Repertorium Rerum Polonicarum ex Archivo Orsini in Archivo Capitolino Romae, I pars [PDF]

Zitiervorschau

INSTITUTUM HISTORICUM POLONICUM ROMAE

ELEMENT A AD

FONTłUM

EDITIONES

III /

REPERTORIUM RERUM POLONICARUM EX ARCHIVO ORSINI IN ARCHIVO CAPITOLINO ROMAE· I PARS collegit

DR. WANDA WYHOWSKA DE ANDREIS

NON EXSTINGUETUR

ROMAE

1961

f

IAM PRIDEM ROMAE PRODIERUNT HAEC VOLUMINA (continuatio Studia Teologiczne - Wilno, vol. I-X) : XI - MEYSZTowrcz V., Repertorium bibliographicum pro rebus polonicis Archivi Secreti Vati cani. Va ticani, 1943. XII - MEYSzTowrcz V., De Archivo Nuntiaturae Varsaviensis quod nunc in Archivo Secreto Vaticano servatur. Vaticani, 1944. XIII - SAVIO P., De Actis Nuntiaturae Poloniae quae partem Archivi Secretari atus Status constituunt. Romae , 1947. XIV - MEYSZTOWICZ V., Prospectica descriptio Archivi Secreti Vaticani. (Ed. chirotypica, exhausta). ANTEMURALE, I-V. Roma, 1954-1959.

PROTEGTOR REGNI POLONIAE 1647- 1676.

INSTITUTUM HISTORICUM POLONICUM ROMAE

ELEMENTA AD FONTIUM EDITIONES III REPERTORIUM RERUM POLONICARUM EX ARCHIVO ORSINI IN ARCHIVO CAPITOLINO ROMAE I PARS collegit

DR. WANDA WYHOWSKA DE ANDREIS

NON EXSTINGUETUR

ROMAE

1961

SUMPTffiUS FUNDATIONIS MEMORIAE CAROLI DE BRZEZIE LANCKOROŃSKI

DICATAE

EDIDIT: INSTITUTUM HISTORICUM POLONICUM ROMAE VIA DEGLI SCIPIONI, 284 - ROMA

EDITIONUM CURATORES: VALERIANUS MEYSZTOWICZ, Pr111eses CAROLINA LANCKOROŃSKA LUCIANUS ŁUSZCZKI O.F.M. WANDA WYHOWSKA DE ANDREIS

UNIVERSITA'l'I REGIS IOANNIS CASIMIRI LEOPOLITANAE VERITATIS PROPUGNACULO TERTIO EXEUNTE SAECULO AB EIUS FUNDATlONE

DEDICAT

INSTITUTUM HISTORICUM FOLONICUM ROMAE

INDEX RERUM

Pag_

IX

Praefatio (in lingua IPOlonica)

»

XI

Repez:torium: I - « Corrispondenza Diplomllitica della casa Orsini eon la Polonia »

»

3.

II - «Miscellanea, Avvisi di Spagna, Portogano e· Polonia »

»

S!t

IU - « Avvisi manoscritti e a stampa d'Italia, Francia, Spagna, Germania, Polonia, ecc. »

»

137

Introductio euratorum editioni.s

IV - « Pergamene »

»

141

Inde.x nominum propriorum

»

145

Index chronologicUJS

»

155

.

In.d.ex ta.hulaJ::um. (XXIX tal:)ula.e>

161

INTRODUCTIO

Hoc tertium volumen Elemffilltorum ad Fonitiurn Editiones in lucem edentes, repertorium hic praebemus documentorum polonicorum ex quibusdam seriebus Archivi Orsini (nunc in Archivo Capitalino Romae conservati). Hoc in utilitatem illorum facimus, qui rerum gestarurn Poloniae studio operam dant, spe freti eos in nostro repertoria notas inventuros esse de rebus, quarum inquisitioni attendunt. Cl.ma D.na Wyhowska De Andreis ex seriebus, quae in hoc volumine nominantur, omnia documenta polonica nullis omissis describere curavit, adnotando numerum progressivum, linguam, in qua documentum exaratum est, auctorem, locum et tempus, scripturae destinatarium, necnon documenti obiectum; quibus omnibus collocationem seu « signaturam » antiquam et recentissimam adiecit. Limites chronologici documentorum hic relatorum sunt anni 1565 et 1787; sed maxima pars eorum ad annos 1647-1676 spectat, quando Virginius Cardinalis Orsini munere « protectoris Regni Poloniae » fungebatur. « Prolector Regni » a Rege nominatus, a Summo Pontifice acceptatus, negotia Regni coram Curia Romana tractabat, eodem fere modo ac posterioribus temporibus hoc a legato vel ministra Reqis apud Sanctam Sedem fieri solebat. Virginius Orsini, a Wladislao IV electus, negotia eiusdem Regis, eiusque successorum Ioannis Casimiri, Michaelis et Ioannis III coram Alexandro VII, Clemente IX, Clemente X et Innocentio XI absolvebat. Inter istiusmodi negotia, gravissima illa erant, quae ad res politicas internationales temporibus belli cum Suecis, Turcis, Moscovitis, Tartaris gerebantur; non desunt litterae a Rege Poloniae ex castris in desertis Podoliae regionibus scriptae. In litteris agitur multoties de periculis, quae Ecclesiam et fidem catholicam minabantur; de eleclione regum, de nominatione episcoporum, de beatificationibus et canonizationibus sanctorum; de aliis multis, quae his temporibus magni erant moIX

menti tam pro Ecclesia, quam pro « Republica Utriusque Nationis » (ita enim hoc tempore Regnum Poloniae cum Magno Ducatu Lithuaniae unitu m vocabatur). N ec desunt litterae de conatibus aggregandi « Ducatum Russiae » velut tertium membrum huic Reipublicae. In nostra volumine reproducere voluimus efjigies quattuor e Regibus Poloniae, quorum scripta in eo notantur; etiam aliqua exempla scripturarum ad illustrationem libri adiunguntur. Manent in eodem « Archivo Orsini » aliae series, in quibus documenta polonica adhuc inedita inveniuntur; speramus in posterioribus nostris voluminibus eorum repertoria producere. Opus D.nae Wandae Wyhowska De Andreis non dabit studiosis rerum gestarum Ecclesiae et Poloniae, nisi aliquas indicationes, ubi monumenta ad has res spectantia inveniri ad perscrutandum possint: talis enim erat huius repertorii conficiendi immediatus finis. Liceat etiam nobis sperare, ut haec « elementa » aliquando ad plenas fontium editiones utilia evadant. Editor in repertoria componendo usus est praesertim verbis ex ipsis documentis originalibus desumptis, et quidem in lingua qua ea invenit; in obiecto documenti describendo linguam polonicam adhibuit. Institutum Hisloricum Folonicum Romae gratias agit Cl.mo Doctori L. Pirotta, Moderatori Archivi Historici Capitolini ac Cl.mae Doctori G. Scano et Cl.mo Doctori J. Scalia eiusdem Archivi Secretariis, qui editioni huic iUuminatis consiliis et ope faverunt.

EDITIONUM CURATORES

X

PRZEDMOWA

l - Archiwum

Kapitolińskie

i Archiwum Orsinich.

Archiwum Kapitolińskie ( Archivio Capitolino) nie znajduje się dziś na Kapitolu: z wąskich i niedostępnych pomieszczeń Pałacu Konserwatorów zostało przeniesione w r. 1922 do gmachu zbudowanego przez Borrominiego, gdzie mieścił sie niegdyś klasztor filipinów, na Piazza della Chiesa Nuova 18. Archiwum Kapitolińskie dzieli się na trzy części: historyczną, notarialną i administracyjną, i obejmuje, oprócz tego, Bibliotekę Rzymską. Część historyczna Archiwum składa się z czterech głównych działów: l. Tajnego archiwum (l'Archivio Seg~eto); 2. Archiwum rodu Orsinich (l'Airchivio di Casa Orsini); 3. Archiwum rodu Boccapadulich (l'Archivio Boccadull); 4. Archiwum protonotariusza senatorskiego (l'Archivio del Protonotaro del Senatore). Archiwum Orsinich weszło w skład zbiorów miejskich dopiero w roku 1905, gdy rodzina Orsinich sprzedała miastu swoje zbiory dokumentów rodzinnych. Z pałacu na Monte Savello zostały one przeniesione początkowo do pałacu Anguillara, a w r. 1921 przyłączone do Archiwum Kapitolińskiego.

Archiwum Orsinich zawiera dokumenty od 1012 roku po koniec wieku XIX. Ród Orsinich wydał wielu dostojników kościelnych i świeckich, między innymi papieży, Mikołaja III (1277-1288) i Benedykta XII (1724-1730), dowódców wojskowych, dygnitarzy i patriotów. Dokumenty archiwum dotyczą jednak nie tylko spraw politycznych, kościelnych, dyplomatycznych i wojskowych, prawnych i administracyjno-publicznych, ale życia codziennego tego rodu, ilustrując stosunki rodzinne i społeczne, tradycje i obyczaje odległych czasów. Jeśli chodzi o sprawy polskie, w Archiwum Orsinich znajdujemy dokumenty dotyczące głównie stosunków kościelnych i politycznych, marginesowo tylko szczegółów obyczajowych.

2 - Poloruca « Archivio Onsini ». Polonica Archiwum Orsinich w~ązą się w swej olbrzymiej więk­ z osobą kardynała Virginio Orsini, który utrzymywał ścisłe stosunki z Polską, wobec tego, że był jej protektorem. Kardynał-protektor opiekował się sprawami państw obcych na dworze papieskim; był kimś w rodzaju dzisiejszego ambasadora. Słowo «ambasador» nie występuje oczywiście w dokumentach: oznaczało ono wówczas przedstawiciela monarchy, «posła wielkiego», wysylianego na uroczystości dworslcie lub ze specjalną misją. Natomiast rola kardynałaszości

XI

protektora była analogiczna do tej, jaką odgrywają obecnie stałe misje dyplomatyczne przy Stolicy Apostolskiej. Protektor pośredniczy między królem a papieżem, stara się o poparcie królewskich próśb i planów, uzgadnia nominacje na stanowiska kościelne itp.; nie zajmuje się natomiast drobnymi sprawami, które załatwiają królewscy « agenci ». Mianowany przez monarchę danego państwa i zatwierdzony przez papieża, kardynał-protektor otrzymuje, przy kaźdorazowej zmianie monarchy, potwierdzenie swej godności. Virginio Orsini, mianowany protektorem przez Władysława IV w 1647 r., zostaje zatwierdzony przez Jana Kazimierza, następnie przez Michała i Jana Ill. Trudno określić, ile poloników zawiera Archivio Orsini. Oprócz tych, którymi zajmujemy się w tym tomie, na opracowanie czeka kilkadziesiąt tek korespondencji kardynała, kilkanaście tomów brulionów i odpisów jego listów, nie licząc tych, których tytuły są niewiele mówiące a mogą ukrywać dokumenty dotyczące Polski. Prof. Bronisław Dembiński, w swym «Sprawozdaniu z poszukiwań w archiwach i bibliotekach ;rzymskich», drukowanym w «Archiwum Komisji Historycznej A.U. », t. IV, Kraków 1889, wymienia następujące polonica z Archivio Orsini: «Listy oryginalne», które dziś zebrane są pod nazwą « Corrispondenza Diplomatica eon la Polonia », «Carte e Notizie di Polonia », co stanowi część polską « MisceUanea », «Regesta» listów kard. Orsini do różnych osób, wśród których znajdują się polonica; wreszcie «Listy oryginalne nuncjusza do kard. Or.s.ini », których Dembiński nie miał możności oglądać, a które znajdują się w pięćdziesięcio­ tomowej korespondencji Virginia Orsini. Precyzując, że za polonica uważamy dokumenty pisane przez Polaka lub do Polaka, z Polski lub do Polski, w języku polskim lub w sprawach dotyczących Polski, stwierdzamy, że w naszej pracy mamy dokumenty, które mo.żna zaliczyć do pierwszych czterech kategorii; nie znaleźliśmy dokumentów pisanych w polskim języku, jeśli zaś chodzi o pisma w których może być jaka$ wzmianka o Polsce - nie próbowaliśmy ich wyszukiwać, zadawalając się narazie tymi, które niewątpliwie Polski

dotyczą.

Tom nasz obejmuje spisy polskich dokumentów z czterech tylko serii « Archivio Orsini »: P~erwsza - to « Corrispondenza D:LplomatL::a », zawarta w dwóch fascykułach.

Druga - to « Miscellanea, Avvisi di Spagna, Portogalio e Polonia » w których cała druga część odnosi się do Polski. Trzecia pozycja - to cztery tomy « Avvisi manoscri1Jti e stampati d'Italia, Francla, Spagna, Germania, Po.Ionia ecc. », gdzie znaleźliśmy tylko 20 dokumentów polskich, bliźniaczo zresztą podobnych do tych, jakie znajdują się w «Miscellanea ». Czwarta i ostatnia pozycja naszego tomu - to sześć !Pergaminów: są to listy królów Polski do papieży.

3 - Sposób

sporządzania

Sporządzając

r.egestów i uwagi wydawnicze. regesta z dokumentów, trzymamy się

systemu:

W pierwszym wierszu a)

XII

nasz nU?ner

każtlej

bieżący;

pozycji podajemy:

następującego

b)

port.

język

pisma (lat. =

łaciński,

it.

=

włoski,

franc. =

francuski,

= portugalski);

c) nazwisko ew. imię autora, w brzmieniu oryginału. Jeżeli nazwisko ·autora nie jest wymienione w oryginale, podajemy w nawiasie, kursywą, nazwisko domniemane; o iZe nie jest nam wcale znane, piszemy N.N. (Nieznany). d) miejsce; o ile nie ma go w oryginale, piszemy: Bez m. (bez miejsca); e) czas; jeżeli nie ma daty w oryginale, piszemy: Bez d. (bez daty); niepełną dat~ oznaczamy kropkami. W drugim wierszu każdej pozycji podajemy adresata w brzmieniu oryginału. W wypadku, gdy oryginał nie wymienia adresata (czy to pod postacią formalnego adresu, czy notatki zrobionej ręką sekretarza lub archiwisty), podajemy w nawiasie kursywą nazwisko domniemane; gdy zaś nie mamy żadnych danych, by zidentyfikować adresata, piszemy kursywą N.N. (Nieznany). W aktach publicznych na miejscu adresata piszemy: do publicznej wiadomości. W trzecim wierszu podajemy krótko treść dokumentu, po polsku, kursywą. Celem tej adnotacji nie jest wyczerpanie w skrócie treści dokumentu, lecz tylko zaopatrzenie pozycji w hasło rozpoznawcze. W rczwM'itym wierszu podajemy sygnaturę, według której dany dokument można znaleźć w Archiwum. Numer łamany oznacza tytuł teczki wewnętrznej, (najczęściej oznaczonej liczbą roku) i numer stemplowany inwentarza, który w każdym fascykule zaczyna się od 0001. W dziale. « Pergamene », gdzie nie ma wewnętrznej teczki, numer łamany oznacza kolejny numer pergaminu w fascykule, drugi zaś jest, jak zawsze, numerem stemplowanym inwentarza. Na końcu podajemy nową sygnaturę (N.S.J wprowadzoną niedawno i uwzglednianą przez «Inwentarz» ręko­ piśmienny ( « J.nventario »), in folio, zastępujący katalog w czyt·elni Archiwum. Zwykłym drukiem podajemy to, co jest wzięt.e z oryginału, kursywą to, co pochodzi od nas.

Brak w naszych regestach rzeczy istotnej i zasadniczej: zaznaczenia, czy dany dokument jest oryginałem, odpisem, brulionem (minutą) czy tłumaczeniem. W niektórych wypadkach łatwo jest stwierdzić, że dany dokument jest oryginałem (np. gdy posiada pieczęć lub jej ślady); lub kopią (gdy na dokumencie widnieje napis: « Copia », co zawsze zaznaczamyJ; w innych wypadkach takie rozróżnienie wymaga bliższych studiów nad charakterem pisma i innymi cechami; przy próbach odróżniania minuty od lcopii - trudności wzrastają bardzo znacznie; zajęłyby wiele czasu, nieraz bez właściwego wyniku. Dlatego zostawiamy tę kw.estię otwartą dla tych, którzy podanymi przez nas dokumentami będą się bliżej zajmować. Dla tych samych względów oszczędności czasu, zgodnie z założeniami naszego wydawnictwa, nie zajmujemy się zagadnieniem, czy dany dokument jest znany skądinąd i czy był już ogłoszony. Poza serią « Pergamene », inne, spisane przez nas dokumenty Archivio Orsini, są pisane na zwykłym papierze; atrament jest czasem spłowiały, lub przebija tak mocno na drugą stronę, że czyni nieczytelnym pismo na odwrocie. Wiele dokumentów jest uszkodzonych; nie notujemy tego poza wypadkami, gdy uszkodzenie dotyczy samego tekstu. Odróżnia­ my dokumenty uszkodzone od nieczytelnych w całosci lub częściowo, co zaznaczamy, pisząc « uszk. », lub « nieczytelne ».

XIII

Podając imiona własne, kierujemy się następującymi zasadami: nazwiska polskie, pisane przez cudzoziemców fonetycznie lub z wyr~nym błędem - poprawiamy. Np.: Radziowski poprawiamy na Radziejowski; o ile jednak mamy wątpliwości, pf:.szemy przypuszczalne nazwisko w nawiasie: Doroscesco (Doroszenko?). Unikamy odmieniania imion własnych niepolskich, z wyjątkiem wypadków, gdy pozostawienie ich w I przypadku jest z jakichkolwiek powodów rażące. Podając miejscowości według oryginału, przy dacie, pozostawiamy bez zmiany nazwy, które mają odpowiedniki łacińskie lub włoskie, jak Varsavia, Danzica, Luceoria, Vilna itd., natomiast uzupełniamy znakami diakrytycznymi lub poprawiamy błędy w nazwach, jak Białowieża, Głogów, użytych przez cudzoziemców w brzmieniu polskim. Pozostawiamy bez zmiany słowo « Russia » (np. Javorovia in Russia) co oczywiście oznacza nie Rosję, ale Ruś (Ruthenia), w odróżnieniu od Moskwy, nazywanej « Moscovia », « Mosca », której mieszkańcy określani są w oryginale jako «i Moscht » albo «i Moscoviti ». Jeśli chodzi o nazwy godności wschodnich to « vizir», « sultano, soldano », c bascia, bassa :., oddajemy przez «wezyr», «sułtan», «basza», bez względu na to czy nazwy te są przez autora odpowiednio użyte. Godności kościelne « abbate:. t « monsignor », które mogą mieć różne znaczenia oddajemy przez ogólnikowe « ksiądz ». Trzeba też zaznaczyć, że c nominare », « nomina:. oddajemy dosłownie przez wyrazy: «mianować», «mianowanie, nominacja», choć w dzisiejszym języku polskim słowo to ma inny odcień niż w w. XVII, kiedy oznaczało w danym kontekście raczej propozycję, niż definitywne mianowanie.

4 - Opis opracowanych

działów.

Przechodzimy do opisu czterech działów, z ktlJrych polonica zostały przez nas spisane. l - Korespondencja dyplomatyczna, której pełny tytuł brzmi: Corrispondenza Diplom.a.tica della Casa Orsini oon la Polo:n.ia., zawarta jest w dwóch fascykulach ( «pacchi» J. Pierwszy nosi na grzbiecie okładki, oprócz skróconego tytułu « Corri:spondenza Diplomatlca - Polonia, napis: dal 1565 al 1666 oraz sygnaturę n B. Prot. Vll.63. Drugi fascykuł, zatytułowany tak samo: Corrispondienza Diplomatl.ca - Polonia ma napis: dal 1667 al 1787 i sygnaturę: II B. ~rot. VIII.64. Obydwa fascykuły mają okładki z brązowej tektury z przewleczonymi taśmami; wewnątrz tych okładek, związane razem, znajdują się teczki z cienkiego papieru, w których dokumenty są posegregowane przeważnie latami; lata te są uwidocznione na teczkach. Każdy dokument posiada numer bieżący stemplowany; jednakże nie zawsze zdołano utrzymać właściwą kolejność numerów; wewnątrz teczek WPrawdzie numery te zwykle występują kolejno, ale w czasie numerowania prawdopodobnie teczki te były przemieszane i stąd pewien chaos w numeracji. Czasami również przy stemplowaniu zdarzało się, że dwa kolejne numery postawiono na jednym dokumencie. Częściej jeszcze, gdy na jednym arkuszu mamy kilka odpisanych dokumentów, idą one pod jednym tylko numerem. Stąd rozbieżność między numeracją stemplową archiwum, a numerami porządkowymi naszych regestów.

XIV

Porządek chronologiczny również nie jest utrzymany. Występuje to szczególnie jaskrawo w II fascykule. Zawarte w obu fascykułach dokumenty są to przeważnie listy monarchów polskich, od królowej Katarzyny żony Zygmunta Augusta, do Stanisława Augusta, po większej części w oryginałach, niekiedy w kopiach. Są też listy wielu dygnitarzy świeckich i duchownych oraz innych osób. Fascykuł I zawiera 443 dokumenty. Mieści się on w granicach od 1565 do 1666 roku. Fascykuł II zawiera 392 dokumenty, od numeru 444 do 835. Granice chronologiczne trudn~ej jest określić, gdyż jedna z teczek wewnętrznych zawiera dokumenty bez daty, inna zaś określenie ogólnikowe « 1600 ), to jest wiek XVII. Najpóźniejszy dokumen,t jest z 1787 roku. Obydwa fascykuły zostały przez nas spisane w całości, gdyż tylko wyjątkowo spotykamy w nich dokumenty nie dotyczące Polski; woleliśmy ich nie opuszczać.

2 - «Miscellanea, Avvisi di Spagna, Portogalio e Polonia » zawieraja cztery działy, z których jeden tylko, a mianowicie drugi z kolei, odnosi sie do Polski. « Mi.soellanea » stanowią fascykuł ( « pacco ») zawarty w okładce z brązowej tektury, z taśmami, a wewnątrz zawiązany sznurkrem. Na grzbiecie mamy napis: II.TT. !Tot. XX.T. 80. Według nowej sygnatury fascykuł nosi numer 402. Tak samo, jak w poprzednio opisywanych fascykułach znajdujemy i w tym teczki papierowe. Pierwsza wewnętrzna teczka papterowa (dok. od 0001 do 0062) odnosi się do Portugalii i nosi tytuł: « Portoga.llo. Penslone e Notizie ». Druga teczka wewnętrzna jest zatytułowana Carte e Notizie riguarda.nti la Polonia (w skrócie: C. e N.J i nosi sygnaturę: II.TT. Prot. XX. N. 2. Tytuł odnosi się niewątpliwie i do następnych teczek polskich, które noszą kolejno nastepujące napisy: 1675, 1674, Dal Notiziario 1668, 1670, 1671, 1672, 1663 (W teczce tej brakuje dokumentu 0205), 1660, 1661, 1662 Notiziario, 1664, 1667; teczka bez tytułu i ostatnia 1567-1659. Teczki te zawierają dokumenty postemplowane od 0063 do 0352. Po ostatniej teczce polskiej następuje teczka oznaczona II.TT. Prot. XX. N. 3. Spagna, a dal.ej teczka II.TT.XX. N. 4., Annunzl di matrimonio e mortle (odnoszące się do XIX wieku). Polska część fascykułu « Miscellanea» zawiera kilka druków, reszta to rękopisy. Są tu dokumenty notarialne, memoriały, korespondencja dyplomatyczna, odpisy listów, ale najliczniejsze są relacje, bez pieczęci~ bez podpisu, lub podpisane nieczytelnym znakrem, i często bez adresu. Autorami sa przeważnie nieznani informatorzy. W niektórych wypadkach (jak np. w raportach Schifllego, v. 1091, 1093, 1101) informator podpisany przekazuje wiadomości, otrzymywane mniej więcej systematycznie z kilku stałych źródeł, podobnie jak to czynią pólmiej agencje prasowe. Granice chronologiczne polskiej części tego fascykułu mieszczą się w latach 1567-1676 i obejmują numery bieżące regestów od 836 do 1147. Wypisaliśmy z niej wszystkie pozycje, nie wyłączając kilku, które nre dotyczą Polski. 3 - Avvisi ma.noscritti e stampati d'Italla, Fra.ncla, Spagna, Germaobejmują cztery fascykuły, z których I nosi na grzbiecie okładki tytuł: Avvisi di Bologna, Torino e Genova i sygnaturę II.TT.XVI. 397 (N.S. 397). Nie zawiera on poloników. Drugi, Avvlsi manoscritti e sta.mpati s. XVI-XVII, sygn. iii.TT.XX.XVI-XVII.398 (N.S. 398), zawiera tośród 473 dokumentów 11 poloników. Trzeci, Avvisi diversi dl Francla,

ma, Polonia ecc.

XV

Germania e Italia, II.TT.XIX.399 ( N.S. 399), na 298 dokumentów zawiera 2 dokumenty polskie. Czwarty, Avvis:i divers.i. d.i Germania, Francia e Italia II.I.XVIII.399 A. (N.S. 399 A), na 456 dokumentów zawiera 5 poloników plus dwa pisane z Warszawy szyfrem. Wszystkie dokumenty polskie znalezione w tych fascykułach leżą wśród innych nie dotyczących Polski, i mają charakter takich samych relacji, jakie przeważają w Miscellanea, skąd widocznie zabłądziły przypadkowo. Są one oznaczone w naszych 11egestach numerami od 1128 do 1147. 4 - « Pergamene » stanowią osobny duży dział Archiwum Orsinich. Ułożone w tekach w porządku, w jakim były gromadzone, są poskładane mniej wiecej chronologicznie. W tece 31, na której widnieje napis: Dal 1644 al 1669, znajdują się cztery listy królów polskich; w tece 32, z napisem: Dal 1670 al 1698 - dwa. Oznaczone są numerami 1148 do 1153 w naszych regestach. 5 - O auto11ach, adresatach i poruszanych sprawwch. Autorami dokumentów w « Corrispondenza Diplomatica » są królowie polscy i ich małżonki, czasem biskupi, kanclerze, sekretarze królewscy lub inni dostojnicy państwowi czy kościelni; niekiedy osoby proszące o wstawiennwtwo lub łaski. W « Mis.cellanea » i « Avvisi » mamy bardzo wiele dokumentów niepodpisanych; stanowią one większość w «Miscellanea» i obejmują wszystkie polonica z « Avvilsi ». Pisane najwidoczniej dla kardynała Orsini przez zaufanych mu ludzi, Włochów rezydujących w Polsce, stanowią periodyczne, najczęściej tygodniowe raporty. Niektóre z nich przeplatane są szyjrem; dwie ostatnie pozycje « Avvisi » są pisane samym szyfrem. Informatorów j,est kilku, piszą oni często równocześnie z kilku różnych miejscowości Polski. Autorami pergaminów są królowie: Jan Kazimierz, Michał, Jan Trzeci. Tak « Corrispondenza Diplomatica », jak i «Miscellanea» zawi.eraja również akty notarialne; autorami są wówczas instytucje, lub zespoły osób, co zaznaczamy. Dokumenty, z których regesta zawarte są w naszej pracy, pisane są w przeważającej części do kardynała Virginia Orsini, który od roku 1647 do 1676 był protektorem Polski. Virginio Orsini, kawaler maltański, w młodości walczył z Turkami. Mianowany kardynałem w 1641 roku przez Urbana VIII, brał udział w wyborze czterech następnych papieży: Aleksandra VII, Klemensa IX, Klemensa X i Inocentego XI. Piastowal różne godności, był protektorem nie tylko Polski, ale i Francji i Portugalii. Zmarł w Monte Giordano 21 sierpnia 1676, a pochowany został w rodzinnym Bra.cciano; grobowiec jego znajdował się tam w S. Maria Novella, ale już w XVIII w. napis na grobowcu był zatarty. Korespondencja kard. Orsini z dworem polskim urywa się na kilka miesięcy przed śmiercią.

Dokumenty przez nas spisane są albo wprost do niego adresowane, albo adresowane do innych osób, ale przekazywane dla jego informacji. Tak więc kardynał Orsini otrzymuje kopie listów, pisanych przez monarchów i inne osobistości do papieży, lub kardynałów, a także kopie listów i memoriały związane ze sprawami w ktMych ma interweniować. XVI

TAB . I

WŁADYSŁAW

IV. Pol:'tvet ol·e jny. Ze zbiorów Izydora Czosnowskiego w Ambasadzie R.P. przy S.tolicy Apootolskiej.

Niekiedy znajdujemy w zbiorze listy, pisane do innych członków rodziny Orsinich, a szczególnie do kardynała Domenico Orsini w osiemnastym wieku; ale są to tylko listy konwencjonalne. Cały wielki dział stanowią pisma, gdzie w ogóle adresat nie jest wymieniony; do nich należy część poufnych relacji, które znajdujemy w «Miscellanea »; wobec analogii z r·elacjami, na których zaznaczony jest adresat, kard. Orsini, możemy przyjąć za bardzo prawdopodobne, że i te, pozbawione adresu, pisma odnoszą się do kardynała, co zaznaczamy w nawiasie, jako nasze przypuszczenie. Sprawy poruszane idą wielkim wachlarzem, od polityki międzyna­ rodowej, aż po konwencjonalne życzenia i podziękowania. W « CorrlspondeiWa Diplomatica » mamy przede wszystkim wymianę listów na temat mianowań kościelnych i poleceń; prośby o interwencję, zażalenia; sprawy beatyfikacji i kanonizacji,· sprawy krzewienia wiary i niebezpieczeństw herezji. Do tej kategorii należą też pergaminy. Drugą ważną pozycją są akty notarialne, wyroki, akty nominacyjne itd. Dział niezmiernie obfity, ale mniej ciekawy - to zawiadomienia o wydarzeniach państwowych i rodzinnych, życzenia z okazji elekcji, koronacji, mianowania, ślubu, urodzin; kondolencje, i podziękowania za listy i dary. Najciekawsze są listy polityczne, nad którymi unosi się groza pogaństwa od wschodu i myśl zjednoczenia chrześcijańskiego rycerstwa. W «Miscellanea» i « Avvdsi » mamy, oprócz pism na wyżej wymienione tematy, niepodpisane relacje, które informują szczegółowo kardynała Orsini o Polsce: o jej sytuacji wojskowej i sprawach międzynarodo­ wych, a także o położeniu wewnętrznym, ·ekonomicznym i politycznym, o konfederacjach, sporach, sprawach dworskich i sejmach. Ind!eks imion własnych sporządziła dr. Zofia Hof!er, za co jej na tym miejscu składam podziękowanje. W.W.D.A.

XVII

2.

TEXTUS

I

CORRISPONDENZA DIPLOMATICA DELLA CASA ORSINI CON LA POLONIA PACCO PACCO

63. 64.

DAL DAL

1565 1667

AL AL

1666. 1787.

l.

lat. Catharina Isabella.e Ursinae Dziękuje za list z VII.63. 1565/0001.

2.

lat. Sigismundus III. Varsaviae 29.!.1616. Alexa.ndro Cardinali Ursino. Gratulacje z powodu promocji kardynalskiej. Piecz. VII.63. 1616/0002. N.S. 63. (Tabl. V).

3.

lat. Sigi.smundus m. Varsavia.e 26.Vill.1618. Alexandro Card. Ursino. Dziękuje za pierścień z relikwią św. Brygidy. VII.63. 1618/0003. N.S. 63.

4.

it. Ludov.ilca Maria Regina. Varsavia X.1647. (Do kard. Orsini). Dziękuje za list z 6. II. VII.63. 1647/0004. N.S. 63.

5.

it. Ludovica Maria Regina. Varsavia 2.VII.1648. Card. Orsini. Zawiadamia o zgonie męża. VII.63. 1648/0005. N.S. 63.

6.

it. Giovanni Casimiro. Varsavia 28.VIII.1648. Card. Orsini. Dziękuje za kondolencje z powodu zgonu brata. Piecz. VII.63. 1648/0006. N.S. 63.

7.

lat. Ludovica Maria Regina. Varsaviae 2.IX.1648. Card. Orsini. Dziękuje za kondolencje z powodu zgonu męża. Piecz. VII.63. 1648/0007. N.S. 63.

8.

lat. Ludovica Maria Regina. Varsaviae 14.!.1648. Card. Orsino. Dziękuje za życzenia. Piecz. VII.63. 1648/0008. N.S. 63.

Regina Polon.iae. Radomiae 22.X.1565. de Medices duc. Bracciani. okazji małżeństwa siostry. Piecz. N.S. 63.

-3-

9.

it. Giova.nn.i Casim.iro. Varsavia 5.IX.1648. Duca di Braecla.no. Dziękuje za kondolencje z powodu zgonu brata. Piecz. VII.63. 1648/0009. N.S. 63.

10.

it. Giova.nni casimiro. Cracovia 30.1.1649. Oanonico Domeni-co Ron.calli W sprawie kanonii krakowskiej clla Mikołaja

Prażmowskiego.

Piecz~

VII.63. 1649/0010. N.S. 63. 11.

it. Giovanni Casimiro. Varsavia 6.1X.1649. Cardinla.ll Orsino. Dziękuje za gratulacje «per la pacifi.eata sedizione del Regno ». Piecz. VII.63 .. 1649/0011. N .S. 63.

12.

it. Giovanil.i Casimiro. Cracovia 30.1.1649. Cardinale Orsini. « Lettere cred. per il carum. Roncalll :. . Pieez. VII.63. 164910012. N.S. 63. .

13.

lat. Joannes Oasimirus. Varsaviae 4.ill.1649. Domlnico Ronoollio et Petro Stephan.owicz. Poleca Wawrzyńca Brauna, kt. jedzie do Padwy na studia. Piecz. VII.63. 1649/0013. N.S. 63.

14.

lat. Joannes Casimirus. Varsaviae 26.XII.1649. Virginio card. Ursini. Prosi o uzyskanie Bullas Ma.iores dla objęcia admin. opactwa w Pińsku przez Stan. Pstrokońskiego. Piecz. VII.63. 1649/0014. N.S. 63.

15.

it.

Giova.nni Ca.