Samorządowa promocja zdrowia: podręcznik dla urzędników 8375090204, 9788375090208 [PDF]

Zitiervorschau

Krzysztof Krajewski-Siuda Magdalena Olszanecka-Glinianowicz Krzysztof Kaczmarek

SAMORZÑDOWA PROMOCJA ZDROWIA PODR¢CZNIK DLA URZ¢DNIKÓW

Krzysztof Krajewski-Siuda, Magdalena Olszanecka-Glinianowicz, Krzysztof Kaczmarek

SAMORZÑDOWA PROMOCJA ZDROWIA PODR¢CZNIK DLA URZ¢DNIKÓW

Recenzent Prof. dr hab. n. med. Barbara Zahorska-Markiewicz

Podr´cznik opracowano w ramach ekspertyzy na zamówienie Ministerstwa Zdrowia „Realizacja przez samorzàdy terytorialne w Polsce programów promocji zdrowia i profilaktyki zachorowaƒ w latach 1999-2004“ (nr 8/Eks/ÂAM/2006/1204/3412/MNiSzW) wykonanej w Zak∏adzie Polityki Zdrowotnej Âlàskiej Akademii Medycznej w Katowicach pod patronatem Zwiàzku Powiatów Polskich, Zwiàzku Miast Polskich, Âlàskiego Zwiàzku Gmin i Powiatów.

© Copyright by Âlàska Akademia Medyczna, Katowice 2006. Wszelkie prawa zastrze˝one. Przedruk i reprodukcja w jakiejkolwiek postaci ca∏oÊci lub cz´Êci dzie∏a bez pisemnej zgody wydawcy sà zabronione. Wydanie I ISBN-10: 83-7509-020-4 ISBN-13: 978-83-7509-020-8 Autor zdj´ç: na ok∏adce i na str 8, 10, 15-16, 20-25, 27, 31, 33, 36-37, 40-42, 48-50 - Daniel Dmitriew Sk∏ad komputerowy: Wydawnictwo ÂAM, 40-752 Katowice, ul. Medyków 12 Projekt graficzny i ∏amanie: STP ,,KorGraf” s.c., 40-081 Katowice, ul. Dàbrówki 15/12 Druk: Zak∏ad Poligrafii ÂAM, 40-752 Katowice, ul. Medyków 18

Spis treÊci I. Wprowadzenie ..................................................................................................................................................................................................................................................................................... 1. Czym jest program promocji zdrowia? ................................................................................................................................................................................................................... 2. Czym jest program profilaktyki zachorowaƒ? ............................................................................................................................................................................................... 3. Czym jest program przeciwdzia∏ania patologiom spo∏ecznym? ............................................................................................................................................. 4. Rodzaje programów ..................................................................................................................................................................................................................................................................... 5. Cel opracowania ..............................................................................................................................................................................................................................................................................

5 6 6 7 7 8

II. Zadania jednostek samorzàdu terytorialnego w dziedzinie promocji zdrowia ................................................................................................. 1. Rola samorzàdu w systemie ochrony zdrowia ............................................................................................................................................................................................. 2. Klasyfikacja zadaƒ samorzàdów z zakresu ochrony zdrowia na podstawie zapisów zawartych w prawodawstwie .. 3. Czym jest promocja zdrowia? .......................................................................................................................................................................................................................................... 4. Kto mo˝e uczestniczyç w przedsi´wzi´ciachmajàcych na celu promocj´ zdrowia? .................................................................................... 5. Jakie korzyÊci przynosi samorzàdowi elastycznoÊç systemu prawnego? ...................................................................................................................... 6. Inne dzia∏ania bezpoÊrednio wià˝àce si´ z szeroko poj´tà promocjà zdrowia (g∏ównie poprzez umo˝liwienie prowadzenia zdrowego stylu ˝ycia),uj´te sà w ustawowych kompetencjach samorzàdów ................................................................. 7. Problemy zdrowotne, w których samorzàd terytorialny zosta∏ uznany przez Sejm za jeden z organów odpowiedzialnych za prowadzenie dzia∏aƒ zapobiegawczych .............................................................................................................................................. 7.1. Narkomania ...................................................................................................................................................................................................................................................................................... 7.2. Zapobieganie alkoholizmowi - zadania samorzàdu ........................................................................................................................................................................ 7.3. Nikotynizm - obowiàzki samorzàdu terytorialnego ..........................................................................................................................................................................

9 9 10 10 12 13 14 15 15 17 18

III. Promocja zdrowia oparta na spo∏ecznoÊci lokalnej (com-munity-based health promotion) .......................................................... 19 1. Historia i wspó∏czesnoÊç ........................................................................................................................................................................................................................................................ 19

3

2. Jakie dzia∏ania mo˝na uznaç za promocj´ zdrowia realizowanà w zgodzie z zasadami promocji zdrowia opartej na spo∏ecznoÊci lokalnej? ................................................................................................................................................................................................................................ 20 3. Co zrobiç by polepszyç samorzàdowà promocj´ zdrowia? ......................................................................................................................................................... 22 IV. PodejÊcie oparcia na dowodach w promocji zdrowia (evi-dence-based health promotion) .......................................................... 1. Czym jest dowód? ........................................................................................................................................................................................................................................................................... 2. Dlaczego rozwój nowego podejÊcia w medycynie wzbudzi∏ zainteresowanie promotorów zdrowia i ekspertów? . 3. Kszta∏towanie wp∏ywu na podejmowane dzia∏ania poprzez sposób podejÊcia do poj´cia zdrowia ......................................... 4. Ró˝nice mi´dzy medycynà opartà na dowodach, a promocjà zdrowia opartà na dowodach .......................................................... 5. Jakie dowody kwalifikowaç si´ b´dà do wykorzystania w ramach nowego podejÊcia do promocji zdrowia? .............. 6. Standardy, jakie powinny spe∏niaç zespo∏y odpowiedzialne za realizacj´ promocji zdrowia ........................................................... 7. Propozycja g∏ównych sk∏adowych modelu promocji zdrowia opartej na dowodach ..................................................................................

26 26 26 27 28 29 31 32

V. Europejskie narz´dzie zapewnienia jakoÊci w promocji zdrowia (EQUIHP) ....................................................................................................... 1. Czemu mo˝e s∏u˝yç EQUIHP? ........................................................................................................................................................................................................................................ 2. Kto mo˝e korzystaç z EQUIHP? ..................................................................................................................................................................................................................................... 3. Kiedy u˝ywaç EQUIHP? .......................................................................................................................................................................................................................................................... 4. Do jakich typów projektów przeznaczony jest EQUIHP? ..............................................................................................................................................................

33 34 34 35 35

VI. Polskie narz´dzie zapewnienia jakoÊci w samorzàdowych programach promocji zdrowia ......................................................... 1. Czemu s∏u˝y polskie narz´dzie zapewnienia jakoÊci w samorzàdowych programach promocji zdrowia i przez kogo mo˝e byç wykorzystywane ............................................................................................................................................................................................................ 2. Konstrukcja polskiego narz´dzia zapewnienia jakoÊci w samorzàdowych programach promocji zdrowia ...................... 2.1. Wersja pe∏na .................................................................................................................................................................................................................................................................................... 2.2. Wersja uproszczona ...............................................................................................................................................................................................................................................................

42

VII. Podsumowanie

..............................................................................................................................................................................................................................................................................

50

VIII. PiÊmiennictwo

..............................................................................................................................................................................................................................................................................

51

4

43 43 43 48

I. Wprowadzenie K

westie promocji zdrowia od kilkudziesi´ciu lat stanowià obiekt intensywnego zainteresowania mi´dzynarodowych organizacji dzia∏ajàcych na polu zdrowia.

W 1999 roku wprowadzono w Polsce reform´ administracyjnà, polegajàcà na utworzeniu samorzàdu terytorialnego na trzech poziomach: gminy, powiatu i województwa.

Przypisanie powiatom wiodàcej roli w zakresie promocji zdrowia jest jak najbardziej uzasadnione z punktu widzenia wielkoÊci jednostki i potencjalnej sprawnoÊci oraz efektywnoÊci programów prowadzonych w skali kilkudziesi´ciotysi´cznej populacji.

Âwiatowa Organizacja Zdrowia w swoich strategicznych dokumentach definiuje t´ form´ aktywnoÊci jako podstaw´ sprawnego i efektywnego systemu zdrowotnego.

W zakresie kszta∏towania polityki zdrowotnej w aspekcie promocji zdrowia, utworzenie trójpoziomowej administracji samorzàdowej skutkowa∏o przypisaniem wiodàcej roli w tej dziedzinie szczeblowi poÊredniemu, czyli powiatom.

5

Program promocji zdrowia to dzia∏ania, które umo˝liwiajà jednostkom i spo∏eczeƒstwom zwi´kszenie kontroli nad uwarunkowaniami zdrowia i przez to uzyskanie jego poprawy zgodnie z koncepcjà, która obejmuje lansowanie zdrowego stylu ˝ycia i innych czynników wp∏ywajàcych na zdrowie: ❖ spo∏ecznych, ❖ ekonomicznych, ❖ Êrodowiskowych ❖ osobniczych.

1. Czym jest program promocji zdrowia?

Definicja Âwiatowej Organizacji Zdrowia

Jest to program, który s∏u˝y zapobieganiu niekorzystnym zjawiskom w zdrowiu, g∏ównie przez nauczanie i wychowanie do racjonalnego, z punktu widzenia zdrowia, trybu ˝ycia i sposobu od˝ywiania, zwalczania szkodliwych czynników Êrodowiskowych, prowadzenie masowych badaƒ profilaktycznych i szczepieƒ. Wielka Encyklopedia PWN

6

2. Czym jest program profilaktyki zachorowaƒ?

3. Czym jest program przeciwdzia∏ania patologiom spo∏ecznym?

4. Rodzaje programów Programy promocji zdrowia 1. Programy edukacyjne 2. Programy wsparcia

Programy profilaktyki zachorowaƒ

Przeciwdzia∏anie patologiom spo∏ecznym to inicjatywy samorzàdowe majàce na celu zapobieganie psychopatologiom spo∏ecznym, np.: ❖ nikotynizmowi, ❖ alkoholizmowi, ❖ toksykomaniom.

Programy przeciwdzia∏ania patologiom

1. Programy edukacyjne 1. Szczepienia ochronne 2. Rehabilitacja 2. Badania przesiewowe dla grup podwy˝szonego ryzyka 3. Rehabilitacja

Programy promocji zdrowia mo˝na podzieliç równie˝ ze wzgl´du na: ❖ nazwy programu; ❖ grupy odbiorców; ❖ treÊci; ❖ koszty programu; ❖ êród∏a pochodzenia Êrodków na realizacj´ programu; ❖ inicjatora programu; ❖ zaanga˝owanie jednostki na poszczególnych etapach programu;

7

Istnieje wobec tego wyraêna potrzeba racjonalnej oceny poprawnoÊci programów interwencyjnych zdrowia publicznego, przede wszystkim ich: ❖ skutecznoÊci, ❖ op∏acalnoÊci, ❖ rodzaju i wielkoÊci populacji, której dotyczà.

Cele prezentowanego opracowania to: 1. Przedstawienie problemów zwiàzanych z realizacjà promocji zdrowia przez samorzàdy na podstawie: ❖ aktualnego prawodawstwa, ❖ analizy naukowych podstaw tworzenia programów promocji zdrowia opartej na dowodach, ❖ podkreÊlenia roli spo∏ecznoÊci lokalnych w efektywnej promocji zdrowia. 2. Przedstawienie urz´dnikom samorzàdowym zajmujàcym si´ promocjà zdrowia polskiego narz´dzia zapewnienia jakoÊci programów promocji zdrowia.

8

❖ wykonawców programu; ❖ przedzia∏ czasowy; ❖ zasady oceny programu. Ustawy dotyczàce roli samorzàdów w dzia∏aniach majàcych wp∏yw na zdrowie mieszkaƒców, wià˝à si´ bezpoÊrednio z realizacjà koncepcji zdrowia publicznego, uj´tego w strategii Âwiatowej Organizacji Zdrowia, adaptowanej w Polsce w postaci Narodowego Programu Zdrowia.

5. Cel opracowania

II. Zadania jednostek samorzàdu

terytorialnego w dziedzinie promocji zdrowia 1. Rola samorzàdu w systemie ochrony zdrowia

SAMORZÑD W SYSTEMIE OCHRONY ZDROWIA

ORGANIZATOR SYSTEMU

P¸ATNIK (w ograniczonym stopniu)

W¸AÂCICIEL PUBLICZNYCH ZAK¸ADÓW OPIEKI ZDROWOTNEJ

NADZORCA I ZARZÑDCA PUBLICZNYCH ZAK¸ADÓW OPIEKI ZDROWOTNEJ

9

2. Klasyfikacja zadaƒ samorzàdów z zakresu ochrony zdrowia na podstawie zapisów zawartych w prawodawstwie W przepisach brak jest jednoznacznego wskazania co do kompetencyjnego rozdzia∏u zadaƒ pomi´dzy poszczególnymi jednostkami administracji samorzàdowej. W wielu miejscach dwa lub trzy podmioty majà w zakresie swoich dzia∏aƒ te same obszary zadaƒ publicznych. Warto jednak zauwa˝yç, ˝e wszelkie problemy tego typu mogà byç szybko i efektywnie rozwiàzane poprzez zastosowanie demokratycznych procedur oraz wprowadzenie szczegó∏owych uzgodnieƒ mi´dzy stronami.

1. Zadania zwiàzane z tworzeniem ogólnej strategii i planowaniem polityki ochrony zdrowia na danym terenie. 2. Podejmowanie dzia∏aƒ z zakresu zdrowia publicznego. 3. Podejmowanie dzia∏aƒ z zakresu promocji zdrowia.

,,Promocja zdrowia to dzia∏ania umo˝liwiajàce poszczególnym osobom i spo∏ecznoÊci zwi´kszenie kontroli nad czynnikami warunkujàcymi stan zdrowia a przez to jego popraw´, promowanie zdrowego stylu ˝ycia oraz Êrodowiskowych i indywidualnych czynników sprzyjajàcych zdrowiu.”

3. Czym jest promocja zdrowia?

(Definicja zawarta w ustawie o zak∏adach opieki zdrowotnej)

10

Wadà tej definicji jest brak jednoznacznego rozgraniczenia pomi´dzy promocjà zdrowia a profilaktykà zachorowaƒ. Prowadzi to do zacierania ró˝nic i „podporzàdkowywania“ promocji zdrowia profilaktyce bàdê odwrotnie, a przez to do marginalizowania ich znaczenia. Nale˝y zatem zwróciç szczególnà uwag´ na ró˝nice mi´dzy promocjà zdrowia a profilaktykà.

Promocja zdrowia

Profilaktyka

❖ nastawiona na zdrowie ❖ wszystkie podejmowane dzia∏ania odnoszà si´ do zdrowia ❖ grupà docelowà sà wszyscy obywatele ❖ celem dzia∏aƒ jest mo˝liwoÊç kontroli warunków wp∏ywajàcych na zdrowie i sposobów jego polepszania

❖ nastawiona na chorob´ ❖ wszystkie podejmowane dzia∏ania odnoszà si´ do choroby ❖ grupami docelowymi sà grupy ryzyka okreÊlonych chorób ❖ celem dzia∏aƒ jest: - redukcja czynników chorobotwórczych, - wczesne wykrycie zmian chorobowych - zapobieganie skutkom choroby ❖ efektywnoÊç prowadzonych dzia∏aƒ opiera si´ g∏ównie na dzia∏aniach pracowników opieki zdrowotnej

❖ efektywnoÊç prowadzonych dzia∏aƒ opiera si´ g∏ównie na zaanga˝owaniu cz∏onków spo∏ecznoÊci lokalnych

11

4. Kto mo˝e uczestniczyç w przedsi´wzi´ciach majàcych na celu promocj´ zdrowia? 1. Organy paƒstwowe 2. Samorzàd terytorialny 3. Organizacje pozarzàdowe

NAJWI¢KSZY WP¸YW NA ZACHOWANIA I POSTAWY JEDNOSTEK ZWIÑZANE ZE ZDROWIEM MAJÑ WSPÓLNOTY LOKALNE!!!

Powy˝sze stwierdzenie podkreÊla rol´ samorzàdów terytorialnych w promocji zdrowia. Jednak zjawisko swobody, jakà dysponujà samorzàdy w realizacji powierzonych im w odniesieniu do omawianej dziedziny zadaƒ, rodzi pewne problemy. Znacznie utrudnione jest stworzenie przejrzystego wykazu zadaƒ i obowiàzków cià˝àcych na ka˝dym ze szczebli administracyjnych. Z jednej strony mamy bowiem do czynienia z doÊç ogólnymi zapisami w ustawach, które nie do koƒca precyzujà same zadania, z drugiej zaÊ zapisy odnoszàce si´ do konkretnych dzia∏aƒ publicznych, które nie podajà jasnego podzia∏u odpowiedzialnoÊci pomi´dzy gmin´, powiat i województwo. B∏´dem by∏oby jednak rozpatrywanie tej sytuacji w kategoriach patologii systemu legislacyjnego. Mamy tutaj do czynienia ze Êwiadomym dzia∏aniem ustawodawcy, którego celem by∏o stworzenie elastycznego systemu, reagujàcego z otoczeniem.

12

5. Jakie korzyÊci przynosi samorzàdowi elastycznoÊç systemu prawnego? 1. Mo˝liwoÊç skoncentrowania si´ na rozwiàzywaniu problemów rzeczywiÊcie wyst´pujàcych w danej spo∏ecznoÊci lokalnej przy wykorzystaniu najlepszych w danych warunkach metod. 2. Zwolnienie z obowiàzku realizowania programów narzuconych odgórnie, ca∏kowicie oderwanych od lokalnych potrzeb. 3. Umo˝liwienie administracji paƒstwowej skupienia uwagi na problemach dotykajàcych ca∏à populacj´. Podstawà wyró˝nienia kompetencji samorzàdów terytorialnych sà:

❖ Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorzàdzie gminnym ❖ Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorzàdzie powiatowym ❖ Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorzàdzie wojewódzkim

W trzech wymienionych ustawach, regulujàcych podstawy funkcjonowania samorzàdów, zadania zwiàzane z dzia∏alnoÊcià w sferze zdrowotnej wymieniane sà jako zadania w∏asne. Tylko w ustawach odnoszàcych si´ do powiatu oraz województwa wymienia si´ promocj´ zdrowia.

Zadaniem gminy jest w wi´kszym stopniu zapewnienie w∏aÊciwego funkcjonowania ochrony zdrowia, co nie znaczy jednak, ˝e nie mo˝e ona prowadziç dzia∏aƒ w zakresie promocji zdrowia (ustawa z dnia 27 sierpnia 2004 r. o Êwiadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze Êrodków publicznych).

13

6. Inne dzia∏ania bezpoÊrednio wià˝àce si´ z szeroko poj´tà promocjà zdrowia (g∏ównie poprzez umo˝liwienie prowadzenia zdrowego stylu ˝ycia), uj´te w ustawowych kompetencjach samorzàdów Samorzàd wojewódzki ❖ Ochrona Êrodowiska ❖ Gospodarka wodna ❖ Kultura fizyczna i turystyka

14

Samorzàd powiatowy ❖ Ochrona Êrodowiska ❖ Gospodarka wodna ❖ Kultura fizyczna i turystyka

Samorzàd gminny ❖ Gospodarka terenami i ochrona Êrodowiska ❖ Regulowanie kwestii wodociàgów i zaopatrzenia w wod´, oczyszczania i usuwania Êcieków, utrzymania czystoÊci i porzàdku oraz urzàdzeƒ sanitarnych ❖ Kultura fizyczna i turystyka ❖ Kultura fizyczna, w tym dbanie o tereny rekreacyjne i urzàdzenia sportowe ❖ Organizowanie wysypisk i unieszkodliwianie odpadów komunalnych ❖ Dba∏oÊç o zieleƒ gminnà i zadrzewienie ❖ Pilnowanie ∏adu przestrzennego

7. Problemy zdrowotne, w których samorzàd terytorialny zosta∏ uznany przez Sejm za jeden z organów odpowiedzialnych za prowadzenie dzia∏aƒ zapobiegawczych: 1. Narkomania (ustawa o przeciwdzia∏aniu narkomanii z dnia 29 lipca 2005 r.) 2. Alkoholizm (ustawa o wychowaniu w trzeêwoÊci z 26 paêdziernika 1982 r.) 3. Nikotynizm

7.1. Narkomania Do inicjatyw, jakie w zakresie przeciwdzia∏ania narkomanii w myÊl ustawy majà podejmowaç samorzàdy, nale˝à te wymienione w art. 2 ust. 1 pkt 1-3. 1. Dzia∏alnoÊç wychowawcza, edukacyjna, informacyjna i zapobiegawcza. 2. Leczenie, rehabilitacja i reintegracja osób uzale˝nionych. 3. Ograniczanie szkód zdrowotnych i spo∏ecznych.

Oprócz tego, samorzàdy zobowiàzano do realizacji zadaƒ przyj´tych w ramach Krajowego Programu Przeciwdzia∏ania Narkomanii, finansowanych z bud˝etu paƒstwa. Samorzàdy, na mocy wspomnianej ustawy, zyska∏y tak˝e swojego przedstawiciela w Radzie do Spraw Przeciwdzia∏ania Narkomanii.

Szczególne miejsce w procesie przeciwdzia∏ania narkomanii przewidziano dla samorzàdów wojewódzkich i gminnych.

15

W celu w∏aÊciwej realizacji zadaƒ zawartych w programie, samorzàd województwa mo˝e powo∏aç pe∏nomocnika. Dodatkowo w kompetencji organu wykonawczego le˝y tak˝e powo∏ywanie eksperta wojewódzkiego do spraw informacji o narkotykach i narkomanii. Zadania eksperta wojewódzkiego do spraw informacji o narkotykach i narkomanii 1. Gromadzenie, wymiana informacji i dokumentacji w zakresie przeciwdzia∏ania narkomanii, obj´tych badaniami statystycznymi statystyki publicznej, oraz opracowywanie i przetwarzanie zebranych informacji. 2. Prowadzenie i inicjowanie badaƒ dotyczàcych problemów narkotyków i narkomanii oraz opracowywanie i udost´pnianie ich wyników. 3. Gromadzenie, przechowywanie i udost´pnianie baz danych odnoÊnie narkotyków i narkomanii. 4. Formu∏owanie wniosków sprzyjajàcych kszta∏towaniu adekwatnej do sytuacji strategii reagowania na problem narkomanii. 5. Gromadzenie i udost´pnianie publikacji na temat narkotyków i narkomanii. Przeciwdzia∏anie narkomanii wpisano tak˝e do zadaƒ w∏asnych gminy. Narz´dziem s∏u˝àcym do osiàgni´cia zamierzonego celu jest opracowywany przez wójta/burmistrza/prezydenta miasta i zatwierdzany przez rad´ gminy Gminny Program Przeciwdzia∏ania Narkomanii uwzgl´dniajàcy, zadania okreÊlone w art. 2 ust. 1 pkt 1-3 oraz kierunki dzia∏aƒ wynikajàce z Programu Krajowego.

16

7.2. Zapobieganie alkoholizmowi - zadania samorzàdu

Zadania samorzàdu wojewódzkiego dotyczàce programów zapobiegania alkoholizmowi obejmujà ich: 1. Przygotowanie 2. Koordynacj´ 3. Realizacj´ Wojewódzki program profilaktyki i rozwiàzywania problemów alkoholowych, stanowi cz´Êç strategii wojewódzkiej w zakresie polityki spo∏ecznej. Mo˝e on byç realizowany przez regionalny oÊrodek pomocy spo∏ecznej lub innà jednostk´, która wskazana zostanie w jego treÊci. Samorzàd województwa mo˝e przekazaç w drodze obustronnych ustaleƒ cz´Êç zadaƒ zwiàzanych z rozwiàzywaniem problemów alkoholowych powiatom. Zadaniem samorzàdu gminnego (zadania w∏asne samorzàdu gminnego) jest przygotowanie gminnego programu profilaktyki i rozwiàzywania problemów alkoholowych, stanowiàcego cz´Êç strategii rozwiàzywania problemów spo∏ecznych, uchwalanego corocznie przez rad´ gminy. Organem realizujàcym na terenie gminy te dzia∏ania sà gminne komisje rozwiàzywania problemów alkoholowych, powo∏ywane przez wójta/burmistrza/prezydenta miasta, z∏o˝one z osób przeszkolonych w zakresie profilaktyki i rozwiàzywania problemów alkoholowych.

,,Podejmowania dzia∏aƒ zmierzajàcych do ograniczania spo˝ycia napojów alkoholowych oraz zmiany struktury ich spo˝ywania, inicjowania i wspierania przedsi´wzi´ç majàcych na celu zmian´ obyczajów w zakresie sposobu spo˝ywania tych napojów, dzia∏ania na rzecz trzeêwoÊci w miejscu pracy, przeciwdzia∏ania powstawaniu i usuwania nast´pstw nadu˝ywania alkoholu, a tak˝e wspierania dzia∏alnoÊci w tym zakresie organizacji spo∏ecznych i zak∏adów pracy.” (Wielokrotnie nowelizowana ustawa o wychowaniu w trzeêwoÊci z 26 paêdziernika 1982 r.)

17

7.3. Nikotynizm - obowiàzki samorzàdu terytorialnego Obowiàzki samorzàdu terytorialnego polegajà na podejmowaniu ,,dzia∏aƒ zmierzajàcych do ochrony zdrowia przed nast´pstwami u˝ywania tytoniu oraz mogà wspieraç w tym zakresie dzia∏alnoÊç medycznych samorzàdów zawodowych, organizacji spo∏ecznych, fundacji, instytucji i zak∏adów pracy, a tak˝e wspó∏dzia∏aç z koÊcio∏ami i innymi zwiàzkami wyznaniowymi.”

18

W realizacji tego zadania ustawodawca pozostawia samorzàdom ca∏kowità dowolnoÊç, nie narzucajàc ˝adnych konkretnych rozwiàzaƒ. Ogranicza si´ jedynie do dania gminie mo˝liwoÊci powi´kszenia listy miejsc, w których zabronione jest palenie, poza wymienionymi w ustawie zak∏adami opieki zdrowotnej, szko∏ami i placówkami oÊwiatowymi, pomieszczeniami zak∏adów pracy, obiektami u˝ytecznoÊci publicznej i ma∏ymi, jednoizbowymi lokalami gastronomicznymi.

III. Promocja zdrowia oparta

na spo∏ecznoÊci lokalnej

(community-based health promotion) 1. Historia i wspó∏czesnoÊç Promocj´ zdrowia zapoczàtkowano 20 lat temu dzi´ki karcie ottawskiej, która, definiujàc promocj´ zdrowia jako jeden z celów postawionych przez spo∏ecznoÊç mi´dzynarodowà, wskaza∏a na koniecznoÊç wzmocnienia dzia∏aƒ podejmowanych na szczeblu lokalnym. W karcie podkreÊlono, ˝e promocja zdrowia realizuje si´ poprzez efektywne dzia∏ania wspólnot w zakresie ustanawiania priorytetów, podejmowania decyzji, planowania i wdra˝ania strategii zmierzajàcych do osiàgni´cia lepszego stanu zdrowia.

Wnioski wyp∏ywajàce z karty ottawskiej i karty z Bangkoku sà nast´pujàce:

Wspó∏czeÊnie zosta∏a potwierdzona i wzmocniona poprzez zapisy karty z Bangkoku, w której wyraênie za jeden z g∏ównych celów stawianych przed wspólnotà mi´dzynarodowà uznano zadanie wykreowania promocji zdrowia, b´dàcej jednym z kluczowych obszarów zainteresowania wspólnot lokalnych.

Spo∏ecznoÊci lokalne powinny w decydujàcej mierze identyfikowaç w∏asne problemy zdrowotne oraz wnosiç znaczàcy wk∏ad w ich rozwiàzanie!!!

19

2. Jakie dzia∏ania mo˝na uznaç za promocj´ zdrowia realizowanà w zgodzie z zasadami promocji zdrowia opartej na spo∏ecznoÊci lokalnej? WÊród tych zadaƒ mo˝na wymieniç takie, które: ❖ odnoszà si´ do lokalnych populacji lub grup okreÊlonych geograficznie, spo∏ecznie i kulturowo; ❖ starajà si´ oddzia∏ywaç na spo∏eczne, kulturowe i Êrodowiskowe determinanty stanu zdrowia; ❖ bazujà na wiedzy i doÊwiadczeniu fachowej kadry przy jednoczesnym wspó∏udziale spo∏ecznoÊci w podejmowaniu decyzji dotyczàcych ich stanu zdrowia; ❖ wykorzystujà liczne inicjatywy edukacyjne skierowane zarówno do jednostek, jak i ca∏ych spo∏ecznoÊci. Co determinuje taki rodzaj podejÊcia do promocji zdrowia? 1. Obowiàzek zastosowania zró˝nicowanych strategii w przypadku ró˝nych grup. 2. Kryterium, na podstawie którego powinno si´ dokonywaç weryfikacji przyj´tej strategii, powinna byç zdolnoÊç do w∏àczenia spo∏ecznoÊci w czynne uczestnictwo w podejmowanych dzia∏aniach. 3. KoniecznoÊç uwzgl´dnienia gotowoÊci i zdolnoÊci spo∏eczeƒstwa do wspó∏dzia∏ania oraz budowania efektywnego partnerstwa.

20

Poziomy w promocji zdrowia na podstawie spo∏ecznoÊci lokalnej: ❖ indywidualny, ❖ organizacyjny, ❖ spo∏ecznoÊci, ❖ Êrodowiskowy. Interwencje opierajàce si´ na spo∏ecznoÊciach lokalnych muszà oddzia∏ywaç na ca∏oÊç systemu spo∏ecznego, na który sk∏adaç si´ b´dà: ❖ jednostka, ❖ rodzina, ❖ sieç spo∏eczna, ❖ grupa spo∏eczna, ❖ organizacje ochrony zdrowia, ❖ proces polityczny. Jakie dodatkowe korzyÊci przynosi przyj´cie wielopoziomowej perspektywy w promocji zdrowia? Poszerzenie mo˝liwych strategii oddzia∏ywania o nowe Êrodki, m.in.: ❖ edukacj´ i informacj´ publicznà; ❖ przekazy medialne; ❖ wykorzystanie organizacji spo∏ecznych; ❖ zmiany w Êrodowisku spo∏eczno-kulturowym oraz fizycznym; ❖ wspólne dzia∏ania spo∏ecznoÊci; ❖ regulacje prawne; ❖ wskaêniki ekonomiczne.

21

3. Co zrobiç by polepszyç samorzàdowà promocj´ zdrowia? 1. Cele zdrowia publicznego mogà byç osiàgni´te jedynie przy powszechnym inwestowaniu weƒ: kluczowà sprawà jest partnerstwo. Nawet w krajach wysokorozwini´tych skala nak∏adów na zdrowie publiczne nie jest zadowalajàca. Nie jest to w tym wypadku, jedynie subiektywne odczucie osób zajmujàcych si´ zdrowiem publicznym. W warunkach samorzàdowej promocji zdrowia koniecznym wydaje si´ wspó∏praca jednostek samorzàdu terytorialnego z instytucjami ochrony zdrowia i organizacjami pozarzàdowymi (fundacjami i stowarzyszeniami zajmujàcymi si´ promocjà zdrowia), a tak˝e wyspecjalizowanymi agendami rzàdowymi szczebla regionalnego (centra zdrowia publicznego) oraz wydzia∏ami zdrowia publicznego uczelni medycznych, czy uniwersyteckich oraz szko∏ami zdrowia publicznego zlokalizowanymi w wy˝szych szko∏ach zawodowych (tak˝e prywatnych). Partnerstwo wy˝ej wymienionych instytucji i organizacji skutkowaç mo˝e nie tylko lepszym wykorzystaniem istniejàcych zasobów i mo˝liwoÊci, zwi´kszeniem skali interwencji i poprawà jej jakoÊci, ale tak˝e np. zwi´kszeniem nak∏adów na programy promocji zdrowia ze Êrodków unijnych.

22

Schemat zintegrowanej samorzàdowej promocji zdrowia (model w∏asny) THINK-TANKS SZKO¸Y ZDROWIA PUBLICZNEGO CENTRA ZDROWIA PUBLICZNEGO

SAMORZÑD LOKALNY STAROSTA (PREZYDENT, BURMISTRZ) + URZÑD POWIATOWY

ORGANIZACJE POZARZÑDOWE

ZAK¸ADY OPIEKI ZDROWOTNEJ SZPITALE, PRZYCHODNIE, GABINETY

STOWARZYSZENIA, FUNDACJE

Edukacja zdrowotna Mobilizacja spo∏eczna Wsparcie (advocacy)

SPO¸ECZNOÂå LOKALNA podmiot promocji zdrowia

DODATKOWE èRÓD¸A FINANSOWANIA NA ZASADZIE SUBSYDIARNOÂCI POLSKIA FUNDACJA ZDROWIA PUBLICZNEGO PROGRAM „ZDROWIE PUBLICZNE” UE MINISTERSTWO ZDROWIA

autor: K. Krajewski-Siuda

23

2. D∏ugofalowe skutki interwencji z zakresu zdrowia publicznego powinny byç powa˝nie traktowane przez decydentów. Nie nale˝y oczekiwaç, ze podejmowane interwencje przyniosà korzystne rezultaty w krótkim okresie po zakoƒczeniu programu. Pojawienie si´ istotnej poprawy zdrowia spo∏ecznoÊci lokalnej zauwa˝alne b´dzie dopiero w perspektywie kilku lat. 3. Zdrowie publiczne powinno byç zintegrowane z politykami prowadzonymi w innych obszarach. Zasady zdrowia publicznego powinny byç implementowane do innych polityk, a nie rozwijane osobno. Kwestie zwiàzane z bezpieczeƒstwem zdrowotnym, w∏aÊciwym od˝ywianiem, restrykcjami odnoÊnie palenia tytoniu, zapobieganiem wypadkom itd. wià˝à si´ np. z takimi obszarami, jak gospodarka rolna, handel, transport.

24

4. Polityka zdrowia publicznego powinna si´ opieraç na pozytywnym podejÊciu do zdrowia (zdrowie pojmowane jako wartoÊç), a nie na podejÊciu negatywnym (orientacja na chorob´) 5. Nale˝y popieraç innowacyjne metody komunikacji w promocji zdrowia. 6. Polityka zdrowia publicznego w przysz∏oÊci powinna opieraç si´ na zasadzie: myÊl globalnie, dzia∏aj lokalnie. W promocji zdrowia nale˝y uwzgl´dniaç wyzwania stojàce przed wspó∏czesnym cz∏owiekiem niezale˝nie od siedliska, w jakim przebywa (np. zagro˝enie AIDS, choroby cywilizacyjne), ale w praktyce uwzgl´dniaç lokalne uwarunkowania, co jest podstawà promocji zdrowia opartej na spo∏ecznoÊci lokalnej.

3.

PRZYKAZANIA które nale˝y uwzgl´dniç w polskich warunkach 1. nale˝y wydawaç pieniàdze na mniejszà liczb´ programów • zwi´kszy si´ wtedy skala interwencji i b´dà one skuteczniejsze 2. nale˝y traktowaç priorytetowo programy, które majà charakter d∏ugofalowy lub majà szans´ kontynuacji • promocja zdrowia ma wymiar d∏ugofalowy 3. nale˝y cz´Êciej wspieraç programy dla osób starszych • osoby w wieku podesz∏ym wymagajà nie tylko opieki zdrowotnej, ale tak˝e promocji zdrowia

25

IV.

PodejÊcie oparcia na dowodach w promocji zdrowia (evidence-based health promotion) 1. Czym jest dowód? Dowód to ,,czynnoÊç polegajàca na ukazywaniu badanego faktu i podawaniu jego koniecznej przyczyny”.

Stanowi on integralnà czeÊç wspó∏czesnej medycyny. Jednak ostatnie dziesi´ciolecia zmieni∏y jego umiejscowienie w tej dziedzinie nauki w trzech zasadniczych aspektach: 1) standaryzacji zasad zbierania dowodów; 2) narz´dzi ich analizy; 3) spo∏ecznego kontekstu, w jakim sà one wykorzystywane. 2. Dlaczego rozwój nowego podejÊcia w medycynie wzbudzi∏ zainteresowanie promotorów zdrowia i ekspertów? 1. Istnieje koniecznoÊç ciàg∏ego udowadniania zasadnoÊci przekazywania Êrodków publicznych na cele zwiàzane z promocjà zdrowia, przed którà zosta∏y postawione jednostki realizujàce dzia∏ania z tego obszaru. 2. Udowodnienie skutecznoÊci dzia∏aƒ promujàcych zdrowie pozwala uzyskaç Êrodki publiczne lub prywatne.

26

3. Dowód pozwala na wyeliminowanie niepewnoÊci z dzia∏aƒ decydentów. Dysponujàc tego typu wsparciem, mo˝na zagwarantowaç w∏aÊciwe spo˝ytkowanie Êrodków publicznych, co z kolei zwi´ksza konkurencyjnoÊç promocji zdrowia i pozwala na skuteczniejszà rywalizacj´. 4. RacjonalnoÊç zachowania decydentów wymaga, aby godzili si´ na finansowane jedynie tych inicjatyw, które rzeczywiÊcie rokujà nadzieje na odniesienie po˝àdanych skutków.

3. Kszta∏towanie wp∏ywu na podejmowane dzia∏ania poprzez sposób podejÊcia do poj´cia zdrowia

PodejÊcie biomedyczne

PodejÊcie behawioralne

Koncentruje uwag´ na grupach wysokiego ryzyka, badaniach przesiewowych i dostarczeniu Êwiadczeƒ opieki zdrowotnej

Skupia si´ na postawach i zachowaniach nacechowanych podwy˝szonym stopniem ryzyka, a tak˝e rozwijaniem programów, które wspierajà jednostki w zakresie zmiany niekorzystnych zachowaƒ

PodejÊcie spo∏eczno-Êrodowiskowe Koncentruje si´ na uwarunkowaniach niosàcych wysokie ryzyko i rozwa˝a, w jaki sposób jednostki przystosowujà si´ do nich bàdê je zmieniajà

27

4. Ró˝nice mi´dzy medycynà opartà na dowodach a promocjà zdrowia opartà na dowodach Nauki medyczne

Promocja zdrowia

1. Koncentrujà si´ na dowodach, które okreÊliç mo˝na mianem dowodów twardych, a wi´c branych za pewnik, niewàtpliwych.

1. Podwa˝ane jest typowe dla nauk medycznych podejÊcie iloÊciowe do dowodów, takich jak chocia˝by Êwiadectwa osób b´dàcych celem czy te˝ przedmiotem prowadzonych dzia∏aƒ promocyjnych. 2. Metodologia badawcza funkcjonujàca od kilku dziesi´cioleci funkcjonuje w obr´bie nauk spo∏ecznych - dowody interaktywne. 3. Odrzucenie obiektywizmu w analizowaniu zachowaƒ ludzkich, nadanie znaczenia, jakie swoim zachowaniom przypisujà osoby dzia∏ajàce. 4. Zwrócenie uwagi, ˝e dzia∏ania w ˝yciu spo∏ecznym nie funkcjonujà w oderwaniu od kontekstu, w jaki wpisujà je osoby dzia∏ajàce. 5. PodejÊcie behawioralne i spo∏eczno-Êrodowiskowe. 6. Osoby zajmujàce si´ promocjà zdrowia nie mogà sobie pozwoliç na takie wàskie spojrzenie. By∏oby to sporym b∏´dem, utrudniajàcym, jeÊli nie uniemo˝liwiajàcym, skutecznà promocj´ zdrowia.

2. Metodologia badawcza powszechnie na gruncie nauk przyrodniczych.

przyj´ta

3. PodejÊcie biomedyczne.

4. Medycy w naturalny sposób k∏adà du˝y nacisk na dane, które b´dà Êwiadczyç o istnieniu choroby w spo∏ecznoÊci.

28

Pomimo tych ró˝nic „twardy“ dowód naukowy nie traci w promocji zdrowia opartej na dowodach swojej mocy, nadal bowiem traktowany jest jako g∏ówna przes∏anka wnioskowania o efektywnoÊci i jakoÊci programów promocji zdrowia.

5. Jakie dowody kwalifikowaç si´ b´dà do wykorzystania w ramach nowego podejÊcia do promocji zdrowia? Podobnie jak medycyna oparta na dowodach (EBM), tak˝e promocja zdrowia oparta na dowodach (EBHP) wymusza przewartoÊciowanie dotychczasowego sposobu ujmowania praktyki promocji zdrowia. W tym podejÊciu nieod∏àcznymi elementami promocji zdrowia stajà si´; ❖ interdyscyplinarne studia istniejàcego piÊmiennictwa, ❖ wybór najbardziej efektywnych programów spoÊród tych, które odpowiadajà lokalnym uwarunkowaniom, ❖ wprowadzenie zasad oceny i oszacowania jakoÊci danego studium do ustalenia wiarygodnoÊci jego wyników. Jako przyk∏ad obrazujàcy proces przeniesienia za∏o˝eƒ oparcia na dowodach do praktyki promocji zdrowia, z zachowaniem uwarunkowaƒ lokalnych, mo˝e pos∏u˝yç nowozelandzka propozycja kryteriów, jakie nale˝a∏oby uwzgl´dniç w promocji zdrowia.

Uwaga!!! Konieczne staje si´ jednak uwzgl´dnienie tak˝e opinii grup naukowców, promotorów zdrowia oraz samych spo∏ecznoÊci. Tradycyjne podejÊcie, koncentrujàc si´ na ∏atwo dajàcych si´ zmierzyç aspektach (takich jak zachorowalnoÊç, ÊmiertelnoÊç etc.), pomija szerokie spektrum zjawisk o znacznej donios∏oÊci z punktu widzenia promocji zdrowia, takich jak przemiany wspólnotowych i spo∏ecznych warunków wspierajàcych zdrowie.

Rol´ mechanizmów przeniesienia teorii promocji zdrowia opartej na dowodach pe∏nià mechanizmy oceny i gwarantowania jakoÊci stosowane wobec planowanych, wprowadzanych lub realizowanych programów.

29

Kryteria, jakie powinny byç uwzgl´dnione w promocji zdrowia

Wymiar naukowy

Wymiar organizacyjny

Wymiar promocji zdrowia

Wymiar socjokulturowy

a) dobrze zaprojektowane randomizowane badanie kontrolne b) dobrze dobrana grupa kontrolna bez randomizacji c) dobrze zaprojektowane badanie kohortowe d) dobrze zaprojektowane studium kontrolne przypadku e) rekomendacje uznanych autorytetów, oparte na doÊwiadczeniu w zakresie promocji zdrowia, badaƒ klinicznych, studiów opisowych lub raportów badaczy f) poparcie interwencji przez specyficznà grup´ docelowà

a) dost´pnoÊç - us∏ugi powinny byç dost´pne i odpowiadaç potrzebom populacji b) efektywnoÊç - us∏ugi powinny przynosiç korzystne rezultaty odbiorcom c) wydajnoÊç - uzyskanie najwi´kszej korzyÊci zdrowotnej w zamian za wydane Êrodki d) bezpieczeƒstwo - regionalne instytucje kupujàce us∏ugi powinny chroniç populacje przed mo˝liwymi do unikni´cia szkodami e) akceptowalnoÊç - us∏ugi powinny odpowiadaç kulturowemu zró˝nicowaniu f) zarzàdzanie ryzykiem - regionalne instytucje zakupujàce us∏ugi powinny rozwijaç strategie minimalizowania ryzyka zarówno dla Êwiadczeniodawców, jak i Êwiadczeniobiorców

a) w∏asnoÊç - instytucje finansujàce powinny braç pod uwag´ kwestie zwiàzane z w∏asnoÊcià programu b) personel programu powinien obejmowaç reprezentacj´ spo∏ecznoÊci, do której jest adresowany c) gotowoÊç obywatelska - odnosi si´ do gotowoÊci spo∏ecznoÊci lokalnej do podj´cia interwencji d) porównywalne strategie - czy interwencja obejmuje porównywalne stra-tegie e) oddzia∏ywanie Êrodowiskowe projektu

a) dost´pnoÊç interwencji b) spo∏eczna akceptowalnoÊç c) bezpieczeƒstwo - zapewnienie bezpieczeƒstwa w kategoriach fizycznych, psychicznych i kulturowych d) ocena oddzia∏ywania programu na zdrowia publiczne

30

6. Standardy, jakie powinny spe∏niaç zespo∏y odpowiedzialne za realizacj´ promocji zdrowia: ❖ ❖ ❖ ❖ ❖ ❖

planowanie strategiczne; zarzàdzanie programem; monitoring i ocena; edukacja i szkolenie; zasoby i informacje; doradztwo i konsultacje.

Niedostateczna liczba informacji zawierajàcych dowody skutecznoÊci promocji zdrowia znaczàco ogranicza mo˝liwoÊç stosowania promocji zdrowia opartej na dowodach. Materia∏, jakim dysponujà promotorzy zdrowia, jest doÊç ograniczony, a nierzadko sà zmuszeni do samodzielnego wyszukiwania informacji.

Najwa˝niejszym problemem, który mo˝e zawa˝yç na sukcesie promocji zdrowia opartej na dowodach jest kwestia dobrej woli jednostek prowadzàcych promocj´ zdrowia do zastosowania nowego podejÊcia oraz wypracowywania nowych procedur i schematów organizacyjnych.

31

7. Propozycja g∏ównych sk∏adowych modelu promocji zdrowia opartej na dowodach Perspektywa medyczna

Perspektywa spo∏eczna

Perspektywa humanistyczna

a) okreÊlenie problemów zdrowotnych spo∏ecznoÊci obejmowanych programami promocji zdrowia b) poszukiwanie sposobów dzia∏ania, które przyczynià si´ do rozwiàzania problemu c) wykorzystanie istniejàcych danych z zakresu wiedzy medycznej do oceny istotnoÊci okreÊlonych wczeÊniej czynników ryzyka i podj´cie dzia∏aƒ promujàcych zdrowie na najwa˝niejszych grupach ryzyka

a) uwzgl´dnienie w dzia∏aniach promujàcych zdrowie danych z dziedzin takich, jak psychologia spo∏eczna, socjologia, politologia, ekonomia, teoria organizacji

a) zwrócenie uwagi na powiàzania sposobu i rodzaju podejmowanych dzia∏aƒ z uwarunkowaniami kulturowymi i ekonomicznymi lokalnej wspólnoty, do której b´dà one kierowane b) powy˝sze podejÊcie pozwoli na prze∏o˝enie za∏o˝eƒ teoretycznych, stworzonych na bazie perspektyw medycznej i spo∏ecznej, na rzeczywiste potrzeby danej spo∏ecznoÊci lokalnej c) nale˝y podkreÊliç, ˝e brany tu pod uwag´ materia∏ dowodowy sk∏ada si´ z opinii, przekonaƒ, postaw i zachowaƒ cz∏onków spo∏ecznoÊci lokalnej, do której b´dzie kierowany program promocji zdrowia; uzyskanie tych informacji jest mo˝liwe jedynie przez zaanga˝owanie osób bezpoÊrednio bioràcych udzia∏ w tworzeniu programu d) zdobyte w∏asne dane mo˝na uzupe∏niç przez porównanie ich z informacjami uzyskanymi przez inne osoby w tej samej spo∏ecznoÊci lub w spo∏ecznoÊciach o zbli˝onych problemach medycznych, podobnych kulturowo, Êrodowiskowo i ekonomicznie

32

V. Europejskie narz´dzie

zapewnienia jakoÊci w promocji zdrowia (EQUIHP) EQUIHP (European Quality Instrument in Health Promotion) jest instrumentem skonstruowanym w celu zapewnienia jakoÊci projektów promocji zdrowia. Stanowi rezultat prac mi´dzynarodowego zespo∏u badaczy i ekspertów w dziedzinie promocji zdrowia, prowadzonych w ramach finansowanego przez Komisj´ Europejskà projektu Getting Evidence Into Practice (GEP). EQUIHP zbudowany jest: ❖ z listy sprawdzajàcej, zawierajàcej pytania oceniajàce poszczególne aspekty projektów; ❖ zestawu wskazówek majàcych na celu podnoszenie ich jakoÊci; wykaz ten stanowi jednoczeÊnie czytelny katalog obszarów, z których czerpaç powinno si´ dowody dajàce si´ wykorzystaç w promocji zdrowia.

Do zasadniczych celów projektu nale˝à przede wszystkim: 1) poszerzenie bazy dowodowej w zakresie promocji zdrowia, 2) wzmocnienie wspó∏pracy pomi´dzy partnerami odgrywajàcymi zasadniczà rol´ w obszarze promocji zdrowia: ❖ agencjami, ❖ pracownikami realizujàcymi dzia∏ania w sektorze promocji zdrowia, ❖ badaczami.

33

1. Czemu mo˝e s∏u˝yç EQUIHP?

Aktualnie

W przysz∏oÊci

❖ wykaz sprawdzajàcy, s∏u˝àcy do samodzielnej oceny jakoÊci planu projektu, z mo˝liwoÊcià jej poprawy ❖ jako wykaz sprawdzajàcy do oceny jakoÊci projektu dla kierowników i zewn´trznych fundatorów w celu podejmowania decyzji zarzàdczych na podstawie rzetelnych informacji

❖ jako instrument porównujàcy jakoÊç w∏asnego projektu z najlepszymi praktykami na poziomie krajowym i mi´dzynarodowym ❖ jako narz´dzie monitorowania i okreÊlania standardów w obszarze promocji zdrowia ❖ jako narz´dzie komunikowania o projekcie oraz uzupe∏niania bazy dowodowej promocji zdrowia poprzez czerpanie dowodów z praktyki

2. Kto mo˝e korzystaç z EQUIHP? ❖ ❖ ❖ ❖ ❖

34

Wszystkie osoby prowadzàce programy promocji zdrowia Kierownicy instytutów promocji zdrowia Badacze Politycy/decydenci Organizacje finansujàce

3. Kiedy u˝ywaç EQUIHP? Narz´dzie mo˝e zostaç wykorzystane w procesach: ❖ planowania ❖ wdro˝enia ❖ oceny projektów z zakresu ochrony zdrowia 4. Do jakich typów projektów przeznaczony jest EQUIHP? Mo˝na go wykorzystywaç do oceny projektów:

Nie mo˝e byç wykorzystywany do oceny:

❖ definiowanych przez cele (projekty badawcze, rozwojowe lub wdro˝eniowe) ❖ okreÊlanych przez grupy docelowe ❖ okreÊlanych przez metodologie ❖ zogniskowanych na danym problemie (projekty edukacyjne, projekty w ramach spo∏ecznoÊci, projekty diagnostyczne lub ukierunkowane na identyfikacj´ problemów oraz projekty oceniajàce)

❖ medycznych dzia∏aƒ prewencyjnych, takich jak szczepienia czy badania przesiewowe ❖ interwencji infrastrukturalnych

35

Takie podejÊcie pozwala: 1) zapobiegaç wykorzystaniu nieefektywnych strategii promocji zdrowia; 2) propagowaç promocj´ zdrowia opartà na dowodach; 3) uwzgl´dniç ograniczone Êrodki dost´pne w promocji zdrowia; 4) integrowaç potrzeby i oczekiwania grup docelowych.

36

Zapewnienie jakoÊci w uj´ciu przedstawionym w EQUIHP obejmuje pomiar i ocen´, a tak˝e inne dzia∏ania majàce na celu zagwarantowanie wysokiej jakoÊci. Zastosowanie podejÊcia systematycznego przyczynia si´ do zapewnienia jakoÊci i jest jednym z czynników determinujàcych efektywnoÊç podejmowanych w tym obszarze programów oraz interwencji. Szczególne znaczenie ma ono dla: ❖ dokonania w∏aÊciwego wyboru teoretycznego; ❖ zapewnienia logicznego porzàdku etapów, pozwalajàcego twórcom projektu na myÊlenie o problemach i tematach oraz potrzebie dostosowania; ❖ analizowania ró˝norodnych etapów projektu, zbierania szczegó∏owych informacji zwrotnych dotyczàcych podejmowanych kroków i oceny w∏aÊciwego uzasadnienia za∏o˝eƒ. Cykliczny charakter podejÊcia systematycznego umo˝liwia osobom zaanga˝owanym sta∏e uczenie si´.

Cztery kluczowe obszary EQUIHP: 1. Ramy zasad promocji zdrowia - odzwierciedlajà podstawowe za∏o˝enia promocji zdrowia, b´dàce podwalinami ka˝dej interwencji. 2. Rozwój i wdro˝enie projektu - obejmujà one analiz´ problemu i jego uwarunkowaƒ, okreÊlenie celów oraz grup docelowych, wybór i uszczegó∏owienie interwencji, wdro˝enie, a tak˝e ocen´. 3. Zarzàdzanie projektem - adekwatnoÊç planowania i dokumentacji projektu, uczestnictwo, zaanga˝owanie grup docelowych i partnerów, zabezpieczenie odpowiednich kwalifikacji, zasobów, a tak˝e komunikacj´ dotyczàcà projektu. Wymaga to od kierownika zdolnoÊci zrównowa˝enia dà˝eƒ do widocznych efektów ze wsparciem i zaanga˝owaniem wszystkich uczestników. 4. ZdolnoÊç do podtrzymania - stanowi zapewnienie, ˝e interwencja, której efektywnoÊç zosta∏a potwierdzona, b´dzie kontynuowana. Oznacza to koniecznoÊç rozwijania interwencji ukierunkowanych nie tylko na poÊredniczenie. W wielu projektach ostatecznym celem jest zinstytucjonalizowanie interwencji, a wi´c wypracowanie takich rozwiàzaƒ, które wpiszà podejmowane dzia∏ania w sta∏à praktyk´ instytucji realizujàcych promocj´ zdrowia.

37

Rodzaje Projekty rozwojowe

Projekty wdro˝eniowe

Projekty „uczestnictwa“

1) obejmujà rozwój, a cz´- 1) skupiajà si´ na proble- 1) wymagajà intensywnej wspó∏pracy i wsparcia matyce szerszego rozposto tak˝e wst´pne przetedla cz∏onków poszczewszechnienia i wdro˝estowanie interwencji dla gólnych spo∏ecznoÊci, ze nia wypracowanych poszczególnych grup ceszczególnym uwzgl´dwczeÊniej interwencji lowych nieniem ich oczekiwaƒ w poszczególnych grui potrzeb ich cz∏onków pach docelowych lub populacji 2) kluczowe jest przepro- 2) cz´sto wymagajà zaanga- 2) ukierunkowane na spo∏ecznoÊci lokalne ˝owania innych uczestniwadzenie szczegó∏owej ków (poÊredników), któanalizy, w celu wy∏onierzy muszà zostaç zaznania w∏aÊciwych celów jomieni z interwencjà dla i interwencji dla dobrze ostatecznych grup docezdefiniowanych grup dolowych, a tak˝e wspieracelowych ni i zach´cani do implementacji w∏aÊciwej interwencji 3) zwykle prowadzone sà na 3) najcz´Êciej inicjowane sà poziomie regionalnym przez krajowe i regionalne agencje

38

projektów Projekty diagnostyczne i identyfikujàce problem

Projekty oceniajàce

1) w g∏ównej mierze doty- 1) skupienie na ewaluacji czà identyfikacji problemów na przyk∏ad w zakresie wsparcia i przewodnictwa dla twórców polityki

Projekty z∏o˝one 1) mogà zawieraç kilka subprojektów lub te˝ okreÊlonà kombinacj´ interwencji

2) ocena mo˝e si´ odnosiç 2) je˝eli pragniemy otrzymaç ogólny obraz projekdo ró˝nych aspektów, tu, konieczna jest jego w zwiàzku z czym ró˝ne ocena jako ca∏oÊci; jeÊli kryteria mogà byç barnatomiast naszym celem dziej lub mniej istotne jest zidentyfikowanie pow zale˝noÊci od celu szczególnych elemenoceny tów, które wymagajà poprawienia, ocenie powinny byç poddane poszczególne subprojekty lub interwencje

39

Wady kwestionariusza EQUIHP: 1. W procesie konstruowania narz´dzia nie bra∏ udzia∏u ˝aden polski partner, czego konsekwencjà jest oczywisty brak odniesienia do specyficznych uwarunkowaƒ i problemów, z jakimi boryka si´ krajowa promocja zdrowia. 2. Zró˝nicowanie odbiorców, do których kierowany jest EQUIHP, wymusi∏o na twórcach narz´dzia skoncentrowanie si´ na elementach wspólnych - niezale˝nych od krajowego/regionalnego/lokalnego kontekstu. 3. Miejscami mo˝e byç zbyt skomplikowany i niezrozumia∏y dla odbiorców.

Wykorzystanie Formularza Oceny EQUIHP EQUIHP zosta∏ zaprojektowany do przeprowadzenia samodzielnej oceny zapewnienia jakoÊci, co oznacza, ˝e mo˝e byç wykorzystany do uzyskania wyniku odzwierciedlajàcego jakoÊç danego projektu.

40

41

VI. Polskie narz´dzie zapewnienia jakoÊci w samorzàdowych programach promocji zdrowia

Formularz oceny EQUIHP jest narz´dziem bardzo rozbudowanym i niedostosowanym do polskich warunków, bowiem czas poÊwi´cony na jego wype∏nienie i wyciàgni´cie odpowiednich wniosków mo˝e okazaç si´ niewspó∏mierny do przeznaczonych na realizacj´ programu Êrodków finansowych. Dlatego na podstawie tego formularza, bioràc pod uwag´ polskie uwarunkowania Êrodowiskowe, kulturowe i ekonomiczne, utworzono ,,Polskie narz´dzie zapewnienia jakoÊci w samorzàdowych programach promocji zdrowia“ (Krzysztof Krajewski-Siuda 2006). Pozwoli ono pracownikom samorzàdowym zajmujàcym si´ promocjà zdrowia na prostà ocen´ jakoÊci projektowanych i realizowanych programów promocji zdrowia. Bioràc pod uwag´ czynnik ekonomiczny (nak∏ady finansowe na programy promocji zdrowia), po zapoznaniu si´ z opiniami polskich ekspertów w dziedzinie promocji zdrowia uznano, ˝e nie wszystkie programy wymagajà pe∏nej analizy, dlatego te˝ dla programów niskobud˝etowych przygotowano wersj´ uproszczonà.

42

1. Czemu s∏u˝y polskie narz´dzie zapewnienia jakoÊci w samorzàdowych programach promocji zdrowia i przez kogo mo˝e byç wykorzystywane Polskie narz´dzie zapewnienia jakoÊci w samorzàdowych programach promocji zdrowia mo˝e s∏u˝yç takim samym celom, jak kwestionariusz EQUIHP i mogà go wykorzystywaç tacy sami odbiorcy. 2. Konstrukcja polskiego narz´dzia zapewnienia jakoÊci w samorzàdowych programach promocji zdrowia Wersja pe∏na

Wersja uproszczona

Nale˝a∏oby stosowaç przy projektowaniu i ewentualnie póêniejszej ocenie zrealizowanych programów wysokobud˝etowych (kilkadziesiàt - kilkaset tysi´cy z∏otych)

Nale˝a∏oby stosowaç przy projektowaniu i ewentualnie póêniejszej ocenie zrealizowanych programów niskobud˝etowych (kilka tysi´cy z∏otych)

2.1. Wersja pe∏na Formularz zawiera list´ kryteriów podzielonà wed∏ug czterech klasterów. Pomocà w ocenie kryteriów mo˝e byç zestaw mierników, z których ka˝dy musi otrzymaç not´ ‘+’ ‘+/-’ lub ‘-’, tj. odpowiednio „osiàgni´te“, „cz´Êciowo osiàgni´te“ i „nieosiàgni´te“. JeÊli dany aspekt nie mo˝e zostaç oceniony, poniewa˝ nie jest w∏aÊciwy dla danego projektu, nale˝y pozostawiç puste pole. Je˝eli nie istniejà ˝adne informacje na temat tego aspektu, trzeba wskazaç znak ‘-’.

43

KWESTIONARIUSZ POLSKIEGO NARZ¢DZIA ZAPEWNIENIA JAKOÂCI W PROMOCJI ZDROWIA Ocena I. Zasady promocji zdrowia 1) czy projekt nawiàzuje do zdolnoÊci ludzkich wp∏ywajàcych na zdrowie? 2) czy projekt nawiàzuje do warunków Êrodowiskowych wp∏ywajàcych na sytuacj´ zdrowotnà? II. Rozwój i wdro˝enie projektu (kryteria podzielone na 6 grup) 1. Analiza. Projekt oparty jest na systematycznej analizie problemu zdrowotnego i jego determinant, a tak˝e kontekstu, w którym b´dzie wdra˝any. Ten obszar uwa˝a si´ za kluczowy dla w∏aÊciwego zaplanowania projektu promocji zdrowia. 1) czy podane sà dowody na istnienie problemu zdrowotnego i dowody na wp∏yw tego problemu na zdrowie? • czy zebrane zosta∏y dane empiryczne odnoszàce si´ do natury, rozmiaru i rozpowszechnienia problemu? • czy przeglàd obejmowa∏ dane z zakresu epidemiologii i medycyny? • czy zebrane w toku systematycznego przeglàdu informacje odnoszà si´ do spo∏ecznoÊci o charakterystyce zbli˝onej do grupy docelowej projektu? 2) czy istniejà dowody na czynniki wynikajàce z zachowaƒ i kontekst (tj. uwarunkowania spo∏eczne, polityczne, organizacyjne oraz wynikajàce z sytuacji lokalnej), które majà wp∏yw na problem zdrowotny? 3) czy zebrano informacje dotyczàce kontekstu (tzn. uwarunkowaƒ spo∏ecznych, politycznych, organizacyjnych oraz wynikajàcych z sytuacji lokalnej), w jakim projekt b´dzie wdra˝any? • czy sprawdzono inne polityki i programy, które majà wp∏yw na zachowanie lub kontekst? • czy sprawdzono czynniki spo∏eczne, kulturowe i polityczne, które majà wp∏yw na sukces projektu? • czy wybrano grup´ czynników majàcych decydujàcy wp∏yw na problem zdrowotny obj´ty projektem w grupie docelowej? • czy w ramach projektu zamierza si´ zmodyfikowaç lub wyeliminowaç czynniki negatywne kontekstu? • czy projekt zak∏ada wykorzystanie czynników mogàcych pozytywnie wp∏ywaç na jego ostateczne powodzenie?

44

Ocena 2. Cele ogólne i szczegó∏owe. Cele ogólne i szczegó∏owe projektu sà jasno okreÊlone. 1) czy zosta∏a stworzona pisemna specyfikacja celów ogólnych i celów szczegó∏owych? 2) czy sformu∏owanie celów szczegó∏owych spe∏nia za∏o˝enia SMART: • S pecific - szczegó∏owo okreÊla grup´ docelowà i czynniki, które muszà ulec zmianie? • M esurable - cele zapisane sà w mierzalnym formacie (np.: rozmiar efektów, wielkoÊci, jakie majà byç osiàgni´te?) • A cceptable - akceptowane dla grupy docelowej? • R ealistic - realnie mo˝liwe w przewidzianym czasie i przy danych zasobach pieni´˝nych i ludzkich? • T ime-bound - powiàzane z czasem 3. Grupa docelowa 1) czy okreÊlone zosta∏y odnoÊne charakterystyki (np.: cechy demograficzne, normy spo∏eczne)? 2) czy zidentyfikowano podstawowe potrzeby i dà˝enia grupy docelowej? 3) czy ustalona zosta∏a wielkoÊç grupy docelowej? • liczba jednostek? • skala interwencji (ca∏a grupa czy jej cz´Êç)? 4) czy okreÊlono jasno sposób dotarcia do grupy docelowej? 4. Interwencja 1) czy okreÊlono mechanizmy, które majà doprowadziç do zamierzonych zmian i ich (mechanizmów) specyfik´? 2) czy metody interwencji sà odpowiednie dla danej grupy docelowej? 3) czy przy tworzeniu projektu konsultowano si´ z partnerami i czy partnerzy b´dà w∏àczeni w prowadzenie projektu? 4) czy treÊç interwencji jest kompatybilna z: • kulturà, wiedzà, opiniami, zwyczajami i rolami grupy docelowej? • kontekstem spo∏ecznym (zbiorem norm i zasad panujàcych w spo∏ecznoÊci, do której nale˝y grupa docelowa) i politycznym? 5) czy interwencja wzmacnia efekty realizowanych wczeÊniej lub prowadzonych jednoczeÊnie interwencji? 5. Strategia wdra˝ania 1) czy stworzono adekwatny do wybranego sposobu plan wdra˝ania? 2) czy jasne jest w jaki sposób program b´dzie monitorowany?

45

Ocena 6. Ocena 1) czy istnieje plan oceny, który jasno okreÊla: • cel oceny? • pytania oceniajàce? • wzorzec, metod´ i czas oceny? • zadania, role i obowiàzki w ramach oceny (w∏àczajàc w to zbieranie danych, analiz´ i raportowanie)? 2) czy wzorzec oceny i metody zbierania danych odpowiadajà pytaniom oceniajàcym, bud˝etowi i grafikowi raportowania? 3) czy ocena procesu b´dzie przeprowadzona ze zwróceniem uwagi na: • pytanie o to, czy dzia∏ania sà wdra˝ane zgodnie z planem? • przeszkody i trudnoÊci w procesie wdra˝ania? • sugerowane ulepszenia? 4) czy ocena efektów b´dzie prowadzona ze zwróceniem uwagi na: • zebrane wst´pnie dane? • wybór kryteriów i efektywnoÊç? • ocen´ efektywnoÊci kosztowej projektu? 5) czy przewiduje si´ ocen´ po zakoƒczeniu projektu: III. Zarzàdzanie projektem (kryteria podzielone na 5 grup) 1. Przywództwo 1) czy kierownik projektu ma odpowiednie kwalifikacje lub mo˝liwoÊç zdobycia niezb´dnych umiej´tnoÊci? 2. Planowanie i dokumentacja projektu 1) czy plan projektu ma logicznà struktur´ i jest jasno sformu∏owany? 2) czy plan pracy skonsultowany zosta∏ z grupà docelowà? 3) czy metody dzia∏aƒ sà jasno opisane w planie pracy? 4) czy plan projektu okreÊla istotne momenty podejmowania decyzji?

46

Ocena 5) czy istniejà realistyczne ramy czasowe projektu? 6) czy aspekty organizacyjne programu zosta∏y jasno zarysowane i udokumentowane? 3. Kwalifikacje i zasoby. Czy dost´pne sà zasoby i doÊwiadczenie niezb´dne do skutecznego wdro˝enia projektu? Nast´pujàce mierniki pomogà w ocenie adekwatnoÊci kompetencji i zasobów: 1) czy kompetencje ekipy projektu zosta∏y jasno ustalone i wyszczególnione? • czy kwalifikacje i zdolnoÊci wykonawców programu dopasowane sà do potrzeb projektu? 2) czy zasoby finansowe projektu zosta∏y jasno zidentyfikowane i okreÊlone? • czy istnieje plan bud˝etu projektu? • czy zidentyfikowano i zabezpieczono odpowiednie Êrodki w bud˝ecie jednostki finansujàcej projekt? • czy bud˝et jest realistyczny? • czy zidentyfikowano mo˝liwoÊci stworzenia lokalnej sieci wspó∏pracy? 4. Udzia∏ i zaanga˝owanie 1) czy okreÊlono sposób, w jaki wspó∏dzia∏anie i wspó∏praca zostanà osiàgni´te? 2) czy zidentyfikowano zewn´trznych i wewn´trznych partnerów potrzebnych do w∏aÊciwego wsparcia i zaanga˝owania na ka˝dym etapie projektu? 3) czy potencjalni oponenci i przeszkody projektu zosta∏y zidentyfikowane? 5. Komunikacja 1) czy stworzono plan komunikacji? 2) czy zidentyfikowano w planie komunikacji kana∏/kana∏y, którymi b´dzie ona przebiegaç? 3) czy informacja dla spo∏ecznoÊci, grup docelowych i partnerów jest jasna, przejrzysta i „na czas“? IV ZdolnoÊç podtrzymania 1) czy oceniono zdolnoÊç podtrzymania projektu? 2) czy cele ogólne i szczegó∏owe zosta∏y przeanalizowane z punktu widzenia kontynuacji projektu? 3) czy korzyÊci p∏ynàce z projektu dla uczestników zosta∏y jasno okreÊlone?

47

2.2. Wersja uproszczona Sposób wype∏niania jest analogiczny jak w wersji pe∏nej. Ka˝dy miernik musi otrzymaç not´ ‘+’ ‘+/-’ lub ‘-’, tj. odpowiednio „osiàgni´te“, „cz´Êciowo osiàgni´te“ i „nieosiàgni´te“. JeÊli dany aspekt nie mo˝e zostaç oceniony, poniewa˝ nie jest w∏aÊciwy dla danego projektu, nale˝y pozostawiç puste pole. JeÊli nie istniejà informacje na temat tego aspektu, trzeba wskazaç znak ‘-’. Ocena Planowanie • Czy dokonano oceny skali problemów zdrowotnych w grupie obj´tej projektem? • Czy cele projektu zosta∏y wyraênie okreÊlone, a ich osiàgni´cie jest realne? • Czy plan projektu zosta∏ tak skonstruowany, ˝e umo˝liwia osiàgni´cie celów? • Czy osoby i instytucje zaanga˝owane w projekt majà wystarczajàce kompetencje i umiej´tnoÊci do jego realizacji i osiàgni´cia wyznaczonych celów? • Czy zaanga˝owane Êrodki (finansowe i materialne) sà wystarczajàce do realizacji projektu i osiàgni´cia wyznaczonych celów? • Czy przygotowano plan komunikacji przewidujàcy formy informowania o projekcie grupy docelowej lub innych osób i instytucji oraz przep∏yw informacji wÊród pracowników realizujàcych projekt?

48

Ocena • Czy w procesie planowania projektu uwzgl´dniono opinie grupy docelowej? • Czy zebrano dowody (np.: wyniki badaƒ naukowych, dane epidemiologiczne) potwierdzajàce skutecznoÊç wybranej metody dzia∏ania? Dzia∏anie • Czy przeanalizowano inne metody dzia∏ania pod wzgl´dem ich kosztów i mo˝liwych rezultatów? • Czy realizacja projektu b´dzie monitorowana (lub czy by∏a monitorowana w przypadku projektów zakoƒczonych)? • Czy zebrano informacje na temat mo˝liwych do przewidzenia przeszkód, jakie mogà si´ pojawiç w trakcie realizacji projektu? • Czy przygotowano racjonalne (oparte na przes∏ankach dowodowych) strategie radzenia sobie z ewentualnymi problemami? Ocena wyników • Czy przewiduje si´ dokonanie oceny wyników (lub w przypadku projektów zakoƒczonych dokonano takiej oceny)? • Czy mo˝liwa jest ocena wyników w krótkim czasie po zakoƒczeniu projektu? • Czy przewiduje si´ kontynuowanie projektu, jeÊli jego wyniki b´dà pozytywne?

49

VII. Podsumowanie Potencjalny wykonawca programu (np. stowarzyszenie, fundacja, zak∏ad opieki zdrowotnej) starajàcy si´ o Êrodki powiatowe powinien dodaç jako za∏àcznik do aplikacji wype∏niony kwestionariusz jakoÊci. Taka procedura zapewne by∏aby do zaakceptowania przez urz´dników samorzàdowych. Ich rola ogranicza∏aby si´ zatem do weryfikacji treÊci wype∏nionych kwestionariuszy i porównania ich w sytuacji, kiedy urz´dnik musia∏by wybieraç spoÊród kilku projektów.

50

VIII. PiÊmiennictwo 1. Krajewski-Siuda K., Romaniuk P. i wsp.: Realizacja programów promocji zdrowia i profilaktyki zachorowaƒ w wybranych miastach województwa Êlàskiego - program pilota˝owy. Antidotum 2004; 6: 43-52. 2. Ottawa Charter for Health Promotion First International Conference of Health Promotion Ottawa, 21 November 1986 http:// www. who. int. 3. The Bangkok Charter for Health Promotion in a Globalized World. 6th Global Conference on Health Promotion, Bangkok, Thailand, August 2005 http:// www. who. int. 4. Naccarella L.: Community Based Health Promotion. Community health promotion a guide for divisions of general practice, Public Health and Health Promotion SERU. http:// www. gp. unimelb. edu. au./ research/ seru/hpseru/hpprog.html. 5. Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorzàdzie gminnym. Dz. U. nr 16 poz. 95 ze zmianami. 6. W∏odarczyk C., Sitko S.: Zarzàdzanie ochronà zdrowia w powiecie. Uniwersyteckie Wydawnictwo Medyczne „Vesalius“. Kraków 1999. 7. Dercz M.: Samorzàdowy model systemu ochrony zdrowia. Analizy i Opinie 2005; 43: 1-10. 8. Ustawa z dnia 30 sierpnia 1991 r. o zak∏adach opieki zdrowotnej. Dz. U. Nr 91 poz. 408 ze zmianami. 9. Karski J.B.: Promocja zdrowia z perspektywy ostatniej dekady XX wieku. [W:] Karski J.B. (red.): Promocja zdrowia praca zbiorowa. IGNIS. Warszawa 1999. 10. Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej z 1997 r. Dz. U. Nr 78 poz. 483. 11. Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorzàdzie powiatowym. Dz. U. Nr 91 poz. 578 ze zmianami. 12. Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorzàdzie województwa. Dz. U. Nr 91 poz. 576 ze zmianami. 13. Ustawa z dnia 27 sierpnia 2004 r. o Êwiadczeniach opieki zdrowotnej finansowanej ze Êrodków publicznych. Dz. U. Nr 210 poz. 2135 ze zmianami. 14. Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdzia∏aniu narkomani. Dz. U. Nr 179 poz. 1485. 15. Ustawa z dnia 26 paêdziernika 1982 r. o wychowaniu w trzeêwoÊci. Dz. U. Nr 35 poz. 230 ze zmianami.

51

16. Ustawa z dnia 9 listopada 1995 r. o ochronie zdrowia przed nast´pstwami u˝ywania tytoniu i wyrobów tytoniowych. Dz. U. Nr 10 poz. 55 ze zmianami. 17. The Evidence of Health Promotion Effectiveness a Report for the European Commission by the International Union for Health Promotion and Education Part One Core Document ECSC-EC-EAEC. Brussels - Luxemburg; 1st edition 1999, 2nd edition January 2000. 18. Bury J. A.: Evidence base in health promotion: why bother? Sozial - und Praventivmedizine 2003; 48: 277-278. 19. Raphael D.: The question of evidence in health promotion. Health Promotion International 2000; 4: 355-367. 20. Van den Broucke S.: Practice Built on Evidence: Guidelines and Quality Tools for Health Promotion . 6th IUHPE European Conference on the Effectiveness and Quality of Health Promotion, Best Practice for Better Health, Stockholm, Sweden, 1-4 June 2005. 21. Bollars C., Kok H., Van den Broucke S. et al.: User Manual European Quality Instrument for Health Promotion. Brussels: Flemish Institute for Health Promotion (VIG), Netherlands Institute for Health Promotion and Disease Prevention (NIGZ); 2005. 22. European Quality Instrument for Health Promotion (EQUIHP) www.nigz.nl/gettingevidence. 23. Sheinfeld-Gorin S., Arnold J.: Health Promotion in Practice. Jossey Bass. San Francisco 2006.

52

AUTORZY: dr n. med. Krzysztof Krajewski-Siuda specjalista zdrowia publicznego kierownik Zak∏adu Polityki Zdrowotnej Âlàskiej Akademii Medycznej w Katowicach dr n. med. Magdalena Olszanecka-Glinianowicz specjalista zdrowia publicznego adiunkt w Zak∏adzie Promocji Zdrowia i Leczenia Oty∏oÊci, Katedra Patofizjologii Âlàskiej Akademii Medycznej w Katowicach mgr Krzysztof Kaczmarek socjolog wyk∏adowca w Zak∏adzie Polityki Zdrowotnej Âlàskiej Akademii Medycznej w Katowicach

RECENZENT: prof. dr hab. n. med. Barbara Zahorska-Markiewicz specjalista chorób wewn´trznych, specjalista zdrowia publicznego kierownik Katedry Patofizjolgii Âlàskiej Akademii Medycznej w Katowicach