Rok 1863 na kresach mohilewskich [PDF]

Zitiervorschau

Edward kresach

DK 507 .9

M64M35 19?0

Cl ROBA

Digitized by the Internet Archive in

2010 with funding from University of Toronto

http://www.archive.org/details/rok1863nakresach00mali

EDWARD MALISZEWSKI.

KOK

1863

NA KRESACH MOHILEWSKICH

F^som

IXWM KWNYM^

WYDAWNICTWO „STRAY KRESOWEJ" WARSZAWA, NOWY-WIAT 1920.

hfa

21.

-

Rok 1863 na kresach mohilewskich. I.

Ziemia

i

ludzie.

od ywego organizOdcite toporem rozbiorowym ju w r. 1772-im nad Dzwm kresowe województwa mu Rzeczypospolitej najdalsze jej zjejn po s >ch '^^ ze te najwczeniej Tgórnym Dmeprem poioione, -^^y^^f

rusyfikacji dowiadcza zaczy prób ucisku '",^J5^y^'\,^,7P°';',i\if; którego zostay wczone. najcilej z nowym organizmem pastwowym, do ley In i

paka am, nowych, ]e] II, do Katarzyny Pani", Naymiociwszej peratorskiey Moci ziem inkorporacji o jzyka poddanych, obw-ieszczajcemi Tol k?Jh z 'rodu podrzucajce rozporzdzenia ukazy tych do Rosji, sypa si zaczy unif.kacji. Wic przede^ zupenej moliwie dzieo waliny pod zamierzone gówne, bodaj J.^dy^e utaj rodo :;szys'tkiem zwrócono uwag na ziemi, stay si eko bo4ctwa krajowego. Pierwszym upem skarbu rosyjskiego województwie w mohilewska, Ekonomja starostwa. nomje króleiskie Cz^Czausow m^Sawskiem pooona, skadaa si z 3 miast: ^ohilewa

Niemal

ednoczenie z\iepska po polsku drukowanemi

i

i

,

ogromnych, me cenionych zreszt ^ow niegrodowych byo w wojew. mscislav^-

rykowa, oraz 138 wsiO, nie liczc czas, obszarów lenych. Starostw ze 20 staobrb nowej gubernji moh ewskiej weszo nadto in_ skiem 27. olbrzy m. miskiem, rostw z powiatu rzeczyckiego w województwie propojskie, ^oljf';"^'^^''^;,^^'?,^'!'';^!^^^^^ mie dobra czeczerskie, homelskie, np. babinowickie orszanskie. rostw z dawnego województwa witebskiego, wszystkich ziemian, przeDalej zagarnite zostay na skarb majtki tych

W

i

obrbie uszczuplomagna'ckich, którzy Joleli pozosta w "^ej wadczyni wierno na przysigi zoyli me nej Rzeczypospolitej Karol Kad ^'enskiks. Byli to: wojewoda

wanie z^idJin

i

biaoruskich ziem kresowych.

lit., l^^^^chaOgnkgeiu wit, kanclerz litewski, Micha Czartoryski, hetman k.ztaLubeccy Radziwi, ks. rzeczycki, starosta wielkopolski, Mniszech, tu po kilkadziemia magnatów oraz pisarz lit., Pac. Niemal kady z tych

sit wsi,

a

w

nich po kilka

tysicy wocian^). Conajmniej

poowa caego

królewskich na Litwie". „Ze studjównad dziejami ekonomi] 1911-1914. lata za Wilnie Rocznik V Tow. Przyjació Nauk w carstwowanie tkateryny 11 si.d w /apadnoj Rossii w ») P ukowicz: .Unrawlcnje nast. r. za luty i 1914 Proswieszczenja, urnal Ministerstwa Narodnawo ')

stan. Kocialkowski:

.

i

obszaru nowoutworzonej gub. mohilewskiej znalaza si w ten sposób w rku nowycti wadz. Nie omieszkay one zaraz skorzysta z tego odpowiednio do swoici celów. Na bok poszy wzgldy na skarb pastwa, gdy na oku byy waniejsze cele polityczne. Olbrzymie obszary ziemi, pokonstarostom polskim, rozdane zofiskowane dotycticzasowym dziedzicom generaom rosyjskim. dworakom zdumiewajc stay z hojnoci niekiedy Wród obdarowanyci byli: Czernyszew, Potemkin, Rumiancew, Zoricz, Pasi

i

Rzucone zostay w ten sposób wielu, wielu innycti. Ostermann w tym kraju. I cio póposiadania stan rosyjski pod mocne podwaliny niej nieco, w cigu pierwszej poowy XIX-go stulecia, ywio polski odsek,

i

zyska zdoa niemao utraconycli poprzednio placówek, wasno ziemska Rusi, jednolime staa si tu ju nigdy, jak w innycti powiatach Litwy cie polsk, a pochodzce z tych pierwszych nada wielkie dobra homelskie, t. p. pozostay we wszelkich okolicznociach siln czeczerskie, propojskie ostoj rosyjskoci. i

i

Jednoczenie

cz

z

przewrotem

w

stosunkach

wasnoci

ziemskiej rozpo-

rosyjski bez duszej zwoki energiczn akcj unifikacyjn i na innych polach')- Wocian unitów masami zapdzono do prawosawia, ko-

rzd

katolicki usiowano przy pomocy usunego metropolity Siestrzeceskal prówicza wprowadzi na bezdroa-), rozpoczto równie na polskich na polu towarzyskiem zblienia wyszych warstw rosyjskich matrymonialnem. Nie mona powiedzie, aby akcji tej nie towarzyszyy wcale znaczne sukcesy. To te gdy w r. 1812 korpus polski pod wodz strony mohilewskie, spotkao go naogó ks. Poniatowskiego zawita w

ció

du

b

i

i

miejscowych przyjcie wicej ni ozibej. Przyszed jednak wkrótce potem wspaniay rozkwit ducha polskiego na Litwie. Ideay filareckie z Wilna promieniowa zaczy na cay kraj, budzc wszdzie „dawnych Polaków dum szlachetno". Ten prawdziwy

wród rodaków

i

pojciach, jakiego wród spoeczestwa polskiego na obszarach od Telsz po Orsz dokonaa gar genjalnych entuzjastów z poród modziey wileskiej, podniós tu wszdzie cen warto Polski na niedostpne dotd wyyny. Ku górnym szlakom wysokiej cywilizacji pol-

w

przewrót

a

i

zwróciy si

skiej

teraz

znowu

z

ca moc

najgbszego przywizania

wszystkie poczciwsze serca, wszystkie szlachetniejsze umysy. Wród filareStefan Makokilku mohilewian: Stanisaw tów wileskich znalazo si przyniepierwsi zapewne to Sleanowski'). Oni wieccy, Józef Staniszewski, li tu i szczepi zaczli na ziemiach naddnieprzaskich tak zwize proste, a tak jasne wymowne zarazem hasa filareckie: ojczyzna nauka cnota. Do wyszego tonu dostraja si odtd zaczyna cae ycie polskie na tych dalekich kresach biaoruskich. I oto ju w r. 1831-ym, cho walka zbrojna i

i

i

—

i

nie

rozcigna si

a

nad górny Dniepr

i

—

Dwin, zauway mona

lekkie

wród

tego samego ziemiastwa motiilewskiego, które tak niedawno jeszcze, podczas przybycia wielkiej armji Napoleona, zachowywao

drgnicie

')

Tom

b. d., str.

w

pracy H. Mocickiego: .Dzieje

porozbiorowe

Liwy

i

Rusi".

1—70.

Maciej Loret: .Koció katolicki a Katarzyna II (1772—1784)." Warszawa 1910. Janusz Iwaszkiewicz: , Litwa w roku 1812". Warszawa 1912. *) T. Wierzbowski: .K istorji fajnych obszczestw sredi litewsko-polskoj molodie?i 1819-1823 godach". War'szawa 1898. sfr. 86 i nast. 2) ^)

w

Obszerniej o tern

Wilno

I.

si naogó ze zdecydowan conajmniej rezerw'), Wielce charakterystycz-

zmiana kierunku politycznego wród rodu Lubomirskich. wiodcej prym w tych stronach podorszaskie, cofamajtki swoje opucili ci ksita 18r2-ym Gdy w r. armj Kutuzowa, w której zajmowali Rosji wraz z jc si w wysze stopnie oficerskie, obecnie, podczas rewolucji listopadowej, syn ich siostra sami nale czynnie do ruchu zbrojnego, skierowanego przeciwko o odbudowie wasnej niepodlegej ojczyzny-). Rosji z rosyjskich w tym kraju, Cakowita rozbieno interesów polskich dziesicioleciu przed ostatniem w wyraniej coraz to si ju zaznaczajca wybuchem rewolucji listopadowej, zaczyna teraz przybiera formy ostrzejZ inicjatywy gubernatora mohilewskiego, Murawjewa, tego samego, sze. zezwierzcoktóry póniej w r. 1863-ym mia sobie zyska smutn szybnego zupenie okrutnika, rusyfikacja zewntrzna gubernji zaczyna szem tempem. Ukazem carskim z d. 11 stycznia st. st. 1832 r. skasowane zostay na Litwie .polskie urzdy": podkomorzych, komorników, wonych chorych. Przedtem jeszcze, ukazem z d. 6 grudnia st. st. 1830 r., ograniczone zostao prawo gosowania na sejmikach szlacheckich, przysugujce odtd tym tylko, co posiadaj „niemniej 100 dusz poddanych pci mskiej Ukazem z d. lub niemniej 3.000 dziesicin chociaby pustej ziemi"^). maja st. st. 1832 r. wprowadzono obowizkowe mundury szlacheckie kroinnych urzdników ju urzdowego rosyjskiego dla marszaków szlachty szlacht pozbawiono 1839 r. maja st. sL 5 ukazem d. a z z wyborów, prawa wyboru prezesa izby cywilnej, najwyszej lokalnej instytucji sdowej. Rozpoczto równie na wielk skal ju w r. 1832 przesiedlanie drobnej szlachty do Rosji, oraz przeprowadzano systematycznie w cigu dziesiciolecia 1830—1840 zamykanie istniejcych dotychczas, z prawdziwym poytkiem dla ogóu, licznych a dobrych szkó polskich. Ukaz z d. 22 lut. st. st. 1835 r. zakazywa od r. 1836 nauki jzyka polskiego w zakadach szkolmohilewskiej^). Wadze petersburskie zwróciy nych w gub. witebskiej teraz wogóle najpilniejsz uwag na spraw ujcia w swoje rce nauki modziey szkolnej. „Uznawszy za konieczne— gosi ukaz carski do senatu przeksztaci we wszystkich od Polski rzdzcego z d. 28 lut. 1834 r.^). przywróconych gubernjach wydzia edukacyjny, stosownie do rzetelnych poytków tamecznego kraju, zamylalimy urzdzi dla okrgu biaoruskiego wyszy zakad naukowy w Orszy, któryby z czasem w. obszernie jszem rozna

nastrojów

dla

miejscowych

jest

gazi dubrowieskiej

ca

gb

i

myl

i

saw

i

i

1

i

i

—

')

burski ')

Wiadomoci z

„Naoono

w

bomirskiej)

o sekwestrach

1831 n.

r.

'!3,

z

r.

1832

majtków w n.

11, .2,

47

gub. mohilewskiej: i

Tygodnik Peter

areszt na 800 dusz obywatelki Amelji Stempkowskiej (z

orszaskim powiecie

z

powodu,

s

dalsze.

i si znajdowaa

zbrojno

w

domu zgrai

ks. Lupolskich

buntowników". Tyg, Pet., 1832 r. n. 22. .N. Cesarz Im raczy rozkaza nie przyjmowa do wyborów szlacheckich, do dalszego rozporzdzenia zwierzchdo adnej suby rzdowej noci, ksicia Wadysawa Lubomirskiego, który nalea do ostatniego powstania". Tyg. Pet., 18.33 r. n, 67. Wzmiankowana powyej Amelja z ks Lubomirskich l-v. Janowa Czorbowa, generaowa ros., 2-v. Janowa Stempkowska, bya córk ks. Franciszka-Ksawerego L. Uczestz Dubrowny, gen.-lejtenanta w. rosyjskich, z drugiej jego ony, Teofili z Rzewuskich. niczya w powstaniu radomyskiem na Polesiu kijowskiem. i

»)

Tyg. Pet.,

1831

ton bardzo przykrego zdziwienia natreso ,

"

^^ ;•'£ Horkach") ale iw ^^^^^^f "eg^o Lpo^^ wet wrcz .^PO^^^^^^-^-^-^J^^a^p-e tego epizodu z sw go kwietnego g raktowane 1^ musi dotychczasowe ^^^^ wstania przez ."'^l^t^/y^^^ P° na powstania w Horek p ^^obycia 'j^o^e^^ g rowsk. np. swoj opis P'acz' nastpujcyni rozpoczyna hilewskich strasznych przebrzmie echo tych s^^^^^^ „Lecz nie zdoao )"zcze

f

wyda si

dziejów po-

^_ ^ kresach mo-

i

zwrotem: scen inflan-

c.,ch.gdynowen,emmejbo^^^^^^^^^^

ckiego, gdz'e edenznioaycn kiiKaaziebuL burgu rozstrzelany, a

czyi dz,„ ,

w

*°)=»°''^

^

^^^^.^^^ „.^^.u,.^!;^

»

'

!;;=:? 7os'A'c

Sór/r;,

""StTwota n't'ory

iasie

nie ^^.o

uj

wog*

orzecie

i

na

znisz-

i

ey,

szczliwie na inny

wca^jpresje^zas

'?i,^,r"p^^yS w'"o^c°„'"Sary

,

przesia-

'„^tytf Sono

pospolite ruszenie mieszczan owarls^y^o improwizow^ane

pikiety,

tylko powst?nctw,'pozosIawiJszy w miasteczku

.)

spldrowaa

=l-°»-;°:3St;* jA° kf„°S: mSLkien,) glLny teren

Srt-apa^

fackie

u

P-y^borow^^^^

po-

uda s„ do

Warszawa. Tow. Wyda.ni-

1863-1864-.

dwu-

w ówczesnym relacji, ogoszonej „i irzaowej le.dcj g ^ urzdowej 62. 111, fi9 usiowano ju moliwie l^^^";^^^, s k m dopiero ^ d"'" i 1 e .Miniiterjum dóbr czv amy zbagatelizowa donioso ^g^.^'^^^^^^^-^ ° °:/° '^oa 23 na 24 kwietnia banda /d "°c> ^^^'^domoc telegraficzn '^^ mohilewskiej, spapanltwa otrzymao drog napad'a na m norK g ^^^^^^^j powstaców pod dowództwem Ludwika ^opo" auz po «kl P^^^l^^^bi^stwo zrabowaa Tua w miecie do 30 domów, ^^^^^J^.^^^ ^^t„^ sim.^ uczcej z popol. ruszya czci z musu (pod Fzym^sem) do 50 osób ^ nalecych '{'^^ wociaskiego byda Rosjanie pomagali studenci stua^^^^^^ i Wocianie ^rócz zaw liczbie do 300 Indzi, jak mówi, do Czausow 154 Przyborowski, jzycznym K u r e r z e

cze.

Str.

,

')

j

•

,

1,

W

, c.

W

,

i

.y

_

i

bronicej si komendzie.

cz

Budowle

moliZ

ma.tk.

^,^^y^^^^'^^'^^,^%5^^i^;'^i''',^;;^

SaSd;^kój^o^Sl-w^^?£r:aSr

ii

w

iak uprzednio-.

caoci.

Po

16

wier

kim. gmachów instytutu. Na przedzie jecha sam Tow mundurze kapitana sztabu jeneralnego rosyjskiego, na piknym tarantowatym koniu, za nim okoo trzydziestu jedców z poród

oonych

o

pór, jak zawsze,

szlachty okolicznej wreszcie piechota, z której kilku nioso zwoki polegego po bohatersku Domaradzkiego. W instytucie zawinito te zwoki w pikny dywan z lokalu dyrektora, powstacy ustawili si w szeregi pochód aobny ruszy przez rzeczk ku brzozowemu gaikowi, gdzie pochowano Domaradzkiego w przygotowanej zawczasu mogile -z nalenemi honorami wojskowemi: kilkanacie strzaów z broni palnej byo ostatniem poegnaniem dzielnego powstaca'). Proboszcz miejscowy,

studentów

i

i

na barkach

i

ks.

Moniuszko,

by

bnej uroczystoci

nieobecny,

gdy odmówi

stanowczo udziau

w ao-

*).

Po tym smutnym obrzdzie cay oddzia powróci do zabudowa si tam, jak móg, w kuchni internatu rzdowego dla studentów Rosjan. Z polecenia uprzejmego dyrektora suba instytutu sama wydobya z piwnic spiarni cae faski masa, pocie szynki, stosy bochenków chleba. Rozoeni malowniczemi grupami na podwórzu powstacy spoywali te zapasy po obozowemu, krajc je szablami, noami bainstytutu, posili

i

i

gnetami. Nastrój przytem panowa najzupeniej pokojowy: utu okazyway jaknajbardziej wersalsk uprzejmo ') a nie

wadze

moe

insty-

nas

ju

') Jak twierdzi cytowany ju powyej l^ steczka Choop.en.cz, naczelnik powidzc si osaczoy ^Ygodnui Po krzemieczuckiego. ^^ z^u^^^^ wiatu s.ei-rskiego skorzysta i

My

•

,

r^'-=s;nT-n^^ w

z uaiiyy ^ kowi gub. mohilewsKiej ze ynaiHiiie sie trzech synów ludn, ''"'';«, S.cza«am., ujto 24 ""''^a^Jr' 13 szlchly, 6 wioobywatelski* kadelpotock,egok„^^^s^^^ 1 1^'^"^^ ^^ cian katolików ó,!;_„_j. zebra zebraaa si banda 5 maja. NaChmurowicz, w l^tórego folwarku lepcach ed^^j^^^i "z .Szlag)

P

:;

^:^Z: UoSominanie

I

z

r.

1884.

o s.u.bie

w

Bie.orussji-:

,

s

t

o

r

i

c . e s R

MW

i

e s

t

n

i

k

28

czasem zawiadowc wielkiej czci podziemi miejskich, t. zw. katakumb. r. 1848 pod Mierosawskim walczy w Poznaskiem, poczem wróci na sw posad do Parya. r. 1861, na skutek amnestji, móg ju wróz

W

W

ci do i

Zamieszka wówczas przy rodzinie w gub. motiilewskiej niewtpliwie wczenie przystpi do tworzcej si wówczas organizacji kraju.

narodowej. „Bya rament ognisty

dusza dziwnie czysta i pikna, charakter prawy, tempepisze o nim jego kolega ze szkó Sonimskich, póniej

to

—

przypadkowy czas jaki towarzysz twardego losu, przeszedszy, jak

t

modo

ducha,

która tylko

w Paryu, Edward Pawowicz'). — Pomimo mówi, przez ogie wod, zachowa

to

i

zacnym

najduej towarzyszy. surowym dla siebie, poprze-

ludziom

bdc

Kochajc ojczyzn nad wszystko stawszy na stanowisku szeregowca w pracy dla niej, niecierpia faszywych jej proroków, krzywych dróg wszystkiego, co tchno sobkostwem, pozowaniem, obud, co ze witej sprawy robio sobie zyskowne rzemioso, piedesta dla dogodzenia ambicji samolubnym celom". i

i

i

O

dziaaniach partji bychowskiej, zostajcej pod dowództwem Ancypy, posiadamy, niestety, wiadomoci równie tylko ze róde urzdowych rosyjskich. te wiadomoci przytem bardzo niepene. „Dowódca 15-ej roty, bataljonu rezerwowego, puku pieszego smoleskiego, sztabs-kapitan Kusoski, doniós czytamy w raporcie urzdowym i dn. 9 maja, przybywszy ze kompanj do folwarku SielecBoonów-), dowiedzia si, i w okolicach znajduj si 2 bandy, jedna w lesie pod Zlotami, a druga niedaleko od folwarku, gdzie znajdowao si mieszkanie asesora, które powstacy zamierzali spali. Skutkiem tego o godz. 11-ej w nocy z 35 nierzami uda si z asesorem do Zotowa, a reszt kompanji z 36 onierzy zostawi w folwarku pod dowództwem podporucznika Lipiskiego. D. 10 maja w czasie poszukiwa, podczas których przebyto do 60 wiorst

s

I

—

—

sw

o-

drogi, sztabs-kapitan Kusoski o godz. 5-ej po pol. napotka powstaców w lesie przy folwarku ob. Sawiskiego i rozpocz strzelanie, lecz ci, przestraszeni, pierzchnli od lasu, zostawiwszy 11 fuzyj 2 konie. Poi

wstaców byo do

których zabitych wojsku raniony jeden.

40,

nie zostawiono.

W

wodu gstego

lasu

z

i

ranionych na miejscu nikogo Dalsze ciganie tej bandy z po-

byo niemoliwe."

Tyle wiadomo urzdowa. Starcie pod Sielcem-Bolonowem, jak widzimy, zakoczyo si niekrwawo: powstacy nie mieli strat wcale, Moskale jednego ranionego. Ale w warunkach tej nierównej walki, jakie wytworzyy si na terenie województwa mohilewskiego, gdzie obok wojska kozaków bray po stronie silniejszego wybitny udzia chmary chopstwa, organizujce z rozporzdzenia wadz formalne obawy partja nie moga si ju dugo utrzyma wikszo jej uczestników dostaa si do i

—

i

niewoli. Uwiziony zosta równie Ancypa. Wyrokiem sdu wojennego skazany na mier, rozstrzelany zosta jednoczenie z podporucznikiem Korsakiem dwoma brami, chorymi Janem Michaem Mancewiczami, w gubernjalnym Mohilewie d. 18 czerwca o godz. 10-ej rano'). i

i

M ^)

i

Edward Pawowicz: „Wspomnienia

Ku

r

j

e

r

W

i

mohllewsko-bobrujskim. 3) 1. c. n. 62

1

e

s

l