Sejm Wileński 1922 roku : idea i jej realizacja 8322909683 [PDF]

Zitiervorschau

J L

ALEKS ANDER SREBRAKOWSKI

SEJM WILENSKI1922 ROKU IDEA IJE J REALIZACJA

Wroclaw 1993 Wydawnictwo Uniwersytetu Wroclawskiego

Wydawnictwo Uniwersytetu Wroclawskiego Kolegium Redakcyjne Marek Bojarski, Wanda Dryll, Janina Gajda-Krynicka, Jerzy Kucharczyk, Teresa Kulak, Herbert Mysliwiec (przewodniczący), Jerzy Niskiewicz Recenzent Andrzej Ajnenkiel Redaktor Seni Leszek Wiatrowski Redaktor Wydawnictwa Zofia Smyk Redaktor techniczny Teresa Netter Indeksy zestawila Zofia Smyk Okladkę i stronę tytutową projektowal Maciej Szlapka © Copyright by Uniwersytet Wroctawski - Wydawnictwo ISSN 0524-4498 ISSN 0239-6661 ISBN 83-229-0968-3 Wroclawska Drukarnia Naukowa

WSTĘP Obecnie historiografía polska obejmuje juž wiele monografii oraz pomniejszych prac na temat stosunków polsko-litewskich. Najbardziej zaslužonym w propagowaniu tej tematyki w kraju jest oczywiscie Piotr Lossowski. On tež jest autorėm pierwszej powojennej monografii opisującej stosunki polsko-litewskie w pierwszych latach okresu międzywojennego1. Szczególnie ostatnimi laty pojawilo się sporo mniej lub bardziej obszernych prac na ten temat. Na uwagę zaslugują tu publikacje Piotrą Lossowskiego, Jana Jurkiewicza, Bronislawa Makowskiego (wlasciwie Makauskasa) czy Juliusza Bardadla12, žeby wymienic tylko najwazniejsze. Lektūra prac wymienionych, a takže innych autorów daje dose pelny obraz stosunków polsko-litewskich, lecz mimo to jest jeszcze wiele spraw trak­ to wanych nazbyt lakonicznie. Tak wlasnie ma się rzecz z historią Sejmu Wileñskiego z 1922 r. Wszyscy autorzy zazwyczaj piszą o tym wydarzeniu, že 20 lutego 1922 r., na obradującym w Wilnie specjalnie powolanym sejmie, podjęto uchwalę o polączeniu Wileñszczyzny z resztą Polski. Zamykanie tej sprawy w jednym zdaniu sklonilo mnie do próby odtworzenia historii tego epizodu z historii stosunków polsko-litewskich i wypdnienia go nazwiskami ludzi, którzy aktywnie w nim uczestniczyli, róznymi dokumentami związanymi ze sprawą oraz materialem ikonografieznym. Juž w trakeie pisania niniejszej pracy ukazala się kolejna częšč Historii Sejmu Polskiego, w której Andrzej Ajnenkiel pošwięca dziejom Sejmu Wileñ­ skiego szešč stron druku i uzupelnia to dodatkowymi wiadomosciami w aneksie. W tekscie tym przedstawiono podstawowe wiadomosci o genezie i przebiegu sejmu. Oczywiscie ze względu na charakter publikaeji, jest to tylko kompendium wiedzy na dany temat3. Przedmiotem niniejszej pracy jest odtworzenie calego ciągu wydarzeñ 1 P. L o s s o w s k i, Stosunki polsko-litewskie w latach 1918-1920, Warszawa 1966. 2 P. L o s s o w s k i, Po tej i tamtej stronie Niemna. Stosunki polsko-litewskie 1883-1939, Warszawa 1985; J. J u r k ie w ic z , Rozwöj polskiej mysli polityeznej na Litwie i Bialorusi w latach 1905-1922, Poznan 1983; B. M a k o w sk i, Litwini w Polsce 1920-1939, Warszawa 1986; J. B a rd a ch , 0 dawnej i niedawnej Litwie, Poznan 1988. 3 Historia Sejmu Polskiego, t. II, cz. II: A. A jn e n k ie l, II Rzeczpospolita, Warszawa 1989, s. 57-63 i 343-346.

6 zapoczątkovvanych wydaniem przez Jozefą Pilsudskiego odezwy Do mieszkancöw bylego Wielkiego Księstwa Litewskiego z 22 kwietnia 1919 r., až do momentu przyjęcia przez Sejm Ustawodawczy 6 kwietnia 1922 r. uchwaly o wcieleniu Wilenszczyzny do Polski. To jest cel podstawowy. W pracy przyjęto chronologiczny uklad przedstawiania zdarzeh. Dzięki temų czytający powinien poznawac wydarzenia tak jak ich swiadkowie z tamtych lat. Praca zostala podzielona na rozdzialy, ktöre w zasadzie powinny odpowiadac kolejnym etapom rozwoju wypadköw. Podstawą do opracowania historii Sejmu Wilenskiego powinny bye wszystkie archiwalia zachowane po zakonezeniu dzialalnošci sejmu. Niestety, w czasie, gdy przystępowano do przygotowywania niniejszej pracy, bylo to juž niemozliwe, poniewaz większošč dokumentaeji splonęla w Bibliotece Sejmowej w Warszawie podezas ostatniej wojny. Do naszyeh czasow dotrwaly tylko szczątki dokumentow z Kancelarii Sejmu Wilenskiego, ktöre są dzisiaj przechowywane w Wilnie w Archiwum Panstwowym. W związku z tym podstawą žrodlową tej pracy musialy się stač dokumenty drukowane w następujących zbiorach: Wybory do Sejmu w Wilnie 8 styeznia 1922. Oswietlenie akcji wyborezej i jej wynikow na podstawie žrodel urzędowych opracowanych przez Gen. Komisariat Wyborczy, Wilno 1922; „Dziennik Tymczasowej Komisji Rządzącej”, R. 1-3, Wilno 1920-1922 (obie pozycje w zbio­ rach Biblioteki Narodowej w Warszawie); trzecie zrodlo to: Sejm Wilenski 1922. Przebieg posiedzen wedlug sprawozdan stenograficznych w opracowaniu Kancelarii Sejmowej, Wilno 1922. Uzupelnieniem wymienionych žrodel byly materialy przechowywane w Ar­ chiwum Akt Nowych w Warszawie. Korzystano tu z zespolu akt: Ministerstwa Spraw Zagranicznych, akt gen. Lucjana Zeligowskiego oraz Towarzystwa Stražy Kresowej. W tych ostatnich znajduje się zbiör plakatow wyborezyeh do sejmu. Podobny zbiör, specjalnie oprawiony i zatytulowany Sejm Wilenski 1922, znajduje się w zespole akt Muzeum Jozefą Pilsudskiego w Belwederze. Kilka cennych pozycji uzyskano podezas kwerendy w dziale rękopisow Biblioteki Akademii Nauk Republiki Litewskiej w Wilnie (jest to dawna Biblioteka im. Wröblewskich). Najcenniejszą z nich jest broszura zawierająca wspomnienia Aleksandra Meysztowicza z okresu pelnienia przez niego funkcji Prezesa Tymczasowej Komisji Rządzącej Litwy Srodkowej4. Broszura ta zostala wydana na prawach rękopisu w niewielkim nakladzie stu egzemplarzy, z ktörego większošč przepadla w czasie wojny. W Archiwum Panstwowym w Wilnie są przechowywane pozostalošci materialöw z Kancelarii Sejmu Wilenskiego oraz Tymczasowej Komisji Rządzącej5. 4 A. M e y s z t o w ic z , Trzy miesiące rzqdow w Litwie Šrodkowej, Wilno 1922. 5 Z. F e d o r o w ic z , 7Yzydziešci lat mego pobytu w Wilnie (1914-1944), maszynopis, Ossolineum, Dzial Rękopisovv, sygn. 147/57; A. U z ie m b lo , Sejm w Wilnie, „Kultūra” [Paryž] 1949, nr 13, s. 83-98.

7 W poszukiwaniu relacji osob bezpošrednio związanych z wydarzeniami przeprowadzono wywiad z Waclawem Korabiewiczem, ktory w 1922 r., jako czlonek Związku Bezpieczenstwa Kraju, zajmowal się w dniu wyborow do sejmu ochroną lokali wyborczych. Okazalo się jednak, že o wyborach do sejmu pan Korabiewicz može powiedzieč jedynie tyle, ile napisal w swoich wspomnieniach6. Podobnie bylo i w innych probach zdobycia relacji. Dodatkowym žrodiem informacji byla prasa, glownie wilenska, ukazująca się w interesującym nas okresie. Korzystano tu szczegolnie z prasy litewskiej wydawanej w języku polskim. Przechodząc do omowienia literatury przedmiotu, wypada jeszcze raz zaznaczyč, že Sejm Wilenski, jako taki, nie doczekal się osobnej monografii. Dlatego tež wiadomošci o nim czerpano z prac bardziej ogolnych. Gdyby sugerowač się tytulem, to wiele informacji na zajmujący nas temat povvinno się znaležč w arty kūle Waclawa Chocianowicza Sejm MVilenski vv 1922 roku, zamieszczonym w paryskich „Zeszytach Historycznych” 7. Po zapoznaniu się z trešcią artykulu okazuje się jednak, že autor czerpie w zasadzie z jednego žrodla, tj. z wymienionej juž publikacji Wybory do Sejmu w Wilnie 8 stycznia 1922 [ ...]. W usystematyzowaniu rožnych kierunkovv politycznych stronnictw politycznych Wilenszczyzny bardzo pomogla ksiąžka Jana Jurkiewicza Rozwoj polskiej myšli politycznej na Litme i Bialorusi w latach 1905-1922 (Poznan 1983). Glownie chodzi tu o rozdzial III: „Rozwoj polskiej myšli politycznej na Litwie i Bialorusi XI 1918-1 1922”, ktory, podzielony na wiele częšci, przedstawia glowne kierunki polityczne stronnictw i partii Wilenszczyzny oraz ich ewolucję až do momentu zwolania Sejmu Wilenskiego. Ksiąžkę Jurkievvicza naležalo jednak uzupelnic jeszcze kilkoma artykulami. Po pierwsze tekstem Juliusza Bardacha Krajowcy, federališci, inkorporacjonišci (ostatnio opublikowany w zbiorze artykulow J. Bardacha O dawnej i niedawnej Litwie, Poznan 1988), ktory powstal jako recenzja do pracy Jurkiewicza. Bardach zamiešcil tam wiele sprostowan i uzupelnien do recenzowanego tekstu. Następny w kolejnošci to artykul Zygmunta Jundzilla Z dziejow polskiej myšli politycznej na Litme historycznej („Niepodleglošč”, t. VI, Londyn 1958) oraz dwa artykuly Kazimierza Okulicza: Podzial ziem Wielkiego Księstwa Litewskiego (1915-1923-1940) („Alma Mater Vilnensis” t. 3, Londyn 1953) i Ostatni akt dramatu Jozefą Pilsudskiego („Zeszyty Historyczne”, Paryž 1966 z. 9). Teksty pisane przez ludzi pochodzących z Wilenszczyzny i będących naocznymi šwiadkami opisywanych wydarzen pozwalają došč dobrze przešledzič ewolucję poglądow Jozefą Pilsudskiego na sposob rozwiązania pro­ blemų wilenskiego. 6 W. K o r a b ie w ic z , Pokusy, Warszawa 1986. 7 W. C h o c ia n o w ic z , Sejm Wilenski w 1922 roku, „Zeszyty Historyczne” 1963, z. 4, s. 25-44.

8 Z prac ogolnych, pozwalających wejsc w zagadnienie stosunkow polsko-litewskich, naležy wymienic dwie ksiąžki Piotrą Lossowskiego: Stosunki polsko-litewskie w latach 1918-1920 i Po tej i tamtej stronie Niemna. Stosunki polsko-litewskie 1883-1939, oraz ksiąžkę autorstwa Wladyslawa Wielhorskiego Polska i Litxva. Stosunki wzajemne w biegu dziejow (Londyn 1947). Publikacje te dzięki swej obiektywnosci i szerokiemu potraktowaniu tematu znakomicie nadają się do wspomnianego celu. Žrodlem zamieszczonych w pracy ilustracji są materialy z Archiwum Akt Nowych w Warszawie, a takže reprodukcje z „Tygodnika Ilustrowanego” i z rožnych ksiąžek wymienionych w spisie ilustracji. Pozostale žrodla, z ktorych korzystano podezas pisania pracy, zostaly wymienione w bibliografii. Te zaš, z ktorych czerpano cytaty lub w inny sposob się do nich odwolywano, podane są w przypisach. Publikacja niniejsza byla przygotowana jako praca magisterska na semina­ rium prof. Wojciecha Wrzesinskiego, ktoremu przy tej okazji dziękuję za umozliwienie zajmowania się tą problematyką i za opiekę naukową podezas pracy nad nią. Dziękuję rowniež prof. Andrzejowi Ajnenkielowi za krytyczne uwagi pozwalające zweryfikowac pewne niedostatki pierwotnej wersji pracy. Szczegolne podziękowania naležą się rowniez tym wszystkim, dzięki ktorym mialem mozliwosc wielokrotnych wyjazdow do Wilna. Dziękuję tež wszystkim innym, ktorzy w sposob bezinteresowny služyli mi pomocą czy radą w rožnych etapach pracy.

Rozdzial I

GENEZA SEJMU WILENSKIEGO. ODEZWY DO LUDNOŠCI WILENSZCZYZNY WYDANE PRZEZ BELINĘ-PRAŽMOWSKIEGO I PILSUDSKIEGO SKLAD NARODOW OŠCIOW Y WILENSZCZYZNY

Zrodlem konfliktu polsko-litewskiego, a takže pošrednio genezą zwolania sejmu w Wilnie w 1922 r., byly skomplikowane stosunki narodowosciowe na ziemiach bylego Wielkiego Księstwa Litewskiego. Gdy pod koniec XIX w. narodzil się narodowy ruch litewski, jego celem bylo stworzyc w przyszlošci wlasne, narodowe paristwo litewskie. Początkowo aspiracje byly bardzo wielkie, chciano odzyskač dla siebie cale dawne W. Ks. Litewskie. Szybko okazalo się jednak, že cel ten jest nierealny i poprzestano ostatecznie na chęci stworzenia panstwa, ktore zamknie w swoich granicach wszystkie ziemie litewskie, to znaczy te, na ktorych mieszkają ciągle Litwini. Nikt tez wsrod Litwinow nie mial wątpliwošci, že stolicą odrodzonej Litwy muši bye Wilno, dawna stolica wielkoksiąžęca. Te aspiracje litewskie nie wymagają tu wlasciwie žadnego komentarza, gdyž jest to chyba normalne, že narod mający tradycje wlasnej panstwowosci, po latach niewoli, w momencie odrodzenia, będzie dąžyl do odtworzenia dawnego stanu posiadania. Sprawa ustalenia przyszlych granic Litwy obejmujących Wilno i Wilenszczyznę wzbudzala wiele emocji wsrod Polakow, ktorzy uwažali ten fragment dawnych ziem litewskich za nieodlączną częšč wlasnego panstwa. Argumentem byla tu przewaga ilosciowa Polakow nad Litwinami na terenie Wilenszczyzny, glownie zaš w Wilnie i jego okolicach, jak i ich wklad w rozwoj tej ziemi. Bardzo wažnym argumentem byla tež ogromna rola Wilna w žydu kulturalnym Polski, to, že w tym miescie tworzyli po polsku nasi romantycy i nie tylko. Byly to więc rownie wažne powody do aspirowania o to miasto jak w wypadku Litwinow, tyle tylko, že innego rodzaju. Dodatkowo sprawę komplikowalo przemieszanie ludnošci na tym terenie. Wspolczesnie trudno jest ustalič dokladnie, ilu Polakow i Litwinow mieszkalo na Wilenszczyznie — reszta terytorium dawnego W. Ks. Litewskiego mniej nas tu interesuje, gdyž spor polsko-litewski toczyl się wlasciwie tylko o Wilensz-

10 czyzn?. Dysponujemy со prawda kilkoma spisami ludnosci przeprowadzonymi na tych terenach, ale one cz?sto nieporownywalne, gdyz za kazdym razem obejmowaly inny obszar, tak ze mozna porownywac tylko cz?sc danych szczegolowych, jezeli takie s^. Badacze stosunkow polsko-litewskich zgodni sg. tez со do tego, ze wszystkie spisy sg. w jakis sposob tendencyjne. St^d jeszcze trudniej jest ustalic generalne s^dy na podstawie tych danych. Taki stan rzeczy otwiera szerokie pole do manipulacji, со czyniono dosc cz?sto zarowno po jednej, jak i drugiej stronie. Wedlug Wladyslawa Wielhorskiego w koncu XVIII wieku w W. Ks. Litewskim bylo ok. 1 mln ludnosci polskiej i spolonizowanej, со stanowilo 25% ogolu ludnosci (Bialorusinow bylo ok. 40%, Litwinow i Zmudzinow ok. 20%)L Jak wi?c wynika z tych danych, Litwinow powinno byc wtedy 800 tys., a stosunek ilosciowy Litwinow do Polakow wynosil 2:2,5. Kolejne dane statystyczne, dotyczg.ce pocz^tku XIX w., pochodz^ z pracy Stanislawa hr. Platera opublikowanej w 1825 r.12 (patrz tab. 1). Wedlug tych danych w guberni wilenskiej mialo byc 780 tys. Litwinow i 100 tys. Polakow, со daje stosunek ilosciowy Litwinow do Polakow 7,8:1. Jednak w dalszej cz?sci opisu Platera, dotycz^cej miasta Wilna czytamy: „Mieszkancow procz garnizonu 50000, z ktorych 30000 Zydow, reszta Polacy” 3. Daje to 20 tys. Polakow w Wilnie, czyli 20% wszystkich Polakow w guberni. О Litwinach w tym miejscu si? milczy, со pozwala s^dzic, ze Litwini mieszkali wtedy glownie na wsi, a Polacy w miastach. W 1860 r. w guberni wilenskiej, wedlug statystyki wzrasta liczba ludnosci polskiej (patrz tab. 2), ogolem Polakow bylo wtedy 154386, jednoczesnie widoczny jest znaczny spadek liczby ludnosci litewskiej (418 826). Stosunek Litwinow do Polakow byl juz korzystniejszy i wynosil 4:1,5. Nast?pny spis ludnosci z 1897 r. (patrz tab. 3) w guberni wilenskiej notuje 129651 Polakow i 297 720 Litwinow, со daje przyblizony stosunek Litwinow do Polakow w tej guberni 2:14. W danych szczegolowych dotyczgcych poszczegolnych powiatow guberni wyraznie widac przemieszanie narodowo1 W. W ie lh o r s k i, Litwini i Bialorusini i Polacy w dziejach kultury w Wielkim Ksigstwie Litewskim, Londyn 1951, s. 65-66, cyt. za: M. B. T o p o ls k a , Polacy w Wielkim Ksigstwie Litewskim w X VI-X V III wieku. (Przyczynek do dziejów polskiej emigracji na Wschód w okresie staropolskim), [w:] Lituano-Slavica Posnaniensia. Studia Histórica, t. II, Poznañ 1987, s. 160. 2 S. H. P. [Stanislaw hr. P la te r ], Geografía Wschodniej czqsci Europy czyli opis krajów przez wielorakie narody Slowiañskie zamieszkanych, Wroclaw 1825, s. 208. — Dane zebrane przez hrabiego Platera dotycz^ w zasadzie calkowicie innego okresu niz wszystkie pozostale spisy, które robiono juz w czasie trwania litewskiego odrodzenia narodowego, kiedy to wiele osób zacz^lo deklarowac si? jako Litwini. Liczby te przytoczono w niniejszej pracy dlatego, ze juz wczesniej inni autorzy powolywali si? na ksi^zk? Platera, lecz czerpali z niej wybiórczo. 3 Tamze, s. 208. 4 L. W a s ile w s k i, Litwa i Bialorus. Przeszlosc — Terazniejszosc — Tendencje rozwojowe, Kraków [b. r.], s. 88-91.

11 sciowe tego obszaru. Otož w powiecie wilenskim, bez miasta Wilna, Litwini stanowili 35% ogölu mieszkancow, a Polacy 12,1%, co dawalo stosunek prawie 3:1 na niekorzyšč Polaköw. Jednakze wedlug tego samego spisu w Wilnie Polacy stanowili 30,9% ludnošci, a Litwini 2%, czyli tym razem stosunek Litwinow do Polakow wynosil 1:15. To wlasnie przez taką nieregularnošč rozmieszczenia ludnošci polskiej i litewskiej obä panstwa powstale po pierwszej wojnie swiatowej nie mogly dojšč do porozumienia w ustaleniu granicy panstwowej rozdzielającej oba panstwa. Tab. 1. Ludnošč gub. wilenskiej przed 1825 r. (w tys.) Ogolem

Litwini

1200

Polacy

780

Bialorusini

100

50

Rosjanie

Žydzi

80

180

Žrodlo: B. Makowski, Litwini w Polsce 1920-1939, Warszawa 1986, s. 17. Tab. 2. Ludnošč gub. wilenskiej w 1860 r. Litwini Powiat

Polacy

Ogolem

Wilenski Trocki Lidzki Oszmianski Šwięcianski Wilejski Dzišnienski

136152 102474 108 735 128 666 104358 116753 122 380

Razem

819518

katolicy

prawoslawni

katolicy

83003 90688 45198 62571 80509 28 926 -

53 328 19427 2 527 1626 1820 2150

47140 4144 7385 20650 5 506 24092 45469

418 826

154386

Žrodlo: B. Makowski, op. cit. Tab. 3. Ludnošč gub. wilenskiej w 1897 r. Narodowošč Bialorusini Litwini Žydzi Polacy Wielkorosjanie Niemcy Ukraincy Lotysze Niemcy Inni

Liczba 891771 297720 202368 129651 78562 2915 912 471 2915 1307

Žrodlo: L. Wasilewski, Litwa i Bialoruš. Przeszlošč — Teražniejszošč — Tendencje rozwojowe, Krakow [b.r.], s. 88-89.

12 Wrocmy jednak jeszcze do statystyki. W okresie 14 XII 1916-10 I 1917 okupųjące Wilno wladze wojskowe przeprowadzily narodowosciowy spis ludnošci miasta (patrz tab. 4)5. Wedlug tych danych Polacy stanowili 53,65% ogolu ludnošci miasta, drugą со do wielkosci grupą byli Žydzi (41,45%) — we wszystkich poprzednich spisach wykazywano rowniez odpowiednio wysoki procent ludnošci zydowskiej w Wilnie, со potwierdza tezę o polsko-zydowskim charakterze tego miasta w XIX i XX w. Litwini w tym spisie plasują się na trzecim miejscu, ale stanowili tylko 2,10% ogolu ludnošci. Daje to stosunek Litwinow do Polakow prawie 2:26. Tab. 4. Ludnošč miasta Wilna w 1917 r. Narodowosc Polacy Žydzi Litwini Rosjanie Niemcy Bialorusini Inni Razem

Liczba

Procent

74466 57 516 2909 2212 880 611 193

53,65 41,45 2,10 1,60 0,63 0,44 0,13

138 787

100,00

Žrodto: M. E. Brensztejn, Dziennik z czasöw okupacji niemieckiej Wilna (1915-1917). Dziennik (1918), s. 53.

Litwini kwestionują do tej рогу wyniki tego spisu jako stronnicze. Wydaje się jednak, že podane przez Niemcow dane dotyczące Wilna nie odbiegają zbytnio od rzeczywistošci. Dominującą rolę Polakow w Wilnie potwierdza odezwa dowodzącego wojskami niemieckimi wkraczającymi do Wilna gen. Pfeila, ktory kazal ją wydac w języku niemieckim i polskim. W pierwszych zdaniach odezwy stwierdza: „Niemieckie sily zbrojne wygnaly wojsko rosyjskie z obwodu polskiego miasta Wilna i wkroczyly do tego slawetnego i pelnego tradycji grodu. Byl on zawsze perlą w slawnym krolestwie Polskim”. Zakonczyl zaš slowami: „Niech Bog blogoslawi Polskę”6. Gdyby Polacy nie stanowili w tym miešcie zdecydowanej większošci i nie odgrywali w nim decydującej roli, na pewno nie wydano by tej odezwy w takiej formie. 5 M. E. B r e n sz te jn , Dziennik z czasöw okupacji niemieckiej Wilna (1915-1917). Dziennik (1919), [w:] Teraz będzie Polska. Wybör z pamiętnikow z okresu I wojny swiatowej. Wstęp, opracowanie i przypisy A. Rosner, Warszawa 1988, s. 53. 6 K. W. K u m a n ie c k i, Odbudowa panstwowosci polskiej. Najwazniejsze dokumenty 1912-1924, Warszawa-Krakow 1924, s, 47.

13 Przytoczone dane najdobitniej šwiadczą, jak skomplikowane byly kwestie narodowosciowe na terenie Wileñszczyzny. Statystyka nie dawala ani Polakom, ani Litwinom zdecydowanej racji w trwającym sporze, bo dač nie mogia. Stąd spór možna bylo rozvviązač tylko w dwojaki sposób: albo przystač na wspólistnienie na tym terenie, tak jak w czasach istnienia Wielkiego Księstwa Litewskiego, albo dokonač zaboru tych ziem. Innego wyjscia nie bylo, gdyž oddanie tego terytorium drugiej stronie bez zapewnienia sobie innej formy kontroli i lącznošci bylo niezgodne z racją stanu obu pañstw. DWIE POLSKIE KONCEPCJE ROZWIĄZANIA PROBLEMŲ WILEÑSZCZYZNY

Wsród Litwinów nie bylo w zasadzie kontrowersji co do tego, j aka ma byč przyszlošč Wileñszczyzny. Uznawali oni, že Wilno będzie stolicą odrodzonej Litwy, a więc i Wileñszczyzna powinna naležeč do Litwy. Poza tym uznawali oni, že Polacy zamieszkujący ten obszar to tylko spolonizowani Litwini i w związku z tym naležy ich relituanizowac — nawet wbrew ich wlasnej woli. Ten ostatni punkt jest dose charakterystyczny dia postawy Litwinów. Ze strony polskiej nie bylo takiej jednomyšlnošci w sprawie wileñskiej. Tu dominowaly dwie odmienne koncepcje rozwiązania problemų calej polskiej granicy wschodniej: koncepcja malej i wielkiej Polski, czyli koncepcja inkorporacyjna i federacyjna. Glównymi orędownikami pierwszej z nich byli narodowi demokraci, którym przewodzil Roman Dmowski. Koncepcję tę najlepiej zaprezentowac slowami samego Dmowskiego, który sporządzil w paždzierniku 1918 r. specjalny memorial dia prezydenta Stanów Zjednoczonych Wilsona. Wedlug tej koncepcji sprawę naležy tak rozwiązač: Gubernie kowienska, wileñska, grodzieñska, miñska, mohylowska, witebska, wolytìska, podolska i kijowska, o powierzchni ogólnej 180911 km 2 i ludnošei wynoszącej 26013400, są dawnym terytorium Pañstwa Polskiego, przylączonym do Rosji w czasie trzech rozbiorów. [ . . . ] Najšvviežsze obliczenia polskie, dokonane na podstawie danych wyborczych, wykazują 6 min Polaków na tej przestrzeni. [ . . . ] Polacy jak powiedziano wyzej, przedstawiają element kulturalny i glowną šilę ekonomiezną calego terytorium prowincji wschodnich. [ . . . ] Polacy są obecnie za slabi, žeby rządzič z powodzeniem calym tym obszarem dzielnic wschodnich. [ . . . ] Utworzenie niezaležnego pañstwa litewskiego i ukrainskiego oznaczaloby albo anarchię, albo rządy cudzoziemeów, Niemców. Powrót tych ziem do Rosji pociągnąlby za sobą nie mniejszą anarchię i stagnaeję w zakresie umyslowym i ekonomieznym. Odbudowanie zaš Polski na calym tym terytorium obciąžyloby panstwo polskie zadaniem ponad sily i pozbawiloby je spoistosci wewnętrznej, niezbędnej dia každego pañstwa, w szczególnosci zaš dia Polski, bezpošredniej sąsiadki Niemiec. Nie ma žadnego dobrego rozwiązania tego zagadnienia i trzeba koniecznie wybrac takie, które przedstawia mniej stron ujemnych niž inne. Rozwiązanie takie možna by osiągnąč, dzieląc terytorium polskich prowincji wschodnich na dwie częšci: częšč zachodnią, gdzie zywioí polski jest liczniejszy i gdzie wplyw polski jest stanowezo przewažający, winny by naležeč do pañstwa polskiego, częsč zaš wschodnia powinna by zostač w posiadaniu rosyjskim. Daloby to Polsce granice cokolwiek dalėj przesunięte ku wschodowi niž granice po drugim rozbiorze. Teryto-

14 rium zaš z większošcią mowiącą po litewsku w częšci polnocnej, winny by byč zorganizowane jako kraj odrębny i związane z panstwem polskim na podstawie autonomii7.

Zgodnie z tą koncepcją Wilno i nąjbližsze okolice powinny byč bezvvarunkowo wcielone do Polski i stanowič nierozerwalną częšc Rzeczypospolitej. Reszta terytorium litewskiego, choč wcielona, miala mieč pewną autonomię. Przedstawiona koncepcją inkorporacyjna, w Polsce tego okresu, miala zdecydowanie więcej zwolennikow niž druga, z ktorą byl utožsamiany Jozef Pilsudskį. Często mowi się wręcz o koncepcji federacyjnej Jozefą Pilsudskiego, co sugerowaloby, že jest to bardzo dokladnie okrešlona idea, systematycznie przez niego propagowana. Otož nie, w zasadzie nie zostala ona nigdy dokladnie sformulowana przez Pilsudskiego. Znajdziemy jednak, wšrod jego wielu wypowiedzi z rožnych lat, mniejsze lub większe deklaracje na ten temat, ktore rozpowszechniali glownie jego zwolennicy. Pierwsze pochodzą z okresu dzialalnošci w PPS i wiąžą się z jej owczesnym programem. Požniej, juž w okresie odradzania panstwa, stronnictwa lewicowe czy lewicujące będą takže glownymi zwolennikami koncepcji federacyjnej. Pilsudskį pisząc w 1903 roku do „Walki”, w nawiązaniu do dąžen emancypacyjnych Litewskiej Socjalno-Demokratycznej Partii i oceniając to z punktu widzenia PPS stwierdzil: Zdaniem naszym, naturalnym skutkiem takich dąžen na Litwie [walka o niepodleglošč — przyp. A. S.] muši byč ciąženie ku potączeniu swych šit z silami PPS dla wspolnej vvalki i przelamania wspolnymi usilowaniami przeszkod, stojących na drodze do urzeczywistnienia tych dąžen. Nie mowimy juž o tym, že ciąženie takie wobec sąsiedztwa Polski z Litwą i istnienia historycznych i kulturalnych węzlow, lączących oba kraje narzuca się šamo przez się. [ . . . ] Naturalnie, ani polączenie organizacji socjalistycznych na Litwie, ani sojusz ich z PPS w Krolestwie nie przesądza bynajmniej formy przyszlego ustroju paristwowego na obszarze ziemi, objętym przez te organizacje. Czy rozpadnie się on na trzy lub dwie calkiem odrębne, niezaležne republiki, czy polączą się one w jakiš związek federacyjny mniej lub więcej šcisly — to jest kwestia przyszlošci, ktorą prawdopodobnie rozstrzygnie wolny i šwiadomy swych praw lud pracujący Polski, Litwy i Rusi8.

W ogolnym zarysie Pilsudskiemu — zarowno w czasie, gdy byl czlonkiem PPS, jak i požniej, gdy zostal Naczelnikiem Panstwa — chodzilo o to, aby oslabič zbyt potęžną Rosję, tak aby przestala zagražač Polsce. Cel ten možna bylo osiągnąč tylko rozbijając jej dotychczasovvą integralnošč terytorialną oraz spychając ją w kierunku Azji. Stąd tež z jednej strony starano się popierač wszystkie ruchy niepodleglošciowe w rožnych częšciach paristwa rosyjskiego, jak na Litwie, w Estonii, na 7 Memorial zložony przez R. Dmowskiego prezydentowi Stanöw Zjednoczonych W Wilsonowi dnia 8 paždziernika 1918 r. vv Waszyngtonie, [w:] S. K o z ic k i, Sprawa gratiic Polski na konferencji pokojowej vv Paryžu 1919 r., Warszawa 1921, s. 160-165. 8 J. P ils u d s k į, Pisma zbiorowe, t. 2, Warszawa 1927, s. 219, s. 223.

15 Ukrainie czy Kaukazie, z drugiej zaš myšlano o odtworzeniu w jakiejš podobnej, lecz unowoczesnionej formie przedrozbiorowej unii jagiellonskiej. W ostatecznym rezultacie mialo to doprowadzic do stworzenia w tej częšci Europy wielkiej sily pod polskim kierownictwem, ktora zastąpi odsuniętą Rosję. Takie widzenie sprawy przedstawil Pilsudskį w swoim memoriale zložonym japonskiemu MSZ w 1904 r. Specjalne miejsce w koncepcji federacyjnej zajmowala odradzająca się Litwa. Pilsudskį pamiętal, že Wielkiego Księstwa Litewskiego nie zamieszkiwali tylko czystej krwi Litwini, ale mieszanka grup etnicznych z dominacją Bialorusinöw. Naczelnik Panstwa znając dobrze historię tych ziem, sam będąc „gente Lithuanus natione Polonus” upodabnial się do patriotycznych Szkotow czy Walijczyköw, ktörzy byli dumni z tego, že są Brytyjczykami, i w tym szukal sily przyszlego panstwa9. Wydawalo się, že mając za sobą tradycje wspolnoty latwo ūda się naklonič Litwinow do ponownego polączenia sil. Znaczenie Litwy w tym ukladzie wiązalo się nie z jej potencjalną šilą — tej naležalo szukač na Ukrainie — lecz z faktem spelniania roli symbolu dawnej jednošci, stąd tež tak wiele zabiegow ze strony Pilsudskiego w celu zachęcenia czy požniej juž tylko naklonienia jej do jakiejš formy federacji. Stosunek Litwinow do federacji wlasciwie zawsze byl jednakowo negatywny. Juž w 1898 r. Pilsudskį w lišcie do Londynu pisal o stosunkach z Litwinami: Gadalem juž parę razy z ich przedstawicielami, no i dalėj jak do federacji nie wiadomo z kim i nie wiadomo dlaczego, dojšč nie moglem; nie mogli nawet wykrztusic, že chcą federowac się z Polską, a nie z czym innym [ ...] . N o, a zgodzicie się chyba, že z šamą zasadą federacji chyba nie sposöb jest federowac się [ . . . ] 10.

W związku z tym dzialania Naczelnika Panstwa tworzącego zręby odradzającego się panstwa byly rožnymi wybiegami taktycznymi, polegającymi glöwnie na tworzeniu faktöw dokonanych. Uwažal, že w przypadku Litwy tylko posiadanie przez Polakow Wilna, gdzie notabene stanowili większošč, będzie dobrą kartą przetargową do polączenia sil z Polską. Pozostawienie Wilna w rękach litewskich bez jakiegoš związku jej z Polską bylo wedlug oceny Pilsudskiego bardzo niebezpieczne zaröwno dla Polski, jak i dla Europy. Slaba Litwa latwo mogla byč pobita przez Rosję Radziecką, ktora w ten sposob uzyskiwala bezpošredni dostęp do Niemiec, aby tam eksportowac na podatny grunt swoją rewolucję. Trzeba jednak pamiętač, že polityka federacyjna Jozefą Pilsudskiego nie stanowila celu samego w sobie, byla tylko šrodkiem prowadzącym do wzmocnienia Polski przez oslabienie Rosji — bez rožnicy „bialej” czy 9 Por. M. K. D z ie w a n o w s k i, Jozeph Pilsudskį. A European Federalist, 1918-1922, Stanford 1969, s. 38-42. 10 W. J ę d r z e je w ic z , Kronika žy d ą Jozefą Pilsudskiego 1867-1935,1.1, Londyn 1986, s. 115.

16 „czerwonej”. Tlumaczenie jego postępowania tylko sentymentem do rodzinnych stron kresowych jest blędem. Byl on zbyt wielkim politykiem, aby kierowac się sentymentami w sprawach pierwszej wagi, do ktörych zaliczyc možna na pewno ustalenie przyszlych granic odrodzonego panstwa i usytuowanie Polski w nowej Europie. Stosunek Naczelnika Panstwa do idei federacyjnej juž w momencie walki o wschodnią granicę Polski swietnie obrazuje list napisany przez niego 8 kwietnia 1919 r. do Leoną Wasilewskiego, przebywającego wtedy na konferencji pokojowej w Paryžu. List zaczyna się od poruszenia wlasnie tej sprawy: Przypuszczam, že w najbližszych czasach będę mogl otworzyc trochę drzwi dla polityki, związanej z Litwą i Bialorusią. Znasz moje pod tym vvzględem poglądy, polegające na tym, že nie chcę byč ani imperialistą, ani federalistą, dopöki nie mam možnošci mowienia w tych sprawach z jako taką powagą — no i rewolwerem w kieszeni. Wobec tego, že na božym swiecie zaczyna zdaje się zwycięžač gadanina o braterstwie ludu i narodöw i doktrynki amerykanskie, przechylam się z milą chęcią na stronę federalistow11.

Tak więc w okresie, ktory będzie nas interesowal, Pilsudskį deklarowal się jako zwolennik federacji. Z dalszej częšci cytowanego listu wynika, že wiedząc o nieprzychylnej postawie Litwinöw wobec takich planöw, polecil Wasilewskiemu, aby ten pröbowal porozumieč się w Paryžu z Lotyszami lub Estonczykami w celu wywarcia nacišku na Litwinöw. Naciški dyplomatyczne ze strony sąsiadow oraz wkroczenie Polaköw do zajętego przez bolszewiköw Wilna mialy byč argumentem, ktöry wedlug Naczelnika Panstwa zmusi Litwinöw do podjęcia odpowiednich rozmöw z Polakami1112. ODEZWA DO OBYWATEU BYLEGO WIEIKIEGO KSIĘSTWA LITEWSKIEGO. ZARZĄD CYWILNY ZIEM W SCHODNICH

11 listopada 1919 r. Polacy byli oddzieleni od Wilna kordonem wojsk niemieckich, ktöre na wschodzie pozostawaly nadal na linii frontu niemiecko-rosyjskiego i dopiero ustalano, kiedy się stamtąd wycofają. Dawalo to w tym momencie wolną rękę Litwinom, ktörzy 3 listopada 1918 r. otrzymali zgodę od wladz niemieckich na utworzenie wlasnego rządu. Powolal go 11 XI 1918 r. Augustyn Voldemaras, a jego siedzibą bylo oczywiscie Wilno. Strona polska nie pozostawala jednak bezczynna. W Warszawie starano się wszelkimi sposobami wspomagac Polaköw w Wilnie. Dzialająca tam Komisja 11 L. W a s ile w s k i, Jozef Pilsudski jakim go znalem, Warszawa 1935, s. 175-176. 12 Kwestia polityki federacyjnej Jozefa Pilsudskiego zostala tu tylko zasygnalizowana. Warto jednak, by czytelnik si?gn^l do innych prac, dotycz^cych tej problematyki, takich, jak chocby cytowana juz ksi^zka M. K. Dziewanowskiego czy jego artykul Pilsudski’s federal policy, 1919-1921, odb. z: „Journal of Central European Affairs”, Vol. 10, N o 2-3, July-Oct., 1950, p. 113-128, 271-287.

17 Litewska wystgpila do rzgdu (19 XI) z adresem domagajgcym si? przylgczenia kresów do Polski, postulujgc powrót do unii realnej ziem litewsko-bialoruskich z Polskg13. W Warszawie powolano tez Komitet Obrony Kresów Wschodnich (KOK), którego glównym zadaniem bylo powolanie sily zbrojnej majgcej pomóc zajgc kresy przez Polaków. Dnia 12 XII 1918 r. premier rzgdu polskiego J?drzej Moraczewski stwierdzil, ze nalezaloby stworzyc z pomocg wojska fakty dokonane na Litwie. I wreszcie Leon Wasilewski, ówczesny minister spraw zagranicznych, oraz Ludwik Kolankowski powolali Komisj? Rzgdzgcg na Okr?g Litwy Pólnocnej, co bylo wyraznym zaznaczeniem polskich aspiracji do tych terenów14. Tymczasem w Wilnie rozwijaly dzialalnosc rozne polskie organizacje, komitety i zwigzki, istniejg.ce tu zarówno w czasach zaboru rosyjskiego, jak i okupacji niemieckiej. To wszystko zmusilo Litwinów do podj?cia rozmów z Polakami w Wilnie. Wynikalo to tez z tego, ze ich wladza w miescie byla raczej symboliczna, ze wzgl?du na trwajgcg okupacj? niemieckg. Sytuacj? komplikowalo równiez powolanie w Wilnie (8 X II1918), przez Komunistyczng Parti? Litwy i Bialorusi, Rewolucyjnego Rzgdu Robotniczo-Wloscianskiego. Partía komunistyczna w Wilnie liczyla 250 czlonków; dawalo to juz podstaw? Armii Czerwonej do podj?cia akcji zbrojnej w celu „pomocy rzgdowi radzieckiemu” 15. W grudniu 1918 r. sytuacja byla powazna, gdyz za systematycznie ust?pujgcymi z zaj?tych terenów wojskami niemieckimi post?powala Armia Czerwona, prgc na zachód, aby doprowadzic do polgczenia ognisk rewolucji w Rosji z ogniskami rewolucji w Niemczech. Najkrótsza droga do celu wiodla przez Prusy Wschodnie, czyli takze przez Wilno. Pilsudski próbowa! porozumiec si? z Niemcami, aby w momencie opuszczania przez nich Wilna pozwolili wejsc do miasta wojskom polskim. Niemcy jednak nie zgodzili si? na przepuszczenie Polaków do Wilna przez zaj?ty jeszcze wtedy Bialystok. Próby pozyskania poparcia día tej sprawy Litwinów zakoñczyly si? fiaskiem. Litwini stwierdzili, ze zgodzg si? na to, gdy Polska uzna pañstwo litewskie ze stolicg w Wilnie. Rozmowy prowadzone w Wilnie trwaly do 31 XII 1918 r., kiedy to rzgd litewski opuscií miasto, obawiajgc si? stojgcej ante portas Armii Czerwonej. Od l d o 5 I 1 9 1 9 r . trwala na obszarze Wileñszczyzny walka; z nacierajgcymi Rosjanami walczyli polscy ochotnicy uformowani w tzw. samoobron? wileñskg. Z braku odpowiedniego zaplecza i zbyt malej liczeb13 P. L o s s o w s k i, Po tej i tarntej stronie Niemna. Stosunki polsko-litewskie 1883-1939, Warszawa 1985, s. 93. 14 Warto zaznaczyc, ze mimo deklarowania tych aspiracji polskich do Wilna, podczas wyboröw do Sejmu Ustawodawczego (28 XI 1918) nie przewidywano w spisie okr^göw wyborczych obszaru dawnej guberni wilenskiej. 15 Por. J. O c h m a n sk i, Historia Litwy, Wroclaw 1982, s. 293, oraz K. C ic h o c k i, Rzqdy Rad na Litwie i Bialej Rusi. Osiem miesi§cy wladzy sowieckiej na Litwie i Bialej Rusi, [w:] Kalendarz Komunistyczny na rok 1920, M oskwa—Smolensk fb.r."l, s. 151-158. 2 — Sejm Wileñski...

18 nošci w stosunku do atakujących samoobrona zmuszona zostala do wycofania się. Zajęta przez bolszewikow Wilenszczyzna stala się częšcią Republiki Litewsko-Bialoruskiej. Mimo niepowodzenia pierwszej odsieczy Wilna, Pilsudskį nadal pracuje na rzecz odzyskania Wilenszczyzny. Dnia 5 II 1919 r. w Bialymstoku zostaje podpisana umowa z Niemcami, dzięki ktorej Polacy mogli maszerowac na wschöd. Od momentu podpisania umowy trzeba bylo czekač jeszcze ponad dwa miesiące na odbicie Wilna. Do akcji doszlo w dniach od 19 do 21 kwietnia 1919 r. Wtedy to po zacieklych walkach, w niedzielę wielkanocną wkroczyli do Wilna ulani podpulkownika Wladyslawa Beliny-Prazmowskiego, ktöry jako dowödca Grupy Wojsk Polskich wydal odezwę do ludnošci Wilna. Zostala ona opublikowana w czterech językach, kierując slowa do Polaköw, Litwinow, Bialorusinöw i Žydow. W odezwie czytamy: Obywatele! Z rozkazu Naczelnego Wodza Jozefą Pilsudskiego, wojska polskie wkroczyty do Wilna. Przynosimy Warn wolnosc od wszelkiej przemocy, wyzwolenie spod rosyjskiego bolszewickiego despotyzmu. Zamiast absolutyzmu sowdepow, samowoli i terroru niesiemy wielkie idee demokracji Zachodu, prawdziwą wolnosc i rownosc, poszanowanie praw jednostek i Narodow. Po 125 latach przemocy, przesladowan i niewoli, po dlugiej, przeszlo wiekowej nocy, podczas ktorej zawsze ktoš obcy krwawo gospodarzyl na tej męczenskiej ziemi, przychodzą Wojska Polskie, jako zwiastun i poręczyciel swobody. Przez cztery wieki Wojska Polskie ongiš wspolnie z Wami bronity Was od przemocy moskiewskiej i krzyžackiej. I dziš przychodzimy tu, jako žolnierze wspolnej sprawy: Waszej i naszej. Chcemy Was bronič tak od barbarzynstwa i anarchii Wschodu, jak i od zakusow uczynienia z tej ziemi kolonii niemieckiej, w ktorej jakiš nowy Ober Ost panowalby wszechwladnie. Przynosimy Warn nie nową przemoc, nie nową okupację ale obronę domostw Waszych, ziemi Waszej, języka i wiary Waszej. Nie narzucimy nikomu ani wiary, ani języka obcego. Szanowac będziemy prawa každego obywatela kraju bez rožnicy wyznan i narodowosci. Sami o losie swoim rozstrzygač będziecie. Chcemy, by piersi Wasze odetchnęly wielkim tchnieniem Wolnosci. My, žolnierze miodej, odrodzonej Rzeczypospolitej Polskiej, przychodzimy do Was ze starym w sercach naszych, zywym i nieskažonym haslem: „Wolni z Wolnymi, Rowni z Rownymi”. „Za Waszą i naszą Wolnosc” 16.

Pilsudskį wkraczając do Wilna mial zamiar powolac tam lokalny rząd, jednak ze względu na brak porozumienia między przedstawicielami poszczegölnych narodowosci zamieszkujących Wilno zmuszony zostal do powolania przez siebie komisariatu cywilnego. Licząc jednak ciągle na rozwiązanie i6 .Kurier Literacko-Naukowy” 1929, nr 15 (15 IV), s. 2.

19 problemų wilenskiego poprzez federację, wydal dnia 22 IV 1919 r. slynną odezwę Do mieszkancöw bylego Wielkiego Księstyva Litewskiego. Odezwa zostala wydana i rozplakatowana w wersji dwujęzycznej, polsko-litewskiej. Jest to wyrazny gest w stronę Litwinow, mający wykazac dobrą wolę Polakow. Pilsudskį pisząc ten tekst wyraznie wskazywal na wolę przeprowadzenia federacji tych ziem z Polską. W punkcie 1 zadan Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich zapowiada, že jego celem będzie: „Ulatwienie ludnošci wypowiedzenia się co do swego losu i potrzeb przez swobodnie wybranych przedstawicieli. Wybory te odbędą się na podstawie rownego, tajnego, powszechnego, bezpošredniego, bez rožnicy plci glosowania” 17. Odezwa niczego jeszcze nie przesądzala, a zapowiedz zwolania sejmu, ktory wypowie się zgodnie z wolą miejscowej ludnošci, dawala czas wszystkim zainteresowanym stronom na przygotowanie programų dzialania. Pilsudskį pisząc do przebywającego ciągle w Paryžu Paderewskiego tak tlumaczyl intencje i formulę odezwy: Nie dalem zaš žadnej obietnicy ani co do miejsca, ani co do formy tego wypowiedzenia się, albowiem przy tak nieokrešlonych odpowiedziach, jakie otrzymalem od przedstawicieli ludnošci, nie chcialem podnosič žadnej spornej kwestii. Dia zaznaczenia jednak ogolnej tendencji zrobilem dwie rzeczy. Jedna to, že zatytulowalem odezwę do mieszkancöw Wielkiego Księstwa Litewskiego biorąc w ten sposöb Litwę historyczną jako calošč. Drugie: ustanowilem zarząd miasta w ten sposob, aby do niego wchodzili przedstawiciele nie tylko Polakow, ale i Žydow oraz innych narodowosci18.

Wszystko to byly gesty mające wykazac dobrą wolę Polakow i przez to zachęcič do federacji. Akcja wilenska dawala jeszcze stronie polskiej dodatkowy atut. Wilno bylo w polskich rękach i wobec tego stawalo się kartą przetargową w prowadzonych rozmowach z Litwinami. Zrealizowane zostalo więc to, co zapowiadal Pilsudskį w lišcie do Wasilewskiego. Posunięcie Pilsudskiego nie spotkalo się z dobrym przyjęciem w Warszawie. Przeciwnicy Naczelnika Panstwa, endecy, postanowili wykorzystac to przeciw niemu. Dnia 28 kwietnia „Gazeta Warszawska” tak interpretowala odezwę Pilsudskiego: Kto Wilna nie zna, niech sobie wyobrazi, že do zajętej przez wroga Warszawy wkracza zwycięska armia polska i wydaje odezwy do ludnošci jako: do mieszkancöw b. Księstwa M azowieckiego19.

Jednoczešnie tego samego dnia öwczesny minister spraw zagranicznych Litwy Voldemaras wyslal notę do przewodniczącego Konferencji Pokojowej w Paryžu z protestem rządu litewskiego przeciw zajęciu Wilna przez Polakow. W nocie stwierdzono m.in., že zajęcie Wilna može doprowadzic do wojny 17 K. W. K u m a n ie c k i, Odbudowa panstwowosci polskiej, s. 173. 18 L. W a s ile w s k i, Jözef Pilsudskį, s. 183-184. 19 Cyt. za: P. L o s s o w s k i, Po tej i tamtej stronie..., s. 101.

20 z Litwą20. Obiekcje co do zajęcia miasta wyražaly tež mocarstwa. Francja uwažala w tym okresie te ziemie za przynaležne Rosji, ktora ich zdaniem poradzi sobie z rewolucją i ponownie będzie sojusznikiem Francji na wschodzie. Anglicy natomiast popierali ciągle Litwinöw, gdyž traktowali obszar Baltyku jako strefę swoich wplywöw, stąd tež byli przeciwni wchodzeniu w tę strefę Polaköw. Dnia 29 kwietnia reprezentacja narodowcöw w Sejmie, czyli Związek Ludowo-Narodowy, zglosil interpelację, w ktörej stwierdzono, že Pilsudskį postąpil bezprawnie sam wydając odezwę do ludnošci zajętego terytorium. Domagano się tež, wnosząc dwa nagle wnioski, aby dokonač inkorporacji zajętych ziem pölnocno-wschodnich do Polski. Z korzyšcią dla koncepcji Pilsudskiego projekty te wywolaly duže niezadowolenie za granicą, jego odezwa zaš przyjęta zostala z dužą dožą przychylnošci, gdyž pozwalala mocarstwom liczyč na rozwiązanie problemų po ich myšli. Informowal o tym z Paryža Paderewski, ktöry po powrocie do Warszawy przypominal, že „žadne aneksjonistyczne plany i zamiary nie znajdą poparcia ententy, a tylko wzmocnią wplywy ändert rėgime’u rosyjskiego”21. To wszystko sklonilo Sejm polski do zmiany stanowiska i uchwalenia wniosku, w ktörym stwierdzono, že Polska nie będzie jednostronnie zmierzac do aneksji ziem bylego W. Ks. Litewskiego. Tak więc w danym momencie koncepcja Pilsudskiego wzięla gorę, a jego odezwa okazala się dobrą podstawą do przeprowadzenia jego zamierzen. To znaczy byla ona dobra dla opinii swiatowej, gdyž dla Litwinöw stanowila potwierdzenie agresji i wybieg polityczny. Polityce wschodniej Pilsudskiego sprzyjala, mimo pozoröw, postawa mocarstw zachodnich, ktöre co prawda zastrzegaly sobie prawo do regulacji granicy wschodniej Polski, ale w tym momencie nie podejmowaly jeszcze ostatecznie wiąžących decyzji. Czekaly bowiem na rozstrzygnięcie spraw w Rosji. I dopiero mając jasny obraz tego, co się stanie z Rosją, mogly podejmowac ostateczne decyzje. Rada Najwyžsza Ligi Narodöw podjęla 18 czerwca 1919 r. tylko polowiczną decyzję, wyznaczając tymczasową linię demarkacyjną, oddzielającą tereny zajęte przez Polaköw od Litwy. Biegla ona 5 km na zachöd wzdluž linii Dzwinsk (Dynaburg) — Wilno — Grodno, z tym že na wysokosci miejscowosci Porzecze (przed Grodnem) skręcala na pölnocny zachöd do Niemna. Dalėj szla wzdluž Niemna, Czarnej Hanczy i Kanalem Augustowskim do Augustowa, a stamtąd prosto do granicy Prus Wschodnich. Linia zostawiala więc polnocną Suwalszczyznę w rękach litewskich. Dnia 26 lipca 1919 r. dokonano jednak korekty tej linii na rzecz interesöw polskich. Teraz j už tylko pozostawalo Polakom zrealizowac obietnice podane w odezwach: Pilsudskiego i wczesniejszej, Beliny-Pražmowskiego, dające mieszkancom zajętego terytorium szansę wypowiedzenia się o swojej przyszlošci. 20 Tamže, s. 102. 21 Tamže, s. 101.

Rozdzial II

PRZEBIEG WYDARZEÑ MIĘDZY ROZPOCZĘCIEM PRZYGOTOWAÑ DO ZWOLANIA SEJMU W WILNIE A AKCJĄ GENERALA ŽELIGOWSKIEGO SYTUACJA NA WILENSZCZYŽNIE PO W KROCZENIU WOJSK POLSKICH. CZYNNOŠCI PODJĘTE PRZEZ ZARZĄD CYWILNY ZIEM W SCHODNICH W CELU PRZYGOTOWANIA WYBORÓW D O SEJMU W WILNIE. SPIS LUDNOŠCI Z GRUDNIA 1919 R.

Ząjęcie Wileñszczyzny i Miñszczyzny przez wojska polskie bylo tylko pierwszym krokiem na drodze do przeprowadzenia federacji tych ziem z Polską. Bylo to stworzenie sobie przez Polaków dogodnych pozycji wyjsciowych do prowadzenia rozmów z Bialorusinami i Litwinami. Na razie, dzięki wyparciu Rosjan z tych terenów, Polacy stawali się w oczach mieszkanców wyzwolicielami, to zas musíalo byč dobrym argumentem przy prowadzeniu ewentualnych rozmów. Czekając więc na rozwój sytuacji, rozpoczęto realizację obietnic zložonych w odezwach przez Belinę i Pilsudskiego. Juž na przelomie czerwca i lipca 1919 r. Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich podjąl pierwsze czynnošci związane z przy goto waniem wyborów. Komisarz Generalny Ziem Wschodnich Jerzy Osmolowski miañowal instruktorów wyborczych, mających rozpocząč przygoto wania do wyborów. Wybrano po jednym instruktorze na powiat. Podjęta akcja z powodu niedopracowania programų dzialania posuwala się bardzo wolno i bez większych efektów. W związku z tym w listopadzie 1919 r. rozpoczętą w czerwcu dzialalnošč zmodyfikowano. Instruktorzy wyborczy zostali przemianowani na instruk­ torów do przeprowadzenia spisów ludnošci. Mieli oni obowiązek šcislej wspólpracy z powiatowymi wladzami administracyjnymi oraz musieli mieszkač w miejscu siedziby tych wladz, a to w celu przyspieszenia i ulatwiania przeprowadzanej akcji. Powolano tež rachmistrzów spisowych. Jednoczešnie z przygotowaniami do zapowiedzianego w odezwie Pilsud­ skiego sejmu trwala na terenie zajętym przez wojska polskie inna akcja. Jeszcze w czasie, gdy ziemie te byly oddzielone od pañstwa polskiego kordonem wojsk niemieckich, w wielu miejscowosciach dawnych guberni: wileñskiej, grodzieñskiej, a nawet kowieñskiej zbierano podpisy pod listami domagającymi się

22 od rz^du polskiego lub sejmu przyl^czenia tych miejscowosci do Polski. Z guberni wileñskiej wplyn?lo 447 takich podan z powiatów: wileñskiego, lidzkiego, oszmiañskiego, trockiego, swi?ciañskiego. Liczba podpisów pod tymi podaniami nie byla imponuj^ca, bo w wypadku tej guberni bylo ich 15 906, ale sam fakt wyslania 447 podan w imieniu 1413 miejscowosci (wioski i osady) dawal zwolennikom koncepcji endeckiej nowe argumenty na poparcie ich tezy o woli ludnosci tych ziem przynalezenia do Polski1. W drugiej polo wie wrzesnia 1919 r. wr?czono delegacji polskiej w Paryzu 1083 takie podania z powiatów: wileñskiego, trockiego, swi?ciañskiego, oszmiañskiego, lidzkiego, grodzieñskiego, sokólskiego12. 11 i 12 czerwca 1919 r. odbyl si? na ziemi wileñskiej pierwszy sejmik powiatowy, byl to sejmik grodzieñski. Za przykladem powiatu grodzieñskiego poszly i inne: 24 lipca odbyl si? sejmik w Swi?cianach, 15 sierpnia w Oszmianie, 17 sierpnia w Wilnie, 24 sierpnia w Lidzie, 31 sierpnia w Trokach i 9 wrzesnia w Wolkowysku. Wymienione sejmiki byly inicjatywg. miejscow^. Na kazdym z sejmików podejmowano rezolucje skierowane do sejmu w Warszawie, w których domagano si? przyl^czenia do Polski. Tak jak np. w Swi?cianach: Rezolucja 1. Powszechny Zjazd Ludowy pow. Swi?cianskiego, reprezentujqcy 180 tys. ludnosci róznych narodowosci i wyznañ, a mianowicie Polaków, Litwinów, Bialorusinów, staroobrz?dowców, Zydów i Tatarów, skladajqcy si? z delegatów wybranych przez ludnosc powiatu na powszechnych zgromadzeniach ludowych, obwieszcza calemu swiatu niezlomnq. wol? przynaleznosci do Polskiej Rzeczypospolitej. [ . . . ] 4. Wszelkie walki narodowosciowe, wszelkie wasnie polsko-litewskie, pot?piamy najsilniej i ze wstr?tem odrzucamy wszelkie zakusy wrogie, które chc^ oderwac te narody, polski i litewski, jeden od drugiego, aby tq drog^ oba te narody zgubic3.

Takie jednoznaczne wypowiedzi miejscowej ludnosci za bezposrednim przyl^czeniem do Polski nie byly po mysli koncepcji Pilsudskiego i psuly mu szyki. O tym, ze jego koncepcja federacyjna nie cieszy si? powodzeniem u wi?kszosci spoleczeñstwa polskiego na Wileñszczyznie, mógl si? Pilsudski przekonac na podstawie wyników wyborów do rady miejskiej w Wilnie (wrzesieñ 1919). Zwolennicy inkorporacji, endecy i chadecy, wystawili w tych wyborach jedn^. list? nr 1, zwolennicy federacji wystawili dwie listy nr 2 i 10. Wybory odbyly si? 7 wrzesnia 1919 r., na list? nr 1 oddano 31550 glosów, co dawalo 31 mandatow, na list? nr 2 oddano 1125 glosów daj^cych 1 mandat, a na list? nr 10 oddano 1950 glosów, co dalo 2 mandaty. Organ prasowy federalistów wileñskich „Nasz Kraj” (9 IX 1919, nr 116) wskazuje na to, ze 1 E. R öm er, O Litwie historycznej i woli je j mieszkañców. Cz. II: Wola mieszkañców Litwy w czasie wojny, „Wschód Polski” 1920, nr 1 (styczen), s. 17-24. 2 Tamze, s. 19. 3 Tamze, s. 22-23.

23 sukces inkorporacjonistöw polegal na sprytnej propagandzie4. Twierdzili oni, že federacjonišci chcą po prostu oddač Wilno Litwinom, to zaš dyskredytowalo calkowicie stronnictwo w oczach opinii wilenskiej. Nie byl to jedyny przypadek užycia takiego chwytu przez konkurencję. Stanislaw Cat Mackiewicz opisuje w swojej Historii Polski anegdotę, mowiącą o tym, jak to wlasciciel konkurencyjnego skiepu zamowil w redakcji wilenskiego „Slowa” duže, okazale ogloszenie reklamujące sklep konkurentą jako sklep litewski. Oczywiscie wydane pieniądze na kosztowne ogloszenie zwrocily się sklepikarzowi dzięki odwroceniu się klientow od skiepu konkurentą5. Zygmunt Jundzill, historyk zajmujący się dziejami Litwy i Wilenszczyzny, sam pochodzący z tamtych stron i uczestniczący w opisywanych wydarzeniach, uwaza, že wielkie powodzenie endekow i ich programų na Wilenszczyznie naležy przypisywac temų, že Polacy oceniali problem przyszlosci Litwy tylko z wilenskiej perspektywy. Czyli widziano tylko polskie Wilno, centrum kultury polskiej, a zapominano o trojnarodowym kraju otaczającym tę największą wyspę polskošci na tych ziemiach6. Pilsudskį zdawal się jednak nie zauwažač tego, može liczyl na szerszy oddžwięk akcji przeprowadzanych przez zwolennikow federacji, može na wyrobienie polityczne spoleczenstwa, ktore dostrzeže większe korzyšci plynące z federacji niž z prostej inkorporacji. Trudno to dzisiaj rozstrzygnąč, stwierdzic jednak naležy, že mimo znajomošci wymienionych faktow, konsekwentnie realizowal swoją koncepcję. Jak juž wspomniano, w listopadzie 1919 r. zmieniono nieco kompetencje instruktorow wyborczych, przemieniając ich na instruktorow do przeprowadzenia spisu ludnošci. Spis ten, obejmujący swoim zasięgiem caly obszar ziem pölnocno-wschodnich zajętych w grudniu 1919 r. przez wojsko polskie, czyli ograniczonych na wschodzie Džwiną, Berezyną i Ptyczem, mial poslužyč do przygotowania okręgow wyborczych do sejmu w Wilnie. Dokladnie spisem objęto dawną gubernię grodzienską z wylączeniem powiatow: bialostockiego, bielskiego i sokölskiego, calą dawną gubernię wilenską z wyjątkiem częšci powiatu trockiego oraz częšci guberni minskiej, tj. jej częšci na zachod od Berezyny. Dane spisu opracowane przez Eugeniusza Romera wykazaly, že Polacy na badanym terytorium stanowili znaczny odsetek, nie byli jednak elementem dominującym. Na 3 846620 osob mieszkających na tym terenie 1218 796 (31,7%) to byli Polacy, 1651911 (42,9%) to Bialorusini, 392 588 (10,2%) 4 P. L o s s o w s k i, Stosunki polsko-litewskie vv latach 1918-1920, Warszawa 1966, s. 167. 5 S. M a c k ie w ic z (Cat), Historia Polski od 11 listopada do 17 wrzesnia 1939, Londyn 1985, s. 157. 6 Z. J u n d z ill, Z dziejöw polskiej myšli politycznej na Litwie historycznej, „Niepodleglošč” [Londyn] 1958, t. 6, s. 70-71.

24 Žydzi, 191981 (5%) — „Tutejsi”, 114595 (3%) — Litwini, wreszcie 276757 (7,2%) to inné narodowosci: Rosjanie, Rusini, Tatarzy7. Poniewaz w niniejszym opracowaniu interesuje nas los Wilenszczyzny i Wilna, wypada dokladniej przyjrzeč się danym z okręgu Wilno. W okręgu tym wyrôzniono 10 powiatôw: Braslaw, Dzisna, Grodno, Lida, Nowogrôdek, Oszmiana, Swiçciany, Troki, Wilejka i Wilno. W calym okręgu doliczono się 1622 504 osôb, z ktôrych 874756 (53,6%) stanowili Polacy, 350391 (21,4%) Bialorusini, 132603 (8,1%) Žydzi, 112262 (6,9%) Litwini, 37089 (2,3%) „Tutejsi” oraz 126403 (7,7%) inne narodowosci8. Z dziesięciu wymienionych powiatôw tylko w czterech Polacy stanowili mniej niz 50% ludnošci: Dzisna (38,6%), Nowogrôdek (14,4%), Swiçciany (44,3%), Wilejka (30,3%). W powiecie nowogrôdzkim, gdzie Polakôw bylo najmniej procentowo, zdecydowaną wiçkszosc, bo 75,5%, stanowili Bialo­ rusini. Litwini rywalizujący z Polakami o prawo sprawowania wladzy nad okręgiem wilenskim wedhig tego spisu tylko w czterech powiatach stanowili wiçkszy odsetek ludnošci; byly to powiaty: braslawski 15% (12367 osôb), swiçcianski 27,6% (38 529), trocki 39,6% (36748), wilenski 7,5% (13 864). W pozostaiych powiatach procent Litwinôw wahal się od 0 do 2,3%. Na osobną uwagę zasluguje šamo miasto Wilno i powiat wilenski. Dane odpowiednio dla miasta i powiatu: ogôlne zaludnienie 128954,184218; Polacy 72416 (56,2%), 160762 (87,3%); Litwini 2920 (2,3%), 13 864 (7,5%) i Žydzi 46 559 (36,1%), 6 665 (3,6%). Jak widac z tych danych, Wilno i powiat wilenski byly najwiçkszym skupiskiem Polakôw — razem 233 178 osôb, czyli prawie 25% wszystkich Polakôw z okręgu wilehskiego — Litwinôw w przeciwienstwie do Polakôw bylo tam znacznie mniej, razem w miešcie i powiecie 16 784 osoby. Dane spisu ludnošci z grudnia 1919 wyraznie wskazują, že centrum polskošci na zajętym obszarze byl okręg wilenski. Najwiçcej Polakôw mieszkalo w Wilnie i sąsiednich powiatach: šwięcianskim, braslawskim, grodzienskim (powiaty sąsiadujące z terytorium Litwy) oraz lidzkim i oszmianskim. W pozostaiych dwôch okręgach Polacy nie stanowili juž większošci. W okręgu Brzešč Litewski bylo ich 16,4% (184334), w okręgu Minsk 14,6% (159 706). Takie wyniki spisu potwierdzaly slusznošč polityki podjętej przez Pilsudskiego. Ježeli Polska chciala sprawowac kontrolę nad tym terytorium i mieč možliwošč korzystania z jego zasobôw, možna to bylo osiągnąč tylko drogą federacji. Inkorporacja takiego terytorium, gdzie Polacy stanowili 31,7%, nawet przy uwzglçdnieniu przewagi kulturalnej, bylaby zgubna dla panstwa polskiego. 7 Spis ludnošci na terenach administrowanych przez Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich (grudzien 1919) z mapą, wyd. E. Römer, Lwôw 1920, s. 31. 8 Tamže.

25 Tab. 5. Stosunki narodowosciowe (w powiatach) na terenie okrçgu wilenskiego wg spisu z XII 1919 r.

Powiaty

Braslaw Dzisna Grodno Lida Nowogrôdek Oszmiana Šwięciany Troki Wilejka Wilno Miasto Grodno Miasto Wilno Okrçg Wilno

Ogôlna Liczba liczba Polakôw ludnošci

Procent ludnošci danėj narodowošci Polacy Bialorusini Litwini

Žydzi

„Tutejsi”

inni

82513 193263 99087 186060 95907 189390 139692 92831 213424 184218

43 335 74612 53 549 141479 13 833 129165 61 854 49947 64549 160762

52,5 38,6 54,0 76,0 14,4 68,3 44,3 53,8 30,3 87,3

15,3 24,0 33,5 14,9 75,5 5,9 13,4 0,3 57,8 0,3

15,0 1,0 1,6 2,3 0,0 0,0 27,6 39,6 0,1 7,5

3,9 2,7 10,6 3,4 7,3 5,6 4,7 4,1 4,4 3,6

0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 17,6 2,1 1,0 0,0 0,0

13,2 33,7 0,3 3,4 2,8 2,6 8,0 1,3 7,5 1,2

28165

9255

32,9

7,5

0,1

58,9

0,0

0,6

128954

72416

56,2

1,4

2,3

36,1

0,0

4,1

1633 504 874756

53,6

21,4

6,9

8,1

2,3

7,7

Zrôdlo: E. Römer, Spis ludnošci na terenach administrowanych przez Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich w 1919, Lwôw 1920, s. 31.

Wypada jeszcze zastanowic się nad wiarygodnošcią niniejszego spisu. Bronislaw Makowski w swojej ksiąžce Litwini w Polsce kwestionuje wiarygodnošč tego spisu, powolując się na slowa Eugeniusza Romera, že „spisy podlegają wplywom zasad i celôw polityki panstwowej”, czy na stwierdzenie Edwarda Maliszewskiego o wnoszeniu poprawek do opracowanych juž tablic dla wszystkich powiatôw9. Maliszewski podaje, že wspomniane korekty dotyczyly grupy miejscowej ludnošci nie potrafiącej okrešlič swojej przynaležnošci narodowej, czyli tych, ktôrych często okrešlano mianem „Tutejsi” 101. Poprawki czyniono badając glôwnie imiona wlasne osôb zapisanych bez podanej narodowosci oraz „na podstawie rozmaitych dowolnych kombinacji” 11, co može np. oznaczač zapisywanie katolikôw jako Polakôw. O skali tych poprawek czçsciowo informuje memorial Macieja Glogiera, wyslanego z polecenia Naczelnika Pahstwa do okrçgôw: wilenskiego, brzeskiego i mihskiego, celem zbadania nastrojôw przed wyborami do Sejmu Wilenskiego. W III częšci memorialu: „Najogôlniejsza prognoza wynikôw 9 B. M a k o w sk i, Litwini w Polsce..., s. 21. 10 E. M a lis z e w s k i, Polski spis ludnošci na Ziemiach Wschodnich z grudnia 1919 r., „Wschôd Polski” 1920, nr 10/11, s. 14^-21. 11 Tamže, s. 21.

26 glosovvania na podstawie zestavvien cyfrowych” Glogier posilkuje się danymi z grudniovvego spisu. Dane te nie byly jeszcze poprawiane12. Z porownania liczb podanych w memoriale Glogiera i tych opublikowanych przez prof. Romera w 1920 r. wynika, že rzeczywišcie w danych przeznaczonych do opublikowania dokonano pewnych poprawek. Niekoniecznie jednak favvoryzowaly one Polakovv. W wypadku danych ogolnych, dotyczących powiatu oszmianskiego, w wynikach opublikowanych podano: 68,3% Polakow, z da­ nych zaš przytoczonych przez Glogiera wynika, že pierwotnie bylo podane 58%. W wypadku powiatu trockiego, wchodzącego do tego samego okręgu co i powiat oszmianski (okręg vvilenski), wedlug wynikow opublikowanych bylo 53,8% Polakovv i 39,6% Litwinow, u Glogiera znajdujemy inne dane: podaje on, že Polakow bylo 64%, czyli znacznie vvięcej, a Litwinow 30,4%13. W kilku innych vvypadkach dane przytoczone przez Glogiera są takie šame, j ak te opublikovvane. Z tych vvszystkich informacji možna wysnuč vvniosek, že „popravvianie” danych w tabelach grudniovvego spisu nie faworyzowalo jednej narodovvošci. Mimo więc sporego zamieszania spovvodovvanego vvprowadzeniem popravvek opublikovvane vvyniki spisu naležy traktowač za zbližone do pravvdy i w miarę wiernie odtvvarzające stosunki narodowošciowe badanego regionu. Biorąc za podstawę vvyniki spisu z grudnia 1919 r., naležy przyznač, že ježeli Polska chciala spravvovvač nad tym terytorium pelną kontrolę, nie povvinna przeprovvadzač inkorporacji, lecz przystač na federację. Jedynie vv vvypadku okręgu vvileriskiego možna bylo liczyč na evventualne povvodzenie polityki inkorporacyjnej, gdyž Polacy stanovvili tam 53% ogolu ludnošci, to zaš davvalo szansę szybkiego wchlonięcia innych narodovvošci, j ak planovvali endecy. W pozostalych okręgach nie bylo to j už možlivve, gdyž Polacy byli tam vv mniejszošci (okręg Brzešč — 16,4%, okręg Minsk — 14,6%), a to nie davvalo im možlivvošci spolonizovvania tak dužego procentu innych naro­ dovvošci. W takiej sytuacji dane spisu stavvaly się švvietnym argumentem na rzecz przeprovvadzenia federacji. Preferowana przez Pilsudskiego polityka zdavvala się vvięc švvięcič triumfy. Opracovvyvvanie danych grudniovvego spisu trvvalo došč dlugo, vv rezultacie czego, vv momencie kolejnego przetaczania się przez Wilno frontu, mateliai ze spisu vvyvvieziono do Torunia i Wloclawka. Dopiero vve vvrzešniu 1920 r. opublikovvano opracovvany do konca material spisu.

12 M. G lo g ie r , Do Pana Komisarza Generalnego Ziem Wschodnich dla przedstawienia Naczelnikowi Panstwa. Memorial (28 lutego 1920), Centralna Biblioteka Akademii Nauk Litewskiej SRR, syg. F 4325307. 13 Por. Spis ludnošci na terenach..., s. 31 oraz M. G lo g ie r , op. cit., s. 10.

27 MISJA MACIEJA GLOGIERA

Omöwiony spis ludnošci byl jednym z elementow przygotowan do wyborow na ziemiach zajętych przez wojsko polskie. Po przeprowadzeniu samego spisu nastąpil okres wyczekiwania, przeciež idea Jozefą Pilsudskiego, ktora w tym momencie brala gorę, wymagala jeszcze pozyskania Ukrainy, aby möc stworzyc zaplanowany ciąg panstw buforowych między Polską a rewolucyjną Rosją. Stąd pierwszenstwo w tym wlasnie czasie miala sprawa uregulowania sytuacji na Ukrainie, gdyž dopiero po pozyskaniu Ukrainy možna bylo myšleč o calkowitym zrealizowaniu idei federacyjnej. W lutym 1920 r. przyjechal na tereny objęte wladzą Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich wyslannik Naczelnika Panstwa, prezes sądu okręgowego w Radomiu, Maciej Glogier14. Jego zadaniem bylo zbadač nastroje spoleczenstwa przed mającymi się odbyč wyborami do sejmu w Wilnie, jednoczešnie mial ocenič szanse Polaköw w tych wyborach. Oryginal memorialu zostal przekazany Naczelnikowi Panstwa 2 marca 1920 r. Glogier podzielil swoj memorial na pięč częšci. Pierwsza z nich to ocena spisu ludnošci przeprowadzonego przez ZCZW, druga to ocena przydatnošci na tych terenach dwöch projektöw ordynacji wyborczej (proporcjonalne i większošciowe), trzecia to prognoza wyniköw wyborow sporządzona na podstawie wyniku spisu ludnošci, czwarta częšč — najobszerniejsza — zawiera relacje ze spotkan z przedstawicielami ugrupowan politycznych, będących reprezentacją rožnych grup spoleczenstwa ziem opanowanych przez wojsko polskie, wreszcie ostatnia, piąta to wnioski z przeprowadzonego rozpoznania, mające ulatwic Naczelnikowi Panstwa podjęcie najodpowiedniejszej decyzji w stosunku do tych ziem. O spisie ludnošci napisano juž wyzej, dlatego od razu przejdziemy do drugiej częšci memorialu, ktöra dotyczy wyboru odpowiedniej ordynacji wyborczej do sejmu. Dwa proponowane projekty wzorowane są na ordynacji wyborczej do Sejmu Ustawodawczego i rožnily się wlašciwie tylko w jednym punkcie. Jedna przewidywala wybory do sejmu proporcjonalne, druga zaš proponowala wybory systemem większošciowym.

14 Maciej Glogier ur. 24 lutego 1869 r. w Radomiu. W 1893 r. ukonczyl Wydzial Prawa Uniwersytetu Warszawskiego. Po studiach wrocil do Radomia, gdzie pelnil funkcję skarbnika Polskiej Macierzy Szkolnej; po wybuchu strajku szkolnego byl jednym z tworcow pierwszej w Radomiu szkoly šredniej z polskim językiem wykladowym. W czasie I wojny swiatowej wiceprezes Komitetu Obywatelskiego w Radomiu, wiceprezydent miasta. Po I wojnie swiatowej byl organizatorėm radomskiego okręgu sądowego; jako prezes sądu okręgowego w Radomiu organizowal wybory do pierwszego sejmu. Następnie byl szefem sekcji w Ministerstwie Sprawiedliwošci. Po roku zrezygnowal z funkcji, przeniosl się do rodzinnego Radomia, gdzie zostal rejentem. W 1922 r. wybrany na senatora. Informacja za: Parlament Rzeczypospolitej Polskiej 1919, pod red. prof. H. Mošcickiego i W. Dzwonkowskiego, wyd. L. Zlotnicki, Warszawa 1928, s. 151).

28 Zdaniem autora memorialu naležalo wybrač ordynację przewidującą wybory systemem proporcjonalnym, gdyž: Im bardziej wybory przedstawicieli odpowiadač będą wymaganiom ogolnych zasad wyborow demokratycznych, tym solidniejsze znaczenie mieč będzie wynik tych wyborow, nie mowiąc j už o tym, že przedstawiciele wybrani zgodnie z zasadami ordynacji wyborczej sejmowej, w razie wypowiedzenia się za Polską, mogliby byč tym snadniej uznani za prawomocnie wybranych przedstawicieli kresow w Sejmie Warszawskim15.

Oprocz tego Glogier uwažal, že stworzenie jednomandatowych okręgow wyborczych na olbrzymim terytorium wyborczym, jakim byly ziemie wschodnie, będzie technicznie bardzo trudnym zadaniem. Ostatnim argumentem, chyba najmocniejszym, bylo następujące stwierdzenie: System większošciowy, mogący dač šwietne wyniki w myšl interesow panstwowošci polskiej w okręgu wilenskim, wobec mniejszošci narodowej i wyznaniowej Polakow-katolikow lub Bialorusin6w-katolikow w okręgach minskim lub brzeskim, moglby się okazač zgubny16.

Z pozostalych sugestii Glogiera w sprawie ordynacji naležy wymienič propozycję, aby dla zniwelowania wysokiego odsetka ludnošci žydowskiej w miastach tworzyč w miastach i miasteczkach obwodowe komisje wyborcze dla tych miast i okolicznych wiosek. Bardzo duže znaczenie dla Naczelnika Panstwa miala prognoza wynikow mających się odbyč wyborow. Glogier sporządzając taką prognozę kierowal się przeslanką, „že wypowiedzenia się za przynaležnošcią do Rzeczypospolitej Polskiej možna oczekiwač od przedstawicieli wybranych glosami wyborcow, ktorzy swą narodowošč oznaczyli jako polską oraz wyborcow Bialorusinow wyznania rzymskokatolickiego” 17. Prognozę oparto na wynikach wyborow z charakterystycznych obwodow wilenskiego, brzeskiego i minskiego okręgu administracyjnego. Z zestawien przedstawionych przez Glogiera wynika, že z 16 mandatow, ktore možna bylo zdobyč w wybranych obwodach wszystkich trzech okręgow administracyjnych, tylko 7 moglo przypašč zwolennikom lącznošci kresow z Rzecząpospolitą, 9 mandatovv przypadaloby zaš przeciwnikom takiej koncepcji. Tak więc prognoza wynikow wyborow byla dla Polakow niekorzystna. Wažny jest jednak rozklad mandatow. Otož w okręgu wilenskim prognozy byly korzystne dla Polakow, gdyž na 7 mandatow 5 powinno bylo przypašč zwolennikom lącznošci z Polską. Jedynie w okręgach minskim i brzeskim rozklad byl tak niekorzystny (w Minsku 5:1, w Brzešciu 4:1). Taka prognoza mogla byč kolejnym argumentem dla zwolennikow inkorporacji do Polski tylko niektorych regionow dawnych kresow Rzeczypo­ spolitej. Potwierdzala ona bowiem to, že Polacy bez problemų mogą uzyskač 15 M. G lo g ie r , op. cit., s. 7. 16 Tamže. 17 Tamže, s. 9.

29 poparcie mieszkancöw Wilenszczyzny dla idei przylączenia jej do Polski. Zgodnie z prognozą w okręgu minskim i brzeskim nie možna bylo juž na to liczyč. Jednak koncepcja federacyjna, preferowana w tym czasie przez Jozefą Pilsudskiego, byla wlasnie odpowiedzią na taki stan rzeczy, gdy na obszarze dawniej będącym częšcią Rzeczypospolitej mieszkające tam narody probują stworzyc wlasne, samodzielne panstwa. Dia Pilsudskiego prognoza wyniköw wyboröw byla jedynie sygnalem, že na terenie Bialorusi, czyli okręgow: brzeskiego i minskiego, trzeba będzie doložyč więcej staran, aby przekonač spoleczenstwo tych ziem do idei federacji. Najobszerniejsza częšč memorialu to częšč czwarta, w ktörej autor przedstawia poglądy ugrupowan politycznych w sprawie rozwiązania kwestii przy­ naležnošci panstwowej dawnych kresöw Rzeczypospolitej, ich stanowiska w sprawie wyboröw do sejmu w Wilnie oraz nastroje ludnošci. Glogier w czasie swojej misji odbyl wiele spotkah z przedstawicielami rožnych organizacji spolecznych i politycznych. Będąc w Wilnie, 11 lutego, spotkal się ze zwolennikami idei inkorporacji Wilenszczyzny do Polski. Zaproszeni na spotkanie byli: A. Zwierzynski, L. Perkowski, S. Brzostowski, Jan Obst, W. Węslawski, Emilia Węslawska, B. Umiastowski, Witold Bankoski, ks. I. Olszanski, ks. Rutkowski, K. Jankowski, W. Ryttel, dr W. Zahorski i M. Engiel. Z grupy zaproszonych na spotkanie dzialaczy przybylo 12 osöb18. Zwolennicy takiego sposobu rozwiązania problemų przynaležnošci panstwowej kresöw uwazali, že za inkorporacją przemawiają względy historyczne (polskošč Wilna) i gospodarcze oraz chyba najwazniejszy argument: miarodajna wola ludu niedwuznacznie vvyražana w niezliczonych rezolucjach, uchwatach i podaniach przesylanych do Naczelnika Panstwa i Marszalka Sejmu: že idea federalistyczna nie ma realnego podkladu chociažby z tego powodu, že druga strona nie chce tej federacji, že ze względow najžywotniejszych interesow ludnošci miejscowej jest wskazana jak najszybsza decyzja w tym względzie Rządu Polskiego; že wcielenie kresöw stač się bylo powinno juž 6 miesięcy temų, a w každym razie przewlekanie sprawy wytwarza coraz gorsze warunki stosunku ludnošci do wladz polskich, pobudza do wrogiej agitacji19.

Na zapytanie Glogiera, jaki jest stosunek zwolenniköw inkorporacji do uchwaly Sejmu Ustawodawczego o potrzebie przeprowadzenia wyboröw do sejmu w Wilnie, ktöry w imieniu ludnošci zamieszkującej kresy orzeknie o przynaležnošci panstwowej tych ziem, powiedzieli, „že uchwaly sejmowe powzięte widocznie ze względow dyplomatycznych winny byč wykonane, gdyž droga ta doprowadzic muši do jednego celu, gdy ludnošč kresowa innego stosunku poza calkowitą przynaležnošcią do Polski nie chce i nie rozumie”20. Dodatkowo stwierdzili, že wybory powinny odbyč się jak najszybciej i w dogo18 Tamže, s. 12. 19 Tamže, s. 13-14. 20 Tamže, s. 14.

30 dnym ze względu na aurę okresie, gdyž zbyt dalekie odsuwanie terminu wyborów i zia pogoda (wiosenne roztopy) mogą zaszkodzič sprawie polskiej, dając pole do popisu rožnym agitatorom strony przèciwnej. Większošč zebranych na kolejne pytania Glogiera odpowiedziala, že jest za proporcjonalnym systemem wyborów. Następne spotkanie wyslannika Naczelnika Panstwa odbylo się w Wilnie 17 lutego, kiedy to zaprosil on do siebie reprezentację zwolenników idei federacyjnej. Zaproszeni zostali: W. Abramowicz, L. Chominski, Z. Nagrodzki, B. Krzyžanowski, Jan Pilsudskį, inž. Adolph, J. Lastowski, L. Abramowicz. S. Mickiewicz, Z. Jundzill, J. Klott, A. Roznowski, S. Downarowicz, T. Szopa i M. Swiechowski. Z zaproszonych przybylo tylko 9 osób. Ich program opieral się na trzech podstawowych založeniach: 1. Zabezpieczenie się jak najtrwalsze przeciwko Rosji i odsunięcie granic bezpošredniego z nią zetknięcia jak najdalej od centrum Polski. 2. Stworzenie warunków dia swobodnego i trwalego samodzielnego rozwoju narodowosci polskiej na ziemiach wschodnich, tam gdzie narodowosc polska w zwartych masach i na zwartych obszarach wyraznie się skrystalizowala. 3. Utrzymanie w orbicie wplywów polskich tych wszystkich ziem, do których w ewolucji dziejowej te wplywy sięgaly21.

Opierając się na tych založeniach zwolennicy federacji uwazali za bezwzględny postulai oderwanie od Rosji wszystkich ziem wchodzących niegdyš w sklad Rzeczypospolitej i doprowadzenie do polączenia ich z Polską, ale na takich zasadach i w taki sposób, j aki będzie odpowiadal przedstawicielom wszystkich narodowosci zamieszkujących to terytorium. Zwolennicy federacji zwracają uwagę na to, že wcielenie bezpošrednie do Polski Wilna i Wilenszczyzny, mimo istnienia realnych przeslanek bezproblemowego przeprowadzenia takiej akcji, da Polsce więcej szkód niž požytku. Takie zalatwienie sprawy zrobi tylko z Litwy wrogi Polsce ošrodek, gotowy na wspolpracę z kimkolwiek, byle doprowadzic do zdobycia Wilna dia siebie22. Federalisci wilenscy przychylali się do koncepcji stworzenia na kresach trzech autonomicznych kantonów — byl to projekt Witolda Kamienieckiego i Tadeusza Holówki23 — na które miano podzielič ten obszar. Wilno mialo byc centrum tego ukladu, a jednoczešnie stolicą kantonu polskiego, znajdującego się pomiędzy kantonem litewskim ze stolicą w Kownie i bialoruskim ze stolicą w Minsku. Co do momentu przeprowadzenia wyborów zebrani uwažali, že w najbližszym czasie (rozmowa odbyla się 17 II 1920 r.) jest to nie wskazane z trzech zasadniczych powodów. Po pierwsze wojska polskie nie opanowaly jeszcze 21 Tamže, s. 15. 22 Tamže, s. 15-16. 23 Por. J. L o je k, Idea federacyjna Jozefą Pilsudskiego, „Przegląd Powszechny” 1987, nr 11, s. 180-181.

31 calego obszaru dawnych kresow i znaczna częšč Bialorusi pozostawala w rękach rosyjskich, a to rozczlonkowanie moglo spowodowac w przyszlosci stworzenie na tamtym terenie irredenty bialoruskiej skierowanej przeciwko Polsce. Dalėj, ludnošč miejscowa byla pod wrazeniem oczekiwanej ofensywy bolszewickiej, co powodowalo dužo zamieszania na tym terenie. Ostatnim przeciwwskazaniem byl przednöwek i cięžka sytuacja ekonomiczna ludnošci. Proponowano więc czekač do jesieni, gdy będzie juž po zbiorach i gdy Polska będzie panowala nad calym terytorium dawnych kresow24. Wszyscy zebrani, oprocz S. Downarowicza, opowiedzieli się za wyborami proporcjonalnymi. Po spotkaniu z federalistami Glogier zaaranzowal następnego dnia, tj. 18 II 1920 r., konferencję z wilenskimi konserwatystami. Na zaproszenie Glogiera przybyli: hr. M. Plater, hr. tubienski, S. Kognowicki, Hipolit Giecewicz, S. Wankowicz, dr Dębowski, adwokat Strumillo, Stanislaw Lunicki. Konserwatyšci okrešlili się jako zwolennicy federacji, jednak przeslanki wyboru takiej opcji byly inne niž w wypadku demokratow federalistöw. Konserwatysci uwazali, že takie rozwiązanie problemų da Polakom mozliwosc kolonizacji tych terenow. Ježeii chodzi o wybory, uwazali oni ten sposob przeprowadzenia federacji za nieskuteczny, a więc i nie požądany. Ich zdaniem tylko w Wilnie i najbližszych okolicach možna bylo liczyč na wolę polączenia się z Polską. Na pozostalym terytorium bylo to niemozliwe ze względu na postawę ludnošci bialoruskiej, ktora traktowala Polakow i wojsko polskie jako „panöw” i „panskie” wojsko. Przy silnych antagonizmach spolecznych dyskredytowalo to Polakow w oczach Bialorusinow. Konserwatysci nie przedstawili więc Glogierowi programų, jak doprowadzic do federacji. Ostatnie spotkanie Glogiera w Wilnie to konferencja z przedstawicielami Stražy Kresowej (Szopa, Wilczynski, Wankowicz). Dzialacze Stražy Kresowej deklarowali się jako zwolennicy federacji, jednak poprzez Rady Ludowe starali się oni dzialač na tym terenie metodą faktöw dokonanych. W ten sposob juž rozszerzali polski stan posiadania. Na jednym ze spotkari Rad Ludowych, w ktorym uczestniczyl Glogier, mimo wczesniejszej prelekcji o idei federacyjnej przeprowadzonej przez Mariana Šwiechowskiego, zebrani czlonkowie RL wypowiedzieli się kategorycznie za wcieleniem kresow do Polski, „bo muši byč jeden rząd, jedna wladza, inaczej žadnego porządku nie będzie” 25. Po rekonesansie Wilenszczyzny Maciej Glogier wyrusza na tereny bialoruskie, na Minszczyznę. Tam w Minsku odbyl najpierw spotkanie z przedstawicielami bialoruskiego ruchu narodowego (Tereszczenko, Rak Michajlowski, Losik, Iwanowski). Ich zdaniem rządy polskie na tym terenie to rządy okupacyjne. Celem Bialorusinow jest „odruszczenie” ich kraju, jednak 24 M. G lo g ie r , op. cit., s. 17. 25 Tamže, s. 19.

32 w tych pracach wcale nie napotykajq. pomocy ze strony Polakow. Wladze polskie „drazniq” ludnosc bialorusk^, np. popieraj^c szkoly rosyjskie, a nie bialoruskie, gdyz w tych pierwszych uzyskali zapewnienie wprowadzenia nauki j?zyka polskiego. Dzialalnosc Strazy Kresowej na Minszczyznie oceniano bardzo negatywnie, albowiem zaszczepiala „szowinistyczne polskie idee i poglqdy”. Bialorusini deklarowali, ze b?d^ d^zyc do niepodzielnosci i niepodleglosci politycznej, prawdopodobnie w federacji z Polsk^, a nie z Rosj^. Jednak rz^d polski robi wiele bl?dow polity cznych, jak chocby przesladowanie wszystkiego co bialoruskie na terenach powiatow bialostockiego i bielskiego, wcielonych juz do Polski. Co do przyszlych wyborow przewidywano negatywny ich skutek dla Polakow. „Gdyby Bialorusinom postawiono pytanie, czy pragn^ samodzielnej Bialorusi, to co innego, ale na pytanie, czy chc^ nalezec do Polski, odpowiedz moze bye tylko negatywna, a nawet mozliwe wypowiedzenie si? za Rosjg.. Cala przyszlosc Bialorusi i interes Polski lezy w pogl?bieniu odr?bnosci narodowosciowej bialoruskiej, a gdy Bialorus b?dzie niepodzielna i niepodlegla, gdy b?dzie wiedziala, ze rz^d polski pozwala jej swobodnie si? rozwijac wtedy wypowie si? za federacji z Polsk^”26. Z kolejnej rozmowy, z przedstawicielem Strazy Kresowej §wi?tozeckim, wynikalo, ze przedstawiciele bialoruskiego ruchu narodowego to tylko garstka osob skupionych wokol pisma „Bialorus” o wybitnie antypolskim profilu, ze osoby te nie maj^ szerokiego poparcia wsrod ludnosci i ze jednosc narodowosciowa Bialorusinow to fikcja. Ostatecznie na spotkaniu w Minsku ze specjalist^ od spraw bialoruskich Glogier dowiedzial si?, ze to, co mowili Bialorusini, bylo prawd^ i oddaje w zasadzie atmosfer? panuj^cq. na tych ziemiach. W wypowiedziach dzialaczy Strazy Kresowej potwierdzono, ze ruch bialoruski jest jeszcze slaby i dopiero raczkuje, ale wskazano, ze jest on jak „epidemia i obejmuje coraz szersze kr?gi” 27. Na zakonezenie swojej wizyty Glogier przeprowadzil jeszcze zbiorowq. konferencj? z dzialaczami roznych kierunkow politycznych. Spotkanie z nimi potwierdzilo wczesniejsze juz ustalenia. Zebrani jednoznaeznie stwierdzili, ze Minszczyzna nie moze istniec samoistnie i musi si? oprzec o Wschod lub Zachod, „a przeszlosc dziejowa wskazuje na Polsk? jako na jedynq. ostoj? w imi? niedopuszczenia zam?tu, w imi? ladu i porzq.dku swiatowego” 28. Jednoczesnie jednak stwierdzono, ze nie wskazane jest przeprowadzac na tym terenie wyborow przedstawicieli, „gdyz bylaby to impreza z gory skazana na przegranq”. 26 Tamze, s. 20. 27 Tamze. 28 Tamze, s. 21-22.

33 Po przytoczeniu jeszcze kilku raportow instruktorow spisowych o nastrojach ludnošci na terenie mającym podlegač spisowi Glogier ostatecznie ustalil sytuację i nastroje na tym obszarze. Uznal on, že: 1. Częšč ludnošci, a mianowicie ludnošč katolicka, drobna szlachta zasciankowa, częšč ludnošci prawoslawnej (zamožniejsi gospodarze i kolonišci) jest usposobiona zyczliwie dla panstwowošci polskiej i pragnie polączenia Bialej Rusi z Polską. 2. Masy chlopstwa nadzialowego, prawoslawnego, zajmują stanowisko wyczekujące, dotychczas niezbyt zyczliwe w stosunku do panstwowošci polskiej i czekają na powrot rządow bolszewickich, ewentualnie rosyjskich w ogole — do pewnego stopnia to samo da się powiedziec i o proletariacie, w službie folwarcznej — nastroj ten podtrzymywany jest przez agitację najrozmaitszych grup rosyjsko-zydowskich, od komunistow począwszy, a koricząc na monarchistach — czarno-socinskich. 3. Ludnošč zydowska z nielicznymi wyjątkami zajmuje stanowisko wrogie względem panstwowošci polskiej i prowadzi usilną agitację za Rosją. 4. Nastroj ludnošci w stosunku do Polski zmienič się može w zaležnošci nie tylko od powodzen naszych na froncie, ale i od wyšwietlenia sytuacji politycznej i utrwalenia się istotnego rządow polskich w kraju. Z d e c y d o w a n a , s p r a w ie d liw a i r o z u m n a p o li t y k a , a z a r a zem tw a r d a r ę k a w r z ą d z e n iu k r a je m w p l y n i e d o d a t n i o n a n a s t r o j l u d n o š c i [podkr. w oryginale]. Twarde, ale uczciwe i rozumne rządy pozyskają ludnošč miejscową dla Polski latwiej niž wszelkie kokietowanie ludnošci w ten czy inny sposob. 5. Z wyborami do sejmu i w ogole wszelkimi innymi špieszyč nie naležy. Wybory do Rady Powiatowej w minskim powiecie wykazaly wielkie nieprzygotowanie ludnošci do wyborow, wielki absenteizm ludnošci, gdyž ilošč oddanych glosow w niektorych okręgach wyborczych wyniosla niecale 3% ogolu wyborcow. Wybory te wykazaly došč znaczne wplywy elementow rosyjsko-bolszewickich. Co prawda ze strony polskiej agitacji nie bylo prawie wcale. Wybory do sejmu czy tež innego przedstawicielstwa nalezaloby przeprowadzic w warunkach mozliwie spokojnych, po usunięciu tych wszystkich niedomagan, o ktorych wyzej wspomnialem, po zupelnym ustaleniu się wladzy polskiej w kraju i stanowczo nie wczešniej až wiosną, ktora zdaniem znacznej częšci ludnošci ma przyniešč wielkie zmiany w losach kraju, nie wykaze, iž wladza polska w kraju naszym jest wladzą stalą, a nie chwilową. Najodpowiedniejszą porą do przeprowadzenia wyborow bylby okres po siewach wiosennych (czerwiec) lub nawet jesiennych (paždziernik). 6. Co do nastroju ludnošci poszczegolnych gmin powiatu minskiego, to zasadniczych rožnic nie ma, tarn gdzie przewaza ludnošč katolicka nastroj jest lepszy, gdzie przewaza prawoslawie — gorszy. W gminach bližej Minską položonych, pomimo bardzo znacznego procentu ludnošci katolickiej, daje się zauwazyc ujemny wplyw agitacji rosyjsko-zydowskiej29.

To wszystko, co udalo się Glogierowi zebrač w czasie swojej misji, sklanialo go do wniosku, že przeprowadzenie na kresach wyborow do ciaia przedstawicielskiego w tej chwili nie jest najodpowiedniejszą formą pozyskania tych ziem. Szczegolnie na ziemiach bialoruskich panowai wtedy nastroj tymczasowošci, poglębiony tym, že polskie wladze na tym obszarze byly wladzami okupacyjnymi — sami przedstawiciele Polski robili wlasciwie wszystko, aby przekonač o tym miejscową ludnošč. Doty czy to tež armii — w związku z tym ludnošč miejscowa, oprocz nielicznych Polakow, oczekiwala na kolejne wyzwolenie. Jedynym pozytywnym rozwiązaniem wedlug Glogiera bylo natych29 Tamže, s. 27-29. 3 — Sejm Wilenski ...

34 miastowe unormalizowanie sytuacji politycznej na tym terenie, tzn. ustalenie granicy i wyznaczenie przedstawicieli tego regionu do Sejmu Ustawodawczego. Do przeprowadzenia wyborów potrzebny jest po prostu spokój i normalizacja. W ostatnim zdaniu swojego raportu Glogier wyraznie zaznacza, „že kuszenie się w obecnych warunkach o wyniki plebiscytarne, gdy nikt nas do tego nie zmusza, gdy wojna trwa, sprawa pokoju z bolszewikami w toku, gdy ludnošč zdezorientowana i zdemoralizowana, wyglodzona i biedna mówi jeno o wiosnie, która wielkie rozstrzygnięcia ma przyniešč, byloby krokiem mogącym pogrzebač zasadniczą wielką ideę tej lub innej formy lącznošci kresów z Rzecząpospolitą Polską”30. Z memorialu Glogiera oprócz tego, co sam wyraznie napisal, wynika jeszcze jedno. Otož w lutym 1920 r. największą trudnošcią w zrealizowaniu idei federacyjnej byla kwestia bialoruska, czyli to, j ak pozyskač dia Polski te ogromne rzesze ludnošci prawoslawnej, dia której bardziej pociągająca byla, oprócz oczywiscie wizji wlasnego panstwa, mozliwosc polączenia się z Rosją niž z Polską. I jeszcze jedno — w memoriale nie rozwijano kwestii Litwy wlasciwej, czyli projektowanego kantonu kowienskiego. Tu caly czas bylo wiadomo, že Litwini stworzyli wlasne panstwo i w związku z tym do federacji z nimi moina by ewentualnie doprowadzic, naciskając na nich j akims mocnym argumentem, którym mogia byc kwestia wilenska. Mimo tych wszystkich niekorzystnych okolicznošci dia idei federacyjnej jeszcze w lutym 1920 r. istniala szansa, že przy odpowiednim podejšciu do stron zainteresowanych będzie moina osiągnąč ten cel. Jak się jednak okaie, ju i za dwa miesiące sytuacja zmieni się tak diametralnie, že trzeba będzie generalnie zmienič koncepcję rozwiązania problemų kresów wschodnich. 30 Tamže, s. 32-33.

Rozdzial III

AKCJA GENERALA ŽELIGOWSKIEGO. PONOWNA ZAPOWIEDŽ WYBORÓW DO SEJMU W WILNIE W czasie, gdy Maciej Glogier z polecenia Naczelnika Pañstwa przeprowadzal rekonesans na kresach wschodnich, Polska wchodzila w okres ostatecznego ustalania swoich granic. Juž 11 lutego 1920 r. dokonano przygotowañ do plebiscytu na Górnym Šląsku, który mial zadecydowac 0 przyznaniu Polsce tych miejscowosci, gdzie uczestnicy plebiscytu oddadzą większošč glosów za przynaležnošcią do Polski. W drugiej polowie roku mialy zapase decyzje ze strony Rady Ambasadorów o podziale Šląska Cieszyñskiego, Spiszu i Orawy. Trwaly juz przygotowania do plebiscytu na Powislu, Warmii 1 Mazurach. Jak się okazalo po 11 Estopada 1920 r., jego wyniki byly día Polaków bardzo niekorzystne. Wreszcie rozwiązano w tym okresie kwesti? przyszlego charakteru Gdañska. Na wschodzie Polacy mieli teoretyeznie większą swobodę dzialania niž w wypadku pozostalych granic pañstwa. Jednak i w tym przypadku mocarstwa ententy zastrzegaly swoje prawo — wynikające z postanowieñ art. 87 traktatu wersalskiego — do ostatecznej decyzji przy ustalaniu granic Polski. Z tak zwanej uchwaly londyñskiej Rady Najwyzszej ogloszonej 24 lutego 1920 r. wynikalo niedwuznacznie, že wszelką odpowiedzialnosc w razie wybrania przez Polskę wojny z Rosją poniesie ona sama. Mocarstwa zaš dadzą Polsce pomoc tylko wtedy, gdy zostanie zagrožona w swoich granicach etnieznyeh1. To oczywiscie komplikowalo realizację polityki federacyjnej Józefa Pilsudskiego, której podstawą bylo wyjscie spod wladzy radzieckiej calej Ukrainy i Bialorusi, gdyž federowanie się tylko z częšcią tych ziem tracilo wszelki sens i w zasadzie nie odróznialo tej koncepcji od inkorporaeji proponowanej przez narodowców, a popieranej przez większošč polskiego spoleczeñstwa na tych terenach. Sytuację utrudnialy równiez wybiegi dyplomatyczne Rosji Radzieckiej, która 29 styeznia 1920 r. zwrócila się do rządu polskiego z propozycją pokoju. 1 S. K u tr z e b a , Polska odrodzona 1914-1939. Przejrzal, uzupelnil, do druku przygotowal S. Grodzicki, Kraków 1988, s. 135.

36 Jozef Pilsudskį, widząc w tym grę na zwlokę ze strony radzieckiej, sam zacząi stosowac podobną politykę. W konsekwencji jeszcze w marcu i kwietniu trwaly przetargi o miejsce rokowan pokojowych. W tym czasie Polacy doszli do porozumienia z rządem Ukrainskiej Republiki Ludowej, ktorego ukoronowaniem bylo podpisanie 21 kwietnia 1920 r. umowy politycznej polsko-ukrainskiej, uzupelnionej o tajną konwencję wojskową. Na mocy tych ukladow ustalono przyszlą granicę polsko-ukrainską, wedlug dawnej linii granicznej między Austro-Węgrami a Rosją. Duže znaczenie miala w tym momencie tajna konwencja wojskowa. Na jej podstawie armia polska i ukrainska stawaly się wojskami sprzymierzonymi, prowadzącymi wspölne dzialania, ktörych glöwne dowödztwo spoczywalo w polskich rękach. Po zawarciu wspomnianych ukladow dnia 25 kwietnia 1920 r. rozpoczęla się ofensywa polska na Ukrainie, a jej efektem bylo zdobycie 8 maja 1920 r. Kijowa. W czasie wyprawy na Kijöw, 26 kwietnia, Pilsudskį wydal odezwę do ludnošci ukrainskiej. Byla ona w takim samym duchu, j ak ta wydana w 1919 r. do ludnošci Wilenszczyzny. Pokazal przez to, že nadal jest zwolennikiem tego samego kierunku polskiej polityki wschodniej, co i przed rokiem. W wyniku ofensywy Polacy dotarli nad Dniepr, Berezynę i Džwinę, czyli linię najdalej wysuniętą na wschöd w calej wojnie polsko-rosyjskiej. Triumf nie trwal jednak dlugo. Dnia 8 czerwca 1920 r. Budionny przerwal poludniową linię frontu polskiego i nastąpil zwycięski marsz Armii Czerwonej na zachod, zatrzymany dopiero 3 sierpnia pod Warszawą. Na drodze nacierającej od polnocy Armii Czerwonej znajdowalo się Wilno. W związku z tym ponownie powracala sprawa Litwy. Az do tej pory Polska nie uznawala istnienia panstwa litewskiego. Teraz, gdy tak wazne bylo, aby Litwa zachowala neutralnošč w czasie walk polsko-rosyjskich, sprawa uznania panstwa litewskiego stawala się pilna. Bardzo naciskalo na rząd w tej sprawie Naczelne Dowödztwo. General Stanislaw Haller, szef sztabu, wyraznie pisal do MSZ: „Interes panstwowy wymaga niezwlocznego nawiązania stosunköw dyplomatycznych z rządem kowienskim”. Wyjątkowa sytuacja polityczna spowodowana klęską na froncie wschodnim sprawila, že rząd polski musial zrezygnowac z jednego z naciskow na Litwę, mającego sklonič ją do federacji. Tak więc ze względu na wspomniane przyczyny dnia 4 lipca 1920 r. rząd polski „podjąl decyzję uznania Sejmu Ustawodawczego Litwy oraz rządu powolanego do žycia przez wymieniony Sejm jako instytucji niezaležnych de facto”2. Uznanie Litwy de facto nie spotkalo się jednak z przychylnym przyjęciem ze strony rządu litewskiego. W sztabie litewskim stwierdzono wyraznie: „Otrzymawszy cios na froncie 2 P. L o s s o w s k i, Po tej i tamtej stronie .Niemna, s. 134.

37 bolszewickim Polska w koncu uznala za potrzebne oglosic uznanie Litwy de facto. Szeroka opinia litewska przyj?la to uznanie z niedowierzaniem” 3. Podj?cie przez rz^d polski decyzji o uznaniu Litwy de facto na niewiele si? przydalo, gdyz post?py Armii Czerwonej byly zbyt szybkie. W zwi^zku z zaistnial^ sytuacjq. premier Wladyslaw Grabski 6 lipca wyjechal do Spa na mi?dzynarodow^ konferencj? w sprawie wykonania postanowien traktatu wersalskiego (5-16 lipca 1920), aby uzyskac pomoc mocarstw zachodnich. Dnia 10 lipca, po rozmowach z przywödcami glownych mocarstw, zostal podpisany uklad w Spa. Grabski byl zmuszony do podpisania ukladu, w ktörym rz^d Polski zgadzal si? „zainicjowac i podpisac niezwlocznie rozejm na tej podstawie, ze wojsko polskie cofnie si? i stanie na linii ustalonej przez konferencj? pokojowg. dnia 8 grudnia 1919 r., jako tymczasowej granicy polskiego zarz^du i ze wojsko sowieckie stanie o 50 km na wschöd od linii”4. Oprocz tego Polacy musieli „niezwlocznie oddac” Wilno Litwinom, a jego terytorium mialo bye „wyl^czono ze strefy, zajmowanej przez bolszewikow podezas rozejmu” 5. Jedynq. gwaranejg. dla Polski bylo to, ze o losach Wilna, do ktorego praw si? nie zrzekla, b?dg. decydowac mocarstwa na specjalnej konfereneji. W Spa Grabski musial si? zgodzic na wol? mocarstw w kwestii rozwi^zania problemow: Gdanska, Sl^ska Cieszynskiego, Spiszu i Orawy, Galicji Wschodniej i Wilna. Niniejszy uklad byl dla Polski bardzo ponizaj^cy, stg.d gdy udalo si? Polakom zlikwidowac zagrozenie, zacz?to nagle atakowac Grabskiego za jego podpisanie. Premier w swoich wspomnieniach, pisanych 2 I 1926 r., a dotycz^cych tej sprawy, twierdzil: Ostatecznie zatem w Spa, inaezej niz to si? stalo, postgpic nie moglem. Ale moglem byl tarn nie jechac i nie pojechalbym, gdybym byl wiedzial o nocie do nas aliantow, protestuj^cej przeciw naszej wojnie ofensywnej wobec Rosji6.

Niestety, tak jak uznanie de facto Litwy, tak i uklad w Spa nie na wiele si? zdal. 12 lipca 1920 r. w Moskwie zostaje podpisane porozumienie mi?dzy rz^dami litewskim i radzieckim. Uklad moskiewski byl finalem trwaj^cych juz od dwoch miesi?cy rozmow rz^du litewskiego z rz^dem rosyjskim. Zgodnie z ukladem Rosja uznawala Litw? de iure oraz ustalono granic? mi?dzy obu panstwami tak, ze Litwa otrzymywala wi?ksz^ cz?sc guberni wilenskiej, oczywiscie z Wilnem, oraz cz?sc guberni grodzienskiej. Co do dalszej granicy nad Biebrzg. w guberni suwalskiej ustalono, ze o przynaleznosci Suwalszczyzny mialy zadecydowac uklady mi?dzy Polsk^ a Litw^. Przyznany Litwie obszar obejmowal Wilno, Grodno, Oszmian?, Lid?, ^wi?ciany, caly powiat jezioroski, 3 CAW. Zdobyczne akta litewskie, 250,1/40, cyt. za: P. L o s s o w s k i, Stosunki polsko-litewskie w latach 1918-1920, s. 209. 4 K. W. K u m a n ie c k i, Odbudowa panstwowosci polskiej, s. 291. 5 Tamze. 6 W. G r a b s k i, M ysli o Rzeczypospolitej, Krakow 1988, s. 95.

38 częšč wileñskiego, sokólskiego7. Jednoczešnie Litwini zgodzili się na to, by Armia Czerwona mogla korzystač z tranzytu przez terytorium litewskie w walce przeciwko Polsce. Litwini, korzystając z tego, že Polacy caly czas cofali się na zachód, 19 lipca 1920 r. zajęli opuszczone przez Polaków Sejny, a 29 lipca Suwalki. Augustów, do którego Litwini tež rošcili sobie pretensje, znajdowal się na linii przemarszu wojsk rosyjskich. Po zwycięskiej kontrofensywie znad Wieprza (16 sierpnia) Polacy znowu zaczęli się posuwac na wschód. Litwini widząc postępy armii polskiej w dniach 21-23 sierpnia demonstracyjnie zajęli Augustów, 26 sierpnia zas, na mocy dodatkowych porozumieñ z Rosjanami, objęli wladzę w Wilnie. Nacierająca armia polska míala więc na pólnocno-wschodnim odcinku frontu dodatkowego przeciwnika, z którym Polska nie byla w stanie wojny. 27 sierpnia Rada Obrony Pañstwa wypowiedziala się za pokojowym uloženiem stosunków z Litwą, nie ograniczala jednak specjalnie inicjatywy dowództwa polskiego w sposobie usunięcia wojsk litewskich z poludniowej Suwalszczyzny. 31 sierpnia zažądano od Litwinów wycofania się do linii Focha. W tym tež czasie, do 31 sierpnia, wojska polskie wlasciwie bez walki obsadzily caly sporny teren až po linię Focha. Wydawalo się więc, že sprawa przynaležnošci poludniowej Suwalszczyzny zostata ostatecznie rozstrzygnięta. Okazalo się jednak inaczej. 2 wrzesnia Litwini, licząc na kontrofensywę Armii Czerwonej od strony Grodna, jak i na slabošc Polaków, przeszli do natarcia i do 5 wrzesnia zajęli Sejny. Po krótkich walkach 10 wrzesnia Polacy ponownie stall na linii Focha. Dla rozwiązania sporų o Suwalszczyznę podjęto rozmowy w Kalwarii (16-18 wrzesnia), które nie przyniosly jednak oczekiwanych efektów. Spór przeniósl się na forum Ligi Narodów, gdzie jednak tym razem Polska, mająca przewagę militarną, nie zamierzala ustępowač. Liga Narodów zatwierdzila 20 wrzesnia na posiedzeniu plenarnym rezolucję, w której nakazano, aby Litwini wycofali się na linię Focha jako tymczasową linię demarkacyjną. 21 wrzesnia obie zainteresowane strony przyjęly decyzję LN. Postępowanie Litwinów w trakcie wojny polsko-rosyjskiej wyražnie wskazywalo na to, že w wypadku tego pañstwa idea federacyjna nie ma racji bytu. Okazalo się, že ježeli tylko nadarzy się okazja, Litwini będą zawsze próbowali zdobyč dla siebie nie opanowane jeszcze terytoria, do których roszczą pretensje. O ich determinacji w tym względzie swiadczy fakt sprzymierzania się z pañstwem, którego ustrój byl jednoznacznie potępiany przez rząd litewski. Wydarzenia na poludniowej Suwalszczyznie byly sygnalem dla Jozefą Pilsudskiego, že jego koncepcja polityki wschodniej powinna ulec rewizji, gdyž w wypadku Litwy nie będzie možna liczyč na wspóldzialanie. 7 L. W a s ile w s k i, Litwa i Bialoruš. Zarys historyczno-polityczny stosunków narodowosciowych, Warszawa-Kraków 1925, s. 220.

39 Po uznaniu decyzji LN co do losow Suwalszczyzny, Polska byla zmuszona do pogwalcenia tych ustalen. Wiązalo się to z zaplanowaną juž wczesniej operacją nad Niemnem. Zgodnie z dyrektywą Naczelnego Wodza, dla przelamania rosyjskiego frontu na linii fortow grodzienskich i rzeki Swisloczy, wojska polskie skoncentrowane w poludniowej Suwalszczyznie mialy sforsowac Niemen ponižej Grodna, a następnie przekraczając ustaloną linię Focha, wkroczyc na terytorium litewskie i przemaszerowac przez nie na osi Sejny—Druskienniki. Operacja przewidywala jedynie przemarsz przez terytorium litewskie, bez prob jakichkolwiek aneksji czy zakladania chočby tylko baz tylowych. Bylo to jednak mimo wszystko pogwalcenie neutralnošci Litwy. Przeprowadzona w okresie 22-24 wrzesnia akcja wojsk polskich byla polączona z największą bitwą polsko-litewską w calym międzywojennym konflikcie obu panstw. Litwini poniešli ogromną poražkę, w walce stracili ponad 1700 jencow8. Oczywiscie tego typu akcja nie mogla pozyskač Litwinöw dla idei federacji, jej skutek byl wręcz przeciwny. Tak więc w bardzo krötkim okresie kilkakrotnie dolewano przyslowiowej oliwy do ognia konfliktu polsko-litewskiego. Efektem bitwy nad Niemnem, oprocz zadania ciosu Rosjanom, byl powrot sporų polsko-litewskiego na arenę LN. Liga ponownie doprowadzila do rozmöw polsko-litewskich, ktöre rozpoczęto 29 wrzesnia w Suwalkach. Po 9 dniach obrad, 7 paždziernika 1920 r., zostala podpisana tzw. umowa suwalska. Ustalala ona linię demarkacyjną biegnącą na Suwalszczyznie wzdluz linii Focha, a dalėj na Wilenszczyznie wzdluz Niemna na linii Orany-Bastuny, gdzie się urywala. W taki oto sposob jednoznaczny Wilno znalazlo się po stronie litewskiej. Nie oznaczalo to jednak ostatecznego przyznania tego terytorium Litwie. W art. 1 pkt a umowy suwalskiej wyraznie stwierdzono: Zostaje ustanowiona następująca demarkacyjna linia między polską a litewską armią, ktora nie przesądza w niczym terytorialnych praw žadnej z ukladających się Stron9.

Umowa suwalska byla ze strony polskiej zwyklym wybiegiem dyplomatycznym, mającym uspokoič šwiatową opinię publiczną, a jednoczešnie nie wiąžącym rąk rządowi w sprawie wilenskiej. Pilsudskį, ktory po wyzwoleniu Wilna w kwietniu 1919 r. pozostawil tymczasowo sprawy tego miasta swojemu biegowi, teraz ponownie musial ustosunkowac się do zaistnialej sytuacji. Obojętnie czy w danym momencie Pilsudskį byl nadal federalistą, czy tez stwierdzil, že rzeczywiscie jedynie inkorporacja rozwiąže problem kresöw, musial doprowadzic do ponownego zdobycia Wilna. Takie byly realia. Tak więc pierwszym zadaniem bylo

8 P. L o s s o w s k i, Po tej i tarntej stronie Niemna, s. 148. 9 Powstanie II Rzeczypospolitej. Wybör dokumentöw 1866-1925, pod red. H. Janowskiej i T. Jędruszczaka, Warszawa 1984, s. 599.

40 zdobycie Wilna, a dopiero potem možna bylo się zastanawiac, czy dąžyč dalėj do federacji, czy przeprowadzic inkorporację tych ziem do Polski. Zadanie, ktöre stalo przed Pilsudskim, nie bylo latwe. W Wilnie od 26 sierpnia gospodarzami byli Litwini, czyli strona nie będąca z Polską w stanie wojny, mimo že doszlo do kilku stare między wojskami obu panstw. Dodatkowo sprawę komplikowaly zobowiązania podjęte przez Polskę w Spa i Suwalkach. Co prawda w jednym i drugim wypadku decyzja o pozostawieniu Wilna po stronie litewskiej nie byla wiąžąca, jednak juž nawet takie zobowiązania pozwalaly, glownie Anglii, interweniowac w sprawach sporų polsko-litewskiego. Nie bylo więc mozliwe przeprowadzenie w takich warunkach prostej akeji wojska polskiego w celu zdobycia Wilna. Znaleziono jednak na to sposob. 30 wrzesnia doszlo do spotkania Jozefą Pilsudskiego z gen. Lucjanem Zeligowskim. Na spotkaniu tym Pilsudskį przedstawil plan akeji. Gen. Želigowski, dowodząc 1 dywizją litewsko-bialoruską, ktöra zostala utworzona z formaeji ochotniczych z ziemi wilenskiej, Grodzienszczyzny i Minszczyzny, oraz oddzialem mjra Mariana Koscialkowskiego, mial się zbuntowac. Co to oznaczalo? Praktycznie Zeligowski otrzymal rozkaz od Pilsudskiego, aby wyruszyc ze swoim wojskiem na Wilno, jednak, szczegölnie w wypadku niepowodzenia, rząd polski i polskie dowodztwo będzie się odzegnywalo od Zeligowskiego, j ak gdyby byl prawdziwym buntownikiem, ktöry wypowiedzial posluszenstwo Rzeczypospolitej. Formalnie więc rzecz biorąc, akėja Želigowskiego miala byč dla opinii swiatowej buntem dywizji litewsko-bialoruskiej, w ktorej služyli synowie ziemi wilenskiej, ktörzy postanowili sami, wbrew swojemu dowodztwu, doprowadzic do wyzwolenia spod okupaeji litewskiej rodzimych stron. Akcję rozpoczęto 8 paždziernika 1920 r. o godzinie 8 rano, czyli następnego dnia po podpisaniu umowy w Suwalkach. Dywizja litewsko-bialoruska, nie napotykając znaczącego oporu ze strony Litwinöw, o godzinie 14 byla w Wilnie, o godzinie 17 miasto bylo juž calkowicie w rękach polskich. Następnego dnia, 9 paždziernika 1920 r., gen. Lucjan Želigowski wydal odezwę Do ludnošei Litwy Šrodkowej. Rodacy! Wrog nasz odwieczny zająl naszą ziemię, aby w niej zaprowadzic krwawe rządy bolszewickie. Nie mogąc pod naciškiem walecznych wojsk polskich jej utrzymač, wrog zawarl uklad z rządem kowienskim i kraj nasz oddal pod wladzę tego rządu. Nie pytano nas, czy chcemy išč pod wladzę rządu kowienskiego, czy pragniemy mieč u siebie rządy litewskie; rozporządzono się narni bez nas, podarowano nas rządowi kowieriskiemu, aby zamknąč drogę do kraju wojskom polskim, šcigającym bolszewikow. Rodacy! Nie možemy dopušeič do tego, aby krajem naszym handlowano jak bezdusznym towarem lub sprzętem, aby rząd litewski wbrew woli naszej otrzymywal tę ziemię od wrogow naszej Ojczyzny w zamian za uslugi oddane im w walce z Polską. Nie chcemy wojny z paristwem litewskim, z narodem litewskim chcemy žyč w zgodzie i porozumieniu; nie dopuscimy jednak, aby wbrew naszej woli z rąk odwiecznego wroga Polski i Litwy narodowy rząd litewski obejmowal wladzę nad polskim Wilnem.

41 Polska wyzwalając ziemię naszą z niewoli bolszewickiej w kwietniu r. 1919, oglosila w odezwie Naczelnego Wodza, Jozefą Pilsudskiego, prawo nasze na okrešlenie losow kraju podlug wlasnej woli i wlasnych potrzeb; dziš odbiera nam to šwięte prawo uklad litewsko-bolszewicki. Precz z tym haniebnym ukladem! N ie uznamy nigdy tych przetargow! Nie mogąc otrzymač pomocy od Rzeczypospolitej Polskiej, skrępowanej przez swe uklady z koaliq'ą mocarstw, nie mogąc szukač sprawiedliwosci na drodze międzynarodowej wobec nieznajomošci naszych spraw na zachodzie — podnosimy sami bron, aby zerwac narzucone nam przez obcą przemoc pęta. Wedhxg swej woli, wedlug istotnych potrzeb ludnošci okrešlimy los naszej ziemi, postanowimy safni, jaki ma byč u nas rząd i jaki będzie nasz stosunek do Polski i do Litwy Kowienskiej. D o obrony wolnosci ziemi naszej, do walki o jej prawo do samodzielnego rozporządzania wlasnym' losem wzywamy Was rodacy. Niech krew przelana w obronie wolnosci przez obywateli naszych, ktorzy walczyli pod sztandarem Rzplitej polskiej, nie pojdzie na marne, niech dzielo rozpoczęte zostanie dokonezone. Tworząc w porozumieniu wladzy wojskowej z miejscowymi czynnikami polityeznymi Tymczasową Komisję Rządzącą na obszarze ziem nieprawnie przez bolszewikow rządowi kowieriskiemu przeznanych, za zadanie sobie stawiamy zwolanie przedstawicieli Kraju w Wilnie, ktorzy w imieniu calej ludnošci objawią swoją niczem nieskrępowaną wolę i o przyszlych naszych losach postanowią. Wszystkim mieszkancom kraju, bez rožnicy narodowosci i wyznania, gwarantujemy zupelną rownosc wobec prawa. Niech žyje wolna Ojczyzna! Niech jutrznia sprawiedliwego pokoju zajašnieje nad naszą znękaną i sponiewieraną ziem ią!10

Odezwa niniejsza podpisana przez: gen. Lucjana Želigowskiego, Witolda Abramowicza, Leona Bobickiego, Mieczyslawa Engia, Teofilą Szopę i Aleksan­ dra Zasztowta byla zredagowana w duchu federalizmu. Wyraznie w niej zaznaezono, že mieszkancy tej ziemi nie chcą naležeč do panstwa litewskiego, a zarazem, wykazując jasno opeję polską, nie wskazuje się tu na wolę naleženia tylko do Polski. Zaznaezono zaš, že ludnošč sama się wypowie w kwestii stosunku „do Polski i do Litwy Kowienskiej”, co bylo wyražnym wskazaniem na wolę federaeji. Pytanie tylko, czy odezwa zredagowana w duchu federalizmu byla odzwierciedleniem rzeczywistej woli federaeji, czy wylącznie prostym wybiegiem dyplomatycznym, mającym uspokoič opinię šwiatową. Odpowiedz na to pytanie zostanie podana na koncu niniejszej pracy, gdy przedstawione zostaną do konca losy Sejmu Wilenskiego. Teraz przechodzimy jednak do dalszego rejestrowania faktow związanych z jego losami. Zaraz po objęciu wladzy nad Wilenszczyzną gen. Zeligowski jako naczelny dowodca wojsk Litwy Šrodkowej wydal szereg dekretow. W dekrecie nr 1 podano do wiadomosci, že na terenie Litwy Šrodkowej zwierzchnią wladzę sprawuje gen. Zeligowski jako naczelny dowodca wojsk Litwy Šrodkowej, wladzę wykonawczą natomiast Tymczasowa Komisja Rządzącą. Obszar Litwy Šrodkowej zamykal się w granicach ustalonych juž wczesniej z jednej strony przez uklad litewsko-rosyj ski z 12 lipca 1920 r., z drugiej zaš przez linię demarkacyjną polsko-litewską z czerwca 1920 r. Okrešlono tež symbole Litwy 10 Dziennik Urzędowy Tymczasowej Komisji Rządzącej, nr 1, 17 listopada 1920, s. 1-2.

42 Šrodkowej: godlem byla tarcza czerwona z wizerunkiem bialego Oria i Pogoni, flaga rowniež byla koloru czerwonego z tym samym wizerunkiem11. Po ogloszeniu kilku dekretow regulujących sposob funkcjonowania Litwy Šrodkowej, 1 listopada zostaje wydany dekret nr 11 naczelnego dowodcy wojsk Litwy Šrodkowej „w przedmiocie Wyborow do Sejmu w Wilnie”. Dekret wyznaczal dzien 9 stycznia 1921 r. jako termin wyborow do Sejmu w Wilnie z calego terytorium Litwy Šrodkowej. Jednoczešnie zobowiązywal Tymczasową Komisję Rządzącą (TKR) do przygotowania ordynacji wyborczej tak, aby jej ogloszenie moglo nastąpič nie požniej niz dnia 28 listopada 1920 r.1 11 Tamže, s. 2.

%

Rozdzial IV

LITWA SRODKOWA OD KO NFLIK TU ZBROJNEGO DO ROZMÖW PO D AUSPICJAMI LIGI NARODÖW

Zajecie Wilna przez gen. Zeligowskiego wywolalo dose rözne reakcje wsrod mocarstw zachodnich. Francja, sprzyjaj^ca w tym czasie Polsce, starala sie pomöc Polakom. Mimo wi?c przyl^czenia sie do potepien Polski, francuscy dyplomaci starali sie wplyn^c na Anglikow, aby nie wyci^gano w stosunku do Polski zbyt daleko id^cych konsekweneji, o ktore zabiegali przedstawiciele Litwy. Stanom Zjednoczonym sprawa Wilna byla obojetna. Bardzo wrogo wobec Polski zachowywala sie natomiast Anglia. Wlasnie Anglicy naklonili Francuzow do wspölnego demarche w sprawie Wilna, ktore wreezono Pilsudskiemu 12 pazdziernika 1920 r. W deklaracji czytamy m.in.: Dia rz^du francuskiego i angielskiego jest zarazem kwestiq. lojalnosci, jak i politycznej roztropnosci zabezpieczyc Litwie posiadanie Wilna, jej stolicy, jakiekolwiek bylyby rewindykaeje, ktore moglby wysunqc narod polski i marszalek Pilsudski1.

Marszalek jednak nie mial zamiaru ustepowac, wr?cz odwrotnie, zagrozil nawet, ze gotow jest zlozyc wszystkie swoje funkcje, opuscic Polske i wyruszyc do Wilna, aby bronic jego wolnosci12. Odpowiedz rz^du polskiego byla zredagowana w podobnym tonie co i odpowiedz Pilsudskiego. Ostrzegano w niej m.in. przed ewentualnym powtorzeniem „Zeligiady” przez inne formaeje polskie. Rz^d polski wyraznie wi?c wspomagal na niwie dyplomatycznej akcje Zeligowskiego, mimo ze oficjalnie zostala ona potepiona przez polskie czynniki panstwowe. Obok stanowezego sprzeeiwu przeciwko ingereneji mocarstw ententy w sprawy wilenskie, rz^d polski czynil liczne uklony wobec Litwy. Mi?dzy innymi 13 pazdziernika 1920 r. wiceminister spraw zagranicznych RP Wladyslaw Skrzynski zlozyl oswiadezenie, ze rzgd polski powstrzyma sie od jakichkolwiek wrogich krokow wobec Litwy i nie b?dzie w jakiejkolwiek formie 1 Cyt. za: P. L o s s o w s k i, S to sunki polsko-litewskie..., s. 316. 2 Por. J. P ils u d s k i, Pisma zbiorowe, t. VI, Warszawa 1937, s. 126-127.

44 popierač akcji Bermondt-Awalowa i gen. von der Goltza, ktorzy wkroczyli na terytorium Litwy. Po początkowo niekorzystnej atmosferze wokot sprawy zajęcia Wileriszczyzny przez Zeligowskiego, sytuacja zaczęla się zmieniač na korzyšč Polakow. Po podpisaniu 12 paždziernika w Rydze wstępnych warunkow pokojowych między Polską i Rosją Radziecką, Francja zaczęla się obawiac o dalsze losy dzialającego na Krymie gen. Wrangla, ostatniego z bialych generalow mogącego jeszcze ewentualnie obalič rząd radziecki. W związku z tym potrzebowano, aby Polska wiązala nadal znaczne sily Armii Czerwonej, ktore bez tego moglyby zostač wyslane na Krym przeciwko Wranglowi. Taka sytuacja powodowala wzmožoną akcję rządu francuskiego na rzecz poparcia Polski w jej walce o Wilno. Bardzo szybko tež prasa francuska od atakow pod adresem Polski przeszla do obrony polskich interesow na Wilenszczyznie. Np. 21 paždziernika S. de Givet w „L’Eclair”, w komentarzu do nowej noty Francji i Anglii z 18 paždziernika, juž bardziej umiarkowanej pod względem formy i trešci, uwazal za dziwne „groženie intervvencją zbrojną dla oddania w ręce Litwy miasta calkiem polskiego” 3. Wszystkie te okolicznošci doprowadzily do tego, že ostatecznie przewodniczący Rady Ligi Narodow Leon Bourgeois zdecydowal się jedynie postawic sprawę zajęcia Wilna przez Zeligowskiego na mającym się rozpocząč 20 paždziernika posiedzeniu Rady Ligi Narodow. W trakcie obrad Rady 28 paždziernika Paul Hymans wystąpil z projektem uchwaly o rozstrzygnięciu sporų o Wilenszczyznę poprzez plebiscyt pod auspicjami LN. O wielkosci obszaru objętego plebiscytem oraz o sposobie jego przeprowadzenia miala zadecydowac Rada Ligi Narodow. Zarowno Polska, jak -i Litwa musiaty przystač na tę propozycję. Rząd polski, ktoremu, podobnie jak rządowi litewskiemu, plebiscyt na tym terytorium nie odpowiadal, proponowal takie sposoby jego zorganizowania, aby juž sam fakt przeprowadzenia plebiscytu przesądzal przyznanie spornego terytorium Polsce. W takim duchu przygotowano i uchwalono 10 listopada w Sejmie uchwalę, w ktorej stwierdzano m.in.: Sejm wzywa rząd, by uczynil wszystko dla zapewnienia ludnošci Ziemi Wilenskiej jak najszybszego i usuvvającego wszelkie wątpliwošci ostatecznego wypowiedzenia się w sprawie swego polączenia z Rzeczpospolitą w jedną calošč panstwową4.

Jak widac z tego fragmentu, chciano, aby wypowiedzenie się ludnošci dotyczylo pragnienia przylączenia się do Polski, a nie do jednego lub drugiego panstwa. Podczas gdy na forum LN probowano rozstrzygnąč spor polsko-litewski, 3 Cyt. za: J. L a p t os, Francuska opinia publiczna wobec sprawy polskiej w latach 1919-1925, Wroclaw 1983, s. 73. 4 Cyt. za: P. L o s s o w s k i, Stosunki polsko-litewskie..., s. 346.

45 na pograniczu Litwy i Litwy Šrodkowej trwaly ciągle walki między wojskami obu stron. Zostaly one zapoczątkowane w koncu paždziernika przez Litwinöw, ktörzy liczyli na pokonanie wlasnie teraz Želigowskiego. Jak się okazalo, wojska Litwy Srodkowej miafy znaczną przewag? i zaczęly wypierac Litwinöw w kierunku linii demarkacyjnej. W czasie dalszych walk doszlo nawet do wypadu brygady pika Butkiewicza pod Kiejdany, czyli centrum Litwy. W nocy z 20 na 21 listopada nastąpilo ponownie kontrnatarcie Litwinöw. Zdobyli oni wtedy i utrzymali Giedrojcie, a co wazniejsze, byli w stanie dalėj walczyc. W przeciwienstwie do Litwinöw wojska Zeligowskiego nie mialy juž takiej sily i naležalo się spodziewac poražki. Szczęšliwie dla Polaköw, trwaly juž zapoczątkowane wczesniej rozmowy Komisji Kontrolnej Ligi Narodöw z Litwinami i Polakami, ktöre doprowadzily do zawieszenia broni między walczącymi stronami wlasnie 21 paždziernika. Možna więc powiedziec, že interwencja LN uratowala Litwę Šrodkową przed upadkiem. W trakcie rozmöw Komisji Kontrolnej Ligi Narodöw i przedstawiciela rządu polskiego Michala Kossakowskiego z rządem litewskim w Kownie (od 27 listopada) doszlo do ostatecznego zredagowania protokolu o zawieszeniu broni. W częšci protokolu dotyczącej samego rozejmu, w punkcie 3 stwierdzono, že Komisja Kontrolna LN ustali pas neutralny pomiędzy obiema armiami5. Protoköl zostal podpisany 29 listopada przez przedstawicieli rządu litewskiego, przedstawiciela rządu polskiego oraz czlonköw Komisji Kontrol­ nej Ligi Narodöw. Brakowalo natomiast podpisu przedstawiciela Litwy Šrodkowej, ktöry nie uczestniczyl w rozmowach. Litwę Šrodkową w pewnym sensie reprezentowali Polacy; w pewnym sensie, gdyž wlasciwie nikt nie prowadzil žadnych rozmöw z Litwą Šrodkową. Podpisanie protokolu rozejmowego zamykalo okres krötkotrwalego kon­ fliktu zbrojnego między Polską a Litwą. Od tej pory, choč konflikt będzie jeszcze narastal, to jednak walka będzie się dalėj toczyč tylko na niwie dyplomatycznej. Arbitrem w tym sporze będzie oczywiscie Liga Narodöw. To wlasnie z jej inicjatywy i wręcz nakazu dochodzi 13 grudnia 1920 r. do oficjalnych rozmöw polsko-litewskich w Warszawie, mających ostatecznie ustalič warunki przyszlego plebiscytu na Wilenszczyžnie, plebiscytu, ktöry mial ostatecznie rozwiązač ten istny węzel gordyjski sporų o Wilno. Jednak ze względu na niechęč obu stron do takiego rozwiązania, rozmowy zostaly zakonczone 4 stycznia 1921 r. bez rezultatu. To, že rząd polski mūšiai pertraktowac w tym czasie z Litwinami w sprawie Wilna, oznaczalo częšciowe fiasko akcji gen. Zeligowskiego. Pilsudskį, projektując „bunt” dywizji litewsko-bialoruskiej, chcial zalatwic tym sposobem dwie sprawy. Pierwszą z nich bylo oczywiscie ponowne zdobycie Wilna, drugą byla kolejna pröba naklonienia Litwinöw do federacji. Planując tę akcję Pilsudskį 5 Tamže, s. 363.

46 liczyl na to, že Litwini będą bardziej sklonni do ukladow bezpošrednio z Wilnem niž z rządem polskim. Jak się okazalo, w praktyce bylo calkovvicie na odwrot. Stąd poczynania gen. Želigowskiego i Tymczasowej Komisji Rządzącj (TKR) byly j už wlašciwie tylko dzialaniami na pokaz dla opinii šwiatowj, choč czynionymi jeszcze z zamiarem doprowadzenia do federacji. O woli Želigovvskiego (a tak naprawdę to Pilsudskiego) doprowadzenia do federacji šwiadczyla sama nazwa utworzonego pseudopanstwa. Litwa Šrodkowa nawiązuje wyražnie do koncepcji trojkantonalnej Litwy, gdzie Kowno mialo byč stolicą kantonu litewskiego, Wilno polskiego, a Minsk bialoruskiego. Poniewaž kanton wilenski znajdowal się między kantonami kowienskim i minskim, stąd nazwa Litwa Šrodkowa. Ta koncepcja federacji trojkantonalnej Litwy z Polską byla juž znana Litwinom, a więc przyjęcie takiej nazwy wyražnie dawalo do zrozumienia, že Polacy nadal liczą na federację. W poprzednim rozdziale wspomniano, že w pierwszych swoich dekretach gen. Želigowski zapowiadal zwolanie sejmu, w ktorym demokratycznie wybrani przedstawiciele Litwy Šrodkowej wypowiedzą się o przyszlych losach tej ziemi. Oficjalnie ogtoszono to dekretem nr 11 z dn. 1 listopada 1920 r. W niedlugim czasie po tym, jeszcze przed oficjalnym podpisaniem rozejmu z Litwą, 26 listopada Naczelny Dowodca Wojsk Litwy Šrodkowej wydaje dwa kolejne dekrety: nr 21 i nr 22. Pierwszy o ordynacji wyborczej do sejmu Litwy Šrodkowej, drugi o powolaniu Wincentego Luczynskiego na stanowisko Glownego Komisarza Wyborczego. Ordynacja vvyborcza ustalala szczegolowe zasady przeprowadzenia wyborow do sejmu Litwy Šrodkowej. Zgodnie z wczešniejszym dekretem nr 11, wybory mialy się odbyč 9 stycznia 1921 r. Terytorium Litwy Šrodkowej podzielono na 12 okręgow wyborczych o lącznej liczbie 103 mandatow. Siėdzibami Okręgowych Komisji Wyborczych mialy byč: Braslavv, okr. nr 1, 9 mandatow; Šwięciany, nr 2, 8 mandatow; Kobylnik, nr 3, 6 mandatow; Oszmiana, nr 4, 9 mandatow; Traby, nr 5, 8 mandatow; Szyrwinty, nr 6 , 6 mandatow; Wilno-powiat, nr 7, 5 mandatow; Turgiele, nr 8 , 7 mandatow; Wilno-miasto, nr 9, 13 mandatow; Troki, nr 10, 9 mandatow; Lida, nr 11, 12 mandatow; Szczuczyn, nr 12, 11 mandatow6. Zgodnie z art. 1 ordynacji czynne prawo wyborcze mial každy mieszkaniec Litwy Šrodkowej, ktory ukonczyl 18 lat i odpowiadal jednemu z warunkow: a) urodzil się na terenie Litwy Šrodkowej, b) posiada na tym terenie nieruchomošč, c) jest zapisany do wykazow lub ksiąg miejscowej ludnošci: gminnych, wiejskich lub b. stanowych, d) pracuje w instytucji panstwowej lub samorządowej Litwy Šrodkowej, e) mieszka w kraju przynajmniej od dnia 1-go stycznia 1919 roku7. 6 Dziennik Urzędowy Tymczasowej Komisji Rządzącej, nr 4, 28 listopada 1920, s. 27. 7 Tamže, s. 21.

47

Zgodnie z art. 4 i 5 prawa glosu nie mieli: „wojskowi wszystkich stopni i wszystkich rodzajów broni w službie czynnej” i „funkcjonariusze policji, o ile pelnią službę zewnętrzną” 8. Wojskowym i policji przyslugiwalo natomiast bierne prawo wyborcze. Jeden posel miai przypadač na 10000 osób danego okręgu. Kandydatów na poslów mogia zglosič každa grupa, ježeli zbierze 50 podpisów wyborców. Liczba kandydatów zgloszonych przez jedną grupę mogia byč większa niž ogólna liczba mandatów danego okręgu. Jedna osoba mogia kandydowac w kilku okręgach jednoczešnie. Art. 57 ordynacji zabranial prowadzenia agitacji wyborczej w dniu gloso8

Tamže.

48 wania w promieniu 100 kroków od lokalu wyborczego. To tylko glówne artykuly ordynacji, szerzej o niej będzie jeszcze dalėj, gdy ponownie powróci problem ordynacji wyborczej. W czasie, gdy rozpoęzęto juž bezpošrednie rozmowy polsko-litewskie w Warszawie (13 XII), 14 grudnia TKR wydaje rozporządzenie nr 23, w którym ustala się rozpoczęcie postępowania wyborczego w okręgach nr 2, 3, 4, 7, 8 , 9 i 10 na dzien 17 grudnia. Co do rozpoczęcia postępowania wyborczego w okręgach nr 1, 5, 6 ,11 i 12 miano wydac osobne rozporządzenie. Poczynaniom Želigowskiego i jego Tymczasowej Komisji Rządzącej sekundowal Sejm Warszawski. 16 grudnia sejmowa Komisja Spraw Zagranicznych uchwalila rezolucję: 1. Komisja dia Spraw Zagranicznych wzywa ministra spraw zagranicznych, aby poczynil starania o uzyskanie u rządu, aby dąžyl do možliwie szybkiego oddania Wilenszczyzny polskiej administracji panstwowej zarówno cywilnej, jak i wojskowej. 2. Aby spowodowal ograniczenie kompetencji ewentualnego zgromadzenia przedstawicieli ludnošci, o ile je komisja Ligi Narodów za dopuszczalną formę konsultacji uzna — wylącznie do odpowiedzi, czy teren plebiscytowy ma wejsc w sklad panstwa polskiego czy Litwy Kowienskiej. 3. Aby zapobiegl wytworzeniu przez tymczasową Komisję Rządzącą na Wilenszczyžnie odrębnego prawodawstwa9.

Rezolucja Komisji Spraw Zagranicznych, zredagowana w duchu przeciwnym federacji, jest najlepszym przykladem rozdžwięku we wladzach polskich co do przyszlych losów dawnych kresów Rzeczypospolitej. Z jednej strony Sejm, optujący w swej większošci za inkorporacją, z drugiej Naczelnik Panstwa Pilsudskį, zwolennik federacji i popierający go w tym względzie socj alisei oraz pozostali przedstawiciele lewicy sejmowej. W przeciwienstwie jednak do endeków, Pilsudskį w pierwszym okresie istnienia Litwy Srodkowej kontrolowal calkowicie poczynania jej kierownika, gen. Želigowskiego i jego rządu, czyli Tymczasowej Komisji Rządzącej. Kontrolę nad poczynaniami gen. Zeligowskiego sprawowal, pozostający w cieniu, kpt. Aleksander Prystor, o którym sam Zeligowski pisal w następujący sposób: Najbližej mnie byl kpt. Prystor. On reprezentowal przy mnie samego marszalka, zamiary którego dokladnie wiedzial. [ . . . ] On miai za zadanie pilnowac mnie. Musialo to glupio — jak teraz myšlę — wyglądač. Byl on nieodstępny ode mnie. Pracowal i pomagai bardzo dužo10.

Tak więc w Litwie Srodkowej Pilsudskį mògi liczyó calkowicie na realizację swoich zamierzen. W Sejmie nie miai takiej kontroli, stąd tež po uchwale z 16 grudnia, 28 stycznia Komisja Spraw Zagranicznych uchwalila nową rezolucję w takim samym tonie, jak poprzednia, wyraznie odrzucającą ideę federacji z Litwą. Dobitnie swiadczy o tym ostatnie zdanie rezolucji: 9 K. W. K u m a n ie c k i, Odbudowa panstwowosci polskiej, s. 438. 10 AAW Zespól akt gen. Zeligowskiego t. 21, k. 35; por. tež P. L o s s o w s k i, Stosunki polsko-litewskie..., s. 309.

49 Sejm uroczyšcie stwierdza nieprzedawnione prawa Polski do reszty terytorium Wilenszczyzny oraz częšci Kowienszczyzny, objętych pasem neutralnym i narzuconą ludnošci okupacją litewską, oraz poleca rządowi uzyskanie wobec Ligi Narodow stwierdzenia konsultacją woli ludnošci naleženia do P olski11.

Za taką rezolucją glosowaly w sejmie wszystkie kluby opröcz PPS, PSL „Wyzwolenia” i PSL-Lewicy, ktore optowaly za federacją. 4 stycznia 1921 r. zostają zakonczone bezpošrednie rozmowy polsko-litewskie, prowadzone w Warszawie, dla ustalenia zasad plebiscytu na Wilenszczyznie. Rozmowy pozostaly bez rezultatu, nie oznacza to jednak, že Liga Narodow zrezygnowala z idei plebiscytu. Mimo zakonczenia rozmow i Polska, i Litwa wyrazaly chęč prowadzenia dalszych rozmow na temat przyszlošci Wilenszczyzny. W czasie gdy obie strony prowadzily wymianę not w sprawie dalszych rozmow, minister spraw zagranicznych, ks. Sapieha, wystosowal 31 stycznia 1921 r. następujący list do gen. Želigowskiego: Panie Generale! Jak wiadomo panų Generalowi, Rząd Polski wyrazil w dniu 7 listopada 1920 r. Radzie Ligi Narodow zgodę na jej propozycję przeprowadzenia na terytorium, ležącym na wschod od linii, ustalonej przez Radę Najwyžszą w dniu 8 grudnia 1919 r., pod protektoratem i kontrolą Ligi Narodow konsultacji, mocą ktorej ludnošč rozstrzygnie wolnym wypowiedzeniem swej woli o losach zamieszkiwanego przez nią kraju. Rząd Polski w takim rozstrzygnięciu o losach tych ziem widzi nie.tylko zadoščuczynienie stale gloszonej przez siebie zasadzie, ,že ludnošč kraju sama o losach swych zdecydowac powinna, ale rowniez nadanie tej decyzji ostatecznej sankcji prawnej przez instytucję międzynarodową, jaką jest Liga Narodow. Obecnie rozpoczęcie prae Ligi Narodow na terytorium konsultacyjnym zdaje się byč bliskie, jednoczešnie jednak na częšci jego, obejmującej m. Wilno i jego okolice na terytorium Litwy Šrodkowej, podlegle wladzy Pana Generala, prowadzone jest na podstawie dekretu Pana Generala z dnia 1 listopada 1920 r. postępowanie wyborcze do sejmu w Wilnie, aczkolwiek do chwili obecnej terytorium, ktore będzie uznane za podlegające konsultacji, nie zostalo okrešlone. Pewne jest jedno, že wybory, zarządzone przez Pana Generala, moglyby objąč częšč tego terytorium, ktore Rząd Polski uwaza za sporne. Nie będzie mogla wziąč udzialu w nich ludnošč paša neutralnego pomiędzy wojskami Pana Generala a wojskami litewskimi, jak rowniez ludnošč tych ziem etnografieznie polskich, ktore obecnie są zajęte przez wojska htewskie. Przeprowadzenie w tych warunkach wyborow i zwolanie sejmu w Wilnie wyrządzaloby pošrednio krzywdę tej ludnošci, ktorej prawa do wypowiedzenia swobodnie swej woli Rząd Polski zdecydowany jest bronič jak najkategoryczniej i ktdra niejednokrotnie juž polskošč swą czynem i slowem zadokumentowala. Z uwagi na wszystko powyzsze, Rząd Polski wypowiada Panu Generalowi zyezenie, by postępowanie wyborcze, zarządzone 14 grudnia 1920 r. rozporządzeniem Tymczasowej Komisji Rządzącej, zostalo zawieszone1112.

W związku z powyzszym gen. Zeligowski, 1 lutego 1921 r., zadecydowal nowym dekretem, že postępowanie wyborcze w Litwie Šrodkowej rozpoczęte 14 grudnia 1920 r. zostaje zawieszone na czas nieokrešlony. Ze względu na brak porozumienia Polski i Litwy co do przyszlego 11 K. W. K u m a n ie c k i, op. cit. s. 477. 12 Tamže, s. 478. 4 — Sejm Wilenski ...

50 plebiscytu 2 marca 1921 r. Rada LN zdecydowala się wycofac z tego projektu i zaproponowala zainteresowanym rządom bezpošrednie rozmowy, na co obie strony przystaly. Przewodniczącym rokowañ polsko-litewskich z ramienia LN zostal delegat belgijski Paul Hymans. Początek konferencji wyznaczono na dzieñ 20 kwietnia 1921 r., miejscem obrad míala byč Bruksela. OD ROZMÓW W BRUKSELI DO OSTATECZNEGO ROZPOCZĘCIA POSTĘPOWANIA WYBORCZEGO

Zanim doszlo do oficjalnych rozmów polsko-litewskich w Brukseli, wczesniej míalo miejsce wydarzenie, które w sposób znaczący zaciąžylo na polskiej polityce wschodniej. 18 marca 1921 r. w Rydze zostaje podpisany traktat pokojowy między Polską a Rosją i Ukrainą Radziecką. Ze względu na to, že w polskiej delegacji na rokowania pokojowe przewagę zdobyli zwolennicy endeckiej polityki wschodniej, wschodnia granica Polski przybrala ksztalt taki, jaki odpowiadal tej koncepcji. Doktryna endecka zakladala stworzenie pañstwa jednolitego językowo i kulturalnie, w związku z czym w jego granicach nie moglo się znaležč więcej niž jedna trzecia mniejszošci narodowych, gdyž więcej Polska nie moglaby „strawic”. W taki tež sposób ustalono wschodnią granicę, opierając się na Zbruczu w przypadku Ukrainy i rezygnując ze znacznego obszaru na Bialorusi (delegacja rosyjska byla sklonna przyjąč linię Polock-Bobrujsk-Mozysz-Równe z Minskiem po stronie polskiej). W ten sposób Polska stracila wlasciwie wszelką szansę na realizację idei federacyjnej, gdyž zniknęli glówni partnerzy takiego ukladu. Istniala co prawda jeszcze szansa realizacji tej idei w przypadku Litwy, traktat dawal Polakom w tej sprawie wolną rękę. W art. III wyraznie zaznaczono, iž: „Obie ukladające się strony zgadzają się, že o ile w sklad ziem položonych na zachód od oznaczonej w artykule II traktatu niniejszego granicy wchodzą terytoria sporne między Polską a Litwą — sprawa przynaležnošci tych terytoriów do jednego z tych dwóch pañstw naležy wylącznie do Polski i Litwy” 13. Znając jednak postawę Litwinów podczas poprzednich rozmów, trudno bylo liczyč na pomyšlną realizację tej koncepcji i w tym przypadku. Rozmowy polsko-litewskie rozpoczęto 20 IV 1921 r. w Brukseli, pod przewodnictwem delegatą belgijskiego Paula Hymansa. Rozmowy toczyly się bezpošrednio między delegacją polską i litewską, bez obecnošci przedstawicieli Litwy Šrodkowej. W związku z tym gen. Želigowski zažądal, aby do delegacji polskiej dolączyč dwóch rzeczoznawców z Litwy Srodkowej. Ministerstwo Spraw Zagranicznych wyrazilo zgodę i 1 maja 1921 r. wyjechah z Wilna do Brukseli dwaj przedstawiciele gen. Zeligowskiego — Kazimierz Okulicz i Zygmunt Fedorowicz. Na miejscu, po rozmowie z szefem delegacji polskiej 13 Powstanie II Rzeczypospolitej. Wybór dokumentów 1866-1925, s. 637.

51 Szymonem Askenazym, okazalo się, že uczestnictwo w rozmowach polsko-litewskich delegacji Litwy Šrodkowej jest niemozliwe. Askenazy tlumaczyl, že wlączenie delegacji od gen. Zeligowskiego mogloby stač się okazją dla delegacji litewskiej do zerwania rozmow, ktörych nie chcieli. Wywolalo to wielkie oburzenie Okulicza i Fedorowicza, ktorzy wystosowali do Askenazego pisemny protest, skladający na niego odpowiedzialnosc za niedotrzymanie zobowiązan MSZ wobec Želigowskiego14. Ostatecznie więc w rozmowach uczestniczyla sama delegacja warszawska w skladzie: Szymon Askenazy — przewodniczący, Juliusz Lukasiewicz, Miroslaw Arciszewski i Jozef Beck, ktory wedlug Fedoro­ wicza spelnial przy Askenazym taką rolę, jak kpt. Prystor przy Zeligowskim. „Byl on męžem zaufania Pilsudskiego i pilnowal, by Askenazy nie zagalopowal się i nie odchylil od linii, wskazanej przez Naczelnika Panstwa” 15. Dodatkową osobą w delegacji polskiej byl Anatol Mühlstein, sekretarz poselstwa polskiego w Brukseli, ktory byl glownym doradcą Askenazego w trakcie rokowan. Przewodniczącym delegacji litewskiej byl Augustians Voldemaras16. Jak možna bylo się spodziewac, dyskusje między delegacjami nie przyniosly žadnych rezultatöw. Litwini uwazali uklad podpisany w Suwalkach za obligujący stronę polską do oddania Litwie Wilna. Stanowisko Litwinow w kwestii przynaležnošci panstwowej Wilna bylo jednoznaczne. Wilno to stolica Litwy, musi bye w granicach tego panstwa. Takie stanowisko bylo oczywiscie nie do przyjęcia przez stronę polską. W związku z takim, a nie innym przebiegiem rozmow, przewodniczący konfereneji Paul Hymans 20 maja wysunąl wlasny projekt porozumienia między stronami, oparty na zasadach federaeji. Nawiązywal on w ten sposob do koncepcji proponowanej przez Polakow, a konkretnie przez Pilsudskiego i jego zwolennikow. Plan Hymansa zakladal, že oba panstwa uznają swoją suwerennosc i niepodleglošč. Rząd litewski uksztaltuje przez odpowiednią ustawę konstytucyjną Litwą jako pahstwo federacyjne, zložone z dwöch kantonöw — wilenskiego i kowienskiego. Oba kantony zostaną zorganizowane na zasadach kantonöw szwajcarskich. Stolicą federaeji mialo byč Wilno. Językami oficjalnymi mialy byč język litewski i polski. Wojsko zorganizowane mialo byč tež na zasadach szwajcarskich (rekrutaeja regionalna i centralne dowodztwo). Caly projekt przewidywal jeszcze wiele innych ustalen szczegolowych, mających dokladnie unormowac funkejonowanie tego panstwa. Dia Polaköw wažne bylo tylko jedno z tych ustalen — federacyjna Litwa miala tworzyc wspolnie z Polską konfederaeję17. 14 Z. F e d o r o w ic z , Ti-zydziešci lat mėgo pobytu w Wilnie (1914-1944), maszynopis Ossolineum, syg. 147/57, s. 84-85. 15 Tamže, s. 86. 16 Tamže. 17 Tekst projektu Hymansa patrz: K. W. K u m a n ie c k i, op. d t., s. 560-562 lub L. W a s ile w s k i, Litwa i Bialoruš. Zarys historyczno-polityczny, Warszawa 1925, s. 227-230.

52 Obie zainteresowane strony wyrazily zgodę na przyjęcie projektu Hymansa jako podstawy do dalszych rozmôw. Jak się jednak požniej okazalo, nie doszlo między delegacjami do žadnych konkretnych ustalen, w związku z czym 3 czerwca konferencja brukselska zawiesila swoje prace. 28 czerwca Rada Ligi Narodôw zalecila stronom sporų porozumienie na podstawie projektu Hymansa oraz polecila opuszczenie terytorium spornego przez wojskowych i urzçdnikôw nie pochodzących z tego terytorium. Litwini jednak 22 lipca, przez swojego delegatą przy LN, zawiadomili przewodniczącego Rady, že rząd litewski nie widzi možnošci zastosowania się do rezolucji Rady LN z 28 czerwca 1921 r. Oznaczalo to, že Litwini odrzucają projekt Hymansa. W związku z tym 3 wrzesnia Hymans zaproponowal swôj drugi, zmodyfîkowany projekt rozwiązania sporų polsko-litewskiego, ktôry tym razem przewidywal tylko, že okręg wilenski otrzyma autonomię wewnątrz panstwa litewskiego. Na taki projekt nie mogla zgodzič się tym razem Polska, odrzucenie zaš kolejnego projektu Hymansa bylo rôwnoznaczne z ostatecznym pogrzebaniem idei federacyjnej. Rządowi polskiemu pozostawalo teraz tylko sprawne przeprowadzenie wcielenia Wilenszczyzny do Polski. Najlepszym na to sposobem, aby nie dražnič opinii swiatowej aneksją jakiegoš terytorium przez Polskę, byl powrôt do idei sejmu w Wilnie. Na dobrą sprawç rząd polski nie musial wracac do tej idei, gdyž w Litwie Srodkowej byla ona ciągle aktualna. Wlasnie w dniach 14-15 sierpnia 1921 r. odbyl się w Wilnie zjazd samorządow ziemi wilenskiej, ktôry uchwalil m.in. następującą rezolucję: Zjazd stwierdza, že niewątpliwym i wielokrotnie wyrazanym dąženiem ludnošci tej częšci Wilenszczyzny, ktorą reprezentuje, bylo i jest jak najšcišlejsze i najtrwalsze zjednoczenie z odrodzoną Rzeczpospolitą Polską. Zjazd ufa, iž General Zeligowski, jak rôwniez Rząd Polski uczynią wszystko, co będzie w ich mocy, aby te dąženia ludnošci Wilenszczyzny zostaly jak najprędzej urzeczywistnione. Pragnąc raz wreszcie položyč krės stanowi niepewnosci trwającemu dotąd wobec stanowionych przez Ligę Narodôw przeszkôd wypowiedzeniu się zainteresowanej ludnošci. Zjazd zwraca się do Generala Zeligowskiego z usilną prošbą o zwolanie z terytorium podleglego Jego wtadzy zgromadzenia specjalnie w tym celu wybranych przedstawicieli dla decydującego orzeczenia jedynie o przynaležnošci panstwowej pomienionego obszaru18.

Francuzi, ktôrzy w tym czasie popierali politykę polską w stosunku do Wilna, a to ze wzglçdu na niemiecką opcję polityki zagranicznej Litwy, wielokrotnie wskazywali Polakom, jakie kroki w tej kwestii będą najlepiej widziane na arenie miçdzynarodowej. I tak 21 wrzesnia 1921 r. wicedyrektor polityczny Quai d’Orsay, Jules Laroche przedstawil radcy poselstwa polskiego w Paryžu, Jôzefowi Wielowieyskiemu i jej sekretarzowi Juliuszowi Lukasiewiczowi francuskie sugestie rozwiązania sprawy wilenskiej. Francuzi radzili, aby: 1. Gen Zeligowski szybko zrezygnowal ze swoich funkcji, gdyž jego 18 AAN: Akta Ministerstwa Spraw Zagranicznych syg. 6103, k. 32.

53 wczesniejsze obietnice ewentualnego odejscia mog^ bye teraz brane tylko za zwykly manewr ze strony polskiej. 2. W ci^gu najwyzej dwoch miesi?cy powinna bye powolana na Wilenszczyznie autonomiezna administraeja, ktora przeprowadzi wybory. Szczegolnie podkreslano, aby: 3. Wybory obejmowafy oprocz Litwy Srodkowej takze s^siednie wojewodztwa, lez3.ee mi?dzy Litwg. Srodkow^ a dawn^ lini^ granicy radziecko-litewskiej z 12 lipca 1920 r., a ktore na mocy ukladow ryskich stanowily teraz terytorium Polski. 4. Wladze wilenskie powinny oglosic amnesti? dla Litwinow oraz zapewnic swobod? szkolnictwa litewskiego na spornym terytorium19. Zdaniem Francuzow spelnienie przez Polakow tych postulatow powinno zapewnic mi?dzynarodowe uznanie wcielenia Wilenszczyzny do Polski. Maj^c poparcie Francji, Rada Ministrow RP na posiedzeniu z 22 wrzesnia „uznala za wskazane spowodowac dokonanie wyboru do Sejmu w Litwie Srodkowej”20. Kilka dni pozniej, 30 wrzesnia, na 248 posiedzeniu Sejmu Ustawodawczego w Warszawie, w odpowiedzi na interpelacj? Podkomisji Wilenskiej i Komisji Spraw Zagranicznych, minister spraw zagranieznych Skirmunt przedstawil poslom stanowisko rz^du w sprawie wilenskiej. W swojej mowie minister stwierdzil, ze ,,o aneksji jakiejkolwiek ziemi, ktora nie jest polsk^ i do Polski nalezec nie chce, u nas mowy bye nie moze, ale ziemia wilenska musi si? wypowiedziec co do swojej przyszlosci, musi sama objawic swojg. wol?”. A dalej, w odpowiedzi na glos z sali, ze „Wilno juz wielokrotnie objawialo swoj^ wol?”, dodal: „Trzeba jej dac moznosc wypowiedzenia si? w jeszcze bardziej uroczystej i bardziej wyraznej formie”. Na zakonezenie swojego wyst^pienia stwierdzil: „Dzisiaj chc^, azeby Wilno nazywalo si? Wilnius. Otoz Wilno Wilniusem nie b?dzie. Wilno bylo, jest i b?dzie miastem polskim” 21. Po wyst^pieniu Skirmunta Sejm jednoglosnie przyj^l nast?puj^c^ rezolucj?, ktorg. zaproponowala Komisja Spraw Zagranicznych: Przyjmuj^c do wiadomosci oswiadezenie Rz^du, Sejm potwierdza wielokrotne swe uchwaly, ze decyzja o przynaleznosci panstwowej Ziemi Wilenskiej musi si? opierac na woli ludnosci miejscowej. Zgodnie z tym Sejm wzywa Rz^d, by zwrocil uwag? wlasciwych czynnikow mi?dzynarodowych, ze Rzeczpospolita Polska nie moze zawierac ani przyjmowac zadnego ukladu, ktory by dysponowal Ziemi^ Wilensk^ bez uprzedniej zgody jej ludnosci, jak to czyni projekt p. Hymansa, ktory obecnie zaleca Rada Ligi Narodow, po tym, gdy Litwa odmowila naprzod uznania pierwotnej jedynie slusznej uchwaly Ligi, oddaj^cej zalatwienie sporu polsko-litewskiego na Ziemi Wilenskiej decyzji samej ludnosci (konsultacja), a nast?pnie prowadzenia rokowan na podstawie pierwszego projektu p. Hymansa. 19 J. K u k u lk a , Francja a Polska po traktacie wersalskim (1919-1922), Warszawa 1970, s. 554. 20 Tamze, s. 553. 21 Sprawozdanie Stenograficzne z 248 powiedzenia Sejmu Ustawodawczego z dn. 30 wrzesnia 1921, CCXLVIII/10-11.

54 Sejm stwierdza jednoczešnie, že dalsze pozostawianie Wilna i Ziemi Wilenskiej w stanie tymczasowej tylko organizacji jej žycia prawno-panstwowego i spoleczno-gospodarczego nie tylko odbija się uciąžliwie na dobrobycie miejscowej ludnošci, lecz stanowi niebezpieczenstwo dla pokoju na wschodnich granicach Rzeczypospolitej. W tych warunkach Sejm uwaza za niemožliwe jakiekolwiek tamowanie decyzji sejmikow Ziemi Wilenskiej z dnia 15 sierpnia b.r. o zebraniu się w Wilnie Sejmu dla postanowienia 0 prawno-politycznej przyszlosci kraju22.

Dzięki tej rezolucji, ktöra w istocie byla poparciem przęz Sejm zamiarow rządu, mögl on bez obaw sabotowania jego poczynan zorganizowac wybory do Sejmu orzekającego na terytorium spornym. Dzialania rządu byly teraz szybkie, minister Skirmunt juž 4 paždziernika wystosowal do gen. Zeligowskiego list, w ktörym domagal się ustąpienia generala i przekazania calej wladzy osobie cywilnej, a konkretnie prezesowi Tymczasowej Komisji Rządzącej, ktorym mial zostač Aleksander Meysztowicz. Wedlug Skirmunta zdanie wladzy w ręce nowego prezesa TKR nie powinno się zbiec z zarządzeniem postępowania wyborczego do Sejmu. „Potrzeba nam przerwy co najmniej jednego tygodnia, do 10 dni, dla rozegrania odpowiednio dyplomatycznych korzyšci tego kroku” — pisal w swoim lišcie minister spraw zagranicznych23. Niestety, jak się okazalo w praktyce, spowodowanie odejšcia gen. Zeligowskiego z Litwy Šrodkowej nie bylo takie latwe, przeszkadzala w tym ogromna popularnošč generala w Wilnie. Stąd sprawa ta ciągnęla się jeszcze przez caly paždziernik i listopad 1921 r. Sytuację, początkowo jasną i klarowną, zaczęly komplikowac posunięcia gen. Želigowskiego. Z początkiem listopada wydal on kilka dekretöw, ktore rozpoczynaly postępowanie wyborcze na Litwie Srodkowej. Dekretem nr 382 Naczelnego Dowodcy Wojsk Litwy Srodkowej z dnia 1 listopada 1921 r. ustanowiono nową ordynację wyborczą do Sejmu Litwy Srodkowej. Nowa ordynacja byla wlasciwie tą šamą, ktorą uchwalono 28 listopada 1920 r. dekretem nr 21, zostala jedynie zmieniona w kilku punktach. W stosunku do poprzedniej ordynacji w nowej podniesiono wiek wyborcöw z 18 na 21 lat, — zmniejszono z 10 na 7 tys. liczbę osöb przypadających w okręgu na 1 posla, — nie okrešlono konkretnej daty wyborow, — postanowienia kame za przeciwdzialanie wyborom, ktore zamieszczone byly w rozdz. VII, zostaly teraz wylączone z ordynacji i uchwalone zostaly osobnym dekretem, — ostatnia zasadnicza rožnica, to zmniejszenie liczby okręgow wyborczych z 12 na 9. Zrezygnowano tu z przeprowadzenia wyborow w gminach powiatow braslawskiego, lidzkiego i grodzienskiego, ktore na mocy traktatu ryskiego naležaly do Polski i ograniczono się teraz tylko do powiatow ležących w obrębie Litwy Srodkowej. 22 Tamže, CCXLVIII/11-12. 23 AAN: Akta gen. Zeligowskiego syg. 16, k. 127-128.

55 Kolejnymi dekretami powolano Wincentego Luczynskiego na stanowisko Glównego Komisarza Wyborczego (§ XI), wyznaczono 18 grudnia 1921 r. dniem wyborów do Sejmu Litwy Srodkowej (10 XI), odwolano gen. Stanislawa Mokrzeckiego ze stanowiska prezesa Tymczasowej Komisji Rządzącej w Wilnie (11 XI), a na jego miejsce powolano Aleksandra Meysztowicza24. Nowy prezes TKR 12 XI dekretem nr 388 wyznaczyl 14 listopada na pierwszy dzien postępowania wyborczego w obwodach nr 2, 3, 4, 5, 7, 8 i 9. Osmiomandatowe obwody z siedzibą w Szyrwintach i Oranach naležaly do tzw. pasa neutralnego, którego polowę okupowali Litwini. Wszystkie przytoczone dekrety lamaly proponowane przez Francję, a zalecane przez rząd polski postulaty. Najwięcej zamieszania wywolalo ograniczenie terytorium wyborczego tylko do Litwy Srodkowej. W sprawie terytorium wyborczego wypowiadal się Naczelnik Panstwa Józef Pilsudskį. Najpierw 10 listopada na posiedzeniu rządu, a następnie 12 XI na posiedzeniu konwentu seniorów. Pilsudskį opowiedzial się za koncepcją przeprowadzenia wyborów na calym terytorium spornym, zapowiedzial tež, že ježeli jego stanowisko popierające rząd w tej kwestii nie zostanie uwzględnione, to wyciągnie z tego odpowiednie konsekwencje. Mając za sobą poparcie Pilsudskiego premier Ponikowski mògi 15 XI w Sejmie przedstawic wniosek o rozszerzenie terytorium wyborczego do Sejmu Litwy Srodkowej o powiaty naležące juž do Polski. Stanowisko rządu premier uzasadnial w następujący sposób: Chcę Panom przypomnieč, že Rada Ligi Narodów, zajmując się konfliktem polsko-litewskim, uchwatą z dn. 28 paždziernika 1920 r. uznala za sporne powiaty: wilenski, trocki, braslawski, šwięcianski, lidzki, oszmianski i grodzienski. Rząd polski notą zložoną panų Bourgeois w dniu 7 listopada 1920 r. przez delegatow swych pp. Paderewskiego i Askenazego, wyrazil zgodę na przeprowadzenie konsultacji ludowej zgodnie z uchwalą Ligi Narodów z dn. 28 paždziernika 1920 r., poniekąd uznając na forum międzynarodowym spornošč tego terytorium. [ . . . ] Byloby rzeczą niepožądaną i niebezpieczną, a dia ludnošci Wilenszczyzny krzywdzącą, gdyby ustalilo się pojęcie, iž istnieją dwie strefy na ziemi wilenskiej, jedna bezspoma, bardziej polska, druga zaš bardziej sporna, która ma dopiero decydowac o swym stosunku do Polski, a w której wlasnie znajduje się Wilno. Dia nas polskošč Wilna jest równie pewna, jak Lidy lub Braslawia. [ . . . ] Jednošč kulturalna, etnograficzna i gospodarcza tego terytorium, jego niepodzielnošč, są oczywiste i naruszenie tej zasady nie ležy na linii polityki polskiej, za ktorą Rząd jest odpowiedzialny. [ . . . ] Wreszcie w kontrprojekcie sugerowanym przez Rząd polski Lidze Narodów dn. 4 II 1921 r. za posrednictwem pik Chardigny, zastępującym konsultację przez dwustopniowe wybory przedstawicieli, wskazano 15 okręgow wyborczych, obejmujących w calošci lub częšciowo powiaty: wilenski, trocki, grodzienski, lidzki, oszmianski, šwięcianski i bialoruski. W ten sposób ustalilo się na gruncie międzynarodowym pojęcie terytorium ziemi wilenskiej. Nigdzie natomiast w žadnym akcie o charakterze prawno-panstwowym nie bylo mowy o ograniczeniu tego terytorium do tzw. Litwy Srodkowej. Zresztą pojęcie terytorialne Litwy Srodkowej nie jest bynajmniej ustalone. Faktyczne granice, objęte w posiadanie przez wojsko gen. Zeligowskiego i utworzoną przez niego administrację tymczasową — faktyczne granice powtarzam, są dzielem przypadku. Moglyby one byč inne, gdyby

24 Dziennik Tymczasowej Komisji Rządzącej, nr 34 (44) z 5 listopada 1921, s. 457-468.

56 nie ograniczono dzięki zabiegom wladz polskich terenu rozmieszczenia dywizji lit.-bial. do powiatów: wileñskiego, trockiego, oszmiañskiego i šwięcianskiego25.

Sejm po bardzo burzliwej dyskusji, w której prawica zajmowala stanowisko zdecydowanie przeciwne rządowi, przyjąl zaproponowaną uchwalę. Dokonano tego na następnym posiedzeniu 16 listopada, stosunkiem glosów 171 za do 158 przeciw. Poslowie prawicowi opuszczając salę obrad po podjęciu uchwaly wznosili okrzyki antyrządowe typu „zdrajcy” czy „targowiczanie”, spiewali tez Rotę Konopnickiej, na co lewica odpowiedziala špiewając O czešč wam panowie. Teraz pozostawalo tylko doprowadzic do ustąpienia Zeligowskiego oraz przeprowadzic wybory. Juž 18 listopada Skirmunt wystosowal kolejny list do Želigowskiego, w którym domaga się ustąpienia generala. Tym razem polecenie rządu polskiego zostalo wykonane i 30 listopada Zeligowski wyznacza dzieñ wyborów na 8 I 1922 r., przekazuje calą swoją wladzę prezesowi TKR Aleksandrowi Meysztowiczowi i opuszcza Litwę Šrodkową. Meysztowicz, zgodnie ze wskazówkami rządu, wydaje nowe dekrety w celu przeprowadzenia wyborów. 1 XII 1921 r. ogloszona zostaje ostateczna wersja ordynacji wyborczej, w której terytorium objęte wyborami rozszerzono o gminy powiatu lidzkiego i braslawskiego. Tego samego dnia miañowano tež Zygmunta Zabierzowskiego Generalnym Komisarzem Wyborczym, a Wincentego Luczyñskiego Glównym Komisarzem Wyborczym. Od tego momentu rozpoczyna się tez wlasciwy okres wyborów do Sejmu Litwy Srodkowej. 25 Sprawozdanie Stenograficzne z 260 posiedzenia Sejmu Ustawodawczego z dn. 15 listopada 1921, CCLX/47-48.

Rozdziat V

KAMPANIA WYBORCZA DO SEJMU WILENSKIEGO ZARZĄDZENIA WYBORCZE

Dla sprawnego przebiegu kampanii wyborczej do Sejmu Wilenskiego prezes TKR oraz Generalny Komisarz Wyborczy Zabierzowski wydali wiele odpowiednich zarządzen. Prezes TKR Aleksander Meysztowicz, zaraz po ogloszeniu postępowania wyborczego, wydal 5 grudnia 1921 r. dekret nr 427 W przedmiocie postanomen karnych za przeciwdzialanie wyborom do Sejmu \ Niniejszy dekret przewidywal odpowiednie kary za następujące przewinienia: 1. przeszkodzenie wyborcy za pomocą gwahu na osobie, grožby karalnej, podstępu, nadužycia wladzy lub innego pogwalcenia swobody wyborcy w urzeczywistnieniu prawa wolnego vvyboru [ ..• ] 2. [ . . . ] podburzanie do przeciwdzialania wyborom do Sejmu 3. [ . . . ] naklaniania wyborcy za pomocą poczęstunku, dani, obietnicy korzyšci osobistej, lub podstępu do glosowania przy wyborach do Sejmu na rzecz naklaniającej lub wskazanej przezen osoby lub listy [ . . . ] 4. [ . . . ] przeszkodzenie czynnošciom zebran przedwyborczych lub Komisji Wyborczych do Sejmu za pomocą gwahu na osobie, grožby karalnej, podstępu, nadužycia vvladzy, uszkodzenia lokalu przeznaczonego na zebranie lub sztucznego zanieczyszczenia powietrza, ukrycia, zniszczenia, uszkodzenia, sfalszowania protokolow lub innych dokumento w dotyczących wyborow [ . . . ] 5. [ . . . ] vvzięcie udziahi w wyborach do Sejmu z wiedzą, že prawa do tego [się] nie posiada [ . . . ] 6. [ . . . ] nadužycie przy przyjmowaniu lub obliczaniu glosow wyborczych do Sejmu

Za wszystkie te wykroczenia przewidywano najczęšciej kary więzienia od roku do 3 lat. Kolejny dekret prezesa TKR zostal wydany 14 grudnia (dekret nr 428) W przedmiocie organizowania wiecow i zebran w okresie przedwyborczym. Zgodnie z tym dekretem (art. 2) organizatorzy wiecow byli zobowiązani w miastach powiatowych 24 godziny, a w innych miejscowošciach 48 godzin przed terminem zebrania powiadomič pisemnie w odpowiednim starostwie o terminie, miejscu i celu zebrania, jednoczešnie podając nazwiska osob1 1 Dziennik Urzędowy Tymczasowej Komisji Rządzącej, 1921, nr 39 (49), s. 526. 2 Tamže.

58 odpowiedzialnych za jego przebieg3. Następnego dnia (15 grudnia) prezes TKR wydaje kolejny dekret (nr 431) W przedmiocie rewizji przepisow dotyczących drukow w ogole, a prasy w szczegolnošci. Stanowil on, že wszystkie czasopisma mogly powstawac teraz w trybie meldunkowym i mogly bye wydawane w ciągu 5 dni od momentu zloženia deklaracji meldunkowej, ježeli w tym czasie Dyrekcja Departamentu Spraw Wewnętrznych nie wyda zakazu. W takim wypadku zainteresowanemu przyslugiwalo prawo odwolania się od tej decyzji do Izby Kasacyjnej w Wilnie. Wydanie tego ostatniego dekretu mialo znaezenie bardziej symboliezne niž praktyezne, gdyž nawet w wypadku zloženia odpowiedniej deklaracji o chęci wydania pisma i przyjęciu jej od ręki, to i tak w najlepszym wypadku pierwszy numer mogl wychodzic dopiero 21 grudnia (dekret zostal opublikowany 16 grudnia, trzeba zaš bylo odczekac przepisowe 5 dni, potrzebne na rejestraeję). W takim ukladzie, gdy wybory mialy się rozpocząč 9 styeznia 1922 r., gazecie pozostawalo niewiele czasu na prowadzenie agitaeji przedwyborczej zgodnie z programem stronnictwa, ktore miala reprezentowac. Przedstawione dekrety, wydane przez A. Meysztowicza, z jednej strony mialy zapewnic porządek w czasie wyborow, z drugiej zaš mialy umozliwic prowadzenie swobodnej kampanii wyborezej przez wszelkie stronnictwa polityezne. Jak juž wspomniano, szczegolnie dekret o wolnosci prasy byl raezej skierowany na zewnątrz, dla stworzenia bardziej przychylnej atmosfery wokol kampanii wyborezej w Litwie Srodkowej. Obok dekretow prezesa TKR naležy zwrocic uwagę na specjalną odezwę, ogloszoną przez generalnego komisarza wyborezego Z. Zabierzowskiego w formie plakatu. Byla ona przeznaczona dla prezesow i czlonkow obwodowych komisji wyborezyeh. Jak sam Zabierzowski podaje w pierwszej częšci odezwy, wydaje ją dlatego, že nie mialby fizycznej možnošci udzielič instruktažu wszystkim czlonkom komisji wyborezyeh (bylo ich przeszlo 3 tys.). Po zaznaczeniu, že wszyscy czlonkowie komisji wyborezyeh muszą przestrzegač i pilnowac przestrzegania ordynaeji wyborezej, jako podstawowego dokumentu regulującego ich dzialanie w trakeie wyborow, pisal dalėj: Zdaję sobie dokladnie spravvę, že wszystko się zložylo na utrudnienie Waszej i mojej roboty: pora zimowa, zly stan drog, wielkie odlegiošci jednych osiedli od drugich, brak uswiadomienia ludu, ktory wskutek polityki zaborezego, carskiego rządu rosyjskiego nie mial nigdy možnošci ujawnienia w sposob legalnej swej woli. A jednak, Panowie, pomimo tych przeszkod, musicie opanowac sytuację. Musicie podoiač swym obowiązkom. Mowię do was prosto, jasno i otwarcie, jak prostą, jasną i otwartą jest droga moich obowiązkow i zamierzen. Macie podač rękę pomoeną ludowi tej Ziemi. Polak, Biaiorusin, Litwin, Žyd, Karaita, Mahometanin, jest synem tej Ziemi, jest krwią z krwi i košeią z košei przodkow, ktorzy w obronie 3

Tamže, s. 527.

59 tej Ziemi walczyli i ginęli, którzy zrosili ją potem swojej pracy i dali jej kulturę ducha. Nie wolno więc nikomu z nich zaprzeczač praw, nie wolno utrudniač wyrazenia woli. Musicie byč bezstronni, sumienni i rzetelni, jest Waszym obowiązkiem každego wyrozumiec, objašnič, otoczyč opieką. Žadne wplywy poboczne nie mogą podkopač autorytetu Waszej pracy, czy to w akcji kontroli list wyborczych, czy przy rozpatrywaniu reklamacji, czy w czasie, gdy będziecie orędownikami prawa i porządku przy umie wyborczej. Od zrozumienia przez Was, Panowie, Waszych obowiązkč>w, od Waszej sumiennošci i pracowitosci zawislo w znacznym stopniu, czy losy jednakowo nam drogiej Ziemi Wileñskiej zostaną ostatecznie ustalone, czy tež będzie ona jeszcze ciągle przedmiotem przetargów i walki najokropniejszej, bo bratobójczej4.

Generalny komisarz wyborczy, mając na względzie opinię šwiatową i kierując się wytycznymi rządu polskiego, 5 grudnia 1921 r. wyslal do okręgowych komisarzy wyborczych instrukcję, w której czytamy: Przy ustaleniu skladu personalnego Okręgowych Komisji Wyborczych proszę w porozumieniu z p. Przewodniczącym uwzględnič klucz narodowosciowy. Požądane byloby, aby w sklad Komisji OkręgowyGh weszb — 1 Žyd, 1 Litwin, 1 prawosíawny. Powyzszy sklad narodowosciowy naležaloby równiez zastosowac w Komisjach Obwodowych, z tą tylko rožnicą, že przedstawiciele mniejszošci narodowosciowej weszbby w tych gminach, w których te mniejszošci są ilosciowo duže. Proszę po ustaleniu skladu Komisji Okręgowych przeslač natychmiast odnošny wykaz do Komisariatu Generalnego5.

W instrukcji 205 nr 1 día instruktorów wyborczych pisal: Instruktor winien pamiętač, i i w swej dzialalnošci funkcjonariusza wyborczego muši zawsze stač na stanowisku bezpartyjnym, wykluczającym wyrazne holdowanie interesom tych lub innych ugrupowan pobtycznych. Bezwzględnie przeto wzbrania mu się uczestniczyč w ukladaniu list kandydatów poselskich w tym obwodzie glosowania, gdzie pracuje, nawet w wypadku, gdyby ludnošč miejscowa sama prosila go o pomoc techniczną w tym przedmiocie6.

Deklarowane przez Zabierzowskiego bezwzględne trzymanie się ordynacji wyborczej oraz zwracanie uwagi na to, aby czynny udzial w wyborach brali przedstawiciele wszystkich narodowosci mieszkających na obszarze wyborczym, bylo spowodowane chęcią zadowolenia swiatowej opinii publicznej. Mimo pozorów, jej zdanie dia sprawy wileñskiej mialo duže znaczenie. Od tego, jak zostanie przyjęte w swiecie przeprowadzenie wyborów do Sejmu Wilenskiego, zaležalo to, czy ich wyniki zyskają aprobatę mocarstw ententy. Instrukcję podawane przez Zabierzowskiego w takiej, a nie innej formie, stawaly się równiez elementem propagandy przedwyborczej, mającej przyciągnąč do wyborów równiez inne narodowosci niž tylko polska. Sytuacja wymagala tego, aby przeprowadzone przez Polaków na terenie Litwy Srodkowej oraz powiatów braslawskiego i lidzkiego wybory do Sejmu 4 AAN, Akta Towarzystwa Stražy Kresowej, syg. 548, plakat zatytulowany Do Pp. Prezesów i Czlonków Obwodowych Komisji Wyborczych. 5 Wybory do Sejmu w Wilnie 8 stycznia 1922. Oswietlenie akcji wyborczej i je j wyników na podstawie zródel urzędowych opracowanych przez Gen. Komisariat Wyborczy, Wilno 1922, s. 29. 6 Tamže, s. 30-31.

60 Wileñskiego byly naprawdę demokratyczne. Juz same zarządzenia odpowiednich wladz musialy swiadczyc na zewnątrz o wyjątkowo dobrej woli Polaków, aby nikfich nie posądzil np. o tendencje aneksjonistyczne. PROGRAMY STRONNICTW POLITYCZNYCH UCZESTNICZĄCYCH W WYBORACH DO SEJMU WILEÑSKIEGO

W kampanii wyborczej do Sejmu Wileñskiego aktywnie uczestniczyly, wystawiając wlasne listy: Polski Centralny Komitet Wyborczy, Rady Ludowe, Polskie Stronnictwo Ludowe, Polski Związek Ludowy „Odrodzenie”, Polska Partía Socjalistyczna, Polski Demokratyczny Komitet Wyborczy i Narodowy Bezpartyjny Polski Komitet Wyborczy. Najliczniejszym i —jak się požniej okazalo — mającym najszersze poparcie byl Polski Centralny Komitet Wyborczy. Tworzyly go trzy stronnictwa, a miañowicie: Związek Ludowo-Narodowy, Chrzescijañsko-Narodowe Stron­ nictwo Pracy 7 i Narodowe Zjednoczenie Ludowe. Liderami tego bloku byli przywódcy poszczególnych stronnictw: Aleksander Zwierzyñski, Feliks Raczkowski, ks. Ignacy Olszañski, Mieczyslaw Engiel i Stanislaw Brzostowski. Swój program PCKW przedstawil w odezwie, opublikowanej 2 grudnia 1921 r. Zamykal się on w trzech glównych punktach: 1. Bezwarunkowe wcielenie Ziemi Wileñskiej do Polski. 2. Ograniczenie zadania Zgromadzenia przedstawicieli ludnošci w Würde do tej jedynej sprawy. 3. Przekazanie wszystkich innych spraw Sejmowi Rzeczypospolitej w Warszawie i niezwloczny wybór posíów do tego Sejmu z Ziemi Wileñskiej8.

Dodatkowo o celach stronnictwa dowiadujemy się z artykulu Feliksą Raczkowskiego Dwa obozy polityczne. Autor pisząc o zadaniach narodowej demokracji na kresach, twierdzi między innymi: N a kresach wschodnich dawnej Rzeczypospolitej na terenie 9-ciu guberni Litwy i Rusi, obok walki ze zbyt daleko posuniętym lojalizmem w stosunku do rządu rosyjskiego, musial obóz narodowy przeciwstawic się w pierwszej mierze innemu, bardziej bodaj jeszcze grožnemu niebezpieczeñstwu. 7 W pracy przyjęto taką nazwę: Chrzescijansko-Narodowe Stronnictwo Pracy. Naležy to zaznaczyč, gdyž w rožnych žrodlach podawane są rožne nazwy tego stronnictwa. I tak wydawnictwo Wybory do Sejmu w Wilnie 8 stycznia 1922..., (s. 34) wymienia je jako Narodowe Stronnictwo Pracy (Chrzešcijansko-Demokratyczne). Z kolei w biogramie založyciela stronnictwa ks. Ignacego Olszanskiego, zamieszczonym w pracy Parlament Rzeczypospolitej Polskiej 1914-1927, (s. 165) podano nazwę Polski Związek Chrzešcijansko-Demokratyczny. Przyjęta w pracy nazwa jest jedyną, ktora powtörzyla się w dwoch žrodlach: Sejm Wilehski 1922. Przebieg posiedzeh wedlug sprawozdan stenograficznych w opracowaniu kancelarii sejmowej, Wilno 1922, s. VI, oraz J. B e lc ik o w s k i, Stronnictwa, partie, unie, federacje, kluby polityczne na ziemiach polskich i ich programy vv 1921 r., Warszawa-Lwow 1921, s. 6. 8 Wybory do Sejmu w Wilnie 8 stycznia 1922..., s. 34.

61 Mam na myšli tzw. Krajowosc, ktora w swym odlamie najdalej ideowo posuniętym wkraczala w dziedzinę po prostu wyrzekania się swej polskošci na rzecz wspohnieszkancow tego kraju, do innych narodowosci naležących. Obok calkiem j už nieokrešlonego pojęcia „tutejszošci”, mielišmy do czynienia z movviącymi po polsku Litwinami, Bialorusinami, Ukraincami itp. [ ...] . Prądowi krajowcowemu mūšiai oboz narodowy wypowiedziec walkę na šmierč i žyde, chodziio bowiem o zažegnanie zaprzepaszczenia samego poczuda przynaležnošd narodowej, 0 uratowanie dla przysziego panstwa polskiego, ježeli nie caioksztaltu dawnej Litwy i Rusi, to przynajmniej tej częšti kraju, w ktorej wpiywy kultury polskiej byly bardzo silnie zakorzenione9.

Tak więc dla PCKW najwazniejszym bylo prawne zatwierdzenie stanu faktycznego na Wilenszczyznie, czyli sprawowania wladzy nad tym terytorium przez Polakow. Obawiając się emancypacji mnięjszošci narodowych mieszkających na tym terenie, byli przeciwni wprowadzeniu tu jakiejkolwiek autonomii. Uwazali, že jedynie bezwarunkowe, bezpošrednie wcielenie do Polski pozwoli uratowac Wileriszczyznę dla Rzeczypospolitęj. Obawy narodowcow wilenskich co do ewentualnej autonomii Wilenszczyzny czy tež federacji jęj jako osobnego kantonu z Litwą zostaly wyrazone w dwoch memorialach wystosowanych przez narodowcow do prezesa poselskiego Klubu Mieszczariskiego w Warszawie. W pierwszym memoriale, wystosowanym 11 maja 1922 r., po wyliczeniu, jak dūžy procent na Wilenszczyznie stanowią Polacy, stwierdza się: Ludnošč ta — polska z samookrešlenia — muši jednak byč utrzymywana pod stalym wplywem kultury i panstwowosd polskiej. W przedwnym bowiem razie wdąž wzrastający rozwoj polskošci može byč nie tylko powstrzymany, lecz nawet pod wplywami obcymi (litewskimi 1 bialoruskimi) przy wspolnosci wyznaniowej nabrač kierunku wstecznego10.

Następnym pod względem wielkosci stronnictwem, uczestniczącym w wyborach, byly Rady Ludowe. Organizacja ta powstala z inicjatywy Towarzystwa Stražy Kresowej jeszcze przed wyborami. Liderem Rad Ludowych byl Jozef Malowieski. Dla propagowania swoich idei Rada Ludowa Ziemi Wilenskiej zaczęla wydawac od 4 grudnia 1921 r. tygodnik „Rada Ludowa”. Redaktorėm i wydawcą czasopisma byl Tadeusz Nawroczynski. W numerze 1 tygodnika znajdujemy dokladny program stronnictwa: W myšl uchwal Zjazdu Wydzialow Wykonawczych Rad Ludowych Ziemi Wilenskiej z dn. 8 lutego r.b., wielokrotnych postanowien Naczelnej Rady Ludowej, poszczegolnych Rad Ludo­ wych powiatowych i przeszlo tysiąca zjazdow, wiecow i zebran ludnošci Ziemi Wilenskiej, za n a jp ie r w s z e z a d a n ie n a s z e u w a z a m y w c ie le n ie Z ie m i W ile n s k ie j d o R z e c z y p o s p o lite j P o ls k ie j [ppdkr. w oryg.]. Jestešmy takimi samymi Polakami jak ci spod Warszawy, Krakowa i Poznania. Chcemy mieč takie same jak oni prawa i obowiązki. W myšl powyzszego uwazamy, že Sejm Wilenski powinien jedynie uchwalic polączenie Ziemi Wilenskiej z Polską i dopilnowac, by to polączenie rzeczywišcie nastąpilo. Sejm Wilenski nie može wydawac žadnych nowych praw, bo to naležy tylko do Sejmu Polskiego w Warszawie. 9 F. R a c z k o w s k i, Dwa obozy polityczne, Wilno 1921, s. 6. 10 Biblioteka Akademii Nauk Litewskiej SRR. Dzial Rękopisow, syg. F 43 253552, Do Prezesa Klubu Poselskiego Mieszczanskiego. Memorial (maszynopis).

62 Stwierdzamy, že ostatnie walki polsko-litewskie byty tragiczną pomylką. Wasnie między narni są spowodowane przede wszystkim podstępnymi knowaniami naszych wspolnych wrogöw, Niemiec i Rosji. Wierzymy, že wasnie te znikną i zapanuje między narni zgoda, jak za czasöw Jagiellonow. W tej zgodzie i pojednaniu widzimy najlepsze zabezpieczenie wolnosci ludu polskiego i litewskiego. Aby jednak zgoda mogla nastąpič, muszą się Litwini wyrzec raz na zawsze wszelkich pretensji do Wilna i Ziemi Wilenskiej, uznač, iž są one polskie i na wieczne czasy naležą tylko do Polski. Stač będziemy zawsze na stražy rzeczywistego rownouprawnienia wszystkich narodowosci i wyznan. Chcemy, aby Litwin i Bialorusin czul się w Polsce tak samo jak Polak. Chcemy žyč wszyscy w braterskiej zgodzie, jak wolni z wolnymi i rowni z rownymi [to haslo bylo sloganem Towarzystwa Stražy Kresowej — przyp. A.S.]. R a d y L u d o w e są p r z e d s t a w ic ie ls t w e m n a js z e r s z y c h m a s lu d o w y c h Z ie m i W ile n s k ie j, s t o j ą i s t a č b ę d ą z a w s z e na s tr a ž y in t e r e s o w lu d u . [podkr. oryg.] Rady Ludowe organizują lud do walki o wcielenie Ziemi Wilenskiej do Polski, szerzą wsrod niego znajomošč praw i obowiązkow, przygotowują go do wykorzystania praw i urządzen juž istniejących i walczą o nowe, lepsze dla ludu prawa. Za jedno z najwažniejszych zadan uwažamy dopilnowanie wprowadzenia w žyde reformy rolnej, nadającej w myšl uchwaly Sejmu Ustawodawczego z dn. 10 lipca 1919 r. i 15 lipca 1920 r. oraz Dekretu gen. Zeligowskiego z dn. 11 grudnia 1920 r. ziemię bezrolnym i zaslužonym w obronie kraju žolnierzom. Rady Ludowe walczą o uwlaszczenie drobnych dzieržawcow. Rady Ludowe walczą o poprawę losu služby dworskiej. Rady Ludowe walczą o sprawiedliwe opodatkowanie. Rady Ludowe walczą o naležytą i szybką odbudowę zniszczonych przez wojnę, aprowizaeję kraju, o prawidlową i pomyšlną dzialalnošč samorządow, o zlagodzenie dęžaru stanu wojennego, jak stojek, rekwizycji, kontygentöw, o zapewnienie bezpieczenstwa publicznego. Rady Ludowe zwalczają wszelkie nadužycia, gwalty i bezprawia z czyjejkolwiek by one nie pochodzily strony. Rady Ludowe popierają shiszne žądania robotniköw11.

Stanowisko Rad Ludowych co do kompetencji Sejmu Wileriskiego przedstawione zostalo w kolejnym numerze tygodnika „Rada Ludowa”, gdzie m.in. stwierdzono: Sejm Wilenski može i powinien zalatwic wiele spraw i dopilnowac wykonania tych praw, ktore juž obowiązują. To Sejm može i powinien zrobič. Dopoki Ziemia Wilenska nie będzie wlączona do Polski, poki nie wybierzemy poslow do Sejmu Warszawskiego, winni nasi poslowie w Sejmie Wilenskim pilnowac naszych spraw i dbač o nasze interesy. Za tym powtarzam, nie zgromadzenie orzekające, a Sejm Wilenski winien się zebrač. Powinien on uchwalic wdelenie do Rzeczypospolitej i dopilnowac tego wcielenia. Dopöki nie wybierzemy poslow do Warszawy, co oby nastąpilo jak naprędzej, Sejm nasz powinien zalatwic nasze bolączki. Ale žadnych nowych ustaw wydawac mu nie w olno1112.

Z przytoczonych deklaracji widac, ze program Rad Ludowych w kwestii przysztošci Wilenszczyzny byl zbiežny z programem PCKW. Co się jednak tyczy kompetencji Sejmu, uwazano, w przeciwienstwie do endeköw, že možna rozwiązač dzięki niemu kilka problemow doskwierających ludnošci Wileh11 Nasz program, „Rada Ludowa” 1921, nr 1 (4 XII), s. 1-2. 12 Jak powinien pracowac Sejm Wilenski?, „Rada Ludowa” 1921, nr 2 (11 XII), s. 1.

63 szczyzny. Dūžy nacisk w kampanii wyborczej Rady Ludowe będą kladly wfasnie na rozwiązanie problemow spolecznych. Polskie Stronnictwo Ludowe bylo w Wilnie grupą autonomiczną dzialającego w Polsce PSL „Piast”. Na tym terenie zostalo založone 8 wrzesnia 1921 r. Do momentu rozpoczęcia akcji wyborczej stronnictwo to bylo tu malo widoczne. Początkowo wsrod czlonkow PSL w Wilnie przewazali zwolennicy federacyjnej koncepcji rozwiązania problemų Wilenszczyzny. Jednak juž w momencie rozpoczęcia otwartej kampanii wyborczej zwycięžyla koncepcja stworzenia szerokiej autonomii dla wcielonej do Polski Wilenszczyzny. Podobnie jak Rady Ludowe, PSL nie chcialo ograniczač kompetencji Sejmu Wilenskiego tylko do zgromadzenia orzekającego o przylączeniu Wilenszczyzny do Polski. Myšlano jeszcze o przeprowadzeniu szeregu reform socjalnych i spolecznych, zgodnie z programem ogolnopolskiego PSL. Oba te cele wyrazalo haslo wyborcze stronnictwa: „Z Polską i za reformą rolną” 13. Liderem wilenskiego PSL byl adwokat Bronislaw Krzyzanowski — byl on ojcem Bronislawa Krzyzanowskiego, takže adwokata, znanego z dzialalnošci konspiracyjnej na Wilenszczyznie w okresie II wojny swiatowej. Do najaktywniejszych czlonkow wilenskiego PSL naležal Marian Swiechowski, znany polityk i miejscowy dzialacz spoleczny. W wielu swoich wystąpieniach Swiechowski starai się propagowac ideę federacji ziem litewsko-bialoruskich z Polską na zasadzie trzech kantonow narodowych na wzor szwajcarski. Wplyw Šwiechowskiego na program wilenskiego PSL byl niebagatelny, jemu zatem naležy przypisywac wybor programų autonomii Wilen­ szczyzny w zamian za nierealną w tym momencie federację14. Z tego samego nurtu spolecznego co PSL wywodzilo się kolejne stronni­ ctwo, uczestniczące w wyborach do Sejmu Wilenskiego, Polski Związek Ludowy „Odrodzenie”. Stronnictwo to bylo wilenską mutacją PSL ,,Wyzwolenie”. W programie PZL „Odrodzenie” zadeklarowano następujące cele polityczne: Polski Związek Ludowy „Odrodzenie”, jako wyraziciel warstw ludowych na Litwie dąžy do polączenia calej Litwy historycznej z Polską — tak, žeby pod wspolnym dachem dla každego narodu miejsce swobodne i rowne prawa się znalazly. O ile powyzsze dąženie nie daloby się urzeczywistnic ze względu na odmienne dąžnošci innych narodowosci kraj zamieszkujących, to „Odrodzenie” na Litwie dąžyč będzie do polączenia z Polską częsci kraju o przewažającej ludnosci polskiej, lub do Polski ciąžących.

Dalėj zaš, w częsci „Stosunek do narodowosci niepolskich Litwę zamiesz­ kujących”, czytamy: Uznając že Litwa zamieszkala jest przez cztery glowne narodowosci — Polakow, Litwinow, Bialorusinow i Zydow, „Odrodzenie” dąžyč będzie do zapewnienia swobodnego rozwoju žycia 13 Wybory do Sejmu w Wilnie 8 stycznia 1922..., s. 36. 14 Por. M. Š w ie c h o w s k i, 0 program w stosunku do ziem litewsko-bialoruskich, „Wschod Polski” 1919, nr 1 (grudzien), s. 23-29.

64 narodowo-kulturalnego na zasadach równouprawnienia tych narodowosci przy zabezpieczeniu praw innych mniejszosci narodowych. Zwazywszy, že w poszczególnych częšciach Litwy większošc stanowią Polacy, Litwini lub Bialorusini, „Odrodzenie” dąžyč będzie do administracyjnego rozgraniczenia tych trzech okręgow kraju i do ustalenia zasady, iž w žydu politycznym większošč narodowa ma znaczenie dominujące, a mniejszosci narodowe mają zabezpieczone swe prawa15.

W dalszej częšci programų zawarte juž są postulaty spoleczne i gospodarcze. O tym, že czlonkowie „Odrodzenia” byli zwolennikami federacji, swiadczy fakt przekazania gen. Zeligowskiemu specjalnego memorialu, będącego reakcją na plan Hymansa. W przekazanym 25 lipca 1921 r. dokumencie stwierdzano, že „Odrodzenie” zgadza się na dwukantonową Litwę, ale pod warunkiem, že będzie ona skonfederowana z Polską16. Co do kompetencji Sejmu Wileñskiego „Odrodzenie” propagowalo ideę sejmu ustawodawczego. To znaczy, oprócz wypowiedzenia się za przylączeniem Wileñszczyzny do Polski, sejm powinien zapewnic temų obszarowi autonomię — np. taką jak na Šląsku — poza tym: „Sejm muši wreszcie wypowiedziec glówne krzywdy, które się ludziom dzieją i postanowic ich naprawę” 17. Glównymi dzialaczami „Odrodzenia” byli Stefan Mickiewicz i Ludwik Chomiñski. Kolejnym autonomicznym stronnictwem na Wilenszczyznie byla Polska Partía Socjalistyczna. Występowala ona tam jako Polska Partía Socjalistyczna Litwy i Bialorusi (PPSLiB). Socjališci byli najkonsekwentniejszymi zwolen­ nikami i propagatorami idei autonomii Wileñszczyzny, będącej częšcią Rzeczypospolitej. Postulat ten tak byl przedstawiany w odezwie przedwyborczej PPSLiB: Polska Partía Socjalistyczna L. i B. nie schodząc ze swego programowego stanowiska: dąženia do zachowania calošci kraju, w interesach klasy robotniczej, losy ziemi naszej powiązač pragnie z losami Polski, gdzie proletariat jest swiadomy, silny i dobrze zorganizowany i potrafi dač radę grasującym chwilowo silom reakcji. Ale žądač będzie szerokiego usamodzielnienia kraju naszego, by sprawy narodowosciowe, kulturalne i gospodarcze, wobec odrębnych warunków kraju, byly decydowane, zgodnie z wolą i interesami ludnošci tu na miejscu, by wykonanie reformy rolnej dalo korzyšci naszej miejscowej ludnošci i by na ogól kraj byl rządzony przez nas samych, a nie nadeslanych nam urzędnikow i karierowiczów18. 15 Program Polskiego Zwiqzku Ludowego „Odrodzenie", „Gazeta Ludowa »Odrodzenie«” 1920, nr 24(36) (12 XII), s. 5. 16 Por. Memorialy „Odrodzenia" i Demokratow, skutki braku sejmu na tie uchwal genewskich, Wilno 1921, s. 8-11. 17 L. C h o m in s k i, „Orzekajqcy" czyli jednogodzinny Sejm, „Gazeta Ludowa »Odrodzenie«” 1921, nr 26(38) (16 I), s. 1. 18 Odezwa przedwyborcza PPSLiB z 14 grudnia 1921, „Robotnik” 1921, nr 347 (23 XII), s. 3. Por. takze: K. W igch , PPS w pierwszych latach parlamentaryzmu 1921-1923, Warszawa 1987, s. 51-53.

65 Dūžy nacisk kladla PPSLiB takže na sprawy spoleczne, ktore powinien rozwiązač Sejm Wilenski. Liderami PPSLiB byli Aleksander Zasztowt i Stanislaw Baginski. Kampanii PPSLiB sekundowala PPS, glownie przez wystąpienia poslow socjalistow w Sejmie Ustawodawczym oraz przez publicystykę na lamach „Robotnika” lub innych pism prowadzonych przez socjalistow. Ostatnim stronnictwem skupiąjącym zwolennikow rozwiązania problemų Wilenszczyzny na drodze federacji bylo Polskie Stronnictwo Demokratyczne. W okresie wyborow demokraci utworzyli Polski Demokratyczny Komitet Wyborczy. Wyrazne okrešlenie się demokratow jako federalistow znajdziemy w memoriale wystosowanym do gen. Želigowskiego w lipcu 1921 r. Czytamy tarn m.in.: Niewątpliwym jest jedno: Wilno nie będzie oderwane od Litwy a wcielone do Polski. My jako federališci, uwazalismy i uwazamy koncepcję federacyjną za najbardziej pomyšlną zarowno dla Polski, jak dla Litwy calej, a w szczegolnošci dla polskiego spoleczenstwa na Litwie. Federacja može jednak mieč najrozmaitsze odcienie, a Wilenszczyzna, jako polska częšč Litwy, jest najbardziej zainteresowana, aby nie byla poddana majoryzacji zywiolu litewskiego, žeby nie zostala urządzona przez wladze kowienskie, ani tež Ligę Narodow. Jedynym wlasciwym šrodkiem dla zabezpieczenia najzywotniejszych interesow spoleczenstwa polskiego, a nawet i calej ludnosci Litwy Šrodkowej, jest jak najszybsze a zupelnie wyrazne stanowisko Generala Zeligowskiego, jako rzecznika tejže ludnosci. Stanowisko to powinno się wyrazic w niezwlocznym przystąpieniu do stworzenia tzw. Kantonu Wilenskiego [ , . . ] 19.

O roli przewidzianej dla Sejmu Wilenskiego przez demokratow dowiadujemy się z odezwy Polskiego Demokratycznego Komitetu Wyborczego, ogloszonej 1 stycznia 1922 r.: Wymagamy, aby Sejm [Wilenski — przyp. A.S.] štai się obok rządu polskiego czynnym tworcą naszej przyszlošci. Žądamy trwania sejmu až do ostatecznego zalatwienia zjednoczenia z Polską20.

Do glownych przedstawicieli Polskiego Stronnictwa Demokratycznego naleželi: Witold Abramowicz oraz Jan Pilsudskį — adwokat, brat Naczelnika Panstwa. Ostatnim stronnictwem, ktore wystawilo wlasną listę w wyborach wilenskich, byl Narodowy Bezpartyjny Polski Komitet Wyborczy. Organizacja ta powstala z powodu wyborow w początkach grudnia 1921 r. W jej sklad wchodzily rožne organizacje spoleczne, takie jak Liga Robotnicza, Związek Obrony Woli Ludnosci Naleženia do Polski oraz przedstawiciele rožnych srodowisk, jak kupcy, inteligencja, kolejarze czy bezpartyjni robotnicy. Komi­ tet mial program taki sam jak PCKW, czyli przylączenie Wilenszczyzny do 19 Memorial zložony generalowi Zeligowskiemu przez Polskie Stronnictwo Demokratyczne, [w:] Memorialy „Odrodzenia" i Demokratow..., s. 14. 20 Wybory do Sejmu w Wilnie 8 stycznia 1922..., s. 34. 5 — Sejm Wilenski ...

66 Polski bez jakichkolwiek zastrzežen — tzn. bez wprowadzenia autonomii Wilenszczyzny — oraz uznanie kompetencji Sejmu Wilenskiego jako zgromadzenia orzekającego tylko o przylączeniu Wilenszczyzny do Polski. Choc program Komitetu byl taki sam jak PCKW, to jednak oba stronnictwa byly antagonistyczne. Wynikalo to z tego, že Komitet chcial skupiač wszystkich zwolenniköw inkorporacji Wilenszczyzny do Polski, ale będących przeciwnikami Związku Ludowo-Narodowego jako partii politycznej. Stąd wlasnie ta bezpartyjnošč w nazwie. Dodatkowo w swoim programie deklarowal, že poslowie wybrani z listy Komitetu będą się domagač, opröcz wlączenia Wilenszczyzny do Polski, takže ziem, ktore w tym momencie byly w rękach Litwinöw lub Lotyszy. Chodzilo tu glöwnie o linię kolejową Wilno-Grodno oraz o Dynaburg wraz z przyleglą częšcią powiatu braslawskiego21. Narodowy Bezpartyjny Polski Komitet Wyborczy dzialal tylko na terenie Wilna i tu wystawil swoją jedyną listę, ktöra jednak przepadla w wyborach. Z notatki opublikowanej w nr. 4 į,Rady Ludowej” wynika, že NBPKW byl popierany przez Naczelną Radę Ludową Ziemi Wilenskiej22. Wymienione stronnictwa i partie to wszystkie organizacje, ktore uczestniczyly aktywnie w wyborach do Sejmu Wilenskiego, wystawiając swoje listy. Opröcz tych wystawiono jeszcze inne listy, ale byly to inicjatywy lokalne, nie popierane przez j akies konkretne stronnictwa. Stronnictwa, o ktörych mowa, možna podzielič na dwie zasadnicze grupy. Pierwsza, ktorą tworzyly: Polski Centralny Komitet Wyborczy, Rady Ludowe i Narodowy Bezpartyjny Polski Komitet Wyborczy, to zwolennicy koncepcji inkorporacyjnej. Ich zdaniem Sejm Wilenski mial byč zgromadzeniem, stworzonym tylko po to, aby wcielic Wilenszczyznę do Polski. Byli oni przeciwni nawet najskromniejszej formie autonomii tego regionu. Jedynie Rady Ludowe liczyly tu jeszcze na ewentualne rozwiązanie w Sejmie Wilenskim kilku problemöw natury spolecznej. W kampanii wyborczej stronnictwa te zwalczaly systematycznie zwolenniköw federacji. Druga strona to PSL, PZL „Odrodzenie”, PPSLiB i Polski Demokratyczny Komitet Wyborczy. Byly to stronnictwa, ktore preferowaly koncepcję federacyjną, ewentualnie dąžyly do stworzenia szerokiej autonomii na Wilenszczyznie. Jednoczešnie zakladano w tych stronnictwach, že w trakcie obrad Sejmu Wilenskiego ūda się przeprowadzic wiele ustaw spolecznych i gospodarczych zgodnie z programami tych stronnictw. Zaröwno kampania wyborcza, jak i pözniej obrady Sejmu Wilenskiego, polaryzowane byly woköl tych przeciwnych stanowisk. Ze względu na to cala energia poslöw w Sejmie Wilenskim poszla w walkę z przeciwnym obozem, co nie pozwolilo stronnictwom lewicowym przeprowadzic zamierzonych reform. 21 Tamže, s. 37. 22 Bezpartyjny Komitet Wyborczy, „Rada Ludowa” 1921, nr 4 (25 XII), s. 3.

67 MNIEJSZOŠCI NARODOW E A WYBORY DO SEJMU WILENSKIEGO

Jak juž wspomniano, nie cale terytorium okrešlone w ordynacji wyborczej moglo aktywnie uczestniczyč w wyborach. Wylączone z tego zostaly okr. 1 — Szyrwinty i okr. 6 — Wysoki Dwor, pozostające aktualnie w calošci w rękach litewskich oraz skrawki okr. 2 — Šwięciany, okr. 5 — Troki i okr. 12 — Braslaw, ležące w tzw. pasie neutralnym. Na pozostalym obszarze, wedlug danych spisu ludnošci z grudnia 1919 r., bylo ogolem 735089 mieszkancow, z czego 503 004 (68,4%) stanowili Polacy, 84810 (11,5%) Žydzi, 64295 (8 ,8 %) Bialorusini, 52 814 (7,2%) Litwini, 9749 (1,3%) „tutejsi” i 20810 (2,8%) to inne narodowosci, glownie Rosjanie23 (dokladne dane patrz tab. 6 ). Tab. 6. Stosunki narodowosciowe w okręgach wyborczych na terytorium objętym wyborami do Sejmu Wilenskiego Okręgi wyborcze

Ogolna Liczba liczba Polakow ludnošci

Švvięciany 71218 Komaje 59294 Oszmiana 78 843 Troki 34685 Wilno-polnoc 60012 Wilno-poludnie 66 548 Wilno-miasto 128 954 Litwa Srodkowa 499 554 Lida 85611 Wasiliszki 92 801 Braslaw 57123 Cale teryto­ rium 735089

Procent ludnošci danėj narodowošci Polacy Bialorusini Litwini

„Tutejsi”

35248 27200 63065 23 893 56262

49,5 45,8 80,0 68,9 93,8

7,2 23,0 4,4 0,1 0,9

20,3 0,1

62718 72416

94,2 56,1

0,6 1,4

1,4 2,3

340802 65922 61793 34487

68,2 77,0 66,5 60,4

5,0 9,4 21,4 20,0

8,9 1,2 3,2 7,7

2,0

503004

68,4

8,8

7,2

1,2

31,5 18,5 —

Žydzi

inni

—

7,2 2,6 5,7 8,8 3,9

3,6 6,7 1,1 1,7 1,3

—

3,1 36,1

0,7 4,1

13,0 11,3 7,6 5,0

2,9 1,1 1,3 6,9

11,5

2,8

1,0 3,4 8,8 0,2

— — —

Žrodlo: Wybory do Sejmu vv Wilnie 8 stycznia 1922. Ošwietlenie akoji wyborczej i je j wynikow na podstawie žrodel urzędowych opracowanych przez Gen. Komisariat Wyborczy, Wilno 1922, s. 104.

Przy takim rozkladzie narodowošci na terytorium wyborczym wažne bylo pozyskanie dla sprawy polskiej przynajmniej najliczniejszych mniejszošci, tak aby ostateczne wyniki wyborow wykazaly, že nie tylko Polacy chcieli przylączenia Wilenszczyzny do Polski. Najliczniejszą mniejszošcią na terytorium wyborczym byli Žydzi, stąd wladze polskie, a konkretnie polskie MSZ, probowalo pozyskač ich dla siebie. Aleksander Meysztowicz w swoich wspomnieniach z okresu pelnienia funkcji prezesa Tymczasowej Komisji Rządzącej Litwy Šrodkowej pisal: „MSZ, dla efektu w Europie, chcialo mieč Žydow w Sejmie Wilenskim, i gotowe bylo dužo dač za to, ažeby ich do udzialu w sejmie naklonič” 24. Początkowo rozmowy 23 Wybory do Sejmu vv Wilnie 8 stycznia 1922..., s. 104. 24 A. M e y s z t o w ic z , Trzy miesiące rządow vv Litvvie Šrodkowej, Wilno 1922, s. 6.

68 prowadzono z Žydami warszawskimi, gdy jednak wydelegowany przez rząd Szymon Askenazy nie uzyskal efektöw, polecono prezesowi TKR Meysztowiczowi przeprowadzic takie rozmowy na miejscu w Wilnie. Jednak i to nie dalo rezultatöw. Žydzi byli gotowi wystawic swoją wlasną listę wyborczą tylko wtedy, gdyby byli pewni, že Sejm Wilenski zagwarantuje Wilenszczyznie autonomię. Wiązalo się to z tym, že w Litwie Srodkowej Žydzi mieli więcej praw niž w Polsce, stąd gdyby, tak jak przewidywano, Wilenszczyzna zostala wcielona do Polski, to Žydzi wilenscy straciliby częšč swoich przywilejöw. W powyzszej sprawie zostalo wydane specjalne oswiadczenie stronnictw zydowskich: 1. Jako obywatele naszego kraju, związani z nim nierozerwalnymi więzami oraz zainteresowani na rowni z innymi obywatelami w jego rozwoju i rozkwicie, Žydzi uwažają za swoj obowiązek przyjąč udzial w Sejmie Ustawodawczym, zwolanym na zasadach demokratycznych i mającym na czele uregulowanie wewnętrznego žycia naszego kraju, opracowanie odpowiednich norm prawnych i urzeczywistnienia wszelkich innych praw, naležących do kompetencji podobnych organow przedstawicielstwa narodowego. 2. Žydzi uwaialiby rowniez za swoj obowiązek wziąč udzial w plebiscycie, wyznaczonym w celu rozstrzygnięcia kwestii przynaležnošci panstwowej naszego kraju, o ile zostaiyby stworzone odpowiednie warunki zabezpieczające prawidfowosc przeprowadzenia takowego. 3. Kwestia przyjęcia przez Žydow udzialu w obecnie zwolywanym Sejmie može byč rozstrzygnięta dopiero po wydaniu odpowiedniego dekretu, okrešlającego zadania Sejmu25.

Jeszcze jašniej stanowisko Žydow zostalo zaprezentowane w dzienniku „Nais” (29 wrzesnia 1922), czytamy tam: Wsröd starszego pokolenia uchodzilo Wilno za Jerozolimę litewską, pelną pamiątek i sladow tajnego rozkwitu šwiatopoglądu realnego i doswiadczenia zydowskiego. [ . . . ] M ogio by więc Wilno byč drogowskazem dla Žydowstwa litewskiego. [ . . . ] Chcemy [ . . . ] wolelibysmy, aby Wilno zostalo Wilnem, zydowskim Wilnem. Mamy wszelkie podstawy do przypuszczenia, že Žydzi posiadają nie mniej praw na Wilno, niželi strony sporne. I može projekt uczynienia z Wilna miasta wolnego jest nie tylko najmądrzejszym, lecz i najbardziej sprawiedliwym26.

W związku z takim podejšciem Žydow do idei Sejmu Wilenskiego w MSZ postanowiono przynajmniej naklonič ich do wydania deklaracji, w ktörej stwierdzono by, že Žydzi powstrzymali się od uczestnictwa w wyborach, gdyž nie chcieli naruszač jednomyšlnošci uchwaly sejmowej o wcieleniu do Polski, oni są zaš zwolennikami idei federacji. Dodatkowo chciano, aby Žydzi stwierdzili, že mimo absencji wyborczej podporządkują się decyzjom większošci ludnošci reprezentowanej w sejmie27. Ostatecznie nie uzyskano zgody Žydow na takie oswiadczenie. Mimo dužej rezerwy Žydzi jednak uczestniczyli w pracach komisji przygotowującej uroczystošci otwarcia Sejmu Wilenskiego, a w samej uroczystošci uczestniczyl rabin28. 25 „Kurier Poranny” 1921 (19 XII), s. 3. 26 Cyt. za: Wybory do Sejmu w Wilnie 8 stycznia 1922..., s. 40. 27 AAN, MSZ 6103, k. 96, Pro memoria. Co naležy i možna uzyskač od przedstawicieli Žydow Wilenskich? 28 A. M e y s z t o w ic z , op. cit., s. 7.

69 Kolejną pod względem liczebnošci narodowošcią Wilenszczyzny byli Bialorusini. Ich stanowisko w sprawie Sejmu nie bylo jednolite. Cala spolecznošč podzielona byla na dwa obozy, przeciwnikow i zwolennikow Sejmu. Zwolennikom przewodzil Związek Krajowy, z jego inicjatywy stworzono Centralny Bialoruski Komitet Wyborczy. 31 grudnia 1921 r. Komitet wydal odezwę, w ktorej okrešlono cele dzialania. Pierwsze dwa punkty to wyraz woli zjednoczenia calej Bialorusi, wschodniej i zachodniej, i polączenia jej z Polską, ale z zapewnieniem szerokiej autonomii dla tego obszaru. Reszta postulatow, o ktorych realizację mieliby się upomnieč poslowie bialoruscy, to postulaty spoleczne i gospodarcze. Przeciwnicy Sejmu wšrod Bialorusinow to Narodowy Komitet Bialoruski. Komitet ten podjąl 10 grudnia 1921 r. uchwalę, w ktorej wskazywal, dlaczego będzie bojkotowal wybory. Glownymi powodami bojkotu byly: — sztuczny podzial Bialorusi Zachodniej między Polskę i Litwę Šrodkową, — Bialorusini stanowią na tym terenie większošč ludnošci, — wladza spoczywa tylko w rękach Polakow, — od konca wojny Polacy prowadzili politykę ucisku, — jedynie przeprowadzenie wyborow na calym terytorium Bialorusi będącym w rękach polskich može byč przyjęte za podstavvę glosowania przez Bialorusinow29. Jak się okazalo w praktyce, więcej zwolennikow wšrod Bialorusinow mial Związek Krajowy. W trakcie wyborow Bialorusini glosowali došč licznie, a w Oszmianie i Komajach wystawili nawet dwie swoje listy lokalne. Przeciwnicy zwolania sejmu wšrod Bialorusinow byli podobnego zdania, jak Žydzi wilenscy, ktorzy uwažali, že kwestia przyszlošci Wilenszczyzny to nie tylko spor polsko-litewski. Ich zdaniem zarowno Žydzi, jak i Bialorusini mieli takie šame prawa do tych ziem, jak i Polacy, a tym bardziej Litwini. Stąd wlašnie brala się negatywna postawa tych šrodowisk wobec wyborow. Litwini pod vvzględem liczebnošci w Litwie Šrodkowej zajmowali dopiero czwarte miejsce po Polakach, Žydach i Bialorusinach. Jednak ze względu na istotę sporų o Wilno ich zdanie w sprawie wyborow bylo najbardziej wažące dla opinii šwiatowej. Litwini konsekwentnie trzymali się tego, co j už wczešniej manifesto wali w trakcie rožnych rozmow z Polakami — Wilno jest litewskie, w związku z tym uczestnictwo w sejmie zwolanym przez Polakovv uwažają za niemožliwe. Mimo wszystko prezes Okręgowej Komisji Wyborczej na miasto Wilno Grabowski, 3 grudnia 1921 r. wystosowal do Tymczasowego Komitetu Litewskiego pismo z prošbą o wyznaczenie kilku przedstawicieli Litwinow, ktorzy zasiądą w komisjach wyborczych. Odpowiedž Litwinow na to pismo byla następująca: 29 Wybory do Sejmu w Wilnie 8 stycznia 1922..., s. 40-41.

70 W odpowiedzi na pismo Panskie z dnia 3 XII 21 r. Nr 13, w ktorym Pan prosi o dostarczenie Panu przez Tym. Kom. Lit. w Wilnie listy osob do udzialu w Komisjach Wyborczych, Komitet podaje do Panskiej wiadomosci, ze prosby Panskiej spelnic nie moze z powodow nast?puj^cych: 1. Tymczasowy Kom. Litewski w Wilnie jest obrany przez zorganizowane spoleczenstwo litewskie w Wilnie w celu wyrazenia i obrony potrzeb tego spoleczenstwa, ktorego tez stanowisko w sprawach poszczegolnych Komitet stara si? zrealizowac i nie moze brae udzialu w pracy, ktora by szkodzila interesom spoleczenstwa litewskiego. 2. Dotychczasowa trzyletnia administraeja polska w Wilenszczyznie wskazuje, ze nawet zmuszone do lepszego obchodzenia si? z ludnosci^ zanim przyl^czy kraj ten do Polski, wladze polskie i zorganizowana cz?sc spoleczenstwa polskiego miejscowego i niemiejscowego, nieraz gorzej od dawnych ciemi?zycieli uciskaj^ i przesladuj^ Litwinow, ich zycie spoleczne i osobiste, ksi?zy, szkoly, pisma, instytueje handlowe i przemyslowe, stowarzyszenia, nie ukrywajqc swej ch?ci wyplenienia litewskosci w Wilenszczyznie. 3. Spoleczenstwo polskie organizuje Sejm Wilenski w tym celu, aby wyzyskuj^c srodki okupacyjne i monopol pracy polityeznej, zmusic Wilenszczyzn? do pol^czenia si? z Polsk^ i ostateeznie jq. spolonizowac. 4. W tym celu Wilenszczyzna od dawna jest opracowywang. przez dostarczonych z Polski agitatorow i za pieni^dze stamt^d przesylane, jednoczesnie zas pilnie si? strzeze, by zaden dzialacz z Litwy Niepodleglej nie przybyl spoza linii demarkacyjnej do Wilenszczyzny w celu pracowania na korzysc Litwy, miejscowi zas dzialacze litewscy tez s^ kr?powani i przesladowani. 5. Administraeja polska w Wilenszczyznie zniszczyla instytueje i sily litewskie, pochwycila w swe r?ce cal$ prac? agitacyjnq., ku wyzej wymienionemu celowi skierowuje system i post?powanie wyboreze, az do ostatniej chwili nie zaprzestaj^c przesladowania Litwinow. 6. W takich warunkach nawet obiecywane na czas wyborow „wolnosci” b?d^ czcze, Sejm w ten sposob zwolany odzwierciedli tylko opini? zbalamuconej przez agitatorow z Polski mniejszosci spoleczenstwa, spozni powrot Wilenszczyzny do Litwy Niepodleglej, od ktorej Polska chce j^ oderwac i przeto jeszcze bardziej utrudni sytuacj? Litwy, a zwlaszcza Litwinow Wilenskich. 7. Wobec wyluszczonego, wilenskie spoleczenstwo litewskie, nie chc^c wykroczyc przeciwko swemu narodowi i ojczyznie, nie uezestniezy w wyborach do takiego Sejmu, spelniaj^c zas jego wol? Tymczasowy Komitet Litewski w Wilnie, nie b?dzie bral udzialu w takich wyborach30.

Jednoznacznie negatywny stosunek Litwinow do wyborow potwierdzaj^ artykuly w prasie litewskiej, takie jak chocby ten, zamieszczony w nr 1 czasopisma „Nasza Ziemia”: Kto b?dzie wybieral do Sejmu Wilenskiego? Poniewaz ani Litwini, ani Bialorusini, ani Zydzi nie b?d^ brali udzialu w wyborach do Sejmu Wilenskiego, to ten Sejm wybierac b?dg. sami tylko Polacy (i to nie wszyscy), oraz aleksiuki i bolszewicy. Aleksiuki s^ to ludzie z nielieznej partii bialoruskiej, b?d$cej na uslugach rzqdu polskiego. Glow^ tej partii jest Aleksiuk31.

Z kolei w litewskiej jednodniowce z 4 grudnia 1921 r. ,,W stolicy Litwy” czytamy: Polska pragn?laby otrzymac zgod? ludnosci Wilenszczyzny na pol^czenie tego kraju do Polski. W tym celu pragnie zwolac w Wilnie zgromadzenie ludnosci, ktore by orzeklo, dok^d ludnosc wilenska pragnie nalezec, czy do Polski, czy do Litwy. [ . . . ] Prawdziwy nawet plebiscyt nie zawsze daje moznosc poznania rzeczywistych ch?ci ludnosci, to coz i mowic o wyborach w takich warunkach, ktore obecnie utworzyly si? na Wilenszczyznie32. 30 Tamze, s. 41-45. 31 Tamze, s. 75. 32 Tamze, s. 76-77.

71 Tym jednoznacznym wystąpieniom Litwinow wilenskich sekundowaly oczywišcie wystąpienia rządu litewskiego skierowane glownie do Rady Ligi Narodow. Z materialow Generalnego Komisariatu Wyborczego wynika, že w okręgu wyborczym II, šwięcianskim, zgloszona zostala lista kandydatow na poslow podpisana przez kilkudziesięciu Litwinow. Ze względu jednak na to, že zostala ona zložona juž po uplywie terminu skladania takich dokumentow, nie zostala uwzględniona przez wladze. Oczywišcie jest to tylko przyklad jednostkowy, gdyž w praktyce Litwini jednak zbojkotowali te wybory. KAM PANIA WYBORCZA I WYBORY

W momencie ostatecznej zapowiedzi zwolania Sejmu Wilenskiego vviadome juž bylo, že będzie on spelnial tylko funkcję zamiennika plebiscytu, j aki miano pierwotnie z inicjatywy Ligi Narodow tu przeprowadzič. Stąd tež rząd polski oraz vvladze Litwy Šrodkowej w propagandzie przedwyborczej glowny nacisk kladly na zapewnienie wyborom j ak największej frekwencji. Gdyby doszlo do tego, že w wyborach uczestniczyloby mniej niž 50% elektoratu, to latwo byloby zakwestionowač uchwalę Sejmu o wcieleniu Wilenszczyzny do Polski, jako uchwalę mniejszošci spoleczenstwa tych ziem. Podstawową kwestią przed rozpoczęciem wyborow byla sprawa ich finansowania. Litwa Šrodkowa, jako twor sztuczny, pozbawiona normalnej lącznošci ze šwiatem, musiala byč oczywišcie utrzymywana przez rząd polski. Jeszcze przed mianowaniem Aleksandra Meysztowicza na prezesa TKR, w paždzierniku 1921 r., odbyla się w Warszawie konfederacja przedstawicieli TKR oraz Aleksandra Meysztowicza z przedstavvicielami rządu polskiego. Na spotkaniu tym ustalono sumy kredytow, ktore Polska miala przyznač Litwie Šrodkowej — oczywišcie w sposob tajny. W ogolnej sumie kredytu, wynoszącej 685 607 590 mk przewidziano 67 mln mk na koszty techniczne wyborow, ktore mial przeprowadzič w Litwie Šrodkowej Meysztowicz. Dodatkowo dyrektor Departamentu Politycznego August Zaleski i naczelnik Wydzialu Wschodniego Kossakowski domagali się od ministrą spraw zagranicznych, aby doprowadzil do wyasygnowania ze skarbu 160 mln mk na akcję polityczną w Litwie Šrodkowej. W swoim pišmie do ministrą pisali oni: Suma 160000000 kredytu na akcję polityczną jest wprost niezbędna dla przeciwdzialania zarowno agitacji wrogiej z zewnątrz [ .. . ] , jak tež w celu rozbicia vvrogiej akcji wewnątrz kraju. Pan Meysztowicz uwaža powyžsze sumy za nader niewystarczające i z trudem daje się sklonič do podjęcia akcji przy powyžszem ograniczeniu kredytow. Brak dostatecznych šrodkow na kontragitację i przekupienie wrogich czynnikow ma w sobie bardzo powažne niebezpieczenstwo, albowiem gdybyšmy nie zdolali osiągnąč zblokowania się bardzo dziš zrožnicowanych partii politycznych polskich w jedną listę, nieodzowne rozbicie się glosow polskich wywola niewątpliwie solidarne wystąpienie Žydow, Bialorusinow i Litwinow i rezultat wyborow okaže się fatalny. [ . . . ] Ogromne fundusze zostaly stracone w plebiscycie na Mazurach, tu mamy zupelną pewnošč ich pomyšlnego rezultatu, a im vviększą będzie suma, tym bardziej niewątpliwy rezultat.

72 Prosimy Pana Ministra o uzyskanie stanowczej i rychlej decyzji, gdyž ziemia pali się tu pod nogami. Decyzja jest juž fatalnie spožniona i nadeslanie jej w dniu 27 b.m. [tj. paždziernika — przyp. A.S.] pozwala zebrač Sejm dopiero 15 grudnia i to przy skróconej metodzie wyborów i uzyskaniu nadzwyczajnych srodków lokomocji33.

Jak wynika ze wspomnien Meysztowicza, mimo pisma Zaleskiego i Kossakowskiego, miai on początkowo duže klopoty z uzyskaniem potrzebnych pieniędzy tak na kampanię wyborczą, jak i na pokrycie calego preliminarza Litwy Šrodkowej. Dopiero po ukladach z ministrėm skarbu Meysztowicz uzyskal potrzebne pieniądze. Zgodnie z ordynacją przebiegiem kampanii wyborczej i wyborami kierowal Generalny Komisariat Wyborczy, któremu podlegaly Glówne Komisariaty Wyborcze, osobny dia Litwy Šrodkowej i osobny dia powiatów lidzkiego i braslawskiego. Komisarzom Glównym podlegali wszyscy urzędnicy nižszego szczebla (zob. schematy I i II organizacji wladz nadzorczych i organów wyborczych). Kampania wyborcza byla prowadzona wlasciwie tylko na terytorium objętym wyborami i prowadzona byla przez miejscowe stronnictwa i ich przedstawicieli. Marszalek Pilsudskį, autor odezwy wilenskiej z kwietnia 1919 r., w której zapowiadal zwolanie Sejmu Wilenskiego — oczywiscie nie doslownie — nie bral udzialu w toczącej się kampanii wyborczej. Raz jeden tylko, 19 listopada 1921 r., będąc w Lidzie, czyli na terytorium powiatu, o który zostal powiększony obszar objęty wyborami, zabral glos w tej sprawie. Zachęcal wtedy zebranych wójtów gmin powiatu lidzkiego do licznego udzialu w wyborach oraz zapewnil, „že raz wypowiedzianej woli gotów jest i będzie w razie potrzeby bronič šilą oręžną” 34. W czasie kampanii wyborczej prowadzona byla propaganda dwojakiego rodzaju. Kierowana przez prezesa TKR oraz Biuro Propagandy Wyborczej, będące organem podleglym Glównemu Komisarzowi Wyborczemu, stawiala sobie jeden cel — uzyskanie zadowalającej frekwencji w czasie wyborów. Meysztowicz do akcji propagandy wyborów wykorzystal Towarzystwo Stražy Kresowej, Związek Bezpieczenstwa Kraju oraz studentów Uniwersytetu Stefa­ na Batorego. Przedstawiciele tych organizacji wydali stosowne oswiadczenia, w których twierdzili, že nie będą brač udzialu w wyborach jako partie wystawiające swoich poslów, lecz jedynie dbač będą o to, aby zmniejszyč liczbę osób powstrzymujących się od udzialu w wyborach35. Tak więc przed­ stawiciele tych organizacji ježdzili po okolicznych wsiach propagując ideę Sejmu Wilenskiego. Biuro Propagandy Wyborczej zajmowalo się glównie wydawaniem plaka33 AAN, MSZ 6103, k. 76-77, Do Pana Ministra Spraw Zagranicznych. 34 J. P ils u d s k į, Pisma zbiorowe, t. 5, Warszawa 1937, s. 228-229. 35 A. M e y s z t o w ic z , op. cit., s. 4-5, oraz Wybory do Sejmu w Wilnie 8 stycznia 1922..., s. 48-49.

Komisare окг. Il K. Soroko

Instruktorey wyborczy

Schemat organizacji wladz nadzorczych Žrodlo: Wybory do Sejmu w Wilnie..., s. 89

Schemat organizacji wlasciwych organów wyborczych Žrodto: Wybory do Sejmu w Wilnie..., s. 90.

75 tow wyborczych, na ktorych zachęcano do wzięcia udzialu w wyborach. Dbano tež o odpowiednie doinformowanie wyborcow, stąd plakaty zawierające wypisy z ordynacji wyborczej. Często przemawiano z plakatow wprost do sumien wyborcow: W chwili takiej žaden glos nie može nie zawazyc na losach kraju. Každy, kto ma prawo glosu, každy kto jest obywatelem kraju naszego, powinien dnia 8 stycznia 1922 r. oddač glos na swych zaufanych na swoją listę w swojej komisji obwodowej. [ . . . ] Pamiętajmy, že ježeli sami zrzeczemy się prawa glosu swego i pozostaniemy obojętni na najwazniejsze wypadki polityczne w kraju naszym — inni potem mogą kwestionowac te nasze prawa i powolywac się na to, že sami je utracilišmy36.

Drugą grupę tworzyly plakaty mające wykazac wyzszosc Polski nad Litwą. Większošč tworzyly tu kompozycje graficzne, ktore w sposob bardzo sugestywny przedstawialy relacje polsko-litewskie. W.ydano np. calą serię plakatow, gdzie dūžy rysunek przedstawial to, co jest do osiągnięcia w Polsce, tj. więcej ziemi w ramach reformy rolnej, więcej miejsc na uczelniach wyzszych itp., maly rysunek tego samego symbolu na plakacie mial odpowiadac niklym mozliwosciom Litwy. Spotykane byly tež i takie afisze, gdzie do glosowania „zą Polską” zachęcano w formie wyliczanki: Rodacy! Kto dal nam wolnosc i uwolnil z kajdan moskiewskich? POLSKA bo rozbila nad Wislą dzikie hordy bolszewikow, ktorzy po zgnieceniu Polski požarliby Litwę i Bialoruš. Kto da nam chleb i ziemię? POLSKA bo Sejm Warszawski uchwalit reformę rolną i juž rozdaje ziemię ludowi. Kto ma bogactwa kopalni želaza, cynku, miedzi, srebra, węgla i soli? POLSKA bo w niej są niewyczerpane žrodla tych rzeczy. Kto uwolnil nas od bandy tow bolszewickich? POLSKA bo juž jest ona tak potęžna, že spokojnie možna w niej žyč, pracowac i wzbogacac się. Kto wypędzil Litwinow i Niemcow? POLSKA bo nie chciala z kraju naszego zrobič kolonii Niemcow, ktorzy tylko bogactwo nasze wywozili. Kto daje nam szkoly i bron naszej wiary šwiętej? POLSKA bo cala jest krajem katolickim i daje miliardy na szkoly wszystkim narodowosciom. 36 AAN, TSK 548, plakat Do ludnošci Wilenszczyzny wydany przez Biuro Propagandy Wyborczej.

76 Za kim mamy glosowac? TYLKO ZA POLSKĄ Idžcie więc wszyscy do wyborów w dniu 8 stycznia37.

Biuro Propagandy Wyborczej wydawalo takie plakaty nie tylko w języku polskim, ale po bialorusku i litewsku. Stronnictwa poütyczne uczestniczące w wyborach kladly nacisk na propagowanie numerów list, na które wpisani są ich przedstawiciele. Zręcznym chwytem propagandowym ze strony Polskiego Centralnego Komitetu Wyborczego bylo wystawienie prawie we wszystkich okręgach wyborczych swoich list, na których pierwsze miejsce zajmowal arcybiskup Karol Hryniewicki. W grudniu 1921 r. zas wydano specjalną broszur? Arcybiskup Hryniewicki o wyborach, w której przedstawiano program PCKW. Dzięki wielkiemu autorytetowi arcybiskupa wszystkie listy z jego nazwiskiem wygrywaly, a on otrzymywal najwięcej glosów. Rady Ludowe wykorzystywaly do propagandy tez swój tygodnik. We wszystkich numerach „Rady Ludowej” zamieszczano hasla wyborcze RL. Propagowano nimi zarówno Rady Ludowe, jak i šamą ideę sejmu. Stalym elementem propagandy stronnictw bylo zwalczanie przeciwników wlasnej opcji. Walka ta toczyla się glównie między zwolennikami federacji i zwolennikami inkorporacji. Częšciowo propaganda wyborcza objęla takže terytorium Polski, glównie zaš Warszaw? i okolice. Bylo to związane z tym, že tak jak i w czasie plebiscytu na Šląsku, Polacy postanowili dač prawo do glosowania do Sejmu Wileñskiego osobom, które urodzily si? na Wilenszczyznie, ale z powodu wojny lub tez innej okolicznošci przeniešli si? w gląb Polski. Aby ulatwic tym ludziom dojazd na wybory 8 stycznia 1922 r., dyrekcja PKP i Generalny Komisariat Wyborczy zorganizowaly día nich przejazd. Zostaly wyznaczone trzy pociągi specjalne z Warszawy do Wilna oraz przewidziano dodatkowe ogrzewane wagony na tej trasie w czasie wyborów. W związku z tym wydano nawet specjalne obwieszczenie zawierające dokladny rozklad jazdy tych pociągow, które zostalo rozplakatowane na dworcach. Wyborcy spoza Wileñszczyzny stali si? powodem sporego zamieszania w dniu wyborów. Otóz w Wilnie, dokąd przybylo ok. 8 tys. osób z Polski, jedynie 4853 osoby byly we wlasciwym czasie wpisane na listy wyborców i glosowaly 8 stycznia. Natomiast ok. 3 tys. przyjezdnych byli to ludzie, którzy žle zrozumieli wytyczne Generalnego Komitetu Wyborczego i myšleli, že wystarczy si? pojawic w lokalu wyborczym, aby móc glosowac. Poniewaz po przybyciu tych osób na miejsce okazalo si?, že nie mogą one glosowac, w dniach 7 i 8 stycznia (sobota i niedziela) pikietowali oni komisariaty wyborcze generalny i glówny, domagając si? prawa do glosowania. Wladze

37 Tamže, plakat Rodacy.

77 wyborcze trzymając się jednak litery prawa nie udzielily pozwolenia tym osobom na glosowanie. Decyzja wladz wyborczych zostala 8 stycznia zaskaržona do Izby Kasacyjnej, która uznala ją za prawomocną i skarga zostala odrzucona. Jednak dia uspokojenia przybylych postanowiono przeprowadzic ich rejestrację. Specjalnie utworzona komisja, zložona z przedstawicieli stronnictw, urzędnikow komisariatow wyborczych oraz prasy krajowej i zagranicznej sprawdzila prawa przyjezdnych do glosowania. W trakcie tych czynnošci zarejestrowano 2256 osób uprawnionych do glosowania w tym dniu. Osoby zarejestrowane po­ stano wily takze symbolicznie zaglosowac. W tym celu powolano komisję wyborczą i od poludnia rozpoczęto glosowanie, którego efektem bylo oddanie 1541 glosów. Oczywiscie w trakcie podliczania wyników wyborów nie byly one brane pod uwagę38. W dniu wyborów porządku w lokalach wyborczych mieli pilnowac nie policjanci, lecz czlonkowie Związku Bezpieczenstwa Kraju (ZBK)39. Wojsko w dniu wyborów zostalo z Wilna wyprowadzone. Z jednej strony byl to gest uczyniony dia opinii swiatowej, w praktyce jednak chodzilo o zabezpieczenie granicy terytorium wyborczego. Np. 13 pulk ulanów wilenskich zostal wyslany do obsadzenia paša neutralnego, skąd spodziewano się partyzanckich wypadów Litwinów40. Glosowanie w dniu 8 stycznia odbywalo się zazwyczaj spokojnie. Stwierdzono tylko kilka pojedynczych przypadków prowadzenia agitacji w lokalach wyborczych — ordynacja tego zabraniala — byly to jednak przypadki jednostkowe. Wedlug sprawozdania dia MSZ w Warszawie 8 stycznia Polacy glosowali tlumnie, a i udzial kobiet w wyborach byl znaczny. Litwini, jak się možna bylo spodziewac, zbojkotowali wybory, choc byly pojedyncze wypadki udzialu Litwinów w wyborach, tak bylo np. w Oszmianie. Gmina Daugieliska powiatu šwięcianskiego wystawila wlasną listę litewską, jednak nie przyjęto jej ze względu na przekroczenie terminu skladania list. Mimo to w dniu wyborów padlo na nią kilkaset glosów, które zostaly ze względow formalnych uniewaznione41. Bialorusini mimo wczesniejszych zapowiedzi bojkotu uczestniczyli w wybo­ rach dose licznie, glosując na listy polskie. W Oszmianie i Komajach listy bialoruskie przepadly. W Oszmianie oddano na listę bialoruską 1218 glo­ sów — ogólnie glosowalo wtedy w tym okręgu 30310 osób — co nie dalo 38 Wybory do Sejmu w Wilnie 8 stycznia 1922..., s. 54—55. 39 Por. W. K o r a b ie w ic z , Pokusy, Warszawa 1986, s. 158. 40 Rozkaz Operacyjny nr 1 pplk. Butkiewicza z dn. 6 1 1922, potwierdzony odpis z oryginalu, w zbiorach prywatnych Ignacego Zukowskiego. 41 AAN, MSZ 6103, k. 101, Poglqdowe sprawozdanie o wynikach wyborów do Sejmu Wilenskiego przeprowadzonych w dniu 8 stycznia 1922 roku.

78 mandatu. W Lidzie zamiast numerkow Bialorusini wpisywali na kartach „Do Polski”. Ze względow formalnych glosy te uniewazniono42. Žydzi w większošci zbojkotowali wybory, glosowalo ok. 30% uprawnionych do glosowania Žydow. Jak się okrešla we wspomnianym raporcie dla MSZ, zachowali oni jednak „przychylną neutralnošč”43. Wszędzie oprocz Wilna Žydzi byli tež czlonkami Okręgowych Komisji Wyborczych. Pozostale narodowosci, j ak Karaimi, Tatarzy i Rosjanie licznie uczestniczyli w wyborach, sami jednak stanowili niewielki procent ogohi ludnošci. Ludnošč polska paša neutralnego, oddzielającego Litwę Šrodkową od Litwy Kowienskiej, nie objęta wyborami, sama zorganizowala wybory przedstawicieli, ktorzy utworzyli delegację, mającą przedstawic Sejmowi Wilenskiemu wolę ludnošci tego obszaru przylączenia go do Polski44. Glöwnym miernikiem powodzenia wyboröw byla w tym wypadku frekwencja podczas glosowania. Wedlug danych Generainego Komisariatu Wyborczego 8 stycznia 1922 r. glosowalo 64,4% uprawnionych do oddania swoich glosow45. Strona przeciwna kwestionowala wyniki wyboröw, twierdząc že frekwencja byla o wiele nižsza niž ta podana przez Polakow. Czy jednak ei, co tak twierdzili, mieli rację? Teoretycznie strona polska byla zywotnie zainteresowana j ak najwyžszą frekwencją wyborczą, gdyž to uwiarygodnialo požniejsze decyzje powolywanego sejmu. Možna by więc posądzič Polakow o chęč zafalszowania zbyt niskiej frekweneji, gdyby taką stwierdzono. Naležy jednak pamiętač o jeszcze jednej rzeczy, Polacy organizując wybory traktowali sprawę bardzo powaznie i czasem nawet z wielką przesadą starali się zapewnic im superdemokratyczny Charakter, gdyž byly one bacznie obserwowane przez przedstawicieli mocarstw zachodnich. Polakom zbyt zaležalo na opinii tych paristw, aby mogli sobie pozwolic na jakiekolwiek oszustwa. Poza tym frekwencję podawaną w oficjalnych sprawozdaniach potwierdzają wyniki wyborow, jakie przedstawiano w tajnej korespondeneji adresowanej do polskiego MSZ. W tym zaš wypadku musiano podawac prawdziwe wyniki, aby ministerstwo moglo podejmowac odpowiednie kroki w prowadzonej przez siebie polityce. Tak więc zarzuty Litwinöw naležy uznač za falszywe i trzeba przyjąč do wiadomosci podawaną frekwencję wyborczą, czyli 64,4%. Czy bylo to dužo, czy malo? Aby to stwierdzic, trzeba te wyniki poröwnac z wynikami wyboröw do sejmu i senatu, przeprowadzonymi na tym samym terenie 12 listopada 1922 r. I tak okazuje się, že np. w wojewodztwie nowogrodzkim, a konkretnie w powiecie lidzkim, ktory glosowal i 8 stycznia, i 12 listopada, w pierwszym wypadku uzyskano frekwencję na poziomie 42 43 44 45

Tamže. Tamže. Tamže, k. 102. Sejm Wilenski 1922. Przebieg posiedzen..., s. VI.

79 62,10%, w drugim zaš 55,69%. Podobnie rzecz ma się w województwie wileñskim, tam tez w wyborach do Sejmu Ustawodawczego frekwencja spadla. W odpowiednich powiatach frekwencja osiągnęla: w wileñskim (bez miasta Wilna) w styczniu 74,52%, w listopadzie 61,86%; šwięcia6 skim odpowiednio 54,73% 38,67%; braslawskim: 75,00% 55,96%; oszmiañskim: 74,70% 56,54%. Jedynie w samym Wilnie z powodu przystąpienia do listopadowych wyborów ludnošci zydowskiej frekwencja teraz wzrosla z 54,8% w wypadku Sejmu Wileñskiego, do 71,36% w wypadku Sejmu Ustawodawczego46. Oczywiscie w innych województwach Polski, tam gdzie ludnošč míala praktykę w tego typu dzialaniach, frekwencja byla często o wiele wyzsza, sięgala nawet 90%, jednak na kresach w tej ich częšci, która byla wcielona do Rosji, we wszystkich wyborach okresu międzywojennego byla nižsza. Tak więc osiągnięte w styczniowych wyborach do Sejmu Wileñskiego 64,4% naležy uznač za sukces administracji polskiej tego terenu. To dzięki intensywnej propagandzie samej idei wyborów, których konsekwencją mialo byč przylączenie (a wlasciwie zatwierdzenie faktów dokonanych) Wileñszczyzny do Polski, Polacy tak aktywnie uczestniczyli w wyborach. Wedlug raportu día polskiego MSZ o sukcesie wyborów zadecydowaly następujące czynniki: 1) lagodna zima (7 stopni mrozu), 2 ) liczne napašci oddzialów litewskich na pas neutralny, 3) spadek wartosci waluty niemieckiej, 4) spadek popularnošci rządu litewskiego w Kownie, 5) afery czlonków rządu litewskiego, 6 ) propolska postawa mieszkañców pasa neutralnego, którzy samorzutnie odgrodzili teren wyborczy Litwy Šrodkowej od agitacji litewskiej, 7) przychylna neutralnošč ze strony Zydów47. Wybory zakoñczyly się ogromnym sukcesem zwolenników inkorporacji. Na 106 wolnych mandatów Polski Centralny Komitet Wyborczy zdobyl až 40, a Rady Ludowe 29. Wsród zwolenników federacji lub autonomii Wileñszczyz­ ny najwięcej glosów zdobylo PSL — 12, inne stronnictwa zdobyly odpowiednio: PZL „Odrodzenie” — 7; PPS LiB — 2; Polski Demokratyczny Komitet Wyborczy — 1; lista Bloku Demokratycznego w Lidzie i Wasiliszkach — 9; listy lokalne (gminne) w Braslawiu — 6 . (Dokladny spis osób wybranych na poslów do Sejmu Wileñskiego, zob. tab. 7). 46 T. i W. R z e p e c c y , Sejm i Senat 1922-1927, Poznañ 1923, s. 483 i 484. 47 AAN, MSZ 6103, Poglqdowe sprawozdanie o wynikach wyborów do Sejmu Wileñskiego przeprowadzonych w dniu 8 stycznia 1922 roku, k. 102.

80 Tak wielkie zwycięstwo zwolenniköw inkorporacji jeszcze raz potwierdzilo malą popularnošč idei federacji wsröd Polakow z Wilenszczyzny. W wyborach do Sejmu Wilenskiego zwycięžyl egoizm narodowy, i po stronie polskiej, i po stronię litewskiej. To zaš przyczynilo się ostatecznie do takiego, a nie innego rozwiązania problemų Wilenszczyzny. Wyniki wyboröw wilenskich byly niewątpliwie klęską polityki Pilsudskiego. Okazalo się bowiem, že idee endeckie byly w tym czasie bardziej nošne wsröd Polakow niž to, co proponowal Pilsudskį.

Tab. 7. Spis poslow Sejmu Wilenskiego Lp.

Nazwisko i imię

Wiek

Zawod

Okręg*1

Z listy Polskiego Centrainego Komitetu Wyborczego 1. Czechowicz Izydor 2. Mejnartowicz Franciszek 3. Zylinski Aleksander 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30.

Hryniewicki Karol Klejewski Michal Falewicz Jan-Martin Kardzis Franciszek Dubicki Ludwik Maciejewicz Stanislaw Engiel Mieczyslaw Zwierzynski Aleksander Bankowski Witold Olszanski Ignacy Brzostowski Stanislaw Surwiöo Edward Raczkowski Feliks Fedorowicz Zygmunt Solowiej Zygmunt Czamowski Wiktor Jasinski Zbigniew Bukrabo Wiktor Kuleszo Adam Perkowski Leon Siuchta Maksymiljan Klyszejko Antoni Lowkis Stefan Bergman Rudolf Orechwo Kasper Czerwinski Zygmunt Balaban Ludwik

34 36 39 78 43 54 32 55 52 31 41 57 38 40 43 45 32 45 32 34 42 40 40 28 57 41 46 27 38 49

Rolnik Rolnik Agronom Prez. Sejmiku Arcybiskup Rolnik Prezes Sejmiku Rolnik Rolnik Ks. Posel Adwokat Dziennikarz Prezydent m. Wilna Ksiqdz Przemyslowiec Kolejowiec Inzynier Nauczyciel Rachmistrz Urzgdnik Adwokat Handlowiec Ksi^dz Inzynier Kolejowiec Gospodarz Slusarz Prowizor Gospodarz Gospodarz Ks. Prefekt

II IV

V ” VII ” VIII ” IX ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” X ” ” ” ”

81 cd. tab. 7 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40.

Zmitrowicz Jözef Sopocko Romuald Wodejko Kazimierz Swirkowski Romuald Lepiesza Jözef Moroz Jan Harniewicz Hipolit Rauba Antoni Piesciuk Franciszek Lisowski Boleslaw

43 31 45 35 36 35 33 26 32 34

Prawnik Lekarz Gospodarz Ks. proboszcz Rolnik Ks. proboszcz Lekarz Rolnik Ks. proboszcz Oficer

X ” ” XI ” ” ” ” ” ”

Z list Rad Ludowych 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29.

Jackiewicz Jözef Janikowski Stanislaw Achramowicz Ignacy Piotrowski Adam tozow ski Jözef Mackiewicz Jözef Burak Piotr Skinder Stanislaw Bernacki Antoni Szwabowicz Antoni Grabowski Waclaw Malowieski Jözef Marcinkowski Aleksander Dzierkacz Jözef tokuciewski Antoni Chomiczewski Wladyslaw Rutkowski Agaton Wöjcinowicz Jan Zakrzewski Michal Kuleszo Bronislaw Zalewski Antoni Sperski Ludwik Subotowicz Feliks Gasparaniec Zygmunt Roznowski Kajetan Kozlowski Kazimierz Kijewicz Jözef Zebrowski Boleslaw Dubicki Stanislaw

1. 2. 3. 4. 5.

Pietkiewicz Piotr Mickiewicz Antoni Swiechowski Marian Przewlocki Michal Krzyzanowski Bronislaw

47 30 41 54 32 53 46 45 35 40 39 29 30 30 36 45 30 36 38 25 24 55 32 34 33 42 33 38 37

Rolnik Dziennikarz Rolnik n 11 n

” ” Urzçdnik Rolnik Ksi^dz Nauczyciel Nauczyciel Rolnik Nauczyciel Aptekarz Urzçdnik Gospodarz Rolnik Rolnik Dziennikarz Rolnik 11 11 11 11 il

II ” ” ” ” ” III ” ” IV ” ” ” ” ” ” V ” ” VII ” ” ” ” VIII ” ” ” ”

Z list Polskiego Stronnictwa Ludowego

6 — Sejm Wilenski ...

32 33 39 32 45

Roln. Pr. Sejm. Rolnik Redaktor Rolnik Adwokat

II III ” ” ”

82 cd. tab. 7 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12.

Haul Walerian Pilsudskį Jan Wojnicz Adam Staniewicz Witold Adamowicz Maciej Wędziagolski Bronislaw Baranowski Bonifacy

36 47 26 33 36 42 42

Rolnik Sędzia Rolnik Dr filozofii Rolnik Pulkownik Rolnik

” IV ” V VII VIII ”

Z list Bloku Demokratycznego w Lidzie i Wasiliszkach 1. Helman Stanislaw 2. Szeptunowski Bronislaw 3. Stefanowicz Edward 4. Jankowski Marian 5. Ostrowski Janusz 6. Waszkiewicz Wladyslaw 7. Nusbaum Czeslaw 8. Uziemblo Adam 9. Przybytko Antoni

51 34 35 32 25 34 33 36 37

Rzemieslnik Technik Rolnik Urzędnik Redaktor Felczer Urzędnik Literat Rolnik

X ” ” XI ” ” ” ” ”

Z list Polskiego Związku Ludowego „Odrodzenie” 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.

Halko Antoni Karnicka Aleksandra Chominski Ludwik Adamowicz Jan Trabszo Antoni Maszczyk Stanislaw Mickiewicz Stefan

27 40 31 48 32 24 36

Student Biuralistka Redaktor Rolnik Rolnik Student Adwokat

II ” ” VIII XII ” ”

Z list Polskiej Partii Socjalistycznej Litwy i Biaiorusi 1. 2.

Zasztowt Aleksander Baginski Stanislaw

45 41

Budowniczy Adwokat

IX ”

Z list Polskiego Demokratycznego Komitetu Wyborczego 1.

Abramowicz Witold

1. 2. 3. 4. 5. 6.

Szadurski Waclaw Jozanis Alfons Staszkiel Aleksander Milewicz Kazimierz Bobrowski Leon Talapin Kazimierz

47

Adwokat

IX

Z list lokalnych (gminnych) w Braslawiu 43 27 34 42 67 35

Prawnik Agronom Rolnik ” ” 99

Žrodlo: Wybory do Sejmu w Wilnie..., s. 91-93.

XII 99 99 99 99 99

Tab. 8. Liczba giosów oddanych na poszczególne listy wyborcze

Okręgi wyborcze

Lokalne Lokalne Liczba związane związane glosuPCKW z ZRL PSL ze jących PCKW ZRL

Szyrwinty — nieczynny Šwięciany 19756 2362 Komaje 15493 1268 Oszmiana 30310 .4775 Troki 92 11265 3282 W. Dwór — nieczynny Wilno-pólnoc 23248 5091 Wilnopoludnie 24731 5706 Wilno-miasto 43489 33001 Lida 28650 19729 Wasiliszki 28417 14415 — Braslaw 23966 Wszystkie okręgi 92 249325 89629 Razem • 89721

9208 4915 15 863 5231

281 —

13462 10839 -

—

—

—

—

—

—

—

59518 281 59799

Lokalne związane Odroze dzenie ZRL, PSL oraz Odrodzeniem

2120 7250 6366 1360

4274 1136 1588 972

2345

1708

3912

3517 358

—

1019 — —

—

1310 371 —

—

—

—

8460

24372 22013

1681

Razem zw. list ZRL PDKW PPS Odrodz. lokalne

16 912 13 672 7563

-

Blok Lokalne Związek PrawoUnieDemozwiąz- Krajowy slawni wažkra- NBKW kowe BialoRosja- Dzikie nione tyczny ruski nie

-

-

492 1220 -

-

--

-

-

-

-

—

— -

303

17515

280

285

-

-

-

-

-

-

18268 —

_ 5226 —

_

_

_

_

2533 —

7201 12956 —

1930 —

13943

-

— — 1320

692 259 540 224 -

65 182 161 822 243

73930

2813

5511

20157

1930

13943

1712

1320

2018

2335

-

_

Žrodlo: S. M. [Stefan Mydlarz], Wola ludnosci wileñskiej, „Wschód Polski” 1922, nr 1-3, s. 119.

_

-

482 61 217 25 77

84 Tab. 9. Frekwencja podczas wyborów do Sejmu Wileñskiego

Okręgi wyborcze

Liczba Liczba jednostek Liczba upraokrçgôw adm. wnionych do wybor- ----------------------------- glosowania L miast gmm

Szyrwinty — nieczynny 27 Swiçciany 27 Komaje 32 Oszmiana 23 Troki Wysoki Dwór — nieczynny Wilno-póhioc 22 Wilno-poludnie 25 Wilno-miasto 38 28 Lida 55 Wasiliszki 38 Braslaw 315 Wszystkie okręgi razem

2 -

1 1

9 12 9 5

34808 29 584 40 595 17613

19 756 15493 30310 11265

56,75 52,36 74,66 63,95

6 6

29483 32106 79 348 45 731 46161 31968 387397

23 248 24731 43489 28 650 28 417 23 966 249 325

78,85 77,02 54,80 62,64 61,56 74,96 64,35

—

1 1 — —

6

Glosujący 8 stycznia 1922 ~ liczba procent

—

9 14 9 69

Žrodlo: S. M. [S. Mydlarz], op. cit., s. 118.

Rozdzial VI

OBRADY SEJMU WILENSKIEGO Ze skladu poselskiego wylonionego w wyborach možna bylo wnosic, že sejm będzie stal twardo na stanowisku inkorporacji spornego terytorium do Polski, a obrady będą krotkie. Rząd Polski przewidywal jednak inny scenariusz przeprowadzenia calej sprawy. W odpowiednim pišmie przygotowanym przez MSZ czytamy: 1. Požądanem jest by Sejm Wilenski procz uchwalenia decyzji о woli ludnošci ziemi Wilenskiej zjednoczenia Wilenszczyzny z Polską wylonil Delegację i uposažyl ją w pelnomocnictwa dla formalnego przeprowadzenia realizacji tej decyzji. 2. Po wyborze powyzszej Delegacji Sejm powinien by się rozjechač, pozostawiając w Wilnie Komisję Rewizyjną, w celu wysluchania sprawozdan Tymczasowej Komisji Rządzącej. 3. Formalne przeprowadzenie zjednoczenia Wilenszczyzny z Polską winno byč przeprowadzone w drodze dwustronnie podpisanej umowy, ktora zostanie ratylikowaną przez obydwa Sejmy. 4. Jednoczešnie z podpisaniem obustronnego aktu zjednoczenia Wilenszczyzny z Polską, Sejm w Warszawie nada, na wniosek Rządu, ziemi Wilenskiej pewien ustroj specjalny autonomiczny. 5. Zakres autonomii ziemi Wilenskiej polegač będzie na: a) nadaniu jej samorządu przewidzianego w projekcie samorządow wojewodzkich, b) pozostawieniu Sejmowi ziemi Wilenskiej, powolanemu przez wybory bezpošrednie, pewnego zakresu spraw, wchodzących w kompetencję organow wladz III-ej instancji, c) do Sejmu Warszawskiego wlączona zostanie Delegacja Sejmu Wilenskiego, odpowiadająca ustalonemu w Polsce stosunkowi jednego posla na 50 000 wyborcow. 6. Po zalatwieniu powyzszych formalnosci Sejm Wilenski, dokonawszy ratyfikacji ukladu rozwiąže się, Rząd Polski wydeleguje do Wilna swego administratora (Namiestnika?), ktory przejmie wladzę od obecnego Prezesa Tymczasowej Komisji Rządzącej. Nowe wybory do Sejmu samorządowego ziemi Wilenskiej rozpisane zostaną w terminie1.

Takie byly oczekiwania rządu wobec Sejmu Wilenskiego. Teraz zaležalo tylko od poslow, czy zostaną one zrealizowane. W okresie między zakonczeniem wyborow z 8 stycznia 1922 roku a momentem zwolania inauguracyjnego posiedzenia sejmu 1 lutego 1922 r. w Litwie Šrodkowej mialo miejsce jedno znaczące zdarzenie. Z polecenia pre­ zesa TKR Meysztowicza aresztowano grupę Litwinow oskaržonych о dzia-1 1 AAN, MSZ sygn. 6102, k. 103, Wyszczegölnienie decyzji programowych w zakresie sprawy wilenskiej.

86 lalnošč antypanstwową. Na dzialalnošč tej grupy zwracano uwagę juž wczesniej. Glównym zarzutem byla šcisla wspólpraca z Kownem w celu prowadzenia dzialalnošci antypolskiej na Wileñszczyznie. Dzialaniami tymi mialy byč zarówno antypolska propaganda na miejscu, jak i dokonywanie sabotažy na terenie Wileñszczyzny. Mimo wszczętego juž wczesniej sledztwa czekano z aresztowaniami do koñca wyborów, aby nie bylo posądzenia ze strony przeciwnej, že robi się to dia zapewnienia sobie sukcesu w wyborach2. Po aresztowaniu Litwinów bardzo szybko zareagowalo polskie MSZ žądając kategorycznie od Meysztowicza, aby zwolnil aresztowanych. Prezes TKR mūšiai się ostatecznie zgodzič na decyzję rządu polskiego inspirowanego przez MSZ. Z tego tež względu nie doszedl do skutku pian Meysztowicza wymiany aresztowanych Litwinów na aresztowanych w Kownie w sierpniu 1919 roku czlonków POW, którzy próbowali doprowadzic wtedy do osadzenia w Kownie propolskiego rządu. Jak w wielu podobnych przypadkach, to pociągnięcie Meysztowicza stalo się powodem do nowych ataków na Litwę Šrodkową i na niego, jako prezesa TKR. Jeszcze przed rozpoczęciem obrad Sejmu Wileñskiego, którego inaugurację przewidywano na 1 lutego 1920 roku, dnia 11 stycznia zebrala się Komisja Naukowa do Spraw Sejmu Wileñskiego. W jej sklad weszli profesorowie Uniwersytetu Stefana Batorego zaproszeni do niej przez prezesa Tymczasowej Komisji Rządzącej Aleksandra Meysztowicza. Po pierwszym posiedzeniu ostatecznie w komisji znaležli się profesorowie: Zdziechowski, Zabierzowski, Ehrenkreutz, Zawadzki, Zongollowicz, Koneczny, Nowodworski, Bossowski, Koscialkowski i Chodynicki. Sklad uzupelniali: przedstawiciel prezesa TKR, dyrektor Biurą do Spraw Sejmowych pplk Zbrowski oraz redaktor Wscieklica jako sekretarz3. Celem dzialania komisji bylo opracowanie na potrzeby sejmu referatów, które pozwolą poslom lepiej zorientowac się w problematyce stosunków polsko-litewskich. Na drugim posiedzeniu komisji, 14 stycznia, ostatecznie dokonano podzialu tematów. Referaty Stan gospodarczy Litwy Srodkowej i Litwy Kowieñskiej oraz Znaczenie portów pólnocnych dia Polski miai przygotowac prof. Zawadzki, koreferat natomiast Wladyslaw Studnicki. Referat Sklad narodowosciowy Litwy Srodkowej i Litwy Kowieñskiej zobowiązal się opracowac ksiądz prof. Zongollowicz. Referat Lietuva a Litwa, mający byč uzupelnieniem ostatniego z wymienionych tematów, miai przygotowac prof. Koneczny. Kolejne dwa referaty Powiaty inflanckie — ich stan i znaczenie dia Polski oraz Pas neutralny — jego stan i znaczenie dia Polski pozostawaly bez referentów. W związku z tym prof. Parczewski zostal zobowiązany do zna2 A. M e y s z t o w ic z , Trzy miesiące rzqdów..., s. 11. 3 Lietuvos Valstybinio Archyvas (dalėj LVA), Tymczasowa Komisja Rządząca Litwy Srod­ kowej, F. 34, ap. 1, b. 35, 1. 10-11.

87 lezienia odpowiednich kandydatów. Materiali! do tego tematu mieli dostarczyc Wladyslaw Studnicki i Marian Swiechowski oraz profesorowie Zawadzki i Staniewicz. Profesor Parczewski miai takze opracowac osobiscie dwa tematy: Autonomia — rodzaje i znaczenie oraz Zwiqzki panstw — rodzaje i znaczenie. Z kolei Kólko Historyczne Uniwersytetu Stefana Batorego pod kierownictwem naukowym prof. Chodynickiego otrzymalo do opracowania temat: Unia polsko-litewska. Zarys historyczny. Komisja uznala, ze referat Gwalty litewskie nad ludnosciq polskq w Litwie Kowienskiej powinien byc podstawq. do przemówienia jednego z poslów. Odpowiednie fakty miai przedstawic prof. Parczewski. DI11ZSZ3. dyskusj? wywolal referat Rosja bolszewicka — obraz polityczny, gospodarczy, kulturalny. Profesor Nowodworski proponowal elaborat oparty na doswiadczeniach osobistych, lecz nie poparty materialami naukowymi, natomiast prof. Bossowski wskazywal na koniecznosc oparcia referatu na solidnych zródlach. Zdaniem prof. Ehrenkreutza najlepiej by bylo dostarczyc któremus z poslów odpowied­ nich materialów, na podstawie których ten przygotuje wyst^pienie ukazuj^ce, co moze czekac ludnosc Wilenszczyzny po przyl^czeniu jej do Rosji Radzieckiej. Opublikowanie takiego przemówienia mialoby ogromne znaczenie propa­ gando we4. Glos profesora poparl pplk Zbrowski. Natomiast prof. Bossowski uznal za wskazane, aby którys z poslów stwierdzil, ze ziemia wilenska nie ci^zy ku Rosji i wr?cz stracilaby na przyl^czeniu do niej. Byloby to zadeklarowanie polskiej postawy, skierowane glównie pod adresem mocarstw, a szczególnie Francji. W toku dyskusji prof. Ehrenkreutz zaproponowal, aby pol^czyc omawiany temat z referatem Losy Kresów i Wilenszczyzny w stosunkach polsko-rosyjskich, na co komisja przystala. Ostatecznie ustalono, ze oba zagadnienia opracuje komisja w skladzie: Nowodworski, Zdziechowski i Koneczny. Na wniosek redaktora wraz z prof. Nowodworskim miai wspólpracowac prof. Massonius, który znal dobrze omawiany problematyk? z autopsji. Oprócz wymienionych tematów miano jeszcze opracowac nast^puj^ce referaty: 1. Traktat ryski — tresc i znaczenie — prof. Bossowski; 2. Sprawy wyznaniowe na Wilenszczyznie przed wojnq i obecnie — ks. prof. Zongollowicz; 3. Zwiqzek panstw baltyckich — idea, stan obecny i perspektywa na przyszlosc — prof. Ehrenkreutz. Komisja uznala, ze najpilniejsze jest opracowanie tematów: 1. Stan gospodarczy Litwy Srodkowej i Litwy Kowienskiej; 2. Autonomia — rodzaje i znaczenie; 3. Zwiqzki panstw — rodzaje i znaczenie5. 4 Tamze, 1. 10 ap. 5 Tamze, 1. 11.

88 Pierwsze posiedzenie Sejmu Wileñskiego rozpoczęlo się dnia 1 lutego 1922 roku. Z inauguracyjnym przemówieniem wystąpil Aleksander Meysztowicz, przedstawil on poslom przebieg wyborów oraz wyglosil parę kurtuazyjnych slow pod adresem poslów oraz gen. Zeligowskiego. Efektem pierwszego posiedzenia bylo zatwierdzenie tymczasowego regulaminu obrad, po czym ustalono termin następnego posiedzenia. Zanim przejdziemy do dalszych czynnošci Sejmu, wypada jeszcze przedstawic, jak ostatecznie uksztaltowal się tutaj uklad sil. Kluby poselskie odpowiadaly w zasadzie listom wyborczym, które wygraly 8 stycznia. Poniewaz jednak byly dwie listy niepartyjne, lecz lokalne, poslowie z nich wybrani zasilili istniejące stronnictwa. Ostatecznie więc Zespól Stronnictw i Ugrupowañ Narodowych (PCKW) liczyl 43 poslów, Rady Ludowe — 26 poslów, PSL — 13 poslów, PZL „Odrodzenie — Wyzwolenie” (czlonkowie „Odrodzenia” — zwolennicy autonomii) — 6 poslów, PZL „Odrodzenie” (czlonkowie „Od­ rodzenia” — zwolennicy bezwzglçdnej federacji z Litwą) — 3 poslów, Stronnictwo Demokratyczne — 4 poslów, Polska Partía Socjalistyczna Litwy i Bialorusi — 3 poslów. W trakcie obrad Sejmu nastąpila secesja 7 czlonków Rad Ludowych, którzy utworzyli Grupę wlošcianską Rad Ludowych. Grupa przyjçla program PSL. Tak wyglądal ostateczny uklad sil w Sejmie Wileñskim. Dnia 3 lutego w godzinach przedpoludniowych, jeszcze przed zebraniem się Sejmu na drugie posiedzenie, miai miejsce Konwent Seniorów pod przewodnictwem Witolda Abramowicza. Jako pierwszy zabral glos Ludwik Chomiñski z Polskiego Związku Ludowego Odrodzenie, który oswiadczyl, že jego klub przybiera nazwç „Odrodzenie — Wyzwolenie”. Bronislaw Krzyzanowski z PSL domagai się natomiast dwóch rzçdôw krzesel pošrodku sali obrad. Sprawa zostala zalatwiona na drodze porozumienia między PSL i Radami Ludowymi. Kolejnym z poruszonych problemów stia się kwestia przyjęcia delegacji ludnosci z terenu pasa neutralnego oddzielającego Litwę Šrodkową od Litwy. W powyzszej sprawie uzgodniono, že „delegacja powinna byč przyjęta przez Marszalka w obecnošci mozliwie najwiçkszej ilošci poslów, jednak do Sejmu w charakterze poslów przyjęta ona byč nie može ze wzglçdu na nie formalne wybory. Wobec tego, že nie udalo się uzgodnič poglądu stronnictw w sprawie terminu przyjęcia delegacji, przed czy po uchwale zasadniczej, uchwalono sprawç rozpatrzyč raz jeszcze na Konwencie Seniorów”6. W następnej kolejnošci przystąpiono do dyskusji nad wyborem marszalka sejmu. Zespól Stronnictw i Ugrupowañ Narodowych zaproponowal kan6 LVA, Kancelaria Sejmu Wileñskiego. Protokoly Posiedzeñ Konwentu Seniorów Sejmu Wileñskiego 1922 r., F. 34, ap. 1, b.8, 1.1a.

89 dydaturę Witolda Bankowskiego. Rady Ludowe proponowaly Jozefą Jackiewicza jednak z zastrzeženiem, že tylko w przypadku, gdy ūda się pozyskač większošč, w przeciwnym razie powstrzymają się od wyboröw. PSL proponowalo Bronislawa Wędziagolskiego, ktorego kandydaturę poparla PPS. Po ustaleniu porządku dziennego drugiego posiedzenia sejmu i wyznaczeniu dodatkowo kandydatöw na wicemarszalkow, sekretarzy i czlonkow komisji sejmowych, zamknięto posiedzenie konwentu. Drugie posiedzenie sejmu (3 lutego) uplynęlo jeszcze na czynnošciach organizacyjnych. Wybrano na nim marszalka, zostal nim Antoni Lokuciewski z Rad Ludowych. Dalėj wybrano trzech wicemarszalkow. Pierwszym zostal Zygmunt Fedorowicz z Zespolu Stronnictw i Ugrupowan Narodowych, drugim Bronislaw Krzyzanowski z PSL, trzecim zaš Jozef Malowieski z Rad Ludowych. Na trzecim posiedzeniu Sejmu Wilenskiego (4 lutego) rozpoczęla się ostatnia bitwa walki o Wilno. Po przyjęciu przez poslöw wniosköw o zloženiu holdu Naczelnikowi Panstwa i gen. Zeligowskiemu za wyzwolenie Wilna, stronnictwa sejmowe przedstawily swoje projekty podstawowej uchwaly sejmu, tzn. o stosunku Wilenszczyzny do Polski. Jako pierwsi zaprezentowali swoj projekt posto wie z klubu Zespolu Stronnictw i Ugrupowan Narodowych. Projekt przedstawil Aleksander Zwierzyhski. Jego formula byla następująca: W Imię Boga Wszechmogącego w Tröjcy Šwiętej Jedynego i Krolowej Korony Polskiej, co w Ostrej swieci Bramie. My, przedstawiciele Ziemi Wilenskiej, a mianowicie, m. Wilna i powiatöw wilenskiego, trockiego, oszmianskiego, šwięcianskiego oraz braslawskiego i lidzkiego, powolani wolą ludnošci w dniu 8 stycznia 1922 r. do Sejmu Wilenskiego, jako Zgromadzenia dla orzeczenia o prawno-panstwowych losach Ziemi Wilenskiej, pomni na wielowiekowe węzly, co aktami w Horodle i Lublinie, ukoronowanymi w uchwalach Konstytucji Majowej z 1791 r., ziemie nasze z Polską na mocy dobrowolnych umow w jedno polączyly, oraz na krew Ojcöw naszych, ofiarnie przelaną w walkach narodow o wolnosc po haniebnych Ojczyzny rozbiorach, dając wyraz samookresleniu narodowemu i dąženiom politycznym ludnošci, zastrzegając się przeciwko nadawaniu Ziemi Wilenskiej odrębnošci politycznej, jako tež z uwagi na mozliwe zgloszenie pretensji do terytorium przez nas reprezentowanego ze strony jakichkolwiek panstw ošciennych, uchwalamy i stanowimy: 1. Wszelkie węzly prawno-panstwowe, narzucone nam przez panstwo rosyjskie, uwazamy za bezpowrotnie zerwane i nieistniejące, 2. Rządowi Kowienskiemu odmawiamy wszelkich praw do ziemi naszej, 3. Ziemia Wilenska stanowi nierozerwalną częšč Rzeczypospolitej Polskiej, 4. Prawo Zwierzchnosci panstwowej nad Ziemią Wilenską naležy do wladz Zwierzchnich Rzplitej Polskiej, 5. Sejm Ustawodawczy Rzplitej Polskiej ustali dla Ziemi Wilenskiej zakres samorządu na zasadach ogölnie przyjętych w Rzplitej Polskiej7. 7 Sejm Wilenski 1922. Przebieg posiedzen..., k. III/8-III/9.

90 Do tej uchwaly narodowcy proponowali jeszcze następujące uzupelnienie: Prosimy i wzywamy Sejm i wladze Rzeczypospolitej Polskiej do niezwlocznego wykonania postanowienia naszego o losach prawno-panstwowych Ziemi Wilenskiej w szczegolnošci: do rozpisania wyborow do Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej, do rozciągnięcia ustaw i praw Rzeczypo­ spolitej na naszą ziemię oraz do calkowitej unifikacji urządzen i organow administracji panstwowej8.

Uchwala proponowana przez ZSiUN ma Charakter czysto inkorporacyjny. Zawiera nawet specjalne zastrzezenie przeciwko nadawaniu terytorium odrębnošci politycznej, czyli inaczej autonomii. Następny projekt uchwaly o przyszlych losach Wilenszczyzny przedstawily Rady Ludowe. Referentem byl posel Zalewski. W projekcie RL czytamy: W imię Boga Wszechmogącego! Sejm w Wilnie, wolną i powszechną wolą ludnošci Ziemi Wilenskiej powolany, mający wylączne i nieograniczone prawo i možnošč stanowienia o jej losach, zebrany po pohorawiekowej niewoli w warunkach niczym nieskrępowanej swobody, skladając hold ofiarnym bojom Narodu, toczonym za wolnosc, calošč i niepodleglošč Polski, męstwu i pošwięceniu žolnierza polskiego, geniuszowi Syna tej Ziemi — Jozefą Pilsudskiego, bohaterskiemu czynowi Gen. Želigovvskiego, na posiedzeniu w imię prawa narodow do stanowienia o sobie, w imię najšwiętszych praw tradycji, w imieniu ludnošci tej Ziemi, jej žyjących i przyszlych pokoleri, mających na celu zabezpieczenie jej wolnosci i wszechstronnego duchowego i materialnego rozwoju, uroczyšcie stwierdza i stanowi: Ziemia Wilenska jest bez warunkow i zastrzežen integralną i nierozenvalną częšcią Rzeczypo­ spolitej Polskiej. Rzeczpospolita Polska posiada opartą na nieprzedawnionych prawach i woli, reprezentowanej przez Sejm ludnošci, bezsprzeczną i wylączną zwierzchnošč nad Ziemią Wilenską. Wladze Rzeczypospolitej Polskiej posiadają jedyne i wylączne prawo stanowienia o prawach i urządzeniach Ziemi Wilenskiej. Roszczenia do Ziemi Wilenskiej, zglaszane przez Rosję i Rosjan, jako oparte na gwalcie — rozbiorach Polski i dlugoletnim ucisku — odrzucamy i raz na zawsze uchylamy. Wszelkie roszczenia do Ziemi Wilenskiej, zglaszane przez Litwę Kowieriską, a szczegolnie wyplywające z traktatu litewsko-bolszewickiego z dnia 12 lipca 1920 r. jako sprzeczne z wolą ludnošci i prawem narodow do stanowienia o sobie, odrzucamy i raz na zawsze uchylamy. Sejm w Wilnie wzywa Sejm Ustawodawczy i Rząd Rzeczypospolitej Polskiej do natychmiastowego przystąpienia do wykonania praw i obowiązkow wyplywających z tytulu zwierzchnošci Rzeczypospolitej nad Ziemią Wilenską. W szczegolnošci Sejm wzywa Rząd Polski do wyznaczenia Generalnego Komisarza Rzeczypo­ spolitej dla przyjęcia wladzy z rąk Tymczasowej Komisji Rządzącej Litwy Srodkowej i przeprowadzenia ujednostajnienia praw i urządzen tego kraju z calošcią Rzeczypospolitej. Wzywamy Rząd Polski i Sejm Ustawodawczy do natychmiastowego wprowadzenia poslow Ziemi Wilenskiej do Sejmu Ustawodawczego Rzeczypospolitej. Stwierdzamy z žalėm, že częšci Ziemi naszej pozostające dotąd pod obcem jarzmem, nie mialy možnošci wybrania przedstawicieli, by razem z narni o wspolnym naszym losie postanowic mogly. Stwierdzamy uroczyšcie, iž nie uznamy žadnej decyzji o losach naszej Ziemi, powziętej przez

8 Tamže, k. III/10.

91 czynniki zewnętrzne i obce bez nas wbrew naszej woli, ktörej bronič będziemy do ostatniej kropli krwi. Dia zakomunikowania tej uchwaly Sejmowi Ustawodawczemu i Rządowi Rzeczypospolitej Polskiej, Sejm powola z grona swego delegację w skladzie 15 osob. Sejm upowainia delegację w razie zgody Sejmu Ustawodawczego Rzeczypospolitej wejsc w jego sklad w charakterze poslow Ziemi Wilenskiej9.

Gdy porownamy projekt ZSiUN oraz RL, to okazuje się, že przedstawiciele obu Klubow mają takie šamo zdanie na temat przyszlošci Wilenszczyzny. Prawo do niej ma tylko Polska i to prawo ,jedyne i wylączne”. Rosjanom i Litwinom takiego prawa się odmawia. Dalėj, Wilenszczyzna powinna byč wcielona do Polski jako integralna jej częšč bez žadnej autonomii. Jedyne, co rožni projekt podany przez RL, to tylko większa jego objętošč. Kolejne stronnictwo zglaszające swöj projekt to PSL. Referentem byl posel Marian Šwiechowski. Projekt zawieral następującą trešč: W imię Boga Wszechmogącego. Sejm w Wilnie, wolną i powszechną wolą ludnošci Ziemi Wilenskiej powolany, pelnię prawa do stanowienia o losach tej ziemi posiadający, zebrany po pohorawiekowej niewoli w warunkach niczem nie skrępowanej swobody, skladając hold ofiarnym bojem Narodu, toczonym za wolnosc, calošč i niepodlegtošč Polski, męstwu i pošwięceniu žolnierza polskiego, geniuszowi syna tej ziemi, Jozefą Pilsudskiego, bohaterskiemu czynowi Generala Zeligowskiego na posiedzeniu dnia ... W imię prawa narodow do stanowienia o sobie. W imię najšwiętszych naszych tradycji. W imieniu ludnošci tej ziemi, jej žyjących i przyszlych pokolen, mając na celu zabezpieczenie jej wolnosci i wszechstronnego duchowego i materialnego rozwoju, uroczyšcie postanawia: Panowanie Rosji, narzucone Ziemi Wilenskiej przed z gorą stu laty zbrojną przemocą, na gwalcie i šile oparte, a ofiarą i męstwem žolnierza polskiego obalone, raz na zawsze ustaje. Ustają tež wszystkie z tego tytuhi plynące pretensje Rosji do tych ziem, niezaležnie, czy będą zglaszane przez Rosję Carską, Sowiecką, czy jakąkolwiek inną. Uniewažniają się wszelkie wyplywające z faktu dzierženia niegdyš przemocą tych ziem przez Rosję traktaty i zobowiązania, w szczegolnošci zaš traktat litewsko-bolszewicki z dnia 12 lipca 1920 r. jako akt rozporządzający się Ziemią Wilenską poza wolą i wbrew woli ludnošci. Ziemia Wilenska, przed stu laty gwahem oderwana od Rzeczypospolitej Polskiej, a stanowiąca ongi jej integralną i nierozerwalną częšč, lączy się ponownie na wieczne czasy z Rzecząpospolitą Polską pod jedną wladzą suwerenną. Sejm w Wilnie wzywa Sejm Ustawodawczy i Rząd Rzeczypospolitej Polskiej do przyjęcia wladzy suwerennej nad Ziemią Wilenską. Dia wcielenia w žyde uchwaly niniejszej, jako wyrazu niezlomnej woli Sejmu Wilehskiego wlączenia Ziemi Wilenskiej do Polski w sposöb prawny i nie wzbudzający žadnej wątpliwošci, Sejm wybiera specjalną delegację, ktöra po zalatwieniu czynnošci, związanych z formalnym zjednoczeniem z Rzecząpospolitą, zložy sprawozdanie przed Sejmem i akt ponownego trwalego polączenia się z Rzecząpospohtą Polską przedstawi Sejmowi do zatwierdzenia10.

W wypadku tego projektu zachodzą juž pewne röznice w stosunku do poprzednich. Oczywiscie zasadnicza idea jest taka sama — wlączenie Wilensz9 Tamže, k. III/10-III/12. 10 Tamže, k. III/12-III/12.

92 czyzny do Polski. Jednak nie ma tu juž tak kategorycznego zastrzeženia, že Rzeczpospolita posiada jedyne i wylączne prawo stanowienia o prawach Ziemi Wilenskiej. W projekcie möwi się tylko o powrocie suwerennej wladzy polskiej. Co więcej, zastrzega się tu, že Sejm Wilenski muši zatwierdzic decyzję Sejmu Ustawodawczego o wcieleniu. Pozwala to sądzič, že PSL będzie zwolennikiem autonomii dla Wilenszczyzny. Kolejny projekt, tym razem PPS-u, przedstawil posel Aleksander Zasztowt. W przeciwienstwie do poprzednich jest on pozbawiony wstępnej częšci i zawiera tylko podstawowe postulaty: Sejm stwierdza, 1) že Ziemia Wilenska zrywa wszelkie więzy, jakie ją lączyly z panstwem rosyjskim, a byly owocem gwattu, dokonanego w epoce rozbiorow dawnej Rzeczypospolitej Litewskiej, jako 2) že Ziemia Wilenska odrzuca wszelkie aneksjonistyczne pretensje do niej ze strony Rzeczypospolitej Litewskiej, jako sprzeczne z wolą ludnošci miejscowej; 3) že ludnošč ta pragnie, by Ziemia Wilenska weszla w sklad Rzeczypospolitej Polskiej. Wobec powyžszego Sejm uchwala i stanowi polączenie Ziemi Wilenskiej z Rzecząpospolitą Polską. Sejm poleca Komisji Politycznej, by przedložyla mu propozycję co do skladu osobistego delegacji z piętnastu czlonkow Sejmu, ktora ūda się do Sejmu i Rządu Rzeczypospolitej Polskiej, omowi i ustali warunki i sposob wykonania uchwaly niniejszej, zakres autonomii Ziemi Wilenskiej i formy przejsciowej organizacji administracyjnej, poczem tekst ostateczny umowy, rozstrzygającej o sprawach wymienionych, przedstawi Sejmowi do zatwierdzenia11.

Mamy tutaj, jak i we wszystkich poprzednich projektach, postulat naleženia do Polski, odmawianie prawa do tych ziem Rosji Radzieckiej i Litwie. W przeciwienstwie jednak do wszystkich poprzednich ten projekt wyraznie zaznacza, že Wilenszczyzna muši otrzymač autonomię wewnątrz panstwa polskiego. Prezentacja kolejnego projektu wywolala na sali obrad burzę šmiechu. Tym razem byla przedstawiana uchwala w interpretacji PZL „Odrodzenie”. Referen­ tėm byl Stefan Mickiewicz, a proponowana uchwala zawierala następującą trešč: Sejm w Wilnie, reprezentujący wolę większošci mieszkancow Wilenszczyzny stwierdza uroczyšcie, že kraj nasz zostal oswobodzony od pohorawiekowego najazdu rosyjskiego i wszelkie prawa Rosji, osnute na przemocy militarnej, są obecnie wolą ludnošci przekrešlone. O losach dalszych Kraju naszego mocen jest wyrokowac jedynie suwerenny Sejm Wilenski, wybrany przez powszechne glosowanie ludnošci. N a tej podstawie stojąc na stražy interesöw Kraju i calej jego ludnošci, oraz upatrując grožne niebezpieczenstwo dla przyszlošci w utrwaleniu obecnego rozlamu między dwoma jego częšciami: Ziemią Kowienską i Ziemią Wilenską, oraz ubolewając nad wrogim stosunkiem, j aki zapanowal między dwoma bratnimi niegdyš narodami: polskim i litewskim, Sejm w Wilnie wzywa Sejm Ustawodawczy Republiki Litewskiej do porozumienia się i uloženia wspölnie warunkow zgodnego wspolžycia między dziečmi jednej ziemi, Sejm zaš Ustawodawczy Rzeczypospolitej Polskiej — do dopomoženia w šwiętem dziele zgody i jednošci w myšl wspolczesnych zasad demokratycznych 11 Tamže, k. III/12.

93 i najszczytniejszych tradycji naszej przeszlošci, ktöra polączyla Polskę i Litwę nierozerwalnymi więzami wspölnej panstwowosci w przeszlošci i polączyč winna w najbližszej przyszlošci12.

To, co przedstawilo „Odrodzenie”, bylo prawdziwym kontrprojektem w stosunku do wszystkich poprzednich, podawal on zasadniczo inne rozwiązanie losöw Wilenszczyzny. Niestety za taką propozycją stalo tylko trzech poslow tworzących klub poselski PZL „Odrodzenie”. Ostatni wariant uchwaly o przyszlošci Wilenszczyzny byl autorstwa Klubu PZL „Odrodzenie — Wyzwolenie”. Projekt zreferowany przez posla Ludwika Chominskiego wyglądal następująco: Sejm Wilenski, jako najwyzsza suwerenna wladza Ziemi Wilenskiej, w wolnym od wszelkiej obcej przemocy i ucisku glosowaniu legalnie wybrana, skiadając hold ofiarnym bojom i męstvvu žolnierza polskiego, geniuszowi największego Syna naszej ziemi Jozefą Piisudskiego oraz bohaterskiemu czynowi gen. Zeligowskiego — w pehiem poczuciu i zrozumieniu dziejowej odpowiedzialnošci, jaka na nim ciąžy, w imię prawa narodow do stanowienia o sobie, w imię najšwiętszych uczuč w spušcižnie nam przez ojcow i dziadöw o wolnosc walczących, przekazanych, w imieniu swoim, swoich dzieci i wnuköw w najdalsze pokolenia — uroczyšcie postanawia i wszem wobec oswiadcza: že na wieczne czasy oglasza kraj swoj rodzinny, calą Ziemię Wilenską, za wolny i niepodlegiy od wszelkiej obcej przemocy i tylko wolę jego mieszkancow dla decydowania o jego losach za wladzę uznaje: Jako wyraz tej woli Sejm postanawia: 1) znosi się raz na zawsze obce i nienawistne panowanie Rosji, narzucone zbrojną przemocą i tylko na tej podstawie przeszlo sto lat mimo powstan naszych trwające, a męstwem, ofiarnošcią i bohaterstwem žolnierza polskiego i krwią synöw naszej ziemi ostatecznie obalone — 2) na mocy tego wszelkie pretensje do Ziemi Wilenskiej ze strony Rosji bez rožnicy: carskiej, bolszewickiej, czy jakiejkolwiek innej, uznane zostają za niewazne po wsze czasy, za odrzucone wolą mieszkancow Ziemi Wilenskiej, ktorzy nigdy na jakikolwiek powrot lub mieszanie się Rosji do spraw tego kraju nie dopuszczą — 3) niewazne są wobec tego wszelkie zobowiązania i traktaty, ktörymi przedtem, obecnie, czy kiedykolwiek Rosja wazylaby się na losy Ziemi Wilenskiej wplywac — w szczegolnošci traci wszelką moc traktat litewsko-bolszewicki z dnia 12-go lipca 1920 roku jako nieprawnie rozporządzający Ziemią Wilenską bez wiedzy i przeciw woli jej mieszkancow — 4) jako wyraz nieskrępowanej woli ludnošci Ziemi Wilenskiej ustanawia się po wieczne czasy nierozerwalne jej polączenie pod jedną wspolną wladzą suwerenną z Rzecząpospolitą Polską, od ktorej tylko czasowo przemocą przed stu laty oderwana byla, a z ktorą od wieköw nierozerwalną calošč stanowila i stanowi — 5) w wyniku tego nie podlegającego wątpliwošci ujawnienia woli ludnošci — petnia wladzy suwerennej nad Ziemią Wilenską powraca do Rzeczypospolitej Polskiej. Sejm zaš Wilenski wzywa niniejszem najwyzsze czynniki panstwowe: Sejm, Rząd, Naczelnika Panstwa do natychmiastowego wprowadzenia w žycie tego objęcia naczelnej wladzy nad calošcią ziemi Wilenskiej. Rozumiejąc, že Polska, obejmując pelnię suwerennej wladzy nad ziemią Wilenską, jako gwarancję jej duchowego i materialnego rozwoju oraz rownouprawnienia wszystkich jej mieszkan­ cow bez rožnicy języka i wiary — zechce jej nadač prawa wewnętrznego zalatwiania spraw miejscowych czyli autonomii — Sejm Wilenski wyraža przekonanie, že organami tej samorządnošci pozostaną Sejm i odpowiedzialny przed nim Rząd krajowy w Wilnie, w kompetencji ktorych ležeč będzie obok kontroli administracji ustawodawstwo i zalatwianie wszelkich spraw miej12 Tamže, k. III/15.

94 scowych z dziedziny językowej, žydą duchowego i materialnego, a w pierwszym rzędzie wykonania reformy rolnej. Dia wdelenia w žyde uchwaly niniejszej jako wyrazu niezlomnej woli ludnošd Ziemi Wilenskiej, przez usta jej legalnej reprezentacji w osobie Sejmu Wilenskiego wyražony, wybiera Sejm ze swego lona specjalną delegację, ktora po przeprowadzeniu wszelkich czynnošd potrzebnych dla prawnego i nie wzbudzającego žadnych wątpliwošci zalatwienia zjednoczenia z Rzecząpospolitą Polską Ziemi Wilenskiej i ustalenia form jej bytu i granic autonomii, zložy sprawozdanie przed Sejmem i akt trwalego sposobu polączenia z Rzeczpospolitą Polską przedstawi Sejmowi Wilenskiemu do ostatecznego zatwierdzenia13

Szešč przedstawionych projektow uchwaly odpowiadalo trzem wariantom: 1. Wilenszczyzna zostaje wcielona do Polski jako zwykle wojewodztwo bez autonomii (projekt ZSiUN, RL). 2. Wilenszczyzna zostaje wcielona do Polski i otrzymuje autonomię wewnętrzną (projekt PPS, PZL „Odrodzenie - Wyzwolenie”, ewentualnie PSL). 3. Federacja polsko-litewska (PZL „Odrodzenie”). Po przedstawieniu tych projektow caly wysilek poslow zostanie skierowany na wypracowanie formuly kompromisowej. Po trzecim posiedzeniu Sejmu zebrala się Komisja Polityczna. Ustalila ona kompromisowy projekt uchwaly, na ktöry zgodzily się wstępnie ZSiUN, RL, PSL, SD, PZL „Odrodzenie - Wyzwolenie”. Formula zaproponowana przez Komisję Polityczną byla następująca: W imię Boga Wszechmogącego! My, Sejm w Wilnie, wolną i powszechną wolą ludnošd Ziemi Wilenskiej powolany, pelnię prawa do stanowienia o losach tej ziemi posiadający, pomni na wiekowe węzly, co aktami w Horodle i Lublinie, w uchwalach Konstytucji Majowej z roku 1791 ukoronowanemi, ziemie nasze z Polską na mocy dobrowolnych umow w jedno polączyly, oraz na krew ojcow naszych, ofiarnie przelaną w walkach Narodu o Wolnosc po nieszczęsnych Ojczyzny rozbiorach, skladając hold męstwu i pošwięceniu žolnierza polskiego, synowi tej ziemi — Jozefowi Pilsudskiemu, bohaterskiemu czynowi — gen. Zeligowskiego, zgodnie z prawem narodow do stanowienia o sobie, w imieniu ludnošci tej ziemi, jej žyjących i przysziych pokolen, mając na celu zabezpieczenie ich wolnosci i wszechstronnego duchowego i materialnego rozwoju, na posiedzeniu dnia 11 II 1922 r. uchwalamy i postanawiamy: 1. Wszelkie węzly prawno-paristwowe, narzucone nam przemocą przez Panstwo Rosyjskie, uwazamy za bezpowrotnie zerwane i nie istniejące, jak rowniež odrzucamy wszelkie prawo Rosji do ingerowania w sprawie Ziemi Wilenskiej. 2. Roszczenia prawno-panstwowe do Ziemi Wilenskiej, zglaszane przez Republik? Litewską, ktore znalazly swoj wyraz w traktacie litewsko-bolszewickim z dn. 12 lipca 1920 r. jako tež i wszelkie inne, odrzucamy i na zawsze uchylamy.

13 Tamže, k. III/19-III/18.

95 3. Stwierdzamy uroczyšcie, že nie uznamy žadnej decyzji, przez czynniki obce wbrew naszej woli powziętej, zaröwno o losach zdemi naszej, jak i w sprawie jej wewnętrznych urządzeri. 4. Ziemia Wilenska stanowi bez warunköw i zastrzežen nierozerwalną częšč Rzeczypospolitej Polskiej. 5. Rzeczpospolita Polska posiada wylączne prawo zwierzchnosci paristwowej nad Ziemią Wilenską. 6. Wladze ustawodawcze Rzeczypospolitej Polskiej posiadają jedynie i wylącznie prawo stanowienia o ustawach i urządzeniach Ziemi Wilenskiej. 7. Wzywamy Sejm Ustawodawczy i Rząd Rzeczypospolitej Polskiej do natychmiastowego wykonania praw i obowiązkow, wyplywających z tytuhi zwierzchnosci Rzeczypospolitej nad Ziemią Wilenską14.

Większošč czasu podczas czwartego posiedzenia sejmu zajęla prezentacja Sprawozdania Komisji Politycznej. Referentėm Komisji byl posel Fedorowicz. Po jego wystąpieniu zabrali glos przedstawiciele PPS oraz PZL „Odrodzenie”, ktorzy zaprezentowali zmodyfikowane wersje swoich projektow Uchwaly Zasadniczej. W deklaracji odczytanej przed prezentacją wlasnego nowego projektu uchwaly socjališci deklarowali, že będą nadal domagač się autonomii dla Ziemi Wilenskiej, ktora powinna byč jednak polączona z resztą Polski. Autonomia, ich zdaniem, byla tam potrzebna ze względu na „swoisty Charakter narodowosciowy i specjalne položenie gospodarcze”. W deklaracji zaznaczono tež, že PPS domagač się będzie calkowitego röwnouprawnienia wszystkich narodowosci zamieszkujących Wilenszczyznę, z ochroną praw językowych i kulturowych w szkole, sądzie i urzędach w szczegolnošci. Motywując potrzebę polączenia Wilenszczyzny z Polską twierdzono, že pomože to miejscowej klasie robotniczej zyskač uprawnienia wywalczone juž wczesniej przez tę klasę w Rzeczypospolitej. W nowej wersji Uchwaly Zasadniczej proponowanej przez PPS zmieniono redakcję trzech ustalonych wczesniej punktöw, co w niczym nie zmienialo jej trešci. Zasadnicza rožnica polegala na rezygnacji ze slow o autonomii Wilenszczyzny. Oczywiscie, jak juž wspomniano, PPS byla nadal zwolenniczką autonomii na tym terenie, a tylko w ramach kompromisu wycofala slowa o niej z uchwaly, pozostawiając realizację tej idei wladzom centralnym w Warszawie. Podobnie jak PPS, tak i PZL „Odrodzenie” zaproponowalo swoją wlasną kompromisową wersję uchwaly, odbiegającą znacznie od projektu większošci komisji. Reprezentujący trzyosobowy Klub „Odrodzenie” Stefan Mickiewicz, przed odczytaniem projektu przygotowanego w ich gronie, zaprezentowal poslom pogląd swojego stronnictwa odnoszący się do przyszlošci Wilenszczyz­ ny. Powolując się na historię dawnej Rzeczypospolitej, Mickiewicz roztaczal przed poslami wizję wielkiej Polski. Mowil: Jest rzeczą možliwą, že bylibyšmy ostoją tych drobnych narodow, ježeli zyskamy sympatię tych, ktorzy są najbližej i z ktorymi wieki bylišmy polączeni: wtedy do nas przyjdą Lotwa, Esty i Finy, nareszcie przyjdzie odradzając się Bialoruš i tym murem odgrodzimy się od nawaly 14

Tamže, k. IV/15-IY/17.

96 rosyjskiej, stojąc jako obroncy praw tych malych ludow. Nam tu kazano odegrač tę wielką rolę lub zejšč do roli malej malego sejmu powiatow, ktory na dziš, uczciwy može i szlachetny w swym rozumieniu, ale krotkowidzący, decyduje: wcielic. Oczywiscie przyjemniej nam będzie byč wcielonym do Polski, niž mieč klopoty, nieporozumienia i zatargi. Ale czy my patrzymy cokolwiek dalėj? [ ...] . Ježeli my dziš przyjmiemy tę uchwalę, ktorą tutaj czytal p. Fedorowicz [projekt większošci komisji — A.S.], to oczywiscie będziemy na szereg lat spokojni, ale nie ludžmy się ani na chwilę, že w ten sposob wszystkie kwestie będą zalatwione. Pamiętajmy o jednym, že tworzymy irredentę litewską, mając irredentę ukrainską i bialoruską. Pamiętajmy o tern panowie, že my nie robimy uslugi tej Polsce, do ktorej každy z nas ciąžy i dla ktorej chcielibyšmy stworzyc j ak najlepszą przyszlošč15.

W dalszej częšci swojego wystąpienia Mickiewicz uznal, že proponowany przez PPS projekt nadania Wilenszczyznie autonomii jest nie do przyjęcia, gdyž jest to wniosek, ktory nikogo nie zadowoli, a wszystkich rozdražni. Autonomia, mająca byč w zasadzie tylko samorządem wojewodzkim, nie može zadowolic ani Litwinow, ani Bialorusinow, gdyž jest rozwiązaniem polowicznym. W sejmie, gdzie większošč mieli zwolennicy prostej inkorporacji Wilenszczyzny do Polski, wystąpienie przedstawiciela „Odrodzenia” bylo przyjęte bardzo chlodno, a często slowa referującego kwitowano wręcz šmiechem. Swoje wystąpienie posel Mickiewicz zakonczyl slowami: Rožnimy się od panow z prawicy i częšciowo z lewicy tym, že my szukamy z Kownem drogi pojednania, gdyž nie wierzymy, žeby nieudolna dyplomacja Polski w stosunku do innych, doprowadzila do porozumienia z Litwą16.

Jako kontrpropozycję do projektu większošci Komisji Politycznej, PZL „Odrodzenie” zaproponowal, jak się okazalo, ten sam tekst, ktory juž zaprezentowano na trzecim posiedzeniu sejmu. Wystąpienie Stefana Mickiewicza zamykalo dyskusję generalną nad wnioskiem Komisji Politycznej. Dalszą dyskusję przeniesiono na następne, piąte posiedzenie sejmu. Na czwartym posiedzeniu, oprocz juž przedstawionej sprawy, zložone zostalo sprawozdanie Komisji Weryfikacyjnej, dotyczące prawomocnosci uzyskanych mandatow przez poslow na Sejm Wilenski. W stosunku do 94 poslow nie zložono wnioskow kwestionujących ich mandaty lub zložone wnioski zostaly wycofane przez wnioskodawcow. W stosunku do 6 poslow sprawy jeszcze nie wyjasniono. Byli to: Jozef Kijewicz (RL), Jan Adamowicz („Od­ rodzenie - Wyzwolenie”), Bonifacy Baranowski (PSL) — wybrani w okręgu wyborczym nr VIII (Wilno-poludnie), Maciej Adamowicz (PSL), Ludwik Sperski (RL) i Zygmunt Gasparaniec (RL) — wybrani z okręgu nr VII (Wilno-polnoc). Ze względu na te nierozwiązane sprawy Komisja Weryfikacyjna nie mogla dalėj referowac protestow przeciwko prawomocnosci mandatow. Oprocz tego kluby poselskie na początku posiedzenia wniosly interpelacje 15 Sejm Wilenski 1922. Przebieg posiedzen. .., k. IV/33-IV/34. 16 Tamže, k. IV/38.

97 (lista interpelacji — patrz aneksy) oraz wnioski. Z dziewięciu zgloszonych interpelacji, siedem pochodzilo od Rad Ludowych, a dwie byly wspölnymi interpelacjami kluböw PSL i Demokratöw. Klub Związku Rad Ludowych, zgodnie z tym, co obiecywano podczas kampanii wyborczej, zwracal uwagę w swoich interpelacjach na problemy ludnošci wiejskiej, ktöra na terenie Wilenszczyzny stanowila większošč. Występowano więc w sprawach: wykupu dzierzawionych gruntow, wyrębu lasow, reformy rolnej itp. Wystąpienia te po częšci byly w interesie zaröwno rolniköw, posiadaczy drobnych gospodarstw, jak i wlascicieli wielkich majątkow. Rady Ludowe zajmowaly się röwniez innymi problemami. Na tym posiedzeniu wystąpily z interpelacją w sprawie Polaköw, czlonköw POW, aresztowanych w Kownie w 1919 r. i ciągle tam przetrzymywanych. Interpelacje PSL i Demokratöw dotyczyly: jedna — nieprawnie prze­ trzymywanych w wojsku žolnierzy mających prawo do odroczenia služby oraz druga — wysokosci podatköw gruntowych od pastwisk, odlogöw i lasow. Wszystkie interpelacje zgodnie z regulaminem zostaly odeslane do Komisji Interpelacyjnej. Opröcz interpelacji poszczegolne kluby poselskie skladaly takže wnioski do rozpatrzenia na następnych posiedzeniach. Na początku omawianego czwartego posiedzenia sejmu z wnioskami wystąpily samodzielnie: PPS w przedmiocie klęski bezrobocia oraz PZL „Odrodzenie” w sprawie przedluženia terminu wykupu gruntöw dzierzawczych. Pozostale wnioski skladano w indė­ nių kilku kluböw. I tak PPS, „Odrodzenie — Wyzwolenie”, PSL i Demokraci proponowali zastanowic się nad aktem amnestii; PPS i „Odrodzenie — Wy­ zwolenie” poruszyly sprawę aresztowan dokonanych w styczniu 1922 r. na Bialorusinach i Litwinach w Wilnie. Wymienione kluby wystąpily rowniež razem z trzema wnioskami dotyczącymi organizacji wladzy i administracji w Litwie Srodkowej w okresie przejsciowym do polączenia z Polską. Po pierwszych czterech posiedzeniach Sejmu Wilenskiego, kiedy juž zaistniala okazja do dyskusji i konkretnego dzialania, okazalo się, že kluby poselskie reprezentujące w sejmie poszczegolne partie starają się dokladnie realizowac to, co obiecywano w trakcie kampanii wyborczej. Stąd brak interpelacji i wniosköw ze strony Zespolu Stronnictw i Ugrupowan Narodowych, gdyž zgodnie z deklaracją z czasu kampanii narodowcy traktowali Sejm Wilenski jako gremium zwolane tylko po to, aby jak najszybciej uchwalic przylączenie Wilenszczyzny do Polski. W wypadku pozostalych stronnictw starano się takže rozwiązač wiele innych problemöw nękających to terytorium. W zaležnošci od stronnictwa pröbowano walczyc o interesy röznych grup spolecznych. Kolejne, piąte posiedzenie sejmu odbylo się 13 lutego. Obrady rozpoczęto odczytaniem interpelacji i wniosköw zložonych przez poszczegolne kluby poselskie. Na pięč zložonych interpelacji dwie zostaly zložone przez Kluby PSL i Demokratöw, dwie przez PSL, PPS i Demokratöw oraz jedna przez 7 — Sejm Wilenski ...

98 Rady Ludowe. Wsröd wniosköw pod dyskusj? Klub „Odrodzenie — Wyzwolenie” poruszyl kwesti? nadawania ziemi zmobilizowanym zolnierzom, nie pochodz^cym z terenu Litwy Srodkowej, ani powiatöw lidzkiego i braslawskiego, na niekorzysc miejscowej ludnosci bezrolnej i malorolnej. Drugi wniosek tego klubu dotyczyl przyspieszenia wykonania reformy rolnej na terenie Litwy Srodkowej. Natomiast Kluby PSL i Demokratöw wspölnie wyst^pily z wnioskiem w sprawie nadania ziemi zolnierzom walcz^cym o wyzwolenie Wilna, a w pierwszej kolejnosci gen. Zeligowskiemu. Wszystkie z wymienionych wniosköw zostaly odeslane do rozpatrzenia na ktöryms z kolejnych posiedzen sejmu. Wlasciw^ cz?sc posiedzenia, tak jak i poprzednio, poswi?cono na dyskusje generalng. nad wnioskami Komisji Politycznej, czyli nad ksztaltem uchwaly 0 wcieleniu Wilenszczyzny do Polski. Jako pierwszy w tej sprawie zabral glos przedstawiciel Klubu Zwi^zku Rad Ludowych posel Stanislaw Janikowski, czlonek Komisji Politycznej, ktöra przygotowala dyskutowany projekt uchwa­ ly. Möwca na samym pocz^tku swojego wyst^pienia zaznaczyl, ze uchwala zlozona do laski marszalkowskiej w imieniu wi?kszosci stronnictw sejmowych „calkowicie odpowiada programowi Klubu Zwi^zku Rad Ludowych i tym wskazaniom, jakich nasze wladze naczelne udzielily Klubowi Poselskiemu w przeddzien otwarcia Sejmu” 17. W zwi^zku z tym wi$kszosc wyst^pienia byla powtörzeniem argumentöw przytaczanych w sprawozdaniu Komisji Politycz­ nej. W koncowej cz?sci swojego wyst^pienia Janikowski przedstawil stanowisko Rad Ludowych wobec idei federacji czy innego zwi^zku z Litw^ opartego na oddaniu Wilna Litwie. Nawi^zuj^c do wyst^pienia posla Mickiewicza na poprzednim posiedzeniu, möwil: [ . . . ] uwazamy, ze droga, na ktorej spraw? porozumienia polsko-litewskiego chcielibysmy rozstrzygnac za een? Wilna byla by bl?dnq i do celu nie doprowadzaj^c^. [ . . . ] Gdyby Polska z jakichkolwiek wzgl?dow zgodzila si? na to, azeby Wilno stalo si? stolicy panstwa litewskiego, to ludzic si§ nie mozna, ze takie postawienie kwestii staloby si? wiecznym zarzewiem walki 1 nieustannych starc pomigdzy nami a Litw^. Litwa, uwazajqc si? za czynnik dominuj^cy w tym panstwie, musialaby d^zyc do zlitwinizowania stolicy, my bronilibysmy si? i na pewno obronilibysmy sie, walcz^c, ale walka o Charakter narodowy miasta i stolicy stalaby si? zarzewiem wiecznych niesnasek, bylaby wiecznym wrzodem na organizmie naszego panstwa18.

W dalszym toku przemöwienia nawi^zuj^c do wystqpienia przedstawiciela PPS na poprzednim posiedzeniu sejmu, stwierdzil, ze Rady Ludowe nie zgadzaj^ sie ze stanowiskiem PPS w kwestii autonomii dla Wilenszczyzny. Nast?pny w kolejnosci przemawial przedstawiciel Zespolu Stronnictw i Ugrupowan Narodowych posel Zbigniew Jasinski, takze czlonek Komisji Politycznej. Möwca na samym wstepie podzielil sejm na dwa obozy. Oba 17 Tamze, k. V/7. 18 Tamze, k. V/15.

99

byly za tym, aby Wilenszczyznę przylączyč do Polski — Jasinski zapomnial odjąč od tego trzyosobowy Klub PZL „Odrodzenie”, ktory byl za federacją — rožnily się jednak między sobą co do szczegolow przeprowadzenia takiej operacji. Jedni, tak jak ZSiUN reprezentowany przez mowcę, uwažali, „že polączenie ma byč bezwzględne i Ziemia Wilenska nie ma zachowac dla siebie žadnego cienia odrębnošci” 19. Drudzy to zwolennicy nadania temų obszarowi autonomii wewnątrz Rzeczypospolitej. Dalsza częšč wystąpienia pošwięcona byla wykazaniu zgubnošci, zdaniem Jasinskiego, takiej polityki. Jego zdaniem nadanie autonomii Wilenszczyžnie da wrogom Polski podstawę do dalszych roszczen do tych terenow zamieszkanych w większošci przez Polakow. Wskazując na rozpad Rosji i Austro-Węgier mowca stwierdzil: [ . . . ] panstwa, ktore teraz powstafy, to są narodowosci, ktore mialy autonomię i dlatego powtarzam, to, co tak lub inaczej z pojęciem Wilenszczyzny się lączy, musimy odrzucič, bo widzimy w tym niebezpieczenstwo, ktore wrogowie nasi w sposob bardzo latwy dla siebie będą mogli wyzyskac. I dlatego temu programowi przeciwstawimy program jasny i wyražny, program wcielenia bez zastrzežen do Polski20.

Tak więc zdaniem narodowcow jedynie bezwarunkowe wcielenie spornego terytorium do Polski bylo w stanie ustrzec panstwo przed dalszymi konfliktami o Wilno. Następny w kolejnošci wystąpil przedstawiciel PSL Marian Swiechowski. Klub ten uznawal formulę zaproponowaną przez większošč Komisji Politycznej za substrakt podstawy do dyskusji. W stosunku do kilku spraw PSL mialo inny stosunek, stąd deklarowalo wniesienie poprawek. Swiechowski w swoim wystąpieniu przypominal poslom, w jak trudnej sytuacji, wynikającej ze zobowiązan międzynarodowych Polski, znajdują się. Bo przeciež § 87 traktatu wersalskiego stanowil, že to mocarstwa będą decydowaly o ksztalcie granic Polski. Poza tym w czasie zagroženia bolszewickiego, na konferencji w Spa Polska zrzekla się Wilna. Byly i inne dokumenty, w ktorych podobnie zalatwiano sprawę Wilna. W związku z tym wszystkim naležalo się liczyč z trudnošciami czynionymi przez opinię šwiatową, a co za tym idzie, naležalo odejšč od tak prostego zalatwienia kwestii wilenskiej, jak proponowali narodowcy i Rady Ludowe. Koncząc swoje przemowienie Swiechowski zaznaczyl, jaką rolę može odegrač Sejm Wilenski przy odpowiednim podejšciu do rozwiązania problemų. Polska ma za sobą tradycję stworzenia nowego typu panstwa w Europie, gdzie narody lączyly się na rownych zasadach, gdzie wszyscy mieli jednakowe prawa. Mając to na uwadze zaznaczyl: Chcemy w Polsce tę rolę w przyszlošci odegrač. I wierzymy, že Wilno nie będzie sprowadzone do roli Pipidowki, czy jakiegoš innego malego miasteczka. Wierzymy, že ono odegra tę rolę dziejową, ktora będzie polegala na rozwiązaniu problemų wersalskiego i ktora Polskę postawi

19 Tamže, k. V/17. 20 Tamže, k. V/20.

100 w rzędzie panstwa, odgrywających tę rolę w przyszlošci na wschodzie Europy i ktora postawi ją wsröd największych narodow swiata21.

Reakcją na wystąpienie Mariana Swiechowskiego byla wypowiedz kolejnego przedstawiciela ZSiUN, Feliksą Raczkowskiego. Wykazywal on, že zwolennicy autonomii Wilenszczyzny, do ktörych zaliczyl Swiechowskiego, to bujający w oblokach ideališci, ktorzy, gdy tylko pojawi się taka koniunktura, skierują się w stronę federacji będącą, zdaniem narodowcöw, zaprzepaszczeniem sprawy polskiej i wręcz zdradą sprawy narodowej. Oprocz tego wolą ludnošci Wilenszczyzny jest to, aby ziemia ta zostala jak najszybciej wcielona do Polski. Ješli zaš chodzi o autonomię, to myšli się tutaj tylko o normalnej formule samorządu, jak w každym wojewodztwie. Potwierdzeniem slow Raczkowskiego byly wyniki wyboröw do Sejmu Wileriskiego, gdzie deklarujący prostą inkorporację Wilenszczyzny do Polski zdobyli zdecydowaną większošč mandatöw. Kolejny mowca, Ludwik Chomihski z Klubu „Odrodzenie — Wyzwolenie”, zacząl z kolei dowodzic, dlaczego Wilenszczyzna powinna otrzymač szeroką autonomię w ramach Rzeczypospolitej. Wedlug relacji mialo to zapobiec ekscesom, ktorych miejscem byl np. Nowogrodek czy Grodno, gdzie zamykano szkoly i gazety bialoruskie, mimo že polska konstytucja gwarantowala prawo do tego. Zdaniem „Odrodzenia — Wyzwolenia” sytuacja taka byla wynikiem dzialan miejscowej administracji, ktorej nie kontrolowaly wladze centralne w Warszawie, zajęte innymi sprawami. W wypadku auto­ nomii kontrola taka bylaby bardziej skuteczna, co daloby szansę zarowno pelnej realizacji praw konstytucyjnych, jak i nadawania innych, wynikających ze specyfiki regionu. Do konca piątego posiedzenia zabralo glos jeszcze trzech mowcow: Czeslaw Nusbaum z Rad Ludowych, Witold Abramowicz z Klubu Polskiego Stronnictwa Demokratycznego i Mieczyslaw Engiel z ZSiUN. Nusbaum i Engiel jeszcze raz powtörzyli, po swoich kolegach klubowych występujących wczesniej, argumenty przemawiające za rezygnacją z projektu autonomii, a popierające proste wcielenie Wilenszczyzny do Polski. Witold Abramowicz zadeklarowal w imieniu swojego klubu, iž jest on zwolennikiem wcielenia. Zaznaczyl jednak, že naležy sprawę zalatwic w taki sposob, aby zachowac specyfikę regionu i rolę Wilna jako pomostu lączącego Polskę z resztą dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego. Na wystąpieniach tych poslöw zamknięto piąte posiedzenie sejmu. Dyskusja zostala odložona na następny dzien. Dnia 14 lutego, przed otwarciem szostego posiedzenia sejmu, zebrala się Komisja Interpelacyjna oraz Konwent Senioröw. Na posiedzeniu Komisji Interpelacyjnej ustalono metody pracy. Stwierdzono tež, že ze względu na 21 Tamže, k. V/30-V/31.

101

jawnosc posiedzen Komisji naležy informowac prašę o prowadzonych pracach. Uznano, že osobą informującą będzie zawsze przewodniczący Komisji. W trakcie posiedzenia ustalono takže, že osoby ukladające interpelacje powinny byč obecne na posiedzeniach Komisji z glosem doradczym i informacyjnym. Na tym zamknięto pierwsze posiedzenie22. Na posiedzeniu Konwentu Seniorow ustalono przyspieszenie podjęcia uchwaly glöwnej. Ze względu na brak jasnošci, jakie poprawki do uchwaly będą wnosic kluby, postanowiono przeznaczyč jeden dzien na porozumienie się stronriictw23. Po zakonczeniu obrad komisji o 1745 rozpoczęly się obrady Sejmu. Na samym początku przedstawiono poslom omawiany na Konwencie Seniorow dnia 3 lutego memorial ludnošci polskiej z paša neutralnego. Terytorium to, znajdujące się pomiędzy obszarem Litwy Šrodkowej i Litwy, bylo objęte dekretem o wyborach do Sejmu Wilenskiego, jednak ze względu na brak kontroli nad tym obszarem, wybory tam się nie odbyly. W związku z tym ludnošč miejscowa sama przeprowadzila takowe i wybrala swoich przedstawicieli do sejmu. Oni tež przywiezli do Wilna memorial, w ktorym zwracano się do Sejmu Wilenskiego z prošbą: 1. O uznanie nas [tzn. delegacji — A.S.] za prawnie wybranych czlonköw tego Sejmu; 2. O dopuszczenie nas do obrad w Sejmie; 3. O zajęcie się losem nieszczęšliwej ludnošci, mieszkającej na wyzej wymienionym pasie neutralnym, tj. wcielenia jej razem z resztą Ziemi Wilenskiej na zawsze do Rzeczypospolitej Polskiej24

Sprawa ta zostala odeslana do ponownego rozpatrzenia przez Komisję Polityczną. Przed rozpoczęciem dalszej dyskusji nad uchwalą glowną zgloszone zostaly interpelacje, dwie przez Rady Ludowe i jedna wspölnie przez PSL i Demo­ krato w. Ta ostatnia dotyczyla aresztowania dzialaczy litewskich i bialoruskich. Pierwsze dwie natomiast zajmowaly się odbudową paša przyfrontowego w powiecie šwięcianskim i oszmianskim oraz uruchomieniem linii kolejowej Wilno — Grodno. W trakcie szöstego posiedzenia glos w dyskusji nad wnioskiem Komisji Politycznej zabierali: Jözef Jackiewicz (Rady Ludowe), Stanislaw Baginski (PPS Litwy i Bialorusi), Witold Staniewicz (PSL), Stanislaw Brzostowski (ZSiUN) i ksiądz Waclaw Grabowski (Rady Ludowe). Podobnie jak w trakcie poprzednich posiedzen, tak i na tym wymienieni 22 LVA. Kancelaria Sejmu Wilenskiego. Teczka Protokolow Komisji Interpelacyjnej Sejmu Wilenskiego 1922 roku, F. 34, ap. 1, b. 5, 1. 3-4. 23 LVA. Kancelaria Sejmu Wilenskiego. Protokoty Posiedzen Konwentu Seniorow Sejmu Wilenskiego 1922 r., F. 34, ap. 1, b. 8, 1.9. 24 Sejm Wilenski 1922. Przebieg posiedzen..., k. VI/4—VI/5.

102

poslowie, w zaleznosci jakie stronnictwo reprezentowali, przytaczali kolejne, a cz?sto powtarzali stare argumenty za bezwarunkowym pol^czeniem si? z Polsk^ lub za nadaniem Wileñszczyznie autonomii. W zasadzie, oprócz potwierdzenia juz zadeklarowanego stanowiska w dyskutowanej sprawie, wyst^pienia te niczego nie wniosly. Po wyst^pieniu ks. Grabowskiego zamkni?to szóste posiedzenie sejmu. Nast?pne, siódme, míalo si? odbyc po dniu przerwy, kiedy to poslowie mieli dojsc z kolei do porozumienia w sprawie poprawek do projektu uchwaly proponowanego przez wi?kszosc Komisji Politycznej. Na wst?pie siódmego posiedzenia poslowie klubów PSL i Demokratów: Staniewicz, Abramowicz, Swiechowski, Krzyzanowski ponownie wyst^pili z naglym wnioskiem nadania ziemi zolnierzom walcz^cym o Wilno, a szczególnie gen. Zeligowskiemu. W glosowaniu nad nagloscig. tego wniosku uzyskal on jednak mniejszosc, st^d sprawa zostala odsuni?ta na któres z kolejnych posiedzeñ sejmu. Ze wzgl?du na potrzeb? jak najszybszego rozstrzygni?cia przyszlosci Wileñszczyzny, poslowie z ZSiUN starali si? zdj^c z porz^dku dziennego spraw? dyskusji nad poprawkami do tymczasowego regulaminu obrad Sejmu Wileñskiego, ale i ten wniosek upadl. W zwi^zku z czym przystgpiono do realizacji porz^dku dziennego, którego pierwszym punktem byla dalsza dyskusja generalna. Zabrali w niej glos tym razem tylko dwaj poslowie: Stefan Mickiewicz z PZL „Odrodzenie” i ks. Stanislaw Maciejewicz z ZSiUN. Oba wyst^pienia byly bardzo dlugie, trwaly ponad godzin? i w zasa­ dzie nie dotyczyly meritum sprawy, czyli poprawek do projektu uchwaly o wcieleniu. Jeden i drugi mówca podpieraj^c si? historia starali si? udowodnic, ze kwintesencjq. Wielkiego Ksi?stwa Litewskiego bylo zgodne wspólistnienie wielu narodów w granicach jednego pañstwa, st^d tez i teraz powinno si? kontynuowac t? tradycj?, czego wyrazem míala byc uchwala w brzmieniu proponowanym przez „Odrodzenie”. Tak wygl^dalo wyst^pienie Mickiewicza. Ksi^dz Maciejewicz w ten sam sposób staral si? udowodnic, ze sporne terytorium Litwy árodkowej to ziemie od wieków zamieszkane przez Polaków, st^d tez jedyn^ formula uchwaly moze byc ta proponowana przez wi?kszosc Komisji Politycznej. W drugiej cz?sci posiedzenia, poswi?conej poprawkom do regulaminu obrad, wprowadzono zgodnie z sugestiami Komisji Regulaminowej nieznaczne poprawki, które ulatwily m.in. skladanie interpelacji. W trakcie dyskusji nad regulaminem w imieniu ZSiUN ksi^dz Maciejewicz stwierdzil, ze wlasciwie szkoda czasu na dyskutowanie poprawek regulaminu, gdyz jedynym celem sejmu jest uchwalenie pol^czenia si? z Polsk^. Po zatwierdzeniu regulaminu siódme posiedzenie sejmu zostalo zakoñczone. Dyskusja generalna trwala jeszcze przez nast?pne trzy posiedzenia (8-10), nie rozbijana innymi sprawami stawianymi przez poszczególne kluby. Ze wzgl?du na doswiadczenia z posiedzenia siódmego, gdzie dwóch postów zaj?lo swoimi wyst^pieniami lwig. cz?sc posiedzenia, przeglosowano wniosek o ogra-

103

niczenie przemowien do 20 minut. Dodatkowo poproszono poslow, aby przemawiając, zwracali się do calego sejmu, a nie poszczegolnych poslow, kiedy to wypowiedž przybierala często formę klotni, bo przerywana byla rožnymi glosami z sali. Decyzje te mialy usprawnic pracę nad uchwalą generalną. Mimo to przez cale osme i polowę dziewiątego posiedzenia poslowie nadal czynili prywatne wycieczki wobec przedstawicieli innych stronnictw, odchodząc od meritum dyskusji. Gdy czyta się sprawozdania z tych posiedzen, odnosi się wrazenie, že większošč z zabierających glos wstępowalo na trybunę, aby zamanifestowac, že ich stronnictwo i oni sami nadal twardo stoją na swoich pozycjach. Najbardziej męczące bylo powolywanie się przez rožnych mowcow, z rožnych klubow, na te same fakty; cytowano ciągle te same dokumenty historyczne. Dyskusja stawala się jalowa. Dopiero w polowie dziewiątego posiedzenia, na wniosek ZSiUN przeglosowano zakoriczenie dyskusji generalnej i przystąpienie do dyskusji nad poprawkami do formuly zasadniczej. Poprawki zglaszane przez stronnictwa nadawaly uchwale Sejmu Wilenskiego formę jeszcze bardziej manifestującą bezwzględne prawo do posiadania Wilenszczyzny przez Polskę. I tak ZSiUN w punkcie 7 wprowadzil zmianę zwrotu: „ [...] z tytulu zwierzchnosci Rzeczypospolitej nad Ziemią Wileriską [ ...] ” na „ [...] z tytulu przynaležnošci Ziemi Wilenskiej do Rzeczypospolitej Rady Ludowe wprowadzily zmiany w punkcie 5, gdzie zmieniono zwrot: „Rzeczpospolita Polska posiada wylączne prawo zwierzchnosci [ ...] ” na „Rzeczpospolita Polska posiada pelne i wylączne prawo zwierzchnosci Z kolei PSL domagalo się dodania na koncu punktu 6 slow: „zgodnie z Konstytucją Rzeczypospolitej z dn. 17 marca 1921 r.” Po przyjęciu poprawek posiedzenie dziewiąte zamknięto. Po jednym dniu przerwy w poniedzialek 20 lutego na dziesiątym posiedzeniu nastąpilo glosowanie nad ostateczną formulą uchwaly Sejmu Wilenskiego. Przed posiedzeniem zebrai się jeszcze Konwent Seniorow, na ktorym ustalono, že na posiedzeniu zostaną poddane pod glosowanie trzy formuly uchwaly; proponowana przez PZL „Odrodzenie”, następnie uchwala PPS i wreszcie uchwala większošci Komisji Politycznej z wprowadzonymi poprawkami, ktore przeglosowano na poprzednim posie­ dzeniu. Do tej formuly swoje nieznaczne poprawki redakcyjne wprowadzil jeszcze Aleksander Zwierzynski z ZSiUN. Ustalono tež, že ze względu na niemožnošč przyjęcia w sklad sejmu przedstawicieli paša neutralnego, po przyjęciu uchwaly zostanie odczytany memorial delegacji z tego obszaru, w ktorym zadeklaruje ona swoj akces do podjętej uchwaly25. W glosowaniu, podczas dziesiątego posiedzenia odrzucone zostaly przez poslow formuly PZL „Odrodzenie” i PPS. Przedstawiciele PSL i Demokratow zabierając glos w sprawie motywow glosowania nad uchwalą „Odrodzenia” stwierdzili, že ich 25 LVA. Kancelaria Sejmu Wilenskiego. Protokoly Posiedzen Konwentu Seniorow Sejmu Wilenskiego 1922 r., F. 34, ap. 1, b. 8, 1. 16.

104

stronnictwa glosowac b?d^ przeciw tej uchwale, gdyz przewiduje ona wspölprac? z Litwg. Kowiensk^, na ktör^ oni zgodzic si? nie mog^. Formula PPS przepadla dlatego, ze — jak to stwierdzil przedstawiciel PSL Staniewicz — uchwala o polqczeniu Ziemi Wilenskiej z Polsk^ powinna byc przyj?ta przez zdecydowang. wi?kszosc sejmu; st^d glosowanie za formul^ wi?kszosci, a wstrzymanie si? od glosu przy formule PPS. Po odrzuceniu wniosköw „Odrodzenia” i PPS przyst^piono do glosowania nad formul^ wi?kszosci Komisji Politycznej. Na wniosek posla Engla glosowano najpierw za poszczegolnymi punktami uchwaly, a po przeglosowaniu tego, miano glosowac imiennie za cal$ uchwaly en block. Efektem glosowania bylo przyj?cie uchwaly o wcieleniu Wilenszczyzny do Polski stosunkiem glosow 96 — za i 6 — wstrzymuj^cych si§, czterech poslöw bylo nieobecnych w trakcie obrad. Poslowie wstrzymuj^cy si? to: Stanislaw Baginski, Stefan Mickiewicz, Stanislaw Maszczyk, Bronislaw Szeptunowski, Antoni Trabszo i Aleksander Zasztowt. Stanowili oni cale dwa kluby poselskie: „Odrodzenie” i PPS26. Na dziesi^tym posiedzeniu Sejmu Wilenskiego przyj?to wi?c uchwal? w nast?puj^cym brzmieniu: Uchwala w przedmiocie przynaleznosci panstwowej Ziemi Wilenskiej. W imi? Boga Wszechmog^cego. My, Sejm w Wilnie, wolnq. i powszechn^ wolg. ludnosci Ziemi Wilenskiej powolany, pelni? prawa do stanowienia o losach tej ziemi posiadaj^cy, pomni na wiekowe wi?zy, co aktami w Horodle i Lublinie, w uchwalach Konstytucji Majowej z roku 1791, ukoronowanymi, ziemie nasze z Polsk^ na mocy dobrowolnych umow w jedno pol^czyly, oraz na krew ojcow naszych, ofiarnie przelan^ w walkach Narodu o wolnosc po nieszcz?snych Ojczyzny rozbiorach, skladajqc hold m?stwu i poswi?ceniu zolnierza polsk[iego], synowi tej ziemi Jözefowi Pilsudskiemu, bohaterskiemu czynowi gen. Zeligowskiego, zgodnie z prawem narodow do stanowienia o sobie, w imieniu ludnosci tej ziemi, jej zyj^cych i przyszlych pokolen, maj^c na celu zabezpieczenie ich wolnosci i wszechstronnego duchowego i materialnego rozwoju, na posiedzeniu dnia 20 lutego 1922 r. uchwalamy i stanowimy: 1. Wszelkie w?zly prawno-panstwowe, narzucone nam przemoc^ przez Panstwo Rosyjskie, uwazamy za bezpowrotnie zerwane i nieistniej^ce, jak rowniez odmawiamy Rosji prawa do ingerowania w sprawy Ziemi Wilenskiej. 2. Roszczenia prawno-panstwowe do Ziemi Wilenskiej, zglaszane przez Republik? Litewsk^, ktore znalazly swoj wyraz w traktacie litewsko-sowieckim z dn. 12 lipca 1920 r., jako tez i wszelkie inne, odrzucamy i na zawsze uchylamy, 3. Stwierdzamy uroczyscie, ze nie uznamy zadnej decyzji zaröwno o losach naszej Ziemi, jak i w sprawie jej wewngtrznych urz^dzen, powzi?tej przez czynniki wbrew naszej woli. 4. Ziemia Wilenska stanowi bez warunkow i zastrzezeri nierozerwaln^ cz?sc Rzeczypospolitej Polskiej. 26 Sejm Wilenski 1922. Przebieg posiedzen. .., k. X/20.

105 5. Rzeczpospolita Polska posiada peine i wyl^czne prawo zwierzchnosci panstwowej nad Ziemi^ Wilensk^. 6. Wlasciwe wladze Rzeczypospolitej Polskiej posiadaj^ jedynie i wyl^cznie prawo stanowienia o ustawach i urz^dzeniach Ziemi Wilenskiej zgodnie z Konstytucj^ Rzeczypospolitej z dn. 17 marca 1921 r. 7. Wzywamy Sejm Ustawodawczy i Rz^d Rzeczypospolitej Polskiej do natychmiastowego wykonywania praw i obowiqzkow, wyplywaj^cych z tytulu przynaleznosci Ziemi Wilenskiej do Rzeczypospolitej Polskiej27.

Po zakonczeniu dziesi^tego posiedzenia caly sejm udal si? do katedry wilenskiej w celu uroczystego odspiewania Te Deum. W obradach sejmu nastepila dwudniowa przerwa. Kolejne jedenaste posiedzenie odbylo si? 23 lutego. Bylo to pierwsze z pi?ciu ostatnich posiedzen Sejmu Wilenskiego, na ktorym poslowie zglaszali wnioski wykonawcze do uchwaly o wcieleniu, a takze starali si? przeprowadzic wiele spraw b?d^cych realizacje hasel przedwyborczych. Dyskusja nad uchwalami wykonawczymi obejmowala trzy zagadnienia: nadanie lub nienadanie Wilenszczyznie autonomii, wylonienie delegacji, ktora pojedzie wr?czyc rz^dowi uchwal? o wcieleniu oraz okreslenie kompetencji tej delegacji, wreszcie kwestia likwidacji Sejmu Wilenskiego. Najwi?cej emocji, podczas posiedzen plenarnych, wywolala kwestia nadania Wilenszczyznie autonomii wewn^trz panstwa polskiego. Podobnie jak w trakcie poprzednich posiedzen, mowcy na nowo zacz?li wytaczac te same argumenty, ktorych uzywali podczas dyskusji nad uchwaly o wcieleniu, gdzie za sprawe Klubu PZL „Odrodzenie” pojawila si? takze kwestia autonomii. Po gor^cej dyskusji, w trakcie trzech posiedzen, podj?to wreszcie wersj? uchwaly zaproponowane przez wi?kszosc Komisji Politycznej w nast?pujecym brzmieniu: Sejm w Wilnie zwraca si? do Rz^du Rzeczypospolitej Polskiej o natychmiastowe wyznaczenie pelnomocnika dla przyj?cia zarz^du kraju od Tymczasowej Komisji Rz^dz^cej. Sejm w Wilnie stwierdza, ze ludnosc Ziemi Wilenskiej pragnie korzystac z takiego jedynie ustroju samorz^dowego i administracyjnego, jaki b?dzie dany innym jednostkom w ramach ogölnej Ustawy Konstytucyjnej Rzeczypospolitej Polskiej28.

Tak wi?c dzialania zwolennikow federacji lub szerokiej autonomii spelzly na niczym. Ale inaczej bye nie mogto, gdyz tak jak zdecydowana wi?kszosc ludnosci polskiej na spornym terytorium, tak i wyloniony przez nie sejm w wi?kszosci skladal si? ze zwolennikow jak najszybszego poleczenia Wilenszczyzny z reszte Polski i wprowadzeniu tu normalnej polskiej administraeji panstwowej. Malo kto zastanawial si? nad rezonansem takich decyzji, wi?kszosci przyswiecala jedynie idea „do Polski”. Nast?pne uchwaly wykonawcze byla decyzja o wyslaniu w imieniu sejmu 27 Tamze, k. X/8-X/9. 28 Tamze, k. XIII/85.

106

20-osobowej delegacji poselskiej, ktora zawiezie Sejmowi i Rz^dowi Rzeczypospolitej Polskiej uchwaly podjete przez Sejm Wilenski. W wypadku zgody Sejmu Ustawodawczego czlonkowie delegacji mieli wejsc w jeego sklad jako poslowie Ziemi Wilenskiej i pozostawac w tym charakterze do momentu przeprowadzenia nowych wyborow do Sejmu Rzeczypospolitej. Zgodnie z uchwaly Sejmu Wilenski in corpore mial sie udac do Warszawy w dniu 2 marca. Co do przyszlosci Sejmu Wilenskiego, sprawe regulowala uchwala przyjeta na 14 posiedzeniu w dniu 28 lutego. Zgodnie z niq.: Marszalek oglosi Sejm za rozwi^zany w jednym z nast?puj^cych wypadkow: 1. N a mocy uchwaly Sejmu. 2. Po przeprowadzeniu na Ziemi Wilenskiej wyborow do Sejmu Rzeczypospolitej lub na przyj?ciu delegacji w sklad Sejmu Rzeczypospolitej. 3. N a mocy uchwaly Sejmu Rzeczypospoütej29.

Na pi?tnastym posiedzeniu sejmu 1 marca wybrano sposröd poslöw 20-osobowq. delegacje, ktora miala wyjechac do Warszawy, aby tarn przekazac uchwale o wcieleniu Wilenszczyzny do Polski. Wybieraj^c delegacje ustalono, ze jej sklad bedzie proporcjonalny do ukladu sil w sejmie. Zgloszono cztery listy kandydatow: nr 1 — Zespolu Stronnictw i Ugrupowan Narodowych, nr 2 — bloku stronnictw lewicowych, nr 3 — Rad Ludowych oraz nr 4 — „Odrodzenia”. Ostatecznie czlonkami delegacji zostali przedstawiciele: — z listy nr 1: ks. Olszanski, Bankowski, Raczkowski, Zwierzynski, Czarnowski, Brzostowski, Klyszejko i Lisowski; — z listy nr 2: Krzyzanowski, Uziemblo, Chominski, Abramowicz, Zasztowt, Antoni Mickiewicz i Milewicz; — z listy nr 3: Szwabowicz, Malowieski, Zalewski, Kuleszo i Jackiewicz. Tak wybrana delegacja odjechala 2 marca do Warszawy, gdzie miala dokonac tylko formalnosci, czyli wr?czenia dokumentow Sejmu Wilenskiego. Jak sie jednak okazalo, jej wizyta stala sie przyczyn^ przesilenia rz^dowego. Jak juz wspomniano wczesniej, w trakcie ostatnich pieciu posiedzen Sejmu Wilenskiego poszczegolne kluby poselskie zglaszaly takze inne projekty uchwal. Na przyklad na jedenastym posiedzeniu plenamym Sejmu, Rady Ludowe zlozyly trzy wnioski: 1) w sprawie polskiej mniejszosci narodowej na Kowienszczyznie; 2) w sprawie terytorium pasa neutralnego, pozostaj^cego pod wladzg. litewsk^, a zamieszkanego w wiekszosci przez ludnosc polskq.; 3) w przedmiocie stosunku do narodu litewskiego. Wszystkie te sprawy przekazano do rozpatrzenia na nastepnych posiedzeniach plenarnych, po opracowaniu ich wczesniej przez Komisje Polityczn^. 29 Tamze, k. XIV/25.

107

Na czternastym posiedzeniu plenarnym Kluby PSL i Demokratów wspólnie występowaly z wnioskiem w sprawie zapobieženia dewastacyjnemu wyrębowi lasów prywatnych. Klub PZL „Odrodzenie” zaš stawal w obronie rolników dzierzawców, którzy byli wlasnie w trakcie obrad sejmu eksmitowani. Poseí Manan Swiechowski występowal w kwestii odbudowy pasa terenów przyfrontowych. Na trzynastym posiedzeniu, z inicjatywy PSL i Demokratów, zostala przyjęta uchwala wzywająca Tymczasową Komisję Rządzącą do „nadania w myšl istniejących praw i rozporządzen ziemi tym žolnierzom, których ofiarnemu trudowi Ziemia Wileñska swą wolnosc i wyzwolenie zawdzięcza” 30. Szczególnie zaš míalo to dotyczyč gen. Želigowskiego. Na ostatnim plenarnym posiedzeniu sejmu Klub „Odrodzenie — Wy­ zwolenie” wystąpil z wnioskiem o przyspieszenie reformy rolnej na terenie Wileñszczyzny. Kluby PPS, „Odrodzenie — Wyzwolenie” oraz Demokraci proponowali, aby Sejm Wileñski oglosil akt amnestii w stosunku do wszystkich, oprócz szpiegów, którzy zostali aresztowani przed 1 lutego 1922 r., czyli przed rozpoczęciem obrad sejmu. Z kolei Kluby „Odrodzenie — Wyzwolenie” i PPS występowaly z wnioskiem o szybkie rozwiązanie sprawy aresztowania 30 Litwinów i Bialorusinów. Miaño przeprowadzic szybkie sledztwo i w wypadku braku winy natychmiast zwolnic uwięzionych. Sejm mial tež otrzymač dokladne sprawozdanie w tej sprawie. Wszystkie wnioski zgloszone na piętnastym posiedzeniu plenarnym mialy byc odeslane do Sejmu Ustawodawczego. Ostatnią sprawą poruszaną na posiedzeniach plenarnych Sejmu Wileñskiego bylo odczytanie poslom odezwy Komitetu Budowy Pomnika Adama Mickiewicza w Wilnie. Marszalek Lokuciewski zamykając obrady, powiedzial: Obrady nasze dobiegly koñca. Zwyczajem starodawnym, w dlugich, nieraz trudnych obradach, wykazalismy dobrą wolę i uchwalę przyjęlišmy z jednomyšlnošcią. Jestem przekonany, že w najbližszym terminie przedstawicielstwo, które wyjedzie do stolicy Rzeczypospolitej, w sposób prawny zalatwi sprawę Ziemi Wileñskiej i Rzeczpospolita w najbližszej przyszlošci obejmie ziemię naszą w sposób prawny. W tej chwili, zamykając naszą pracę, musimy z calą šilą potwierdzic nasze mocne stanowisko. Wola nasza jest niezlomna i wszyscy ei, co chcą, žeby ta sprawa byla zalatwiona pomyšlnie, muszą naszą wolę uszanowac. Uchwalę, ktorą przyjęlišmy tak jednomyšlnie, zrealizujemy tež z tą šamą jednomyšlnošcią31.

W czasie, gdy nie odbywaly się juž posiedzenia plenarne Sejmu Wileñskiego, nadal dzialala Komisja Glówna, utworzona na czternastym posiedze­ niu, kontynuująca prace Komisji Interpelacyjnej. Jej zadaniem bylo nadawanie biegu wnioskom zložonym przez poslów w trakcie posiedzeñ plenarnych oraz zalatwienie interpelacji, których bylo dwadziescia. Po przešledzeniu obrad Sejmu Wileñskiego i dzialalnošci jego agend naležy 30 Tamže, k. XIII/16. 31 Tamže, k. XV/19-XV/20.

108

uznač, že odzvvierciedlal on aktualne nastroje ludnošci polskiej na tym terenie. Stąd wlašnie brala się ta zajadla walka większošci poslow ze zwolennikami federacji i autonomii. Nie može ujšč uwagi došč niska kultūra polityczna znacznej częšci poslow, ktorzy wywodzili się z wyizolowanych šrodowisk wiejskich czy malomiasteczkowych. To wlašnie bylo glowną przyczyną nieprzyjemnych pyskowek podczas posiedzen plenarnych. Sejm Wilenski zwolano w tym celu, aby przeprowadzič, w sposob malo dražniący opinię šwiatową, polączenie Wilenszczyzny z Polską. Pilsudskį, inicjując to przedsięwzięcie, liczyl na to, že sporą częšč mandatow zyskają zwolennicy jego polityki, a dzięki temų będzie mogl przeprowadzič polączenie w taki sposob, aby mimo wszystko nie palič za sobą mostow do porozumienia z Litwinami. Poniewaž jednak wybory do sejmu musialy byč calkowicie uczciwe i demokratyczne, wielkie zwycięstwo odniešli w nich narodowcy i zwolennicy inkorporacji, gdyž takie byly wowczas nastroje miejscowej ludnošci polskiej. Tak więc Sejm Wilenski zamiast ulatwič pewne sprawy, przyczynil jeszcze sporo klopotow, o ktorych będzie mowa dalėj.

Rozdzial YII

POSLOWIE SEJMU WILEÑSKIEGO W WARSZAWIE. UCHWALA SEJMU USTAWODAWCZEGO O WCIELENIU WILEÑSZCZYZNY DO POLSKI Jak juz wczesniej stwierdzono, na 15 posiedzeniu Sejmu Wileñskiego poslowie wybrali sposród siebie delegacj?, która míala wraz z przedstawicielami rz^du RP uroczycie podpisac dokument wl^czaj^cy Wileñszczyzn? do Polski. Uroczystosc t? planowano na 2 marca 1922 r.; 4 marca do stolicy míala przyjechac reszta poslów z Wilna, aby uczestniczyc w uroczystosciach, jakie z okazji podpisania aktu zl^czenia Wileñszczyzny z Polski przygotowaly wladze pañstwowe1. Zanim przejdziemy do omówienia tego, co dzialo si? w Warszawie w pierwszych dniach marca 1922 r., warto jeszcze zwrócic uwag? na to, jaki dokument wieziono do stolicy, przez kogo i w jakich okolicznosciach. Po pierwsze wi?c w uchwale o wcieleniu Wileñszczyzny do RP wyraznie napisano w punkcie 4, ze „ziemia wileñska stanowi bez warunków i zastrzezeñ nierozdzieln^ cz?sc Rzeczypospolitej Polskiej”. Co wi?cej, gdy przyjrzec si? dokladniej nast?pnym punktom uchwaly, od 5 do 7, latwo si? dopatrzec w nich ukrytych zastrzezeñ przeciwko nawet jakiejkolwiek autonomii Ziemi Wileñskiej. Przyj?cie wi?c przez rz^d i sejm RP tak brzmi^cej uchwaly día opinii mi?dzynarodowej stawalo si? wlasciwie prostg. aneksj^ tej ziemi przez Polsk?. Delegacja wybrana w Wilnie nie byla jednolita, w jej skladzie znalezli si? ludzie o calkiem róznych pogl^dach na sposób rozwi^zania przyszlosci Wileñszczyzny, co pozbawialo jg. jednomyslnosci w razie podj?cia dodatkowych rozmów w Warszawie. Mimo ze wi?kszosci przedstawicieli Sejmu Wileñskiego kwestia przynaleznosci prawno-pañstwowej Wileñszczyzny wydawala si? spraw^ wewn?trzn^ Polski, to jednak trzeba bylo tu zwracac uwag? na stanowisko wielkich mocarstw. Ñas interesuje glównie zdanie rz^dów angielskiego i francuskiego, gdyz te mocarstwa mialy najmocniejsz^ pozycj? w Lidze Narodów, a sprawa 1 Centralna Biblioteka Akademii Nauk Litewskiej SRR. Dzial R?kopisów: Sprawozdanie z przyjgcia p.p. Poslów Wilenskich w dniu 4,5 marca 1922 r. W Warszawie.

110

polskiej polityki wschodniej znajdowala się w orbicie ich zainteresowan. Inne panstwa albo zglaszaly w tej sprawie swoje desinteressment, albo nie mialy realnej sily, aby móc w tej kwestii o czymkolwiek decydowac. Ministerstwo Spraw Zagranicznych RP stale bylo informowane przez swoich przedstawicieli w tych panstwach o ich stosunku do spraw polskich. I tak 21 stycznia 1922 r., czyli dwa tygodnie po wyborach do Sejmu w Wilnie, posel Wróblewski depeszowal z Londynu: Curzon wczoraj znowu podkrešlil mi fatalny efekt inkorporacji, która zabilaby zupelnie odžywające sympatie Anglii. Tylko polityka umožliwiająca w przyszlošci federację z Kownem via Wilno znajdzie zrozumienie. Powolal się na solidarnošč poglądow F ran gi2.

Ten sam posel, po podjęciu znanej nam juž uchwaly wilenskiej, tak pisal w raporcie z 27 lutego 1922 r.: Uchwala Sejmu w Wilnie dotąd nie wywolala tu komentarzy ani ze strony kól rządovvych, ani w prasie, prócz jednej wzmianki w dzisiejszym „Daily Telegraph”, ktorą cytuję w doslownym tlumaczeniu ze względu na jej niewątpliwe inspirowanie przez Foreign Office: Pod naglówkiem „Wilno i Polska” dyplomatyczny korespondent „Daily Telegraph” pisze: „Stanowisko Sejmu Wilenskiego, który nagle uchwalil inkorporację tej prowincji do Polski — przy szešciu tylko wypadkach wstrzymywania się od glosowania i przy zupelnym braku glosów przeciwnych — budzi w dyplomatycznych kolach tutaj pewne zdziwienie i obawy. Wyraza się tu silnie nadzieję, która znajdzie može echo za posrednictwem dróg oficjalnych w Warszawie, že rząd Polski winien by powstrzymac się od wszelkiej pospiesznej akcji opartej na uchwale Wilenskiej. [ . . . ] ” Rozstrzygające znaczenie dia dalszego zachowania się Anglii będzie mialo, moim zdaniem, wypowiedzenie się ostateczne Warszawy. Každy szczegól tego wypowiedzenia, z którego možna będzie jasno wywnioskowac realną chęč niezrywania z Kownem i uczciwe przekonanie, že giosowanie Wilenskie nie stanowi powodu do odtrącenia Litwy Kowienskiej, lecz, wyjašniając obecną sytuację faktyczną, to jest polskošč Wilenszczyzny, powinno stač się w przyszlošci mostem, ulatwiającym Kownu przywrócenie związku z Polską — móglby okazač się korzystnym dia wywolania przychylnego nastroju tutaj3.

Stanowisko Francji przedstawione zostalo przez Maurycego Zamoyskiego na posiedzeniu Komitetu Politycznego Rady Ministrów dnia 10 stycznia 1922 r.: [ . . . ] w wyborach do sejmu wilenskiego pragnęlaby Francja widziec etap na drodze wiodącej do federacji Polski z Litwą. Uchwala sejmu w sensie inkorporacji, zamykając drogę w tym kierunku, nie tylko uniemozliwialaby Francji obronę na forum międzynarodowym naszych praw do Wilenszczyzny, ale zniewolilaby do przystąpienia do protestu, z jakim niewątpliwie wystąpilyby Anglia i Wlochy4.

Opima tych mocarstw byla dia Polski w marcu 1922 r. bardzo wazna, a to dlatego, že kilka dni po zatwierdzeniu uchwaly wilenskiej miala się odbyč konferencja panstw bahyckich w Warszawie (13 marca), poza tym przygoto wywano się do konferencji w Genui, która mogia dač Polsce spore korzyšci, oczy2 AAN, MSZ 6103, k. 122. 3 Tamže, k. 165 i 167. 4 AAN, Protokoly Posiedzen Komitetu Politycznego Rady Ministrów RP, t. 1, k. 48, cyt. za: J. K u k u tk a , Francja a Polska po traktacie wersalskim (1919-1922), Warszawa 1970, s. 556.

I ll

wiscie pod warunkiem przychylnego nastawienia mocarstw do Polski. Biorąc pod uwagę te okolicznošci rząd 1 marca przedložyl sejmowej Komisji Spraw Zagranicznych projekt „Aktu zlączenia”. W akcie tym, oprocz zacytowanej uchwaly orzekającej, znajdowaly się cztery artykuly zaproponowane przez rząd: art. 1: Ziemia Wilenska, z woli swej ludnosci od wszelkich innych związkow panstwowych wolna, zostaje zlączona z Rzecząpospolitą Polską. art. 2: Zwierzchnictwo panstwowe nad Ziemią Wilenską odtąd przysluguje Rzeczypospolitej Polskiej. art. 3: Sejm Rzeczypospolitej Polskiej ustali statut Ziemi Wilenskiej. art. 4: Akt niniejszy podlega zatwierdzeniu sejmu ustawodawczego Rzeczypospolitej Polskiej, poczem, wobec przedstawienia przez delegatow sejmu w Wilnie pelnomocnictw, uznanych za wystarczające i sporządzone w naležytej formie, wejdzie w ž y d e 56.

Mając juž zaaprobowany przez sejmową Komisję Spraw Zagranicznych akt zlączenia, rząd oczekiwal tylko na przybycie delegacji z Wilna, ktora miala zložyč swoje podpisy na tym dokumencie. Przedstawiciele Sejmu Wilenskiego przybyli do Warszawy 2 marca o godz. 1020 6. Na dworcu Warszawa Wilenska zostali powitani przez premiera Ponikowskiego oraz dyrektorow departamentow: Gielžynskiego i Studziriskiego oraz delegację Sejmu RP. Po krotkim wypoczynku wilnianie udali się na spotkanie z rządem, ktore rozpoczęto o godz. 1700. We wspolnym posiedzeniu rządu i delegacji wilenskiej uczestniczyli takže: dyrektor departamentu politycznego Gielžynski, delegat rządu przy TKR Litwy Srodkowej Soltan, naczelnik wydzialu wschodniego MSZ Kossakowski i dyr. kancelarii Sejmu Wilenskiego Landsberg. Pierwszy zabral glos min. Skirmunt, ktory przedstawil przebieg sprawy wilenskiej w perspektywie polskiej i międzynarodowej. Zapoznal rownoczesnie delegację wilenską ze stanowiskiem rządu na tę sprawę oraz przedstawil projekt aktu, ktory miano wspolnie podpisač. Po ministrze Skirmuncie przemowil Feliks Raczkowski, przedstawiciel delegacji wilenskiej, ale tylko w imieniu poslow z Zespolem Stronnictw i Ugrupowan Narodowych. Stwierdzil on, ze Zespol proponowanego aktu nie može podpisač, gdyž nie posiada odpowiednich pelnomocnictw. Przedstawicie­ le lewicy delegacji, Zasztowt i Chomihski, zgodzili się na redakcję rządową aktu, ale z zastrzeženiem, že muši on byč ratyfikowany przez Sejm Wilenski. Po tych wypowiedziach wywiązala się dyskusja. Jej efektem bylo ustalenie, že przedstawiciele delegacji z Zespolu dalėj obstają przy swoim, przedstawiciele Rad Ludowych, ktorzy kwestionowali początkowo pkt 3 aktu, ostatecznie zgodzili się nan, jednak proponując pewne zmiany. Lewica trwala takže przy swoim. Dyskusja trwala do godz. 19 30, kiedy to delegacja udala się na naradę 5 K. W. K u m a n ie c k i, Odbudowa panstwowosci polskiej, s. 600. 6 Rekonstrukcję pobytu delegacji Sejmu Wilenskiego w Warszawie oparto na codziennych sprawozdaniach podawanych przez „Robotnika”, począwszy od nr-u 61 z 2 marca 1922 r.

112

tylko w swoim gronie. Trwalo to do 2110. Premier Ponikowski stvvierdzil wtedy w imieniu rządu, že rząd jest wprawdzie sklonny do wprowadzenia do projektu aktu pewnych poprawek redakcyjnych, nie može jednak się zgodzič na zmiany natury zasadniczej. Taki zaš charakter mają poprawki postulowane przez vviększošč delegacji i rząd nie može się na nie zgodzič. Po tym ošwiadczeniu rozpoczęto nową turę rozmovv, ktore mialy doprowadzič do opracowania formuly kompromisowej. Z delegacją naradzali się ministrowie Skirmunt, Steslowicz i Downarowicz. Po dyskusji, ktora trvvala do 23 30 minister Skirmunt zgodzil się na to, aby skrešlič art. 3 aktu oraz dodač na jego wstępie zdanie: „Rząd przyjmuje do wiadomošci uchwaly Sejmu Wilenskiego i zgodnie z tym vvystępuje z projektem statutu, po czym wspolnym aktem ustalono co następuje”7. W tym miejscu miano zacytowač artykuly 1, 2 i 4 projektu aktu. Mimo przyjęcia zmiany przez ministrą Skirmunta pozostala częšč rządu odrzucita ją. Po krotkiej dyskusji Rada Ministrow zaproponowala, aby art. 3 zostal poprzedzony zwrotem: „Rząd ošvviadcza, že...”, co dawalo artykul następującej trešci: „Rząd ošwiadcza, že Sejm RP ustali statut Ziemi Wilenskiej” 8. Po przedstawieniu tej zmiany zapytano, jak zapatrują się na nią poszczegolne grupy delegacji. Lewica stwierdzila, že taki projekt uwaža za možliwy do przyjęcia. Rady Ludowe zdecydowane byly na dodatek na wstępie aktu, ale nie odmawialy takže rozpatrzenia „projektu kompromisu w sprawie brzmienia art. 3”. Zespol nie dal jasnej odpovviedzi, žądając czasu do namyslu. Grupy delegacji naradzaly się do godz. O50 3 marca, po czym ponownie rozpoczęto rozmowy z Radą Ministrow. W tym czasie rząd ošvviadczyl, že zgodzi się na umieszczenie we wstępie aktu sprawy statutu, ale tylko w vvypadku, gdy zostanie to przyjęte jednomyšlnie przez calą delegację. W každym innym przypadku rząd utrzyma art. 3 w ustalonym ostatnio brzmieniu — z dodatkiem „Rząd ošvviadcza, že...”. Po takim postavvieniu spravvy przez rząd pravvica delegacji zaczęla vvnosič popravvki do tekstu aktu. Przedstavviciel levvicy, poset Zasztovvt, ošvviadczyl vvtedy, že uvvaža proponovvaną przez rząd zmianę za zlą, ale zgodzi się na nią, aby nie utrudniač porozumienia. Jednak biorąc pod uvvagę kolejne popravvki prawicy uvvaža, že przyjęcie ostatniej propozycji rządu jest maksimum ustępstvv, na jakie može się zgodzič. Mimo že byla juž godz. I 25, nadal nie osiągnięto žadnego porozumienia. W tym czasie do palacu Rady Ministrovv przybyli — przez nikogo nie zapraszani — postowie Sejmu Ustawodawczego: Skulski, ks. Lutoslawski i Czerniewski, ktorzy rozpoczęli narady z pravvicovvymi poslami Sejmu Wilenskiego. 7 Rokowania delegacji wilenskiej z rządem. Akt polączenia podpisany przez polowę delegacji i po 11 godzinach rokovvan, „Robotnik” 1922, nr 62 (3 III), s. 4. 8 Tamže.

113

Biorąc pod uwagę to, že w delegacji wilenskiej nie ma jednomyšlnošci, premier Ponikowski oswiadczyl, že podtrzymany zostaje art. 3 w nowej wersji, z dodatku zaš na wstępie rezygnuje się. Większošč delegacji — 13 poslow na 20 obecnych — zgodzila się na podpisanie dokumentu z tak zmienionym art. 3. Poslowie prawicowi poprosili o czas na naradę. Wzięli w niej udzial rowniez poslowie Sejmu Ustawodawczego, o ktorych wspomniano wyzej. Dyskusja w tym gronie trwala do godz. 245, po czym przedstawiciele Zespolu powröcili na salę obrad, proponując zgodę na pierwszą formulę, tj. tę z rozszerzonym wstępem, ale z dodatkiem, že statut Ziemi Wilenskiej będzie zgodny z Konstytucją Rzeczypospolitej. Rząd po krotkiej naradzie oswiadczyl, že nie zgodzi się na wysuwanie bez konca nowych propozycji i že obstaje przy tekšcie aktu ze zmienionym tylko art. 3. W takiej tež formie przy goto wano akt do podpisu. O godz. 330, ze względu na obecnošč na sali tylko 12 poslow Sejmu Wilenskiego, premier kazal wezwac wszystkich czlonköw delegacji. O 340, mimo ciąglego braku na sali 8 poslow będących czlonkami Zespolu, rozpoczęto ceremonię podpisywania aktu zlączenia Wilenszczyzny z RP. Najpierw dyr. Studzinski odczytal pelnomocnictwa delegacji wilenskiej, następnie zaprezentowal tekst aktu. Podczas jego odczytywania na sali pojawilo się 7 poslow Zespolu, brakowalo posla Klyszejki. Po odczytaniu tekstöw o 345 rozpoczęto podpisywanie aktu. Najpierw podpisy zložyli czlonkowie rządu. Następnie przed przystąpieniem do tego samego delegacji, w imieniu Zespolu zabral glos posel Bankowski, ktory oswiadczyl, že czlonkowie tej częšci delegacji swoich podpisow pod aktem nie zložą. Po tym oswiadczeniu reszta delegacji wilenskiej przystąpila do podpisywania. Najpierw podpisy zložyli poslowie lewicy sejmowej, następnie przedstawiciel Rad Ludowych przeczytal oswiadczenie, w ktörym stwierdzano, že ta grupa poslow uwaža art. 3 aktu za jednostronne oswiadczenie rządu i na takiej podstawie skladają swoje podpisy. Jednak w ostatniej chwili dwaj przedstawiciele Rad Ludowych, poslowie Szwabowicz i Jackiewicz odmowili zloženia swoich podpisow. W związku z tym pod aktem zlączenia Wilenszczyzny z Polską zložylo swoje podpisy tylko 10 poslow z Wilna, co stanowilo polowę delegacji. W związku z zaistnialą sytuacją przewodniczący delegacji, posel Krzyžanowski, poprosil jeszcze o 10 minut na rozmowę, w czasie ktörej zamierzano przekonač dwoch przedstawicieli Rad Ludowych do zloženia swoich podpisow na akcie zlączenia, aby przynajmniej uzyskač na dokumencie podpisy większošci delegacji, co dawalo rządowi formalne prawo do przedstawienia go do ratyfikacji Sejmowi Ustawodawczemu. Okazalo się jednak, že poslowie Jackiewicz i Szwabowicz nie odstąpią od swojej decyzji. W związku z tym o godz. 440 premier oglosil wspölne posiedzenie rządu i delegacji Sejmu Wilenskiego za zamknięte. To, co wydarzylo się w palacu Rady Ministrow w nocy z 2 na 3 marca, bylo dla wszystkich ogromnym zaskoczeniem. Sprawa, ktora miala byč tylko8 8 — Sejm Wileriski ...

114

formalnošcią, stala się dla rządu w tym momencie nie do rozvviązania. Premier, znając opinię mocarstw w sprawie wilenskiej, nie mogl pozwolič na zmiany proponowane przez prawicową częšč delegacji wilenskiej, ktora nie chciala dopušcič do przyznania Wilenszczyžnie jakiejkolwiek autonomii w ramach RP. Byl to paradoks, ale w sytuacji, gdy wszyscy chcieli, aby Wilenszczyzna stala się częšcią Rzeczypospolitej, nie dochodzi do porozumienia w tej sprawie. Winą za ten stan rzeczy naležy obarczyč wlašciwie prawicę delegacji wilenskiej, ktora w swoich poczynaniach nie brala pod uwagę opinii międzynarodowej. Juž 3 marca rano prasa informowala obszernie o wydarzeniach z minionej nocy, podając wiele ciekawych szczegolow. Na przyklad „Robotnik” podal, že nieobecnošč posla Antoniego Klyszejki, czlonka Zespolu Stronnictw i Ugrupowan Narodowych, w czasie podpisywania aktu zlączenia byla spowodowana interwencją Leopoldą Skulskiego. Klyszejko, choč byl czlonkiem stronnictwa, ktore uwažalo za niemožlivve przyznanie Wilenszczyžnie jakiejkolwiek autonomii, sam byl sklonny podpisač zaproponowany przez rząd akt polączenia. I tu wlašnie interweniowal Skulski, ktory razem z pozostalymi czlonkami Zespolu najpierw probowal zmusič Klyszejkę do wstrzymania się od podpisania aktu, a gdy to nie pomoglo, zostal po prostu zatrzymany w sali, gdzie naradzal się Zespol i nie pozvvolono mu pojšč do sali, gdzie skladano podpisy9. Wedlug innego žrodla, broszurki napisanej po wspomnianym wydarzeniu przez jednego z czlonkow delegacji wilenskiej Adama Uziemblę, wynika, že Klyszejkę wręcz wyprowadzono z gmachu Rady Ministrovv101. W tej sprawie na ręce premiera zostal zložony pro tęst Aleksandra Zasztowta: Stwierdzam, co następuje: Posel Klyszejko w czasie pertraktacji między Klubami pomimo odmowy Zespolu podpisania aktu zgodnie z pienvszą redakcją, ošwiadczyl mnie osobišcie i stwierdzil požniej publicznie na Radzie Ministrow, že on bez względu na stanowisko Zespolu akt podpisze. W czasie podpisania aktu, stvvierdzając nieobecnošč p. Antoniego Klyszejki udalem się na dol i w pokoju sąsiednim z szatnią zastalem zbiedzonego do reszty Klyszejkę osaczonego przez Zespol. N a moję pytanie, czemu nie podpisuje — odrzekl mi — sam nie wiem, co mam robič, bo mnie zabraniają. W trakcie mojej rozmovvy wszedl p. Skulski z p. Zwierzynskim, p. Skulski z widocznym podražnieniem zwrocil moją uwagę, že na nic są moję slowa wobec tego, že wszystkich poslow Klubu zobowiązuje solidarnošč i že bezvvzględnie Zespol caly aktu nie podpisze11.

Podobne ošwiadczenie zložyl Antoni Mickiewicz: Stwierdzam, že kiedy poszedlem zakomunikowač poslowi Klyszejce Antoniemu, že akt juž jest podpisywany, i že naležy do liczby tych, ktorzy ošwiadczyli chęč podpisania bezvvzględnie tego aktu na Radzie Ministrovv — odpovviedzial nieznany mi osobnik, že p. Klyszejko aktu tego nie podpisze, na co odpovviedzialem: on nie jest upovvažniony do przemavviania za Klyszejkę. 9 Tamže. 10 A. U z ie m b lo , Delegacja mlenska vv Warszawie. Tragiczna noc sprawy wilenskiej w Warszawie, Warszawa 1922, s. 14 i 15. 11 Kancelaria Sejmu Wilenskiego. Teczka II. Akta Komisji Politycznej Sejmu Wilenskiego 1922 roku, Lietuvos Valstybinis Archyvas, F. 34, ap. 1, b 9, 1 106.

115 P. Klyszejko ze Izami w oczach chcial isc za mn^ do podpisu aktu — tamta osoba go wstrzymala12.

Po tak niefortunnie zakoñczonych rozmowach z delegacy ^ wilensk^ pre­ mier Ponikowski 3 marca przed poludniem udal si? na posiedzenie Konwentu Seniorów, gdzie zdal relacj? z nocnych rozmów i zadeklarowal ch?c rozwi^zania rz^du, gdyz nie jest w stanie rozwi^zac tej sprawy zgodnie z interesem Rzeczypospolitej. Konwent zadecydowal jednak, ze z dymisjg. nalezy poczekac i spróbowac jeszcze raz dojsc do porozumienia z delegacy. Na takiej podstawie 3 marca o godz. 2200 rozpocz?to ponowne rokowania rz^du z wilnianami. Rozpocz?to je od indywidualnych rozmów Ponikowskiego i Skirmunta z poszczególnymi grupami delegacji. Rz^d zaproponowal kolejny kompromis, art. 3 w swoim pierwotnym brzmieniu przesuni?ty zostanie na pocz^tek tekstu, jako jednostronne oswiadczenie rzgdu RP. Oprócz tego na zadne poprawki rz^d si? nie zgadzal. Na tak postawion^ propozycj? przedstawiciele Zespolu Stronnictw Narodowych odpowiedzieli, ze zgodzg. si? na przestawienie art. 3, ale z dodaniem slow „zgodnie z Konstytucj^”. Przedstawiciele RL oswiadczyli, ze w ich imieniu zlozono juz trzy podpisy pod aktem, choc nie zgadzali si? na art. 3. Skladano je po to, aby unikn^c sporów, teraz wi?c cofajq. je. Odpowiedz na now^ propozycj? rz^du mieli dac nast?pnego dnia. Lewica delegacji byla zdania, ze najlepsza byla pierwsza redakcja tekstu, lecz w sytuacji, jaka zaistniala, zgadzaj^ si? na propozycj? rz^dowq. pod warunkiem, ze zostanie ona przyj?ta jednomyslnie przez delegacj?. Maj^c takie odpowiedzi Ponikowski i Skirmunt udali si? o 2230 na narad? z ministrami. Po 45 minutach stwierdzono, ze jedynym wyjsciem dla Rady Ministrów jest podanie si? w calosci do dymisji. Premier dal z tej okazji nast?puj^ce oswiadczenie dla prasy: Poniewaz zalatwienie sprawy wileñskiej nie powinno ulec zwloce, a Rz^dowi nie udaje si? uzgodnic stanowiska swojego ze stanowiskiem delegacji — gabinet zdecydowal si? podac do dymisji, aby przyspieszyc i ulatwic zakonczenie sprawy wileñskiej13.

Zaraz tez wystosowal odpowiednie pismo do Naczelnika Pañstwa, które zostalo przetelegrafowane do miejsca jego pobytu. Nast?pnego dnia, 4 marca, przybyl do Warszawy prawie caly (bez poslów stronnictw lewicowych) Sejm Wileñski. Mimo ze rz^d odwolal uroczystosci powitalne ze wzgl?du na niezalatwienie sprawy podpisów pod aktem, uroczystosc taka odbyla si?. Uczestniczyli w niej m.in. wicemarszalek Sejmu Ustawodawczego Osiecki i prezydent miasta Warszawy Nowodworski oraz organizacje, takie jak Zwi^zek Kolejarzy, Narodowa Organizacja Kobiet czy pluton honorowy „Sokolów”. Pluton honorowy wojsk zostal wycofany w ostatniej 12 Tamze, 1 105. 13 Stanowisko delegacji wileñskiej, „Robotnik” 1922, nr 63 (4 III), s. 2.

116

chwili z polecenia premierà, dekoracja dworca i miasta na uroczystošc tež zostala wstrzymana14. Przybycie do stolicy pozostalej częšci Sejmu Wileñskiego míala wspomóc swoją delegację w rozmowach z rządem. Jednak w praktyce jej pobyt ograniczyl się do uczestnictwa w rožnych uroczystošciach organizowanych przez sympatyków lub czlonków ugrupowañ prawicowych. W czasie, gdy Sejm Wileñski uczestniczyl w rožnych uroczystosciach, šniadaniach, kolacjach, jego delegacja pròbowala ostatni raz dojšč do porozumienia między sobą, a następnie z rządem, gdyž dymisja gabinetu Ponikowskiego nikomu nie byla na rękę. O pólnocy 4 marca ustalono wreszcie formulę tekstu, która zadowalala calą delegację. Prawica zgodzila się, aby sprawę statutu umiešcič nie we wstępie, lecz w art. 3. Lewica zgodzila się, aby w tym artykule po slowach: „Statut Ziemi Wileñskiej...” dodač „zgodnie z Konstytucją Rzeczypospolitej” 15, co ostatecznie dawalo tak brzmiący artykul 3: „Rząd oswiadcza, že Sejm Rzeczypospolitej ustali Statut Ziemi Wileñskiej, zgodnie z Konstytucją Rzeczypospolitej”. Lewica jednak uzaležniala swoją zgodę na ten dodatek, od zgody rządu polskiego, gdyž j už poprzednio uzgadniala w tej sprawie swoje stanowisko z Radą Ministrów. W razie dojšcia do skutku porozumienia z rządem slowa: „zgodnie z Konstytucją Rzeczypospolitej” miaño dopisač do aktu, na którym zložono juž 10 podpisów i po tym prawica delegacji míala zložyč swoje podpisy. Rząd oczywiscie nie przystal na ten nowy projekt delegacji, motywując to tym, že „chcąc mieč Rząd z autorytetem na wewnątrz i na zewnątrz Pañstwa, nie možna z góry podawac w wątpliwošč legalnošci jego postępowania i uczciwosci jego zamiarów” 16. Tak więc pobyt delegacji oraz samego Sejmu Wileñskiego w Warszawie nie rozstrzygnąl sprawy, dia której byl wlasciwie powolany, a doprowadzil tylko do kryzysu rządowego. Jak się požniej okazalo, kryzys tylko wzmocnil pozycję rządu, a to dlatego, že po pewnych próbach znalezienia kandydata na nowego premierà (odmówili Witos i Gląbmski) tylko Ponikowski okazal się czlowiekiem akceptowanym przez wszystkie stronnictwa polityczne jako kandydat pozaparlamentarny. Nowy rząd, utworzony 10 III, byl wlasciwie powtórzeniem poprzedniego, wprowadzono tylko niewielkie zmiany. 7 marca o godz. 1300 do MSZ zglosili się poslowie: wloski — Tommasini, francuski — de Panafieu i angielski Mueller, aby przekazač swoje demarche, w którym mocarstwa przestrzegają rząd polski, že zatwierdzenie przez Sejm RP prostej aneksji Ziemi Wileñskiej do Polski (annexion pure et simple) wywola najgorsze wraženie (un effect deplorable). To oswiadczenie dobitnie wskazywalo na slusznošč postawy Ponikowskiego, który nie chcial się zgodzič na poprawki 14 Sprawozdanie z przyjęcia p.p. Poslów Wileñskich. .. 15 Sprawa wilenska i przesilenie gabinetowe, „Robotnik” 1922, nr 64 (5 III), s. 1. 16 Tamže, s. 2.

117

antyautonomiczne. Kolejnym potwierdzeniem tego, že nie mògi on postąpič inaczej, jest raport z Londynu posla Wróblewskiego: Przesilenie gabinetowe w Polsce na tle sprawy Wilenskiej i następne powolanie premierà Ponikowskiego do stworzenia Rządu zrobilo w sferach politycznych angielskich wrazenie i znacznie wzmocnilo stosunki angielsko-polskie, dodatnim momentem jest równiez to, že podczas konferencji Genuenskiej Rząd Polski jest w ręku tych, którzy uchodzą w Anglii za przedstawicieli mniej sprzecznego z poglądami Anglii i Frangi kierunku w stosunku do sprawy Litewskiej. Z rozmowy Ciechanowskiego z Gregorym w Foreign Office, rozmowy zupelnie prywatnej, ale bezwzględnie Gregorowi inspirowanej przez wyzsze czynniki, Foreign Office — Ciechanowski wyprowadza następujące wnioski: 1) Finalizacja sprawy litewskiej przez inkorporację przed Konferencją Genuenską bylaby niebezpiecznym blędem taktycznym ze strony Rządu Polskiego. 2) Pozostawienie w zawieszeniu finalizacji sprawy litewskiej przez Rząd Polski až do ukonczenia Konferencji w Genui byloby wskazanym. Takie tymczasowe postawienie sprawy spotkaloby się z uznaniem Foreign Office17.

8 marca lewica delegacji wilenskiej postanowila powrócic do domu. Przed odjazdem jej przedstawiciele wystosowali specjalny list do marszalka Sejmu Ustawodawczego, w którym obarczają prawicę delegacji o spowodowanie kryzysu oraz — co za tym idzie — nie podjęcia uchwaly o wcieleniu Ziemi Wilenskiej do Rzeczypospolitej Polskiej. Dalėj stwierdzano w pišmie, ze przedstawiciele lewicy zložyli juž swoje podpisy na akcie zlączenia Ziemi Wilenskiej z Rzecząpospolitą, a więc ich dalsza obecnošč w Warszawie nie ma sensu, ježeli jednak będzie žyczeniem rządu, aby byla ona obecna w stolicy w czasie podpisywania aktu przez prawicę, to oczywiscie stawią się na miejscu w calošci. Zaraz po wyjezdzie przedstawicieli lewicy powrócili do Wilna tež i inni poslowie, sprawa ostatecznego zespolenia Wilenszczyzny z resztą kraju pozostala zawieszona. Po powrocie sejmu do Wilna nowych posiedzen plenarnych nie bylo, gdyž poslowie rozjechali się do domów uwažając, že juž swoje zadanie spelnili, tzn. podjęli uchwalę o wcieleniu Wilenszczyzny do Polski. Jedynie Komisja Glówna Sejmu codziennie obradowala, nie zmienialo to jednak faktu, že Sejm Wilenski wlasciwie stracil rację bytu. Po burzliwych wydarzeniach z początku marca sprawa podpisania aktu pozostawala w zawieszeniu prawie do konca miesiąca i powrócila dopiero 2 1 III w czasie 290 posiedzenia Sejmu Ustawodawczego. Premier Ponikowski, wyglaszając swoje exposé, mūšiai się oczywiscie ustosunkowac rowniež do problemų Wilenszczyzny. Po przedstawieniu stanowiska rządu w tej sprawie oraz opisaniu wydarzen z 2 na 3 marca zaproponowal sposób rozwiązania tego problemų. Sejm Ustawodawczy miai zatwierdzic akt zlączenia, a następnie przekazač go do zatwierdzenia rowniež Sejmowi Wilenskiemu. „Ostatola formalnošč — mówil premier — jest teraz wedlug przekonania rządu potrzeb17 AAN, MSZ 6103, k. 169.

118

na ze względu na to, že akt zlączenia zostal podpisany tylko przez polowę delegatów Sejmu Wilenskiego. Jest potrzebne, aby nikt nie mògi mieč najmniejszej podstawy do kwestionowania waznosci aktu zlączenia pod pretekstem, že nie podpisala go większošč delegacji Sejmu Wilenskiego” 18. Juž następnego dnia po wystąpieniu premierà, tj. 22 marca, pod podpisanym juž wczesniej przez 10 czlonków delegacji wilenskiej aktem zložylo swoje podpisy dalszych 6 delegatów, z tym jednak, že przed swoimi podpisami dodali następujące zdanie: „Podpisujemy akt powyžszy w przekonaniu, že Sejm Rzeczypospolitej Polskiej ustali Statut Ziemi Wilenskiej zgodny z wolą ludnošci tej Ziemi, wyražoną w uchwalach Sejmu Wilenskiego” 19. Podpisy ostatnich czterech czlonków delegacji zostaly zložone pod aktem 24 marca, wtedy tež Sejm Ustawodawczy mògi juž podjąč uchwalę o objęciu wladzy panstwowej w Ziemi Wilenskiej przez rząd RP. Na posiedzeniu 24 marca podjęto tež uchwalę o przyjęciu w sklad Sejmu Ustawodawczego delegacji Sejmu Wilenskiego. W zasadzie przyjęcie uchwaly o objęciu wladzy panstwowej nad Ziemią Wilenską przyjęte bylo w Sejmie bardzo entuzjastycznie, jednak byli wsród poslów i tacy, dia których byl to czyn karygodny. Ci niezadowoleni to frakcja poslów komunistycznych. W trakcie wspomnianego posiedzenia Sejmu zglosili oni odpowiednią deklarację, ktorą następnie opublikowano w postaci ulotki. Najwažniejszą częšcią tej deklaracji jest stwierdzenie, že: Uchwala sejmu wilenskiego w žadnym razie nie može byč uwazana za wyraz woli najszerszych mas ludnošci Wilenszczyzny, albowiem: 1) wybory do sejmu orzekającego zarządzone zostaly przez wladze okupacyjne polskie, które mialy w swem rozporządzeniu caly aparat nacišku i tenoru i uruchomily go przy pomocy miejscowych obszarników Polaków i kleru polskiego; 2) w wyborach bezprawnie wzięly udzial cale zastępy urzędnikow okupacyjnych, naslanych z Polski, oraz tlumy „emigrantów”, których, wzorem rządu niemieckiego w czasie plebiscytu na Górn. Šląskii, zwozono calymi pociągami ze wszystkich stron Polski, a których olbrzymi odsetek nie miai žadnego prawa do glosu; 3) atmosfera terroru, w której przeprowadzano wybory, sprawila, že przytlaczająca większošc ludnošci bialoruskiej, Litwini i Žydzi wstrzymah się od glosowania, skladając tym samym dowód, že nie žyczą sobie dostania się pod wladzę nacjonalistycznej buržuazji polskiej, a ci, którzy przyjmowali udzial w glosowaniu, glosowali pod naciškiem dziedziców, księžy i starostw. Wszystko to šwiadczy, že, jak powiedzielišmy wyžej, uchwala sejmu wilenskiego nie jest wyrazem woli ogóiu ludnošci tego kraju20.

Poslowie komunišei byli jednak jedynymi, którzy mieli wątpliwošci w powyžszej sprawie. Poza tym zarzuty podane przez komunistów byly moeno 18 „Robotnik” 1922, nr 81 (22 III), s. 3. 19 Dziennik Urzędowy Tymczasowej Komisji Rządzącej 1922, nr 14/64 (18 IV), s. 281. 20 Deklaracja vv sprawie Wilenszczyzny frakeji poslów komunistycznych zgloszona na posiedze­ niu Sejmu w dniu 24 marca 1922 r., nakladem Frakeji Poslów Komunistycznych — Warszawa Sejm [b-d.].

119

przesadzone i trudno bylo znaležč wiarygodne potwierdzenie ich shisznošci. Dlatego bez większych problemow i sprzeciwow przyjęto wspomnianą uchwalę z 24 marca. Ukoronowaniem zaš tego bylo wydanie przez Sejm Ustawodawczy 6 kwietnia 1922 r. ustawy 0 objęciu wladzy panstwowej nad Žiemių Wilenską. Przyjęcie tego dokumentu zakonczylo dlugi okres zabiegow o ustalenie polskiej granicy w jej polnocno-wschodnim odcinku. Naležalo teraz tylko czekač na dobrą koniunkturę międzynarodową, kiedy to mocarstwa europejskie będą sklonne uznač polskie fakty dokonane na wschodzie.

Rozdzial VIII

OBJĘCIE WLADZY NAD WILENSZCZYZNĄ PRZEZ RZECZPOSPOLITĄ POLSKĄ. OSTATECZNE UZNANIE PRZEZ MOCARSTWA POLSKIEJ GRANICY WSCHODNIEJ Po podjęciu przez Sejm Ustawodawczy ustawy (6 kwietnia 1922 r.) 0 objęciu wladzy panstwowej nad Ziemią Wilenskq 18 kwietnia odbyly się w Wilnie specjalne uroczystošci mające symbolicznie wprowadzic tę ustawę w žyde. Oprócz uczestniczących w tym ak de premierà Ponikowskiego, prymasa Dalbora, generala Zeligowskiego i wielu innych dygnitarzy, glównym gošdem podczas uroczystošd wilenskich byl Naczelnik Panstwa Marszalek Józef Pilsudskį. W trakde zorganizowanego z tej okazji przez wladze miasta uroczystego obiadu na jego czešč (20 kwietnia), wyglosil on tam okolicznošdowe przemówienie. Przedstawil w nim krotką historię Wilna z wyeksponowaniem zaslug Litwinów przy zakladaniu tego wspanialego miasta oraz zwródl uwagę na dalsze wspólne polsko-litewskie dzieje Wilna i Litwy. Przypomnial m.in. o wspólnych walkach w czasie powstania 1863 r. i o wspólnej daninie krwi przelanej wtedy przez oba narody. Kontynuując swoje przemówienie Pilsudskį uczynil wyrazny gest pojednania w kierunku Li­ twinów, przedstawiając to w następujących slowach: Moi panowie! Wilno wstępuje obecnie w nowe žyde, w žyde, które formuje się inaczej, niž to, jakie dawala historyczna jego przeszlošč. Nie wiem i nie chcę badač, jak będą czuly i rozumiaiy nasze dzied. Chcę wierzyc, že będą one lepsze, rozumniejsze i szczęšlivvsze od nas, chociažby dlatego, že będą chowane w mniej okrutnych niž my warunkach. Lecz przez czešč dia przeszlošci, przez szacunek dia krwi, wspólnie przelanej, dzisiaj, w dzien wielkiego tryumfu, tryumfu polskiego, który tak gorąco wszyscy tu zebrani odczuwają, nie mogę nie wyciągnąč przez kordon nas dzielący ręki do tych tam w Kownie, którzy može dzien dzisiejszy, dzien naszego tryumfu, uwažają za dzien klęski i žaloby. Nie mogę nie wyciągnąč ręki, nawolując do zgody i milošci. Nie mogę nie uwažač ich za braci. Byč može historia w swych wielkich niezbadanych decyzjach kopie na stale między narni rów 1 przedzial. Byč može, dzieci nasze będą dia siebie nie bračmi, a obcymi. Lecz nam wolno i trzeba poczynič usitowania, aby te wyroki, ješli mają się urzeczywistnic, nie obeszly się bez naszej próby przynajmniej ich zfagodzenia1. 1 J. P ils u d s k į, Przemówienie vv Wilnie o wspólnych dziejach Polski i Litwy (20 kwietnia 1922 r.), [w:] J. P ils u d s k į, Pisma zbiorowe, t. V, Warszawa 1937, s. 239-240.

121

Slowa te mialy pokazač Litwinom, že nie zamyka się przed nimi mozliwosci uregulowania stosunköw polsko-litewskich na przyjacielskiej stopie. Niestety druga strona nie byla gotowa do przyjmowania takich gestöw i stala ciągle na starych pozycjach przynaležnošci panstwowej Wilna. Nastroje Litwinöw najlepiej chyba oddaje trešč listu, jaki wystosowal do Pilsudskiego jego dawny podkomendny z legionöw, pochodzący tež z tych ziem, Michal Römer. Autor listu naležal do tej grupy mieszkancöw Litwy, ktörzy — jak to bywalo na tym terenie — mając wsröd przodköw i Polaköw, i Litwinöw, w okresie otwartego konfliktu polsko-litewskiego wybrali opcję litewską. Po akcji gen. Zeligowskiego opuseil Wilno i osiedlil się w Kownie, gdzie zostal rektorėm tamtejszego uniwersytetu. Od tamtego czasu wszelkie wystąpienia Romera odzwierciedlają nastroje Litwinöw. List Romera jest konkretną odpowiedzią na wilenskie przemöwienie Pilsudskiego. Jednym z podstawowych elementöw, na jakie zwraca uwagę autor listu, jest rözny stosunek do Wilna Polaköw i Litwinöw: Dia Polski, ktora realizuje wcielenie Wilnaja k o swojej cząstki narodowej, nie jest ono Stolicą, nie jest i nie može byč tym, czym jest w pierwszej częšci mowy Twojej. Bowiem Polska powoluje się na tytul nie zapanowania nad cudzym, lecz wlasnego scalkowania narodoweego, a zatem Wilno jest dla niej tym, czym Lublin, Poznan, bodaj Lomža nawet. Tak ona to pojmuje, tak twierdzi i tak tež swoje prawo do Wilna w sporze z Litwą wobec Europy uzasadnia. Natomiast Litwa pojmuje Wilno tak, jak Tyš to w mowie swojej przedstawil i na tym opiera swoje prawo do Stolicy, na nie się powoluje, na nim zaklada protest przeciwko wcieleniu do Polski2.

W nawiązaniu do jakby dwöch częšci przemöwienia wypowiadanych najpierw przez Pilsudskiego wilnianina, potem zaš Marszalka i Naczelnika, Römer pisze: Dwom Bogom shižyč na raz nie možna, gdy Bogowie Ci staezają walkę ze sobą. Pojmuję, že Polacy potępiają Cię za częšč pierwszą mowy, wygloszoną przez Litwina, godzi bowiem ona w ich usilowania, w šamą tegož zasadę. Pozostając Naczelnikiem Panstwa musisz byč Polakiem Calkowitym, nie wolno Ci byč w sporze Polski z Litwą — Litwinem. Ježeli zas Litwinem jesteš w tym sporze, to nie wolno Ci byč Naczelnikiem Panstwa Polskiego. I oto z Litwina, czyniąc zadošč stanowisku Naczelnika Panstwa Polskiego, staleš się w zakonczeniu Twej mowy — Pola­ kiem. I wtedy zadając klam temu, cos poprzednio wyrazil, wyciągasz zarazem rękę do Litwinöw, nazywając ich „braemi”. Zdawalo się, žeš ich brat w pierwszej częšci mowy, aleš Sam w zakon­ czeniu braterstwo zerwal. Jakže chcesz, aby ręka przyjęta byla: Wszakes nie co innego uroezystošeią tą šwięcil, jak odebranie Wilna Litwie. Czy jest to akt do manifestowania „braterstwa” wlasciwy3.

O samej koncepcji Pilsudskiego i jej realizaeji wyrazil się w sposöb następujący: Ty Panie, ktörys byl wielki, tworząc Polskę Niepodleglą i ktoryš mial zloty rög czynu twörczego w Polsce, w sprawie Litewskiej slaby jesteš i zwycięžony zawsze. Twoja polityka 2 M. R öm er, Do Obywatela Jozefą Pilsudskiego Naczelnika Panstwa Polskiego, maszynopis, Biblioteka Akademii Nauk Litewskiej SRR, Dzial Rękopisow, syg. F9-2225. 3 Tamže.

122 wschodnia zbankrutowac musíala i Twoje wielkie pomysly federacyjne są w wykonaniu nie lotem oria, lecz stąpaniem karia. Twoje czyny w tej sferze šilą rzeczy, wbrew može Twoim zamiarom, nie tworzą tego, co Ty pragniesz, lecz są narzędziem tego, czego chcą Polacy, pospolici nacjonališci polsko-etnograficzni, a Ty sam slugą ich się stajesz i sankcjonowac musisz ich kombinacyjki i spekulacje Twymi czynami wykonane. Litwa zaš cenič Cię będzie nie podhig początkowych slow Twej mowy, lecz podhig natury Twojego czynu, który w istocie szarpie jej cíalo zywe. Wznosisz nie wiekopomne dzielo w Litwie, jeno kamieniczkę, która się rychlo w gruzy rozsypie. Može nie tego chcesz Panie, ale to czynisz. We wszystkich mowach i czynach Twoich wobec Litwy jest zawsze ten sam fakt charakterystyczny, który się tak jaskrawo w tej mowie uwydatnil: zaczynasz jedno, a konczysz inne, stajesz jako Litwin, a siadasz jako Polak, zrywasz się do lotu orlego i kroczysz po ziemi, jak karzel. Nie zwyciçzysz, Panie i w dziejach Litwy nie zapiszesz się zgloskami imion wielkich bohaterów, o ile ... Wallenrodem nie jesteš”4.

Tak obszerne trzy cytaty z listu Romera podano tu ze wzglçdu na to, že zawarte w nim poglądy są reprezentatywne dia opimi litewskiej. Litwini ani w 1922 r., ani przez następne lata nie potrafili się pogodzič z utratą ich dawnej stolicy. Bylo charakterystyczne dia strony litewskiej ciągle przypominanie swoich pretensji do Wilna. Czyniono to wlasciwie wszçdzie. I tak na przyklad na wprowadzonym do obiegu 16 listopada 1922 r. nowym banknocie o nomi­ nale 50 litów widnieją: wizerunek herbu Wilna oraz wizerunek katedry wileñskiej. Ten sam wizerunek katedry widnieje takže na banknotach wprowadzonych do obiegu w 1928 r. czy na rewersie monety 50-centowej z 1937 r.5 Przylączenie Wilenszczyzny do Polski ostatecznie zadecydowalo o odcięciu się Litwy od Polski. Nie ustalona jeszcze dokladnie granica polsko-litewska, tzw. pas neutralny, do 1923 r. byl terenem bezpošrednich partyzanckich walk osiedli litewskich z polskimi i polskich z litewskimi. Trwalo to do momentu, gdy 3 lutego 1923 r. Rada Ligi Narodów zadecydowala o podziale pasa neutralnego między Polskę a Litwç. Decyzja ta zostala sformulowana w następujący sposób: Rada Ligi Narodów po zapoznaniu się z raportem p. Saury, przedstawionym po wykonaniu rezolucji z dnia 17 maja 1922 r., oraz uwagami ustnymi i pisemnymi przedstawicieli rządu polskiego i litewskiego w sprawie ustanowienia linii demarkacyjnej w strefach neutralnych, uznając potrzebę potoženia kresu w najkrótszym czasie stanowi nieporządku i niepewnosci panującemu obecnie w tych strefach, ustanowionych pierwotnie z inicjatywy wojskowej komisji kontrolującej uchwalą Rady — postanawia, iž poczynając od 15 b.m. rządy zainteresowane będą uprawnione do wprowadzenia wlasnej administracji w częšciach strefy neutralnej, okrešlonych jak następuje: a) Rząd polski będzie mògi administrowac: 1) w rejonie, przez który przechodzi kolej z Grodna do Wilna z wszystkimi miejscowosciami pasa neutralnego až po Panaszyszki, Uržuleje i Skobska na pólnoc wlącznie, 2) dalėj na pólnoc wszystkimi miejscowosciami, oznaczonymi w raporcie Saury, jako mające byč poddane prowizorycznie administracji polskiej. b) Rząd litewski będzie mògi: 1) administrowac na pólnoc od kolei z Panaszyszek, Uriulejów i Skobska wszystkimi miejscowosciami, oznaczonymi w raporcie Saury, jako mającymi byč poddane prowizorycznej administracji litewskiej. 2) W rejonie, položonym na pólnoc od Janiszek i Omian, wszystkimi miejscowosciami pasa neutralnego, ustanowionymi dnia 17 grudnia 1920 roku. 4 Tamže. 5 Por. Pinigai Lietuvoje 1915-1941 m. Parodos atmintinė, Vilnius 1988, s. 25, 28, 34.

123 c) W rejonie Suwaik administracja polska i litewska zatrzymają svvoje faktyczne pozycje, ktore zajmują obecnie. Linia demarkacyjna, w ten sposob okrešlona, zachowa charakter provvizoryczny, przevvidziany w zaleceniach Rady z dnia 13 stycznia i 17 maja 1922 r., przy czym prawo terytorialne obu panstw pozostaloby w zupelnošci zastrzežone. Rada przypomina obu rządom ich solenną obietnicę powstrzymania się od wszelkich wzajemnych krokow wrogich i wzywa je do užycia wszelkich šrodkow, ktorymi one rozporządzają dla rozbrojenia i rozwiązania formacji nieregularnych, ktore znalazlyby się w miejscach, w ktorych upowažnione są one do wprowadzenia swojej administracji prowizorycznej i ošvviadcza, že niniejsza rekomendacja, mająca jedynie na celu pacyfikację okręgow cięžko došvviadczonych, jest ostatnim zaleceniem Rady w sprawie poddanej jej rozwažaniom6.

Na podjęcie takiej decyzji przez Radę częšciowo wplynęlo zajęcie 15 stycznia 1923 r. Klajpedy przez Litwinow. Przez tą akcję Litwa przestawala byč juž tylko ofiarą agresji niemieckiej czy polskiej (jak przedstawiala propaganda litewska), lecz sama stawala się agresorėm jak jej sąsiedzi. Rząd litewski odmowil uznania decyzji Rady Ligi Narodow i zagrozil interwencją zbrojną w wypadku zajmowania przez Polskę przyznanej jej częšci paša neutralnego7. Gdy 15 lutego 1923 r. oddzialy policji i služby granicznej zaczęly obejmowač przyznaną Polsce częšč paša neutralnego, Litwini takže wyslali swoje oddzialy, co w konsekwencji doprowadzilo do licznych lokalnych incydentow zbrojnych. Na decyzję Rady LN oprocz Litwinow zareagowali takže Rosjanie. 17 lutego do rządu polskiego dotarla nota Cziczerina, w ktorej stwierdzano, že uchwala Rady LN jest niezgodna z art. 3 traktatu ryskiego, gdzie wyražnie bylo napisane, že uregulowanie kwestii wilenskiej zaležy wylącznie od Polski i Litwy. W tym zaš wypadku Liga Narodow jest stroną trzecią, obcą. Poniewaž Rosjanie nie uznawali Ligi, nie uznawali takže jej arbitražu, stąd tež zaofiarowali wlasne uslugi w tej sprawie — zalatwiając przy okazji wlasne interesy8. Ostateczna decyzja rozstrzygająca kwestię wilenską dla šwiata zapadla 15 III 1923 r., kiedy to Konferencja Ambasadorow Wielkiej Brytanii, Francji, Wloch i Japonii na podstawie art. 87 Traktatu Pokojowego między Panstwami Sprzymierzonymi i Stowarzyszonymi a Niemcami podjęla uchwalę o uznaniu wschodnich granic Rzeczypospolitej. W akcie tym oprocz wyznaczenia granicy z Rosją Radziecką, ktorą byla linia traktatu ryskiego, vvyznaczono w osobnym punkcie dokladną granicę z Litwą. Przebieg jej pokrywal się z wczešniejszymi ustaleniami linii demarkacyjnej między Litwą a Polską9. 16 marca 1923 r. na posiedzeniu Sejmu poinformowano poslow o decyzji Rady Ambasadorow. Marszalek Rataj w swoim wystąpieniu tego dnia mowil: 6 7 8 9

K. W. K u m a n ie c k i, Odbudowa panstwowošci polskiej, s. 674-675. F. T o m m a s in i, Odrodzenie Polski, Warszawa 1928, s. 229. Tamže. K. W. K u m a n i e c k i , op. cit., s. 676-679.

124 Dia nas nie się nie zmienilo. Zmiana nastąpila dla swiata i w tym ležy donioslošč faktu. Decyzją Rady Ambasadorow otrzymaly nasze granice wschodnie sankeję międzynarodową. Panstwo polskie przestalo byc dla swiata czymš terytorialnie nieokrešlonym i plynnym. Teraz dopiero wchodzi Polska na arenę międzynarodową jako konkretna pozycja, ktorej žaden mąž stanu w swoim rachunku pominąč nie može, jako okrešloną šilę, ktora chce byč tworczą w pokojowej wspolpracy panstw w množeniu dobr duchowych i materialnych. Decyzja Rady Ambasadorow jest ostatnim etapem w dziele budowy paristwa polskiego, o ile chodzi o jego granice101.

Na tym samym posiedzeniu zabieral tež glos premier gen. Sikorski, ktory stwierdzil m.in.: Znaczenie tego faktu dla narodu i panstwa jest pienvszorzędne. Jest to obok traktatu ryskiego z marca 1921 i zalatwienia sprawy šląskiej z paždziernika tegož roku, największy akt międzynarodowy dla Polski od chwili podpisania traktatu wersalskiego. Rozstrzygnięcie powyžsze stanowi niezbędne uzupelnienie tych traktatöw, stanowi uwienczenie dziela wskrzeszenia Polski niepodlegiej. [ . . . ] Ostatnia decyzja konfereneji ambasadorow stwierdza fakty dobrze Polakom znane i sercu polskiemu bliskie, bo polską krwią okupione. Stwierdza ona, že polskie Wilno dwukrotnie wysilkiem naszego žolnierza wyrwane barbarzynstwu, takže i ze stanowiska międzynarodowego naležy odtąd na zawsze do macierzy11.

Ratąj i Sikorski w swoich przemöwieniach wyražnie przedstawili wartosc tej uchwaly dla Polski. Nie zmieniala ona niczego, bo zmienič nie byla w stanie, potwierdzala jedynie stan osiągnięty przez Polaköw metodą faktöw dokonanych. Co się tyczy interesującej nas Wilenszczyzny, to ostateczne ustalenie i zatwierdzenie granicy z Litwą bylo mozliwe ze względu na zmianę stosunku mocarstw do tego panstwa. Prawdopodobnie gdyby na początku 1923 r. Litwa nie zagarnęla šilą Klajpedy, to będąc ciągle traktowana jako ofiara agresji, moglaby liczyč na poparcie mocarstw w swoich pretensjach do „agresywnej” Polski. Oczywiscie w sferze stosunkow polsko-litewskich decyzja Rady Am­ basadorow nie zmieniala niczego, gdyž sankcjonowala tylko stan faktyczny. Jednak wlasnie ze względu na tę sankeję spowodowato to jeszcze większe usztywnienie stosunku Litwy do Polski. Teraz, po okresie ciąglych zmian granic, stare zbrojnych i wielu konfereneji, następowal okres tak zwanej wojny nie wojny. Zostają ostatecznie zerwane wszelkie stosunki dyplomatyczne między obu panstwami, nie ma žadnej oficjalnej wymiany gospodarczej (w strefie nadgranieznej handlują tylko przemytnicy), granica polsko-litewska staje się granicą martwą. Nasuwa się pytanie, czy takiego stanu možna bylo uniknąč? Otöz znając bardzo pogmatwane stosunki etniezne na kresach, pamiętając o tym, že i strona polska, i strona litewska mogly udowodnic swoje prawa do Wilna, wydaje się, že do takiej sytuaeji musialo dojšč. Ani jedna, ani druga strona nie mogla ze względow prestižowyeh zrezygnowac ze swoich praw do Wilna, gdyž 10 Tamže, s. 682-683. 11 Tamže, s. 683-684.

125

oznaczaloby to zrezygnowanie ze swoich podstawowych praw. Litwini mieli przeciež prawo domagač się swojej prastarej stolicy, symbolu wielkosci i wspanialosci panstwa, którego kontynuacją miala byč odrodzona Litwa. Polacy z kolei nie mogli stworzyc precedensu, že oddaje się dobrowolnie ziemie zamieszkane licznie przez Polaków, ziemie, na których widac bylo efekty pracy kilku pokolen miejscowych Polaków, nie mogli oddac miasta, które tak mocno zafunkcjonowalo w kulturze polskiej. Taki precedens w okresie, gdy o przynaležnošci róznych terytoriow historycznie polskich do odradzającej się Rzeczypospolitej decydowaly plebiscyty lub nawet tylko sama decyzja mocarstw, mògi byc zgubny dia przyszlosci Polski. Bardzo szybko wszyscy mogli się przekonač, že Polska dostala tylko to, co wywalczyla wlasnymi rękami, o žadnych prezentach nie bylo mowy. W związku z powyzszym žaden rząd polski nie mògi postąpič inaczej, tego wymagala po prostu polska racja stanu, Wilno musialo w ten czy inny sposób byč związane z Polską. Wypada jeszcze się zastanowic nad jednym: czy federacyjna polityka Pilsudskiego miala jakikolwiek sens i szansę powodzenia? Z tego, co napisano w tej pracy, wynika, že szans na realizację takiej koncepcji w tym czasie nie bylo, gdyž nie bylo się z kim federowac. Decydowala tu ogólna tendencja wsród odradzających się narodów do tworzenia wlasnych narodowych panstw, które mialy prowadzic calkowicie samodzielną politykę. Wlasnie ze względu na ten trend Litwini odmawiali wszelkich rozmów na temat federacji. Wydaje się jednak, že mimo wszystko proponowana przez Pilsud­ skiego koncepcja stworzenia ciągu panstw buforowych sfederowanych z Pol­ ską, oddzielających Polskę etniczną od Rosji, byla traina. Mając swiadomošč tego, že rewolucyjna Rosja będzie chciala polączyč się ze zrewolucjonizowanymi Niemcami, trzeba bylo myšleč o takiej zaporze. Jednoczešnie federacja utrzymywala by dawny charakter tych ziem, gdzie wspolžyly ze sobą rožne narody. A co najwažniejsze byla to koncepcja do przyjęcia przez mocarstwa, które bardzo negatywnie ocenialy wszelkie aneksje w tej częšci Europy. Niepowodzenie koncepcji federacyjnej spowodowalo stworzenie Polski wedlug koncepcji endeckiej, to zaš bylo glowną przyczyną konfliktow narodowošciowych szarpiących II Rzecząpospolitą. Nieumiejętnošč rozwiązania problemów narodowosciowych pozostawila spadek do dzisiaj. Wystarczy przešledzič wydarzenia z ostatnich lat na terytorium wspólczesnej Litwy. Ciągle trwają tam zadawnione konflikty narodowosciowe, tak więc nawet zmienione warunki polityczne i geograficzne nie byly w stame zapobiec takiemu stanowi rzeczy. Czy jednak naprawdę koncepcja federacyjna nie miala racji bytu? Z obserwacji tego, co dzieje się na zachodzie Europy, wygląda, že mogio tak byč. Može po prostu trzeba bylo wtedy wybrac dlužszą drogę i dąžyč do célu przez integrację gospodarczą, a potem polityczną? Trudno dzisiaj o tym

126

wyrokowac. Jedno jest wszakze pewne — Polska, aby ulozyc przyjazne stosunki z Litwq. musialaby zrezygnowac na jej korzysc z Wilna. To jednak, jak juz wielokrotnie wspominano, bylo dla Polakow niemozliwe bez zapewnienia pol^czenia si? obu panstw w podobny do przedrozbiorowej Rzeczpospolitej organizm, tak, aby miec realny wplyw na sytuacj? rodakow mieszkaj^cych na Wilenszczyznie.

ANEKSY

I. PODZIAL NA OKR^GI TERYTORIUM OBJ^TEGO WYBORAMI DO SEJMU WILENSKIEGO

OKR^G I OKR^G II

OKR^G III OKR^G IV OKRIjG V OKR^G VI OKR^G VII OKR^G VIII OKR^G IX OKR^G X

OKR^G XI

OKR^G XII

Szyrwinty (nieczynny) Swi^ciany; obejmowal gminy: aleksandrowsk^, daugielsk^, lyntupsk^, michalowsk^, kiemielisk^, swi?ciansk^, miasto Swi^ciany, miasto Nowo Swigciany, zablocisk^, lyngmiansk^ i janisk^. Komaje; obejmowal gminy: komajsk^, wojstomsk^, swirsk^, koducisk^, kobylnick^, jasiewsk^, melegiansk^, wiszniewsk^, zodzisk^, zanarockq. i twereckq. Oszmiana; obejmowal gminy: polansk^, grauzysk^, dziewienisk^, holszansk^, krewsk^, solsk^, smorgoriskq i bienick^. Troki; obejmowal gminy: trock^, landwarowsk^, rudzisk^, olkienickq i oranskq. Wysoki Dwör (nieczynny). Wilno (powiat-polnoc); obejmowal gminy: mejszagolsk^, podbrzesk^, rzeszansk$, niemenczynskq, mickunskq i bystrzyck^. Wilno (powiat-poludnie); obejmowal gminy: rudominsk^, bukojensk^, szumsk^, worniansk^, malosolecznick^ i turgielsk^. miasto Wilno. Lida; obejmowal gminy: miasto Lida, lidzk^, aleksandrowsk^, ejszysk^, bieniakonsk^, radunsk^, zyrmunsk^, dokudowsk^, honczarskq i bielick^ (ostatnie trzy gminy tylko w cz?sci, na prawym brzegu Niemna) Wasiliszki; obejmowal gminy: wasiliskq, koniawskq, zablockq, tarnowsk^, mytlawsk^, lebiodzk^, zoludzk^, szczuczynskq, dziembrowsk^, nowodworsk^, sobakinsk^, ostrynsk^, orlarisk^ i rozansk^ (ostatnie dwie po prawej stronie Niemna). Braslaw; obejmowal gminy: braslawsk^, slobudzk^, plusk^, opsk^, duksztansk^, rymszansk^, dryswiatsk^, smotwsk^ i widzk^.

Dwa okr^gi z wymienionych (I i VI) z siedzib^ w Szyrwintach i Nowym Dworze to tereny, ktore przed lipcem 1920 r. byly obsadzone przez wojska polskie, ale w wyniku wycofania si? ich pod Warszaw? zostaly obsadzone przez Litwinow. Wojska gen. Zeligowskiego nie dotarly do tej linii, dlatego wybory w tych gminach byly w tym momencie niemozliwe. Podobnie bylo z 6 gminami powiatu braslawskiego, ktore zostaly wl^czone w 1920 r. do panstwa lotewskiego.

II. SKLAD POSELSKI SEJMU WILEN SKIEGO

Zespol Stronnictw i Ugrupowan Narodowych 1) 2) 3) 4)

ks. Ludwik Balaban Witold Bankowski Rudolf Bergman Leon Bobrowski

5) 6) 7) 8)

Stanislaw Brzostowski Wiktor Bukrabo Wiktor Czamowski Izydor Czechowicz

128 9) 10) 11) 12) 13) 14) 15) 16) 17) 18) 19) 20) 21) 22) 23) 24) 25) 26)

Zygmunt Czerwiriski Ludwik Dubicki Mieczyslaw Engiel Jan Marcin Falewicz Zygmunt Fedorowicz Hipolit Hamiewicz arcybp Karol Hryniewicki Zbigniew Jasinski Franciszek Kardzis Michal Klejewski Antoni Klyszejko ks. Adam Kuleszo Józef Lepiesza Boleslaw Lisowski Stefan Lowkis ks. Stanislaw Maciejewicz Franciszek Mejnartowicz ks. Jan Moroz

27) 28) 29) 30) 31) 32) 33) 34) 35) 36) 37) 38) 39) 40) 41) 42) 43)

ks. Ignacy Olszanski Kasper Orechwo Leon Perkowski ks. Franciszek Piesciuk Feliks Raczkowski Antoni Rauba Maksymilian Siuchta Zygmunt Solowiej Romuald Sopocko Edward Surwillo Waclaw Szadurski ks. Romuald Swirkowski Kazimierz Talapin Kazimierz Wodejko Jozef Zmitrowicz Aleksander Zwierzynski Aleksander Zylinski

Rady Ludowe 1) 2) 3) 4) 5) 6) 7) 8) 9) 10) 11) 12) 13)

Antoni Bernacki Wladyslaw Chomiczewski Stanislaw Dubicki Józef Dzierkacz Zygmunt Gasparaniec ks. Waclaw Grabowski Józef Jackiewicz Józef Kijewicz Kazimierz Kozlowski Bronislaw Kuleszo Antoni Lokuciewski Józef Lozowski Józef Malowieski

14) 15) 16) 17) 18) 19) 20) 21) 22) 23) 24) 25) 26)

Aleksander Marcinkowski Czeslaw Nusbaum Janusz Ostrowski Adam Piotrowski Kajetan Roznowski Agaton Rutkowski Ludwik Sperski Aleksander Staszkiel Feliks Subotowicz Antoni Szwabowicz Jan Wöjcinowicz Michal Zakrzewski Antoni Zalewski

Grupa Wloscianska (secesjonisci z Rad Ludowych) 1) 2) 3) 4)

Ignacy Achramowicz Piotr Burak Alfons Jozanis Józef Mackiewicz

5) Stanislaw Skinder 6) Adam Uziemblo 7) Wladyslaw Waszkiewicz

Polskie Stronnictwo Ludowe 1) 2) 3) 4) 5) 6) 7)

Maciej Adamowicz Bonifacy Baranowski Walerian Haul Bronislaw Krzyzanowski Antoni Mickiewicz Kazimierz Milewicz Piotr Pietkiewicz

8) 9) 10) 11) 12) 13)

Michal Przewlocki Witold Staniewicz Marian Swiechowski Bronislaw Wędziagolski Adam Wojnicz Boleslaw Žebrowski

129 Zvviązek Ludowy „Odrodzenie — Wyzwolenie” 1) Jan Adamowicz 2) Ludwik Chominski 3) Antoni Halko

4) Stanislaw Helman 5) Aleksandra Kamicka 6) Edward Stefanowicz

Związek Ludowy Odrodzenie 3) Antoni Trabszo

1) Stanislaw Maszczyk 2) Stefan Mickiewicz

Stronnictwo Demokratyczne 3) Jan Pilsudskį 4) Antoni Przybytko

1) Witold Abramowicz 2) Marian Jankowski PPS Litwy i Bialorusi

3) Aleksander Zasztowt

1) Stanislaw Baginski 2) Bronislaw Szeptunowski Marszalkowie Sejmu

— Antoni Lokuciewski (Rady Ludowe) Marszalek Pierwszy Wicemarszalek — Zygmunt Fedorowicz (ZSiUN) — Bronislaw Krzyzanowski (PSL) Drugi Wicemarszalek — Jozef Malowieski (Rady Ludowe) Trzeci Wicemarszalek Sekretarze Sejmu 1) 2) 3) 4) 5) 6)

Mieczyslaw Engiel (ZSiUN) Aleksander Marcinkowski (Rady Ludowe) Antoni Halko (ZL „Odrodzenie — Wyzwolenie”) Janusz Ostrowski (Rady Ludowe) ks. Romuald äwirkowski (ZSiUN) Antoni Przybytko (Stronnictwo Demokratyczne)

III. KOMISJE SEJMOWE

Komisja Regulaminowa 1) 2) 3) 4) 5) 6) 7) 8) 9)

ks. Stanislaw Maciejewicz (ZSiUN) Boleslaw Lisowski (ZSiUN) Zbigniew Jasinski (ZSiUN) Stanislaw Brzostowski (ZSiUN) ks. Jan Moroz (ZSiUN) Waclaw Szadurski (ZSiUN) Antoni Klyszejko (ZSiUG) Agaton Rutkowski (Rady Ludowe) Adam Uziemblo (Rady Ludowe nast?pnie Grupa Wloscianska)

9 — Sejm Wilenski...

10) 11) 12) 13) 14) 15)

Czeslaw Nusbaum (Rady Ludowe) Janusz Ostrowski (Rady Ludowe) Bronislaw Kuleszo (Rady Ludowe) Bronislaw Krzyzanowski (PSL) Antoni Mickiewicz (PSL) Aleksandra Kamicka (ZL „Odrodzenie — Wyzwolenie”) 16) Witold Abramowicz (Str. Demokratyczne) 17) Jan Adamowicz (ZL Odrodzenie) 18) Stanislaw Baginski (PPS)

130

Komisja Weryfìkacyjna 1) 2) 3) 4) 5) 6) 7) 8) 9) 10)

Wiktor Czarnowski (ZSiUN) Hipolit Harniewicz (ZSiUN) Jan Falewicz (ZSiUN) Franciszek Kardzis (ZSiUN) Kasper Orechwo (ZSiUN) Maksymilian Siuchta (ZSiUN) Jözef Zmitrowicz (ZSiUN) ks. Waclaw Grabowski (Rady Ludowe) Antoni Bernacki (Rady Ludowe) Antoni Zalewski (Rady Ludowe)

11) 12) 13) 14) 15)

Aleksander Marcinkowski (Rady Ludowe) Alfons Jozanis (Rady Ludowe) Bronislaw Wçdziagolski (PSL) Michal Przewlocki (PSL) Stanislaw Helman (ZL „Odrodzenie — Wyzwolenie”) 16) Antoni Trabszo (ZL Odrodzenie) 17) Jan Pilsudski (Str. Demokratyczne) 18) Stanislaw Baginski (PPS)

Komisja Polityczna 1) 2) 3) 4) 5) 6) 7) 8) 9) 10)

Stanislaw Brzostowski (ZSiUN) Zbigniew Jasinski (ZSiUN) ks. Stanislaw Maciejewicz (ZSiUN) ks. Ignacy Olszanski (ZSiUN) ks. Jan Moroz (ZSiUN) Aleksander Zwierzynski (ZSiUN) Waclaw Szadurski (ZSiUN) Stanislaw Janikowski (Rady Ludowe) Jozef Matowieski (Rady Ludowe) Aleksander Marcinkowski (Rady Ludowe)

11) 12) 13) 14) 15) 16) 17)

Czeslaw Nusbaum (Rady Ludowe) Antoni Zalewski (Rady Ludowe) Bronislaw Krzyzanowski (PSL) Witold Staniewicz (PSL) Witold Abramowicz (Str. Demokratyczne) Aleksander Zasztowt (PPS) Ludwik Chominski (ZL „Odrodzenie — Wyzwolenie”) 18) Stefan Mickiewicz (ZL Odrodzenie)

Komisja Interpelacyjna 1) 2) 3) 4) 5) 6) 7) 8) 9) 10)

Zygmunt Fedorowicz (ZSiUN) Mieczyslaw Engiel (ZSiUN) Zbigniew Jasinski (ZSiUN) Hipolit Harniewicz (ZSiUN) Jozef Zmitrowicz (ZSiUN) Stanislaw Brzostowski (ZSiUN) Jan Marcin Falewicz (ZSiUN) ks. Waclaw Grabowski (Rady Ludowe) Agaton Rutkowski (Rady Ludowe) Adam Uziemblo (Rady Ludowe)

11) 12) 13) 14) 15) 16)

Antoni Zalewski (Rady Ludowe) Kajetan Roznowski (Rady Ludowe) Bronislaw Wçdziagolski (PSL) Piotr Pietkiewicz (PSL) Jan Pilsudski (Str. Demokratyczne) Antoni Halko (ZL „Odrodzenie Wyzwolenie”) 17) Antoni Mickiewicz (ZL Odrodzenie) 18) Aleksander Zasztowt (PPS)

—

Komisja Glówna (powolana na XIV posiedzeniu miala pracowac podczas odroczenia obrad Sejmu) 1) 2) 3) 4) 5) 6) 7) 8) 9) 10)

Zygmunt Fedorowicz (ZSiUN) Mieczyslaw Engiel (ZSiUN) Zbigniew Jasinski (ZSiUN) Zygmunt Czerwinski (ZSiUN) Stanislaw Brzostowski (ZSiUN) Maksymilian Siuchta (ZSiUN) Jan Marcin Falewicz (ZSiUN) Agaton Rutkowski (Rady Ludowe) Alfons Jozanis (Rady Ludowe) Aleksander Marcinkowski (Rady Ludowe)

11) 12) 13) 14) 15) 16)

Jan Wôjcinowicz (Rady Ludowe) Kajetan Roznowski (Rady Ludowe) Bronislaw Wçdziagolski (PSL) Piotr Pietkiewicz (PSL) Witold Abramowicz (Str. Demokratyczne) Antoni Halko (ZL „Odrodzenie — Wyzwolenie”) 17) Stefan Mickiewicz (ZL Odrodzenie) 18) Stanislaw Baginski (PPS)

131 IV. SKLAD KANCELARII SEJMOWEJ Kierownik Kancelarii Sekretarz Kancelarii p.o. St. Referentą Referent Protokulant Protokulant Buchalter Biuralista Starsza Maszynistka

Karol Landsberg Feliks Sikorski Jan Jankowski Michal Niedek Jan Kozlowski Jan Ustupski Stefan Wilewski Wiktoria Januszewicz Stanislawa Kiakszto

Maszynistki

Osobisty Sekretarz Marszalka Komendant Stražy Marszalkowskiej Intendent Gmachu

— Irena Szarejko — Stanislawa Wiscicka — Otylia Žyliriska — Emma Kern — Irena Seczykowska — Wanda Poplawska — Maria Grauzm — Wladyslaw Kaminski — Jozef Bohdanowicz — Wiktor Filipowicz

V. LISTA INTERPELACJI WNIESIONYCH PRZEZ KLUBY POSELSKIE DO SEJMU WILENSKIEGO Posiedzenie IV, dn. 11 lutego. 1. Klub Rad Ludowych, w sprawie Polaköw aresztowanych w Kownie w 1919 r. i trzymanych nadal w więzieniu przez wladze litewskie; skierowana do Prezesa Tymczasowej Komisji Rządzącej. 2. Klub Rad Ludowych, w sprawie przedluženia pewnym kategoriom drobnych dzierzawcow prawa do wykupu dzierzawionych przez nich gruntow; skierowana do Departamentu Rolnictwa i Lesnictwa. 3. Klub Rad Ludowych, w sprawie masowego wyrębu lasow; skierowana do Departamentu Rolnictwa i Lesnictwa. 4. Klub Rad Ludowych, w sprawie swiadczen podwodowych; skierowane do Departamentu Spraw Wewnętrznych. 5. Klub Rad Ludowych, w sprawie wstrzymania eksmisji pewnej kategorii dzierzawcow; skierowane do Departamentu Rolnictwa i Lesnictwa. 6. Kluby PSL i Demokratow, w sprawie zwolnienia nieprawnie przetrzymywanych w szeregach žolnierzy mających prawo korzystania z odroczenia skierowane do Departamentu Wojsk Litwy Srodkowej. 7. Kluby PSL i Demokratow, w sprawie zwiększonego podatku gruntowego od pastwisk, odlogöw i lasow; skierowane do Departamentu Rolnictwa i Lesnictwa. 8. Klub Rad Ludowych, w sprawie reformy rolnej; skierowany do Centrainego Urzędu Ziemskiego. Interpelacji nie rozpatrzono. 9. Klub Rad Ludowych, w sprawie dzikiej parcelacji; skierowane do Centrainego Urzędu Ziemskiego. Posiedzenie V, dn. 13 lutego. 10. Kluby PSL i Demokratow, w sprawie prywatnej parcelacji; skierowane do Centrainego Urzędu Ziemskiego. 11. Kluby PSL i Demokratow, w sprawie nadzielenia ziemią žolnierzy i ochotnikow; skierowana do Centrainego Urzędu Ziemskiego. Interpelacji nie rozpatrzono. 12. Kluby PSL, Demokratow i PPS, w sprawie gwahownej wyprzedazy lasow prywatnych; skierowana do Departamentu Rolnictwa i Lesnictwa.

132 13. Kluby PSL, Demokratow i PPS, w sprawie przyjšcia z pomocą ludnošci paša przyfrontowego; skierowana do Departamentu Przemyslu i Handlu. 14. Klub Rad Ludowych, w sprawie inwalidow wojennych i ich rodzin oraz rodzin poleglych zohrierzy; skierowane do Departamentu Skarbu. 15. Kluby PSL i Demokratow, w sprawie aresztow dzialaczy litewskich i bialoruskich; skierowane do Departamentu Spraw Wewnętrznych, sprawa byla tajna. Posiedzenie VI, dn. 14 lutego. 16. Klub Rad Ludowych, w sprawie odbudowy pasa przyfrontowego w powiatach šwięcianskim i oszmianskim; skierowane do Departamentu Komunikacji. Interpelacji nie rozpatrzono. 17. Klub Rad Ludowych, w sprawie uruchomienia linii kolejowej W ilno—Grodno; skierowane do Departamentu Rolnictwa i Lesnictwa. Posiedzenie IX, dn. 18 lutego. 18. Klub „Odrodzenie - Wyzwolenie”, w sprawie aresztowania księdza Michala Piotrowskiego; skierowane do TKR. Posiedzenie XI, dn. 23 lutego. 19. Kluby PPS i „Odrodzenie - Wyzwolenie”, w sprawie niedomagan w zakresie szkolnictwa; skierowana do Departamentu Oswiaty. Interpelacji nie rozpatrzono. Posiedzenie XIV, dn. 28 lutego. 20. Kluby PPS oraz „Odrodzenie - Wyzwolenie”, w sprawie rozdziatu cukru przeznaczonego przez woj. poznanskie dla ludnošci Ziemi Wilenskiej. Interpelacja pozostala bez odpowiedzi ze strony TKR.

BIBLIOGRAFIA A. I.

ŽRODLA ARCHIWALNE

Archiwum Akt Nowych w Warszawie 1. Zespol akt gen. Lucjana Želigowskiego, t. 20, 22, 49. 2. Zespol akt Towarzystwa Stražy Kresowej, t. 8, 548, 564. 3. Akta Ministerstwa Spraw Zagranicznych, t. 6103. 4. Muzeum Jozefą Pilsudskiego w Belwederze, t. 244.

II. Centralna Biblioteka Litewskiej Akademii Nauk w Wilnie. Dzial Rękopisow. 1. Zespol Vilniaus Kapitulos Fondas. III.

Litewskie Archiwum Panstwowe (Lietuvos Valstybinis Archyvas) w Wilnie. 1. Gabinet Prezesa Tymczasowej Komisji Rządzącej b. Litwy Šrodkowej. Sprawy rozne, f. 19, ap. 1, b. 90. 2. Kancelaria Sejmu Wilenskiego, f. 34, ap. 1, b. 5, 8, 9, 12. 3. Prezydium Tymczasowej Komisji Rządzącej Litwy Šrodkowej. Korespondencja Biurą do Spraw Sejmowych do Biurą Tymczasowej Komisji Rządzącej w sprawie glosowan, a takze w sprawie posiedzen, f. 34, ap. 1, b. 29. 4. Tymczasowa Komisja Rządząca Litwy Srodkowej. Komisja Naukowa Sejmu Wilenskiego, f. 34, ap. 1, b. 35. 5. Tymczasowa Komisja Rządząca Litwy Šrodkowej. Wycinki i artykuly z gazet prasy litewskiej, f. 19, ap. 1, b. 79. B.

DOKUM ENTY DRUKOW ANE

Jan Czekanowski, Stosunki narodowosciowo-wyznaniowe na Litwie i Rusi w swietle zrödel oficjalnych, Lwow 1918. Dziennik Urzędowy Tymczasowej Komisji Rządzącej, R. 1-3, Wilno 1920-1922. Kazimierz Wladyslaw Kumaniecki, Odbudowa panstwowosci polskiej. Najwazniejsze dokumenty 1912-styczen 1924, Warszawa-Krakow 1924. J. Machlejd, B. Zaborski, Mapa narodowosciowa polskich kresöw pölnocno-wschodnich i Litwy, Warszawa 1922. Die Neuordnung in Litauen, „Polnische Blätter” 1917, nr 73. Memorialy „Odrodzenia” i Demokratöw. Skutki braku sejmu na tle uchwal genewskich, Wilno 1921. Mirnyj dogovor mieždu Rossiej i Litvoj, 12 ijulia 1920 g., Vilnius 1990. Powstanie II Rzeczypospolitej. Wybör dokumentöw 1866-1925, pod red. Haliny Janowskiej i Tadeusza Jędruszczaka, Warszawa 1984. Eugeniusz Römer, Spis ludnošci na terenach administrowanych przez Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich w 1919, Lwow 1920. Sejm Wilenski 1922. Przebieg posiedzen wedlug sprawozdan stenograficznych w opracowaniu Kancelarii Sejmowej, Wilno 1922.

134 Sprawozdania Stenograficzne Sejmu Ustawodawczego, Warszawa 1919-1922. Statut Towarzystwa Stražy Kresowej, Warszawa 1920. Ustroj Litwy i stosunek je j do Polski (Projekt federalistow wilenskich), Wilno 1921 [drukowane jako rękopis].

C. „Echo Litwy” „Gazeta Ludowa „Odrodzenie” „Gazeta Warszawska” „Glos Litwy” „Kurier Poranny” „Nowiny Wilenskie”

PRASA „Ognisko” [Paryž] „Rada Ludowa” „Robotnik” „Slowo Wilenskie” „Wilenski Kurier Pošwiąteczny” „Ziemia Wilenska”

D.PAMIĘTNIKI I W SPOMNIENIA Wladyslaw Baranowski, Rozmowy z Pilsudskim 1916-1931, Warszawa 1938. Michal Eustachy Brensztejn, Dziennik z czasöw okupacji niemieckiej Wilna (1915-1917). Dziennik (1918), [w:] Teraz będzie Polska. Wybor z pamiętnikow z okresu I wojny swiatowej. Wstęp, opracowanie i przypisy Andrzej Rosner, Warszawa 1988. Zygmunt Fedorowicz, Trzydziesci lat mego pobytu w Wilnie (1914-1944), maszynopis, Ossolineum syg. 147/57. Waclaw Korabiewicz, Pokusy, Warszawa 1986. Aleksander Meysztowicz, Trzy miesiące rzqdöw w Litwie Srodkowej, Wilno 1922 (na prawach rękopisu). Konstanty Skirmunt, Moje wspomnienia, mikrofilm Ossolineum M-4072. Francesco Tommasini, Odrodzenie Polski, Warszawa 1928. Adam Uziemblo, Sejm w Wilnie, „Kultūra” [Paryž] 1949, nr 13, s. 83-98. Leon Wasilewski, Jözef Pilsudskį. Jakim Go znalem, Warszawa 1935.

E.

M ONOGRAFIE OPRACOWANIA PUBLICYSTYKA

Andrzej Ajnenkiel, Historia Sejmu Polskiego, t. II, cz. II: II Rzeczpospolita, Warszawa 1989. Arcybiskup Hryniewicki o wyborach, podal J.O., Wilno 1921. Juliusz Bardach, Krajowcy, federališci, inkorporacjonisci, [w:] tegož, O dawnej i niedawnej Litwie, Poznan 1988, s. 260-279. — Projekty organizacji kantonalnej Litwy oraz konfederacji polsko-litewskiej z 1921 roku, [w:] tamže, s. 280-292. Jan Brzoza [ps. Bohdan Skaradzinski], Polski rok 1919, Londyn 1988. Cezary Berezowski, Powstanie panstwa polskiego w swietle prawa narodöw, Warszawa 1934. St. Bogoria [wlasc. ks. Stanislaw Macieiewicz], Co kazdy Polak powinien wiedziec? [o Wilenszczyznie], Wilno 1921. * Zdzislaw Budecki, Stosunki polsko-litewskie po wojnie swiatowej 1918-1928, Warszawa 1928. E. Charaszkiewicz, Przebudowa wschodu Europy. Materialy do polityki wschodniej J. Pilsudskiego w latach 1893-1921, „Niepodleglošč” t. 5, Londyn 1955. Waclaw Chocianowicz, Sejm Wilenski w 1922 roku, „Zeszyty Historyczne” [Paryž] 1963, z. 4, s. 25-44. Chronologia stosunköw międzynarodowych Polski (1918-1921), zestawil Jaroslaw Jankiewicz, Warszawa 1955 (PISM).

135 Chronologia stosunköw międzynarodowych Polski (1922-1923), zestawila Maria Safianowska, Warszawa 1956 (PISM). Roman Dmowski, Polityka polska i odbudowa pahstwa, Warszawa 1926. M. Dowmunt [ps. Adam Uziemblo], Litwa z Polską, [b.m.] po 1916. Karol Grünberg, Polskie koncepcje federalistyczne 1864-1918, Warszawa 1971. Historia Polski, t. IV: 1918-1939, cz. 2: rozdz. XV-XXVI (1921-1926), pod red. Tadeusza Jędruszczaka, Warszawa 1984. Homunkulus, Wilehskie piosenki sejmowe. Karykatury Algo, Wilno 1922. Waclaw Jędrzejewicz, Jözef Pilsudskį 1867-1935. Žyciorys. Londyn 1982. — Kronika ¿yda Jozefą Pilsudskiego 1867-1935, t. 1-2, Londyn 1986. Zygmunt Jundzill, Z dziejöw polskiej myšli politycznej na Litwie historycznej, „Niepodleglošč” t. 6, Londyn 1958. Jan Jurkiewicz, Polsko-litewska „wojna nie wojna”, „Roczniki Historyczne” R. 46,1980, s. 155-174. — Rozwöj polskiej myšli politycznej na Litwie i Bialorusi w latach 1905-1922, Poznan 1983. Jözef Kukulka, Francja a Polska po traktacie wersalskim (1914-1922), Warszawa 1970. Stanislaw Kutrzeba, Polska Odrodzona 1914-1939, Krakow 1980. Artur Leinwand, Adam Uziemblo (1885-1971) žy d e — dzialalnošč — myšli, [w:] Adam Uziemblo, Ludzie i Tatry, Krakow 1987, s. 5-82. Jözef Laptos, Francuska opinia publiczna wobec sprawy polskiej w latach 1919-1925, Wroclaw 1983. Jerzy Lojek, Idea federacyjna Jozefą Pilsudskiego, „Przegląd Powszechny” 1987, nr 11, s. 175-191. Piotr Lossowski, Po tej i tamtej stronie Niemna. Stosunki polsko-litewskie 1883-1939, Warszawa 1985. — Stosunki polsko-litewskie w latach 1918-1920, Warszawa 1966. Juliusz Lukasiewicz, Polska w Europie w polityce Jozefą Pilsudskiego, Londyn 1944. Bronislaw Makowski, Litwini w Polsce 1920-1939, Warszawa 1986. Julian Makowski, Kwestia litewska. Studium prawne, Warszawa 1929. Wladyslaw Pobög-Malinowski, Najnowsza historia polityczna Polski, t. 2, Londyn 1956. Edward Maliszewski, Polski spis ludnošci na Ziemiach Wschodnich z grudnia 1919 r., „Wschöd Polski” 1920, nr 10-11, s. 14-21. S.M. [Stefan Mydlarz], Praca T-wa Stražy Kresowej na terytorium wyborczym Wilehszczyzny w okresie od 20 grudnia 1921 r. do 9 stycznia 1922 r., „Wschöd Polski” 1922, nr 1-3, s. 175-176. — Wola ludnošci ziemi wilehskiej, „Wschöd Polski” 1922, nr 1-3, s. 104—119. Jerzy Ochmanski, Historia Litwy, Wroclaw 1982. Kazimierz Okulicz, Ostatni akt dramatu Jozefą Pilsudskiego, „Zeszyty Historyczne”, nr 9, Paryž 1966, s. 7-45. — Podzial ziem Wielkiego Księstwa Litewskiego (1915-1923-1940), „Alma Mater Vilnensis” t. 3, Londyn 1953. Parlament Rzeczypospolitej Polskiej 1919-1927, pod red. profesoröw Henryka Mošcickiego i Wlodzimierza Dzwonkowskiego, Warszawa 1928. Jözef Pilsudskį, Pisma zbiorowe, t. V, Warszawa 1937. Feliks Raczkowski, Dwa obozy polityczne, Wilno 1921. Eugeniusz Römer, O Litwie historycznej i woli je j mieszkahcöw, cz. II. Wola mieszkahcow Litwy w czasie wojny, „Wschöd Polski” 1920, nr 1, s. 17-24. Tadeusz i Karol Rzepeccy, Sejm i Senat 1928-1933, Poznan 1928. Tadeusz i Witold Rzepeccy, Sejm i Senat 1922-1927, Poznan 1923. Tadeusz Rzepecki, Sejm Rzeczypospolitej Polskiej 1919 roku, Poznan 1920. W. Sęp, Sejm Wilehski — satyra grzeczna i fraszki krotochwilne, Wilno 1922. Jözef Siemienski, Plebiscyt czy Konstytuanta? (W sprawie Wilna i Litwy Srodkowef), „Wschöd Polski” 1921, nr 1-3, s. 28-33. Boleslaw Srocki, Polska, Litwa a sprawa wilehska, „Wschöd Polski” 1921, nr 1-3, s. 18-27.

136 — Przed rozstrzygnięciem sprawy wilenskiej, „Wschod Polski” 1921, nr 10-12, s. 487-499. Wladyslaw Studnicki, Panstwo Kowienskie. Dzisiejszy stosunek Litwinöw do Polaköw, Wilno 1922. — W sprawie stosunku politycznego Polski do je j ziem wschodnich, Warszawa 1919. Marian Swiechowski, Na rubiezy Wschodu i Zachodu, „Wschod Polski” 1920, nr 10-11, s. 1-8. — 0 program w stosunku do ziem litewsko-bialoruskich, „Wschod Polski” 1919, nr 1, s. 23-29. Adam Uziemblo, Delegacja wilenska w Warszaxvie. Tragiczna noc sprawy wilenskiej w Warszawie, Warszawa 1922. Boleslaw Waligöra, N a przelomie. Zdarzenia na ziemiach Bialorusi i Litwy oraz w krajach baltyckich (1918-1919), Warszawa 1934. — Walka o Wilno. Okupacja Litwy i Bialorusi w 1918-1919 roku przez Rosję Sowieckq, Wilno 1938. — Zajęcie Wilna przez gen. Ž eligowskiego, „Bellona” 1930, t. 36, s. 225-272. Leon Wasilewski, Litwa i Bialoruš. Przeszlošč — Teražniejszošč — Tendencje rozwojowe, Krakow [b.r.]. — Litwa i Bialoruš. Zarys historyczno-polityczny stosunköw narodowosciowych, Warszawa 1925. 1922 — 18 IV 1924 W drugą rocznicę. Jednodniöwka pamiqtkowa, Wilno 1924. 1922 — 18 V 1923 W pierwszq rocznicę. Jednodniöwka pamiqtkowa, Wilno 1923. Iwo Werschler, Z dziejöw obozu belwederskiego. Tadeusz Holowko žy d e i dzialalnošč, Warszawa 1984. Wilenszczyzna i Nowogrodczyzna w latach 1920-1937. Sprawy polityczne i spoleczne. Oprac. Wanda Dobaczewska, Wilno 1938. Wilno i Ziemia Wilenska, t. I—II, Wilno 1930-1931. Wilno wyzwolone. Jednodniöwka na zjazd bylych uczestnikow walk o Wilno w dniach 10-11 X I 1930 r., Wilno 1930. Wladyslaw Wielhorski, Polska a Litwa. Stosunki wzajemne w biegu dziejöw, Londyn 1947. Kazimierz Więch, PPS w pierwszych latach parlamentaryzmu 1921-1923, Warszawa 1987. Henryk Wisner, Wojna nie wojna. Szkice z przeszlošci polsko-litewskiej, Warszawa 1987. Wybory do Sejmu w Wilnie 8 stycznia 1922. Oswietlenie akcji wyborczej i je j wyniköw na podstawie zrodel urzędowych opracowanych przez Gen. Komisariat Wyborczy, Wilno 1922.

INDEKS NAZWISK (nie obejmuje Bibliografii)

Abramowicz Ludwik 30 Abramowicz Witold 30, 41, 65, 82, 88, 100, 102, 106, 129, 130 Achramowicz Ignacy 81, 128 Adamowicz Jan 82, 96, 129, 133 Adamowicz Maciej 82, 96, 128 Adolph, inzynier 30 Ajnenkiel Andrzej 5, 8 Arciszewski Miroslaw 51 Askenazy Szymon 51, 55, 68 Baginski Stanislaw 65, 82, 101, 104, 129, 130 Balaban Ludwik 80, 127 Bankowski Witold 29, 80, 89, 106, 113, 127 Baranowski Bonifacy 82, 96, 128 Bardach Juliusz 5, 7 Beck Jözef 51 Belina-Prazmowski W. zob. Prazmowski Wladyslaw Belina Belcikowski Jan 60 Bergman Rudolf 80, 127 Bermondt-Awalow Pawel 44 Bernacki Antoni 81, 128, 130 Bobicki Leon 41 Bobrowski Leon 82, 127 Bohdanowicz Jozef 131 Bossowski Franciszek 86, 87 Bourgeois Leon 44, 55 Brensztajn Michal Eustachy 12 Brzostowski Stanislaw 29, 60, 80, 101, 106, 127, 129, 130 Budionny Siemion M. 36 Bukrabo Wiktor 80, 127 Burak Piotr 81, 128 Butkiewicz, putkownik 45, 77 Chardigny, pulkownik 55 Chocianowicz Waclaw 7 Chodynicki Kazimierz 86, 87

Chomiczewski Wladyslaw 81, 128 Chominski Ludwik 30, 64, 82, 88, 93, 100, 106, 111, 129, 130 Cichocki K. 17 Ciechanowski Jan 117 Curzon George Nathaniel 110 Czamowski Wiktor 80, 106, 127, 130 Czechowicz Izydor 80, 127 Czerniewski, posel 112 Czerwinski Zygmunt 80, 128, 130 Cziczerin Gieorgij W. 123 Dalbor Edmund 120 Dgbowski, doktor 31 Dmowski Roman 13, 14 Downarowicz Stanislaw 30, 31, 112 Dubicki Ludwik 80, 128 Dubicki Stanislaw 81, 128 Dzierkacz Józef 81, 128 Dziewanowski Marian Kamil 15, 16 Dzwonkowski Wlodzimierz 27 Ehrenkreutz Stefan 86, 87 Engiel Mieczyslaw 20, 41, 68, 80, 100, 105, 128-130 Falewicz Jan Marcin 80, 128, 130 Fedorowicz Zygmunt 6, 50, 51, 80, 89, 95, 128-130 Filipowicz Wiktor 131 Foch Ferdinand 38, 39 Gasparaniec Zygmunt 81, 96, 128 Giecewicz Hipolit 31 Gielzyhski Witold 111 Givet S. de 44 Glogier Maciej 25-35 Gl^binski Stanislaw 116 Goltz Rüdiger von der 44

138 Grabowski L. 74 Grabowski Wadaw 69, 81, 101, 102, 128, 130 Grabski Wladyslaw 37 Grauzm Maria 131 Gregory, dyplomata angielski 117 Grodzicki Stanislaw 35 Haller Stanislaw 36 Halko Antoni 82, 129, 130 Hamiewicz Hipolit 81, 128, 130 Haul Walerian 82, 128 Hegemayer K. 74 Helman Stanislaw 82, 129, 130 Hermanowicz Franciszek 73 Holowko Tadeusz 30 Hryniewicki Karol 76, 80, 128 Hymans Paul 44, 50-53, 64 Iwanowski Jerzy 31 Jackiewicz Jozef 81, 89, 101, 106, 113, 128 Jagiellonowie, dynastia 62 Janikowski Stanislaw 81, 98, 130 Jankowski Jan 131 Jankowski K. 29 Jankowski Marian 82, 129 Janowska Halina 42 Januszewicz Wiktoria 131 Jasinski Zbigniew 80, 98, 99, 128-130 J?druszczak Tadeusz 42 J?drzejewicz Wadaw 15 Jozanis Alfons 82, 128, 130 Jundzill Zygmunt 7, 23, 30 Jurkiewicz Jan 5, 7 Kamieniecki Witold 30 Kaminski Wladyslaw 131 Kardzis Franriszek 80, 128, 130 Karnicka Aleksandra 82, 129 Kern Emma 131 Kiakszto Stanislawa 131 Kijewicz Jozef 81, 96, 128 Klejewski Michal 80, 128 Klott J. 30 Klyszejko Antoni 80, 106, 113-115, 128, 129 Kognowicki S. 31 Kolankowski Ludwik 17 Koneczny Feliks 86, 87 Konopnicka Maria 56 Korabiewicz W adaw 7, 77

Kossakowski Michal 45, 71, 72, 111 Koscialkowski Marian Zyndram 40, 86 Kozicki Stanislaw 14 Kozlowski Jan 131 Kozlowski Kazimierz 81, 128 Krzyzanowski Bronislaw, ojciec 30, 63, 81, 88, 90, 102, 106, 113, 128-130 Krzyzanowski Bronislaw, syn 63 Kukulka Jozef 53, 110 Kuleszo Adam 80, 128 Kuleszo Bronislaw 81, 106, 128, 129 Kumaniecki Kazimierz Wladyslaw 12, 19, 37, 48, 49, 51, 111, 123 Kutrzeba Stanislaw 35 Landsberg Karol 111, 131 Laroche Jules 52 Lepiesza Józef 81, 128 Lisowski Boleslaw 81, 106, 129 Losik, dzialacz biaioruski 31 Lutoslawski Kazimierz 112 Lakowicz B. 74 Laptos Józef 44 Lastowski J. 30 Lojek Jerzy 30 Lokudewski Antoni 81, 89, 107, 128, 129 Lossowski Piotr 5, 8, 17, 19, 23, 36, 37, 39, 43, 44, 48 Lotoczko Ignacy 73 Lowkis Stefan 80, 128 Lozowski Jozef 81, 128 Lubienski Leon 31 Luczynski Wincenty 46, 55, 56, 74 Lukasiewicz Juliusz 51, 52 Lunicki Stanislaw 31 Maciejewicz Stanislaw 80, 102, 128-130 Mackiewicz Jozef 81, 128 Mackiewicz Stanislaw Cat 23 Makowski (lasc. Makauskas) Bronislaw 5,11,25 Malinowski Boleslaw 73 Maliszewski Edward 25 Malowieski Józef 61, 81, 89, 106, 128-130 Marcinkowski Aleksander 81, 128-130 Massonius Marian 87 Maszczyk Stanislaw 82, 104, 129 Mejnartowicz Franciszek 80, 128 Meysztowicz Aleksander 6, 54-58, 67, 71, 72, 85, 86, 88

139 Mickiewicz Adam 107 Mickiewicz Antoni 81, 106, 114, 128-130 Mickiewicz Stefan 30, 64, 82,92, 95,96, 98,102, 104, 129, 130 Milewicz Kazimierz 82, 106, 128 Mokrzecki Stanislaw 55 Moraczewski J?drzej 17 Moroz Jan 81, 128-130 Mosciski Henryk 27 Mueller, dyplomata angielski 116 Mühlstein Anatol 51 Mydlarz Stefan 83, 84 Nagrodzki Zygmunt 30 Nawroczyriski Tadeusz 61 Niedek Micha! 131 Nowodworski Leon 86, 87 Nowodworski Stanislaw 115 Nusbaum Czeslaw 82, 100, 128-130 Obst Jan 29 Ochmanski Jerzy 17 Odyniec Leon 73 Okulicz Kazimierz 7, 50, 51 Olszanski Ignacy 29, 60, 80, 106, 128, 130 Orechwo Kasper 80, 128, 130 Osiecki Stanislaw 115 Osmolowski Jerzy 21 Ostrowski Janusz 82, 128, 129 Paderewski Ignacy Jan 19, 20 55 Panafieu Andre Hector de 116 Parczewski Alfons 86, 87 Paszkiewicz Eugeniusz 73 Perkowski Leon 29, 80, 128 Pfeil, general 12 Piesciuk Franciszek 81, 128 Pietkiewicz Piotr 81, 128, 130 Pilsudski Jan 30, 82, 129, 130 Pilsudski Jozef 6, 7,9, 1 4 -1 6 ,1 8 -2 2 , 24, 26, 27, 29, 35, 36, 38-41, 43, 45, 46, 48, 51, 55, 65, 72, 80, 90, 91, 93, 94, 104, 108, 120, 121, 125 Piotrowski Adam 81, 128 Piotrowski Michal 132 Pizani M. 74 Plater M. 31 Plater Stanislaw 10 Ponikowski Antoni 55, 111-113, 115-117, 120 Poplawska Wanda 131 Prazmowski Wladyslaw Belina 9, 18, 20, 21

Prystor Aleksander 48, 51 Przewiocki Michal 81, 128, 130 Przybytko Antoni 82, 129 Raczkowski Feliks 60, 61, 80,100,106, 111, 128 Rak Michajlowski, dzialacz bialoruski 31 Rakusza-Suszczewski Stanislaw 74 Rataj Maciej 123, 124 Rauba Antoni 81, 128 Reichel Mieczyslaw 73 Rodowicz Wladyslaw 73 Römer Eugeniusz 22-26 Römer Michal 121, 122 Roznowski Aleksander 30 Roznowski Kajetan 81, 128, 130 Rutkowski, ksi^dz 29 Ryttel W. 29 Rzepecki Tadeusz 79 Rzepecki Witold 79 S.H.P. zob. Plater Stanislaw S.M. zob. Mydlarz Stefan Sapieha Eustachy 49 Saura, dyplomata 122 Seczykowska Irena 131 Sienkiewicz Czeslaw 74 Sikorski Feliks 131 Sikorski Wladyslaw 124 Siokmak J. 74 Siuchta Maksymilian 80, 128, 130 Skinder Stanislaw 81, 128 Skirmunt Konstanty 53, 54, 56, 111, 112, 115 Skrzynski Wladyslaw 43 Skulski Leopold 112, 114 Solowiej Zygmunt 80, 128 Soltan Wladyslaw 111 Sopocko Romuald 81, 128 Soroko Karol 73 Sperski Ludwik 81, 96, 128 Staniewicz Witold 82, 87, 101, 102, 104, 128, 130 Stankiewicz Stanislaw 74 Staszkiel Aleksander 82, 128 Stefanowicz Edward 82, 129 Steslowicz Wladyslaw 112 Strumilio, adwokat 31 Studnicki Wladyslaw 86, 87 Studzinski, polityk 111, 113 Subotowicz Feliks 81, 128 Surwillo Edward 80, 128

140 Szadurski Waclaw 82, 128-130 Szarejko Irena 131 Szeptunowski Bronislaw 82, 104, 129 Szopa Teofil 30, 41 Szwabowicz Antoni 81, 106, 114, 128 Szymkiewicz A. 74 Swiechowski Marian 30, 31, 63, 81, 87, 91, 99, 100, 102, 107, 128 Šwiętožecki, dzialacz Strazy Kresowej 32 Swirkowski Romuald 81, 128, 129 Talapin Kazimierz 82, 128 Tereszczenko, dzialacz bialoruski 31 Tommasini Francesco 116, 123 Topolska Maria Barbara 10 Trabszo Antoni 82, 104, 130 Umiastowski B. 29 Ustupski Jan 131 Uziemblo Adam 6, 82, 106, 114, 128-130 Voldemaras Augustinas 16, 19, 51 Wankowicz S. 31 Wasilewski Leon 10, 16, 17, 19, 38, 51 Waszkiewicz Wladyslaw 82, 128 Wçdziagolski Bronislaw 82, 89, 128, 130 Wçslawska Emilia 29 Wçslawski Wojciech 29 Wielhorski Wladyslaw 8, 10 Wielowieyski Józef 52 Wiçch Kazimierz 64 Wiçckowicz Boleslaw 73 Wilczynski, polityk wilenski 31 Wilewski Stefan 131 Wilson Thomas Woodrow 13, 14

Wiscicka Stanislawa 131 Witos Wincenty 116 Wodejko Kazimierz 81, 128 Wojnicz Adam 82, 128 Wôjdnowicz Jan 81, 128, 130 Wrangel Piotr N. 44 Wrôblewski Wladyslaw 110, 117 Wrzesinski Wojciech 8 Wscieklica Wlasyslaw 86 Wyszyhski W. 74 Zabierzowski Zygmunt 56-59, 74, 86 Zahorski Wladyslaw 29 Zakrzewski Michal 81, 128 Zaleski August 71, 72 Zalewski Antoni 81, 90, 106, 128, 130 Zamoyski Maurycy 110 Zan Olgierd 73 Zasztowt Aleksander 41, 65, 82, 92, 104, 106, 111, 112, 114, 129, 130 Zawadzki Wladyslaw 73, 86, 87 Zbrowski, podpulkownik 86, 87 Zdziechowski Marian 86, 87 Zlotnicki Lucjan 27 Zmitrowicz Józef 81, 128, 130 Zwierzynski Aleksander 29, 60, 80, 89, 103,106, 114, 128, 130 Žebrowski Boleslaw 81, 128 Zeligowski Lucjan 6, 21, 35, 40, 41, 43-46, 48-52, 54—56, 61, 64, 65, 88-91, 93, 94, 98, 102, 104, 107, 120, 121, 127 Zongollowicz Bronislaw 86, 87 Zukowski Ignacy 77 Žylinska Otylia 131 Žylihski Aleksander 80, 128 Žylko Aleksander 73

INDEKS NAZW GEOGR AFICZN Y CH (nie obejmuje Bibliografu)

Anglia 43, 44, 110, 117, 123 Augustow 20, 38 Austro-W?gry 36, 99 Baltyk 20 Bastuny 39 Berezyna 23, 36 Bialorus 5 ,7 ,1 0 ,1 1 ,1 6 ,1 7 , 29, 31-33, 35, 38, 50, 64, 69, 75, 95, 102 Bialystok 18, 23, 32 Biebrza 37 Bobrujsk 50 Braslaw 24, 25, 46, 55, 56, 59, 66, 67, 72-74, 79, 80, 83, 84, 98, 127 Bruksela 50, 51 Brzesc Litewski 24, 26, 28, 29 Czarna Hancza 20 Daugieliska 77 Dniepr 36 Dynaburg 20, 66 Dzisna 24, 25 Dzwina 23, 36 Dzwinsk zob. Dynaburg Estonia 14 Europa 20, 43, 44, 53, 87, 110, 117, 123 Galicja Wschodnia 37 Gdansk 35, 37 Genua 110, 117 Giedrojcie 45 Gorny Sl^sk 35, 118 Grodno 20, 22, 24, 25, 37-39, 55, 66, 100, 101, 122, 131 Grodzienszczyzna 13, 21, 40 Horodlo 89, 94, 104

Janiszki 122 Japonia 123 Kalwaria 38 Kanal Augustowski 20 Kaukaz 15 Kiejdany 45 Kijow 36 Klaipeda 123, 124 Kobylnik 46 Komaje 67, 69, 77, 83, 84, 127 Kowienszczyzna 13, 21, 49, 106 Kowno 30, 45, 46, 79, 86, 96, 97, 110, 120, 121, 131 Krakow 61 Krym 44 Lida 22, 24, 25, 37, 46, 55, 56, 59, 67-69, 72-74, 78, 79, 83, 84, 98, 127 Litwa, passim Litwa Kowienska 41,48, 78, 86, 87,90,104,110 Litwa Srodkowa 6, 40-56, 58, 59, 67, 71-74, 78, 79, 85-88, 90, 97, 98, 101, 102, 111 Londyn 15, 110, 117 Lublin 89, 94, 104, 121 Lomža 121 Lotwa 95, 127 Mazury 35, 71 Minsk 24, 26, 28-32, 46, 50 Minszczyzna 13, 21, 23, 31, 32, 40 Moskwa 37 Mozysz 50 Niemcy 15, 17, 62, 123 Niemen 5, 17, 20, 36, 39, 127 Nowe Šwięciany 130

142 Nowogrodek 24, 25, 78, 100 Nowy Dwor 127 Orany 39, 55 Orniany 122 Orawa 35, 37 Oszmiana 22, 24-26, 37, 46, 55, 56, 67, 69, 77, 79, 83, 84, 101, 127 Panaszyszki 122 Paryž 14, 16, 19, 22, 52 Polska, passim Polock 50 Porzecze 20 Powišle 35 Poznan 61, 121 Prusy Wschodnie 20 Ptycz 23 Radom 27 Republika Litewsko-Bialoruska 18, 104 Rosja 13-15,17,20,27, 30, 32-37, 62, 79, 87, 91, 93, 94, 99, 104, 125 Rosja Radziecka 15, 35, 44, 50, 87, 91, 92, 104, 123 Rowne 50 Rus 14, 60, 61 Ryga 44, 50

Swislocz 39 Szczuczyn 46 Szyrwinty 46, 55, 67, 83, 84, 127 Sl^sk 64, 76 Sl^sk Cieszynski 35, 37 Swi?ciany 22, 24, 25, 35, 46, 55, 56, 67, 71, 79, 83, 84, 101, 127 Torun 26 Traby 46 Troki 22-26, 46, 55, 56, 67, 83, 84, 127 Turgiele 46 Ukraina 15, 27, 35, 36, 50 Ukraina Radziecka 50 Ukrainska Republika Ludowa 36 Urzuleje 122 Warmia 35 Warszawa 6, 8, 16, 17, 19, 22, 36, 45, 48, 49, 53, 61, 62, 71, 76, 85, 95, 100, 106, 109-112, 114-117, 127 Wasiliszki 67, 79, 83, 84, 127 Waszyngton 14 Wieprz 38 Wilejka 24, 25 Wielka Brytania zob. Anglia Wielkie Ksi?stwo Litewskie 9, 10, 13, 15-20,

100, 102 Sejny 38 Skobsk 122 Spa 37, 40 Spisz 35, 37 Stany Zjednoczone Ameryki Polnocnej 13, 14, 43 Suwalszczyzna 20, 37-39 Suwalki 38-40, 51, 123

Wilenszczyzna, passim Wilno, passim Wlochy 110, 123 Wloclawek 26 Wolkowysk 22 Wysoki Dwor 67, 83, 84, 127 Zbrucz 50

SPIS MAP, TABEL I SCHEMATÖW

Tab. 1. Ludnosc gub. wilenskiej przed 1825 r. Zrodlo: B. Makowski, Litwini w Polsce 1920-1939, Warszawa 1986, s. 1 7 ............................................................................................. Tab. 2. Ludnosc gub. wilenskiej w 1860 r. Zrodlo: ta m z e .................................................... Tab. 3. Ludnosc gub. wilenskiej w 1897 r. Zrodlo: L. Wasilewski, Litwa i Bialorus. Przeszlosc — Terazniejszosc — Tendencje rozwojowe, Warszawa [b.r.], s. 88-89 . . . Tab. 4. Ludnosc miasta Wilna w 1917 r. Zrodlo: M. E. Brensztejn, Dziennik z czasöw okupacji niemieckiej Wilna (1915-1917). Dziennik (1918), [w:] Teraz bgdzie Polska. Wybör z pamigtnikow z okresu I wojny swiatowej. Wstgp, oprac. i przypisy A. Rosner, Warszawa 1988, s. 5 3 .................................................................................................................. Tab. 5. Stosunki narodowosciowe na terenie okr^gu wilenskiego wg spisu z XII 1919 r. Zrodlo: E. Römer, Spis ludnosci na terenach administrowanych przez Zarzqd Cywilny Ziem Wschodnich w 1919, Lwow 1920, s. 31...................................................................... Sch. I. Schemat organizacji wladz nadzorczych. Zrodlo: Wybory do Sejmu w Wilnie 8 stycznia 1922. Oswietlenie akcji wyborczej i je j wyniköw na podstawie zrödel urzgdowych opracowanych przez Gen. Komisariat Wyborczy, Wilno 1922, s. 89 . . . Sch. II Schemat organizacji wlasciwych organow wyborczych. Zrodlo: tamze, s. 90 . . . Tab. 6. Stosunki narodowosciowe na terytorium obj?tym wyborami do Sejmu Wilen­ skiego. Zrodlo: tamze, s. 1 0 4 ........................................................................................................ Mapa I. Tereny obj?te post?powaniem wyborczym do Sejmu Wilenskiego. Opracowal i wykonal Grzegorz W y so c k i................................................................................................... Tab. 7. Spis poslow Sejmu Wilenskiego. Zrodlo: Wybory do Sejmu w Wilnie..., s. 91-93 Tab. 8. Liczba glosow oddanych na poszczegolne listy wyborcze. Zrodlo: S.M. [Stefan Mydlarz], Wola ludnosci ziemi wilenskiej, „Wschod Polski” 1922, nr 1-3, s. 119 Tab. 9. Frekwencja podczas wyborow do Sejmu Wilenskiego. Zrodlo: tamze, s. 118

SPIS ILUSTRACJI*

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39.

Wojsko polskie na pi. Katedralnym w Wilnie po zajęciu miasta w kwietniu 1919 r. Jözef Pilsudskį. Gen. Lucjan Zeligowski. Prezes Tymczasowej Komisji Rządzącej Litwy Srodkowej Aleksander Meysztowicz. Tymczasowa Komisja Rządząca Litwy Srodkowej. Pelny sklad Glöwnego Komitetu Wyborczego. Znaczek poczty Litwy Srodkowej z wizerunkiem godla panstwa. Agitacja przedwyborcza przed kolegiatą w Trokach. Strona tytulowa jednej z broszur propagandowych z okresu kampanii wyborczej. Plakat z okresu kampanii wyborczej. Plakat z okresu kampanii wyborczej. Plakat z okresu kampanii wyborczej. Plakat wyborczy w wersji polskiej. Plakat wyborczy w wersji litewskiej. Rozklad jazdy, w formie plakatu, informujący o specjalnych pociągach dla osob uprawnionych do glosowania, a mieszkających w innych rejonach kraju. Plakat przygotowany przez Biuro Propagandy Wyborczej. Plakat przygotowany przez Biuro Propagandy Wyborczej. Plakat propagujący ideę wyborow. Plakat propagujący ideę wyborow. Plakat propagujący ideę wyborow. Plakat propagujący ideę wyborow. Plakat propagujący ideę wyborow. Instrukcja wyborcza w formie plakatu. Plakat Polskiego Centralnego Komitetu Wyborczego. W dniu wyborow. W dniu wyborow. Antoni Lokuciewski, marszalek Sejmu Wilenskiego. Zygmunt Fedorowicz, pierwszy wicemarszalek. Bronislaw Krzyzanowski, drugi wicemarszalek. Jözef Malowieski, trzeci wicemarszalek. Aleksander Zwierzynski, jeden z lideröw ZSiUN. Karol Landsberg, kierownik kancelarii sejmowej. Karykatura Mariana Swiechowskiego. Karykatura Czeslawa Nusbauma. Karykatura Stefana Mickiewicza. Strona „Dziennika Urzędowego TKR”. Gmach Teatru na Pohulance, w ktörym odbywaly się obrady Sejmu Wilenskiego. Akt inkorporacji Ziemi Wilenskiej do RP. Symboliczne klucze do Wilna, projektu Ferdynanda Ruszczyca, ktöre wręczono Jözefowi Pilsudskiemu podczas uroczystošci 18 IV 1922 r.

* Fotografie pochodzą ze zbioröw Archiwum Akt Nowych w Warszawie, z „Tygodnika Ilustrowanego” i „Swiatowida”, z publikacji: Homunculus, Wilenskie piosenki sejmowe. Karykatury ALGO, Wilno 1922, oraz z prywatnych zbioröw autora.

SPIS TREŠCI W s t ę p ....................................................................................................................................................... Rozdziai I. Geneza Sejmu Wileriskiego. Odezwy do ludnošci vvilenszczyzny wydane przez Belinę-Pražmovvskiego i P ilsu d sk ieg o ................................................................................... Sklad narodowošciowy Wilenszczyzny............................................................................................. Dwie polskie koncepcje rozwiązania problemų W ilenszczyzny............................................. Odezwa D o Obywateli byiego Wielkiego Księstwa Litewskiego. Zarząd Cywilny Ziem W s c h o d n ic h .................................................................................................................................. Rozdziai II. Przebieg wydarzen między rozpoczęciem przygotovvan do zvvolania sejmu w Wilnie a akcją generala Ž eligow skiego.............................................................................. Sytuacja na Wilenszczyžnie po wkroczeniu wojsk polskich. Czynnošci podjęte przez Zarząd Cyvvilny Ziem Wschodnich w celu przygotowania wyborow do sejmu w Wilnie. Spis ludnošci z grudnia 1919 r....................................................................................... Misja Macieja G logiera.......................................................................................................................

5 9 9 13 16 21

21 27

Rozdziai III. Akcja generala Želigowskiego. Ponowna zapowiedž wyborow do sejmu w W il n ie .......................................................................................................................................

35

Rozdziai IV. Litwa Š ro d k o w a ........................................................................................................ Od konfliktu zbrojnego do rozmow pod auspicjami Ligi N arod ovv............................... Od rozmow w Brukseli do ostatecznego rozpoczęcia postępowania wyborczego . . .

43 43 50

Rozdziai V. Kampania vvyborcza do SejmuW ilen sk iego....................................................... Zarządzenia w y b o r c z e ....................................................................................................................... Programy stronnictw politycznych uczestniczących w wyborach do Sejmu Wilenskiego Mniejszošci narodowe a wybory do SejmuW ilen sk ieg o ....................................................... Kampania wyborcza i w y b o r y ........................................................................................................

57 57 60 67 71

Rozdziai VI. Obrady Sejmu W ilen sk iego...................................................................................

85

Rozdziai VII. Poslowie Sejmu Wilenskiego w Warszawie. Uchwala Sejmu Ustawodawczego o wcieleniu Wilenszczyzny do P o ls k i....................................................................

109

Rozdziai VIII. Objęcie wladzy nad Wilenszczyzną przez Rzeczpospolitą Polską. Ostateczne uznanie przez mocarstwa ententy polskiej granicy w sch od n iej........................ A neksy....................................................................................................................................................... B ib lio g ra fia ............................................................................................................................................ Indeks nazw isk....................................................................................................................................... Indeks nazw geograficznych............................................................................................................. Spis map, tabel i sch em a to w ........................................................................................................ Spis ilu str a c ji.......................................................................................................................................

120 127 133 137 141 143 144