ – 1. zniweczyc´, popsuc´ cos´, pokrzyz˙owac´ (plokrzyzowac´ zamiary); 2. umies´cic´ jakies´ przedmioty prostopadle do siebie, przełoz˙yc´ cos´ na krzyz˙ plokumac´ sie – zbratac´ sie˛ (przy kielisku plokumali sie jak kum z kumem) plokupcyc´ – pohandlowac´ plokupny – znajduja˛cy nabywców (plokupny towar) plokurc – 1. niepozorny, brzydki pies, kundel; 2. niezgrabny, brzydki człowiek

129

plokurcony plokurcony – skurczony, skulony plokurzyc´ – 1. popalic´ tyton´; 2. posypac´, zawiac´ s´niegiem (plokurzyło lo s´witaniu i zakurzyło chołpe) plokuta – kara za grzechy plokutowac´ – 1. odbywac´ pokute˛; 2. szwendac´ sie˛ po nocy (cego nie s´pis, ino plokutujes?)

3. wykazywac´ zapał do czegos´ (polic´ sie do robloty) plolka – 1. szybki taniec wirowy pochodza˛cy z Czech; 2. muzyka do tego tan´ca Plolka – 1. zdrobn. od Apolonia; 2. obywatelka Polski

plokwolic´ zob. pochwolic´

plolka mazurka – odmiana polki stanowia˛ca jej poła˛czenie z mazurkiem, w takcie i w rytmie mazurka

plokwolony zob. pochwolony (s´winia rogi przewlekła, plokwolony nie rzekła)

ploloc´ – 1. oblac´, pochlapac´ woda˛; 2. o deszczu: popadac´

pol – 1. pal, słup; 2. opał (przywiez´li pola do pieca na całom zime)

Plolok – Polak

plokwała – pochwała

plolana – ła˛ka s´ródles´na, miejsce wypasu bydła, koni lub trzody

plolowac´ – brac´ udział w polowaniu, zajmowac´ sie mys´listwem (plolowac´ na dzikie s´winie)

plole – 1. obszar ziemi przeznaczony pod uprawe˛; ziemia uprawna (lod rana do wiecora loroł plole plod krzokami); 2. przestrzen´ przed domem; dwór (wyjs´ na plole)

plolowac´ sie – o krowie: przejawiac´ oznaki pope˛du płciowego (krasula sie plolowała i tatus´ plos´li z niom do byka)

plolej – mie˛ta polej (Mentha pulegium); ros´lina z rodziny jasnotowatych, stosowana dawniej przy przezie˛bieniach, gruz´licy, chorobach skóry oraz przy mdłos´ciach i niestrawnos´ci plolepa – 1. warstwa gliny z sieczka˛ ułoz˙ona na stropie jako izolacja cieplna i ogniochronna w budynkach wiejskich; 2. warstwa gliny z sieczka˛ i kon´skim łajnem ubijana zamiast podłogi

Plolsko – Polska Plolusia – zdrobn. od Polka plolyndwica – pole˛dwica polynie – 1. opał na zime˛; 2. zapas tytoniu plolynie – w kurnej chałupie dwa równoległe dra˛gi, przytwierdzone do s´cian pod powała˛ w poprzek piekarni nad nalepa˛ i przy drzwiach do sieni, na których suszono drewno opałowe, len, konopie

plolicyc´ – policzyc´

polynie Judosa – zwyczaj polegaja˛cy na tym, z˙e w Wielki Czwartek chłopcy robili ze słomy i szmat kukłe˛, maja˛ca˛ przedstawiac´ Judasza, a naste˛pnie spalali po dokonaniu nad nia˛ sa˛du

plolicyjo zob. policjo

polynisko – palenisko

polic´ – 1. rozniecac´ i podtrzymywac´ ogien´ spalac´; 2. wcia˛gac´ dym z papierosów, fajki; 3. piec, parzyc´ (słonko poli); 4. odczuwac´ pieczenie (poli mie w garle)

plolynta – 1. osobnik niewydarzony; 2. potrawa pochodzenia włoskiego z ma˛ki kukurydzianej, zbliz˙ona do mamałygi; polenta

polica – gruby kij, laga plolicaj – policjant plolicjo – policja

polic´ plod blachom – palic´ w piecu polic´ sie – 1. płona˛c´, spalac´ sie˛; 2. s´wiecic´, dawac´ s´wiatło (w izbie poli sie zarówka);

130

plolywac´ – 1. polewac´; 2. oblewac´ (w lony ploniedziołek chlodoki plolywali dziopy wlodom); 3. padac´ od czasu do czasu (polywo juz prawie miesia˛c)

plomlocyc´ plolywany – oblewany emalia˛, emaliowany (babka kupiyła na placu w mies´cie plolywany gorcek)

ładnej dziewczyny z zatknie˛tym za pas złotym sierpem

plolywka – zupa otrzymywana przez rozprowadzenie, rozpuszczenie czegos´, np. ma˛ki, z˙ółtka w płynie (w wodzie, w wywarze z jarzyn itp.)

plomalutku – powolutku

poła – 1. gruby, duz˙y kij; pałka (walic´ połom); 2. jedynka jako ocena szkolna (dostoł połe z cytanio); 3. pogardliwie o głowie (zaloc´ połe); 4. duren´, głupiec, te˛pak (Jasiek lod młynorza to zakuto poła) połacic´ – poprzybijac´ łaty dachowe połapac´ – pochwytac´ (połapze kury i dej je na grzynde!) połdnie – południe (w połdnie zwoniom na Janioł Pan´ski); zob. połnie połdz´wi – przestarz. drzwi w chacie dymnej prowadza˛ce do piekarni i zamykane, gdy główne drzwi sa˛ otwarte; słuz˙a˛ do odprowadzania dymu i chronia˛ jednoczes´nie pomieszczenie przed zimnem połec´ – duz˙y kawał słoniny lub mie˛sa (w kómlorze wisiały w spyrniku połcie spyrki) połka – 1. tłuczek w ste˛pie; 2. gruby kij, zwykle te˛po zakon´czony połkna˛c´ – zjes´c´ cos´ szybko, w pos´piechu, nie gryza˛c nalez˙ycie połnie zob. połdnie

południowac´ – przestarz. jes´c´ obiad plomału – powoli plomarajc – pomaran´cza (dom ci piync´ grusek, a dej mi za nie plomarajca) plomarkotniec´ – posmutniec´ plomastka – zmielone zboz˙e dodawane bydłu lub s´winiom do karmy plomas´cic´ – okrasic´ tłuszczem Pombócek – ekspresywnie o Panu Bogu Pombóg – Pan Bóg plomiarklowac´ – zorientowac´ sie˛ (dopiyro plo glodzinie plomiarklowoł, ze jedzie w drugom strone) plomiatac´ – poniewierac´, miec´ za nic (matka Jas´ka na kazdym kroku plomiatała jeglo klobiytom) plomietko – miotełka z gała˛zek jodły słuz˙a˛ca do zamiatania lub czyszczenia pieca piekarskiego plomietło zob. pomietko plomiot – 1. potomstwo zwierza˛t pochodza˛ce z jednego miotu; 2. kał zwierza˛t, odchody zwierze˛ce plomitwac´ – popla˛tac´ plomiyndzy – pomie˛dzy plomiyrzac´ – pomierzyc´ (do kumy przyjechoł gielometra, zeby plomiyrzac´ plole)

połniejse mlyko – mleko z południowego udoju

plomiysac´ – pomieszac´

połniejsy – południowy

plomniyjsy – pomniejszy

połowica – z˙art. z˙ona

plomnozyc´ – 1. zwie˛kszyc´, powie˛kszyc´, zwielokrotnic´ (plomnozyc´ maja˛tek); 2. wykonac´ działanie mnoz˙enia (plomnozyc´ dwa bez dwa)

połozyc´ – połoz˙yc´ połoz´nica – kobieta po połogu połóg – poród (musiała wstac´ zaroz plo połogu, zeby napas´ krowe) południca – według wierzen´ miejscowych: demoniczna przezroczysta istota, ukazuja˛ca sie˛ na polach w upalne dnie w samo południe w postaci ubranej na biało młodej,

plomocnica – 1. pomocnik baldaszkowaty (Chimaphila umbellata); ros´lina zielna z rodziny gruszyczkowatych; zob. miyntka kobylo; 2. kobieta pomagaja˛ca komus´, wyre˛czaja˛ca kogos´ w czyms´ plomlocyc´ – pomoczyc´

131

plomlodlic´ sie plomlodlic´ sie – odmówic´ pacierz, modlitwe˛

ploniewiyrac´ – pomiatac´ kims´, traktowac´ z pogarda˛

pomogac´ – pomagac´

ploniscyc´ – zniszczyc´, zepsuc´, zmarnowac´

plomór – epidemia, zaraza, powoduja˛ce masowa˛ s´mierc´, przewaz˙nie w odniesieniu do zwierza˛t (plomór na króle)

ploniwiyrac´ sie – 1. tułac´ sie˛; 2. byc´ w nieładzie, byc´ byle gdzie rzuconym (jakiesik listy ploniywiyrajom sie w safie)

plomrzec´ – umrzec´

ploniydziołek – poniedziałek

plomsta – zemsta, odwet

ploniywiyrka – z˙ycie pełne niewygód, tułacze; złe traktowanie, pomiatanie kims´, czyms´ (lostała sie sierotom i plosła do lobcych na ploniywiyrke)

plomyje – płynne odpadki kuchenne (zebym jo wiedziała, gdzie mój Jasiek pije, tobym mu zaniesła w cebrzyku plomyje) plomyjorz – drewniany cebrzyk na odpadki kuchenne lub niekiedy do mycia (lobmyjcie sie w plomyjorzu bez mydła, blo krowy by nie kciały pic´) plomyrdany – osobnik działaja˛cy pochopnie, bez zastanowienia plomys´lunek – rozum (kazdy chłop mo swój plomys´lunek) plomys´nos´ – pomys´lnos´c´ plomys´ny – pomys´lny, korzystny, poz˙a˛dany (łojski rok był plomys´ny lo pszenicki) pon – pan, dziedzic pon ciynki – przestarz. klarnecista pon gruby – przestarz. basista pon młody – pan młody, nowoz˙eniec pon wesoły – przestarz. skrzypek

plono – ponoc´, podobno plonoglac´ – pospieszac´, zmuszac´ do pos´piechu plonowa – przestarz. s´wiez˙y opad s´niegu plon´cochy zob. pojcochy polobgadywac´ – obmówic´ kolejno kilka osób (wroz z kumom polobgadywały całom wies´) polobgryzac´ – ogryz´c´ cos´ kolejno, jedno po drugim (do połnia tak zgłodnioł, ze polobgryzoł do cna wszyskie klostecki) polobiadowac´ – spoz˙yc´ obiad poloblykac´ – 1. poubierac´ po kolei poszczególne rzeczy ubioru; 2. załoz˙yc´, oblec pos´ciel polobracac´ sie – pokre˛cic´ sie˛ (polobracoł sie koło chołpy, a plotym wsia˛k jak kamiyn´ we wlode)

plonaglac´ – zmuszac´ do pos´piechu

polobuwac´ – pozakładac´ obuwie

plonakuplowac´ – kupic´ cos´ kolejno (wloz do marketu i plonakuplowoł co plopadło)

polobuwac´ sie – obuc´ sie˛, załoz˙yc´ buty

plonawracac´ – 1. nawrócic´ kolejno (probosc złapoł za losice i plonawracoł w karcmie bezbloz´ników na wiare katolickom); 2. dokonac´ zawrócenia pojazdem

polodwozic´ – odwiez´c´ kolejno wie˛ksza˛ liczbe˛ kogos´ lub czegos´ (plo weselisku polodwlozili dalsych glos´ci)

polobziyrac´ sie – porozgla˛dac´ sie˛

Ponbócek zob. Pombócek

polorac´ – zaorac´ całe pole przewidziane do orki

Ponbóg zob. Pombóg

plopadyjos – osobnik porywczy, nerwowy

ploniechac´ – zaniechac´ cos´ lub kogos´

plopaprac´ sie – ubrudzic´ sie˛

ploniektóry – niektóry

plopasywac´ – pas´c´ od czasu do czasu

ploniewcasie – póz´no, z opóz´nieniem (ma˛dry ploniewcasie)

plopas´ – 1. pas´c´ krótko bydło; 2. wpas´c´ w tarapaty

132

plorosic´ plopatrowac´ – spogla˛dac´ od czasu do czasu

plops´trykac´ – popstrykac´ (kupiuł se w Glorlicach aparat i plops´trykoł kupe zdjync´)

plopatrzyc´ – popatrzec´ ´ roda Popielcowa (wlyc sie jak Plopielec – S Plopielec za zopusnym wtorkiem)

plops´tykac´ sie – pokłócic´ sie˛ (stryjanka na lodpus´cie w Symbarku plops´tykała sie z klowolkom)

plopielnik – zbiornik pod paleniskiem, w którym gromadzi sie˛ popiół

plopukac´ sie – postukac´ sobie palcem w czoło

plopieprzony – 1. doprawiony pieprzem; 2. z´le wykonany (wzion sie do robloty, lec wiyncy plopieprzył niz´li zrobiuł); 3. niezrównowaz˙ony

plopyrtac´ sie – pomieszac´ sie˛ komus´ w głowie

plopijac´ – 1. pic´ powoli, małymi łykami; 2. cze˛sto pic´ alkohol

plopyrtany – nieopatrzny, pochopny, lekkomys´lny

plopiskowac´ – popiskiwac´

pora – 1. dwie osoby, najcze˛s´ciej me˛z˙czyzna i kobieta; 2. dwoje zwierza˛t, samiec i samica

plopiyc sie – 1. sparzyc´ sie˛; 2. przen. zawies´c´ sie˛ na kims´ (zdało sie jyj do casu, ze to dobro somsiadka, jaze sie plopiekła) plopiylaty – popielaty plopiyrac´ – popierac´ plopłucka – popłuczyny plopłucyny – płyn pozostały po wypłukaniu, opłukaniu czegos´ plopna˛c´ – popchna˛c´ (siedzioł na brzygu rzyki, jaz którys´ ze szkutów plodsed i plopnuł glo do wlody) ploprasowac´ – wyprasowac´ ploprawiny – przyje˛cie w drugim dniu wesela ploprzedawac´ – posprzedawac´ (ploprzedawali wszysko zbloz˙e, a plotym na przednówku nie mieli z cego upiyc chlyba) ploprzek – poprzecznie ploprzez – z powodu, w trakcie, przez, w czasie

plopyrtaniec – lekkoduch, osobnik nierozwaz˙ny, postrzeleniec

plorachowac´ – policzyc´ plorachlowac´ klos´ci – zbic´ kogos´ (przycaili sie plo zobawie na zbitników i plorachlowali im klos´ci) plorachlowac´ sie – rozprawic´ sie˛ z kims´ ploradzic´ se – poradzic´ sobie, podołac´ ploraic´ – dac´ rade˛, pokierowac´, wskazac´ (swatka ploraiła starymu młynorzowi młodom sierote) plorazynie – paraliz˙, niedowład plora˛bac´ – zra˛bac´ plora˛bany – 1. zra˛bany; 2. przen. niezrównowaz˙ony psychicznie plorciynta – ekspresywnie o spodniach, spodenkach (mioł juz szes´ roków, a nie chlodziuł w plorciyntach, ino mioł na sobie krótkom klosuline) plorcylana – porcelana

ploprzyc´ – poprzec´

pore – pare˛, niewiele, kilka (haklowoł calutki dziyn´, a dali mu za roblote jeno pore grosy)

ploprzyk zob. poprzek

plorobiac´ – porabiac´

plopsuc´ – zepsuc´, zniszczyc´

plorobic´ – zakon´czyc´ jaka˛s´ prace˛

plopsuc´ sie – 1. zepsuc´ sie˛; 2. stac´ sie˛ gorszym, gorzej sie˛ zachowywac´ (dziewuche kumosi plopsuła słuzba w mies´cie)

plorodówka – izba porodowa

ploprzycka – poprzeczka

plorosic´ – o deszczu: bardzo lekko popadac´

133

plorozpiyrzac´ plorozpiyrzac´ – poprzewracac´, rozrzucic´ plortki – spodnie (sprawiedliwy jak ksiynze plortki)

wego oznaczaja˛ca stopien´; 3. spekulowanie towarem, paskarstwo plosewka – poszewka

plortki lods´wiyntne – portki ubierane do kos´cioła i na uroczystos´ci (wdzioł lods´wiyntne plortki, biołom klosule, krawatke i plosed sie na zobawe)

plosilny – wzmacniaja˛cy, krzepia˛cy (przysed do chołpy, pod na wyrko i zapod w plosilny sen)

plorusac´ – poruszac´ (plorusoł jak losy w bani)

plosiylac´ sie – jes´c´

plorwac´ sie – zmierzyc´ sie˛ z czyms´ (plorwac´ sie z mlotykom na słonko) ploryktowac´ – poprawic´ stan czegos´, uporza˛dkowac´, poukładac´, zorganizowac´ (ploryktowali starom chołpe, zeby w niy przezimlowac´) plorypac´ – zjes´c´ (Jontek, ploryp kasy i idz´ na msom!) plorzna˛c´ – pokroic´, pocia˛c´, posiekac´ plorzonny – porza˛dny plorzycka – porzeczka (Ribes), krzew z rodziny skalnicowatych o jadalnych owocach w postaci jagód zebranych w grona plorzykadło – przysłowie, maksyma, sentencja posac´ – pas´c´ czasem plosadowic´ – usadowic´, posadzic´ plosanowac´ – poszanowac´ plosanowanie – powaz˙anie plosa˛dek – posa˛dzenie plosa˛dzac´ – podejrzewac´ kogos´ o cos´, pomawiac´ kogos´ o cos´; sa˛dzic´, z˙e ktos´ jest winien lub poste˛puje niewłas´ciwie (starom babine plosa˛dzali lo kumanie sie z diabłem) ploscuc´ – poszczuc´ ploscykac´ – pocia˛c´ szczapy drewna na drobne kawałeczki ploscyns´cic´ sie – poszcze˛s´cic´ sie˛ posek – 1. pasek do spodni lub płaszcza (tak se plojod, ze trza było rozpia˛c´ posek lod plortek); 2. naszywka na kołnierzu, naramienniku lub re˛kawie munduru wojsko-

134

plosioc´ – posiac´, obsiac´ plosklodowany – poszkodowany ploskokac´ – 1. wykonac´ pewna˛ liczbe˛ skoków; 2. spe˛dzic´ pewien czas na tan´cach (plos´li ploskokac´ se na dysklotece) ploskróbek – 1. wypiek z resztek ciasta wyskrobanego z dziez˙y; 2. przen. najmłodszy syn w rodzinie plosłac´ – 1. wyprawic´ kogos´ doka˛ds´, polecic´ komus´, z˙eby załatwił gdzies´ jaka˛s´ sprawe˛; 2. przekazac´ cos´ komus´ za czyims´ pos´rednictwem (matka plosła na plocte plosłac´ synowi piynia˛dze); 3. przygotowac´ miejsce do spania, pos´cielic´ plosny – 1. odnosza˛cy sie˛ do okresu postu; 2. bezmie˛sny, jałowy, nieokraszony (we Wilijom wsyndy jedzom plosne jadło) plosprawiac´ – pokupowac´, nabyc´ kolejno duz˙o rzeczy (była na jarmaku i plosprawiała dzieckom przylodziywek na kramach) plospuscac´ – 1. poopuszczac´, pozniz˙ac´; 2. uwolnic´ zwierze˛ta z łan´cucha (plospuscoł psy w nocy, blo ktosik krynciył sie koło chołpy) plosrany – 1. wulg. ubrudzony odchodami; 2. przen. wulg. o człowieku: gwałtowny, narwany plostawic´ – 1. pobudowac´, wznies´c´; 2. ustawic´; 3. zafundowac´ komus´ alkohol; 4. wysta˛pic´ z czyms´, przedstawic´ plostawic´ sie – 1. wybudowac´ sobie dom, pobudowac´ sie˛ (siedzieli w stary chołpie dwajs´cia roków, jaze sie plostawiyli); 2. przyja˛c´ wyzwanie, przeciwstawic´ sie˛; 3. uczynic´ cos´ na pokaz (zastow sie, a plostow sie) plosteronek – posterunek

plotók plostoc´ – stac´ przez jakis´ czas

plos´niadac´ – spoz˙yc´ s´niadanie

plostrasyc´ – spłoszyc´, przestraszyc´

plos´piechy – dawna odmiana wczesnych ziemniaków

plostronek – mocny, grubo skre˛cony sznur; powróz postwisko zob. paswisko

plos´piywac´ – pos´piewac´ plos´rodku – w s´rodkowej cze˛s´ci

plosucha – susza

plos´ród – ws´ród, pomie˛dzy, w gronie

plosuchac´ – posłuchac´

plos´rublowac´ – poła˛czyc´ za pomoca˛ s´rub

plosusyc´ – wysuszyc´ cos´ jedno po drugim ploswa – poszwa

plos´rutowac´ – zemlec´ ziarno na gruba˛ ma˛ke˛ z otre˛bami

ploswac´ zob. posłac´

plos´turchac´ – poszturchac´

poswisko zob. paswisko, postwisko

plos´wajcowac´ zob. poszwajcowac´

plosyc´ – 1. spe˛dzic´ pewien czas na szyciu; 2. pokryc´ dach słoma˛ (jak mój stary plosył dach kicorkami, to wloda mi sie leje s´ciurkiem do izdebki)

plos´wajsowac´ zob. poszwajcowac´, pos´wajcowac´

plosywac´ – 1. pokrywac´ dach słoma˛; 2. posyłac´ ploszczegac´ – spostrzegac´ ploszczoł – 1. lumbago, zapalenie korzonków nerwowych (ni móg sie zgia˛c´, bo dostoł ploszczału w krzyzu); 2. zranienie kula˛

plos´wiyncano wloda – woda s´wie˛cona (przelynk sie jak diabół plos´wiyncany wlody) plos´wiyncic´ – pos´wie˛cic´ (u krzesnomatki nad dz´wiami do stajynki wisi plos´wiyncony wionek lod wszelakiego uroku)

ploszczykna˛c´ – dostac´ postrzału

plotajcówka – zabawa taneczna (plos´li do remizy na plotajcówke i hulali do rana, jaze dudniało)

ploszczykniyncie zob. poszczoł w zn. 1

plotargac´ – podrzec´

ploszwajcowac´ – pospawac´

plotarkowac´ – zetrzec´ na tarce

plos´cielaki – przestarz. drobne gała˛zki sosny, słuz˙a˛ce za pods´ciółke˛ bydłu zamiast słomy

plotegowac´ – zrobic´ cos´ nieokres´lonego (róz˙ne znaczenia w zalez˙nos´ci od kontekstu) (Wojtkowi ploteglowały sie plortki, ale jez´li sie je jesce ploteguje, to bedom dobre)

plos´cielic´ – przygotowac´ łóz˙ko do spania; posłac´ plos´ciółka – pods´ciółka ze słomy lub lis´ci dla zwierza˛t domowych plos´ciybiac´ – zeszyc´ prowizorycznie igła˛ plos´ciyl – pos´ciel plos´ciylac´ – 1. przygotowywac´ łóz˙ko do spania, uporza˛dkowac´ łóz˙ko po spaniu; 2. przen. odpłacic´ pie˛knym za nadobne (jo mu jesce tak plos´ciele, ze sie nie lopamiynto); 3. dawac´ zwierze˛tom pods´ciółke˛ plos´ledni – drugorze˛dny plos´lod – liche ziarno zbóz˙ (lepse ziorka lociec przedoł, a plos´lod lostawiuł lo kur)

plotkac´ sie – spotkac´ sie˛ plotuc – 1. rozbic´ na kawałki, zniszczyc´ (przysed plo pijoku do chołpy i plotuk wszyskie gorki); 2. uderzyc´ o cos´, doznac´ obraz˙en´; 3. pobic´ kogos´, zbic´; 4. o lnie: uderzeniami pooddzielac´ nasiona od łodyg plotocek – zdrobn. od potok plotocyc´ – potoczyc´ plotojcyc´ – potan´czyc´ plotók – potok, strumien´ plotracic´ – stracic´, pogubic´, pozbyc´ sie˛ czegos´ (plotraciuł na wlojnie wszyskich bliskich)

135

plotrow plotrow – przestarz. drugi lub naste˛pny pokos trawy; otawa plotrzeba – 1. koniecznos´c´, przymus; 2. czynnos´c´ fizjologiczna (wysed rano w gaciach na próg za plotrzebom, a tu zimno jak fras); 3. cie˛z˙kie połoz˙enie, opresja, tarapaty (trza se pomogac´ w plotrzebie; znalyz´ sie w plotrzebie) ploturok – osoba niezdarna

plowietrze mlorowe – przestarz. zaraza, epidemia (drzewiej ludzie kryli sie plo lasak przed mlorowym plowietrzem) plowietrze złe – przestarz. zaraza, epidemia plowietrznica zob. trze

niedobre

plowie-

plowiez´na – przestarz. staros´cina weselna, z˙ona starosty

plotwora – 1. potwór, smok; 2. dre˛czyciel, okrutnik

plowijac´ – zawijac´ dziecko w pieluchy

ploty – poty, pocenie sie˛ (na ploty dobro jest arbata z lipy)

plowinowaty – osoba spokrewniona (syn młynorza to dalsy plowinowaty sklepikorki)

plotyla – pota˛d

plowinsowac´ – złoz˙yc´ z˙yczenia

plotym – potem, póz´niej

plowiot – powiat (plozbiyroł wszyskie papiyry i wybroł sie do plowiatu)

plotynzny – pote˛z˙ny plotyrac´ – poniewierac´ (plotyrali, jak mlogli, biydnom sierotom) ploucenie – pouczenie plouprza˛tac´ – 1. posprza˛tac´, uporza˛dkowac´; 2. pochowac´ (plouprza˛toł babie talyrze tak, ze nie mogła nijak ik nalyz´) plouzywac´ – pouz˙ywac´ plowadzic´ sie – pokłócic´ sie˛ plowała – warstwa desek ułoz˙ona na belkach drewnianego stropu belkowego; sufit, pułap plowazowac´ – powaz˙ac´ plowa˛zka – przestarz. kawałek czystego płótna do cedzenia mleka lub odcedzania sera plowiadac´ – mówic´, mawiac´ plowiatówka – powiatowa komenda policji, a w czasach komunizmu milicji obywatelskiej (jak przymkli starego klowola, to glo plowiez´li na plowiatówke) plowia˛zac´ – pozwia˛zywac´, skre˛powac´, s´cisna˛c´ plowidlok – słodki placek z powidłami plowiecerzac´ – zjes´c´ kolacje˛

136

plowijok – powijaki

plowitac´! – rodzaj powitania stosowany niekiedy przez starszych wzgle˛dem drugiej, równej lub starszej wiekiem osoby plowiyka – powieka plowiysac´ – pozawieszac´ wszystko (kciała plowiysac´ wszyskie łachy na snurku, a tyn sie urwoł) plowłócka – poszewka plowlozic´ – 1. wozic´ kogos´ przez pewien czas; 2. kierowac´ kon´mi, powozem, wozem plowrósło – rodzaj sznura ze skre˛conej słomy do wia˛zania snopków (downiej snopki wia˛zało sie plowrósłem i stawiało w paniynki) plowróz – gruby sznur, postronek, lina plowrózek – zdrobn. od powróz plowsinoga – łazik, włócze˛ga plowtykac´ – 1. najes´c´ sie˛ do syta; 2. wetkna˛c´ wszystko w otwory lub szpary (plowtykoł w s´pary mechu, by umsyc´ chałupe) plowyciskowac´ – powyrzucac´, wyrzucic´ kolejno plowymiatac´ – 1. zjes´c´ wszystko (dziecka wszysko plowymiatały ze stoła); 2. powyrzucac´

pómietko plowyszczygac´ – powycinac´ cos´ noz˙yczkami

póbutki – półbuty

plowyzdychac´ – pozdychac´ po kolei plowyzuwac´ sie – zdja˛c´ obuwie z nóg (musieli sie plowyzuwac´, by nie uciorac´ podłogi)

pócienica – przestarz. me˛ski letni płaszcz lniany sie˛gaja˛cy kolan, wcie˛ty w pasie, ze stoja˛cym kołnierzem i z otworami zamiast kieszeni

plowyzy – powyz˙ej

póciynko – cienkie lniane płótno

ploza sie – poza siebie, do tyłu

pócworta – trzy i pół

plozapisowac´ – zapisac´ spadkobiercom

pódupek – 1. pos´ladek; 2. pogardliwie o me˛z˙czyz´nie, na którym nie moz˙na polegac´

plozawiyrac´ – pozamykac´ plozaziyrac´ – pozagla˛dac´ plozbiyrac´ – 1. zebrac´, zwołac´, zgromadzic´ wiele osób; 2. zebrac´ plony plozbiyrac´ sie – 1. zebrac´ sie˛, zgromadzic´ sie˛ (plozbiyrali sie do kupy, zeby radzic´, komu przydzielic´ drewno z lasa); 2. dojs´c´ do siebie po chorobie, jakims´ wydarzeniu; 2. przygotowac´ sie˛ do wyjs´cia

póciany – płócienny

pódzies! – uciekaj, idz´ precz!; okrzyk, gdy sie˛ chce kogos´ lub cos´ odpe˛dzic´ pódziesia˛ta – dziewie˛c´ i pół pódziewiynta – osiem i pół pógarniec – drewniane naczynie, w którym mies´ci sie˛ ok. 2 litrów zboz˙a lub innych sypkich produktów

plozegnac´ – poz˙egnac´

plójcochy – pon´czochy

plozegnanie – poz˙egnanie

pójs´ – pójs´c´ (matka plosła do swloi siostry)

plozganiac´ – spe˛dzic´ razem, zebrac´ wszystkich

pójs´ na strone – 1. odejs´c´ na bok; 2. załatwic´ potrzebe˛ fizjologiczna˛

ploziyrac´ – patrzec´, popatrywac´

pójs´ na wendry – udac´ sie˛ na włócze˛ge˛

plozłazic´ – 1. zlez´c´ z czegos´ połoz˙onego wyz˙ej; 2. złuszczyc´ sie˛, odpas´c´ z powierzchni (w izdebce farba plozłaziyła ze s´cian)

pójs´ z torbami – przen. stac´ sie˛ ne˛dzarzem, zuboz˙ec´

plozłótka – cienka warstwa farby imituja˛cej złoto

pójs´ za kogos´ – wyjs´c´ za ma˛z˙ (mierzyła wysoklo i plosła za dochtora)

plozoga – ogromny poz˙ar, łuna ognia

póklosek – wóz z dwucze˛s´ciowym koszem wyplatanym z wikliny wkładany do wozu z drabinkami

plozwolac´ – pozwalac´ plozwlolynie – pozwolenie plozwlozic´ – zwiez´c´ wszystko, zwiez´c´ plony (udało im sie przed dyscem plozwlozic´ wszysklo do stodoły) plozytek – poz˙ytek ploz´durac´ – pogrzebac´, poszturchac´ ploz˙oga zob. pozoga

pójs´ plod klos´ciół – pójs´c´ z˙ebrac´

półklosulek – gors z kołnierzem i z przyszytymi u dołu tasiemkami do przewia˛zywania sie˛ w pasie pólitra – półlitrowa butelka wódki (wzion z kredynsu pólitra i plosed wypic´ z kamratem)

ploz˙ycac´ – poz˙yczac´

pólitrówka – 1. butelka o pojemnos´ci pół litra; 2. zob. pólitra

ploz˙ycka – poz˙yczka (ni mo nigdy grosa przy sobie, ino siedzi na ploz˙yckach)

pólitrzok – garnuszek o pojemnos´ci pół litra

ploz˙ynic´ – poz˙enic´

pómietko zob. pomietko

137

pónoc pónoc – północ; zob. pónocek

pótrzecia – dwa i pół

pónocek – północ pólokryngły – półokra˛gły

pówiynksy – zapełniony wie˛cej niz˙ w połowie (lostoły sie jej dwa półwiynkse wlorki mółki)

pólosma – siedem i pół

pówoga – hak u lewej nasady dyszla

pópanek – mieszczanin udaja˛cy wielkiego pana

póz´ni – póz´niej

pónocka – msza w noc wigilijna˛; pasterka

pópiynta – cztery i pół

pracka – 1. kobieta trudnia˛ca sie˛ praniem bielizny; 2. tara do prania

pósiodma – szes´c´ i pół

pradziod – pradziad

póskrzynek – wa˛ska przegroda w skrzyni z wieczkiem na drobne przedmioty, np. gromnice˛

praski – prasa do wyciskania sera prasna˛c´ – uderzyc´ (lojciec prasnuł chlodoka w pysk, jaze sie krwiom zaloł)

póst – post (w póst mlozno mas´cic´ z´mioki ino lolejem)

prawicka – kobieta, która nie miała stosunku płciowego; dziewica

pósukienko – rodzaj cienkiego sukna stosowanego na podszewki do ubran´

prawic´ – mówic´, opowiadac´

pószosta – pie˛c´ i pół

prawidło – drewniana wkładka do buta zabezpieczaja˛ca go przed utrata˛ kształtu

pós´ – pójs´c´ (wcora z lojcem plosedym do lasa na grzyby) pótnianka zob. górnica pótniany – płócienny; zob. póciany pótno – tkanina lniana, bawełniana, konopna albo jutowa, o splocie płóciennym, róz˙nej grubos´ci pótno cynowate zob. drelich pótno lane – płótno lniane najlepszej jakos´ci (kupiyła na jarmaku piync´ łokci lanego pótna) pótno paces´ne – płótno lniane, troche˛ gorszej jakos´ci od pótna lanego (przed zapisem do skoły matka usyła swojyj szkucinie klosuline z paces´nego pótna)

prawowac´ sie – procesowac´ sie˛ prazuch – potrawa z pszennych otra˛b zmieszanych z masłem lub s´mietana˛, sporza˛dzana w glinianym garnku nakrytym tzw. bryłka˛ i pozostawiana w piecu przez cała˛ noc; w Bies´niku i Szalowej zwana dziadem prazyc´ – 1. smaz˙yc´, przypiekac´; 2. grzac´ mocno, wydzielac´ dokuczliwe ciepło (słonko prazy, plot sie leje, a do zachlodu słonka jesce daleko) prec – precz, daleko, hen (plosła prec lod chłopa) prekurator – prokurator probosc – proboszcz; zob. plebon

pótno półklolankowe – płótno lniane s´redniej jakos´ci

procesjo – procesja

pótno swlojskie – płótno lniane tkane w domu

profesur – profesor, nauczyciel gimnazjalny

pótno zgrzebne – najgrubsze płótno lniane pótora – jeden i pół pótorówka – deska o grubos´ci jednego cala

138

procesyjo zob. procesjo

prołza – 1. soda oczyszczona; substancja stosowana do wyrobu proszków do pieczenia, napojów musuja˛cych, w lecznictwie; 2. napój z sody oczyszczonej, octu i wody (napic´ sie prołzy)

przebic´ próz´ny – 1. pusty; 2. daremny, nieprzynosza˛cy efektów (próz´no roblota)

prołziok – placek na sodzie oczyszczonej pieczony na blasze kuchennej; zob. mloskol

próz´nowac´ – próz˙nowac´

proroklowac´ – odgadywac´ przyszłos´c´, wróz˙yc´

prr! – stój!; wezwanie konia do zatrzymania sie˛

prosek – 1. drobno roztarta, pokruszona, zmielona substancja; 2. lekarstwo, zazwyczaj od bólu głowy (wziyna proski, blo rozblołała jom głowa)

pruc´ – 1. rozpruwac´, rozcinac´ nici szwów; 2. szybko is´c´, pe˛dzic´ (nie pruj tak, blo nie mloge cie dos´cigna˛c´!); 3. szybko orac´

prosic´ sie – 1. usilnie prosic´; 2. wydawac´ potomstwo przez s´winie˛

prusyc´ – lekko padac´, lekko sypac´ (lod rana prusy s´niygiem)

prosic´ w kumy – prosic´ kogos´, by został jednym z rodziców chrzestnych

prycie – prymitywne łóz˙ko, prycza (jak dziadek zachlorzoł, to glo pokładli na pryciu w kla˛cie piekarni)

prosie – prosie˛ (nie kazdy mo prosie na Wielganoc)

prymicje – pierwsza msza nowo wys´wie˛conego ksie˛dza

proso – jednoroczna ros´lina zboz˙owa z rodziny traw (Panicum miliaceum), ze wzgle˛du na ziarno uz˙ywane jako karma dla drobiu oraz przerabiane na kasze˛ jaglana˛

prymulka – pelargonia

prosoki – pan młody z druz˙ba˛ weselnym objez˙dz˙aja˛cy wioske˛ na koniach i zapraszaja˛cy gos´ci na wesele

pryncyzna – przestarz. ksie˛z˙niczka

prosony chlyb – jałmuz˙na (babka na staros´ zyła lo prosonym chlybie) pros´cic´ – prostowac´ pros´no s´winia – s´winia maja˛ca sie˛ prosic´ prowda – 1. cze˛s´c´ wierzchnia maselnicy, zabezpieczaja˛ca przed wypryskiwaniem s´mietany; 2. prawdziwos´c´, rzetelnos´c´, szczeros´c´ (som trzy prowdy: prowda, s´wiynto prowda i glówno prowda) prowdziwek – borowik (Boletus); grzyb kapeluszowy z rodziny borowikowatych prowdziwie – zgodnie z prawda˛, szczerze, naprawde˛ prowdziwy – prawdziwy

prync – przestarz. ksia˛z˙e˛ prynciany – wiklinowy, wykonany z gie˛tkich gała˛zek (klosyk prynciany) prync´ – cienki pre˛t wiklinowy; witka pryndko – szybko (lis´c´ na drzewie m locno trzyma, nie tak pryndko przydzie zima) prynt – pre˛t prynzyc´ – napre˛z˙ac´, napinac´ prysc – 1. wykwit skórny; 2. błahostka (lo mlocnego jak lón to taki mały prysc) pryscyca – ostra, zaraz´liwa choroba wirusowa bydła i s´win´; pryszczyca prza˛dka – kobieta zajmuja˛ca sie˛ prze˛dzeniem prza˛dki – zwyczaj wspólnego prze˛dzenia lnu, konopi, wełny na kołowrotkach lub wrzecionach, odbywanego corocznie póz´na˛ jesienia˛ i zima˛

próglowac´ – próbowac´, kosztowac´

prza˛s´ – wysnuwac´ i skre˛cac´ nitke˛ z prze˛dziwa (prza˛s´ lyn)

próz´niok – 1. wałkon´, obibok, darmozjad; 2. dawniej jałówka, która sie˛ nie polowała

przeancykrys – osobnik o bardzo złym charakterze

próz´no – 1. na próz˙no, na darmo (próz´no becała, blo nic jyj to nie dało); 2. bez obcia˛z˙enia (plojechoł furom w plole na próz´no)

przebacyc´ – przebaczyc´ przebic´ – 1. przekłuc´ czyms´ ostrym, przedziurawic´ (krowe wzdyło i musieli przebic´

139

przebitka jom trokiem); 2. zaproponowac´ zapłate˛ lub cene˛ wyz˙sza˛ od kogos´, przelicytowac´; 2. wbic´ w inne miejsce kołek, do którego mocuje sie łan´cuch pasa˛cego sie˛ bydła (przebic´ bycka na paswisku) przebitka – cienki papier uz˙ywany do re˛cznego skre˛cania papierosów przebiyrac´ – 1. wybredzac´, grymasic´, wybrzydzac´; 2. zmieniac´ bielizne˛ pos´cielowa˛ (przed s´wiyntem dziopy przebrały pierzyny i ploduski) przebiyrac´ nogami – niecierpliwic´ sie˛, przeste˛powac´ z nogi na noge˛ przebiyrac´ sie – przebierac´ sie˛, zmieniac´ odziez˙ lub bielizne˛ przebloglosławic´ – dac´ komus´ ostra˛ reprymende˛ (Jasiek przysed do chołpy dopiyro nad ranem i matka glo plorza˛dnie przebloglosławiyła) przebuc´ sie – zmienic´ obuwie (przebuł sie w gumioki, by is´ do stajnie loporza˛dzic´ bydło) przecesac´ – zbic´, spus´cic´ lanie (lociec przecesoł szkutowi ploskiem plo rzyci) przechłódna˛c´ – przestygna˛c´ przechlodnia – przychodnia lekarska przecie – przeciez˙ przecieranie – wste˛pne młócenie snopów za pomoca˛ cepów przecinok – przecinak; zob. majzel w zn. 1 przeciwic´ sie – sprzeciwic´ sie˛ przeciwny – wybredny przecudny – przepie˛kny, przes´liczny przecudok – 1. szczególny dziwak; 2. osobnik lubia˛cy sie˛ stroic´ odmiennie niz˙ inni przecympiec´ – przesiedziec´, znosza˛c niewygody (przecympiuł w knajpie przy kuflu piwa calutki dziyn´) przecyscynie – przeczyszczenie (na przecyscynie pijano rycynus) przecytac´ – przeczytac´

140

przeczyc´ – przetrzec´ (zdałoby sie przeczyc´ przed s´wiyntami syby w loknach) przed klos´ciołem – przed naboz˙en´stwem (plosed do splowiedzi przed klos´ciołem) przedac´ – sprzedac´ przedac´ za grose – sprzedac´ bardzo tanio przedac´ ziymie na lata – sprzedac´ ziemie˛ z zastrzez˙eniem jej odkupienia po pewnym czasie przeddziyn´ – przeddzien´ przednówek – okres przed nowymi zbiorami (na wsi nojwiynkso biyda była zawdy na przednówku) przedplołdnie – przedpołudnie przedplołnie zob. przedpołdnie przedtym – wczes´niej, poprzednio (nie widziała go przedtym, dopiyro dzisiok glo uz´rała) przedwcora – przedwczoraj przegie˛cina – o terenie: miejsce pofałdowane przegroda – wydzielona przestrzen´ w skrzyni, sa˛sieku (przy młocce nosili ziorka we wlorkach i sypali do przegród) przegryz´ – przeka˛sic´ przeharatac´ – brutalnie przecia˛c´ przejdzione – nalez˙a˛ce do przeszłos´ci przejes´c´ – 1. wydac´ pienia˛dze wyła˛cznie na jedzenie roztrwonic´; 2. jedza˛c, wyczerpac´ zapasy przejozd – 1. jazda, przejez˙dz˙anie (nie dali mu prawa na przejozd do lassa); 2. miejsce, gdzie moz˙na przejechac´, rampa, bród (sed plocia˛g i dróz´nik zamknuł przejozd) przejyzdzac´ – przejez˙dz˙ac´ przekabacic´ – przecia˛gna˛c´ na swoja˛ strone˛ (dała sie przekabacic´ i przesła na klociom wiare) przekichac´ – zmarnotrawic´, stracic´ (przekichac´ piynia˛dze)

przepijac´ przekla˛c´ – 1. pote˛pic´ cos´, złorzecza˛c (robiuł s´wia˛tek pia˛tek i przekluł tom roblote); 2. rzucic´ kla˛twe˛ na kogos´ (staro babka przekluła lorganiste do pia˛teglo plokolynio)

przemierzły (wym. przemier-zły) – zmierzły, budza˛cy wstre˛t, nieche˛c´, obrzydzenie, odraze˛

przeklynty – przekle˛ty, wykle˛ty

przemlordowac´ sie – 1. przetrwac´ doznaja˛c wielu trudów; 2. przeme˛czyc´ sie˛ cie˛z˙ka˛ praca˛ (chłop kumloski przemlordowoł sie przy s´cince w lesie i barz zachlorzoł)

przeklopic´ – rozwalic´ kopy i na nowo skopic´ (przeklopic´ siano)

przemys´ny – przemys´lny (przemys´no szkucina)

przekrocyc´ – przekroczyc´

przeniys´ – przenies´c´

przekrzta – osoba, która zmieniła wyznanie (zwali glo we wsi Ickiem, lec nie był z˙ydem ino przekrztom)

przeloblyc sie – włoz˙yc´ s´wiez˙a˛ bielizne˛, zmienic´ przyodziewek

przelatowac´ – przelatywac´

przelonacyc´ – przeinaczyc´, zmienic´

przelewoc – przestarz. pogardliwa nazwa przekupnia

przelór – przełoz˙ony klasztoru (na prymicje przyjechoł przelór z Jasny Góry)

przeklyntnik – osoba niegodziwa, nieznos´na

przelobuc´ sie – zmienic´ obuwie

przelumplowac´ – przehulac´, przepus´cic´

przepadły – stracony, zaginiony

przelynkna˛c´ sie – przele˛kna˛c´ sie˛

przepas´ I – miejsce mie˛dzy stromymi s´cianami górskimi, urwisko

przelywac´ – przelewac´ przelyz´ – przelez´c´, przejs´c´ przełozony – przełoz˙ony, kierownik, zwierzchnik przełozyc´ – zmienic´ termin (przełozyli plogrzyb, by cało familijo mogła sie zjechac´) przemarzna˛c´ – 1. ulec uszkodzeniu lub zniszczeniu z powodu działania mrozu; 2. bardzo zmarzna˛c´, zwykle na skutek długotrwałego przebywania na mrozie (ra˛boł bez cały dziyn´ gałynzie na mrozie i przemlorz do s´piku klos´ci) przemarz´niynty – zniszczony lub uszkodzony na skutek mrozu; przemarzły (z´mioki przemarz´niynte) przemascony do znaku – dobrze okraszony przema˛drzac´ sie – wyma˛drzac´ sie˛, chełpic´ sie˛ ma˛dros´cia˛ lub jaka˛s´ umieje˛tnos´cia˛ przema˛drzałek – ma˛drala (smark mu u nosa wisi, a juz godo jak jaki przema˛drzałek) przema˛drzały – maja˛cy wysokie mniemanie o swojej wiedzy

przepas´ II – zagina˛c´, zgina˛c´, zawieruszyc´ sie˛ (plosed na wlojne i przepod bez wies´ci) przepas´ jak kamiyn´ w wodzie – zagina˛c´ bez s´ladu, bez wies´ci przepas´nica – przestarz. epilepsja; zob. wielgo choroba przepatrzec´ jarmak – ogla˛dna˛c´ towary, zapoznac´ sie˛ z aktualnymi cenami przepieron – spryciarz, szczwany lis, osobnik wychodza˛cy z róz˙nych opresji lub umieja˛cy robic´ cos´ wyja˛tkowego (przepieron z teglo małego smarka; pyskuje jak stary, a loto jak lukstorpeda) przepijac´ – 1. tracic´ pienia˛dze na pijan´stwo, pozbywac´ sie˛ czegos´, z˙eby miec´ za co pic´ (przepiuł wszysklo, co mioł); 2. w trakcie picia alkoholu zwracac´ sie˛ do innej osoby słowami: na zdrowie; 3. popijac´, jedza˛c (przepijoł chlyb arbatom) przepisac´ – zrzec sie˛ pisemnie prawa własnos´ci do maja˛tku na rzecz kogos´ innego (lociec przepisoł cały maja˛tek na namłodsego syna)

141

przepitka przepitka – płyn, napój do przepijania mocnego alkoholu przepolanka – wódka zaprawiona karmelem przepolic´ – zapalic´ w piecu od czasu do czasu (przepoloł casami w alkierzu, zeby buło cieplej do spanio) przeposac´ sie – załoz˙yc´ pas przez me˛z˙czyzne˛ lub zapaske˛ przez kobiete˛ przera˛bac´ – 1. nacia˛c´ troche˛ drewien; 2. przecinac´, ra˛bia˛c cos´ (przera˛bac´ klos´ci z ubitej swini) przerobiac´ – przerabiac´ przerymbla – otwór wycie˛ty w lodzie (wyra˛boł w lodzie przerymble, by dziopy mlogły nabiyrac´ wlode do wiader) przerzna˛c´ – przerz˙na˛c´, przecia˛c´ przesilic´ sie – przeme˛czyc´ sie˛, pracuja˛c ponad siły (przy s´cince drzyw w lesie mlozno sie przesilic´) przesioc´ – przesiac´ (matka przesioła bez rzeszutklo biołom mółke, by upiyc babe wielganocnom)

na przy schorzeniach kobiecych; według medycyny ludowej ros´lina maja˛ca moc czarodziejska˛ przesyplowac´ – przesypywac´ przes´liny – przestarz. wizyta matki lub krewnej kawalera-mieszczanina u rodziców panny celem zapytania ich, czy moz˙e sie˛ starac´ o re˛ke˛ ich córki przes´miywny – lubia˛cy nas´miewac´ sie˛ z innych przes´wiyncic´ – udzielic´ komus´ solidnej reprymendy (jak mi który naniesie błota do izdebki, to ci glo tak przes´wiynce, ze plopamiynto ruski miesia˛c) przetargac´ – przedrzec´ (przetargała smate na dwie cyns´ci, zeby zmyc´ plodłoge w izdebce) przeto – zatem, wie˛c, totez˙ przetocek – zdrobn. od przetok; sitko o drobnych oczkach

przesiywac´ – przesiewac´

przetok – okra˛głe sito z drobnymi otworami do odsiewania drobnych ziaren zbóz˙ i chwastów

przeskardzyc´ – zaskarz˙yc´

przetryz´nic´ – przestarz. zmarnowac´

przesklocka – przestarz. dziewczyna, która straciła dziewictwo

przetwiyrac´ sie – otwierac´ cze˛sto drzwi, wchodza˛c i wychodza˛c

przesklocyc´ – przeskoczyc´

przetycka – cienki stalowy lub mosie˛z˙ny drut do przetykania fajki

przespanka – 1. dziewczyna, która straciła dziewictwo; zob. przeskocka; 2. przestarz. dziewczyna z nies´lubnym dzieckiem przesrac´ – wulg. 1. roztrwonic´ cos´ cennego; 2. zmarnowac´ okazje˛ przestajac´ – spotykac´ sie˛ cze˛sto z kims´, przestawac´ przestanek – przystanek kolejowy, tramwajowy lub autobusowy przestrach – ros´lina zielna z rodziny Hippuris przestymp – przeste˛p biały (Bryonia alba); ros´lina truja˛ca, lecz w małych dawkach posiadaja˛ca włas´ciwos´ci lecznicze, stosowa-

142

przetykac – narze˛dzie do przetykania otworów; przetyczka przewaz´nie – przewaz˙nie przewdzioc´ sie – przebrac´ sie˛ przewdziywac´ sie – zmieniac´ ubranie, przebierac´ sie˛ (glodzinami przeziyrała sie w luszcze i co kwila sie przewdziywała) przewia˛zac´ – zmienic´ miejsce wypasu bydła na łan´cuchu (plosed az plod las przewia˛zac´ krasule z cielynciem) przewia˛zac´ sie – przepasac´ sie˛ (przewia˛zała sie zopaskom by plozmywac´ groty)

przycyna przewiertac´ – przewiercic´ (kcioł przewiertac´ wiertacklom w dz´wiach małom dziurke na judosa, a wysło wielgie dziursko)

przodek – przód

przewina – przewinienie, wina

przonok – przonak drobnokwiatowy (Erysimum cheiranthoides), ros´lina z rodziny kapustowatych, dawniej stosowany jako s´rodek nasercowy i moczope˛dny

przewiyz´ – przewiez´c´ przewiyz´ sie – przejechac´ sie˛ przewlec – przebrac´ bielizne˛ pos´cielowa˛ lub osobista˛ przewlyc – przewlec (słabo widziała i nie mlogła przewlyc nitki bez igłe) przewracac´ – obracac´ suszone siano przewracarka – konna lub traktorowa maszyna do przewracania siana przezbywac´ sie – sprzeczac´ sie˛ przezegnac´ sie – przez˙egnac´ sie˛ przezimlowac´ – przetrwac´ zime˛ (ciynzko im było przezimlowac´ na tem wydmuchlowisku, bo dróge do imentu zakurzyło) przeziorny – przezorny, rozwaz˙ny przeziór – przeszpiegi, zwiad (przysły do glosplodorza kumloski na przeziór, wiela to wzion za przedane plole) przeziyrac´ – stawac´ sie widocznym, wysywaja˛c sie˛ zza czegos´ (słonko przeziyro bez chmury) przeziyrac´ sie – przegla˛dac´ sie˛ w lustrze przezryc´ – przegryz´c´ 1. przejes´c´ 1. przen. roztrwonic´ pija˛c i jedza˛c przezuc´ – zmienic´ obuwie przezwisklo – przydomek, pseudonim przezyc´ – przez˙yc´ przez´rec´ – przejrzec´ (jak swego starego uwidziała z druglom babom, to ci dopiyro przez´rała na locy)

przody – najpierw, przedtem, uprzednio, wczes´niej

przódy zob. przody przybic´ – 1. przytwierdzic´ gwoz´dziem; 2. uderzyc´ dłonia˛ o dłon´ drugiej osoby po dojs´ciu do porozumienia jako wyraz ugody lub dokonanej transakcji przybite! – słowo potwierdzaja˛ce zawarta˛ transakcje˛ przybitka – uderzanie otwarta˛ dłonia˛ kupuja˛cego o dłon´ sprzedaja˛cego w celu potwierdzenia zawartej transakcji przybiyrac´ – 1. podnosic´ sie˛ powyz˙ej okres´lonego poziomu; wzbierac´ (wloda przybiyro na rzyce); 2. dekorowac´, stroic´ (drzywko piyknie przybrali na s´wiynta) przybrac´ se do głowy – zwariowac´, postradac´ zmysły przycaic´ sie – ukryc´ sie˛, aby móc kogos´ s´ledzic´ lub zaatakowac´; zaczaic´ sie˛ przycesac´ – 1. przyczesac´ (przyczesac´ włosy); 2. przen. uderzyc´ (przycesoł mu tak, ze glo przyc´miyło) przychmurac´ sie – zachmurzyc´ sie˛ cze˛s´ciowo (nieblo sie dzisiok przychmurało) przychlowac´ – pozostawic´ zwierze˛ do dalszego chowu przychówek – przyrost posiadanego pogłowia przychycic´ – lekko umocowac´

przez˙ynek – wyprzedzenie podczas z˙niw przodownicy pracuja˛cej na czele

przycies´ – pierwsza belka zre˛bu chałupy; podwalina

prze˛dzionek – przestarz. nici lniane

przyciora – przestarz. duz˙a beczka do kiszenia kapusty

prze˛s´lica – przyrza˛d do prze˛dzenia włókna na wrzecionie, czasem umocowany w kołowrotku prze˛s´lik – cie˛z˙arek, element wrzeciona

przyciynzkawy – troche˛ za cie˛z˙ki przycupna˛c´ – przykucna˛c´, przysia˛s´c´ przycyna – przyczyna

143

przycynek przycynek – dodatek (zeby ci nie buło mało, dom ci jesce jojko na przycynek)

przyguchna˛c´ – przygłuchna˛c´, słabo słyszec´

przycyniac´ – 1. dodawac´ porcje˛ czegos´; 2. dopowiadac´ cos´

przyiwanic´ – 1. uderzyc´ mocno 1. podkras´c´ cos´ komus´

przycynic´ – dodac´ (przycyniuła kumie mlyka do pełna; we wsi godajom, ze przycynił se pola psim smyndem)

przyjaciołka – 1. bliska kolez˙anka, kumoszka; 2. zob. melizonka

przydeptowac´ – przydeptywac´ przydon – kawaler zaproszony na wesele i asystuja˛cy druhnie przydróz´nik – cykoria podróz˙nik (Cichorium intybus), ros´lina z rodziny astrowatych, stosowana do leczenia zaburzen´ trawienia i przy ogólnym osłabieniu przydugawy – troche˛ za długi przydugi – za długi przydybac´ – 1. spotkac´, znalez´c´ kogos´; 2. przychwycic´ kogos´ znienacka na gora˛cym uczynku (przydyboł somsiada w łózku ze swom babom) przyfastryglowac´ – 1. przyszyc´ rzadkim s´ciegiem; 2. przen. uderzyc´ kogos´ mocno (jak mu przyfastryglowoł w kuse, to tyn spod) przygadowac´ – dogadywac´ przyganiac´ I – przype˛dzac´ bydło z pastwiska przyganiac´ II – krytykowac´ kogos´ (przyganioł kocioł glorklowi) przygarniony – przygarnie˛ty

przyja˛c´ sie – 1. podja˛c´ prace˛; 2. wejs´c´ w zwyczaj; 2. wzejs´c´ (lobsioł plole pszenicom i lowsem, a przyjon sie jeno lowiys) przyjezdzac´ – przyjez˙dz˙ac´ przyjorzyc´ – zas´wiecic´ mocno (tak mu Jasiek przyjorzuł lampkom w locy, ze nic nie widzioł); 2. przen. uderzyc´ znienacka (jak wracoł z plotajcówki jakisik zbitnik wypod za wyngła i przyjorzuł mu prosto w zymby) przykładac´ z˙elazlo – przestarz. przen. rwac´ ze˛ba przyklop – przekop przyklopa – rów doprowadzaja˛cy wode˛ do młyna, folusza lub tartaku przykloplowac´ – cos´ dokopywac´, przykrywac´ ziemia˛ przykozac´ – polecic´, nakazac´ przykrócic´ – 1. skrócic´ (we z˙niwa małoco jod i trza było przykrócic´ posek u plortek); 2. ograniczyc´ czyjes´ ekscesy (trza teglo smarka przykrócic´, bo trudno zniys´ jego pysklowanie) przykryc´ – 1. nakryc´ cos´; 2. pokryc´ budynek dachem (przykryli chołpe na zime)

przygasic´ – zmniejszyc´ ogien´ lub płomien´ lampy (lociec przygasiuł lampe przed spaniem)

przykryncic´ – przykre˛cic´

przygasony – pozbawiony energii, apatyczny

przyloc´ – zbic´, uderzyc´

przygnac´ – przype˛dzic´ bydło z pastwiska przygnic´ – nadgnic´ przygodac´ – poderwac´ dziewczyne˛ przygorzc´ – obie re˛ce złoz˙one w gars´c´ przygrywka – odgrywanie cze˛s´ci melodii przez kapele˛ wiejska˛ przyguchawy – nieco głuchy

144

przykurzyc´ – przysypac´ s´niegiem przylatowac´ – przylatywac´ przyławek – przestarz. ławka przy piecu przyłozyc´ – 1. dodac´ cos´; 2. uderzyc´, dac´ kuksan´ca przymas´cic´ – 1. dodac´ omasty do potrawy (przymas´cic´ kapuste); 2. przen. uderzyc´ kogos´ przymitwac´ sie – przypla˛tac´ sie˛, przyczepic´ sie˛ (pies sie przymitwoł do dziecka)

przysyplowac´

przyndza – prze˛dza

przyrodzynie – zewne˛trzne narza˛dy płciowe u ludzi

przyndzionko – 60 pasm nici namotanych na motowidle

przyrychtowac´ – przygotowac´, przysposobic´

przyndziynie – prze˛dzenie

przyryktowac´ zob. przyrychtowac´

przyniewlolic´ – zniewolic´, przymusic´

przyrymbek – przestarz. prostoka˛tny kawałek płótna przy koszuli damskiej

przymlorzony – lekko niedoz˙ywiony

przyniys´ – przynies´c´ przynolezec´ – przynalez˙ec´, nalez˙ec´ do czegos´ przylobiecac´ – obiecac´ przylodziewa – odziez˙, odzienie, ubranie, przylodziewek zob. przyodziewa przylodziewek lods´wiyntny – odziez˙ noszona w niedziele i s´wie˛ta przylodziewek pólods´wiyntny – odziez˙ noszona podczas wyjs´cia do znajomych lub karczmy przypas´ – dostac´ sie˛ komus´ (Kas´ce podług zapisu przypadła cworto cyns´c´ plola)

przysadzic´ – pozostawic´ ciele˛ do chowu przysadzic´ sie – nate˛z˙yc´ siły, aby zrobic´ cos´ wymagaja˛cego duz˙ego wysiłku (przysadziuł sie do pnioka i go plodz´wignoł) przysiadka – cze˛s´c´ prze˛s´licy przysiadkowej, bukowa deska z osadzonym na niej dra˛z˙kiem, na który zakładano kre˛z˙el przysiedna˛c´ – 1. przysia˛s´c´, usia˛s´c´ na czyms´ (przysiadła umlordowano na przyzbie); 2. zagarna˛c´ cos´ (przysiod na całym maja˛tku) przysiynga – przysie˛ga

przypawynzic´ – umocowac´ za pomoca˛ pawe˛za; zob. pawe˛z

przysiyngac´ – przysie˛gac´ (przysiyngoł na wszyskie s´wiyntos´ci, ze nie wez´nie kieliska do gymby, a wyduldoł z gwinta całom flaske)

przypelyntac´ sie – przypla˛tac´ sie˛ (sed z robloty i jakisik pies sie do niego przypelyntoł)

przysłówek – powiedzenie, przysłowie przysły – przyszły (S´wiynty Gaweł [16 X] stoi na to, jakie bedzie przysłe lato)

przypiecek – 1. dawniej ława wokół pieca, na której sie˛ siadało lub spało; 2. cze˛s´c´ pieca nad blacha˛ (kuchnia˛) z wbudowanym kociołkiem do grzania wody

przysmarowac´ – przen. uderzyc´

przypatrowac´ sie – przygla˛dac´ sie˛

przyplodchlybiac´ sie – podchlebiac´ sie˛ przyplodek – przypadek, zdarzenie, zrza˛dzenie, zbieg okolicznos´ci

przysmyndzic´ – lekko przypalic´ przystawic´ – dobudowac´, dostawic´ (u wujostwa uradzili przystawic´ chlywek do chołpy)

przyplolic´ – przypalic´ 1. mocno podgrzac´ do wysta˛pienia spalenizny; 2. przen. uderzyc´ mocno; 3. odpalic´ od kogos´ papierosa (przypol mi skrynta blo ni mom zapołek)

przystymp – 1. doste˛p; 2. przeste˛p biały (Bryonia alba), ros´lina truja˛ca z rodziny dyniowatych, zawieraja˛ca truja˛ce glikozydy i saponiny, wywołuja˛ce cie˛z˙kie zapalenie układu pokarmowego; stosowana dawniej w okładach na wrzody

przyplowiostka – przypowiastka

przysyc´ – przyszyc´

przyprzec´ – przymkna˛c´, domkna˛c´ (przyprzyjcie dz´wi, blo muchlom zimno!)

przysyklowac´ sie – przygotowac´ sie˛, przysposobic´ sie˛

przypuchna˛c´ – troche˛ spuchna˛c´

przysyplowac´ – przysypywac´

145

przys´ przys´ – przyjs´c´ (przysła kloza do wloza i rzekła mee!) przys´ do roków – dojs´c´ do pełnoletnios´ci (dziopa bednorza musiała przys´ do roków, by sie wydac´ za parobka kmiecia Janasa) przys´ do sie – 1. odzyskac´ przytomnos´c´; 2. odzyskac´ siły, wrócic´ do zdrowia (przysła do sie dopiyro plo roku lod chloros´ci); 3. ochłona˛c´, otrza˛sna˛c´ sie˛ z wraz˙enia przys´cianek – pierwsze pomieszczenie w piwnicy stoja˛cej na dworze przys´pilic´ – przyszpilic´ przys´piywka – przys´piewka przys´wajcowac´ – przyspawac´ przys´wajsowac´ zob. przys´wajcowac´

146

przytrocyc´ – przymocowac´ trokami przytuc – przygnies´c´, uderzaja˛c czyms´ (wbijała gwloz´dzia i przytukła se palyc) przytwierdzic´ – 1. potwierdzic´, przytakna˛c´, przyznac´ racje˛; 2. przymocowac´, zamocowac´ (przytwierdziuł gołymbnik w stajni u plowały) przywarty – przymknie˛ty przywilgna˛c´ – nawilgna˛c´, zwilgotniec´ przywiyz´ – przywiez´c´ przywózka – zwiezienie (wiele casu zmitrynzyli z przywózkom siana do stodoły) przywrot – przywrotnik pospolity (Alchimella vulgaris), bylina z rodziny róz˙owatych o działaniu przeciwzapalnym, s´cia˛ga-

ja˛cym i moczope˛dnym; odwar z ziela reguluje prace˛ z˙oła˛dka i jelit

psiomac´ – drobne przeklen´stwo

przywrotek zob. przywrot

psiora – niedojrzały owoc (plojedli zielonyk psiorów i dostali cyrwlonki)

przyzba – podwyz˙szenie kamienne lub gliniane wzdłuz˙ frontowej s´ciany chałupy słuz˙a˛ce do siedzenia (siadły se na przyzbie by sie wyiskac´); zob. pogródka przyzelic´ – 1. przypalic´ (zagapiuła sie i przyzeliła miyso w rynce); 2. uderzyc´ przyzenic´ sie – z˙enia˛c sie˛, wejs´c´ do jakiejs´ rodziny, jakiegos´ s´rodowiska, stac´ sie˛ współwłas´cicielem jakiegos´ maja˛tku przez oz˙enek przyzolic´ zob. przyzelic´ przyzwac´ – przywołac´ (bednorz barz zachorzoł i kozoł starej przyzwac´ ksiyndza) przyzwlolenie – akceptacja, zgoda (dac´ przyzwlolenie na z˙eniacke) przyzwlolic´ – zezwolic´, zgodzic´ sie˛ przyzwlolynie zob. przyzwolenie przyz˙enic´ sie zob. przyzenic´ sie pscelorz – pszczelarz, bartnik pscoła zob. pcoła pscółka – pszczółka (w maju zbiyro pscółka, zbiyrejze tyz ziółka na ratunek w plotrzebie i lo drugich, i lo siebie) psi – 1. włas´ciwy psu (psie kłaki); 2. o grzybach: niejadalny, truja˛cy (dziecka naniosły do chołpy samych psich grzybów) psiajucha – drobne przeklen´stwo psiakrew – drobne przeklen´stwo (przeklinoł go na wsyc´kie psiekrwie) psie włosy – włoski wyrastaja˛ce pomie˛dzy palcami nóg i powoduja˛ce czasami silne swe˛dzenie psim smyndem – łatwo, bez wysiłku; psim swe˛dem (dostoł sie mu psim smyndem maja˛tek plo babce) psina – 1. ekspresywnie o psie; 2. mie˛so z psa (som plo wsiak tacy, co psine w kapus´cie warzom) psiocyc´ – psioczyc´, wygadywac´ psiodusa – drobne przeklen´stwo

psior zob. psi grzyb

psiowiara – drobne przeklen´stwo (psiowiara, brakło grosy na cygary) psiór – pies nierasowy, kundel psuj – osobnik, który ma tendencje˛ do psucia pszenica – pszenica zwyczajna (Triticum vulgare), zboz˙e z rodziny wiechlinowatych (aby pszenica nie plokrywała sie s´nieciom, ni mlozno s´wiycic´ s´wiatła w dziyn´ Blozego Narodzynio) pszenicka – zdrobn. od pszenica ptastwlo – ptactwo ptasysklo – ptaszysko ptok – 1. ptak (kcioł narwac´ ceres´ni, ale ptoki wszyskie zezarły); 2. członek me˛ski ptosek – ptaszek ptosysklo zob. ptasysko puca – płuca pucaty – pucołowaty pucek – 1. osoba naburmuszona, nada˛sana, ode˛ta; 2. osobnik pucołowaty pucer – przestarz. w czasach galicyjskich ordynans (za jas´nie pana cysorza kazdy oficyjer mioł sweglo pucera) puchlina – opuchlizna pucka – dziewczyna pucołowata pucna˛c´ – uderzyc´ pucowac´ – 1. myc´, szorowac´, czys´cic´ do połysku; 2. jes´c´ obficie (pucowoł z talyrza ino sie kurzyło) pucówa – solidne lanie (wlyk sie ze skoły, bo wiedzioł, ze ceko glo w chołpie pucówa) pucyc´ – wzdymac´, gnies´c´ (nie kcioł jes´ grochu, blo glo plo nim pucyło) pudło – 1. duz˙e pudełko; 2. starsza kobieta (Maciejowo to juz stare pudło, blo lochłódło); 3. nietrafny strzał; 4. cze˛s´c´ instrumentu

147

pudołko wzmacniaja˛ca dz´wie˛k (grajkowi stukli na zobawie pudło skrzypek); 4. wie˛zienie (kiblowoł w pudle blisko dwa roki)

putnia – przestarz. drewniane wiadro o eliptycznym kształcie uz˙ywane do pojenia koni

pudołko – pudełko pug – pług

putoracnie – dziwacznie (ubrac´ sie putoracnie)

pugi bies´nien´skie – pługi wykonywane dawniej przez kowala Jana Worytke˛ z Biesnej i ciesza˛ce sie˛ duz˙ym uznaniem w okolicy

pluzek – narze˛dzie rolnicze uz˙ywane przy obsypywaniu, opielaniu lub spulchnianiu gleby; płuz˙ek

pukowka – 1. zabawka dziecie˛ca (szkuty zmajstrowali se z besu pukowke i strasyli dziopy); 2. strzelba, samopał

pyc´ki – malutki

pukwa – starsza, te˛ga, zrze˛dliwa kobieta (ledwie bez dz´wi przelazła ta staro pukwa, siadła se i glyndzi do zgłupiynio) pularys – portfel, pugilares pulso – 1. puls, te˛tno; 2. skron´ pułonka – przestarz. połoz˙nica purarys zob. pularys purchowka – grzyb z klasy podstawczaków, o owocnikach najcze˛s´ciej okra˛głych, zamknie˛tych, otwieraja˛cych sie˛ po dojrzeniu zarodników; zob. kurzowka purower – pulower purtac´ – wypuszczac´ wiatry puscac´ – 1. zezwalac´ na wyjazd, przejazd (teroz puscajom do Unii klozdego, kto kce); 2. łagodniec´ (zima pusco); 3. uruchamiac´ (puscac´ mlotór) puscac´ ba˛ki zob. purtac´ puscac´ koło usu (puscac´ kloło usu) – lekcewaz˙yc´ to, co ktos´ mówi puscac´ sie – o kobiecie: prowadzic´ nieprzyzwoity tryb z˙ycia

pympek – pe˛pek pyncok – gruba kasza z całych ziaren je˛czmienia, pszenicy (dawniej tez˙ z orkiszu, sanopsy), obłuskanych i polerowanych, niekiedy sortowanych według wielkos´ci; pe˛cak pyndzic´ – 1. posuwac´ sie˛ szybko naprzód, biec, jechac´; 2. wytwarzac´ w sposób prymitywny napoje alkoholowe, smołe˛, dziegiec´ (siedzieli w lesie i pyndzili ksiynz˙ycówke) pynkna˛c´ – pe˛kna˛c´ (przysed druciorz i podrutowoł pynkniynty kamiyniok) pynksyjo – pensja, pobory, wynagrodzenie pynsyjo zob. pynksyjo pynto – pe˛to (pynto kiełbasy) pyrciec´ – o drewnie: murszec´, próchniec´ pyrtek – 1. małe dziecko, zwłaszcza chłopiec; 2. członek me˛ski pyrz – perz (Agropyron), ros´lina z rodziny traw; trudny do wyte˛pienia chwast polny i ogrodowy (gdzie ros´nie pyrz, tam chłopie grzys, gdzie ros´nie paproc´, tam chłopie nie zachlodz´)

puscalsko – kobieta prowadza˛ca sie˛ niemoralnie

pyrzkac´ – pryskac´ (wlez´li do plotoka i pyrzkali sie wlodom)

pustele – przestarz. półokra˛głe rusztowanie stosowane do wznoszenia s´cian piwnic

pyscek – pyszczek, mordka

pustelnio – pustelnia pus´cic´ sie w nogi – zacza˛c´ biec, rzucic´ sie˛ do ucieczki (na widok policyi pus´ciuł sie w nogi)

148

pysk niewyparzony – niewyparzony je˛zyk pyskoc – osobnik pyskaty; krzykacz (jesce klosule w zymbak nosi, a juz z nieglo pyskoc) pysny – wyniosły, zarozumiały

pytlowano mółka pytace – osoby zasie˛gaja˛ce informacji o stanie maja˛tkowym rodziców panny na wydaniu i ustalaja˛ce termin zmówin

pytlowac´ – przesiewac´ ma˛ke˛ pytlowano mółka – ma˛ka przesiana

pytel – sito do przesiewania ma˛ki

149

rabunek

R rabunek – 1. napad bandycki w celu ograbienia; 2. okres´lenie czasów rabacji galicyjskiej w 1846 r. (plo rabunku był nieurodzaj i ludziska marli z głodu) rachlowac´ – 1. liczyc´ (umie rachlowac´ jeno na palcak nóg i ra˛k); 2. liczyc´ na cos´ rachunki – dawniej matematyka racklowac´ – raczkowac´ racławicok – mieszkaniec Racławic; racławiczanin

raic´ – doradzac´, stre˛czyc´, swatac´ (swat przysed raic´ Jas´klowi blogatom gdowe, sklorom do z˙yniacki) raj – 1. rajski ogród; 2. miejsce przebywania s´wie˛tych, sprawiedliwych dusz po s´mierci; niebo; 3. przen. dobrobyt (plosła na słuzbe do stareglo gdowca i mo isny raj u nieglo) rajbacka – deska do zacierania warstwy tynku rajblowac´ – zacierac´ i wyrównywac´ tynk

racy – raczej

rajs´pla – pilnik do drewna; tarnik

rad – zadowolony, pokrzepiony na duchu

rajs´plowac´ – piłowac´ drewno

rada w rade – po rozmowie, po naradzeniu sie˛

rajtki – rajstopy

radełko – narze˛dzie rolnicze słuz˙a˛ce do umieszczania w glebie ziarna siewnego radło – 1. dawne prymitywne narze˛dzie do orania, rozrzucaja˛ce skiby na dwie strony bez ich odkładania; 2. rodzaj pługa do obsypywania ros´lin lub narze˛dzie do spulchniania gleby rados´ – rados´c´ radyjo – radio (kupiuł se radyjo hifi i grzmi na całom wies´) radzic´ – doradzac´, mówic´, obradowac´ (radziyli całom noc i glówno uradziyli) rafa – 1. obre˛cz metalowa na drewnianym kole; 2. grzebien´ opatrzony z˙elaznymi, długimi ze˛bami do oczyszczania z główek łodyg lnianych rafka – obre˛cz koła rowerowego (wyklopyrtnuł sie na rowerze i scyntrowoł rafke)

150

rajtok – rodzaj sita z duz˙ymi otworami do czyszczenia ziarna rajwach – rejwach, harmider, bałagan (przy kramach na lodpus´cie był stras´ny rajwach) rajzowac´ – włóczyc´ sie˛ z miejsca na miejsce rak – 1. rak rzeczny (Astacus astacus), nieduz˙y skorupiak uzbrojony w szczypce, z˙yja˛cy w czystych, bogatych w tlen wodach (dostanies piynia˛dze, jak rak bedzie w klos´ciele gwizdoł); 2. złos´liwy nowotwór pochodzenia nabłonkowego; 3. choroba ros´lin; 4. przen. mały, zazwyczaj krna˛brny chłopiec rak s´mierdza˛cy – mały, nieposłuszny chłopiec (tyn rak s´mierdza˛cy ino patrzy, zeby cosik zdespecic´) rak zatracony zob. rak s´mierdza˛cy

rewizyjo ramia˛cklo – przyrza˛d do wieszania ubrania, składaja˛cy sie˛ z poziomego pre˛ta z haczykiem pos´rodku

cowany do lewego rogu sochy lub starego typu radła

ramklo – ramka

rdzyn´ – rdzen´

raniyjse mlyklo – mleko z rannego udoju (wlywała raniyjse mlyklo do bajki i lodstawiała do zlywni)

reberyjo – przestarz. rebelia, bunt, powstanie

raniyjsy – poranny (raniyjsy udój mlyka zacyno sie lo s´witaniu)

regimyncki – bardzo mocny, silny, intensywny

ranno msa – msza poranna

regimyncki dziod – osobnik zniedołe˛z˙niały, nie potrafia˛cy nic zrobic´

ranny ptosek – osoba, która wczes´nie wstaje ranys´ci! – okrzyk wyraz˙aja˛cy wzruszenie, zdziwienie, zmartwienie ranys´ciewy! zob. ranys´ci (o ranys´ciewy!, jaki tyn pies s´karadny) ran´sy – wczes´niejszy ran´tuch – 1. zob. odzionko; 2. przestarz. szal tiulowy haftowany rapa – 1. re˛ka; 2. metalowy za˛b wideł rapytka – racice s´wini, dzika ras´pla zob. rajs´pla ras´plowac´ zob. rajs´plowac´

rdzo – rdza reberunek – przestarz. rabunek

rejwach – rozgardiasz, rwetes (na jarmaku przekupki cyniyły stras´ny rejwach) rejynt – rejent, notariusz rekwije – pies´ni z˙ałobne s´piewane przed wyprowadzeniem zmarłego na cmentarz (jak plomar we wsi stary sołtys, to ludziska zes´li sie do chałupy s´piywac´ rekwije) rematyzm – ogół chorób reumatycznych; zob. gos´ciec ren´ski – moneta w czasach galicyjskich odpowiadaja˛ca 100 grajcarom; zob. złoty ren´ski

rataj – dawniej wyrobnik folwarczny

repecic´ – grzebac´ w jakims´ urza˛dzeniu celem jego naprawy

ratka – raciczka

resół – rosół

raza jedneglo – pewnego razu

resteuracja – restauracja (siedzioł piyrsy roz w resteuracji i nie wiedzioł co mo robic´ z nozem i widelcem)

raza pewneglo zob. raza jednego razic´ – porazic´, sparaliz˙owany (jak starego Macieja pieron raziuł, to glo zaklopali plo syje w ziymi, aby wycia˛gła z nieglo plorazynie) ra˛bac´ kapuste – s´cinac´ kapuste˛ ra˛bek – 1. skraj, brzeg kawałka płótna; 2. duz˙a chusta wykonana z delikatnej przejrzystej tkaniny ra˛bna˛c´ – 1. mocno uderzyc´; 2. przewrócic´ sie˛ (sła ze sklepu, s´lizła sie i ra˛bła na lodzie) ra˛cka – 1. uchwyt, trzonek (klosiorzowi pynkła ra˛cka u klosiska i musioł dorobic´ nowlom); 2. obsadka pióra; 3. długi kij mo-

resteuracyjo zob. resteuracja res´pekt – respekt, szacunek, powaz˙anie (cuł res´pekt przed probloscem) res´ta – 1. pozostałos´c´, ostatek; 2. pienia˛dze wydane osobie reguluja˛cej rachunek (musioł cekac´, blo w kasie nie mieli res´ty) rewerynda – rewerenda, sutanna rewizjo – rewizja rewizyjo zob. rewizjo rezurekcjo – uroczyste naboz˙en´stwo z procesja˛, odprawiane w Wielka˛ Sobote˛ wieczorem, lub w pierwszy dzien´ Wielkanocy o s´wicie

151

rezurekcyjo rezurekcyjo zob. rezurekcjo rezykant – ryzykant

rod widziec´ – cieszyc´ sie˛ na widok kogos´ lub czegos´

rezykantka – ryzykantka

rodny – rodzony, rodowity (rodny syn)

rezyklo – ryzyko

rofacka – urza˛dzenie do oddzielania włókien lnianych od główek

rezyklowac´ – 1. naraz˙ac´ kogos´ lub cos´ na niebezpieczen´stwo, strate˛, zniszczenie; 2. szukac´ zaczepki, prowokowac´ do bójki, nie zdaja˛c sobie sprawy ze zgubnych skutków prowokacji (nie rezykuj, blo loberwies tak, ze ci sie wszyskieglo lodekce) robic´ na corno – pracowac´ bez zezwolenia i ubezpieczenia zdrowotnego (plojechali do Niymiec robic´ na corno) robic´ na despet – robic´ na złos´c´ tak, z˙eby doprowadzic´ do zepsucia lub zniszczenia (we s´wiynta plo wsiak chlodzom droby i robiom ludziom na despet) robic´ na saro – 1. pracowac´ w szarej strefie; 2. przen. zwodzic´, oszukiwac´ robic´ na swlojom mlodłe – robic´ według własnego uznania robic´ se s´michy-chichy – nas´miewac´ sie˛ z kogos´ lub czegos´ (dziopy siedziały na przyzbie i robiuły se s´michy-chichy z chlodoków, co stali plod remizom) robok zob. chrobok (na roboki glotowało sie rutyc i to buło nojlepse) roblota – praca, miejsce pracy roblota idzie jak w zygarku – praca wykonywana jest starannie i terminowo roblotny – pracowity (wiycie kumo, to dziywce co do niyj nas Wlojtek chlodzi, to ci roboltno jak pieron) rocniok – zwierze˛ maja˛ce jeden rok rocny – roczny rod – rad, kontent rod byc´ komusik – podkochiwac´ sie˛ w kims´, byc´ zadowolonym z czyjejs´ obecnos´ci rod miec´ cosik – pragna˛c´ cos´ posiadac´ rod miec´ kloglosik – miec´ ochote˛ kogos´ pokochac´ (sed jyj juz dwudziesty rok i rado by była miec´ kloglosik)

152

rofac´ – oczyszczac´ włókna lniane z główek rogi – 1. parzyste wyrostki kostne u pustoroz˙ców lub poroz˙e u zwierza˛t jeleniowatych; 2. poprzeczne drewniane pre˛ty dł. 40 cm wchodza˛ce w skład motowidła; 3. wystaja˛ce uchwyty u radła i sochy rogoc zob. grondziel w zn. 2 rogocki – drobne rogate ciasteczka weselne, którymi obsypywano panne˛ młoda˛ przed udaniem sie˛ do kos´cioła rogol – rodzaj okorowanego dra˛ga z nie do kon´ca odcie˛tymi gałe˛ziami, słuz˙a˛cy do suszenia siana, lucerny, koniczyny itp.; ostrew rogolik zob. ma˛tek roglowe – pocze˛stunek stawiany pomocnikowi sprzedawcy (przewaz˙nie pastuchowi) po udanej sprzedaz˙y zwierza˛t rogowych (bydła, kóz, owiec) rogloza – mata pleciona z sitowia, łyka lub innych łodyg ros´linnych (uples´c´ rogloze do izdebki) roic´ sie we łbie – miec´ natłok mys´li w głowie (roiło sie mu we łbie, ze lostanie wójtem) roki – lata (ujanka niebloz˙ycka z˙yła 85 roków) rokita – 1. według wierzen´ ludowych błotny diabeł; 2. gatunek wierzby rosna˛cy na podmokłych ła˛kach lub torfowiskach rola – 1. obszar gruntu o nazwie pochodza˛cej od pierwotnego włas´ciciela (klosili klonic plod lasem na wójtowy roli); 2. ziemia uprawna, ziemia s´wiez˙o zorana (nie rodzi rola, ino blosko wlola); gleba rombarbar – rabarbar zwyczajny (Rheum rhaponticum), ros´lina z rodziny rdestowatych; rzewien´ romklo – ramka

rozeskna˛c´ sie rondelek – 1. zdrobn. od rondel (zagrzoc´ mlyko w rondelku); 2. dawniej niski trójnoz˙ny garnek z˙eliwny z ra˛czka˛ stawiany na nalepie ropiok – mieszkaniec Ropy; ropianin ropniok – silnik dieslowski nape˛dzany olejem nape˛dowym ropucha – 1. płaz bezogonowy la˛dowy (Bufo cinereus) z rodziny o tej samej nazwie (gdy ropucha plunie w locy, to cłek los´lypnie; Józklowo baba ni miała umiaru w jedzyniu i wygla˛do teroz jak ropucha); 2. starsza, te˛ga, brzydka kobieta rorotki – poranna msza w Adwencie; roraty (sła baba na rorotki, chyciuł jom diabół za gnotki) rosada – młode ros´liny wyhodowane z nasion; rozsada rosic´ – 1. poddawac´ len roszeniu; 2. o deszczu: padac´ drobnymi kroplami; mz˙yc´ rosół zob. resół rostomieły – po stokroc´ drogi

rozbuchaniec – dziecko nieposłuszne (wez´cie lode mnie teglo rozbuchan´ca, blo mu przyłoze na rzyc´) rozbuchany – nieposłuszny, niesforny, niezdyscyplinowany rozburdac´ – doprowadzic´ do nieporza˛dku rozbymbnic´ – przen. rozgłosic´, rozpowiedziec´ (stare blojcorki rozbymbniyły plo całej wsi, ze ksia˛dz sypio z glosplosiom) rozcapiyrzony – rozpostarty, rozwarty (jaszczomb spod z nieba na kurca˛tko z rozcapierzonymi pazurami) rozcapiyrzyc´ – rozewrzec´, rozpostrzec´ rozchlodzic´ sie – miec´ z˙al o cos´ (mojymu chłopu rozchlodzi sie lo to, ze mu dziadklowie plola nie zapisali) rozcisna˛c´ – rozrzucic´ rozciupac´ – przera˛bac´ (rozciupoł pnioka na kawołki) rozcochrany – rozczochrany, skudlony, zmierzwiony

rostomiły zob. rostomieły

rozcynic´ – rozrobic´ ciasto, przygotowac´ rozczyn

ros´ciylac´ – rozesłac´ (ros´ciylac´ lyn na lógorze)

rozdartek – dziecko płaczliwe (synek lod cies´li to isny rozdartek)

roz – raz, jeden

rozda˛c´ – spowodowac´ rozszerzenie, powie˛kszenie, obrzmienie czegos´ (siwek, jak lobacył klobyłe, to rozduł chrapy)

roz dwa – niezwłocznie, pre˛dko (roz dwa sie uwinyli z roblotom przy stawianiu stajni) roz plo roz – raz po raz, jedno po drugim rozbeblac´ zob. ozbeblac´ rozbecec´ sie – rozpłakac´ sie˛ rozbiyrac´ – 1. demontowac´; 2. zdejmowac´ ubranie, bielizne˛ (rozebrała szkuta i połozyła glo do klolybki); 3. burzyc´ cos´, usuwaja˛c kawałek po kawałku (chłopy rozbiyrali starom stajynke) rozbiyrac´ sie – zdejmowac´ z siebie odziez˙ (rozbiyrac´ sie do spanio) rozbołtac´ – rozmieszac´ rozbuchac´ – doprowadzic´ do nieposłuszen´stwa, wychowuja˛c niewłas´ciwie (rozbuchali smarka, a teroz majom kłopot)

rozdziawiac´ – 1. otwierac´, rozwierac´; 2. krzyczec´ w czasie kłótni (nie rozdziawioj japy na los´ciyrz) rozdziyrac´ – dra˛c, rozdzielic´ cos´ na dwie lub wie˛cej cze˛s´ci; rozszarpac´, rozerwac´ (rozdarła kloperde i przecytała list lod ujanki) rozdziyrac´ sie – 1. ulegac´ rozdarciu; pe˛kac´; 2. głos´no krzyczec´, s´piewac´; wydzierac´ sie˛ rozegnac´ – rozgonic´, przegonic´ (chlodoki rozegnali psy, co sie pele˛tały kloło klos´cioła) rozerzna˛c´ – rozcia˛c´, przecia˛c´ rozeskna˛c´ sie – rozeschna˛c´ sie˛ (mas´nicka była rozeskniynto i kapała z niyj mas´lonka)

153

rozes´mioc´ sie rozes´mioc´ sie – rozes´miac´ sie˛ rozeta – rezeda ogrodowa (Reseda); ros´lina z rodziny rezedowatych o silnej woni, uprawiana na rabatach rozewrzyc´ – otworzyc´ rozezarty – rozz˙arty, rozjuszony, rozsierdzony (nie chlodz´ do baby garcorza, blo to jyndza rozezarto) rozez´lic´ sie – rozłos´cic´ sie˛, wpas´c´ w gniew, w złos´c´; rozgniewac´ sie˛ (rozez´luł sie na somsiada, bo mu przyloroł miyndzusek) rozez´ryc´ sie – 1. spojrzec´ uwaz˙nie na wszystkie strony; rozejrzec´ sie˛, rozgla˛dna˛c´ sie˛; 2. zorientowac´ sie˛ w czyms´, zapoznac´ sie˛ z czyms´ (rozez´ryc´ sie plo wsi) rozganiac´ – rozpraszac´, rozpe˛dzac´ na wszystkie strony (wiater rozganioł chmury) rozgarnowac´ – rozgarniac´ (rozgarnowac´ gnój w stajence) rozgodac´ – rozpowiedziec´, rozgłosic´ (rozgodała plotke plo całej wsi) rozgodac´ sie – zacza˛c´ mówic´ bez umiaru (stryjek sie tak rozgodoł, ze minyła pónoc, a lón jesce godoł) rozgodany – rozgadany, duz˙o mówia˛cy rozgrzoc´ – 1. wywołac´ uczucie ciepła, podnies´c´ temperature˛ czegos´; ogrzac´ (rozgrzoł sie dopiyro, jak wloz do Kas´ki plod pierzyne); 2. pobudzic´ do działania, oz˙ywic´, rozochocic´, zache˛cic´ rozgrzysic´ – 1. darowac´ wine˛, przebaczyc´ komus´; 2. o ksie˛dzu: odpus´cic´ komus´ grzechy, udzielic´ rozgrzeszenia (plebon baciara rozgrzysiuł, zas´ za plokute zadoł mu lezec´ krzyzem w klos´ciele) rozgrzysynie – rozgrzeszenie rozhusiac´ – rozhus´tac´ rozjadzic´ sie – rozja˛trzyc´ sie˛ (rana sie lojcu rozjadziuła i babka przyłozyła na niom lis´c´ babki) rozjorzony – 1. rozpalony do z˙aru, rozz˙arzony; 2. przen. pobudzony seksualnie

154

(trzymoł Kas´ke za klolano, przebiyroł nogami i siedzioł rozjorzony jak na s´pilkach) rozjorzyc´ – rozz˙arzyc´, rozpalic´ rozjusony – wzburzony, rozws´cieczony rozjusyc´ – rozjuszyc´, rozsierdzic´, bardzo rozłos´cic´ rozkazowac´ – rozkazywac´ rozkiklac´ – rozpla˛tac´ rozklopic´ – rozłoz˙yc´ kopy siana, zboz˙a rozklos – stan wielkiej przyjemnos´ci, błogos´c´ (kcioł z gdowom uzyc´ rozklosy, a lona mu jom wybiuła ze łba losicom) rozkoz – rozkaz, nakaz rozkozac´ – rozkazac´, nakazac´, polecic´ rozkracyc´ sie – rozkraczyc´ sie˛ rozkramarzyc´ sie – narobic´ nieporza˛dku, porozkładac´ róz˙ne rzeczy dookoła rozkuc´ – 1. rozbic´ okowy, łan´cuchy, itp.; uwolnic´ kogos´ ze skuwaja˛cych go kajdan; 2. rozpłaszczyc´, poszerzyc´ przez kucie; zob. rozklepac´ (klowol rozkuł blaski od puga) rozkurzyc´ – 1. roztrzaskac´, rozbic´ (przysed do chołpy wypity i rokurzył, co mu wpadło plod rynke); 2. rozrzucic´, porozwlekac´, rozproszyc´ rozkwasic´ – w odniesieniu do cze˛s´ci ciała: mocno zranic´, rozbic´ (małymu Stasklowi rozkwasili nos w sklole) rozleziony – nieporadny, rozlazły rozloc´ – 1. spowodowac´ wydostanie sie cieczy poza naczynie; 2. wlac´ płyn do wielu naczyn´; 3. o wodzie, rzece: wysta˛pic´ z brzegów, wylac´ (rzyka rozloła na wiosne) rozloc´ sie – rozlac´ sie˛ 1. wylewaja˛c sie˛ rozpłyna˛c´ sie˛ po czyms´ szeroko; 2. o potoku, rzece: wylac´ (plotok rozloł sie plo ła˛ce); 3. o deszczu: rozpadac´ sie˛ (rozloło sie i leje jednym ciyngiem) rozmajeran – rozmaryn lekarski (Rosmarinus officinalis); wiecznie zielony krzew z rodziny jasnotowatych, uprawiany jako ros´lina ozdobna, przyprawowa i lecznicza

rozsyplowac´ (rozmajeran daje sie tym, co słabujom na serce) rozmajeranowy – rozmarynowy rozmajty – rozmaity rozmaryn zob. rozmajeran rozmarzna˛c´ (wym. rozmaz˙na˛c´) – odmarzna˛c´, odtajac´ (od pónocny strony chołpy s´niyg dugo nie kcioł rozmarzna˛c´)

rozpajerzyc´ – rozzłos´cic´, rozgniewac´ rozpajerzyc´ sie – rozgniewac´ sie˛, rozez´lic´ sie˛ rozpas´ sie – rozpas´c´ sie˛; rozleciec´ sie˛, rozdzielic´ sie˛ na cze˛s´ci, rozłamac´ sie˛ (chołpa rozpadła sie lod staros´ci)

rozma˛cic´ – wymieszac´ ma˛tewka˛ (wloła do zupy zasmozke i rozma˛ciuła ma˛tkiem)

rozpiyrac´ sie – usia˛s´c´, stana˛c´ w pozie wyzywaja˛cej, rozstawiaja˛c szeroko nogi lub rozkładaja˛c re˛ce (siod na krzes´le i rozpar sie jako som cysorz)

rozmiysac´ – rozmieszac´

rozpiyrzyc´ – rozrzucic´, zniszczyc´

roznies´ – 1. poroznosic´, zanies´c´ cos´ w róz˙ne strony; 2. rozburzyc´, rozwalic´, wycia˛c´ w pien´; 3. przepełniac´, roznosic´ energia˛ (rozniesła jom rados´); 4. rozgłaszac´ wies´ci, plotki, obgadac´, obmówic´ kogos´ (jak ludziska uwidzieli babe młynorza z inksym chłopem, to zaroz roznies´li jom na jynzorach)

rozpolic´ – rozpalic´

rozno – 1. długi, spiczasty pre˛t drewniany lub metalowy słuz˙a˛cy do pieczenia mie˛sa nad ogniem lub piecyk elektryczny z obracaja˛cym sie˛ wewna˛trz pre˛tem; roz˙en (piyc kure na roznie); 2. rodzaj piecyka elektrycznego, gazowego lub we˛glowego, w którym piecze sie˛ potrawy bez uz˙ycia tłuszczu; grill (plo robocie siedli przy roznie i piekli kiełbase)

rozporki – niedosuszone w suszarni (sus´ni) s´liwki rozpór – 1. otwór w spodniach me˛skich; rozporek; 2. otwór w sienniku rozpucony – rozde˛ty, wzde˛ty rozpucyc´ – wzda˛c´ (jes´li sie pasie krowe na młodym konicu, to jom mloze rozpucyc´) rozpuscony jak dziadowski bic – bardzo rozzuchwalony, niesforny, rozpieszczony rozpytowac´ sie – rozpytywac´, wypytywac´ sie˛ rozrachlowac´ – dojs´c´ do czegos´ za pomoca˛ obliczen´; wyliczyc´

rozorac´ – 1. orza˛c, przygotowac´ ziemie˛ pod zasiew; 2. o kawałku ziemi: wyrównac´, zlikwidowac´ (rozorac´ miedze)

rozrobiac´ – awanturowac´ sie˛, wywoływac´ zame˛t, zamieszanie (plosed na plotan´cówke do remizy i rozrobioł jak pijany zaja˛c)

rozpajerzony – rozgniewany (przysed ploniewcasie do chołpy i staro przywitała go barz rozpajerzono)

rozrusac´ – przywrócic´ sprawnos´c´, uczynic´ zdolnym do ruchu (przemorz tak na mrozie, ze nie móg sie plotym rozrusac´) rozsyplowac´ – rozsypywac´

155

rozs´cielac´ – rozkładac´ łóz˙ko do spania roztaje – rozstaje; zob. krzyzówka, krzyz˙ówka, roztajno dróga roztajno dróga zob. krzyzówka, krzyz˙ówka, roztaje

Rozymbark – Rozembark (obecnie: Roz˙nowice) roz˙no zob. rozno róg ksobny – lewy uchwyt radła i sochy

roztargac´ – rozerwac´, rozedrzec´

róg lociebny – prawy uchwyt radła i sochy

roztolac´ – o cies´cie: rozwałkowac´

rójka – rój

roztorchany – rozczochrany; zob. rozcochrany

rós´ – rosna˛c´

roztrzepac´ – 1. rozmieszac´ płyn, rozbic´, rozdrobnic´ zawieszone w nim cza˛stki (roztrzepac´ rogolikiem s´mietane z mółkom); 2. rozrzucic´ (roztrzepała słome plod krowe) roztrzepaniec – osobnik roztargniony (taki był z niego roztrzepaniec, ze wsiod do inksego plocia˛gu i plojechoł w drugom strone) rozumiec´ sie – znac´ sie˛ (rozumie sie, jak pies na mydle) rozwazac´ – rozumowac´, dumac´ rozwidniac´ sie – s´witac´, dniec´ (przysed do chołpy, jak sie juz rozwidniało) rozwie˛zowac´ – rozwia˛zywac´ rozwiniynty – 1. rozpie˛ty; 2. rozpakowany; 3. taki, który sie˛ rozwina˛ł, osia˛gna˛ł odpowiedni stopien´ rozwoju (rozwiniynty plonad swloje lata) rozwiyrac´ – rozwierac´, otwierac´ (rozwiyrac´ gymbe) rozwiys´ sie – wzia˛c´ rozwód (nie suchoł, co ksia˛dz godo, ino sie rozwiód) rozwiyz´ – wioza˛c, dostarczyc´ cos´ lub kogos´ w róz˙ne miejsca rozwlyc – wloka˛c, rozrzucic´, rozcia˛gna˛c´ na duz˙ym obszarze (wiater rozwlók słome plo lobejs´ciu) rozwlora – dra˛g drewniany ła˛cza˛cy przednia˛ i tylna˛ cze˛s´c´ wozu

równio – 1. równina; 2. równe pole (glosplodorz lobsioł plole na równi klonicem, by sie krowy miały gdzie pas´) równy chłop – me˛z˙czyzna z˙yczliwy, z˙yciowy, sympatyczny, porza˛dny, kolez˙en´ski (syn klowolki to równy chłop, mlozno z nim klonie kras´) Róza – Rozalia róza – 1. kolczasty krzew z rodziny róz˙owatych; 2. choroba zakaz´na wywołana przez paciorkowce ropne (synek naucyciela zachorzoł na róze i ledwie glo dochtory lodratowali) rózaniec – 1. modlitwa polegaja˛ca na wielokrotnym odmawianiu Ojcze nasz i Zdrowas´ Mario w ustalonym układzie; 2. naboz˙en´stwo w kos´ciele; 3. sznur koralików do odliczania odmawianych modlitw (downi rózan´ce sporza˛dzało sie z nasiynia kłoklocki, któro rosła plod lasem na Bies´niku) rózga – 1. rekwizyt weselny sporza˛dzany z rosochatego wierzchołka sosny, bogato przystrojony; dawniej atrybut weselny wre˛czany na weselu druz˙bie; 2. cienka gała˛zka bez lis´ci; witka Rózia zob. Róza róznos´ci – rozmaitos´ci (plosła do Klobylonki na lodpust i nakupiuła na kramach róznos´ci) rózny – róz˙ny

rozwydrzony – arogancki, rozpuszczony, rozbestwiony

ruchac´ – 1. przestarz. ruszac´; 2. wulg. miec´ z kobieta˛ stosunek płciowy

rozyjs´ sie – rozejs´c´ sie˛

rusac´ – ruszac´

156

ryska rusac´ sie – ruszac´ sie˛, poruszac´ (ruso sie jak mucha w smole)

w zimie wiater rycy); 3. głos´no, przeraz´liwie krzyczec´, s´piewac´, drzec´ sie˛, wrzeszczec´

rusano zob. dziywka rusano

rychło – szybko, wkrótce

Rusek – Rosjanin; zob. Moskol

rychtowac´ – naprawiac´, szykowac´, sposobic´

Rusin – Łemek; członek grupy etnicznej, wyste˛puja˛cej na obszarze powiatu gorlickiego Rusiny – dawne tereny łemkowskie na południe od Gorlic, Grybowa, a takz˙e koło Krynicy, zamieszkałe obecnie w niewielkiej cze˛s´ci przez ludnos´c´ łemkowska˛ (chłopy wybrali sie na Rusiny kupic´ siana lo kloni na zime) ruski – rosyjski ruski miesia˛c – długi okres ( jak cie złapie glówniorzu, to plopamiyntos ruski miesia˛c!)

rycynus – olej rycynowy otrzymywany z nasion ra˛cznika, uz˙ywany jako s´rodek przeczyszczaja˛cy; rycyna ryfka – 1. okucie wzmacniaja˛ce koniec dyszla wozu; 2. obra˛czka z˙elazna wzmacniaja˛ca piaste˛ koła ryj – 1. u niektórych zwierza˛t: przedłuz˙enie przedniego odcinka szcze˛ki i z˙uchwy; 2. twarz człowieka (kces dostac´ plo ryju?) ryktowac´ zob. rychtowac´ ryło zob. ryj

rustowanie – rusztowanie

rymorz – rzemies´lnik trudnia˛cy sie˛ rymarstwem

ruszta – pre˛ty z˙eliwne umieszczone w piecu, jako cze˛s´c´ składowa paleniska; ruszt

rynka – re˛ka (downi w sklole mlozno było loberwac´ liniom plo ryncak); zob. rapa

rus´ta zob. ruszta rus´towanie zob. rustowanie rutka – ruta ogrodowa (Ruta graveolens); ros´lina z rodziny rutowatych, o podłuz˙nych lis´ciach i z˙ółtych, pachna˛cych kwiatach; uprawiana jako ros´lina ozdobna i lecznicza; uz˙ywana dawniej na wianki s´lubne, w póz´niejszym okresie zasta˛piona przez rozmaryn (darmo dziopa rutke sieje – jest stara˛ panna˛) rutyc – wrotycz pospolity (Tanacetum vulgare); ros´lina zielna z rodziny astrowatych, maja˛ca szerokie zastosowanie w medycynie ludowej rwac´ – 1. drzec´, targac´, rozrywac´; 2. wyrywac´ cos´ z ziemi (rwac´ zielsko); 3. zbierac´, obrywac´ (rwac´ jabka); 2. biec, gnac´ pe˛dzic´ (rwoł naprzód, ino sie za nim kurzyło)

rynkawica – re˛kawica rynkawica dłoniasta – re˛kawica o jednym palcu rynkow – re˛kaw ryns´tunek – rynsztunek, uzbrojenie rynta – renta rypac´ – 1. robic´ cos´ z trudem, uporem; 2. jes´c´, wcinac´ rypac´ sie – 1. kruszyc´ sie˛ (s´ciany sie rypiom); 2. wulg. miec´ stosunek z kobieta˛ rypna˛c´ – 1. powiedziec´ o czyms´ otwarcie, wprost, walna˛c´ (glosplodorz sie wkurzył i rypnoł somsiadce prowde w locy); 2. walna˛c´, uderzyc´, grzmotna˛c´ (rypna˛c´ piyns´ciom w stół) rysac´ – pocierac´ zapałke˛

rybok – rybak

rysik – pisak we˛glowy lub z łupku w kształcie ołówka do pisania, uz˙ywany dawniej do nauki pisania na tabliczkach łupkowych

rycec´ – 1. o niektórych zwierze˛tach: wydawac´ ryk; 2. huczec´, grzmiec´, rozbrzmiewac´ (jez´li jasny Maurycy [22 IX], to rad

ryska – 1. dras´nie˛cie, szparka; 2. bok pudełka od zapałek pokryty masa˛ fosforowa˛; draska

157

ryz ryz – ryz˙ rza˛dek – mały rza˛d ziemniaków lub warzyw rza˛dzic´ – miec´ władze˛ (nie torba dziadem, ale dziod torbom rza˛dzi) rzec I – powiedziec´ rzec II – 1. przedmiot materialny, bagaz˙, dobytek, mienie; 2. sprawa, która˛ sie˛ załatwia, przeprowadza (kcioł doprowadzic´ rzec do klojca, lec mu nie wysło) rzechlotac´ – przestarz. rechotac´ (zaby rzechlocom w stowku) rzecy – 1. to, co jest jadalne (same dobre rzecy plodali na weselu); 2. sprawy wchodza˛ce w zakres czyichs´ zainteresowan´ lub działania (dziwne rzecy bajoł dziadek lo downych casach); 3. to, na co sie˛ kieruje mys´l, co stanowi tres´c´ wypowiedzi (godac´ lod rzecy)

ja˛ w duz˙ej ilos´ci w celu uchronienia sie˛ od bólu ze˛bów (zdrowy jak rzepa) rzepok – rzepak (Brassica napus); ros´lina z rodziny kapustowatych, uprawiana na pasze˛ zielona˛ oraz ze wzgle˛du na nasiona zawieraja˛ce olej rzeszoto – ge˛ste sito do odsiewania ma˛ki z˙arnowej rzeszutklo – małe rzeszoto rzezok – nóz˙ tna˛cy w sieczkarni, skrzynce rzezalnej (kcioł urzna˛c´ siecki w sieckarni, lec rzezoki były tympawe) rzez´nio – rzez´nia rzna˛c´ – 1. cia˛c´, krajac´, piłowac´, przecinac´ (rzna˛c´ siecke); 2. bic´, zarzynac´; 3. rzucic´ czyms´ mocno; grzmotna˛c´ (rzna˛c´ talyrzem lo ziymie); 4. robic´ cos´ z pasja˛, namie˛tnie, zawzie˛cie (rzna˛c´ w karty); 5. wulg. odbywac´ stosunek płciowy

rzec´ (wym. r-zec´) – 1. o koniu: wydawac´ swoisty głos; 2. przen. s´miac´ sie˛ głos´no, hałas´liwie; rechotac´ (rzec´ do rozpuku)

rzniyncie – silny ból brzucha; zob. boles´ci, morzysko w zn. 1

rzeglotac´ – 1. grzechotac´, wydawac´ grzechot; 2. o sroce: skrzeczec´ (sroka rzegloce, pewnikiem ktos´ zaglos´ci)

rzodkawy – dos´c´ rzadki

rzniyntka – lanie rzodki – rzadki

rzekna˛c´ – oznajmic´, powiedziec´

rzodkiyw – rzodkiew (Raphanus); ros´lina zielna z rodziny krzyz˙owych, uprawiana jako ros´lina warzywna, pastewna lub lecznicza

rzemies´nik – rzemies´lnik

rzodzizna – cos´ rzadkiego

rzemiynny – rzemienny, skórzany

rzycka – zdrobn. od rzyka

rzemiyn´ – 1. wa˛ski kawałek grubej skóry (przeposac´ sie rzemiyniem); 2. przestarz. skóra na buty

rzyc´ – tyłek (dołbys´ se pokój i usiod wres´cie na rzyci)

rzeglotka – zabawka dziecie˛ca; grzechotka

rzemycek – krótki i wa˛ski pasek skóry rzemyk – zdrobn. od rzemiyn´ rzepa – rzepa włas´ciwa typowa (Brassica rapa subsp. rapa); podgatunek kapusty włas´ciwej, nalez˙a˛cy do rodziny kapustowatych, uprawiany jako ros´lina warzywna i pastewna; dawniej panowało przekonanie, z˙e przed s´w. Jakubem nie nalez˙y siac´ rzepy, gdyz˙ be˛dzie gorzka, wstawiano w nia˛ garnek, aby lepiej obrodziła, a we Wigilie˛ spoz˙ywano

158

rzyglowiny – wymiociny rzyka – rzeka rzyndowac´ – robic´ rze˛dy pod ziemniaki lub jarzyny rzynsisty – rze˛sisty rzynsy – rze˛sy (plopiyli sobie w barze i chlodziyli na rzynsak) rz˙niyntka – lanie, cie˛gi (zdespetowoł cosik w sklole i wiedzioł, ze w chołpie ceko glo rz˙niyntka); zob. rzniyntka

sakłak

S sabas – s´wia˛teczny dzien´ odpoczynku obchodzony przez Z˙ydów, rozpoczynaja˛cy sie˛ w pia˛tek wieczorem i trwaja˛cy do zachodu słon´ca w sobote˛ sabas´nik – piekarnik w bocznej s´cianie pieca we˛glowego sabla – bron´ sieczna o wygie˛tej jednosiecznej klindze sable – kły w dolnej cze˛s´ci szcze˛ki samca dzika sacharyna – słodzik sacowac´ – okres´lac´ wielkos´c´ szkody (przysed taksator sacowac´ sklody, jakie plocyniyła wielgo wloda) sadło – 1. tkanka tłuszczowa zwierza˛t; 2. tłuszcz wieprzowy zaszyty w błony, moczony w słomie owsianej dla nadania koloru z˙ółtego i prasowany; słuz˙a˛cy dawniej do kraszenia potraw sadło blorcuse – tłuszcz (łój) z borsuka, uwaz˙any za lekarstwo sadowic´ – usadzac´ Sadula – imie˛ nadawane krowom mas´ci ciemnobrunatnej sadzic´ na chłopskom stope – sadzic´ w odległos´ci około 30 cm od siebie sadzic´ na gnoju – sadzic´ w ziemi uprawionej uprzednio obornikiem sadzic´ z´mioki pod skibe (sadzic´ z´mioki plod skibe) – ida˛c za pługiem, wrzucac´ sadzeniaki w bruzde˛, która˛ naste˛pna skiba przykrywa

sadzorka – maszyna do sadzenia ziemniaków sadzyniok – ziemniak przeznaczony do sadzenia (matka z dziopami przebiyro sadzynioki do sadzynio) sadz´ – biały osad składaja˛cy sie˛ z kryształków lodu (gałynzie plokryła sadz´) safa – 1. mebel pokojowy o kształcie prostopadłos´cianu, zawieraja˛cy wewna˛trz półki lub wieszaki; 2. przestarz. półka drewniana w formie skrzynki, słuz˙a˛ca do przechowywania drobnych naczyn´ kuchennych safarka – osoba zatrudniona we dworze, maja˛ca piecze˛ nad spiz˙arnia˛, gospodarstwem i kluczami domowymi safarnio – 1. spichrz na zboz˙e; 2. skrzynia do przechowywania zboz˙a (poz´ryjcie ino kumie na młynorke, mo zadek jak safarnio); 3. kobiety szeroka w biodrach saflik – okra˛gły drewniany pojemnik, z jednym lub dwoma uchami uz˙ywany w murarstwie a takz˙e w gospodarstwie wiejskim do prania lub zlewania pomyj sagan – czajnik (nastawic´ sagan na arbate) sakłak – szakłak pospolity (Rhamnus cathartica), gatunek krzewu lub drzewa nalez˙a˛cy do rodziny szakłakowatych, pospolity na, niz˙u lecz rzadki na Pogórzu, działa przeczyszczaja˛co i pobudza perystaltyke˛ jelit; dawniej odwarem z kory farbowano len na z˙ółty i czarny kolor, a owocami wełne˛ na brunatno i szaro

159

sakramucki sakramucki – gigantyczny, ogromny, kolosalny

na ludnos´c´ wiejska˛ do lat szes´c´dziesia˛tych XX wieku

sakramyncki zob. sakramucki

sastac´ – szastac´, trwonic´ (sastoł grosiwem na prawlo i lewlo, i kloniec klojcem zesed na dziady)

sakramynt – w chrzes´cijan´stwie: ustanowiony przez Chrystusa znak zewne˛trzny udzielaja˛cy sam przez sie˛ łaski saksefon – saksofon saksy – sezonowa praca za granicami Polski, pocza˛tkowo w Saksonii (plojechoł na saksy do Niymiec, ska˛d przywióz kupe grosa)

satklownica – przyrza˛d do szatkowania kapusty, upowszechniony na Pogórzu w 2. poł. XIX w. Sawerka – Seweryna (babka Sawerka bajała dziecklom, jak Austryjoki szczylali do Mloskoli z wielgachnych kanonów)

salec´ – szalec´

Sa˛c – Sa˛cz (Nowy Sa˛cz lub Stary Sa˛cz)

salik – szalik

sa˛dzic´ sie – sa˛dzic´ sie˛, kłócic´ sie˛ zawzie˛cie (przestajcie sie sa˛dzic´ i wez´cie sie do robloty)

saliterowac´ – salutowac´ po wojskowemu salowac´ – obijac´, pokrywac´ deskami s´ciany budynku, pomieszczenia, wykopu itp.

sa˛ga – miara obje˛tos´ci drewna lub kamieni równa ok. 8 kubikom

salytra – nazwa handlowa niektórych azotanów, stosowanych jako nawozy sztuczne

sa˛siek – 1. drewniana skrzynia do przechowywania zboz˙a, wykonana z drewna bukowego, jaworowego lub jodłowego o konstrukcji na słup; 2. cze˛s´c´ stodoły do składowania zboz˙a, siana, słomy

samloglona – samogon

sa˛siod zob. somsiad

samloglonka zob. samogona samlotac´ sie – szamotac´ sie˛, szarpac´ sie˛

sa˛zyca – wysiewana na wiosne˛ mieszanina je˛czmienia i owsa

samura – maciora

scac´ – oddawac´ mocz

sandecki – sa˛decki

scapa – wa˛ski odłupany kawałek drewna, uz˙ywany głównie jako opał (S´wiynto Jadwiga [16 X] scapy dz´wigo)

salunek – szalowanie (majstrowie zryktowali salunek plod fundamynt)

sanopsa – gatunek pszenicy o kłosach czworograniastych, zawieraja˛cych ziarno bez os´ci, bardzo twardej i odznaczaja˛cej sie˛ plennos´cia˛ (przed piyrsom wlojnom ludzie siali sanopse na kase)

scapka – drobne drewienko na podpałke˛, zob. trzoska scebel – szczebel

sanowac´ – cenic´, dbac´

scebiotac´ – szczebiotac´ (ptosek scebioce)

sapka – dusznos´c´ u dziecka

scec´ – szczecina (w chlywku był zia˛b i na wieprzku urosła scec´ jak na dzikiej s´wini)

sarówka – szarówka, zmrok

sarpna˛c´ sie – przen. zdobyc´ sie˛ na kupno czegos´ drogiego (sarpła sie i kupiyła se malucha)

scekacka – 1. kobieta kłótliwa, gadatliwa, krzykliwa; 2. usta kłótliwej kobiety (zamknijze wres´cie tom scekacke!); 3. megafon uliczny z czasów okupacji hitlerowskiej a takz˙e popularny w latach pie˛c´dziesia˛tych XX w.; zob. kołchoz´nik

sarwark – obowia˛zek pracy przy naprawie dróg lokalnych, nakładany przez pan´stwo

scekac´ – 1. o psie, lisie: wydawac´ krótki, urywany głos; ujadac´ (ni móg spac´, bo pies

sarpac´ – szarpac´, tarmosic´ sarpanina – szarpanina

160

septac´ scekoł bez całom noc); 2. przen. oczerniac´ kogos´, szkalowac´ (wlolno psu na Pana Bloga scekac´, lec glo uzryc´ nie wlolno) scelina – szczelina, szpara Scepon – Szczepan (Idz´ diable z lostem, bo tu idzie s´w. Scepon z lowsem) schlodzic´ – 1. o ros´linach: wschodzic´, kiełkowac´; 2. odpadac´ (farba schlodzi ze s´ciany) schorkac´ – zjes´c´ łapczywie (przystawiuł sie do miski i schorkoł, jakby nigdy nic nie jod) schorkac´ sie – pokłócic´ sie˛ schlód – stopien´ schodów schrobacniały – zrobaczywiały schrzanic´ – spartaczyc´ cos´ scodrok – 1. mały okra˛gły bochenek chleba lub pieczywo w postaci figur ludzkich pieczone dla kole˛dników, składaja˛cych z˙yczenia w dzien´ Nowego Roku; zob. bochnok; 2. kole˛dnik noworoczny (nowloletniki chlodziyli lod chołpy do chołpy plo nowym lecie i wsyndy dawali im scodroki)

2. wywoływac´ uczucie swe˛dzenia, pieczenia, kłuja˛cego bólu; piec, gryz´c´ (w dymnej chołpie dym scypoł w locy); 3. o zwierze˛tach: zrywac´ cos´, skubac´ (gynsi scypiom trowe); 4. rozłupywac´ scypawica – owad o wydłuz˙onym ciele, uzbrojony w kleszcze; skorek (Kas´ka rozdarła paje na los´ciyrz, blo jom scypawica uzarła w zadek) scypica zob. scypawica (jez´li kto scypice zabije w izbie, to za tom jednom namnozy sie dziesiyn´c´; lepi jom spolic´, ablo wynies´ na plole) scypic´ – 1. wprowadzac´ do organizmu ludzkiego lub zwierze˛cego szczepionke˛; 2. uszlachetniac´ drzewa i krzewy owocowe scypka – mała szczapa, uz˙ywana przewaz˙nie na podpałke˛ scypta – szczypta, garstka, odrobina (scypta soli) scyrba – szczerba scyrbaty – szczerbaty

scodry – szczodry, nieska˛py, hojny

scyrniec´ – poczerniec´

scorniec´ – sczerniec´

scyry – 1. che˛tny do pomocy, che˛tnie sie˛ z kims´ dziela˛cy tym, co posiada; prawdomówny, otwarty; 2. wolny od domieszek, czysty, jednolity (wsyndy dokoła było scyre plole)

scotka – szczotka scuc´ – 1. podjudzac´ psa do atakowania zwierza˛t albo ludzi (chlodoki w lejsie sculi psem zaja˛ca); 2. przen. podburzac´, podjudzac´ kogos´ przeciw komus´ scupok – szczupak scur – szczur scykac´ – rozłupywac´ drwa na małe drewienka scykac´ sie – dziec. posiusiac´ sie˛ (plołozyła dziecko na plodusce, a lono sie scykało) Scyns´ Bloze! – tradycyjne katolickie pozdrowienie przy pracy: Szcze˛s´c´ Boz˙e! scyns´cie – szcze˛s´cie scyns´liwy – szcze˛s´liwy scyny – szczyny, zob. jscyny scypac´ – 1. o ludziach: s´ciskac´ boles´nie, chwyciwszy kogos´ za skóre˛ paznokciami;

scyrzyc´ kielce – szeroko us´miechac´ sie˛ do kogos´ scyt – 1. boczna cze˛s´c´ dachu; 2. najwyz˙ej wzniesiona cze˛s´c´ góry; 3. najwyz˙szy punkt czegos´, górna granica; wierzchołek, maksimum sczezyc´ – szczerzyc´ (sczezyc´ zymby) sekulory zob. okulory sekwestorz – egzekutor komorniczy (przysed sekwestorz, by zaja˛c´ krowe za nielopłacony plodotek) selwester – sylwester, zabawa sylwestrowa septac´ – mówic´ cicho

161

serdok serdok – kamizelka kobieca

siecka – sieczka

serdusklo – serduszko

sieckarnio – maszyna rolnicza o nape˛dzie re˛cznym lub mechanicznym, słuz˙a˛ca do cie˛cia słomy na sieczke˛

serok – trójka˛tny płócienny woreczek do sera serowiec – sernik serwotka – płyn pozostały przy wyrobie serów serwotnik – drewniane naczynie, do którego s´ciekała serwatka ze s´wiez˙o zrobionego sera setnie – mocno, srodze, te˛go, zdecydowanie (setnie sie lorobiuł przy ra˛baniu drewna) sewc – szewc siadna˛c´ se – usia˛s´c´ (siadne se kwilke u wos, blo mnie gnoty barz blolom)

siedlecka – 1. niewielka drewniana szufelka do ma˛ki, zboz˙a; 2. drewniana łopata do re˛cznego przesiewania zboz˙a siedliscok – mieszkaniec Siedlisk; siedliszczanin siedlorz – rzemies´lnik zajmuja˛cy sie˛ wyrobem siodeł i uprze˛z˙y; rymarz (lobstalowoł se siodło u siedlorza, blo glo zadek bloloł lod jazdy na loklep) siedm – siedem siedym zob. siedm

siajba – szajba, koło pasowe

siedymdziesia˛t – siedemdziesia˛t

siajba lodbijo – ktos´ zwariował, zbzikował; cos´ komus´ strzeliło do głowy (strykowi siajba lodbiyła i wyproł stryjanke)

siedymnosty – siedemnasty

siajbus – pomyleniec, osobnik niezrównowaz˙ony siara – pierwsze mleko po wycieleniu krowy siarcysty – 1. pełen temperamentu, raz´ny, z˙wawy, dziarski; 2. rodzaj szybkiego tan´ca ludowego

siedymnos´cie – siedemnas´cie siedymset – siedemset siedziec´ – 1. przyjmowac´ pozycje˛ siedza˛ca˛; 2. mieszkac´, spe˛dzac´ z˙ycie (siedzieli na drugim klojcu wsi); 3. byc´ uwie˛zionym, aresztowanym (siedziec´ w hares´cie) siedziec´ jak na s´pilkach – denerwowac´ sie˛, irytowac´ sie˛, niecierpliwic´ sie˛

sia˛g zob. sa˛ga

siedziec´ na chołpach – przebywac´ u sa˛siadów (babka calutki dziyn´ siedziała na chołpach)

sia˛ga zob. sa˛ga, sia˛g (naskładali w lesie dwie sia˛gi drewna)

siedziec´ na jajach – o kwoce: wysiadywac´ kurcze˛ta

sia˛s´ na dupie – uspokoic´ sie˛, nie podejmowac´ z˙adnych działan´ (jak przegroł w sa˛dzie sprawe trzy razy plod rza˛d, to se wres´cie doł plokój i siod na dupie)

siedziec´ na stołku – piastowac´ funkcje˛ (bez s´tyry roki siedzioł na stołku w starostwie)

siastac´ zob. sastac´

siber – zasuwa w przewodzie kominowym siberek – zdrobn. od siber sicina – sitowie

siedziec´ we łbie – dre˛czyc´ sie˛ jaka˛s´ natre˛tna˛ mys´la˛ (jak mu cosik wlezie do łba, to ciyngiem siedzi)

siec – 1. kosic´; 2. cia˛c´ na kawałki, uderzac´ mocno czyms´ ostrym; 3. ulewnie padac´ (dysc siece)

siedzynie – 1. to, na czym sie˛ siedzi (sewc siedzioł na zydlu); 2. pos´ladki, tyłek; 3. cze˛s´c´ ubrania okrywaja˛ca pos´ladki (nie wiedzioł, ze mo dziure na siedzyniu)

siecenie – koszenie, kos´ba

siedzysko zob. siedzynie

162

sitnicok siekac – ostrze w kształcie litery S osadzone na długim trzonku do siekania paszy siekac´ – 1. cia˛c´ na drobne kawałki (siekac´ buroki lo krów); 2. rozbijac´ motyka˛ skiby, gruzły siekiyra – 1. re˛czne narze˛dzie składaja˛ce sie˛ ze stalowego ostrza osadzonego na drewnianym trzonku (zaduch w idebce był taki, ze siekiyre mlozna było plowiesiyc´); 2. arogancka kobieta siekiyrka – 1. mała siekiera; 2. ozdobna laska dla pierwszego druz˙by z metalowymi kółeczkami i kolorowymi wsta˛z˙kami siekiyrnik – przestarz. drewniany, podłuz˙ny uchwyt przybity do s´ciany na siekiery i inne narze˛dzia siekna˛c´ – uderzyc´ siekoc zob. siekac siemieniatka – kura maja˛ca pstre upierzenie siemieniaty – pstry, nakrapiany siemionka – przestarz. zupa z nasienia lnu, wg wierzen´ ludowych chronia˛ca przed bólem gardła, gotowana w wigilie˛ Boz˙ego Narodzenia, której połowe˛ spoz˙ywano w tym samym dniu, a druga˛ połowe˛ w dniu naste˛pnym

siklorka – 1. sikora; ptak z rze˛du wróblowatych; 2. z˙art. o młodej i ruchliwej dziewczynie sikowka – 1. pompa poz˙arnicza tłokowa nape˛dzana re˛cznie za pomoca˛ dz´wigni; 2. zabawka słuz˙a˛ca do polewania woda˛ siksa – młoda dziewczyna, podlotek singierka – maszyna do szycia firmy Singer singierówka zob. singierka siniawy – niebieskawy sinielec – 1. sinoczerwone zabarwienie skóry powstałe na skutek urazu; 2. grzyb sinieja˛cy po przekrojeniu siny – modry, niebieski (wdzioł na wesele sinom kamizele) sio! – okrzyk płosza˛cy kury sioc´ – 1. rzucac´, sypac´ ziarno w zaorana˛ lub przekopana˛ ziemie˛, re˛cznie lub za pomoca˛ siewnika; umieszczac´ nasiona w specjalnie przygotowanej glebie, aby wyrosły z nich ros´liny (kto sieje na s´wiynta˛ Jadwige [16 X] – tyn zbiero z roli swej fige); 2. rozrzucac´ cos´ sypkiego; rozsypywac´; 3. przesiewac´ (sioc´ mółke bez sitko) siodłaty – ptak maja˛cy upierzenie ciemniejsze na grzbiecie lub skrzydłach

siepac´ – potrza˛sac´, tarmosic´, szarpac´ (dej bablo plokój dziopie i przestoj niom siepac´!)

siofer – kierowca

siepac´ sie˛ – 1. rwac´ sie˛ do bitki; 2. wyrywac´ sie˛ (plo zabiciu trzymała twardo indora, póki nie przestoł sie siepac´)

sione – s´wiez˙o obsiane pole

sierpiyn´ – sierpien´ (jak plo lipcu glora˛cym sierpiyn´ sie lochłodzi, to póz´ni zima twardo z wielgiem s´niegiem chlodzi) siers´ – siers´c´ sierzc´ zob. siers´ Siewno zob. Matka Blosko Siewno (gdy na Siewna˛ jest błe˛kitnie, wtedy piyknie wrzos zakwitnie) sikac – kiepskiej jakos´ci wino owocowe

sioferka – kabina samochodu cie˛z˙arowego siotka – 1. az˙urowa plecionka z drutu, sznurka, itp.; 2. rodzaj sideł na zwierzyne˛ les´na˛ siódme skoranie – wyraz˙enie okres´laja˛ce, z˙e ktos´, cos´ jest z´ródłem wiele kłopotów (siódme skoranie z tym huncwlotem) siódymka – 1. kosa o długos´ci 70 cm; 2. tarcica o grubos´ci 7 cm sipiac´ – sypiac´ sitnicok – mieszkaniec Sitnicy; sitniczanin

163

siubienica siubienica – szubienica (zbóje klojcyli zywlot w Biycu na siubienicy)

siyn´ górno – wejs´cie do sieni od tyłu budynku

siulym – duz˙y koszyk na ziemniaki

siyn´ lod plola – wejs´cie do sieni od strony podwórza

siupac´ – dziec. siadac´ (nie siupej na mlokrej ziymi) siur – członek me˛ski

siyn´ lode wsi – wejs´cie do sieni od strony wioski

siurac´ – sikac´

siyrota – sierota

siurok zob. siur

siyrp – dawne re˛czne narze˛dzie rolnicze o zakrzywionym ostrzu do z˙e˛cia zbóz˙, traw, obecnie prawie nieuz˙ywane (downiej zbloz˙e rznyli na wsi siyrpami)

siuter – drobno potłuczone lub pokruszone kamienie; tłuczen´ Siwek – imie˛ nadawane koniowi o siwej mas´ci (przedoł Kasztana a lostawiuł se Siwka)

siyrpiyn´ – sierpien´ skalecyc´ sie – skaleczyc´ sie˛

siwiec – niebieska farbka do prania; ultramaryna

skalic´ – pobrudzic´ (przysed do chołpy cały skolany)

siwok – 1. przestarz. garnek gliniany o siwej polewie; 2. rodzaj wczesnego ziemniaka o sinofioletowym zabarwieniu

skałba – szczelina pomie˛dzy belkami drewnianej budowli

Siwula – imie˛ nadawane krowom mas´ci siwej siwy – ciemnoniebieski siykiyra – 1. re˛czne narze˛dzie składaja˛ce sie˛ ze stalowego ostrza osadzonego na drewnianym trzonku (u somsiadki w izdebce taki zoduch, ze siykiyre mlozno zawiesic´); 2. arogancka kobieta siyła – 1. energia fizyczna lub duchowa; moc; 2. pra˛d elektryczny trójfazowy (nie mlogli plodła˛cyc´ mlotora, bo nie mieli siyły) siyłoc – siłacz, mocarz siymie – nasiona ros´lin oleistych (lnu, rzepaku, konopi) uz˙ywane jako pokarm dla zwierza˛t albo przerabiane na olej siynnik – worek do spania ze zgrzebnego płótna wypchany przewaz˙nie słoma˛ owsiana˛ siyn´ – pomieszczenie w chałupie, pierwsze od wejs´cia, prowadza˛ce do wne˛trza domu (zawrzyjcie dz´wi do siyni, blo muchy lezom do izby) siyn´ dolno – wejs´cie do sieni od frontu budynku

164

skapac´ – wygina˛c´, wymrzec´, zdechna˛c´ (nastoł zia˛b i muchy skapały co do jedny) skapciec´ – opas´c´ z sił, stac´ sie˛ niedołe˛z˙nym, stracic´ wigor; skapcaniec´ skaplerz – szkaplerz skaradny – szkaradny skardzyc´ – skarz˙yc´ skarucha – cos´ stwardniałego, zwłaszcza ziemia w wyniku długotrwałej suszy (nie buło dysca lod miesia˛ca i ziymia usła na skaruche) skarzyc´ (wym. skar-zyc´) zob. skardzyc´ skatułka – 1. ozdobna skrzyneczka, słuz˙a˛ca do przechowywania drobnych przedmiotów (biz˙uterii, pienie˛dzy); 2. rama z desek wstawiana do otworu okiennego i przybijana do belek zre˛bu budowli skawyncec´ – utyskiwac´, biadac´, zawodzic´ ska˛dsi – ska˛ds´, nie wiadomo ska˛d ska˛dsik zob. ska˛dsi ska˛pica – ska˛pa kobieta skiałcec´ – skomlec´ (glosplodorz uwionzoł małom psine przy budzie, a ta bez ustanku skiałcy)

skoza skiba – 1. wa˛ski pas gleby odcinany i odkładany przez lemiesz i odkładnice˛ pługa; 2. porcja chleba, duz˙a kromka, pajda

skokac´ – skakac´

skibka – zdrobn. od skiba w zn. 2

skolnik – przestarz. uczen´

skichac´ sie – podejmowac´ bardzo wielkie wysiłki (chloc´by sie skichoł, to i tak mu nie plopusce)

sklojcyc´ – skon´czyc´ skolic´ sie – uczyc´ sie˛, kształcic´ sie˛ skolony – wykształcony (nas Józik to sklut skolony, bloc´ przecie sklon´cył w Kraklowie Ujot)

skiełzna˛c´ – zes´lizgna˛c´ sie˛ (wytkłam se noge, blo mi skiełzła na schlodak)

skolorz – przestarz. chłopiec do lat szesnastu

skisły – skwas´niały (skisłe mlyko) sklamrzec´ – 1. prosic´ natre˛tnie; 2. narzekac´, popłakiwac´ (dwa roki temu umar jyj chłop, a lona do dziz´nia sklamrze i sklamrze)

skoła – 1. instytucja os´wiatowo-wychowawcza; siedziba tej instytucji; 2. uczniowie i nauczyciele takiej instytucji (cała skoła plosła do lasca na grzyby); 3. przen. zmuszanie kogos´ do cie˛z˙kiej pracy lub duz˙ego wysiłku (dali mu we wlojsku dobrom skołe)

sklepikorka – włas´cicielka sklepiku, zwłaszcza spoz˙ywczego

skołcec´ – stwardniec´ (dostali na wiecerze skołcałe z´mioki z lobiadu)

sklepikorz – włas´ciciel małego sklepu

sklon´cyc´ zob. skojcyc´

skisna˛c´ – skwas´niec´

sklepiynie – sklepienie

sklopcic´ sie – wypus´cic´ gazy

składok – 1. nóz˙ składany; kozik; 2. rower składany (siod na składok i plojechoł do sklepu)

sklopek – drewniane naczynie na mleko (matka wydojiła krowe i przyniesła dziecklom mlyka w sklopku)

skłapna˛c´ – przeka˛sic´, posilic´ sie˛ w pos´piechu

sklopiec zob. skopek

skłodka – składka (tej niedzieli probosc nie chodziuł po skłodce, ino klos´cielny)

skorac´ – ukarac´ (nie rób krzywdy dziopie, blo cie Blozia skorze)

skna˛c´ – schna˛c´

skoranie bloskie – wyraz˙enie okres´laja˛ce, z˙e ktos´, cos´ jest z´ródłem wiele kłopotów (skoranie bloskie z tymi dzieckami!)

sknysic´ – podeptac´, zniszczyc´, zmierzwic´ sklocyc´ – 1. posuna˛c´ sie˛ naprzód wykonuja˛c skok lub podskok; 2. udac´ sie˛ gdzies´ szybko (skloc mi do ujanki plo locet!) sklocyc´ do garła zob. skocyc´ do ocu sklocyc´ do ocu – rzucic´ sie˛ na kogos´ lub na siebie wzajemnie z zamiarem bicia skloda – 1. strata materialna lub moralna (wcorajse wiatrzysko narobieło kupe sklód); 2. miejsce, w którym zwierze˛ zniszczyło zasiewy lub plony (wygnac´ krowe ze sklody); ´ koda (jechac´ sklodom) 3. samochód marki S skloda godac´ – nie ma o czym mówic´ (skloda godac´, co klopoce nawyprawiali na weselu młynorzowej dziopy)

sklopic´ – ułoz˙yc´ siano, zboz˙e w kopy

skloro – s´piesznie, pre˛dko skloro s´wit – o s´witaniu, wczesnym rankiem sklos´niec´ – 1. stac´ sie˛ twardym jak kos´c´; stwardniec´ (miyso sklos´niało na mrozie); 2. przemarzna˛c´ do szpiku kos´ci, zdre˛twiec´ pod wpływem silnych wraz˙en´ (sklos´niec´ ze strachu); 3. zamarzna˛c´ na mrozie sklotyra – przestarz. dziewczyna-chłopczyca sklowycec´ – o psie: wydawac´ urywane, z˙ałosne dz´wie˛ki; skomlec´ skoza – usterka, wada

165

skozac´ sie skozac´ sie – pokazac´ sie˛, pojawic´ sie˛, ujawic´ sie˛ skóbel – proste metalowe zamknie˛cie na kłódke˛, zamek drewniany skóra – 1. skóra zwierze˛cia; 2. kora drzewa; 3. łupina (lobrac´ jabko ze skóry) skóra i dziura – z˙art. bardzo szczupła osoba skóra i klos´c´ zob. skóra i dziura skórcorz – osoba handluja˛ca skórami skrabacha – stara, zdarta miotła z brzozowych gała˛zek skrajac´ – skroic´, pokroic´ skra˛zac´ – pocia˛c´, posiekac´ (skra˛zac´ buroki lo krowy) skrobacka – noz˙yk do obierania ziemniaków skrobac´ – 1. obierac´ ziemniaki; 2. oczyszczac´ z czegos´; usuwac´ nierównos´ci z czegos´ (skrobac´ skóre); 3. pisac´ niestarannie, bazgrac´ (skrobie jak kura pazurem); 4. drapac´ cos´ albo po czyms´ (mysa skrobie plod plodłogom) skrobac´ sie – 1. drapac´ sie˛ (skrobac´ sie plo nosie); 2. wdrapywac´ sie˛ na cos´ (skrobac´ sie na drzywo) skrobaka zob. skrabacha skroblot – chrobot skroblotac´ – chrobotac´ (mysa skrobloce za piecem) skrowek – 1. mała cza˛stka odcie˛ta od całos´ci; s´cinek, obrzynek, okrawek; 2. mały kawałek chleba; zob. piyntka skryncac´ – 1. ła˛czyc´ ze soba˛ luz´ne elementy czegos´, np. włókna, nici, słome˛, skre˛caja˛c je w line˛, powróz (skryncac´ snur ze lnu); 2. zespalac´ elementy s´rubami; 3. zmieniac´ kierunek drogi, skierowac´ sie˛ w inna˛ strone˛; zakre˛cac´ skryncac´ sie ze s´miychu – s´miac´ sie˛ do rozpuku

166

skryncic´ – 1. zespolic´, poła˛czyc´ ze soba˛ luz´ne włókna (skryncic´ nitke ze lnu); 2. zespolic´ elementy s´rubami; 3. zmienic´ kierunek, skierowac´ sie˛ w inna˛ strone˛, zmienic´ pozycje˛ (skryncic´ do lassa) skryncic´ kark – ponies´c´ s´mierc´ na skutek wypadku skryncic´ rynke – rozcia˛gna˛c´ lub naderwac´ torebke˛ stawowa˛ i wia˛zadła stawowe re˛ki skrynt – 1. osoby skłonna do kłamania; 2. półkoliste z˙elazo w przedniej cze˛s´ci wozu; 3. papieros robiony re˛cznie (kurzyc´ skrynta) skrzecec´ – skrzeczec´ (sroka skrzecy na płocie) skrzesac´ – potrzec´ energicznie dwa krzemienie w celu powstania iskry skrzesic´ – 1. wskrzesic´; 2. doprowadzic´ do przytomnos´ci (Kas´ke zemdliło, lec jom migiem baby skrzesiuły) skrzycany – spłakany skrzynecka – skrzyneczka skrzynia – kufer ozdobny, podstawowy mebel w dawnej izbie chłopskiej (skrzynia na łachy) skrzynia wianna – skrzynia z wyprawa˛, dawana dawniej pannie młodej jako wiano od rodziców skrzynka – 1. zdrobn. od skrzynia; 2. zob. pas´ci skrzynka rzezalna – rodzaj dawnej re˛cznej sieczkarni skrzynówek – kolistego naczynie do przechowywania ma˛ki lub zboz˙a o pojemnos´ci 8 litrów lub garnca (4 litry), z˙łobionego w drewnie lipowym skrzyntny – zapobiegliwy, (skrzyntno glosplodyni)

zaradny

skrzypecki – zdrobn. od skrzypki skrzypiciel – skrzypek skrzypki – skrzypce (Jasiek pitolił na skrzypkach a Stasek basowoł na basetli)

smarowac´ skrzysic´ zob. skrzesic´ skrzysynie – wskrzeszenie (skrzysynie Łazorza) skubac´ – 1. lekko pocia˛gac´, targac´ (skubac´ wa˛sy); 2. pas´c´ sie˛ (dziywka krzykła na Maline, bo nie kciała skubac´ trowy); 3. drzec´ pierze (kumy wiecorami skubiom piyrze) skucec´ – 1. narzekac´ bez powodu, płakac´ (dostoł lod lojca plo rzyci i skucy w ka˛cie); 2. o psie: skomlec´, skowyczec´ (Burek skucy w budzie, blo mu nie dali z´ryc´) skluciaga – dobry, poczciwy chłopak skluciara zob. sklotyra sklucina – 1. chłopiec; 2. syn sklucisko – chłopak, zwykle niesforny skurcybyk – łajdak, łobuz skurklowaniec zob. skurcybyk (co tyn skurklowaniec na weselu nawycynioł, to sie we łbie nie mies´ci)

słozyc´ sie – złoz˙yc´ sie˛ do strzału (słozył sie z fuzyi do dzikiej s´wini i wypoluł) słóma – z´dz´bła zbóz˙ po wymłóceniu ziarna (droby majom copki ze słómy) słónko – słonko słuzba – 1. praca instytucji uz˙ytecznos´ci publicznej obejmuja˛ca okres´lona˛ dziedzine˛ (słuzba wlojsklowa); 2. słuz˙enie, praca w czyims´ domu, w czyims´ gospodarstwie za uzgodnione wynagrodzenie (zgodzic´ sie na słuzbe we dwlorze) słuzebnos´ci – w czasach pan´szczyz´nianych słuz˙ebnos´ci przysługuja˛ce chłopom na gruntach dworskich (np. zbieranie w lasach chrustu, drewna na opał, wypasanie bydła); przysługiwały tez˙ dziedzicom na gruntach chłopskich; serwituty słuzka – słuz˙a˛ca słuzyc´ – słuz˙yc´

skuryjos – bardzo niedobry człowiek

słychlowac´ – słyszec´ czasem

sklut – chłopiec do lat szesnastu (u bednorza było s´tyrech skłlutów i dwie dziopy)

słysec´ – słyszec´

skutwic´ – spalic´ (nie mioł gdzie siedziec´, bo mu sie chołpa skutwiyła)

słysno – słychac´ (jak plosła za młodu na słuzbe do miasta, to do dziz´nia nie słysno lo niyj)

skwarzelina – przestarz. topiona słonina

smaciany – szmaciany

skwiyrcec´ – skwierczec´, wydawac´ charakterystyczny, trzeszcza˛cy odgłos (skwiyrcom skwarki na patelce) slyz´ – zlez´c´ (slyz´ plo drabinie)

smacina – chusteczka smaciorz – 1. przestarz. we˛drowny handlarz skupuja˛cy szmaty; 2. osobnik o podłym charakterze

słabizna – 1. osobnik słaby fizycznie człowiek; słabeusz (klowolka głosi plo wsi, ze w łózku jyj chłopiaga to isno słabizna); 2. słabe miejsce czegos´; 3. zewne˛trzne narza˛dy płciowe

smacny – smaczny

słablos´ – brak sił fizycznych, niemoc, choroba (nasła jom tako słabos´, ze ni mlogła plodz´wgna˛c´ sie z łózka)

smark – 1. wydzielina z nosa; 2. młody, niedorosły chłopiec; smarkacz (z gupim sie nie nagada, ze smarkiem sie nie najiy)

słodki strup – wrzód

smarkac zob. smark w zn. 2

słojce – słon´ce (plorwac´ sie z mlotykom na słojce) Słowok – Słowak słozony – złoz˙ony

smacnego japetyku! – smacznego! smacno – smacznie (chodz´ta ludziska na weselisklo, bedzie smacno i tusto)

smarowac´ – 1. nanosic´ warstwe˛ jakiejs´ substancji, np. tłuszczu, kremu, smaru (kto smaruje, tyn jedzie); 2. przen. dawac´ łapówke˛

167

smata smata – 1. kawał tkaniny, zwykle zniszczonej; gałgan; 2. pogardliwie o kobiecie lekkich obyczajów; wywłoka (przypla˛tała sie do knajpy jakos´ smata i kciała, by Stasek fundowoł jyj piwo)

snolady – ciemny odcien´ barwy

smazdz˙ – jadalny wiosenny grzyb kapeluszowy z klasy workowców; smardz

snopek – 1. zob. snop; 2. nierozgarnie˛ty me˛z˙czyzna

smlok – 1. mityczny skrzydlaty potwór podobny do jaszczurki; 2. dzielny człowiek (z chlodoka młynorza isny smlok)

snowa – znowu, na nowo

smolec – smalec (dziecka wybrzydzajom, nie kcom jes´ chleba ze smolcem) smlolny – dobrze sie˛ pala˛cy smlolok – z sympatia˛ o chłopcu zapobiegliwym, dzielnym i rezolutnym

smys´ny – zmys´lny, pomysłowy, łebski (smys´ny z niego chlodok); zob. zmys´ny snop – zwia˛zany pe˛k zz˙e˛tego zboz˙a lub słomy

snowadło – przyrza˛d do snucia prze˛dzy przeznaczonej na osnowe˛ snozy – 1. dwie poprzeczne listwy drewniane wchodza˛ce w skład dawnych drewnianych bron beleczkowych; 2. kołki drewniane lub metalowe, słuz˙a˛ce do mocowania bydła roboczego w jarzmie

smlolorz – 1. osoba zajmuja˛ca sie˛ wyrobem albo sprzedaz˙a˛ smoły; 2. kocmołuch, flejtuch

snuc´ sie jak smród plo gaciach – chodzic´ bez okres´lonego celu

smołówka – przestarz. łuczywo sosnowe lub bukowe do os´wietlania pomieszczenia

snurek – sznurek

smród – 1. nieprzyjemny zapach; 2. brzda˛c, szkrab, maluch do lat czterech smycek – smyczek smyk – 1. zob. smycek; 2. brzda˛c, berbec´

snur – sznur snurowac´ – sznurowac´ (matka kupiyła szkutowi snurowane buty) snurówka – sznurowadło socha – dawne prymitywne narze˛dzie do orki zaopatrzone w rozdwojony rylec sodka – soda oczyszczona; zob. prołza

smykac´ – 1. wyskubywac´ siano ze sterty (smykac´ krowie siana); 2. przemykac´, szybko przebiegac´ (zaja˛c smyknoł w krzoki)

sojka – 1. dos´c´ duz˙y ptak z rodziny krukowatych; sójka; 2. kuksaniec, szturchaniec (dac´ sojke w blok)

smykołka – umieje˛tnos´c´, zdolnos´c´, zre˛cznos´c´, spryt (stryk mo smykołke do ciesiółki)

solnicka – solniczka

smynd – swa˛d, zapach spalenizny

solorz – przestarz. sprzedawca soli dla bydła

smyndzic´ – 1. dymic´, przypalac´; 2. cierpiec´ z powodu kaca

sołtys – przedstawiciel samorza˛du wiejskiego wybierany przez mieszkan´ców wsi

smyntek – 1. przestarz. smutek, zasmucenie; 2. wiele, co niemiara; tylko w powiedzeniu: mo teglo do smyntka

som – sam

smyntorz zob. cmyntorz (za nic nie plosła sama na smyntorz)

som jeden jak palec – zupełnie sam (plo s´mierci kumy lostoł sie som jedyn jak palyc w chałupie) somsiad – sa˛siad

smyrna˛c´ – rzucic´ jakis´ przedmiot byle gdzie; zob. smykac´ w zn. 2

somsiadowy – nalez˙a˛cy do sa˛siada

smyrzyc´ – szeles´cic´ (jiyz˙ smyrzy w lis´ciach)

sopa – szopa

168

sonki – sanki

splody sopka – model stajenki betlejemskiej, ze z˙łobkiem i figurkami, noszony przez kole˛dników (na Bloze Narodzynie kolyndniki chlodzom ze sopkom)

specyfinder – osobnik o swoistym charakterze i poczuciu humoru

sos´nia – sosna (na krzyplote plomago syrop ze sos´nie)

spencer – dawna kamizelka krojem zbliz˙ona do kurtki wojskowej

sos´niany – sosnowy

spia˛c´ do kupy – poła˛czyc´ w jedna˛ całos´c´

sos´nina – 1. gałe˛zie sosnowe; 2. las sosnowy

spieprzac´ – uciekac´ (spieprzoł ino sie kurzyło)

sowac´ – ukryc´, schowac´ spacyc´ sie – skrzywic´ sie˛, zdeformowac´ sie˛ (deska spacyła sie) spac´kac´ – pobrudzic´ (spac´kac´ klosule) spamiyntac´ – zapamie˛tac´, zachowac´ w pamie˛ci (baba tyrcała dziadkowi za uchem, a ón nie móg nic z teglo spamiyntac´) spanie – 1. sen (lociec majom dobre spanie); 2. sennos´c´ (nie siedziała dugo wiecorem, blo wziyno jom spanie); 3. miejsce do spania spanosony – wybredny, kaprys´ny, grymas´ny

specyjoł zob. specjoł (downiej specyjołem dla dziecek były jagły na mlyku)

spieprzac´ za ploglody – uciekac´ póki jeszcze moz˙na spieprzony – zepsuty, z´le wykonany spieprzyc´ – 1. uciec, czmychna˛c´; 2. sknocic´, zepsuc´, zniszczyc´ spindrac´ sie˛ – wdrapywac´ sie˛, wspinac´ sie˛ (spindrac´ sie na drzywo; jesce tyn smyuk łazic´ nie umie, a juz sie spindro na stołek) spindrok – ruchliwe dziecko spiyc sie – poparzyc´ sie˛ (spiyc sie z˙elozkiem) spiyklota – skwar, upał

spanosyc´ sie – stac´ sie˛ kaprys´nym

splys´ – sples´c´ (splys´ warkloc)

spanowac´ – opanowac´ (przed wywlodem nie susono downij powijoków na słonku, bloby dziecko spanowały bloloki)

spłosyc´ – spłoszyc´ (spłosone klonie ploniesły)

spaprac´ – 1. popsuc´, zrobic´ cos´ z´le, niedbale (spaprac´ roblote); 2. pobrudzic´ spapusiac´ – dziec. zjes´c´ spara – szpara sparcie – oparcie, wsparcie (sukoł sparcia na staros´c´)

spłukac´ sie – pozbyc´ sie˛ pienie˛dzy, wyzbyc´ sie˛ maja˛tku (fundowoł wszyc´kim, aze sie spłukoł do imentu) spłukany – 1. opłukany; 2. pozbawiony pienie˛dzy; 2. zmyty przez wode˛, powódz´ sploca˛c´ – spocza˛c´ splodek – spód, dolna cze˛s´c´ czegos´

spas´ – spas´c´

splodlorka – deska na dnie wozu

spas´ z amblony – miec´ ogłoszone w kos´ciele zapowiedzi przeds´lubne

splodni – umiejscowiony w dolnej cze˛s´ci; dolny

spas´ sie – utyc´ (s´lubno sołtysa spasła sie jak s´winia) spawka – spaw

splodnica – 1. przestarz. rodzaj zakon´czenia koz˙ucha lub górnicy; 2. dolna cze˛s´c´ dawnej kapoty mieszczan´skiej

spa˛dzac´ – zbierac´, oszcze˛dzac´

splodniorka zob. spodlorka

specjoł – rarytas; dawniej kasza jaglana na mleku; na pocza˛tku XX w. ryz˙ na mleku

splody – zelówki butów (plosed z krypciami do sewca, by mu doł nowe splody)

169

splodzioc´ sie splodzioc´ sie – spostrzec sie˛, zaobserwowac´, zorientowac´ sie˛ splodziywac´ sie – spodziewac´ sie˛ (splodziywac´ sie glos´ciów) splokładac´ – wykonac´ podorywke˛ (parobek splokładoł s´ciyrnisko przed lorackom) sploklojno – spokojnie spolenisko – pogorzelisko, zgliszcza spolic´ – spalic´

spódzielnio – 1. zrzeszenie osób prowadza˛ce okres´lona˛ działalnos´c´ gospodarcza˛ w interesie swych członków; 2. sklep spółdzielczy (plosła plo cukier do spódzielni); 3. w byłych krajach socjalistycznych zrzeszenie rolników wspólnie prowadza˛cych gospodarstwo rolne spólnik – wspólnik spólny – wspólny sprac´ – 1. piora˛c, usuna˛c´ brud, plamy z materiału (sprac´ plamy na lobrusie); 2. przen. pobic´ kogos´ (sproł go na kwas´ne jabko); 3. rozbic´ cos´ (sprac´ miske)

spolic´ sie – 1. zostac´ zniszczonym przez ogien´; spłona˛c´ (chołpa spoluła sie do cna); 2. zostac´ spalonym, wysuszonym, przypalonym na skutek gora˛ca (miyso spoluło sie w bradurze); 3. bardzo sie˛ wstydzic´ (spolic´ sie ze wstydu)

sprawic´ – 1. kupic´, nabyc´; 2. urza˛dzic´, wyprawic´ (sprawic´ wesele); 2. spowodowac´, uczynic´ cos´ (sprawic´ kłopot)

spolynisko zob. spolenisko

sprógowac´ – spróbowac´

splominac´ – wspominac´ (ludzie cynsto splominali babke niebloz˙ycke)

sprza˛c – 1. zła˛czyc´ w jedna˛ całos´c´; zespolic´; 2. zła˛czyc´ do pary

splomniec´ – wspomniec´

sprza˛cka – sprza˛czka

sploniewiyrac´ – 1. zgne˛bic´, zmaltretowac´; 2. skrzyczec´ kogos´ niesłusznie; 3. przen. zniesławic´, zniewaz˙yc´ (sploniewiyrała słowami somsiadke)

sprza˛gac´ sie – dobierac´ z kims´ drugim pare˛ zwierza˛t pocia˛gowych do pracy lub koni do jazdy

splorawo – 1. dosyc´ szybko; 2. dosyc´ duz˙o (lojciec niós na plecak splorawo ziornek) sploro – pre˛dko, szybko, spiesznie splosobic´ sie – przygotowywac´ sie˛, szykowac´ sie˛ (chlodoki splosobiom sie jechac´ we s´wiat)

sprza˛tac´ – 1. doprowadzac´ cos´ do porza˛dku, robic´ porza˛dki; 2. zbierac´ z pola zboz˙e, siano lub inne płody rolne; 3. zjadac´ cos´ z wielkim apetytem; pałaszowac´ (sprza˛tac´ migiem jadło z miski)

splosobnos´ – okazja, moz˙liwos´c´

sprza˛tna˛c´ – 1. posprza˛tac´; 2. zabierac´, porywac´ komus´ kogos´ lub cos´ (sprza˛tna˛c´ kamratowi dziope)

splotniec´ – spocic´ sie˛

sprzycka – zwada, scysja

spowac´ zob. spawac´

sprzynt – sprze˛t, narze˛dzie (jedna baba drugiyj babie wsadziyła do lodbytnicy plopularny sprzynt rolnicy)

splowiednica – konfesjonał; zob. suchalnica splowiydz´ – spowiedz´ (barz nagrzysył i boł sie wielganocny splowiedzi) spowka zob. spawka sploza – zza sploziyrac´ – spogla˛dac´ sploz´ryc´ – spojrzec´

170

sprzynty – 1. narze˛dzia; 2. meble spuchlizna – opuchlizna spucyc´ – wzda˛c´, wybrzuszyc´ (najod sie blobu i stras´nie glo spucyło) spulorz – przyrza˛d do nawijania nici na szpulki do warsztatu tkackiego lub do wyrobu koronek klockowych

staro panna spuscac´ – 1. spuszczac´ cos´ z góry w dół; zrzucac´; 2. obniz˙ac´ cene˛ (spuscac´ z cyny); 3. spuszczac´ zwierze˛ z uwie˛zi (spuscac´ psa z łajcucha); 4. odprowadzac´ z czegos´ jaka˛s´ ciecz (spuscac´ wlode ze stawu)

sroka – 1. ptak z rodziny krukowatych, o czarno-białym upierzeniu; 2. przen. młoda dziewczyna; trzpiotka

spust – długi strug uz˙ywany do wyrównywania krawe˛dzi desek

srokaty – ce˛tkowany, pstry, łaciaty (srokaty kon´)

spych – buldoz˙er, spychacz

Srokula zob. Srokato

spynd – 1. spe˛dzanie duz˙ej liczby zwierza˛t w jedno miejsce; 2. miejsce, na które te zwierze˛ta zostały spe˛dzone (kuma przysła we wtorek na spynd z krowom)

stacjo – 1. stacja kolejowa; 2. stacja Drogi Krzyz˙owej

spyndzac´ – sprowadzac´, zganiac´ spynkac´ – spe˛kac´ (kcioł dac´ deski do stolorza, lec mu spynkały) spyrciec´ – o drewnie: zmurszec´, spróchniec´ spyrcorz – drewniana stoja˛ca skrzynia lub szafa w komorze do przechowywania słoniny, we˛dlin spyrka – słonina (downi jadało sie solonom spyrke z chlebem) spyrka zywo – słonina nie starzeja˛ca sie˛ spyrlac´ – składac´, zbierac´, oszcze˛dzac´ spyrnik zob. spyrcorz

Srokato – imie˛ nadawane krowom o mas´ci czarno-pstrej

stacowac´ – staczac´ siano, słome˛ na wałki stacyjo zob. stacjo stajac´ – 1. zatrzymywac´ sie˛, stawac´; 2. wstawac´ (cas stajac´ do robloty) stajanie – 1. miara powierzchni odmierzana krokami; 2. kawałek pola o powierzchni około 2/3 morga (20 zagonów) stajnia – obora dla bydła, takz˙e pomieszczenie dla koni stajonko – mały kawałek pola uprawnego (plo babce niebloz˙ycce dostało im sie do plodziału małe stajonko) stajynka – niewielkie pomieszczenie dla bydła; stajenka (wujanka w stajynce chlowała krowe i wieprzki)

spyrzkac´ – schlapac´

stana˛c´ dymba – o koniu: stana˛c´ na tylnych nogach

sracka – biegunka (miłos´ i sracka przychlodzom znienacka); zob. cieka˛cka, lakserka

stana˛c´ jak sup – stana˛c´ jak wryty (tak sie przela˛k, ze stanuł jak sup)

srac´ do gaci – wulg. odczuwac´ przestrach (sed w nocy bez smyntorz i ze strachu sroł do gaci)

stancjo – 1. przestarz. izba mieszkalna lub pokój wynajmowany gos´ciom; 2. mieszkanie odnajmowane uczniom

srac´ na cosik (kogosik) – wulg. lekcewaz˙yc´ cos´ lub kogos´

stancyjo zob. stancjo (ucył sie w gimnazyi i siedzioł na stancyi w Glorlicach u Maciejowej)

srajda – nastolatka, podlotek

starasic´ – zniweczyc´, podeptac´, zgnies´c´

sroc – ubikacja, wygódka, wychodek srocka – sroczka

starcyc´ – starczyc´, wystarczyc´ (siod se przy drodze, blo nie starcyło mu sił, by is´ dalyj)

srogi I – duz˙y, spory (srogi chlodok)

stargac´ – podrzec´, porozrywac´, zszarpac´

srogi II – 1. (w l. mnogiej) stojak z krzyz˙aków do cie˛cia drewna re˛czna˛ piła˛; 2. przenos´ne rusztowanie

staro – 1. stara kobieta; baba; 2. z˙ona staro panna – niemłoda kobieta, która nie wyszła za ma˛z˙

171

starodowny starodowny – dawny, zabytkowy, staros´wiecki starosta – 1. gospodarz wesela; 2. bliski członek rodziny ze strony pani młodej lub pana młodego; 3. gospodarz doz˙ynek; 4. kierownik administracji powiatowej starosta nojstarsy – krewny jednej ze stron pan´stwa młodych, reprezentuja˛cy ojca panny młodej, którego zadaniem było utrzymanie w karbach gos´ci weselnych starosta plowiez´ny – przestarz. jeden ze starostów weselnych, przewaz˙nie ojciec chrzestny jednej ze stron nowoz˙en´ców

statki – naczynia stanowia˛ce wyposaz˙enie kuchni (pomyła statki w cebrzyku); zob. groty w zn. 2 stawiac´ sie – loz˙enku wziuł 2. prowokowac´ fundnyli piwo,

1. budowac´ sobie dom (plo sie do stawiania chołpy); kogos´ do bójki (dos´c´, ze mu to jesce sie stawioł)

stawiac´ sie jak wsa na kołniyrzu – wykazywac´ w stosunku do kogos´ agresje˛, która jest przez ogół bagatelizowana stawiac´ zomki na lodzie – opierac´ sie˛ na niepewnych podstawach; snuc´ nierealne marzenia

staros´cina – gospodyni wesela, doz˙ynek

stawiaste mlyko – mleko jeszcze nie zsiadłe, maja˛ce kwas´ny posmak

staros´cina nojstarsa – z˙ona najstarszego strosty, reprezentuja˛ca na weselu matke˛ panny młodej.

stawidło – ruchoma zastawka słuz˙a˛ca do regulacji strumienia dopływaja˛cej lub odpływaja˛cej wody; jaz

staros´cina plowiez´na – z˙ona starosty powiez´nego starsy – starszy stary – 1. maja˛cy wiele lat; 2. ma˛z˙ (mój stary kupiuł mi serdusko na lodpus´cie); 3. o produktach z˙ywnos´ciowych: czerstwy, nies´wiez˙y (stary chlyb); 4. s´wiadcza˛cy o długim z˙yciu (na stare lata musioł is´ na zebry); 5. taki, który ma za soba˛ wieloletnie dos´wiadczenie (stary majster); 6. dawny, poprzedni, staros´wiecki (chłop starej daty) stary byk – o me˛z˙czyz´nie zachowuja˛cym sie˛ jak dziecko (stary byk, a jesce mu figle we głowie)

sta˛zka – wsta˛z˙ka stelmach – przestarz. rzemies´lnik zajmuja˛cy sie˛ wyrobem wozów i cze˛s´ci do wozów; kołodziej stelmachownia – budynek, w którym mies´ci sie˛ warsztat stelmacha (przed wlojnom we dwlorze stała stelmachlownia, gdzie robiono kloła do wlozów) stłocyc´ – pozganiac´, s´cisna˛c´, stłoczyc´ stodoła – 1. budynek gospodarski do przechowywania zboz˙a, słomy, siana; 2. do kon´ca XIX wieku kaz˙de oddzielne pomieszczenie znajduja˛ce sie˛ pod wspólnym dachem stojok – stojak

stary grzyb – stary czlowiek (stary grzyb, a jesce sie mu młody dziopy zakciywo)

stolac´ sie – stoczyc´ sie˛ (wyklopyrtnoł sie i stoloł z górki)

stary kawalyr – niemłody me˛z˙czyzna, który nie wsta˛pił w zwia˛zek małz˙en´ski

stolarka – 1. ogół elementów budowlanych wykonanych z drewna; 2. rzemiosło stolarskie; stolarstwo

stary lis – człowiek sprytny, przebiegły Stasek – Stanisław (na s´w. Stanisława [8 V] w spichrzu pustki, w plolu sława)

stolec – słup drewniany w konstrukcji wia˛zara płatwiowo-kleszczowego, element konstrukcji ramy nos´nej budowli drewnianej

stasklowiok – mieszkaniec Staszkówki; staszkówczanin

stołecek – stołeczek

statecny – powaz˙ny, zrównowaz˙ony

172

stopka – 1. mała stopa; 2. bezpiecznik topikowy; 2. cze˛s´c´ pługa

stwlorzynie stow – staw stowek – mały staw stówka – sto złotych stracic´ sie – zgubic´ sie˛ (straciuła sie mu z locu w cizbie na jarmaku) strasecny – przeraz˙aja˛cy, przeogromny, przeokropny strasno – strasznie, okropnie, groz´nie (strasno jyj buło, bo sie lostała samiutka w chołpie)

strugna˛c´ – przen. uderzyc´ mocno (strugna˛c´ w kuse) strupla – przestarz. pasek, tas´ma u dołu spodni mieszczan przy stopie, przypie˛ta na guzik u dołu nogawki z jednej strony, zachodza˛ca pod but przy obcasie i zapinana na guzik po drugiej stronie nogawki struzek – noz˙yk do obierania ziemniaków; zob. cepiga struzok zob. struzek

strasny – bardzo wielki, pote˛z˙ny, inensywny (strasny zia˛b)

struzyny – wióry drewniane

strasyc´ – straszyc´

stryjanka – z˙ona brata ojca; stryjenka

strasydło – 1. ktos´ lub cos´ o brzydkim, cudacznym wygla˛dzie; potwór; 2. osoba dziwacznie ubrana; czupiradło; 3. ktos´ lub cos´ be˛da˛ce postrachem dla kogos´, np. duchy, zjawy, upiory (nie sła nigdzie plo nocach, bo sie bała strasydeł)

stryjecny – stryjeczny

stryków – nalez˙a˛cy do stryja

stras´liwy – straszliwy, okropny, przeraz˙aja˛cy

strysek – stryszek (trzymoł glołymbie w klotce na strysku)

stras´nie – 1. okropnie strasznie; 2. bardzo

stryz´nic´ – przestarz. zmarnowac´

stras´ny zob. strasny (nie taki diabół stras´ny, jak go malujom)

stuc – 1. rozbic´ jakis´ przedmiot na cze˛s´ci (kury wlazły do izby i stukły miski); 2. obic´, zbic´ mocno, skatowac´ (stuc na kwas´ne jabko)

straz˙ok – straz˙ak stróna – strona stróz – stróz˙ Strózno – Stróz˙na, wies´ w gminie Bobowa granicza˛ca z Łuz˙na˛ i Szalowa˛ Strózowianka – Stróz˙owianka, rzeczka przepływaja˛ca przez Stróz˙ówke˛ i Gorlice

strycek – stryczek

stryjno zob. stryjanka stryk – brat ojca; stryj (kazdego roku dziecka biegały do stryka plo nowym lecie)

studynt – student studzielina – galareta; zob. galaryta studziynka – zdrobn. od studnia stukna˛c´ – 1. lekko uderzyc´, pukna˛c´; 2. uderzyc´ kogos´, uderzyc´ w cos´, o cos´, walna˛c´ (stukna˛c´ ałtem w drzywo)

stróz´niok – mieszkaniec Stróz˙nej; stróz˙nianin

stukniynty – niespełna rozumu

stróz´nionka – mieszkanka wsi Stróz˙na; stróz˙nianka

stulac´ – zmys´lac´ (przestoj stulac´ i godej prowde!)

stróz˙owiok – mieszkaniec Stróz˙ówki; stróz˙owczanin

stulic´ – 1. podkurczyc´, skurczyc´, s´cisna˛c´ (stulic´ logon plod siebie); 2. przestac´ mówic´, zamilkna˛c´ (stul kuse, blo ci przyleje!)

strug – narze˛dzie uz˙ywane przy podkuwaniu koni strugacka – temperówka strugac´ – przen. udawac´ kogos´ (rozsiod sie jak pleban i strugo wielgiego pana)

stulic´ usy – przestraszyc´ sie˛, stac´ sie˛ pokornym stwlora – stwór, potwór stwlorzynie – stworzenie

173

stycen´ stycen´ – styczen´ (Z Nowym Rokiem stycen´ mrozi, wiync chłop łucywa łupie, a drwa z lassa zwlozi) stykna˛c´ – wykonac´ jaka˛s´ niezbyt trudna˛ prace˛, pomóc w czyms´ (siedzi bez cały dziyn´ na przyzbie i nic w chołpie nie styknie) styl – stylisko, re˛kojes´c´ (lociec kozali parobkowi dorobic´ s´tyl do siekiyry) stylisko zob. styl stympa – 1. przestarz. prymitywne urza˛dzenie do obłuskiwania i kruszenia ziarna na kasze˛; 2. cze˛s´c´ wyposaz˙enia olejarni stympel – drewniany słup do podtrzymywania konstrukcji stympica – prymitywne urza˛dzenie olejarskie do kruszenia siemienia lnianego lub konopnego stympór – 1. zob. połka (w zn. 1); 2. drewniany młot do kruszenia siemienia lnianego lub konopnego, wchodza˛cy w skład urza˛dzenia olejarskiego (ste˛picy)

styrcec´ – 1. wystawac´ ponad powierzchnie˛; 2. wyczekiwac´ przez długi czas w jednym miejscu (babka styrcała całymi dniami przy loknie) styrmac´ sie – wspinac´ sie˛ na cos´ w sposób cze˛sto nieporadny, przewaz˙nie w odniesieniu do dziecka; zob. spindrac´ sie suce mlyko – wilczomlecz (Euphorbia), rodzaj ros´lin z rodziny wilczomleczowatych, wytwarzaja˛ce biały, ostry i truja˛cy sok mleczny, który moz˙e spowodowac´ zapalenia skóry, pe˛cherze i owrzodzenia, a sok niektórych gatunków po dostaniu sie˛ do oka moz˙e powodowac´ czasowa˛ s´lepote˛; dawniej sokiem pocierano kurzajki i brodawki w celu ich usunie˛cia such – słuch suchac´ – słuchac´ suchalnica – konfesjonał; zob. spowiednica

stynkac – me˛z˙czyzna cia˛gle narzekaja˛cy

suchlotnik – 1. gruz´lik; 2. miodunka plamista; zob. płucnik

stynkac´ – ste˛kac´ (babka stynko, blo jom w zywlocie skrynco)

suchloty – gruz´lica (dostoł galopuja˛cych suchlotów i nie used miesia˛c jak plomar)

styrac´ – zniszczyc´, nadwere˛z˙yc´, wyczerpac´ przez trudy (styrac´ zdrowie)

suchy ból – łamanie i bóle mie˛s´ni, stawów i kos´ci, których moz˙na sie˛ nabawic´ z przecia˛gu, z przezie˛bienia i przebywania w wilgotnym mieszkaniu; reumatyzm; zob. gojs´ciec

styrac´ sie – nadwere˛z˙yc´ siły, zdrowie przez me˛cza˛cy tryb z˙ycia (styroł sie od ciynzkiyj robloty) styrany – zniszczony cie˛z˙ka˛ praca˛

174

suchy pieron – piorun, przewaz˙nie kulisty, nie wywołuja˛cy poz˙aru (suchy pieron

wpod do izby, plolotoł, plolotoł i pynk z trzaskiem) suchy plost – post bez gotowanych po´ roda Popielcowa, Wielki Pia˛tek) traw (S sucka – suczka

suplikacyjo – religijna pies´n´ błagalna s´piewana zwykle w czasie kle˛sk z˙ywiołowych, epidemii i wojny (jak ludzie marli na chlolere, to w klos´ciele z dnia na dziyn´ s´piywano suplikacyje)

sufelka – szufelka

surowizna – surowa lub niedogotowana potrawa

sufla – 1. wkle˛sła łopata do przerzucania sypkich materiałów; 2. duz˙a dłon´

sus – suche gałe˛zie zbierane w lesie

suflowac´ – przerzucac´, przesypywac´, pracowac´ uz˙ywaja˛c szufli (suflowac´ zboz˙e na blojsku) suka – 1. rodzaj hamulca do wozu; 2. element warsztatu tkackiego; 3. obelz˙ywie o kobiecie

susa – susza susarnia – rodzaj pieca na wolnym powietrzu, w którym na specjalnym ruszcie suszy sie˛ owoce lub we˛dzi mie˛so; zob. sus´nia susarnio zob. susarnia, sus´nia

sukac´ – szukac´ (nie sukej w stycniu słojca, blo zima nie bedzie miec´ klojca)

susyc´ – 1. miec´ kaca; 2. suszyc´

sukac´ s´pilki w stogu siana – szukac´ z małym prawdopodobien´stwem znalezienia

susyc´ leb – zawracac´ komus´ głowe˛, prosic´ natre˛tnie,uporczywie (jak mu baba zacyna susyc´ łeb, to plosed w pierony z chołpy)

sukciel – chudzielec (całymi dniami wcino co plopadnie, a wygla˛do jak sukciel)

sus´nia zob. susarnia, susarnio

sukienecka – sukieneczka sukiynka – sukienka sukmana – długie me˛skie wierzchnie okrycie, zwykle z sukna lub wełny, dawniej powszechnie noszone przez chłopów sukniany – sukienny; wykonany z sukna sum – szum suma – główna msza s´wie˛ta z kazaniem, odprawiana w niedziele i s´wie˛ta (matka z dziopami chlodzi na rannom, zas´ lociec ze sklutami na sume)

susyc´ kielce – s´miac´ sie˛

suza˛co – słuz˙a˛ca suzba zob. słuzba suzyc´ zob. słuzyc´ swacio – swatowie swarliwy – kłótliwy swarzyc´ – wymys´lac´ na cos´ lub kogos´ (jak sie lociec ws´ciyk, to swarzył sie z matkom ile wlazło) swarzyc´ sie – kłócic´ sie˛ swaszka – 1. kobieta pos´rednicza˛ca w zawieraniu małz˙en´stwa; 2. z˙ona swata

sumiec´ – 1. wydawac´ szum (las sumi); 2. awanturowac´ sie˛ pod wpływem alkoholu (plopiuł samloglonki i sumi)

swat – me˛z˙czyzna pos´rednicza˛cy w zawieraniu małz˙en´stwa

sumitowac´ sie – przysie˛gac´ (parobek sumitowoł sie, ze nie broł pszenicy z sa˛sieka)

sweder – sweter

swatowac´ – swatac´

sumiynie – sumienie (lod casu, jak wyproł somsiada, gryzie glo sumiynie)

swederek – sweterek (w mies´cie na targu kuma kupiyła syklowny swederek)

sumiynnie! – zaklinanie sie˛ na potwierdzenie prawdy

swiec – przestarz. szewc; zob. sewc swocka – krawcowa wiejska

175

swlojski swlojski – 1. swój, własny; 2. własnego wyrobu (somsiod zabiuł wieprzka i przyniós ze s´wiyzyznom swlojskom kiełbase) swok – szwagier; ma˛z˙ siostry ojca swlornik – 1. metalowy pre˛t znajduja˛cy sie˛ w otworze na kon´cu rozwory wozu; 2. zakrzywiony do tyłu z˙elazny hak, znajduja˛cy sie˛ na kon´cu kluca kolców pługa

symrac´ – 1. lekko szumiec´, wydawac´ szmer (plotók symrze); 2. mówic´ cicho, szeptac´ (symrze cosik plod nosem); 3. cicho wyraz˙ac´ niezadowolenie (symrac´ na plorza˛dki w gminie) syna – szyna (syna klolejowo) syndzia – se˛dzia

swlorówka – obra˛czka ła˛cza˛ca˛ rozwore˛ wozu ze s´nicami

syndzielina – szron osadzaja˛cy sie˛ w czasie mgły i mrozu (na mrozie gałynzie lobsiadła bioło syndzielina)

swlorzyn´ – sworzen´

syndzino – se˛dzina

swój chłop – me˛z˙czyzna ciesza˛cy sie˛ powszechnym zaufaniem

synk – se˛k (stolorzowi przedali deski z synkami)

swychlowac´ zob. słychowac´

synka – szynka (synka wieprzowo)

swysec´ zob. słysec´ (jescem nie swysoł, zeby mój somsiod mioł kiedy jakie grajcary)

synkaty – se˛katy

swysno zob. słysno syba – szyba syc – ska˛piec, chciwiec, kutwa sycec´ – syczec´ syciusienklo – wszys´ciuten´ko (jeno przyjechała z miasta, zaroz ploleciała do kumy i syciusien´ko jyj loplowiedziała) syc´ – szyc´ sydło – szydło (kcioł zesyc´ pasy lo klonia i klolnoł sie sydłem) sygnowac´ – dzwonic´ sygnaturka˛ na rozpocze˛cie naboz˙en´stwa syja – 1. u człowieka i niektórych zwierza˛t cze˛s´c´ ciała ła˛cza˛ca głowe˛ z tułowiem; 2. podziemny kanał w suszarni (sus´ni), którym szedł dym do ramy z leszczynowymi pre˛tami, na których suszono owoce syklowac´ – przygotowywac´, przyrza˛dzac´ (syklowac´ lobiod) syklowac´ sie – stroic´ sie˛, przygotowywac´ sie˛ (syklowac´ sie na wesele)

Synkówka – Se˛kówka; rzeka, dopływ Ropy synkwas – przestarz. lada, kontuar w szynku lub karczmie, przy których kupowało sie˛ trunki (w karcmie za synkwasem stoł Z˙yd i przedawoł chłopom na kreche glorzołke) syr – ser, twaróg (nabrała syrów do torby i ploniesła we wtorek na jarmak do Glorlic) syrek – serek, twaroz˙ek syrnik – 1. ciasto złoz˙one z masy serowej nałoz˙onej na warstwe˛ kruchego ciasta (upiyc syrnik); 2. klinowaty woreczek do wyciskania sera syrokas´ny – bardzo szeroki, rozpostarty syroklo – szeroko syroklomłotka – młocarnia szerokomłotna do omłotu zboz˙a syroklos´ – szerokos´c´ syrownik zob. syrnik w zn. 1 syrsyn´ – owad z rodziny os, którego jad jest niebezpieczny dla ludzi i zwierza˛t (w dziupli stary lipy miały banie syrsynie)

syklowny – elegancki, gustowny

syrwotka – płyn pozostały przy wyrobie serów

Symek – Szymek

syrwotnik zob. serwatnik

Symon – Szymon (na s´w. Symona i Jude spodziywej sie s´niygu i grudy)

syska – szyszka

176

sytolic´ – mówic´ niewyraz´nie

szurc szachraic´ – oszukiwac´

szczymp – strze˛p, skrawek

szaflik zob. saflik szajbus zob. siajbus

szczympiaty – poszarpany, postrze˛piony na brzegach

szalowiok – mieszkaniec Szalowej; szalowianin

szczypica – skorek, szczypawka; zob. scypawica

szalunek zob. salunek

szejset – szes´c´set

szamlotac´ sie zob. samotac´ sie

szesnosty – szesnasty

Sza˛c zob. Sa˛cz

szesnos´cie – szesnas´cie

szczała – strzała

szes´ – szes´c´

szczałka – cze˛s´c´ korpusu płuz˙nego, zapewniaja˛ca pługowi stabilnos´c´ w czasie orki; płóz

szes´cioro – szes´cioro (bez dziesiyn´c´ roków przysło na s´wiat szes´cioro dziecek)

szcza˛pek – strze˛pek

szes´dziysia˛tka – o wieku: szes´c´dziesia˛t lat (jak chłopu szes´dziysia˛tka mijo, dugso torba jak fuzyjo)

szcza˛s – wstrza˛s szcza˛sac´ – strza˛sac´ (szcza˛sali jabka somsiadowi) szczecha – stosowane dawniej słomiane pokrycie dachu; słomiany dach (chołpa kryto szczechom) szczelba – dawniej: wszelka re˛czna bron´ palna szczesyniok – mieszkaniec Strzeszyna; strzeszynianin szczyc – 1. cia˛c´, obcinac´ noz˙ycami; 2. przen. czerpac´ z kogos´ korzys´ci (szczyg go ile wlezie); 3. pilnowac´, strzec (szczegli w nocy z´mioków, by je dzikie s´winie nie zryły) szczyga – w miejscowych wierzeniach złos´liwa wiedz´ma podobna do upiora, która dusiła ludzi s´pia˛cych i wysysała krew; strzyga (jak plowiadajom starzy ludzie, szczygi miały plo dwa serca i dwie duse) szczyglon´ – me˛ski odpowiednik strzygi

szes´dziesia˛t – szes´c´dziesia˛t

szkatułka – dawniej obicie z desek otworu okiennego w chałupie szkucina zob. sklucina (matka spruła starom kiecke, by usyc´ szkucinie plortki) szkucisko zob. sklucisko szkut zob. sklut (dzioło sie to w lowyk casak, kiej jo był małym szkutem) szlajfa – rodzaj dra˛z˙ka słuz˙a˛cego za hamulec w wozie konnym szlajflowac´ – hamowac´ wóz konny (trza było dobrze szlajflowac´ przy jez´dzie z góry, zeby nie wywalic´ fury) szofa – szafa (szofa na łachy); zob. safa szopka zob. sopka szóstka – 1. kosa o długos´ci 60 cm; 2. w czasach galicyjskich jednostka monetarna równa 10 grajcarom; szóstak szpok – niewielki ptak z rodziny o tej samej nazwie (Sturnus vulgaris), nas´laduja˛cy głosy innych ptaków

szczykac´ – 1. o cieczy: tryskac´ małym lecz silnym strumieniem (mleko szczyko do sklopka); 2. bolec´ przeszywaja˛co, z przerwami, raz po raz; kłuc´, rwac´ (szczyko mu w klos´ciach)

szpulac´ – is´c´ szybko (nie szpulej tak, blo nie mloge cie dognac´)

szczykac´ bez zymby – spluwac´ przez zacis´nie˛te ze˛by

szpuntowac´ – podburzac´, buntowac´ kogos´ przeciwko komus´

szczyki – sutki u owcy

szuna˛c´ – szybko gdzies´ pójs´c´

szczylac´ – strzelac´

szurc zob. fota

177

szwyndac´ sie szwyndac´ sie – chodzic´ bez celu, wałe˛sac´ sie˛, włóczyc´ sie˛ (psy sie szwyndajom plo dródze)

178

szymbarcok – mieszkaniec Szymbarku; szymbarczanin

´S

s´klany

s´cac´ – oddawac´ mocz, sikac´

s´ciyngło – s´cie˛gno

s´ciblorz – osobnik składaja˛cy grosz do grosza; zob. ciułac

s´ciyrka – kawałek tkaniny, słuz˙a˛cy do s´cierania, mycia, wycierania czegos´ (plomyła w cebrzyku groty i obtarła s´ciyrkom; s´ciyrka do plodłogi)

s´cieklizna – ostra, wirusowa choroba zakaz´na ptaków i ssaków przenoszona na człowieka przez chore zwierze˛ta, głównie psy, lisy; ws´cieklizna s´ciekły – 1. chory na ws´cieklizne˛ (szkuta lod stolorza uzarła s´ciekło liska); 2. bardzo zły, rozgniewany, wzburzony (s´ciekły na somsiada lo miyndze) s´cielic´ – 1. rozkładac´ pos´ciel, przygotowywac´ miejsce do spania; słac´ (s´cielic´ łózko); 2. rozkładac´ słome˛ lub lis´cie jako pods´ciółke˛ dla zwierza˛t; rozs´ciełac´ (s´cielic´ lis´ciami w stajni)

s´ciyrnio – s´ciernisko, rz˙ysko (chodziuła plo s´ciyrni i zbiyrała kłóska do wlora) s´ciyrniówka – trawa wyrosła na s´ciernisku s´ciyrnisko zob. s´ciyrnio s´ciyrn´ zob. s´ciyrnio, s´ciyrnisko s´ciyrpna˛c´ – s´cierpna˛c´ (doz´roł w krzokach wilka i skóra s´ciyrpła na nim ze strachu) s´ciyzka – s´ciez˙ka s´cyny – mocz

s´ciyrwlo – 1. padnie˛te lub zabite zwierze˛; padlina; 2. wulg. rodzaj wyzwiska; kanalia, nikczemnik

s´kapa – 1. zabiedzony kon´; chabeta; 2. stara chuda kobieta (za młodu była piyknom dziopom, a teroz to ci isno s´kapa)

s´cigac´ – gonic´, przeganiac´ (s´cigac´ kury ze sklody)

s´karadnie – paskudnie, szpetnie

s´ciorac´ – bardzo pobrudzic´ s´ciuk – 1. niedopałek (kurzyli w izbie cygary, a s´ciuki rzucali na plolepe); 2. ostry odłamek; 3. mały kawałek czegos´ (ostoł sie jyj w gymbie jeno jedyn s´ciuk) s´ciupac´ – pora˛bac´ s´ciurcec´ – burczec´ w brzuchu s´ciurkiem – ciurkiem (tak sie zmachoł przy ra˛baniu drewna, ze wloda loła sie s´ciurkiem z nieglo) s´ciymniac´ sie – s´ciemniac´ sie˛

s´karadny – paskudny, nieurodziwy; zob. skaradny s´karlatyna – ostra choroba zakaz´na wieku dziecie˛cego; płonica s´katułka – ozdobna skrzyneczka, słuz˙a˛ce do przechowywania biz˙uterii i pienie˛dzy (razu jednego chłopy nalez´li w lejsie plod dymbem s´katułke z dukatami); zob. skatułka s´kiełka – szklane ozdoby s´klany – 1. zrobiony ze szkła; 2. pokryty szklista˛ powłoka˛

179

s´klic´ s´klic´ – 1. wstawiac´ szyby; 2. łgac´, bujac´, obiecywac´ (nie s´klij mi, ino godej prowde, gdzie byłes´) s´klonka – 1. szklane naczynie przeznaczone do picia z niego napojów lub zawartos´c´ takiego naczynia; 2. gołoledz´ (w nocy przymarzło i na rano była na drodze sama s´klonka) s´klorz – rzemies´lnik wstawiaja˛cy szyby lub wytwarzaja˛cy przedmioty ze szkła (downymi casy plo wsiak chlodziyli s´klorze z sybami i s´klili ludziom lokna) s´kło – 1. twarda substancja przezroczysta uz˙ywana do wyrobu szyb, naczyn´, opakowan´, itp.; 2. klosz lampy naftowej (przecys´ s´kło w lampie, blo plocyrniało); 3. naczynie szklane napełnione alkoholem (nalyj mi ze s´kła jednego!) s´kloda zob. skloda s´krzecec´ zob. skrzecec´ s´klut zob. sklut, szkut s´kwiyrcec´ – smaz˙a˛c sie˛, pala˛c sie˛, wydawac´ charakterystyczny, trzeszcza˛cy odgłos (knot s´kwiercy we s´wiycy) s´laban – 1. ruchoma zapora drogowa słuz˙a˛ca do zamykania i otwierania drogi na przejazdach kolejowych, rogatkach, granicy (nie przejechoł bez tory, bo dróz´nik zapar s´laban); 2. zapora na drodze przejazdu nowoz˙en´ców; zob. brama weselno s´labant zob. s´laban s´lacek – motyw dekoracyjny w formie pasa, odcinaja˛cego sie˛ od tła (serweta koronklowa z biołym s´lackiem)

s´lauf – wa˛z˙ gumowy (jak była plosucha na plolu, to plodlywała grza˛dki s´laufem) s´laz – prawos´laz lekarski (Althaea officinalis); ros´lina z rodziny s´lazowatych, uprawiana jako ros´lina ozdobna i lecznicza o działaniu przeciwkaszlowowym i wykrztus´nym, pomagaja˛ca w stanach zapalnych przewodu pokarmowego (posadzic´ s´laz plod loknem); malwa s´lenk – przestarz. nieproszony gos´c´ weselny; zob. kopoc s´lepo kiska – wyrostek robaczkowy (w s´pitolu dochtory wyciyli szkutowi s´lepom kiske) s´lepudra – człowieku roztargniony, nieuwaz˙ny s´lepy – niewidomy (co s´lepymu plo lobrazie, a guchemu plo muzyce) s´lezaj – rowek, którym s´cieka gnojówka z dyli s´leziona – s´ledziona (plosła do dochtora, blo chlorzała na s´lezione) s´lichta – warstwa rzadkiej zaprawy murarskiej stosowanej do wyrównywania i wygładzania tynku (kłas´ s´lichte na s´ciane) s´limacyc´ sie – 1. wolno cos´ robic´ lub is´c´; 2. popłakiwac´ przez dłuz˙szy czas (cały dziyn´ sie s´limacy); 3. o ranach: nie chciec´ sie˛ goic´; ropiec´ s´limardzyc´ sie zob. s´limacyc´ sie w zn. 2 s´limok – 1. przedstawiciel jednej z najliczniejszych gromad mie˛czaków (Gastropoda); 2. przen. małe dziecko

s´lachcic – szlachcic

s´liniok – s´liniak, s´liniaczek

s´lachecki – szlachecki

s´lakcic zob. s´lachcic

s´liwa – drzewo i owoc s´liwy domowej (Prunus domestica); w Kle˛czanach wierzono, z˙e jes´li o północy wyjdzie sie˛ do sadu, rozłoz˙y płachte˛ pod s´liwa˛, to natrze˛sie sie˛ pełno s´wiez˙ych owoców, lecz nie moz˙na sie˛ obejrzec´, poniewaz˙ diabeł urwie głowe˛

s´lamlowac´ – czys´cic´ jelita na wyroby we˛dliniarskie

s´liwionka – zupa owocowa z suszonych s´liwek

s´lajfa zob. szlajfa s´lajfowac´ zob. szlajfowac´ s´lak trafi – przeklen´stwo

180

s´miga s´liwka – owoc s´liwy; przekrojony na pół i posypany pieprzem przykładano na bola˛cy za˛b

s´lympiec´ – przesiadywac´ nad czyms´ (s´lympiec´ nad ksia˛zkom)

s´lizgawica – gołoledz´

s´lypac´ – 1. robic´ cos´ po ciemku; 2. rzucac´ ukradkowe spojrzenia

s´lizgowka – s´lizgawka (dziecka plo sklole s´lizgajom sie na s´lizgowce)

s´lyncec´ zob. s´lympiec´

s´lypia – s´lepia, oczy

s´lochac´ – szlochac´

s´lypka – oczka

s´lompa – chlapa, słota, plucha

s´mieli – s´mielej

s´lompic´ zob. siompic´

s´mierdzieluch – człowiek nie dbaja˛cy o higiene˛ osobista˛, nieprzyjemnie pachna˛cy

s´luban – rodzaj ruchomej skrzyni do spania, pełnia˛cej w dzien´ role˛ kanapy z oparciem s´lubanek zob. s´luban s´lubno – z˙ona (plosed na plotan´cówke som bez s´lubny) s´lubny – ma˛z˙ s´lufka – wa˛ska patka lub niciana pe˛telka przy spodniach, spódnicy, sukni itp., słuz˙a˛ca do przewleczenia paska s´lus – koniec!, basta!

s´mietannik – 1. rzepik pospolity (Agrimonia Eupatoria), ziele dodawane krowom do paszy, aby w mleku było wie˛cej s´mietany; 2. pie˛ciornik ge˛si (Potentilla anserina) – gatunek byliny kła˛czowej z rodziny róz˙owatych, stosowany przy biegunkach, chorobach jelit i dróg z˙ółciowych, składnik mieszanek ziołowych s´miga – 1. skrzydło wiatraka; 2. element skrzynki rzezalnej

181

s´migac´ – 1. uderzac´, wymachiwac´ batem lub gie˛tka˛ witka˛ (jechoł w drabajca, ale nie przestoł s´migac´ na klonia); 2. poruszac´ sie˛ z duz˙a˛ szybkos´cia˛ s´mioc´ sie – 1. objawiac´ wesołos´c´ za pomoca˛ s´miechu; 2. drwic´ z kogos´, z czegos´; lekcewaz˙yc´ kogos´, cos´ (s´mioł sie z jego głupoty) s´mioc´ sie bez łzy – be˛da˛c smutnym udawac´ wesołego (nie było jyj do s´miychu i s´mioła sie bez łzy) s´mioc´ sie do rozpuku – s´miac´ sie˛ bardzo głos´no s´mioc´ sie jako gupi do syra – s´miac´ sie˛ bezmys´lnie, bez powodu s´mioc´ sie lod ucha do ucha – s´miac´ sie˛ serdecznie s´mioc´ sie w zywe łocy – otwarcie sie˛ wys´miewac´

s´niyg – s´nieg (w mroz´ne dni s´niyg skrzypi plod nogami) s´nycel – kotlet z mie˛sa mielonego s´paklowaty – 1. o włosach: siwieja˛cy, siwawy; 2. o mas´ci konia: ciemnosiwy, dereszowaty (s´paklowaty logier) s´panowac´ – 1. napre˛z˙ac´ cos´ (s´panowac´ pas przy mlotorze); 2. zachowywac´ sie˛, ubierac´ sie˛ tak, by zwrócic´ na siebie uwage˛, popisywac´ sie˛ czyms´ (wdziała nowom kiecke, blo kciała s´panowac´ przed dziywkami w klos´ciele) s´para zob. spara s´paraga – ros´lina z rodziny liliowatych, stosowana do dekoracji wne˛trz i do ozdoby bukietów; asparagus s´paragus zob. s´paraga s´parówka – przestarz. podorywka

s´miych – s´miech (to, co sołtys godoł lo plodotkach, toc´ przecie kupa s´miychu)

s´pas – z˙art (dziopy lubiom s´pasy; jak dostoł lod dziopy plo pysku, to sie kapnuł, ze to nie s´pasy)

s´miych bierze – chce sie˛ s´miac´ (s´miych bierze na wójtowe godanie)

s´pasowac´ – stroic´ z˙arty, z˙artowac´

s´miyntana – s´mietana s´miyrc´ – zgon, skonanie (wtedy do plokuty, jak s´miyrc´ koło dupy) s´miyrgiel – papier lub płótno s´cierne s´miyska – dziewczyna lubia˛ca sie˛ s´miac´ s´miysny – budza˛cy us´miech, komiczny, zabawny

s´pekulant – kombinator s´pekulowac´ – 1. szukac´ rozwia˛zania czegos´, zastanawiac´ sie˛ nad czym (s´pekulowoł, co robic´, by nie is´ na wesele); 2. robic´ interesy, przewaz˙nie nieuczciwe, sprytnie przeprowadzac´ jakies´ plany (s´pekulowoł, jak wykiwac´ somsiada) s´perac´ – grzebac´ w czyms´, szukac´ czegos´

s´miytana zob. s´miyntana

s´petny – brzydki, szkaradny

s´nica – jedna z dwóch belek wozu, pomie˛dzy którymi osadzony jest dyszel

s´pic – 1. ostre zakon´czenie czegos´; czubek, wierzchołek; 2. czubek na choinke˛; 3. metalowe wieszadło na narze˛dzia w formie krótkiego, ostrego pre˛ta

s´niec´ – rdza zboz˙owa; choroba wywoływana przez grzyb z rodziny s´nieciowatych (rok był mlokry i w pszenicy buło duzo s´nieci)

s´picasty – ostro zakon´czony

s´niegulicka – s´nieguliczka (Symphoricarpos albus); krzew ozdobny o białych kulistych owocach

s´pichlerz – budynek do przechowywania zapasów ziarna i innych płodów rolnych (przed wojnom plo dwlorach były s´pichlerze)

s´niodac´ – jes´c´ s´niadanie (s´niodej, a nie godej!)

s´pieg – szpieg

s´niodanie – s´niadanie

182

s´pik – 1. malec, smarkacz do lat czterech (gdzie sie tyn s´pik plodzioł?); 2. wydzielina

s´treka z nosa; smark (szkucinie wiysom s´piki u nosa); 3. ga˛bczasta tkanka wypełniaja˛ca kos´ci, zbudowana z komórek tłuszczowych (przemarzna˛c´ do s´piku klos´ci)

s´pyrlac´ – gromadzic´, oszcze˛dzac´ (młodzi s´pyrlali piynia˛dze na weselisko) s´pyrytus – spirytus (na krzciny maili s´pyrytus wlodom i miodem)

s´pikulec – przedmiot o zaostrzonym kon´cu (nabiuł na loske s´pikulec, by sie nie s´lizgac´ plo lodzie)

s´rama – blizna ´ rodula – imie˛ nadawane krowom uroS dzonym w s´rode˛

s´pilka – 1. metalowy pre˛cik ostro zakon´czony, z główka˛ na drugim kon´cu (siedziała przy bymbnie z kloronkom i z´gnyła sie s´pilkom); 2. przedmiot do upinania włosów, zwykle z kawałka drutu zgie˛tego we dwoje, czasem wykonany z plastiku lub innego tworzywa (spiyła kok s´pilkami); 3. drewniany c´wieczek uz˙ywany przez szewców do przybijania podeszwy; 4. bardzo cienki i wysoki obcas (chlodzic´ na s´pilkach)

s´rubstak – imadło (w ka˛cie kuz´ni stoł wielgi s´rubstak)

s´pilorek – szydło szewskie

s´ruta – rozdrobnione w s´rutowniku ziarno zbóz˙ lub ros´lin stra˛czkowych, uz˙ywane na pasze˛ dla zwierza˛t (pas´ gadzine s´rutom) s´rutowac´ – mlec´ zboz˙e, ros´liny stra˛czkowe w s´rutowniku s´rybło – srebro s´rybne glody – dwudziesta pia˛ta rocznica s´lubu (na s´rybne glody lojcowie dali na mse w klos´ciele)

s´pindel – os´ wahadełka w zegarku re˛cznym lub kieszonkowym (doł zygarek do naprawy, blo mu sie urwoł s´pindel)

s´rybny – srebrny

s´pitol – szpital (wziyni glo do s´pitola, blo dostoł suchlot)

s´taba – sztaba

s´pitolny – szpitalny

s´tajer – 1. powolny taniec w takcie , zwykle z przys´piewkami; 2. rodzaj szybkiego tan´ca wirowego zbliz˙onego do walca

s´piywac´ – s´piewac´ s´piywka – s´piewka, piosenka (jak Jasiek pasoł krowy, to wys´piewywoł se rózne s´piywki) s´piywok – s´piewak

s´ryn´ – szron, zmroz˙ony s´nieg s´tacheta – sztacheta

s´tama – porozumienie, zgoda (dac´ rape na s´tame) s´tangla – dra˛g z˙elazny do robienia otworów w ziemi; sztanga (by sklopic´ siano najpiyrw robi sie s´tanglom dziure w ziymi, a plotym wbijo sie rogol)

s´prycha – 1. jeden z pre˛tów ła˛cza˛cych piaste˛ koła z jego obre˛cza˛ u wozu, roweru itp. (plosed do stelmacha, by wstawic´ nowom s´pryche do koła); 2. przen. o ładnej dziewczynie (na weselu było kupe młodych s´prychów)

s´terdziys´ci – czterdzies´ci

s´terdziestka – o wieku: czterdzies´ci lat (mo na karku s´terdziestke)

s´pulac´ zob. szpulac´

s´ternosty – czternasty

s´pulka – szpulka

s´ternos´cie – czternas´cie

s´pulorz – przyrza˛d do nawijania nici na cewke˛ w warsztacie tkackim lub na klocek do wyrobu koronek

s´terysta – czterysta

s´punt – sczop s´puntowac´ zob. szpuntowac´

s´tolnia – sztolnia s´treka – nasyp kolejowy (jak było błocisklo na drodze, to ludziska chlodzili s´trekom na stacje)

183

s´tucny s´tucne lognie – wyroby pirotechniczne, które przy spalaniu lub detonacji daja˛ róz˙nokolorowe efekty s´wietlne

s´wajsowac´ zob. s´wajcowac´

s´tucny – sztuczny

s´wanklowac´ – wadliwie funkcjonowac´

s´tucny goła˛b – (w Bies´niku) wykonana z drewna figurka gołe˛bia i nabita gwoz´dziami, be˛da˛ca pułapka˛ na jastrze˛bie, które gine˛ły, rzucaja˛c sie˛ na sztucznego ptaka

s´wanklowac´ na zdrowiu – niedomagac´ (Wlojciech lostatnio cosik s´wankuje na zdrowiu)

s´tudent – student s´tuka – 1. jedna, pojedyncza rzecz; 2. kawałek, cze˛s´c´ czegos´ (masorz pora˛boł miyso na s´tuki); 3. czynnos´c´, działanie ukazuja˛ce czyja˛s´ zre˛cznos´c´, siłe˛, spryt; 4. miara płótna składaja˛ca sie˛ z czterech przyndzionków s´turac´ – 1. zaczepiac´ kogos´, dokuczac´ komus´; zob. zygac´; 2. robic´ cos´ niedbale, od niechcenia (s´turoł mlotykom w ziymi, blo mu sie przejadło siedzynie w chołpie) s´turchac´ – popychac´, uderzac´ łokciami s´turmok – nieporadna, niezgrabna osoba s´tychówka – szpadel, rydel s´tyl zob. styl s´tylwoga – nieruchoma belka w wozie, do której za pomoca˛ haków montuje sie˛ orczyki s´tympel – stempel s´tymplowany – stemplowany s´tyrdziestka zob. s´terdziestka s´tyrdziys´ci zob. s´terdzies´ci s´tyrnosty zob. s´ternosty s´tyrnos´cie zob. s´ternos´cie s´tyry – cztery (taki z niego przema˛drzałek, a do s´tyrek nie plolicy) s´tyrysta zob. s´terysta ´ wab – Szwab, Niemiec (we wojne S´waby S wywiez´li dziadka do lobozu) s´wagier – szwagier s´wagrowo – z˙ona szwagra s´wagrówka – szwagierka s´wajclowac´ – spawac´ (lojciec plojechoł do klowola s´wajclowac´ klosiarke

184

s´wank – szkoda, ujma (wpod ałtem w drugie ałto i wysed z teglo bez s´wanku)

s´warglotac´ – mówic´ niezrozumiale w obcym je˛zyku s´warny – dzielny, obrotny, przystojny (do Kas´ki zalycoł sie s´warny chłopok) s´wela – podkład kolejowy (wyfasowoł na klolei s´wele i wystawiuł se z nik chlywek) s´wiadcyc´ – s´wiadczyc´, pos´wiadczac´ (swiadcyc´ w sa˛dzie) s´wiadestwlo – s´wiadectwo s´wiat – 1. kula ziemska; 2. obce, dalekie strony (ploseł we s´wiat); 3. najbliz˙sza przestrzen´ doste˛pna dla zmysłów; krajobraz (s´wiata nie widac´ w tyj kurzniawie); 4. ogół ludzi (puscała sie na locach całego s´wiata) s´wiat nie widzioł – zwrot wyraz˙aja˛cy duz˙e zdziwienie s´wiat sie do góry nogami przewraco – wszystko sie˛ dzieje gorzej niz˙ dawniej s´wiatem – po s´wiecie, gdzies´ bez konkretnego umiejscowienia (jak mu co szczeluło do łba, to chodziuł se s´wiatem) s´wiaty – ozdoba sporza˛dzona z odpowiednio przycie˛tych kolorowych opłatków wigilijnych w dwie półkule, które sklejano s´lina˛ w jedna˛ kule˛ i wieszano u tragarza na gwoz´dziu s´wia˛tecny – s´wia˛teczny s´wia˛tek – figura, obraz s´wie˛tego, wykonane przez ludowego artyste˛ s´wia˛tek cy pia˛tek – codziennie, w dni s´wia˛teczne i powszednie ´ wia˛tki – s´wie˛to chrzes´cijan´skie obchoS dzone pie˛c´dziesia˛tego dnia po Wielkanocy (jez´li we S´wia˛tki pada, wielglom biyde zaplowiada)

s´wung s´widrawy – lekko zezowaty s´widrowaty – zezowaty s´widruwac´ ocami (s´widruwac´ locami) – patrzec´ na cos´ lub na kogos´ przenikliwym wzrokiem (babka, co jom plosa˛dzali lo cary, s´widruwała locami na wylot kazdeglo cłeka) s´widrygoł – bardzo ruchliwe dziecko s´wiekra – przestarz. matka me˛z˙a; tes´ciowa s´wikle zob. c´wikle s´winia – 1. zwierze˛ domowe z rodziny o tej samej nazwie (Sus domesticus), hodowane głównie dla mie˛sa i tłuszczu (Z˙ydzi kcieli spróglowac´, cy to Pon Jezus wiy wszysklo, co loni robiom. Jak P. Jezus przysed do Jeruzalem, wsadziyli babe z dzieckami plod kloryto i pytajom: Co tam?. A Pon Jezus lodplowiado:Co? A s´winia z prosiyntami. Z˙ydzi w s´miych, ze nie zgod i kcom mu plokozac´, co tam jest. Lecom do kloryta, plodnosom je, a tu s´winia chrumko z prosiyntami. I lotego do dziz´nia Z˙ydzi s´wininy nie jodajom); 2. obelz˙ywie o człowieku podłym, nieprzyzwoitym (podła s´winia) s´winic´ – zanieczyszczac´ jakies´ miejsce, brudzic´, walac´ s´winina – wieprzowina

s´wis´niynty – upos´ledzony umysłowo (szkut kumy nie plosed dalyj do skół, blo jest letko s´wis´niynty); zob. stukniynty s´wiyca – s´wieca (doceko sie s´wiyca wiecora) s´wiycic´ – 1. byc´ z´ródłem s´wiatła, wysyłac´ s´wiatło (słonklo s´wiyci); 2. os´wietlac´ cos´ czyms´ (s´wiycic´ lampkom) s´wiycic´ locami – musiec´ znosic´ zarzuty, tez˙ usprawiedliwiac´ sie˛ s´wiycka – 1. zdrobn. od s´wieca (Panu Blogu swiycke a diabłu logarek); 2. przestarz. fre˛dzel wełniany zdobia˛cy me˛ska˛ cuwe˛ s´wiykra zob. s´wiekra s´wiyncic´ – 1. obchodzic´ jako s´wie˛to; s´wie˛towac´; 2. pos´wie˛cac´, kropia˛c woda˛ s´wie˛cona˛ (s´wiyncic´ jadło we Wielganoc) s´wiyncone – pokarmy s´wie˛cone w Wielka˛ Sobote˛ s´wiynconka – 1. zob. s´wiyncone; 2. barszcz serwatkowy z chrzanem, wiejska˛ kiełbasa˛ i we˛dzonka˛, spoz˙ywany na Wielkanoc s´wiynto – s´wie˛to s´wiynto prowda – niewa˛tpliwa racja, prawda s´wiyntowac´ – s´wie˛towac´

s´winiok – czyrak

s´wiyntuwac´ zob. s´wie˛towac´

s´winiorz – pastuch s´win´ (za dworu s´winiorz w Biesny pasoł s´winie na paswisku, które zwało sie S´win´sko Krzywda)

s´wiynty – s´wie˛ty (kazdy s´wiynty mo swloje wykrynty)

s´winiorzysklo – pogardliwie o pastuchu s´win´ s´winiowaty – o człowieku: zachowuja˛cy sie˛ niegodziwie, nieprzyzwoicie, podle s´win´sko krzywda – psianka słodkogórz (Solanum dulcamara); gatunek truja˛cej ros´liny jednorocznej z rodziny psiankowatych, uz˙ywanej dawniej do leczenia zapalenia oskrzeli, z˙ółtaczki, reumatyzmu i chorób skóry

s´wiyrglotliwy – szczebiotliwy s´wiyrk – drzewo iglaste z rodziny sosnowatych (Abies excelsa) s´wiyrzb – zakaz´na pasoz˙ytnicza choroba skóry u ludzi i zwierza˛t s´wiyrzbiec´ – dotkliwie swe˛dzic´ s´wiyzyzna – s´wiez˙e mie˛so, we˛dliny dawane sa˛siadom tuz˙ po s´winiobiciu s´wung – szybki ruch, rozpe˛d (Małysz mioł dobrego s´wunga na sklocni)

185

s´wungiem s´wungiem – z duz˙a˛ dynamika˛, szybkim ruchem (Siwek przesklocył płot jednym s´wungiem)

186

s´wyndac´ sie zob. szwyndac´ sie

s´wyndac´ sie

187

T tabak – tyton´ (trza tabaku do fajki)

tamloj – tam

tablorek – taboret

tamlok zob. tamoj (widzieli glo tamlok bez kilka razy)

tacka – 1. zdrobn. od taca; 2. półkoliste zakon´czenie gorsetu tajacka – odwilz˙ (nastała wiosna i tajacka) tajac´ – 1. o s´niegu: topic´ sie˛, topniec´; 2. rozgrzewac´ sie˛, rozmarzac´ pod wpływem ciepła (ziymia zacyno tajac´); 3. mie˛kna˛c´, łagodniec´ (jak spoz´roł na Kas´ke, to serce mu tajało) tajcowac´ – tan´czyc´ (kto w pia˛tek tajcuje, a w soblote s´piywo, tyn sie niek w niedziele niescyns´cia splodziywo); zob. hulac´ tajcy jak mu zagrajom – przen. nie posiada własnego zdania taklowy – taki taksa – taksówka (jechac´ taksom) taksator – rzeczoznawca dokonuja˛cy oceny wartos´ci czegos´, szacuja˛cy cos´ taksiorz – taksówkarz Talka – zdrobn. od Natalia talor – dawna moneta srebrna, w Galicji przetrwała w obiegu do drugiej połowy XIX w. talorek – talarek, plasterek (downi piekli na blase korpiyle w talorkach) talyrz – talerz tamblorek – przyrza˛d składaja˛cy sie˛ z dwóch obre˛czy, które przytrzymuja˛ napie˛ty na nich materiał do haftowania (wysywac´ na tamblorku)

188

tanecnica – tancerka (zły tanecnicy to i zopaska zawadzi) tanecnik – tancerz tara – drewniany lub blaszany karbowany przyrza˛d do prania w baliach taradaja – osoba, która mówi nieprawde˛ taran – drewniany młot uz˙ywany przy re˛cznym tłoczeniu oleju tarasic´ – 1. gnies´c´, deptac´; 2. blokowac´, zastawiac´ (tarasic´ na zime droge do lasa) tarełklo – płytka blaszana lub plastykowa, z dziurkami o ostrych brzegach, słuz˙a˛ca do tarcia czegos´ targac´ – 1. drzec´ na kawałki (tak hulała na weselu, ze plodarła kiecke); 2. nies´c´ cos´ cie˛z˙kiego (targoł do chołpy wlorek z´mioków); 3. wyrywac´ (targac´ chabuz´dzie); 4. zrywac´ (targac´ jabka) targac´ sie z mys´lami – wahac´ sie˛, nie móc sie˛ zdecydowac´ na cos´ targaniec – cze˛s´c´ mechanizmu kosiarki lub snopowia˛załki, uruchamiaja˛ca narze˛dzia tna˛ce tych maszyn (nie dało sie klosic´ klosiarkom, blo urwoł sie targaniec) targlowica – plac targowy tarło – tarka tarnina – ciernisty krzew z rodziny róz˙owatych o drobnych, białych kwiatach i gra-

topielec natowych owocach (torkach) o cierpkim smaku (Prunus spinosa) tas´ tas´ tas´! – nawoływanie kaczek tatarcany – gryczany tatarcuch – tatarak zwyczajny (Acorus calamus), bylina z rodziny tatarakowatych o włas´ciwos´ciach leczniczych; pobudza szpik kostny do zwie˛kszonego tworzenia czerwonych krwinek, zas´ kła˛cza tataraku po wysuszeniu stosuje sie˛ przy niestrawnos´ci, zapaleniu górnych dróg oddechowych, zapaleniu zatok i zaburzeniach kra˛z˙enia; stosowany do zdobienia palm wielkanocnych i rozrzucany dawniej po izbach ´ wia˛tki w celu przechłopskich w Zielone S ciwdziałania burzom, piorunom i nawałnicom tatarecka – zdrobn. od tatarka tatarka – gryka tatarka (Fagopyrum tataricum), ros´lina pastewna z rodziny rdestowatych; z nasion wyrabiano dawniej kasze˛ i ma˛ke˛ (plo Blozym Ciele siej tatarke s´miele); zob. gryka

tes´c´ – 1. ojciec z˙ony lub me˛z˙a w stosunku do zie˛cia lub synowej; 2. dawniej tylko ojciec z˙ony tfórz – 1. tchórz (Mustela putorius); ssak drapiez˙ny z rodziny łasicowatych (musieli pus´cic´ tflorza, blo stras´nie s´mierdzioł); 2. osobnik łatwo ulegaja˛cy uczuciu strachu tiutia – dziec. kura (ploz´ryj jak tiutie dzióbajom ziorka!) tiutiusia – dziec. kurka tiu tiu tiu! – nawoływanie kur tlec´ – butwiec´, próchniec´ (drewno tleje) tłuk – ciamajda, niezguła, osobnik mało rozgarnie˛ty tłumacyc´ – wyjas´niac´ tłumok – 1. pakunek, zawinia˛tko; 2. człowiek mało inteligentny, te˛pak; zob. tłuk tocki – taczki

tatusiów zob. tatowy

tocyc´ – 1. obracaja˛c przesuwac´ cos´ (tocyc´ becke); 2. obrabiac´ cos´ skrawaniem na tokarce (tocyc´ nogi do stołu); 3. nadawac´ kształt naczyniom glinianym na obracaja˛cym sie˛ kole garncarskim (tocyc´ miski z gliny); 4. niszczyc´ cos´, zwłaszcza drewno (drewno tocone bez chroboki); 5. wydzielac´ (chyba sie ws´ciyk, blo tocy piane)

tatus´ – pieszczotliwie o ojcu (bedzie rosół w niedziele, blo tatus´ zabiuł króla)

tocyc´ sie – toczyc´ sie˛ (waglony sie tocom plo torze)

tedy – wtedy

tocydło – kra˛g kamienny do ostrzenia narze˛dzi z nape˛dem noz˙nym lub na korbe˛, osadzony nad naczyniem z woda˛

tatarskie ziele zob. tatarczuch tatowy – nalez˙a˛cy do ojca

Teklusia – Tekla telbuch – wielki, obwisły brzuch (nie móg hulac´, blo mioł wielgi telbuch) teraz´ny – teraz´niejszy, obecny tercjonka – kobieta nalez˙a˛cy do tercjarstwa tercjorz – me˛z˙czyzna nalez˙a˛cy do tercjarstwa terklotka – rodzaj kołatki uz˙ywanej w okresie Wielkanocy tes´ciowo – 1. matka z˙ony lub me˛z˙a w stosunku do zie˛cia lub synowej; 2. dawniej tylko matka z˙ony

toki zob. tocki tolac – przestarz. wałek do ciasta (ledwie zawiany lociec stanuł na progu chołpy, a tu matka jak ci glo nie huknie w łeb tolacem) tolac´ – toczyc´ tolac´ sie˛ – tarzac´ sie˛ po ziemi (wieprzki lubiom sie tolac´ w bagnie) toniec – taniec topielec – 1. zwłoki człowieka utopionego; 2. demon wodny mieszkaja˛cy w rzekach lub stawach, rzadziej na bagnach, w miej-

189

topielina scach mało doste˛pnych i niebezpiecznych, jak wiry rzeczne, jamy wodne czy tzw. wody krzyz˙owe, tj. miejsce ujs´cia jednej rzeki do drugiej

trajklotka – kobieta mówia˛ca duz˙o i szybko

topielina – tłuszcz do maszczenia potraw, otrzymywany z łoju baraniego, słoniny, masła i cebuli razem stopionych i zlanych do garnka

tram – dolna belka wia˛zania dachowego, na której spoczywaja˛ słupy podtrzymuja˛ce konstrukcje˛ dachu; belka główna

toplorzysko – re˛kojes´c´ siekiery lub topora ciesielskiego (wystrugac´ akacjowe toplorzysko) torba – 1. przedmiot, zwykle z uchwytem, słuz˙a˛cy do noszenia róz˙nych rzeczy (nie torba dziadem, lec dziod torbom rza˛dzi); 2. młoda, niezbyt ma˛dra kobieta (wzion se za babe takom torbe, jagby juz zywcem lepsy nie beło) torka – owoc tarniny (zakciało sie mu, jak stary babie torek); na Pogórzu wierzono, z˙e jes´li tarnina obrodzi, to be˛dzie ostra zima tornie – ciernie torzac´ sie – tarzac´ sie˛ Tosiek – 1. zdrobn. Antoni; 2. zdrobn. od Teodor Tos´ka – zdrobn. Antonina

trajlowac´ – mówic´ duz˙o bez wie˛kszego sensu (nie trajluj mi, ino godej jak sie patrzy)

transplort – przestarz. potrawa mleczna z pe˛cakiem, grochem i suszonymi s´liwkami tra˛bic´ – 1. uz˙ywac´ klaksonu; 2. rozgłaszac´ cos´ (tra˛bic´ na całom wies´); 3. pic´ duz˙e ilos´ci alkoholu (tra˛biył glorzołe jak wlode) trefny – 1. niezgodny z przepisami Talmudu w zakresie zachowania obrze˛dowej czystos´ci; niekoszerny; 2. pochodza˛cy z nielegalnego z´ródła, kradziony (trefny towar) trepy zob. krypcie, krypy tretuar – chodnik (w mies´cie to se paniusie tylko chlodzom wte i wewte plo tretuarach i nic nie robiom) trocek – troczek troche – 1. niewiele, nieduz˙o (miała troche piyniyndzy na cornom glodzine); 2. niedługo, chwilke˛ (tylko troche zabawie u kumy)

towor – towar

trociniok – piec grzewczy opalany trocinami

tozto – totez˙

trojoki – potrójne naczynie gliniane

trafika – 1. przestarz. sklep z wyrobami tytoniowymi; 2. przestarz. drewniana szafka po dworach przeznaczona na tyton´ i przybory do palenia

trok – 1. tasiemka do zawia˛zywania (troki lod gaci); 2. narze˛dzie do przebijania z˙oła˛dka wzde˛tej krowy i wypuszczenia nagromadzonych gazów

trafunkiem – przy okazji, przez przypadek (na lodpus´cie trafunkiem wloz na kamrata, z którym sie dziesiync´ roków nie widzioł)

tromf – karta atutowa (miec´ w rynce tromfa)

tragac – rodzaj taczek z poprzecznym szczeblami do przewoz˙enia cegły w cegielni

tronek – wódka, napitek (kupiyli se w sklepie dobrego tronku i wypili plod mlostem na Ropie) tropic´ – martwic´, smucic´

tragorz – belka podtrzymuja˛ca strop i biegna˛ca przez s´rodek pułapu (napijmy sie kumie na scyns´cie do tragarza!)

tropic´ sie – martwic´ sie˛ (tropiyli sie lo krowe, co jom przydyło)

trajklotac´ – mówic´ szybko i duz˙o; paplac´ (trajkloce jak najynto)

troty – trociny (mioł we warstacie trociniok na troty)

190

troske – troszke˛, niewiele

trzymac´ w gorzci trowa – trawa trownik – trawnik trójnozek – dawniej w kurnych chatach metalowy stojak o trzech nogach do zawieszania kociołka nad paleniskiem

Trzech Króli – s´wie˛to w Kos´ciele katolickim przypadaja˛ce w dniu szóstym stycznia (na Trzech Króli noc sie tuli) trzepacka – trzepaczka trzepac´ pyskiem – mówic´ duz˙o, bez zastanowienia (chlodziyła plo chołpach i trzepała pyskiem bez z˙odnego plomys´lunku)

trudno darmlo – inaczej nie moz˙e byc´, nie ma na to rady (umar somsiad, trudno darmlo, nic cłek na to nie ploradzi)

trzes´nia – dzika czeres´nia

trupiarnio – kostnica; zob. kos´nica

trzos zob. kaleta

trus´ – dziec. królik

trzosek – 1. mały trzos; 2. woreczek na pienia˛dze; sakiewka

trus´ trus´ trus´! – nawoływanie królików trybulka – 1. trybula ogrodowa (Anthriscus); ros´lina zielna z rodziny selerowatych uz˙ywana dawniej jako przyprawa kuchenna; 2. szczypiorek tryjer – maszyna do sortowania ziarna, głównie zbóz˙, według wielkos´ci, kształtu oraz do oddzielania nasion chwastów i zanieczyszczen´; zob. cylinder

trzoska – mała szczapka uz˙ywana na podpałke˛; drzazga trzóp – 1. stare gliniane naczynie; 2. pogardliwie o starszej nieruchawej osobie (siedzi se tyn stary trzóp przy piecu i nic nie tknie w chołpie) trzópek – małe naczynie, przewaz˙nie miseczka (dej klotu mlyka w trzópku!)

trymbac – tre˛bacz

trzósło – cze˛s´c´ pługa odcinaja˛ca skibe˛

trynk – tynk

trzyc´ – trzec´ (Kas´ka tak sie naploluła na Jas´ka, ze tarła nogom lo noge)

trynklowac´ – tynkowac´ (trynklowac´ s´ciane)

trzydziestka – deska o grubos´ci 3 cm

tryz´nica – kobieta, która marnuje wszystko

trzym sie! – trzymaj sie˛!; forma poz˙egnania (ide do chołpy, trzymcie sie zdrowo!)

tryz´nic´ – marnotrawic´, tracic´, trwonic´

trzymac´ – 1. przytrzymywac´ jakis´ czas (trzymoł cygara w zymbach); 2. zmuszac´ kogos´ do pobytu, przetrzymywac´ (trzymali glo w hares´cie dwa miesa˛ce); 3. hodowac´ (trzymoł krowy i klonie w stajni); 4. miec´ cos´ pod swym zarza˛dem (trzymac´ w haryndzie)

trza – trzeba (nie na roz trza psu pyska) trzas pras – szybko, gora˛czkowo, pos´piesznie (trzas pras i plorobione) trzasna˛c´ – 1. uderzyc´ (pieron trzasnoł w dymba); 2. wydac´ charakterystyczny odgłos trzas´nie˛cia (złomoł gnote ino trzasło) trza˛s´ – 1. poruszac´ czyms´, kims´ raz po raz energicznie, gwałtownie (klobyła trzynsie łbem); 2. o pojazdach: podrzucac´ w czasie jazdy (z˙elez´niok trzynsie na dródze) trza˛s´ jabka – strza˛sac´ jabłka z drzewa trza˛s´ sie jak galaryta – bardzo sie˛ trza˛s´c´ ze strachu trza˛s´ sie jak losika zob. trza˛s´ sie jak galaryta

trzymac´ do krztu – pełnic´ role˛ ojca chrzestnego lub matki chrzestnej trzymac´ sie – 1. utrzymywac´ dobra˛ kondycje˛, byc´ zdrowym (ujek mo swloje lata, ale sie jesce dobrze trzymie); 2. byc´ w dobrym stanie (ta chołpa staro trzymie nad plodziw) trzymac´ sie kupy – stanowic´ solidarna˛ gromade˛, trzymac´ sie˛ razem trzymac´ w gorzci – rza˛dzic´ kims´

191

trzymac´ warte trzymac´ warte – miec´ nadzór nad kims´, nad czyms´; pilnowac´ (downij chłopy trzymali plo nocak warte we wsi) trzymac´ za pysk – utrzymywac´ w karnos´ci, dyscyplinie trzynsawica – 1. padaczka; 2. wysoka gora˛czka poła˛czona z dreszczami trzynsawisklo – podmokły grza˛ski teren trzynsidupa – tchórz, osoba bojaz´liwa trzynsionka – słoma pomieszana z sianem lub koniczyna˛, słuz˙a˛ca jako pokarm dla bydła trzyz´wy – niebe˛da˛cy pijanym tuc – rozbijac´, rozgniatac´, rozdrabniac´ (przed wlojnom baby tukły w moz´dziyrzach głowy cukru)

tuton´ – tyton´ twardna˛c´ – twardniec´ twardziyl – 1. cos´ bardzo twardego; 2. me˛z˙czyzna bardzo odporny fizycznie lub psychicznie (z naseglo Józka to ci dopiyro twardziyl) tybet – cienka, mie˛kka tkanina z wełny czesankowej, o splocie skos´nym, obustronnym tybetka – cienka kolorowa wełniana chustka tybetówka – cienka chusta wełniana, z orientalnymi wzorami, noszona na ramionach tydziyn´ – tydzien´ tyla – tyle

tuc do łba – wbijac´ do głowy (w skole tukli mu do łba ile wlazło, ale lón i tak nic nie umioł)

tylni – tylny

tuc sie – hałasowac´ (tuce sie jak Marek plo piekle)

tymu – dlatego

tucek – przyrza˛d do gniecenia, ubijania, np. ziemniaków

tyndy – te˛dy (tyndy s´li na łodpust)

tulac´ zob. tocyc´ w zn. 1 tulac´ sie zob. tolac´ sie tulipon – kwiat z rodziny liliowatych turbacyjo – przestarz. zmartwienie turblowac´ sie – przestarz. martwic´ sie˛ (nie turbujcie sie, wszysko pódzie plo wasy mys´li) turon´ – kole˛dnik przebrany za rogate zwierze˛ (chlodzic´ plo kolyndzie z turoniem) turzok – mieszkaniec Turzy; turzanin tusc – tłuszcz (natopiuła ze spyrki cały gorcek tuscu) tusty – tłusty (brzuch tusty, łeb pusty) tusty cwortek – ostatni czwartek karnawału tuszcz zob. tusc (utopic´ tuszczu na patelce) tutok – tutaj

192

tymplo – tempo tympy – nieostry (tympe narzyndzie) tyn – ten tyngawlo – dosyc´ mocno, intensywnie (wcorej my tyngawo plopiyli) tyngawy – 1. o pokaz´nej tuszy; 2. dosyc´ mocny tyngi – 1. o pokaz´nej tuszy; 2. mocny (ze Staska chłop tyngi i statecny) tynglo – mocno tynzec´ – krzepna˛c´, sztywniec´ (studzielina zacyno tynzec´) tyrac´ – cie˛z˙ko pracowac´ (lod lat tyro niby wół) tyrcec´ – 1. wydawac´ terkot, klekot, warkot (budzik tyrcy na stole); 2. zrze˛dzic´ (baby nic nie robiom, ino tyrcom na chłopów) tyrkna˛c´ – 1. tra˛cic´ kogos´ lub cos´; 2. zadzwonic´ do kogos´ (tyrknij do mnie, jak bedzies mioł cas) tyrkniynty – 1. niezrównowaz˙ony psychicznie; 2. podpity, podchmielony (przysed do chołpy letko tyrkniynty)

tytlac´ sie tyrklotac´ zob. trajkotac´ tyrklotka zob. trajkotka tyrpac´ – szturchac´

tysia˛c – gra w karty, w której wygrywa ten, kto pierwszy uzyska tysia˛c punktów (kamraci rznyli calutki dziyn´ w tysia˛ca) tytlac´ sie – brudzic´ sie˛, np. błotem

193

U u dupy wisiec´ – lekcewac´ cos´ sobie (u dupy mi to wisi, co ty rzeknies)

ucepic´ sie jak rzep psiego logona – narzucac´ swoje towarzystwo; przyczepic´ sie˛

ubabrac´ – ubrudzic´, popaprac´

ucesac´ sie – uczesac´ sie˛

ubabrac´ sie – zabrudzic´ sie˛, upaprac´ sie˛ (ubabrac´ sie gnojem)

ucesanie – fryzura (zmiynic´ ucesanie)

ubic´ – 1. zabic´, przewaz˙nie w stosunku do zwierza˛t.; 2. uderzaja˛c wyrównac´, zespolic´ luz´ne cza˛stki czegos´ w stała˛ mase˛ (ubic´ masło w mas´nicce)

uchloc´ sie – upic´ sie˛ (uchloł sie na iment u somsiada i ledwo przyloz do chołpy)

ubijacka – cze˛s´c´ maselnicy do ubijania masła ubijok – drewniany klocek z dwiema ra˛czkami, słuz˙a˛cy do ubijania ziemi, kapusty, itp. ubiorek – czepek przybrany wsta˛z˙kami i sztucznymi kwiatami zakładany na głowe˛ panny młodej podczas oczepin ubiydzic´ – zrobic´ cos´ z trudem (ledwo ubiydziył troche grosa na kupno cielisi) ubiyracka – osoba odbieraja˛ca zboz˙e za kosiarzem lub kosiarka˛ ubiyrac´ sie – 1. zakładac´ ubranie; 2. chodzic´ w okres´lonym stroju (ubiyro sie jak jaki galant) ublizac´ – ubliz˙ac´ ubloce zob. lobloce ublogawy – troche˛ biedny ubranie – garnitur ubranie plo chołpie – odziez˙ codziennego uz˙ytku ucen´ – uczen´; zob. skolnik

194

uce˛stowac´ – pocze˛stowac´, ugos´cic´

uchlo – 1. narza˛d słuchu (wytargac´ za uchlo; kolcyki w usach); 2. ogniwo łan´cucha; 3. uchwyt naczynia(gornek z usami) uchlodzic´ – 1. ulatniac´ sie˛ (gaz uchlodzi z kuchynki); 2. opuszczac´ okres´lone miejsce (us´li przed plolicyjom do lassa); 3. zme˛czyc´ sie˛, chodza˛c, nachodzic´ sie˛ (stras´nie sie uchlodziył bez cały dziyn´) uchlodzony – zme˛czony długotrwałym chodzeniem uchlowac´ – 1. wyhodowac´ (lojcowie uchlowali wielgiego wieprzka); 2. wychowac´ (somsiedzi uchlowali piyknom dziope) uchlowac´ sie – ocalic´ sie˛ (we wlojne uchlowoł sie we wsi jedyn Z˙yd) uciapkac´ sie – ubrudzic´ sie˛, powalac´ sie˛ (sklut sie cały uciapkoł w błocie) uciecka – ucieczka uciorac´ sie zob. uciapkac´ sie ucisyc´ – uciszyc´ uciupac´ – ura˛bac´ (uciupoł na kilka dni drewiyn do plolynio) uciyc – uciec uciyrac´ – rozdrabniac´ cos´ przez tarcie (utarła krzon na tarce)

ukryncic´ uciyrac´ nosa – dac´ komus´ nauczke˛, zmusic´ kogos´ do podporza˛dkowania sie˛ (przestoł skokac´ do bitki, blo mu utarli nosa) uctowac´ – ucztowac´

ugryz´ – 1. oddzielic´ kawałek czegos´ ze˛bami (ugryz´ pajde chleba); 2. skaleczyc´, zranic´ ze˛bami, uz˙a˛dlic´, uka˛sic´ (spuch jak bania, blo glo pscoła w nos uzarła)

ucucie – uczucie (przed wojnom nie licyło sie na wsi ucucie, ino maja˛tek)

uhusiac´ – us´pic´ lub uspokoic´ dziecko kołysza˛c je

ucuc´ – poczuc´

ujanka – siostra matki, takz˙e z˙ona brata matki

ucyc´ – uczyc´ ucyc´ sie – uczyc´ sie˛ (kcioł sie dalyj ucyc´, ale lojcowie ni mieli na skoły grosiwa)

uja˛c´ sie – wzia˛c´ kogos´ w obrone˛ ujek – brat matki, takz˙e ma˛z˙ siostry matki

ucynic´ – 1. zrobic´, wykonac´; 2. rzucic´ na kogos´ urok

ujes´ – 1. ugryz´c´; 2. zjes´c´ troche˛ potrawy

uc´ciwos´ – prawos´c´, rzetelnos´c´, sumiennos´c´ (miec´ wiare w uc´ciwos´)

ujków zob. ujkowy

uc´ciwy – uczciwy udarzyc´ sie – udac´ sie˛, powies´c´ sie˛ udłubac´ – 1. podebrac´ młode ziemniaki spod krzaka, nie wykopuja˛c całej ros´liny; 2. dłubia˛c, zgromadzic´ cos´ (Kuba Kubie w nosie dłubie, co udłubie, to do Kubie)

ujklowy – nalez˙a˛cy do wuja ujodac´ – szczekac´ zawzie˛cie przez dłuz˙szy czas ujs´ – 1. uciec, zdołac´ sie˛ ocalic´ (udało sie mu ujs´ bandziorom); 2. przejs´c´ jakis´ odcinek drogi (used splory kawołek drógi do miasta); 3. o cieczach lub gazach: wydobyc´ sie˛ ska˛ds´; wypłyna˛c´ (wloda usła ze stawu); 4. nadac´ sie˛ (ta kiecka ujdzie jesce lod biydy)

udowic´ sie – udusic´ sie˛, zwykle z powodu utkwienia czegos´ w gardle (padła mu krowa, bo sie udowiyła burokiem)

ujs´ cało – zdołac´ sie˛ ocalic´

udrzyc´ sie – głos´no krzykna˛c´, wrzasna˛c´

ukalic´ sie – pobrudzic´, powalac´ błotem

udziyrac´ sie – 1. przekomarzac´ sie˛ (lubioł udziyrac´ sie z dzieckami); 2. awanturowac´ sie˛ (udziyroł sie z somsiadkom lo miyndzusek)

ukartowac´ – ustalic´ z góry

ufarbic´ – 1. ufarbowac´; 2. ubrudzic´ farba˛ uflogany – mocno powalany błotem, przemoczony (przyjechoł w zimie z lassa cały uflogany) ufnol zob. hufnol

ujs´ kory – unikna˛c´ kary

uka˛pac´ sie – wyka˛pac´ sie˛ (uka˛pac´ sie w rzyce) układac´ sie – 1. umawiac´ sie˛ o cos´ (układac´ sie lo cyne); 2. przyjmowac´ okres´lona˛ pozycje˛ (ułozył sie na wyrku w kómlorze) uklopac´ – wykopac´ pewna˛ ilos´c´ (uklopac´ z´mioków na lobiod)

uganiacka – pos´piech, gonitwa

ukozac´ sie – pokazac´ sie˛ (plo dyscu ukozało sie słonklo)

ugodac´ – zjednac´, pozyskac´ sobie kogos´ (ugodac´ dziywke do słuzby)

ukrodkiem – ukradkiem, po kryjomu (poziyrac´ ukrodkiem na chlodoka)

ugodac´ sie – dojs´c´ do porozumienia (ugodac´ sie na jarmaku co do piyniyndzy za klonia)

ukrop – zupa na wodzie z topiona˛ słonina˛, przyprawami (np. mie˛ta˛) i doprawiona zasmaz˙ka˛

uglorzysko zob. ugór

ukropek zob. ukrop

uglór – pole przez jakis´ czas nie obsiewane (pas´ krowy na uglorze)

ukryncic´ – 1. kre˛ca˛c, urwac´, oderwac´ (ukryncic´ łepek glołymbiowi); 2. zrobic´ cos´

195

ulaptany przez kre˛cenie, zwijanie (ukryncic´ plowrózek z klonopi); 3. wyprodukowac´ alkohol w warunkach domowych (ukryncic´ ksie˛z˙ycówki na wesele) ulaptany – o zwierze˛tach: ubrudzony rzadkim kałem

umiyrac´ – 1. kon´czyc´ z˙ycie, konac´ (umiyrac´ młodo); 2. o pszczole: zdychac´ umlordowac´ sie – zme˛czyc´ sie˛, utrudzic´ sie˛ (umlordowac´ sie s´cinkom w lesie) umlorusac´ – pobrudzic´ twarz

uloc´ – wydzielic porcje˛ płynu (uloc´ dziecku mlyka do gornuska)

umlorzyc´ – 1. zmniejszyc´ lub zlikwidowac´ zobowia˛zanie pienie˛z˙ne (umlorzyc´ plodotek); 2. doprowadzic´ kogos´ do fizycznego wycien´czenia lub s´mierci; zagłodzic´ (umlorzyc´ dziadka na s´miyrc´)

ululac´ – ukołysac´

umrzyk – nieboszczyk, trup

ululac´ sie – opic´ sie˛

umsyc´ – utkac´ mchem szczeliny mie˛dzy belkami w drewnianym domu; zob. msyc´

ula˛gna˛c´ sie – wykluc´ sie˛, wylegna˛c´ sie˛ (u kumoski ulyngły sie kacki)

ulyngołka – owoc dzikiej gruszy (Pyrus pyraster), nadaja˛cy sie˛ do jedzenia dopiero po ulez˙eniu sie˛ (przebiyrac´ w dziywkach jak w ulyngołkach) ulywa – gwałtowny deszcz (nie mioł gdzie uciyc przed ulywom) ulywac´ – odlewac´ (ulyjcie mi matko kapecke mlycka!) ulzyc´ – 1. ułatwic´ niesienie, cia˛gnie˛cie czegos´ przez zmniejszenie cie˛z˙aru (zesed z fury, zeby ulzyc´ kloniom); 2. przynies´c´, sprawic´ ulge˛ (kcioł ulzyc´ swej starej w ciyrpiyniu) ułakomic´ sie – skusic´ sie˛ na cos´ (doł sie ułakomic´ na wiynksy zarobek) ułapic´ – złapac´, pochwycic´ ułapic´ sie – chwycic´ sie˛ (ułapic´ sie za bloki) ułozyc´ – 1. umies´cic´ cos´ w okres´lonym porza˛dku (ułozyc´ przylodziewek w skrzyni); 2. utworzyc´ pewna˛ całos´c´ z jakichs´ elementów (ułozyc´ siano w klopy); 3. umieszczac´ w pozycji lez˙a˛cej (ułozyc´ do spanio)

umurcyc´ sie – uczernic´ sie˛, umazac´ sie˛ sadza˛ umys´lec´ – postanowic´, zaplanowac´ cos´ po rozwaz˙eniu (umys´loł se jechac´ na giełde do Kraklowa) umywac´ rynce – odcinac´ sie˛ od czegos´, nie chca˛c brac´ na siebie odpowiedzialnos´ci (umył rynce i nie plosed za s´wiadka do sa˛du) upasiony – gruby, utuczony, tłusty upas´ – 1. utuczyc´ (upasła se dwa wieprzki do zabicio); 2. przewrócic´ sie˛ (utknoł na klorzyniu i upod jak dugi) upas´ sie – utyc´, utuczyc´ sie˛ (zarła, zarła i upasła sie jak samura) upatrzyc´ – przygla˛daja˛c sie˛, wyszukac´, znalez´c´, wybrac´ kogos´ albo cos´ włas´ciwego (był na zabawie i upatrzył se dziopke; kupic´ se w sklepie upatrzonom klosule) upic´ – łupic´ (upic´ piechote) upieprzyc´ sie – wulg. powalac´ sie˛, pobrudzic´ sie˛

umaic´ – przystroic´, przybrac´, ozdobic´ cos´ zielonymi gała˛zkami, kwiatami, lis´c´mi (Na Zielone S´wia˛tki szkuty umaili chołpe brzezinom)

upitrac´ sie˛ – ubrudzic´ sie˛

umarty – zmarły, niez˙ywy (plomoze jak umartemu kadziydło)

upiyc – upiec

umielac´ – namlec´

196

upitwac´ – z trudem cos´ zrobic´, przecia˛c´ (ledwo upitwoł tympym nozem kromecke chleba) upiyc sie – zostac´ upieczony (placek juz sie upiyk)

ustatklowac´ sie upiyz˙ zob. łupiyz˙ uplys´ – uples´c´ (plosła nas ła˛ke uplys´ wionek) uplorny – uparty uprza˛s´ – uprza˛s´c´ (uprzyndła trzy motki lnu) upust – 1. dawniej cze˛sto stosowany zabieg leczniczy polegaja˛cy na nakłuciu lub nacie˛ciu z˙yły, zwykle łokciowej i wytoczeniu pewnej ilos´ci krwi (mioł złom krew i plomóg mu upust); 2. urza˛dzenie do odprowadzania, spuszczania wody ze stawu, kanału; s´luza, jaz uracyc´ – pocze˛stowac´, ugos´cic´ uracyc´ sie – 1. zjes´c´ cos´ lubianego do syta (uracyc´ sie ciostkami); 2. napic´ sie˛ alkoholu (uracyc´ sie glorzołkom) uraz´liwy – obraz˙aja˛cy sie˛ z byle powodu, łatwy do uraz˙enia (nie dało sie z nim plogodac´, blo był strasecnie uraz´liwy) urlopnik – 1. urlopowicz; 2. dawniej z˙ołnierz urlopowany z wojska

urok rzucac´ – z´le wpływac´ na czyjes´ losy; czarowac´ urokliwo minuta – według wierzen´ miejscowych: przedział czasowy, kiedy uroki odznaczaja˛ sie˛ najsilniejszym oddziaływaniem na druga˛ osobe˛ lub zwierze˛ urós´ – urosna˛c´ (kto siedzi do jedzynio, to nie uros´nie, a kto bedzie stoł, to uros´nie) Ursula – Urszula (S´wiynto Ursula [21 X] przychlodzi, ptoki do cieplic wywlodzi) uryktowac´ – przygotowac´ urzekna˛c´ – według dawnych wierzen´: rzucic´ na kogos´ urok; zaczarowac´ (krowa nie dała mlyka, blo jom somsiadka urzekła) urzynac´ – ucinac´, obcinac´, odcinac´ urzyndnicka – urze˛dniczka urzyndnik – urze˛dnik urzyndowac´ – sprawowac´ funkcje˛ w urze˛dzie (urzyndowac´ w lokiynku na ploccie) usargac´ – doprowadzic´ do zniszczenia, podarcia, powalania lub przemoczenia (usargoł se na dyscu kapelus)

urobic´ sie – napracowac´ sie˛, zme˛czyc´ sie˛ okres´lona˛ praca˛ (lojciec z matkom urobiyli sie przy zwózce zbloz˙a)

uscypac´ – uszczypna˛c´ (gonsiór uscypoł dziope w noge)

urocysko – miejsce dzikie, odludne; pustkowie

uskna˛c´ – uschna˛c´ (podlywac´ kwiotki, zeby nie uskły)

uroda – 1. zespół cech składaja˛cych sie˛ na pie˛kny wygla˛d; pie˛knos´c´ (nie zbywo jyj na urodzie); 2. urodzaj, dobre plony (łon´skiego roku nie było urody na zbloz˙a i z´mioki)

usklo – 1. zdrobn. od ucho (sepna˛c´ cosik na usklo); 2. otwór w igle lub mały uchwyt dzbanka, filiz˙anki

urodliwy – urodziwy urodny – 1. zob. urodliwy; 2. urodzajny (urodny rok) urok – 1. czar, pie˛kno, powab, wdzie˛k (był plod urokiem dziywcyncia, które napotkoł w soblote na plohornosie); 2. według wierzen´ ludowych: siła magiczna, moga˛ca komus´ lub czemus´ szkodzic´, z´le wpływac´ na czyjes´ losy; czary, zakle˛cie (plosła do babki zamówic´ uroki)

usiaty – osoba o duz˙ych odstaja˛cych uszach

usklocyc´ – uskoczyc´ uskrobac´ – skrobia˛c, obrac´ ze skórki (uskrobac´ z´mioków na lobiod) usłysec´ – usłyszec´ usmlolic´ sie – pobrudzic´ sie˛ czyms´ czarnym, np. sadza˛ uspyrlac´ – nagromadzic´, zaoszcze˛dzic´ (kcioł se uspyrlac´ pare grosy na dyskloteke) ustatklowac´ sie – zacza˛c´ stateczne, spokojne z˙ycie, stac´ sie˛ powaz˙niejszym (stryk sie ustatklowoł dopiyro na dwa dni przed s´mierciom)

197

ustoc´ ustoc´ – 1. zakon´czyc´ sie˛, przemina˛c´ (ulywa ustała); 2. opas´c´ z sił, utrudzic´ sie˛ (ustoł po całym dniu lorki); 3. stoja˛c, wytrwac´ w jednym miejscu (ledwo ustoł na nogach) ustrugac´ – wystrugac´ (ustrugac´ se piscołke z wierzbiny)

utytlac´ sie – ubrudzic´ sie˛, umazac´ sie˛ uwadzic´ – zawadzic´ uwarzyc´ – przestarz. ugotowac´ (ceglo sierpiyn´ nie uwarzy, wrzesien´ teglo nie upiece) uwazowac´ – uwaz˙ac´

ustymp – ubikacja; zob. wychodek

uweselic´ sie – nacieszyc´ sie˛, rozerwac´ sie˛, zabawic´ sie˛

ustymplowac´ z drógi – boja˛c sie˛ kogos´, dawac´ mu wolne przejs´cie

uwidziec´ – ujrzec´, zobaczyc´ (kcioł uwidziec´ przed s´mierciom wszyskie swoje dziecka)

usuchliwy – posłuszny

uwijacka – pos´piech, gonitwa

usuchna˛c´ – okazac´ posłuszen´stwo, zastosowac´ sie˛ do polecenia (nie kcioł usuchna˛c´ lojca, matki)

uwijac´ sie – spieszyc´ sie˛ (uwijac´ sie jak w błocie zaby)

ustulac´ – wymys´lic´ sobie cos´, nazmys´lac´

usuglowac´ – usługiwac´ usyc´ – uszyc´ usyklowac´ – przygotowac´ (usyklowac´ s´niodanie) uszczyc – ucia˛c´ noz˙yczkami us´miyrzyc´ – us´mierzyc´ (dochtór us´miyrzył bloles´ci)

uwolac´ sie – ubrudzic´ sie˛ uwrocie – zagon biegna˛cy poprzecznie i ła˛cza˛cy przy kon´cu szereg równoległych zagonów uwyndzic´ – utrwalic´ produkty z˙ywnos´ciowe przez działanie dymem (dobrze uwyndzili kiełbase)

us´pulac´ – nawina˛c´ pewna˛ ilos´c´ nici

uwzia˛c´ sie – zawzia˛c´ sie˛ na kogos´ (uwzion sie na Kas´ke i nie kce jyj ploflolgowac´)

us´wiyrkna˛c´ – umrzec´, umarzna˛c´ (mozno us´wiyrkna˛c´ na takim mrozie)

uwziynty – nieuste˛pliwy, zawzie˛ty, zaz˙arty (uwziynty we gniywie)

utargac´ – udrzec´, urwac´

uzbiyrac´ – zebrac´, nagromadzic´ (uzbiyrac´ klosyk klozoków)

utkna˛c´ – potkna˛c´ sie˛ (utkna˛c´ lo próg) utlec´ – spróchniec´, rozpas´c´ sie˛ wskutek staros´ci lub działania czynników rozkładaja˛cych (deski w plodłodze utlały) utopic´ w łyzce wody (utopic´ w łyzce wlody) – z˙yczyc´ komus´ najgorszych rzeczy utopiec – według wierzen´ ludowych: demon zamieszkuja˛cy stawy, bagna, wiry wodne lub głe˛biny rzeczne utopiony w gorzołce – stracony przez pijan´stwo utrzyc´ – rozdrobnic´ cos´ na tarce (utrzyc´ krzon) utrzyc´ nosa – dac´ nauczke˛ utrzydupski – lizus, pochlebca utuc – o ziemniakach: rozgnies´c´

198

uzrec´ – ugryz´c´, uka˛sic´ (nie cia˛g psa za logon, bo cie uzry) uzwijac´ – nawina˛c´ (uzwijac´ nici) uzycliwy – che˛tnie pomagaja˛cy, bezinteresowny uzyc´ – 1. posłuz˙yc´ sie˛ czyms´ (uzyc´ młotka do wbicia gwoz´dzia); 2. skorzystac´ z czyichs´ usług lub pomocy (uzyc´ wlojska przeciwklo chłopom); 3. wykorzystac´, zuz˙ytkowac´ (stolorz uzył drewna z lorzecha do zrobiynia sprzyntów); 4. skorzystac´ z uciech z˙ycia, zabawic´ sie˛ uzynty – 1. dawniej: s´cie˛ty tylko sierpem; 2. teraz: zz˙e˛ty za pomoca˛ maszyny – kosiarki, snopowia˛załki, kombajnu

uz´rec´ uzyrac´ sie – uz˙erac´ sie˛, kłócic´ sie˛, spierac´ sie˛ (uzyrac´ sie z somsiadem lo wlode ze studni)

uz´niok – mieszkaniec Łuz˙nej uz´rec´ – zobaczyc´ (siedz´ w ka˛cie, a uz´rom cie)

uzywac´ s´wiata – z˙yc´ beztrosko, uz˙ywac´ z˙ycia, bawic´ sie˛

199

w dyrdy

W w dyrdy – szybko, biegiem (leciała w dyrdy na jarmak do Glorlic na równi z plocia˛giem) w imie bloskie – formuła wypowiadana przed rozpocze˛ciem jakiejs´ czynnos´ci celem zawierzenia tej sprawy opatrznos´ci boz˙ej (rusejmy w imie bloskie!) w kibiny – daleko, w nieznanym kierunku (plosed w kibiny i s´lad plo nim zaginoł) w kupie – razem, wspólnie w pierniki – 1. gdzies´ hen, nie wiadomo gdzie (plosed Cygon w pierniki, a nasa kura z nim); 2. duz˙o, wiele (znalyz´ w lejsie w pierniki klozoków) w pierony – daleko, w nieznanym kierunku (plosła w pierony i tyle jom widzieli) w rzecy samyj – faktycznie, rzeczywis´cie w zod – do tyłu wadzic´ sie – kłócic´ sie˛, sprzeczac´ sie˛ (ni ma dnia, by sie nie wadziuł z kumom) wagacje zob. fagacje waglowac´ sie – hamowac´ sie˛, byc´ ostroz˙nym, uwaz˙ac´ (waguj sie bablo ze swojom gymbom, blo mlozes loberwac´) wajchorz – dróz˙nik kolejowy przekładaja˛cy zwrotnice walec – narze˛dzie rolnicze wykonane z pnia de˛bowego lub jesionowego o długos´ci około 1,5 m i s´rednicy 40–50 cm i słuz˙a˛ce do ugniatania ziemi po siewie Walek – Walenty (gdy na Walka [14 II] desce, s´niyg i mrozy wrócom jesce)

200

wandrowac´ – we˛drowac´ warcec´ – warczec´ warkloc – 1. długie włosy uplecione z trzech pasm (przy locepinach obciyli jyj dugi warkloc); 2. górna cze˛s´c´ nasadu sochy, przechodza˛ca przez grza˛dziel w miejscu jego rozdwojenia warklocki Matki Bloskiej – przestarz. dziewanna drobnokwiatowa (Verbascum thapsus); dwuletnia ros´lina z rodziny tre˛downikowatych maja˛ca zastosowanie w ziołolecznictwie; napar z kwiatów dziewanny działa moczope˛dnie, przeciwbólowo, ma działanie wykrztus´ne i napotne; stosuje sie˛ ja˛ takz˙e przy przezie˛bieniu, grypie, anginie, niez˙ycie nosa, stanach zapalnych jamy ustnej i gardła Warsiawa – Warszawa warstat – 1. pomieszczenie wyposaz˙one w urza˛dzenia, narze˛dzia do wykonywania okres´lonych prac; 2. rodzaj stołu z podstawa˛, na którym wykonuje sie˛ okres´lone prace rzemies´lnicze albo techniczne; 3. zob. krosna warta – 1. dawniej straz˙ nocna pełniona we wsi przez me˛z˙czyzn; 2. straz˙ honorowa przed Grobem Chrystusa (straz˙oki na Wielganoc stojom na warcie przy Grobie Pajskim) waryjot – wariat warza˛cha zob. warzecha warzecha – duz˙a łyz˙ka drewniana (lodyjdz´ łobuzie lody mnie, blo dostanies warzechom plo łebie)

wianowac´ warztat zob. warstat warzyc´ – gotowac´ was – wasz (was to pies, cy nas?) wasa˛g – ozdobny wóz z bokami w postaci drabinek obitych deskami wasa˛zek zob. wasa˛g waserwoga – przyrza˛d do ustalania poziomego i pionowego połoz˙enia; poziomnica Wawrzek – Wawrzyniec wa˛siaty – maja˛cy wa˛sy (downymi casy kazdy chłop musioł byc´ wa˛siaty) wa˛sy – 1. zarost nad górna˛ warga˛ u me˛z˙czyzn (zeby ciotka miała wa˛sy, toby była ujkiem); 2. sztywne włosy czuciowe wyrastaja˛ce po obu stronach pyska niektórych zwierza˛t (klocica loblizuje wa˛sy); 3. os´ci na czubku kłosa pszenicy, je˛czmienia lub innych zbóz˙ (waso psenica mo dugie wa˛sy) wa˛tek – układ nici, prze˛dzy biegna˛cy poprzecznie do osnowy (lniany wa˛tek) wa˛z – 1. gad la˛dowy (W Cionzklowicach plowiadali, ze jez´li ktosik mo na nodze ablo na rynce bloloka, ablo wbije sobie drzoske, wtedy nojlepi przyłozyc´ linowisklo z wynza, a plo jednej nocy lodcuje sie ulge); 2. przen. człowiek chytry, przebiegły, podste˛pny; 3. przewód elastyczny (wa˛z gumlowy); 4. o osobach lub rzeczach ustawionych w rze˛dzie; 5. na Pogórzu dawniej jeden z najbardziej obraz´liwych epitetów w stosunku do drugiej osoby (Ty we˛zie!)

wcinac´ – jes´c´ łapczywie, zachłannie, z˙arłocznie (wcino, ino sie mu usy trzynsom) wciórnos´ci – nieczyste moce, złe licho (a niek to wciórnos´ci wezmom!) wcora – wczoraj (do wcora loło jak z cebra) wcorajsy – 1. taki, który miał miejsce lub został zrobiony dnia poprzedniego (wcorajsy dziyn´); 2. dawny, niedzisiejszy, przestarzały (z kumotra chłop wcorajsy) wdowi gros – wdowi grosz; niewielka suma złoz˙ona na jakis´ cel kosztem wyrzeczen´, lecz z serca wdy I – cia˛gle, zawsze wdy II – jednak, przeciez˙ wdzioc´ – ubrac´, załoz˙yc´ (wdzioła starom jupe i plosła wydoic´ krowe) wdziywac´ – wdziewac´, ubierac´, zakładac´ wejs´ – wejs´c´ (jak wesed do karcmy lo zmroku, to wysed lo s´witaniu) werblik – zapie˛cie łan´cucha wesele – 1. rados´c´, uciecha, wesołos´c´; 2. ogół zwyczajów i obrze˛dów zwia˛zanych z zawarciem małz˙en´stwa (prosic´ glos´ci na wesele); 3. przyje˛cie, zabawa z okazji s´lubu; 4. osoby uczestnicza˛ce w uroczystos´ciach s´lubnych (jedzie wesele) weselic´ sie – cieszyc´ sie˛, radowac´ sie˛ (jak lociec przyniós piynia˛dze, to sie wszyscy w chołpie weselili) weselnik – uczestnik wesela

wcas – wczes´nie, skoro s´wit

weskna˛c´ zob. westkna˛c´

wcasowac´ sie – byc´ na wczasach

westkna˛c´ – westchna˛c´

wcesny – wczesny (był w lejsie na grzybach lo wcesnej glodzinie)

weteryniorz – weterynarz (krowa nie docekała sie weteryniorza i zdechła)

wces´nij – wczes´niej wces´niok – dziecko urodzone w wyniku przedwczesnego porodu wcia˛gna˛c´ – 1. podnies´c´, wcia˛gaja˛c (wcia˛gna˛c´ drabine na strych); 2. wchłona˛c´, wessac´ (wysed na plole i wcia˛gnoł w puca mroz´ne plowietrze); 3. nałoz˙yc´, nacia˛gna˛c´ (wcia˛gna˛c´ gacie)

weterynorz zob. weteryniorz wewiórka – wiewiórka (Sciurus vulgaris); gryzon´ nadrzewny z rodziny wiewiórkowatych wialnio zob. młyjnek wiano – wyprawa panny młodej, posag wianowac´ – dawac´ posag, uposaz˙ac´

201

wiarus´nik wiarus´nik – me˛z˙czyzna z˙yja˛cy z kobieta˛ bez s´lubu kos´cielnego

sie˛ domu na znak, z˙e budowa jest na ukon´czeniu

wiater – wiatr (pies sceko, wiater niesie)

wiechec´ – 1. pe˛k słomy, siana; 2. pe˛k gałe˛zi jodłowych lub gała˛z´ jałowca zwia˛zane drutem i słuz˙a˛ce do czyszczenia komina; 3. warstwa słomy na podeszwie we wne˛trzu buta me˛skiego

wiatrowac´ – silnie i długo wiac´ (wiatruje juz kilka dni, a klojca nie widac´) wiatrzysko – porywisty wiatr wia˛ga – duz˙a wia˛zka wia˛zac´ – 1. mocowac´, robia˛c we˛zeł (wia˛zac´ klojce snurka); 2. ła˛czyc´ ze soba˛ poszczególne przedmioty za pomoca˛ sznura, tas´my, powrósła itp. (wia˛zac´ snopki); 3. przywia˛zywac´ bydło, konie na pastwisku lub w oborze (wia˛zac´ krowe; wia˛zac´ s´kape u złoba); 4. kre˛powac´ sznurem, rzemieniem, łan´cuchem itp.; 5. spajac´, byc´ spoiwem (zaprawa wia˛ze cegły); 6. o ros´linach: tworzyc´ pa˛czki, główki, owoce (kapusta wia˛ze sie we głowy) wia˛zac´ kloniec z klojcem – z trudem sie˛ utrzymywac´ wia˛zano chustka zob. cepiec, cub Wicek – zdrobn. od Wincenty (gdy na Wicka (22 I) i Pawła (25 I) słonklo plods´wituje, dobre latko lobiecuje) wicht – wyz˙ywienie (majster za budowe mioł dostac´ zapłate i wicht) widły – narze˛dzie rolnicze składaja˛ce sie˛ z kilku metalowych ze˛bów (z jigły ludzie robiom widły) widnawlo – dos´c´ jasno (zrobiyło sie widnawlo na plolu) widno – 1. jasno; 2. widocznie, zapewnie (cekali dugo na glos´ci, widno nie mlogli przyjechac´) widocnie – wyraz´nie, łatwo dostrzegalnie widziadło – duch, widmo, zjawa widziec´ sie komu – wydawac´ sie˛ komus´ wiecerzac´ – jes´c´ kolacje˛ wiecerzo – kolacja (downymi casy na wiecerze jadło sie to, co lostało lod lobiadowanio) wiecha – pe˛k z gałe˛zi jodłowych zatykany przez budowniczych na dachu buduja˛cego

202

wiechlowe – pocze˛stunek dla budowniczych po zakon´czeniu wznoszenia budowli (jak majstrowie postawiyli stodołe, to glosplodorz postawiuł im wiechlowe) wiecny – trwały, cia˛gły (tropiły glo wiecne kłoploty) wiecorek – wieczorne spotkanie towarzyskie, niekiedy z tan´cami wiecór – wieczór (haklowac´ lod rania do wiecora) wiecór przedweselny – przyje˛cie organizowane przez panne˛ młoda˛ na krótko przed s´lubem dla niezame˛z˙nych kolez˙anek; wieczór panien´ski wiedz´ma zob. carownica wieklo – wierzchnia cze˛s´c´ skrzyni, kufra itp.; pokrywa wieklowac´ – byc´ przez wieki, z˙yc´ długo (kazdy z nos zemrze – nik nie bedzie wieklowoł) Wielganoc – Wielkanoc (we Wielganoc straz˙oki wartujom przy Grobie Pan´skim) wielganocny – wielkanocny wielgas´ny – bardzo duz˙y wielgi – wielki (na wielgom kupe diabli znosom) Wielgi Bloze! – okrzyk wyraz˙aja˛cy zdziwienie, oburzenie, trwoge˛ wielgi cas – najwyz˙szy czas (wielgi cas dac´ na zaplowiedzi, blo inacy przed weselem bedom krzciny) Wielgi Cwortek – Wielki Czwartek wielgi ołtorz – ołtarz w nawie głównej (przed wielgim ołtorzem s´wiyci sie lampa loliwno)

winkiel wielgi palyc – palec wskazuja˛cy (ra˛boł drewna i ucion sie siykiyrom we wielgi palyc) Wielgi Pia˛tek – Wielki Pia˛tek (we Wielgi Pia˛tek gdy dysc hojnie doliny zleje, ze duzo mlyka bedzie, som pewne nadzieje) Wielgi Plost – w Kos´ciele katolickim post czterdziestodniowy od s´rody popielcowej do Palmowej Niedzieli (downymi casy we Wielgim Plos´cie milkła po karcmach muzyka) Wielgi Tydzien´ – tydzien´ poprzedzaja˛cy Wielkanoc wielgie nieba! zob. Wielgi Boze! wielgie ziele – oman wielki, dziewie˛c´sił (Carlina); ros´lina z rodziny astrowatych, w medycynie ludowej stosowana przy zapaleniu nerek i dróg moczowych wielgo chloroba – epilepsja, padaczka; zob. przepas´nica Wielgo Niedziela – Wielka Niedziela (tak cie lubiom, jak s´ledzia we Wielgom Niedziele) Wielgo Soblota – Wielka Sobota (we Wielgom Soblote przed szalowskim klos´ciołem polono s´wiynty logiyn´, w którym chlodoki s´wiyncili lyski) wieprzek – młody wieprz lub duz˙e, podchowane prosie˛ wierchadło – kij do mieszania wierciel – koniec grza˛dziela sochy wiersyk – wierszyk (w skole kozali sie wyucyc´ wiersyka) wiertacka – wiertarka wiertac´ – robic´ otwór s´widrem; wiercic´

wietek – faza ksie˛z˙yca tuz˙ przed nowiem (miesia˛c na wietku) wijatyk – w kos´ciele katolickim komunia udzielana cie˛z˙ko choremu, konaja˛cemu (jak ksia˛dz jechoł z wijatykiem, to ludzie klynkali przy drodze) wikt zob. wicht Wikta – Wiktoria wiktowac´ sie – stołowac´ sie˛, z˙ywic´ sie˛ wilce łyko – wawrzynek wilczełyko (Daphne mezereum); gatunek krzewu z rodziny wawrzynkowatych o truja˛cych owocach; dawniej w Kle˛czanach po zamieceniu izby w dzien´ s´w. Szczepana, zamiatano ja˛ jeszcze pre˛tem z wilczego łyka, aby chrobactwo nie trzymało sie chołpy wilcur – pies z rasy duz˙ych, silnych psów; wilczur wilcysklo – duz˙y wilk wilgno – wilgotno wilgny – wilgotny wilijki zob. s´wiaty wilijo – 1. dzien´ poprzedzaja˛cy inny dzien´, zwłaszcza jakies´ s´wie˛to (wilijo Zielonyk S´wia˛tek); 2. uroczysta wieczerza w przeddzien´ s´wie˛ta Boz˙ego Narodzenia (cała familijo zasiadła do wiliji) Wilijo – dzien´ poprzedzaja˛cy s´wie˛to Boz˙ego Narodzenia (gdy w Wilijom jasno – to w stodole ciasno) wilk – 1. ssak drapiez˙ny z rodziny psów (wilki wyjom na nowiu); 2. rasa psa – wilczur; 3. pionowo wyrastaja˛cy pe˛d z pnia poniz˙ej korony lub z konara drzewa

wierutny cygon – wielki kłamca

wilka dostac´ – przezie˛bic´ nerki poprzez siedzenie na czyms´ zimnym

wierzeje – 1. wrota stodoły; 2. dwuskrzydłowa brama zbita z desek (wierzeje buły za niskie, aby fura mlogła sie w nik zmies´cic´)

wilkiem (komus´) z locu patrzy – o osobie, która spogla˛da nieprzyjaz´nie i wzbudza nieufnos´c´

wiesło – wiosło

winkiel – 1. ka˛t prosty (lodmiyrzyc´ winkiel); 2. przyrza˛d do wyznaczania ka˛ta prostego; ka˛townik; 3. naroz˙nik o ka˛cie pro-

wiesna – wiosna (wiesna – bedzie kura jaja niesła)

203

Winocha stym; we˛gieł (stoł za winklem, by glo nik nie widzioł)

wiynkse pół – wie˛cej niz˙ połowa (przedoł ciotce wiynkse pół pszenicy)

Winocha – imie˛ nadawane krowom mas´ci ciemnoczerwonej

wiynkso połowa zob. wiynkse pół

winsowac´ – składac´ z˙yczenia wio! – okrzyk, którym pope˛dzano konia wioc´ – uciekac´ wionek – 1. koło uplecione z kwiatów, gała˛zek, lis´ci itp., słuz˙a˛ce zwykle jako ozdoba (s´lubny wionek); 2. przestarz. cnota, dziewictwo, niewinnos´c´ (stracic´ wionek); 3. przedmiot podobny z kształtu do okre˛gu (doł na s´wiyzyzne wionek kiełbasy) wios´niany – wiosenny wisiec´ jak klysc u dupy – nie odste˛powac´, natre˛tnie towarzyszyc´ wisieluch – człowiek, który sie˛ powiesił; wisielec (przylecieli ze wsi ludziska i lodciyli wisielucha)

wiynsowac´ – składac´ z˙yczenia wiynziołka – przytulica czepna (Galium aparine); ros´lina nalez˙a˛ca do rodziny marzanowatych, zawiera enzym powodujacy, z˙e mleko krów, które jedza˛ te˛ ros´line˛, zsiada sie˛ wiynzołek – 1. mały we˛zeł, supełek (zrobiyła wiynzołek na kon´cu nitki); 2. zawinia˛tko, tobołek wiynz´ba – ciesielska konstrukcja nos´na dachu, której głównym elementem jest wia˛zar (majstrowie klojcom wiynz´be dachu) wiyn´corz – przestarz. parobek dworski wija˛cy wieniec doz˙ynkowy wiyn´cula – przestarz. dziewka słuz˙ebna wija˛ca wieniec doz˙ynkowy

Wis´ka – Jadwiga

wiyrzba – wierzba (zbiyrac´ gruski na wiyrzbie)

Wis´nia – imie˛ nadawane krowom o mas´ci ciemnoczerwonej

wiyrzbina – drewno wierzby, gała˛zki wierzbowe (ukryncic´ piscołke z wiyrzbiny)

wis´nio – drzewo z rodziny róz˙owatych (Prunus cerasus) lub jego owoc (kto w dziyn´ S´w. Łucyi [12 XII] narwie gałynzi z wis´ni, wstawi do s´klonki i dziyn´ na dziyn´ bedzie zmiyniac´ wlode, temu we Wilijom te gała˛zki zakwitnom na bioło jak s´niyg)

wiysac´ sie – 1. chwyciwszy za cos´, trzymac´ sie˛; czepiac´ sie˛ czegos´ (szkuty wiysajom sie u fury); 2. odbierac´ sobie z˙ycie przez powieszenie

wis´ta! – polecenie dla konia: w lewo! witacka – powitanie, witanie witojcie! – witajcie!; krótka forma powitania wiycha zob. wiecha wiycie – forma zwracania sie˛ do osób starszych przez wy wiyncy – wie˛cej wiyniec – 1. duz˙y wianek (wiyniec na trumne); 2. kolisty przedmiot lub szereg rzeczy nanizanych na sznurek (nic´, z˙yłke˛ itp.), którego kon´ce sa˛ poła˛czone (ususyc´ wiyniec grzybów); 3. poroz˙e jelenia

204

wiysac´ sie komus´ na syi – obejmowac´ kogos´ ramionami za szyje˛ wiysok – wieszak wiys´ – prowadzic´ (we wtorek wiedli klonia na jarmak) wizytka – 1. rodzaj damskiego kaftanika; 2. członkini s´cisłego zakonu kontemplacyjnego wjis – widzisz, wiesz (wjis co bablo, chyba sie psejde do kuma) wjyzdzac´ – wjez˙dz˙ac´ (wjyzdzac´ wlozem na plodwlorzec) wlyc – 1. cia˛gna˛c´; 2. nies´c´ z wysiłkiem (wlyc na plecach pełen wór z´mioków); 3. bronowac´ pole (wlyc zagón)

wolarnio wlyc sie – 1. posuwac´ sie˛ naprzód, is´c´, jechac´ powoli, z trudem (wlók sie kloniem noga w noge); 2. cia˛gna˛c´ sie˛ przez długi czas, dłuz˙yc´ sie˛ (dziyn´ sie wlece bez klojca); 3. o dymie, mgle: rozpos´cierac´ sie˛, snuc´ sie˛ wkoło (mgła wlece sie plo ziymi) wlyc smykiem – cia˛gna˛c´ po ziemi wlyz´ – wlez´c´, wejs´c´ (wloz jak s´wiynty Pieter w Credo) włosiaty – owłosiony, poros´nie˛ty włosami włosiynica – 1. rodzaj płachty zrobionej z włosia, umieszczanej wraz z surowcem w prasie olejarskiej podczas czynnos´ci tłoczenia oleju; 2. szata z włosia noszona dawniej na gołe ciało dla umartwienia, pokuty lub z powodu z˙ałoby włosy janielskie – pe˛k cie˛kich pasemek staniolu wieszany na choince włozyc´ – 1. ubrac´, wdziac´ (rzekła chłopu, ze ni mo co włozyc´ na siebie); 2. umies´cic´ cos´ w czyms´, w s´rodku czegos´ (włozył kluc w dziurke lod kluca) włócka – 1. słabo skre˛cona nic´ wełniana; 2. bronowanie pola za pomoca˛ bron włócyc´ – 1. cia˛gna˛c´, wlec; 2. brac´ ze soba˛ kogos´ wbrew jego woli; cia˛gac´, wodzic´ (włócyła ciotke plo sklepach); 3. bronowac´ (plojechoł do klowola włócyc´ mu z´miocysko) włócyc´ plo sa˛dach – cze˛sto wytaczac´ komus´ procesy sa˛dowe; ciagac´ po sa˛dach włócyc´ sie – 1. wies´c´ z˙ycie włócze˛gi, wałe˛sac´ sie˛ (włócyc´ sie plo s´wiecie); 2. chodzic´ doka˛ds´ bez potrzeby (włócyła sie plo zobawach, a dziecka lostawiała babce) włóka – 1. dziewczyna włócza˛cej sie˛ po domach lub uganiaja˛ca sie˛ za chłopakami; 2. dawna jednostka powierzchni gruntu ornego równa 30 morgom, czyli 16,8 ha; grunt o takiej powierzchni wmowiac´ sie – wpraszac´ sie˛ (nie kcieli sie wmowiac´ w glos´ci) wna˛trze – wne˛trze organizmu wnerwic´ sie – zdenerwowac´ sie˛

wnetki – niebawem, wkrótce wnucek – wnuczek wnucka – wnuczka (babka miała trzy wnucki) wnuk – przestarz. wne˛trze organizmu (blolec´ we wnuku); zob. wna˛trze wobic´ – wabic´ wloda – woda wloda i logiyn´ – o kran´cowych przeciwien´stwach (nie mogli dojs´ klojca ze sobom; lona logiyn´ a ón wloda) wloda s´wiyncono – woda przeznaczona do uz˙ytku sakralnego wlodnik – demon wodny, ubieraja˛cy sie˛ przewaz˙nie na czerwono i topia˛cy ludzi lub prowokuja˛cy nieostroz˙nych amatorów ka˛pieli wlodno puchlina – gromadzenie sie˛ płynu przesie˛kowego w jamach ciała lub tkankach, głównie w tkance podskórnej; wyste˛puje w schorzeniach serca, nerek, krwi, naczyn´ krwionos´nych wlodzianka – zupa bez okrasy z zalanej wrza˛tkiem ma˛ki; zob. ukrop wlodzic´ – 1. ida˛c, prowadzic´ kogos´ w róz˙ne miejsca (wlodziła dziope lod sklepu do sklepu; jakas´ mamuna wlodziyła jom plo manowcak); 2. opiekowac´ sie˛ s´wiez˙o wyklutymi piskle˛tami do osia˛gnie˛cia przez nie dojrzałos´ci (kacka wlodzi kacynta); 3. poruszac´, kre˛cic´ (baran wlodzi łbem) wlodzic´ na posku – całkowicie kims´ sterowac´ wlodzic´ za nos – oszukiwac´ kogos´ woga – 1. duz˙y orczyk; 2. poziomica wlojna – 1. zorganizowana walka zbrojna (plosed bic´ sie na wlojnie); 2. awantura (przysed napity i robi wlojne w chołpie) wlojok – z˙ołnierz Wlojtek – zdrobn. od Wojciech wolarnio – przestarz. obora (przewaz˙nie dworska) dla wołów

205

wlolne I wlolne I – czas wolny od pracy wlolne II – o cies´cie w trakcie wyrabiania: rzadkie, mie˛kkie wlolnizna – okres zwolnienia z powinnos´ci wobec dziedzica lub pan´stwa

wloz´nica – 1. osoba kieruja˛ca zaprze˛giem konnym, powoz˙a˛ca kon´mi; furman; 2. otwór w powale kurnej chaty zaste˛puja˛cy komin, zatykany na noc deszczułka˛ umocowana˛ na dra˛z˙ku; zob. dymnik w zn. 2 wloz´niorka zob. wloz´nica w zn. 2

wlolny – rodzaj powolnego tan´ca tan´czonego nad ranem w czasie wesela

wójcio – wójtowie

wlolo – wola (tako była wlolo lojców)

wójt – zwierzchnik gminy wiejskiej

wlolok – mieszkaniec Woli Łuz˙an´skiej; wolanin

wóz furman´ski – wóz wykonywany m.in. przez kowali w Szalowej, słuz˙a˛cy w czasach galicyjskich do przewozów towarów na We˛gry

wlolorz – pasterz wołów wołac´ na sie – nawoływac´ sie˛ (pas´li krowy plo miyndzach i co kwila wołali na sie)

wózek do plowrózków – przyrza˛d do kre˛cenia powrozów i sznurów konopnych

wołek – 1. wałek do ciasta; 2. kra˛z˙ek, zwój płótna (przyniós od knopa wołek płótna); 3. młody wół; 4. groz´ny szkodnik ziarna (ma˛ki i kaszy) w spichrzach i składach zboz˙owych; wołek zboz˙owy

wpaklowac´ sie – wejs´c´ bez zaproszenia, wejs´c´ z trudem (wpaklowoł sie na chama do chołpy); 2. wjechac´, wejs´c´ w cos´ niechca˛cy; wpas´c´ (wpaklowac´ sie w bagno)

woniec´ – pachniec´, roztaczac´ won´ (Kas´ka sie wyperfuniyła i wlonieje na całom wies´)

wpaklowac´ sie w biyde – przysporzyc´ sobie kłopotów

wonita – wymioty

wpas´ – 1. padaja˛c, trafic´, dostac´ sie˛ do wne˛trza czegos´ (s´lizgnoł sie i wpod do rzyki); 2. wejs´c´, wsta˛pic´ na chwile˛ (jak stryk wpod, tak i wypod z chołpy); 3. poruszaja˛c sie˛ szybko, zderzyc´ sie˛ z kims´, z czyms´ (wpas´ ałtem w drzywo); 4. ulec działaniu silnej emocji (wpas´ w gniyw)

wonitowac´ – wymiotowac´ wopno – wapno (pobieliylic´ izdebke wopnem) wor – 1. ukrop, wrza˛tek; 2. skwar, spiekota, upał (z nieba loł sie isny wor) wortac´ – 1. miec´ jaka˛s´ wartos´c´; 2. zasługiwac na cos´ worztwa – warstwa wlozic´ – wozic´ wlozic´ sie – 1. byc´ woz˙onym, jez´dzic´ jako pasaz˙er; 2. dokuczac´ komus´ (babka wlozi sie plo dziadku) wozny – waz˙ny (wzion ze sobom do biura wozne papiyry) wlozownia – pomieszczenie do przechowywania wozów i uprze˛z˙y wozyc´ – 1. okres´lac´ cie˛z˙ar za pomoca˛ wagi (wozyc´ s´winie na wodze); 2. oceniac´ przybliz˙ony cie˛z˙ar czego (wozyc´ kure w rynkach); 3. rozpatrywac´ cos´, rozwaz˙ac´, robic´ cos´ z namysłem (wozyc´ słowa)

206

wpas´ jak s´liwka w kompot – z˙art. znalez´c´ sie˛ w bardzo trudnej sytuacji (wpod z dziywkom jak s´liwka w klompot i trza było dawac´ migiem na zaplowiedzi) wpas´ samo w rynce – dostac´ sie˛ komus´ przypadkiem, bez uprzednich zabiegów wpas´ w chloros´c´ – zachorowac´ (wpadła w chloros´c´ i nie mogła sie z niyj plozbiyrac´) wpas´ w dugi – zadłuz˙yc´ sie˛ wpas´ w loko – 1. zauwaz˙yc´; 2. zostac´ zauwaz˙onym i spodobac´ sie˛ komus´ wpas´ w uchlo – 1. usłyszec´ przypadkiem; 2. łatwo zapamie˛tac´ (wpadła jyj w uchlo piosynka) wpolic´ – spus´cic´ lanie

wsiowy wprawic´ sie – zdobyc´ dos´wiadczenie w czyms´ (wprawic´ sie do murarki)

wiedzia˛ czegos´ (cyrwone słonko lo zachlodzie wrózy wiater)

wprzódy zob. przody

wrzecia˛dz – skobel z˙elazny do zamykania drzwi

wprzódzi – wpierw; zob. wprzódy wrazic´ – wsadzic´, włoz˙yc´, wbic´, wetkna˛c´ (wraziyła gdziesik siyrp i ni moze znalyz´) wra˛bac´ – 1. zjes´c´ duz˙o (wra˛boł całom spyrke ze spyrnika); 2. brutalnie wrzucic´ cos´ do czegos´ (klopnoł psa i wra˛boł glo do stowka) wra˛bac´ sie – wjechac´ w cos´ (jechoł za pryndko ałtem i wra˛boł sie w drzywo) wrec´ – 1. gotowac´ sie˛ (wloda wre w glorku); 2. byc´ pełnym wrzawy, gwaru, zgiełku, krzyków (w skole na przerwie wrało jak w ulu) wronie sadło – rozchodnik wielki (Sedum telephium), bylina z rodziny gruboszowatych, o płoz˙a˛cych sie˛ lub wzniesionych pe˛dach, grubych, mie˛sistych lis´ciach; rozchodnik s´wie˛cono dawniej na Matke˛ Boska˛ Zielna˛ i pleciono z niego wianki na Boz˙e Ciało wrota – szerokie dwuskrzydłowe drzwi w budynkach gospodarczych, zwłaszcza w stodole (zaprzyjcie wrota, blo je wiater wyłomie) wrotyc – wrotycz pospolity (Tanacetum vulgare) – gatunek ros´liny nalez˙a˛cej do rodziny astrowatych o silnej woni przypominaja˛cej zapach kamfory; ziele było stosowane dawniej do spe˛dzania płodu, leczenia histerii, do pobudzania menstruacji oraz przy stłuczeniach, zwichnie˛ciach, reumatyzmie, chorobach skóry, zwalczania robaków w układzie pokarmowym, lecz w odpowiednich dawkach, poniewaz˙ wie˛ksze dawki powodowały zatrucie wroz – razem, wspólnie wróz – wróz˙bita wrózba – wróz˙ba wrózka – wróz˙ka wrózyc´ – 1. przepowiadac´ przyszłos´c´ (dac´ plowrózyc´ Cygance); 2. byc´ oznaka˛, zapo-

wrzeciono – prymitywny przyrza˛d do prze˛dzenia wykonany z podłuz˙nego kawałka drewna w kształcie iglicy, w którego dolnej cze˛s´ci umieszczony jest cie˛z˙arek zwany prze˛s´likiem wrzescec´ – wrzeszczec´ wrzesiyn´ – wrzesien´ (kto harował w lecie, temu plowie wrzesiyn´: cies sie glosplodorzu, tusto bedzie jesiyn´) wsa – wesz ludzka (Pediculus humanus); owad z rze˛du o tej samej nazwie, pasoz˙ytuja˛cy na człowieku i zwierze˛tach, z˙ywia˛cy sie˛ ich krwia˛ (przyniós wsy ze skloły) wsadzac´ swe trzy grose – odzywac´ sie˛ nie be˛da˛c pytanym, wtra˛cac´ sie˛ wsadzic´ do rzyci – gniewnie, ze złos´cia˛: wzia˛c´ sobie (te grajcary, co ci doł lojciec, wsadz´ se do rzyci) wsawica – choroba pasoz˙ytnicza roznoszona przez wszy, powoduja˛ca zmiany zapalne skóry wsetecnica – kobieta poste˛puja˛ca nieobyczajnie wsetecnik – me˛z˙czyzna poste˛puja˛cy nieobyczajnie wsia˛kac´ – 1. przenikna˛c´ w gła˛b czegos´ (atramynt wsia˛ko w bibułe); 2. gina˛c´, przepadac´ bezpowrotnie (piynia˛dze wsia˛kły bez s´ladu) wsioc´ – wsiac´ wsiok – pogardliwie o mieszkan´cu wsi (nie zadawej sie z tym wsiokiem) wsiorz – 1. osoba zawszona; 2. pogardliwie o biednym człowieku (wsiorz jedyn, a kciołby sie zynic´ z córkom kmiecia); 3. ge˛sty grzebien´ do iskania wsiowy – wiejski

207

wsióra wsióra zob. wsa (A cóz sie tak kumie plo torbie dropiecie? Blo mie wsióra uzarła. Jak w siura, to mynda)

wtrynic´ sie – wprosic´ sie˛, wtargna˛c´ (wtrynili sie na chama do chołpy i nie kcieli wyjs´)

wsplominek – wspomnienie (przysło im suchac´ babskich wsplominków)

wtulic´ – 1. przen. zbic´, sprac´, obic´, wkropic´ 2 wcia˛gna˛c´, włoz˙yc´ (wtulic´ copke na usy)

wstyd – 1. uczucie wstydu (plocyrwiyniec´ ze wstydu); 2. zewne˛trzne kobiece narza˛dy płciowe (Magda wypiyła sie na chlodoków i ploklozała im wstyd)

wtykac´ – 1. dawac´ cos´ komus´ do re˛ki, wkładac´ cos´ komus´ np. w kieszen´, czynia˛c to ukradkiem lub wbrew jego woli (dziadek wtykoł wnuklom cukierki); 2. wkładac´, wsadzac´ (nie wtykej nosa do cudzego trzosa); 3. jes´c´ zachłannie (wtyko, ino sie mu usy trzynsom)

wstydac´ sie – wstydzic´ sie˛ (wstydo sie jak klozioł w kapus´cie) wsyp – worek z ge˛stej tkaniny wypełniony pierzem; wsypa wsypac´ – 1. nasypac´ (wsypoł wyngiel do pieca); 2. przen. sprawic´ lanie (wsypoł mu ile włazło) wsyrz – na szerokos´c´ wsza zob. wsa (mioł na łebie kupe wszów) wszegdy – zawsze wszelki duch Pana Bloga kwoli – okrzyk wyraz˙aja˛cy zdumienie lub przeraz˙enie wszyc´klo – wszystko wszyndy – wsze˛dzie wszyndzie zob. wszyndy wszysklo zob. wszyc´klo wszys´ciutyn´klo – ekspresywnie: wszystko wszytki – wszystek ws´cieklica – 1. furia, pasja (wziyna glo ws´cieklica na swom babe); 2. przestarz. czerwona spódnica z fabrycznego płótna; 3. wysoka czapa barania noszona dawniej przez Pogórzan wte i wewte – w róz˙nych kierunkach (lotała plo wsi wte i wewte i w klojcu siadła se na tyłku)

wtyncos zob. wtencas wujanka zob. ujanka wybawic´ – 1. ocalic´, wyratowac´, uchronic´ kogos´ od zguby (wybawic´ od s´mierci); 2. odchowac´ niemowle˛ (dziadkowie synom dziecka wybawiyli) wybeblac´ – wypaplac´, wygadac´ sie˛ (wybebloł przed swlojom babom wszysko, co mu chłopy nagodali) wybijanka – przestarz. spódnica płócienna re˛cznie drukowana wybiylic´ – sprawic´, z˙eby cos´ stało sie˛ białe (wybiylic´ pótno na blichu) wybiyrac´ – 1. wyjmowac´ cos´ z czegos´ (wybiyrac´ miód pscołom); 2. dokonywac´ wyboru (wybrac´ se dziope na zone) wybiyrac´ sie – 1. miec´ zamiar gdzies´ pojechac´; 2. szykowac´ sie˛ do drogi (lojcowie wybiyrajom sie na lodpust) wybiyrac´ sie na tamtyn s´wiat – byc´ bliskim s´mierci, umierac´ wyblorowac´ – zrobic´ otwór wiertłem (borem) wybuchac´ – wyrosna˛c´ nadmiernie (na grza˛dkach plo dyscu wybuchało zielsklo) wybuchany – wyros´nie˛ty

wtra˛bic´ zob. wra˛bac´ w zn. 1

wybulic´ – 1. wybrzuszyc´ (wybuliyło deski we wrotach); 2. drogo zapłacic´ za cos´ (wybulic´ całom wypłate na nowe brony)

wtrynic´ – 1. wepchac´; 2. zob. wra˛bac´ w zn. 1, wtra˛bic´

wybyc´ – pójs´c´ sobie, wyjs´c´ (jak skloro s´wit wybył z chałupy, to jesce glo ni ma)

wtencas – wtenczas

208

wycytac´ wycesac´ – 1. uczesac´ (plosła do fryzjerki, zeby sie wycesac´); 2. oddzielic´ włókna lnu od kłaków (wycesac´ lyn z paz´dziyrzy) wychleptac´ – wypic´ głos´no, łapczywie (kociynta wychleptały ciepławe mlyklo) wychlustac´ – wychlapac´ (wode˛) wychlodek – ubikacja poza domem; latryna (downymi casy stawiano plod łózkami nocne nacynia, blo nie kciało sie im ganiac´ plo nocy do wychlodka) wychlodzic´ – 1. ida˛c, opuszczac´ jakies´ miejsce (wychlodzic´ do klos´cioła); 2. uzyskac´ cos´, chodza˛c gdzies´ (wychodziuł se rynte plo dochtorach); 3. wydostawac´ sie˛ na zewna˛trz, staja˛c sie˛ widocznym; wschodzic´ (jyncmiyn´ wychlodzi; słonko wychlodzi na s´wiat blozy); 4. byc´ skierowanym (lokno wychlodzi na dróge) wychytac´ – wyłapac´, złapac´ wszystko (policja wychytała bandziorów) wycia˛c´ – 1. cie˛ciem usuna˛c´, odcia˛c´, s´cia˛c´ (pos´li w plole wycia˛c´ kapuste); 2. cie˛ciem wydobyc´ z czegos´ okres´lony kształt (krawcowo wyciyła dziure w pótnie); 3. uderzyc´ kogos´ mocno (kcioł wycia˛c´ zbitnika w gymbe, ale nie trafiuł); 4. zabic´ wiele osób, wymordowac´ (Niymcy wyciyli w piyn´ wiela Ploloków) wycia˛gac´ – 1. cia˛gna˛c, wyjmowac´ cos´ z czegos´ (wycia˛gac´ wiadro ze studnie); 2. wysuwac´ do góry lub do przodu (wycia˛gała syje, zeby ujrzec´ weselników); 3. nakłaniac´ kogos´ do wyjs´cia, do udania sie˛ doka˛ds´ (wycia˛gac´ somsiada do knajpy); 4. s´piewaja˛c, wydobywac´ wysokie dz´wie˛ki (wycia˛gac´ wysoklom nute); 5. ratowac´, wydobywac´ z opresji (wycia˛gac´ chłopa z hares´tu) wycia˛gac´ na jaw – ujawniac´ cos´ wycia˛gac´ nogi – 1. prostowac´ nogi; 2. umierac´ wycia˛gac´ piynia˛dze – wyłudzac´ od kogos´ pienia˛dze wycia˛gac´ rynke do kogos´ – wyraz˙ac´ komus´ che˛c´ udzielenia pomocy

wycia˛gac´ rynke lo plomoc – prosic´ o wsparcie, z˙ebrac´ wycielonka – krowa po wycieleniu wyciepna˛c´ – wyrzucic´ wycior – wiechec´ z jałowca lub gała˛zek jodłowych do czyszczenia komina wycisna˛c´ – 1. s´ciskaja˛c, oddzielic´ z czegos´ wode˛ lub inna˛ substancje˛ płynna˛ (plojechoł do lolyjarni wycisna˛c´ lolyj ze lnu); 2. wymusic´ cos´ na kims´ (wycisna˛c´ prowde); 3. wyrzucic´ cos´ do góry (trza siano wycisna˛c´ na plowałe) wycisna˛c´ lostatni dech – doprowadzic´ do skrajnego zme˛czenia wycisna˛c´ siódme ploty – zmusic´ do cie˛z˙kiej, wyczerpuja˛cej pracy wyciupac´ – wyra˛bac´ siekiera˛ (wyciupac´ przejs´cie bez krzoki) wycubic´ – zapłodnic´ kure˛ (klogut wycubiył kure) wycyckac´ – 1. ssa˛c, wycia˛gna˛c´ z czegos´ płyn lub powietrze; wyssac´ (wycyckoł do dna mlyko ze zbanka); 2. wycia˛gna˛c´ od kogos´ pienia˛dze (adwlokacino wycyckała kuma z piyniyndzy) wycyrpac´ – 1. czerpia˛c, wydobyc´ do kon´ca płyn lub ciało sypkie (wycyrpac´ wlode ze studni); 2. ogołocic´ z czegos´, zuz˙yc´; 3. spowodowac´ utrate˛ sił; osłabic´ (wycyrpała jom dugo chloros´c´ i lezenie w łózku) wycyrpac´ sie – zostac´ zuzytym, skon´czyc´ sie˛ (wycyrpoł sie plol do pieca na zime) wycys´cic´ – doprowadzic´ do czystos´ci (dziadek wycys´ciył se fajke) wycytac´ – 1. czytaja˛c, dowiedziec´ sie˛ czegos´ (babka wycytała w papiyrach wozne rzecy); 2. czytaja˛c, wymienic´ nazwisko (problosc wycytoł Wlojciecha do sprza˛tanio w klos´ciele) wycytac´ z kart, z rynki – przepowiedziec´ przyszłos´c´ na podstawie układu kart, linii papilarnych

209

wycytac´ z locu wycytac´ z locu – odgadna˛c´ cos´ na podstawie wyrazu oczu wycytowac´ – wyczytywac´ wyc´wicyc´ – 1. nauczyc´ czegos´, wyszkolic´ (Wawrzka barz wyc´wicyli we wlojsku); 2. sprawic´ lanie wyc´wika – 1. duz˙y wysiłek, intensywne c´wiczenie, musztra (dali im wyc´wike przy s´cince w lesie); 2. te˛gie lanie (ledwo przysed ze skloły, to lojciec sprawiuł mu wyc´wike) wydac´ – 1. wyłoz˙yc´ pienia˛dze na cos´, zapłacic´ za cos´ (wydac´ lostatni gros na krowe);

210

2. doprowadzic´ do małz˙en´stwa (lojcowie dobiyli targu i wydali Zos´ke za Tomka); 3. ujawnic´ kogos´ lub miejsce czyjegos´ ukrycia, zdradzic´ kogos´ lub cos´ (wydac´ zbitnika plolicji) wydac´ na s´miyrc´ – donies´c´ na kogos´ wiedza˛c, z˙e zostanie zabity; skazac´ kogos´ na s´mierc´ wydac´ sie – 1. wyjs´c´ za ma˛z˙; 2. wyjs´c´ na jaw, zostac´ zdradzonym (wszyskie ich grzychy sie wydały) wydano – zame˛z˙na

wydarzyc´ sie – poszcze˛s´cic´ sie˛, udac´ sie˛ wydmuchlowisko – miejsce, gdzie wieja˛ silne wiatry

miała na sercu); 2. zdradzic´ tajemnice˛, powiedziec´ cos´ niepotrzebnie

wydolic´ – byc´ w stanie cos´ zrobic´, dac´ rade˛, podołac´ (ni móg wydolic´ tyj roblocie)

wygodac´ sie – 1. nagadac´ do woli; 2. zdradzic´ tajemnice˛ przez gadulstwo, nieostroz˙nos´c´

wydrzyz´niac´ sie – przedrzez´niac´ kogos´

wygodany – 1. gadatliwy; 2. wymowny

wyduldac´ – wypic´ (wyduldoł z gwinta c´wiortke wódki)

wyglolic´ – 1. usuna˛c´ włosy, zarost (wyglolic´ do gołej poły); 2. wycia˛c´ cos´ całkowicie); 3. przen. wypic´ pewna˛ ilos´c´ wódki (wyglolic´ do dna butelke)

wydymbic´ – naleganiem wymusic´ cos´, wycia˛gna˛c´ cos´ od kogos´ (wydymbic´ w urzyndzie mniyjsy plodotek) wydziylac´ – wyodre˛bniac´ z wie˛kszej całos´ci jaka˛s´ cze˛s´c´ (lojciec wydzieluł córce mlorge plola) wydziyrac´ sie – wydzierac´ sie˛, wrzeszczec´ (s´li bez wies´ i wydziyrali sie na całe garło) wydziywiac´ – grymasic´, kaprysic´

wyglon – 1. wspólne pastwisko gromadzkie; 2. miejsce na skraju wsi, gdzie gromadzone sa˛ zwierze˛ta pe˛dzone na wypas; 3. droga, która˛ pe˛dzi sie˛ bydło i trzode˛ na pastwisko wygramlolic´ sie – wydostac´ sie˛ z trudem, powoli (z biydom wygramloliył sie na góre)

wyfutrowac´ – nakarmic´ inwentarz

wygryziny – resztki słomy niedojedzone przez bydło

wyganiacka – wyganianie bydła na pastwisko

wygryzki zob. wygryziny

wyganiac´ – zmuszac´ do opuszczenia zajmowanego miejsca (wyganiac´ bydło ze stajni na paswisklo) wygarna˛c´ – 1. garna˛c, wydobyc´ cos´ z czegos´ (babka wygarnyła wyngle z nalepy); 2. powiedziec´ cos´ komus´ ostro, bez ogródek (wygarnoł mu prowde w locy); 3. strzelic´, wystrzelic´, wypalic´ (wygarnoł z fuzyi do dzikiej s´wini) wygibus – osobnik wygimnastykowany

wygwizdów – miejsce, gdzie wieja˛ silne wiatry wyharatac´ – wyrwac´ z uz˙yciem duz˙ej siły wyharyndowac´ – wydzierz˙awic´ wyheblowac´ – wystrugac´ za pomoca˛ hebla (struga) wyiskac´ – wybrac´ gnidy lub wszy z włosów wyjcec´ – wyc´ (pies siedzi przy budzie i wyjcy bez klojca)

wyglancowac´ – wyczys´cic´ do połysku (wyglancowac´ buty na zicher)

wyjorzyc´ – uderzyc´

wyglynd – okienko w oborze, stajni, przez które wyrzuca sie˛ obornik

wyjs´ – 1. udac´ sie˛ doka˛ds´ (wys´ do klos´cioła); 2. wydostac´ sie˛ z trudnej sytuacji (wys´ z dugu); 3. wydostac´ sie˛ ska˛ds´ na zewna˛trz, stac´ sie˛ widocznym (dym wychlodzi z kómina); 4. zostac´ wydanym, wyczerpac´ sie˛ (tacie wysły cygary i plosed do trafiki)

wygłupek – osoba zachowuja˛ca sie˛ niepowaz˙nie wygnac´ – zmusic´ do opuszczenia zajmowanego miejsca (wygnac´ syna z chołpy)

wyjscac´ sie – oddac´ mocz, wysikac´ sie˛

wyjs´ na swloje – nie stracic´ na czyms´

wygniotek – przen. ostatnie, najmłodsze dziecko w rodzinie

wyjs´ z mys´li – zapomniec´ o czyms´

wygodac´ – 1. w trakcie rozmowy wyznac´ cos´ komus´ (matka u kumy wygodała, co

wyjs´ za kloglos´ – zawrzec´ zwia˛zek małz˙en´ski z kims´

211

wykapac´ – 1. wyciec, kapia˛c kroplami; 2. wymrzec´ (wykapały jak pscoły w ulach)

wykrynt – zmys´lony powód podany dla wytłumaczenia sie˛ z czegos´

wykarcowac´ – wykarczowac´

wykukac´ – 1. przepowiedziec´ (kukułka wykukała); 2. przen. dojrzec´ cos´ ukradkiem

wykichac´ sie – 1. zakon´czyc´ kichanie; 2. zrezygnowac´ z czyjejs´ pomocy (wykichoł sie na syna i som plojechoł w plole) wykiprowac´ – wyrzucic´ ładunek z wywrotki wykiwac´ – oszukac´, wykpic´ (dac´ sie wykiwac´) wyklepac´ klose – klepia˛c, wyostrzyc´ kose˛ wyklocic´ sie – 1. o samicach niektórych ssaków: okocic´ sie˛, wydac´ potomstwo (koza nie kciała sie wyklocic´); 2. wybrac´ sie˛ po dłuz˙szym przygotowaniu (zbiyroł sie w droge i w kon´cu sie wyklociuł) wyklojcyc´ – 1. nadac´ czemus´ ostateczna˛ forme˛; 2. wyniszczyc´, pozabijac´ wyklopac´ – kopia˛c, wydobyc´ cos´ (wyklopac´ z´mioki mlotykom) wyklopki – okres prac zwia˛zanych z wykopywaniem ziemniaków

wykurzyc´ – 1. przen. wypłoszyc´ za pomoca˛ dymu (wykurzyc´ blorcucha z nory); 2. wypalic´ (wykurzyc´ packe cygarów); 3. przen. wyrzucic´ (wykurzyc´ z chołpy) wylatowac´ – wylatywac´ wylenisklo – zrzucona skóra we˛z˙a wyloc´ – 1. usuna˛c´ płyn z jakiegos´ naczynia; 2. wysta˛pic´ z brzegów (rzyka wyloła); 3. pokryc´ cos´ roztopiona˛, krzepna˛ca˛ substancja˛ (wyloc´ asfalt na dróge); 4. usuna˛c´, wyrzucic´ kogos´ ska˛ds´ (wyloc´ ze skoły) wyloc´ sie – 1. rozlac´ po czyms´, rozpłyna˛c´ sie˛; 2. wyjs´c´ na jaw wylycyc´ – wyleczyc´ wylynic´ sie – zmienic´ okresowo siers´c´, upierzenie, zrzucic´ skóre˛, pancerz; wyliniec´ (klonie wylyniajom sie na wiosne i jesiyn´)

wyklopyrcic´ sie – przewrócic´ sie˛

wyłotac´ – 1. naprawic´ ubranie, przyszywaja˛c łaty; 2. zbic´, stłuc kogos´ (wyłotali glo plo ciemku)

wyklorbic´ – uderzyc´ nagle, niespodzianie

wymeblowac´ – umeblowac´

wykramarzyc´ sie – z trudnos´cia˛ ukon´czyc´ jaka˛s´ czynnos´c´, prace˛

wymiarklowac´ – zorientowac´ sie˛, domys´lic´ sie˛ (nie móg wymiarklowac´, lo co sie plobiyli)

wykroic´ – 1. kroja˛c, wydzielic´ cze˛s´c´ z całos´ci; wycia˛c´ (wykroic´ rynkowy); 2. uderzyc´ kogos´ (wykroic´ w kuse) wykrowac´ – kroja˛c, wydzielac´ cze˛s´c´ z całos´ci; wycinac´ (wykrowac´ głymby w kapus´cie) wykryncac´ – 1. zmienic´ kierunek ruchu; skre˛cac´; 2. wyz˙ymac´ (wykryncac´ pranie); 3. przekre˛cac´ nazwe˛, nazwisko wykryncic´ sie – kre˛ca˛c sie˛, zmienic´ pozycje˛, kierunek ruchu; odwrócic´ sie˛ (wykryncic´ sie na piyncie) wykryncic´ sie sianem – przen. znalez´c´ wyjs´cie, wypla˛tac´ sie˛ łatwo z niewygodnej sytuacji

212

wymiatac´ – 1. usuwac´, wyrzucac´ (wymiatac´ gnój ze stajni); 2. czys´cic´ przewody kominowe z sadzy wymia˛cklo – niewielkie wymie˛, np. wymie˛ kozy, owcy wymie – gruczoł mleczny samic niektórych ssaków wymis´klowac´ – wykastrowac´ (przysed mis´korz i wymis´klowoł dwa wieprzki) wymitwac´ sie – wywina˛c´ sie˛, uwolnic´ sie˛ wymiynic´ – dokonac´ wymiany wymiyrzac´ – zmierzyc´, wzia˛c´ miare˛ wymłócic´ – 1. dokonac´ omłotu (wymłócic´ zyto cepami); 2. przen. zbic´

wypominki wymlocek – wymoczek, chuchro, chuderlak

wyntel – wentyl

wymlordowany – 1. wyczerpany choroba˛; 2. znuz˙ony, wykon´czony praca˛

wylobracac´ – zbic´, spus´cic´ lanie (wylobracoł baciara s´tachetom); 2. odbyc´ stosunek płciowy (Jasiek dorwoł dziope i wylobracoł jom na piynterku w stodole)

wymowiac´ – wymawiac´ wymulony – wyz˙łobiony przez wode˛ wymys´ny zob. frymus´ny wynawracac´ – skarcic słownie; dac´ bure˛ (jo cie tu zaroz wynawracom!) wyndka – we˛dka (chytac´ brzany na wyndke) wyndrowac´ zob. wandrowac´ wyndzarnio – we˛dzarnia wyndzic´ – we˛dzic´ wyndzic´ sie – z˙art. siedziec´ w dymie, przebywac´ w zadymionym pomieszczeniu wyndzidło – metalowy pre˛t (stanowia˛cy cze˛s´c´ uzdy) wkładany koniowi do pyska i umoz˙liwiaja˛cy kierowanie zwierze˛ciem (załozyc´ s´kapie wyndzidło) wyndzonka – we˛dzone mie˛so wieprzowe (na lobiod była grochówka na wyndzonce) wyngiel – we˛giel (mój stary przwióz z gieesu na zime piync´ metrów wyngla) wyngieł – naroz˙nik, miejsce ła˛czenia belek w budynku drewnianym wyngierka – odmiana s´liwy, o fioletowych owocach wynglorz – we˛gorz (Anquilla anquilla); ryba z rodziny we˛gorzowatych Wyngry – We˛gry

wynwóz – jar, parów; zob. paryja

wylotwiyrac´ – otworzyc´ kolejno wiele czegos´; pootwierac´ (matka wylotwiyrała wszyskie lokna) wypaprac´ sie zob. wynorac´ sie wyparadzic´ – wymys´lec´ wyparzyc´ – 1. zdezynfekowac´ wkładaja˛c do wrza˛tku; 2. nagle wybiec (wyparzyc´ jak Filip z klonopi) wypas´ – 1. spadłszy, znalez´c´ sie˛ na zewna˛trz czegos´ (zymby mu wypadły ze staros´ci); 2. wybiec nagle (wypod z chołpy jagby sie poluło); 3. wykarmic´ na pastwisku (wypas´ krowe na klonicu) wypatrowac´ – wyczekiwac´ kogos´, wygla˛dac´ na kogos´ wyperfunic´ sie – wyperfumowac´ sie˛, skropic´ perfumami wypitka – pijatyka, popijawa (sklory do bitki i wypitki) wypitwac´ – odcia˛c´ cos´ te˛pawym noz˙em wypity – wypity, podchmielony, pijany wyplewac´ – usuna˛c´ chwasty (wyplewac´ grza˛dki) wypławic´ sie – wyka˛pac´ sie˛

wyniys´ – wynies´c´

wypłocac´ – regulowac´ nalez˙nos´c´ za cos´ (wypłaciyli mu na roblocie co do grosa)

wyniys´ ska˛ds´ całom skóre – uratowac´ sie˛ (nie wszyskim udało sie wyniys´ z wlojny całom skóre)

wypolac´ sie – przestawac´ sie˛ palic´ (plod kuchniom sie wypolo)

wyniys´ nogami do przodu – wynies´c´ jako nieboszczyka wyniys´ sie – wyprowadzic´ sie˛, pójs´c´ sobie precz (wyniós sie ze wsi do miasta) wyniys´ sie na tamtyn s´wiat – umrzec´ wynorac´ sie – wybrudzic´ sie˛

wypolic´ – 1. zniszczyc´ cos´ ogniem (wypolic´ na wiosne suchom trowe); 2. nadac´ czemus´ trwałos´c´ przez wypraz˙enie w ogniu (wypolic´ z gliny cegły); 3. oddac´ strzał (wypoluł do z´wiyrza); 4. uderzyc´ (wypolic´ w kuse) wypominki – modlitwa w kos´ciele za dusze konkretnych zmarłych

213

wyploniewiyrac´ sie wyploniewiyrac´ sie – miec´ za soba˛ cie˛z˙kie przez˙ycia, tułaczke˛ wyprawiac´ breweryje – zachowywac´ sie˛ niesfornie, przekornie, hałas´liwie wyprawic´ – 1. posłac´ kogos´ doka˛ds´ (wyprawic´ chłopa na jarmak do miasta); 2. urza˛dzic´ cos´ własnym kosztem (wyprawic´ córce weselisko); 3. wygarbowac´ skóre˛ wyprawic´ na tamtyn s´wiat – przyczynic´ sie˛ do s´mierci wyprawic´ sie – 1. udac´ sie˛ w dalsza˛ droge˛ w jakims´ celu; 2. wydalic´ łoz˙ysko po ocieleniu (Malina sie wyprawiuła) wypros´cic´ – wyprostowac´ wypróglowac´ – wypróbowac´ (kupiył auto i kcioł je wypróglowac´) wypróglowany – wypróbowany, pewny, sprawdzony wypskna˛c´ sie – wymkna˛c´ sie˛, wypas´c´ z ra˛k wypucony – wypuczony, wybrzuszony (przegroda z desek sie wypucyła) wypucowac´ – 1. wyczys´cic´ do połysku (wypucowac´ buty na glanc); 2. zjes´c´ wszystko wypucyc´ – wyda˛c´; zob. wzda˛c´ wypukniynty – 1. wybrzuszony z pe˛knie˛ciem; 2. cierpia˛cy na przepukline˛ wyrajblowac´ – wygładzic´, wyrównac´ wyra˛bac´ – ra˛bia˛c, wycia˛c´ (wyra˛bac´ drzywa w sadzie) wyrcec´ – 1. warczec´, terkotac´; 2. gderac´, zrze˛dzic´ (baby ciyngiem wyrcom na chłopów) wyrklo – prymitywne łóz˙ko; prycza wyrna˛c´ – uderzyc´ wyro zob. wyrko wyrobiac´ – 1. wytwarzac´, produkowac´ (wyrobiac´ cegłe z gliny); 2. dokazywac´, wyczyniac´ wyrobiony – zniszczony praca˛ wyrobnik zob. chałupnik, komornik wyrós´ – wyrosna˛c´

214

wyróz´niac´ – obdarzac´ kogos´ szczególnymi wzgle˛dami (matka wyróz´niała nojmłodsego syna) wyrycec´ sie – wypłakac´ sie˛ wyryktowac´ – 1. wystroic´; 2. oszukac´, nabrac´ kogos´ wyryktowac´ sie – wystroic´ sie˛ (wyryktowoł sie jak stróz w Bloze Ciało) wyrypac´ sie – przewrócic´ sie˛, upas´c´ (wyrypac´ sie na klorzyniu) wyrzna˛c´ – 1. uderzyc´ sie˛ o cos´ mocno (wyrzna˛c´ sie w klolano); 2. zrobic´ w czyms´ otwór, zagłe˛bienie; wycia˛c´; 3. uderzyc´ kogos´ mocno (wyrzna˛c´ w kuse); 4. zabic´ wielu ludzi lub wiele zwierza˛t wyrzutka – zwyczajowe pomniejszenie o pewna˛ cze˛s´c´ kwoty uzgodnonej w czasie transakcji przez sprzedaja˛cego (handlorze dali pia˛tke na wyrzutke za s´winie, zeby im sie darzyła) wyrzynac´ – 1. wycinac´ z całos´ci, wykrawac´ (wyrzynac´ klozikiem piscołke); 2. wybijac´, mordowac´ wysadzic´ sie – wysta˛pic´ okazale, z wystawnym przyje˛ciem; zrobic´ cos´ na pokaz wysalowac´ – wyłoz˙yc´ deskami (przys´li majstry i wysalowali chołpe) wyscekac´ – przen. wykrzyczec´ cos´ w złos´ci wyscekany – przen. pyskaty wyscyrbany – wyszczerbiony wysiec – wykosic´ wysiudac´ – usuna˛c´ siła˛ lub podste˛pem, wype˛dzic´ (lociec wysiudoł chlodoka z chołpy, bo nie kciało sie mu robic´) wysiutrowac´ – wyz˙wirowac´ (wysiutrowac´ dróge bez wies´) wyskna˛c´ – wyschna˛c´ wyskniynty – wyschły (taki pysk mo wyskniynty jak turecki s´wiynty) wysklocyc´ – 1. wyjs´c´ gdzies´ na chwile˛ (wysklocyc´ z chołpy); 2. skacza˛c wydostac´

wytłuc sie˛ ska˛ds´, z wne˛trza czegos´ (wysklocyła z łózka, bo jom pchy gryzły) wysklocyc´ ze skóry – byc´ bardzo przeje˛tym, poruszonym

wysyklowac´ – wyszykowac´ 1. przygotowac´, przyszykowac´ (wysyklowac´ chołpe na weselników); 2. wystroic´ (wysyklowac´ córke na zmówiny); 3. okłamac´

wyskokac´ sie – wybawic´ sie (nie culi nóg, blo sie tak wyskokali na weselu)

wysyplowac´ – wysypywac´

wyskolic´ – wyszkolic´ wyskrobek zob. wygniotek

wys´cielcyc´ – ujawnic´ bezmys´lnie cudza˛ tajemnice˛

wyskrobki – resztki ciasta wyskrobane z dziez˙y

wys´cigac´ – wygonic´, wyrzucic´ kogos´ z domu

wysmiatac´ – przen. zbic´ kogos´ mocno (wysmiatoł syna plo pysku)

wys´ciglowac´ sie – s´cigac sie˛

wysmykna˛c´ – wycia˛gna˛c´ troche˛ siana lub słomy z ubitej wia˛zki (matka kazała szkutowi wysmykna˛c´ troche słómy na siecke)

wys´mioc´ sie – nas´miac´ sie˛, zaspokoic´ swa˛ che˛c´ s´miania sie˛ (wys´mioc´ sie do wloli)

wysmykna˛c´ sie – wymkna˛c´ sie˛ niepostrzez˙enie wysmytlac´ – pobrudzic´, pocieraja˛c palcami (przy cytaniu wysmytloł kartki w ksia˛zce) wysodzac´ – 1. pomagac´ komus´ wysia˛s´c´ z pojazdu, kazac´ wysia˛s´c´; 2. niszczyc´, rozwalac´, burzyc´ cos´ za pomoca˛ materiałów wybuchowych; 3. przesadzac´ rozsade˛ lub siewki do gruntu (wysadzic´ polmidory na zagón) wysodzac´ dziecko – sadzac´ dziecko na nocniku wyspindrac´ sie – wspia˛c´ sie˛ (wyspindroł sie na starego dymba za młodymi srokami) wysplowiadac´ – 1. o ksie˛dzu: wysłuchac´ czyjejs´ spowiedzi; 2. dac´ reprymende˛ wysrany – wulg. wygłodzony wystrasyc´ – przestraszyc´, nastraszyc´ wystynkac´ – powiedziec´, zrobic´ cos´ z trudem wysukac´ – wyszukac´ wysusyc´ – wysuszyc´ (wysusyc´ łachy) wysusyc´ flaske – opróz˙nic´ butelke˛ alkoholu wysuzyc´ – wysłuz˙yc´

wysywac´ – wyszywac´, haftowac´

wys´mioc´ – wykpic´, wydrwic´, wyszydzic´

wys´miywac´ sie – wys´miewac´ sie˛; szydzic´, drwic´ z kogos´ wys´pachlowac´ – wyszpachlowac´ wys´panowac´ – napre˛z˙yc´ (wys´panowac´ łajcuch przy wozie) wytajac´ – przyjs´c´ do kogos´ po długiej nieobecnos´ci wytan´cyc´ sie – wytan´czyc´ sie˛ (wytan´cyc´ sie na weselu) wytarasic´ – wydeptac´ wytargac´ – 1. wytarmosic´ (wytargac´ za usy); 2. wydrzec´, wyrwac´ (wytargac´ chabuz´dzie) wytkna˛c´ – 1. wysuna˛c´, wystawic´, wychylic´ na zewna˛trz (wytkna˛c´ rynke za lokno); 2. zwichna˛c´ (wytkna˛c´ noge) wytkniynty – zwichnie˛ty (mo pysk wytkniynty jak turecki s´wiynty) wytłuc – 1. uderzeniem wypchna˛c´, wybic´; rozbic´ (ktosik wytłuk sybe kamiyniem); 2. o gradzie: padaja˛c zniszczyc´ jakies´ ros´liny (grod wytłuk pszenice); 3. mocno kogos´ zbic´ (lociec wytłuk szkuta); 4. pozabijac´ wielu ludzi (wytłukli na wlojnie całom kompanijom) wytolac´ sie – wytarzac´ sie˛; utytłac´ sie˛ (wytolac´ sie w s´niygu)

215

wytracic´ wytracic´ – 1. pogubic´, wygubic´, zmarnowac´ (wytracic´ kury); 2. zgładzic´, pozabijac´ wiele osób, zwierza˛t (we wojne wytracono prawie wszyskich Z˙ydów) wytrynkowac´ – otynkowac´ wytrza˛s´ sie – dos´wiadczyc´ niewygód, jada˛c po wyboistej drodze (wytrza˛s´ sie na wlozie) wytrzepac´ plortki – spus´cic´ lanie wytrzescac´ – wytrzeszczac´ (wytrzescac´ s´lypia) wyucyc´ sie – wykształcic´ sie˛, zdobyc´ wykształcenie wywalic´ – 1. wywrócic´ (wywalic´ fure na zbyrkach); 2. wysuna˛c´ (pies wywaluł lozór) wywianowac´ – dac´ w posagu (ciynzko mu było wywianowac´ dziope, blo mioł mało mlorgów) wywiertac´ – wywiercic´ wywijac´ – tan´czyc´ z werwa˛ (wywijała na weselu ino sie kurzyło) wywioc´ – 1. wieja˛c, usuna˛c´ cos´ ska˛ds´ (wywioc´ plewy z bojska); 2. wyjs´c´, wyjechac´ niespodziewanie; uciec (wywioc´ z chołpy) wywiysac´ – powiesic´ wszystko

wyzarty – 1. dobrze odkarmiony, otyły; 2. wygryziony (w izbie jest dziura wyzarto bez myse) wyzbiyrac´ sie – byc´ gotowym do wyjs´cia (wyzbiyrała sie migiem, zeby leciec´ do kumy) wyzbyc´ sie – pozbyc´ sie˛ (kciała sie wyzbyc´ zebroka, a tyn jak siod tak siedzioł) wyziyrac´ – 1. spogla˛dac´, wygla˛dac´ na zewna˛trz (dziecka wyziyrały bez lokno); 2. wypatrywac´ (wyziyrac´ za chlodokiem); 3. wystawac´ (wyziyrała mu słóma z krypciów) wyzka – pomieszczenie na pie˛trze budynku mieszkalnego z osobnym wejs´ciem wyzrec´ – zjes´c´ wszystko (s´winie wyzarły do cysta z kloryta) wyzuty – 1. pozbawiony czegos´ (wyzuty z maja˛tku); 2. niemaja˛cy załoz˙onych butów wyzuwac´ sie – zdejmowac´ obuwie wyzy zob. wyzej wyzy sro jak dupe mo – wulg. o osobie zarozumiałej wyzyrac´ – 1. wyjadac´ doszcze˛tnie z łapczywos´cia˛; 2. wygryzac´ wyzyrac´ sie – wykłócac´ sie˛ wyzyrka – smaczne i obfite jedzenie, sposobnos´c´ do najedzenia sie˛

wywlodziny – 1. pójs´cie kobiety z dzieckiem do kos´cioła po czterdziestu dniach od połogu celem uchronienia od zła i uzyskania od kapłana specjalnego błogosławien´stwa; 2. udział panny młodej w naboz˙en´stwie na drugi dzien´ po s´lubie w celu uzyskania od ksie˛dza błogosławien´stwa

wyz˙ółcic´ spyrke – suszyc´ słonine˛ przy piecu przez dłuz˙szy czas w celu uzyskania z˙ółtawego zabarwienia

wywód zob. wywodziny (plo plołogu kumoska plosła z dzieckiem na wywód do klos´cioła)

wyz˙ynek – dawna nazwa zabawy, która˛ gospodarz wyprawiał z˙en´com po ukon´czonych z˙niwach; zob. doz˙ynki

wywrózyc´ – wywróz˙yc´ (dac´ rynke Cygance, by wywrózyc´ dziopie chlodoka)

wzda˛c´ – nape˛czniec´ wskutek nagromadzenia sie˛ nadmiernej ilos´ci gazów w jelitach (wzda˛c´ krowe)

wyzamykac´ – pozamykac´ wszystko wyzamykac´ sie – zamkna˛c´ sie˛ dokładnie (wyzamykała sie, zeby nik w nocy do niyj nie przyloz)

216

wyz´rec´ – wyjrzec´ (wyz´rec´ bez lokno) wyz˙ka zob. wyzka

wzia˛s´ – zabrac´, wzia˛c´ wzuwac´ – zakładac´ obuwie (nie kcioł wzuwac´ staryk butów)

zababrany

Z z biydom – z trudem, ledwo (matka barz chorzała i z biydom sie zwlekła z wyrka) Z Blogiem! – skrócona forma poz˙egnania Ostajcie z Panem Blogiem, wypowiadanego przy wychodzeniu z domu Z Blogiym! zob. z Bogiem z bloskom plomocom – korzystaja˛c z boz˙ego wsparcia (z bloskom plomlocom wysed z chloros´ci) z brzega – z brzegu (wybrac´ do ton´ca piyrsom z brzega dziywke) z dobrawoli – dobrowolnie z dowiyn downa – od bardzo dawna z downa – od dawna

za nieduglo – wkrótce za pamiynci – w czasie, kiedy sie˛ cos´ pamie˛ta za pierona – za nic, w z˙adnym przypadku (dostoł rzniyntke, blo za pierona nie kcioł is´ do skoły) za plorza˛dkiem – według kolejnos´ci za staryk casów – w dawnych czasach za tyn cas – w tym czasie (siedzioł se w karcmie, a za tyn cas chołpa sie mu skutwiyła) za wcas – za wczes´nie (przys´li za wcas na wesele, blo nie było jesce glos´ci)

z górom – co najwyz˙ej

za widoku – przed zmierzchem

z grubsa – z grubsza z gwinta pic´ – pic´ z butelki

za wielgom wlode – za ocean, do USA (plolecioł na saksy za wielglom wlode)

z kraja – z brzegu (potók tylko z kraja zamorz)

za zodne skarby – w z˙adnym wypadku, za nic

z mała – od malen´kos´ci

za zycia – podczas z˙ycia

z mety – natychmiast

z wiecora – wczesnym wieczorem (doic´ krowe z wiecora)

zaba – z˙aba (Rana), skoczny płaz bezogonowy, charakteryzuja˛cy sie˛ gładka˛ skóra˛, nogami tylnymi dłuz˙szymi niz˙ przednie, odz˙ywiaja˛cy sie˛ głównie owadami, stawonogami i mie˛czakami (W Biesny stare dziadki plotom, ze zaby i wynze, jez´li nie słysom bez siedm roków zwonienia w klos´ciele, to przemieniajom sie w smloki. Som one wielgachne i majom po siedm głów, a plo blokach skrzydła)

za ciorta – w z˙aden sposób, za nic (jak sie siwek zapar, to za ciorta nie kcioł rusyc´)

zababrany – 1. zabrudzony; 2. zagmatwany (miec´ zababranom sprawe w sa˛dzie)

z piyrwa – najpierw, wprzódy z plola – z zewna˛trz, od zewne˛trznej strony (logacili na zime chołpe z plola lis´ciami) z plos´luza – przestarz. z góry na dół z plos´rodka – z wewna˛trz z przodka – z przodu

217

zabajcowac´ zabajcowac´ – 1. odkazic´ nasiona przed siewem w celu zniszczenia znajduja˛cych sie˛ na ich powierzchni przetrwalników grzybów pasoz˙ytniczych i innych szkodników ros´lin; 2. pokrywac´ drewno bejca˛ zabalowac´ – 1. uformowac´ bale (zabalowac´ siano); 2. spe˛dzic´ zbyt duz˙o czasu na zabawie (zabalowac´ do rana); 3. przepas´c´ gdzies´ na długo (gdzies´ tak zabalowoł?) zablomblowac´ – zaplombowac´ (kolejorz zablomblowoł waglon)

zaciyrka – potrawa z drobionych klusek rzucanych na gotuja˛ca˛ sie˛ wode˛ lub mleko zacłaniac´ – zasłaniac´, zakrywac´ zacudowac´ sie – zdziwic´ sie˛ zacynac´ – rozpoczynac´ zacyniac´ – 1. robic´ rozczyn (zakwas) na chleb z ma˛ki i droz˙dz˙y; 2. odczarowywac´ (przysła babka do chołpy, zeby zacyniac´ uroki) zacynic´ – zrobic´ rozczyn

zabloblon – przesa˛d

zacyrwiynic´ sie – zaczerwienic´ sie˛

zabocyc´ – zapomniec´

zadac´ – 1. wyznaczyc´ cos´ komus´ do wykonania, opracowania, do nauczenia sie˛ (zadac´ plokute); 2. nałoz˙yc´, nasypac´ pokarmu dla zwierza˛t (zadac´ kloniom lobroku)

zabowiac´ sie – zabawiac´ sie˛ zabrac´ sie – przytyc´, przybrac´ na wadze (bycek nie kcioł zryc´, a teroz sie zabroł) zabuksowac´ – obrócic´ wielokrotnie w miejscu kołami pojazdu z powodu nieodpowiedniego podłoz˙a (wjechoł ałtem w błoto i zabuksowoł) zacekac´ – zaczekac´ zachcenie – zachcianka zachciywki – zachcianki

zadac´ blobu – dac´ komus´ nauczke˛, dac´ sie˛ komus´ we znaki; dokuczyc´ zadac´ urok – rzucic´ czary (Kazklowa baba zadała urok krowie klowola) zada˛c´ – 1. o wietrze: powiac´ silnie; dmuchna˛c´ (zaduło chołpe lod pónocy); 2. zasypac´ s´niegiem podczas zadymki (s´niyg zaduł drogi)

zachmurac´ sie – zachmurzyc´ sie˛ (zdawało sie, ze bedzie słonko, a tu zachmurane)

zadek – 1. tylna cze˛s´c´, tył; 2. tyłek, pupa

zachocholic´ – zakon´czyc´ kopienie zboz˙a przez połoz˙enie wierzchniego snopa, chronia˛cego kope˛ przed przemakaniem

zadowic´ sie – zadławic´ sie (s´winia zadowiyła sie z´miokiem)

zadni – tylny

zachlorzec´ – zachorowac´ (zachlorzoł na suchloty)

zadudrac´ sie – zaja˛c´ sie˛ czyms´ czasochłonnym

zacia˛c´ klonia – uderzyc´ batem konia, aby ruszył z miejsca lub przyspieszył biegu

zadurzyc´ sie – zakochac´ sie˛ (Jadz´ka zadurzyła sie w Hynku na zabój)

zaciórka zob. zaciyrka (zaciórka na mlyku)

Zaduski – Dzien´ Zaduszny; Pogórzanie wierzyli, z˙e dusze zmarłych przychodza˛ i ukazuja˛ sie˛ domownikom w noc przed Zaduszkami oraz bawia˛ cały dzien´ i noc w kos´ciele parafialnym; unikano w tym czasie podróz˙y, poniewaz˙ dusze miały straszyc´ podróz˙nych; panowało tez˙ przekonanie, z˙e zmarłych osób nie nalez˙y opłakiwac´, bo musza˛ te łzy dz´wigac´

zaciupac´ – zara˛bac´ zaciyntos´ – nieuste˛pliwos´c´, upór, zawzie˛tos´c´ zaciynty – 1. nacie˛ty; 2. uparty, zawzie˛ty zaciyr – masa z surowców skrobiowych lub melasy, przygotowana do fermentacji alkoholowej

218

zadziwlowac´ sie zob. zacudowac´ sie

zakozac´ zadziyrgac´ sie – 1. powiesic´ sie˛ (plosed do stodoły i zadziergoł sie); 2. przen. oz˙enic´ sie˛ zafucec´ sie – zasapac´ sie˛ (zafucoł sie przy ra˛baniu pola na zime) zaganiac´ – 1. pe˛dza˛c kogos´ lub cos´, doprowadzic´ do jakiegos´ miejsca (zaganiac´ krowy do stajnie); 2. usilnie starac´ sie˛ zgromadzic´ maja˛tek zagłobic´ – zaczopowac´ zagusyc´ – 1. stłumic´ inny dz´wie˛k; 2. o ros´linach: uniemoz˙liwic´ innym ros´linom rozwój (marchew nie rosła, bo jom zagłusyły rózne chabuz´dzie)

zajob – dziwactwo, szalen´stwo, wariactwo (dostac´ zajoba) zajod – bolesna ranka w ka˛ciku ust zajscaniec – pe˛tak; zob. lojscołek zajynco kapusta – szczaw (Rumex); ros´lina zielna z rodziny rdestowatych o jadalnych lis´ciach zajynco skron´ – sadło zaje˛cze zajyncy – zaje˛czy (Na Nowy Rok przybyło dnia na zajyncy sklok) zajzajer – rozcien´czony kwas solny zakatrupic´ – zabic´

zagodac´ – nawia˛zac´ rozmowe˛, odezwac´ sie˛

zakcianka – zachcianka (jak była przy nadziei, to miewała rózne zakcianki)

zagodany – zaje˛ty rozmowa˛

zakciec´ – zachciec´

zagórzaniok – mieszkaniec Zagórzan; zagórzanin

zakiklac´ – pogmatwac´, powikłac´

zagroda – 1. chałupa z podwórzem i zabudowaniami gospodarskimi; 2. miejsce oddzielone od czegos´ ogrodzeniem (cielynta w zagrodzie) zagrodnik – dawniej mieszkaniec wsi posiadaja˛cy do 6 morgów pola, obrabiajacy ziemie˛ wołami i przewaz˙nie trudnia˛cy sie˛ dodatkowo rzemiosłem zagryzka – przeka˛ska; zob. przegryzka zagryz´ – 1. zaka˛sic´ czyms´; 2. us´miercic´ przez zagryzienie (psy zagryzły zaja˛ca) zagrzoc´ sie˛ – zagrzac´ sie˛ zahaltowac´ – zatrzymac´ zaharatac´ sie – 1. skaleczyc´ sie˛; 2. przezie˛bic´ sie˛ zahares´towac´ – zaaresztowac´ (przys´li ziandary i zahares´towali Wlojtasioka) zaiwanic´ – ukras´c´ (Jas´klowi zaiwanili w karcmie zygarek) zaja˛c´ – wzia˛c´, zabrac´ (przysed sekwestorz i zajon babinie krowe) zajezdzac´ – 1. o nieprzyjemnym zapachu: zalatywac´ (smród zajezdzo ze stajni); 2. podjez˙dz˙ac´ (zajechac´ furom plod same dz´wi)

zakipiałe – o oku: ropieja˛ce, z pojawiaja˛ca˛ sie˛ wydzielina˛ zakisic´ – poddac´ fermentacji; ukisic´ (zakisili wielglom beke kapusty) zaklajstrowac´ – 1. zakleic´, zalepic´; 2. przen. zmusic´ do milczenia (zaklajstrowoł kumie gymbe) zakla˛kna˛c´ sie – zapas´c´ sie˛ do wewna˛trz (jak siod na skrzyni, to sie wieko zakla˛kło) zaklepanka – zabawa dziecie˛ca w chowanego zaklepac´ – zamówic´, zarezerwowac´ (zaklepoł u somsiada z´mioki do sadzynio) zaklinac´ na wszyskie s´wiyntos´ci – bardzo o cos´ prosic´ zaklosowac´ – poła˛czyc´ ogniwa łan´cucha wkładaja˛c jedno w drugie i poprzecznie przewlekaja˛c przez nie hak lub metalowy bolec zakołcec´ – 1. zesztywniec´ z zimna (palce zakołcały na mrozie); 2. stwardniec´ (z´mioki stały dugo w sabas´niku i zakołcały) zakontrowac´ – zahamowac´ rower zaklotwic´ – poła˛czyc´ za pomoca˛ kotwy zakozac´ – zakazac´, zabronic´

219

zakrynt zakrynt – zakre˛t (na Ropie w Symbarku som takie lostre zakrynty, ze sie ryby lo nie zabijajom)

zalycanki – zaloty zalycyc´ – podleczyc´, wyleczyc´

zakrystio – zakrystia

zalyngna˛c´ sie – rozmnoz˙yc´ sie˛, zagniez´dzic´ sie˛ (zrobiuł sie mu kołtun na łebie i wsy sie w nim zalyngły)

zakrystyjo zob. zakrystio

zalynkna˛c´ sie – trwale przestraszyc´ sie˛

zakrzesac´ – 1. zaostrzyc´ siekiera˛ koniec kołka, pala; 2. zacia˛c´ cos´ siekiera˛

zalywac´ – 1. zatapiac´ (wloda zalywo chołpe); 2. opowiadac´ zmys´lone rzeczy, bredzic´ (zalywac´ farmazony)

zakryntka – zakre˛tka

zakukac´ – 1. wydac´ dz´wie˛k kukania (kukułka zakukała trzy razy); 2. zagla˛dna˛c´ ukradkiem (zakukac´ do lokna) zakurzyc´ – 1. pokryc´ kurzem, zapylic´ (zakurzyc´ przylodziywe); 2. zapalic´ papierosa, fajke˛, cygaro (stanyli, zeby zakurzyc´); 3. zasypac´ s´niegiem (zakurzyło, ze swiata blozego nie widac´) zakwasic´ – sprawic´, z˙e cos´ nabiera kwas´nego smaku (zakwasic´ zupe)

zalywac´ chroboka – pic´ alkohol dla zapomnienia o smutku, zmartwieniu zalywac´ głodne kawołki – opowiadac´ brednie zalywajka zob. zalewajka załaglodzic´ – uspokoic´ zwas´nione strony załoba – z˙ałoba (nie móg sie loz˙ynic´, blo mioł załobe plo lojcu)

zakwokac´ – zakwakac´ (kacka zakwokała)

załomac´ – 1. zgia˛c´ cos´, zagia˛c´; 2. spowodowac´, z˙e cos´ pe˛ka, zapada sie˛ (s´niyg załomoł dach na stajni)

zakwosek – zakwasek; zob. zacyna

załomac´ rynce – wpas´c´ w rozpacz

zalajdac´ sie – pobrudzic´ sie˛; zob. uciapkac´ si, uciorac´ sie

załomac´ sie – 1. doprowadzic´ sie˛ do stanu depresji, wpas´c´ w rozpacz (dziadek załomoł sie bez chloros´ babki); 2. o głosie, dz´wie˛ku: zmienic´ nagle ton (jak uwidzioł Wikte na zobawie, to głos sie mu w garle załomoł); 3. runa˛c´, zapas´c´ sie˛, zawalic´ sie˛ (nakłod tyle drewna na fure, ze sie plod niom mlostek załomoł)

zakwicec´ – zakwiczec´

zalaptac´ sie – o zwierze˛tach: powalac´ sie˛ rzadkim kałem zalewajka – zupa na bazie z˙uru z ziemniakami, grzybami i słonina˛ zalezołki – owoce dzikiej gruszy, nadaja˛ce sie˛ do jedzenia dopiero po ulez˙eniu sie˛ (bebech glo ploblolywoł, blo sie nac´koł zalezołków); zob. ulyngołka

załosny – budza˛cy litos´c´ załos´ – ból, przykros´c´, cierpienie

zalicka – zaliczka

załos´liwy – pełen z˙alu, smutku

zaloc´ – 1. napełnic´, zatopic´ cos´ (wloda zaloła plodworzec); 2. zalepic´, uszczelnic´ (zaloc´ s´pary smołom)

załotac´ – wstawic´ łate˛, zreperowac´ (załotac´ dziure w płocie)

zaloc´ łeb – upic´ sie˛ zaloc´ połe zob. zaloc´ łeb zaloc´ sadła za skóre – dokuczyc´ komus´ dotkliwie zalycac´ sie – starac´ sie˛ o wzgle˛dy osoby płci przeciwnej (dwa roki sie zalycoł i nic z teglo nie wysło)

220

załowac´ – 1. ubolewac´, odczuwac´ przykros´c´, z˙al; 2. ska˛pic´, oszcze˛dzac´ (wszyskiego se w zyciu załowoł) załozyc´ – załoz˙yc´ załozyc´ do basów – wrzucic´ muzykantowi pienia˛dze do basów za odegranie melodii załozyc´ krowom – włoz˙yc´ krowom siana, słomy za drabine˛ przy z˙łobie

zapochniec´ zamamic´ – zbałamucic´, otumanic´ wabic´, ne˛cic´ (Cyganka tak jom zamamiyła, ze dała jyj wszysko co miała) zamesony – utkany mchem zamiarowac´ – zamierzac´ (zamiarowac´ jechac´ do miasta)

zalopatrzyc´ – 1. dostarczyc´ cos´ niezbe˛dnego, potrzebnego (przy wyjez´dzie na saksy matka zalopatrzyła syna na dróge); 2. opatrzyc´ rane˛; 3. udzielic´ ostatniego namaszczenia (ksia˛dz zalopatrzył dziadka na lostatniom dróge)

zamiysac´ – zamieszac´

zaloszczac´ sie – o ziemniakach: wypuszczac´ kiełki

zamiyska – wyrabianie re˛kami ciasta chlebowego

zapadna˛c´ sie – zapas´c´ sie˛

zamiys´ – zamies´c´ (zamiys´ izdebke) zamlocniec´ – nabrac´ sił (kozali mu jes´, by zamlocniec´) zamlocyc´ – zamoczyc´ zamlokna˛c´ – przemokna˛c´, namokna˛c´ zamomic´ – zwies´c´, otumanic´, oszukac´ (nie doł sie zamomic´ piyknemu dziewcynciu) zamlorzyc´ – zagłodzic´ (zamlorzyli dziadka na s´miyrc´) zamowianie – zamawianie; leczenie lub sprowadzanie na kogos´ choroby za pomoca˛ zakle˛cia zamrocony – zamroczony, odurzony, półprzytomny

zaparty – zamknie˛ty zapatrzec´ sie – 1. nie odrywac´ oczu od kogos´, czegos´; wpatrywac´ sie˛; 2. o kobiecie cie˛z˙arnej: według wierzen´ miejscowych – na widok człowieka lub zwierze˛cia doznac´ silnego wraz˙enia, które sprawi, z˙e wygla˛d tej osoby lub zwierze˛cia oddziedziczy przyszłe dziecko zapawynzic´ – zamocowac´ ładunek na wozie przy pomocy pawynza i łan´cucha (chłopy z´le zapawynzili i fura ze sianem wyklopyrtła sie) zapic´ – upic´ sie˛ mocno (zapiyli tak, ze ni mlogli ustoc´ na nogach)

zamsony zob. zamesony

zapic´ sie na s´miyrc´ – umrzec´ z powodu pijan´stwa lub od spoz˙ycia nadmiernej ilos´ci alkoholu

zamucec´ – o krowie: zaryczec´ (krowa zamucała na ła˛ce)

zapiekanie fajki – trzymanie fajki w ogniu, dopóki dym zacznie sie˛ pokazywac´

zamurowac´ – 1. wypełnic´, zasłonic´ cos´ murem; zabudowac´; 2. doznac´ szoku (jak jom lobacył plo chloros´ci, to glo zamurowało)

zapis – urze˛dowe potwierdzenie darowizny maja˛tku; testament

zamyncyc´ – zame˛czyc´ zaniemóc – zachorowac´, zapas´c´ na zdrowiu (loroł w plolu i naroz zaniemóg) zaniys´ – zanies´c´ (dzisiej rano zaniózym krzesnomatce kwaterke mlyka) zaniys´ sie – zachmurzyc´ sie˛ (bedzie loło, blo sie zaniesło) zalobejs´ sie – zachowac´ sie˛ odpowiednio w stosunku do kogos´ (przyloz w glos´ci, a nie umioł sie zalobejs´) zalobiyrac´ – dojs´c´ do stanu zapalnego (blolok mu zalobiyroł i pynk)

zapisac´ – 1. zanotowac´; 2. obdarowac´ maja˛tkiem notarialnie lub w testamencie (babka zapisała mu dwie mlorgi plola) zapisowac´ – zapisywac´ zapiyrac´ – 1. zamykac´; 2. osadzac´ w areszcie (za grande na zobawie zaparli glo w klozie) zapiyrac´ sie – 1. zamykac´ sie˛; 2. mocno sie˛ opierac´ zapłata za wionek – zados´c´uczynienie pienie˛z˙ne dla panny z dzieckiem ze strony ojca dziecka zapochniec´ – zapachniec´

221

zaplocony zaplocony – przepocony (przyjechoł z plola za widoku cały zaplocony)

obracanego re˛cznie (downiej mieliło sie na chlyb w zarnak)

zaplocynty – napocze˛ty

zarnówka – kij do z˙aren

zaplodzioc´ – zagubic´, zgubic´ (nie mioł cym zapłacic´, blo mu sie zaplodzioł pularys)

zaro – zaraz, za moment

zaplodzioc´ sie – zagubic´ sie˛

zarobic´ ciasto – wyrobic´ ciasto do wypieku

zapolac´ – zapalac´, rozpalac´ (zapolac´ plod kuchniom)

zarobiac´ – zarabiac´

zarostac´ – zarastac´

zaplole – miejsce w stodole przeznaczone na zboz˙e

zaroz zob. zaro

zaplomniec´ o blozym s´wiecie – zapomniec´ zupełnie o wszystkim

zarózowiec´ – zaróz˙owic´ (niebo lo s´witaniu zarózowiało)

zaplowiydz´ – ogłoszenie przez ksie˛dza w kos´ciele o zamiarze wsta˛pienia okres´lonych osób w zwia˛zek małz˙en´ski (zapowiydz´ drugo)

zart – z˙art (lokoło dnia s´wiyntej Marty [29 VII] ze z˙niwami juz nie zarty)

zarówka – z˙arówka

zartowac´ – z˙artowac´ zarusiyjko – ekspresywnie: zaraz

zaprósyc´ – zaprószyc´ (chołpa sie skutwiyła, blo ktosik zaprósył logiyn´)

zarycany – zapłakany

zaprza˛gac´ – zaprze˛gac´ (zaprza˛gac´ klonia do brycki)

zarzna˛c´ sie – zacia˛c´ sie˛, skaleczyc´ sie˛ ostrym przedmiotem (zarzna˛c´ sie przy glolyniu)

zaprzyc´ – zamkna˛c´ (zaprzyjcie dz´wi do izby, blo muchy zmarznom!) zaprzyc´ sie – 1. zamkna˛c´ sie˛; 2. nie przyznac´ sie˛ do czegos´, wyprzec´ sie˛ czegos´, kogos´ (zapar sie jak S´w. Pieter Pana Jezusa); 3. mocno sie˛ oprzec´(s´kapa nie mogła rusyc´, póki nie zaparła sie lo kamiynie) zapyrzony – zaros´nie˛ty perzem (jak ujrzała calutki zoglón zapyrzony, to jyj rynce lopadły) zapytowac´ – zapytywac´ zar – z˙ar zara˛bac´ – zabic´ siekiera˛ (naplotkali w lesie dzikom s´winie i zara˛bali jom na miyjscu)

zarzna˛c´ – zarz˙na˛c´ (zarzna˛c´ wieprzka)

zarzutka – przestarz. obszerny kobiecy kaftanik noszony w okresie letnim zarzykac´ sie – zapwniac´ (zarzykała sie na wszyskie s´wiyntos´ci, ze to nie lona gwizła kumie piynia˛dze) zasadzic´ sie – zrobic´ zasadzke˛, zaczaic´ sie˛ zascypic´ – 1. uszlachetnic´ drzewa i krzewy owocowe lub ozdobne przez szczepienie; 2. szczepia˛c, uodpornic´ organizm na chorobe˛ zakaz´na˛ (zascypic´ dziecklo przeciw suchlotom); 3. z˙art. po spróbowaniu alkoholu nabrac´ ochoty do dalszego picia (jak sie zascypiuł w karcmie, to łaziuł plo wsi i piuł do biołego rana)

zarcie – 1. karma dla zwierza˛t; 2. jedzenie dla ludzi

zasekwestrowac´ – zaja˛c´ przez komornika (przyjechoł sekwestrator i zasekwestrwoł krowe)

zardzywiec´ – zardzewiec´

zasie – naste˛pnie

zarna – urza˛dzenie do mielenia ziarna, składaja˛ce sie˛ z dwu płaskich, kolistych kamieni, dolnego nieruchomego i górnego

zasiedziec´ sie – 1. zabawic´ u kogos´ dłuz˙ej niz˙ sie˛ zamierzało (zasiedzioł sie u kumotra do póz´ny nocy); 2. przebywac´ przez dłuz˙szy

222

zawada czas w jednym miejscu (zasiedziec´ sie w chołpie); 3. spe˛dzic´ duz˙o czasu nad jaka˛s´ praca˛ (zasiedziała sie przy syciu sukiynki) zasinac´ – zasypiac´ zasioc´ – zasiac´ zasiodac´ – siadac´ na dłuz˙ej zasklocyc´ – zaskoczyc´ 1. o sytuacjach, zjawiskach: zdarzyc´ sie˛, wysta˛pic´ nagle w nieodpowiednim momencie (zasklocuła ik burza przy zwózce siana); 2. wprawic´ kogos´ w zakłopotanie czyms´ niespodziewanym; 3. o silniku: zacza˛c´ pracowac´ (mlotór zasklocuł); 4. zajs´c´ w cia˛z˙e˛

zas´lajflowac´ – zahamowac´ zas´lypic´ – 1. zaczopowac´, zatkac´; 2. pozbawic´ kogos´ rozsa˛dku, rozwagi (zawis´c´ jom zas´lypiuła) zas´mierdna˛c´ sie – zas´mierdziec´ sie˛, zepsuc´ sie˛ (kiełbasa sie zas´mierdła) zas´mierdniynty – s´mierdza˛cy, zepsuty zas´niecony – o zboz˙u: zaraz˙ony s´niecia˛ (kto w Glody s´wieci, temu sie˛ zbloz˙e zes´nieci) zas´piywac´ – 1. wykonac´ jaka˛s´ melodie˛ s´piewaja˛c; 2. podac´ zbyt wygórowana˛ cene˛ (zas´piywoł se niemało za cielisie)

zaskucec´ – o psie: zawyc´ z˙ałos´nie

zas´puntowac´ – zaczopowac´ za pomoca˛ szpuntu

zaskwiyrcec´ – zacza˛c´ skwierczec´ (zaskwiyrcała spyrka na kuchni)

zas´wajcowac´ – zaspawac´

zasługa – wynagrodzenie roczne za słuz˙be˛ (za zasługe dostała przyodziywek i pare grosy) zasmozka – zasmaz˙ka zasmytlac´ – zapla˛tac´

zatarasic´ – zatarasowac´, zablokowac´, zagrodzic´ (zatarasic´ na zime dróge do lassa) zatelefónowac´ – zatelefonowac´ zatkac´ dupe – nakarmic´ do syta (jod, jod, póki nie zatkoł dupy)

zasrac´ – zniweczyc´ cos´ (zasrac´ sprawe)

zatuc na s´miyrc´ – doprowadzic´ człowieka lub zwierze˛ do utraty z˙ycia przez bicie, katowanie (zatuc z˙mije na s´miyrc´)

zasranie – kiepsko, marnie

zatajac´ – o s´niegu: zacza˛c´ sie˛ topic´

zasmytlac´ sie – zapla˛tac´ sie˛

zasta˛piynie – pocze˛cie zastoc´ – zastac´ (sed pare glodzin do krzesnomatki i nie zastoł jyj w chołpie) zastrugac´ – zatemperowac´ (zastrugac´ lolówek) zastymplowac´ – przeszkadzac´, tarasowac´ zasuzyc´ – zasłuz˙yc´ zasypiac´ – o pszczole: zdychac´ zasyplowac´ – zasypywac´ zaszczał – ropne zapalenia grzbietowej powierzchni palców; zob. lobiyska

zatojcyc´ – zatan´czyc´ zatracic´ rozum – zgubic´ poczucie rzeczywistos´ci zatracic´ sie – pogubic´ sie˛, przestac´ sie˛ w czyms´ orientowac´ (zatraciuł sie we wielgiem mies´cie) zatracony – 1. pogubiony, zagubiony; 2. o ludziach: niegodziwy, nieznos´ny; o wydarzeniach, zjawiskach: koszmarny, okropny, zły (nie kcioł zyc´ na tym zatraconym s´wiecie)

zaszczygac´ sie – zastrzegac´ sie˛

zatrata – zatracenie, zagubienie

zas´ – lecz

zatropic´ sie – zamartwic´ sie˛

zas´ by ta – wyraz˙enie zaprzeczenia: alez˙ ska˛d (Pewnikiem ci sie ta dziopa nie widzi? Zas´ by ta)

zatwór – odpowiednio przycie˛ta deseczka umoz˙liwiaja˛ca pszczelarzowi doste˛p do ula

zas´klic´ – wprawic´ szyby do okien

zawada – przeszkoda, zapora

zaurocyc´ – rzucic´ urok

223

zawcasu zawcasu – zawczasu (kupic´ zawcasu bilet na samlolot)

zawlora – przestarz. dawny drewniany zamek

zawdy zob. wszegdy (zawdy tak bywo na s´wiecie, ze jedyn drugieglo gniecie)

zawlór zob. ocap

zawdzioc´ – załoz˙yc´, zarzucic´ cos´ na siebie

zawracac´ głowe˛ – niepotrzebnie zajmowac´ kogos´ nieistotnymi sprawami

zawia˛zac´ komus´ s´wiat – pozbawic´ kogos´ powodzenia w z˙yciu (zawia˛zała se s´wiat z pijokiem)

zawrócic´ komus´ w łebie – wzbudzic´ w kims´ uczucie (tak jyj zawróciył w łebie, ze ni mlogła sie˛ docekac´, kiedy przydzie)

zawierusyc´ – zawieruszyc´

zawrzyc´ – zamkna˛c´

zawitka – przestarz. panna w cia˛z˙y, która do kos´cioła zamiast wianka ubierała na głowe˛ chustke˛ i której nie wolno było w kos´ciele stac´ mie˛dzy pannami, tylko w babin´cu lub przy bocznym ołtarzu razem z me˛z˙atkami

zawse – zawsze; zob. wszegdy, zawdy

zawiyrac´ – 1. zamykac´; 2. spe˛dzac´ inwentarz z pola do stajni

zawziynty – zawzie˛ty zazegnac´ – nie dopus´cic´ do czegos´ złego, zapobiec (wpod do chołpy i migiem zazegnoł wielgom breweryjom miyndzy synami) zaziyrac´ – zagla˛dac´ zaznacyc´ – zaznaczyc´

zawiysic´ – powiesic´

zazwonic´ – zadzwonic´

zawiys´ – 1. zawies´c´, zaprowadzic´ (omamiyła szkuta i zawiedła do lontorza); 2. sprawic´ komus´ zawód

zazyc´ – 1. przyja˛c´, przełkna˛c´ lekarstwo lub trucizne˛ (zazyc´ krople do nosa); 2. doznac´ czegos´ (zazyc´ biydy)

zawiyz´ – zawiez´c´ (zawiyz´ babke do s´pitola)

zaz´ryc´ – zagla˛dna˛c´, odwiedzic´ (bez pół roku nie racyła zaz´rec´ do lojca)

zawiyz´ sie – zawiez´c´ sie˛ (kozoł sie zawiyz´ do sameglo Sa˛ca) zawlyc – 1. zacia˛gna˛c´ kogos´ w jakiejs´ miejsce; 2. przenies´c´ zarazki choroby zakaz´nej w inne miejsce (zawlyc chlolere do wsi); 3. zabronowac´ zawodzac´ – byc´ przeszkoda˛, przeszkadzac´ Zawlodzie – nazwa cze˛s´ci Gorlic zawlojna – kawałek drewna o długos´ci około 2,5 m i s´rednicy 5 cm, z reguły pochodza˛cy ze s´wiez˙o s´cie˛tego młodego buka, słuz˙a˛cy do nacia˛gnie˛cia łan´cuchów mocuja˛cych drewno na wozie lub karze zawlojnic´ – s´cia˛gna˛c´ łan´cuchem skrzynie˛ wozu zawoł – zawał serca, mózgu (nie lecył sie˛ na cis´nienie i dostoł zawołu serca) zawołac´ na wódke – zaprosic´ na wódke˛, przewaz˙nie do lokalu

224

zaz˙egnac´ – nie dopus´cic´ do czegos´ złego, zapobiec za˛b – 1. twór kostny zbudowany z ze˛biny, pokrytej szkliwem, osadzony w ze˛bodole i słuz˙a˛cy do chwytania i rozdrabniania pokarmów (w Bloblowy starzy ludzie godajom, ze za˛b klonia, który mioł dwajs´cia roków i był ploka˛sany bez s´ciekłego psa, spalony na popiół jest dobrym lykiem na blolynie zymbów); 2. ostra cze˛s´c´ jakiegos´ przedmiotu, narze˛dzia, przyrza˛du (za˛b lod grabi) zbabrac´ – 1. ubrudzic´; 2. zniszczyc´, zepsuc´ (zbabrac´ lopinie) zbałamucic´ – 1. wprowadzic´ w bła˛d; 2. uwies´c´, zawrócic´ komus´ w głowie; 3. zmarnowac´ czas, zmitre˛z˙yc´ (nie kciało mu sie robic´ i zbałamuciuł calutki dziyn´ na kartak) zbanek – dzbanek

zdechlok zbawic´ – 1. ocalic´, wybawic´; 2. zabawic´ gdzies´ jakis´ czas (w knajpie zbawiyli do wiecora)

zbogacic´ sie – wzbogacic´ sie˛, stac´ sie˛ bogatym (zbogaciuł sie lo mlorge plola plod lassem)

zberezen´stwa – rzeczy nieprzyzwoite, bezwstydne (nie godej przy dzieckach takich zberezen´stw)

zblorglowac´ – wzia˛c´ towar na kredyt

zberez´nik – nicpon´, bezwstydnik, rozpustnik zbic´ – 1. poła˛czyc´ elementy drewniane za pomoca˛ gwoz´dzi (zbic´ klotke na króle) 2.stłuc, zniszczyc´ (zbic´ sybe w loknie); 3. sprawic´ lanie, wysmagac´ zbic´ maja˛tek – zdobyc´ wiele dóbr materialnych (kcieli zbic´ maja˛tek na cudzym niescyns´ciu) zbic´ na kwas´ne jabko – zbic´ kogos´ dotkliwie zbiegna˛c´ sie – skurczyc´ sie˛ (gacie po praniu zbiegły sie) zbiesic´ sie – wpas´c´ w gniew, rozzuchwalic´ sie˛ (Michałowy szkut do cna sie zbiesiuł) zbijac´ ba˛ki – próz˙nowac´ zbijany – 1. ła˛czony za pomoca˛ gwoz´dzi; 2. rodzaj gry w piłke˛ (grac´ w zbijanego)

zblorguwac´ zob. zborgowac´ zbloz˙e – 1. ros´liny uprawne, których plonem jest ziarno; 2. ziarno tych ros´lin zblój – rabus´, złoczyn´ca zbraniac´ – wzbraniac´ zburdac´ – zrobic´ nieporza˛dek, bałagan (te zatracone skuciska wlazły na łózko i całkiem je zburdały) zbutniec´ – zbutwiec´, spróchniec´ zbutniołek – zbutwiały kawałek drewna zbutwiołek zob. zbutniołek zbycie – 1. pozbycie; 2. sprzedaz˙ (kuma mo krowiage na zbyciu) zbycyc´ sie˛ – zejs´c´ na manowce zbyrk – pole gorszej klasy, z trudnym dojazdem (na zbyrkach, co mu lociec zapisali, nic nie rosło) zbyrkna˛c´ – zrobic´ niewiele

zbijok – dziec. z sympatia˛ o małym dziecku lubia˛cym psocic´ (zbijok z niego, nie usiedzi na tyłku)

zbyry – nierównos´ci terenowe, strome brzegi, zbocza

zbitnik – młody me˛z˙czyzna lubia˛cy brac´ udział w bójkach

zbytklowac´ – psocic´

zbiydniec´ – 1. stac´ sie˛ biednym, wpas´c´ w biede˛; zuboz˙ec´; 2. przen. wygla˛dac´ gorzej niz˙ poprzednio, schudna˛c´ zbiyrac´ – zbierac´ 1. zwozic´ plony; 2. skupiac´, gromadzic´ cos´ w jednym miejscu (pscoły zbiyrajom miód w ulak); 3. szykowac´ (zbiyrac´ klonia do jazdy); 4. kolekcjonowac´ (zbiyrac´ znacki) zbiyrac´ sie – 1. skupiac´ sie˛ grupe˛, gromade˛; 2. szykowac´ sie˛ do odejs´cia (juz mrok, cas sie zbiyrac´ do chołpy) zbiyrac´ sie na dysc – zanosic´ sie˛ na deszcz zbiyrac´ sie na płac – miec´ łzy w oczach

Zbysek – Zbyszek zbywac´ – 1. pozbywac´ sie˛; 2. byc´ w nadmiarze (nie zbywo mu na dutkach); 3. robic´ lub wykonywac´ cos´ byle jak (nik nie kcioł majsterka najmlowac´, blo zbywoł kazdom roblote); 4. lekko kogos´ potraktowac´ (zbyc´ lobiecankami) zdac´ sie – przydac´ sie˛ zdawac´ sie – wydawac´ sie˛ zdawka – egzamin zda˛c´ sie – wzda˛c´ sie˛ (na młodym klonicu krowa moze sie zda˛c´) zdeb – łobuz, nieposłuszny chłopiec zdechlok – 1. osoba chorowita; 2. chorowite zwierze˛

225

zdechły zdechły – 1. padły, niez˙ywy; 2. kiepsko czuja˛cy sie˛, słaby fizycznie (przysed ze skoły jakisik zdechły)

zebz´dzic´ sie – wypus´cic´ wiatry

zdespecic´ – zrobic´ na złos´c´

zedrzyc´ garło – nadwere˛z˙ac´ gardło mówieniem, krzykiem

zdespetowac´ zob. zdespecic´ zdjyncie – zdje˛cie zdolec´ – zdołac´, dac´ rade˛, podołac´ (tak go zesłabiyło, ze nie zdoluł dojs´ do chołpy)

zedrzyc´ – zerwac´, s´cia˛gna˛c´ (zedrzyc´ lostatniom skóre)

zedrzyc´ sie – ulec zniszczeniu, podrzec´ sie˛ (skluciadze zdarły sie plortki, a na nowe ni ma grosa) zegnac´ – z˙egnac´

zdrowas´ka – 1. modlitwa Zdrowas´ Mario; 2. czas niezbe˛dny do odmówienia modlitwy Zdrowas´ Mario (babka wsadziuła chlyb do pieca na dziesiync´ zdrowasiek)

zejs´ – zejs´c´ (tak glo ploszczykło, ze ledwie zesed z wloza)

zdrozec´ – podroz˙ec´

zejs´ ze s´wiata – umrzec´

zdrypcic´ – zdeptac´ (krowy wlazły somsiadce w lowiys i zdrypciuły glo do imentu)

zelazło – z˙elazo

zdrzyzgac´ – schlapac´ zdybac´ – napotkac´, znalez´c´ zdymac´ zob. wzdymac´ zdymlowac´ – zdejmowac´ (zdymcie z piyntra troche siana dla krowiagi!)

zegnac´ sie – z˙egnac´ sie˛

zelazny – 1. zawieraja˛cy z˙elazo, wykonany z z˙elaza (zelazny piecyk); 2. mocny, wytrzymały (zelazne zdrowie) zelez´niok – 1. z˙eliwny garnek (kapuste glotowało sie w zelez´nioku na fajerkach); 2. wóz z kolami okutymi z˙elazem

Zdzisek – Zdzisław

zelozka – przyrza˛d do zabijania szkodników zwierze˛cych lub do kłusowania, składaja˛cy sie˛ z dwóch półkolistych z˙elaznych obre˛czy, napie˛tych przy pomocy spre˛z˙yny; po poruszeniu przyne˛ty, przymocowanej do bezpiecznika spre˛z˙yny, obre˛cze zwieraja˛ sie˛ na szyi ofiary i ja˛ dusza˛

ze – z˙e (tak sie nadz´wigoł ziornek we wlorkach, ze glo ploszczykło)

zelozklo – 1. z˙elazko do prasowania; 2. nóz˙ do struga

ze sklosa – ukos´nie

zelzyc´ – 1. obrzucic´ obelgami; zniewaz˙yc´ słownie; 2. złagodniec´ (zima w lutym zelzyła)

zdyncie zob. wzdyncie zdzicec´ – stac´ sie˛ dzikim, powrócic´ do pierwotnego stanu (zdzicałe psy lotały plo wsi) zdzierzyc´ (wym. zdzier-zyc´) – wytrzymac´ (nie zdzierze duzy twlojeglo pysklowanio)

ze splodka – z dołu zebrac´ sie w kupe – wzia˛c´ sie˛ w karby (zebroł sie w kupe i plosed do ksiyndza dac´ na zaplowiedzi) zebranina – z˙ebranina

zemglic´ – osłabic´ zemlec´ – miela˛c, rozetrzec´ cos´ na drobne cza˛stki (zemlec´ pszenice w zarnak)

zebrok – 1. osoba pos´ledniej postury; 2. osobnik nieprzyjemny we współz˙yciu (ludzie lomijajom na kilometer teglo zebroka); 3. chuderlawe zwierze˛

zemrzec´ – umrzec´

zebry – przestarz. z˙ebranie, z˙ebranina (is´ na zebry)

zepsucie – 1. uszkodzenie, zniszczenie; 2. złamanie kos´ci, zwichnie˛cie stawu; 3. rozwia˛złos´c´ obyczajów

zeby – z˙eby

226

zemskna˛c´ sie – zes´lizna˛c´ sie˛, obsuna˛c´ sie˛ zeprzec´ – sparciec´ (babce pótno zeprzało w skrzyni)

zielenina zerdka – 1. mała z˙erdz´; 2. dra˛g w izbie lub komorze, na którym wieszano odziez˙

pobyt w cie˛z˙kich warunkach (zgnoili glo w hares´cie)

zerwac´ sie – oberwac´ sie˛, doprowadzic´ do obniz˙enia wne˛trznos´ci

zgodac´ sie – porozumiec´ sie˛

zerzna˛c´ sie – wulg. wypróz˙nic´ sie˛ (ze strachu zerznuł sie w gacie) zesłabna˛c´ – 1. opas´c´ z sił; 2. omdlec´

zgodzac´ sie – zgadzac´ sie˛ (zgodzo sie jak pies z klotem) zglonic´ – spe˛dzic´ (wiecorem zglonili krowy z paswiska)

zesrac´ sie – wulg. wypróz˙nic´ sie˛ (zesroł sie, nie doł sie, zabili glo, ucik)

zglorzec´ – spalic´ sie˛

zesyplowac´ – zsypywac´

zgrobac´ – grabia˛c, usuna˛c´

zesyt – zeszyt

zgrobki – zgrabione resztki siana lub słomy

Zes´ka zob. Zos´ka (lociec zapisoł maja˛tek Zejsce) zes´klic´ – pokryc´ lodem (ciynzko było jechac´, blo dróge zes´kliło)

zglorzelisklo – pogorzelisko

zgryzki – słoma, której bydło nie dojadło zgryz´ – zgryz´c´

zes´pecic´ – zeszpecic´

zgrzebiyn´ zob. grzebiyn´ (jak ni ma muzyki, to mlozna i na zgrzebiyniu zagrac´)

zes´rutowac´ – rozdrobnic´ zboz˙e w s´rutowniku (zes´rutowoł jarcuge na zarcie lo s´win´)

zgrzebny – kiepski gatunkowo (usyła se bluzke ze zgrzebnego pótna)

zes´wajcowac´ – zespawac´

zgrzesyc´ – zgrzeszyc´

zes´wajsowac´ zob. zes´wajcowac´

zguptoklowac´ – zwymys´lac´ kogos´

zetlały – spróchniały, zmurszały

zhus´tac´ – nakrzyczec´ na kogos´

zetlany zob. zetlały zetlec´ – spróchniec´, zmurszec´

ziajac´ – ziewac´, cie˛z˙ko dyszec´ (zmlordowoł sie tak, ze az ziajoł)

zeza˛c´ – zz˙a˛c´, skosic´

ziajok – me˛z˙czyzna mało rozgarnie˛ty

zezryc´ – zez˙rec´, zjes´c´

ziandar – z˙andarm, policjant

zez´lic´ sie – rozzłos´cic´ sie˛, rozgniewac´ sie˛ (zez´luł sie na swlojom babe, blo nie uwarzyła lobiadu; zez´luł sie na szkuta, ze nie plosed do skoły)

ziazia! – dziec. słowo ostrzegaja˛ce małe dziecko, by nie dotykało gora˛cego przedmiotu

zganiac´ – spe˛dzac´, przepe˛dzac´ (pastusek zganio krowy z poswiska)

ziele krzyz˙owe zob. dzwonek w zn. 1, dzwonki Panny Maryi

zgarnowac´ – zgarniac´

ziele s´wiynteglo Jana zob. dzwonek w zn. 1, dzwonki Panny Maryi,

zgasna˛c´ – 1. przestac´ działac´ (zgasło ałto); 2. przestac´ sie˛ palic´, płona˛c´, s´wiecic´ (s´wiycka zgasła); 3. przen. umrzec´ (matka zgasła na jeglo locak) zgniłek – zepsuty owoc zgnoic´ – 1. dopus´cic´ do zgnicia; 2. doprowadzic´ do riuny, zniszczyc´; 3. wyniszczyc´ kogos´ fizycznie i psychicznie, skazuja˛c na

zia˛bna˛c´ – marzna˛c´

ziele s´wiynteglo Piotra – przestarz. bluszczyk ziemny (Glechoma nederacea), którego korzen´ gryziono przy boles´ciach brzucha zieleniaty – zielonawy zielenina – 1. jadalne zielone cze˛s´ci jarzyn; 2. zob. lebiodka

227

´ wia˛tki Zielone S ´ wia˛tki – s´wie˛to chrzes´cijan´skie Zielone S obchodzone pie˛c´dziesia˛tego dnia po Wielkanocy (w Zielone S´wia˛tki wszyscy z domu plos´li na sume do klos´cioła)

ziymniok – kartofel (Solanum tuberosum), gatunek byliny nalez˙a˛cy do rodziny psiankowatych o jadalnych bulwach (piyc zimnioki w lognisku)

zielononózka – kura polskiej rasy o ciemnozielonych nogach; rase˛ te˛ wyhodowano na przełomie XIX i XX w.

ziync´ – zie˛c´

zielorka – przestarz. gus´larka, znachorka zielsklo – chwasty zimnica – 1. febra, gora˛czka; 2. zimne pomieszczenie; 3. zia˛b

zjes´ – zjes´c´ (przydałoby sie cosik zjes´) zjes´ zdrowie – stracic´ zdrowie (zjedli zdrowie przy s´cince w lejsie) zjodki – resztki trawy na pastwisku niedojedzone przez bydło zla˛kna˛c´ sie – przestraszyc´ sie˛

zimno – 1. chłód, zia˛b (na ile dni przed S´w. Wlojciechem zaby rechlocom, tyle dni plo Wlojciechu zimna byc´ zekcom); 2. zob. drzawka, frebra, zimnica w zn. 1

zloc´ – 1. zlac´ płyn do jednego naczynia; 2. zmoczyc´ sie˛ w czasie ulewnego deszczu; oblac´, polac´ (w lany ploniedziołek zloli wszyskie dziopy wlodom)

zimno izba – izba bez pieca (przewaz˙nie komora), w której sypiano od wiosny do jesieni

zlyc – zachorowac´ obłoz˙nie

zioberko – z˙eberko

zlynkna˛c´ sie zob. zla˛kna˛c´ sie zlynkniony – przestraszony, przeraz˙ony

ziobro – z˙ebro

zlywki – resztki jedzenia wykorzystywane jako karma dla trzody chlewnej; pomyje

ziorac´ na kloglos´ – spogla˛dac´ zawistnie na kogos´

zlywnia – zlewnia mleka (nosic´ mlyko do zlywni)

ziorka – ziarno, zboz˙e (plojechoł do Bloblowy i przedoł ziorka na jarmaku)

zlyz´ – zlez´c´

ziorklo – pojedyncze ziarno (trafic´ sie, jak s´lepy kurze ziorklo)

zła˛cyc´ – zła˛czyc´

ziornecklo – ziarenko zipiec´ – cie˛z˙ko, z trudem oddychac´ ziuziu – dziec. zimno (nie chlodz´ synku na plole, blo ziuziu) ziymia – ziemia (zbiyrali z´mioki ze ziymie i rzucali do klosyka)

228

złapic´ – złapac´ złe – zły duch, demon (złe sie cai wsyndy) złeziele – nieuz˙yty człowiek złobek – z˙łobek złocyniec – złoczyn´ca, przeste˛pca złodziejka – 1. kobieta paraja˛ca sie˛ kradziez˙ami (trzymali w chołpie sroke-złodziejke, któro kradła wszysklo co s´klane); 2. rozgałe˛ziacz umoz˙liwiaja˛cy dodatkowe pobiera-

zmiys´ nie pra˛du z jednego gniazdka lub z oprawki z˙arówki

zmarnic´ – 1. zmarnowac´; 2. roztrwonic´

złodziyj – złodziej (na złodzieju copka glore)

zmarnic´ sie – zmarnowac´ sie˛, pójs´c´ na marne (ciele sie zmarniuło i trza było glo dobic´)

złokrew – rodzaj łagodnego przeklen´stwa

zmarzlok – zmarzlak

złokrys´ jedna – lekkie przeklen´stwo, uz˙ywane przez kobiety

zmarzniony – zmarznie˛ty

złomac´ – złamac´

zmarzniynty zob. zmarzniony

złomac´ kark – skre˛cic´ kark

zmiarklowac´ – domys´lic´ sie˛, zorientowac´ sie˛ (nie móg zmiarkowac´ bez sybe, kto siedzi w izbie za stołem)

złomac´ rynke (noge) – spowodowac´ pe˛knie˛cie kos´ci w re˛ce (nodze) złos´ – złos´c´ złotac´ tyłek – zbic´ kogos´ (jak bedzies z´le pos krowy, to ci złotom tyłek) złotem sypac´ – wydawac´ duz˙o pienie˛dzy, nie liczyc´ sie˛ z wydatkami

zmarzna˛c´ na klos´c´ – bardzo zmarzna˛c´

zmiatac´ – 1. sprza˛tac´ s´mieci w jedno miejsce (zmiatac´ za próg); 2. przen. jes´c´ łapczywie; 3. przen. uciekac´ (zmiatoł, ino głowa mu lodskakiwała) zmielac´ – zemlec´

złoto dukatowe – przestarz. złoto czyste, bez domieszek

zmiełowac´ sie – zmiłowac´ sie˛ (Bóg nie kcioł sie nad grzys´nikami zmiełowac´)

złoto nie cłowiek – przen. o człowieku serdecznym, uczynnym

zmiełowanie – zmiłowanie zmierzic´ sie – sprzykrzyc´ sie˛, obmierzna˛c´ (zmierziło sie mu zycie w lobcym kraju)

złoty ren´ski – dawna jednostka monetarna w krajach niemieckich; do r. 1892 takz˙e jednostka monetarna Austro-We˛gier (l złr = 10 koron)

zmietac´ – o bydle: poronic´ (klac przy wlozie, na którym wieziono niebloscyka, nie mlogła byc´ z´rebno, bloby zmietała)

złozyc´ – złoz˙yc´

zmiotka – krowa, która poroniła

złób – 1. koryto umocowane na stałe w stajni lub oborze, w które wkłada sie˛ pasze˛ dla koni, bydła; 2. przen. z´ródło łatwych i duz˙ych dochodów (dorwac´ sie do sejmloweglo złobu); 3. człowiek bez zasad, głupi, ordynarny

zmitrynzyc´ – o czasie: stracic´, zmarnowac´ (zmitrynzyc´ cas)

złóbek – z˙łobek zły – 1. zły duch, moc nieczysta (downi wiysano nade dz´wiami i loknami lyski, aby zły ni mioł przystympu); zob. bies, diabół, ciort, kusy; 2. o człowieku: szkodliwy, nieetyczny, niemoralny

zmitwac´ – spla˛tac´ zmiyrzac´ – zmierzyc´, przymierzyc´ zmiyrzchac´ sie – zmierzchac´ sie˛ zmiyrzwic´ – popla˛tac´, zwichrzyc´ zmiysac´ – 1. zła˛czyc´ cos´, pomieszac´ (przed pójs´ciem na jarmak zmiysała mlyko z wlodom) zmiys´ – 1. usuna˛c´ s´mieci za pomoca˛ miotły; 2. zjes´c´ szybko, zjes´c´ łapczywie (jak sie

229

przysiedli do stolu, to zmietli wszysklo do cna) zmłynklowac´ – oczys´cic´ ziarno za pomoca˛ wialni zmocac´ – zmoczyc´ zmlocyc´ – zmoczyc´ zmlocyc´ sie – 1. zmokna˛c´, przemokna˛c´; 2. bezwiedne oddac´ mocz podczas snu zmlokna˛c´ jak mysa – bardzo przemokna˛c´ (w połnie tak stras´nie loło, ze zmógym jak mysa) zmlora zob. gnieciuch zmlora gniecie – mówienie na głos podczas snu jako oznaka s´wiadcza˛ca o pojawieniu sie˛ zmory zmlordowac´ – 1. zme˛czyc´; 2. zjes´c´ z trudem (ledwo zmlordowoł miske z jadłem, co mu dali na juzyne); 3. zrobic´ cos´ z trudem zmlordowanie – przeme˛czenie zmlorzyc´ – zmorzyc´ (sen glo zmlorzuł) zmówic´ – wynaja˛c´ do pracy w wyniku odbytej rozmowy (zmówic´ majstra do dachu; matka plosła do kumy zmówic´ jom do robloty w plolu) zmówiny – spotkanie pana młodego i jego druz˙by oraz rodziców narzeczonego i narzeczonej w celu omówienia warunków ich przyszłego małz˙en´stwa, wiana, daty s´lubu i innych szczegółów zwia˛zanych z weselem zmóz sie – zdobyc´ sie˛ na cos´ (nie mlogła sie zmóz, zeby kupic´ se nowlom spódnice) zmurowac´ – wymurowac´ zmursały – spróchniały, zmurszały zmursec´ – spróchniec´, zmurszec´ zmyc´ sie – 1. zostac´ usunie˛tym za pomoca˛ mycia (plam na klosuli nie dało sie zmyc´ wlodom); 2. odejs´c´, znikna˛c´ zmyncyc´ – 1. wyczerpac´ fizyczne lub psychiczne (zmyncył sie˛ ra˛baniem drewna; zmyncyło jom dugie godanie kumlosi); 2. ukon´czyc´ cos´ z trudem, zrobic´ cos´ z duz˙ym wysiłkiem

230

zmyncynie – zme˛czenie zmys´ny – zmys´lny 1. sprytny, przebiegły (zmys´ny szkut z nieglo); 2. pomysłowo zrobiony (zmys´no masyna); zob. smys´ny znacek – 1. mały znak, np. krzyz˙yk, kreska, nacie˛cie (karblownik nie umioł rachlowac´, ino robiuł znacki na kiju); 2. odznaka; 3. nalepka na przesyłkach pocztowych lub papierach urze˛dowych, potwierdzaja˛ca uiszczenie opłaty (znacek skarblowy) znacnik – 1. młotek kowalski do zdobienia wyrobów; 2. przyrza˛d do robienia rowków w ziemi, uz˙ywany głównie przy sadzeniu ziemniaków znacy sie – to jest, to znaczy znacyc´ – znaczyc´ znacyc´ znacnikiem – robic´ rza˛dki w ziemi za pomoca˛ znacnika znac´ sie na rzecy – 1. byc´ w czyms´ dobrym, umiec´ cos´ zrobic´ (znoł sie˛ chlodok na rzecy i zmajstrował Kas´ce szkuta); 2. umiec´ sie˛ odpowiednio zachowac´ w towarzystwie znac´ sie na zartach – miec´ poczucie humoru znac´ sie˛ jak kura na pieprzu – nie miec´ o czyms´ zielonego poje˛cia znajduch – dziecko nies´lubne znajs´ – znalez´c´ znalyz´ sie – potrafic´ sie˛ zachowac´ znamiynie – znamie˛ zniscyc´ – zniszczyc´ zniska˛d – znika˛d zniys´ – 1. przenies´c´ na miejsce niz˙ej połoz˙one (zniys´ rzecy ze strychu); 2. wytrzymac´; 3. uniewaz˙nic´, skasowac´ (cysorz zniós w Galicyi ploddan´stwo) zniys´ jaje – o ptakach: złoz˙yc´ jajko znizyc´ – 1. przesuna˛c´ niz˙ej, obniz˙yc´; 2. obniz˙yc´ cene˛, zastosowac´ zniz˙ke˛ (znizyc´ plodotki)

znizyc´ sie – 1. pochylic´ sie˛; 2. opus´cic´ sie˛ niz˙ej (słonko znizuło sie ku zachlodowi); 3. poniz˙yc´ sie˛, upokorzyc´ sie˛ (musioł sie znizyc´, zeby mu z˙yd dug darowoł) znojdek zob. znajda znowa – znów, za zobawa zob. zabawa zlobiyrac´ – poprzebierac´ (zobiyrac´ z´mioki do sadzynio) zoblyc sie – rozebrac´ sie˛ zoblolały – nadpsuty (na wiosne przebiyro sie z´mioki i wybiyro sie wszyskie zoblolałe) zoblól – wole na szyi ptaka, w którym gromadzi sie˛ pokarm

Zofijo – Zofia (S´wiynto Zofijo [15 V] kłosy rozwijo) zogawka – pokrzywa z˙egawka (Urtica urens); pospolity chwast maja˛cy włas´ciwos´ci lecznicze zbliz˙one do pokrzywy zwyczajnej zoglón – zagon; wa˛ski, długi pas ziemi uprawnej, ograniczony bruzdami (na loranisku posadziyli zaglón z´mioków) zoglónek – mały, wa˛ski zagon zogłówek – 1. mała poduszka (kłas´ zogłówek plod głowe); 2. poduszka zdobiona bibuła˛ marszczona˛ i wieszana (przed rokiem 1914) na s´cianie izdebki zojdek – mała cza˛stka pola nienadaja˛ca

zobuc´ – o butach: zdja˛c´

sie˛ do uprawy

Zochlód – 1. Ziemie Zachodnie; 2. pan´stwa lez˙a˛ce za zachodnia˛ granica˛

zojyncie – zaje˛cie

zociyr zob. zaciyr

zokalec – zbita, niewyrosnie˛ta warstwa ciasta

zociyrka – potrawa z drobnych klusek gotowanych na mleku albo na wodzie (dziecka rano jodały zociyrke na mlyku)

zokładnik – 1. zakładnik (we wojne Niymcy brali zokładników); 2. strug do wycinania felców

zocyna – 1. mała porcja ciasta z˙ytniego pozostawiona z poprzedniego wypieku, uz˙ywana do spulchniania przygotowywanego ciasta; zakwas (zocyna do chlyba); 2. rozrobione, rozczynione ciasto; rozczyn

zokłodka – 1. sposób ła˛czenia belek budynku (stawiac´ wyngła na zokłodke); 2. fałdka na tkaninie powstała przez jej załoz˙enie; pliska; 3. przegroda w piwnicy lub stajni

zocypka – zaczepka zodatek – zadatek zoden – z˙aden (tyle chlodoków chlodziuło do Zos´ki, a lona zodnego nie kciała za chłopa) zoduch – duszne powietrze (zoduch przed burzom)

zoklonica – zakonnica zoklonik – zakonnik zol – smutek, z˙ałos´c´ zola – 1. podeszwa, zelówka; 2. gruba skóra na podeszwy obuwia zolówka zob. zola

231

zoła˛dek zoła˛dek – z˙oła˛dek (trafic´ bez zoła˛dek do serca)

marła na chlolere); 2. osoba, która zachowuje sie˛ niezgodnie z przyje˛tym zwyczajem

zoła˛dek plodchlodzi do garła – ktos odczuwaa silne mdłos´ci

zoraza z´miocano – choroba ziemniaków i pomidorów

zołna – barwnie upierzony ptak, maja˛cy ostry dziób dłuz˙szy od głowy

zorobek – wynagrodzenie za prace˛ (stracic´ dobry zorobek)

zomek – 1. urza˛dzenie do zamykania (zomek w dz´wiach); 2. warowna budowla mieszkalna, przewaz˙nie murowana

zorobklowac´ – zarabiac´ praca˛ na utrzymanie (od małego musiała zorobklowac´ we dwlorze)

zomek s´lepy – rodzaj prymitywnego drewnianego zamka z zapadkami w postaci deszczułek

zorobnik – osoba naje˛ta do prac polowych

zona – z˙ona

zotrzaska – zatrzaska

zlonacono – o niezame˛z˙nej dziewczynie: cie˛z˙arna

zowias – zawias

zonadrze – miejsce pod wierzchnim ubraniem na piersi; pazucha

zowisny – zawistny

zonka – z˙onka zopartek – zepsute jajko, zbuk zopaska – fartuch z płótna samodziałowego lub z taniego perkalu; pocza˛tkowo biała˛ batystowa˛ zapaske˛ z licznymi zakładkami zasta˛piła kolorowa zapaska z cienkiej wełny o tym samym kolorze co gorset, przybrana szeroka˛ koronka˛ ba˛dz´ bobowska˛ klockowa˛ (do s´wiyntego Jana [24 VI] lo dysc prosic´ trzeba, póz´nij baba zopaskom napyndzi glo z nieba) zopiecek – przestrzen´ mie˛dzy tylna˛ cze˛s´cia˛ pieca i s´ciana˛ (downymi casy w zimie dziecka siedziały na zopiecku)

zospa – zwał nawianego przez wiatr s´niegu

zowia˛zka – zawia˛zek zowis´nik – osoba zawistna zowiyrucha – zawierucha (w chołpie cieplutko, a na plolu jesiynno zowiyrucha) zowlojna – dra˛z˙ek słuz˙a˛cy do napre˛z˙ania łan´cucha mocuja˛cego ładunek na wozie zozdrosny – zazdrosny zozdros´ – zazdros´c´ zozdros´nik – me˛z˙czyzna zazdrosny, przewaz˙nie o kobiete˛ zółciutki – całkiem z˙ółty zółtawy – o z˙ółtym odcieniu (ujrzoł bez lokno zółtawe s´wiatło w izdebce)

zopolnicka – zapalniczka

zółtklo – z˙ółtko (dziecka lubiom utarte zółtka z cukrem)

zopolynie – zapalenie

zółty – z˙ółty

zopołki – zapałki; zob. patycki

zółw – z˙ółw

zopust zob. ostatki (kiedy mijo stycen´ i zopust nadchlodzi, rusajom do tajca i starzy, i młodzi)

zórdka zob. zerdka

zlorac´ – zaorac´ wszystko; zakon´czyc´ orke˛ (zlorac´ klójmi z´miocysko) zoraza – 1. epidemia (downi ludzie uciekali w lasy przed zorazom; jak za Austryi nastała we wsi zoraza, to c´ma ludzi plo-

232

zrachlowac´ – policzyc´ zradlic´ – spulchnic´ glebe˛ za pomoca˛ radła (zradlic´ zoglón plod z´mioki) zra˛b – 1. wia˛zanie budynku drewnianego; 2. masywna s´ciana drewnianego domu wzniesiona z okra˛glaków (plostawic´ zrymby chołpy); 3. obszar lasu, na którym odbywa

zwodziciel sie˛ s´cinka drzew (drwale umlordowali sie roblotom na zrymbie)

zwarzyc´ sie – s´cia˛c´ sie˛ przy gotowaniu (mlyko w gorku zwarzyło sie)

zres´tom – zreszta˛

zwiastowac´ – 1. przepowiadac´, wróz˙yc´ (górole zwiastujom dugom zime); 2. oznajmiac´ cos´ uroczys´cie; obwieszczac´, ogłaszac´

zrós´ – wzrosna˛c´, wypus´cic´ liczne pe˛dy zrychtowac´ – zrobic´, wyszykowac´ (Jasiek zrychtowoł Kas´ce klolybke)

zwia˛zac´ – wia˛z˙a˛c, poła˛czyc´ kon´ce czegos´, skre˛powac´

zryc´ – 1. o zwierze˛tach: jes´c´ (dac´ zryc´ klotowi); 2. o człowieku: jes´c´ łapczywie, z˙arłocznie

zwid – 1. przywidzenie, urojenie (mioł na spaniu rózne zwidy); 2. duch, upiór, zjawa

zryc´ sie – przen. kłócic´ sie˛ bardzo ostro

zwidywac´ sie – miec´ zwidy (zwidywac´ sie w gloroncce)

zryktowac´ zob. zrychtowac´ zryncny – zre˛czny

zwidziec´ sie – spodobac´ sie˛ (barz mu sie zwidziała dziywka u klowola)

zrynklowiny – zwyczaj weselny polegaja˛cy na tym, z˙e młoda para przykle˛ka przy dziez˙y z kołaczem, a druzba wygłasza stosowna˛ oracje˛

zwiedziec´ sie – dowiedziec´ sie˛ przypadkowo (matka zwiedziała sie lod kumy lo dziopie sweglo syna)

zrzyc sie – zrzec sie˛ (nie kcioł sie zrzyc maja˛tku, jaki mu sie dostoł plo babce niebloz˙ycce)

zwijac´ sie – 1. spieszyc´ sie˛ podczas pracy (zwijali sie w plolu, zeby uciyc przed dyscem); 2. kre˛cic´ sie˛

zrzynda – zrze˛da

zwina˛c´ – 1. nawina˛c´, zrolowac´; 2. przen. ukras´c´

zrzyndny – zrze˛dny zupa rumflorska – zupa z jarzyn, kasz i ziemniaków, gotowana na wywarze z kos´ci, rozdawana dawniej ubogim; zupa rumfordzka zur – zupa na zakwasie z chleba lub ma˛ki z˙ytniej albo owsianej (wstympno s´roda [Popielec] nastympuje, pani matka zur glotuje))

zwioc´ – zwiac´, uciec (złodziyj zwioł policyi ze sa˛du) zwiyrze – 1. kaz˙da z˙ywa istota (oprócz człowieka); 2. osobnik o ujemnych cechach, zachowuja˛cy sie˛ jak zwierze˛ zwiyrzyna – zwierzyna zwiyz´ – zwiez´c´ (zwiez´li przed burzom siano do stodoły)

Zuzanno – Zuzanna (dysc na Nawiedzenie Panny [31 V] potrwo pewno do Zuzanny)

zwiyz´ sie – osuna˛c´ sie˛ (plo dyscach ziymia zwiezła sie z górki)

zuziel – z˙uz˙el; zob. les´

zwlyc – s´cia˛gna˛c´ (ledwo zwlók z siebie mlokry przyodziewek)

zwac´ – nazywac´ zwac´ sie – nazywac´ sie˛, miec´ przydomek (jedni kulawego Jas´ka zwali Kulasikiem, a drudzy Kuternoglom) zwalic´ – 1. przewrócic´, s´cia˛c´; 2. przypisac´ wine˛ komus´ innemu (zwaluł wszysko na skuta lod młynorza) zwarka – przestarz. naczynie do gotowania płócien

zwlyc sie – 1. wstac´ (z łóz˙ka) z trudnos´cia˛, zejs´c´ ska˛ds´ powoli; 2. odwlec sie˛, opóz´nic´ sie˛ (zwlekło mu sie do lata z wyjazdem na saksy) zwlykac´ – 1. s´cia˛gac´, zdejmowac´ z trudnos´cia˛; 2. odkładac´ cos´ na póz´niej zwodziciel – złos´liwy duch wywodza˛cy sie˛ z dusz grzeszników lub samobójców, przy-

233

zwon bieraja˛cy postac´ błe˛dnych ogni i wodza˛cy ludzi po bagnach i manowcach

zygarek – zegarek na re˛ke˛ lub kieszonkowy

zwon – dzwon

zygor – zegar

zwonek – dzwonek

zyja˛tko – z˙yja˛tko

zwonic´ – dzwonic´ (zwonic´ na Anioł Pan´ski)

zyjs´ – zejs´c´

zwonka – kolor karo w kartach

zyjs´ sie – 1. spotkac´ sie˛ z kims´; 2. poła˛czyc´ sie˛ w pare˛

zwonnica – dzwonnica zwono – cze˛s´c´ obwodu drewnianego koła od wozu; dzwono (tatus´ plos´li do stelmacha, zeby loprawic´ nowe zwlono u koła) zworka – przestarz. naczynie do gotowania bielizny zwozyc´ – 1. okres´lic´ cie˛z˙ar; 2. rozwaz˙yc´ (zwoz se ino kumo, co za głupoty godos) zwozyc´ sie – zmierzyc´ swój cie˛z˙ar ciała zwózka – zwoz˙enie plonów lub drewna zwybiyrac´ – powybierac´ wszystko (zwybiyrac´ miód z ula) zwycia˛gac´ – powycia˛gac´ wszystko (lojcowie kozali mu zwycia˛gac´ wszyskie gwoz´dzie z desek) zwycoj – zwyczaj, obyczaj zwyz – wzwyz˙, do góry zwyzka – 1. podwyz˙szenie sie˛ czegos´ (na wiosne jest zwyzka cen na zbloze); 2. wysokie miejsce, przewaz˙nie w stodole z prowizorycznym stropem z z˙erdzi (trzymali siano na zwyzce w stodole); zob. piynterko zycie – z˙ycie

zyjs´ s´wiat – chodza˛c, odwiedzic´ wiele miejsc zyjs´ ze s´wiata – umrzec´ (zesła ze s´wiata łon´skiego roku) zylasty – maja˛cy widoczne z˙yły (dziadek był chudy i zylasty) zyła – naczynie krwionos´ne; z˙yła zyłka – 1. cienka z˙yła; 2. predyspozycja, skłonnos´c´ (miec´ zyłke do handlu); 3. cienka, mocna nic´, zwykle z tworzywa sztucznego zyły potargac´ (zyły plotargac´) – wyczerpac sie˛ cie˛z˙ka˛ praca˛ fizyczna˛ (zyły plotargoł na roblocie w lessie) zyły wypruwac´ – zame˛czac´ sie˛ praca˛ ponad siły, zwykle pos´wie˛caja˛c sie˛ dla kogos´ (wypruwoł zyły z siebie, zeby jeglo dziopa mlogła sie ucyc´ na dochtorke) zymbaty – ze˛baty zymbnik – według wierzen´ ludowych: magiczna ros´lina rosna˛ca tylko w Kalwarii Zebrzydowskiej, o korzeniu zbliz˙onym do kształtu ze˛ba; kwitnie na biało tylko w dzien´ Wniebowzie˛cia NMP (15 sierpnia), a przestaje rosna˛c´, gdy sie˛ skon´czy naboz˙en´stwo

zycie kogos´ dos´wiadcyło – ktos´ zaznał wiele cierpienia w z˙yciu (zycie go stras´nie dos´wiadcyło)

zyna˛c´ – 1. pe˛dzic´ bydło; 2. bardzo szybko biec; zob. gnac´

zycliwy – z˙yczliwy

zyrdz´ – cienki, długi dra˛g drewniany

zyc´ – z˙yc´

zyrny – duz˙o jedza˛cy, maja˛cy apetyt (mloja baba zyrno i grubo jak becka; taki z niego zyrny parobek, ze trudno mu nastarcyc´ jodła)

zydel – 1. niski stołek uz˙ywany przez szewca lub w oborze podczas dojenia; 2. ława z ozdobna˛ pore˛cza˛ zygac – człowiek dokuczaja˛cy innym zygac´ – złos´liwie kogos´ zaczepiac´ (przestoj zygac´ do mnie, blo ci przywale w kuse!)

234

zyrdka zob. zerdka, zórdka

zyrok – s´winia dobrze jedza˛ca, łatwa do utuczenia zys´ sie – zejs´c´ sie˛ zytni – z˙ytni (zytni chlyb)

zz˙a˛c´ zyto – gatunek zboz˙a (Secale) (plogloda na Urbana [25 V] i dysc kloło Wita, bedzie rok z˙yzny i dorodne zyta) zywe s´rybło – 1. rte˛c´; 2. przen. dziecko bardzo ruchliwe zywica – z˙ywica zywicny – z˙ywiczny, smolny (downo tymu na łucywa brano drewno zywicne) zywizna – dobytek, inwentarz z˙ywy (glosplodorz mioł w stajni do ciorta zywizny) zywnos´ – z˙ywnos´c´ zywlo – z˙wawo, raz´nie (rusej sie zywlo, bo cie zółw przegloni) zywloklost – z˙ywokost lekarski (Symphytum officinale), gatunek ros´liny wieloletniej nalez˙a˛cy do rodziny ogórecznikowatych; jego korzen´ jest cennym surowcem leczni-

czym; z˙ywokost był stosowany przy złamaniach, gdyz˙ przyspieszał wypełnianie sie˛ ubytków kostnych, sta˛d nazwa ros´liny (smarowała zywloklostem złomanom noge, zeby sie zrosła) zywlot – 1. byt, istnienie, z˙ycie (plo s´mierci ceko cłeka zywlot wiecny); 2. wne˛trze brzucha (cosik mu siadło i skrynco w zywlocie); 3. opis z˙ycia s´wie˛tego (cytac´ zywloty s´wiyntych) zywy – z˙ywy zywy gros – przen. gotówka zzuc´ – o butach: s´cia˛gna˛c´ zzuwac´ – o butach: zdejmowac´ (matka kozała mu przed wejs´ciem do izby zzuwac´ buty) zz˙a˛c´ – s´cia˛c´ sierpem

235

z´bło

´Z

z´bło – z´dz´bło

z´miok zob. ziymniok

z´durac´ – 1. dz´gac´; 2. zaczepiac´ kogos´, zazwyczaj agresywnie

z´niwa – z˙niwa

z´dziebełklo – małe z´dz´bło

z´niwiorz – z˙niwiarz

z´dziebklo – niewiele, troche˛ (zdrzymnoł sie z´dziebklo po lobiedzie)

z´rały – dojrzały (z młockarni sypały sie do wlorków z´rałe ziorka pszenicy)

z´dziebło zob. z´bło

z´rebic´ sie – o klaczy konia: wydawac´ potomstwo

z´dziyra – kobieta rozwia˛zła, zdemoralizowana; dziwka z´gac´ – dz´gac´, kłuc´, ranic´ czyms´ ostrym (z´goł glo nozem tak duglo, az ducha wyzionoł) z´lic´ sie – denerwowac´ sie˛, złos´cic´ sie˛ z´lijsy – bardziej zły z´mija – 1. jadowity gad z z rze˛du we˛z˙y; 2. człowiek zły, podste˛pny

z´niwiorka – z˙niwiarka

z´rebno – z´rebna (loscyndzoł klobułe przy lorce, blo była z´rebno) z´rec´ – dojrzewac´ z´róbek – z´rebak (przychlowoł se z´róbka, by miec´ porke kloni) z´ródlano wloda – woda ze z´ródła z´ródło bije – z´ródło tryska z´rybie zob. z´róbek z´rynica – z´renica

z´mijka – z˙mijka 1. gie˛tki stalowy wa˛z˙ do przetykania rur; 2. rodzaj urza˛dzenia do re˛cznego czyszczenia zboz˙a z´miocanka – zupa ziemniaczana (w plosny dziyn´ babka nawarzyła domlownikom z´miocanki) z´miocorka – woda po ugotowanych ziemniakach z´miocysklo – pole po wykopanych ziemniakach

236

z´wir – z˙wir z´wirowac´ – z˙wirowac´ z´wiyncec´ – wydawac´ metaliczny dz´wie˛k; dz´wie˛czec´ z´wiyncec´ za usami – wylewac´ przed kims´ swoje z˙ale, narzekac´ z´wiynk – dz´wie˛k z´wiynklowac´ – o krowie: przez˙uwac´ zjedzona˛ pasze˛

˙Z z˙aba – 1. płaz bezogonowy; 2. krosta pod je˛zykiem u małego dziecka z˙abie locy – niezapominajka z˙abka – 1. zdrobn. od z˙aba; 2. blaszka przybijana pod obcasem i czubkiem obuwia dla ochrony przed s´cieraniem sie˛ (przybic´ z˙abki do butów); 3. mały uchwyt spre˛z˙ynowy do przypinania firanek; 4. klucz nastawny do wkre˛cania i odkre˛cania s´rub lub nagwintowanych rur z˙arnianka zob. magierka z˙arnówka – dra˛z˙ek słuz˙a˛cy do obracania kamienia w z˙arnach (tak pryndko krynciuł z˙arnówkom, ze sie mu w locak zakrynciuło) z˙a˛c´ – s´cinac´ zboz˙e sierpem (za casów austryjockich młodzi musieli z˙a˛c´ pszenice siyrpem, blo starsi nie zezwolali kolsic´ klosom) z˙elazło – z˙elazo z˙elez´niok – 1. zob. zelez´niok; 2. mas´c´ konia barwy szpakowatej z˙elozka zob. zelozka z˙elozklo – z˙elazko

Z˙yd

z˙olic´ sie – z˙alic´ sie˛ z˙ołniyrz – z˙ołnierz (był na wlojnie jako prosty z˙ołniyrz) z˙oła˛dz´ – kolor w kartach: trefl z˙ołyndz´ – owoc de˛bu (przed piyrsom wlojnom s´wiatowom ludzie plo wsiak chlowali s´winie na z˙ołyndziak) z˙uła zob. zyła (Jasiek sie loberwoł, blo mu sie z˙uła w brzuchu nacia˛gła lod przemlordowanio) z˙upan – ozdobny kaftan bez re˛kawów z pos´ledniejszego granatowego lub czarnego sukna, wykładany dwoma rze˛dami guzików z masy perłowej, noszony w XIX w. przez chłopów w okolicy Bobowej z˙ycie – 1. byt, egzystencja, istnienie; 2. utrzymanie, wyz˙ywienie (z˙ycie jom duzo klostowało); zob. zycie z˙yc´ zob. zyc´ z˙yc´ az do s´mierci – z˙art. byc´ długo zdrowym

z˙eniac – osobnik ubiegaja˛cy sie o re˛ke˛ panny młodej

z˙yc´ na klociom łape – przen. z˙yc´ z kims´ bez s´lubu

z˙eniacka – oz˙enek

z˙yc´ na wiare zob. z˙yc´ na klociom łape

z˙en´corz – z˙niwiarz

z˙yd – 1. wyznawca judaizmu (w Bloblowy z˙yli lobok siebie z˙ydzi i katolicy); 2. przen. ska˛py człowiek; 3. przestarz. kleks w gwarze uczniowskiej; 4. gra karciana (grali w z˙yda do biołeglo rana) Z˙yd – członek narodu z˙ydowskiego (ón do robloty jak miejski Z˙yd)

z˙mijka zob. z´mijka z˙niwiorz zob. z´niwiorz, z˙en´corz z˙oden zob. zoden z˙ogiew – łuczywo z˙ol – uczucie przejmuja˛cego smutku

237

z˙ydek z˙ydek – 1. mały z˙yd; 2. mała lampka naftowa bez szkiełka z˙ydel zob. zydel (w zn. 2) z˙yniac zob. z˙eniac z˙yniacka – oz˙enek (wziyno glo na z˙yniacke, chloc´ ni mioł grosa przy dusy) z˙yniadło – przen. z˙art. me˛skie narza˛dy płciowe (z˙yniadło mu jesce nie urosło, a bierze sie za z˙yniacke) z˙yniaty – z˙onaty z˙ynic´ sie – 1. zawierac´ zwia˛zek małz˙en´ski; 2. bardzo hałasowac´ z˙ynic´ sie do chołpy – z˙enic´ sie˛, sprowadzaja˛c współmałz˙onka do domu rodzinnego

238

z˙ynic´ sie z chołpy – z˙enic´ sie˛, opuszczaja˛c rodzinny dom po s´lubie z˙ytny – z˙ytni z˙ywloklost zob. zywloklost z˙ywloklostowo mas´ – mas´c´ z˙ywokostowa; na wsi pogórzan´skiej sporza˛dzano ja˛ w ten sposób, z˙e krojono korzen´ z˙ywokostu w talarki, dodawano don´ masła (smalcu, sadła) i przetapiano na wolnym ogniu do chwili zaczerwienienia, naste˛pnie masło (smalec, sadło) odlewano i pozostawiano do zastygnie˛cia, a otrzymana˛ mas´cia˛ smarowano bola˛ce miejsce