Rationeel-emotieve therapie: Een praktische gids voor hulpverleners 978-90-313-5108-4, 978-90-313-6564-7 [PDF]

Zitiervorschau

Rationeel-emotieve therapie

Rationeel-emotieve therapie Een praktische gids voor hulpverleners

Gidia Jacobs

Bohn Stafleu van Loghum Houten 2008

Ó 2008 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopiee¨n of opnamen, hetzij op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopiee¨n uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet 1912 jo het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden. Samensteller(s) en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een betrouwbare uitgave te verzorgen. Niettemin kunnen zij geen aansprakelijkheid aanvaarden voor drukfouten en andere onjuistheden die eventueel in deze uitgave voorkomen. ISBN 978 90 313 5108 4 NUR 777 Ontwerp omslag: TEFF (www.teff.nl) Ontwerp binnenwerk: Studio Bassa, Culemborg Automatische opmaak: Pre Press, Zeist Bohn Stafleu van Loghum Het Spoor 2 Postbus 246 3990 GA Houten www.bsl.nl

Inhoud

Woord vooraf bij de tweede druk

11

i

context en begrippen

15

1 1.1 1.2 1.2.1 1.2.2 1.2.3 1.3

Inleiding Geschiedenis Toepassingen en doelgroepen Eenvoudig of complex? Diversiteit aan toepassingsgebieden Clie¨ntenpopulatie Beperkingen

17 17 19 19 21 23 25

2 2.1 2.1.1

Theorie en filosofie Theorie De samenhang tussen gevoel, gedrag en gedachte De interactie met de situatie en de persoonlijke doelen Beı¨nvloeding van het denken Rationeel en irrationeel denken Filosofie Epictetus Filosofische uitgangspunten Empirische onderbouwing Inleiding Empirisch onderzoek Psychofysiologie Verschillen en overeenkomsten met andere psychotherapiee¨n Specifieke kenmerken

28 28

2.1.2 2.2 2.3 2.4 2.4.1 2.4.2 2.5 2.5.1 2.5.2 2.5.3 2.6 2.7

28 32 33 35 37 37 38 42 42 43 45 46 49

6

Rationeel-emotieve therapie

3 3.1 3.2 3.3 3.4

Het ABC-model in een notendop Inleiding Het diagnostisch proces Interventies Verandering is niet eenvoudig

53 53 54 56 59

ii

de methode

65

4 4.1 4.1.1 4.1.2 4.2 4.3 4.4

De therapeutische setting De therapeutische relatie Inleiding Begrip en vertrouwen De doelstelling van de therapie Omgevingsfactoren RET en eigen stijl

67 67 67 70 73 76 78

5 5.1 5.2 5.3 5.4 5.4.1 5.4.2 5.4.3 5.5 5.6 5.7

A: Aanleiding of Activerende gebeurtenis Inleiding Van Algemeen naar Specifiek Minder duidelijke A’s Wat hoort bij de A? Subjectieve en objectieve werkelijkheid Een gedachte als A Een gevoel als A Een of meer A’s Korte of uitgebreide beschrijving van de A Praktische versus emotionele problemen

81 81 82 83 85 85 86 87 88 90 92

6 6.1 6.2 6.3 6.4 6.5 6.6

C: Emoties en gedrag Inleiding Moeten gevoelens veranderd worden? Adequate en inadequate negatieve gevoelens Emoties benoemen Ego-angst en angst voor ongemak Overige emoties

96 96 97 99 101 1 03 1 06

7 7.1 7.2 7.2.1 7.2.2 7.2.3

De AC- of BC-connectie De AC-connectie BC-connectie overdragen Onderwijzen van het ABC-principe Aandikken van het oorzakelijke verband Herformuleren in combinatie met uitleg

1 07 1 07 1 10 1 10 111 111

7

Inhoud

7.2.4 7.2.5 7.2.6

Andere mogelijke reacties navragen Omkering van reacties voorhouden Gevoelens zijn prive´-eigendom

1 13 1 14 1 14

8 8.1 8.2 8.2.1 8.2.2 8.3 8.3.1 8.3.2 8.3.3 8.3.4 8.3.5 8.3.6

De praktijk van de A en de C Het structureren van de problematiek Het specifie¨ren van de A en de C Openingsvraag voor de A en de C Vervolg Adders onder het gras Indirecte beschrijvingen van A en C Te veel over de A Moeilijkheden met emoties Moeilijkheden met gedrag Atypische gevoelens Mengeling van adequate en inadequate gevoelens

1 19 1 19 1 22 1 22 1 23 1 27 1 27 1 30 1 33 1 42 1 43

B: de gedachten Inleiding Ontstaan en continueren van irrationele gedachten Gedachtepatronen Rationele en irrationele gedachten De kenmerken Evaluaties Gedachten en het ABC-model De drie-deling Elegante en onelegante oplossingen Belangrijkste irrationele gedachten Moeten irrationele gedachten veranderd worden? Moraal en dogma

1 46 1 46

De praktijk van de B Openingsvraag voor de B Onderscheid tussen rationele en irrationele gedachten Doorvragen Direct inzoomen op de IB’s Moeilijkheden met gedachten Informatie geven

1 58 1 58

9 9.1 9.2 9.3 9.4 9.4.1 9.4.2 9.5 9.5.1 9.5.2 9.6 9.7 9.8 10 10.1 10.2 10.2.1 10.2.2 10.3 10.3.1

1 44

1 46 1 47 1 49 1 49 1 50 1 52 1 52 1 53 1 54 1 55 1 56

1 59 1 59 1 64 1 65 1 66

8

Rationeel-emotieve therapie

10.3.2 10.3.3 10.3.4 10.4 10.5 10.6

Psycho-educatie Afleiden uit de BC-connectie Irrationaliteit opstoken Overmatig denken Concreet of abstract De twaalf IB’s

1 69 1 70 1 74 1 75 1 76 1 78

11 11.1 11.2 11.3 11.4 11.5

Tweede-niveau-problemen Inleiding Structuur van de niveaus: enkele voorbeelden Parallelle ABC’s Van eerste naar tweede niveau Technieken om aan een tweede-niveauprobleem te werken De clie¨nt presenteert brokstukken van niveaus Specifieke tweede-niveau-angsten Adequate gevoelens op niveau 1 Nadelen van het werken met meer dan e´e´n niveau

1 80 1 80 181 1 83 1 84

1 97 1 97 1 98 204 207 207 208 210 21 1 214

12.5 12.6

D: het uitdagen Wat is uitdagen? Het voorbereiden op uitdagen Strategiee¨n van cognitief uitdagen Verschillende stijlen van cognitief uitdagen Didactisch uitdagen Socratisch uitdagen Uitdagen met behulp van metaforen/verhalen Uitdagen met behulp van humor Uitdagen met behulp van zelfonthulling Uitdagen met behulp van vergelijkingen met andere personen Uitdagen van gedrag Uitdagen van gevoel

13 13.1 13.2 13.3 13.4 13.5 13.6

De praktijk van het uitdagen Inleiding Uitdagen van het Moeten Uitdagen van veroordelingen Uitdagen van lage frustratietolerantie Uitdagen van ramp-denken Uitdagen van overdreven generalisaties

223 223 224 229 237 243 246

11.6 11.7 11.8 11.9

12 12.1 12.2 12.3 12.4 12.4.1 12.4.2 12.4.3 12.4.4 12.4.5 12.4.6

1 85 1 90 1 94 1 95 1 96

215 217 220

9

Inhoud

13.7 13.7.1 13.7.2 13.7.3 13.7.4 13.7.5

Moeilijkheden bij het uitdagen De belangrijkste IB’s aanpakken Alleen irrationaliteit aanpakken Aanvullingen op cognitieve disputaties Omgevingsfactoren Vasthoudendheid

249 249 250 250 252 253

14 14.1 14.2 14.2.1 14.2.2 14.3 14.4 14.5 14.5.1 14.5.2 14.5.3 14.6

E: effectieve nieuwe gedachten Inleiding Voorzeggen van gedachten Opstapje voor D ‘Coping statements’ De adequate driehoek aanspreken Zelfcoaching Oefenen met anderen dan de therapeut De verkooptechniek Het coachen van anderen Het coachen door anderen Rationeel-Emotieve Imaginatie (REI)

254 254 255 255 257 259 260 26 1 26 1 262 263 263

15 15.1 15.2

G: huiswerkopdrachten Het belang van huiswerk Plaats in het ABC-schema en timing in de sessie Verschillende soorten huiswerk Cognitieve oefeningen Gedragsoefeningen Gevoelsoefeningen Hoe gaan clie¨nten met huiswerk om? Aandachtspunten bij het afspreken van huiswerk

265 265

Het verloop van de therapie Inleiding Het begin De voorbereiding Het eerste gesprek De beginfase De middenfase De eindfase Therapie als training Aandachtspunten voor de therapeut

284 284 285 285 286 289 29 1 293 295 296

15.3 15.3.1 15.3.2 15.3.3 15.4 15.5

16 16.1 16.2 16.2.1 16.2.2 16.2.3 16.3 16.4 16.5 16.6

266 268 268 270 274 278 282

10

Rationeel-emotieve therapie

17 17.1 17.2 17.3 17.4

Irrationele gedachten van de therapeut Ego-problemen LFT-problemen Identificatie met de clie¨nt Werken aan IB’s

298 298 299 300 30 1

18

Weergave van drie sessies

304

Bijlage 1 RET-supervisoren

326

Bijlage 2 Post-hbo- en postdoctorale RETopleidingen

328

Bijlage 3 Informatie over het Albert Ellis Institute

330

Bijlage 4 Uitdagingsstrategiee¨n en -stijlen

33 1

Literatuur

332

De auteur

340

Register

34 1

Woord vooraf bij de tweede druk

Toen in 1998 de eerste druk van dit boek verscheen, schreven de toenmalige directeur en adjunct-directeur van het Albert Ellis Instituut in New York, respectievelijk Albert Ellis en Janet Wolfe, dat dit boek de eerste uitgebreide praktische RET-gids voor professionals was voor het Nederlandse taalgebied. Zelf schreef ik in mijn voorwoord: ‘De tijd lijkt rijp voor meer Nederlandstalige werken over de cognitieve gedragstherapie, een richting die, zoals Schippers (1996) terecht signaleert, dominant lijkt te worden in psychotherapieland’. Inmiddels is duidelijk dat cognitieve gedragstherapie inderdaad de dominante richting is geworden in het psychologische veld. Er zijn meerdere handzame werken in onze taal verschenen voor hulpverleners in de ggz zoals Cognitieve therapie van Bo¨gels en Van Oppen (1999) en Geı¨ntegreerde cognitieve gedragstherapie van Korrelboom en Ten Broeke (2004). Ook de zo waardevolle Practitioner’s guide die indertijd een belangrijke rol speelde in mijn eigen opleiding is inmiddels vertaald en bewerkt door Kienhorst en twee collega’s (Walen, DiGiuseppe & Dryden, met Kienhorst, Boelen & Van den Bout, 2001). De Rationeel-Emotieve Therapie (RET) als oudste vorm van cognitieve gedragstherapie (CGT) heeft in Nederland al in de jaren zeventig van de vorige eeuw haar wortels gelegd en heeft een niet weg te denken plaats verworven in het veld van de hulpverlening. Ook in de coachings- en trainingswereld is RET een veel gebruikte methode. De oorspronkelijke ‘Ellisiaanse’ benadering van de RET heeft in de loop der jaren een aantal wijzigingen ondergaan, zoals dat met elke psychotherapeutische benadering het geval is wanneer die voldoende bruikbaar is gebleken voor de praktijk. Nuanceringen en uitbreidingen op zowel theoretisch als praktisch gebied hebben de RET in de loop der jaren verrijkt op een manier die de oorspronkelijke bedoelingen van de RET recht doet. The Journal of Rational-Emotive & CognitiveBehavior Therapy levert daar sinds 1983 een belangrijke wetenschappelijke bijdrage aan. De herziene druk van dit boek neemt deze nieuwe inzichten vanuit de RET mee en wil vooral een boek zijn en blijven

12

Rationeel-emotieve therapie

waarin de specifieke kenmerken van de RET voor het voetlicht komen. De structuur van het boek is niet essentieel veranderd, wel zijn nieuwe paragrafen toegevoegd en oude weggelaten. Ik vond het onder andere belangrijk om de empirische onderbouwing van de theorie beter uit de verf te laten komen en heb er bijvoorbeeld voor gekozen om in plaats van e´e´n uitgebreid ‘verbatim’ drie impressies van verschillende therapiegesprekken in hoofdstuk 18 weer te geven. De methode van de RET staat in het boek centraal omdat ervan uitgegaan wordt dat de methode van toepassing is op diverse psychische problemen. De vele voorbeelden die in de vorm van dialogen in dit boek aan bod komen, vertonen een rijke diversiteit aan klachtenpatronen. De seksuele en relatieproblemen zijn in dit boek beter vertegenwoordigd dan in de eerste druk omdat ik inhoudelijk daar de laatste jaren mijn accent naar heb verlegd. Dit boek is bestemd voor psychologen, pedagogen, psychiaters, (huis)artsen, (bedrijfs)maatschappelijk werkers, (sociaal-psychiatrisch) verpleegkundigen, sociotherapeuten en andere hulpverleners die werkzaam zijn in de ggz. Het boek is bruikbaar bij opleidingen en nascholingstrajecten, maar ook als zelfstudieboek voor hulpverleners die geı¨nteresseerd zijn in de RET of die hun kennis en vaardigheden op het terrein van de RET willen opfrissen. De inhoud van het boek is afgestemd op volwassen clie¨nten. Toepassingen voor hen die met kinderen, jeugdigen en ouders werken zijn verschenen in Uit de knoop. Rationeel-Emotieve Therapie en andere cognitieve gedragsbenaderingen voor kinderen, jeugdigen en ouders (Jacobs, Muller & Ten Brink, 2001). Deel I schetst de context waarbinnen RET geplaatst moet worden en geeft de achtergronden van de RET weer. Tevens worden de basisbegrippen uiteengezet en in verband gebracht met de filosofische uitgangspunten waar de RET gebruik van maakt. Ook wordt een introductie gegeven op de methodische aanpak van de RET. In deel II van het boek wordt de methode uitgebreid uiteengezet: het ABC-model, als doelgericht model voor de aanpak van psychische problemen, wordt systematisch behandeld. Hoe vat de hulpverlener de koe bij de horens? In welke volgorde worden bepaalde stappen in het therapieproces genomen? Op welke valkuilen moet men daarbij bedacht zijn? Typische RET-dialogen illustreren daarbij de problemen die hulpverleners in de dagelijkse praktijk tegenkomen. Deze praktijkgerichte benadering wordt ondersteund met theoretische hoofdstukken.

Woord vooraf bij de tweede druk

Zoals doorgaans het geval is, worden ook in dit boek hoofdzakelijk de woorden ‘clie¨nt’ en ‘therapeut’ voor respectievelijk de hulpvrager en de hulpverlener gebruikt. In de RET wordt de therapie echter ook als training gezien (zie hoofdstuk 16). Daar waar het bij het voorbeeld past, zal daarom ook incidenteel van ‘trainer’ en ‘training’ sprake zijn. Hoewel het voor mij als vrouwelijke therapeut vreemd blijft aanvoelen, heb ik besloten om in de hij-vorm te schrijven wanneer in het algemeen naar therapeuten of clie¨nten verwezen wordt, hiermee aansluitend bij wat gangbaar is. Onverminderd blijf ik dank verschuldigd aan de RET-collega’s uit de Verenigde Staten. Ik noem speciaal Albert Ellis, Janet Wolfe en Ray DiGiuseppe. Albert Ellis, overleden in juli 2007, waardeer ik onder andere om zijn voortrekkersrol en vooruitziende blik wat betreft de richting waarin de psychologie zich zou gaan begeven; om zijn talrijke publicaties en zijn vertrouwen in de effectiviteit van de RET. Janet Wolfe waardeer ik vanwege haar praktische manier van werken, haar openheid voor andere therapievormen en om haar humor en empathie bij het werk. Ray DiGiuseppe is behalve een uitstekend onderzoeker ook een bekwame docent en clinicus, eigenschappen die men zelden in een persoon verenigd ziet. Van mijn Nederlandse RET-collega’s noem ik in het bijzonder Wouter Backx, Yvonne Hartgers, Theo IJzermans, Hilda van der Steen en Esmeralde Masset, die ieder op hun eigen wijze belangrijk voor mijn werk zijn of zijn geweest. Tevens bedank ik Marc Overdijk die als student-assistent mij heeft willen helpen bij deze tweede, herziene, druk. Niet in de laatste plaats bedank ik alle cursisten, supervisanten en clie¨nten van wie ik veel geleerd heb en aan wie ik de voorbeelden heb ontleend die in dit boek gebruikt worden. Ten slotte wil ik nog enkele woorden wijden aan hetgeen mij persoonlijk aanspreekt in de RET. In eerste instantie was ik vooral gegrepen door de ‘common sense’-benadering van de RET en de combinatie van confrontatie en humor. Bij verdere verdieping ben ik de RET vooral gaan waarderen om de veelomvattendheid van de theorie, die ook ruimte laat om andere theoriee¨n en methoden en stijlen te integreren. Zo heb ik zelf mijn attachment-theoretische achtergrond als zeer behulpzaam ervaren bij het toepassen van RET-principes in mijn werk. In de RET zelf bestaan geen dogma’s over ho´e de methode moet worden toegepast en dat geeft aantrekkelijk veel mogelijkheden om de toepassing afhankelijk te laten zijn van de therapeutische situatie. Daardoor kan de therapeut maatwerk leveren, iets wat in mijn

13

14

Rationeel-emotieve therapie

visie in het psychologische veld noodzakelijk is. De RET kan, maar hoeft niet provocerend te zijn; het ABC-model kan maar hoeft niet hoe dan ook uitgelegd te worden aan de clie¨nt als die daar niet ontvankelijk voor is. De mens en niet de methode staat centraal in ons werk! Ik hoop met dit boek iets van de diepgang van de theorie, van de flexibele mogelijkheden voor de praktijk en van mijn enthousiasme voor hulp bij psychische moeilijkheden aan de lezer over te brengen. Gidia Jacobs Voorschoten, november 2007

I

Context en begrippen

1

Inleiding

Korte geschiedenis van de RET, de verschillende toepassingsmogelijkheden, reikwijdte en beperkingen van de methode. 1.1

Geschiedenis

De Amerikaanse psycholoog Albert Ellis, geboren op 27 september 1913 te Pittsburg en op 93-jarige leeftijd overleden op 24 juli 2007 te New York, is de grondlegger van de RET. Ellis heeft zich laten inspireren door de filosofische werken van onder anderen Epictetus, Marcus Aurelius, John Dewey en Bertrand Russell. Daarnaast was hij aanvankelijk vooral geı¨nteresseerd in seksualiteit en liefdesrelaties (Jacobs, 2003; Schiller & Ellis, 1992). Vrienden kwamen bij hem voor advies en toen ze hier baat bij bleken te hebben, besloot Ellis psychologie te gaan studeren, mede omdat hij zichzelf van zijn angsten en fobiee¨n af wilde helpen (Ellis, 2004a). Hij volgde de opleiding tot psychoanalyticus, behaalde zijn doctoraat in 1947 en werkte tot 1953 met deze methode. Ellis las werk van Adler, Horney, Frankl en anderen en kreeg steeds meer problemen met de psychoanalyse. Hij probeerde nog enige tijd om de theorie te verwetenschappelijken, maar verliet haar uiteindelijk, onder andere omdat hij de psychoanalyse inefficie¨nt vond. Ellis ging meer en meer inzien dat relatietherapie, sekstherapie en gezinstherapie veel beter zouden werken wanneer ze niet als afzonderlijke disciplines maar geı¨ntegreerd zouden worden toegepast. Hij publiceerde daar ook over (Ellis, 1953, 1975) en ontwikkelde daar een eigen therapie bij. Aanvankelijk, zo rond 1955, noemde Ellis zijn theorie ‘Rational Therapy’ (RT). Die keus is gemaakt omdat Ellis de logica en empirie in zijn theorie wilde benadrukken. Later (Ellis, 1995) heeft Ellis aangegeven dat hij het woord rationeel achteraf gezien niet zo goed gekozen vond. Er zijn immers geen absolute criteria voor wat als rationeel en als irrationeel gezien moet worden, en een omschrijving van rationeel als ‘logisch en empirisch’ zoals Ellis het heeft geformuleerd is in wezen

G. Jacobs, Rationeel-emotieve therapie, DOI 10.1007/978-90-313-6564-7_1, © 2008 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij

18

Rationeel-emotieve therapie

onvoldoende. Als hij de naam opnieuw zou kunnen bepalen, zou hij gekozen hebben voor cognitief-emotieve therapie. In Nederland heeft het woord rationeel in het dagelijkse taalgebruik voor sommigen een negatieve connotatie: het wordt nogal eens gebruikt als tegenovergestelde van ‘emotioneel’, alsof rationaliteit en emotionaliteit elkaar uitsluiten, hetgeen – naar later in dit boek zal blijken – in het geheel niet het geval is. Daarbij wordt ‘rationeel’ nogal eens verward met rationaliseren. In het begin van de jaren zestig besloot Ellis mede onder invloed van Robert Harper de naam in ‘Rational-Emotive Therapy’ (RET) te veranderen (Ellis, 1993). In de praktijk van de RET werd namelijk veel gewerkt met emotionele confrontaties en stond het veranderen van gevoel, weliswaar via het denken, centraal. In 1993 veranderde Ellis de naam RET opnieuw, nu in REBT, ‘Rational-Emotive Behaviour Therapy’ (Ellis & Dryden, 1993). Ellis vond dat deze naam meer recht deed aan wat de RET is, omdat ze altijd veel aandacht heeft besteed aan gedachten, emoties e´n gedrag (zie hoofdstuk 2). Daarnaast gaf hij aan dat de RET van alle cognitieve psychotherapiee¨n altijd al het meest gedragsmatig georie¨nteerd is geweest (Ellis, 1995). De naam RET is voor het Nederlandse taalgebied om pragmatische redenen (naamsbekendheid en gemakkelijk uit te spreken) gehandhaafd, hoewel in de Engelstalige literatuur tegenwoordig gesproken wordt van REBT. Aan Ellis’ pionierswerk zaten twee kanten. Zijn ideee¨n, bijvoorbeeld op het gebied van de seksualiteit, waren erg voortvarend voor zijn tijd en zeer in strijd met de gangbare opvattingen van het Amerikaanse volk, waardoor hij enerzijds als een voorvechter van de seksuele revolutie werd gezien, maar anderzijds ook veel weerstand opriep (Jacobs, 2003). In het boek Sex without guilt (1958; 2003a) schrijft hij dat hij zijn artikelen over dit onderwerp aanvankelijk niet gepubliceerd kreeg. Hoewel hij van verschillende uitgevers te horen kreeg dat de artikelen goed geschreven waren, durfden ze over onderwerpen als masturberen en vreemdgaan niet te publiceren. In die tijd betekende Ellis’ theorie een breuk met de gangbare manieren om psychotherapie te bedrijven, waardoor zijn ideee¨n met argwaan werden bekeken. Daarbij kon Ellis vanuit zijn gedrevenheid om clie¨nten optimaal te helpen, in het openbaar nogal eens uithalen naar andere, in zijn ogen minder efficie¨nte vormen van psychotherapie, waarmee hij de toch al bestaande weerstand tegen zijn opvattingen versterkte. Onder andere door zijn vele publicaties (uiteindelijk meer dan 75 boeken en 1200 artikelen) vond Ellis’ werk na verloop van tijd meer gehoor bij vakgenoten. Zijn pionierswerk, dat hij startte in het Love and

19

1 Inleiding

Marriage Institute (LAMP) in New York, werd later het Institute voor Rational Living, en vervolgens het Institute for Rational-Emotive Therapy genoemd. Het thans geheten Albert Ellis Institute groeide uit tot een therapie-instelling met eigen internationale opleidingsfaciliteiten. Vele psychologen hebben zich door Ellis laten beı¨nvloeden, bijvoorbeeld Lazarus, Mahoney, Meichenbaum en Beck. Ellis wordt zodoende ook wel de grootvader van de cognitieve gedragstherapie genoemd (Awards for Distinguished Professional Contributions, 1986). Gedragstherapeuten wilden aanvankelijk weinig weten van de cognitieve stroming binnen de psychotherapie. Het zijn Meichenbaums zelfinstructie-training en later Becks cognitieve therapie geweest, die beter gehoor vonden bij de gedragstherapeuten (Hawton e.a., 1989). Albert Ellis is tot op hoge leeftijd actief en op de hoogte gebleven van zijn vakgebied. Hij woonde in het Instituut waar hij werkte en was mede daardoor zeer veel met zijn werk bezig. Op 92-jarige leeftijd zag hij nog clie¨nten en gaf hij nog les. Ook heeft hij in zijn laatste levensfase diverse van zijn eerdere boeken herzien en opnieuw uitgegeven (Ellis, 2003a; Ellis, 2007; Ellis & Dryden, 2007) en publiceerde hij ook nog nieuwe artikelen over diverse onderwerpen, zoals de relatie tussen REBT en sociale psychologie (2003b), de invloed van de REBT op andere psychotherapiee¨n (2004b), de effectiviteit van REBT (2004c) en in 2006 publiceerde hij nog een vergelijking tussen REBT en Mindfulness-therapie (zie paragraaf 2.6). 1.2

Toepassingen en doelgroepen

1.2.1 eenvoudig of complex? Aan de methode van de RET ligt een algemene theorie over menselijk functioneren ten grondslag. Vanuit de RET-theorie over het psychisch functioneren worden hypothesen opgesteld over de cognitieve structuren van het individu, omdat door middel van cognitieve herstructurering geprobeerd wordt om emotionele problemen te verhelpen. Verondersteld wordt dat een samenhangend geheel van ‘rationele en irrationele kerngedachten’ latent en manifest aanwezig is in de cognitieve structuur van een persoon. Deze vormen als het ware de basis voor wat iemands attitude, gedrag of manier van doen genoemd wordt. Er zijn in het psychologische veld meerdere benamingen in omloop waarmee verwezen wordt naar deze cognitieve structuren. Inmiddels zijn de begrippen ‘cognitieve schema’s’ of ‘scripts’ gangbaar in het cognitief-gedragstherapeutische jargon. Een script of cognitief schema is een soort intern werkmodel (een term uit de gehechtheidsthe-

20

Rationeel-emotieve therapie

orie) dat informatie bevat over het zelf, de ander en de omringende wereld. Op basis van een combinatie van genetische aanleg en wat men door ervaring leert, bouwt iedereen scripts of schema’s op over hoe de werkelijkheid in elkaar zit. Voorbeelden van scripts die ontstaan door ervaring zijn: ‘ik ben alleen maar de moeite waard als ik doe wat er van mij verwacht wordt’ of ‘hard werken loont over het algemeen de moeite’ of ‘seks is iets voor mannen’. Deze scripts vormen de leidraad voor het handelen van het individu. Een script bestaat doorgaans uit meerdere met elkaar samenhangende ideee¨n en deze kunnen met behulp van het ABC-model (zie hoofdstuk 3) op hun nut, bruikbaarheid en houdbaarheid getoetst en desgewenst veranderd worden. De RET-methode is zowel op eenvoudige problemen als op meer complexe problematiek van toepassing. De tijd dat gedacht werd dat RET hoofdzakelijk voor eenvoudige problemen geschikt was, is al lang voorbij. Ook de gedragstherapie werd in het verleden wel van simplisme en symptoombestrijding beticht (Korrelboom & Kernkamp, 1993). Mogelijk geeft het ABC-model, de methode waarmee de theorie van de RET in praktijk wordt gebracht (zie hoofdstuk 3) op zichzelf aanleiding tot het idee dat er sprake is van een eenvoudige aanpak; alsof de aanpak van psychische problemen zo eenvoudig is als het opzeggen van het ABC. Voor veel mensen is gebleken dat de inzichten die de RET biedt inderdaad tot kleine of grote doorbraken in hun denken heeft geleid en de simpele uitleg van de methode heeft daar zeker een belangrijke bijdrage aan geleverd. Het eenvoudige zelfhulpboekje van Rene´ Diekstra Ik kan denken, voelen wat ik wil getuigt daarvan. In 1976 beleefde het boekje zijn eerste druk en de vele herdrukken, in 2006 de 29e!, geven aan dat het nu nog steeds veelvuldig gebruikt wordt ter voorbereiding op of ter ondersteuning bij de therapie. Hoewel het boekje in mijn ogen een wat ongelukkig gekozen titel heeft, ervaren mensen het vaak als een eye-opener dat ze zelf invloed kunnen uitoefenen op hun denken, voelen en doen. Tegelijkertijd maakt het mensen ook bewust van het feit dat ze kunnen proberen die invloed te gebruiken. Voor sommige mensen is dat pure winst, voor anderen is dat een ingewikkelde aangelegenheid. De RET beweert niet dat we onder alle omstandigheden, altijd en onmiddellijk kunnen denken en voelen wat we willen. Mensen zijn geen computers of robots waaraan knoppen zitten die per definitie werken op de manier waarop we ze programmeren. Daarvoor zit de menselijke constitutie te complex in elkaar. De genetische psychische opmaak van mensen is bijvoorbeeld niet beı¨nvloedbaar en we mogen niet uit het oog verliezen dat vroege negatieve ervaringen onomkeerbare gevolgen kunnen

1 Inleiding

hebben op de ontwikkeling van het brein, bijvoorbeeld als het gaat om traumatische gebeurtenissen in de vroege kindertijd (Nicolaı¨, 2003). Daarbij komt dat we mogelijk maar een beperkt deel van ons handelen kunnen beı¨nvloeden, misschien wel een kleiner deel dan we zouden willen. Met name uit sociaal-psychologische hoek (Wilson, 2005; Aarts, 2007) wordt nogal eens benadrukt dat onze gedragingen meer gestuurd worden door ons onderbewuste (adaptief onbewuste genoemd door Wilson) dan door ons bewuste denken. Hier moeten we in de therapie ter dege rekening mee houden. In de loop van dit boek zal duidelijk worden hoe in de RET met deze wetenschappelijke inzichten rekening gehouden wordt, hoe de verhouding tussen denken en voelen in de RET gezien wordt en hoe wordt omgegaan met aspecten van het gevoel of het gedrag die niet of moeizaam beı¨nvloedbaar zijn. 1.2.2 diversiteit aan toepassingsgebieden Albert Ellis heeft zijn theorie oorspronkelijk uitgewerkt met ‘seksualiteit en relatieproblemen’ als toepassingsgebied (bijv. Ellis, 1952, 1954, 1958, 1963). Uitbreidingen, verfijningen en andere specifieke toepassingen binnen dit thema vonden later plaats (bijv. Broder, 1985; Ellis, 1989). De RET werd door Janet Wolfe bewerkt voor specifieke vrouwenproblematiek, die onder andere vanuit de vrouwenbeweging naar voren kwam (Wolfe, 1985, 1995). Zo schreef zij ook een zelfhulpboek voor vrouwen die meer behoefte aan seks hebben dan hun man (Wolfe, 1992). In Nederland is op het seksuologische gebied zowel literatuur voor professionals als voor leken verschenen. De behandelingsstrategiee¨n bij seksuele disfuncties (Hengeveld & Brewaeys, 2001) zijn hoofdzakelijk op cognitief-gedragstherapeutische leest geschoeid, maar er is ook een meer uitgesproken RET-versie van de aanpak voor seksuele disfuncties (Van Lankveld, 1998). In zelfhulpboeken komen we eveneens suggesties tegen voor het inzetten van RET bij seksuele problemen (bijv. Van der Wiel, 2002; Van Lankveld, 2007). Ellis pleitte al in een vroeg stadium voor een brede toepassing van de RET ten behoeve van opvoeding en onderwijs (1966, 1993). Pogingen hiertoe zijn eerder door hemzelf ondernomen, bijvoorbeeld door het opzetten van de ‘School for Rational Living’. In Nederland kreeg voor het onderwijs met name het boekje Rationeel Emotieve Educatie (Diekstra, Knaus & Ruys, 1982) bekendheid. Michael Bernard (o.a. 1984), Ann Vernon (1989), maar ook Ray DiGiuseppe (o.a. 1983, 1989) hebben in navolging van Ellis’ belangstelling voor opvoeding en onderwijs veel werk verricht op het gebied van theorievorming, diagnostiek en me-

21

22

Rationeel-emotieve therapie

thodeontwikkeling voor kinderen en adolescenten, zowel wat betreft toepassingen op scholen als voor individuele therapie (Vernon, 2002). In Nederland pasten Cladder & De Waart (1997) de RET toe als onderdeel van een (semi)residentie¨le behandeling voor kinderen met emotionele stoornissen en verschijnen sinds het begin van deze eeuw steeds vaker publicaties over CGT en RET bij kinderen en jeugdigen, bijvoorbeeld Braet en Scholing, 1999, Jacobs e.a., 2001, en Stallard, 2006. In de laatste twee boeken komt ook de rol van de ouders aan bod. Specifieke toepassingen voor ouders treffen we vooral in de vorm van zelfhulpboeken aan: Van Londen e.a., 1979, Vernon en Al-Mabuk, 1995, en Bender & Dijkman, 2005. Op het gebied van de sociaal-medische gezondheidszorg zijn programma’s opgesteld bijvoorbeeld voor de verslavingszorg (Ellis e.a., 1988; Velten, 1986; Horvath & Velten, 2000) en zijn boeken en artikelen verschenen over toepassingen van RET bij rouw, sterven en chronische ziekte (resp. Malkinson & Ellis, 2000; Johnson, 1981, Ellis & Abrams, 1994). Ook ter bevordering van algemene gezondheid en gewichtscontrole zijn artikelen gepubliceerd (Raitt, 1986). In Nederland zijn toepassingen bekend binnen de huisartsenpraktijk (Stapel & Jacobs, 1998) en intramurale gezondheidszorg. In de psychiatrie heeft het wat langer geduurd voordat RET en CGT omarmd werden, maar inmiddels is daar ook Nederlandstalig materiaal over verschenen (voor verwijzingen zie paragraaf 1.3). Twee andere belangrijke toepassingsgebieden die vooral de laatste jaren veel aandacht hebben gekregen, zijn stress en burn-out (Vernon, 1995). In Nederland verschenen verschillende populaire boekjes op deze gebieden (bijv. IJzermans & Dirkx, 1994; IJzermans & Bender, 2004) en ook een handleiding voor trainers (IJzermans & DiMattia, 1993). Uitstelgedrag, dat vaak zowel de oorzaak als een gevolg is van stress, is sinds Ellis het begrip discomfort anxiety introduceerde een typisch RET-aandachtsgebied geweest (Van Essen & Schouwenberg, 2004). De opsomming van toepassingsgebieden is hiermee verre van compleet. Naast de bovengenoemde vinden we toepassingen op het gebied van religie (Kwee & Ellis, 1998; Roest, 1999; Robb, 2002), verschillende culturen, professionele sport en in het artistieke veld. Er zijn in Nederland ook veel algemene zelfhulpboeken verschenen op het gebied van RET, waarin de methode zodanig wordt uitgelegd dat de lezer er met diverse emotionele en gedragsproblemen mee aan de slag kan (bijv. Ellis & Backx, 2000; Verhulst, 2005). In de gewilde Cure & Care-reeks over behandelingsstrategiee¨n in de ambulante ggz is vrijwel geen stoornis te vinden waar CGT nı´et tot de

1 Inleiding

protocollaire behandelvormen behoort (Keijsers, Van Minnen & Hoogduin, 2004). In geen enkel handboek – neem het Handboek Somatisatie of het Handboek Psychotherapie na seksueel misbruik – ontbreken hoofdstukken over CGT (resp. Rood & Visser, 2003, en Kindt & Arntz, 2003). Welke elementen in de geadviseerde behandelmethode uit de RET of uit andere cognitieve benaderingen komen is meestal niet precies na te gaan. Voor de praktijk van het werk is dat wellicht onbelangrijk. 1.2.3 clie¨ ntenpopulatie Het meest gangbaar zijn de curatieve toepassingen van de RET bij individuele clie¨nten. Voor de indicatiestelling worden, naast de diagnostiek op basis van het ABC-model (zie hoofdstuk 3), ook internationaal gangbare diagnostische methoden als het DSM-IV-classificatiesysteem gebruikt. In DSM-IV-termen is de RET zowel bruikbaar bij as-I- als bij as-II-problematiek. Een aspect dat ik persoonlijk als waardevol aan de RET heb ervaren, is dat er niet per se en niet uitsluitend vanuit een DSM-classificatie naar clie¨nten gekeken wordt. In eerste instantie gaat het om de mens als mens in de behandeling, en om hoe deze persoon van RET-behandeling kan profiteren. Dat RET voor een brede clie¨ntenpopulatie geschikt is, bleek in de vorige paragraaf. In feite kunnen alle mensen die in meer of mindere mate disfunctioneel gedrag vertonen of problemen hebben met de emotieregulatie, in meerdere of mindere mate baat hebben bij RET. Wellicht wordt de doelgroep het beste omschreven aan de hand van voorbeelden: – mensen die slecht met druk vanuit de omgeving kunnen omgaan (stress); – mensen met klachten zoals depressiviteit, paniekaanvallen, situatiespecifieke angsten, slaapproblemen of hyperventilatie; – mensen met woedeproblemen; – mensen die problemen hebben met intimiteit, afhankelijkheid, seksualiteit; met het aangaan, handhaven en verbreken van relaties (zowel op het werk als in de prive´sfeer), of met rouwverwerking; – mensen die traumatiserende gebeurtenissen hebben meegemaakt en er moeite mee hebben deze ervaringen adequaat te verwerken; – werknemers die niet adequaat functioneren op de werkplek (bijv. na een reorganisatie); – werknemers die geen prioriteiten kunnen stellen, belangrijke klussen uitstellen en minder relevante zaken voorrang geven; – mensen die beneden hun niveau presteren of die last hebben van faalangst;

23

24

Rationeel-emotieve therapie

– leden van een team of een gezin die steeds weer op ogenschijnlijk onoplosbare conflicten stuiten; – mensen die moeite hebben met het accepteren van een medische aandoening, handicap of psychische diagnose. Traditioneel worden de cognitief georie¨nteerde therapiee¨n individueel gegeven: e´e´n clie¨nt en e´e´n therapeut. Meer dan 350 studies hebben inmiddels de effectiviteit van deze vorm van therapie kunnen vastleggen (Bieling, McCabe, & Antony, 2006). In 1979 deden Beck, Rush, Shaw en Emery een inmiddels klassiek onderzoek naar de effectiviteit van cognitieve gedragstherapie in groepen als behandeling van depressie. De redenen die zij daarvoor aanvoerden waren pragmatisch van aard: meer clie¨nten kunnen behandeld worden in een zelfde tijdsspanne zonder dat daar meer therapeuten voor nodig zijn. Een recente meta-analyse laat inderdaad ook een hoge mate van efficie¨ntie van groepsbehandelingen zien (Burlgame, MacKenzie, & Strauss, 2004). Naast efficie¨nt zijn groepstherapiee¨n echter ook effectief, en doen zij niet onder voor de individuele varianten van cognitieve gedragstherapie. Dit boek gaat specifiek in op de individuele toepassingsmogelijkheden van RET. Voor groepstoepassingen verwijzen we naar onder anderen Hartgers (1990), Kushnir en Malkinson (1993) en IJzermans en DiMattia (1993). RET wordt behalve curatief ook preventief toegepast. Zo zijn er curricula ontwikkeld binnen het onderwijs en het management. Tot slot een clie¨nt op wie de RET van toepassing is en die gemakkelijk wordt vergeten: de therapeut zelf! Ellis (1989) schreef hierover een nuttig hoofdstuk met als titel: How to deal with the resistance of your most difficult client: YOU, vrij vertaald: Uw moeilijkste clie¨nt: dat bent u zelf!. Het is zinvol als de RET-therapeut de RET-principes op zichzelf leert toepassen. De therapeut kan de methode op zijn eigen alledaagse problemen toepassen en leren zichzelf daar discipline in op te leggen. Er kan geoefend worden met collega’s in intervisie. Het is bijvoorbeeld leerzaam voor de therapeut om blootgesteld te worden aan dezelfde huiswerkoefeningen die hij in de toekomst aan zijn clie¨nten zal geven. De RET grondig en frequent op uzelf leren toepassen is een belangrijk hulpmiddel bij het goed leren toepassen van de methode in de therapeutische praktijk. In hoofdstuk 17 wordt ingegaan op de eigen irrationele opvattingen van de therapeut.

25

1 Inleiding

1.3

Beperkingen

Uiteraard zijn er beperkingen in de toepassingsmogelijkheden van de RET aan te geven, zoals bij iedere theorie en methode het geval is. In meer algemene zin wordt aangenomen dat er meer beperkingen aan de methode zijn, naarmate de psychosociale problematiek van de clie¨nt complexer in elkaar zit. Er is ook een verband met de duur van de problematiek en de hardnekkigheid (inflexibiliteit) ervan. De RET werkt, net als andere methoden, sneller en effectiever bij mensen met een relatief hoog intelligentieniveau die verbaal goed functioneren, reeds over een zekere mate van introspectieve vermogens beschikken, zich openstellen voor de visie van anderen en bijvoorbeeld al zelfhulpboeken hebben gelezen. De RET is echter ook goed bruikbaar bij mensen die intellectueel gezien minder begaafd zijn, verbaal niet zo sterk zijn en weinig probleeminzicht hebben. Het veranderingsproces zal dan anders verlopen en het vergt een creatievere aanpak van de therapeut. Andere factoren waarvan bekend is dat ze een rol spelen in de mogelijke effectiviteit van een therapie zijn onder andere: de bereidwilligheid van de clie¨nt om zich in te spannen voor verandering (motivatie) en de match tussen therapeut en clie¨nt (zie ook paragraaf 2.6). Er zijn voor zover ons bekend uit de literatuur geen specifieke contraindicaties voor de toepassing van RET bij neurotische klachtenpatronen. Wel is een juiste timing en dosering van interventies van groot belang bij meer complexe problematiek. Daarbij is nodig dat een duidelijk diagnostisch beeld verkregen wordt van de individuele problemen en/of de gezinsproblematiek, op grond waarvan de marges van de (veranderings)mogelijkheden van de clie¨nt ingeschat kunnen worden. Naar aanleiding van de diagnostiek kunnen doelstellingen voor behandeling of begeleiding met behulp van de RET bepaald worden. Wessler vindt de RET meer geschikt voor de neurotische populatie en bij persoonlijkheidsstoornissen gecontra-indiceerd. Voor deze specifieke doelgroep ontwikkelde hij de Cognitive Appraisal Therapy (Wessler, Hankin & Stern, 2001). Anderen (bijv. Linehan, 1996; Bo¨gels & Arntz, 1996) ontwikkelden echter op basis van de bestaande cognitief-gedragstherapeutische methoden protocollen ten behoeve van bijvoorbeeld borderlineproblematiek. Het is bekend dat in geval van ernstige psychiatrische problemen de beperkingen ten aanzien van verandering groot kunnen zijn. Dit is mede afhankelijk van de medicamenteuze mogelijkheden en de the-

26

Rationeel-emotieve therapie

rapietrouw. De bruikbaarheid van RET ligt hierbij onder andere in het bieden van hulp bij de acceptatie van de problematiek. Mensen kunnen in principe met hun (chronische) handicaps leren leven, of die nu op het psychische vlak, op het sociale vlak, op het cognitieve vlak (bijv. een beperkte mate van intelligentie) of op het lichamelijke vlak (bijv. het moeten missen van bepaalde ledematen) liggen. Een clie¨nt die vanwege een psychiatrisch ziektebeeld weinig spanning kan hebben, zal ‘verkeerde’ banen kiezen wanneer hij de stoornis onvoldoende onderkent of accepteert. Het gevolg is dat hij de baan na verloop van tijd niet aan zal kunnen en (opnieuw) een faalervaring opdoet. Het is echter niet altijd mogelijk (maar wel wenselijk) om mensen te helpen hun handicap te leren accepteren. Cognitieve methoden in de psychiatrie hebben de laatste jaren aan terrein gewonnen. Voor geı¨nteresseerden wordt verwezen naar Olevitch, 1995; Appelo & Van der Gaag, 1998; Glaser e.a., 2000; Van der Gaag e.a., 2005; Valmaggia & Bouman, 2006; Hornsveld, Nijman & Kavelaars, 2001. In het kader vindt u een casus van Albert Ellis (1992) die in dit verband leerzaam en vermakelijk is. Het voorbeeld geeft zowel de beperking als de reikwijdte van de toepasbaarheid van de RET goed weer.

Ellis werd geconsulteerd door een 79-jarige man, die dacht dat de FBI zijn omgeving de opdracht had gegeven hem te boycotten, omdat hij zich ooit kritisch over de FBI had uitgelaten. De man had eerder een psychiater geconsulteerd, die de man had geprobeerd uit te leggen dat hij paranoı¨de was. De man was daar zeer verontwaardigd over en wilde geen medicatie. De man wilde dat de FBI zou stoppen hem het leven zuur te maken en vroeg Ellis om hulp. Ellis constateerde dat de man geen gevaar voor zijn omgeving betekende, goed voor zichzelf zorgde, en een redelijk sociaal netwerk had. Hij besloot de man als volgt te benaderen. Hij liet de weerstand van de man tegen het label paranoı¨de, dat overigens juist was, links liggen. Ellis kwam samen met de man tot de conclusie dat er geen enkele weg was om de FBI te stoppen. Ellis zei de man dat hij in feite de FBI beloonde en het FBIplan bekrachtigde door hun te laten zien dat hij zich er zo door liet beı¨nvloeden en er bang voor was. Dit argument sprak de man aan. Ellis stelde voor om hem te helpen minder bang te zijn voor de achtervolgingen en de vervelende trucs die de FBI met hem uithaalde. De man stemde daarmee in en leerde de voor hem nare ‘realiteit’ te accepteren.

1 Inleiding

Samenvattend kunnen we stellen dat de RET een lange traditie kent waarvan de werkzaamheid voor het psychologische veld is gebleken. Albert Ellis en zijn staf hebben veel moeite gedaan de methode voor een zo breed mogelijk gebied toepasbaar te maken. Daarin zijn zij geslaagd gezien de ‘spin off’ die de methode heeft gehad naar andere cognitief-gedragstherapeutische methoden en naar het grote publiek.

27

Theorie en filosofie

2

De belangrijkste uitgangspunten van de RET, het verband tussen gevoel, gedachte en gedrag; de centrale plaats van het denken, de filosofische grondslag, en de empirische onderbouwing. 2.1

Theorie

2.1.1

de samenhang tussen gevoel, gedrag en gedachte In de jaren tachtig van de vorige eeuw was een levendige discussie gaande of de RET als een theorie gezien moest worden die de prioriteit legt bij de cognitieve aspecten van het menselijk functioneren (lineair verband tussen cognitie en emotie), of dat er sprake was van een interactionele visie (zie bijv. Mahoney, Lyddon & Alford, 1989). Ellis zelf stelt dat zijn theorie van een interactioneel model uitgaat. In zijn eerste boek over de theorie en filosofie van de RET stelt hij dat denken en voelen geen verschillende processen zijn, maar dat deze processen elkaar overlappen en sterker nog, in essentie gelijk zijn. Het gevoel en het denken beı¨nvloeden zowel elkaar als het gedrag en zijn ook met situationele factoren in interactie (Ellis, 1962; 1977a). Smith nuanceert deze bewering van Ellis: voelen en denken beı¨nvloeden elkaar weliswaar wederkerig, maar zijn in feite verschillende entiteiten. Hij ondersteunt dit met empirisch onderzoek naar de samenhang tussen emotioneel beleven en cognities (Smith, 1989). Bevestiging hiervoor wordt tegenwoordig bijvoorbeeld uit emotietheoriee¨n en psychofysiologisch onderzoek gehaald. Het interactionele model en het lineaire model zijn vandaag de dag geen concurrerende modellen meer. Algemeen wordt aangenomen dat gevoel, gedrag en gedachten elkaar wederzijds beı¨nvloeden en dat cognitieve processen in bewuste of in onderbewuste vorm een belangrijke rol spelen bij de uiteindelijke respons. Figuur 1 en 2 zijn in dit verband relevant. Deze twee schema’s, ontleend aan Voorsteegh en Spiering (2001) zijn behulpzaam om het verband tussen gevoel, gedrag en gedachten te conceptualise-

G. Jacobs, Rationeel-emotieve therapie, DOI 10.1007/978-90-313-6564-7_2, © 2008 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij

29

2 Theorie en filosofie

ren. In mijn visie gaat dit concept vooraf aan hetgeen hierna over Ellis’ theorie uitgelegd wordt.

subjectief

cortex

respons

stimulus

thalamus

amygdala

fysiologie

Figuur 1 Directe en indirecte route naar de amygdala van LeDoux (1996).

aandacht

subjectief

respons

stimulus

evaluatie interpretatie

responsgeneratie

fysiologie (o.a. genitaal)

Figuur 2 Model van informatie verwerking bij seksuele opwinding naar Janssen e.a. (2000).

Deze figuren geven aan hoe informatie in de hersenen verwerkt wordt. Informatie komt binnen via de sensorische thalamus. Daar vindt een eerste globale screening plaats over de ‘waarde’ van de informatie. Een deel van deze interpretaties/evaluaties worden we ons bewust (doorgestuurd naar de cortex) of kunnen we ons bewust maken. Deze verwerking leidt tot wat we een subjectieve reactie noemen (bewust denken en bewuste emotionele beleving). Een ander deel van deze evaluatie worden we ons niet bewust maar wordt via de amygdala tot een fysiologische reactie bewerkt. Deze fysiologische reactie kunnen we vervolgens weer bewust waarnemen. De subjectieve en de fysiologische reactie vormen samen de uiteindelijke emotionele en gedragsmatige respons. De subcorticale route verloopt sneller dan de verwerking via de cortex en daarom kunnen mensen ook fysieke sensaties ervaren zonder dat ze hun gedachten daarbij gewaar worden. Om die reden kunnen mensen bijvoorbeeld het idee hebben dat niet zijzelf

30

Rationeel-emotieve therapie

hun boosheid veroorzaken maar dat de aanleiding (stimulus) de boosheid veroorzaakt. Ook bij seksualiteit praten mensen vaak over ‘zin’ of ‘geen zin’ alsof dat uitsluitend een fysiologische staat zou zijn. De responsgeneratie en de daaruit voortvloeiende fysiologische reactie kunnen zo snel gaan dat de persoon in kwestie dit niet als binnen zijn macht ervaart. De bewuste denkprocessen kunnen de responsgeneratie in de amygdala mede beı¨nvloeden. De RET is erop gericht informatie via de cortex beschikbaar te krijgen en wil de bewuste cortexgestuurde processen bewerken. Als dat succesvol is, wordt niet alleen de subjectieve beleving, maar ook de responsgeneratie op onderbewust niveau gunstig beı¨nvloed, waardoor ook fysiologische processen veranderen. In het schema dat Ellis ontwikkelde en dat in de RET-methode wordt gebruikt bij de aanpak van emotionele en gedragsproblemen (het ABC-model) worden situatie, gevoel(= emotionele e´n fysiologische reactie), gedrag en gedachten duidelijk onderscheiden. Dit biedt onder andere de praktische mogelijkheid om interventies op een gestructureerde en daarmee overzichtelijke manier aan te bieden aan de clie¨nt. Al deze vier ingangen (situatie, gevoel, gedrag en gedachten) kunnen onderzocht worden op hun toegankelijkheid voor verandering. Als start voor de interventies wordt vaak gekozen voor de ingang die klinisch gezien het meest relevant lijkt en die het meest te maken heeft met het psychisch functioneren van de clie¨nt (dus: gevoel, gedrag of gedachten). Tegenwoordig wordt dit binnen de CGT ook wel het aangrijpingspunt voor verandering genoemd (Korrelboom & Ten Broeke, 2004). Vanuit de interactionele visie maakt het op theoretisch niveau weinig verschil voor welke ingang wordt gekozen. Immers, verandert een gevoel, dan beı¨nvloedt dat in principe ook het denken en doen; verandert het gedrag, dan bewegen ook het denken en gevoel daarin mee. Ook bij medicatie is dit het geval: als men een fysiologisch ongewenst gevoel zoals paniek met behulp van medicatie wil veranderen, veranderen de aspecten emotie, gedrag en denken in principe mee. Deze dynamiek en samenhang zijn zichtbaar gemaakt in figuur 3. Dit interactionele principe zal in dit boek ‘de driehoek’ worden genoemd. Om verandering te bereiken krijgt de clie¨nt in de RET dan ook zowel cognitieve als emotieve en gedragsmatige interventiemethoden aangereikt. Het kan zijn dat een van de drie componenten bij een persoon het meest in het oog springt; men noemt zichzelf ‘een gevoelsmens’, ‘een doe-mens’ of een ‘denker’. Welk aspect het sterkst naar voren komt, is

2 Theorie en filosofie

Figuur 3

vaak mede afhankelijk van de situatie. Bij een overlijden komt het gevoel het sterkst naar voren, maar als er een auto-ongeluk plaatsvindt, staat accuraat handelen veelal voorop. Bij overleg over moeilijke kwesties in een organisatie valt vooral de denkactiviteit op. Als iemand zegt ‘ik ben een gevoelsmens’ wil dat niet zeggen dat hij zijn verstand niet gebruikt. Hij concentreert zich waarschijnlijk in zijn beleving het meest op zijn emotionele en fysieke reacties tijdens gebeurtenissen. Voor de ‘denkers’ en de ‘doeners’ geldt hetzelfde: ze zijn meer bekend met dı´e component van hun functioneren. Wanneer de denkactiviteit overmatig is geworden, vraagt de ‘denker’ zich af: ‘Kom ik ooit van dat getob af?’ Hij zal minder gauw over zichzelf spreken als angstig of depressief. De ‘doeners’ zijn geneigd om gemakkelijk over gevoelens heen te stappen onder het motto ‘je moet niet zeuren’, of ‘je moet daar niet te lang bij stilstaan’. Mensen kunnen meerdere gevoelens ervaren naar aanleiding van e´e´n gebeurtenis. Adequate gevoelens en gedragingen en inadequate gevoelens en gedragingen kunnen zich tegelijkertijd aandienen (het onderscheid tussen adequate en inadequate gevoelens volgt in hoofdstuk 6). Er zijn dan meerdere driehoeken tegelijkertijd actief. Een voorbeeld: een man gaat naar de apotheek om zijn medicijnen op te halen. Er liggen andere medicijnen klaar dan waar hij bij de huisarts om gevraagd heeft. De clie¨nt wordt binnenin enorm kwaad en heeft de neiging iemand van katoen te geven. Tegelijkertijd beseft hij dat hij niet weet door wie de fout gemaakt is, door de huisarts of door de apotheek, en hij besluit eerst buiten een luchtje te gaan scheppen. Ondertussen blijft zijn woede aanwezig. In dit voorbeeld zijn zowel een ‘inadequate driehoek’ als een ‘adequate driehoek’ werkzaam (figuur 4). De driehoeken spreken voor zich. De man zal zich de adequate emotie (teleurstelling of ergernis) nauwelijks gewaar worden, doordat woede zo’n overheersend gevoel is. Het adequate gedrag biedt nog geen garantie dat de woede ook onmiddellijk verdwijnt. Hoewel we eerder

31

32

Rationeel-emotieve therapie

Situatie verkeerde medicijnen

de idioten!

woede

wie maakt zo’n fout

neiging tot katoen geven

inadequate reactie

ergernis

time-out

adequate reactie

Figuur 4

aangaven dat, wanneer gedrag verandert, gedachten en gevoel meeveranderen, voegden we daar met opzet ‘in principe’ aan toe. Sommige cognities zijn zo krachtig dat ze niet automatisch worden weggewerkt door het juiste gedrag te vertonen. Deze moeten apart bewerkt worden. De RET-therapeut onderzoekt of er in een situatie sprake is van verschillende driehoeken. De wijze waarop de verschillende inadequate en adequate gevoelens elkaar ondersteunen of tegenwerken kan van belang zijn voor de interventies die worden toegepast. 2.1.2

de interactie met de situatie en de persoonlijke doelen In een belangwekkend artikel van Ellis uit 1991, genaamd The revised ABC’s of RET, wordt bovenstaande interactionele visie verder uiteengezet. Behalve de interactie tussen gevoel, gedrag en gedachten is er tevens sprake van een voortdurende samenwerking van deze drie elementen met de persoonlijke doelen van de clie¨nt en met aspecten uit zijn persoonlijke situatie. De doelen (Ellis noemt ze G’s, van ‘goals’) omvatten onmiskenbaar cognitieve, emotieve, gedragsmatige en fysiologische elementen en de persoonlijke doelen van de clie¨nt cree¨ren ook verschillende situaties (A’s), gedachten (B’s) en gevoel en gedrag (C’s). Als voorbeeld gebruikt Ellis het doel ‘overleven’. Iemand die hongerlijdt, ziet bijvoor-

2 Theorie en filosofie

beeld meer dingen voor eten aan dan iemand die geen honger heeft en zal specifiek zoekgedrag vertonen. De relatie tussen de situatie enerzijds en het gevoel, het gedrag en de gedachten anderzijds, ziet Ellis eveneens als interactief en wederkerig. De situatie (A) waarin iemand zich bevindt omvat cognitieve, emotieve, gedragsmatige en fysieke componenten en de situatie zelf draagt ook bij aan wat iemand denkt, voelt of doet. Ook de frequentie, duur en intensiteit van A kunnen van invloed zijn op hoe iemand zich voelt of wat hij denkt. Ellis gebruikt een voorbeeld van kritiek krijgen. Bij voortdurende en ernstige kritiek kan iemand die oorspronkelijk niet specifiek overgevoelig is voor kritiek, toch de gedachte krijgen dat hij niet tegen deze (hoeveelheid) kritiek kan. Ten slotte zijn ook de persoonlijke doelen (G) en de situatie (A) met elkaar in interactie (figuur 5). Als iemand uit is op seks, zal hij proberen bepaalde situaties te cree¨ren. Hij zal naar uitgaansgelegenheden gaan waar hij een potentie¨le sekspartner kan ontmoeten. Maar als dat niet tot het gewenste resultaat leidt, kan hij zijn doel veranderen en besluiten lid te worden van een postzegelclub omdat hij vanwege zijn prive´verzameling verwacht daar meer succes te hebben.

Figuur 5

2.2

Beı¨nvloeding van het denken

Van oudsher wordt in de RET veel aandacht besteed aan het beı¨nvloeden van het bewuste denken van de clie¨nt. Smith (1989) verwijst hiervoor naar een historische verklaring van Ellis zelf, en wel dat zijn theorie met name het verschil (het cognitieve aspect) met de gangbare theoriee¨n van die tijd wilde benadrukken. Mahoney e.a. (1989) verwijzen naar een uitspraak van Dryden en Ellis, waarin zij stellen dat

33

34

Rationeel-emotieve therapie

een interactief model niet noodzakelijkerwijs betekent dat de verschillende aspecten van het model evenveel van de variatie in het psychologische disfunctioneren verklaren. Aan de cognities wordt binnen dit model een centrale rol toegekend (Harris, Davies & Dryden, 2006). Een andere reden om cognities een centrale plaats te geven is dat het denken van de clie¨nt doorgaans relatief gemakkelijk toegankelijk is. We kunnen iemand zich niet anders laten gedragen, voelen of denken, dat moet iemand zelf bewerkstelligen. We kunnen mensen wel gemakkelijk vragen naar wat ze denken. Doorvragen naar onduidelijkheden levert meestal meer informatie op. Daarbij zijn mensen gewend om via het gesprek hun ideee¨n over zichzelf en de wereld te uiten. Het beı¨nvloeden van het denken via de taal is een voor de hand liggende aanpak, omdat taal en denken nauw met elkaar samenhangen. Een volgende reden voor de nadruk op de cognities is dat generaliserende effecten worden verwacht wanneer belangrijke opvattingen van de clie¨nt wijzigingen ondergaan. Een opvatting is immers doorgaans geen losstaande bouwsteen, maar maakt deel uit van een groter stelsel van opvattingen. Wanneer de kwaliteit van bepaalde bouwstenen verandert, beı¨nvloedt dat (mogelijk) de omliggende bouwstenen. Als een clie¨nt bijvoorbeeld aanvankelijk vindt dat hij alles perfect moet doen en gedurende de therapie leert dat hij fouten mag maken, kan dit mede het effect hebben dat hij meer risico’s durft te nemen of zichzelf minder controleert. In de RET wordt in feite, zonder afbreuk te doen aan het belang van de samenhang tussen gevoel, gedachten en gedrag, als eerste ingang tot verandering gefocust op het beı¨nvloeden van de denkprocessen van de clie¨nt. De RET veronderstelt dat het vooral de opvattingen van de clie¨nt zelf zijn over de situatie waarin hij verkeert, die van belang zijn voor zijn emotionele gesteldheid. Immers, een situatie kan op zichzelf moeilijk, lastig of ingewikkeld zijn, maar dat hoeft nog niet per definitie te leiden tot disfunctioneren. Hoe goed of slecht mensen in een moeilijke situatie functioneren hangt onder andere af van hoe zij de situatie interpreteren, wat ze willen in de gegeven situatie of hoe ze vinden dat het moet zijn. Wensen, eisen, verlangens, idealen, ideee¨n, beschouwingen en opvattingen zijn allemaal cognitieve aspecten van ons functioneren. Een deel van de opvattingen zijn mensen zich bewust, maar van een ander deel van hun opvattingen zijn mensen zich minder of helemaal niet bewust. Zonder zich bepaalde opvattingen te realiseren, kan men zich daar echter wel naar gedragen (zie figuur 1 en 2).

2 Theorie en filosofie

Het aanspreken van het denksysteem van de clie¨nt begint bij de RET al in de eerste bijeenkomst. Immers, eerst moet de clie¨nt het met de therapeut eens zijn da´t er veranderd moet worden, om vervolgens overeenstemming te bereiken ten aanzien van wa´t er veranderd moet worden. Hiervoor is een aantal belangrijke logische operaties nodig. Ellis en Harper (1975) spreken in dit verband over drie typen inzicht. Het eerste is dat de clie¨nt onderkent dat er een bepaald probleem bestaat, waar bepaalde oorzaken voor aan te wijzen zijn. Het tweede is dat we irrationele ideee¨n hebben die verantwoordelijk zijn voor de emotionele problematiek. Het derde inzicht stelt dat het ‘hard werken’ is om deze ideee¨n te veranderen. De RET geeft daarom niet alleen inzicht aan de clie¨nt in waar de schoen wringt (probleemanalyse). Er wordt een doel gesteld en de RET-therapeut helpt de clie¨nt zijn doel te bereiken door middel van uitdagingsprocessen. Het cognitieve uitdagingsproces neemt hierbij een belangrijke plaats in: de clie¨nt wordt door middel van vragen naar en discussies over zijn opvattingen aangemoedigd om anders te gaan denken. In de RET streeft men naar een grondige wijziging van de irrationele opvattingen, om de kans te vergroten dat integratie van het nieuwe gedrag plaatsvindt. Oppervlakkige verandering van het denken kan tijdelijk werken en kan functioneren als een truc, waarmee iemand zich in bepaalde situaties kan redden. In de RET wordt echter geprobeerd zo diep mogelijk (voor zover de clie¨nt dat toestaat) in de filosofie, houding en denkwijze van de clie¨nt door te dringen, om een meer houdbare of blijvende gedragsverandering te bewerkstelligen. Ter verduidelijking sluiten we aan bij het voorbeeld van de man die woede bleef voelen omdat hij de verkeerde medicijnen had gekregen (2.1.1). De opvatting van deze clie¨nt was: ‘Ze moeten mij geven waar ik om vraag, de idioten’. Als hij zijn opvatting verandert in: ‘Huisartsen en apothekers zijn ook maar mensen, die kennelijk fouten maken’, zal de woede verdwijnen en zal hij vrij kunnen kiezen hoe hij wil handelen in die situatie. Hij kan bijvoorbeeld naar huis gaan, of bij een assistente navraag doen, of besluiten een andere huisarts te nemen als het een voorval is in een reeks van ‘mismatches’. Een truc zou bijvoorbeeld zijn: tot tien tellen bij een woedeaanval. Een grondige wijziging in het denken is: ‘Ik hoef niet per se onmiddellijk te krijgen wat ik hebben wil, mensen maken fouten helaas’. 2.3

Rationeel en irrationeel denken

In de meeste situaties zijn mensen goed in staat om, impliciet en expliciet, hun eigen denkprocessen te sturen, zodat er een heleboel

35

36

Rationeel-emotieve therapie

vanzelf goed gaat. RET komt doorgaans pas aan de orde wanneer er sprake is van een situatie waarin iemand naar zijn eigen idee of volgens de opvatting van anderen niet goed functioneert. De RET richt zich vooral op denkwijzen die van therapeutisch belang zijn. Anders gezegd, niet alles wat de clie¨nt vindt of denkt is relevant voor de therapie. De theorie maakt hiertoe onderscheid tussen twee vormen van denken, namelijk rationeel en irrationeel denken. Mensen beschikken over het algemeen over beide vormen van denken en sommige mensen zijn (al dan niet genetisch bepaald) meer met het een of het ander toegerust. De term rationeel is niet geheel gelukkig gekozen (zie paragraaf 1.1). Andere termen, waarmee hetzelfde bedoeld wordt, zijn: ree¨el, realistisch, bruikbaar, gezond. Aan het gebruik van elk van deze termen zijn voor- en nadelen verbonden. We zullen in dit boek met name de termen rationeel (vanuit historisch oogpunt) of ree¨el (vanuit kennistheoretisch oogpunt, zie paragraaf 2.4) gebruiken. Het irrationele of irree¨le denken bevat de aspecten van het denken die nadelig zijn voor de mens. Het irree¨le denken kan iemand in moeilijkheden brengen, en kan iemand belemmeren bij het bereiken van zijn doelen en levensgeluk. ‘Kan’, omdat iemand die irrationeel denkt niet per se in moeilijkheden komt. Als een getrouwde man denkt dat zijn seksuele behoeften altijd vervuld moeten worden, wat op zich niet realistisch is, krijgt hij geen problemen zolang zijn vrouw deze opvatting deelt. Zij zal dan bereid zijn aan zijn behoeften tegemoet te komen ook op het moment dat ze zelf geen seksuele behoefte heeft, of ze zal hem buitenechtelijke relaties toestaan. Rationeel of ree¨el denken bevat gedachten die overeenkomstig de werkelijkheid zijn, die mensen helpen bepaalde doelen te bereiken, die het levensgeluk helpen vergroten, die bruikbare handvatten geven voor het omgaan met de eisen die aan het dagelijks leven gesteld worden, enzovoort. Het rationele denken levert dus een bruikbare en flexibele levensvisie en daaruit voortvloeiende levenshouding op, terwijl van een irrationele levensvisie een beperkende invloed uitgaat. Dat wil overigens niet zeggen dat mensen die uitsluitend rationeel denken (als dat al mogelijk zou zijn) niet in moeilijkheden kunnen raken. Mensen met een rationele levenshouding krijgen ook tegenslagen te verduren. We stellen echter dat deze mensen beter bestand zijn tegen de tegenslagen vanwege hun ‘gezondere’ denkwijze, waardoor zij beter kunnen omgaan met de moeilijke situatie. Twee begrippen zijn van bijzonder belang: acceptatie van de werkelijkheid en probleemoplossend vermogen. Hoe men rationele en irrationele denkwijzen herkent en wat een denkwijze precies tot rationeel of irrationeel maakt, komt

2 Theorie en filosofie

in de hoofdstukken 9 en 10 uitgebreid aan de orde. Op deze plaats maken we duidelijk dat in het onderzoek naar het menselijk functioneren de RET er sterk op gericht is de rationele en irrationele aspecten uit elkaar te halen. De irrationele worden uitgedaagd en de rationele worden versterkt. 2.4

Filosofie

2.4.1 epictetus In zijn werk heeft Ellis vaak zijn vroege interesse in de filosofie gememoreerd, waaronder zijn belangstelling voor de Stoı¨cijnen (Still & Dryden, 1999). Voor de basisassumptie van de RET (zie paragraaf 2.2), dat het in het bijzonder onze opvattingen zijn waarmee we het onszelf moeilijk of gemakkelijk kunnen maken, verwijst Albert Ellis naar de filosoof Epictetus (ca. 100 na Chr.). Epictetus wordt geplaatst in de school van de ‘Nieuwe Stoa’. Het kernpunt van deze leer is dat de deugd, die op kennis berust, gelukkig maakt (Croon & Van Aken, 1979). De tegenslagen van het lot zijn niet van de wil afhankelijk en men moet zich daar ‘ongevoelig’ voor maken. Het Universum is geordend en ontwikkelt zich volgens de wetten der natuur, die in wezen goed is. Daarom moet de mens zich ontwikkelen overeenkomstig zijn eigen natuur. Praktisch toepasbare citaten van Epictetus zijn bijvoorbeeld (uit: Encheiridion, p. 15 en p. 19): Van al het bestaande hebben wij sommige dingen in onze macht. Andere niet. In onze macht hebben wij onze meningen, ons streven, onze begeerte, onze afkeer. Al deze dingen kunnen we zelf bewerkstelligen. Het meest veelvuldig wordt gebruikt: Het zijn niet de dingen zelf die de mensen in verwarring brengen, maar hun meningen omtrent die dingen. Informatief daarbij is de volgende uitspraak: Laten wij daarom, wanneer wij gehinderd, in verwarring gebracht of gekwetst worden, nooit iets of iemand anders de schuld geven dan onszelf, dat wil zeggen onze eigen meningen. Er zijn echter belangrijke verschillen tussen de RET en de leer van Epictetus en de nieuwe Stoı¨cijnen. In de toepassing van de RET wordt

37

38

Rationeel-emotieve therapie

niet geprobeerd om mensen ‘ongevoelig’ te maken voor de gebeurtenissen die hun overkomen. Bij nare situaties horen adequate nare gevoelens, zoals bezorgdheid of verdriet. Wel wordt gesteld dat mensen de invloed van hun denken op hun emotionele reacties vaak onderschatten en dat zij met behulp van hun denken meer emotionele stabiliteit kunnen cree¨ren. Een tweede verschil met de nieuwe Stoı¨cijnen is dat de RET er niet van uitgaat dat gevoelens totaal beheersbaar of stuurbaar zijn. Je kunt niet denken en voelen wat je wilt. In de eerste plaats is er wetenschappelijk gezien nog veel onderzoek nodig voordat met meer zekerheid uitspraken gedaan kunnen worden over de veranderbaarheid van emoties en over de invloed van gebeurtenissen op emoties. In de tweede plaats zou het van hoogmoed getuigen te menen dat ook de genetisch bepaalde constitutie van iemand (bijv. de mate van irrationaliteit waarmee iemand geboren is) geheel overwonnen kan worden. In de RET wordt ervan uitgegaan dat mensen hun inadequate emoties minder vaak en minder heftig ervaren, wanneer zij zich inspannen om hun irrationele gedachten te veranderen. Ellis heeft echter altijd de hardnekkigheid van irrationele patronen onderstreept, hetgeen bescheidenheid impliceert ten aanzien van het vermogen de emoties onder bewuste controle te krijgen. 2.4.2 filosofische uitgangspunten Hierna wordt beknopt aangegeven van welke filosofische uitgangspunten de theorie en methode van de RET gebruik maakt. 1 Daden kunnen worden beoordeeld, mensen niet Het is logisch gezien incorrect om mensen in hun geheel te beoordelen of veroordelen. Mensen kunnen nooit alleen maar goed of alleen maar slecht zijn. Hoeveel slechte dingen iemand ook gedaan heeft, hij zal ook wel meerdere dingen goed gedaan hebben, waardoor het oordeel ‘een slecht mens’ logisch gezien niet houdbaar is. Mensen kunnen wel beoordeeld worden op wat ze doen, maar niet op wat ze zijn. Iemand kan lopen of springen als een kangoeroe, maar daarmee is die persoon nog geen kangoeroe. Er wordt vaak te veel gegeneraliseerd ten aanzien van bepaalde eigenschappen van personen. Dit geldt zowel voor negatieve als voor positieve eigenschappen: als iemand iets goeds doet, is hij nog niet goed. Mensen die alleen maar goede dingen doen, bestaan niet. Een individu is niet gelijk aan de som van zijn daden. We´l is een individu verantwoordelijk voor zijn of haar daden en hij dient daar ook de consequenties van te aanvaarden. In geval van een ernstig delict

2 Theorie en filosofie

kan dit bijvoorbeeld gevangenisstraf of een TBS impliceren. Iemands daden kunnen wel degelijk goed- of afgekeurd worden, maar de persoon als zodanig wordt/blijft geaccepteerd. 2 Non-dogmatisme/non-absolutisme Mensen hebben vaak een heel arsenaal aan waarden en normen, die gericht zijn op: – zichzelf: wat ze van zichzelf willen; wat ze willen bereiken in hun werk of in hun persoonlijk leven; – anderen: hoe ze willen dat anderen zich ten opzichte van hen opstellen, wat ze willen dat vrienden en familie voor hen betekenen; – de wereld: hoe ze bijvoorbeeld willen dat landen zich tegenover elkaar opstellen of hoe ze willen dat er met het milieu en met spullen van de gemeenschap omgegaan wordt. Normen en waarden worden doorgaans gee¨xpliciteerd met behulp van een ‘behoren’. Bijvoorbeeld: mensen behoren elkaar met respect te behandelen. Waarden en normen zijn gedragsregels, die individueel of gemeenschappelijk zijn bepaald en waarin een hoge mate van wenselijkheid besloten ligt. Wenselijkheid impliceert dat normen en waarden niet absolutistisch of omniverseel zijn. De RET staat een situationele ethiek voor: mensen kunnen hun individuele waarden en normen maar beter niet verheffen tot wetmatigheden in de zin van absolutismen. Dit heeft verschillende redenen. Ten eerste heeft het geen zin normen tot eisen te verheffen, omdat mensen moeilijk verplicht kunnen worden zich aan de regels te houden. Ter verduidelijking: ook al heb ik de norm dat mensen elkaar met respect horen te behandelen, mijn buurman, mijn docent of mijn partner kunnen zonder enige moeite deze regel overtreden. Ook al vind ik (mijn norm) dat ik niet kwaad mag worden, toch kan ik bij tijd en wijle ongewild uit mijn slof schieten. Ten tweede ontstaan problemen vaak als men niet bereid is te accepteren dat er meerdere normen naast elkaar kunnen bestaan. Wanneer iemand vindt: ‘Mijn norm is beter dan die van jou, en daarom moet jij doen wat ik wil’, ontstaan er intrapersoonlijke problemen. Maar als diezelfde persoon in staat zou zijn te zeggen ‘dat is een interessante norm die jij hebt, ik denk er heel anders over’, is er ruimte voor discussie en om op een pragmatische manier invulling te geven aan het naast elkaar laten bestaan van normen. Het gaat er dus niet om dat er geen betere en slechtere normen zouden zijn; daar valt wel degelijk over te twisten. Maar daarmee houdt de RET zich niet specifiek bezig. Dergelijke discussies liggen meer op het

39

40

Rationeel-emotieve therapie

gebied van de filosofie. Mensen zijn vaak niet bereid te accepteren da´t er betere en slechtere normen zijn en dat die naast elkaar (kunnen) bestaan; daar houdt de RET zich meer mee bezig. 3 Frustraties horen bij het leven Mensen hebben vaak impliciet of expliciet een doel waarnaar ze streven. Mensen willen graag iets verwezenlijkt zien in hun leven, bijvoorbeeld kinderen grootbrengen, carrie`re maken of beide. Wanneer mensen proberen om hun doelen, hun ideee¨n te verwezenlijken, stuiten zij meestal op kleinere of grotere obstakels. We krijgen het in het leven immers meestal niet cadeau. Om te bereiken wat we graag willen bereiken, zijn vaak veel inspanning en doorzettingsvermogen nodig. We komen tegenslagen en tegenwerking op ons pad tegen en die moeten we zelfstandig te boven zien te komen. Mensen reageren verschillend op tegenslag. Dit komt mede voort uit de levenshouding of zienswijze die mensen erop nahouden. Als een man zijn echtgenote verliest aan kanker en met twee jonge kinderen achterblijft, is dit een moeilijke situatie waar veel verdriet mee gepaard zal gaan. Als deze vader vindt dat dit zijn gezin niet had mogen overkomen, en daar langdurig aan vast blijft houden, bestaat het risico op pathologische rouwverwerking. Als hij daarentegen het verlies kan accepteren, omdat zulke dingen nu eenmaal gebeuren en zı´jn gezin nu deze doffe pech heeft gehad, dan bevordert deze houding een gezond rouwproces. Afhankelijk van het type tegenslag wil acceptatie nog niet zeggen dat men zich per definitie bij de frustratie neerlegt. Een directeur helpt het bedrijf niet erg vooruit door te accepteren dat er geen vergunning voor een nieuw kantoor in het buitenland wordt afgegeven. Hij kan dit op emotioneel niveau accepteren, als hij vindt: ‘Dit is even balen, maar kennelijk is het nu niet anders’. Tegelijkertijd kan hij op praktisch niveau proberen zijn juristen aan de slag te zetten om te zien of het zinvol is de weigering aan te vechten. 4 De realiteit onder ogen zien De RET sluit wat betreft kennisleer (epistemologie) aan bij een empirische benadering van de werkelijkheid. Veronderstellingen over de werkelijkheid worden niet zonder meer voor waar aangenomen, maar er wordt gepoogd een theorie over de werkelijkheid op te bouwen, die de werkelijkheid zo dicht mogelijk benadert. Daarvoor wordt gebruik gemaakt van de ‘kunst’ van het logisch redeneren (in de hoofdstukken 12 en 13 komen toepassingen aan de orde). Ook wordt bij de clie¨nt een bereidheid bevorderd om bepaalde ideee¨n

2 Theorie en filosofie

aan een empirische toets te onderwerpen, met als doel een zo realistisch mogelijke levenshouding te cree¨ren. Realiteitszin helpt om fijne en nare gebeurtenissen afzonderlijk te beschouwen en in het geheel der ervaringen een plaats te geven. De bereidheid om eigen ideee¨n aan de realiteit te toetsen, werkt zodoende een open en flexibele opstelling tegenover levenservaringen in de hand. 5 Eigen verantwoordelijkheid Hoewel Ellis op basis van zijn meer empirische benadering van de werkelijkheid doorgaans als rationalist in de zin van Popper gezien wordt, zijn er duidelijke kenmerken van het constructivisme in Ellis’ theorie aanwezig. Ellis benadrukt de mogelijkheden van de mens om zijn eigen werkelijkheid te scheppen (zie ook Schippers, 1996), maar houdt het midden tussen determinisme en de ‘vrije wil-gedachte’ (Woolfolk & Sass, 1989). Er is geen sprake van een vooropgesteld plan dat door een godheid of natuurkracht is vastgesteld, waarnaar mensen moeten leven (determinisme), maar het is ook niet zo dat mensen volledig vrij zijn in hun doen en laten. Het gedrag van mensen wordt voor een deel bepaald door bijvoorbeeld biologische trekken en door historische ervaringen. Wel wordt in de RET sterk benadrukt dat de mens het vermogen heeft om eigen doelen te stellen en keuzes te maken. Er wordt veel verantwoordelijkheid bij het individu gelegd ten aanzien van zijn psychisch welzijn en het vergroten van zijn keuzemogelijkheden. 6 Langetermijnhedonisme Plezier maken en zo veel mogelijk genieten van het leven worden door de RET expliciet aangemoedigd. Uitgangspunt daarbij is dat mensen beter/prettiger leven wanneer ze rekening houden met de omgeving en met de daarin gangbare normen en opvattingen. Plezier ten koste van anderen wordt ontmoedigd, onder andere omdat dit op lange termijn het eigen welzijn en geluk in de weg kan staan. Er wordt derhalve onderscheid gemaakt tussen langetermijndoelen en kortetermijndoelen. Het kan van belang zijn om behoeften op de korte termijn niet te bevredigen ten gunste van het bereiken van langetermijndoelen. Het dagelijks eten van calorierijke lekkernijen is op korte termijn bijvoorbeeld een plezierige aangelegenheid. Op lange termijn kan het de gezondheid schaden en zal het ‘lekkere’ ervan afnemen. De manager die op korte termijn behoefte heeft aan een hoge omzet en onvoldoende rekening houdt met de menselijke vermogens van zijn medewerkers, zal hen veel laten overwerken. De gevolgen op lange

41

42

Rationeel-emotieve therapie

termijn kunnen zijn dat de medewerkers zichzelf uitputten en zich ziek moeten melden, of zich tegen de manager gaan keren, wat tegen het belang van het bedrijf is en waardoor langetermijndoelen onder druk komen te staan. In de RET wordt geleerd langetermijnbelangen af te wegen tegen kortetermijnbelangen en met behulp van goede overwegingen keuzes tussen de twee te leren maken (ook wel de hedonistische calculus genoemd). Het nastreven van langetermijndoelen impliceert ook dat men zijn impulsen goed moet leren reguleren en frustraties moet leren verdragen. De hier genoemde filosofische uitgangspunten hangen deels met elkaar samen. Het verdragen van frustraties hangt bijvoorbeeld samen met langetermijnhedonisme. Ellis heeft deze punten verwerkt in zijn theorie en therapie, en houdt zijn clie¨nten deze pragmatische levenshouding voor die bevorderend is voor psychisch welzijn. 2.5

Empirische onderbouwing

2.5.1 inleiding Hoewel Albert Ellis aan het begin van zijn loopbaan nog wel zelf wetenschappelijk onderzoek verrichtte, is hij meer als een theoreticus en clinicus te kenschetsen dan als een wetenschapper pur sang. Hij richtte bijvoorbeeld in 1956 samen met anderen de nog altijd bestaande Society for the Scientific Study of Sex (thans: Sexuality) op, maar hij liet het zuiver wetenschappelijke werk achter zich omdat hij het direct werken met en voor clie¨nten bevredigender vond en dacht dat hij door het schrijven van populair wetenschappelijke boeken veel meer mensen zou kunnen bereiken en helpen (persoonlijke mededeling). Ellis maakte onderscheid tussen ‘wetenschappelijke’ therapiee¨n en ‘nietwetenschappelijke’ therapiee¨n (Ellis, 1978). Gezien het feit dat de empirische onderbouwing ten aanzien van de efficie¨ntie van de verschillende psychotherapiee¨n zeker in die tijd nog veel te wensen overliet, zet Ellis de termen wetenschappelijk en niet-wetenschappelijk terecht tussen aanhalingstekens. Onder de wetenschappelijke therapiee¨n vallen volgens hem de RET, de gedragstherapie en de ‘Rogeriaanse’ therapie. De overige therapiee¨n, waaronder de psychoanalyse, vallen onder de niet-wetenschappelijke. Opmerkelijk genoeg heeft Ellis hierin in zekere zin gelijk gekregen. De gedragstherapeutische en cognitieve inzichten worden tegenwoordig vaak tot CGT gesmolten in wetenschappelijk onderzoek en de Rogeriaanse therapie bevat vele

2 Theorie en filosofie

ingredie¨nten die belangrijk zijn voor de relatievorming, die zoals we weten een belangrijk aandeel heeft in het therapeutisch succes. Hoewel Ellis zelf al snel het zuiver wetenschappelijke werk losliet, heeft hij wel altijd een wetenschappelijke benadering van psychische problemen voorgestaan en is de RET-methode sterk logisch en empirisch georie¨nteerd. Aan het Albert Ellis Institute bestaat geen eigen wetenschappelijke afdeling, maar stafmedewerkers die ook aan een universiteit verbonden zijn of waren en psychologen die een postdoctorale opleiding aan het Albert Ellis Institute gevolgd hadden, hebben zich wel bekommerd om de empirische onderbouwing van theorie en praktijk van de RET. In dat opzicht had de Cognitieve Therapie (CT) van Beck een voorsprong, omdat Beck verbonden was aan de universiteit van Pennsylvania en daardoor de CT (aangaande depressies) meer wetenschappelijk body kon geven. 2.5.2 empirisch onderzoek Boelen en Baars (2004) constateren dat er een discrepantie te zien is tussen de klinische reputatie van de RET die goed en de wetenschappelijke reputatie die zwak te noemen is. Hollon en Beck (2004), Trower en Jones (2001) en David e.a. (2005) spreken dit tegen en geven aan dat meta-analyses naar de klinische effectiviteit van RET goede resultaten laten zien. Wel onderkennen de laatsten dat er een duidelijkere onderzoekslijn uitgezet moet worden om de wetenschappelijke reputatie van de RET op te vijzelen. Gelukkig wordt daar zowel in Nederland als daarbuiten aan gewerkt. Het Journal for Rational-Emotive Behavior Therapy & Cognitive Behavior Therapy levert sinds 1983 (daarvoor Journal for Rational Living geheten) een belangrijke bijdrage aan de wetenschappelijke onderbouwing van de RET en andere CGT-en. De duidelijkere gerichtheid op empirisch onderzoek wordt in de loop der jaren gaandeweg in de Journals zichtbaar, hetgeen ongetwijfeld ook te maken heeft met de achtergrond van de hoofdredacteuren. Zo is de huidige ‘editor’, Windy Dryden, verbonden aan Goldsmiths College, University of London, en was de vorige ‘editor’, Michael Bernard, verbonden aan de California State University. Herhaaldelijk zijn er speciale themanummers met betrekking tot de wetenschappelijke stand van zaken, zoals dat over verslavingen, waarin een uitstekende review aangaande de stand van zaken in het onderzoek (Terjesen, DiGiuseppe & Gruner, 2000). Er worden meetinstrumenten ontwikkeld vanuit de belangrijkste concepten van de RET en er wordt onderzoek gedaan met en naar deze instrumenten, zoals de FrustrationDiscomfort Scale (Harrington, 2005), The Irrational Beliefs Inventory (Bridges & Sanderman, 2002) en The Belief Scale (Boelen e.a., 2004; Boelen &

43

44

Rationeel-emotieve therapie

Baars, 2004). Daarnaast wordt er onderzoek gedaan naar de toepassing van specifieke technieken zoals ‘inference chaining’ (zie paragraaf 10.2) (Neenan & Dryden, 1999), verschillende vraagtechnieken (Bishop & Fish, 1999) en cognitieve herstructurering (David & McMahon, 2005). Geheel in de geest van onze tijd wordt er binnen de RET ook belang gehecht aan kosteneffectiviteitsstudies (bijv. Gilbert, Ciccolini & Mander, 2005). Onderzoek naar de effectiviteit van de methode leeft eveneens. Rieckert en Mo¨ller (2000) deden bijvoorbeeld onderzoek naar de effectiviteit van RET bij volwassen vrouwen met een verleden van seksueel misbruik, waarin een significante vermindering van depressieve klachten, angst, woede en schuldgevoel na behandeling wordt aangetoond. De rol van cognities bij gecompliceerde rouw is ook al geruime tijd onderwerp van onderzoek (bijv. Boelen, Van den Bout & Van den Hout, 2003). De tendens in het therapeutische veld is om meer ‘evidence based’ te werken. Onderzoek naar welke methode bij welk klachtenpatroon goed werkt, ligt ten grondslag aan evidence based werken. Om voor de kwalificatie ‘evidence based methode’ in aanmerking te komen, geldt de regel dat ten minste twee ‘randomised controlled trials’ de effectiviteit van de behandeling moeten aantonen. Onderzoek naar cognitieve gedragstherapie bleek voor diverse stoornissen aan dit criterium te voldoen, onder andere bij fobiee¨n, dwangstoornissen, depressie, PTSS, en boulimia (Hollon & Beck, 2004; Korrelboom & Ten Broeke, 2004; Hermans e.a., 2007)1. Welke specifieke interventies bij deze studies uit RET of uit andere cognitieve gedragstherapiee¨n afkomstig zijn is meestal niet duidelijk en ook is verre van duidelijk of en hoe de volgorde van specifieke interventies (bijv. eerst cognitief uitdagen en dan een gedragsoefening of eerst ontspanningsoefeningen en daarna cognitief herstructureren) een rol speelt bij de effectiviteit van de behandeling. Als kritische noot bij het vermeende succes van de CGT wil ik aantekenen dat de concepten uit de RET en CGT zich – in tegenstelling tot concepten uit andere psychotherapeutische richtingen – relatief gemakkelijk lenen voor empirisch onderzoek. Daarnaast speelt mogelijk de gedrevenheid om inzichtelijkheid in behandelmethoden te cree¨ren en daarmee de psychologie te verlossen van een onwetenschappelijk imago een rol bij het relatieve succes van de CGT. Of, zoals Lambert (2004, p. 180) stelt: ‘When this superiority is evidenced, the results have been attributed to the bias of the researchers and the 1 Men kan erover twijfelen hoe overtuigend het bewijs van effectiviteit is bij dit criterium. Kindt spreekt bijvoorbeeld van ‘matig effectief’ in het geval van PTSS (Kindt, 2007).

2 Theorie en filosofie

selectivity in criteria of change’. Tot slot wil ik nog aantekenen dat wat ‘evidence based’ betekent voor vakgenoten iets geheel anders is dan wat werkt voor deze clie¨nt met deze klacht in deze situatie (zie ook paragraaf 4.1). Hermans e.a. beschrijven het huidige gedragstherapeutische standpunt hierin dat naadloos aansluit bij de positie die Albert Ellis daar altijd in gekozen heeft: geen enkele interventie is bij voorbaat uitgesloten, wanneer deze past binnen de doelen van de clie¨nt. Ik citeer: ‘Een techniek wordt uiteindelijk gerechtvaardigd door de werkzaamheid voor een bepaalde clie¨nt’ (Hermans, Eelen & Orlemans, 2007, p. 198). 2.5.3 psychofysiologie In het psychofysiologisch onderzoek gaat het om de relatie tussen psychologische en fysiologische verschijnselen. Of, simpel gezegd, het verband tussen wat iemand denkt en voelt en wat de lichamelijke sensaties daarbij zijn. De theorie van de RET stelt dat er een verband is tussen denken en voelen en dat daar invloed op uit te oefenen is. Ellis heeft nooit veel aandacht besteed aan het feit dat en de manier waarop emotionele responsen ook met fysieke reacties gepaard gaan. Hiervoor zijn meerdere redenen denkbaar. Ten eerste is Ellis diabeet en heeft hij zijn diabetes vooral als een praktisch ongemak gezien waarmee je zo moet omgaan dat je er weinig last van hebt. Zijn fysiologische probleem heeft hij daarmee niet tot een emotioneel probleem gemaakt en de invloed die de diabetes op zijn emotionele gesteldheid kan hebben heeft hij opgelost door zeer gedisciplineerd om te gaan met voeding en insuline. Ten tweede heeft Ellis nooit ontkend dat psychologische processen een rol spelen bij fysiologische reacties, maar hij heeft de ongewenste fysiologische reacties zoals zweten bij angst, gezien als bijproducten van irrationeel denken. Hij nam hierin wederom een pragmatisch standpunt in. Ellis stelt dat we in het psychotherapeutisch proces geen directe toegang hebben tot fysiologische reacties en dat we daarom aangewezen zijn op het beı¨nvloeden van die gevoelens, gedragingen en reacties waar de clie¨nt wel direct invloed op kan uitoefenen. Ten derde was de wetenschap ook technisch gezien nog niet zo ver dat relaties tussen het psychische en het fysiologische domein nauwgezet bestudeerd konden worden. Inmiddels worden zowel in de CGT als in de RET pogingen gedaan om voor de belangrijke concepten uit de theorie ondersteuning te vinden in het psychofysiologisch onderzoek. Een centrale hypothese in de RET is bijvoorbeeld dat irrationele gedachten tot psychologische problemen leiden. Er zijn pogingen gedaan om deze hypothese te onderbouwen. Harris e.a. (2006) sommen in een belangwekkend artikel

45

46

Rationeel-emotieve therapie

de studies op die gedaan zijn op dit gebied waarbij fysiologische veranderingen werden gemeten. Zij hebben vervolgens zelf experimenteel onderzoek uitgevoerd om de hiervoor genoemde hypothese te toetsen. Gezonde proefpersonen werden aselect toegewezen aan een stressvolle situatie. Hun werd gevraagd zo stil mogelijk te zitten gedurende een minuut en er werd verteld dat al hun bewegingen genoteerd zouden worden. Een derde van de proefpersonen kreeg de opdracht daarbij de irrationele gedachte ‘ik moet het goed doen, als het niet goed gaat, ben ik een mislukkeling’ te herhalen; een derde moest de rationele gedachte ‘ik wil het graag goed doen maar als het niet lukt maakt mij dat niet minder waard’ denken, en een derde kreeg de opdracht te denken ‘het kan me niet schelen hoe ik het doe’. Er bleek geen verschil in hartslag en ademhaling maar wel in bloeddruk. De bovendruk ging bij de ‘irrationele groep’ drastisch omhoog en bij de ‘rationele groep’ omlaag (terwijl bij beide groepen een toename van de onderdruk gemeten werd). Bij ‘de irrationele groep’ nam angst toe en bij de ‘rationele groep’ bezorgdheid. Harris en collega’s zien hierin bevestiging voor de centrale hypothese dat irrationaliteit ten grondslag ligt aan stress, en tevens dat er een principieel verschil is tussen angst en bezorgdheid (zie hiervoor ook hoofdstuk 6). Psychofysiologisch onderzoek zal in de toekomst wellicht een belangrijkere rol kunnen gaan spelen bij het toetsen van relevante hypothesen uit de CGT en RET. Met de komst van de fMRI-mogelijkheden zal mogelijk meer inzicht worden verkregen in welke bewuste denkprocessen (= corticale hersenactiviteit) onder welke omstandigheden wel en niet beı¨nvloedbaar zijn en wat daarvan de ‘spin off’ is voor de uiteindelijke respons. Voorlopig gaan we ervan uit dat het bewuste denken beı¨nvloedbaar is en dat een rationele houding bevorderlijk is voor emotioneel gezonde output. 2.6

Verschillen en overeenkomsten met andere psychotherapiee¨n

Er zijn inmiddels te veel verschillende soorten psychotherapiee¨n om op te noemen, dus het wordt steeds lastiger om volledig te zijn in het vergelijken met andere benaderingen. Een poging daartoe laten we daarom achterwege. Wel kunnen we enkele woorden wijden aan het verschil en de overeenkomst met de hoofdstromingen zoals de Nederlandse overheid (ministerie van Volksgezondheid) die erkent: de psychodynamische, de ‘client centered’, de systeem-, de cognitieve- en de gedragstherapiee¨n. Net als de psychoanalyse gaat de RET uit van biologisch bepaalde predisposities in het sociaal-emotioneel functio-

2 Theorie en filosofie

neren van mensen, maar RET benadrukt tegelijkertijd dat mensen met hun eigen wil keuzes kunnen maken (humanistisch-existentie¨le visie) en zodoende die predisposities gedeeltelijk kunnen beı¨nvloeden. De RET focust daarom niet zozeer op de ontstaansgeschiedenis van de problematiek binnen het gezin van herkomst, zoals in psychodynamische benaderingen gangbaar is maar legt de nadruk op hoe het probleem in het hier en nu in stand blijft. Net als de Rogeriaanse benadering vindt de RET dat onvoorwaardelijke acceptatie van de clie¨nt als persoon een noodzakelijke voorwaarde is voor een succesvolle therapie, maar in de RET is het geen middel tot verandering. In vergelijking met de systeemtherapie richt de RET zich meer op de individuele attitudes van de afzonderlijke personen dan op de dynamiek in het systeem, of op de context zelf. Men zou kunnen stellen dat RET eerst intrapsychisch en dan interpersoonlijk kijkt, de systeembenadering doet eerder het omgekeerde. Overigens zijn beide benaderingen goed te integreren. Specifiek voor RET en systeemtherapie verwijzen we naar Huber en Baruth (1989). Een verdergaande integratie van CGT en systeemtherapie blijkt uit het feit dat Lange onlangs bij de herdruk van Gedragsverandering in gezinnen als ondertitel cognitieve gedrags- en systeemtherapie toevoegde (Lange, 2006). Tot slot de cognitieve therapie en de gedragstherapie: daarvan is reeds in het voorafgaande duidelijk gemaakt dat deze in Nederland behoorlijk geı¨ntegreerd zijn geraakt. Het is nog wel geruime tijd een punt van discussie geweest in hoeverre de cognitieve therapie (CT) van Beck en de RET van Ellis overeenkomsten en verschillen vertoonden. Inmiddels lijkt het erop dat dit strijdpunt zowel in de literatuur als in de praktijk een gepasseerd station is. Het belangrijkste verschil volgens Dryden (1990) en Ellis zelf (in de introductie van de volledig herziene versie van 1994 van zijn eerste belangrijke werk Reason and Emotion in Psychotherapy, oorspronkelijk 1962) is dat Ellis de nadruk legt op het veranderen van de irrationele kerngedachten van de clie¨nt en dat verwoordt in termen van MOETEN. Verondersteld wordt dat de ‘Moetens’ ten grondslag liggen aan andere irrationele denkpatronen, die hij ‘afgeleiden’ noemt. De cognitieve therapie (CT) van Beck (1979) richt zich daarentegen meer op de automatische gedachten van de clie¨nt en het corrigeren van verkeerde waarnemingen; van arbitraire gevolgtrekkingen; van selectieve abstracties (deel/geheel-waarnemingen); van dichotoom denken (overdreven generalisaties) en van onjuiste attributies. Sommigen beweren dat de wortels van de CT in de RET liggen (Weinrach, 1996), anderen stellen dat Beck en Ellis gewoon op verschillende aspecten van het cognitief functioneren hebben gefocust. Sommige onderzoekers geven aan dat het misschien niet zo gunstig is

47

48

Rationeel-emotieve therapie

als methoden te zeer gaan convergeren. Divergentie kan belangrijk zijn om de verschillen juist scherp onderscheiden te houden, omdat men daardoor beter kan uitvinden welke specifieke technieken bij welke specifieke clie¨nten het meest geschikt zijn (Hagaa & Davison, 1991). Anderen pleiten ervoor om minder op de techniekenstrijd te focussen en vooral energie te steken in het begrijpen van gedragsverandering om zo te achterhalen wat de cruciale aspecten van werkzame technieken zijn (Kindt, 2007). Weer anderen pleiten ervoor om meer onderzoek te doen naar de ‘common factors’ en therapeutvariabelen (‘best therapists ingredients’) (Wampold, 2001; Lambert, 2004). Voordat we een aantal kenmerken van de RET op een rijtje zetten die het begrip van de methode ten goede komen, wijden we nog enkele woorden aan de modernere psychotherapeutische benaderingen, zoals EMDR en enkele van de derde-generatie-gedragstherapiee¨n. Een belangrijke overeenkomst met de EMDR van Shapiro (De Jongh & Ten Broeke, 2003) is het focussen op e´e´n deel uit een reeks gebeurtenissen, de aandacht voor de ‘ik ben ...’- uitspraken in combinatie met een duidelijk inadequaat gevoel, en de duidelijke wens (in de RET het doel) om iets anders te willen denken en voelen. Een duidelijk verschil is dat de RET de clie¨nt ook iets wil leren over zijn cognitief en emotioneel functioneren, om de clie¨nt een bewuste, actieve rol bij zijn veranderingsproces te laten spelen. Een eveneens populaire nieuwe richting die net als de EMDR naar verwachting haar plaats binnen het gevestigde psychotherapeutische veld zal handhaven is de oplossingsgerichte benadering van De Shazer e.a. (Bannink, 2006). RET en oplossingsgerichte therapie gaan beide niet zozeer in op de oorzaak van de problemen maar gaan ervan uit dat de clie¨nt in staat is tot het maken van eigen keuzen, en zijn beide concreet veranderingsgericht. De oplossingsgerichte benadering focust meer nog dan RET op de toekomst. RET schroomt niet om actief suggesties te doen, onder andere in de vorm van huiswerk, terwijl de oplossingsgerichte benadering dat eerder als weerstand-opwekkend ziet. Een voorstel tot integratie werd recent gedaan door Guterman en Rudes (2005) hierin wordt bijvoorbeeld de E van ‘Effectieve nieuwe gedachten’ uit de RET gezien als uitwisselbaar met ‘identifying Exceptions’ uit de oplossingsgerichte benadering. Tot slot wijzen we op een artikel dat Ellis (2006) schreef waarin hij REBT vergelijkt met Jon Kabat-Zinns Mindfulness Based Stress Reduction Training (MBSR). Er zijn verschillende overeenkomsten, met name het belang van het accepteren van de klachten zoals ze nu zijn. Dit wordt in de RET tweede-niveau-problematiek genoemd (zie hoofdstuk 11). Ook het streven naar zelf-acceptatie en het niet-moeten

2 Theorie en filosofie

zijn vergelijkbaar. Ellis is het vooral oneens met de ‘non-striving attitude’ die de MBSR voorstaat. Ellis vindt dat er niks mis mee is om dingen beter te willen doen en hij vindt dat je gedrag wel moet evalueren. Hij vindt het ‘alleen maar ervaren’ en niet evalueren niet haalbaar noch zinvol. Ook oppert Ellis logische bezwaren tegen het begrip acceptatie zoals dat door Kabat-Zinn gebruikt wordt: als ‘seeing things as they actually are in the present’. Ellis falsifieert dat met de filosoof Kant door te stellen dat je nooit precies weet of je de essentie van dingen waarneemt. 2.7

Specifieke kenmerken

Aan het eind van dit hoofdstuk geef ik een aantal kenmerken van de RET die specifiek waren voor de RET. Ik zeg met opzet ‘waren’, omdat inmiddels verschillende van deze kenmerken ook in andere psychotherapeutische benaderingen geı¨ntegreerd zijn. RET streeft naar diepgaande filosofische verandering (intellectueel e´n emotioneel inzicht). De kern daarvan is dat je de dingen die je zelf kunt veranderen om het leven van jezelf en anderen te verbeteren, ter hand moet nemen en dat je leert vrede te hebben met het feit dat er dingen zijn waar je geen invloed op kunt uitoefenen. Om langetermijneffecten van de therapie te krijgen en te handhaven is veel gerichte aandacht en training nodig. Om het emotioneel functioneren gezond te houden moet de clie¨nt niet alleen maar tijdens de therapie actief focussen op gedragsverandering. In feite wordt er door middel van de therapie een begin gemaakt met het scherp krijgen van eigen wensen, doelen en verlangens en zal de clie¨nt zich ook na de therapie moeten blijven inspannen om dat te bereiken. Dit is een logisch gevolg van de biologische predispositie tot neurotische reacties. De vergelijking wordt gemaakt met het onderhouden van de fysieke conditie of het spreken van een andere dan de eigen taal. Het profijt zal groter zijn naarmate men zich er langduriger en consequenter voor inspant. Tegelijkertijd zijn er vanuit de biologische constitutie beperkingen aan wat op korte en op lange termijn aan verandering verwacht mag worden. De DSM-classificaties en andere diagnostische instrumenten worden als behulpzame maar niet noodzakelijke middelen gezien om aan de slag te gaan. Voor wetenschappelijke ondersteuning voor deze visie verwijzen we naar Clarkin en Levy (2004), die stellen dat niet-diagnostische clie¨nteigenschappen misschien wel een betere voorspelling geven van de therapieresultaten. In de RET wordt met name het ABCmodel gebruikt als diagnosticum (zie hoofdstuk 3).

49

50

Rationeel-emotieve therapie

Het onderscheid tussen rationele en irrationele gedachten van de clie¨nt is een belangrijk onderdeel van de therapie omdat de rationele als welzijnsbevorderend en de irrationele als welzijnsondermijnend gezien worden. De kans op bovengenoemde langetermijneffecten is groter wanneer niet alleen onlogische gedachten, maar vooral ook de onderliggende irrationele kerncognities worden aangepakt, waardoor het logisch redeneren weer vrij spel kan krijgen. Dit vormt een essentieel onderdeel van de therapie. Parallel aan het onderscheid rationeel/irrationeel worden adequate en inadequate negatieve gevoelens onderscheiden (zie hoofdstuk 6), en er wordt geleerd welke gevoelens zinvol veranderd kunnen worden. RET gaat ervan uit dat emotionele problemen hoofdzakelijk te herleiden zijn tot twee basisangsten: ego-angst en angst voor ongemak (zie paragraaf 6.5). Mensen kunnen emoties hebben over hun emoties. Ze maken zich bijvoorbeeld kwaad over het feit dat ze neurotisch doen, of hebben ‘angst voor de angst’. Dit verschijnsel wordt tweede-niveau-problematiek genoemd (zie hoofdstuk 11) en is zowel bij de diagnostiek als bij de strategie van de interventies van belang. Het focussen op de gevoelens en gedachten van de clie¨nt gebeurt niet ‘in het wilde weg’, maar vindt zo veel mogelijk binnen het voorbeeld van een of twee vergelijkbare situaties plaats. Hoe specifieker het probleem in kaart te brengen is, hoe duidelijker suggesties voor verandering gedaan kunnen worden. RET werkt methodisch gezien eclectisch. Er wordt gebruik gemaakt van gevoels-, gedrags- en cognitieve oefeningen, die erop gericht zijn de irrationele gedachten te veranderen. De oefeningen kunnen uit de RET zelf voortkomen maar ook aan andere psychotherapeutische stromingen ontleend worden. De therapeut heeft een duidelijk aandeel in het therapeutisch proces. Hij structureert de sessie, legt de basisprincipes van de RET uit en maakt de clie¨nt medeverantwoordelijk voor het verloop van de therapie. De clie¨nt wordt (indien mogelijk) geleerd om met behulp van het ABC-model (zie hoofdstuk 3) zijn eigen therapeut te worden. De RETmethode blijft zodoende niet het persoonlijk bezit van de therapeut, maar wordt actief overgedragen aan de clie¨nt, bijvoorbeeld via de vele RET-zelfhulpboeken die verkrijgbaar zijn. Er is aldus sprake van een educatief model en van een actief-directief optredende therapeut. Het label ‘actief-directief’ duidt vooral op de betrokken bereidheid van de therapeut om de clie¨nt op een professioneel verantwoorde manier te helpen bij het bereiken van diens doelen. De RET-therapeut zal vanuit zijn visie een mening kunnen hebben op hoe het probleem in

2 Theorie en filosofie

elkaar zit en voorstellen kunnen doen die tot een oplossing van het probleem kunnen leiden. Uiteraard stuurt de therapeut niet meer dan goed is voor de clie¨nt in een bepaalde fase van de therapie. Onvoorwaardelijke acceptatie van de clie¨nt en diens eigenzinnigheden vormt een noodzakelijke voorwaarde voor therapie, maar wordt niet per se als middel tot verandering ingezet. Er wordt doorgaans meer aandacht besteed aan de problematiek in het hier en nu dan aan de ontstaansgeschiedenis van de problematiek of aan het verleden van de clie¨nt. Dat wil niet zeggen dat bepaalde opvoedingspatronen, dat wat is aangeleerd in het verleden, geen rol kunnen spelen in de behandeling. Dit is wel degelijk het geval, maar het accent blijft daarbij liggen op hoe de clie¨nt het geleerde meeneemt in wat hij nu doet of laat. Als een vrouw bijvoorbeeld de neiging heeft ‘verkeerde’ partners te kiezen, die na verloop van tijd op haar gaan schelden, wordt haar eigen verklaring dat dit het gevolg is van het feit dat haar vader ook zo kon schelden, voor waar aangenomen. Deze verklaring hoeft niet beslist verder gee¨xploreerd te worden. Er wordt meer tijd besteed aan welk idee de clie¨nt nu heeft, waardoor ze steeds weer in dezelfde val loopt. Als de vrouw aanvankelijk dacht: ‘ik moet alles doen om deze man bij me te houden’, geeft ze zichzelf niet de kans om de minder positieve kanten van de man in een vroegtijdig stadium van de relatie te ontdekken. Wanneer er tijdens een behandeling herinneringen of gebeurtenissen uit het verleden interfereren, kan daaraan op RET-specifieke wijze aandacht worden besteed. Zo behandelde ik een vrouw van middelbare leeftijd die last had van evenwichtsstoornissen en vliegangst. Bij het onderzoek naar de vliegangst kwamen tijdens de verbeeldingsoefeningen bij de vrouw beelden naar boven waarin ze als klein kind ziek boven aan de trap om haar moeder had geroepen. De clie¨nte had nooit veel liefde van haar moeder ervaren. In het beeld zag de clie¨nte zichzelf boven aan de trap staan. Moeder hoorde haar niet. Ze had geen beeld van hoe het indertijd was afgelopen, maar dacht misschien te zijn flauwgevallen. Het gevoel ‘onbeschermd te zijn’, maakte dat ze zich extreem kwetsbaar voelde. Het gevoel onbeschermd te zijn speelde ook bij de vliegangst een grote rol en bleek samen te hangen met het idee dat als zij in een moeilijke positie zou komen (ziek zijn, vliegen) ze bescherming nodig zou hebben van iemand anders. Er werd gewerkt aan het gegeven dat zij in staat geacht kon worden zichzelf in veel gevallen te beschermen. Ook werd er gewerkt aan de acceptatie van het feit dat er situaties zijn waarin het onmogelijk is (bijv. in het geval van een neerstortend vliegtuig) jezelf in veiligheid te brengen. In de RET wordt zo veel mogelijk aangesloten bij het taalgebruik van

51

52

Rationeel-emotieve therapie

de clie¨nt, om zo dicht mogelijk bij de belevingswereld van de clie¨nt te blijven. Toch wordt daarvan in de RET ook afgeweken en wordt er ‘krachttaal’ gebruikt als de therapeut denkt dat het zinvol is om op die manier uitdrukking te geven aan wat er in de clie¨nt omgaat. Voor sommige mensen betekent het een opluchting wanneer de therapeut de krachttermen (soms scheldwoorden zoals ‘klootzak’) gebruikt die ze zelf in eerste instantie vanwege de sociale conventies niet durven uitspreken. Het taalgebruik van de therapeut kan het duwtje zijn dat de clie¨nt nodig heeft om zich eerlijk en ongeremd over de eigen beleving te uiten. Ook zijn er clie¨nten die geleerd hebben zodanig te relativeren dat zij nauwelijks een oordeel durven vellen, terwijl de heftigheid van hun emoties daar wel van getuigt. Krachtig taalgebruik kan de clie¨nt dan helpen in contact te komen met zijn primaire gevoelens. Krachtig taalgebruik is een hulpmiddel, maar geen doel op zich. In dit hoofdstuk is de filosofische, theoretische en empirische achtergrond geschetst waartegen de methode van de RET gezien moet worden. Wanneer men uitsluitend de methode van de RET kent en geen besef heeft van de historische en filosofische context waarin de methode geplaatst moet worden, doet men daarmee zichzelf en de RET tekort. Andersom denk ik dat kennis van de filosofie en theorie op zichzelf relevant is, maar extra tot zijn recht komt in de manier waarop dat tot praktische handvatten kan leiden. Hoe dat in de RET in de vorm van het ABC-model gebeurt, wordt in het volgende hoofdstuk uitgelegd.

3

Het ABC-model in een notendop

De RET-theorie op vereenvoudigde wijze weergegeven in het zogenoemde ABCmodel en het gebruik van de methode. 3.1

Inleiding

Het ABC-model maakt het mogelijk emotionele problemen en gedragsproblemen snel in kaart te brengen en vervolgens te intervenie¨ren. Zowel voor de hulpverlener als voor de clie¨nt is het ABC-model de rode draad bij het gesprek en de interventies. De therapeut leert de clie¨nt, indien mogelijk en gewenst, het model op zichzelf toe te passen. Hoewel we veelal spreken van het ABC-model, bestaat het model ook uit de letters D, E en G. Deze letterafkortingen zullen in de rest van het boek veelvuldig gebruikt worden. In deel II van dit boek, waarin de methodische aanpak centraal staat, komt ieder onderdeel afzonderlijk uitgebreid aan de orde. Wanneer men met de afzonderlijke delen van start gaat, moet men het totaaloverzicht steeds in het achterhoofd houden. Aan het eind van dit hoofdstuk is een ABC-formulier toegevoegd dat de therapeut kan helpen bij het bewaken van dit overzicht en dat tevens dienst kan doen als zelfhulpformulier voor individuele clie¨nten. De A van het ABC-model komt van ‘Activating Event’ of activerende gebeurtenis. Het gaat hier om de gebeurtenis die de aanleiding is tot het problematische gevoel (bijv. angst of depressie) of het problematische gedrag (bijv. schelden of geen beslissingen kunnen nemen). Voorbeelden van gebeurtenissen of aanleidingen zijn: een reorganisatie op het werk, een overlijden of scheiding, geen kinderen kunnen krijgen terwijl men dat graag wil, een verworven lichamelijke handicap, niet slagen in een studie of carrie`re, een gezin hebben en werk en huishouden moeten combineren. In hoofdstuk 5 wordt uitgebreid ingegaan op wat wel en niet tot de A gerekend kan worden.

G. Jacobs, Rationeel-emotieve therapie, DOI 10.1007/978-90-313-6564-7_3, © 2008 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij

54

Rationeel-emotieve therapie

De RET gaat ervan uit dat het niet de A (gebeurtenis) zelf is die nare gevoelens en gedragingen bij mensen veroorzaakt (zoals bij een stimulus-responsreactie), maar dat hetgeen we denken over die A in belangrijke mate de emotionele en gedragsmatige reacties bepaalt. Anders gezegd: als iemand een auto-ongeluk krijgt, heeft hij verschillende reactiemogelijkheden. Hij kan zich bijvoorbeeld flink teleurgesteld voelen, namelijk wanneer hij denkt: ‘Jeminee, wat naar! Dat was niet de bedoeling, maar ja, dit gebeurt nu eenmaal’. De gedupeerde kan echter ook kwaad worden op zichzelf, namelijk wanneer hij denkt: ‘Ik had beter uit moeten kijken, idioot die ik ben!’. Op de gebeurtenis zelf kunnen we niet altijd invloed uitoefenen; ernstige ziekten, sterfgevallen, overstromingen enzovoort, overkomen ons werkelijk. Wel kunnen we invloed uitoefenen op hoe we ons voelen o´ver het feit dat we ongevraagd bij dat auto-ongeluk betrokken raakten of dat we die ziekte hebben gekregen. In het ABC-model worden deze gevoels- en gedragsreacties genoteerd onder C (van ‘Consequences’). Het denkproces dat zich afspeelt tussen de A en de C wordt uitvergroot onder B, het ‘Beliefsystem’ van de clie¨nt. In ABCtermen zeggen we: niet uit A volgt C, maar uit B volgt C (zie ook hoofdstuk 7 en 8). 3.2

Het diagnostisch proces

In het RET-proces wordt eerst vastgesteld wat de A is van de clie¨nt, ofwel: in welke situatie ervaart de clie¨nt het vervelende gedrag of gevoel waar hij van afwil? Er wordt over het algemeen niet veel aandacht besteed aan een uitgebreide uiteenzetting van de A. Vanuit e´e´n specifiek voorbeeld kan al goed gewerkt worden. Evenmin worden clie¨nten gevraagd om uitgebreid op meerdere situaties in te gaan. Met een gestructureerde aanpak van de problematiek wordt onmiddellijk begonnen. Vervolgens wordt benoemd welke inadequate negatieve gevoelens en belemmerende gedragingen (C) de clie¨nt in die specifieke situatie ervaart. Het gaat erom de inadequate negatieve gevoelens en gedragingen te onderscheiden van de adequate negatieve gevoelens. In hoofdstuk 6 gaan we uitgebreid in op het verschil tussen inadequate en adequate reacties. In het kort komt het neer op het volgende. Inadequate gevoelens: – zijn krachtige negatieve gevoelens, waar men niet goed los van kan komen; – gaan veelal gepaard met lastige fysieke verschijnselen;

3 Het ABC-model in een notendop

– – – – –

worden als belemmerend ervaren; kosten energie; hebben zelfblokkerend of disfunctioneel gedrag tot gevolg; hangen samen met dwangmatige denkpatronen; passen niet altijd bij de situatie.

Adequate negatieve gevoelens daarentegen zijn eveneens nare gevoelens, maar ze passen in feite bij de nare situatie en belemmeren iemand niet ernstig in zijn dagelijks functioneren. In geval van een aanrijding met de auto wordt agressief gedrag gezien als inadequaat. Het uiten van ergernis en vervolgens overgaan tot een zakelijke afhandeling zou een adequate reactie zijn. Zich schuldig voelen of zich schamen naar aanleiding van kritiek van een collega, kost meestal energie. Teleurgesteld zijn en nagaan hoe het werk verbeterd kan worden vormt een adequate reactie. In 2.4.1 werd gesteld dat het niet de bedoeling is dat mensen zich stoı¨cijns gaan gedragen. Evenmin is het de bedoeling dat clie¨nten zich goed moeten gaan voelen over onaangename gebeurtenissen. Nare dingen zijn naar en mogen als zodanig beleefd worden. Het gaat er in de RET om dat clie¨nten in plaats van blokkerende negatieve gevoelens, meer adequate en hanteerbare gevoelens over vervelende gebeurtenissen kunnen gaan ervaren. Wanneer er een duidelijk omschreven A en een C gevonden zijn, bijvoorbeeld: A:

Volgende week is het jaarlijkse familiefeest

C:

Spanning ? piekeren, chaotisch, energieverlies.

kunnen we op zoek gaan naar de B’s. De B staat in het Engels voor ‘Belief’ of ‘Beliefsystem’. Dit woord geeft de betekenis beter weer dan bijvoorbeeld het Nederlandse woord ‘beschouwing’. Andere woorden in het Nederlands die de B beschrijven zijn: betekenis, opvatting, houding, instelling, mening, oordeel, overtuiging, gedachte, ideee¨n(stelsel) of ook ‘bril’ (De Moor, 1989). In de praktijk van de RET is er veel aandacht voor het onderscheiden van rationele en irrationele denkpatronen. De IB’s ofwel ‘irrational beliefs’ zijn ideee¨n die gepaard gaan met de inadequate emoties. Het boven tafel halen van denkpatronen is soms vrij gemakkelijk,

55

56

Rationeel-emotieve therapie

maar het is moeilijker om de irrationele gedachten van de rationele te onderscheiden. Dit vergt specifieke doorvraagtechnieken. Bovendien is bij de clie¨nt vaak sprake van een hie¨rarchie van denkpatronen. Het diagnosticeren van deze hie¨rarchie is belangrijk voor de wijze waarop deze denkpatronen uitgedaagd en veranderd kunnen worden (zie hoofdstuk 11). Een irrationeel denkpatroon kan men herkennen aan: – Eisende, dwangmatige opvattingen: ‘Ik MOET/hij MOET/de wereld MOET (...).’ – Oordelen over zichzelf of de ander: ‘Ik heb iets slechts gedaan, dus ik ben slecht; ik heb iets goeds gedaan, dus ik ben goed’ of ‘De ander deed iets slechts, dus deugt hij niet’. – Lage frustratietolerantie (LFT): ‘Het moet niet zo moeilijk zijn’ of ‘Ik kan er niet tegen dat (............)’. – Ramp-denken: ‘Het is verschrikkelijk en onoverkomelijk dat (............)’. – Overdreven generalisaties: ‘Het is altijd zo dat (............)’ of ‘Het zal wel nooit (............)’. Wanneer iemand behoorlijk van slag is, zullen meerdere van deze kenmerken in het denken voorkomen. In bovengenoemd voorbeeld zal de irrationele gedachte zijn:

B: Het MOET wel goed lopen; het MAG NIET zo gaan als de vorige keer. Als mijn broer en zus weer ruzie krijgen over iets onbenulligs, overleeft mijn moeder dat niet! Ik MOET zorgen dat dat niet kan gebeuren.

In deze gedachtegang is het ‘ramp-denken’ en de eisende vorm van het denken goed herkenbaar. 3.3

Interventies

Het verbreken van de AC-connectie betekent dat men de clie¨nt leert dat het niet de gebeurtenis zelf is die zijn gevoel veroorzaakt, maar dat zijn ideee¨n over die gebeurtenis daar verantwoordelijk voor zijn. Dit vormt een belangrijk begin van het veranderingsproces van de clie¨nt. Het verbreken van de AC-connectie kan op verschillende momenten in de therapie aan de orde komen. Dit kan nadat A en C verzameld zijn, of nadat A, C en B verzameld zijn (zie hoofdstuk 7 en 8). In ieder geval

3 Het ABC-model in een notendop

wordt er uitgebreid bij stilgestaan voordat overgegaan wordt naar het uitdagen van de irrationele gedachten. Ook later in de therapie kan het van belang zijn om opnieuw stil te staan bij het verband tussen situatie enerzijds en gevoel, gedrag en gedachten anderzijds. Als de irrationele aspecten in het denken, het moeten en de rampen, duidelijk zijn geworden en de AC-connectie voldoende is behandeld, gaan we over tot het uitdagen van de irrationele gedachten. Dit is de D in het ABC-model en de D staat voor ‘Disputation’, ofwel voor dispuut, discussie of uitdaging. Het meest bekend uit de RET, en het meest toegepast, is de discussie door middel van de rede of de rationaliteit: de clie¨nt wordt bevraagd op de logische houdbaarheid van zijn opvattingen. Aansluitend bij het genoemde voorbeeld:

D: Waarom MOET het per se goed lopen? Waarom MOGEN je broer en zus per se geen ruzie krijgen op dat feest? Hoezo zou je moeder een volgende ruzie tussen je broer en zus niet overleven?

Er wordt onder andere ingegaan op de houdbaarheid van de voorspelling die de clie¨nt doet (‘mijn moeder overleeft het niet’) en op het eisende gedeelte dat de clie¨nt in zijn denken aanbrengt (‘het mag niet gebeuren’). Ook het bedekte meerderwaardigheidsdenken kan worden aangeroerd: waarom moet jij per se voorkomen dat er ruzie ontstaat? Uitdagende vragen kunnen door de clie¨nt als confronterend worden ervaren en sporen de clie¨nt aan om stil te staan bij zijn eigen opvattingen. De clie¨nt wordt gewezen op de relatie tussen zijn opvattingen en de ervaren spanningen. Uiteindelijk is het de bedoeling dat de clie¨nt in het uitdagingsproces een ander perspectief gaat innemen. De clie¨nt heeft dit punt bereikt wanneer hij in staat is zijn dwingende eis dat er per se geen ruzie mag ontstaan en dat hij dat kost wat kost moet voorkomen, heeft opgegeven. Het uitdagen vormt een belangrijk onderdeel van de RET. Het kan op verschillende manieren gebeuren. In hoofdstuk 12 en 13 gaan we daar uitgebreid op in. Er zijn cognitieve, gedragsmatige en emotionele technieken om het denken van clie¨nten te beı¨nvloeden. De cognitieve kant van het uitdagingsproces wordt in de RET zelden overgeslagen. Het verbaal uitdagen van de irrationele opvattingen van de clie¨nt is een methode die bijna altijd toegepast kan worden en die veel effect kan sorteren, zonder dat het veel tijd hoeft te kosten. Als er bijvoorbeeld

57

58

Rationeel-emotieve therapie

een vrouw van middelbare leeftijd op het spreekuur van de huisarts komt met spanningsklachten die samenhangen met de echtscheiding van haar dochter, kan de vraag: ‘Waarom mag de rest van de wereld wel scheiden en waarom mag jouw dochter dat niet overkomen?’ een patie¨nt voldoende aan het denken zetten. Er vloeit meestal een aantal nieuwe, rationele of bruikbare gedachten (E van ‘Effective’, effectieve nieuwe gedachten) uit het uitdagingsproces (D) voort. De clie¨nt voelt zich rustiger bij deze gedachten en is daardoor beter in staat te doen wat hij wil doen. Deze ‘coping statements’ kunnen dan de vorm krijgen van korte zinnen of ‘reminders’. Met deze nieuwe zinnen in het hoofd treden clie¨nten nieuwe, vergelijkbare situaties tegemoet. Een clie¨nt die zichzelf bijvoorbeeld voortdurend veroordeelt bij fouten op het werk, kan na een uitgebreid uitdagingsgedeelte zich de gedachte eigen maken: ‘Ook al maak ik een fout, daarom ben ik nog geen waardeloze werknemer. Als ik niet goed genoeg blijk te functioneren in deze baan, kan ik altijd nog ander werk zoeken’. De clie¨nt kan bij wijze van grap steeds wanneer hij neigt tot zelfveroordelende uitspraken, die op een papiertje schrijven en dit in de prullenbak gooien ten teken dat hij ermee op moet houden zichzelf te veroordelen. In aansluiting op het eerder gebruikte voorbeeld dat de broer en zus geen ruzie mochten krijgen, ziet het schema er inmiddels als volgt uit:

A: Volgende week hebben we het jaarlijkse familiefeest. C: Spanning ? piekeren, chaotisch, energieverlies. B: Het moet wel goed lopen; het mag niet gaan zoals de vorige keer. Als mijn broer en zus weer ruzie krijgen over iets onbenulligs, overleeft mijn moeder dat niet! Ik moet zorgen dat dat niet kan gebeuren. D: Waarom moet het per se goed lopen? Waarom mogen je broer en zus per se geen ruzie krijgen op dat feest? Hoezo zou je moeder een volgende ruzie tussen je broer en zus niet overleven? E: Mijn broer en zus mogen wel ruzie maken, want er is geen enkele wet die dat verbiedt behalve de wet die ik heb opgesteld en waarmee ik mezelf gespannen maak. Ik zou het verdomd onaangenaam vinden als ze het toch deden, maar mijn moeder heeft dat al vaker overleefd, dus als het weer zal gebeuren, is dat alleen maar meer van hetzelfde voor haar, en dood zal ze er

3 Het ABC-model in een notendop

waarschijnlijk niet aan gaan. Ik kan proberen om een en ander in goede banen te leiden, maar niet meer dan dat. In compactere vorm houdt de clie¨nt de week voorafgaand aan het familiefeest zichzelf de gedachte voor: ruzie is naar, maar soms waar.

Vervolgens moeten de effectieve nieuwe gedachten (E) worden bestendigd door middel van het uitvoeren van daarbij passend nieuw gedrag. Ellis spreekt in dit verband over de doelen, de ‘goals’ (G). Dit gebeurt vaak in de vorm van huiswerkopdrachten, die tegengesteld zijn aan wat men gewoon is te doen. Een wijziging van inzicht is af te lezen aan ander gedrag en een bijpassend ander gevoel. Het huiswerk passend bij het hierboven gebruikte voorbeeld zou zijn:

G: Tijdens het familiefeest zich vooral bezighouden met zichzelf en het eigen plezier in het feest; niet opletten of er onenigheid dreigt tussen broer en zus en indien er onenigheid dreigt, niet onmiddellijk pogingen doen om in te grijpen.

Huiswerkopdrachten zijn overigens in principe tentatief of experimenteel bedoeld. Dus wanneer een dergelijke huiswerkopdracht gegeven wordt, gaat het er niet om dat deze clie¨nt de rest van zijn leven geen pogingen meer mag doen om familieruzies te voorkomen. Nee, het gaat erom dat het neurotische aspect van ‘het MOETEN voorkomen’ ervan afgaat, zodat de clie¨nt weer onbevangen naar een familiefeest kan, in plaats van er voortdurend over te piekeren. 3.4

Verandering is niet eenvoudig

Met deze korte beschrijving is het hele RET-proces niet compleet. Het vergt veel oefening en steeds weer opnieuw analyseren van wat er goed of fout ging in bepaalde situaties, voordat de clie¨nt zijn hardnekkige gewoonten in denken en doen kan veranderen. Het is belangrijk de clie¨nt oefeningen te geven die bij zijn niveau passen zodat de kans op succes zo groot mogelijk wordt. Daarnaast is voorbereiding op falen en eventuele terugval eveneens belangrijk (falen mag!). Het leerproces van de clie¨nt is weer te geven als een op en neer gaande beweging. Er is doorgaans geen sprake van een uitsluitend stijgende lijn. Het doel

59

60

Rationeel-emotieve therapie

van de RET is om de frequentie, duur en intensiteit van inadequate emoties zo veel mogelijk te reduceren maar niet om inadequate emoties voor de rest van het leven uit te bannen. Mensen hebben waarschijnlijk ook een genetisch bepaalde irrationele aanleg, waardoor disfunctioneel gedrag steeds weer de kop zal opsteken. Voor de acceptatie van de clie¨nt van zijn ongewenste neurotische trekken is het belangrijk dit aspect in de loop van de contacten mee in beschouwing te nemen. Om verandering tot stand te kunnen brengen, wordt er in feite veel gevraagd van de clie¨nt. – De clie¨nt moet gaan inzien dat bepaalde onderdelen van zijn houding nadelig zijn. – Hij moet leren onderscheiden in welke situaties (A) hij adequate en inadequate emoties en gedragingen vertoont (C). – Hij moet gaan ontdekken met welke irrationale gedachten hij zijn oude houding in stand houdt (B). – Vervolgens moet hij bereid zijn om zijn irrationaliteit op te geven. – Hij moet zijn gedachten door de therapeut aan de kaak laten stellen door een uitdagingsproces (D). – En ten slotte moet hij bereid zijn het nieuwe inzicht actief te gebruiken door te oefenen met de nieuwe denkwijzen (E) en het nieuwe gedrag (G). Het therapieproces is een actief gebeuren. De clie¨nt wordt aangesproken op zijn eigen inzet, verantwoordelijkheid en creativiteit. Een juiste timing en dosering van de interventies zijn belangrijk. Een clie¨nt mag er natuurlijk ook voor kiezen om op dit moment nog geen veranderingen ten aanzien van de eigen attitude te willen. Wel wordt aangeraden om samen met de clie¨nt te onderzoeken wat de reden is van de clie¨nt om nu nog niet te willen veranderen. Indien er sprake is van onderliggende irrationele opvattingen, zal daar eerst naar worden gekeken. Wanneer de clie¨nt bijvoorbeeld denkt dat verandering gemakkelijk zou moeten gaan, of dat hij de pijn die de verandering met zich meebrengt (bijv. het verlaten van een partner) ‘nu nog niet’ aan zou kunnen. Het is de taak van de therapeut om deze irrationele opvattingen aan de orde te stellen. De therapeut kan het vertrouwen van de clie¨nt in zijn eigen veranderingsmogelijkheden stimuleren. ‘Waarom zou jij het nu nog niet aankunnen?’ luidt dan de zelfversterkende uitdaging.

3 Het ABC-model in een notendop

61

62

Rationeel-emotieve therapie

HET ABC-FORMULIER1 A:

Wat is de situatie? Wat is er precies gebeurd of staat er te gebeuren waarover ik me druk maak?

C:

Welke gevoelens heb ik daarbij? (zowel emoties als fysieke reacties aangeven) Hoe gedraag ik me?

B:

Wat gaat er in mijn hoofd om? Wat denk ik allemaal? Wat moet er per se? of: Wat mag er absoluut niet gebeuren? Hoe veroordeel ik mijzelf/de ander?

BC-verbinding: Zijn alle gevoelens die bij C zijn ingevuld te verklaren vanuit de onder B genoteerde gedachten? Controleer dat alvorens verder te gaan.

1 ABC-formulieren worden ingevuld wanneer de clie¨nt naar aanleiding van bepaalde gebeurtenissen problematische gevoelens ervaart of problematisch gedrag vertoont.

3 Het ABC-model in een notendop

63

D:

Waarom MOET het per se? Waarom mag het per se niet? Hoezo gebeuren er rampen als wat ik niet wil, toch plaatsvindt? Waaruit blijkt dat ik er niet tegen kan als (...) Hoe ben ik/is hij een (...) (veroordeling invullen)? (Ga op deze plek de discussie aan met jezelf, of hetgeen je bij B hebt opgeschreven wel klopt. Onderzoek of de dingen die je in je hoofd hebt waar zijn. Ga er daarbij vanuit dat elk MOETEN irree¨el is en onderzoek waar het irree¨le precies in schuilt.)

E:

Wat kan ik beter denken in plaats van wat ik aanvankelijk dacht? Welke gedachten helpen mij deze situatie beter aan te kunnen? (Formuleer per gedachte die bij B is opgeschreven een nieuwe, meer effectieve gedachte. Deze nieuwe gedachte vloeit in feite logisch voort uit de vragen die bij D gesteld zijn.)

G:

Welk huiswerk geef ik mezelf op, waardoor ik (op termijn) evenwichtiger kan reageren in dergelijke situaties? Wat kan ik DOEN om dergelijke situaties met een voor mij betere attitude tegemoet te treden? (Kies huiswerk zo´, dat het een werkelijke toets betekent.)

II

De methode

4

De therapeutische setting

De context waarbinnen de therapie plaatsvindt: de relatie tussen therapeut en clie¨nt, de doelstelling, de omgevingsvariabelen en de eigen stijl van de therapeut. 4.1

De therapeutische relatie

4.1.1 inleiding De tendens om evidence based te werken (zie 2.5.1) wordt door wetenschappers niet unaniem onderschreven (Hafkenscheid, 2007). In de eerste plaats omdat veelvuldig is gebleken dat wanneer psychotherapeutische methoden met elkaar vergeleken worden ze vaak even effectief blijken te zijn. In de tweede plaats omdat slechts een klein deel van het succes van de therapie toegeschreven moet worden aan methode-specifieke therapeutische interventies (Wampold, 2001; Lambert, 2004). Een veel groter deel van het resultaat van de therapie moet worden toegeschreven aan clie¨ntfactoren, aan de therapeutische relatie en aan de therapeutfactoren (Clarkin & Levy, 2004; Beutler e.a. 2004). Wat de precieze bijdrage van elk van deze factoren is voor het succes van de therapie laten we hier achterwege. De cijfers daarover lopen nogal uiteen en er lijkt hier ook sprake te zijn van een scholenstrijd. Binnen de RET is, net als in de gedragstherapie, oorspronkelijk relatief weinig aandacht besteed aan de therapeutische relatie. De therapeutische relatie werd gevormd doordat de therapeut de clie¨nt al vroeg in de therapie de principes van de RET over wilde dragen, zoals de relatie tussen denken en voelen. Of de therapeut daar succesvol in was en of de clie¨nt open kon staan voor de theorie van de therapeut, bepaalde een belangrijk deel van de therapeutische relatie, veronderstelde men. DiGiuseppe, Leaf en Linscott (1993) deden onderzoek naar de therapeutische relatie in RET-behandelingen. Ze benaderden 213 clie¨nten van het Institute for RET in New York. De clie¨nten waren verdeeld over senior- en juniormedewerkers van het instituut. Er werd onderzoek gedaan met een gangbare vragenlijst naar aspecten van de

G. Jacobs, Rationeel-emotieve therapie, DOI 10.1007/978-90-313-6564-7_4, © 2008 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij

68

Rationeel-emotieve therapie

therapeutische relatie. Het onderzoek wees uit dat in een RET-therapie sprake is van een positieve therapeutische relatie, zoals gedefinieerd door Rogers (echtheid, onvoorwaardelijke acceptatie e.d.). Ook bleek dat de lengte van de therapie geen invloed had op de therapeutische relatie, waaruit afgeleid wordt dat de therapeutische relatie al in de eerste paar sessies vorm krijgt. Dit is conform de hedendaagse wetenschappelijke gegevens en betreft alle relevante therapievormen. Om iets zinvols te kunnen betekenen voor de clie¨nt is het van belang dat de clie¨nt aan de therapeut durft te laten zien wat hij denkt en voelt. Sommige mensen leggen gemakkelijk hun ‘ziel en zaligheid’ bloot; andere hebben veel meer tijd nodig voordat ze het achterste van hun tong laten zien; weer andere blijven een deel van hun gevoels- en gedachtewereld bewust of onbewust voor zichzelf reserveren. Dit heeft met vele factoren te maken, waarbij clie¨nteigenschappen, bijvoorbeeld hoe veilig of onveilig iemand zich in het algemeen in contact met anderen voelt, vermoedelijk een grote rol spelen. Iedere clie¨nt heeft een palet unieke ingredie¨nten waar de therapeut flexibel op in moet spelen. Het is wellicht ook bevorderlijk voor de therapie als er rekening gehouden kan worden met de voorkeuren van de clie¨nt. Sommige mensen willen liever een mannelijke dan een vrouwelijke hulpverlener, liever een homoseksuele of liever een wat oudere hulpverlener. De clie¨nt veronderstelt dan dat hij beter begrepen en gehoord zal worden door de therapeut van zijn voorkeur, en deze gedachte alleen al kan een positieve uitwerking hebben op de houding die de clie¨nt aanneemt in de therapie. In de RET wordt verondersteld dat de actieve houding van de therapeut en de methodische manier van werken een positieve bijdrage leveren aan de therapeutische relatie. Frank en Frank (1991) bevestigen dat dit belangrijke elementen voor de relatie zijn. De problemen van de clie¨nt worden actief gee¨xploreerd, waardoor de clie¨nt zich gesteund kan voelen bij het oplossen van zijn problemen. Het feit dat de RETtherapeut tijdens zijn opleiding is aangemoedigd om RET op zichzelf toe te passen zal eveneens een rol spelen in het therapeutisch contact; immers, de therapeut die gelooft in wat hij doet, boezemt vertrouwen in (Wampold, 2001). Voor de diverse werkwijzen binnen de RET staan twee verschillend werkende therapeuten model: Albert Ellis (bijv. 1971) en Windy Dryden (bijv. 1990). Ellis stelde oorspronkelijk vooral de methode waarmee gewerkt wordt centraal. Hij waarschuwde tegen afhankelijkheid in de therapeutische

4 De therapeutische setting

relatie en vond dat de therapeut de irrationele behoefte van de clie¨nt om aardig gevonden te worden niet moest bekrachtigen.

Ó Peter de Wit.

Ellis onderscheidt het bekrachtigen van neurotische behoeften van de clie¨nt van oprechte belangstelling voor de persoonlijke situatie van de clie¨nt. Het was niet ongewoon voor Ellis om clie¨nten op te bellen als zij waren opgenomen in het ziekenhuis of om te informeren naar het verloop van belangrijke wijzigingen in de huiselijke sfeer zoals een verandering van baan of verhuizing. Garfield (1989) constateert bij Ellis in de loop der tijd een verschuiving naar meer aandacht voor de therapeutische relatie. Met Ellis vinden veel RET-therapeuten dat door middel van sa´men werken in de therapie een relatie gelegd wordt met de clie¨nt. Er wordt daarom ook geen aparte kennismakingssessie ingelast. De veronderstelling is dat de therapeut de clie¨nt het beste leert kennen door middel van het ontrafelen van zijn problematiek, en andersom, dat de clie¨nt de therapeut het beste leert kennen via zijn professionele kwaliteiten. Die professionaliteit is vaak dat wat doorslaggevend is voor de waarde die de clie¨nt aan de therapie hecht. De betrokkenheid van de therapeut bij de problemen van de clie¨nt (als onderdeel van professionaliteit) wordt daarbij ook van belang geacht. De betrokkenheid kan afgelezen worden aan verschillende gedragsaspecten van de therapeut, zoals de manier van vragen stellen, aan het kernprobleem werken, empathie, lichaamshouding, bellen als de clie¨nt wegblijft, en dergelijke. Windy Dryden heeft de therapeutische relatie in de RET expliciet benadrukt (Dryden, 1990). Hij besteedt bijvoorbeeld in de eerste sessie aandacht aan de verwachtingen die de clie¨nt, al dan niet op basis van eerdere ervaringen, heeft van de therapie en neemt deze ervaringen eventueel als aanknopingspunt voor de behandeling. Hij besteedt aandacht aan wat het voor de clie¨nt betekent om in therapie te gaan en wat de clie¨nt in de beginfase al wel en niet wil vertellen. Hij neemt bij

69

70

Rationeel-emotieve therapie

aanvang meer tijd om met de clie¨nt tot een bewuste overeenstemming te komen over de definie¨ring van de kernproblematiek en doelstellingen van de clie¨nt. Ook bespreekt hij op welke wijze de samenwerking tot stand gebracht moet worden (wederzijdse verwachtingen) en wat voor problemen te voorzien zijn gedurende het veranderingsproces. Tegenwoordig wordt in het Engels vaak het begrip alliance gebruikt dat verwijst naar: – de affectieve relatie van de clie¨nt met de therapeut; – de motivatie en mogelijkheid (ability) van de clie¨nt om samen te werken met de therapeut; – de empathische reacties en betrokkenheid van de therapeut bij de clie¨nt; – de overeenstemming tussen therapeut en clie¨nt over de doelen en taken van de therapie (Wampold, 2001). Deze vier elementen zien we zowel bij Ellis als bij Dryden terugkomen in hun aanpak, zij het op verschillende manieren. Ellis’ aanpak om meteen in de eerste sessie een volledig ABC-schema door te werken, is zeer efficie¨nt, maar is niet bij alle clie¨nten toepasbaar. Drydens benadering is zeer volledig maar is niet bij alle clie¨nten noodzakelijk. Het verdient daarom aanbeveling om van beide methoden gebruik te maken afhankelijk van wat het meest in het belang is van de clie¨nt. 4.1.2 begrip en vertrouwen Twee principes die mensen in het algemeen en therapeuten in hun werk bezighouden zijn begrip en vertrouwen. Met de doelgerichte, methodische aanpak van de RET dient zich dan ook de vraag aan welke rol deze begrippen in de praktijk krijgen. Vertrouwen is een relatiegebonden begrip, waaraan een gevoel van basisveiligheid ten grondslag ligt. Het betekent dat iemand verwacht de emotionele ondersteuning te krijgen die hij van de ander graag wil hebben, of als dat niet gebeurt, in staat te zijn om de verwachtingen bij te stellen en te onderhandelen over gemeenschappelijke doelen. Het basisvertrouwen van de clie¨nt in de therapeut zal bij sommige clie¨nten snel bestendigd zijn. Sommige mensen hebben op voorhand, vanwege de vermeende deskundigheid van de therapeut, of vanwege hun eigen instelling, snel vertrouwen in de persoon met wie ze contact leggen. Andere ontwikkelen meer geleidelijk vertrouwen in de therapeut en diens adviezen, bijvoorbeeld afhankelijk van de effectiviteit van de behandeling. Weer andere koesteren een (soms extreem) wantrouwen ten opzichte van voor hen belangrijke personen. Dit wantrouwen zal ook van invloed zijn op het therapieproces en de therapeutische rela-

4 De therapeutische setting

tie. Vertrouwen is een belangrijk hulpmiddel, maar geen noodzakelijke voorwaarde voor het aanvangen van de therapie. Er hoeft dus niet eerst aan een gevoel van basisveiligheid bij de clie¨nt gewerkt te worden voordat met RET-interventies begonnen kan worden. De RET-attitude is: accepteer de clie¨nt me´t zijn wantrouwen en onderzoek in hoeverre de persoon in kwestie in staat is om de RET-principes te leren toepassen in situaties die voor hem belangrijk zijn. In veel gevallen zullen deze houding van de therapeut en diens inzet voldoende zijn om een therapeutische relatie mogelijk te maken. Een dialoog zou er als volgt uit kunnen zien (T staat voor therapeut, C voor clie¨nt – ook in volgende dialogen):

C: T:

C: T:

C: T: C: T: C: T: C:

T:

Ik heb deze klachten al zo lang, gaat deze methode daar dan bij helpen? Uit onderzoek blijkt dat deze methode voor veel mensen goed werkt, maar of dat voor jou ook zal zijn, dat moeten we natuurlijk samen onderzoeken. Mijn vrouw gelooft er trouwens ook niet in, die zegt dat ik onverbeterlijk ben. ‘Jij hebt toch altijd wat’, zegt ze altijd. We hebben zojuist samen vastgesteld dat je eigenlijk nog nooit eerder echt geı¨nvesteerd hebt in het oplossen van de klachten. We constateerden samen dat je vrouw en jij eigenlijk altijd een beetje om de hete brei heen hebben gedraaid. Ja, zij accepteert me nu zoals ik ben en ze moppert wel, maar dat ben ik wel gewend. En jij? Ja, ik weet het niet. Heb je wel eens eerder iets veranderd waarvan je eerst niet wist of het je zou lukken? De tuin. Vertel ... Nou, ik had helemaal geen groene vingers, dacht ik, en er moest wat aan die tuin gebeuren. Mijn vrouw heeft het in d’r rug, dus die begon er niet aan. We hadden offerte bij een hovenier opgevraagd, maar dat kostte een vermogen. Toen ben ik er zelf aan begonnen en dat viel me alles mee ... Misschien gaat het ook wel zo als we hier aan de slag gaan.

71

72

Rationeel-emotieve therapie

C:

T:

Ja maar, een tuin is toch heel wat anders dan dat je jezelf moet veranderen. Ik kan niet zomaar de hark er doorheen halen. Ik weet niet of het zo verschillend is. Als jij je ergens in verdiept, want dat heb je ongetwijfeld gedaan voor die tuin, dan wordt het kennelijk wat. (grapt metaforisch:) Dus misschien moeten we maar beginnen met jouw los slingerende bladeren bij elkaar te hakken of je tuintje om te spitten.

Een vergelijkbare attitude geldt voor het begrip ten opzichte van de clie¨nt. Veel therapeuten investeren in het tonen van begrip aan de clie¨nt. Opmerkingen als ‘dat kan ik me voorstellen’ of het samenvatten van hetgeen de clie¨nt zegt, zijn vaak een manier om aan te geven dat de clie¨nt begrepen wordt. Voor het welslagen van therapie is het uiteraard van belang dat de clie¨nt en de therapeut elkaar goed begrijpen. Het samenvatten van de woorden van de clie¨nt wordt echter afgeraden omdat dit eerder vertragend dan verdiepend werkt. De perfectionistische clie¨nt bijvoorbeeld zal bij de minste afwijking in de samenvatting zich uitgenodigd voelen om uit te leggen wat hij dan wel precies bedoelt, zonder dat het probleem daar duidelijker van hoeft te worden. Er worden in de RET dan ook eerder verdiepingsvragen gesteld, waarmee de therapeut laat zien te willen weten hoe een en ander in elkaar zit. Of de therapeut kan aangeven wat hij niet begrijpt, zodat er de clie¨nt gericht informatie kan toevoegen. Bijvoorbeeld:

C:

T: C: T: C: T:

Ik heb daar helemaal geen zin in, in dat soort geruzie. Ik ben blij dat ik het leven heb en dan zal ik me met zulke flauwekul gaan bezig houden. Maar waar heb je dan precies geen zin in? Nou, in dat gezeur van mijn man dat ik de kinderen te veel snoep geef en zo. Wat is er precies zo hinderlijk voor jou aan dat gezeur van je man? Dan denk ik ‘man hou op en bemoei je met je eigen terrein’. Want de kinderen beschouw je niet als zijn terrein?

4 De therapeutische setting

De therapeut hoeft niet ingewikkeld te doen als hij de clie¨nt niet begrijpt. Het is veruit het handigste om dat rechtuit te zeggen, bijvoorbeeld: ‘Wacht even, daar begrijp ik niks van’, of ‘Het is mij echt niet duidelijk waar het je om gaat. Je praat zo ontzettend snel, dat is voor mij al niet te volgen, laat staan hoe het voor jezelf moet zijn! Zullen we eens kijken of het voor jou en mij wat helderder kan worden als ik je wat vaker ga onderbreken, vind je dat wat? Dan schrijf ik ook meteen de hoofdpunten op het bord, oke´?’. Dergelijke interventies zijn bedoeld om de clie¨nt pas op de plaats te laten maken. De angst van beginnende therapeuten om openhartig tegen de clie¨nt te zeggen ‘ ik begrijp je niet’ komt vaak voort uit de opvatting dat de clie¨nt zich te allen tijde begrepen moet voelen. Vanuit een positie van niet-begrijpen is de stap naar begrip van de problematiek vaak echter beter te zetten. De therapeut moet er zich wel van vergewissen dat de clie¨nt niet gaat denken dat er iets mis is met hem omdat hij zich (nog) niet goed kan uitdrukken. De onduidelijke communicatie is vaak een gevolg van de emotionele verwarring die de clie¨nt ervaart en dat kan eventueel uitgelegd worden ter ondersteuning. 4.2

De doelstelling van de therapie

In hoofdstuk 2 beschreven we met figuur 5 de plaats van de doelstelling binnen het theoretische model. In dit verband komen we daar op terug omdat het, zoals we hiervoor zagen, voor de werkrelatie van belang is dat er tussen therapeut en clie¨nt overeenstemming bestaat over de doelen en taken van de therapie. De clie¨nt die verwacht dat de therapeut zijn problemen kan oplossen, komt bedrogen uit. De therapeut reikt ideee¨n aan, maar de clie¨nt zelf moet die gaan uitvoeren. Zoals gezegd nemen Ellis en Dryden een verschillende houding aan ten opzichte van de manier waarop met de doelstelling in de therapie wordt omgegaan. Ellis is implicieter en Dryden juist explicieter in het bespreken van de doelstelling voor de therapie. In Ellis’ manier van werken veronderstelt de therapeut als het ware dat een clie¨nt van zijn boosheid af wil als het overduidelijk is dat hij daar last van heeft. Met de aanpak van Dryden is men erop uit om via het expliciet stellen van doelen ook de ‘commitment to change’ te toetsen en te bevorderen. Immers, als men een doel stelt wil dat nog niet zeggen dat de clie¨nt gecommitteerd is om dat doel ook te bereiken. Neenan en Dryden (2001) adviseren om: – zowel globale als specifieke doelen voor de therapie te stellen;

73

74

Rationeel-emotieve therapie

– zowel met de korte- als de langetermijndoelen rekening te houden in de therapie; – geen doelen te stellen die de irrationele gedachte mee in stand houden; – doelen te stellen die binnen de macht van de clie¨nt liggen; – doelen in positieve termen te stellen; – doelen meer te richten op therapie resultaat dan op het therapie proces; – de emotionele doelen voorrang te geven boven de praktische doelen; – als doel verbetering te stellen in plaats van ‘genezing’ van de klachten; – doelen te stellen die niet te ambitieus zijn en niet te gemakkelijk zijn. In paragraaf 8.2 ad d volgt een voorbeeld van hoe daar in de praktijk mee om te gaan. Globaal en specifiek Volgens Dryden zijn er twee stadia waarin doelen gesteld worden. In het eerste stadium heeft de clie¨nt zijn probleem globaal verteld en globaal aangegeven wat hij wil dat er verandert. Dit wordt ‘het gedefinieerde probleem’ (‘the problem as defined’) genoemd. Het tweede stadium begint wanneer het probleem in ABC-termen is gee¨xploreerd en een specifiek doel gesteld kan worden. Dit wordt ‘het vastgestelde probleem’ (‘the problem as assessed’) genoemd. Een globaal doel kan zijn: de relatie verbeteren. Het exploreren van A’s levert op dat mevrouw boos is dat ze nooit cadeautjes van meneer krijgt. De specifieke doelstelling kan zijn dat mevrouw haar woede anders leert uiten en meneer meer romantiek gaat inbrengen. Korte- en langetermijndoelen Het kan voor het langetermijndoel ‘de relatie verbeteren’ goed zijn om geslachtsgemeenschap in de relatie terug te brengen, maar dat is op korte termijn misschien niet haalbaar vanwege pijnklachten bij het vrijen. Of andersom: een vrouw kan als langetermijndoel hebben om weer zin te hebben in en plezier te beleven aan seks, en daarom op korte termijn zonder plezier toch seks te hebben om te onderzoeken hoe ze het plezieriger kan maken of te onderzoeken waardoor zin ontstaat en verdwijnt. Irrationaliteit vermijden Bij het stellen van het doel wordt geprobeerd om irrationaliteit niet

4 De therapeutische setting

mee te bestendigen in het doel zelf. Een man die er alles, maar dan ook ALLES aan wil doen om te zorgen dat zijn vrouw hem niet verlaat, en dat als doel heeft voor de therapie, kan geholpen worden om niet in te zetten op ALLES, maar wat bescheidener: op ‘wat in zijn vermogen ligt’. Doelen binnen de macht van de clie¨nt Hier wordt in de loop van het boek steeds aandacht aan besteed. Het gaat erom dat de clie¨nt zijn energie niet nodeloos in het veranderen van anderen steekt maar in het veranderen van zijn eigen irrationaliteit. De vrouw die wil dat haar man stopt met overmatig drankgebruik kan wel leren haar boosheid daarover in betere banen te leiden, maar kan hem niet laten ophouden met drinken. Ook de therapeut kan dat niet. De therapeut kan wel samen met de man en vrouw kijken naar motivatie van de man om zijn drankgebruik onder controle te krijgen en de negatieve effecten op de relatie kan daar onderdeel van zijn. Positieve termen Het stellen van doelen in positieve termen spreekt min of meer voor zich. Clie¨nten kunnen zo negatief zijn over zichzelf en wat ze willen bereiken met zichzelf dat het positief stellen van een doel al een betere motivatie kan bewerkstelligen. ‘Ik vind dat ik moet stoppen met zo stom te zijn te doen wat hij van me wil’ wordt ‘Ik wil graag meer stilstaan bij wat goed is voor mij’. ‘Ik wil niet voor paal staan als ik ga stotteren of een black-out krijg bij die presentatie’ wordt ‘Als ik ga stotteren of een black-out krijg, wil ik mezelf kunnen blijven accepteren’. Resultaat in plaats van proces Sommige clie¨nten hebben de neiging te focussen op waar hun problemen vandaan komen en willen uitsluitend meer inzicht. In RET wordt echter een resultaatgerichte therapie aangemoedigd met de focus op emoties die het oplossen van concrete problemen in de weg staan. ‘Ik zou wel eens willen weten waarom ik dan geen contact opneem met mijn ouders’ wordt ‘Welke emotie zou je gaan voelen als ik je nu het telefoonnummer van je ouders zou laten draaien?’. Het antwoord is vermoedelijk angst en het doel zou kunnen worden: de angst doorwerken die nu onder de oppervlakte wordt gehouden. Praktische en emotionele doelen Zie hiervoor paragraaf 5.7.

75

76

Rationeel-emotieve therapie

Niet te ambitieus en niet te gemakkelijk Sommige mensen hebben de neiging te hoog in te willen zetten voor therapie en anderen maken het zichzelf te gemakkelijk. Dit zien we bijvoorbeeld bij een echtpaar waarvan de vrouw vanaf het begin zegt ‘het is allemaal mijn fout, ik moet veranderen’, en de man die het daarmee eens is. Vaak moeten beiden in zo’n geval het doel bijstellen. De man stelt een wat ambitieuzer doel: ‘als ik verander door bijvoorbeeld romantischer te worden, voelt zij zich niet zo alleen’. De vrouw stelt een minder ambitieus doel: ‘er zijn dingen die ik aan mezelf kan en wil veranderen om wat los te komen van het gezin, bijvoorbeeld weer gaan sporten, maar niet het hele relatieprobleem komt door mij’. De doelen van de clie¨nt worden dus weliswaar aan het begin van de therapie vastgesteld, maar het is in mijn visie niet zo dat de oorspronkelijk vastgestelde doelen voor de duur van de therapie moeten blijven gelden. Mensen kunnen gaandeweg van gedachten veranderen en ook hun doelen veranderen. Iemand die oorspronkelijk het doel stelde de relatie te verbeteren kan na drie afspraken besluiten de relatie te willen bee¨indigen. Daarom is het van belang dat op gezette tijden nagegaan wordt of er nog overeenstemming is tussen de therapeut en de clie¨nt of tussen de clie¨nten onderling op de globale doelen. Per sessie wordt de overeenstemming op de specifieke doelen gecheckt. 4.3

Omgevingsfactoren

In de RET wordt relatief weinig belang gehecht aan de omstandigheden waaronder gewerkt wordt met de clie¨nt. Dit is consistent met de theorie van de RET, waarin de invloed van de situatie op het welzijn van de clie¨nt weliswaar van belang wordt geacht, maar van minder groot belang dan de opvattingen van de clie¨nt over de situatie waarin hij zich bevindt. Iedere clie¨nt zal de therapieruimte heel verschillend ervaren; de een vindt het heerlijk een modern kantoor binnen te stappen, de ander komt liever naar een oud en statig pand. Voor sommige mensen is de omgeving waarin de therapie plaatsvindt erg belangrijk. Iemand kan afknappen op een schilderij aan de muur of aan de baard van de therapeut. Een deskundige, verzorgde uitstraling van zowel de therapeut zelf als van de werkkamer zal ongetwijfeld ten goede komen aan het proces. Maar soms is het ook opmerkelijk hoe weinig clie¨nten geı¨nteresseerd zijn in de omgeving waar de therapie plaatsvindt. Die mensen zijn er vooral op gericht van hun problemen af te raken en hun blik is voornamelijk daarop gericht. Zo had

4 De therapeutische setting

ik eens een clie¨nt die pas aan het eind van de behandeling ontdekte dat er een schilderij naast mijn bureau hing. Soms geven mensen aan wars te zijn van een bepaalde aanpak. Zo zijn sommigen bijvoorbeeld wel bereid om een rationeel-emotieve training te volgen, terwijl ze niet ‘in therapie’ willen. Een clie¨nt die telefonisch contact opnam, vroeg of het toch geen ‘geitenwollensokkenbenadering’ was. En we kennen allemaal clie¨nten die beslist niet bij een reguliere ggz-instelling geholpen willen worden of weigeren naar de poli van een psychiatrische kliniek te gaan, hoewel dat een meer aangewezen weg zou zijn dan een eerstelijnspraktijk. Afhankelijk van de persoonlijke voorkeur van de therapeut, wijst hij de clie¨nt een stoel of laat hij de clie¨nt kiezen. Evenzo kan er koffie of thee geschonken worden, met of zonder koekje. De actief-directieve opstelling van de therapeut en de methodische benadering van de problematiek staan een dergelijke gemoedelijke sfeer niet in de weg en voorkomen tevens dat de clie¨nt de therapie als een koffieuurtje gaat zien. Vroeger was het een goed gebruik in de RET om de therapiesessies op te nemen op een geluidscassette. Het voordeel daarvan was dat de clie¨nt de sessie thuis nog eens na kon luisteren, met name om de nieuwe manier van kijken naar zijn probleem beter op te nemen en zo bij herhaling de RET-principes te leren. Tegenwoordig heeft nauwelijks iemand meer audioapparatuur. Het maken van beeldopnamen is veel omslachtiger en het overzetten van de registratie op dvd kost zo´ veel tijd dat ik ervan afzie om dat te doen. Als de clie¨nt er prijs op stelt, mag hij zelf zorg dragen voor de apparatuur. Meestal blijft registratie dan achterwege. Wanneer mensen de RET-methode precies willen kennen, adviseer ik vaak zelfhulpboeken, wat deels een vervanging betekent van de casettebandjes. In de RET wordt ook gebruik gemaakt van een ‘whiteboard’ of ‘flapover’. In de eerste plaats kan dit een hulpmiddel zijn om hetgeen besproken wordt tijdens de sessie ook te visualiseren. Men kan daardoor de boodschap beter onthouden. In de tweede plaats kan het ABCmodel op deze wijze concreet worden uitgeschreven aan de hand van een voorbeeld en kan de clie¨nt het flap-overpapier mee naar huis nemen als hij dat wil. In de derde plaats kan het bord nuttig zijn bij het toespitsen van de problematiek. Clie¨nten die de neiging hebben aan veel verschillende onderwerpen tegelijk te willen werken, worden zo tot een probleemkeuze gestimuleerd. Behalve dat het bord dienst doet voor de clie¨nt, is het ook van nut voor de therapeut. Het helpt soms om letterlijk afstand te nemen van de clie¨nt door pas op de plaats te maken bij het bord en de aandacht te richten op e´e´n onderdeel van de sessie.

77

78

Rationeel-emotieve therapie

Ten slotte is het relevant te vermelden dat therapie ook plaats kan vinden buiten het kantoor. Men kan samen met een clie¨nt oefeningen doen in openbare gelegenheden. Met iemand die uit schaamte voor zijn dik-zijn geen taartje in een tearoom durft te eten, kan meegegaan worden naar de bakker om daar ter plekke (samen) een taartje te verorberen. Dergelijke activiteiten komen in de praktijk niet veel voor, omdat het doorgaans meer tijd kost. Dryden (1990) geeft een voorbeeld van een situatie waarin hij met een clie¨nt naar het cafe´ ging. Ikzelf wandel met depressieve clie¨nten die nauwelijks buiten de deur komen, vaar in het park. Mijn idee is dat buiten zijn en bewegen tijdens het gesprek mede invloed kan uitoefenen op de therapie en op de depressieve stemming. 4.4

RET en eigen stijl

In dit boek over de RET ligt de nadruk op de standaard-toepassingsprincipes van de RET. Er worden zo veel mogelijk standaardprotocollen weergegeven, zodat de basis van de RET goed duidelijk wordt gemaakt. Vervolgens kan de therapeut door training, ervaring en supervisie een eigen stijl van werken met RET ontwikkelen en de RET flexibel gaan toepassen. De RET-benadering kenmerkt zich door een actieve en directieve aanpak van de problematiek van de clie¨nt. Directief betekent in dit verband richtinggevend. De RET-therapeut wijst de clie¨nt op de irrationele aspecten van zijn denken en de disfunctionele aspecten van zijn gedrag, en op onjuistheden en tegenstrijdigheden in de probleembeschrijving. Dit wordt in de RET confronterend genoemd. Met confronterend wordt natuurlijk nooit bedoeld dat de clie¨nt ‘als persoon’ wordt aangevallen. De therapeut toont zijn betrokkenheid door zich ten volle in te zetten voor de clie¨nt en bejegent de clie¨nt altijd zonder veroordeling. De clie¨nt wordt respectvol en empathisch benaderd en de therapeut antwoordt open en eerlijk op vragen van de clie¨nt. Er worden geen trucs uitgehaald met de clie¨nt. De meeste therapeuten beschikken doorgaans over voldoende empathie om een prettige sfeer te cree¨ren en een gevoel van betrokkenheid bij de clie¨nt op te wekken, maar hebben in het begin van hun RET-opleiding vaak moeite met confronteren en directief zijn. Neenan en Dryden (2001) geven aan dat het confronteren van de clie¨nt met inconsistenties in zijn houding gezien moet worden als een assertieve vaardigheid van de therapeut. De terughoudendheid ten aanzien van confronteren en directief zijn, kan te maken hebben met de eigen irrationele denkwijzen van de beginnende RET-therapeut, zoals: ‘ik mag de clie¨nt niet

4 De therapeutische setting

in de rede vallen’, of ‘ik moet respectvol zijn’ (zie ook hoofdstuk 17). De volgende dialoog getuigt van een respectvolle confrontatie.

C:

T: C: T: C: T:

Ik kan toch niet de rest van mijn leven blijven hoeren en snoeren, ik moet nu eindelijk eens een stabiele partner kiezen! Ho, maar wacht eens even. Heb jij me vorige keer niet verteld dat je in totaal vijf relaties hebt gehad? Ja. In 45 jaar tijd? Nou, minder, want je moet mijn kindertijd ervan afhalen, dus zeg maar vanaf mijn twintigste. En vind jij echt dat vijf partners in vijfentwintig jaar het predicaat ‘hoeren en snoeren’ verdient?

Neenan en Dryden adviseren eventueel met de clie¨nt te bespreken hoe het voor hem is om zo benaderd te worden, om misverstanden te voorkomen en de relatie goed te houden. Ook de clie¨nt leert de methodiek van de RET, waarmee hem maximaal inzicht geboden wordt in het therapeutisch proces. Hiermee wordt een machtsverhouding zo veel mogelijk voorkomen. Daarnaast is in de RET humor een belangrijk stijlaspect en therapeutisch middel (Ellis, 1977b). Eschenroeder (1979) geeft aan dat er geen empirische onderbouwing gevonden kan worden voor Ellis’ hypothese dat een directieve benadering effectiever is dan een minder directieve benadering. Hij onderkent dat een confronterende manier van benaderen voor bepaalde clie¨nten direct effect kan sorteren, maar dat andere clie¨nten daar juist met vermijding of weerstand op kunnen reageren. Voor deze clie¨nten is een aangepaste benadering noodzakelijk. Met Eschenroeder benadrukken we dat de therapeut zijn stijl en aanpak kan leren aanpassen aan de individuele behoeften van de clie¨nt. In de beginfase van een RET-opleiding is het een belangrijk leerdoel de methode adequaat te leren toepassen. Na verloop van tijd zal doorgaans vanzelf een integratie plaatsvinden van de RET-methodiek met de eigen persoonlijkheid en stijl van werken van de therapeut. Het leren toepassen van de methodische principes is vergelijkbaar met leren autorijden. Eerst doe je alles netjes volgens de regels en later weet je niet meer precies wat bepaalde verkeersborden betekenen. Toch lukt het je om veilig aan het verkeer deel te nemen en voel je je op

79

80

Rationeel-emotieve therapie

je gemak in de auto. Een bon voor foutief parkeren neem je op de koop toe. Ook is het leerzaam om van verschillende RET-supervisoren training en supervisie te krijgen, zodat de therapeut in opleiding de toepassing van de RET leert kennen. Dit kan een bijdrage leveren aan het ontwikkelen van een eigen stijl. Een lijst van Nederlandse RET-supervisoren is als bijlage 1 opgenomen; een overzicht van post-hbo- en postdoctorale opleidingsmogelijkheden in de RET is opgenomen als bijlage 2. Een andere manier om meer inzicht te krijgen in verschillende stijlen binnen de RET is het bestuderen van opnamen van therapiesessies met clie¨nten, gedaan door verschillende RET-therapeuten van het Albert Ellis Institute in New York. Voor informatie over het Albert Ellis Institute: zie bijlage 3.

5

A: Aanleiding of Activerende gebeurtenis

Het zo helder mogelijk definie¨ren van specifieke situaties (A’S). 5.1

Inleiding

Bij de A van het ABC-model worden die zaken geplaatst, die direct verband houden met het problematische gevoel of gedrag dat de clie¨nt ervaart. Het woord ‘activerende gebeurtenis’ zal men niet gauw in het alledaagse taalgebruik tegenkomen. Sommige vakgenoten gebruiken daarom ook wel het woord Aanleiding om aan te geven wat er voorafging aan het beroerde gevoel waar de clie¨nt hulp bij wil. In dit hoofdstuk zullen we deze begrippen allebei gebruiken, omdat Aanleiding nu eenmaal een hanteerbaarder woord is. Maar de Aanleiding moet niet verward worden met bijvoorbeeld het begin van het probleem of de gebeurtenis waarna de klachten begonnen zijn. Een voorbeeld kan duidelijk maken over wat voor soort Aanleiding we het hebben.

Mevrouw Koks heeft paniekaanvallen ontwikkeld na het overlijden van haar man. In het eerste gesprek geeft ze aan het overlijden van haar man als de aanleiding voor haar klachten te zien. Bij nader onderzoek blijkt dat mevrouw een gezond rouwproces heeft doorlopen. Sinds het overlijden van haar man komen de kinderen vaker op bezoek en brengen zij de kleinkinderen vaak bij hun moeder voor oppas. Mevrouw Koks vindt het moeilijk om de kinderen te vertellen dat ze liever meer tijd wil om nieuwe dingen aan te gaan dan op haar kleinkinderen passen, omdat ze haar kinderen niet voor het hoofd wil stoten. In de loop van het eerste gesprek wordt duidelijk dat mevrouw Koks ook vo´o´r het overlijden van haar man gemakkelijk geneigd was te doen wat haar kinderen van haar wilden, en dat haar man functioneerde als

G. Jacobs, Rationeel-emotieve therapie, DOI 10.1007/978-90-313-6564-7_5, © 2008 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij

82

Rationeel-emotieve therapie

beschermende factor hiertegen. Het wegvallen van haar man heeft in feite haar zwakke plek blootgelegd. Het overlijden zouden we in dit voorbeeld de Algemene Aanleiding kunnen noemen. Het is informatie die vanuit anamnestisch en contextueel oogpunt van belang is. De informatie die voor de RET-interventies van belang is, zouden we de Specifieke Aanleiding kunnen noemen en is in dit voorbeeld: veelvuldig bezoek van de kinderen en op de kleinkinderen passen. De paniekaanvallen ontstaan omdat mevrouw haar onvrede met de bestaande situatie probeert weg te duwen en de confrontatie met de kinderen uit de weg gaat. Als we het in de RET over Aanleiding hebben gaat het dus over zo concreet mogelijke situaties die zo levendig mogelijk voorgesteld worden. De Specifieke Aanleiding in het voorbeeld van mevrouw Koks zouden we nog verder kunnen specifie¨ren als mevrouw Koks van een bepaalde dag gaat vertellen dat haar kleinkinderen bij haar gebracht werden, terwijl ze eigenlijk die dag liever met een vriendin naar de sauna had gewild.

5.2

Van Algemeen naar Specifiek

Er worden grofweg drie categoriee¨n problemen onderscheiden: 1 A’s die te maken hebben met het persoonlijke functioneren. Bijvoorbeeld situaties die te maken hebben met faalangstig zijn, zich snel schuldig voelen of zich tekort voelen schieten. Het zijn de problemen waarbij mensen het idee hebben dat het probleem in hen zit en niet zozeer in de omgeving. 2 A’s die te maken hebben met relationeel functioneren. Huwelijksproblemen, seksuele problemen, moeilijkheden met het aangaan van relaties, gezinsproblematiek, sociale angst en dergelijke vallen hieronder. 3 A’s die te maken hebben met het functioneren op het werk. Bijvoorbeeld moeilijk kunnen omgaan met autoriteit, te veel of te weinig carrie`regericht zijn, en te veel verantwoordelijkheid voelen ten opzichte van het werk. Soms is het van meet af aan duidelijk welke gebeurtenissen een rol hebben gespeeld bij het ontstaan van de klachten. De Algemene Aanleidingen die clie¨nten en therapeuten al snel als zodanig zullen herkennen, zijn de voorbeelden die we in het dagelijks leven tegenkomen. We noemen er enkele:

5 A: Aanleiding of Activerende gebeurtenis

– een man wil na een echtscheiding co-ouderschap maar de vrouw wil alleen een omgangsregeling voor hem en de kinderen; – de hond van een adolescente jongen is doodgereden kort nadat het gezin verhuisd is naar een ander deel van het land; – een vrouw wil met vakantie maar durft niet te vliegen; – een gevangenisbewaker voelt zich geı¨ntimideerd door bepaalde gevangenen; – een vrouw gaat vreemd en kan niet kiezen tussen de minnaar en de vaste relatie; – een vrouw is in het verleden seksueel misbruikt en heeft moeite met het bereiken van een orgasme met haar echtgenoot; – een huisarts wordt fysiek bedreigd door een patie¨nt; – een werknemer verliest zijn baan, of wordt voorbijgestreefd door een collega. Ook al lijkt er sprake van een vrij helder omschreven A, toch zijn vaak nog nauwkeurigere specificaties van die situatie mogelijk. In de RET proberen we te achterhalen welk kenmerk van de gegeven situatie precies de aanleiding is tot het gevoel dat de clie¨nt dwarszit. In het geval van de werknemer die voorbijgestreefd wordt door de collega vragen we ons af waar het hem precies om gaat: om het feit dat hij die positie had willen hebben? Gaat het hem erom dat hij die collega ooit heeft binnengehaald in het bedrijf en hem heeft ingewerkt? Is het grootste knelpunt dat er geen financie¨le rek meer in zijn eigen positie zit? Is het de manier waarop de collega zich gedraagt in zijn nieuwe positie, doet hij nu arrogant bijvoorbeeld? De A kan via doorvragen vaak duidelijker omgeschreven en gespecifieerd worden. Er kunnen meerdere aspecten aan dezelfde situatie verbonden zijn, waar de clie¨nt verschillende gevoelens bij ervaart. Het kan de clie¨nt dwarszitten dat de collega zich arrogant gedraagt, waar hij boos bij wordt, e´n dat hij ervan baalt dat er geen financie¨le rek meer zit in zijn eigen positie. Dan hebben we bij e´e´n Algemene Aanleiding te maken met twee Specifieke A’s. Het gaat erom zo compact mogelijke eenheden vast te stellen om mee aan de slag te gaan. Immers, om een ingewikkeld probleem behapbaar te maken, zal per deelsituatie bekeken moeten worden wat de bijbehorende nijpende gevoelens zijn en hoe die opgelost kunnen worden. 5.3

Minder duidelijke A’s

In de RET wordt het als een taak van de therapeut gezien om te komen tot duidelijke en afgebakende A’s. Soms zijn mensen goed in staat om

83

84

Rationeel-emotieve therapie

hun verhaal in termen van duidelijke A’s te vertellen, in andere gevallen presenteren clie¨nten vage klachten en ongrijpbare aanleidingen. De therapeut staat dan voor de uitdaging de vage verhalen of klachten in concrete pijnpunten om te zetten om zo adequate hulp te kunnen bieden. Dat is niet altijd een eenvoudige taak. Sommige mensen hebben het idee dat ze bij een psycholoog ‘eens lekker hun hart kunnen luchten’ en dan kunnen ze afhoudend zijn bij het scherper stellen van de problematiek. Ook bij praatgrage mensen kan het soms moeite kosten om de A duidelijk en afgebakend te krijgen. Daarnaast komt het voor dat mensen zelf niet goed weten waar ze naar op zoek moeten om helderheid te scheppen in hun klachten. Een moeder meldde haar adolescente zoon aan met klachten van depressiviteit. De klachten waren volgens de moeder ontstaan na het overlijden van zijn vader, zo’n drie jaar geleden. De jongen zelf legt geen verband tussen het overlijden van zijn vader en de depressieve klachten. Hij vindt vooral naar dat hij geen invloed kan uitoefenen op zijn depressies. Het is dan van belang dat de jongen leert registreren op welk moment de depressieve gevoelens beginnen en wat eraan voorafging. De jongen beweert dat er nooit iets specifieks aan voorafgaat, maar dat het ‘zomaar’ begint. De therapeut twijfelt daaraan en de jongen wordt op speelse wijze aangemoedigd zo snel mogelijk met depressieve gevoelens terug te komen, zodat we kunnen bestuderen wat de A is en wat zijn eigen bijdrage is aan zijn depressiviteit. Als hij na enige tijd terugkomt (na vijf dagen depressief te zijn geweest en daarom school te hebben verzuimd), registreren we dat de depressieve gevoelens zijn begonnen nadat de jongen een hele nacht heeft gevist met zijn vrienden en pas de volgende ochtend om tien uur naar bed ging (algemene aanleiding). Toen hij na een paar uur weer opstond voelde hij zich depressief. Zijn specifieke A bleek te zijn: ik heb tekort aan slaap gehad en voel me heel raar nu ik opsta. Hij zag dat ‘raar voelen’ niet als een logisch gevolg van het feit dat hij een nacht had overgeslagen. Hij interpreteerde dat als: ‘ik ben niet bij de wereld betrokken, ik voel me in een zeepbel wandelen, en dat is niet goed; er is zeker iets zwaar mis met mij omdat ik me niet bij de wereld voel horen’. Met dergelijke gedachten en een dergelijke A is het gevoel van depressie goed verklaarbaar. Het kan soms wat zoekwerk kosten om de juiste A te vinden of te herkennen. Dit kan uiteraard te maken hebben met de onervarenheid van de therapeut, maar ook met clie¨ntfactoren. De clie¨nt kan zich bijvoorbeeld bewust of onbewust schamen voor de relevante aanleidingen. Soms veroordelen mensen zichzelf omdat ze vinden dat het

5 A: Aanleiding of Activerende gebeurtenis

iets kleins is waar ze mee zitten en verwachten ze afkeuring van de therapeut omdat ze denken dat die wel erger dingen te horen krijgt. Onbedoeld en ongewild kunnen mensen dan nog wel eens om de hete brei heen draaien. Voor andere mensen kan het u¨berhaupt zo nieuw en onwennig zijn om hulp te vragen dat ze weinig middelen hebben om dat op een adequate manier te doen. Bij weer anderen is het een tombola of een flipperkast in het hoofd waardoor het gevoel en de gedachten letterlijk van links naar rechts door het hoofd en het lijf schieten, en het moeilijk is te focussen op een specifieke situatie. Soms hebben mensen er in zekere zin baat bij om de situatie onduidelijk te houden. Immers, als de A duidelijker wordt, komt ook het eigen aandeel in het ontstaan van die A en de eigen reactie op de A op tafel. Vanuit een specifieke A focussen we op wat de clie¨nt zelf zou kunnen doen om verandering te bewerkstelligen. Wij, therapeuten, kunnen noch de situatie noch de reactie van de clie¨nt op die situatie veranderen. Dat is iets wat sommige mensen misschien hopen of verwachten, maar wat de therapeut niet kan. Zeker wanneer er sprake is van reeds lang bestaande (of gekoesterde) problemen, kan het voor de clie¨nt moeilijk zijn om de weg naar verandering in te slaan en verantwoordelijkheid te leren nemen voor de eigen houding. Door de A onduidelijk te houden, voorkomt de clie¨nt als het ware dat hij werkelijke stappen zal moeten gaan ondernemen. Reden te meer om tot een zorgvuldige omschrijving van de A te komen. 5.4

Wat hoort bij de A?

Behalve stress-inducerende voorvallen kunnen ook gedachten en zelfs gevoelens tot de A behoren. 5.4.1 subjectieve en objectieve werkelijkheid We maken in de RET onderscheid tussen de feitelijke werkelijkheid en de door de clie¨nt waargenomen werkelijkheid, anders gezegd tussen objectieve en subjectieve werkelijkheid. In eerste instantie werken we in de RET met de subjectieve werkelijkheid van de clie¨nt. Dus in de A kunnen allerlei elementen zitten die in het geheel niet hoeven te kloppen met hetgeen gebeurd is. Als iemand bang is door niemand op het kantoor aardig gevonden te worden, vragen we hem niet onmiddellijk om het personeel daarover te ondervragen. We gaan uit van: de clie¨nt voelt en ziet het zo en met die werkelijkheid gaan we aan de slag. Maultsby noemt het beschrijven van de feitelijke werkelijkheid de ‘camera check’: de A bestaat uit de objectieve werkelijkheid die door een camera geregistreerd kan worden en die in wezen onafhankelijk is

85

86

Rationeel-emotieve therapie

van waarneming en ervaring (Diekstra & Dassen, 1979; Hermans & Kwee, 1990). Er wordt ook wel gesproken van het verschil tussen feit ( fact) en aanname (assumption). Sommige vormen van cognitieve gedragstherapie houden zich meer dan de RET bezig met het zo precies mogelijk registreren van de werkelijkheid. In de RET zijn we er over het algemeen genomen minder in geı¨nteresseerd of hetgeen de clie¨nt vertelt, wel precies zo gebeurd is als de clie¨nt het vertelt. Anders gezegd, we zijn niet zozeer in de waarheid of de mate van objectiviteit geı¨nteresseerd. Als een clie¨nt vertelt dat zijn baas een grote nietsnut is die alleen anderen aan het werk zet en zelf de kantjes ervan afloopt, gaan we niet navragen of dat inderdaad zo is. Met een clie¨nt die beweert dat zijn problemen veroorzaakt zijn door zijn moeder, omdat zij hem vroeger manipuleerde, gaan we er niet over in discussie of het wel waar is dat zijn moeder zich zo gedroeg. Zo’n discussie kan een negatief effect hebben op de therapeutische relatie. De clie¨nt kan denken dat de therapeut tegen hem is, of dat deze hem niet begrijpt. Dit kan de voortgang van de therapie belemmeren. In feite wordt de objectiviteitskwestie ondergeschikt gemaakt aan de subjectieve beleving. In het geval van de wantrouwende clie¨nt die door zijn moeder gemanipuleerd werd, kan men bijvoorbeeld zeggen: ‘Dus jij herinnert je dat je moeder je almaar manipuleerde, en je ziet dat als een belangrijke reden waarom je nu bent zoals je bent.’ Met een dergelijke uitspraak laat de therapeut in feite in het midden of wat de clie¨nt denkt ook overeenkomstig de werkelijkheid is. De man die zijn baas een nietsnut vindt, kan als volgt benaderd worden: ‘Laten we eens aannemen dat het waar is wat jij zegt en dat je baas een grote nietsnut is. We weten het niet zeker, want het kan ook zijn dat jouw waarneming door je overmatige betrokkenheid bij je werk misschien wel wat vertekend is, en dat jij iedereen die minder doet dan jij al gauw een nietsnut vindt (............)’. Met deze uitspraak toont de therapeut enige twijfel aan de kwaliteit van de waarneming van de clie¨nt, zonder de clie¨nt af te vallen in zijn oordeel; in feite blijft de waarheid daarmee nog steeds in het midden. Zo’n benadering roept weinig weerstand op bij de clie¨nt wanneer therapeut en clie¨nt het er al over eens waren dat er sprake is van overmatige betrokkenheid en dat het ook een doel van de clie¨nt is om daar iets aan te doen. We komen hier later in het boek nog op terug. 5.4.2 een gedachte als a De A hoeft niet per se een vast te stellen gebeurtenis te zijn. Men kan bijvoorbeeld in bed liggen en denken dat er allerlei vreselijke dingen

5 A: Aanleiding of Activerende gebeurtenis

kunnen gebeuren, en naar aanleiding daarvan gaan transpireren. De A is dan niet ‘ik lig in bed’, maar bijvoorbeeld de gedachte ‘stel je voor dat dat rapport morgen niet goedgekeurd wordt’, of ‘we zijn vast en zeker besodemieterd door die makelaar’! Gebeurtenissen die nog niet hebben plaatsgevonden in de werkelijkheid, kunnen al wel in onze hoofden een rol spelen. Afhankelijk van de afloop waarop we anticiperen, zullen we bepaalde gevoelens ervaren. Over het algemeen is een clie¨nt er niet mee geholpen als we in dergelijke situaties zeggen: ‘Laten we nou eerst eens afwachten of het ook gaat gebeuren en dan zien we daarna wel verder.’ Dat heeft de persoonlijke omgeving van de clie¨nt waarschijnlijk ook al geadviseerd. Beter is het om hetgeen de clie¨nt verwacht of vreest als A te kiezen en daarop door te vragen: ‘We weten natuurlijk niet of die makelaar je inderdaad besodemieterd heeft, maar laten we eens aannemen dat het zo is, dat je besodemieterd bent (A), wat is daar precies zo angstig aan zodat je er niet van kunt slapen?’ (= vragen naar de B). Bedenksels die mogelijk waar zijn, kunnen op dezelfde manier tot A gemaakt worden, bijvoorbeeld: ‘Ik denk dat mijn baas erop uit is om mij de rotklussen in de schoenen te schuiven.’ We weten niet of dit idee waar is of niet. Wat het precies met de clie¨nt doet, komen we aan de weet als we dat bedenksel tot A maken:

T: C: T:

Dus jouw baas probeert jou die rotklussen in de schoenen te schuiven? Jazeker, al zal hij het zelf wel ontkennen. En hoe voel jij je erover dat hij dat doet? (= vragen naar de C).

Ook de bedenksels in de zin van ‘ik denk dat hij denkt, dat ik denk’ enzovoort, kunnen op de hierboven aangegeven wijze tot A gemaakt worden. 5.4.3 een gevoel als a De A kan een ree¨le gebeurtenis, maar ook een gedachte of een gevoel zijn. Voorbeelden van gevoelens die op het fysieke vlak liggen zijn uitspraken als: – Dokter, ik had toch zo’n pijn vannacht. – Ik heb nauwelijks geslapen en ik voel me nu zo raar.

87

88

Rationeel-emotieve therapie

– Ik zie allerlei sterren voor mijn ogen. – Ik heb het gevoel dat ik ga flauwvallen. In feite zijn al deze uitspraken A’s. Behalve fysieke pijn he´bben, kun je van die pijn ook weer iets vinden en er iets (emotioneels) over voelen. We gaan na hoe die patie¨nt zich over die A voelt; is het hebben van die pijn heel erg vervelend of onoverkomelijk? Hoe voelt de clie¨nt zich over de mogelijkheid dat hij gaat flauwvallen? Een vrouw van middelbare leeftijd met last van overgangsverschijnselen had meer dan eens het gevoel dat ze zou gaan vallen en had last van evenwichtsstoornissen. Een stukje van het gesprek met haar liep als volgt:

C: T: C:

T: C:

T:

5.5

Ik heb gemerkt dat ik zomaar ergens kan neervallen. En hoe voel je je daarover dat dat zomaar ergens kan gebeuren? (vragen naar de C) Als ik dat merk, bijvoorbeeld op straat of in een winkel, dan kan ik helemaal in paniek raken en moet ik me ergens aan vasthouden en een poosje blijven staan. (C: gevoel en gedrag) En hoe breng je jezelf in paniek? Waar ben je zo bang voor? (vragen naar de B) Dat ik ook echt kom te vallen natuurlijk. Stel je voor zeg, dat je op straat zo van je fiets valt. Ik moet er niet aan denken! (B) Maar dat gaan we wel doen, want doordat je vindt dat je niet mag vallen op straat, ontstaat de paniek juist, en daarmee vergroot je de stoornis in het evenwicht. Waarom mag jij niet vallen op straat?

Een of meer A’s

Bij de aanvang van de therapie zijn er vaak meerdere problematische situaties waar de clie¨nt mee zit. E´e´n probleem is voor veel mensen nog geen reden om een psycholoog te raadplegen. Als het zowel thuis als op het werk niet lekker loopt, er net een ouder is overleden en er in het huis is ingebroken, wordt het mensen vaak te veel. Het is bij aanvang van therapie echter niet altijd duidelijk of de clie¨nt er gebaat bij is om eerst de verschillende problematische situaties en gevoelens uitgebreid te bespreken of dat er op basis van een situatie alvast begonnen kan worden met het aanpakken van de problemati-

5 A: Aanleiding of Activerende gebeurtenis

sche gevoelens. Mede in het kader van de relatievorming kan gekeken worden wat de clie¨nt als plezierig ervaart. Vindt de clie¨nt het prettig om eerst te inventariseren of wil hij meteen hulp bij een van de dingen waar hij mee zit? Dit is een vraag die de clie¨nt eenvoudigweg gesteld kan worden. Sommige mensen willen zich er eerst van overtuigen dat de therapeut oog heeft voor de ernst van hun persoonlijke situatie en de ernst ervan inziet, alvorens zich open te stellen voor verandering op een van de gemelde aspecten. In geval er met een intakeformulier is gewerkt, waar de clie¨nt vooraf aan de therapie de problematiek heeft geschetst, kan de therapeut doorgaans volstaan met het aanbrengen van een hie¨rarchie, en meteen vragen waar de clie¨nt dit keer concreet aan wil werken. Bij voorkeur probeert de therapeut in het eerste gesprek al iets te laten zien van de RET-aanpak. Immers, de eerste paar sessies bepalen veel van de verwachtingen van de clie¨nt ten aanzien van de rolverdeling. De therapeut sluit doorgaans aan bij de A waar de clie¨nt aan wil werken. Het kan behulpzaam zijn om de A’s te ordenen naar persoonlijk, relationeel en werk (zie paragraaf 5.2). Indien bijvoorbeeld de werkgever de RET-training betaalt en samen met de clie¨nt een aantal doelen heeft gesteld, ligt het weliswaar voor de hand om te beginnen met problemen op het werk, maar als de clie¨nt zelf het probleem op het thuisfront als dwingender ervaart, kan ook daarmee begonnen worden. In de RET veronderstellen we dat het niet zoveel uitmaakt aan welke A precies gewerkt gaat worden. Doordat er snel aandacht is voor de basale irrationele gedachten van de clie¨nt, komt men via de meeste A’s toch wel terecht bij de kern van de problematiek, die meer in de B dan in de A gelegen is. Soms komen clie¨nten met relatief simpele A’s waarbij de therapeut kan gaan denken dat het zo gemakkelijk toch niet kan zijn. In zo’n geval heeft de therapeut vaak de neiging om op meerdere A’s in te gaan omdat hij veronderstelt dat er iets groters of belangrijkers moet zijn waar de clie¨nt voor komt. De eigen opvatting van de therapeut kan dan een belemmering vormen bij de start van de therapie (zie ook hoofdstuk 17). Er kan een nodeloze zoektocht ontstaan, waarbij de clie¨nt niet het idee krijgt dat er aan zijn probleem gewerkt wordt, omdat verdieping achterwege blijft. Samenvattend kunnen we stellen dat het de voorkeur heeft om vanuit een specifieke situatie aan de slag te gaan met het uitdiepen van de gevoelens en gedachten van de clie¨nt.

89

90

Rationeel-emotieve therapie

5.6

Korte of uitgebreide beschrijving van de A

In de RET wordt het uitgebreid beschrijven van wat zich heeft afgespeeld doorgaans ontmoedigd. Een beknopte weergave van de situatie is vaak al voldoende om verder in te gaan op wat iemand ervaren heeft bij hetgeen gebeurd is of te gebeuren staat. Een huisarts gaf het volgende voorbeeld dat een mooie illustratie vormt van effectieve hulp zonder uitgebreid op de situatie in te gaan. Toen deze huisarts voor een collega waarnam kwam er een voor hem onbekende jongeman op het spreekuur, wiens vriendin zojuist was opgenomen in een psychiatrisch ziekenhuis. De jongen was helemaal overstuur. Zonder in te gaan op wat voor een relatie ze tot elkaar hadden, stuurde de huisarts (H) het gesprek met de patie¨nt (P) als volgt:

H: P:

H: P: H: P: H:

Zo, da’s even schrikken zo’n opname; je bent nogal overstuur zo te zien. Ja, wat dacht u, het is niet de eerste keer dat ze opgenomen wordt en ze wilde eigenlijk per se niet dat dat nog een keer zou moeten gebeuren, maar nu heb ik haar tegen haar zin toch op moeten laten nemen. En hoe voel jij je erover dat je dat hebt moeten laten doen? Hartstikke schuldig. Want, hoe veroordeel je jezelf dat je dat hebt gedaan; waar scheld je jezelf voor uit? Voor een lapzwans, een druiloor, omdat zij daar nu weer zit. Maar klopt dat, ben je een lapzwans en een druiloor?

Het gesprek gaat meteen in de richting van de kern van de zaak, namelijk de schuldgevoelens van de jongeman over het feit dat hij ten opzichte van zijn vriendin iets naars heeft moeten doen. Hieronder volgt hetzelfde voorbeeld, maar dan wordt het gesprek zo gevoerd dat er veel over de A gepraat wordt.

H:

Zo, da’s even schrikken, zo’n opname; je bent nogal overstuur zo te zien.

5 A: Aanleiding of Activerende gebeurtenis

P:

H: P:

H:

P:

Ja, wat dacht u, het is niet de eerste keer dat ze opgenomen wordt en ze wilde eigenlijk per se niet dat dat nog een keer zou moeten gebeuren, maar nu heb ik haar tegen haar zin toch op moeten laten nemen. En hoe is dat de vorige keer gegaan dan, werd ze toen wel vrijwillig opgenomen? Nee, toen was het ook gedwongen, maar toen was ik er niet bij. Ze woonde toen nog bij haar moeder thuis en die is eigenlijk degene die toen de zaak geregeld heeft. Moet je haar familie dan nog in kennis stellen? Moeten er nog specifieke dingen geregeld worden? Wonen jullie samen? (Volgt met allerlei antwoorden.)

Bij deze tweede benadering komen de schuldgevoelens van de clie¨nt niet aan de oppervlakte, maar de discussie krijgt een praktische wending. Hoewel praktische zaken ook belangrijk kunnen zijn, is RET meer bedoeld om te focussen op de inadequate gevoelens die bij de situatie opgeroepen worden (zie paragraaf 5.7). Met sommige clie¨nten of in bepaalde situaties is het veel belangrijker om uitgebreid stil te blijven staan bij de A. Malkinson (1996) wijst er bijvoorbeeld op dat het bij rouwverwerking meer dan bij andere problematiek van belang is om bepaalde details uit de situatie omtrent het overlijden en het afscheid helder te krijgen. Mensen daar uitvoerig over laten praten heeft dan de functie de gebeurtenissen weer helder voor de geest te halen en daarmee de bijbehorende emoties de ruimte te geven. Ook zijn er mensen die de neiging hebben om in een soort staccatostijl te vertellen, waarmee weliswaar een minimum aan informatie verteld wordt, maar niet datgene boven tafel komt waar de persoon door geraakt is. Uitnodigen om meer te vertellen kan de clie¨nt ertoe brengen ook het emotionele gedeelte van het verhaal aan de orde te laten komen. Sommige mensen zijn er goed in om precaire punten uit hun verhaal weg te laten. Als de belastende informatie uit de A niet verteld wordt, hoeft men er ook geen negatieve gevoelens bij te krijgen. Het weglaten van informatie uit de A heeft dan als functie de bijbehorende gevoelens niet te hoeven ervaren. Soms is het daarom nodig om langer stil te staan bij specifieke gebeurtenissen en de details zo nauwkeurig mogelijk op te roepen, om bepaalde (verdrongen) gevoelens weer naar boven te laten komen. Bij

91

92

Rationeel-emotieve therapie

traumaverwerking kan dat bijvoorbeeld van belang zijn. Als mensen kunnen achterhalen welke details uit de traumatische ervaringen meer belastend waren dan andere, kunnen de bijpassende gevoelens ook beter geordend en bewerkt worden. Hier volgen twee voorbeelden die illustreren dat nauwkeurig luisteren en bepalen wanneer wel en niet om meer informatie over de A gevraagd moet worden belangrijk kan zijn. E´e´n voorbeeld komt uit mijn prive´leven, het andere is van een clie¨nt. Toen ik een miskraam kreeg, moest ik naar het ziekenhuis om gecuretteerd te worden. Terwijl ik zat te wachten, liet mijn partner een ziekenhuispasje maken. Ik liep naar het toilet. Een verpleegster bleek me achterna te zijn gelopen. Toen ik van het toilet kwam, stond zij samen met mijn partner in de deuropening en precies op dat moment viel ik flauw vanwege het vele bloedverlies. Toen mijn partner de daaropvolgende dagen het relaas aan familie en vrienden vertelde, viel het me op dat hij niet vertelde dat ik was flauwgevallen, terwijl dat voor mij en hem een unieke gebeurtenis was geweest. Het bleek dat hij dat als het meest vervelende moment van het hele ziekenhuisgebeuren had ervaren, daar hij het gevoel had gehad dat ik zo tussen zijn handen wegglipte (dood zou gaan). Een clie¨nte vertelt aan het begin van de sessie zonder enige specifieke bedoeling dat ze nogal moe is door de drukte rondom het afscheid van de dominee, om daarna over te gaan tot het agendapunt van die sessie: de relatie met haar dochter. De therapeut besluit echter om wat langer stil te blijven staan bij de ‘moeheid’ van de clie¨nte, wetend dat deze last heeft van depressieve buien en moeheid daarmee samen kan hangen. Bij doorvragen over het afscheid van de dominee komt aan het licht dat de clie¨nte zichzelf het verdriet dat zij door dat afscheid ervaart niet toestaat, dat er energie gaat zitten in het ‘weghouden’ van het verdriet, en dat bijdraagt aan de moeheid. In zo’n geval is het van belang om stil te staan bij een ogenschijnlijk ‘zomaar’ vertelde gebeurtenis. 5.7

Praktische versus emotionele problemen

In de manier waarop de clie¨nt zijn problemen presenteert kan een onderscheid worden gemaakt tussen praktische problemen en emotionele problemen. De clie¨nt zelf is soms geneigd om de twee componenten door elkaar te halen, en de therapeut zal zich dus bewust bezig moeten houden met het onderscheid tussen de twee. Tijdens een echtscheiding bijvoorbeeld zijn zowel allerlei praktische als emotionele zaken aan de orde. Ook bij het verlies van een baan is

5 A: Aanleiding of Activerende gebeurtenis

dit het geval. De RET richt zich in eerste instantie op het oplossen van de emotionele problematiek. Een clie¨nt komt bijvoorbeeld voor een RET-behandeling vanwege onvrede met de invulling van zijn huidige baan. Waarom kiest deze clie¨nt voor RET? Waarom gaat hij niet bij het arbeidsbureau op zoek naar een andere baan? De clie¨nt weet vaak zelf aan te geven dat het zoeken van een andere functie (= een praktische oplossing) of een ander bedrijf niet altijd de garantie biedt dat hij zich beter zal voelen of dat hij beter zal functioneren. Werkomstandigheden, collegialiteit en sfeer op het werk kunnen een belangrijke bijdrage leveren aan het effectief functioneren van een werknemer, maar dergelijke ingredie¨nten zijn niet absoluut noodzakelijk om goed werk te kunnen leveren of om voldoening te halen uit het werk. We leren de clie¨nt in eerste instantie zich beter te voelen en zich beter te handhaven in de bestaande situatie (= de emotionele oplossing). Als de clie¨nt daartoe in staat is, kan gedacht worden aan het zoeken van praktische oplossingen voor het bestaande probleem. Een voorbeeld:

C: T: C: T:

C:

T: C: T:

Ik baal zo ontzettend van dat bedrijf, van mij mag het ontploffen. Wat is het precies waar je het meeste van baalt? (= specifie¨ren van de A) Dat je geen moer waardering krijgt voor wat je doet en hoe je je ook inspant, het maakt niks uit. Go`, (met twinkeling in de ogen) ik zag laatst in de krant een functie die op jouw lijf geschreven was. Precies wat je nu doet, en ze schreven in de advertentie erbij dat je dagelijks twee schouderklopjes krijgt en wekelijks een bos bloemen. Is dat wat, zal ik hem uitknippen voor je? (= voorstellen van een praktische oplossing) Het gaat me niet om de hoeveelheid complimenten, maar zo nu en dan kan er toch wel eens iets hartelijks gezegd worden? Maar waarom ga je dan niet in op mijn voorstel? Ja, omdat er in dat bedrijf wel weer iets anders zal zijn waar ik me vreselijk druk over zal maken. Dat klopt, en het zakenleven is doorgaans spaarzaam met het laten blijken van waardering tegenover elkaar. Daar kun je maar beter goed mee leren omgaan, in plaats van er tegenaan te blijven schoppen.

93

94

Rationeel-emotieve therapie

Met deze laatste zin wordt de clie¨nt gewezen op een emotionele oplossing en kunnen de gedachten van de clie¨nt die aan zijn houding ten grondslag liggen, aangepakt worden. De praktische oplossingen worden in de RET ook A-oplossingen genoemd. Indien men de A verandert, is de kans aanwezig dat ook de C verandert. Een gescheiden man die niet met gevoelens van alleen-zijn kan omgaan, zal zich beter gaan voelen zodra hij een nieuwe partner heeft gevonden. Als die hem daarop weer zou verlaten, zou hij waarschijnlijk hetzelfde emotionele probleem terugkrijgen. Een voorbeeld dat illustreert hoe de volgorde van emotionele en praktische oplossingen veelal gehanteerd wordt in de RET is het volgende. Een vrouw van veertig raakt overspannen terwijl ze aan een nieuwe tentoonstelling werkt. Ze gebruikt al jaren medicijnen tegen spanningsklachten en is eenmaal gedurende drie maanden opgenomen geweest in een psychiatrische inrichting. De vrouw is zonder medeweten van de behandelaar gestopt met haar medicijnen en licht de therapeut bij wie ze aanklopt hier ook niet over in. Manische en depressieve episodes wisselen elkaar af. In haar huis is het een enorme chaos. Ze kan er niet meer lopen van de spullen die ze alsmaar koopt en moet opslaan, en van schoonmaken is al tijden niets gekomen. De bedrijfsarts die haar op non-actief stelde, adviseerde haar om een werkster te nemen, maar de vrouw wilde dat nog niet. Ze voelde zich enorm schuldig dat ze er zo’n bende van had gemaakt en dat ze niet in staat was die troep eigenhandig op te ruimen. Ze durfde er niet naar te kijken en vond het afschuwelijk om de hele tijd met die aanblik geconfronteerd te worden, want dat betekende een tekortkoming van zichzelf. In eerste instantie werd eraan gewerkt de vrouw te helpen zichzelf een plek te geven tussen haar troep: ook al had ze er nog zo’n rotzooi van gemaakt, ze kan leren zichzelf daarin te accepteren. Er werden kleine, beperkte opruimafspraken gemaakt en ze hield op zichzelf te veroordelen (de emotionele oplossing). Pas toen de vrouw na een paar weken erin geslaagd was om zichzelf me´t haar troep te accepteren, kon ze iemand van de gespecialiseerde gezinszorg inschakelen om samen met haar orde te scheppen in de huishoudelijke chaos (de praktische oplossing). Hoewel men er in de RET eerder op uit is om een emotionele dan een praktische oplossing aan te reiken, kunnen A-oplossingen net zo goed uitkomst bieden. In geval van jonge kinderen bijvoorbeeld is men er sowieso op aangewezen om de situatie te veranderen zodat het kind zich beter gaat voelen (Jacobs e.a., 2001). Maar ook bij huiselijk fysiek

5 A: Aanleiding of Activerende gebeurtenis

geweld is het vaak aangewezen dat iemand uit huis gaat om tot reductie van de emotionele spanningen te komen. Het afwegen wanneer en waar een A-oplossing of een C-oplossing gewenst is, is behalve een klinische inschatting van de therapeut ook iets wat in samenspraak met de clie¨nt aan de orde komt. Voor- en nadelen van een A-oplossing worden met de clie¨nt doorgesproken. Soms is verandering van de A op korte termijn onmogelijk, bijvoorbeeld acuut van baan veranderen of een ziekte te boven komen, en is er in wezen geen sprake van een keus. Ik geef hier enkele voorbeelden waarbij ikzelf de clie¨nt zou aanraden een A-oplossing te overwegen: wanneer een clie¨nt op een afdeling werkt waar sprake is van mismanagement en waar de machtsverhoudingen dusdanig liggen dat de clie¨nt niet tot bevredigende beı¨nvloeding van de situatie kan komen. Voorwaarde voor zo’n advies is wel dat men ‘inside-information’ heeft over de (bedrijfs)situatie. Het zorgvuldig onderhouden van contacten met het bedrijfsmaatschappelijk werk of de arbodiensten kan daar een bijdrage aan leveren. Een ander voorbeeld waarin ik aan een A-oplossing denk, is wanneer de clie¨nt daadwerkelijk niet in staat geacht kan worden (op dit moment, of in het algemeen) om tot emotionele verandering te komen op een bepaald gebied. Gedacht moet worden aan een clie¨nt die steeds in conflict raakt met mensen in zijn omgeving. Hij heeft al diverse therapiee¨n achter de rug en ondanks zijn bereidwilligheid om te veranderen, zetten de interventies geen zoden aan de dijk. Met hem kan gezocht worden naar een oplossing waarbij hij minder (intense) contacten met mensen aangaat, zodat hij minder kans loopt in conflict te raken. De A-oplossing is dan het reduceren of in balans brengen van het aantal contacten (en het daaruit voortvloeiende aantal conflicten). De C-oplossing waar verder aan gewerkt kan worden betreft hier een tweede-niveau-probleem (zie hoofdstuk 11): de clie¨nt leren zichzelf te accepteren als iemand die gemakkelijk in conflict komt met anderen, om vervolgens te bekijken of en in hoeverre er gewerkt kan worden aan het verbeteren van de sociale vaardigheden.

95

C: Emoties en gedrag

6

Het verschil tussen adequate en inadequate emoties en daaruit volgende functionele en disfunctionele gedragsconsequenties (C). 6.1

Inleiding

Het theoretische uitgangspunt van de RET is dat gevoel, gedrag en gedachten niet of nauwelijks geı¨soleerd voorkomen. Denken en voelen zijn niet twee verschillende processen, maar overlappen elkaar en zijn in essentie gelijk. Er bestaan wel gevoelens zonder gedachten; zo zijn fysieke reacties bij naderend gevaar of bij pijn voorbeelden hiervan. Ook daar zitten waarschijnlijk wel gedachten bij, maar die worden niet in het bewuste denken gebracht. Hoewel Ellis deze theoretische aannamen al in zijn eerste grote werk in 1962 formuleerde, blijken deze overeen te komen met de huidige stand van wetenschappelijk inzichten (zie hoofdstuk 2). Emoties kunnen echter wel door mensen als afzonderlijke entiteiten ervaren worden. Mensen kunnen zich overspoeld voelen door hun emoties, of het tegengestelde daarvan: ze kunnen de emoties juist niet de vrije loop laten terwijl ze dat wel zouden willen. Mensen zijn vaak niet zo goed thuis in de ‘leer der emoties’. Wat zijn emoties? Wat hebben ze te vertellen? Waarom krijgen we er last van? Het werk van de therapeut bestaat er onder andere uit de clie¨nt in dit opzicht bij te scholen. Als clie¨nten er in een van de eerste sessies blijk van geven dat zij hun gevoelens slechts moeizaam kunnen benoemen, kan hun bij wijze van grap gevraagd worden of ze ooit ‘emotionele voorlichting’ hebben gekregen (in vergelijking met seksuele voorlichting). Het valt steeds weer op hoe moeilijk het is voor mensen om de basisemoties te benoemen en de juiste labels aan de juiste gevoelens te hangen. Een ‘lesje in gevoelens’ is dan ook vaak op zijn plaats (zie 8.3.3).

G. Jacobs, Rationeel-emotieve therapie, DOI 10.1007/978-90-313-6564-7_6, © 2008 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij

6 C: Emoties en gedrag

6.2

Moeten gevoelens veranderd worden?

Als iemand door een reorganisatie zijn baan kwijt raakt, is het zeer waarschijnlijk dat hij een mengeling van negatieve gevoelens zal ervaren. Iemand voelt zich bijvoorbeeld kwaad en verdrietig. De meeste mensen zijn goed in staat om die kwaadheid na verloop van tijd zo te verwerken dat die hun niet in de weg zit bij het zoeken naar nieuw werk. Maar als een negatief gevoel hevig is, lang blijft ‘hangen’ en belemmerend gaat werken in het dagelijks leven, willen mensen van dat gevoel af. Sommige mensen gaan overmatig alcohol consumeren of gaan drugs gebruiken, anderen storten zich op hardlopen of in de betaalde seks. Als mensen bewust hun gevoelens willen veranderen, kijken we naar: – hoe lang het gevoel al bestaat; – hoe intens het is; – of er sprake is van een adequaat of inadequaat gevoel; – hoe frequent het optreedt; – hoe lang het gevoel duurt/aanhoudt als het optreedt; – of het gevoel hanteerbaar is voor de clie¨nt; – hoe bruikbaar dit gevoel is voor de clie¨nt; – wat de functie van het gevoel is in relatie tot het totale functioneren van de clie¨nt. Daarnaast is er een aantal vuistregels ten aanzien van gevoelens waarmee we rekening moeten houden. Geen enkel gevoel MOET veranderd worden. De clie¨nt heeft de eindregie over de therapie. Ook al is het voor de therapeut nog zo evident dat gevoelens van rancune niet in het (langetermijn)belang van de clie¨nt zijn; als de clie¨nt vindt dat hij er prima mee kan leven, legt de therapeut (na informerende en onderhandelende activiteiten) zich daarbij neer. Deze vuistregel is van belang omdat mensen ook weerstanden kunnen ervaren tegen het veranderen van bepaalde gevoelens, of niet in staat kunnen zijn om bepaalde gevoelens te veranderen. Deze weerstanden of dit onvermogen dient gerespecteerd te worden. Wel kan men in dergelijke gevallen veel tijd en energie steken in het praten over de doelen en het onderzoeken van het (vermeende) onvermogen, of de weerstanden. Gevoelens zijn niet goed of slecht. Het is niet de bedoeling emoties die mensen over bepaalde gebeurte-

97

98

Rationeel-emotieve therapie

nissen ervaren, te beoordelen als goed of slecht. Gevoelens zijn er gewoon. We gaan ervan uit dat het ervaren van allerlei, ook intense gevoelens, een normaal menselijk proces is. Het gaat erom hoe bruikbaar of onbruikbaar bepaalde gevoelens zijn voor de clie¨nt zelf. Voor de man die erg jaloers is op zijn vrouw en haar steeds controleert, is de jaloezie een onhanteerbaar gevoel geworden, dat de relatie ondermijnt. Maar daarmee is het nog niet ‘slecht’ dat deze man dit gevoel heeft. Deze vuistregel is van belang omdat: – de therapeut geen beoordelende instantie is en hij zijn persoonlijke opvattingen ten aanzien van wat goed en slecht is beter niet met de therapie kan vermengen; – clie¨nten zelf vaak al negatief denken over bepaalde inadequate gevoelens, en zichzelf met moeite gevoelens als jaloezie of intense woede kunnen toestaan. Het is evident dat wanneer men zichzelf bepaalde gevoelens niet toestaat die wel onder de oppervlakte aanwezig zijn, er een soort emotioneel abces ontstaat. De therapeut zal de clie¨nt soms ook expliciet toestemming moeten geven voor het ervaren van inadequate emoties, om deze uiteindelijk beter hanteerbaar te kunnen maken. Onderzoek een gevoel. Mensen zijn er niet altijd goed in om hun gevoelens juist te benoemen. Als de therapeut niet zorgvuldig uitzoekt om welk gevoel het gaat en of dat gevoel wel veranderd moet worden, kunnen voor de hand liggende fouten gemaakt worden. Stel dat een clie¨nt zichzelf depressief noemt naar aanleiding van het overlijden van een geliefde persoon een halfjaar eerder. Wanneer bij doorvragen blijkt dat de clie¨nt geregeld verdriet uit over de overledene in bijzijn van anderen, en dit een depressie noemt, is verandering van de emotie niet aan de orde. Mogelijk heeft de clie¨nt zichzelf niet eerder als ‘een huilende in bijzijn van anderen’ ervaren, en brengt dit verwarrende gevoelens met zich mee. Het is van belang om precies te weten wat iemand bedoelt als hij een bepaald woord voor een bepaald gevoel gebruikt en om te weten of er een of meer gevoelens een rol spelen. Stel het verband tussen gevoel en gedrag nauwkeurig vast. Uitgaande van het verband tussen gevoel, gedrag en gedachten, is het van belang dat het verband tussen gevoel en gedrag goed in de gaten wordt gehouden. Algemeen wordt aangenomen dat de gevoelens de fysiologie en het gedrag aansturen. De gedragstherapeuten stellen het bestuderen van gedrag centraal en laten ook de emoties en fysiologische onder ‘gedrag’ vallen. Ook gedachten zien zij als inwendig en dus

6 C: Emoties en gedrag

niet zichtbaar gedrag (Hermans e.a., 2007). Hoe men het ook stelt, de driehoek komt steeds terug in de verschillende theoretische benaderingen. Het verband tussen gevoel en gedrag is van belang omdat mensen zich na enkele gesprekken wel beter voelen, maar nog niet anders doen. Als mensen ook echt anders kunnen doen, verwachten we dat de kans op herhaling van de problematiek kleiner is. Een clie¨nt kan zeggen dat hij een perfectionist is en zich daardoor snel druk maakt als er kleine dingen fout lopen, maar hoe blijkt dit uit zijn gedrag? Immers, oefening is nodig om het ongewenste gedrag en gevoel te veranderen. Overigens gaat gevoel niet altijd gepaard met overeenkomstig gedrag; er zijn situaties waarin iemand zich wel assertief kan opstellen (functioneel gedrag), maar zich van binnen toch heel erg gespannen voelt. Er is dan een functionele en een disfunctionele driehoek actief. 6.3

Adequate en inadequate negatieve gevoelens

Mensen komen veelal in therapie omdat ze last hebben van negatieve gevoelens. Om beter te kunnen bepalen welke negatieve gevoelens wel en welke niet voor verandering in aanmerking komen, maken we onderscheid tussen adequate en inadequate negatieve emoties. Deze begrippen zijn essentieel in de RET. We definie¨ren adequate en inadequate emoties als volgt: Adequate emoties zijn gevoelens die passen bij de situatie en die iemand helpen de situatie aan te kunnen. Men zou dit ook bruikbare of gezonde negatieve reacties kunnen noemen. Inadequate emoties zijn emoties die iemand belemmeren of blokkeren om de moeilijke situatie waarin hij verkeert op een functionele manier aan te pakken. Inadequate emoties kunnen tot disfunctioneel gedrag leiden en zijn in principe (op langere termijn) schadelijk voor de gezondheid1. Ze zijn vaak diepgaander en hardnekkiger. De clie¨nt komt in principe in therapie omdat er sprake is van negatieve emoties en eventueel daarmee gepaard gaand disfunctioneel gedrag. We gaan in eerste instantie op zoek naar de inadequate aspecten van de emoties die de clie¨nt naar voren brengt. We zijn echter ook geı¨nteresseerd in de adequate negatieve emoties, omdat deze intact moeten blijven en het arsenaal daarvan eventueel uitgebreid mag worden. Clie¨nten kunnen namelijk veel leren van situaties waarin ze (al dan niet bewust) gereageerd hebben met adequate emoties. Een belangrijk deel van de analyse met het ABC-schema is het maken 1 Gezondheid vatten we ruim op als zowel lichamelijk als geestelijk welzijn.

99

100

Rationeel-emotieve therapie

van een nauwkeurig onderscheid tussen adequate en niet-adequate reacties of C’s. In vereenvoudigde vorm komt dit neer op het volgende lijstje. NEGATIEVE GEVOELENS inadequaat

adequaat

woede

irritatie, ergernis

angst

bezorgd-, oplettendheid, alert zijn

depressie

verdriet, (sterke) teleurstelling

schuldgevoel

spijt hebben

schaamte

geˆne, verlegenheid

smachten

missen

jaloezie (= depressie + angst + woede)

mengeling van alertheid, frustratie en teleurstelling/afgunst

onmacht (= kwaadheid + depressie)

mengeling van frustratie en verdriet

Dit overzicht is een vereenvoudiging, die – net als het ABC-schema – slechts tot leidraad dient bij het in kaart brengen van de gevoelens die voor de clie¨nt belangrijk zijn. Het is een theoretische aanname dat er kwalitatief verschillende emoties zijn (Ellis & DiGiuseppe, 1993). Empirisch onderzoek ter verificatie of falsificatie van deze aanname is niet eenvoudig, maar Harris e.a. (2006) vonden in hun onderzoek ondersteuning voor deze theorie (zie 2.5.3). De inadequate emoties, bijvoorbeeld depressie en woede, verschillen kwalitatief van de adequate emoties, zoals verdriet en ergernis. Beide soorten gevoelens vallen onder de noemer negatieve emoties, maar binnen deze categorie vormen ze twee verschillende kwaliteiten. Binnen e´e´n emotie kunnen echter ook kwantitatieve verschillen bestaan. Immers, men kan een beetje kwaad zijn, maar ook enorm kwaad. Men kan een beetje teleurgesteld zijn, wanneer bijvoorbeeld een paar schoenen dat men graag had willen kopen uitverkocht is, of heel erg teleurgesteld, bijvoorbeeld wanneer blijkt dat je minnaar toch maar niet gaat scheiden van zijn echtgenote. We verduidelijken dit als volgt: De 1 van de inadequate gevoelens en de 100 van de adequate gevoelens liggen dicht bij elkaar. Het onderscheid tussen de verschillende kwaliteiten is dan ook niet altijd gemakkelijk te maken: is er bijvoorbeeld

101

6 C: Emoties en gedrag

NEGATIEVE EMOTIES inadequate gevoelens

100

––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

adequate gevoelens

1

100

––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

0-punt

sprake van weinig angst (inadequaat) of van een sterke mate van bezorgdheid (adequaat)? Dit onderscheid is soms lastig te meten bij clie¨nten met vage klachten die al langere tijd bestaan. Ook clie¨nten die al enige tijd in therapie zijn en daar profijt van hebben, kunnen soms moeilijk dit verschil aangeven. De inadequate gevoelens komen dan nog wel voor, maar met een lagere intensiteit (10 in plaats van 80 op de kwantiteitsschaal). Voorts valt aan het schema het nulpunt op. Met de nulpuntreactie wordt de emotionele vervlakking bedoeld. Zoals we reeds in hoofdstuk 2 zagen, is de RET er niet op uit om mensen ongevoelig te maken voor de gebeurtenissen om hen heen. Gevoeligheid is een in principe bruikbare eigenschap, die van grote waarde kan zijn voor de kwaliteit van het leven. Emotionele vervlakking kan gezien worden als een beschermingsmechanisme tegen een veelheid aan negatieve situaties en gevoelens. Immers, een ‘niet-te-raken attitude’ kan een gevoel van ‘schijnveiligheid’ teweegbrengen. De doelstelling van de RET is het veranderen van (intense of minder intense) inadequate gevoelens in (intense of minder intense) adequate gevoelens. Nulpunt-reacties worden zo veel mogelijk voorkomen. Als een clie¨nt bijvoorbeeld onnodig veel in de weg gelegd wordt door de partner tijdens een echtscheidingszaak, is het meestal niet handig om daar met woede op te reageren. Maar het is ook niet de bedoeling dat de gedupeerde partij zich blij of gelukkig gaat voelen met het feit dat hem of haar zoveel moeilijkheden in de weg gelegd worden; noch dat de clie¨nt de afhandeling van de zaak koud laat. Bij een onplezierige situatie horen nu eenmaal onplezierige gevoelens. 6.4

Emoties benoemen

Een van de taken van de therapeut is van meet af aan de clie¨nt helpen bij het onder woorden brengen van emoties. In de RET wordt dat gedaan met behulp van het in de vorige paragraaf genoemde onderscheid tussen adequate en inadequate emoties. De termen adequaat en inadequaat stuiten, net als de termen gezond en ongezond, op be-

1

102

Rationeel-emotieve therapie

zwaren (zie ook Ellis & DiGiuseppe, 1993). Woede is bijvoorbeeld niet altijd ongezond en ook niet altijd inadequaat; dat hangt mede af van de gedragsconsequenties. Walen e.a. (1992) geven aan dat het onderscheid tussen adequate en inadequate emoties zowel een van de meest bruikbare aspecten uit de RET-theorie is als een van de meest problematische, vanwege de moeilijkheden die het operationeel maken van deze begrippen oplevert. Ze geven evenwel suggesties die helpen het onderscheid tussen adequate en inadequate emoties te maken. Ze maken een indeling in vijf gebieden: 1 Fenomenologisch gezien zal een adequate emotie doorgaans niet ervaren worden als ‘lijden’, hoewel het een sterke en negatieve emotie kan zijn. De adequate emotie is adaptief. 2 Fysiologisch gezien is een inadequate emotie over het algemeen veel sterker voelbaar: het zenuwstelsel reageert heftiger. 3 Gedragsmatig leidt een inadequate emotie vaak tot zelfdestructief gedrag en belemmert het het probleemoplossend vermogen, zodat de persoon vast blijft zitten. 4 Cognitief gezien gaan inadequate emoties gepaard met irrationele gedachten. 5 Sociaal gezien lokt een inadequaat gevoel vaker bestraffend of vermijdend gedrag uit bij anderen (in plaats van de meer gewenste reactie empathie). Deze indeling kan de therapeut in het achterhoofd houden wanneer hij gevoelens bij de clie¨nt uitvraagt. Het benoemen van emoties is iets wat sommige mensen gemakkelijk en anderen moeilijker af kan gaan. Het kan soms lastig zijn om de juiste woorden aan de juiste emoties te verbinden. Het gaat er dan ook niet om welke woorden men precies gebruikt voor het uitdrukken van bepaalde gevoelens. Het gaat erom dat duidelijk wordt wat de clie¨nt precies bedoelt met een bepaald gevoel en dat er verschillende woorden gehanteerd worden om adequate en inadequate gevoelens aan te duiden. De therapeut en de clie¨nt moeten immers wel hetzelfde taalgebruik hanteren om elkaar te begrijpen, ter voorkoming van onjuiste aannamen en van verkeerde beslissingen over de aanpak van het probleem. Het woord irritatie bijvoorbeeld wordt door sommige mensen als een adequate emotie gepresenteerd. Mensen reserveren het begrip woede vaak voor ‘blinde woede’ of ‘totaal over de kook zijn’, zo’n 80 of 90 op de lijn van 100 tot 1. Maar als doorgevraagd wordt op het woord irritatie en het blijkt dat iemand er wel irrationele gedachten bij heeft e´n dat hij disfunctioneel gedrag vertoont, is irritatie in dit geval een

6 C: Emoties en gedrag

inadequate emotie. Om een goed beeld te krijgen van welk type emotie actief is, kan bijvoorbeeld het verschil tussen hetgeen de clie¨nt zegt en wat hij doet in de gaten gehouden worden. Het gaat er dus niet om dat het vocabulaire dat de clie¨nt gebruikt moet stroken met de woorden die in de vorige paragraaf gepresenteerd zijn. Als iemand zichzelf niet depressief noemt, maar liever spreekt van somberheid, kan men meegaan met het taalgebruik van de clie¨nt. Naast het woord somber dat zowel de clie¨nt als de therapeut als inadequaat bestempelen, wordt een woord gezocht dat behulpzamer is voor de clie¨nt. Het hoeft overigens niet beslist een woord te zijn. Sommige mensen zien dat meer voor zich in de vorm van een houding en zeggen ‘dat ik wat meer afstand ervaar tot de situatie’. 6.5

Ego-angst en angst voor ongemak

Ellis gaat uit van twee hoofdtypen van angst, waarvoor hij de volgende begrippen bedacht: ego-angst en angst voor ongemak (Ellis, 1979, 1980). Bij de meeste clie¨nten zullen beide typen angst een belangrijke rol spelen. Mensen hebben bijna nooit uitsluitend last van de ene of de andere, maar beide typen angst komen vaak in samenhang voor. Het begrip ego-angst is bij de meeste therapeuten bekend omdat het samenhangt met zelfbeeld en er een evaluatie van de zelfwaarde aan gekoppeld is. De meeste therapievormen besteden daar aandacht aan. Het begrip ‘angst voor ongemak’ (in het Engels bekend als discomfort anxiety of discomfort disturbance)is veel minder bekend maar vormt een belangrijke bijdrage tot een adequate aanpak van onder andere verslavingen, angsten en depressies. Ego-angst is de angst voor het ‘niet goed genoeg zijn’. Mensen verbinden allerlei voorwaarden aan hun ‘ik’ waaronder het ik pas ‘goed genoeg’ bevonden kan worden. Twee van de meest voorkomende verbindingen zijn: – De verbinding tussen werk en persoon, zoals: ‘als ik niet slaag in deze functie ben ik een waardeloze figuur’. Bij dreigend falen zal men zich dan waarschijnlijk zeer angstig gaan voelen. – De verbinding tussen een rol die een persoon inneemt en zijn totale persoonlijkheid, zoals ‘als mijn kinderen het niet goed doen in de maatschappij ben ik een waardeloze ouder’. Wanneer een puber zijn zinnen heeft gezet op feestvieren in plaats van op schoolwerk, zal de ouder met ego-angst sterk aan zichzelf gaan twijfelen en daardoor misschien minder goed in staat zijn om in te grijpen. In feite is hier sprake van generalisatie van e´e´n aspect van de per-

103

104

Rationeel-emotieve therapie

soonlijkheid naar de totale persoonlijkheid (zie hiervoor de hoofdstukken 12 en 13). Angst voor ongemak wordt ook wel lage frustratietolerantie (LFT) genoemd. Mensen hebben de neiging moeilijkheden uit de weg te gaan uit angst het ongemak dat een en ander met zich meebrengt niet aan te kunnen. Mensen zoeken graag de gemakkelijkste weg; om de zure appel heen is gemakkelijker dan er dwars doorheen. LFT vertegenwoordigt ook de neiging die mensen hebben om te eisen dat de wereld zo in elkaar moet zitten als zij het hebben willen en er ‘niet tegen kunnen’ als de dingen niet zo blijken te zijn als zij willen. Ellis (1980) veronderstelt dat dit voortkomt uit een aangeboren neiging tot onmiddellijke behoeftebevrediging. Tegen een natuurlijke, aangeboren neiging ingaan is moeilijk en daarom is het ook moeilijk de frustratiedrempel te leren verhogen. Een duidelijk voorbeeld waarbij sprake is van angst voor ongemak is het bekende verschijnsel van ‘angst voor de angst’, dat onder andere bij hyperventilatie een rol speelt. Bij hyperventilatie zit vaak de cognitieve component: ‘Ik mag me niet zo ongemakkelijk gaan voelen, want dan kan ik (weer) gaan hyperventileren of bewusteloos raken’. Het is echter evengoed mogelijk dat men uitsluitend opziet tegen het opnieuw beleven of voelen van de angst en de fysieke verschijnselen die ermee gepaard gaan: ‘Ik mag me niet weer zo angstig voelen, ik kan er niet tegen dat gevoel te hebben’. Het is evident dat men door zo te redeneren de angst versterkt, waardoor bijvoorbeeld vermijdingsgedrag kan optreden. Op de aanpak van deze problematiek komen we later terug (hoofdstuk 11). Ook bij depressie en woede speelt LFT een belangrijke rol. Als iemand vindt dat de wereld het hem niet zo moeilijk mag maken, of dat hij zijn portie ellende wel gehad heeft voor dit jaar, dan is de kans op depressie aanwezig bij een nieuwe tegenslag. Indien een leerkracht vindt dat hij niet met allerlei onbenulligheden lastig gevallen mag worden, groeit de kans op een woede-uitbarsting als een leerling dat toch doet. Dryden (1999) pleit voor de term non-ego disturbance in plaats van LFT omdat de discomfort disturbances meer behelzen dan alleen het slecht kunnen verdragen van frustraties. Bovendien vindt hij de term lage frustratietolerantie op zichzelf verwarrend en pleit hij voor differentiatie van het begrip. Dryden stelt dat we bijvoorbeeld beter van frustratieintolerantie zouden kunnen spreken bij iemand die geen kleine frustraties kan verdragen, en van hoge frustratietolerantie bij iemand die veel frustraties kan verdragen.

6 C: Emoties en gedrag

In zijn artikel pleit Dryden voor een taxonomie van non-ego disturbance, en hij noemt een aantal verschillende vormen hiervan, die tot een betere indeling en beter begrip van deze problematiek zou kunnen leiden. Dryden noemt onder andere de intolerantie voor emoties, intolerantie voor pijn, voor specifieke sensaties zoals geuren en geluiden, intolerantie voor fysieke of psychologische problemen, voor bepaalde onrechtvaardigheden, voor frustraties, voor veranderingen, of het tegenovergestelde, de intolerantie voor als dingen hetzelfde blijven (saaiheid). Harrington (2005) ontwikkelde de Frustration-Discomfort Scale, waarin vier discriminerende dimensies worden onderscheiden: – de ‘emotionele-intolerantieschaal’ die het idee betreft dat emotionele spanningen ondraaglijk zijn en onmiddellijk opgelost moeten worden; – de ‘comfortschaal’ die de eis betreft dat het leven niet moeilijk moet zijn en dat je maar weinig inspanningen zou moeten hoeven leveren om het leuk te hebben; – de ‘rechtenschaal’ die het idee betreft ‘ik moet krijgen wat ik hebben wil, ik heb recht op ...’ (geluk bijvoorbeeld); – de ‘successchaal’ die het idee betreft ‘iets/ik moet heel goed zijn; als het minder goed uitpakt, is dat onverdraagzaam’. Door deze indeling bij de therapie te gebruiken kan er gerichter gediagnosticeerd worden en kan bekeken worden welke van deze discomfort-beliefs samenhangen met welke emotionele of gedragsproblemen. Uit de analyses van Harrington blijkt bijvoorbeeld dat uitstelgedrag meer samenhangt met ‘discomfortintolerantie’ dan met emotionele intolerantie. Uit onderzoek zal moeten blijken of er en zo ja welke samenhang er is tussen ego-angst en angst voor ongemak. Dat er samenhang is lijkt voor de hand te liggen. Als ik denk dat ik best goed ben in sport, is de kans groter dat ik bereid ben de kou en het vele vallen en opstaan te accepteren die onderdeel zijn bij leren snowboarden. Ik voorspel namelijk een positief eindresultaat, gebaseerd op mijn veronderstelde sportcapaciteit. En als ik denk dat ik niet goed ben in het aangaan van relaties, zal ik eerder afhaken als ik op een feestje niet onmiddellijk aansluiting vind. Maar het is niet zo dat er een e´e´n-op-e´e´nrelatie bestaat tussen ego-angst en angst voor ongemak. Het zou daarom fout zijn te veronderstellen dat werken aan ego-angst per definitie de frustratietolerantie ten goede zal komen. Bij therapeutische interventies wordt geadviseerd om zowel ego-cognities als frustratietolerantiecognities afzonderlijk aan te pakken.

105

106

Rationeel-emotieve therapie

6.6

Overige emoties

In dit hoofdstuk is voornamelijk gesproken over negatieve emoties. Uiteraard valt er ook onderscheid te maken in adequate en inadequate positieve emoties. Adequate positieve emoties zijn bijvoorbeeld blijheid, trots en nieuwsgierigheid. Inadequate positieve emoties zijn: euforie, arrogantie, overdreven trots. De reden waarom deze gevoelens in het bovenstaande weinig aandacht hebben gekregen, is dat mensen met inadequate positieve gevoelens deze zelf vrij zelden als inadequaat aanmerken, en daarom niet gemakkelijk bij de therapeut zullen belanden. Deze mensen worden we´l clie¨nt wanneer ze verwezen worden door een belangrijke persoon uit de naaste omgeving (bijv. de werkgever of partner) onder dreiging van het opzeggen van de (werk)relatie. De inadequate positieve gevoelens kunnen gezien worden als afweer van negatieve gevoelens. Vanuit deze hypothese kan op zoek worden gegaan naar de verschillende aspecten van de belevingswereld van de clie¨nt en de functie van het afweersysteem. Cynisme en verbittering willen we nog noemen. Hiervoor geldt hetzelfde als bij de positieve inadequate gevoelens: mensen met eens cynische of verbitterde houding komen niet gemakkelijk uit zichzelf in therapie. Cynisme en verbittering worden gezien als een poging om negatieve emoties tot een nulpunt-reactie om te vormen, met als doel de draaglast van de emoties te verkleinen. Beide gevoelens lijken een combinatie van chronische kwaadheid en depressie, met voor cynisme het accent op de eerste en voor verbittering het accent op de laatste. Vaak is er sprake van niet goed verwerkte ervaringen uit het verleden en speelt frustratie-intolerantie een rol. Tot slot nog een opmerking over ‘verbazing’. Als mensen zeggen zich in negatieve zin ergens over te verbazen, is er vaak sprake van een conglomeraat aan onderliggende gevoelens en functioneert verbazing als een afweer tegen intensere primaire gevoelens. Het is ogenschijnlijk ‘veiliger’ en comfortabeler je ergens over te verbazen dan je boos te maken over bijvoorbeeld de domme dingen die anderen kunnen doen. Primaire emoties leren benoemen en hanteren kan dan een therapiedoel zijn. In principe kunnen alle inadequate emoties voor verandering in aanmerking komen. Overeenstemming tussen clie¨nt en therapeut ten aanzien van welke emoties en gedragingen veranderd moeten worden en welke veranderingen gewenst zijn, is van het grootste belang.

7

De AC- of BC-connectie

Verschillende manieren om de clie¨nt de relatie tussen denken en voelen te leren. 7.1

De AC-connectie

Als mensen voor therapie komen, hebben zij in eerste instantie soms niet door dat zij zelf iets kunnen en moeten doen om zich anders te gaan voelen of om lastige situaties anders aan te pakken. Ze praten vaak verward, met veel onnodige details, of denken juist precies te weten hoe de vork in de steel zit en eindigen dan met de conclusie dat ze in de beschreven situatie niet anders konden doen dan ze deden. Een voorbeeld:

C:

T:

C:

T:

(projectleider in een technisch bedrijf, in vuur en vlam vertellend) En nu hebben we ook nog een nieuwe directeur. Dat is net een slavendrijver. Er wordt voortdurend op je gelet. Durf dan nog maar eens een dag vrij te nemen! (gooit olie op het vuur) Nee, een dag vrij nemen is welhaast onmogelijk als je aan de ketting van die slavendrijver ligt! (pakt dit niet op en gaat gewoon door) En ik heb een project op mijn bord gekregen van een collega-projectleider, die het totaal verprutst heeft. Nu mag ik de rotzooi weer opruimen. Er klopt niets van zijn dossier en als ik hem wat vraag, doet hij net of hij gek is. Kortom, het is een gekkenhuis op de zaak! (sluit zich met overdrijving ogenschijnlijk aan bij wat de clie¨nt zegt) Ja, in zo’n situatie moet je wel in de stress raken zeg! Ik geloof dat niemand onder die omstandigheden het hoofd koel kan houden ............ Eigenlijk moet je je baas hierheen sturen, zodat ik hem kan vragen om de

G. Jacobs, Rationeel-emotieve therapie, DOI 10.1007/978-90-313-6564-7_7, © 2008 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij

108

Rationeel-emotieve therapie

voetkettingen wat losser te draaien. En stuur dan ook meteen je collega, dan vraag ik hem om eerst dat project zodanig recht te breien dat jij er op een gemakkelijke manier mee verder kunt.

Het principe dat we hier illustreren is de verbinding die de clie¨nt legt tussen de situatie (A) en zijn reacties (C). De clie¨nt doet alsof het in bovenstaande situatie onmogelijk is om zich anders te voelen of te gedragen dan hij doet. Dit verschijnsel noemen we de AC-connectie. De clie¨nt legt een oorzakelijk verband tussen de gebeurtenis (A) en de emotionele en gedragsmatige gevolgen of consequenties (C) ervan. In het voorbeeld meent de projectleider dat de baas en het overgenomen project de directe oorzaak zijn van zijn gespannenheid. Hij zegt in feite ‘door A voelde ik C’. In schema wordt dat: A ? C. De therapeut wil dat de clie¨nt gaat nadenken over zijn eigen bijdrage in de reacties die hij vertoont (de C) en dat hij gaat inzien dat verschillende reacties mogelijk zijn. De clie¨nt is geen slachtoffer van, maar medespeler in de situatie. Het is de bedoeling dat de handelingsbekwaamheden van de clie¨nt vergroot worden doordat hij de verantwoording leert nemen voor de emoties die hij bij zichzelf teweegbrengt. De therapeut houdt dan ook tijdens de gesprekken voortdurend het ABC-schema in gedachten; de B’s (opvattingen) spelen een belangrijke rol bij het tot stand komen van de C (de gevoelens en gedragingen). We hebben dan niet bovenstaand verband maar dat in figuur 6.

Figuur 6

Dit schema wordt ook aan clie¨nten uitgelegd, wanneer ze een ACconnectie aanbrengen in het verhaal dat ze vertellen. Het schema kan expliciet aan de clie¨nt uitgelegd worden op een didactische manier, of

7 De AC- of BC-connectie

impliciet voorgelegd worden, bijvoorbeeld door de woorden van de clie¨nt te herformuleren:

C:

T:

En nu hebben we ook nog een nieuwe directeur. Dat is net een slavendrijver. Er wordt voortdurend op je gelet. Durf dan nog maar eens een dag vrij te nemen! Je bedoelt te zeggen dat jij het jezelf niet permitteert om onder deze omstandigheden vrij te nemen. Ja, daarmee leg je jezelf behoorlijk aan de ketting.

Met deze herformulering van de woorden van de clie¨nt komt de nadruk meer op de clie¨nt zelf te liggen in plaats van op ‘de slavendrijver’. Het vergt voor een beginnende RET-therapeut behoorlijk wat oefening om te horen op welke wijze de clie¨nt steeds opnieuw de AC-connectie legt. Nog een voorbeeld:

C:

T:

Kijk, ik ben enorm streng opgevoed. Dat heeft voor- en nadelen, dat lijkt me duidelijk. Het betekende ook een hoop duidelijkheid en als die duidelijkheid wegvalt, dan raak je natuurlijk gespannen. Wat bedoel jij precies met ‘natuurlijk’? Het is namelijk wel begrijpelijk dat je je dan gespannen gaat voelen, maar dat is nog niet ‘natuurlijk’. Iemand kan zich in plaats van gespannen, bijvoorbeeld ook opgelucht voelen als die strenge duidelijkheid ontbreekt. Dat heeft ermee te maken hoe je ertegen aankijkt dat er geen duidelijk omschreven regels meer zijn. Zie je dat als ‘nou dat is mooi’, dan voel je je goed. Maar zie het als ‘wat eng, wat moet ik nu?’ dan zal je je gespannen gaan voelen.

Bij deze clie¨nt lijkt het alsof hij inzicht heeft in de oorzaak van zijn gespannenheid. Hij koppelt dat met een zekere stelligheid aan zijn opvoeding en het wegvallen van ‘duidelijkheid’ (regels en normen die als richtlijn voor het bestaan gevolgd worden). Maar, niet het wegvallen van die duidelijkheid (A) op zich maakt dat deze clie¨nt zich gespannen (C) gaat voelen, maar zijn eigen opvatting (B) hierover. Uit de manier waarop deze clie¨nt nu over zijn gespannenheid praat, blijkt

109

110

Rationeel-emotieve therapie

nog geenszins zijn eigen aandeel aan zijn gespannenheid. Hij kan immers niets meer veranderen aan zijn opvoeding of aan het wegvallen van de duidelijkheid, want dat is verleden tijd. Waarschijnlijk kan er wel gesleuteld worden aan de visie (B) van de clie¨nt, die hier overigens nog niet genoemd is. 7.2

BC-connectie overdragen

In deze paragraaf laten we een aantal manieren aan bod komen om de AC-connectie te veranderen in een BC-connectie. 7.2.1 onderwijzen van het abc-principe Aan de hand van het voorbeeld van de clie¨nt wordt het ABC-schema en de door de clie¨nt gemaakte AC-connectie uitgelegd. Dat kan door de hierboven weergegeven schema’s voor de clie¨nt te tekenen en stapsgewijs in te vullen. Deze didactische benadering wordt vooral gebruikt in het begin van de therapiecyclus. Dat gaat als volgt:

C:

T: C: T:

C: T: C: T: C: T:

Kijk, vanmorgen had ik dus weer zoiets met mijn man. Dan hebben we goed afgesproken dat hij voortaan zijn natte handdoeken meteen uithangt in de douche, maar dan vind ik er weer een als een dweil op de slaapkamervloer. En als ik er dan wat van zeg, doet hij net of zijn neus bloedt. Kijk, ja, zo kan hij me wel op de kast krijgen natuurlijk. Nou, dit is nog eens een mooi voorbeeld van een ACconnectie, dat je daar geeft. He`? Weet je dat ik je vorige keer heb uitgelegd waar de letters ABC voor staan? Ik ga je nu wat nieuws leren. Een van de meest voorkomende fouten die mensen maken is dat we de A aan de C verbinden, zoals jij nu doet (schrijft op het bord). Wat is in dit geval jouw A? Dat Hans zijn zooi niet opruimt. Ja, dat is heel correct samengevat. En wat is jouw C? Ik word bloedlink en ga hem lopen afzeiken. Zouden we dat de categorie ‘woedend’ kunnen noemen? Ja zeker. In je taalgebruik koppel je de zooi en de woede aan elkaar (tekent A ? C). Maar dat klopt niet, ook al lijkt het zo.

7 De AC- of BC-connectie

C: T:

C: T:

Want als je het zo bekijkt, zou jij je leven lang emotioneel afhankelijk blijven op dit gebied als Hans zijn zooi niet opruimt. (knikt instemmend.) Nou, dan zou ik Hans maar op een ‘zooi-opruimtraining’ sturen, want dan is jouw probleem opgelost. Maar zo te horen heb jij hem ook al een flinke training gegeven, die helaas niet goed is aangeslagen. Hans heeft zijn diploma nog niet gehaald, begrijp ik. Dus niet Hans veroorzaakt je woede (T zet een kruis door de AC-connectie: A ?6 C), maar (............) Dat doe ik zelf. Ja, fijn he` (............), want da´t geeft je de mogelijkheid om op een andere manier greep te krijgen op wat zich afspeelt.

Vervolgens kan overgeschakeld worden naar hoe de clie¨nt dat doet, via welke B’s, en wordt figuur 6 uit paragraaf 7.1 getekend. 7.2.2 aandikken van het oorzakelijke verband De AC-verbinding door de projectleider in 7.1 zelf gelegd, wordt sterk overdreven door de therapeut. Deze techniek werkt vaak goed bij mensen die al thuis zijn in de principes van de RET en fungeert dan als een reminder voor een denkfout. Bij mensen die de ABC-principes nog niet kennen, komen we vaak het effect tegen dat ze zich gesteund voelen in hun oorspronkelijke reactie wanneer de therapeut hun visie aandikt. Als de therapeut vervolgens uitlegt dat hij het met de clie¨nt oneens is, ontstaat vaak verwarring bij de clie¨nt. Verwarring kan echter prima werken om nieuwe ideee¨n ingang te doen vinden. Soms is het effect dat clie¨nten zelf gaan vragen waarom de therapeut zo reageert als hij doet, of dat men zelf al gaat vermoeden dat er sprake is van een denkfout. 7.2.3

C:

herformuleren in combinatie met uitleg

Ik weet niet hoe het komt maar ik ben de laatste tijd gewoon depressief. Ik denk dat het door het weer komt. Ik

111

112

Rationeel-emotieve therapie

T:

C:

T:

hoor meer mensen erover klagen, en mijn moeder heeft er ook altijd last van in deze tijd van het jaar. Ja, dat is natuurlijk mogelijk. We weten niet precies het verband tussen weersomstandigheden en gevoelens van mensen en daar wordt nogal eens over gespeculeerd. Ook kunnen we per individu niet goed onderzoeken of er sprake is van een genetische component waardoor zich in de winter meer depressieve gevoelens ontwikkelen, daar hebben we geen tests voor of zo. Maar als het zo is dat het met het weer te maken heeft, of dat het genetisch bepaald is, dan zitten we eigenlijk voor niets hier bij elkaar. Dan moeten we wachten op de lente, en je genen ............ ja, die heb je nu eenmaal. Op dit moment zie ik meer reden om te onderzoeken wat jouw eigen bijdrage is aan de depressie. Mogelijk spelen er dingen in je leven waar je niet goed mee uit de voeten kunt, of waar je nog geen passende oplossing voor hebt gevonden (de therapeut verwijst naar de dingen die de clie¨nt op het intakeformulier heeft geschreven). Misschien doe jij iets specifieks met die dingen, waarmee je zonder dat je dat precies weet, de depressieve gevoelens aanwakkert. Hoe gaat het nu tussen Jasper en jou, want dat is toch een bron van spanningen? Ik weet niet of dat ermee te maken heeft, want we hebben wel goed met elkaar kunnen praten de afgelopen tijd. Ik weet alleen niet goed wat ik wil met vrijen met hem. Ook al heb ik gezegd dat ik even tijd wil om dat uit te zoeken, dan maakt hij later toch weer toespelingen dat hij wil vrijen en dan gaan bij mij gewoon de luiken dicht. Ho, wacht even. Dat is geen automatisch proces. (lachend) Het zijn geen garagedeuren die hij met een druk op de knop kan bedienen. Jij bedient die luiken; jij doet iets waarmee je opnieuw de luiken dichtdoet. Laten we eens kijken hoe dat in elkaar zit.

7 De AC- of BC-connectie

7.2.4 andere mogelijke reacties navragen Andere mogelijke reacties van de clie¨nt zelf:

C: T: C: T:

C:

T:

Ik raak elke keer weer helemaal van slag als die collega me zo benadert en zeg dan steeds precies het verkeerde. Is dat inderdaad altijd zo geweest met die collega? Is het je tot op heden nog nooit gelukt om adequaat te reageren? Nee, volgens mij raak ik meteen geblokkeerd sinds ik samen met haar op dat project zit. Heb je niet in eerdere werksituaties vergelijkbare personen meegemaakt, bij wie je dat ook overkwam, maar bij wie jouw reacties na verloop van tijd veranderden? (denkt diep na en komt na enig speurwerk met enkele vergelijkbare A’s maar andere C’s zowel in de prive´sfeer als op het werk.) Kijk, dat is mooi, want dat wil zeggen dat je wel anders ku´nt reageren onder die omstandigheden. Je weet alleen niet hoe je tot die verandering bent gekomen, dus dat gaan we eens goed onder de loep nemen.

Soms lukt het mensen niet om desgevraagd met voorbeelden te komen die de uitzondering op de vermeende regel zijn, maar hoort de therapeut in dezelfde sessie of een sessie ervoor of erna de uitzonderingen en wijst de clie¨nt daar dan op. Andere mogelijke reacties van andere mensen:

C: T: C: T: C: T:

Ik raak elke keer weer helemaal van slag als die collega me zo benadert en zeg dan steeds precies het verkeerde. Zijn er nog anderen die samen met die collega een project doen? Ja, hoezo? Reageren die op dezelfde manier op die collega als jij nu doet, of zijn er verschillen? (legt uit dat die reacties verschillend zijn.) Zij reageren anders, omdat zij op een andere manier naar die persoon kijken. En jij kunt ook anders tegen die persoon aankijken. Laten we eens kijken wat jij denkt over die

113

114

Rationeel-emotieve therapie

collega en hoe je denkt dat je je ten opzichte van haar moet gedragen, want da´t is waarschijnlijk de oorzaak van je blokkade.

7.2.5

C:

T:

omkering van reacties voorhouden

Ik ben zo moe! Dat komt omdat ik wel bezig kan blijven met iedereen achter zijn vodden aan te zitten. Maar die deadline voor die stukken ligt er, dus ik moet wel. Ik ken iemand die in een sector werkt waar voortdurend met deadlines gewerkt wordt, en die is speciaal aangesteld als ‘achter-de-vodden-aanzitter’. Zo stond het ook in de advertentie! Misschien moet ik je eens met die persoon in contact brengen, zodat je kunt afkijken hoe die achter de vodden van de collega’s aanzit, zonder zichzelf moe te maken. Deze man komt elke avond thuis en zegt dan tegen zijn partner: ‘ik heb weer zo heerlijk achter ieders vodden aangezeten, wat doet me dat deugd!’ Als jij het wilt, kun je ook zo’n attitude aanleren. Deze man is ook niet als achter-de-vodden-aanzitter geboren, maar is net als jij door schade en schande wijs geworden en hij heeft er nu zijn specialiteit van gemaakt. Dus laten we maar eens een kijkje nemen in jouw gedachten over het feit dat je mensen achter hun broek moet aanzitten, waarmee jij jezelf zo moe maakt. Want je wilt immers nog met voldoende energie van je werk thuiskomen om de avond prettig door te kunnen brengen, is het niet?

7.2.6 gevoelens zijn prive´ -eigendom Voor veel clie¨nten is het wel aannemelijk dat ze een eigen bijdrage leveren aan hun emotionele tumult, maar het idee dat zij het hoofdzakelijk zelf doen, nemen ze niet zomaar aan. Mensen denken toch vaak vrij hardnekkig dat als de ander precies weet waar zij gevoelig voor zijn, het die ander ook zal lukken om hen ‘op de kast te krijgen’, ‘uit de tent te lokken’ of ‘het bloed onder de nagels vandaan te halen’. Ook wanneer men met echtparen werkt is dit een speciaal punt van aandacht. In vastgelopen relaties zijn de partners er juist in verstrikt geraakt de ander verantwoordelijk te stellen voor het miserabele ge-

7 De AC- of BC-connectie

voel of de sfeer in huis. Via uitleg over hoe gevoelens werken of via levendige voorbeelden kan de clie¨nt geleerd worden dat gevoelens individueel en ‘binnen in’ de persoon zelf aangemaakt worden en dus ook ‘binnenin’ stopgezet of veranderd kunnen worden. Uitleg aan de hand van eenvoudige voorbeelden:

T: C: T: C: T:

Stel je voor, dadelijk brengt een clie¨nt een bos bloemen voor mij. Hoe denk je dat ik zal reageren? Blij natuurlijk. Nee, niet per se. Dat hangt ervan af. Ik kan bijvoorbeeld ook met angst reageren. Met angst? Ja, namelijk als ik denk ‘o jee, die clie¨nt is zeker verliefd op me en ik weet niet hoe ik daarmee om moet gaan. Ik moet het wel in de hand kunnen hebben.’ Of ik kan met boosheid reageren, namelijk als ik denk ‘hij probeert me zeker te manipuleren, de zak, hij moet toch weten dat ik daar niet tegen kan’. Snap je hoe het zit?

Uitleg aan de hand van gedrag in sessie:

T: C: T: C: T:

C: T: C: T:

Dus jij denkt dat je mensen kunt kwetsen of verdrietig kunt maken, of kwaad? Ja, zeker. Nou, probeer het dan maar eens. Probeer mij maar eens te kwetsen of kwaad te maken. Ja maar ik ken jou nog niet goed genoeg, dus ik weet je zwakke plek nog niet te zitten. Dan doe ik je die cadeau. Ik ben er erg gevoelig voor als mensen mij niet vertrouwen of mij beschuldigen van iets wat ik niet gedaan heb. Dus als je me openlijk wantrouwt, moet ik me volgens jouw theorie gekwetst gaan voelen. (blijft afwachtend kijken.) Nou vooruit, probeer eens. Ja, dat zal wel niet lukken, denk ik. Dat klopt! En weet je waarom niet? Pas als ik denk: ‘Zij mag mij niet wantrouwen’, ga ik me gekwetst voelen. Maar

115

116

Rationeel-emotieve therapie

als ik denk: ‘Zij mag mij best wantrouwen, ook al vind ik dat niet leuk’, voel ik me niet gekwetst.

De therapeut legt vervolgens uit wat er op B-niveau moet gebeuren om je gekwetst of kwaad te voelen. Uitleg van de dynamiek bij echtparen: In het geval van relaties hebben beide partijen de neiging te doen alsof niet hij of zij zelf maar de ander verantwoordelijk is voor de ontstane situatie en het inadequate gevoel. We willen in therapie dat elke partner het eigen aandeel in de emotioneel problematische situatie gaat nemen. Dat gaat als volgt. Een voorbeeld van een echtpaar (V= vrouw en M = man):

V:

T:

V: M:

T:

Als hij weer zo bot doet, dan zie ik het echt niet meer zitten. Dan denk ik ‘ik kan er maar beter mee stoppen’ en dan kan ik ook geen genegenheid tonen. Je kunt dan wel genegenheid tonen, want daar heb jij in principe veel van in huis heb ik begrepen, maar je kiest ervoor dat niet te doen. Ik ben dan zo kwaad dat ik denk ‘barst jij maar’. Als zij zo’n houding heeft van ‘barst jij maar’, en dat heeft ze al een halfjaar tegenover mij, want ik sta al lang droog, dan kan ik me natuurlijk ook niet meer normaal opstellen. Bij jullie alle twee zit je kwaadheid in de weg om anders te reageren tegenover elkaar. Dus als je wilt dat je vorderingen maakt, zou ieder iets aan de eigen kwaadheid kunnen doen. Want nu zeggen jullie alle twee ‘als hij/zij verandert, dan kan ik het ook’, maar dat maakt je wel erg afhankelijk van wie de eerste stap zet. Als je alle twee eerste stappen zet in het aanpakken van je kwaadheid, kom je wellicht verder.

7 De AC- of BC-connectie

van een echtpaar (M1 = man 1 en M2 = man 2):

M1 (Henri): Hij haalde me het bloed onder de nagels vandaan en toen heb ik die vaas op de grond gesmeten. M2 (Arthur): Luister eens goed, jij was gewoon niet voor reden vatbaar. Je bleef maar achter die krant zitten en je doet dan net of ik niet besta als ik het over de kinderen wil hebben. Ja, natuurlijk blijf ik dan bezig met contact zoeken, want jij reageert niet. Als jij gewoon antwoordt, is er niks aan de hand. Dan noem jij mij een doordrammer, maar dat is gewoon een logisch gevolg van het feit dat er wel dingen besproken moeten worden over hoe het met de kinderen gaat. T: Als ik goed luister zegt Henri ‘niet ik, maar Arthur heeft die vaas kapot gemaakt,’ en Arthur zegt ‘ik dram niet door, jij doet dat’. M: (moet lachen) Daar heb je wel gelijk in. T: Misschien is het voor jullie alle twee even wennen dat je helemaal zelf je emoties opbouwt. Als echtpaar ben je emotioneel met elkaar verweven, want die emotionele verbondenheid is de basis van je relatie. Maar soms houd je de ander onterecht verantwoordelijk voor je eigen emoties. Daar klinkt het hier naar. Henri, jij hebt jezelf zo kwaad gemaakt dat je iets kapot hebt gemaakt, wat je niet wilde. Arthur, jij kunt er kennelijk emotioneel nog geen draai aan geven als Henri zich niet beschikbaar opstelt. Dan lijken je emoties met je aan de haal te gaan waardoor je gaat drammen, wat je niet wilt. Klopt dat zo?

In theorie is het niet goed mogelijk om verandering in gevoel te bewerkstelligen, zolang de clie¨nt het principe van de BC-connectie nog niet snapt of wel snapt maar niet bereid is op zichzelf toe te passen. Immers, de clie¨nt moet eerst de verantwoordelijkheid voor de eigen reacties op zich nemen, om tot verandering van die reacties te kunnen komen. Zolang men denkt dat de spanningen door een ander worden veroorzaakt, blijft men van de ander afhankelijk.

117

118

Rationeel-emotieve therapie

Kan de therapeut verder gaan naar de B’s of D’s wanneer het nog onduidelijk is in hoeverre de clie¨nt de BC-connectie begrijpt? Dat hangt ervan af. In sommige gevallen is het van belang enkele sessies te besteden aan alleen maar het verzamelen van AC-combinaties en het ontkrachten van het verband ertussen alvorens verder te gaan. In andere gevallen is het niet beslist nodig om volledige eenduidigheid te hebben over de BC-connectie, en krijgt de clie¨nt juist meer zicht op de BC-connectie tijdens het uitdagingsproces. Dit moet per geval bekeken worden. In het algemeen geldt we´l dat het belangrijk is om de BC-connectie herhaaldelijk de revue te laten passeren. De AC-connectie is een valkuil, waar men steeds opnieuw geneigd is in te tuinen. De clie¨nt kan het begrijpen voor de ene situatie, maar bij een volgende situatie kan hij het principe weer kwijt zijn. De BC-connectie kan uitgelegd worden nadat er een A en een C verzameld zijn of, nadat een A, B en C verzameld zijn.

8

De praktijk van de A en de C

Het uit elkaar halen van dat wat tot de situatie behoort en dat wat het gevoel van de clie¨nt betreft. 8.1

Het structureren van de problematiek

Clie¨nten bieden hun verhaal meestal weinig gestructureerd aan. Ze komen immers niet voor niets om hulp. De problematiek is voor henzelf over het algemeen weinig ordelijk en inzichtelijk. Dit komt bijvoorbeeld omdat de situatie door meerdere factoren bepaald wordt, die vaak al langere tijd een rol spelen. Doorgaans is er een melange aan gevoelens. De therapeut moet daarom wat relevant is scheiden van wat irrelevant is, om de problematiek voor de clie¨nt hanteerbaar te maken. Een en ander moet in kleine gedeelten worden aangereikt. De clie¨nten die een sessie openen met een duidelijk omschreven gevoel en reeds bijpassende situatie, zijn in de minderheid. Een ‘modelclie¨nt’ zoals de volgende, maken we niet vaak mee:

T: C:

Wat is je probleem? Ik wil vandaag werken aan mijn angst voor het verlies van mijn partner, omdat ik door die angst veel energie verspil aan het opletten met wie ze praat wanneer we samen op een feestje zijn. Daardoor kan ik niet meer van feestjes genieten.

Veel vaker vertelt een clie¨nt in de volgende trant, waaruit een mengeling van gevoelens naar voren komt.

G. Jacobs, Rationeel-emotieve therapie, DOI 10.1007/978-90-313-6564-7_8, © 2008 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij

120

Rationeel-emotieve therapie

Voorbeeld 1

T: C:

T: C: T: C:

T: C:

Wat is je probleem? Nou, het was weer goed mis deze week. Han heeft zich werkelijk asociaal gedragen ten opzichte van mijn familie. Weet je wat hij deed (er volgt een gedetailleerde opsomming van asociaal gedrag). En hoe reageerde jij? Ja, hoe reageerde ik; zoals altijd eigenlijk. En hoe doe je altijd, hoe moet ik mij dat voorstellen? Eerst weet ik niet goed hoe ik me moet gedragen. Maar dan denk ik, kom op maak er iets leuks van, en dan ga ik een poos gewoon mijn eigen gang. Maar naarmate hij meer drinkt, raak ik meer van slag. Waar merk je dat aan, hoe gaat dat bij jou in zijn werk, dat van slag raken? Mijn spieren beginnen te trillen en ik kan me niet meer concentreren op het gesprek dat ik aan het voeren ben. Dan zou ik hem wel wat willen doen (............) Tegelijkertijd krijg ik het Spaans benauwd.

Uit de woorden van de clie¨nt blijkt dat er meerdere gevoelens en gedragingen aan de orde zijn. Ze noemt achtereenvolgens: – dat ze niet goed weet hoe ze zich moet gedragen (waarschijnlijk onzekerheid); – dat ze haar eigen gang gaat (mogelijk functioneel gedrag); – dat haar spieren trillen; – dat ze haar concentratie verliest; – dat ze ‘hem wat wil doen’ (waarschijnlijk kwaadheid); – dat ze het Spaans benauwd krijgt. Dit is een voorbeeld waarbij meerdere gevoelens en gedragingen een rol spelen in e´e´n situatie. Hierna, in 8.2.2 onder b wordt aangegeven hoe de verschillende gevoelens verder in kaart gebracht worden. Het kan ook zijn dat de clie¨nt zich voor meerdere probleemsituaties tegelijk gesteld ziet, en deze tegelijkertijd wil aanpakken. Een voorbeeld daarvan is de clie¨nt die vastloopt op zijn werk vanwege conflicten met zijn baas, problemen thuis heeft met zijn puberende dochter, e´n ruzie heeft met zijn familie over de verdeling van de erfenis van een oudtante.

8 De praktijk van de A en de C

Het advies luidt: pak slechts e´e´n probleem tegelijk aan. Onderzoek welk probleem het meest belastend is voor de clie¨nt, en stel een prioriteitenlijst voor de aanpak van de problematiek vast. Dat gaat als volgt. Voorbeeld 2

T:

C: T:

C: T:

T: C:

(vat de verschillende problemen die de clie¨nt genoemd heeft samen) We hebben dus drie verschillende problemen. Misschien zijn er nog wel meer, maar deze drie komen nu als de belangrijkste naar voren. Welk van de drie is het belangrijkste voor je om het eerst aan te pakken? Het lijkt me niet goed mogelijk om ze alle drie tegelijk onder de loep te nemen. Eigenlijk alle drie, want het speelt nu allemaal tegelijk en er moet echt wat aan gebeuren, want anders (............) (valt in de rede) Ik begrijp dat je hard aan de slag wilt, maar als we de dingen door elkaar gaan doen, lopen we het risico dat we geen van de drie gebieden goed uitdiepen en je bij alles een beetje krijgt. Dan kom je nog niet veel verder, terwijl ik begrepen heb dat je nu juist een grondiger oplossing voor een en ander wilt. Dat is waar. We kunnen op twee manieren een keus maken. We kunnen kijken welk probleem je emotioneel gezien het meest belast, of we kunnen kijken wat er om bepaalde andere redenen dringender is. (Bij doorvragen naar de emotionele belasting blijkt die over de drie onderwerpen ongeveer gelijk te liggen.) Wat is het meest urgent? Loop je in een van de genoemde situaties ree¨el gevaar? Dat met mijn dochter duurt al een poos, en die zal niet ogenblikkelijk het huis uit rennen, want daar heeft ze al vaker mee gedreigd en het is nog nooit gebeurd. De erfenis, daar loop ik geen financieel risico mee want het erfrecht is vrij duidelijk omschreven, maar ik loop wel het risico op breuken in de familie en dat zou ik heel erg vinden. Op het werk is het inmiddels wel zo hoog opgelopen dat de baas gedreigd heeft me op non-actief te zetten als er zich weer zo’n incident voordoet.

121

122

Rationeel-emotieve therapie

Na geı¨nventariseerd te hebben hoe op non-actief staan een werkelijk risico voor de clie¨nt vormt, wordt besloten om allereerst te gaan werken aan de conflictsituatie met de baas. 8.2

Het specifie¨ren van de A en de C

Om de problematiek van de clie¨nt te kunnen structureren en om de doelstelling voor de sessie te bepalen, beginnen we de sessie door de A en de C te onderscheiden en te specifie¨ren. 8.2.1 openingsvraag voor de a en de c Standaard in de RET is de openingsvraag: ‘Wat is het probleem?’ of ‘Waar wil je vandaag aan werken?’ Een variatie daarop is bijvoorbeeld een vraagstelling die aansluit bij de hulpverleningsrelatie: ‘Waar kan ik je vandaag mee van dienst zijn?’ ‘Waar heb je vandaag mijn hulp bij nodig?’ Met dergelijke vragen wordt direct ingezoomd op de problematiek van de clie¨nt. Er wordt ‘to the point’ gehandeld. Het maakt de clie¨nt duidelijk dat er actief gewerkt gaat worden. De manier van vragen van de RET-therapeut is erop gericht om zo concreet mogelijke A’s en zo specifiek mogelijke C’s te krijgen. Doorvragen is daarbij van groot belang. Voorbeeld 3

T: C: T: C: T: C: T: C:

Waar wil je vandaag aan werken? Ik heb me de laatste dagen zo ellendig gevoeld. Wat bedoel je precies met ellendig voelen? Was je ziek? Nee, de balen hebben, gewoon nergens zin in, depri zal ik maar zeggen. Bedoel je depressief of vind je dat een te groot woord? Dat klinkt wel heel zwaar, inderdaad. Meer somber, gedeprimeerd eigenlijk. Oke´. Was er een specifieke aanleiding of zijn er soms dingen gebeurd die daarmee te maken kunnen hebben? Ik weet het niet, als ik in zo’n periode zit, weet ik het allemaal niet.

8 De praktijk van de A en de C

T:

Wanneer begon het precies; wat was daaraan voorafgegaan? Ik denk toen ik terugkwam van de sauna; want daar kon ik me ook al niet goed ontspannen, hoewel ik me er erg op verheugd had; vrijdagavond en zo (............) Was er iets in de sauna wat je bezighield, of baalde je dat je je niet kon ontspannen? Nou, alle twee eigenlijk (............) (valt stil). Wat was er in de sauna wat je bezighield? (zachtjes) Het was vrij druk en er waren vrij veel stelletjes van mijn leeftijd (............) ik weet niet (............) meestal zijn er meer mensen die alleen naar de sauna gaan (............) En hoe was dat voor jou om die stelletjes te zien? Meestal heb ik daar geen moeite mee, maar het leek wel of het gewoon verkeerd viel nu. Je bedoelt dat je je die vrijdagavond gedeprimeerd bent gaan voelen bij het zien (voor jou zo te horen onverwacht) van die stelletjes. Daar lijkt het wel op, ja. Zijn er nog meer dingen gebeurd die bijgedragen hebben aan je gedeprimeerdheid? (denkt na) Nee, ik geloof het niet. Dat gevoel is erg blijven hangen en alles wat daarna gebeurde was gewoon niet leuk; het hele weekend was eigenlijk niks.

C:

T: C: T: C:

T: C: T:

C: T: C:

Door middel van doorvragen zijn hier de A en de C gespecifieerd: A

C

=

situatie

=

ik ben alleen in de sauna en er zijn veel stelletjes

=

gevoel ? gedrag

=

gedeprimeerd ? niet goed kunnen ontspannen

8.2.2 vervolg Wanneer een A en een C gespecifieerd zijn, kunnen verschillende wegen bewandeld worden:

123

124

Rationeel-emotieve therapie

a

er kunnen meerdere A’s opgevraagd worden, zoals in voorbeeld 3;

b

er kunnen meerdere C’s naar voren komen of opgevraagd worden, zoals in voorbeeld 1;

c

er kan direct verdergegaan worden met het leggen van de BC-connectie en het opsporen van de gedachten behorend bij deze A en C;

d

de doelstelling voor de sessie kan gespecifieerd worden.

a Meerdere A’s Er kunnen meerdere A’s opgevraagd worden wanneer de therapeut vermoedt dat er meer dan e´e´n probleem is dat de clie¨nt bezighoudt. Bij depressieve klachten komt dit vaak voor. Het is dan zaak om uit te leggen dat er eerst een inventarisatie wordt gemaakt in A- en C-termen van de dingen die belangrijk zijn voor de clie¨nt, zonder meteen dieper in te gaan op de aard en inhoud van de problematiek. Om de A’s en bijbehorende C’s in kaart te brengen kan een flap-over gebruikt worden. De flap kan bewaard worden en er kan naar verwezen worden. Er wordt vervolgens, conform voorbeeld 2, besloten om aan e´e´n A en e´e´n C verder te werken. b Meerdere C’s Bij de A die de clie¨nt beschrijft kunnen meerdere gevoelens een rol spelen. In voorbeeld 1 kan de situatie van het feestje opgedeeld worden in ‘subsituaties’ met bijpassende gevoelens. A

=

begin van het feestje

C

=

onzeker ? niet goed weten hoe te gedragen ontspannen ? mijn eigen gang gaan

A

=

Han gaat steeds meer drinken

C

=

kwaad/Spaans benauwd (angst) ? spieren trillen/concentratieverlies

Vervolgens kan aan de clie¨nt worden gevraagd welke situatie of welk gevoelen het lastigst was om te hanteren. In dit voorbeeld ligt het voor de hand dat de clie¨nt het moment aanwijst waarop ze echt van slag raakt, boos wordt en het benauwd krijgt. Als er meerdere gevoelens (C’s) in e´e´n situatie een rol spelen, vraag de clie¨nt dan welk gevoel het sterkst is of van welk gevoel hij het meeste

8 De praktijk van de A en de C

last heeft. Begin met dat gevoel, om in tweede instantie het andere gevoel onder de loep te nemen. Dat gaat als volgt:

T: C: T: C: T:

Dus als Han steeds meer drank tot zich neemt, stijgt bij jou ook de spanning? Ja. Welk van beide gevoelens die je noemt is het sterkst: de kwaadheid of de benauwdheid? Ik denk de benauwdheid, want dan raak ik in een impasse. Ik weet dan gewoon niet meer wat ik moet doen. Oke´, dan kijken we eerst eens beter naar die benauwdheid en later komen we terug op de kwaadheid.

Er kunnen soms meer dan twee gevoelens een rol spelen in dezelfde situatie. Een clie¨nt met problemen op het werk is zowel boos omdat een collega een hogere functie heeft gekregen als angstig dat hijzelf niet hogerop zal kunnen komen, en bovendien depressief omdat uit de promotie van de collega blijkt, volgens hem, dat hij niet goed genoeg is. Hoewel het thema waarbinnen gewerkt wordt hetzelfde blijft, worden de verschillende gevoelens in principe afzonderlijk behandeld. c Meteen door naar de BC-connectie Wanneer een A en een C verzameld zijn, kan er ook direct worden doorgegaan met het leggen van de BC-connectie en het opsporen van de gedachten die behoren bij deze A en C. Per sessie maken we bij voorkeur e´e´n compleet ABC-schema (inclusief uitdagen en huiswerk). Het hangt zowel af van de problematiek van de clie¨nt als van de wijze waarop de clie¨nt zijn problematiek presenteert, of het gewenst is meteen bij de eerste A en C door te gaan met de rest van het ABCschema. In het volgende geval is dat bijvoorbeeld goed mogelijk:

C:

We hebben het vorige keer gehad over mijn huwelijksproblemen en daar ben ik ook in principe voor gekomen, maar er is gisteren iets gebeurd op mijn werk, en daardoor ben ik de hele dag al van slag.

De clie¨nt geeft in zo’n geval zelf aan dat hij het oorspronkelijke doel niet vergeet, maar momenteel iets belangrijkers heeft dat voorrang

125

126

Rationeel-emotieve therapie

behoeft. Ook de therapeut kan aangeven dat belangrijke emoties voorrang krijgen, bijvoorbeeld:

T:

Voordat we doorgaan met het bespreken van het huiswerk dat je gedaan zou hebben, wil ik eerst van je weten: zijn er deze week andere belangrijke dingen gebeurd die je vandaag behandeld wilt zien?

Of, ingaand op de emoties die de clie¨nt vertoont:

T:

Je ziet er moe uit. Ben je ergens van aangedaan, is het belangrijk daar eerst aandacht aan te besteden?

In het algemeen kan de therapeut het volgende advies volgen: wanneer de emoties hevig zijn of zich onmiddellijk bij het begin van de sessie aandienen, kan men doorgaans het beste meteen tot het opvragen van de gedachten en tot uitdagen overgaan, wanneer hetgeen de clie¨nt presenteert past bij de doelen die eerder gesteld zijn. d Het doel stellen Als de A en de C duidelijk zijn, kan het nuttig zijn om met de clie¨nt stil te staan bij het doel voor de sessie. Ook als de C duidelijk disfunctioneel is, wil dat nog niet zeggen dat de clie¨nt er zelf aan wil werken om de C te veranderen. Mensen neigen er steeds toe om de A te veranderen of om steun te vragen bij hetgeen ons is overkomen. Bijvoorbeeld:

T:

C: T:

C:

Je zegt dat je zoon het vertikt om te bellen als hij niet komt eten en dan ook nog eens zijn mobiel niet opneemt als jij hem belt om te vragen waar hij blijft. Ik ben dan woest en heb hem laatst bij thuiskomt door elkaar gerammeld. Wat is nou precies je doel? Je had vorige keer toch als algemeen doel gesteld dat je het contact met je zoon wil verbeteren? Dat klopt, maar op deze manier maakt hij het me wel erg moeilijk!

8 De praktijk van de A en de C

T: C: T:

C: T:

Denk je dat het past in je algemene doel om hem door elkaar te rammelen? Nee, mijn vrouw was ook al pisnijdig op me dat ik mij liet gaan. Denk je dat het in het belang is van je algemene doel als jij, ook in situaties waarin hij het je erg moeilijk maakt, je boosheid in bedwang weet te houden? Ja, dat denk ik wel. Zullen we eens kijken wat je zou kunnen doen om je boosheid beter te leren regelen in dit soort moeilijke situaties?

Neenan en Dryden (2001) benadrukken dat zowel de algemene doelen als de specifieke doelen per sessie benoemd moeten worden en dat ook expliciet aan de clie¨nt gevraagd moet worden of hij gecommitteerd is om zijn gedrag te veranderen. Als de clie¨nt ambivalent is over verandering kan een kosten-batenanalyse dienen om zijn motivatie voor verandering te verhogen. 8.3

Adders onder het gras

Op de vraag ‘wat is het probleem?’ antwoorden clie¨nten niet altijd in herkenbare ABC-termen. Immers, de therapeut werkt wel met deze theorie en de bijbehorende termen in het achterhoofd, maar voor de clie¨nt geldt dat niet; ook niet wanneer de A’s, B’s en C’s al enkele malen in de sessies aan de orde zijn geweest. Hierna beschrijven we verschillende typen reactiepatronen die clie¨nten kunnen vertonen en de manier waarop de therapeut daar het beste op kan ingaan. 8.3.1 indirecte beschrijvingen van a en c Sommige clie¨nten zijn geneigd op indirecte wijze hun probleem aan de orde stellen. Dit kan gebeuren door bijvoorbeeld abstracte beschrijvingen van het probleem te geven (1) of door onduidelijke taal te gebruiken (2).

127

128

Rationeel-emotieve therapie

Voorbeeld 1: abstracte beschrijvingen

C:

T: C:

T:

Ja, nu zat ik laatst zo te denken, wat doen mensen nu als ze in een situatie komen waar ze niet goed mee uit de voeten kunnen? Wat bedoel je precies? Nou, stel je voor dat iemand ergens naartoe moet en niet weet wat hem te wachten staat. Dat er bijvoorbeeld dingen kunnen gebeuren waar hij niet op is voorbereid of iets dergelijks. Dan denk ik ja, hoe kan een mens daar toch iets zinvols mee doen? Het lijkt alsof je iets speciaals in je hoofd hebt. Is er soms iets wat jou te wachten staat, waar je je misschien onzeker over voelt?

Nog een voorbeeld van abstracte beschrijvingen:

C:

T: C:

Weet je wat het is, mensen zijn zo onvriendelijk tegenwoordig. Ik vind dat er zo weinig om elkaar gedacht wordt en de wereld wordt daar helemaal niet beter op en daar kan ik wel zo verdrietig van worden. Heb je zoiets concreet meegemaakt deze week, dat er niet om jou gedacht werd bijvoorbeeld? Ja, mijn zoon heeft niets van zich laten horen, terwijl ik toch eergisteren al jarig ben geweest.

Het abstract stellen van de A en de C heeft vaak als functie voor de clie¨nt om het probleem bedekt te houden. Het probleem in volle omvang op tafel leggen brengt ook de emotionele pijn naar boven – iets wat door sommige clie¨nten het liefst vermeden wordt. Het advies luidt: probeer de clie¨nt zo snel mogelijk een concrete A en een concrete C te laten benoemen.

8 De praktijk van de A en de C

Voorbeeld 2: onduidelijk taalgebruik

T: C:

T: C:

T:

Hoe is het deze week met het huiswerk gegaan? Ik kon er maar niet toe komen. Er was iets wat me belemmerde om het uit te voeren. Ik weet niet wat dat was, maar ik voelde me er niet toe in staat. Wat bedoel je precies met ‘er niet toe kunnen komen’ en wat was het ‘iets’ wat je belemmerde? Ja, ik weet niet, als ik inderdaad zoals we hadden afgesproken op dat feestje m’n mond eens zou houden in plaats van de hele tijd het hoogste woord voeren, dan voelt het alsof ik mezelf kwijtraak. Wat bedoel je met ‘jezelf kwijtraken’? Wat gebeurt er dan precies van binnen bij je?

De clie¨nt doet alsof het heel duidelijk is wat deze uitdrukkingen betekenen. Natuurlijk weten we in feite wel wat de clie¨nt bedoelt. Het zijn immers veel gebruikte begrippen en we kunnen ons er iets bij voorstellen, of we herkennen deze gevoelens. Dat neemt echter niet weg dat ‘iets houdt me tegen’ en ‘mezelf kwijtraken’ versluierende begrippen zijn. Ook hierbij geldt: concretiseer dit in A- en C-termen. Dat gaat zo:

T:

C: T:

C: T: C:

Wat is dat ‘iets’ wat je tegenhoudt? Is er een hand die op je borst drukt, heb je misschien een beeld bij dat ‘iets’, of is het misschien ‘iets’ in de situatie zelf? Waar moeten we het zoeken? Het beeld dat ik erbij krijg is een grote stenen muur. En wat is er aan die muur zo bijzonder dat je daardoor niet kunt doen wat je je hebt voorgenomen? Je kunt immers om muren heen lopen, ze afbreken, eroverheen klimmen enzovoort. (zit nu goed in het beeld) Het is een muur met allemaal ogen erin. (stilte) En wat is het punt aan die ogen? Ze maken me bang (............).

Via beeldspraak hebben we een concrete A en C te pakken:

129

130

Rationeel-emotieve therapie

A

=

ik sta op het punt mijn mond te houden

C

=

angst

Een benadering meer ‘down to earth’ zou zijn:

T: C: T: C: T: C: T: C:

Je zegt dat ‘iets’ je belemmert. Kan dat ‘iets’ soms angst zijn? Ja, dat ligt wel voor de hand. Wat veronderstel je dat er gebeurt wanneer je het huiswerk, hoewel je er angstig voor bent, toch zou uitvoeren? Ik ben bang dat ik mezelf dan kwijtraak. Bedoel je daarmee dat je niet meer weet wat je moet doen of hoe je je moet gedragen, als je je mond zou houden? Het is meer dat ik dan bang ben voor hoe ik me ga voelen, dat ik in een zwart gat val. Dat je je depressief gaat voelen? Ja, dat eigenlijk.

Ook hier een concrete A, C en begin van B: A

=

ik sta op het punt mijn mond te houden

C

=

angst

B

=

ik kan in een zwart gat vallen; me depressief gaan voelen

De therapeut vertaalt in dit voorbeeld op basis van zijn klinische ervaring en theoretische aannamen datgene wat hij vermoedt dat zich bij de clie¨nt afspeelt en checkt zijn aannamen bij de clie¨nt. Het advies luidt ook hier: concretiseer de A en de C. 8.3.2 te veel over de a Een andere adder onder het gras zit bij de clie¨nten die de neiging hebben veel te vertellen. Allerlei verschillende gebeurtenissen worden verteld, daarbij van de hak op de tak springend; of ze vertellen zeer veel over e´e´n gebeurtenis met uitweidingen en details die niet ter zake doen. Aan dit gedrag kunnen verschillende oorzaken ten grondslag liggen, onder andere:

8 De praktijk van de A en de C

a de clie¨nt kan van de verkeerde veronderstelling uitgaan dat het de bedoeling is dat hij de therapeut op de hoogte stelt van alles wat er gebeurd is tussen de vorige sessie en de huidige; b het praten heeft als functie pijnlijke gevoelens uit de weg te gaan; c het is voor de clie¨nt zelf onduidelijk of er een probleem is; er zijn geen werkelijk problematische kwesties; of de clie¨nt is in staat deze zelf op te lossen; d we hebben te maken met iemand die buitensporig veel praat. Deze clie¨nten neigen ertoe monologen te houden en het is moeilijk om een interactie in de therapie op gang te brengen. Hierna geven we aan wat de therapeut zoal kan doen om de clie¨nt in zijn uitweidingen te beperken. a Verkeerde veronderstelling Dit probleem is in feite het gemakkelijkst aan te pakken.

T:

Ik merk dat je de neiging hebt veel te vertellen. Niet alles van wat je vertelt is nodig om verder te kunnen werken aan je probleem. Je hoeft niet per se in chronologische volgorde te vertellen. Focus maar op wat voor jou het belangrijkste was, dan vraag ik wel door naar details die we nodig hebben om gericht te werken. Probeer eens in twee zinnen te zeggen waar het precies om gaat: wat is het probleem?

De therapeut geeft informatie en sluit af met dezelfde vraag als waarmee hij de sessie opende. In de RET zijn we er in het algemeen op uit om niet te veel tijd te besteden aan uitgebreide beschrijvingen en ‘updating’. In veel praten ligt het risico besloten dat er wel veel informatie wordt uitgewisseld, maar dat er in feite niet gewerkt wordt aan het emotionele probleem waarvoor de clie¨nt komt. b Pijnlijke gevoelens vermijden Als de therapeut vermoedt dat de clie¨nt veel vertelt om onderliggende lastige gevoelens uit de weg te gaan, kan hij dit aan de clie¨nt voorleggen en vervolgens doorvragen naar het gevoel. Hiervan worden op verschillende plaatsen in dit boek voorbeelden gegeven. c Onduidelijkheid of afwezigheid van problemen Het kan zijn dat de clie¨nt zelf niet goed weet of hij een probleem heeft

131

132

Rationeel-emotieve therapie

met de dingen die hij vertelt. Dit kan bijvoorbeeld het geval zijn wanneer de clie¨nt niet geheel uit vrije wil naar de therapie komt. Doorvragen op C-niveau bij de verschillende A’s die de clie¨nt benoemt, zijn dan het meest van belang, bijvoorbeeld: ‘Wat voel je daarbij?’ (emotionele en fysieke verschijnselen opvragen) ‘Wat deed je toen je dat voelde?’ ‘Hoe hevig voel je dat?’ ‘Hoe lang houdt zo’n gevoel aan?’ Ook wanneer de clie¨nt in een paar sessies van zijn ergste klachten af is, komt het voor dat er in vervolgsessies geen hete hangijzers meer zijn en de clie¨nt tot bijpraten neigt. De clie¨nt is dan in feite al van het probleem af, maar vanwege de onverwacht korte duur van de therapie, neigt de clie¨nt ertoe deze voort te willen zetten. Het is het eenvoudigst om de clie¨nt deze observatie voor te leggen en nieuwe afspraken te maken, zoals grotere tussenpozen tussen de therapiesessies om te zien of het geboekte resultaat gehandhaafd blijft. d De dwangmatige prater Er zijn clie¨nten die niet of nauwelijks in staat zijn om hun mond te houden en te luisteren. In geval van dwangmatig praten, is er vaak sprake van een sterke afweer van gevoelens, voortkomend uit een sterke controlebehoefte, die zich onder andere uit in de neiging om het verloop van de sessie in eigen hand te houden. Een en ander kan wijzen op obsessieve-dwangmatige kenmerken in de persoonlijkheid, of op narcistische kenmerken. Het is op voorhand echter niet vast te stellen of we met een dwangmatige prater van doen hebben. Deze veronderstelling zal getoetst moeten worden door de clie¨nt te confronteren met het feit dat hij te veel praat en dat het gepraat interventies van de kant van de therapeut in de weg staan. Een voorbeeld:

T:

Luister Leo, ik heb al een paar keer geprobeerd om je te onderbreken. Elke keer als ik iets over jouw situatie wil zeggen, voorkom jij dat door eroverheen te praten of nog meer te gaan vertellen dan je al deed. Ben je je daar van bewust? Ik ben bezorgd dat ik op deze manier je belang niet goed kan dienen. Zullen we het daar even over hebben?

8 De praktijk van de A en de C

Bespreek met de clie¨nt of zijn gedrag bedoeld is om gevoelens af te houden, de sessie in eigen hand te houden, of dat hij het idee heeft het zelf het beste te weten en de inbreng van de therapeut niet nodig te hebben. Na een open bespreking van de voor- en nadelen van handhaving van het vermijdingsgedrag van de clie¨nt kan vervolgens bekeken worden of werken aan gezamenlijk te onderschrijven doelen mogelijk is. 8.3.3 moeilijkheden met emoties In hoofdstuk 6 werd gesteld dat clie¨nten er niet altijd goed in zijn om hun gevoelens te beschrijven. Dit kan verschillende redenen hebben. We noemden onder andere angst voor het ervaren van (sterke) gevoelens. Als iemand jarenlang zijn primaire reacties bewust of onbewust heeft onderdrukt, kan het angstig zijn om deze gevoelens weer toe te laten. Men is onbekend geraakt met de primaire gevoelens. In sociale relaties (zowel op het werk als met een partner) doet dit verschijnsel zich nogal eens voor. De ene partner heeft zich te lang aangepast aan de wensen van de ander en heeft uit angst voor de gevolgen voor de relatie de eigen gevoelens en wensen genegeerd of onderdrukt. In een dergelijke situatie ontstaat als het ware een emotioneel abces. De persoon in kwestie is onthecht geraakt van de eigen gevoelens en is er bang voor geworden (bang voor het onbekende; angst voor eigenheid). Dit laatste komen we bijvoorbeeld ook tegen bij clie¨nten met een traumatische achtergrond, die slechts in beperkte mate de beschikking hebben over jeugdherinneringen. Andere oorzaken voor het onvermogen van clie¨nten om hun gevoelens te beschrijven zijn (Walen e.a., 1992): – schuldgevoelens of schaamte over de C (zie hoofdstuk 11); – de misvatting van de clie¨nt dat hij serieus of rustig moet zijn tijdens een sessie; – bepaald gedrag van de therapeut dat het uiten van emoties afremt of ontmoedigt; – een psychotisch proces of een chronische depressie, waarbij alleen RET onvoldoende helpt en bijvoorbeeld medicatie nodig is. Hierna geven we een aantal manieren aan om emoties in de sessie te verhelderen. Informatie geven Als de clie¨nt moeite heeft met het ervaren of benoemen van emoties, kan hij dit een probleem vinden. Sommige mensen nemen het zichzelf kwalijk dat zij zo slecht in contact zijn met hun primaire emoties. Als

133

134

Rationeel-emotieve therapie

gevolg daarvan vertonen zij secundaire reacties op gebeurtenissen of reageren zij in het geheel niet. In zo’n geval is het van belang dat de clie¨nt eerst begrijpt waarom het bij hem zo werkt als het werkt. Het is dan nuttig om uitleg te geven over de tweede-niveau-problematiek (zie hoofdstuk 11), maar ook om het probleem in het licht van de levensgeschiedenis van de clie¨nt te plaatsen. Indien informatie over de reactiepatronen van de clie¨nt niet voldoende blijkt te zijn, kan de clie¨nt uitgedaagd worden op de irrationele gedachten die bij dit probleem een rol spelen, bijvoorbeeld:

C:

T: C:

T:

Ik snap wel dat ik nooit geleerd heb om mijn eigen gevoelens te ontdekken, want zodra ´ık iets wilde werd dat bij ons thuis direct afgestraft. Maar ik ben nu al zo’n poos in therapie, en nog weet ik niet aan te geven wat zo’n incident als gisteren me doet! En waarom zou je dat nu al moeten weten? Omdat ik alle woorden voor emoties ken; ik kan er de tijd voor nemen om erover na te denken; ik kan erover praten met anderen (............) Dat is nog steeds helemaal geen reden waarom jij nu meteen moet weten wat je voelt. Het werk dat we doen verhoogt de kans dat je er stukje bij beetje sneller en beter in zult slagen je eigen gevoelens daarover te erkennen, maar er is geen enkele reden waarom je daar al verder in zou moeten zijn dan je nu bent. En je er boos over maken helpt zeker niet!

Als de clie¨nt zelf niet doorheeft dat hij gevoelens slecht kan benoemen, kan de therapeut de clie¨nt daar het beste op wijzen. Er kan gezocht worden naar oorzaken en er kan gebruik gemaakt worden van bijvoorbeeld psycho-educatie om het beter benoemen van emoties te vergemakkelijken. Psycho-educatie Clie¨nten die geen uitgebreide woordenschat hebben voor verschillende gevoelens, gebruiken vaak woorden als ‘spanning’, ‘opgefokt’, of ‘niet goed’. Educatie over gevoelens is in mijn optiek bij veel clie¨nten op zijn plaats. Dit kan uitgebreid of beknopt en vindt meestal plaats aan het begin van de therapiecyclus (in sessie twee of drie). Het lijstje met negatieve gevoelens dat in hoofdstuk 6 werd gepresenteerd,

8 De praktijk van de A en de C

is ten behoeve van deze uitleg op een A5-je afgedrukt en wordt aan de clie¨nt gegeven. Hier volgt een voorbeeld van hoe zo’n sessie aangepakt kan worden.

T:

T:

C: T: C:

T:

C:

Het valt me op dat jij, net als vele andere mensen overigens, nog niet zo’n uitgebreide woordenschat hebt voor gevoelens. Het lijkt me zinvol om je woordenschat uit te breiden. Je zei bijvoorbeeld zojuist ‘dan ben ik gespannen’. Maar ‘gespannen zijn’ is in feite een verzamelnaam, net als ‘fruit’ bijvoorbeeld. Toen ik je zojuist vroeg ‘wat voor soort gespannenheid is het?’, kon je dat niet verder invullen. Toch zal de groenteboer meteen aan je vragen: ‘Wat voor fruit, wilt u appels, peren, mandarijnen? Hoeveel van elk?’ Nu kunnen we twee dingen doen. Ik kan als groenteboer gaan opnoemen welke soorten fruit ik in huis heb, of ik kan kijken welke fruitsoorten jij kent. Dat laatste kan ons weer informatie geven over jouw belevingen. Ik kies eigenlijk het liefst voor het laatste. (De clie¨nt gaat hiermee akkoord.) Ik zal je een beetje helpen. We gaan kijken naar de categorie ‘negatieve emoties’ (schrijft dit op een flap-over). Je bent hier immers niet gekomen naar aanleiding van allerlei lollige dingen die je op dit moment beleeft. Vervolgens maken we links een rijtje van negatieve emoties die je blokkeren en rechts van negatieve emoties die weliswaar vervelend, maar noodzakelijk zijn. Je hoeft het trouwens niet allemaal te onthouden want je krijgt het straks mee op papier, zodat je er thuis mee verder kunt. Welke gevoelens ken je en aan welke kant zullen we die plaatsen? Angst. Ja. Aan welke kant plaatsen we dat? Links, want daarvan klap je dicht en dan kun je niks meer doen. (De therapeut schrijft het op.) Heb je enig idee welk gevoel er aan de rechterkant hoort te staan ter hoogte van angst? Wat is een woord dat goed beschrijft dat er iets spannends gebeurt, maar waar je toch niet van dichtklapt? (denkt na) Bang?

135

136

Rationeel-emotieve therapie

T:

C: T:

C:

T: C: T:

T:

C: T:

Dat wil ik eigenlijk ook reserveren voor de linkerkant, als een iets minder sterke vorm van angst. Bijvoorbeeld paniek is 10, angst is 8 en bang is van 7 tot 1 (overeenkomstig het kwantiteitsprincipe uit hoofdstuk 6). Nou, dat vind ik erg moeilijk. Logisch dat het zo lastig is om je angst kwijt te raken, want je hebt ook nog geen goed woord als alternatief voor angst. Laat me je helpen. Noem eens iets waar anderen zich wel overmatig druk over kunnen maken en jij niet. Als iemand van mijn familie naar het ziekenhuis moet. Mijn vriendin bijvoorbeeld is dan helemaal van slag, maar dat heb ik niet. Hoe voel jij je dan wel? Nou, gewoon, bezorgd natuurlijk wel. Mooi, dat is precies het woord dat we zoeken. (schrijft het op) De clie¨nt geeft te kennen dit als goed alternatief voor angst te beschouwen. Misschien is het goed als we nog meer woorden erbij bedenken, zodat we kunnen kiezen welk het beste past bij een bepaalde situatie. Hoe reageer je als er een ongeluk is gebeurd op de snelweg, of als er een wegomlegging is? Dan let ik wat beter op, dat er niks fout gaat. Oplettend, alert; zijn dat goede woorden om toe te voegen?

Dit is een gebruikelijke manier om een ‘lesje in gevoelens’ te beginnen. Er kan aangesloten worden bij wat de clie¨nt zelf al weet. Voorbeelden uit het leven van de clie¨nt kunnen worden opgevraagd, er kan gevraagd worden hoe een derde zich voelt in een bepaalde situatie, de therapeut kan uit eigen voorbeelden putten. Vervolgens wordt er aandacht besteed aan de verschillen tussen bijvoorbeeld depressie en verdriet; woede en irritatie. Het gaat erom dat de clie¨nt het verschil tussen adequate en inadequate gevoelens duidelijk krijgt, en zich kan vinden in een bepaald vocabulaire. Een zeer uitgebreide les is niet altijd noodzakelijk of gewenst. Er kan ook volstaan worden met een deel uitgebreid samen bespreken en de rest op schrift meegeven en er eventueel een huiswerkopdracht aan te verbinden.

8 De praktijk van de A en de C

Gissen Genoemd lijstje met negatieve gevoelens kan voorts als multiplechoicelijstje dienen voor de clie¨nt om een keus te maken uit gevoelens die mogelijk van toepassing waren bij de situatie waarin hij verkeerde. De therapeut of de clie¨nt kunnen gissen wat het gevoel zou kunnen zijn:

C: T: C: T:

Bah, ik voel me dan zo gespannen, ik weet niet wat dat is (............) Nou, gok eens: hoe voelen de meeste mensen zich denk je, wanneer ze besodemieterd zijn zoals jij in dit voorbeeld? Kwaad? Dat is inderdaad nogal eens het geval; kan het dat zijn?

Of:

C: T:

Bah, ik voel me zo gespannen, ik weet niet wat dat is (............) Kan het zijn dat je kwaad bent en nog niet weet hoe je dit voorval aan moet gaan pakken?

Of:

C: T:

Bah, ik voel me zo gespannen, ik weet niet wat dat is (............) Ik zou in zo’n geval kwaad zijn, maar hoe zit dat bij jou?

Vuur oppoken Clie¨nten die de neiging hebben op neutrale wijze te blijven vertellen, moeten soms geholpen worden met het in de juiste proporties weergeven van hun emoties. Een vuistregel in de RET luidt: Men moet het ijzer smeden als het heet is!

137

138

Rationeel-emotieve therapie

Enkele voorbeelden van het oppoken van emoties. Terugstappen in de A:

C: T: C: T:

C: T: C: T: C: T:

Ik voel me daar niet zo prettig bij als hij zo doet. Wat bedoel je daarmee, niet zo prettig, gewoon maar een beetje vervelend, of sterker? Wel sterker, ja. Verplaats je in gedachten weer eens even in die situatie van afgelopen zaterdag. Haal het je weer eens helder voor de geest (............) lukt dat? Ja. Wat voel je nu gebeuren van binnen? Laat het maar heel krachtig worden, pomp het maar op (............). Nou, dat gaat vanzelf als ik eraan ga denken. Mooi. Is het nu net zo krachtig als toen? Ja. Mooi. Wat is dat gevoel?

Uitspelen:

T:

Laten we even doen alsof ik je collega ben, die jouw inbreng en ideee¨n steeds naast zich neerlegt. Ik denk een redelijke indruk te hebben gekregen uit jouw beschrijving van de A hoe dat in zijn werk gaat. Laten we dat nu even uitspelen, oke´?

Een rollenspel hoeft niet per se aangekondigd te worden. De therapeut kan ook de rol van de persoon waarmee de moeilijkheden ervaren worden aannemen op een moment dat dit gepast zou zijn, en tegelijkertijd goed opletten wat er bij de clie¨nt gebeurt:

C:

Die collega is zo overheersend! Maar niet op een expliciete manier. Hij doet altijd in eerste instantie alsof het wel aardig is wat je zegt en alsof je serieus genomen wordt, maar uiteindelijk doet hij altijd precies wat in zijn kraam te pas komt, en blijft er niks over van mijn inbreng.

8 De praktijk van de A en de C

T: C: T: C:

T:

(stapt meteen in de rol) Ik heb je stuk gelezen. Het ziet er aardig uit en komt eigenlijk erg overeen met mijn plannen. Zo zou hij precies kunnen doen ja. Therapeut gaat door in de rol. Heb je mijn stukken ook gelezen? (begint deels mee te spelen) Ja, maar ik had helemaal niet de indruk dat ze die van mij erg overlappen. Ik kan dan nog tegensputteren. (onderbreekt de clie¨nt) Ho wacht nu even, laat me eerst even uitleggen hoe ik het zie, want ik kan me voorstellen dat je dat niet meteen opvalt, maar het zit zo... (er volgt een relaas).

De clie¨nt doet nog enkele pogingen om ertussen te komen, maar de therapeut blijft hem subtiel op een zijspoor schuiven. Als de clie¨nt eenmaal stil is gevallen, stopt de therapeut.

T: C: T: C:

Einde oefening. Gaat het zo? Het gaat zo. Wat voel je nu, want het gevoel is nu sterk aanwezig, is het niet? Ik voel me een totale dombo, iemand die totaal niet in staat is om op te komen voor zijn eigen werk.

Het gevoel (hier verwoord met de bijpassende gedachten) heeft nu een sterkere vorm gekregen. Aandikken De therapeut kan ook gaan invullen wat de clie¨nt niet zegt, of uitvergroten wat hij in het klein zegt. Om met een voorbeeld van het eerste te beginnen:

C:

T: C:

Ik vind het moeilijk om daar goed mee om te gaan. Ik vind het eigenlijk niet goed wat zij doet, maar ja, zeg er maar eens iets van. Ja, zeg er maar eens iets van, dan heb je natuurlijk meteen een hoop gedonder in de glazen. Dat denk ik wel.

139

140

Rationeel-emotieve therapie

T:

C:

T: C:

Sterker nog, volgens mij is dat niet e´e´n onweersbui die zich dan aandient, maar is het wel bliksem en onweer voor de rest van (............)? Ja dat kan wel eens heftig zijn; ik zal niet de eerste zijn die ze laat vallen als een baksteen als die haar aanspreekt op haar gedrag. Is dat waar je bang voor bent? Dat ze je laat vallen als een baksteen? Ik denk het wel.

A

=

mijn zuster kan me laten vallen als een baksteen

C

=

angst

Voorbeeld van uitvergroten van wat gezegd wordt:

C:

T:

C: T:

Mijn baas is natuurlijk niet zo’n lieverdje. Dat weten we allemaal. Ze geeft voortdurend commentaar op van alles en nog wat en complimenten blijven ten ene male uit. Het voelt alsof er steeds op je gelet wordt, alsof je elke stap die je zet, moet verantwoorden. En je kunt daar niks mee, want ze heeft natuurlijk het recht om je te controleren want ze is je baas. Moet je dan vragen of ze wat uit je buurt wil blijven? Dat kan toch niet? Niet zo’n lieverdje? Volgens mij vind jij veel meer van haar dan dat ze niet zo’n lieverdje is. Als je haar alleen maar ‘niet zo’n lieverdje’ vond, had je waarschijnlijk nog wel de moed je tegen haar uit te spreken. Ze moet in je verbeelding veel groter zijn geworden dan jij nu uitspreekt. Bovendien lijkt het alsof je jezelf nauwelijks toestaat om iets ergers te denken van haar dan ‘niet zo’n lieverdje’. Misschien overdrijf ik, maar als jij dat zo vertelt, krijg ik er het beeld bij van een havik of zo. Zo een met van die grote vleugels en van die ogen! Brrr, daar krijg ik rillingen van. Zijn de rillingen een teken dat we aardig in de buurt komen, of heb jij er een heel ander beeld bij? Vergroot eens uit hoe ze in jouw hoofd zit?

8 De praktijk van de A en de C

C:

(gaat bijna huilen) Zelfs dat durf ik niet, alsof ze het dan onmiddellijk ziet of weet hoe ik over haar denk (............)

A

=

mijn baas stelt zich controlerend en vrijheidsbeperkend op ten opzichte van haar medewerkers

C

=

angst, boos

De driehoek gebruiken In feite blijkt uit bovenstaande voorbeelden al dat gebruik wordt gemaakt van de driehoek gevoel-gedrag-gedachten, zoals beschreven in hoofdstuk 2, om de informatie die we nodig hebben om het ABCschema in te vullen boven water te krijgen. In de laatste dialoog wordt bijvoorbeeld expliciet gevraagd naar dingen die in het hoofd van de clie¨nt zitten. Van het verband tussen gevoel, gedrag en gedachten kan op meerdere manieren gebruik worden gemaakt, om het gevoel van de clie¨nt duidelijk te krijgen. We geven wederom enkele voorbeelden.

C:

T: C: T: C:

T:

Ik vroeg aan mijn vader of de familie weet dat ik de duizend euro van grootvader die de andere neven en nichten bij hun huwelijk hebben gekregen, nog niet ontvangen heb. Mijn vader heeft gezegd dat ik om dat geld zelf moet vragen, omdat grootvader ziekelijk is en misschien wel doodgaat, zodat ik dat geld misloop. Hoe voel jij je daarbij? Ga´ je het hem vragen, want je hebt het geld wel nodig heb ik begrepen? Ja, hoe voel ik me daarbij? Allesbehalve prettig eigenlijk. Ik weet nog niet wat ik zal doen. Want, wat denk je erbij? Het is toch belachelijk dat ik nu al denk aan zijn dood en dat ik dan dat geld niet krijg, terwijl die man alleen maar ziekelijk is. Dat klinkt als boosheid op jezelf (en dikt aan/vult in), wat ben jij een egoı¨st om daar nu al zo mee bezig te zijn! Is dat wat je denkt?

Hier wordt specifieker op de gedachten doorgevraagd, om het gevoel scherp te krijgen. Dit kan evengoed gebeuren door op de fysieke ervaring of op het gedrag door te vragen. Bijvoorbeeld:

141

142

Rationeel-emotieve therapie

C:

T: C:

T:

C: T:

C:

Ik ben drie maanden thuis geweest maar werk nu weer op arbeidstherapeutische basis. Ik voel me nog helemaal niet prettig op het werk. Het blijft daar gewoon hetzelfde. Er is gewoon chronisch te veel werk en iedereen loopt de hele tijd te mopperen. Ik ben daar niet zo tegen opgewassen. Maar wat doe jij dan? Hoe stel jij je op tegenover dat gemopper? Je kunt je er niet aan onttrekken, want je hebt geen eigen kamer. Iedereen kan zomaar aan je bureau komen staan met een verhaal. En permitteer jij het je om te zeggen: lieve collega, ik ben net weer voor drie halve dagen aan het werk, wil je mij met deze toestanden alsjeblieft nog niet lastig vallen? Nee, dat kan ik niet maken, want toen ik in de moeilijkheden zat, lieten ze mij ook klagen. Het is maar de vraag of ze je daarmee geholpen hebben, maar wat in ieder geval duidelijk is, is dat jij jezelf niet helpt door hen maar tegen je aan te laten praten, want dat is zo te horen niet erg bevorderlijk voor je genezingsproces. We hebben nu een paar stukjes van je ABC-schema. Je A is: er staat weer iemand bij mijn bureau te klagen over de gang van zaken, en je gedrag, de C, is: blijven luisteren. Daarbij denk je dat je er niet tegenop gewassen bent. Wat kun je nu invullen over je gevoel? Ik erger me eraan dat ze me lastig vallen. Tegelijkertijd durf ik ze niet te vragen me met rust te laten.

8.3.4 moeilijkheden met gedrag Er zijn ook clie¨nten die niet zozeer moeite hebben met het benoemen van gevoelens, maar die wat ze voelen en wensen nog niet kunnen omzetten in bijpassend gedrag. Deze clie¨nten zeggen tijdens het eerste gesprek tegen de therapeut: ‘Ik weet precies hoe het zit, ik kan het alleen niet veranderen’. Dit zijn de clie¨nten die wel inzicht hebben in een belangrijk deel van de problematiek (bijv. de ontstaansgeschiedenis en de wijze waarop ze de problematiek in stand houden) en derhalve hun verhaal ook vrij gestructureerd aanbieden. Wanneer we de details navragen van belevingen en gedachten, blijven ze echter in gebreke. Zij moeten dan vaak constateren dat ze het probleem toch minder goed blijken te doorzien dan ze aanvankelijk dachten. Ze willen in feite gedrag al gaan veranderen,

8 De praktijk van de A en de C

zonder dat de belangrijkste aspecten van de irrationele gedachten zijn opgespoord of zonder dat er voldoende is uitgedaagd. Een andere moeilijkheid kan zich voordoen wanneer de clie¨nt ongewenste gevoelens en gedragingen kan aangeven, maar zich geen beeld kan vormen van het gewenste alternatief. Als de clie¨nt daar geen helder beeld van heeft, is het ook lastig om daaraan te werken. De clie¨nt moet dan geholpen worden met het bedenken van nieuw gedrag. Een voorbeeld is een clie¨nte die al tweemaal kort in therapie was. Het leverde haar veel inzicht in de achtergronden van haar gedrag, maar ze kreeg een jaar na afsluiting van de laatste therapie opnieuw problemen en werd door de huisarts naar RET verwezen. De clie¨nte benoemde zichzelf als onzeker en te sociaal en had geen hoge dunk van zichzelf. De voorbeelden die ze ervan gaf, waren vaag en gaven de indruk van een onschuldig probleem. De vraag die meer zicht op het probleem wierp, was: ‘Beeld je eens in dat ik hier een winkeltje heb. Weet je wel, zo’n ouderwets winkeltje met veel van die vakjes en potten. Nu mag jij uit mijn winkeltje gedrag kopen waarvan je zegt ‘kijk, als ik daar nu over zou beschikken, dan zou het voor mij een stuk gemakkelijker worden’. De clie¨nte kon geen enkele concrete gedraging noemen. Waarop de therapeut lachend zei: ‘En het is nog wel uitverkoop!’ Het huiswerk bestond eruit om gedragingen van anderen te gaan bestuderen en te kijken wat ze bewonderde in anderen en wat ze afkeurde, om dit vervolgens te vergelijken met haar eigen gedrag. Van daar uit kon specifieker gewerkt worden in ABC-termen. 8.3.5 atypische gevoelens Mensen kunnen naar aanleiding van bepaalde gebeurtenissen ook gevoelens ervaren, die voor de therapeut in eerste instantie niet zo invoelbaar zijn. Voorbeelden van atypische C’s zijn: de jongeman, die blij is dat zijn vader is overleden of de moeder die opgelucht is dat haar kind is blijven zitten. De A en de C lijken op het eerste gezicht geen logisch verband met elkaar te hebben. Toch is het belangrijk dat ook deze onlogische reacties serieus genomen worden en verder gee¨xploreerd. Indien de jongeman een slechte relatie met zijn vader had en de jongen niet heeft kunnen voorkomen dat vader zijn moeder bleef slaan, kan de jongeman blij zijn dat zijn moeder nu eindelijk van het leed verlost is. Het kan in dergelijke situaties belangrijk zijn om te kijken of er meerdere emotionele reacties een rol spelen naar aanleiding van het overlijden van de vader.

143

144

Rationeel-emotieve therapie

De moeder kan opgelucht zijn dat haar kind is blijven zitten, omdat ze vond dat het kind toch al steeds op zijn tenen moest lopen om de andere kinderen van de klas bij te benen. Ze kan het idee hebben dat hij het nu wat rustiger aan kan doen. Een depressieve reactie naar aanleiding van een ogenschijnlijke futiliteit, kan eveneens verklaard worden uit de opvattingen van de clie¨nt over de gegeven situatie. We onderstrepen hier nogmaals het punt dat de therapeut niet oordeelt over het gevoel maar de functionaliteit of disfunctionaliteit ervan onderzoekt. 8.3.6

mengeling van adequate en inadequate gevoelens De laatste adder onder het gras die we hier noemen, doet zich voor wanneer de clie¨nt zowel adequate als inadequate emoties naar voren brengt aangaande e´e´n bepaalde situatie. Het is daarom altijd belangrijk om na te gaan of de clie¨nt meerdere gevoelens ervaart naar aanleiding van een situatie. De adequate gevoelens worden gehandhaafd en de inadequate gevoelens worden hoofdonderwerp van de therapie. Een voorbeeld: een vrouw die een echtscheiding heeft aangevraagd nadat gebleken is dat haar man al geruime tijd een relatie met een ander heeft, ervaart veel moeite met de afronding van de laatste scheidingsperikelen. Ze vertelt als volgt.

C:

T: C: T: C: T:

C:

Ik begrijp niet dat hij nu nog zo moeilijk doet. Waarom kan hij niet gewoon eens een beetje meewerken? Ik raak daar zo door van slag. Ik behandel hem toch ook niet zo! Wat bedoel je met ik raak van slag, Marja? Huilen, heel verdrietig word ik ervan. De manier waarop je erover vertelt, verraadt dat er ook nog een ander gevoel meespeelt. Je klinkt ook boos. Dat klopt, maar met die boosheid kan ik nu wel goed omgaan. Dat verdriet is veel lastiger. Verdriet is een adequaat gevoel Marja, dat weet je. Er zal mogelijk nog meer verdriet komen, ook als de scheidingszaken volledig afgerond zijn. Wat is er voor jou precies zo lastig aan het hebben van dat verdriet? Ik gun het hem niet. Ik wil ook niet dat onze zoon me verdrietig ziet, want dan zegt hij dat misschien tegen zijn vader en dan denkt hij misschien dat hij me nog kan raken.

8 De praktijk van de A en de C

In het genoemde voorbeeld is sprake van een mengeling van boosheid en verdriet. De boosheid wordt niet benoemd, maar klinkt door in hetgeen de clie¨nte zegt. Het is dan de vraag op welk gevoel de nadruk gelegd moet worden. Moet er verder onderzoek gedaan worden naar de boosheid die mogelijk inadequaat is, of op het verdriet (= adequaat gevoel) dat passend is bij de situatie? In dit voorbeeld zou ik ervoor kiezen de aandacht te richten op het uitwerken van het adequate gevoel, verdriet. De clie¨nte lijkt irrationele gedachten te hebben die het gezonde verdriet kunnen blokkeren, zoals ‘ik gun het hem niet!’ Als interventie wordt in dit geval gewerkt aan het zichzelf toestaan van het hebben en uiten van haar verdriet, op een wijze die voor haar acceptabel en gepast is. Aan het eind van dit hoofdstuk is het goed om enkele nuanceringen aan te brengen. Vragen die in supervisie vaak gesteld worden, zijn: moet je altijd een sessie beginnen met de vraag ‘wat is het probleem’, mo´et je beslist concrete A’s en specifieke C’s hebben, laat je een clie¨nt nooit uitgebreid over de A vertellen? Het antwoord is: RET is noch in theorie, noch in de toepassing in de praktijk rigide. Het is juist een antidogmatische aanpak, en de ABCprincipes kunnen flexibel worden toegepast. We geven in dit boek ‘standaardproblemen’ met de bijbehorende ‘standaardaanpak’. Natuurlijk kan eventueel naar de vakantie geı¨nformeerd worden en hoeft er niet per se meteen naar het probleem te worden gevraagd; er zijn clie¨nten met wie beter wel met abstractere ABC-schema’s gewerkt kan worden, en er zijn situaties waarin het juist aangewezen is om de clie¨nt uitgebreid over de A te laten vertellen, bijvoorbeeld bij problemen in de rouwverwerking. Toch bevelen we aan om als beginnende RET-therapeut aanvankelijk zo veel mogelijk met de standaardaanpak zoals die in dit boek gepresenteerd wordt te oefenen. Nuanceringen komen gaandeweg, tijdens de opleiding of tijdens supervisie aan de orde.

145

B: de gedachten

9

Het onderscheiden van rationele en irrationele gedachten. De laatste kunnen ongezonde gevoelens en disfunctioneel gedrag tot gevolg hebben en daarom voor verandering in aanmerking komen. 9.1

Inleiding

In hoofdstuk 2 werd beschreven dat de RET van oorsprong vrij veel aandacht besteedt aan de opvattingen van de clie¨nt. In het diagnostisch proces worden gedachten kunstmatig gescheiden van gevoel en gedrag. Deze drie verschillende entiteiten treden immers min of meer tegelijkertijd op en zijn in feite ‘three of a kind’. Het is moeilijk om een woord of begrip te vinden dat goed weergeeft wat het onderzoek op B-niveau inhoudt. Het woord ‘gedachte’ is namelijk een simplificatie van wat zich afspeelt in de complexe cognitieve activiteit van mensen. Er vinden in feite reconstructies van de werkelijkheid plaats. Naar de aard en inhoud van deze reconstructies wordt onderzoek gedaan. In de RET-literatuur wordt niet eenduidig voor e´e´n benaming gekozen. Ellis gebruikt soms zelfs samentrekkingen als ‘cognitive-emotive beliefs’ (1991) en gebruikt ook de begrippen ‘dysfunctional attitudes’ en ‘belief system’ door elkaar. In dit hoofdstuk worden de begrippen: gedachten, gedachtegang, opvattingen of gedachtepatroon gebruikt. Er is doorgaans sprake van een samenhangend patroon van opvattingen, waarin sommige een belangrijkere rol vervullen dan andere. In dat patroon proberen we inzicht te krijgen. 9.2

Ontstaan en continueren van irrationele gedachten

Irrationele gedachten ontstaan onder andere als een reactie op negatieve gebeurtenissen in het vroegere of latere leven (Ellis, 1991, 1994). Daarnaast worden vele irrationele opvattingen op grote schaal onder-

G. Jacobs, Rationeel-emotieve therapie, DOI 10.1007/978-90-313-6564-7_9, © 2008 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij

147

9 B: de gedachten

houden en doorgegeven via onze opvoeding en maatschappelijke constituties. Irrationaliteit is echter ook aangeboren; mensen kunnen van nature meer of minder flexibel zijn. Rigiditeit van denken kan door opvoeding, omgeving of zelfcorrigerend vermogen in de loop van de ontwikkeling al dan niet veranderen. Als irrationele gedachten eenmaal zijn ontstaan worden ze verder bekrachtigd via zogenoemde ‘self-statements’. Opvattingen worden door veelvuldig herhalen tot een basisfilosofie of levenshouding, tot axioma’s en vanzelfsprekendheden. Ze worden niet meer beleefd als gedachten of opvattingen, maar als waarheden. Vervolgens gaan mensen de werkelijkheid waarnemen op basis van deze ‘waarheden’ en kunnen gemakkelijk verkeerde interpretaties ontstaan. Een deel van de irrationele opvattingen is men zich bewust, een ander deel ligt net onder de oppervlakte (voorbewust) en een deel kan moeilijk toegankelijk zijn (onderbewust). De gedachten en opvattingen kunnen in taal of in beelden zijn opgeslagen. Dit kunnen gecomprimeerde versies zijn van ervaringen (als een soort steno), of de gedachten kunnen zijn opgeslagen in meer symbolische vorm (Ellis, 1991). De taak van de therapeut is dan ook om de clie¨nt te stimuleren tot bewustwording van de irrationele denkwijzen, bijvoorbeeld door middel van het vragen naar ervaringen en het vertalen van de symboliek. 9.3

Gedachtepatronen

Gedachtepatronen zijn te traceren via onderzoek naar de abstractieniveaus van het denken (DiGiuseppe, 1991). Om het verschil tussen een enkelvoudige (concrete) gedachte en een (meer abstract) gedachtepatroon aan te geven, volgen hier enkele hie¨rarchiee¨n van gedachten: gedachte 1:

ik word geblokkeerd;

gedachte 2:

ik mag niet geblokkeerd worden;

gedachte 3:

mensen mogen elkaar niets in de weg leggen;

gedachte 4:

elkaar blokkeren is een doodzonde;

gedachte 5:

mensen die doodzonden begaan zijn slecht en moeten gestraft worden.

Gedachte 1 kan als concrete gedachte getypeerd worden. Er valt gemakkelijk in te vullen in welke situatie de persoon geblokkeerd werd

148

Rationeel-emotieve therapie

en hoe dat plaatsvond. Met het abstracter worden van de gedachten wordt het patroon, of de levensfilosofie van de persoon in kwestie, steeds duidelijker. Gedachte 5 staat meer los van de situatie en er ligt een ‘voor nu en altijd’ in besloten. Nog een hie¨rarchie: gedachte 1:

ik heb niet zo’n behoefte aan seks en mijn vriend wel;

gedachte 2:

seks is zeker iets voor mannen;

gedachte 3:

alle mannen willen maar e´e´n ding: seks;

Gedachte 1 is een reconstructie van de werkelijkheid. Gedachte 2 is een interpretatie die niet overeenkomt met de werkelijkheid, en die bij gedachte 3 tot een axioma wordt. Sommige clie¨nten hebben gemakkelijker toegang tot de meer concrete gedachtegangen, anderen (bijv. degenen die al eerder therapiee¨n hebben gevolgd) zijn geneigd juist hun meer abstracte denkwijzen onder woorden te brengen. Een voorbeeld van een B-antwoord op concreet niveau:

C: T: C:

Er stond weer iemand aan mijn balie waar mijn nekharen van overeind gingen staan. En wat zei je tegen jezelf, waardoor je kwaad werd? Hij beschuldigde mij van iets wat absoluut onterecht was.

Een voorbeeld van een B-antwoord op abstract niveau:

T: C:

Wat is het probleem? Ik heb er altijd zo’n moeite mee als mensen elkaar kwetsen; ik kan daar gewoon niet tegen.

In het tweede voorbeeld is geen specifieke situatie gegeven, maar lijkt de clie¨nt altijd moeite te hebben met kwetsen. Het antwoord geeft

9 B: de gedachten

evenwel niet veel informatie over de clie¨nt zelf en de situatie waarin hij zich bevindt. Het is van belang goed in het oog te houden hoe de meer abstracte denkbeelden van de clie¨nt gekoppeld zijn aan de meer concrete gedachten. Ook de verbinding tussen de verschillende gedachtegangen en de werkelijkheid moet steeds goed in de gaten worden gehouden. DiGiuseppe beveelt dan ook aan dat de therapeut steeds ‘op en neer’ gaat op de ladder van abstractieniveaus gedurende de dialoog die hij voert met de clie¨nt. Daarmee verhoogt men de kans dat zowel aan specifieke veranderingen in concrete situaties gewerkt wordt als dat de clie¨nt leert generaliseren naar andere situaties. 9.4

Rationele en irrationele gedachten

9.4.1 de kenmerken Mensen denken voortdurend. Soms hebben zij duidelijk last van hun gedachten, bijvoorbeeld wanneer ze bepaalde gebeurtenissen niet uit hun hoofd kunnen zetten of wanneer ze het denken niet kunnen stopzetten. Het denken heeft dan de vorm aangenomen van piekeren of van obsessieve gedachten. In andere gevallen hebben mensen niet direct last van hun denken en zijn ze zich nauwelijks bewust van het feit dat ze denken en dat dit een belangrijke bijdrage levert aan hun (dis)functioneren. In principe worden in de RET alleen veranderingen voorgesteld in de denkwijzen van clie¨nten die belemmerend werken en die direct of indirect last veroorzaken. We grijpen hierbij terug op de definitie in hoofdstuk 2 van de meest bekende tweedeling in gedachten (B’s) uit de RET: Rationele gedachten (Rational Beliefs, RB’s) zijn gedachten die overeenkomstig de werkelijkheid zijn, die mensen helpen hun doelen te bereiken, die bruikbare handvatten bieden voor het omgaan met de eisen die aan het dagelijks leven gesteld worden, en die samengaan met adequate emoties. Irrationele gedachten (irrational beliefs of IB’s) daarentegen zijn niet in overeenstemming met de werkelijkheid; kunnen saboterend werken ten aanzien van de doelen die de clie¨nt zich stelt; kunnen moeilijkheden opleveren in alledaagse situaties; en gaan gepaard met inadequate emoties en disfunctioneel gedrag. Voorts zijn de rationele en irrationele gedachten op de volgende manier te onderscheiden en herkennen:

149

150

Rationeel-emotieve therapie

RATIONEEL

IRRATIONEEL

logisch consistent

logisch inconsistent

flexibel

rigide

wensend

eisend/wetmatig

willen

moeten

stellend/bewerend

dwingend/dogmatisch

voorwaardelijk

onvoorwaardelijk

9.4.2 evaluaties Een tweede belangrijk onderscheid dat Ellis maakt bij het verschil tussen rationele en irrationele gedachten, heeft te maken met het evalueren van de gedachten en de wijze waarop dat gebeurt. Met evalueren wordt bedoeld dat er een beoordeling plaatsvindt van hetgeen men waarneemt of beschrijft. Ellis (zie bijv. Ellis, 1991) maakt onderscheid in: – Non-evaluatieve gedachten of observaties. Bijvoorbeeld: ‘Hij fronst zijn wenkbrauwen’ of ‘ik kom niet tot een orgasme’. Dit zijn feitelijke, descriptieve beschrijvingen van een waarneming. Non-evaluatieve gedachten leveren weinig tot geen gevoelens op. Non-evaluatieve gedachten worden door Ellis ook wel (in navolging van Abelson, zie Ellis, 1962) ‘cold cognitions’ genoemd. – Non-evaluatieve gevolgtrekkingen of attributies. Bijvoorbeeld: ‘Hij fronst zijn wenkbrauwen en vindt het dus niet leuk wat ik doe; hij vindt mij niet leuk’ of ‘ik kom niet tot een orgasme en dat is eigenlijk wel de bedoeling van masturberen.’ Dit zijn veronderstellingen; iets wat iemand concludeert. Er is echter nog geen gevoelswaarde (evaluatie) aan verbonden. De gevolgtrekkingen of attributies kunnen juist of onjuist zijn. Dit kan men nagaan, bijvoorbeeld door dit te vragen aan degene die de wenkbrauwen fronst, of door de functies van masturberen vast te stellen. – Negatieve ‘voorkeur’-evaluaties. Bijvoorbeeld: ‘Ik baal ervan dat die persoon mij niet mag. Ik had liever gehad dat zij mij zag zitten, maar helaas, dat is niet zo. Ik kan er wel tegen dat het zo is, ook al vind ik het erg jammer’ of ‘shit dat ik niet tot een orgasme kom, het moet een lekker gevoel zijn en dat wil ik ook ervaren.’ De evaluatie van wat er plaatsvindt, is duidelijk negatief en er past een negatief gevoel bij. De evaluatie speelt zich echter op rationeel niveau af. Er is sprake van flexibiliteit in deze opvatting; de evaluatie is niet star

9 B: de gedachten

van aard. Deze cognities worden ook wel ‘warm cognitions’ genoemd en kunnen sterk of zwak van aard zijn. – Negatieve eisende evaluaties. Bijvoorbeeld: ‘Deze persoon moet mij aardig vinden. Het is vreselijk als ze mij niet mag. Dan blijkt dat ik een waardeloze figuur ben’ of ‘ik moet tot een orgasme kunnen komen anders ben ik geen volwaardige vrouw.’ Evenals bij de ‘voorkeur’-evaluaties is er sprake van negativiteit in de gedachtegang, maar nu kenmerkt de evaluatie zich door rigiditeit en dogmatisme (moeten). De gevolgtrekking die gemaakt wordt, is totaal niet in verhouding met de werkelijkheid. Deze gedachten worden ook wel ‘hot cognitions’ genoemd. De negatieve gevoelens die daarbij passen zullen overeenkomstig de intensiteit van de gedachte zijn. De negatieve eisende gedachten, het ‘Moeten’, worden doorgaans in de RET irrationele kerngedachten genoemd. Het zijn de irrationele basisfilosofiee¨n van de clie¨nt, die elders ook wel ‘personal rules of living’ (Wessler, 1993) of ‘disfunctionele cognitieve schemata’ worden genoemd. Het Moeten vormt steeds de kern van de gedachtegang en impliceert een duidelijke imperatief. Aan het Moeten wordt vaak een aantal aanverwante irrationele patronen verbonden. Dit zijn sterk onrealistische inferenties en attributies, zoals: – (Zelf )veroordelingen of identiteitsbeweringen (Gerbode & Moore, 1994): ‘ik ben een hufter’, ‘ik deug niet’ of ‘hij is een klootzak’, ‘hij deugt niet’. – Lage frustratietolerantie: ‘ik kan dit niet verdragen/ik overleef dit niet’ of ‘het moet niet zo moeilijk zijn’. – Ramp-denken: ‘het is verschrikkelijk en onoverkomelijk dat (............)’ ofwel: ‘het is meer dan slecht’. – Overdreven generalisaties: ‘het zal wel nooit/altijd (............)’ of ‘men is steeds maar weer (............)’ of ‘ze hebben ook altijd (............)’ Deze patronen komen echter niet zonder een Moeten voor. Het Moeten is dominant en bovenstaande patronen zijn daar afgeleiden van. Een negatieve identiteitsbewering als ‘ik ben een waardeloze figuur’, is tevens een overdreven generalisatie van e´e´n of enkele aspecten van bepaald gedrag van de persoon. Indien iemand echter zou denken: ‘Ik ben een hufter, maar het zij zo’, volgt er nog geen inadequaat negatief gevoel. De gedachte is weliswaar empirisch gezien onjuist (immers, er bestaan geen ‘hufters’), maar het Moeten ontbreekt. Doorgaans gaan

151

152

Rationeel-emotieve therapie

identiteitsbeweringen van deze aard wel samen met een Moeten, bijvoorbeeld: ‘Ik ben een waardeloze figuur en dat mag niet zo zijn; ik moet waardevol of nuttig zijn om bestaansrecht te hebben’. Ook de andere kenmerken die genoemd zijn treden meestal op met een Moeten. Bijvoorbeeld: – ‘Ik zal wel nooit meer een geschikte partner vinden, hetgeen eigenlijk wel zou Moeten’. – ‘Het is verschrikkelijk dat ze zojuist boodschappen uit mijn karretje hebben gestolen! Dat moest niet Mogen’. – ‘Ik kan er niet tegen dat mijn dochter zich zo onbeschoft gedraagt. Ze zou zich netjes Moeten gedragen!’ 9.5

Gedachten en het ABC-model

9.5.1 de drie-deling Een indeling die wat gemakkelijker te onthouden is dan de indeling uit 9.3.2 en die in wezen hetzelfde inhoudt, is de indeling in de volgende drie niveaus van gedachten (niet te verwarren met de ‘tweede-niveauproblematiek’ van hoofdstuk 11): – waarnemingsniveau: wat neemt de clie¨nt precies waar en hoe neemt hij het waar (in de vorige paragraaf non-evaluatieve gedachten of observaties genoemd)? – interpretatieniveau: hoe interpreteert de clie¨nt hetgeen hij waarneemt? Welke onlogische gevolgtrekkingen maakt hij (in de vorige paragraaf non-evaluatieve gevolgtrekkingen of attributies genoemd.? – evaluatieniveau: welke Moetens en afgeleiden koppelt de clie¨nt aan zijn waarnemingen en interpretaties (in de vorige paragraaf negatieve eisende evaluaties genoemd)? Het evaluatieniveau wordt in de RET als het belangrijkste niveau aangemerkt. Empirisch gezien is moeilijk vast te stellen of de Moetens het belangrijkste zijn, zoals Ellis veronderstelt. We weten wel dat deze drie niveaus elkaar beı¨nvloeden maar niet precies hoe. Als iemand beter leert waarnemen is de kans kleiner dat hij onlogische gevolgtrekkingen gaat maken. Als iemand zijn onlogische gevolgtrekkingen corrigeert, is de kans kleiner dat zijn irrationele kerngedachten geactiveerd worden. Andersom is de kans groter dat iemand de werkelijkheid objectiever bekijkt als er geen ‘filter van Moetens’ voor zijn waarneming zit. Gerbode en Moore (1994) adviseren om de informatie over de eerste twee niveaus bij de A te plaatsen, omdat daarmee duidelijker wordt welk gedeelte van de gedachtegang voor de uitdaging in aanmerking

9 B: de gedachten

komt. Ze motiveren hun advies aan de hand van het volgende voorbeeld: A: mijn man komt twee uur te laat thuis en ik denk (gevolgtrekking die juist of onjuist kan zijn) dat hij met een andere vrouw was. Indien deze gedachte als B gezien wordt, bestaat volgens Gerbode en Moore het risico dat de therapeut gaat vragen naar het waarheidsgehalte van de A, bijvoorbeeld door te vragen: welk bewijs heb je daarvoor? De clie¨nte kan onderkennen dat ze daar geen bewijs voor heeft, maar daarmee verdwijnt haar emotionele tumult nog niet. Het evaluatieve gedeelte dat het tumult veroorzaakt, is: ‘Maar het zou vreselijk zijn als hij echt met iemand anders was! Dat zou ik niet kunnen verdragen’. Indien de B gereserveerd wordt voor deze evaluatieve gedachten, is het eerder duidelijk welke gedachten in aanmerking komen voor een filosofische uitdaging (zie paragraaf 12.3). Omdat het belangrijk kan zijn in de therapie aan alle drie niveaus aandacht te besteden, stellen we voor om: – wat er op het waarnemingsniveau gebeurt bij de A te noteren; – wat er op interpretatieniveau gebeurt bij de A of bij de B te noteren (zie ook 5.4.2); – wat er op evaluatieniveau gebeurt altijd bij B te noteren. 9.5.2 elegante en onelegante oplossingen Ellis stelde oorspronkelijk het opsporen en uitdagen van de irrationele kerngedachten (de negatieve eisende evaluaties) in de therapie centraal en noemde dat de ‘elegante oplossing’. Het corrigeren van onjuiste waarnemingen of onlogische gevolgtrekkingen noemde hij de ‘onelegante oplossing’. De elegante oplossing biedt een grotere kans op blijvende resultaten van de therapie, veronderstelde Ellis. Dryden (1990) tekende bezwaar aan tegen deze termen, omdat er iets normatiefs/devaluerends in schuilt ten opzichte van de andere cognitieve therapiee¨n, die zich richten op het corrigeren van waarnemingen en gevolgtrekkingen. Tevens wijst Dryden er terecht op dat de meer filosofische verandering waar Ellis op uit is, niet voor alle clie¨nten haalbaar is en er alleen al om die reden bij bepaalde clie¨nten meer gebruik moet worden gemaakt van het corrigeren van de onjuiste gevolgtrekkingen, attributies en waarnemingen. Walen e.a. (1992) wijzen erop dat Ellis in zijn vroege werken de elegante oplossingen benadrukte, maar in latere werken meer het belang van een combinatie van elegant en onelegant uiteen heeft gezet. Voorts merken we op dat er geen onderzoeksmateriaal voorhanden is waaruit blijkt of en wanneer ‘philosophically based change’ de

153

154

Rationeel-emotieve therapie

voorkeur verdient boven ‘inferentially based change’ (zie ook hoofdstuk 12 en 13). Systematisch onderzoek hiernaar zou verhelderend kunnen werken. 9.6

Belangrijkste irrationele gedachten

Ellis (1962, 1994) noemt elf irrationele ideee¨n, die gecategoriseerd

I

Ik moet goed presteren op het gebied van werk en/of op persoonlijk gebied (liefde/goedkeuring van anderen) om mezelf de moeite waard te vinden.

II

Anderen moeten mij eerlijk en aardig/netjes behandelen, anders zijn zij waardeloze figuren.

III

Het leven moet aangenaam en comfortabel zijn, anders is het een waardeloos gebeuren.

kunnen worden in drie hoofdgebieden: In I en III zijn de in hoofdstuk 6 besproken ego-angst en angst voor ongemak te herkennen. De elf belangrijkste irrationele gedachten die Ellis noemt, krijgen uiteraard per individu inhoudelijk gezien een specifieke invulling. Hierna wordt een vrije typering gegeven van de elf patronen, zoals door Ellis omschreven. 1 Ik moet gewaardeerd worden door mensen die voor mij belangrijk zijn. Als ik liefde nodig heb, moet ik dat ook van iemand krijgen. 2 Ik moet goede prestaties leveren, anders ben ik een onprofessionele/waardeloze figuur. Ik moet slagen in het leven. 3 Mensen moeten weloverwogen en eerlijk handelen, anders zijn het slechte mensen. 4 Het moet zo zijn/verlopen zoals ik wil dat het is/verloopt, anders is dat vreselijk en afschuwelijk. 5 Deze ellende is mij overkomen. Ik kan er niks aan doen om mijn gevoel en gedrag te beı¨nvloeden. Ik moet me wel zo voelen. 6 Over dingen die onzeker zijn, of die gevaarlijk kunnen zijn, moet ik me erg druk maken. In geval van onzekerheid of gevaar is het onmogelijk om niet bang te worden. 7 Ik kan moeilijkheden en verantwoordelijkheden maar beter uit de weg gaan dan ze onder ogen zien en aanpakken. 8 Ik heb anderen absoluut nodig om mijn leven te leiden. Ik kan het leven niet alleen aan.

9 B: de gedachten

9 Ik kan nooit loskomen van de gebeurtenissen uit mijn verleden; omdat ze me toen zo sterk hebben beı¨nvloed, zullen ze dat altijd blijven doen. 10 Als iemand anders het moeilijk heeft, is dat vreselijk en moet ik me daar wel druk over maken. 11 Er moet een goede oplossing zijn voor dit probleem en ik kan er niet tegen als er geen oplossing gevonden wordt. Walen e.a. (1992) noemen voorts nog: 1 Ik mag niet gek worden; het zou vreselijk zijn als dat gebeurde (zie hiervoor ook hoofdstuk 11). 9.7

Moeten irrationele gedachten veranderd worden?

Aansluitend bij paragraaf 6.2 besteden we kort aandacht aan de vraag of irrationele gedachten altijd veranderd moeten worden. Hiervoor geldt hetzelfde als voor gevoelens. Irrationele gedachten hoeven niet altijd veranderd te worden; gedachten zijn niet goed of slecht en staan niet op zichzelf. Van belang is te bepalen wat iemand precies bedoelt wanneer hij een bepaalde gedachte omschrijft. Als iemand het woord ‘verschrikkelijk’ gebruikt, wil dat nog niet altijd zeggen dat er sprake is van irrationaliteit; als iemand het woord ‘moeten’ gebruikt, kan hij daarmee zowel een rationele als een irrationele opvatting uitspreken. Het is van belang de intentie achter het woord- en beeldgebruik te achterhalen (Gerbode & Moore, 1994). Ook hier geldt, analoog aan de adequate en inadequate emoties: iemand kan sterk of minder sterk irrationeel denken en iemand kan sterk rationeel of minder sterk rationeel denken. De grens tussen irrationeel en rationeel is in de praktijk niet altijd duidelijk te trekken. Indien de clie¨nt duidelijk irrationeel denkt en bijpassend disfunctioneel gedrag vertoont of belemmerende gevoelens ervaart, ligt het voor de hand om aan de dogmatische opvattingen te gaan sleutelen. Hier geldt echter: de eindregie blijft in handen van de clie¨nt. De clie¨nt bepaalt zijn doelen in overleg met de therapeut, maar het blijven de doelen van de clie¨nt, die hij zelf moet zien te verwezenlijken. Als de clie¨nt de opvatting niet wil veranderen, ondanks de nadelen aan het handhaven ervan, respecteert de therapeut dat. Vaak is er echter niet zozeer sprake van een niet willen veranderen, maar van niet weten hoe de verandering in gang te zetten. Ook kan de weerstand te maken hebben met de angst van clie¨nten dat als ze hun opvattingen veranderen, zij zelf als persoon veranderen. Hier moet dan eerst aandacht aan besteed worden (zie ook hoofdstuk 12).

155

156

Rationeel-emotieve therapie

9.8

Moraal en dogma

De RET speelt zich af binnen een hulpverlenend kader. Dit heeft tot gevolg dat er niet geheel vrijblijvend gediscussieerd wordt over de opvattingen en ideee¨n van de clie¨nt. De moraal van de clie¨nt staat in de therapie nauwelijks ter discussie. Mensen hebben hun eigen opvattingen over wat goed en slecht is. Terloops kan de therapeut daar wel vragen bij stellen, maar hij richt zich er in eerste instantie niet op. De moraal van de clie¨nt bevat ideee¨n over hoe hij met zichzelf, met anderen en met de wereld om ‘behoort’ te gaan, maar dit behoren hoeft niet dogmatisch te zijn. Behoren betekent hier ‘het zou mooi zijn als ...’; ‘we willen graag dat ...’ en dergelijke. Pas als het ‘behoren’ dogmatisch wordt en tot dwangmatigheid leidt, valt het binnen het bereik van de therapie. Het onderscheid tussen moraal en dogma is voor een beginnende therapeut niet altijd gemakkelijk te maken. Een voorbeeld kan het onderscheid wellicht verduidelijken. Een clie¨nt is ontslagen uit een eerdere functie en heeft vanwege een conflict met de werkgever geen getuigschrift meegekregen. Bij een sollicitatie naar een nieuwe baan wordt er gevraagd naar een getuigschrift van de vorige firma. De man besluit een getuigschrift na te maken. Hij vertelt dit de therapeut. Hoewel de therapeut dit volgens zijn eigen moraal afkeurt, brengt hij dit niet ter sprake. Immers, de clie¨nt vindt kennelijk dat dit in bepaalde gevallen wel is toegestaan en houdt er een andere moraal op na. De therapeut besluit daarom na te gaan of er dwangmatige aspecten ten grondslag liggen aan de opvattingen van de clie¨nt, die er mede toe leiden dat de clie¨nt voor deze moraal kiest. Eerst wordt daarom afgetast of de clie¨nt zich realiseert dat hetgeen hij doet (namaken/vervalsen van een getuigschrift) over het algemeen gezien wordt als een ongebruikelijke en afkeurenswaardige manier om een baan te verkrijgen, en of hij zich realiseert dat hij daardoor, als de vervalsing ontdekt wordt, in problemen kan komen. De clie¨nt blijkt zich daar ten volle van bewust. Hij denkt echter dat de pakkans klein is en wil het risico lopen. Daarbij geeft de clie¨nt ook aan dat hij dat risico wel Moet lopen. Hierin komt het dwangmatige aspect naar voren. De therapeutische discussie richt zich vervolgens op: waarom Moet jij per se naar een dergelijk middel (vervalsing van het getuigschrift) grijpen en waarom Moet jij per se deze baan krijgen? Is het zo dat er altijd naar getuigschriften gevraagd wordt? Met deze manier van benaderen wordt de morele kwestie omzeild en gaat de aandacht uit naar de irrationele kanten aan het probleem. Een ander voorbeeld is dat van de vrouw die een seksuele relatie is

9 B: de gedachten

aangegaan met haar buurman, haar huwelijk niet op het spel wil zetten en deze relatie daarom geheim houdt voor haar partner. De therapeut bediscussieert niet of wel of niet moreel acceptabel is wat de vrouw doet. De therapeut onderzoekt de beweegredenen van de vrouw. Als er problemen zijn in de huwelijksrelatie wordt bekeken of een seksuele relatie met de buurman ook op de lange termijn een goede oplossing is. Uiteraard zijn er voorbeelden te bedenken waarin de beroepsethiek van de therapeut onder druk komt te staan. In die gevallen is het raadzaam het ethische probleem dat zich aandient met de supervisor te bespreken of met een vertrouwenspersoon van de beroepsvereniging van de therapeut.

157

De praktijk van de B

10

Enkele belangrijke technieken om de irrationaliteit van de clie¨nt in de sessie bespreekbaar te maken. 10.1

Openingsvraag voor de B

Wanneer de situatie, A, gespecifieerd is en duidelijk is van welk gevoel de clie¨nt last heeft of welk gedrag hij wil veranderen, wordt vervolgd met het opvragen van de gedachten. Standaardvragen: Wat denk je erbij als je je (............) voelt? Wat gaat er zoal in je hoofd om op het moment dat (............)? Wat zeg jij tegen jezelf in die situatie? Meer op de BC-connectie toegespitste vragen zijn: Wat zeg jij tegen jezelf over (............) (onderdeel uit de A) dat je je zo gaat voelen? Hoe maak jij jezelf zo (............) (gevoel invullen, bijv. kwaad)? Wat zeg je daarvoor in je hoofd? Dergelijke vragen zijn open vragen naar de gedachtegang van de clie¨nt. Ook al vraagt de therapeut doelgericht naar de gedachten, dat wil nog niet zeggen dat de clie¨nt ook in termen van duidelijke gedachtegangen zal antwoorden. De clie¨nt moet soms het antwoord schuldig blijven of geeft een antwoord in termen van emoties, bijvoorbeeld: ‘Ik vind het niet prettig als dat gebeurt’. Ook is het mogelijk dat de clie¨nt uitvoerig antwoordt op voorgaande open vragen. De vragen laten daar ook ruimte voor; in deze manier van vragen wordt nog geen onderscheid gemaakt tussen rationeel en irrationeel. Bij het doorvragen let de therapeut op het onderscheid van

G. Jacobs, Rationeel-emotieve therapie, DOI 10.1007/978-90-313-6564-7_10, © 2008 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij

10 De praktijk van de B

de driedeling waarnemen/interpreteren/evalueren, en probeert hij steeds dichter bij de irrationele kerngedachten te komen. 10.2

Onderscheid tussen rationele en irrationele gedachten

Zoals we aangaven in hoofdstuk 9 zijn de vragen van de therapeut er in principe op gericht het evaluatieve gedeelte van de gedachtegang van de clie¨nt naar boven te halen: wat vindt de clie¨nt van wat hij waarneemt of meemaakt? Vindt hij het plezierig, erg, gruwelijk? In het evaluatieve deel van de gedachtegang richten we ons vervolgens op de irrationele aspecten, de negatieve eisende evaluaties. Er kan op twee manieren gevraagd worden naar irrationele gedachten. De therapeut kan starten met bovenstaande open vragen naar de B’s en gaan doorvragen, of de therapeut kan in zijn manier van vragen rechtstreeks naar irrationele gedachten vragen. 10.2.1 doorvragen Door middel van een korte aansporing of vraag (vaak in de vorm van een voegwoord) kan het meer irrationele deel van het denken naar voren gehaald worden. Enkele voorbeelden: Voorbeeld 1

T: C: T: C: T: C:

Wat zeg je tegen jezelf als je vader zich weer zo bedisselend opstelt? Nou, dat doet hij altijd al. Zo ging het vroeger thuis ook. En? Daar moet hij nu eens een keer mee ophouden! Want? Ik kan er gewoon niet tegen als hij zo doet!

Voorbeeld 2

T: C: T:

Wat gaat er dan in je hoofd om? Het herinnert me aan een vorige werksituatie waarin ik ook uiteindelijk het veld moest ruimen. Ja?

159

160

Rationeel-emotieve therapie

C: T: C: T: C: T: C:

T: C:

Dan voel je je zo aan de kant gezet. Omdat ... Ik had zo veel gedaan om me van mijn beste kant te laten zien en dan zetten ze je er toch uit. Ja? Dat kan toch niet! Want? Het is niet zozeer dat je eruit wordt gezet, maar meer de manier waarop het gaat. Onmenselijk gewoon! Geen bedankje, geen afscheid, niks! Ze hadden je niet zo mogen behandelen. Nee, natuurlijk niet.

In beide voorbeelden wordt de clie¨nt ‘kort gehouden’ in zijn manier van antwoorden, met als doel dichter bij het emotionele vuur ofwel de irrationele gedachte te komen. Gedachteketens opvragen Een iets uitgebreidere manier van doorvragen is de combinatie van een voegwoord met een vraag die gericht is op specifie¨ring van de genoemde gedachten, bijvoorbeeld:

T: C: T: C: T: C:

Wat zeg je dan tegen jezelf over het feit dat je nu geen werk hebt? Dat het niet te lang moet gaan duren. Want, wat is precies het probleem aan als het lang gaat duren? Nou ja, de onduidelijkheid (............) dat je niet weet wat de uitkomst zal zijn. En wat is er precies de moeilijkheid van, als je niet weet wat de uitkomst zal zijn? Ik moet daar gewoon zekerheid in hebben. Ik ben altijd al iemand geweest die niet tegen onzekerheid kan.

De combinatie van een voegwoord (want, en), met een preciseringsvraag (wat is er het probleem aan?) wordt gevolgd door een herhaling van hetgeen de clie¨nt zelf gezegd heeft. Op deze manier kunnen kettingen van gedachten opgespoord worden, die uiteindelijk tot de

10 De praktijk van de B

meest relevante irrationele cognities leiden. Deze techniek wordt in het Engels ‘inference chaining’ genoemd. De therapeut vraagt steeds naar een volgende schakel in de keten van gedachten, tot de meest knellende is bereikt. Het ‘ergste scenario’ Deze techniek is een favoriete RET-doorvraagtechniek. Dat deze techniek favoriet is heeft te maken met het feit dat we bij voorkeur focussen op irrationele kerngedachten en dat met deze vraag niet ingegaan wordt op de onlogische gevolgtrekkingen die de clie¨nt maakt maar op het spookbeeld dat daaraan ten grondslag ligt. De standaardvraag voor het opvragen van het ‘ergste scenario’ is: Laten we eens aannemen dat (............) (hetgeen de clie¨nt vreest, ook werkelijk gebeurt). Het ‘ergste scenario’ kan gelegen zijn in een ‘ramp’ of in een sterke zelfveroordeling. Een voorbeeld:

T: C:

T:

C:

T:

C: T: C: T:

Wat gaat er nog meer in je hoofd om als je eraan denkt dat je zoon zou kunnen zakken voor het examen? Dat het niet goed is voor zijn zelfbeeld als dat gebeurt. Hij heeft al een minderwaardigheidscomplex, dus kan hij er geen mislukkingen meer bij hebben. Laten we eens aannemen dat hij zakt en dat zijn zelfbeeld inderdaad nog verder onder druk komt te staan. Wat zou daar precies het punt in zijn? Daar zou hij wel eens depressief van kunnen worden. Hij heeft al vaker van die stille, teruggetrokken periodes gehad. Nou, stel je voor dat dat gebeurt: hij zakt, wordt stil en depressief. Beeld je dat maar even goed in. Bestaat die kans? Ja, zeker wel. Zie je hem voor je, met zijn depressieve stemming? (knikt) Wat is daar precies zo beklemmend aan voor jou, om dat zo voor je te zien?

161

162

Rationeel-emotieve therapie

C: T: C: T: C: T:

Dat hij er niet meer uitkomt. Je kan hem dan namelijk niet bereiken. Hij stelt zich dan niet open voor ons. Schuilt het ergste erin dat hij zich niet openstelt voor jullie, of dat hij er niet meer uitkomt? Dat laatste, want als hij zich voor iemand anders open kan stellen, vind ik het ook goed. Dan heeft hij hulp. Stel je voor dat hij ge´e´n hulp zoekt en er niet meer alleen uitkomt. Wat is daar het enge in? Dat hij zichzelf wat aandoet. Dat zou echt vreselijk zijn, want dat kun je niet tegenhouden! Ah, dat lijkt het ‘ergste scenario’ dat in je hoofd spookt – dat hij zichzelf van kant maakt als hij depressief is.

Voorts kan dit scenario afhankelijk van de aanwezige informatie en klinische inschatting van de therapeut verder gee¨xploreerd worden (bijv. indien de clie¨nt eerdere ervaringen heeft op dit gebied) of uitgedaagd worden (indien er sprake is van een op zichzelf staande angst). ‘Ergste scenario’s’ hebben vaak te maken met doodsangst, verlatingsangst, angst om gek te worden of om in het perpetuum mobile van de ellende te geraken. Andere voorbeelden van ‘ergste scenario’s’ die in de praktijk voorkomen, zijn: – eenzaam raken en niet in staat zijn om de eenzaamheid zelf op te lossen; – een ouwe vrijster of verstokte vrijgezel worden; – geen adem kunnen krijgen en dan stikken; – afhankelijk zijn van anderen, bijvoorbeeld verlamd raken en daardoor zichzelf niet meer kunnen verzorgen (een kasplantje worden). Ten slotte geven we een voorbeeld van een ‘zelfveroordelingsscenario’.

T:

C: T:

Je bent bang om seksuele toenadering te zoeken tot mannen. Wat speelt er in je hoofd dat je je daarbij bang gaat voelen? Ik ben zo niet opgevoed. Zoiets doe je gewoon niet. Maar stel je voor dat je het zou doen. Stel je voor dat je met die regel uit je opvoeding zou breken en je zou een sek-

10 De praktijk van de B

C: T: C: T: C:

suele toenaderingspoging doen. Wat zou dat voor jou betekenen? Dan ben ik niet meer dat welopgevoede meisje dat netjes wacht tot ze benaderd wordt. Stel je voor dat je niet meer dat nette meisje bent, wat ben je dan wel? Een soort slet of zo, misschien wel een hoer. Is dat het ergste wat je kunt zijn? Ja, dat denk ik wel.

Bij doorvragen houdt de therapeut in het achterhoofd dat het ergste scenario pas bereikt is wanneer er sprake is van een combinatie van een Moeten met een ramp, een LFT-gedachte, een overdreven generalisatie of een (zelf )veroordeling. Tijdens het doorvragen kan de therapeut zelf een hypothese in het hoofd hebben welke combinatie hij het meest waarschijnlijk acht. De vragen naar het ergste scenario zijn niet bedoeld om de ernst van het beeld dat de clie¨nt in het hoofd heeft te bagatelliseren. Integendeel, de vraag naar het ergste is juist bedoeld om dat ergste, hoe onwaarschijnlijk of bizar ook, in volle omvang naar buiten te laten komen. Vaak is er sprake van een spookbeeld waar de clie¨nt maar liever niet aan denkt, maar juist door er niet bewust mee bezig te zijn, blijft het spookbeeld in stand. Als de clie¨nt het aandurft om het spookbeeld in de ogen te kijken in plaats van er met een boog omheen te lopen, treedt er soms een automatische correctie van de beangstigende gedachten op. Het is daarom erg belangrijk dat de therapeut op de juiste manier naar het ergste scenario vraagt. Foutief gebruik is bijvoorbeeld: Wat is er nou erg aan als je zoon depressief raakt? (Op een toon van: depressief zijn we allemaal wel eens.) Wat is er nou zo erg aan wanneer je niet meer zo netjes opgevoed overkomt? Deze benadering wekt de suggestie dat het goed is er onverschillig tegenover te staan, terwijl onverschilligheid juist niet de emotie is waar de therapie op gericht is. Tevens bestaat het gevaar dat de clie¨nt zich door deze vragen niet serieus genomen voelt en dat de therapeut zijn doel ermee voorbij schiet. De clie¨nt zal immers, wanneer hij zich

163

164

Rationeel-emotieve therapie

niet serieus genomen voelt, niet snel geneigd zijn om zijn meest bedreigende voorstellingen te vertellen. 10.2.2 direct inzoomen op de ib’s Het voordeel van kettingvragen is dat de therapeut dicht bij de woorden van de clie¨nt blijft en zelf nauwelijks iets toevoegt aan wat er in de clie¨nt omgaat. De therapeut leidt de clie¨nt door zijn manier van vragen naar volgende stappen in zijn gedachten. Een nadeel aan die techniek kan zijn dat de clie¨nt langdurig in eigen gedachten kan blijven hangen en er alleen cirkelredeneringen naar voren komen, waardoor verdieping uitblijft. Hij kan daarbij het gevoel krijgen naar een naald in een hooiberg te zoeken, hetgeen demotiverend kan werken. Om dit te voorkomen kunnen ter afwisseling meer directieve vragen gesteld worden. Afhankelijk van wat het beste bij de clie¨nt past, kan voor het opvragen van gedachteketens, directieve vragen of een combinatie gekozen worden. Directieve vragen naar irrationele gedachten zijn: – Wat Moet jij dan van jezelf in die situatie? – Wat eis jij daar van jezelf/de ander? – Hoe veroordeel je jezelf/de ander, als dat gebeurt? – Wat voor rampenscenario zie je voor je? – Wat zie je dan voor verschrikkelijks gebeuren? – Wat denk jij niet aan te kunnen? Meer op de BC-connectie toegespitste vragen zijn: – Welk Moeten/welke regel zit er in je hoofd, waarmee je jezelf zo opwindt? – Wat eis je nu van jezelf/de ander waardoor je je somber/kwaad/ angstig gaat voelen? Vragen die hetzelfde beogen, maar vrijer geformuleerd zijn: – Met welk idee geef je jezelf dan weer met de zweep? – Wat zit er dan weer te wringen en te duwen onder je schedel, wat per se niet mag gebeuren? – Hoe ben jij in je hoofd bezig de wet voor te schrijven? – Hoe ziet die wet in je hoofd er precies uit?

10 De praktijk van de B

Een voorbeeld:

T:

C: T: C: T: C: T: C:

Nu ben je twee keer door een evenwichtsstoornis op straat gevallen en je durft de straat niet op, omdat je bang bent dat het weer gebeurt. Je maakt jezelf bang doordat je iets tegen jezelf zegt, waar een Moeten in zit. Weet je wat dat is? Het mag niet weer gebeuren dat ik op straat neerval. Want? Tot nu toe is het steeds goed afgelopen, maar het kan ook een keer verkeerd aflopen. En dat is? Dat ik daardoor in het ziekenhuis beland, bijvoorbeeld. En dat zou verschrikkelijk zijn? Jazeker!

Nog een voorbeeld:

T: C: T: C: T: C:

10.3

Je voelt je schuldig als je man erop zinspeelt dat je onvoldoende aandacht aan hem schenkt? Legt hij je een eis op? Nou, niet met zoveel woorden, maar ik ga dan aarzelen en denk dan: hij heeft eigenlijk wel gelijk. Welke eis leg jij dan aan jezelf op? Dat ik ook eigenlijk meer aandacht aan hem zou moeten geven (............) En hoe veroordeel je jezelf dat je niet meer aandacht aan hem geeft? Dan ben ik een slechte echtgenote.

Moeilijkheden met gedachten

Niet alle clie¨nten kunnen zo gemakkelijk hun irrationele eisen benoemen als de clie¨nt in het laatste voorbeeld. We noemen een aantal redenen waardoor de clie¨nt soms moeilijk zijn gedachten onder woorden kan brengen. Vervolgens zullen we een aantal technieken geven waarmee de clie¨nt geholpen kan worden om zijn gedachten beter te leren beschrijven. Clie¨nten kunnen vastlopen in het beschrijven van hun gedachten, onder andere omdat ze de eigen gedachten te bedreigend of te absurd

165

166

Rationeel-emotieve therapie

vinden om te benoemen. Er treedt dan vaak een ‘black-out’ op. Ook is er soms sprake van schijn-zelfcorrectie, zonder dat men zich ook echt van de irrationaliteit ontdoet, bijvoorbeeld wanneer de clie¨nt zegt: ‘Het is natuurlijk absurd wat ik denk’. Een andere reden van vastlopen kan zijn dat de therapeut te snel doorvraagt en de clie¨nt het tempo van de therapeut niet kan bijhouden. Het kan helpen om zich aan het tempo van de clie¨nt aan te passen en de clie¨nt expliciet toestemming te geven de tijd te nemen om zijn gedachten te onderzoeken. Sommige clie¨nten zijn eenvoudigweg niet gewend om stil te staan bij wat zij denken en ook dit kan een oorzaak zijn van het feit dat gedachten moeilijk(er) opgespoord kunnen worden. Een belangrijk deel van het denken is ‘geautomatiseerd’, waardoor mensen hun gedachten niet als gedachten ervaren. Het is de taak van de therapeut om de clie¨nt te leren die automatische gedachten of het impliciete denken te expliciteren. Het geven van informatie of psycho-educatie (zie hieronder) werkt dan vaak goed. We noemen een aantal manieren die het opsporen van gedachten vergemakkelijken. 10.3.1 informatie geven Wanneer een ‘black-out’ tijdens de sessie optreedt, kan het geruststellend werken wanneer de therapeut benoemt wat er gebeurt. Ook kan de therapeut uitleggen dat een ‘time out’ in sommige situaties kan helpen om zelfstandig van de blokkade te herstellen. Dit kan vervolgens in de sessie uitgeprobeerd worden. Als clie¨nten niet gewend zijn om bij hun denken stil te staan, kan het van belang zijn hun informatie te geven over hoe gedachten werken. Een voorbeeld:

T: C: T:

C:

Wat gaat er dan door je hoofd als je je zo angstig voelt? Dat weet ik niet; ik voel me gewoon ellendig; het voelt gewoon benauwd, verder niets. Ik snap wel dat je dat zo ervaart, maar vermoedelijk denk je ook wat bij dat gevoel. Het gevoel kan in de hersenen sneller vooruitgestuurd worden. De denkprocessen die ermee samenhangen verlopen daar wat trager, dus het kost soms iets meer tijd om je daar bewust van te worden en daar de aandacht op te richten. Ook al weet je nu nog niet dat je denkt en wat je denkt, je denkt vermoedelijk dus wel degelijk wat. Hm.

10 De praktijk van de B

T: C: T:

Wil je nog iets weten over hoe dat werkt? Ja. Het is daarboven net als bij zo’n supersnelle trein. Door die snelheid mis je soms delen van wat er zich onderweg afspeelt. We gaan de aandacht wat meer op je denken richten en het hoge snelheidsproces afremmen.

Een passende huiswerkopdracht zou zijn, om de eerstvolgende keer dat de clie¨nt zich weer zo angstig gaat voelen, zijn gedachten te registreren op het moment dat hij zich angstig voelt. Voor clie¨nten die graag in schema’s denken of hoogopgeleid zijn kunnen de figuren 1 en 2 uit hoofdstuk 2 op het whiteboard getekend worden om dit proces te verhelderen. Nog een voorbeeld:

C: T: C: T: C:

T: C: T: C: T:

Ik kan dan opeens helemaal in paniek raken (= C, gevoel) als we aan het vrijen zijn (= globale A). Op welk moment is dat dan? (= vragen naar een specifieke A) Meestal als we al een poosje bezig zijn en ik weet dat hij bij me naar binnen wil. Wat denk je dan? (vragen naar de B) Dan denk ik niks, dat gevoel is zo overweldigend. Dan kan ik alleen nog maar uit bed gaan en in de badkamer gaan huilen. (= C, gedrag) En hoe voel je je in de badkamer? (= nieuwe A, vragen naar bijbehorende C) Schuldig, dat ik het niet afmaak. Dat schuldgevoel verklaart wel wat. Hoezo? Nou, vermoedelijk is dat schuldgevoel erna zo sterk dat je je nog niet zo hebt beziggehouden met wat je denkt als je in paniek raakt. Je gaat in de badkamer kennelijk niet staan denken ‘wat was het nou waardoor ik in paniek raakte, want dat probleem zou ik zo graag eens opgelost zien’.

167

168

Rationeel-emotieve therapie

C:

T:

(moet lachen) Nee, dat doe ik inderdaad niet in de badkamer. Maar het is toch te gek dat ik dat nog steeds heb, terwijl ik heus wel weet dat het lekker kan zijn om verder te gaan. Kijk, vermoedelijk zit deze gedachte in de weg om stil te staan bij wat de paniek veroorzaakt.

Vervolgens worden hypothesen geopperd wat de gedachten zouden kunnen zijn of wat de clie¨nt kan doen om meer zicht te krijgen op haar gedachten in deze situatie. Een voorbeeld van een clie¨nt die halverwege een gedachteketen vastloopt:

C:

T: C:

T: C: T:

C:

T:

Van de ene kant ben ik het ermee eens dat ik van die afdeling wegga, maar van de andere kant zit het me ook vreselijk dwars. Want? Dat weet ik niet; ik blijf in kringetjes ronddraaien terwijl het me gewoon helemaal niet moet interesseren wat ze van me denken. Ah, wat denken ze dan van je? Dat weet ik niet en daar houd ik me ook niet mee bezig. Mijn vermoeden, waarom je in kringetjes blijft ronddraaien, is dat het je in de grond van je hart we´l interesseert wat ze van je denken, maar dat je dat om een of andere reden niet naar boven laat komen. Ik ben altijd al zo gevoelig geweest voor wat ze van me denken, dat is toch idioot als dat nu nog een rol zou spelen! Nee hoor, dat is helemaal niet zo idioot. Sterker nog, het kan soms nuttig zijn om te weten hoe anderen over je denken. Het kan heel goed zijn om je daardoor te laten beı¨nvloeden. Nu vind je dat je je daar niet door mag laten beı¨nvloeden en daardoor draai je in cirkels om de hete brij heen. Laten we nu maar wel kijken naar wie er wat van je kan denken. (= specifie¨ren van de A)

10 De praktijk van de B

10.3.2 psycho-educatie De clie¨nt die moeite heeft om zijn gedachten onder woorden te brengen, kan geholpen worden met een ‘lesje in gedachten’. Als de clie¨nt weet waar hij op moet letten, kan hij zichzelf daarin mogelijk effectiever observeren. De clie¨nt wordt het verschil tussen rationele en irrationele gedachten uitgelegd, zoals dat ook in hoofdstuk 9 gedaan is. Het kan zinvol zijn om uitleg te geven over welke typen gedachten er zijn en hoe die onderscheiden kunnen worden, wanneer: – de clie¨nt nog helemaal niet weet hoe hij zijn gedachten kan verkennen; – de clie¨nt het onderscheid tussen rationele en irrationele gedachten moeilijk kan maken; – de clie¨nt moeite heeft met de vragen van de therapeut en er meer bij gebaat is zijn gedachten zelfstandig op te sporen. Een ‘lesje in gedachten’ kan als volgt worden vormgegeven:

T:

Ik merk dat je nog weinig houvast hebt bij het opsporen van je gedachten. Laat me je een paar handvatten geven. Je gedachten vormen allerlei schakels in je hoofd (T tekent een ketting van schakels op het bord, met diverse schakels en kettingen eraan vast). We proberen e´e´n zo’n ketting van gedachten helemaal af te maken, tot we aan het einde zijn, waar het stuk zit dat het meest verantwoordelijk is voor je klachten. Dat is vaak een spookbeeld dat we hebben of een ‘Heilig Moeten’ (tekent een spook aan het uiteinde van een ketting). Soms echter ben je geneigd om halverwege de gedachteketen zijpaden in te slaan, of om vroegtijdig de gedachteketen te stoppen (illustreert dit op het bord). Die explosie die daar aan het eind van de ketting zit, is heel herkenbaar, want die bestaat altijd uit een Moeten, in combinatie met een Ramp, een Veroordeling of zwart-witdenken.

Aansluitend wordt een aantal passende voorbeelden gegeven. Dit kan op didactische wijze, of in de vorm van een dialoog, bijvoorbeeld: ‘Heb je enig idee wat we verstaan onder zwart-witdenken?’ of ‘Herken je daar iets van?’ of ‘Kun je in jouw woorden aangeven wat jij daaronder zou verstaan?’

169

170

Rationeel-emotieve therapie

T:

Het zijn dus eigenlijk maar een paar dingen die je hoeft te onthouden, waar je naar op zoek mag gaan. Is dit verhelderend?

Woorden als rationeel en irrationeel spreken niet iedere clie¨nt aan en hoeven ook niet beslist gebruikt te worden. Samen met de clie¨nt kan gezocht worden naar woorden die voor hem het onderscheid duidelijk maken. Deze vorm van psycho-educatie sluit aan bij het in hoofdstuk 2 genoemde idee dat de RET educatief is ingesteld, met als doel dat de clie¨nt als het mogelijk is zijn eigen therapeut wordt. Deze vorm van psycho-educatie is wezenlijk verschillend van de doorvraagtechnieken die we eerder beschreven. Bij het doorvragen leidt de therapeut de clie¨nt naar de irrationele gedachten, hoewel de clie¨nt dit vaak ervaart alsof hij de irrationele gedachten zelf ontdekt. Bij psycho-educatie draagt de therapeut zijn kennis van gedachten over en spoort de clie¨nt aan om met die kennis verdere stappen te zetten. In de praktijk is er vaak sprake van een combinatie van beide. Afhankelijk van de klinische inschatting van de therapeut, kan er meer van het een of van het ander gebruik worden gemaakt. Doorvragen en psycho-educatie kunnen elkaar ook in een sessie afwisselen. Wanneer de clie¨nt in de war raakt van het doorvragen door de therapeut, kan een uitstapje gemaakt worden naar psycho-educatie. Andersom zijn er ook mensen die moeilijk hun aandacht erbij kunnen houden als de therapeut wat uitlegt, en dan zijn leidende vragen wellicht meer behulpzaam. 10.3.3 afleiden uit de bc-connectie Zowel de therapeut als de clie¨nt kunnen gissen naar de inhoud van de gedachten. Daarbij biedt de BC-connectie aanknopingspunten. Gevoel en gedachte hangen immers met elkaar samen. Als de clie¨nt niet weet wat hij denkt, kan hij dat afleiden uit wat er ongeveer bij het genoemde gevoel zou passen. Gedachten die passen bij depressieve gevoelens: – het zal ook wel nooit lukken; – ik ben een minkukel, een waardeloze figuur; – het zit mij ook nooit mee; – ik moet het allemaal zelf doen, dat is veel te moeilijk;

10 De praktijk van de B

– waar doe ik het allemaal voor; mijn bestaan is nutteloos; de wereld is toch niet in mij geı¨nteresseerd; – ik verdien het niet dat ik (............). Deze gedachten kenmerken zich door doemdenken; op de lijn van zwart-witdenken is het denken doorgeslagen naar zwart. Het denken is statisch: het is altijd al zo geweest, het is nu zo, dus het zal wel zo blijven.

Ó Peter de Wit.

Gedachten die passen bij angstige gevoelens: – er kan iets verschrikkelijks gaan gebeuren als (............); – ik zou er niet tegen kunnen wanneer ze mij (............); – (............) mag absoluut niet gebeuren; – als (............) gebeurt, kun je mij wegdragen; – ik loop het vreselijke risico dat ik (............). Deze gedachten hebben doorgaans te maken met iets wat nog niet gebeurd is, maar waarvan de (denkbeeldige of ree¨le) mogelijkheid bestaat dat het wel gaat plaatsvinden. Gedachten die passen bij kwaadheid: – ik ben een oen dat ik dit doe/gedaan heb; – het zijn rotzakken dat ze mij dit aandoen; – de wereld moet niet zo gestoord in elkaar zitten; – het is absoluut onacceptabel dat (............) gebeurd is; – dit onrecht mag niet bestaan; – hij moet gestraft worden voor wat hij gedaan heeft. Wanneer de clie¨nt kwaad op zichzelf is, heeft hij iets gedaan of nagelaten waarvan hij vindt dat hij zichzelf daar onrecht mee heeft aangedaan. Wanneer de clie¨nt meent dat iemand hem onrecht heeft aangedaan, kan hij de ander daarom sterk veroordelen.

171

172

Rationeel-emotieve therapie

Gedachten die passen bij schuldgevoel: – wat ik heb gedaan is slecht/verkeerd; – ik had beter moeten weten/doen; – ik ben slecht omdat ik zoiets slechts gedaan heb. Gedachten die bij schuldgevoel passen, ontstaan doorgaans naar aanleiding van iets wat de clie¨nt meent verkeerd gedaan te hebben, of wanneer hij signalen uit de omgeving krijgt dat hij in bepaalde opzichten niet voldoet. Er is sprake van door de clie¨nt bedachte zelfveroordelingen. Gedachten die passen bij schaamte: – ik had me niet zo afwijkend mogen gedragen; – wat zullen ze wel niet van me denken; – ik sta hier vreselijk voor aap; – wat een afschuwelijke zwakte vertoon ik hier. Er is sprake van zelfveroordeling tegen het licht van wat anderen als normaal of abnormaal bestempelen. Deze gedachten hebben te maken met aanpassing aan een (vermeende) gemeenschappelijk gehouden norm. Gedachten die passen bij jaloezie: – hij is een (............) (veroordeling) dat hij dat heeft (bereikt); – ik moet ook in staat zijn dat te verwerven; – ik ben een (............) (zelfveroordeling) dat ik niet heb wat hij heeft. Bij de hiervoor genoemde gevoelens kan een van de genoemde gedachten optreden of meerdere tegelijk. Bij jaloezie is het echter kenmerkend dat de drie hier genoemde gedachten tegelijkertijd optreden. Dat maakt dat deze gedachten vaak ook zo sterk aanwezig zijn en gemakkelijk obsessief worden. Gedachten die passen bij onmacht: – deze negatieve/ongewenste situatie bestaat al zo lang; ik zou in staat moeten zijn daar verandering in te brengen; ik ben incompetent dat me dat niet lukt; – deze situatie moet veranderbaar zijn; het is onacceptabel dat dit zolang kan blijven bestaan.

10 De praktijk van de B

Evenals bij jaloezie treden de beide hier genoemde gedachten tegelijkertijd op. De gedachten hangen samen met (vermeende) incompetentie en (vermeend) onrecht. Omdat gedachten af te leiden zijn uit gevoelens, kan dus geraden worden wat de gedachten ongeveer moeten zijn, die bij een gegeven situatie en een gegeven gevoel passen. Een voorbeeld:

T:

C: T: C:

Dus toen je na die week vakantie weer alleen in je huis kwam, voelde je je meteen depressief. Wat zei je tegen jezelf, waarmee je jezelf depressief maakte? Dat weet ik niet; ik moest alleen maar vreselijk huilen en voelde me zo leeg. Doe eens een gok, wat zou het kunnen zijn geweest wat er in je hoofd speelde? Dat ik er nooit overheen kom en dat ik nooit zal wennen aan dat lege huis; misschien is dat het.

In een andere situatie geeft de therapeut een voorzet:

T: C: T: C:

Wat speelde er in je hoofd waardoor je je depressief ging voelen? Dat weet ik niet. Kan het iets zijn als: ik leer het toch nooit; ik kom hier toch nooit uit; ik ben een nietsnut? Ja, zoiets (............)

De therapeut heeft op deze wijze de mogelijkheid om, vanuit de theorie over de samenhang tussen gevoelens en gedachten, hypothesen op te stellen over wat de irrationele gedachten kunnen zijn. Beginnende therapeuten zijn vaak terughoudend in het gebruik maken van de techniek van het gissen. Vaak heeft dit te maken met de angst verkeerd te gokken of met de misvatting dat clie¨nten altijd zelf hun gedachten moeten ontdekken. Het invullen van gedachten voor de clie¨nt kan echter uiterst nuttig zijn, zolang dit de vorm heeft van hypothesen stellen en de clie¨nt niets opgedrongen wordt. Bovendien blijkt er in de praktijk zelden een probleem te ontstaan, wanneer de therapeut verkeerd gokt. Doorgaans verloopt een dialoog dan zo:

173

174

Rationeel-emotieve therapie

T: C:

T: C:

Kan het iets zijn als: ik leer het toch nooit, ik kom hier toch nooit uit, ik ben een afgedankte dweil? Nee, dat is het toch niet, want ik weet wel dat ik het nu al beter doe dan eerst. Ook al ben ik nog niet waar ik wezen moet, ik weet wel dat dat een keer komt. Zit het soms meer in de afgedankte dweil? Nee, zo kijk ik niet naar mezelf. (denkt na) Ik denk eigenlijk meer dat ik het helemaal zelf moet doen en dat er nou nooit eens iemand is die zegt: ‘joh, zal ik een stukje van je overnemen’. Ik word er zo moe van elke keer maar weer zelf de kar te moeten trekken.

De therapeut raadt verkeerd en de clie¨nt voelt zich gestimuleerd om verder te zoeken naar wat het wel is. 10.3.4 irrationaliteit opstoken Sommige clie¨nten hebben niet zozeer moeite met het beschrijven van hun gedachten maar meer met het benoemen van het irrationele gedeelte hierin. Soms geven clie¨nten alleen beschrijvingen van mogelijke uitkomsten. Noch in de intonatie, noch in de woordkeus klinkt dan irrationaliteit door. Alleen omdat de clie¨nt zegt te hebben gepiekerd of in paniek te zijn geraakt, weet de therapeut dat er sprake moet zijn van irrationele gedachten. Het kan helpen om de irrationaliteit van de clie¨nt te demonstreren. Daarbij geeft de therapeut de clie¨nt even het idee dat hij het met de clie¨nt eens is. Bijvoorbeeld:

C:

T:

Als ik zo’n lange periode niet aanwezig ben geweest op mijn werk, gaat natuurlijk de routine eraf. Dan raak je achterop. Nee, dat moet je niet hebben natuurlijk. Als je achterop raakt, haal je dat nooit meer in. Dan zit je daar voor Jan Doedel op kantoor. De anderen weten precies wat er gaande is en jij valt buiten de boot. Ze verwachten immers van jou ook dat je meteen weer 100% meedraait na je terugkomst. En terecht! Als je, na een poos uit de roulatie te zijn geweest, weer terugkomt op je werkplek, moet je wel weer in e´e´n keer 100% kunnen functioneren. Is het dat wat je van jezelf eist, waardoor je zo hebt lopen piekeren?

10 De praktijk van de B

Het uitvergroten of aandikken kan ook gebruikt worden, wanneer de clie¨nt woorden gebruikt die niet passen bij de gevoelslading die hij toont. Daarbij kan tevens een verwijzing naar de BC-connectie behulpzaam zijn.

C: T:

Dan vind ik toch dat ik het niet zo goed gedaan heb als ik zou kunnen. Ik had me best wat meer kunnen inspannen. Nou, dat lijkt me zacht uitgedrukt. Zulke gedachten passen niet erg bij het gevoel dat je beschrijft. Volgens mij is het veel sterker. Je hebt de kantjes ervan afgelopen. En dat is niet de eerste keer. Een notoire luiwammes ben je! Is het zoiets, wat je tegen jezelf zegt?

Ook zelfonthulling kan helpen om clie¨nten meer voor de dag te laten komen met hun irrationaliteit. Een voorbeeld:

T:

10.4

Ik merk dat het moeilijk voor je is om te benoemen op wat voor manier je jezelf veroordeelt. Vaak willen we dat nog niet zomaar naar boven laten komen en doen we alsof het er gewoon niet is. Ik heb er zelf ook moeite mee gehad om bepaalde zelfveroordelingen op te sporen. Ik heb vroeger bijvoorbeeld op een bepaalde manier angst voor seksualiteit gehad. Het duurde een hele poos voordat ik het beeld dat ik daarbij van mezelf had, kon opsporen. Maar uiteindelijk had ik het te pakken. Weet je wat ik dacht? Als een man toespelingen maakt op seks waar ik bij ben, dan ben ik een hoer. Absurd, zul jij misschien zeggen, maar ik dacht het wel. Vanaf het moment dat ik dat beeld te pakken had, kon ik er ook mee aan de slag.

Overmatig denken

In de vorige paragraaf werd beschreven wat gedaan kan worden om gedachten naar boven te halen bij clie¨nten die er moeite mee hebben om (delen van) hun denken te benoemen. Er is echter ook een andere categorie clie¨nten, namelijk degenen die zich overmatig bewust zijn van het denken en zichzelf e´n hun denken voortdurend observeren en

175

176

Rationeel-emotieve therapie

beoordelen. Zij noemen zichzelf vaak piekeraars, geven aan een ‘zwaar hoofd’ te hebben of willen graag weer eens spontaan kunnen genieten. Deze clie¨nten relativeren hun eigen gedachten en gevoelens sterk, waardoor ze nooit aan ‘het ergste scenario’ (zie 10.2.1) toekomen en angsten onderhuids voortbestaan. Deze clie¨nten krijgen het advies om aan het eind van de dag een half uur te reserveren voor de kwesties waarover ze piekeren. Als zich overdag piekergedachten voordoen, worden deze gedachten als volgt toegesproken: ‘Jammer, ik heb nu geen tijd voor jullie maar vanavond tussen half acht en acht uur zijn jullie aan de beurt’. Het avondtijdstip wordt gebruikt om constructief met de gedachten bezig te zijn. De clie¨nt wordt bijvoorbeeld gevraagd om de gedachten op te schrijven en daar verschillende thema’s in te onderscheiden. Het themalijstje wordt meegenomen naar de therapie en kan er als volgt uitzien: – de boot moet nog winterklaar gemaakt worden; – er ligt een aantal lastige karweitjes te wachten die ik steeds maar uitstel; – ik krijg nog steeds geld van een klant. Aan elk thema kan vervolgens een cijfer dat prioriteit aangeeft worden toegekend. Thema nummer 1 wordt vervolgens als een A behandeld. Sommige clie¨nten slagen er vrij snel in om hun piekergedachten naar een vast tijdstip op de dag (of later in de therapie: in de week) te verwijzen. Anderen kost het flink veel oefenen om dit voor elkaar te krijgen. 10.5

Concreet of abstract

In paragraaf 9.3 werd geadviseerd de verbinding tussen het concrete niveau en het abstracte niveau van denken in de gaten te houden. Dat kan als volgt gaan:

T: C: T: C: T: C:

Jij hebt moeite met zo’n receptie, omdat? Ik ken er niemand, dat vind ik doodeng. Wat is er doodeng aan, als je niemand kent? Gewoon, angst voor het onbekende; er kan iets gebeuren wat ik niet in de hand heb. En moet jij altijd alles in de hand hebben? Nee, dat niet. In bekende situaties ben ik niet gespannen. Het is vooral in onbekende situaties dat ik de zaak in de hand moet hebben.

10 De praktijk van de B

Wanneer de therapeut vraagt of de clie¨nt altijd alles in de hand moet hebben, vraagt hij naar de algemene geldigheid van de wet. Clie¨nten kunnen wetten formuleren die alleen bij specifieke situaties geldig zijn, maar ook wetten die altijd en overal opgaan. Aan welke kant van dat continuu¨m bevindt de clie¨nt zich? De irrationele gedachte kan op die manier beter in kaart gebracht worden. Het is daarbij van belang om wel bij e´e´n irrationele gedachte te blijven en niet van de ene naar de andere irrationele gedachte te switchen. Het begrenzen van de reikwijdte van de irrationele gedachte levert soms ook bijkomstige informatie op, zoals tegenstrijdigheden in de wetmatigheden van de clie¨nt. Dit kan later bij het uitdagen goed van pas komen. Een voorbeeld:

C:

T:

C:

T: C: T: C: T: C: T:

Ik ben over het algemeen een zeer tolerant mens. Mensen hoeven van mij helemaal niet zo in het gareel te lopen. Maar deze collega is wel zo’n draak. Die doet werkelijk van alles wat niet door de beugel kan. Dus jouw algemene regel is dat mensen zich niet per se aan de regels van het sociale verkeer hoeven te houden, maar hı´j moet zich kennelijk wel aan de regels houden die jullie als collega’s gesteld hebben. (protesteert) Ja maar dat zijn echt minimale regels! Dat kun je geen regels noemen. Het betekent gewoon dat je af en toe koffie haalt voor elkaar of iets lekkers meeneemt als je jarig bent; dat je goedemorgen zegt en dat soort dingen. Als je nog niet in staat bent om da´t te doen! Hij moet zich wel aan de minimale regels houden die wij stellen. Ja. Want die regels zijn gewoon goed. Wat heb je anders nog met elkaar als collega’s? Mensen moeten zich aan regels houden als die goed zijn? Ja, dat vind ik wel. Dat geldt niet alleen maar voor dit voorbeeld, maar ook in andere situaties? Ja, over het algemeen wel, denk ik. Regels zijn er niet voor niets. En e´e´n van de redenen waarom jullie minimale sociale regels er zijn, is dat er een kleine basis van gemeenschappelijk gehouden regels Moet zijn, om als collega’s met elkaar om te kunnen gaan.

177

178

Rationeel-emotieve therapie

C:

10.6

Ja, dat vind ik wel. Dat vind ik trouwens bij alle menselijke omgang. Als je geen gemeenschappelijke normen hebt, kun je niet met elkaar omgaan.

De twaalf IB’s

De in hoofdstuk 9 genoemde lijst met belangrijkste IB’s is op verschillende manieren te hanteren. De lijst kan bijvoorbeeld dienst doen als diagnostisch middel. De lijst biedt immers een overzichtelijke hoeveelheid categoriee¨n van irrationele gedachten waarop de therapeut de clie¨nt kan screenen. Bij bepaalde A’s die de clie¨nt vertelt, liggen bepaalde IB’s namelijk voor de hand. Een goede oefening in dit verband is de volgende.

Vraag aan een collega of hij in vijf minuten de A en de C van een bepaalde clie¨nt wil vertellen. Pak de lijst met IB’s erbij en kruis aan welke relevant zijn en check dit met de collega. Maak een hypothese van welke IB vermoedelijk prioriteit heeft. Hetzelfde kan gedaan worden met ego-angst en angst voor ongemak, en de samenhang ertussen.

Voorbeeldoefening Lees eerst de casus. Pak dan de lijst van IB’s erbij en bedenk welke IB’s hier van toepassing zouden kunnen zijn. Bart is na het stuklopen van zijn relatie ingeklapt en heeft straatvrees ontwikkeld. Hij is weer bij zijn ouders gaan wonen. Op eigen initiatief is hij, al voordat hij in therapie kwam, begonnen met kleine eindjes buiten de deur te gaan. Soms samen met zijn moeder, soms alleen.

Bij het lezen van de lijst van IB’s begint men waarschijnlijk met wegstrepen: 1 is niet van toepassing, 2 niet, enzovoort. Het ligt het meest voor de hand dat in het vorige voorbeeld de IB’s 6 en 8 een rol spelen. Met deze hypothese in het achterhoofd kan gerichter gevraagd worden of en hoe deze irrationele gedachten bij de clie¨nt leven. Zo vormt de

10 De praktijk van de B

lijst een handig hulpmiddel bij het diagnosticeren van de problematiek van de clie¨nt. Het kan zijn dat clie¨nten slechts van enkele van de genoemde IB’s last hebben, maar ook dat bijna alle twaalf IB’s in meerdere of mindere mate actief zijn. Het is dan relevant om aan de hand van klachten en doelstellingen afspraken te maken waar het eerst aan gewerkt gaat worden. Bepaalde irrationele patronen kunnen andere overheersen en daar kan bij het stellen van prioriteiten rekening mee gehouden worden. Behalve als diagnostisch hulpmiddel voor de therapeut, kan de lijst ook dienst doen voor de clie¨nt zelf, voor registratie en herkenning van irrationele patronen. Het is eenvoudig een IB-lijst te maken (op een A4’tje) om aan clie¨nten mee te geven. Ze kunnen dan zelf in situaties waarin ze overstuur raken, onderzoeken welke IB het meest waarschijnlijk een rol speelt. Het herkennen kan al een belangrijke stap zijn bij het stopzetten van de gedachtestroom, maar het emotionele tumult is daarmee niet altijd meteen verholpen. De volgende stap, na het onderkennen van de IB’s, is het uitdagen ervan. De scheidingslijn tussen rationeel en irrationeel is niet altijd even duidelijk te trekken. Er is soms sprake van een overgangsgebied. Dit is onder andere het gevolg van het feit dat rationele en irrationele gedachten tegelijk kunnen optreden (zie ook hoofdstuk 2). Irrationele gedachten hebben niet uitsluitend disfunctioneel gedrag tot gevolg. De regels die mensen gemaakt hebben als leidraad voor hun handelen, kunnen in eerdere situaties ook van nut zijn gebleken. Waarom zou men iets wat ook nuttig is of was, kwijt willen? In het volgende hoofdstuk gaan we er onder andere op in hoe de clie¨nt gemotiveerd kan worden om irrationele opvattingen los te laten.

179

Tweede-niveau-problemen

11

Het tweede-niveau-probleem is een probleem over het oorspronkelijke probleem, bijvoorbeeld de angst voor de angst. Hoe kunnen verschillende probleemniveaus van elkaar onderscheiden worden en hoe moet interventie plaatsvinden? 11.1

Inleiding

Het therapeutisch proces is doorgaans gecompliceerder dan het uitwerken van e´e´n enkelvoudige ABC. De problemen van mensen zitten vaak ingewikkeld in elkaar en er kunnen vele ABC’s bestaan die met elkaar verband houden. Er is vaak sprake van een hie¨rarchie van ABC’s, waarvan de eerste in de hie¨rarchie niet per definitie de meest relevante is. Met het in kaart brengen van deze hie¨rarchie krijgt men onder andere zicht op de omvang van en de samenhang in de problematiek van de clie¨nt. Hoewel hier gemakshalve gesproken wordt over tweede-niveau-problemen, hoeven problemen niet beperkt te blijven tot een tweede niveau. Er kan ook sprake zijn van drie of vier niveaus in de hie¨rarchie van ABC’s; hierna volgen daar verschillende voorbeelden van. Therapeutisch gezien is de tweede-niveau-problematiek van grote betekenis: daar waar een tweede-niveau-probleem over het hoofd wordt gezien, kan vaak minder bereikt worden. Daardoor wordt namelijk slechts een deel van het probleem opgelost, met alle risico’s van dien. De verschillende niveaus vormen als het ware een ‘verdichting’ van de oorspronkelijke problematiek. Het oorspronkelijke probleem wordt ingekapseld door meerdere lagen (figuur 7). Het probleem van zowel clie¨nten als therapeuten is dat ze vaak aandacht besteden aan een van de emoties die verband houden met het probleem. De clie¨nt kan zich bijvoorbeeld overmatig richten op zijn onzekerheid, omdat hij die zich al jaren bewust is en al langere tijd zelfverzekerder probeert te worden. Werken aan het hart van de problematiek kan echter averechts uitpakken, wanneer het tweede en derde niveau over het hoofd gezien worden. Anders gezegd, de clie¨nt

G. Jacobs, Rationeel-emotieve therapie, DOI 10.1007/978-90-313-6564-7_11, © 2008 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij

11 Tweede-niveau-problemen

Figuur 7

zal eerst moeten leren ophouden zichzelf te veroordelen omdat hij nog steeds onzeker is, voordat verder aan de onzekerheid gewerkt kan worden. De doelmatigheid en effectiviteit van de behandeling wordt verhoogd, wanneer de diverse lagen onderkend worden en er een gefundeerde keus gemaakt wordt ten aanzien van welk niveau het eerst aangepakt wordt. 11.2

Structuur van de niveaus: enkele voorbeelden

Het principe van meerdere niveaus in emotionele problematiek, houdt in dat de C of de B van het ene niveau de A van het volgende niveau wordt. Een en ander kan wellicht het beste geı¨llustreerd worden aan de hand van enkele voorbeelden. We geven een voorbeeld van een studente met examenvrees, van een leerkracht met een alcoholprobleem en van een vrouw die geen zin heeft om te vrijen. Voorbeeld 1 A1

Er komt weer een examen aan.

C1

Onzeker, zenuwachtig.

B1

Zal ik het wel halen? Is dit wel het goede moment om tentamen te doen?

A2

Ik ben weer zenuwachtig.

C2

‘Black-out’ en flauwvallen.

B2

Anderen zijn niet zenuwachtig. Ik heb er alles aan gedaan om het te halen, dus ik moet niet zenuwachtig zijn. Ik zou door mijn zenuwen wel eens de zaak kunnen verzieken, en dat mag absoluut niet gebeuren.

181

182

Rationeel-emotieve therapie

Voorbeeld 2 A1

De klas is onrustig.

C1

Angst, op krampachtige wijze met de leerlingen omgaan en belemmering van creatief denken.

B1

Ik Moet in staat zijn om deze klas onder controle te houden, want anders ga ik af.

A2

De leerlingen zien dat ik gespannen ben en dat ik me krampachtig gedraag.

C2

Angst en woede; ten gevolge daarvan drinken om de spanning te dempen.

B2

Dit mag niet gezien worden! Ik Moet me niet zo gespannen en krampachtig gedragen voor de klas! Hufter dat ik ben!

A3

Ik drink mijn spanningen weg.

C3

Schaamte en depressie en ten gevolge daarvan het probleem niet bespreken met collega’s of partner.

B3

Ik zou toch op een andere manier mijn spanningen onder controle moeten kunnen krijgen. Niemand mag dit zien, want dan komen ze erachter wat een waardeloze figuur ik ben dat ik zo met mijn problemen omga!

Voorbeeld 3 A1

Samen in bed liggen en Joost kruipt tegen mij aan.

C1

Geen zin in seks ? verkrampen.

B1

Ik heb de laatste twee keer al geweigerd, dat kan ik toch niet weer doen!

A2

Ik verkramp helemaal als hij me benadert.

C2

Kwaad op zichzelf.

B2

Ik moet niet zo gestoord met seks omgaan, want dat heeft Joost niet verdiend.

11 Tweede-niveau-problemen

11.3

Parallelle ABC’s

De tweede-niveau-problemen moeten niet verward worden met parallelle ABC-schema’s. Betreffende e´e´n probleem kan namelijk meer dan e´e´n ABC-schema tegelijk aan de orde zijn, zonder dat er sprake is van meer-niveau-problematiek. Een voorbeeld: iemand kan met woede reageren wanneer zijn broer een prachtig kleed uit het familiebezit heeft gekregen. Tegelijkertijd wordt hij depressief omdat zijn moeder zijn broer voortrekt. In schema: A

Mijn broer heeft een kleed uit het familiebezit gekregen.

C

Woede ? piekeren.

B

Die zak is weer aan het manipuleren geweest! Dat mag hij niet doen! Hij moet onderhand eens leren zich netjes te gedragen!

Tegelijkertijd speelt het volgende ook een rol: A

Mama trekt Flip voor door hem dat kleed te geven.

C

Depressief ? confrontatie niet aangaan.

B

Mama mag Flip niet voortrekken. Wat vreselijk dat ik niet de beste zoon van mijn moeder ben. Zie je wel, ik was altijd al minder dan Flip.

Wanneer er sprake is van herhaling van dezelfde soort problemen waarmee de clie¨nt al vaker in zijn leven is geconfronteerd, komt daar soms nog de volgende ABC bij: A

Ik heb weer problemen met mijn familie.

C

Kwaad op zichzelf.

B

Waarom maak ik me er zo druk om, hufter dat ik ben. Ik weet toch dat ze zo zijn. Maak er niet zo’n probleem van! Ik zou onderhand in staat moeten zijn dit soort problemen gemakkelijk op te lossen. Ik mag niet meer zelf een probleem krijgen als er zich iets voordoet in de familie. Ik zou dit toch beter aan moeten kunnen!

183

184

Rationeel-emotieve therapie

11.4

Van eerste naar tweede niveau

Als er in de loop van een sessie een A, B en C zijn gediagnosticeerd (op het eerste niveau), dienen zich vervolgens enkele standaardmogelijkheden aan om het bestaan van een tweede-niveau-probleem te onderzoeken: – open vragen naar de C over de C ‘Hoe voelt u zich over het feit dat u zich zus-en-zo voelt?’ – open vragen naar de B over de C ‘Wat vindt u ervan dat u zo heeft gereageerd?’ – gesloten vragen naar de C over de C ‘Ga je je dan ook schuldig of boos voelen omdat je zo gereageerd hebt?’ – gesloten vragen naar de B over de C ‘Mag jij van jezelf zo reageren ten opzichte van je partner?’ – open vragen naar de B over de B ‘Je eerste B is ‘‘mijn vader is een eikel’’. Wat vind je ervan dat je dat denkt?’ – gesloten vragen naar de B over de B ‘Mag jij van jezelf zo lelijk denken over je vader?’ – andere mogelijke vragen ‘Sta je het jezelf toe dat je zo reageert of heb je moeite met je eigen reactie? En zo ja, in welk opzicht heb je daar moeite mee?’ Enkele praktijkvoorbeelden:

T:

C: T: C: T: C:

We hebben nu dus gevonden dat jij kwaad wordt (C1) wanneer je nieuwe vriend in jouw aanwezigheid over andere vrouwen begint te praten (A1). Je denkt dan dat hij zich op jou Moet concentreren en geen stoere verhalen over andere vrouwen Mag vertellen (B1). Ja, dat klopt. Hoe voel jij je nu over het feit dat je zo kwaad wordt op je nieuwe vriend als hij die verhalen vertelt? Ja, eerst ben ik kwaad (A2), maar als ik later alleen ben, begin ik me er schuldig over te voelen (C2). Want? Dan denk ik: moet je daarover nou wel zo lelijk doen tegen hem; is het wel terecht dat ik daarover zo uitval tegen hem? En dan vind ik eigenlijk dat ik dat niet moet doen en dat ik

11 Tweede-niveau-problemen

nou eens in staat moet zijn om rustig te blijven in dat soort situaties (B2).

Hier blijkt dus dat de C1 gaat functioneren als een A2. Anders gezegd, de kwaadheid van het eerste niveau vormt de aanleiding tot het schuldgevoel op het tweede niveau. Nog een voorbeeld:

C:

T: C: T:

C: T: C:

Ik heb een klus op het werk al af en sommige collega’s zitten erop te wachten (A1), maar ik stel het steeds uit om het te geven (C1), omdat ik bang ben (C1) dat het niet goed genoeg is (B1). En hoe lang ligt het al klaar? Een week of twee. En wat vind je ervan dat je het al twee weken uitstelt om het stuk te geven? (Vraag ten behoeve van onderzoek of C1 tot A2 leidt.) Dat vind ik zwak van mezelf. Ik ben een slappeling dat ik het niet gewoon doe (B2). En hoe voel je je daarbij? Kwaad (C2) omdat ik zo zwak doe; omdat steeds weer opnieuw blijkt dat ik een slappeling ben en een angsthaas.

In dit voorbeeld blijkt dat het uitstelgedrag dat voortvloeit uit de angst op niveau 1 de aanleiding (A2) vormt voor negatieve gedachten over zichzelf en gevoelens van kwaadheid op niveau 2. Er is nu een inventarisatie gemaakt van hoe het totale probleem in elkaar zit. 11.5

Technieken om aan een tweede-niveau-probleem te werken

Als het tweede niveau is vastgesteld, moet besloten worden hoe er aan de verschillende niveaus gewerkt gaat worden. De verschillende mogelijkheden zijn: – de afpel-methode – de meest blokkerende C eerst – de ‘quick cure’.

185

186

Rationeel-emotieve therapie

De afpel-methode Bij de afpel-methode werkt men eerst aan het ‘hoogste’ niveau. Analoog aan de tekening van de ui in paragraaf 11.1 wordt schil na schil afgewerkt: eerst de kwaadheid, dan de schaamte en ten slotte de onzekerheid. Of, zoals in het voorbeeld van de studente met examenvrees in paragraaf 11.2: eerst wordt er gewerkt aan het accepteren van het feit dat ze zenuwachtig is voor een examen en dat ze het mogelijk door haar zenuwen verpest. Vervolgens wordt de disfunctionaliteit van de zenuwachtigheid nader onderzocht. Een voorbeeld van een therapeutische dialoog:

C:

T:

C: T:

C: T:

Ik voel me de hele tijd zo onzeker onder die reorganisatie op het werk en ik weet niet precies hoe dat komt, ik kan er maar geen greep op krijgen! Ik word ’s ochtends veel te vroeg wakker en dan kan ik niet meer slapen en dan zeg ik tegen mezelf: mens houd op met je onzeker te voelen. (boosheid klinkt door in haar stem) Als er dingen fout gaan tijdens die reorganisatie is er nog tijd genoeg om gespannen te raken, maar er is nog niks fout gegaan, dus heb je ook geen reden om je onzeker te voelen. Dus je oorspronkelijke gevoel (C) is onzekerheid of gespannenheid, waarvoor de reorganisatie op het werk de aanleiding (A) vormt. Nu onderzoek je niet de oorzaken van je onzekerheid, maar er gebeurt iets anders. Zodra jij je onzeker voelt (C1 wordt A2) lijk je kwaad te worden op jezelf (C2) omdat je je onzeker voelt. Klopt dat? (De therapeut heeft ondertussen het schema met de twee niveaus op het bord geschreven en gedeeltelijk ingevuld). Ja, verdomd! Nou, als je je al niet onzeker mag voelen van jezelf, zul je er nog meer moeite mee hebben uit te zoeken waarmee je jezelf onzeker maakt, uiteraard. Laten we dan eerst een kijkje nemen in dat tweede niveau. Waarom mag jij je niet onzeker voelen onder die reorganisatie? Ja, omdat me onzeker voelen niet helpt de situatie goed aan te kunnen en gewoon omdat het belabberd voelt! En waarom mogen bij jou niet gewoon van die gevoelens optreden?

11 Tweede-niveau-problemen

C:

T:

C: T:

Omdat ik nou toch zo langzamerhand moet weten hoe ik die onzekerheid snel de baas moet kunnen, want ik heb eerder via ons bedrijf een stress-managementtraining gevolgd. En wat zegt dat dan over jou, dat jij ondanks die training nog niet in staat bent die onzekerheid snel uit te schakelen? Dan heb ik niet goed genoeg mijn best gedaan op die training en dan ben ik een trut (B2). En wat weet je daar inmiddels van?

Eerst worden de irrationele gedachten op niveau 2 uitgedaagd, om vervolgens verder te inventariseren wat er in het bedrijf zoal gebeurt (A1) waar de clie¨nte zich druk over maakt (C1). Er zijn voorbeelden waarin het werken aan de buitenste schil meteen veel effect sorteert voor het werken aan de niveaus daaronder. Soms speelt zich op niveau twee namelijk hetzelfde af als op niveau e´e´n. Voor clie¨nten is het belangrijk dat de opbouw van de ABC’s uitgelegd wordt. Hierbij is het handig om een flap-over te gebruiken. De meest blokkerende C eerst Er zijn verschillende voorbeelden getoond waar de clie¨nt naar aanleiding van e´e´n situatie een opeenstapeling van gevoelens ervaart. Indien niet duidelijk is welk van die gevoelens de clie¨nt het meest in de weg zit, vraagt de therapeut:

T: C: T:

C: T: C:

Waar heb je meer last van? Van je woede of van je schuldgevoel? Ja, ik weet het niet. Ik denk dat ik me wel erg schuldig voel omdat ik zo kwaad op hem word. Goed, laten we dan daarmee beginnen. Wat zeg je dan tegen jezelf over het feit dat je kwaad wordt op hem, waardoor je je schuldig voelt? Dat ik weer zo krengerig doe. Jij Mag niet krengerig doen? (B2) Nee!

187

188

Rationeel-emotieve therapie

Nu kan de therapeut beginnen om de B2 uit te dagen. Nadat niveau twee goed is doorgewerkt, wordt ingegaan op de kwaadheid van de clie¨nt. Het is steeds de bedoeling dat beide niveaus doorgewerkt worden. Een veel voorkomende beginnersfout is dat de therapeut de twee niveaus niet goed heeft onderscheiden, waardoor de clie¨nt bij het bespreken van zijn probleem steeds van niveau wisselt. Het gevolg is dat er geen greep op de structuur van het probleem verkregen wordt en de therapeut als het ware achter de clie¨nt blijft aanhollen. Nog een voorbeeld:

T:

C:

T:

We hebben nu een tweede-niveau-probleem. Je bent bang dat je het verkeerde zegt in de groep en dat ze je daarom een buitenbeentje vinden e´n je bent bang dat je die angst weer krijgt en dat je dan een rood hoofd zult krijgen. Als je een rood hoofd krijgt, schaam je je daarvoor. Welk van beide gevoelens, de angst of de schaamte, is eigenlijk het meest belastend voor je? Ik denk toch de angst om een buitenbeentje gevonden te worden, want ik schaam me nu niet meer altijd als ik een rood hoofd krijg. Dat kan ik soms best accepteren van mezelf en daardoor is het al stukken minder erg dan het was. Goed, dan kijken we naar ‘het buitenbeentje zijn’.

De ‘quick cure’ Een derde manier om de tweede-niveau-problematiek te hanteren, is paradoxaal genoeg: er weinig aandacht aan besteden. Dat kan alleen wanneer de clie¨nt de principes van meerdere niveaus kent. Met de ‘quick cure’-techniek wordt het tweede niveau wel als zodanig benoemd, maar omdat op het eerste niveau dezelfde problematiek aan de orde is, wordt deze op het eerste niveau behandeld. Hier volgt een voorbeeld van Henk, een clie¨nt die veel last heeft van LFT en zichzelf bovendien veroordeelt vanwege zijn LFT. Henk is al langere tijd in therapie.

11 Tweede-niveau-problemen

T: C:

T: C: T: C: T: C:

T:

Zo, Henk, waar wil je vandaag aan werken? Kijk, ik wilde mijn huis opruimen (A1), maar ik kwam er almaar niet toe (C1). Dat gebeurt nou elke keer, dat ik een hele lijst maak van hoe ik mijn huis wil gaan opruimen, welke dingen prioriteit hebben en waar ik moet beginnen. En toen ik halverwege de lijst was, zag ik er geen gat meer in en ben ik een computerspelletje gaan doen (C1). En nu voel ik me zo schuldig (C2) omdat ik weer niet mijn huis heb opgeruimd (A2). En hoe veroordeel je jezelf omdat je niet hebt gedaan wat je had willen doen? Ja, tot een hufter natuurlijk, zoals ik altijd doe (B2). En hoe heb je last van dat schuldgevoel? Ja, dat weet ik niet. Denk je er bijvoorbeeld de hele dag aan dat je je huis niet hebt opgeruimd en dat dat nog moet? Nee, dat niet. Maar ik heb aan het einde van een werkdag geen zin om naar huis te gaan, omdat ik dan die rotzooi voor ogen krijg. Dat is je LFT, niet je schuldgevoel. Oke´, mijn advies: houd op jezelf te veroordelen tot een hufter als je niet gedaan hebt wat je je had voorgenomen te doen en laten we dan gaan kijken wat nou precies maakt dat je niet doet wat je je hebt voorgenomen te doen, want dat lijkt een nijpender probleem. Als jouw doel is het huis schoonmaken, wat maakt dat jij daar eerst een plan van aanpak voor moet maken?

Welke van de drie hiervoor beschreven technieken gekozen wordt bij de aanpak van tweede-niveau-problematiek, is in wezen een klinische inschatting. Met uitzondering van de gegeneraliseerde angststoornis (GAS), waarbij de behandeling effectiever is gebleken wanneer die zich vooral richt op de negatieve gedachten over het piekeren, het zogenoemde type-2-piekeren (Van der Heiden e.a., 2007), is er geen empirisch materiaal voorhanden waaruit blijkt bij welke diagnoses of problematiek eerst aan niveau 1 of 2 aandacht besteed moet worden. De therapeut bepaalt individueel of samen met de clie¨nt welke strategie vermoedelijk het beste zal werken. Dryden (Neenan & Dryden, 1999) adviseert eerst aandacht te besteden aan niveau 2 wanneer:

189

190

Rationeel-emotieve therapie

– het tweede niveau interfereert met het werken op niveau 1; – als het tweede-niveau-probleem de clie¨nt tussen de sessies in heeft verhinderd om het huiswerk te doen; – als het tweede-niveau-probleem klinisch belangrijker is; – als de clie¨nt er de zin van inziet om eerst niveau 2 aan te pakken. De beginnende therapeut raden we aan in eerste instantie te oefenen met de afpel-methode, om later de keuzemogelijkheid aan de clie¨nt te laten of een quick cure uit te proberen. Uiteindelijk is het belangrijk dat de therapeut alle drie technieken weet te hanteren. Het gebruik van verschillende technieken binnen een therapiecyclus houdt de sessies levendig en het uitproberen ervan geeft de therapeut steeds meer inzicht in wanneer welke techniek het beste werkt. 11.6

De clie¨nt presenteert brokstukken van niveaus

In de voorbeelden hierboven gaan we ervan uit dat de clie¨nt zijn probleem netjes presenteert, zodat dit past in onze ABC-analyse en -hie¨rarchie. Dit is uiteraard niet overeenkomstig de realiteit. De clie¨nt presenteert immers het probleem zoals het hem uitkomt en niet zo´ dat het voor de therapeut gemakkelijk is om te bewerken. De clie¨nt brengt voorbeelden in, waarbij de therapeut denkt ‘er klopt iets niet; er blijft zoveel onduidelijk’. Met welk niveau hebben we te maken? Het kan zijn dat clie¨nt alleen een tweede niveau meedeelt, of dat hij brokstukken van verschillende niveaus vertelt. Doorvragen en de genoemde (of niet genoemde) A’s, B’s en C’s bijeenzetten, is dan van groot belang. Eerder wezen we op het nut van flap-overs of whiteboard bij het in kaart brengen van de tweede-niveau-problematiek. Hoe onduidelijker het probleem overkomt, hoe meer profijt therapeut en clie¨nt hebben van het gebruik van het whiteboard. Hier volgt een voorbeeld van een scholier (eindexamenjaar) die last heeft van depressies en daardoor school verzuimt. Er wordt een deel van een dialoog uit de eerste sessie weergegeven.

T: C: T: C:

Zo Hans, vertel eens, wat is het probleem? Ik heb last van depressies. Ja, dat heb je ingevuld op je formulier en je hebt ook gesprekken gehad bij een psychiater, zag ik. Ik kreeg alleen medicijnen eigenlijk. Ik ben geen prater.

11 Tweede-niveau-problemen

T:

C: T:

C: T: C: T:

C: T: C: T: C: T: C: T: C:

T:

Nou, dat komt mooi uit, want ik zal in onze bijeenkomsten veel het woord voeren. Je schrijft ook op het formulier dat de depressies begonnen zijn na het overlijden van je vader. Heb je het idee dat het overlijden van je vader daar ook nu nog een rol bij speelt? Volgens mij niet. Ik ben helemaal niet met mijn vader bezig. Daar vroeg die psychiater ook steeds naar. Ook dat komt mooi uit, dat jij denkt dat je klachten daar niet mee te maken hebben, want ik ga niet spitten in het verleden, maar kijken naar wat er nu aan de hand is. Verder heb je opgeschreven dat het soms net lijkt of je droomt en dat je je niet goed kunt concentreren, kun je daar wat meer over vertellen? Of ik er niet helemaal bij ben zal ik maar zeggen (............). Alsof je in een soort ballon zit, of vanuit een soort zeepbel naar de wereld kijkt of zo? Ja, zoiets. Wat doe jij als je merkt dat je zit te dromen; er niet helemaal bij bent? Lig je soms dagenlang op bed? Verstop je jezelf? Eerst doe ik nog niks, dan hoop ik dat het overgaat. En als het niet overgaat? Dan blijf ik thuis en wacht ik tot het over is. En helpt dat? De eerste tijd niet, want dan ga ik me steeds rotter voelen. Maar na een dag of vijf is het altijd wel over. Waar merk je dat aan? Dan voel ik me weer beter als ik ’s ochtends wakker word. En heb je dan enig idee waar dat rotgevoel mee samenhangt? Ik bedoel, waar het vandaan is gekomen? Nee. (Vervolgens legt de therapeut Hans een en ander uit over de werking van gevoelens en over het ABC. Hans lijkt niet bijzonder geı¨nteresseerd in de uitleg.) Ik ga dadelijk dit plaatje hier invullen (schrijft ABC’s op het bord), maar laten we eerst kijken wat we weten. Jij merkt dat je droomt en je reageert daarop met thuisblijven. Op welk moment begint dat dromen? Wat is eraan voorafgegaan? (vult verder nog niets in op het bord)

191

192

Rationeel-emotieve therapie

C: T:

C: T:

C: T: C: T:

C: T: C: T: C: T:

Dat weet ik niet, dat komt zomaar. Weet je Hans, dat denk jij nu, maar ik vermoed dat er wel iets aan voorafgaat, maar dat jij alleen nog niet weet wat. Heb je je er ook in verdiept op welke momenten dat dromen zich voordoet en waar en dergelijke? Nee. Nou, dat bedoel ik. Daar houd je je niet mee bezig. Misschien dat we daar toch eens naar moeten gaan zoeken, want anders blijf jij overgeleverd aan dat gevoel van dromen en kun je dus niks anders doen dan thuisblijven als het niet snel vanzelf overgaat. Ik neem aan dat je hier bent gekomen omdat je juist niet overgeleverd wilt worden aan die depressies. Nu met die medicijnen komt het niet meer zo vaak voor. Ah, dat is goed dat je dat zegt. Hoe vaak en hoe lang heb je de depressies nog wel? Dat ik echt vijf dagen thuisblijf, is nog maar drie of vier keer per jaar. Ja, daar kun je natuurlijk ook best mee leren leven. Daar kun je je op instellen als het ware. Zijn er nog periodes die korter zijn, maar ook wel hinderlijk? Af en toe blijf ik nog wel een dag tussendoor thuis als ik me niet goed voel. Zijn er nog andere dingen waar je rekening mee moet houden? Ik kan nooit laat uitgaan, want dan word ik de volgende dag zeker depressief voor een paar dagen. Hoe is dat voor je? (haalt zijn schouders op) Oke´ Hans, we gaan kijken wat we nu van dit plaatje kunnen invullen (therapeut verwoordt terwijl een en ander op het bord geschreven wordt):

193

11 Tweede-niveau-problemen

A1:

?

C1:

? ? dromen

B1:

?

C: T:

A2:

Ik merk dat ik droom

C2:

Rotgevoel en hoopvol ? doorgaan met school

B2:

Misschien gaat het wel over ?

A3:

Ik voel me rot

C3:

Rotter ? thuisblijven en wachten tot het overgaat

B3:

?

A4:

Ik blijf thuis

C4:

Rot

B4:

?

Kun je het nog volgen, Hans? Ja. Nou dat is al heel wat, het zit namelijk knap ingewikkeld in elkaar. Je hoeft het ook echt nog niet allemaal te snappen, maar ik wil graag dat je weet wat ik aan het doen ben. Ik kan namelijk jouw probleem niet oplossen. Jij kunt je eigen probleem leren oplossen, ook al weet je nu nog niet hoe. Ik ben ervoor om je daar de weg in te wijzen. Zie je hoeveel vraagtekens er op het bord staan? Daar zitten de gaten in de kaas. We moeten erachter zien te komen wat er bij die vraagtekens gebeurt. Dat hoeft niet allemaal in e´e´n keer, hoor. We moeten ook meer zicht krijgen op wat jij noemt je ‘rotgevoel’. Je hebt nu eigenlijk maar e´e´n woord hier voor je gevoel. Maar er zijn een heleboel woorden voor verschillende gevoelens; daar gaan we ook aandacht aan besteden, tenminste als jij dat wilt. (beetje

194

Rationeel-emotieve therapie

C: T:

plagend) Zie je het nog zitten om volgende week terug te komen en er samen verder aan te werken? (onverschillig) Ja hoor. Oke´ Hans, dan houd ik die flap met die ABC’s hier, dan kunnen we die de volgende keer weer gebruiken.

In de sessies erna werden de vraagtekens steeds verder ingevuld. Begonnen werd met het A4-niveau. De theorie van de ‘schillen van de ui’ werd aan Hans uitgelegd, alsmede de theorie van de lage frustratietolerantie. Hans bleek veel last te hebben van LFT, hetgeen deels in stand werd gehouden door zijn moeder. Hij had het idee dat ook ‘kleine’, adequate negatieve gevoelens voorboden waren van depressies en wilde daarom geen enkel beetje rotgevoel ervaren. Er werd aldus veel aandacht besteed aan het leren ‘labelen’ en onderscheiden van gevoelens. 11.7

Specifieke tweede-niveau-angsten

Heftige of extreem negatieve emoties worden nogal eens onderdrukt (zie ook hoofdstuk 8). Dit komt vaak voort uit de angst dat men niet in staat is die krachtige emoties te beheersen. Angst om gek te worden (frenofobie), angst om in het perpetuum mobile van de depressie te geraken, angst om iemand te vermoorden of zelfmoord te plegen kunnen hierbij een rol spelen. Met respect voor de angst die mensen ervaren voor zeer krachtige emoties, gaan we er niettemin van uit dat ook deze heftige gevoelens maar beter niet uit de weg gegaan kunnen worden. Over het algemeen worden mensen niet gek als ze zichzelf ook heftige gevoelens toestaan, en blijven ze juist niet eindeloos depressief wanneer ze depressieve gevoelens toelaten. Het tegendeel is waar: door zich over te geven aan het depressieve gevoel verdwijnt het tweede-niveau-probleem en komen de oorspronkelijke gedachten en situaties die samenhangen met de depressie doorgaans beter bloot te liggen. Wel is het van belang de aard van de problematiek klinisch goed te beoordelen. Dit geldt zeker ook wanneer er sprake is van angst om iemand te vermoorden of van angst om zelfmoord te plegen. Hoe schatten therapeut en clie¨nt het ree¨le risico in dat de clie¨nt daadwerkelijk zal gaan doen waar hij bang voor is? Als het ree¨le risico zeer laag wordt geschat, wordt uitvoerig stilgestaan bij de irrationele gedachten die ten grondslag liggen aan de angst en worden deze nauwgezet

11 Tweede-niveau-problemen

uitgewerkt (niveau 2) om tot de volgende effectieve nieuwe opvatting (E) te komen: Stel je voor dat ik mezelf niet meer in de hand heb (hoewel weinig erop duidt dat dat zal gebeuren) en ik doe, onbedoeld en ongewild, mezelf of een ander iets aan, dan zou dat naar en verdrietig zijn. Ik zal daar de consequenties van moeten accepteren (bijv. gevangenisstraf), maar ik zou daarom als persoon nog niet totaal te verdoemen zijn. Of in geval van angst om gek te worden, bijvoorbeeld: Stel je voor dat ik gek word en de controle over mijn gevoelens verlies (waar ik nu niet direct ree¨le aanwijzingen voor heb), dan zou dat heel naar zijn, maar dat zegt nog niets over hoe mijn toekomst eruit zal zien, als ik er weer bovenop ben. 11.8

Adequate gevoelens op niveau 1

Op niveau 1 kan een adequaat negatief gevoel aan de orde zijn, terwijl op niveau 2 een inadequaat negatief gevoel een rol speelt. Een voorbeeld: A1:

Hond is doodgereden.

C1:

Verdriet.

B1:

Wat erg, ik hield zo veel van Bobby, wat zal ik hem missen.

A2:

Ik ben verdrietig om mijn hond.

C2:

Depressief, teruggetrokken.

B2:

Ik moet er tegenkunnen dat die hond dood is; ik moet niet zo slap zijn daarvan te gaan huilen.

Enerzijds betekent het ABC-model een vereenvoudiging van de problematiek van de clie¨nt, zoals hij die zelf aandraagt of ervaart. Anderzijds kan uit het bestaan van de meerdere niveaus afgeleid worden dat de psychische problemen niet altijd eenvoudig in elkaar zitten. Toch is het ABC-model, ook bij meer complexe problematiek, een goed hulpmiddel om het probleem van de clie¨nt in kaart te brengen, en stap voor stap een gestructureerde aanpak te bewerkstelligen.

195

196

Rationeel-emotieve therapie

11.9

Nadelen van het werken met meer dan e´e´n niveau

Tot nu toe beschreven we de noodzakelijkheid van het vaststellen van het werken aan meerdere niveaus. Maar aan het slot van dit hoofdstuk is het ook van belang iets te zeggen over de nadelen. Aan de kant van de therapeut kan het perfectionisme aanwakkeren. De therapeut kan onzeker raken of hij alle niveaus wel heeft geı¨nventariseerd en welke laag het eerste aangepakt moet worden. Het gevolg kan zijn dat de therapeut te lang aan het inventariseren blijft. Over het algemeen is het echter voldoende om de vraag te stellen ‘hoe voel je je erover dat je zo denkt/doet/voelt’. Als er een belangrijk tweede-niveauprobleem is komt dat doorgaans met deze vraag vanzelf naar voren. Het kan van de clie¨nt te veel gevraagd zijn te verwachten dat hij ook in die termen naar de problematiek kan kijken. Voor sommige mensen is het al moeilijk om A’s, B’s en C’s te onderscheiden, laat staan dat ze twee lagen uit elkaar kunnen halen. Een vraag als ‘wat vindt u ervan dat u dat denkt’ is voor een aantal mensen niet te volgen. In die gevallen is het waarschijnlijk werkbaarder als de therapeut de analyses voor zichzelf maakt en de clie¨nt niet met ‘ingewikkelde schema’s’ lastig valt. Het uitsluitend benoemen van wat de therapeut hoort, bijvoorbeeld ‘het lijkt wel alsof je kwaad wordt op jezelf omdat je je zo angstig voelde’, kan voldoende zijn om toch aan de verschillende niveaus te werken.

12

D: het uitdagen

Het prikkelen van de clie¨nt om zijn denken, voelen en doen daadwerkelijk te veranderen. 12.1

Wat is uitdagen?

Uitdagen is een vrije vertaling van het Engelse ‘to dispute’. Er zijn meerdere vertalingen mogelijk. Zo geeft Van Dale als vertaling van ‘dispute’: discussie, woordenstrijd, dispuut, redetwist. Deze woorden verwijzen naar een meer cognitief proces: een verbaal en intellectueel proces van vraag en antwoord. De therapeut ondervraagt de clie¨nt over zijn beperkende filosofie, met als doel dat de clie¨nt deze verandert. Met opzet is hier gekozen voor het woord uitdagen in plaats van bijvoorbeeld disputeren, discussie¨ren of debatteren. Uitdagen hoeft immers niet per se (uitsluitend) via een intellectueel proces plaats te vinden. Clie¨nten kunnen ook door middel van gedragingen of gevoelens uitgedaagd worden tot verandering. Uitdagen krijgt daarmee ook de betekenis van iemand aansporen om anders te doen, te voelen en te denken. Het woord ‘disputatie’ wordt in dit hoofdstuk wel gebruikt, wanneer er naar specifieke cognitieve technieken verwezen wordt. Het cognitieve uitdagingsproces zoals Ellis het heeft ontwikkeld, is het meest bekend geworden; vermoedelijk omdat het ter discussie stellen van de opvattingen van de clie¨nt in de begintijd van de cognitieve benaderingen tijd ongebruikelijk was en de manier waarop Ellis het deed niet altijd door iedereen begrepen werd. Vandaag de dag is het voor veel therapeuten (in opleiding) bekend dat denken, voelen en gedrag met elkaar samenhangen en is het meer geaccepteerd om de clie¨nt uit te dagen bepaalde aspecten van zijn denken te veranderen en daar stellig in te kunnen zijn. Het cognitieve uitdagingsproces kan gezien worden als een spel tussen therapeut en clie¨nt. De therapeut is daarbij de advocaat van de rationele gedachten en van een flexibele levensattitude. Hij kan op verschillende manieren een pleidooi houden voor de bruikbaarheid

G. Jacobs, Rationeel-emotieve therapie, DOI 10.1007/978-90-313-6564-7_12, © 2008 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij

198

Rationeel-emotieve therapie

van de rationele gedachten. De clie¨nt heeft in feite twee rollen. Hij is de beklaagde, die (soms lang) zal proberen om zijn eigen irrationele filosofie te verdedigen. Maar hij is ook de rechter: degene die beslist welke filosofie aangenomen gaat worden. De therapeut zorgt dat de spelregels duidelijk worden gemaakt. Het gaat er bijvoorbeeld niet om wie er wint, maar wat de doorslag geeft voor de clie¨nt om zijn opvattingen te veranderen. Dit argumentatieve proces kan nogal wat tijd nemen in de therapie. Clie¨nten zijn immers niet altijd bereid en in staat om onmiddellijk hun opvattingen te wijzigen. Hoe beter de therapeut de cognitieve constructies van de clie¨nt in kaart kan brengen, hoe beter hij vanuit dı´e specifieke gedachtewereld de irrationaliteit kan bevragen. Omdat clie¨nten nogal vasthoudend kunnen zijn in hun manier van denken, kan het geen kwaad als de therapeut eveneens vasthoudend blijft in zijn manier van denken. Vasthoudendheid kan plaatsvinden met een empathische houding van de therapeut, waaruit respect en begrip spreken voor de moeilijkheden die de clie¨nt ervaart bij verandering. Het uitdagen moet voorts gezien worden als een proces van verandering. De verschillende argumenten die de therapeut aandraagt om rationeler te denken, de verschillende gedragsoefeningen die de clie¨nt doet, hoeven niet in e´e´n keer effect te sorteren. Vaak moet herhaaldelijk hetzelfde issue op verschillende manieren worden uitgedaagd, voordat de clie¨nt ook daadwerkelijk zijn oude zienswijze en attitude kan loslaten. 12.2

Het voorbereiden op uitdagen

Wanneer de irrationele gedachte eenmaal duidelijk is gemaakt, lijkt het voor de hand te liggen om direct over te gaan tot het uitdagen van deze gedachte. Bij clie¨nten die een groot vertrouwen hebben in de therapeut of die het al eens zijn met de verklaringen die de therapeut heeft aangereikt voor de klachten, kan dat ook. Zij zien al in dat de gedachte irrationeel is en blokkerend werkt en zijn daarom bereid die gedachte ter discussie te stellen. Andere clie¨nten zijn helemaal niet een, twee, drie bereid om hun zienswijze en houding te veranderen. Voor een succesvolle behandeling is het van belang dat de clie¨nt in de behandelingsaanpak gelooft en zich kan laten leiden om in die aanpak te gaan geloven (Frank & Frank, 1991). Dat kan betekenen dat met de clie¨nt nog een aantal veronderstellingen uit de RET doorgesproken moeten worden voordat de clie¨nt bereid is zich in het uitdagingsproces te begeven, of dat gekeken moet worden wat er bij de clie¨nt nog in de weg zit om na het inventariseren van de ABC’s tot het veranderen

12 D: het uitdagen

van B en C te komen. We noemen hier enkele kwesties waar ter voorbereiding op het uitdagen aandacht aan besteed kan worden. – De clie¨nt heeft het (magische) idee dat de therapeut het probleem kan oplossen en heeft nog niet goed door dat hij zelf in actie moet komen. – De clie¨nt heeft de BC-connectie niet (voldoende) begrepen en snapt niet waarom hij de IB’s zou veranderen. – De clie¨nt weet niet wat er gaat gebeuren als hij zijn oude zienswijze loslaat en heeft negatieve voorspellende gedachten over verandering van zienswijze. De clie¨nt ziet bijvoorbeeld niet het verschil tussen zijn opvatting en zichzelf; hij is bang dat als hij zijn opvatting verandert, hij zelf verandert. Of de clie¨nt is bang dat alle regels op losse schroeven komen te staan, wanneer hij e´e´n regel verandert. – De clie¨nt wil zijn irrationaliteit wel veranderen, maar weet niet hoe hij dit aan moet pakken en of het hem wel zal lukken om zijn opvatting te wijzigen. – De clie¨nt is niet bereid te accepteren dat hij het bij het verkeerde eind heeft. Dit kan te maken hebben met wat DiGiuseppe een narcistische en een autoritaire epistemologie noemt (DiGiuseppe, 1991). Met een narcistische denktrant meent de clie¨nt dat hij zo´ slim is dat, omda´t hij iets denkt, dat ook betekent dat het waar is. Met een autoritaire manier van denken ontleent de clie¨nt zijn waarheid aan een ‘hogere bron’, waarvan hij meent dat die niet fout kan zijn. De hogere bron kan een religie zijn of een ouder of een belangrijk sociaal systeem. – De clie¨nt vindt dat hij het recht heeft om te denken zoals hij doet; dat iedereen recht heeft op zijn eigen opvattingen en dat hem om die reden geen wijziging van opvattingen gevraagd kan worden. DiGiuseppe noemt dit de constructivistische epistemologie. Heeft de therapeut met een van bovenstaande gevallen te maken, dan bestaat de kans op groeiend verzet bij de clie¨nt of dat het therapeutisch proces stagneert. Eerst zal aan de bovenbeschreven omstandigheden aandacht besteed moeten worden, om het uitdagingsproces te vergemakkelijken. Enkele voorbeelden van hoe de hier genoemde blokkades aangepakt kunnen worden.

199

200

Rationeel-emotieve therapie

De magische therapeut ontzenuwen

C:

T:

Ik weet niet precies wat hier gebeurt in de gesprekken, maar de twee keer dat ik hier geweest ben, kwam ik zo opgeruimd thuis alsof je de bezem erdoor had gehaald. Maar de volgende dag zakte ik weer als een plumpudding in elkaar. Ik weet niet wat jij met mij doet, maar het werkt wel. Ik doe niet zoveel met jou. Jij doet iets met jezelf als je hier bent. Jij stelt je open om je denken en gedrag te onderzoeken. Dat is een heel belangrijke stap. Laten we vandaag dan eens gaan kijken wat jij doet waarmee je hier de afgelopen twee keer zelf wat hebt ‘opgeruimd’ zoals je dat zo mooi zegt. Want het gaat er natuurlijk ook om hoe jij zelf die bezem kunt blijven gebruiken om de boel opgeruimd te houden.

De BC-connectie checken Wanneer de irrationele gedachte duidelijk is, kan bij de clie¨nt nagevraagd worden of hij begrijpt wat vervolgens de bedoeling is. De clie¨nt heeft immers eerder in de sessie de BC-connectie uitgelegd gekregen, en kan daardoor in principe globaal aangeven wat er verder moet gaan gebeuren. Bijvoorbeeld:

T:

C: T: C: T:

C:

Dus je raakt in paniek omdat je denkt: ik kan toch niet we´e´r een stilstaande auto hebben beschadigd. Wat moet er nu gebeuren om die paniekgevoelens in dergelijke situaties kwijt te raken? Kijken waar die paniekgevoelens vandaan komen. Maar dat weet je nu al. Ja, omdat ik eerder die ongelukken heb gemaakt en (............) Nee, dat is de ontstaansgeschiedenis. Je raakt in paniek omdat je nu vindt: ik mag niet weer een ongeluk veroorzaken. Zie je, daar heb je dat Moeten weer, waar we het eerder over gehad hebben. (lacht en protesteert) Ja, maar dat vind ik ook, dat ik dat niet weer mag doen.

12 D: het uitdagen

T: C: T: C:

En het gevolg is? (lacht weer) Dat ik paniek blijf houden wanneer ik dat blijf vinden. Dus wat moet er gebeuren om van die paniek af te komen? Ophouden te Moeten.

Negatieve voorspellers uitdagen Wanneer de clie¨nt denkt dat er allerlei nare dingen gaan gebeuren als hij een nieuwe filosofie aanneemt, zal hij niet gemakkelijk zijn oude zienswijze loslaten.

T:

C: T: C: T:

C:

Het idee dat mensen aardig Moeten zijn voor elkaar, is er bij jou nogal ingesleten. Dat idee moeten we dus zien te veranderen. (met twijfel en ongeloof in de stem) Ja? Je klinkt niet erg enthousiast, om eraan te gaan werken. Nee (............) Wat zit er in de weg? Want je ziet heel goed dat dit idee er verantwoordelijk voor is dat jij jezelf vaak inhoudt en dingen doet die je helemaal niet wilt doen. Ik ben bang dat als ik vind dat ik niet meer aardig hoef te zijn voor mensen, ik dan echt lelijk ga doen. Mensen uitschelden en zo (............), dat ik mezelf niet meer in de hand heb.

Of (dezelfde IB):

T: C:

Wat zit er in de weg? Dan wordt het toch een rotzooitje! Als iedereen nu vindt dat je helemaal niet aardig hoeft te zijn voor elkaar, dan komt er nog veel meer narigheid. Dan wordt er nog meer gevochten en gemoord! Mensen doen al zo lelijk tegen elkaar, wat blijft er dan nog over?

In beide voorbeelden kan eerst ingegaan worden op de angst van de clie¨nt dat hij gaat schelden of dat het een rotzooitje wordt in de

201

202

Rationeel-emotieve therapie

wereld. In eerste instantie is bij dergelijke redeneringen een empirische disputatie vaak voldoende (zie paragraaf 12.3 en hoofdstuk 13). Het ho´eft helemaal niet dat de clie¨nt gaat schelden of dat de wereld er opeens slechter uit komt te zien, wanneer de clie¨nt zijn filosofie wijzigt. Dat kan als volgt gaan:

T:

C:

T:

Hoe kom je erbij dat je zal gaan schelden als je dat idee opgeeft? Er is nog niets uitgeprobeerd, dus dat kun je niet weten. Persoonlijk ben ik er juist een stuk op vooruitgegaan, sinds ik niet meer altijd aardig Moet doen tegen mensen. Ik was juist onverwacht en onbedoeld lelijk tegen mensen toen ik die opvatting nog we´l onderschreef. Nu ik minder Moet in dat opzicht, ben ik een stuk relaxter en kan ik veel beter kiezen hoe ik reageer. Kun je je daar iets bij voorstellen? (knikt) Ik kan inderdaad ook van die onbeheerste uitvallen hebben als ik al te lang en te veel aardig ben geweest, tegen mijn gevoel in. Nou, dat bedoel ik. Als het een geruststellende gedachte is dat je er niet per definitie door gaat schelden, kunnen we een begin maken met het veranderen van die regel, nietwaar?

Of in het tweede voorbeeld:

T:

Hoe kom je erbij dat als jij je opvatting wijzigt, de hele wereld opeens slechter zou worden? (met een knipoog) Dat getuigt wel van erg veel invloed van jouw kant! Bovendien heb je het verschil tussen Moeten en ‘willen’ nog niet helemaal begrepen. Dat kan overigens ook niet, want we zijn pas begonnen met de therapie. Aardig willen zijn en aardig Moeten zijn, dat zijn twee heel verschillende dingen.

Vervolgens kan verder gegaan worden met het cognitief uitdagen van de regel: mensen Moeten aardig zijn.

12 D: het uitdagen

Negatieve voorspellers kunnen ook oningevuld zijn. Clie¨nten kunnen bang zijn voor verandering, zonder dat ze precies weten waar ze bang voor zijn. De angst kan er bijvoorbeeld uit bestaan dat men niet weet wat er gebeurt als men het oude loslaat. Hierover kan de therapeut informatie geven: hij kan de nieuwe zienswijzen uiteenzetten of voorbeelden geven van hoe andere clie¨nten een nieuwe attitude hebben aangenomen. Succeskansen onderzoeken Clie¨nten die voor het eerst in hun leven ermee geconfronteerd worden dat hun opvattingen gewijzigd moeten worden, hebben er geen flauw idee van of ze daar wel toe in staat zijn. Daardoor kan een aarzeling optreden om dat proces aan te gaan. Een voorbeeld:

T: C:

T:

C: T:

Ik zie dat je aarzelt om het idee dat je altijd aardig Moet zijn te veranderen. Wat is je aarzeling? Ik weet niet of ik het wel kan veranderen. Ik ben nu 55 en ik heb mijn hele leven dat idee al gehad. Ik leef daar dag in dag uit mee. En bovendien: ik heb geen flauw idee hoe ik dat moet doen. Ik ben er zo mee vergroeid. Dat klopt, dat zie ik ook. Het lijkt vrij hardnekkig te zijn. Maar ik zeg lijkt, omdat je dat nooit zeker weet. Dat je niet weet hoe je dat moet doen, kan kloppen, want (met een lach) daar word ik voor betaald om je dat straks uit te gaan leggen. Als je al we´l wist hoe je dat moest doen, zat je hier waarschijnlijk niet. Of je in staat zult zijn om dat idee op te geven, zullen we moeten zien. Op dit moment zie ik geen enkele reden om aan te nemen dat het niet mogelijk is. Jij wel? (............) omdat ik het al zolang zo heb (............) Dat kan betekenen dat het voor jou misschien moeilijker is om het idee en je gedrag te veranderen dan voor iemand die sinds gisteren zo denkt. Maar moeilijker betekent niet onmogelijk. Het zal gaandeweg duidelijk worden wat er wel en niet aan verandering mogelijk is voor jou in dit opzicht. Zullen we maar gewoon een begin maken?

Persoonlijke epistemologiee¨n uitdagen De overeenkomst tussen de autoritaire, narcistische en constructivistische epistemologie is dat ze alle drie in wezen zeggen: de opvatting

203

204

Rationeel-emotieve therapie

die ik heb is goed, omdat ik hem heb. Het uitdagen van deze drie kennispatronen vindt op ongeveer dezelfde manier plaats. In het nu volgende voorbeeld staat de narcistische opvatting ter discussie.

T: C: T: C: T: C: T:

C: T:

C: T:

12.3

Dat is een mooie irrationele gedachte die we daar te pakken hebben. Maar er zit toch enige waarheid in wat ik denk? Wat bedoel je daarmee? Ik denk dat toch niet voor niks? Kennelijk wel; is dat vreemd? Ja. Ik zal het toch niet bij het verkeerde eind hebben? Waarom zou jij het niet bij het verkeerde eind kunnen hebben met je opvatting? Hoezo zou jij er niet de verkeerde opvattingen op na kunnen houden? Tot nu toe is nog nooit gebleken dat mijn opvattingen verkeerd waren. Maar dat kan allerlei oorzaken hebben; je kunt bijvoorbeeld conflicten met anderen over je opvattingen uit de weg zijn gegaan of je kunt een vertekende waarneming hebben op dit punt. Het is een behoorlijk narcistische gedachte: ‘het kan toch niet zo zijn dat ik, grote ik, een verkeerde opvatting heb’. Komisch hoor: het kan wel zijn dat de buurvrouw verkeerde opvattingen heeft, of mijn therapeut, namelijk over mij, maar dat ik verkeerde opvattingen heb, dat kan niet. Wat vind je ervan dat je zo denkt? Als je het zo stelt, is het inderdaad wel merkwaardig. In ieder geval staat dit verschijnsel je in de weg om bepaalde veranderingen in gang te zetten.

Strategiee¨n van cognitief uitdagen

DiGiuseppe (1991) stelt dat het eigen is aan mensen om theoriee¨n op te bouwen over zichzelf, anderen en de wereld. Onze waarnemingen en opvattingen zijn van deze theoriee¨n afgeleid (hypothetisch-deductief denken). Theoriee¨n geven mensen houvast en maken de wereld overzichtelijk. DiGiuseppe stelt voor om de paradigma-theorie van Thomas Kuhn over hoe wetenschappers hun theorie verlaten, toe te passen op het psychotherapeutisch proces. Wetenschappers geven, net als onze clie¨nten, hun theoriee¨n over hoe de werkelijkheid in elkaar zit

12 D: het uitdagen

niet gemakkelijk op. Volgens Kuhn zijn wetenschappers pas bereid hun theorie te verlaten, wanneer: – er veel empirisch bewijsmateriaal voorhanden is dat niet klopt met de theorie; – er voldoende logische inconsistenties zijn binnen de theorie; – de theorie er niet in slaagt om belangrijke problemen op te lossen; – er een alternatieve theorie voorhanden is, die beter is. Bij het uitdagen van de irrationele gedachten van de clie¨nt kan de therapeut zich, overeenkomstig het bovenstaande, richten op: Het zoeken naar discrepanties tussen hetgeen de clie¨nt beweert en de werkelijkheid. Dit wordt empirische disputatie genoemd (dat is wat Sigmund doet in paragraaf 4.1). – Onlogische aspecten in de redenering van de clie¨nt. Dit wordt logische disputatie genoemd. – Het gebrek aan probleemoplossend vermogen van de theorie van de clie¨nt. Dit wordt functionele of pragmatische disputatie genoemd. – Het formuleren van nieuwe, meer bruikbare opvattingen over de werkelijkheid. – Wil de clie¨nt bereid zijn om zijn irrationele gedachten aan de kant te zetten, dan moet er wel een nieuwe, meer bruikbare theorie voor in de plaats komen. We gooien immers geen oude schoenen weg voor we nieuwe hebben. Het formuleren van nieuwe gedachten wordt in hoofdstuk 14 beschreven. De therapeut gebruikt doorgaans meerdere disputatiestrategiee¨n bij e´e´n irrationele gedachte. Hij kan de onjuiste gevolgtrekkingen en/of de kern-Moetens uitdagen (zie hoofdstuk 9). Het uitdagen van de gevolgtrekkingen wordt inferential dispute genoemd. Het uitdagen van de kern-Moetens wordt philosophical dispute genoemd of ‘filosofisch uitdagen’. Het is in de RET gebruikelijk om in eerste instantie de kern-Moetens aan te pakken. In de praktijk zijn het individuele, vaak deels intuı¨tieve beslissingen van de therapeut van welke disputatiestrategiee¨n gebruik gemaakt wordt. DiGiuseppe stelt zich op het standpunt dat hoe meer disputatiestrategiee¨n de therapeut gebruikt, hoe groter de kans is dat de therapie het gewenste doel zal bereiken. Daarom beveelt hij aan zowel de kern-Moetens als de gevolgtrekkingen uit te dagen. Voorbeelden van uitdagingen van kern-Moetens IB:

Ik moet op feestjes gezellig kunnen praten. Ik mag geen saaie piet zijn.

205

206

Rationeel-emotieve therapie

Filosofische uitdaging:

T:

Het is maar de vraag of je een saaie piet bent, maar laten we eens aannemen dat je een saaie piet bent. Waarom zou jij dat dan niet mogen zijn? Wat is er zo vreselijk aan om een saaie piet te zijn? Laten we eens aannemen dat jij genetisch bepaald tot de saaie pieten behoort; waarom mag dat niet zo zijn?

Bij de filosofische uitdaging gaat de therapeut mee in de verdraaide werkelijkheid van de clie¨nt, stelt de manier waarop de clie¨nt de werkelijkheid ervaart niet ter discussie maar kijkt of de clie¨nt in staat is om zichzelf (of de ander) op die verdraaide manier te accepteren. Logische uitdaging: Wat klopt er niet aan de uitspraak: ik ben een saaie piet? Je bedoelt dat je op zo’n avond saai doet. Er is een verschil tussen doen en zijn. De´ saaie piet bestaat niet. Dat zou iemand zijn die altijd en overal saai is, altijd zo geweest is en altijd zo zou zijn; alsof het een categorie is waartoe je kunt behoren, zoals je een mens bent of een konijn of een tomaat. Waarschijnlijk bedoel je te zeggen dat je een mens bent die zich in sommige situaties saai gedraagt. Voorbeelden van uitdagingen van gevolgtrekkingen Gevolgtrekking: Ik heb niks te zeggen op feestjes en daarom ben ik een saaie piet. Empirische uitdaging: Is het waar dat je helemaal niets te zeggen hebt op feestjes? Zwijg je de hele avond? Is het waar dat je een saaie piet bent? Waar blijkt dat dan uit? Logische uitdaging: Hoe volgt uit het feit dat je niks te zeggen hebt op feestjes dat jij een saaie piet bent? Als iemand anders op een feestje niets te zeggen heeft, veroordeel je die dan ook meteen tot saaie piet?

12 D: het uitdagen

Functionele uitdaging van zowel de IB als de gevolgtrekking: Zal deze gedachte je helpen om het jezelf meer naar de zin te maken op feestjes? Wanneer je jezelf toch al veroordeeld hebt, als een saaie piet, zal dit waarschijnlijk alleen maar zelfbevestigend werken. De hier beschreven disputatiestrategiee¨n zijn elk te combineren met verschillende stijlen van uitdagen. Deze stijlen worden in de volgende paragraaf beschreven. Kopec, Beal en DiGiuseppe (1994) pleiten voor het systematisch gebruik maken van de verschillende disputatiestrategiee¨n en -stijlen. Ze stelden hiertoe een overzichtelijk schema op van de mogelijke combinaties (zie bijlage 4). 12.4

Verschillende stijlen van cognitief uitdagen

DiGiuseppe (1991) geeft aan dat logica niet het enige is waar clie¨nten zich door laten beı¨nvloeden. Hij stelt dat de manier waarop de therapeut uitdaagt, net zo belangrijk is als de inhoud en aard van de uitdaging zelf. Er worden verschillende stijlen van cognitief uitdagen in de RET onderscheiden: 1 didactisch 2 socratisch 3 metaforen/verhalen 4 humor 5 zelfonthulling 6 vergelijkingen met anderen Hier volgen korte voorbeelden van wat er onder de verschillende stijlen verstaan wordt. In hoofdstuk 13 komen meerdere voorbeelden aan de orde. 12.4.1 didactisch uitdagen Didactisch uitdagen betekent dat de therapeut de clie¨nt uitlegt wat er onjuist is aan de gedachte die hij heeft. Het volgende voorbeeld betreft de irrationele opvatting: ‘Ik moet per se zorgen dat die klus op tijd af komt, anders ben ik een waardeloze werknemer’.

T:

Er is geen enkele reden waarom die klus beslist op tijd af Moet zijn. Het is mooi als die klus op tijd klaar is, maar er

207

208

Rationeel-emotieve therapie

is geen enkele wet die zegt dat het ook Moet. Ook al is er een deadline, zoals jij stelt, er volgt nog niet meteen ontslag wanneer die deadline niet gehaald wordt. Bovendien is het niet zo dat je een waardeloze werknemer wordt, wanneer je deze klus niet op tijd klaar zou hebben. Een klus die deels af is en die inhoudelijk oke´ is, is op zichzelf gezien al van waarde. Het zou wel vreemd zijn als jij opeens een waardeloze werknemer wordt, wanneer de klus half en nog niet helemaal af is.

Of een voorbeeld van didactisch uitdagen met behulp van de B-Cconnectie:

C: T: C: T:

Daar gaat het toch om bij seks, om geslachtsgemeenschap! Als je er zo over denkt, heeft dat wel gevolgen voor hoe je met seks omgaat. Hoezo? Je beperkt je met deze definitie van seks erg tot e´e´n ding, terwijl het misschien wel leuker wordt als je de definitie wat breder maakt. Het maakt je zo ook kwetsbaar: als geslachtsgemeenschap niet fijn is, is seks niet fijn. Ik denk dat jij en je toekomstige partner(s) meer plezier kunnen beleven aan seks als je een bredere definitie gaat kiezen.

12.4.2 socratisch uitdagen Deze techniek is ontleend aan de filosoof Socrates en wordt de socratische dialoog genoemd. Er zijn verschillende opvattingen over hoe Socrates zijn kritische dialogen voerde en Veraart-Maas concludeert in haar boek Socratisch coachen (2006) dat ‘he´t Socratisch gesprek’ niet bestaat. In de RET wordt de clie¨nt bij socratisch uitdagen vragenderwijs naar een ‘ontdekking’ geleid. De therapeut weet in feite wat de rationele gedachte moet zijn en probeert de clie¨nt via vragen zodanig te laten nadenken dat hij daardoor zelf het inzicht ontdekt dat nodig is om de irrationele gedachte los te laten. Een voorbeeld:

12 D: het uitdagen

C: T: C: T:

C: T: C: T: C: T: C: T: C: T: C: T: C:

Ik baal er ongelofelijk van als vader de hele tijd te moeten ingrijpen. Mijn kinderen moeten gewoon doen wat ik zeg! Hoe worden kinderen geboren? (in de war) Wat bedoel je? Worden kinderen geboren als ‘tabula rasa’, als een kloon van hun ouders, als volledig zelfbepalende wezens, of misschien nog anders? Ik denk dat je als ouders best een hoop invloed op je kinderen kunt uitoefenen en ze kunt vormen. Zijn kinderen totaal vormbaar volgens jou? Nee, dat niet natuurlijk. Hoezo niet? Ze hebben natuurlijk ook een eigen willetje. Waarvoor hebben ze dat eigen willetje gekregen, denk je? Om te doen wat zij willen. Waarom denk je dat ze dat gekregen hebben, dat eigen willetje? Ja, anders zouden het willoze marionetten worden van hun omgeving. Als je kinderen altijd zouden doen wat jij zegt, zouden ze dan ook willoze marionetten van jou worden? Ja (............) dat zou ik nou ook weer niet willen. Zeg je daarmee dat het ook een functie heeft dat je kinderen niet altijd doen wat jij zegt? Als ik het eerlijk bekijk wel (............).

Aansluitend bij het voorbeeld over seks en geslachtsgemeenschap:

C: T: C: T: C: T: C: T:

Daar gaat het toch om bij seks, om geslachtsgemeenschap! Hoe kom je daar zo bij? Daar gaat het mannen toch om? Heb je dat ergens gelezen of zo? (defensief ) Ja, ik weet ook wel dat de rest er ook bij hoort, maar uiteindelijk gaat het toch om geslachtsgemeenschap? Maar waarom dan? Dat is nou eenmaal zo. Bedoel je om kinderen te krijgen, dat het dan noodzakelijk is om geslachtsgemeenschap te hebben?

209

210

Rationeel-emotieve therapie

C: T: C: T: C: T: C:

Nee, dat hoeft niet beslist, ik heb gelezen dat je ook met een spuitje of met je vingers zaad in kan brengen. Ja, precies. Dus seks = geslachtsgemeenschap, zoals 1 plus 1 = 2? Nou, dat nou ook weer niet precies. Hoezo niet dan? Het hangt er maar van af wat je onder seks verstaat. Dus als ik zeg ‘seks = gif’, dan klopt dat? (lacht) Nee, zo gaat het ook niet.

En zo voort. De socratische dialoog kan op meerdere plaatsen in het therapeutisch proces gebruikt worden; het gebruik ervan is niet uitsluitend voorbehouden aan het uitdagingsproces. Ook de BC-connectie wordt vaak op socratische wijze uitgelegd. 12.4.3

uitdagen met behulp van metaforen/ verhalen Metaforen, vergelijkingen, parabels, verhalen, films en dergelijke kunnen worden gebruikt om het uitdagingsproces zo sprekend mogelijk te maken. Hiervoor kan geput worden uit vergelijkingen in termen van de interesses van de clie¨nt zelf, of er kan gebruik worden gemaakt van bestaande verhalen, films en dergelijke.

C:

T: C: T:

T:

Er moet toch enige vooruitgang mogelijk zijn bij deze ziekte. Ze hebben daar toch medicijnen voor. Volgens mij pakken ze het helemaal verkeerd aan! Heb je de film Awakenings gezien? Nee, hoezo? Ga die maar eens huren, dan komen we nog terug op jouw gedachte dat het toch mogelijk moet zijn aan die ziekte wat te doen. (de volgende sessie) Heb je de vergelijking van jouw idee met dat van de hoofdrolspeler doorzien?

12 D: het uitdagen

C:

T: C: T: C:

Ja, die dokter kon net als ik ook niet accepteren dat die mensen niet te genezen waren. Hij dacht het medicijn gevonden te hebben, maar het bleek maar kort te werken. Wat is er voor jou leerzaam aan geweest? Dat je sommige dingen wel kunt willen, maar dat niet altijd mogelijk is wat jij wilt. Anders gezegd: sommige ziekten zijn nu nog niet te genezen? Ja, zoiets; hoe triest het ook is (............)

Een voorbeeld van een vrouw die meent het vreemdgaan van haar man te moeten accepteren:

C:

T:

C: T:

Dat doen mannen nou eenmaal. Mijn vader deed het ook, en toen ik het ontdekte van Serge was ik eigenlijk niet verbaasd. Maar onder de oppervlakte ben ik woest, ondanks dat ik het op een bepaalde manier ook altijd verwacht heb. Het is alsof je zegt ‘mannen moeten dat wel doen, want zo zijn ze nu eenmaal’ en ‘vrouwen moeten wel accepteren dat mannen zo zijn’. Dat kan, zo kun je erover denken. Heb je de film Something to talk about gezien met Julia Roberts in de hoofdrol? Nee. Dat moet je echt eens doen. De film kan je helpen recht te doen aan wat je voelt en zelf hiermee wilt. En je kunt er ook enorm bij lachen, dat lijkt me mooi meegenomen!

DiGiuseppe (1991) stelt voor om metaforen te gebruiken die aansluiten bij de belevingswereld van de clie¨nt zelf. Indien de clie¨nt bijvoorbeeld actief aan bergbeklimmen doet, kan een vergelijking met deze sport worden gemaakt om een nieuw concept duidelijk te maken. In hoofdstuk 13 volgen meer voorbeelden. 12.4.4 uitdagen met behulp van humor Het gebruik van humor in therapie is niet onbetwist en daarom besteden we er in deze paragraaf wat meer aandacht aan. De eerste vormen van therapie, die van psychodynamische aard, waren fel ge-

211

212

Rationeel-emotieve therapie

kant tegen het gebruik van humor in de therapeutische setting, voornamelijk omdat men (machts)verschillen tussen clie¨nt en therapeut te groot achtte. Humor is in de RET en ook bijvoorbeeld in Frankls logotherapie (Frankl, 1978) juist gezien als een manier om de eigen opvattingen en de eigen situatie met een korrel zout te nemen en mensen te helpen uit hun overmatig serieuze houding te treden. Enkele, relatief recente studies (Bokun, 2000), naar meer moderne vormen van therapie spreken zowel voor als tegen het gebruik van humor in de therapeutische setting. Zo voerde Thomson (1990) een studie waarin hij daadwerkelijk de effectiviteit van humor in therapie heeft aangetoond. Wel met de kanttekening dat aan een paar voorwaarden dient te worden voldaan: – de humor moet spontaan worden ingebracht door zowel clie¨nt als therapeut; – de humor moet passend zijn voor de clie¨nt. Als aan deze voorwaarden voldaan kan worden dan heeft humor de potentie om – de clie¨nt aan te moedigen om te veranderen; – de clie¨nt de mogelijkheid te verschaffen zijn of haar perceptie op zichzelf, op anderen en op de omgeving te veranderen. Bovendien kan humor: – weerstand van zowel clie¨nt als therapeut doorbreken, – een perfecte vorm van ontlading zijn; – een oncomfortabele stilte doorbreken en moeilijk te bespreken onderwerpen bespreekbaar maken (Kubie, 1971; Bokun, 2000). Behalve het positieve effect op de therapeutische relatie hebben humor en lachen ook positieve effecten op verschillende fysiologische processen; cardiovasculair, immuun en endocrien (Witztum, Briskin & Lerner, 1999). Niet-passend gebruik van humor kan de therapeutische relatie in disbalans brengen. Humor kan ook voor zowel clie¨nt als therapeut een methode zijn om moeilijke onderwerpen te vermijden (Schnarch, 1990). Bovendien kan humor een risicovolle interactie stijl zijn omdat de respons op humor vaak onvoorspelbaar is (Richman, 1996). Het nauwlettend in de gaten houden van de non-verbale reacties van de clie¨nt is daarom belangrijk.

12 D: het uitdagen

Een voorbeeld van uitdagen met behulp van humor bij een mevrouw die zegt voortdurend last te hebben van depressieve gevoelens:

C:

T:

Het was weer helemaal niks deze week. Ik kreeg ook allemaal telefoontjes van andere collega’s die overspannen thuiszitten en die zich bij mij beklaagden. Dan ga ik me nog ellendiger voelen, want dan denk ik: waarom bellen ze mij? Wat hebben ze nu aan mij? Ik kan toch niks zinnigs zeggen! Inderdaad, dat kan ik nou ook helemaal niet volgen. We hadden vorige week toch al gezien dat je denkt dat je een Trut bent met hoofdletter T, dus waarom bellen ze jou eigenlijk? Die mensen moeten trouwens zelf wel heel erg dom zijn als ze bij zo’n domme trut als jij te rade gaan voor een beetje steun. Want wat heb jij hun nu te bieden? Weet je trouwens dat je in mijn clie¨ntenbestand ook onder de T van Trut staat opgeslagen? Ik had je eerst bij de S van Super-Trut willen zetten, maar die bak zat al vol.

Aansluitend bij het eerdere voorbeeld over mannen die vreemdgaan:

C: T: C: T:

C: T:

Dat doen mannen nou eenmaal. Mannen moeten zo wel doen, zo zijn ze geboren? Wie weet. En als we dan een man treffen die dat niet doet, gaan we die in de fMRI-scan doen om te onderzoeken wat er mis is met hem? Wie weet wat het oplevert, ‘een bijzonder exemplaar’. Heb jij enig idee welk museum hem zou willen opnemen in de collectie?

Ook bij psychiatrische patie¨nten wordt gebruik gemaakt van humor in de therapie. Witztum e.a. (1999) concluderen op basis van hun onderzoek bij chronische schizofreniepatie¨nten dat humor een positieve bijdrage leverde aan het zelfvertrouwen van de patie¨nten en hen hielp bij de samenwerking met de dokter om de behandeling vol te houden. Olevitch (1995) beschrijft in haar boek enkele mooie voorbeelden van hoe ze bij psychiatrische patie¨nten gebruik maakt van beelden, om

213

214

Rationeel-emotieve therapie

ontspanning te bewerkstelligen. Wanneer patie¨nten kwaad zijn, omdat ze zich aan allerlei in hun ogen arbitraire regels moeten houden voordat ze bijvoorbeeld een weekend verlof mogen, houdt zij hun het volgende beeld voor: Stel je voor dat je op een vreemde planeet bent, waar kleine groene mannetjes je alleen maar te eten willen geven wanneer je in een kleine cirkel gaat staan met een paarse jurk aan; wat denk je dat je dan doet? Dergelijke beelden werken vaak op het gevoel voor humor van mensen en zijn vaak gemakkelijker op te roepen en te onthouden dan een serie woorden. Beginnende therapeuten geven in supervisie vaak aan dat ze het moeilijk vinden om humor te gebruiken. Zij zijn geneigd mee te gaan in de serieuze toon van de clie¨nt en ze zijn bang dat de clie¨nt zich belachelijk gaat voelen wanneer er met humor uitgedaagd wordt. Zolang de clie¨nt echter weet dat zijn gedachten uitgedaagd worden, is het risico dat hij zichzelf belachelijk gaat voelen niet aanwezig. Ook de toon en de speelse manier waarop de uitdaging gestalte gegeven wordt, kunnen helpen de clie¨nt duidelijk te maken dat het de gedachte is die met humor wordt bestookt en niet de clie¨nt zelf. Uiteraard is cynisme uit den boze en moet de therapeut het verschil tussen cynisme en humor goed aanvoelen. Doorgaans zien we dat therapeuten humor pas gaan inbrengen wanneer zij zich goed thuis voelen in de methodiek van de RET en ze geen energie meer hoeven te steken in het basale werk, zoals het opvragen van ABC’s en het structureren van de problematiek. Tevens valt op dat therapeuten zich vrijer voelen om humor te gebruiken wanneer ze niet (meer) dezelfde irrationele gedachten koesteren als de clie¨nt en in staat zijn hun eigen opvattingen met humor uit te dagen (zie ook hoofdstuk 17). 12.4.5 uitdagen met behulp van zelfonthulling Wanneer de therapeut in het verleden een vergelijkbare irrationele gedachte heeft gehad als de clie¨nt, kan hij vertellen hoe hijzelf dat idee heeft veranderd. Een voorbeeld:

12 D: het uitdagen

T:

Ik had een idee, vergelijkbaar met wat jij nu hebt. Wil je horen wat ik daarmee gedaan heb? Ik was ook bang om zo te worden als mijn moeder. Dat is trouwens een angst waar meer dochters last van hebben. Ik was bang om net als zij fors overspannen te raken en opgenomen te moeten worden in een rusthuis. Om van die angst af te komen, heb ik me vele malen heel serieus ingeleefd en ingebeeld dat me dat ook werkelijk zou overkomen. Gek genoeg zag ik mezelf dan helemaal in de huid van mijn moeder zitten in die instelling, waar zij toen ook zat; ik had bijna het gevoel dat ik haar was! Stukje bij beetje begon het tot me door te dringen dat als dat Moest gaan gebeuren, dat ook Zou gebeuren. Als ik met de genen van mijn moeder zou zijn opgezadeld, Moest het dus wel zo met mij gaan als het haar was vergaan. Misschien klinkt dat nu vreemd, maar dat bracht toch rust. Het besef kwam naar boven dat de dingen zijn zoals ze zijn en dat wat Moet gebeuren, ook gebeurt, of ik dat wil of niet. Kun je je daar iets bij voorstellen? Tot nu toe ben ik nog niet ernstig overspannen geraakt en ik denk zelf dat mijn eigen instelling daaraan bijdraagt.

Voor zelfonthulling geldt hetzelfde als voor een aantal andere technieken, namelijk dat het niet alleen in het kader van uitdagen ingezet hoeft te worden, maar ook bij het opvragen van gedachten bijvoorbeeld. 12.4.6

uitdagen met behulp van vergelijkingen met andere personen Clie¨nten zitten vaak gevangen in hun eigen beperkte denkwereld. Door hun mogelijkheden voor te houden van hoe andere mensen een en ander hebben aangepakt, kan hun denkwereld verruimd worden. Hiervoor kan de therapeut putten uit ervaringen van andere clie¨nten of uit ervaringen van mensen die bekend zijn uit de media. Ten behoeve van het eerste volgt een voorbeeld van een clie¨nt van middelbare leeftijd die ‘weggereorganiseerd’ is en daardoor zonder werk zit.

215

216

Rationeel-emotieve therapie

C:

T:

T:

C: T:

C: T:

Op mijn leeftijd kom ik toch niet meer aan de bak. Ik kan wel een leuke studie gaan doen of zo, maar wat levert me dat uiteindelijk op? Ze willen toch overal alleen maar jonge mensen. Hoeveel mensen ken jij eigenlijk, die zoiets hebben meegemaakt als jij? (de clie¨nt weet er geen te noemen) Hoe kun jij dan zo zeker weten dat de toekomst perspectiefloos is? Bovendien weet je dat zo’n houding je in de toekomst alleen maar windeieren zal leggen. Waarom zet je niet een advertentie waarin je vraagt in contact te komen met mensen die iets soortgelijks hebben meegemaakt als jij om te kijken hoe zij hun situatie hebben opgelost. Ik zeg je dit omdat ik enkele mensen ken die er ondanks hun leeftijd zeer goed in geslaagd zijn in het arbeidsproces een rol te blijven spelen. Zo ken ik een vrouw die op latere leeftijd rechten is gaan studeren en op haar achtenvijftigste een advocatenpraktijk begonnen is! Waarom zou iets dergelijks niet binnen jouw mogelijkheden liggen? (hier volgt een voorbeeld van een vergelijking met een bekende figuur) Ik kan er gewoon niet tegen dat dit onrecht mij is aangedaan. Dit kan ik nooit accepteren. Er is geen enkele reden om aan te nemen dat jij dit nooit kunt accepteren. Waarschijnlijk heb je nog weinig gerichte energie gestoken in het bestuderen van hoe mensen leren accepteren dat hun onrecht is aangedaan. Wat dacht je van Nelson Mandela? Hoe dacht je dat die vijfentwintig jaar in de gevangenis heeft doorgebracht? Dat vind ik ook onbegrijpelijk! Denk je dat die vijfentwintig jaar lang tegen zichzelf gezegd heeft: dit is onrecht, hier kan ik niet tegen? Nee, want dan had hij het niet volgehouden. Denk je dat hij het er plezierig heeft gehad? Integendeel. Waarschijnlijk heeft hij de houding gehad: onrecht bestaat en ik ben daar slachtoffer van; het zij zo. Ik spaar mijn energie en bedenk ondertussen wat ik zal kunnen doen om het onrecht verder te bestrijden wanneer ik ooit vrij kom.

12 D: het uitdagen

Het is aan te raden om verschillende stijlen af te wisselen en gaandeweg te onderzoeken voor welke stijl de clie¨nt het meest gevoelig is. Clie¨nten kunnen gevoelig zijn voor meer dan e´e´n stijl en het is meestal niet op voorhand duidelijk hoe de clie¨nt informatie het beste tot zich neemt. Sommige clie¨nten staan bijvoorbeeld erg open voor onthullingen van de therapeut en leren ervan hoeveel moeite de therapeut heeft moeten doen om zelf een irrationele gedachte kwijt te raken. Anderen zijn in het geheel niet geı¨nteresseerd in de ervaringen van de therapeut en leren meer van hun eigen geworstel. Het afwisselen van stijlen verdient ook aanbeveling in verband met de levendigheid van de sessies. 12.5

Uitdagen van gedrag

Hoewel het cognitieve uitdagen veel tijd in beslag neemt in de therapiesessies, is het uitdagen van gedrag niet minder belangrijk. De therapeut wil immers niet dat de clie¨nt zich alleen maar beter voelt, hij wil dat de clie¨nt zich ook beter blijft voelen en daarvoor wil de therapeut dat de clie¨nt ook kan doen wat hij wil doen. De therapeut kan gedrag voor of na het cognitieve disputatieproces uitdagen. Meestal wordt het gedrag in de vorm van een huiswerkopdracht uitgedaagd, na´ het cognitieve uitdagen (zie hoofdstuk 15). De clie¨nt toetst in feite met de gedragsoefening of hij de irrationele gedachte heeft verlaten. Gedragsoefeningen kunnen echter ook opgegeven worden zonder dat er een cognitief uitdagingsproces aan vooraf is gegaan. Dit kan bijvoorbeeld het geval zijn wanneer de therapeut aan het eind van de sessie op een belangrijke irrationele gedachte stuit en geen tijd meer heeft om de IB uit te dagen. Ook wanneer een clie¨nt erg geneigd is te blijven steken in praten en denken, kan het van belang zijn om door middel van het uitdagen van gedrag een verandering te stimuleren. Een jongeman met een gokprobleem, die erg geneigd was veel te praten en weinig tot actie te komen, kreeg als opdracht zijn gokprobleem aan een vriend te onthullen, om op die manier door de schaamte heen te gaan, in plaats van over de schaamte te praten tijdens de sessie. Het uitdagen van gedrag kan ook de functie hebben de clie¨nt te ‘verleiden’ anders te gaan doen. Sommige clie¨nten weten namelijk wel dat ze iets verkeerd aanpakken, maar hebben geen beeld hoe ze het anders zouden kunnen doen. De therapeut kan daarom de clie¨nt ander gedrag voorhouden als alternatief voor het huidige gedrag. Een voorbeeld:

217

218

Rationeel-emotieve therapie

C:

T:

C:

Ik sta dan voor die klas en voel me rood worden. Alle leerlingen kijken naar me. Dat is geen goede start natuurlijk, als ze meteen al je onzekerheid zien, daar zullen ze je op pakken. Heb je er ooit aan gedacht dat je er ook wat van zou kunnen zeggen? Ik heb een kennis met datzelfde probleem en die vertelde me onlangs dat ze de les geopend had met te zeggen dat ze bij haar eerste lessen altijd rood werd omdat ze het spannend vond om weer te beginnen. Wat vind je daarvan? Ikzelf herinner me een van mijn eerste colleges op de universiteit, waar een docente binnenkwam die werkelijk lelijk was. Ik weet nog goed hoe ze begon. Ze ging voor de lessenaar staan, keek schuin over haar bril en zei: ‘Jullie zullen wel denken wat staat daar nu voor een Mona-toetje. Nou dat klopt, dat ben ik (naam). Met mij moeten jullie het de komende maand doen.’ Ik vond het geweldig wat ze deed en ik was niet de enige. Nee, daar heb ik nog nooit aan gedacht dat ik dat zou kunnen doen. Ik ben alleen maar bezig geweest dat blozen te verstoppen.

Een voorbeeld van uitdagen van gedrag met behulp van zelfonthulling:

T:

Ik vond mannelijk naakt vroeger ook bedreigend. Maar ik ondervond ook de beperkingen van dat gevoel. Ik kon bijvoorbeeld alleen tijdens de vrouwenuren naar de sauna. Toen ik op enig moment genoeg redenen had verzameld om op te houden om mannen zo te zien, gaf ik mezelf de opdracht er op de tijden voor gemengde sauna heen te gaan. Eerst nog met een vriendin en later ook alleen. Zou dat wat voor je zijn, of eerst de stap naar het strand in bikini bijvoorbeeld?

Gedrag van de clie¨nt kan ook tijdens de sessie worden uitgedaagd. Dit is niet altijd gemakkelijk, omdat er vaak specifieke situaties nodig zijn om het gedrag te kunnen oefenen. Met enige creativiteit kan gedrag soms toch tijdens de sessie geoefend worden. De ervaring leert dat gedrag oefenen tijdens een sessie krachtig kan werken.

12 D: het uitdagen

Een clie¨nte had de irrationele gedachte dat ze altijd erg haar best Moest doen. Ze dacht dat als ze niet haar uiterste best deed, ze niets zou leren en dus niet verder zou komen in haar ontwikkeling. Uiteraard toonde ze ook haar ‘uiterste best gedrag’ tijdens de therapiesessies. Om dit idee aan te vechten, legde ik haar benen op de bank en vroeg haar er relaxed bij te gaan zitten. De clie¨nte had hier grote moeite mee en neigde er steeds toe weer rechtop te gaan zitten. Een tweede voorbeeld is dat van een clie¨nte die de irrationele gedachte had dat er ‘niks verloren mocht gaan’; alles Moest nuttig gebruikt worden. Het gevolg was dat ze zich schuldig voelde als ze per ongeluk een papiertje of een aardappelschil in de gewone prullenbak gooide in plaats van bij het gescheiden huisvuil en ze bovendien geneigd was het huisvuil van de huisgenoten te selecteren. Met deze vrouw werd in de sessie een stapel kopjes kapot gegooid tegen een muur. Eerst deed ik er een voor; toen deden we er een samen en ten slotte gooide ze er met veel moeite zelf een stuk. Walen e.a. (1992) geven aan dat in de sessie oefenen van gedrag waardevol is bij angstklachten zoals hyperventilatie en fobiee¨n. Het idee van de clie¨nt dat hij ‘niet tegen bepaalde gevoelens kan’ of dat er ‘iets vreselijks gaat gebeuren’ kan zo in de (veilige) aanwezigheid van de therapeut getoetst worden. Men kan ook rollenspelen in de sessie gebruiken of men kan het nieuwe gedrag voordoen. Dit werkt doorgaans beter in groepssessies dan in individuele sessies. Het voordoen van nieuw gedrag door de therapeut kan zijn doel voorbij schieten, wanneer de clie¨nt de therapeut niet als identificatiefiguur ziet. De clie¨nt ziet de therapeut vaak als ‘zoveel verder’ dan hijzelf en denkt daarom dat het voor de therapeut gemakkelijk is om zo te doen en dat dit voor hemzelf toch niet haalbaar is. Zoals gezegd toetst de clie¨nt na een cognitieve uitdaging door middel van het gedrag of er verandering optreedt. Ook toetst de therapeut na een gedragsuitdaging of de clie¨nt er werkelijk anders bij is gaan denken. Iemand kan namelijk een kunstje doen en eenmalig ander gedrag vertonen zonder zichzelf te identificeren met het nieuwe gedrag. Wanneer de clie¨nt wel ander gedrag vertoont, maar niet anders denkt, kan (opnieuw) cognitief worden uitgedaagd of kan gepoogd worden om met behulp van gevoelsoefeningen het denken, doen en voelen beter te integreren.

219

220

Rationeel-emotieve therapie

12.6

Uitdagen van gevoel

Het gevoel van de clie¨nt is niet rechtstreeks aan te spreken. Gevoelens van mensen zijn prive´bezit. Gedachten zijn uitwisselbaar: die kunnen verteld of uitgebeeld worden. Voor gevoelens ligt dat anders. Die kunnen omschreven worden, maar we kunnen nooit zeker weten of we hetzelfde voelen wat een ander voelt, omdat gevoelens zich inwendig afspelen. Een deel van de gevoelens gaat gepaard met uiterlijke kenmerken. Mensen kunnen tranen krijgen bij verdriet of rood aanlopen van woede, maar dat is niet bij alle mensen het geval. Mensen kunnen rapporteren zich machteloos of verliefd te voelen zonder dat we daar duidelijke uiterlijke kenmerken bij kunnen waarnemen. Het uitdagen van gevoelens is daarmee over het algemeen ook wat minder gemakkelijk en minder controleerbaar dan het uitdagen van gedachten of gedrag. Toch kan ook uitdaging van het gevoel behulpzaam en effectief zijn in het veranderingsproces van de clie¨nt. Net als gedrag, kunnen gevoelens voor of na het cognitieve disputatieproces worden uitgedaagd. De bekendste RET-methode van gevoelens uitdagen is de Rationeel-Emotieve Imaginatie (REI)-oefening. Deze wordt gebruikt na´ het cognitief uitdagen. De REI-oefening wordt in hoofdstuk 15, dat over huiswerkopdrachten gaat, uitvoerig beschreven. Het meest kenmerkende van gevoelsuitdagingen is, dat er gebruik wordt gemaakt van beelden. Gevoelens die passen bij het ene beeld worden getransporteerd naar een ander beeld. Enkele voorbeelden:

C:

T: C: T: C: T: C: T: C:

Op vakantie doe ik ook altijd van alles. Dan heb ik het minstens zo druk als op mijn werk, maar dat voelt heel anders. Hoe voelt dat? Wel druk, maar toch relaxed, niet zo’n bal in mijn maag (............) Kun je dat gevoel nu oproepen? (doet enige moeite) Ja. Nou, dat gaat goed. En hoe voelde je je toen je hier binnenkwam? Ja, dat opgejaagde van het werk. Probeer je wel eens om dat vakantiedruktegevoel op te roepen, terwijl je aan het werk bent? Nee, nooit!

12 D: het uitdagen

T: C: T: C: T: C:

Waarom niet? Omdat werk werk is, en geen vakantie. Zou je er minder hard door gaan werken als je er dat vakantiegevoel bij had? Nee, dat niet. Dat denk ik ook niet. Is het misschien iets om uit te proberen? Ik ben benieuwd; gek idee.

Een clie¨nte die rapporteerde dat ze zich vrijwel overal gespannen voelde, werd gevraagd wanneer ze zich echt ontspannen voelde. De duidelijkste situatie was voor haar wanneer ze ’s avonds op de bank de krant las. We noemden dit het ‘krantlezengevoel’. Vervolgens werd tijdens de sessie gevraagd of ze dat gevoel kon oproepen, en dat bleek ze te kunnen. Voorgesteld werd om een krant in haar tas te stoppen teneinde zich dit gevoel te herinneren wanneer ze ergens heenging (bijv. het koor) waar ze dat gevoel graag wilde hebben. Met een andere manier van gevoelens uitdagen wordt de clie¨nt in de sessie dusdanig geı¨nstrueerd dat ter plekke adequate in plaats van inadequate gevoelens worden ervaren. Het volgende voorbeeld betreft een clie¨nte met sterk depressieve gevoelens, die een traumatische ervaring uit haar jeugd wil vertellen.

C:

T: C:

T:

(zucht) Wat is het moeilijk om te vertellen. Ik weet niet of ik het kan vertellen. (huilt wanhopig; slaat de handen voor haar mond en knijpt haar ogen stijf dicht; daarmee het contact met de werkelijkheid verbrekend) Kijk maar of je het kunt vertellen. Haal je handen maar weg van je mond en doe je ogen maar weer open. Onze moeder scheerde onze hoofden met een scheermesje kaal (lacht erbij en de wanhoop die ze kort ervoor nog had is geheel verdwenen); op zichzelf al zot natuurlijk, want we hadden geen luis of zo. Ze scheerde zo dat ze met opzet af en toe in je hoofdhuid bleef steken (lacht opnieuw); dat deed pijn natuurlijk. Oke´, stop. Begin nog eens opnieuw met vertellen, want je hebt de neiging om ofwel in depressie en wanhoop weg te

221

222

Rationeel-emotieve therapie

C:

C: T:

zakken als je vertelt, ofwel lachend in de afweer te schieten. Er is nog een ander gevoel, dat meer past bij de situatie en dat je beter helpt het gebeuren te verwerken. (begint opnieuw en er komt gezond verdriet in hevige en minder hevige vorm op terwijl ze vertelt) Als de clie¨nte haar verhaal klaar heeft, vraagt de therapeut hoe het was om het opnieuw te vertellen. Het is veel verdrietiger dan ik dacht. Ja, maar tegelijkertijd zie je dat je dat verdriet wel aankunt. Het wisselt in hevigheid en aan het eind van het verhaal huilde je niet meer. Het houdt dus ook een keer op, als je erin slaagt het verdriet toe te laten.

Het is van belang dat de uitdagingen goed zijn afgestemd op het denken belevingsniveau van de clie¨nt. Wanneer het de clie¨nt niet meer duidelijk is met welk doel zijn gedachte of houding wordt uitgedaagd, kan het proces zijn kracht verliezen. Ook houdingsaspecten van de therapeut spelen een rol bij het welslagen van de therapeutische interventies.

13

De praktijk van het uitdagen

Verschillende manieren van cognitief uitdagen aan de hand van de belangrijkste irrationele denkpatronen. 13.1

Inleiding

In principe begint de therapeut met uitdagen wanneer de irrationele kerngedachten zijn blootgelegd en de BC-connectie voor de clie¨nt duidelijk is. Het uitdagen richt zich vooral op: – ‘Moetens’ – veroordelingen van zichzelf of de ander – lage frustratietolerantie – ramp-denken – overdreven generalisaties. De overgang van B naar D kan door de therapeut worden gee¨xpliciteerd of onaangekondigd plaatsvinden (impliciete overgang). Impliciete overgang van B naar D

C: T:

Ik kan er gewoon absoluut niet tegen dat hij zo doet! Dat is onzin! Je kunt er wel tegen dat hij zo doet. Je zit hier namelijk nog steeds. Je ervaart het als hoogst onaangenaam, dat is correct. Maar er niet tegen kunnen betekent zo ongeveer ‘ik blijf erin’ of ‘ik ga er dood aan’. Dat is niet het geval.

G. Jacobs, Rationeel-emotieve therapie, DOI 10.1007/978-90-313-6564-7_13, © 2008 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij

224

Rationeel-emotieve therapie

Expliciete overgang van B naar D

C:

T:

Ik kan er niet tegen dat hij me bekijkt als ik me sta uit te kleden of als ik onder de douche sta. Dan doe ik dat heel snel of ik ga later naar bed, zodat ik dat moment ontloop. Ik heb dan het idee dat hij seks met me wil en dat ik dat dan ook moet willen. Misschien moeten we dat idee van jou dat hij seks wil als hij naar je kijkt en dat jij dat dan ook moet willen maar eens aan een onderzoek onderwerpen. Het is een idee van je waarvan ik me afvraag of het wel zo bruikbaar is voor jou. Misschien ga jij je ontspannener in je vel voelen als een ander idee je houding stuurt.

Wat betreft de volgorde van het uitdagen van de irrationele gedachten, wordt in principe eerst het Moeten uitgedaagd. Gaandeweg blijkt doorgaans welk onderdeel van het denken van de clie¨nt het meest inflexibel is en waar dientengevolge de meeste aandacht aan moet worden besteed. 13.2

Uitdagen van het Moeten

Standaardvragen: Waarom MOET het? Waarom MAG het PER SE niet gebeuren? Leg eens uit waarom het helemaal niet per se MOET? Wat klopt er niet aan jouw MOETEN? Is er een wet die zegt dat het MOET? Uitgangspunt van de RET is dat er niets Moet. Wat e´cht Moet, in de betekenis van ‘wat absoluut noodzakelijk is’, zal ook gebeuren. Er zijn weinig dingen waarbij dat zo is. Doorgaans cree¨ren mensen hun persoonlijke wetten en doen alsof deze algemeen geldig zijn. Vaak worden ze daarin gesteund door hun omgeving. Bij het uitdagen van het Moeten, helpt de therapeut de clie¨nt om zijn eis te veranderen in een wens. Hier volgen enkele voorbeelddialogen.

13 De praktijk van het uitdagen

Voorbeeld 1

C: T:

C: T:

C: T: C: T:

Het is toch niet normaal dat ze geen zin heeft in seks. Ze moet toch ook met mij rekening houden! Jullie hadden vroeger leuke seks, en vermoedelijk zal dat wel weer komen. Maar waarom Moet Sandy nu per se met jou seks hebben? Omdat ik dat gewoon prettig vind, daar ben je toch man en vrouw voor. Dat het prettig is dat is mooi, maar dat is nog geen reden waarom zij nu per se met jou seks Moet hebben. Ze is moe van die kleintjes de hele dag en heeft dan ’s avonds geen zin meer om met jou te vrijen. Het zou mooi zijn als ze dat wel had, maar dat is nu niet zo. Stel dat ze een jaar nodig heeft voordat ze weer zin krijgt in seks. Dan baal ik daarvan. Ja, dat snap ik. Maar waarom Moet zij per se rekening houden met jouw seksuele behoeften? Als je het zo stelt, begin ik het te snappen. Dat Moet ze natuurlijk niet. Inderdaad. Het is mooi als ze weer zin krijgt en als die kleintjes wat minder van haar energie zouden vreten, want dan blijft er ruimte over voor de seks die jullie beiden plezierig vinden. Je bent nu iets te veel aan het denken in termen van ‘het hoort zo’ en ‘ik Moet’ of ‘wij Moeten’. Je kunt je eis beter veranderen in een wens: ik zou graag willen dat we alweer zo ver waren dat we samen van seks konden genieten, maar zo is het nu even niet.

Voorbeeld 2

C: T: C: T:

Ik Moet nuttig zijn. Welke wet zegt dat je nuttig Moet zijn? Word je anders van de aardbol gestoten als je (tijdelijk) niet nuttig bent? Maar je wordt wel met de nek aangekeken! Dat is een ander punt en daar kun je immuun voor leren zijn. Maar waar staat geschreven dat je nuttig Moet zijn? Er zijn een heleboel mensen die niet (meer) nuttig zijn: be-

225

226

Rationeel-emotieve therapie

C: T:

C: T: C: T:

C: T:

jaarden, verstandelijk gehandicapten, zwervers. Hebben die dan soms geen bestaansrecht? Want zo praat jij erover. Het lijkt erop dat jij het verschil tussen Willen en Moeten niet goed kent. Met nuttig Willen zijn, is niks mis. Dat is een gezonde motivatie. Maar nuttig Moeten zijn, is dwangmatig. Dan krijg je het benauwd als je niet nuttig bent. Moeten is dwang. Denk eens na, wat Moet er nu per se in het leven? Wat bedoel je? (laat een pen vallen) Die pen Moet omlaag vallen. Dat is een wet. Dat Moet gebeuren en op aarde kan dat vanwege de zwaartekracht niet anders. Jij spreekt over jouw Moeten als over een natuurwet. Maar wat Moet er nou per se in het leven van mensen? Welke mens-wetten zijn er? (denkt diep na) Niet zo veel denk ik (............) Wat wel? Je moet ademhalen en eten en drinken en je moet een dak boven het hoofd hebben; de eerste levensbehoeften en zo. Dat zijn in feite voorwaarden om te kunnen leven, maar als ik niet wil ademhalen, kan ik daar ook mee ophouden en ik kan weigeren te eten en te drinken. Dus per se Moet dat niet. Dat is waar. Wat dan wel? Alleen doodgaan, dat is echt het enige wat we allemaal moeten. Dat wat Moet, gebeurt ook; daar kunnen we niet aan ontsnappen.

Voorbeeld 3

C: T: C: T: C: T:

Hij hoeft al zo weinig te doen in het huishouden, die paar dingen Moet hij gewoon doen! Die paar dingen Moet hij helemaal niet doen. Weet je waarom niet? Hij moet ze wel doen! Wat heb je tot op heden kunnen constateren? Dat hij ze niet doet. Is het niet zo dat als iets MOET gebeuren, dat het dan ook gebeurt? Als het Moet gaan regenen, regent het en als de soep over Moet koken, kookt hij over. Ga jij dan staan roepen: je mag niet overkoken, je mag niet overkoken?

13 De praktijk van het uitdagen

C: T:

Nee, je draait het gas uit en denkt: verdomme, volgende keer beter opletten. Je bedoelt dat ik alleen maar zelf mijn avond verpest, als ik me kwaad maak. Ook dat. En dat pubers juist dit soort dingen aan hun laars Moeten lappen; daar zijn het nou eenmaal pubers voor. Je kunt kijken hoe goed je het gedrag kunt beı¨nvloeden en daar eventueel een hobby van maken, maar meer dan proberen te beı¨nvloeden kun je niet.

Voorbeeld 4

C: T: C: T:

C: T:

Ik moet mijn zwakke kanten op het werk verbergen. Waarom Moet jij je minpunten verbergen? Op mijn werk is het gewoon ‘not done’ om je kwetsbaarheden te laten zien. Dat is iets anders; je beschrijft nu de situatie zoals die is. Maar jij doet alsof er straf op staat als je zwakke kanten bekend zouden worden en daar raak je door verkrampt. Het is bij ons zo’n starre toestand; je kunt erop afgerekend worden! Ik ga je wat uitleggen over het verschil in Moetens. We hebben het eerder gehad over het verschil tussen Moeten en willen. Ik voeg er nu nog iets aan toe. Er zijn namelijk verschillende soorten Moetens en dit inzicht kan je misschien helpen. We hebben namelijk: (schrijft het volgende rijtje op het bord) voorwaardelijk moeten; juridisch moeten; sociaal moeten; moreel moeten; dogmatisch moeten. . . . . .

Met voorwaardelijk moeten bedoelen we: als ik vanavond verse groenten wil eten, moet ik straks nog even boodschappen doen. Het juridisch moeten snap je waarschijnlijk wel: ik moet voor een rood stoplicht wachten anders krijg ik een bekeuring. Een sociaal moeten slaat op een gemeen-

227

228

Rationeel-emotieve therapie

C:

T:

C: T:

schappelijk gehouden code in een bepaalde sociale eenheid: bijvoorbeeld dat je ‘u’ zegt tegen oudere mensen. Een moreel moeten ligt meer op het vlak van ‘gij zult niet doden’. Het dogmatisch moeten is waar ik het vaker met je over gehad heb: dat is een individueel gehouden wet, waar iemand zich star aan vast kan houden. Het lijkt er nu op dat jij bij tijd en wijle deze verschillende soorten Moetens door elkaar haalt. Er is dus op jullie werk een sociale code, die zegt dat je je zwakke kanten moet verbergen; en jij hebt die sociale code tot een persoonlijk dogma gemaakt. Zeg ik dat goed? Het is nooit zo uitgesproken dat je op het werk je minpunten niet mag tonen, maar die sfeer heerst er wel (............) Ah, dus je weet niet precies o´f het wel een wet is bij jullie en wie die wet al dan niet onderschrijft? Dat is in feite een enqueˆte waard! Je mag denk ik wel je minpunten tonen, maar het ligt meer in de manier waarop je dat doet (............) Kijk dat is mooi; terwijl je dat zegt, begin je je dogmatische moeten al los te laten. Je gebruikt het nu meer als een voorwaardelijk moeten: om sociaal gezien niet buiten de boot te vallen, moet je op een bepaalde manier je zwakke kanten kunnen tonen. Misschien ben je er nog niet zo vaardig in om dat op een acceptabele manier te doen; dat kun je misschien wel leren. Om dat te leren, moet je (voorwaardelijk) het risico lopen dat je buiten de boot gaat vallen. Je weet immers niet of je het meteen kunt doen op een manier die geaccepteerd wordt. Laten we eens onderzoeken hoe je dat op een acceptabele manier zou kunnen doen.

Waarom-vragen Bij het uitdagen van het Moeten worden nogal eens ‘waarom-vragen’ gesteld. Hieronder beschrijven we enkele waarom-vragen. Op het woord dat in hoofdletters geschreven is, ligt de nadruk (spreek het ook als zodanig uit). WAAROM moet dat gebeuren? Op deze wijze een uitdaging in gang zetten, is vragen om moeilijkheden. Doordat het accent op het ‘waarom’ ligt, voelt de clie¨nt zich

13 De praktijk van het uitdagen

aangemoedigd om meer argumenten aan te dragen waarom het zo moet gebeuren als hij denkt. WAAROM ben je BANG? Deze vraag wordt nogal eens gesteld door beginnende therapeuten. Het is het foutieve gebruik van een functionele disputatie. De therapeut bedoelt aan te geven dat bang zijn niet zal helpen de situatie aan te kunnen, maar geeft de clie¨nt met de vraag de suggestie dat er geen reden is om bang te zijn. De clie¨nt kan zich daardoor onbegrepen voelen. Er is immers wel een reden waarom hij bang is: er was een aanleiding voor e´n hij heeft daar irrationele gedachten over. Gevoelens worden in de RET niet op deze manier bevraagd. Het gaat erom het irrationele gedeelte van de gedachtegang dat aan het disfunctionele gevoel ten grondslag ligt, uit te dagen. Waarom MOET dat gebeuren? Bij de nadruk op Moet in de waarom-vraag wordt erop aangestuurd dat de clie¨nt de opvatting aanneemt dat bijna niets per se moet gebeuren. De waarom-vraag is eventueel te vervangen door ‘hoezo’: hoezo Moet dat gebeuren? Deze manier van waarom-vragen levert soms extra informatie op over de inhoud van de gedachtegang van de clie¨nt. 13.3

Uitdagen van veroordelingen

Standaardvragen: (Op de plaats van de puntjes dient een zelfveroordeling ingevuld te worden. Enkele voorbeelden worden er tussen haakjes achter gezet. Waar ‘jij’ staat kan ook ‘hij of zij’ ingevuld worden.) Hoezo ben jij een (............) (lafaard)? BEN jij een (............) (hufter) of DOE jij (............) (hufterig)? Bewijs mij eens dat jij een (............) (dombo) bent? Hoe weet jij zo zeker dat jij een (............) (waardeloze vent) bent? Is er niets aan jou wat anders is dan (............) (laf)? Is dat je enige eigenschap? Leg eens uit waarom je geen (............) (seksueel gestoorde) bent of zelfs waarom je dat niet eens kunt worden?

229

230

Rationeel-emotieve therapie

Veel uitdagingswerk ligt in het ter discussie stellen van de zelfveroordelingen van de clie¨nt of van diens veroordelingen van anderen. De RET-therapeut is er niet op gericht het zelfvertrouwen van de clie¨nt op te vijzelen en wijst de clie¨nt op het gevaar van het opwaarderen van de ‘eigenwaarde’. De therapeut leert de clie¨nt zichzelf en anderen niet in totaliteit, maar wel op onderdelen te beoordelen. Er gaat veel energie verloren in het waarderen van het ‘zelf’ en het maakt mensen onzeker: ‘Ben ik nog goed genoeg?’, vragen zij zich voortdurend af. De RETtherapeut waagt zich, in tegenstelling tot sommige anders opgeleide therapeuten, niet aan het beantwoorden van deze vraag. Het antwoord van de RET-therapeut op deze vraag is: JIJ (als totaal) bent noch goed, noch slecht (zie ook Ellis, 1965). In de RET wordt dan ook gesproken over zelfacceptatie in plaats van over eigenwaarde. Het principe van zelfacceptatie is op vele manieren aan de clie¨nt over te dragen, waarvan we hier een aantal voorbeelden geven. Voorbeeld 1

C: T:

C: T:

C: T: C: T: C: T:

Ik heb gewoon te weinig zelfvertrouwen, denk ik. Dat is geen punt, want ik heb daar nog een dozijn van liggen en ik kan je best bij het weggaan een pakketje meegeven. Heb je daar wat aan? Nou dat zou mooi zijn. Weet je, ik snap nooit goed wat mensen bedoelen als ze het over zelfvertrouwen hebben. Ik heb jou het woord ook al een paar keer horen gebruiken. Wat bedoel jij er eigenlijk mee? Nou, dat je niet zo goed over jezelf denkt; dat je jezelf niet belangrijk genoeg vindt en zo (............) Wat is dat dan, je ‘zelf’? Waar zit dat? Tussen je lurven en je kladden? Ik bedoel gewoon, wie je bent. Maar, wie BEN je dan? Kan jij dat zomaar in e´e´n zin formuleren? Nee, dat niet, want een mens is een heleboel dingen. Juist, dat is precies wat ik bedoel. Mensen maken de hele tijd een fout als ze het hebben over hun ‘zelf’ en eigenwaarde of zelfvertrouwen. Je kunt je ‘zelf’ namelijk niet beoordelen. Persoonlijk heb ik mijn ‘zelf’ afgeschaft. Het is een leeg concept. Ik weet niet wat het is en waar ik het moet zoeken. Kijk, het zit zo (tekent de twee cirkels).

13 De praktijk van het uitdagen

C:

T:

De cirkel van ‘ik doe’ kun je opdelen in talloze stukken. Ik doe werk als psycholoog; daarvan doe ik sommige dingen goed en andere dingen minder goed. Daar kun je plussen en minnen bij zetten als je dat wilt. Ik vervul een rol als dochter en moeder enzovoort en ook die kan ik op delen beoordelen naar goed en slecht als ik dat wil. Maar wat moet ik zeggen over ‘wie ik ben’? Over mijn ‘zelf’? Het is onmogelijk om een optelsom te maken van al die verschillende rollen, functies en plussen en minnen. Maar dat doen we wel. Als jij zegt dat je weinig zelfvertrouwen of gevoel van eigenwaarde hebt, hang je je eigenwaarde, of je ‘zelf’, wat dat dan ook moge zijn, op aan e´e´n aspect van je rol/functie, waarin je vindt dat je het niet goed doet. Dat hoef je niet te doen. Je kunt elke keer weer zeggen: ik doe dit fout of dit goed, maar dat zegt niets over mijn ‘totaliteit’. Als je ‘het zelf’ zou afschaffen, (therapeut zet een groot kruis door de linker cirkel) mis je helemaal niets en beperk je je meer tot de werkelijkheid van je doen en laten. Ik zeg tegenwoordig ook niet meer: ik ben psycholoog, maar: ik werk als psycholoog. Waarom? Omdat mijn werk niet mijn ‘zijn’ bepaalt, maar er onderdeel van is. Ik ben er gewoon met alle goede en slechte dingen en meer valt er over mijn zijn niet te zeggen. Wat vind je daarvan? Poeh, dat is wel even heel wat anders. Dus je moet er volgens jou helemaal niet naar streven om jezelf goed te vinden. Inderdaad. Dan kun je jezelf namelijk ook weer slecht gaan vinden en dan blijf je zo op de wip zitten. Dat maakt je zo labiel als wat. Maar ik weet ook hoe moeilijk het is om dit principe te integreren. De hele wereld is doorspekt van dit onjuiste denken en veel mensen zijn voortdurend bezig

231

232

Rationeel-emotieve therapie

met zichzelf op te waarderen en naar beneden te halen. Ook onder collega’s verschillen we van mening over de betekenis van het zelf.

In deze dialoog begint de therapeut de uitdaging met humor en legt de bewijslast bij de clie¨nt voor het verklaren van zijn opvatting. Als de clie¨nt in zijn uitleg vastloopt, gaat de therapeut over op een didactische aanpak, en gebruikt daarbij ook zelfonthulling. Voorbeeld 2

C: T:

C:

T:

C: T:

C: T:

Ik denk altijd dat ik stom ben. Kennelijk denk je in categoriee¨n mensen en jij valt in de categorie ‘stommelingen’. Welke categoriee¨n bestaan er nog meer? De intelligenten; daar zitten de academici in. Er is ook een groep die doet alsof ze slim zijn. Dat doe ik ook wel, bijvoorbeeld als ik interessant ‘ja’ ga zitten knikken terwijl iemand iets vertelt waar ik niets van snap. Weet je wat het interessante is? Die categoriee¨n bestaan alleen maar in jouw hoofd en in de hoofden van een heleboel andere mensen die dezelfde denkfout maken. Mensen zijn namelijk niet in categoriee¨n in te delen. Je doet dan alsof e´e´n stukje van jou, bijvoorbeeld dat je minder intelligent bent dan sommige anderen, jou totaal stom kan maken. Kan dat denk je? Nee, dat kan in feite niet. Maar ik denk wel zo! En daar kun je mee ophouden. Elke keer als je denkt dat je een stommeling bent, kun je jezelf voorhouden dat je een denkfout maakt. Je kunt dat corrigeren door te zeggen: ik heb nu iets doms gedaan, maar daarmee BEN ik nog niet stom. Weet je wat er nog meer niet klopt aan het idee dat je dom bent? Nee. Iets zijn, betekent dat het een vaststaand gegeven is. Iets wat altijd zo was en is en ook in de toekomst zal zijn.

13 De praktijk van het uitdagen

C:

T:

Bijvoorbeeld ik ben een vrouw, dat is een appel, en dat een schilderij. Wat zeg jij dus fout als je zegt dat je dom bent? Ik kan eventueel slimmer worden als ik veel studeer bijvoorbeeld. Bovendien is stom en slim ook relatief. Het hangt ervan af met wie je je vergelijkt. Exact. Het is subjectief en het is een waardering, en geen vaststaand feit. Maar als jij van jezelf zegt ‘ik ben stom’, dan doe je alsof het een vaststaand feit is, en dat is natuurlijk niet zo.

In dit voorbeeld wordt uitleg van de therapeut (didactische benadering) afgewisseld met vragen (socratische benadering). Voorbeeld 3 In het volgende voorbeeld gaat de therapeut een stap verder. De therapeut maakt een realiteit van de onlogische werkelijkheid van de clie¨nt.

C: T: C:

T: C:

T: C:

T:

Een probleem dat ik nog niet naar voren heb gebracht is dat met mijn collega Mieke. Ik dacht dat Mieke en jij een goede relatie hadden? Dat is ook zo, maar Mieke is zoveel beter dan ik en ze doet zoveel meer. Ze heeft nu weer een klus naar zich toegetrokken. Ik denk dat dat ook met mijn spanningsklachten te maken heeft. Heeft er nog meer met je spanningsklachten te maken? (dit is een vraag naar meerdere A’s) Ja, ik moet ook een acquisitieplan schrijven. Daar heb ik volgende week overleg over met Jan. Jan is geweldig goed in acquisitie; veel beter dan ik. Jij hebt natuurlijk weer een waardeloos plan geschreven. Erger nog; ik heb dat al twee maanden uitgesteld en ik heb er vanmiddag voor gereserveerd. En waar ik trouwens ook mee zit is welke opleiding ik zal gaan doen. Als het niet goed blijft gaan met de zaak, dan moet ik wel mijn kansen veiligstellen. Dus zowel Mieke als Jan zijn gewoon beter dan jij. Wat is daar het probleem aan?

233

234

Rationeel-emotieve therapie

C: T:

C: T:

C: T:

C: T:

C:

T: C: T:

C:

Ik voel me steeds de mindere bij hen. Maar dat ben je ook! Mieke doet gewoon veel meer dan jij. Jij weet net op tijd je snor te drukken voor zo’n klus, en Jan schudt die acquisitieplannen uit zijn mouw. Wat wil je nou? Je bent gewoon de mindere! (lacht) Dat hoor jij niet te zeggen. Jij hoort te zeggen, dat zal toch wel meevallen, of: hoe weet je dat zo zeker? (met lach om de mond en twinkeling in de ogen) Nee, voor mij was dat evident vanaf het moment dat je binnenkwam. Je ziet dat zo aan je. Iemand die geluk heeft gehad om op zo’n post te belanden, maar het alleen maar kan volhouden door z’n snor te drukken en een beetje achter de beteren aan te hobbelen. Nou ja zeg! (verontwaardigd, verbaasd en lachend) Ik doe best veel! In ieder geval net genoeg om niet door de mand te vallen. Waarom zou je trouwens u¨berhaupt tijd stoppen in dat acquisitieplan? Jan heeft toch betere ideee¨n. Waarom zou je je daarmee vermoeien. Dan zeg je volgende week tegen Jan: joh, jij hebt altijd van die goede ideee¨n, ik voer ze wel uit, als jij ze ophoest. Er zijn nu eenmaal koninginnen en werkmieren en jij bent bij de werkmieren ingedeeld. Meen je dat nou echt? Natuurlijk. Bovendien bewijs je Jan en Mieke een dienst als jij gewoon de mindere bent en blijft. Meerderen hebben immers altijd minderen nodig om zichzelf oke´ te blijven voelen. Het zou een probleem worden voor hen als jij opeens meer werk op je zou nemen of briljante acquisitieplannen zou gaan schrijven. Ja, dat is wel waar. Ik zeg wel vaker tegen Mieke dat ze moet uitkijken en dat ze supervisie nodig heeft. Die is niet te stoppen namelijk. Ik bewaak wel beter mijn grenzen. (met een glimlach om de lippen) Daar zijn snordrukkers heel goed in! Nou ja! Trouwens, waarom zou je eigenlijk nog een opleiding willen doen. Als je namelijk eenmaal in de categorie van de ‘minderen’ bent beland, zul je met een opleiding daar echt niet uit kunnen komen. Maar ik heb eigenlijk nauwelijks diploma’s in mijn zak!

13 De praktijk van het uitdagen

T:

C: T:

C: T: C: T:

C: T:

Dat dacht ik al! Houd dat dan gewoon zo! Jij kunt wel een opleiding gaan doen omdat je het leuk vindt, maar denk maar niet dat je op die manier bij de ‘meerderen’ kunt gaan horen. Het is net zoiets als met vrouw-zijn. Tot die categorie ben je nou eenmaal verdoemd en daar probeer je toch ook niet aan te ontsnappen. Maar over mijn vrouw-zijn ben ik tevreden. Maar stel je voor dat je over je vrouw-zijn ontevreden zou zijn. Zou je er dan veel energie in stoppen om een man te worden? Nee, waarschijnlijk niet. Wat zou je dan doen? Ik zou dan proberen het beste ervan te maken. Nou dat is precies wat ik bedoel met de ‘mindere’ te zijn. Probeer daar dan niet aan te ontsnappen, maar er het beste van te maken! Ik raak hier wel van in de war. Daar moet ik wel eens heel erg over na gaan denken. Dat lijkt me een goed idee.

De therapeut zoekt het hier in humor en overdrijving en is daar vasthoudend in, waardoor deze techniek provocerend werkt. DiGiuseppe (1991) wijst erop dat clie¨nten zich ongemakkelijk kunnen gaan voelen bij sommige uitdagingen, als ze niet in staat zijn hun opvattingen te verdedigen. Beginnende therapeuten hebben in dergelijke gevallen wel eens de neiging om de clie¨nt te redden uit zijn ongemakkelijke positie, door de juiste antwoorden te geven of door bijvoorbeeld hoofdzakelijk didactisch te werk te gaan. DiGiuseppe geeft aan dat het niet verkeerd hoeft te zijn wanneer de clie¨nt zich ongemakkelijk voelt. Het kan juist een motivatie betekenen om op zoek te gaan naar de juiste gedachtegang. Zo kan het goed zijn om de clie¨nt tijdens het uitdagingsproces te laten worstelen met zijn eigen concepten en niet alle antwoorden voor te kauwen. Tekenen bij de clie¨nt die erop kunnen duiden dat de therapeut met zijn uitdagingsaanpak op het goede spoor zit, zijn onder andere: lachen, in de war raken, harder tegensputteren of de ‘aha-Erlebnis’.

235

236

Rationeel-emotieve therapie

Voorbeeld 4

C:

T: C: T:

C: T:

C:

T:

C: T: C: T: C: T:

C:

Ik denk nog steeds dat ik slecht ben als ik seks heb met mijn man. Maar het is er thuis ook zo ingeramd dat seks alleen voor het krijgen van kinderen is en dat je er vreselijk mee moet oppassen en zo; dat gaat er gewoon niet uit. Jij bent slecht want seks is slecht? Ja, zo erg voel ik het wel. Ik heb een pot pindakaas in een keukenkastje staan. Op het etiket staat geschreven ‘stront’. Iemand heeft dat erop gezet. Wat vind je daarvan? Ja, stom. Het etiket is fout. Precies. Ik wil dat etiket eraf hebben, maar het zit er al jaren op. Volgens mij hebben ze een smerig soort lijm gebruikt. Wat zou jij me adviseren hoe ik dat etiket er het beste af kan halen? De pot een poos in het water zetten en dan kijken of je stukje bij beetje het etiket eraf kunt krabben. Ik doe dat altijd met mijn nagels, maar misschien heb je wel een scherp mesje nodig. Dat is precies zoals het met jouw etiket ook gaat: we gaan scherpe mesjes gebruiken om te zien hoe ver we het eraf krijgen. Want e´e´n ding weten we: wat zit er in de pindakaaspot? Pindakaas. Ongeacht het label dat erop geplakt is? Ja, ongeacht het label. En wat weten we van seks met een vaste partner. Dat is goed en door God gegeven. Als seks goed is en door God gegeven, en jij bent dat ook, dan is er wel iets mis gegaan met de etikettering vind je niet? Misschien hielden je ouders of hun dominee niet van pindakaas en hebben ze er daarom ‘stront’ op geschreven, maar daarmee is het nog geen stront. Zullen we eens kijken wat jou kan helpen om samen met je man en God het juiste etiket te plakken?

13 De praktijk van het uitdagen

De therapeut gebruikt hier een metafoor om duidelijk te maken dat wat iemand vı´ndt nog niet zo hoeft te zı´jn en dat het soms veel moeite kan kosten om zelfveroordelingen kwijt te raken. Een bekende metafoor uit de RET die gebruikt wordt in verband met veroordelingen, is die van het fruitmandje (zie ook Walen e.a., 1992). De clie¨nt wordt gevraagd om e´e´n naam te geven aan een fruitmandje waarin een varie¨teit aan fruit zit van verschillende kwaliteit, zoals een banaan met een rotte plek, een rijpe peer en een blikje ananas. Ee´n naam is uiteraard niet te geven. Hierop zijn vele variaties mogelijk, die aangepast kunnen worden aan de interesse van de clie¨nt. Windy Dryden spoort therapeuten aan om de sessies vooral levendig te houden (Dryden, 1990). Om clie¨nten voorgaand concept duidelijk te maken, loopt hij bijvoorbeeld plotseling blaffend als een hond door de kamer en vraagt de clie¨nt wat hij ziet. De reacties van clie¨nten kunnen zijn: ‘er loopt een hond door de kamer’, ‘jij wilt de aandacht trekken’, of ‘jij doet een hond na’. Omdat het abrupt gebeurt en omdat het vreemd e´n beeldend is wat de therapeut doet, blijken clie¨nten dergelijke voorvallen goed te onthouden. Als zij in latere sessies weer dezelfde denkfout maken, bijvoorbeeld ik ben slecht als ik iets slechts gedaan heb, kan gemakkelijk gerefereerd worden aan de eerdere uitleg door te zeggen: ‘Oke´, als jij weer slecht bent, ben ik weer die hond’. In deze voorbeelden is gewerkt met zelfveroordelingen. Voor veroordelingen van de ander – de partner, de baas, de vriendin, de broer, de ouders – geldt hetzelfde principe: de ander is niet slecht, maar doet slechte dingen. 13.4

Uitdagen van lage frustratietolerantie

Standaardvragen: Hoezo kun je er niet tegen? Hoezo kun je de situatie niet aan? Hoezo kun je dat gevoel niet aan? Het klopt helemaal niet dat je er niet tegen kunt; weet je waarom niet? Hoezo is dat te moeilijk voor je? Waarom moet het GEMAKKELIJK gaan? Waaruit blijkt dat je niet meer kunt verdragen dan dit?

237

238

Rationeel-emotieve therapie

Frustraties horen bij het leven, maar mensen zijn daar vaak onvoldoende van doordrongen. Ze stellen zich in op een eeuwigdurende romantiek in hun relatie; op voortdurende uitdaging in het werk. Er is echter van alles wat onze plannen en wensen kan verstoren. Ziekte, dood, ontslag, in de steek gelaten worden enzovoort, zijn doorgaans gebeurtenissen waar we weinig over te zeggen hebben. Ook minder ernstige problemen horen erbij, zoals conflicten op het werk, een verbouwing die niet vlot loopt, de puppies die je niet (snel genoeg) verkocht krijgt, een penis die niet meer op elk gewenst moment stijf genoeg wordt. Mensen stellen denkbeeldige grenzen aan de hoeveelheid moeilijkheden die ze in het leven willen ervaren en menen recht te hebben op een bepaalde hoeveelheid geluk. Hoeveel nare dingen we moeten meemaken, hebben we slechts voor een deel in de hand. In de RET wordt ervan uitgegaan dat er geen ‘Hoger Plan’ is, waarin bepaald wordt hoeveel leed of frustraties mensen op hun weg zullen ontmoeten. Het geluk en het ongeluk worden niet ‘rechtvaardig’ verdeeld over de mensen die goede of slechte dingen doen. De lage frustratietolerantie komt in verschillende vormen voor (zie paragraaf 6.5). Uitgangspunt bij het uitdagen is dat narigheid komt zoals het Moet en dat we met de moeilijkheden die ons pad kruisen, kunnen leren omgaan. Voorbeeld 1

C:

T: C:

T: C:

Ik wil gewoon iets anders; iets dynamisch, iets spannends. Ik doe dit werk nu al twee jaar en ik ben er een beetje op uitgekeken. Wat heb je ondertussen gedaan om het spannender te krijgen? Ik heb tegen de leidinggevende gezegd dat ik gedemotiveerd raak als ze me geen nieuwe kansen bieden. Ze zeggen echter dat ik nog niet rijp ben voor die nieuwe functie, maar dat vind ik zo’n onzin. Ik kan daar niet op wachten; ik moet er gewoon weg, anders word ik gillend gek. Ik heb nu twee sollicitatiegesprekken elders gehad, maar dat is niets geworden. Daar baal ik gigantisch van! Nu moet ik nog langer op dat werk blijven en hoe lang nog? Weet je waar jij last van hebt, makker? Van LFT. Zal ik je uitleggen wat dat is? Ja.

13 De praktijk van het uitdagen

T:

C:

T:

Dat staat voor lage frustratietolerantie, afgekort LFT. Bij dit begrip kun je je wel iets voorstellen; het zijn de mensen die niet zoveel kunnen verdragen, die zeuren dat ze het moeilijk hebben in het leven en dergelijke. Nu zul jij denken dat dat niet op jou van toepassing is, maar ik zal je uitleggen hoe ook jij last hebt van LFT. Ik vertel je een verhaal, let op. Toen ik mijn partner leerde kennen, stelde ik hem aan mijn vrienden en familie voor. Ik had indertijd de neiging hun negatieve kanten in een enkel woord te typeren, bijvoorbeeld ‘zij is een bemoeial’, ‘hij is een betweter’, ‘dat is een aandachtvrager’ enzovoort. Na een paar keer vroeg mijn partner mij: ‘Als je mij wat betreft mijn negatieve kanten in e´e´n woord zou typeren, wat zou je dan zeggen?’ Ik aarzelde even en zei toen: ‘Jij bent een LFTklant’. Ik legde hem uit wat ik daarmee bedoelde, zoals ik het jou net zeg, en weet je wat hij zei? ‘O, je bedoelt het Luie-Flikker-Type’. Dat is het in feite! (lacht om het verhaal en sputtert vervolgens tegen) Maar ik ben geen luie flikker als het om werk gaat. Ik wil juist hard vooruit. Het klopt wel dat je bereid bent hard te werken, maar je wilt dat je gemakkelijk vooruit moet kunnen gaan, dat je in ‘no time’ op een topfunctie belandt. Zo gaat het niet in zijn werk. Ook al roep jij ‘ik ben toe aan een nieuwe uitdaging’, dan wil dat nog niet zeggen dat je die onmiddellijk in de schoot geworpen krijgt. Waarom moet er NU gebeuren wat jij wilt? Waarom moet jouw wens voor nieuw werk gehonoreerd worden? Alleen maar omdat jij het wilt? Dat is LFT! Er is geen enkele reden dat jij Moet krijgen wat je hebben wilt. Als je je dat realiseert, verhoog je je frustratietolerantie; dan zeg je realistisch ‘ik vind het vervelend dat ik niet zoveel uitdaging kan halen uit mijn werk als ik wil (en daarom blijf ik op zoek naar een uitdagendere baan) maar ik kan er wel tegen dat ik een poosje stilsta wat betreft ontwikkeling in het werk’. Roepen dat het sneller Moet gaan dan het gaat, zal je niet helpen om sneller vooruit te komen en bezorgt je een extra frustratie. Overigens kan het je nog allerlei voordelen bieden wanneer je bereid bent ´ın deze werksituatie te blijven zo´nder gedemotiveerd te raken.

239

240

Rationeel-emotieve therapie

C: T:

Hoezo? Je leidinggevende zal zien dat je ‘het aankunt’ om er in deze omstandigheden iets van te maken. Mogelijk heeft dat iets te maken met het rijpingsproces waar zij het over had.

In dit voorbeeld is sprake van zelfonthulling in combinatie met een didactische aanpak van het uitdagen. Tevens houdt de therapeut de clie¨nt alvast het rationele alternatief (E) voor en wijst de clie¨nt op eventuele voordelen aan het veranderen van zijn dwangmatige attitude. Voorbeeld 2

C:

T: C: T:

C: T:

C:

T:

En toen zat er ook nog een wielklem op mijn auto. Ik had het helemaal niet meer. Dat was echt de druppel die de emmer deed overlopen. Weet je dat dat verhaal van die emmer en die druppels niet klopt? Pardon? Het verhaal van de druppel die de emmer doet overlopen is onzin. Heel veel mensen houden er de opvatting op na dat er een bepaalde hoeveelheid frustraties is die een mens kan verdragen. Maar dat is heel subjectief. Ken jij mensen van wie je denkt: om bij zo weinig tegenslag al het bijltje erbij neer te gooien, dat is wel erg kleinzielig? Ja die ken ik wel; de chronische zeikers noem ik die. Precies: de mensen die klagen en alles al gauw te moeilijk vinden; weet je wel, van ‘arme ik’. Wat doen die mensen fout in termen van LFT? Ze vinden dat het hun gemakkelijk af moet gaan in het leven. Maar dat vind ik helemaal niet. Ik ben geen klager. Ik vind dat ik een hoge frustratiedrempel heb. Moet je eens kijken wat ik die dag allemaal al op mijn pad had gekregen! Het klopt wel dat je niet snel klaagt; maar in feite maak je dezelfde fout als de klagers, alleen doe je het pas op een later tijdstip. Jij zegt dan hetzelfde, namelijk: ik heb nu al

13 De praktijk van het uitdagen

C:

T:

C:

zoveel nare dingen gehad vandaag, dit Moet ik er niet ook nog eens bij krijgen. Doordat je dat vindt, laat jij die druppel over die denkbeeldige emmer lopen! Als jij zou zeggen ‘dat kan er ook nog wel bij’, was het net zo vervelend geweest, maar was je niet over de rooie gegaan. Je verzint als het ware de maat van de emmer. De emmer is zo groot als jij hem maakt. Snap je wat je fout doet? Ik vind ook eigenlijk dat ik recht heb op iets prettigs als ik een dag vol frustraties achter de rug heb. Ik kan ook ongelofelijk chagrijnig worden als ik in de file beland na een lastige dag. Dat is eigenlijk hetzelfde. Heb jij een boekje met coupons thuisgestuurd gekregen waarop staat: na een dag vol frustraties, recht op: een zorgeloze rit naar huis; twee dagen zonder moeilijkheden; een gespreid bedje (............) Dat lijkt me wel aangenaam. Doet u mij maar twee van die couponboekjes!

Humor, didactiek en vragen worden hier aangewend om het uitdagingsproces vorm te geven. Voorbeeld 3

C: T:

C: T: C: T: C: T:

Voor geen goud ga ik naar haar toe om mijn excuses aan te bieden. Dat is ook merkwaardig, want je zegt dat je de relatie intact wilt laten en dat je excuses aanbieden een goede manier zou zijn om dat te doen. Ik kan het absoluut niet aan om haar recht in de ogen te kijken. Stel je voor dat ik e´cht een klompje goud hier zou hebben liggen voor je als je het we´l deed? O nee, dan nog niet. Een staaf goud dan? Ja, dan wordt het moeilijk voor me (............) Moeilijk om vol te houden dat het ondraaglijk is om je excuses te moeten aanbieden?

241

242

Rationeel-emotieve therapie

C: T:

C:

T: C:

Nee, ik wilde zeggen: moeilijk om te weigeren mijn excuses aan te bieden. Ja, dat klopt; maar daarmee zeg je ook dat als je een beloning in het vooruitzicht krijgt gesteld, je het we´l zou kunnen en dat het dus nı´et ondraaglijk is om zoiets te moeten doen. Kun je jezelf een beloning ervoor in het vooruitzicht stellen? De beloning is in feite dat ik mijn koppigheid dan een beetje afleer (............) maar dat is wel een zure manier om het af te leren. Denk je dan dat er zoete manieren zijn om koppigheid af te leren? (lacht) Waarschijnlijk niet.

Wanneer mensen denken bepaalde zaken niet aan te kunnen of bepaalde dingen niet te kunnen, bedoelen zij doorgaans dat ze er geen moeite voor willen doen om het te kunnen of dat ze niet bereid zijn het ongemak te verdragen dat een en ander met zich meebrengt. Deze bereidwilligheid kan via cognitief, gedragsmatig of emotief uitdagen opgewekt worden. In hoofdstuk 15 worden enkele voorbeelden gegeven van huiswerkopdrachten die daarop gericht zijn. Voorbeeld 4

C: T: C: T:

C:

T:

Ik kan er niet tegen om elke keer afgewezen te worden in bed. Hoezo kun je daar niet tegen? Ik ben toch niet getrouwd om het met mezelf te blijven doen. Ik begrijp dat je samen-seks belangrijk vindt en dat je het graag vaker samen zou willen. Maar het is toch niet zo dat je ‘er niet tegen kunt als ze geen seks met je wil’. Dat is we´l zo, ik word er helemaal hyper van. Zij valt dan in slaap en ik lig maar te woelen en te piekeren wat ik fout doe. Ik weet niet hoe ik haar daarin kan bereiken. Dat is iets anders. Kijk, je kunt er wel tegen om geen seks te hebben. Daar ga je niet dood van. Seks is een menselijke behoefte en het is prettig als aan die behoefte voldaan kan

13 De praktijk van het uitdagen

worden. Het lijkt meer jouw idee te zijn dat je dan afgewezen wordt en dat je niet weet hoe je haar hierin moet bereiken, waarmee je het moeilijk hebt. Daar kunnen we het over hebben. Maar dat is echt iets anders dan ‘ik kan er niet tegen als ze niet met me wil vrijen’.

13.5

Uitdagen van ramp-denken

Standaardvragen: Wat bedoel je met vreselijk? Hoezo is het een ramp? Denk je dat je hier nooit bovenop komt? Is dit echt het allerergste wat je kunt meemaken? Is dit het eerste wat je meemaakt in je leven of heb je eerder voor hete(re) vuren gestaan? Vreselijk bestaat niet, weet je waarom niet? Wat zijn precies de ree¨le consequenties van het gebeuren? Zijn die onoverkomelijk? Als clie¨nten het woord ‘vreselijk’ gebruiken, ligt daar de gevoelswaarde in dat het gebeuren meer dan honderd procent slecht is, en dat hun niets ergers had kunnen overkomen dan wat zojuist gebeurd is. Tevens gebruiken clie¨nten het woord vreselijk vaak om aan te geven dat ze denken niet over dit leed heen te kunnen komen. Beide aspecten zijn echter over het algemeen niet waar. Doorgaans zijn er veel ergere dingen mogelijk dan hetgeen de clie¨nt meemaakt en doorgaans komen mensen de naarste dingen te boven. Op deze punten richt het uitdagen zich. De therapeut onderzoekt tijdens het uitdagen tevens of er sprake is van ree¨el nare gebeurtenissen. Indien zich ernstige situaties hebben voorgedaan kan de therapeut zijn stijl daaraan aanpassen. Voorbeeld 1

C: T:

Ik heb die duizelingen en ik ben bang dat ik mijn evenwicht zal verliezen. Is dat al eens gebeurd?

243

244

Rationeel-emotieve therapie

C: T: C: T:

C: T: C: T: C: T:

C: T:

C: T:

Ja, thuis tijdens een diner. Hoe heb je dat ervaren? Beroerd natuurlijk! Maar dat is het ook, want die duizeligheid heb je niet onder controle en vallen is pijnlijk. Maar dat verklaart nog niet je angst; waar ben je bang voor? Dat ik op straat mijn evenwicht verlies en neerval. Wat zou daar het punt van zijn? Dat lijkt me vreselijk! En wat zou er precies vreselijk aan zijn? Nou, dan lig je daar en niemand komt je te hulp en zo; afschuwelijk (............) Hoezo zou niemand je te hulp komen? Ik zag laatst nog iemand op de fiets onderuitgaan toen het zo glad was, en de omstanders schoten meteen te hulp. Maar misschien heb jij andere ervaringen? Het lijkt me gewoon afschuwelijk! Maar hoezo afschuwelijk? Naar wel, maar niet afschuwelijk. Stel je voor dat je epilepsie hebt. Dan roep je niet ‘wat afschuwelijk dat ik kan vallen’. Je weet dat het kan gebeuren en je stelt je erop in. Je neemt maatregelen, bijvoorbeeld dat je altijd een naam- en adresplaatje draagt of je medische gegevens op zak hebt. Weet je wat het punt is? Je gebruikt het woord afschuwelijk verkeerd. Ja maar zo voelt het wel! Onder afschuwelijk verstaan we dat je niet iets kunt bedenken wat erger zou zijn dan vallen op straat. Dat is natuurlijk niet zo. Als ik naar jouw geschiedenis kijk, heb je wel ergere dingen meegemaakt. Daarbij komt dat je niet weet of het als afschuwelijk zou voelen, want je hebt het nog niet meegemaakt. Je voorspelt als het ware in je hoofd dat je het als afschuwelijk zult ervaren als dat gebeurt. Met die voorspelling maak je het probleem wat je hebt, erger dan het in werkelijkheid is. Duizeligheid lijkt me al vervelend genoeg. Nu doe jij er nog een schepje bovenop door te gaan roepen dat het afschuwelijk zou zijn als je neervalt. Daarmee maak je het erger dan het is. Dus ik vraag je opnieuw, is het werkelijk afschuwelijk als jij neer zou vallen op straat?

13 De praktijk van het uitdagen

C: T:

Nee, niet afschuwelijk, maar wel heel beroerd. Precies, maar ook niet meer dan dat. Het is een hoop gedoe; komt er een ambulance en zo (............)

In dit voorbeeld vreest de clie¨nt iets wat nog niet gebeurd is. De vrees kan echter wel werkelijkheid worden en daarop anticipeert de therapeut tijdens het uitdagen. De therapeut gebruikt de empirische, filosofische e´n functionele disputatie en ondersteunt tegelijkertijd het adequate gevoel dat past bij de situatie. Voorbeeld 2 (Dit voorbeeld is een vervolg op het voorbeeld in paragraaf 10.2)

C: T: C: T: C: T: C:

T:

C: T:

Het zou vreselijk zijn als mijn zoon zichzelf van kant zou maken! Zijn er signalen die erop wijzen dat hij dat van plan is? Nee, dat niet direct, behalve zijn depressieve neigingen. Depressies leiden nog niet per definitie tot zelfmoord. Dat klopt. Is het zomaar een gedachte die je hebt dat hij zelfmoord kan plegen, of is die gedachte ook ergens op gebaseerd? Van vaders kant zijn het allemaal van die depri’s en zijn vader heeft zelfmoord gepleegd toen Marcel nog erg klein was. Tjonge (vraagt meer omtrent de omstandigheden en dergelijke van die zelfdoding, teneinde in te schatten hoe de clie¨nt dat verwerkt heeft), wat een trieste situatie (............) Stel je voor dat je zoon zelfmoord pleegt, omdat het in de familie zit om dat te doen. Zou dat vreselijk zijn? Ja, daar zou ik het ongelofelijk moeilijk mee hebben. Ik zou er niet overheen komen denk ik. Natuurlijk zou je het er enorm moeilijk mee hebben; maar dat lijkt me een gepaste reactie. Het zou merkwaardig zijn, wanneer je zou reageren met ‘ach, ik heb dit al eens meegemaakt, wat zou het’. Als je zo zou reageren, gaan we pas echt aan je twijfelen. Hoezo zou je er niet overheen komen, denk je?

245

246

Rationeel-emotieve therapie

C: T:

Omdat ik het al eens heb meegemaakt. Maar uit hetgeen je erover vertelt, blijkt juist dat je het verwerkingsproces daarvan juist erg goed doorlopen hebt. Je bent niet bij de pakken neer gaan zitten. Je hebt je leven weer opgepakt. Omdat je dat verlies op een gezonde manier verwerkt hebt, is de kans juist groter dat je ook een volgend verlies op een goede manier kunt verwerken. Behalve als je blijft denken dat zoiets voor een tweede keer meemaken ‘vreselijk’ zou zijn. Die gedachte op zich maakt het moeilijker dan het in werkelijkheid voor je hoeft te zijn. A´ls het al zou gebeuren, lijkt me dat al moeilijk genoeg.

Ook al hebben mensen werkelijk nare dingen meegemaakt, zoals in dit voorbeeld, de therapeut laat zich er niet toe verleiden te gaan denken dat het ook vreselijk is. Als hulpmiddel kan de therapeut voorbeelden aanhalen van mensen die onder dezelfde of vergelijkbare nare omstandigheden in staat zijn gebleken om iets van hun leven te maken en zich niet aan depressies en angsten hebben overgegeven. Krantenknipsels, openhartige artikelen uit populaire bladen en literatuur kunnen daarover verzameld worden. Het uitdagen van ramp-denken vergt specifieke zorg wanneer mensen zeer recent iets heel erg naars is overkomen. Wanneer een clie¨nte onlangs verkracht is, is het niet gepast om te vragen ‘wat is daar zo vreselijk aan?’ of om aan te geven dat er ook goede kanten aan kunnen zitten. De clie¨nt zal zich onbegrepen voelen en niets met de uitdagingen kunnen. Wel kan de therapeut er in zijn reacties alert op zijn dat hij zelf irrationeel taalgebruik vermijdt en tevens kan hij de kwestie in een realistisch kader plaatsen. Bijvoorbeeld: ‘Dit is heel ellendig wat je hebt meegemaakt. Het overkomt miljoenen vrouwen, dat weet je, maar elke vrouw moet dat weer op haar eigen manier zien te verwerken. Gelukkig zijn vrouwen ook sterk en lukt dat doorgaans goed’. 13.6

Uitdagen van overdreven generalisaties

Overdreven generalisaties, ‘overgeneralisaties’, hebben als kenmerk het zwart-witdenken, alles-of-nietsdenken, te veel zaken onder e´e´n noemer scharen en dergelijke. In de eerdere voorbeelden die we gaven in dit hoofdstuk is veel zwart-witdenken te herkennen en zijn ook uitdagingen weergegeven. De therapeut streeft ernaar meer grijs tus-

13 De praktijk van het uitdagen

sen het zwart en wit te krijgen. In geval van depressieve gedachten moet er wat meer wit bij. In geval van hevige verliefdheden – ‘zij is geweldig! – kan de therapeut streven naar het aanscherpen van de waarneming en het nuanceren van eigenschappen. Veel voorkomende gedachten zijn: – ik kan niets; – het komt nooit meer goed; – hij is ook altijd ...; – het is helemaal vreselijk; – hij is totaal slecht/goed; – mannen zijn (............); – de wereld is (............). Voorbeeld 1

C: T:

C: T:

Ik kan maar beter ophouden met mijn werk, want ik doe toch nooit iets goed. Is dat waar? Doe je helemaal nooit iets goed in je werk? Kunnen we daar misschien een dagboek van gaan bijhouden? Heb je vandaag gewerkt? Ja. Laten we de dag van vandaag eens langslopen (............)

Voorbeeld 2

C: T:

Hij is ook altijd tegendraads. Is dat waar? Is hij altijd tegendraads? Zijn er geen dagen of momenten waarop hij meegaand is of zich neutraal opstelt? Het kan erg helpen om per dag of per dagdeel te bekijken hoe vaak en hoe lang hij tegendraads is geweest. Nu heb je de neiging zijn gedrag buiten proporties te zien en daarmee wordt het alleen maar moeilijker om goed om te gaan met zijn tegendraadse gedrag. Hij is kennelijk meer tegendraads dan je zou willen, maar dat is wat anders dan altijd (............)

247

248

Rationeel-emotieve therapie

Voorbeeld 3

C: T: C: T:

C:

T: C:

T: C: T:

C: T:

Het is vreselijk voor ons gezin dat Ruud ons in de steek heeft gelaten voor zo’n wicht! Is het alleen maar vreselijk, of zitten er ook goede kanten aan? Ik kan er niks positiefs aan bedenken. Misschien nu nog niet, maar doorgaans komt dat op termijn wel. Wat zijn precies de consequenties geweest tot op heden? De hele buurt spreekt er schande van. Dat wicht heeft ons ook lastiggevallen door te bellen en sommige mensen hebben onze dochter Mirjam erop aangesproken. En hoe reageert Mirjam daarop? Nou, dat doet ze geweldig goed, want ze is niet zo assertief van zichzelf. Toen een vervelende dame uit de straat aan de deur kwam, zei ze: ‘Mijn moeder heeft geen behoefte aan pottenkijkers’. Kijk, daar heb je al zoiets. Wat? Jij ziet dat gedrag van Mirjam niet als iets goeds dat voortkomt uit deze situatie, maar kennelijk stelt ze zich nu wel assertief op. Misschien leert ze hier wel enorm van. Ja, maar dat had ze ook op een andere manier kunnen leren. Dat klopt wel. Je had het haar liever anders geleerd. Maar je geeft daarmee wel aan dat het niet honderd procent vreselijk is wat er is gebeurd.

Voorbeeld 4

C: T:

Mannen zijn gewoon niet te vertrouwen. Je bedoelt te zeggen dat de mannen waar jij intiem mee bent geweest, onbetrouwbaar zijn gebleken. Maar kun je daarom stellen dat geen enkele man te vertrouwen is?

Wanneer een clie¨nt bij zijn irrationele opvatting zowel een Moeten, als een ramp, als een ‘ik kan er niet tegen’ presenteert, is het niet altijd duidelijk in welke volgorde deze irrationele aspecten uitgedaagd

13 De praktijk van het uitdagen

moeten worden. De therapeut kan voor zichzelf inschatten welk onderdeel hij het belangrijkste vindt en daarmee beginnen. Gaandeweg kan blijken dat bijvoorbeeld het ramp-denken krachtiger is dan het Moeten; of dat het ramp-denken en de LFT elkaar overlappen. De therapeut kan ook de clie¨nt laten inschatten welk irrationeel aspect hij als het meest inflexibel ervaart en daarmee beginnen. 13.7

Moeilijkheden bij het uitdagen

Het uitdagen is niet het gemakkelijkste onderdeel van de RET. Clie¨nten geven hun ideee¨n niet zomaar op en kunnen zo goed zijn in het verdedigen van hun ideee¨n dat de therapeut ervan in de war kan raken. Clie¨nten komen met nieuwe argumenten, met nieuwe informatie over de A of gaan meerdere voorbeelden geven om te ondersteunen dat wat zij denken wel degelijk redelijk is. De oorzaak van de stagnatie van het uitdagingsproces kan bij de clie¨nt gezocht worden of bij de therapeut. In deze paragraaf wordt aangegeven wat er onder andere fout kan lopen en hoe daarmee omgegaan kan worden. 13.7.1 de belangrijkste ib’s aanpakken Er is sprake van een overgangsgebied tussen het opvragen van de irrationele gedachten en het uitdagen ervan. Bij het opsporen van de irrationele kerngedachten is het niet altijd duidelijk of de therapeut de laatste schakel van de gedachteketen te pakken heeft. Terwijl de therapeut een aanvang maakt met uitdagen, kunnen nieuwe irrationele gedachten naar voren komen, die mogelijk belangrijker zijn voor de clie¨nt. Er ontstaat dan een heen en weer gaan tussen het opvragen van irrationele gedachten en het uitdagen ervan, tot duidelijk is dat de juiste irrationele gedachten aangepakt worden. We verduidelijken dit door voorbeeld 2 uit paragraaf 13.5 verder uit te werken.

T: C: T:

C:

Is het werkelijk afschuwelijk als jij neer zou vallen op straat? Nee, niet afschuwelijk, maar wel heel beroerd. Precies, maar ook niet meer dan dat. Het is een hoop gedoe; komt er een ambulance en zo. Maar is het voor jou voldoende om je te bedenken dat het niet afschuwelijk, maar wel beroerd is, of blijft er dan toch nog wat wringen? Weet je wat het is, je komt dan in het ziekenhuis; daar ben je zo afhankelijk van wat ze met je doen! Daar kan ik niet tegen; daar word ik helemaal opstandig van.

249

250

Rationeel-emotieve therapie

T: C:

Want wat is er mis met afhankelijkheid in die zin? Dan ga ik me zo klein voelen; alsof je niks meer te zeggen hebt.

Het kan zijn dat ‘afhankelijk zijn’ een belangrijker thema is in het leven van de clie¨nt, waar meer aandacht aan besteed moet worden. Wanneer de therapeut in dit voorbeeld genoegen zou hebben genomen met het eerste antwoord van de clie¨nt, zou de uitdaging weliswaar theoretisch gezien correct zijn, maar zou er in klinisch opzicht een kans zijn blijven liggen om meer diepgravend te werk te gaan. Soms is een therapeut te snel met uitdagen. Bij het eerste het beste ‘moeten’ of ‘vreselijk’ dat hij hoort, zoomt hij erop in met uitdagingen, zonder nog de samenhang tussen de verschillende irrationele gedachten te kennen en zonder te weten welke ‘hot issues’ aan de orde zijn. De therapiesessie krijgt daarmee een hapsnap karakter waardoor effect van de uitdagingen zal uitblijven en de clie¨nt zich onbegrepen zal voelen. 13.7.2 alleen irrationaliteit aanpakken Om verschillende redenen kan de therapeut de fout maken een rationele in plaats van een irrationele gedachte te gaan uitdagen. Dit doet zich soms voor wanneer de clie¨nt met veel emotie aangeeft dat hij het zeer onbehoorlijk vindt wat er is gebeurd en met kracht aangeeft dat hij ‘het er niet bij laat zitten’. De therapeut kan ten onrechte aannemen dat er sprake is van irrationaliteit, misleid door de temperamentvolle uitspraken van de clie¨nt. Als een clie¨nt iets ‘zeer onbehoorlijk vindt’, wil dat nog niet zeggen dat hij vindt dat het absoluut niet had mogen gebeuren. Eerst moet duidelijk zijn of er ook sprake is van inadequaat gedrag en gevoel bij de clie¨nt alvorens een irrationele gedachte verondersteld kan worden, die uitgedaagd mag worden. 13.7.3 aanvullingen op cognitieve disputaties Sommige clie¨nten hebben opmerkelijk genoeg de neiging om na´dat de therapeut cognitief gedisputeerd heeft te vragen hoe ze hun idee moeten veranderen. De therapeut kan daardoor in de war raken, omdat hij meent dat zojuist te hebben uitgelegd. Het is aan te bevelen om de clie¨nt in deze, maar ook in andere gevallen, te vragen wat hij begrepen heeft van het disputatiegedeelte. Een andere optie is om de clie¨nt een huiswerkopdracht te geven die nauw aansluit bij de cognitieve uitdaging, of RET-zelfhulpliteratuur te laten lezen.

13 De praktijk van het uitdagen

De therapeut kan ook onderzoeken of de clie¨nt in staat geacht kan worden om zelf zijn ideee¨n te veranderen. Een manier om dat te doen is de volgende:

C: T: C: T: C: T: C: T: C: T: C:

T:

Ik wil dat idee best veranderen, maar hoe moet ik dat doen? Vertel eens, hoe oud ben je nu? (niet begrijpend) He`? Vijfendertig. En heb je nu nog steeds exact dezelfde ideee¨n als laten we zeggen tien jaar geleden? Nee, dat niet. Noem er eens een die je tien jaar geleden nog had, maar nu niet meer. Goh, daar vraag je me wat. Nou, ik vond bijvoorbeeld dat ik naar alle verjaardagen van mijn familieleden moest. En nu? Nu ga ik alleen als ik echt zin heb en bij voorkeur wel naar degenen met wie ik het meeste optrek. Hoe ben je tot verandering van inzicht gekomen? Dat is een goede vraag. Onder andere door heel praktische dingen; je hebt bijvoorbeeld minder tijd om te gaan. Maar ook wel door andere dingen; daar zou ik over na moeten denken. Laten we eens kijken of we kunnen leren van jouw eigen manier van het veranderen van ideee¨n, want daar heb je dus al ervaring mee, alleen heb je die tot nu toe niet zo goed gebruikt. Je kiest dus onder andere voor een praktische oplossing. Hoe zit dat met het probleem dat we hier onder handen hebben? Welke praktische redenen zijn hier aan de orde om het nieuwe idee dat we zojuist geformuleerd hebben, aan te nemen?

En zo verder met de eventuele andere eigen inzichten van de clie¨nt. Er zijn ook clie¨nten die zeggen dat ze de rationele gedachten die de therapeut hun voorhoudt al hebben, maar dat het hen niet helpt. Ellis’ standaardreactie daarop is dat de clie¨nt het wel een beetje denkt, maar niet sterk genoeg, en dat hij moet oefenen met het zichzelf toespreken tot hij er echt in gelooft. Ellis heeft gelijk wanneer hij stelt dat de clie¨nt er nog onvoldoende in gelooft. Sommige mensen ervaren dit advies

251

252

Rationeel-emotieve therapie

echter als een vorm van hersenspoelen, hetgeen een negatieve connotatie heeft. Het veranderen van de IB’s is in zekere zin ook een gezonde vorm van hersenspoeling. Wanneer de clie¨nt zegt ‘het helpt niet om zo te denken’, of ‘het voelt niet zo’, vind ik het effectief om samen met de clie¨nt op zoek te gaan naar redenen waarom de clie¨nt niet e´cht denkt wat behulpzamer is. ‘Wat zit er nog in de weg om dit te kunnen denken en voelen?’ is een vraag die ik clie¨nten dan vaak stel. Het is mogelijk dat er onderhoudende factoren in de omgeving zijn of nog niet opgespoorde argumenten in de redenering van de clie¨nt, die maken dat de clie¨nt er nog niet verder mee kan. Ook is het mogelijk een vergelijking te maken met andere dingen die de clie¨nt in zijn leven heeft moeten aan- of afleren. Soms helpt het om een overzichtje te maken van de voor- en nadelen die verbonden zijn aan het handhaven en opgeven van de irrationele gedachte van de clie¨nt. ‘Hoe komt het dat ik het allemaal zo goed weet en toch niet verander?’, vroeg een clie¨nt laatst. We onderzochten vervolgens of het waar was dat hij in het geheel niet veranderd was en tevens controleerden we of hetgeen in de sessie cognitief was uitgedaagd, ook in gedragsoefeningen door de clie¨nt was bestendigd. Indien verandering uitblijft kan het van belang zijn om uitgebreider psychodiagnostisch, psychiatrisch of eventueel neuropsychologisch onderzoek te laten doen, onder andere om te achterhalen welke factoren maken dat de clie¨nt niet goed in staat is dat wat aangeboden wordt te integreren. De ‘ja maar’-clie¨nt houdt doorgaans vast aan zijn eigen opvatting en maakt schijnbewegingen waarmee hij de suggestie wekt het met de therapeut eens te zijn, maar hij is het uiteindelijk niet. Dit gedrag kan als zodanig benoemd worden door de therapeut, waarmee een eventuele strijd voorkomen wordt. Het disputatieproces is immers een proces waar zowel therapeut als clie¨nt verantwoordelijk voor zijn: de clie¨nt moet bereid zijn de deskundigheid van de therapeut serieus te nemen. De therapeut kan door middel van zijn houding die bereidwilligheid aanwakkeren bij de clie¨nt, maar niet forceren. 13.7.4 omgevingsfactoren De invloed van omgevingsfactoren op de denkwijze van de clie¨nt kan groot zijn. Wat in therapie geleerd wordt, kan snel weer verloren gaan wanneer voor de clie¨nt relevante personen de filosofie van de therapeut niet ondersteunen. Een clie¨nte die het idee heeft dat ze groot en sterk Moet zijn en daarmee ook adequate negatieve emoties zoals verdriet blokkeert, kan dit idee moeizaam loslaten wanneer haar partner haar huilbuien afkeurt. Een adolescent meisje dat in haar ge-

13 De praktijk van het uitdagen

zinssituatie voortdurend voor koe wordt uitgescholden, heeft er veel moeite mee om tegen de druk van deze voortdurende vernedering in te blijven denken ‘ook al zeggen zij dat ik een koe ben, dan is dat nog niet zo’. Het verdient dan aanbeveling om leden uit het gezinssysteem bij de therapie te betrekken en de gemeenschappelijk gehouden irrationele gedachten te veranderen. 13.7.5 vasthoudendheid De therapeut kan in sommige gevallen te weinig vasthoudend zijn in de uitdaging. Soms zijn kracht, herhaling en variatie nodig om een uitdaging tot een succes te maken. Soms laten therapeuten zich leiden door de weerstand van de clie¨nt en hebben zij de neiging te aardig te zijn en daardoor de clie¨nt te ‘sparen’ (zie hiervoor ook hoofdstuk 17). Sommige opvattingen, volgens Walen e.a. (1992) vooral die over eigenwaarde, zijn echter zo hardnekkig dat een voorzichtige benadering ervan weinig effect zal sorteren. Ook een te harde of een te vasthoudende aanpak kan het disputatieproces blokkeren. Sommige clie¨nten hebben meer ruimte nodig dan anderen om over hun eigen opvattingen na te denken. Ze varen er wel bij wanneer ze zelf rond kunnen dolen in hun irrationele bos, op zoek naar meer bruikbare opvattingen. Deze clie¨nten behoeven vooral aansporing en bevestiging wanneer ze op het goede spoor zijn. Het is niet altijd eenvoudig om in te schatten in welke gevallen meer vasthoudendheid of juist meer souplesse nodig zal zijn. In dit hoofdstuk is in veel voorbeelden didactisch gedisputeerd. Dit is met opzet gedaan, omdat de therapeut zelf goed in staat moet zijn om de theorie en filosofie van de RET aan de clie¨nt over te brengen. Clie¨nten zullen hun twijfels over de nieuwe filosofie laten merken, onder andere door de therapeut er moeilijke vragen over te stellen. De socratische aanpak is over het algemeen lastig voor beginnende therapeuten, daar het doorgaans enige tijd kost om je je de filosofie van de RET eigen te maken, en je met deze aanpak een eind vooruit moet kunnen lopen op de denkstappen van de clie¨nt. Twee laatste punten van aandacht: zorg steeds dat de clie¨nt tijdens het uitdagingsproces goed in de gaten heeft dat niet hijzelf maar zijn gedachte onhandig is en aangepakt wordt; e´n zorg dat de clie¨nt werkt aan verandering waar hij dat zelf wil. De therapeut kan suggesties geven over aspecten van het functioneren van de clie¨nt, maar de clie¨nt hoeft die suggesties niet over te nemen. Soms is de stap om bepaald gedrag te veranderen of ideee¨n los te laten te groot en kan alleen succes geboekt worden op deelgebieden van het denken.

253

E: effectieve nieuwe gedachten

14

Nieuwe opvattingen voortvloeiend uit een uitdagingsproces. Deze rationele gedachten worden effectieve nieuwe gedachten genoemd omdat ze de clie¨nt helpen om prettiger en doelgerichter te functioneren: de E in het ABC-schema. 14.1

Inleiding

Het is belangrijk dat de effectieve nieuwe gedachten goed geı¨ntegreerd worden. Nieuwe gedachten moeten geen trucs zijn om een vervelend gevoel kwijt te raken, want dan bestaat het risico dat de nieuwe gedachten niet beklijven. Wanneer de clie¨nt erin slaagt om nieuwe gedachten tot een nieuwe levensfilosofie te maken met de daarbij behorende nieuwe attitude, is de kans het grootst dat de clie¨nt ook op lange termijn plezier van de therapie zal hebben. Anders gezegd: het is de bedoeling dat de clie¨nt zich de nieuwe gedachten letterlijk eigen maakt. Manieren om te onderzoeken of dat ook daadwerkelijk gebeurt, zijn de volgende. Standaardvragen: Waarom zou jij eigenlijk dat idee willen opgeven? Wat heb je eraan om zo te gaan denken? Wat levert het je op? Hoe voelt dit nieuwe denkpatroon voor jou aan? Geloof je dat echt? Geef je nu ‘het goede antwoord’, of is dit ook echt jouw visie? We zijn nu tot de formulering van een nieuwe denkwijze gekomen, maar ik heb het idee dat het meer mijn woorden zijn dan de jouwe. Kun je het eens met jouw eigen woorden zeggen? Zoek maar rustig naar woorden, net zo lang tot je merkt: zo voelt het goed en klopt het bij mij. Bij het opvragen van de irrationele gedachten zagen we dat clie¨nten niet altijd meteen hun gedachten kunnen benoemen. Voor het for-

G. Jacobs, Rationeel-emotieve therapie, DOI 10.1007/978-90-313-6564-7_14, © 2008 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij

14 E: effectieve nieuwe gedachten

muleren van nieuwe gedachten geldt hetzelfde; het kan soms enige tijd duren voordat de clie¨nt zijn nieuwe denkwijze in zijn woorden kan formuleren. Als een clie¨nt zichzelf lange tijd heeft gezien als een seksuele onbenul, is het wellicht moeilijk om een ander woord te vinden dat meer bij hem past. Als iemand geen seksuele onbenul blijkt te zijn, wat is hij dan wel? Of hoe wil hij zichzelf dan zien? Is het voor de persoon nodig om een ander woord ter vervanging te hebben? Aan dergelijke kwesties mag ruim aandacht besteed worden. Nuances in het bestendigen van rationaliteit kunnen immers heel specifiek en persoonsgebonden zijn. Dit kan verduidelijkt worden door het formuleren van de nieuwe gedachten te vergelijken met het aanschaffen van een nieuwe jas: de nieuwe jas moet lekker zitten. De clie¨nt moet de jas kunnen zien als zijn jas. Misschien is de jas wel aanbevolen door de verkoper en als eerste door de verkoper uit het rek gehaald, maar de clie¨nt past de jas vrijwillig. Als de jas niet direct op maat gesneden is, kan er pas- en meetwerk gedaan worden, waarbij de clie¨nt zijn eigen kleermaker is. Het gebruik maken van nieuwe gedachten staat vrijwel altijd in verband met een uitdagingsproces. Het cognitief uitdagen is eraan voorafgegaan, of volgt erop. Alleen in uitzonderingsgevallen worden rationele gedachten gebruikt ter vervanging van de irrationele, zonder dat er een cognitief uitdagingsproces plaatsvindt (zie hierna). In sommige populaire (zelfhulp)boekjes over RET en door sommige RET-beoefenaars echter wordt de RET gelijkgesteld aan het vervangen van irrationele gedachten door rationele gedachten; alsof het floppy’s zijn, die met het grootste gemak verwisseld kunnen worden. Zo gemakkelijk is het een enkele keer inderdaad, maar doorgaans niet. Een vergelijking met een roestige bout is meer op zijn plaats; er moet ook veel kunsten vliegwerk aan te pas komen om die los te draaien, alvorens er met nieuw materiaal gewerkt kan worden. Hierna geven we aan op welke manieren er van nieuwe effectieve gedachten gebruik kan worden gemaakt in de therapie. 14.2

Voorzeggen van gedachten

14.2.1 opstapje voor d De therapeut geeft aan wat de clie¨nt beter zou kunnen denken in plaats van zijn irrationele gedachte. Dit heeft tot doel de nieuwe theorie alvast in het vooruitzicht te stellen, alvorens er uitgedaagd kan worden. Dit betekent een concrete nieuwe houvast voor de clie¨nt. In een dialoog kan het er als volgt uitzien.

255

256

Rationeel-emotieve therapie

T: C: T: C: T: C: T:

C: T:

C:

Dus je vriendin heeft aangegeven dat ze je niet meer vertrouwt en jij ligt daar nu wakker van? Ja, en het punt is dat ze me onterecht beschuldigt. Ik voel me vreselijk gepakt. Is het ergste dat ze je wantrouwt of dat ze je onterecht beschuldigt? Dat ze me wantrouwt. Dat past gewoon niet bij zo’n intieme vriendschap. Dus in een vriendschap mag er geen sprake zijn van wantrouwen. Vrienden moet je absoluut kunnen vertrouwen. Ja, anders zijn het geen vrienden. Stel je nu voor dat je een andere definitie van vriendschap zou kunnen hebben. Bijvoorbeeld de volgende: vrienden, ook intieme, zijn niet absoluut betrouwbaar en kunnen opeens bijzonder onaangenaam tegen je gaan doen. Hoe zou dat zijn, denk je? Zo denk ik niet. Ik koppel vriendschap en vertrouwen erg aan elkaar. Precies, en wel zodanig dat als daar maar een speld tussenkomt, je je gepakt voelt en er wakker van ligt. Wat denk je dat het effect op jou is als je zou ku´nnen denken (en ik weet wel, dat kun je nu nog niet, maar daar kunnen we aan gaan werken): ook intieme vrienden zijn niet absoluut betrouwbaar. Dan zou ik me waarschijnlijk minder gepakt voelen, in dergelijke situaties.

Vervolgens kunnen verdere positieve effecten worden besproken van het eventueel overgaan tot de nieuwe gedachte. Aansluitend kan de opvatting ‘vrienden moeten absoluut betrouwbaar zijn’ uitgedaagd worden, zodat de clie¨nt deze gedachte kan gaan integreren:

T:

Oke´, dan gaan we nu kijken hoe we je opvatting dat vrienden absoluut betrouwbaar moeten zijn, kunnen gaan uitdagen. Waarom MOET dat eigenlijk?

14 E: effectieve nieuwe gedachten

14.2.2 ‘coping statements’ Soms worden rationele gedachten gebruikt zonder dat er een uitgebreid disputatieproces aan te pas komt. In dergelijke gevallen lijkt het werken met de effectieve nieuwe gedachten nog het meest op een vorm van didactische disputatie. De therapeut houdt de clie¨nt zoals in bovenstaande paragraaf de rationele denkwijze voor en formuleert samen met de clie¨nt enkele korte zinnen, die de clie¨nt kan gebruiken als houvast in de moeilijke situatie. Hiervan wordt onder andere gebruik gemaakt wanneer er sprake is van een door de clie¨nt beleefde crisissituatie. Wanneer een clie¨nte bijvoorbeeld in paniek opbelt dat haar partner er plotsklaps met een ander vandoor is, kan de therapeut daarop ingaan door haar krachtig toe te spreken met rationele gedachten. Bijvoorbeeld:

T:

C: T: C:

Luister Marije, het is heel naar en vervelend dat je dit overkomt, maar het is niet het einde van de wereld! Wat jij nu meemaakt is aan de orde van de dag. Hoe ellendig dit ook is, hier kom je doorheen. We gaan ons best doen om te zorgen dat je nu zo weinig mogelijk inadequate gevoelens zoals paniek en depressie gaat ervaren. (aangenomen dat de clie¨nt het verschil tussen adequaat en inadequaat reeds weet). Je hebt de komende tijd je handen vol om te zorgen dat je deze situatie goed regelt. Dus besef goed: je komt hier doorheen! En hoe raar het nu op dit moment ook klinkt: er zullen naar alle waarschijnlijkheid behalve rottige dingen, ook goede dingen uit voortkomen, ook al kun je dat nu niet overzien! De goede dingen die je samen gehad hebt blijven goed, en wat niet goed was, valt nu weg. Helpt je dit enigszins op dit moment? Ik hoop het (............) Hoe kun je dit in verkorte vorm tegen jezelf zeggen, als je het even niet meer ziet zitten? Ik kom hier wel uit, ook al duurt het een poos.

Uiteraard is het in dergelijke situaties noodzakelijk dat de therapeut snel doorziet welke irrationele gedachte centraal staat. Voorts kan het gebruik van coping statements goed werken bij clie¨nten die intellectueel gezien minder begaafd zijn en daardoor niet goed in staat zijn om zelfstandig rationele gedachten te bedenken of moeite

257

258

Rationeel-emotieve therapie

hebben met cognitieve disputaties. Er kan gebruik worden gemaakt van educatieve methoden en didactische disputaties, waarna de clie¨nt opschrijft wat hij beter kan denken in een bepaalde moeilijke situatie. Dit kan genoteerd worden op kleine kartonnen kaartjes, die de clie¨nt bij zich kan dragen of op verschillende plaatsen in huis kan leggen. Ook clie¨nten die nog nauwelijks te maken hebben gehad met andere waarden dan die in hun omgeving gangbaar zijn, kunnen met korte en krachtige boodschappen andere opvattingen worden voorgehouden. Een jongeman die in de groothandel van zijn vader werkte, was grootgebracht met het idee dat ‘eerlijkheid’ in het vak centraal staat. Als er iets oneerlijks plaatsvond maakte hij zichzelf daar steeds kwaad over en hij belandde met spanningsklachten bij de huisarts. De huisarts (H) hield de jongeman (zonder eerst te disputeren) allerlei rationele nieuwe gedachten voor, zoals:

H:

C: H:

C: H:

De wereld zit nu eenmaal niet eerlijk in elkaar en daar zul je het mee moeten doen. Jullie bedrijf maakt deel uit van de wereld, dus zul je de rest van je leven allerlei oneerlijks blijven meemaken en je kunt maar beter een manier aanleren om daarmee om te gaan. Ik maak ook aan de lopende band mee dat er allerlei oneerlijke dingen gebeuren. Er is vorige week voor de tweede keer dit jaar in mijn praktijk ingebroken. Is dat soms eerlijk? Nee, maar het gebeurt wel. En als er hier een patie¨nt de praktijk verlaat omdat hij vindt dat ik niet goed gehandeld heb, terwijl ik me het vuur uit de sloffen heb gelopen voor hem, is dat eerlijk? Nee. Er gebeuren eerlijke en oneerlijke dingen; dat is altijd zo geweest en zal altijd zo blijven. Het voelt alsof je me een klap met een honkbalknuppel verkoopt. Ja, omdat ik niet meedoe aan je sprookje. Oneerlijkheid bestaat en jij hebt je kennelijk onvoldoende gerealiseerd dat dat ook binnen jullie bedrijf geldt. Oneerlijkheid bestaat ook bij ons. Dat is een gegeven. Houd dat maar vast; zeg dat maar tegen jezelf, als je weer geneigd bent om met kwaad worden te reageren.

14 E: effectieve nieuwe gedachten

Voor de jongeman betekende dit een totaal nieuw perspectief. Hij had dat niet zelf kunnen bedenken en hij werd hierdoor in zekere zin wakker geschud. 14.3

De adequate driehoek aanspreken

In hoofdstuk 2 werd uitgelegd dat er meerdere gedachtegangen naast elkaar kunnen bestaan: iemand kan tegelijkertijd zowel rationele als irrationele gedachten hebben over e´e´n specifieke situatie. Het kan ook zijn dat iemand in vergelijkbare situaties de ene keer rationeel denkt en de andere keer irrationeel. Het feit dat een clie¨nt we´l de beschikking heeft over rationele gedachten kan benut worden. Er kan onderzoek gedaan worden naar: – Welke rationele gedachten helpen de clie¨nt in die situatie? – Wat maakt dat het de clie¨nt in die situatie we´l lukt om zo te denken? – Wat doet de clie¨nt in het ene geval goed, wat doet hij in het andere geval fout? Onderzoek naar de rationele kant van de clie¨nt is doorgaans voor zowel de therapeut als de clie¨nt een prettige manier van werken. De therapeut exploreert datgene wat intact is en put uit het bestaande potentieel van de clie¨nt om dat wat fout is te herstellen. Het effect op de clie¨nt kan zijn dat hij zijn fixatie op hetgeen hij fout doet, loslaat. Het gegeven dat de clie¨nt in feite al anders kan denken, kan daarmee het vertrouwen in de eigen capaciteiten versterken. Er hoeft niet iets totaal nieuws aangeleerd te worden, want de vaardigheden blijken in principe al aanwezig. Het gaat vooral om de juiste implementatie van iets wat men in principe al weet of kan. Dit kan ook als volgt worden uitgelegd:

T:

Er zijn een heleboel puzzelstukjes, die door elkaar liggen. In die berg zitten stukjes die horen bij het voorbeeld waar we samen aan werken, maar ook stukjes die bij een andere doos horen. De niet bruikbare stukjes willen we eruit halen en de bruikbare stukjes moeten we op de juiste plek zien te krijgen. Wat het belangrijkste is: de juiste stukjes zijn er wel!

Deze techniek draagt ook bij aan een goede therapeut-clie¨ntrelatie. De therapeut profileert zich niet als degene die het allemaal al weet. Hij zoekt mee naar wat de clie¨nt reeds kan, maar niet goed exploiteert. Een goed voorbeeld in dit verband is dat van een clie¨nt met twee verschillende bazen. Bij de ene baas voelde hij zich op zijn gemak en

259

260

Rationeel-emotieve therapie

bij de andere liep hij op zijn tenen. Hij had de neiging om het verschil in zijn houding te verklaren doordat de twee bazen hem verschillend benaderden. Bij een nauwkeurig vergelijken van de twee situaties, bleek de clie¨nt bij de ene baas te denken: ik mag geen fouten maken, maar als ik dat wel doe, zal hij me niet al te zeer afvallen en krijg ik een nieuwe kans. Bij de andere dacht hij: ik mag geen fouten maken, want dan krijg ik een uitbrander, en daar kan ik niet tegen. De voorspelling dat hij een nieuwe kans zou krijgen van de ene baas bleek een belangrijke geruststelling voor hem. Bij navraag veronderstelde de clie¨nt dat ook de andere baas wel een herkansing zou geven. Deze gedachte bleek hem te helpen om bij beide bazen meer zichzelf te zijn. 14.4

Zelfcoaching

Als de clie¨nt een aantal sessies gehad heeft, weet hij vaak wel welke belangrijke irrationele gedachten hem in de weg kunnen zitten bij het bereiken van voor hem belangrijke doelen. In situaties waarin de clie¨nt zich (snel) onder controle moet krijgen, kan de clie¨nt zichzelf toespreken met effectieve gedachten. Een clie¨nt die naar een belangrijke bespreking gaat en zich plotseling overvallen voelt door een gevoel van angst en paniek, heeft geen tijd meer om een volledig ABC-formulier in te vullen. De clie¨nt kan in plaats daarvan raden welke IB een rol speelt en vervolgens op zichzelf inpraten met effectieve gedachten. Zelfcoaching gebeurt vaak naar aanleiding van hetgeen men in de RETsessies geleerd heeft. In feite loodst men zichzelf met behulp van effectieve nieuwe gedachten door moeilijke situaties heen. Hier volgt een voorbeeld van een clie¨nte met paniekaanvallen, die bij de bakker op haar beurt wacht. Ze coacht zichzelf door haar gevoelens van paniek heen.

C:

Oke´, je krijgt nu hartkloppingen, terwijl je hier op je beurt staat te wachten. Dat is ook de bedoeling. Je bent nu bezig de situaties die je een poos uit de weg bent gegaan op te zoeken, en door de moeilijkheden heen te gaan. Dat gaat niet gemakkelijk. Dit hoort erbij. Ik kan ertegen dat ik het hier moeilijk mee heb en dat mijn hart zowat uit mijn keel bonst. Als ik hier flauw moet vallen, dan gebeurt dat maar, maar ik wil niet tot het eind van mijn levensdagen anderen boodschappen voor mij laten doen. Ik kan hier doorheen komen, al lukt het niet meteen zonder nare lichamelijke reacties.

14 E: effectieve nieuwe gedachten

14.5

Oefenen met anderen dan de therapeut

Het oefenen met een nieuwe opvatting lukt soms beter wanneer anderen dan de therapeut worden ingeschakeld. De volgende mogelijkheden dienen zich aan: – de verkooptechniek – het coachen van anderen – het coachen door anderen. 14.5.1 de verkooptechniek De clie¨nt weet vaak dat de nieuwe gedachtegang zal werken, maar is er nog onvoldoende van overtuigd. Een manier om de nieuwe filosofie te integreren is om als een verkoper langs de deur te gaan en te doen alsof de klant gek is als hij dat product niet koopt. De verkoper zal daartoe vooral overtuigingskracht in de strijd moeten gooien. In feite is hier sprake van een overgangsgebied tussen D en E. De volgende dialoog tussen therapeut en clie¨nt leidt dit in.

T:

C:

T:

Hoe zou je je voelen als je zou kunnen denken ‘ook al is het naar en vervelend dat mijn baas me zo behandelt, ik kan ertegen. Ik heb niet per se waardering nodig om mijn werk goed te kunnen doen, al zou het voor mij wel plezieriger zijn, als ik zo nu en dan openlijk blijken van waardering zou krijgen’. Maar ik kan wel zeggen dat ik het een beter idee vind om waardering slechts te wensen, maar dat wil nog niet zeggen dat ik dat ook voel in mijn hart. Dat klopt. Mijn voorstel is dat jij de eerstvolgende keer dat je iemand hoort zeggen dat hij niet gewaardeerd wordt op het werk, gaat uitleggen dat mensen helemaal geen waardering nodig hebben. Je zult daarbij het gevoel hebben een product te verkopen dat je zelf niet goed kent, maar doe het maar eens en kijk wat er gebeurt.

Een ander voorbeeld is dat van Machteld. Machteld is 36 jaar en heeft de opvatting dat ze misschien geen partner meer zal vinden en dan ook geen kind zal krijgen. Dat zou ze als iets vreselijks ervaren. Wanneer een relatie opnieuw stukloopt, heeft ze de neiging om in haar wanhoop al haar vriendinnen op te bellen. De vriendinnen houden er dezelfde opvatting op na als Machteld, namelijk dat het vrese-

261

262

Rationeel-emotieve therapie

lijk is als ze uiteindelijk haar huwelijksideaal niet kan bereiken. Machteld weet inmiddels dat het telefoonrondje alleen maar olie op het vuur is. De opdracht die Machteld krijgt is om tegen haar vriendinnen in te gaan als die zeggen dat ze vast nog wel iemand vindt. Ze moet dan antwoorden:

Dat weet je niet, of ik nog iemand zal vinden. Ik kan me ook tevreden leren voelen zo´nder levenspartner. Ik heb namelijk niet per se een partner en kind nodig om gelukkig te worden. Misschien dat ik zonder partner en kind niet zo gelukkig zal zijn als ik zou willen, maar ik heb hen niet absoluut nodig om iets van mijn leven te maken.

Clie¨nten hebben soms het idee dat ze bovenstaande verkooptechniek niet kunnen gebruiken, omdat ze menen dat ze niet iets kunnen verkondigen waar ze niet achter staan. Doorgaans heeft dit te maken met weerstand tegen het opgeven van het eigen idee of met faalangst aangaande de oefening. Een reactie van de therapeut hierop is:

Hoe denk je dan dat je er meer in kunt gaan geloven? De filosofie die je wilt aannemen zal vermoedelijk niet vanzelf in je ziel kruipen. Daar zul je wat voor moeten doen! Het kan best vreemd voelen om dat te doen.

Het werkt in dergelijke gevallen goed om met de clie¨nt te onderzoeken of hij ooit eerder iets heeft geloofd, wat hij nu niet meer gelooft. Onderzocht kan worden hoe de clie¨nt van ‘opvatting a’ tot ‘opvatting b’ is gekomen. Ook kan de therapeut door middel van zelfonthulling aangeven hoe hij zich een andere opvatting eigen heft gemaakt en wat hij daarvoor heeft moeten doen of nalaten. 14.5.2 het coachen van anderen De basisprincipes van de RET zijn relatief gemakkelijk te begrijpen en toe te passen. Een manier om de basisprincipes beter te leren, is ze toe te passen op anderen. Immers, mensen (buren, partners, collega’s enz.) hebben allemaal vergelijkbare irrationele denkpatronen. Soms gaan clie¨nten uit zichzelf de basisprincipes op anderen toepassen. De clie¨nt is enthousiast geworden door het effect van de RET op

14 E: effectieve nieuwe gedachten

hemzelf en stelt de ander bijvoorbeeld de uitdagingsvraag: ‘En waarom MOET dat per se?’ Door de principes op anderen toe te passen, maakt de clie¨nt zich het geleerde weer op een andere manier eigen. De ander kan vragen stellen die de clie¨nt aan het denken kunnen zetten over zijn pas verworven inzichten. Het coachen van anderen kan ook als huiswerkopdracht aan de clie¨nt worden gegeven. Meestal gebeurt dit pas als de clie¨nt al een en ander van de RET onder de knie heeft. Het is van belang te bespreken hoe dit het beste aangepakt kan worden en wat mogelijke reacties van de omgeving kunnen zijn. De clie¨nt kan iemand kiezen uit zijn vriendenkring en vragen of die wil meedoen aan een experiment, of hij kan, zonder dat de gesprekspartner het weet, RET-technieken op de ander toepassen. In het laatste geval moet de clie¨nt in de gaten houden hoe de gesprekspartner reageert op de interventies. Sommige mensen kunnen geı¨nspireerd raken door de nieuwe manier van redeneren, maar andere mensen voelen zich aangevallen en stellen een dergelijke benadering niet op prijs. 14.5.3 het coachen door anderen Wanneer een clie¨nt er moeite mee heeft om in bepaalde situaties de effectieve gedachten te gebruiken, kan hij zijn omgeving (partner, vriend, collega) vragen hem erbij te helpen. Een voorbeeld is dat van een clie¨nt die ‘er niet tegen kon’ dat er op de school waar hij werkte zoveel mis liep. Als hij thuis kwam had hij de gewoonte zijn gal over het slechte functioneren van de schoolleiding over zijn vrouw uit te spuwen. Toen hij doorkreeg dat hem dat niet hielp en dat het zijn relatie ondermijnde, vroeg hij zijn vrouw of zij alleen maar wilde zeggen ‘ach ja, ze maken er weer een potje van, maar kennelijk kunnen ze niet beter’. Dit zou het teken zijn waarop hij zou stoppen met zijn gemopper. 14.6

Rationeel-Emotieve Imaginatie (REI)

In hoofdstuk 15 wordt de Rationeel-Emotieve Imaginatie uitgebreid besproken. Op deze plaats geven we aan dat de REI ook dienst kan doen om eigen rationele gedachten van de clie¨nt op te sporen. Tijdens de REI-oefening wordt de clie¨nt gevraagd om het inadequate gevoel in een adequaat gevoel te veranderen. Als de clie¨nt daarin geslaagd is, wordt gevraagd hoe hij dat gevoel veranderd heeft. De clie¨nt antwoordt dan vaak met een aantal rationele gedachten. Soms zijn die gedachten delen van hetgeen in de sessie besproken is, maar er kun-

263

264

Rationeel-emotieve therapie

nen ook nieuwe rationele gedachten naar voren komen, die niet eerder in de sessie verwoord zijn. Aan het begin van dit hoofdstuk werd aangegeven dat moet worden getoetst of de nieuwe gedachten wel geı¨ntegreerd worden tot een andere levensfilosofie. Hierbij moet men er wel rekening mee houden dat niet alle clie¨nten even goed kunnen verwoorden hoe ze precies anders zijn gaan denken naar aanleiding van een cognitief uitdagingsproces. Hoe integratie plaatsvindt is daardoor niet altijd precies traceerbaar.

15

G: huiswerkopdrachten

Huiswerk wordt vastgesteld zodat de clie¨nt kan experimenteren met verschillende manieren om zijn doelen (G = Goals) te realiseren. Het huiswerk speelt een belangrijke rol bij het handhaven van de therapie-effecten. 15.1

Het belang van huiswerk

Huiswerk vormt een belangrijke component van veel vormen van psychotherapie. Alhoewel huiswerkopdrachten vooral geassocieerd worden met de cognitieve gedragstherapie worden zij ook gebruikt in meer dynamische, oplossingsgerichte en systeemgeorie¨nteerde vormen van therapie (Kazantzis & Lampropoulos, 2002). Het nut van huiswerkopdrachten werd al vroeg in de twintigste eeuw onderkend (Dunlop, 1936) en is dan ook niet uniek voor de cognitieve gedragstherapie waarmee ze nu sterk geassocieerd worden. Kazantzis, Deane en Ronan (2000) voerden een meta-analyse uit naar de effectiviteit van huiswerkopdrachten. De voornaamste uitkomst van deze studie is dat psychotherapie met huiswerkopdrachten leidt tot betere therapie-uitkomsten dan psychotherapie zonder huiswerkopdrachten. Deze resultaten zijn consistent met eerdere en latere onderzoeken (Johnson & Kazantis, 2004). In de loop der jaren zijn er allerlei verklaringen geopperd voor de effectiviteit van huiswerk. De meest recente literatuur wijst het verhogen van de motivatie en toewijding en het overwinnen van weerstand tegen therapie aan als de factoren die ten grondslag liggen aan de positieve werking van huiswerkopdrachten (Scheel, Hanson & Razzhavaikina, 2004). Dit zou op zijn beurt weer leiden tot een toename in gewenst gedrag dat bekrachtigd wordt, en waardoor het negatieve denken af kan nemen. In de RET stelt men zich op het standpunt dat gewoonten vaak moeilijk af te leren zijn en dat er daarom meestal veel oefening nodig is om verandering tot stand te brengen. Sommige clie¨nten zijn echter zo

G. Jacobs, Rationeel-emotieve therapie, DOI 10.1007/978-90-313-6564-7_15, © 2008 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij

266

Rationeel-emotieve therapie

cognitief ingesteld dat ze weinig oefening nodig hebben en dat een gewijzigd inzicht (bijv. door middel van cognitieve disputatie) reeds voldoende is om gedragsverandering te bewerkstelligen. Huiswerk heeft behalve oefening ook de functie om na te gaan of de cognitieve disputaties ook werkelijk opgenomen worden. Het gaat erom dat de nieuwe opvattingen niet slechts oppervlakkig maar ook diep in de gedachten doordringen. Met name het uitvoeren van de gedragsoefeningen dient als proef op de som. Tevens is het huiswerk van belang om zicht te houden op hoe voelen, denken en doen met elkaar samenhangen en om te onderzoeken of het denken, het doen of het voelen het beste aanknopingspunt vormt voor verandering bij de clie¨nt. Sommige clie¨nten hebben immers meer baat bij gevoelsoefeningen, terwijl anderen meer profiteren van gedragsopdrachten of van cognitief georie¨nteerd huiswerk. 15.2

Plaats in het ABC-schema en timing in de sessie

Huiswerk wordt in principe gegeven nadat de irrationele gedachten zijn uitgedaagd en de clie¨nt nieuwe, meer bruikbare gedachten heeft geformuleerd. Zo vormt het huiswerk het sluitstuk van het ABC-model. Het huiswerk hangt altijd samen met de belangrijkste irrationele gedachte en druist altijd regelrecht tegen die gedachte in. Zo geeft het idee ‘ik moet aardig gevonden worden; ik kan er niet tegen als mensen me afwijzen’ bijvoorbeeld als huiswerk: ‘Wat kun je doen, waardoor je het risico loopt dat iemand je niet aardig vindt en je misschien afgewezen wordt?’. Beginnende RET-therapeuten wordt geadviseerd om met de clie¨nt duidelijke afspraken te maken over het huiswerk. De reden hiervoor is dat de beginnende therapeut er vaak moeite mee heeft zijn clie¨nt te committeren aan bepaalde afspraken. Deze vaardigheid is echter wel van belang om effectief te kunnen werken en de clie¨nt niet de kans te geven zich met smoezen aan bepaalde opdrachten te onttrekken. Huiswerk wordt aan het eind van een sessie vastgelegd. Aan het begin van de daaropvolgende sessie wordt besproken hoe de huiswerkopdracht is verlopen. De sessie wordt bijvoorbeeld geopend met:

T: C: T:

En wat was je huiswerk van de vorige keer? (somt op) Was er niet ook nog iets met (............) (kijkt de eigen notities na)

15 G: huiswerkopdrachten

C:

Ja, maar (noemt de reden waarom met die opdracht niets gedaan is)

Vervolgens wordt het huiswerk stap voor stap besproken. De sessie kan worden afgesloten met:

T: C: T: C: T: C:

Zo, welke huiswerkopdrachten hebben we nu? (somt op) Denk je dat dat te veel is voor deze week? Nee, dat gaat best. Zijn ze allemaal uitvoerbaar denk je? In principe wel, ja.

Schmidt en Woolaway-Bickel (2000) lieten overtuigend zien dat kwaliteit van het huiswerk een betere voorspeller is voor therapie-uitkomst dan kwantiteit. Meer huiswerk is dus niet altijd beter, wel als het van hoge kwaliteit is en consistent wordt uitgevoerd. Therapeuten die wat verder gevorderd zijn, behandelen soms verschillende ABC’s in e´e´n sessie of benoemen soms meerdere mogelijkheden voor huiswerk in de loop van het gesprek. Een sessie kan dan als volgt eindigen:

T:

Ik heb je tussendoor een aantal ideee¨n gegeven over hoe je in de vorm van huiswerk aan de slag kunt gaan met deze problematiek. Wat heeft je het meest aangesproken of is je nu het meest bijgebleven?

Of bijvoorbeeld:

T:

Ik heb tussendoor een aantal huiswerksuggesties gegeven. Welke wil je daarvan gaan doen? Wil je daar wat over afspreken of bedenk je dat thuis zelf ?

267

268

Rationeel-emotieve therapie

15.3

Verschillende soorten huiswerk

We behandelen achtereenvolgens: – cognitieve oefeningen – gedragsoefeningen – gevoelsoefeningen. 15.3.1 cognitieve oefeningen Gedachten leren (her)kennen Sommige clie¨nten moeten nog leren om hun gedachten te exploreren. Zij zijn zich er niet van bewust dat bij gevoel en gedrag ook cognities een rol spelen. Deze clie¨nten zeggen vaak ‘dat gaat vanzelf’ of ‘ik doe automatisch zo’. Huiswerk is er dan op gericht dat de clie¨nt zich gaat afvragen wat er in zijn hoofd omgaat als hij zich gespannen voelt. Het advies kan gegeven worden om gedachten te gaan inventariseren op het moment dat de spanning het grootst is en dit op te schrijven in een klein zakboekje. Ook het ABC-zelfhulpformulier kan hierbij dienst doen als houvast voor de clie¨nt (zie hoofdstuk 3). Tijdens de sessie kan worden uitgelegd welke gedachten samenhangen met bepaalde gevoelens en gedragingen. De clie¨nt kan een ‘lesje over de B’ krijgen (zie hoofdstuk 10) en gevraagd worden om als huiswerk te noteren wat hij ervan begrepen heeft. Clie¨nten die wel een deel van hun gedachteketen kunnen opsporen, maar niet meteen de essentie te pakken krijgen, kunnen de huiswerkopdracht krijgen om een tekening of stripverhaal te maken van het ‘ergste scenario’ (zie ook hoofdstuk 10). Zelfhulpactiviteiten Ter ondersteuning van de therapie kan de clie¨nt geadviseerd worden om boeken en verhalen te lezen. Zo kunnen bijvoorbeeld op RET-leest geschoeide zelfhulpboeken geadviseerd worden, ter ondersteuning van de therapie. Bijvoorbeeld Moeten maakt gek van Ellis en Backx (2000), of Beren op de weg van IJzermans en Dirckx (1994). De clie¨nt neemt zo via een ander kanaal nog eens kennis van de RET-methode. Een zelfhulpboek kan systematisch per hoofdstuk gelezen worden en onduidelijkheden kunnen in de sessie behandeld worden. Een zelfhulpboek kan echter ook als steun dienen, bijvoorbeeld wanneer de periodes tussen de sessies door omstandigheden (vakantie, tijdelijk werk in het buitenland, zwangerschapsverlof van therapeute) te lang zijn. Ook de ABC-formulieren kunnen als zelfhulpmiddel gebruikt worden. De clie¨nt kan deze invullen wanneer zich iets moeilijks heeft voorge-

15 G: huiswerkopdrachten

daan, of ter voorbereiding op situaties waar de clie¨nt erg tegenop ziet. De clie¨nt kan de formulieren eventueel tussen de sessies in naar de therapeut toesturen en om advies vragen. Wanneer clie¨nten in een afbouwfase van de therapie zitten of wanneer zij langere tijd niet in de gelegenheid zijn te komen (bijv. vanwege fysieke problemen), kan er een ‘briefwisseling’ van ABC-formulieren tussen clie¨nt en therapeut ontstaan. Identificatiemogelijkheden Clie¨nten kunnen soms het idee hebben erg alleen te staan met hun probleem. De clie¨nt kan aangespoord worden op zoek te gaan naar ‘probleemverwanten’. Soms zijn er speciale verenigingen of werkgroepen voor de problematiek van de clie¨nt (zoals een echtscheiding of het accepteren van een bepaalde ziekte). Een andere mogelijkheid is de clie¨nt aan te bevelen om via het internet ‘probleemverwanten’ op te sporen of erover te praten met mensen in de omgeving en zo ‘probleemverwanten’ te zoeken. Door persoonlijke omstandigheden van de clie¨nt of de aard van de problematiek is het echter niet altijd mogelijk om zo te werk te gaan, en soms wil de clie¨nt die (openbare) stap (nog) niet nemen. In dergelijke situaties kunnen boeken of films van nut zijn. Literatuur en films met een thema dat verwant is aan de problematiek van de clie¨nt kunnen als doel hebben de clie¨nt een identificatiemogelijkheid te bieden, of om het probleem meer in perspectief te plaatsen. Zo adviseerde ik een clie¨nte, die zich miskend voelde door haar moeder en op zoek was naar aanknopingspunten voor die miskenning, de roman Het land van de geslagen kinderen van W. Mitgutsch (1987) te lezen. Boeken die goed aansluiten bij de LFT-problematiek zijn: – Wim de Bie, Meneer Foppe over de Rooie (1995) – Levi Weemoedt, De ziekte van Lodesteijn (1994). Ik raad therapeuten aan om een lijst aan te leggen van de films en boeken die zij gezien/gelezen hebben, die voor bepaalde categoriee¨n clie¨nten van nut kunnen zijn. Contacten kunnen op verschillende wijze van pas komen. Een clie¨nte die het schrikbeeld had om als oude vrijster haar leven te moeten slijten, werd de opdracht gegeven op zoek te gaan naar oudere vrouwen die ongehuwd waren gebleven en na te gaan hoe die hun leven hadden ingevuld. Indien de clie¨nt met een zeer specifiek probleem te maken heeft, kan de therapeut overwegen om een eerste contact met bijvoorbeeld een ex-clie¨nt met een vergelijkbaar probleem voor te bereiden. Ook kan

269

270

Rationeel-emotieve therapie

een collega-therapeut gevraagd worden of die clie¨nten in zijn bestand heeft of had, die bereid zouden zijn om hun manier van omgaan met het probleem met de clie¨nt te bespreken. Coping statements Coping statements kunnen als verkorte vorm van effectieve nieuwe gedachten ervoor zorgen dat clie¨nten zich deze gedachten gemakkelijker eigen maken. De nieuwe gedachten kunnen bijvoorbeeld hardop voor de spiegel worden uitgesproken, met als opdracht ze steeds luider en duidelijker te laten horen. Ook kan de clie¨nt aangemoedigd worden om zich nieuwe gedachten in de vorm van liedjes eigen te maken. Een liedje dat veel prestatiegerichte mensen kan helpen is bijvoorbeeld De beste van de cd Vuur van Stef Bos. Het liedje Gek zijn is gezond van Stef Bos’ cd Is dit nu later is geschikt voor mensen die de neiging hebben zich overmatig aangepast te gedragen. Clie¨nten kunnen kaartjes of buttons maken van eigen teksten die het rationele denken versterken. Een tekst die op veel clie¨nten toepasbaar is, is ‘ik ben een fijlbaar mens’. Ee´n clie¨nt liet er een keurig bordje van maken dat hij op kantoor op zijn bureau zette. Zelfstandig uitdagen De clie¨nt kan worden aanbevolen cognitieve disputaties in dialoogvorm op papier te zetten en daarbij met zo veel mogelijk empirische en filosofische argumenten te komen, die aangeven waarom de irrationele gedachte niet houdbaar is. Deze oefening kan vaak pas in een later stadium van de therapie worden opgegeven. Dat geldt ook voor de volgende huiswerkopdracht: de clie¨nt zet twee stoelen klaar en speelt op de ene stoel zijn eigen irrationele gedachte en op de andere de uitdaging ervan en hij registreert dit met behulp van video- of audioapparatuur. Vervolgens onderzoekt hij welke disputaties wel en niet aanslaan. Behalve het toepassen van uitdagingen op de eigen problematiek, kan de clie¨nt worden gevraagd een rationele gedachte te verdedigen in een gezelschap waar omtrent dat thema irrationeel wordt gedacht. Voorbeelden hiervan gaven we reeds in hoofdstuk 14. 15.3.2 gedragsoefeningen Gedragsoefeningen zijn misschien wel de meest geliefde oefeningen van RET-therapeuten. Dit heeft te maken met het feit dat in wetenschappelijk onderzoek gedragstherapie doorgaans goed uit de bus komt en – meer vanuit het oogpunt van hulpverlening – door gedragsoefeningen:

15 G: huiswerkopdrachten

– het probleem concreet wordt gemaakt; – het probleem goed traceerbaar wordt/blijft; – de clie¨nt daarbij goed kan aangeven welke veranderingen in de therapie al wel en welke nog niet haalbaar zijn; – relevante nieuwe informatie naar voren kan komen. Voorts kunnen gedragsoefeningen goed gedoseerd worden en in verschillende variaties worden toegepast. Een juiste dosering is van belang in verband met de veerkracht van de clie¨nt. Een en ander vergt overigens wel wat van de creativiteit van de therapeut. Gedragsoefeningen sluiten aan bij de irrationele gedachte die tijdens de sessie behandeld is. Ook met de aard van de gedragsoefening sluit men zo dicht mogelijk aan bij de leefwereld van de clie¨nt en kiest men zo mogelijk voor oefeningen waar de clie¨nt onmiddellijk profijt van kan hebben. Tevens moeten de gedragsoefeningen zo´ gekozen worden, dat het probleem waar de clie¨nt mee moet oefenen, in feite opgezocht wordt. De moeilijke situatie moet uitgelokt worden zodat de clie¨nt zelf de gelegenheid cree¨ert om te oefenen en daarbij niet afhankelijk is van het gedrag van anderen. Algemene voorbeelden Hieronder volgt een illustratie van mogelijke huiswerkopdrachten die ingaan tegen enkele veel voorkomende irrationele gedachten. Ik moet aardig gevonden worden. – Een clie¨nt die zich uitbundig voordoet op partijtjes, moet zich nu op de achtergrond houden. – Een clie¨nt moet met opzet ‘onaardige’ dingen doen: iemands verjaardag vergeten, gaan roken in een gezelschap waar roken niet op prijs wordt gesteld, zeggen dat iemands stropdas niet mooi is. Ik mag geen fouten maken. – De clie¨nt heeft een afspraak met zijn baas om drie uur, en moet nu om twee uur bij hem aankloppen. – Een clie¨nt die last heeft van zijn perfectionisme, moet iets ‘onaf’ inleveren. – Een clie¨nt moet met opzet fouten maken, bijvoorbeeld iemand bij een verkeerde naam noemen of in een belangrijk stuk een taalfout laten staan.

271

272

Rationeel-emotieve therapie

Ik moet boeten als ik iets slechts gedaan heb (resp. anderen moeten boeten als ze iets slechts gedaan hebben). – De clie¨nte zichzelf laten belonen nadat zij iets gedaan heeft wat in haar optiek slecht was, bijvoorbeeld na een ruzie met haar moeder zichzelf op taart trakteren. – Een clie¨nt die samenwerkt met iemand die ook een vriend is en die de neiging heeft om bij een zakenconflict de vriend in prive´situaties te negeren (als straf), te vragen de vriend terwijl het zakelijke conflict nog niet opgelost is thuis te bezoeken voor een vriendschapsborrel. Ik moet het krijgen zoals ik het hebben wil. – Een clie¨nte die dwangmatig is in het op tijd komen op afspraken en dit ook van anderen vraagt, moet zijn partner vragen op onvoorziene momenten te laat thuis te komen. – De clie¨nt moet een ander het menu laten samenstellen in een restaurant; een ‘verkeerd’ cadeautje in dankbaarheid aanvaarden; nachtdienst aanvaarden in plaats van de dagdienst die hij gewild had. Ik moet altijd meeleven als iemand in moeilijkheden verkeert. – De clie¨nt moet een collega op kantoor, die hem steeds lastig valt met zijn huwelijksproblemen, vragen daar niet meer tijdens het werk over te praten. – De clie¨nte die altijd onmiddellijk voor ieders probleem klaar staat, moet als een vriendin belt omdat ze ergens mee zit, tegen de vriendin zeggen dat ze eerst gaat eten en daarna terug zal bellen. Ik kan er niet tegen in onzekerheid te verkeren. – De clie¨nte die meent niet langer af te kunnen wachten tot ze te horen krijgt of ze al dan niet is aangenomen voor een baan, moet passief wachten tot ze zelf gebeld wordt. – Zich met opzet in onzekere situaties begeven: naar de kapper gaan zonder afspraak, uitgaan zonder te weten hoeveel geld er in de portemonnee zit, onvoorbereid naar een vergadering gaan. Schaamte- en risico-oefeningen Dit type huiswerk is waarschijnlijk het meest bekend van de RET. Ellis ontwikkelde deze oefeningen zelf en vertelt herhaaldelijk hoe hij, om van zijn verlegenheid af te komen, in het park vrouwen aansprak met de vraag of ze met hem uit wilden. Bij schaamte gaat het erom dat iemand denkt er niet tegen te kunnen

15 G: huiswerkopdrachten

af te gaan ten overstaan van anderen. Om die reden gaan mensen nogal eens hun eigenaardigheden waarvan ze bang zijn dat ze ‘raar’ gevonden worden verbergen of vermijden. Schaamteoefeningen zijn bedoeld om de clie¨nt te leren zichzelf me´t zijn (mogelijk rare) gedrag te accepteren, zelfs als dat gedrag door anderen wordt afgekeurd. De oefeningen kunnen lukraak gegeven worden. Voorbeelden zijn: een liedje zingen op straat, voordringen bij de bakker, met kapotte of niet bij elkaar passende kleren naar het werk gaan (gulp open), met een kar vol boodschappen bij de kassa staan en geen portemonnee bij zich hebben, als er een lange rij staat op het postkantoor extra veel tijd vragen van de beambte, aanbellen bij een gewoon woonhuis en vragen naar de wc te mogen gaan, enzovoort. De oefeningen kunnen ook specifiek op de situatie van de clie¨nt worden toegespitst. Zo durfde een cursist als hij op bezoek was bij anderen nooit van het toilet gebruik te maken. Hij kreeg daar weliswaar buikpijn van, maar ging liever eerder naar huis dan dat hij ter plekke naar het toilet ging. Hij kreeg de opdracht toch te gaan. Een clie¨nte die zich opgelicht voelde door de tuinman, durfde de man niet op zijn werk aan te spreken, uit angst een zeurpiet gevonden te worden. De opdracht luidde: ga maar eens zeuren tegen de tuinman, bij voorkeur terwijl anderen het kunnen horen. Wat de risico-oefeningen betreft ligt het accent op het vermijden van bepaalde risico’s. Deze risico’s liggen vaak op het interpersoonlijke vlak maar kunnen ook op het gebied van materie¨le controle liggen, zoals overmatig controleren of men alles wat men nodig heeft voor de werkdag in zijn tas heeft of overmatig controleren of de deuren thuis op slot zijn gedaan. De huiswerkopdracht luidt om precies datgene te doen wat men als een onoverkomelijk risico beschouwt. Bijvoorbeeld: niet teruggaan naar huis om te controleren of de deur dicht is; met opzet een belangrijk stuk dat nodig is voor het werk van die dag thuis laten liggen, of bijrijder zijn terwijl men normaliter altijd zorgt zelf achter het stuur te zitten. Door het uitvoeren van de schaamte- en risico-oefeningen ervaren clie¨nten aan den lijve dat de rampen die ze voorspeld hadden, niet plaatsvinden. Integendeel, er komen vaak onverwacht grappige dingen uit voort. Zo kreeg de clie¨nte die een belangrijk dossier thuis liet liggen en daardoor die dag niet goed verder kon werken, van een collega een uiterst interessant project toegeschoven. De clie¨nte die ‘In Den Haag daar woont een graaf’ op straat ging zingen, kreeg bewondering van een voorbijgangster die haar influisterde dat ze zelf ook zo graag zou willen zingen op straat, maar het nog niet durfde.

273

274

Rationeel-emotieve therapie

Gedrag van anderen kopie¨ren De clie¨nt kan gevraagd worden gedrag van anderen dat hij gepast of bruikbaar vindt, goed te bestuderen en na te gaan doen. Aanvankelijk voelt dat soms vreemd voor de clie¨nt – als de jas van iemand anders aantrekken. Na verloop van tijd gaat de jas door oefening echter prettiger voelen en naar de eigen huid van de clie¨nt staan. Ofwel: het kopie¨ren van gedrag van anderen is middel tot een doel en geen doel op zichzelf. Zolang dit principe duidelijk is voor de clie¨nt, is het risico op onecht gedrag beperkt. 15.3.3 gevoelsoefeningen Gevoelsoefeningen zijn vermoedelijk de meest individuele oefeningen die er zijn. Voelen doet iemand immers helemaal zelf. Bij gevoelsoefeningen gaat het erom dat de clie¨nt zijn gevoel verandert; dat hij een bepaald gevoel sterker gaat voelen of juist minder sterk, of dat hij het gevoel van kwaliteit doet veranderen. Het gaat om een fysiek en emotioneel proces, waarbij de gewaarwordingen in het lichaam een belangrijke rol spelen. Sommige clie¨nten vinden het prettig om dergelijke oefeningen te krijgen, omdat ze individueel uit te voeren zijn. Anderen vinden het daardoor juist moeilijker.

Albert Ellis tijdens een imaginatie-oefening met een clie¨nt.

Rationeel-Emotieve Imaginatie-oefening (REI) De REI-oefening wordt eerst in de sessie gedaan en vindt plaats nadat

15 G: huiswerkopdrachten

er gedisputeerd is en er nieuwe rationele gedachten zijn geformuleerd. Hieronder volgt een voorbeeld van een imaginatie-oefening bij een clie¨nt met faalangst.

T:

C: T: C: T: C: T:

C: T: C: T: C: T: C:

T:

Doe je ogen maar dicht, dan doen we een verbeeldingsoefening. Verbeeld je de situatie van volgende week waar we het net over gehad hebben. Verbeeld je het ergste wat er kan gebeuren. Je moet die voordracht houden voor je collega’s en je staat daar te stotteren en te blozen en er komt niks uit je keel. Je blijft krampachtig proberen en het lukt niet. Kun je je dat voorstellen? (knikt) En hoe voel je je nu? (nog steeds ogen dicht) Angstig. Goed. Maak dat gevoel groter en sterker. Maak jezelf maar zo bang mogelijk. Lukt dat? (knikt) Mooi. Nu verander je niets aan de situatie. De situatie blijft hetzelfde; jij staat daar nog steeds te blozen en te stotteren voor dat publiek dat naar je kijkt. En je verandert nu het gevoel. Je brengt het gevoel omlaag van angst naar bezorgdheid, oplettendheid, of een ander meer passend gevoel. Verander het gevoel; lukt dat? (schudt nee) Neem maar even de tijd. Je kunt dat gevoel wijzigen. Zoek maar even naar de juiste weg. (knikt, na even proberen, ten teken dat het lukt) Doe je ogen maar weer open. Hoe heb je dat gedaan? Hoe heb je dat gevoel van angst veranderd? (beschrijft in fysieke termen hoe het gevoel van borst naar buik ging) Nog speciale dingen die daarbij in je hoofd omgingen? Ja, ik dacht dat ik er ook mee op kon houden, dat ik daar niet tot het einde hoefde te blijven staan en dat het stotteren wel ooit op zou houden. Mooi. Neem die gedachte en de gedachten die we eerder hebben geformuleerd mee naar de voordracht. Daarnaast kun je deze oefening thuis elke dag doen, tot de voordracht er is.

275

276

Rationeel-emotieve therapie

De structuur van de REI-oefening is altijd: – verbeeld je het ergste; – maak het inadequate gevoel sterker; – verander niets aan de situatie; – maak het gevoel kleiner/adequater; – vraag na: hoe heeft de clie¨nt dat gedaan? Het voordeel van de REI-oefening is dat deze weinig tijd kost en dat de oefening overal gedaan kan worden. Tevens is het een goede oefening voor de clie¨nt om de eigen fysieke signalen die gepaard gaan met inadequate emoties, goed te leren herkennen. Gevoelsoefeningen hoeven niet in de verbeelding plaats te vinden, maar kunnen uiteraard ook in de realiteit van toepassing zijn. De vrouw die verkrampt als haar man in de buurt van haar erogene zones gaat strelen, kan leren te focussen op haar gevoel van verkramping en daar een gevoel van rust en veiligheid voor in de plaats te zetten in plaats van te focussen op de hand van haar man en wat die zal gaan doen.

C: T: C: T: C: T: C: T: C: T: C: T: C: T:

C:

Ik raak dan in een soort kramp, als hij in mijn erogene zones komt. En je wil dan juist ontspannen kunnen blijven toch? Ja, maar dat lukt me niet. Welk gevoel zou je willen hebben? Een gevoel van rust en veiligheid. Wanneer heb je dat gevoel wel? Bijvoorbeeld als ik in bad lig en hij me een kopje thee brengt. Waar zit dat gevoel in je lijf ? Zo’n warm gevoel in mijn onderbuik. Kun je je daar nu op focussen? (sluit de ogen) Ja. Kun je dat heel sterk maken? (glimlacht) Ja. Zou je wat je hier doet thuis ook eens kunnen uitproberen als hij in de buurt van je erogene zones komt? Focussen op een bekend gevoel van rust en veiligheid, want dat heb je wel in je. Dat zal een beetje gek zijn want ik ben nu zo op zijn hand gefocust.

15 G: huiswerkopdrachten

T: C:

Dat snap ik. Maar wel de moeite waard om uit te proberen.

Gevoelens (her)kennen en doorstaan Deze oefeningen zijn bedoeld voor clie¨nten die slecht in contact staan met hun gevoelens of die bang zijn voor hun gevoelens. De clie¨nt krijgt een lijstje van gevoelens mee (zie hiervoor hoofdstuk 6) dat hij kan gebruiken om negatieve gevoelens te registreren. Een voorbeeld betreft een clie¨nt met de klacht dat hij steeds te laat zijn mening paraat heeft tijdens een vergadering. Hij piekert gedurende de vergadering over de formulering van zijn zinnen, waardoor een deel van de vergadering aan hem voorbijgaat. Tegen de tijd dat hij weet hoe hij zijn standpunt wil uiten, is de vergadering reeds op een ander onderwerp overgegaan. De clie¨nt heeft geen idee welk gevoel er aan zijn gedrag ten grondslag ligt. De clie¨nt krijgt de opdracht bij de eerstvolgende vergadering het piekerwerk te laten voor wat het is en te gaan letten op wat hij voelt in fysiek en emotioneel opzicht. Indien hij een gevoel signaleert, moet hij dit vasthouden en benoemen met behulp van het lijstje van gevoelens. Bij het leren herkennen van heftige emoties is soms voorzichtigheid geboden wat het geven van huiswerk betreft en is het verstandiger om de sterke gevoelens eerst in de sessie te onderzoeken. Gevoelens kunnen overweldigend zijn voor clie¨nten en bij zeer heftige emoties kan directe coaching erg waardevol zijn. Sommige clie¨nten werken hun negatieve emoties te snel of op een verkeerde manier weg. Er is dan dikwijls sprake van tweede-niveauproblematiek. Deze clie¨nten moeten andere strategiee¨n leren om hun negatieve gevoelens te doorstaan. Een oefening om de frustratietolerantie ten aanzien van negatieve gevoelens te vergroten, is de volgende. De clie¨nt moet op het moment dat de inadequate emotie zich voordoet, in de situatie zelf blijven, zonder te proberen het negatieve gevoel overhaast weg te werken. Een voorbeeld betreft een man die werd doorverwezen wegens problemen op het werk. Een halfjaar eerder scheidde zijn vrouw van hem. De man bleek ’s zondags depressief thuis te zitten en allerlei situaties die mogelijk pijnlijke gevoelens zouden oproepen, zoals op zondag naar de kerk gaan (wat hij altijd met zijn vrouw samen deed), uit de weg te gaan. Hij kreeg de opdracht om enkele van die situaties op te zoeken met de gedachte ‘ik vind het moeilijk om dit te doen, en waarschijnlijk roept het van alles bij me op, maar ik kan die gevoelens wel doorstaan’.

277

278

Rationeel-emotieve therapie

15.4

Hoe gaan clie¨nten met huiswerk om?

In deze paragraaf worden manieren beschreven waarop clie¨nten met hun huiswerk omgaan en wordt aangegeven hoe de therapeut daar adequaat op kan reageren. Achtereenvolgens beschrijven we de verantwoordelijke clie¨nt; de clie¨nt die nauwelijks huiswerk maakt en de clie¨nt die overmatig veel huiswerk doet. De verantwoordelijke clie¨nt neemt de huiswerkopdrachten serieus en bedenkt samen met de therapeut wat hij wel en niet bereid is uit te voeren. De clie¨nt rapporteert zelf over het huiswerk, of antwoordt openlijk op vragen van de therapeut naar het verloop van de huiswerkopdrachten. Voor de therapeut is het vaak prettig werken met deze clie¨nten omdat er sprake is van een gedeelde verantwoordelijkheid voor het verloop van de therapie. De clie¨nt ziet vaak zelf het nut van de huiswerkopdrachten in, of staat open voor de uitleg van de therapeut hierover. De therapeut heeft bij het bespreken van het huiswerk vaak de rol van degene die de puntjes op de i zet, suggesties geeft over hoe ermee verder te gaan, of dingen uitlegt die de clie¨nt nog niet begrijpt. Bij het nabespreken van huiswerk gaat het er niet alleen om of de clie¨nt in staat is gebleken het huiswerk uit te voeren. Het gaat er met name om of het voor de clie¨nt duidelijk is waar het slagen of falen van de opdracht aan toe te schrijven is. Ook indien er succes is geboekt, is het van belang nauwkeurig te achterhalen welke methode en technieken de clie¨nt gebruikt heeft die tot dat succes leidden. Hier volgt een voorbeeld van een clie¨nte die wilde leren om zich minder aan te trekken van wat de omgeving van haar vond. Als huiswerkopdracht wilde ze haar hoeden in het openbaar gaan dragen; tot dan toe kocht ze wel hoeden, maar droeg die slechts in haar eigen huis. Ze deed een hoedje op naar een feestje.

C:

T: C:

Het kostte me wel moeite, maar het is gelukt om dat huiswerk te doen. Je valt per definitie op met zo’n hoedje. Ik voelde me het eerste halfuur vreselijk! Maar daarna was ik ineens rustig en toen dacht ik ‘waar heb ik me nu toch zo ongelukkig door gevoeld?’ Hoe kwam het dat je opeens rustig werd? Nou, dan denk ik ‘zo, nu hebben ze het allemaal gezien, nu val ik niet meer op’ en dan word ik rustig.

15 G: huiswerkopdrachten

T: C: T: C: T:

C: T:

Ah, mooi dat het gelukt is en fantastisch dat je het hebt uitgeprobeerd! Hoe voel je je erover dat je het gedaan hebt? Op een bepaalde manier tevreden, maar ik ben er nog niet zo zeker van dat het van blijvende aard is. Mag ik nog een puntje op de i zetten? Iets wat misschien kan helpen bij een volgende keer dat je ermee oefent? Ja, graag. Het klopt dat je rustig wordt als je denkt nu val ik niet meer op, maar die gedachte is wel een beetje een fopspeen. Je weet namelijk niet of je niet meer opvalt. Dat is een geruststellende gedachte en daarom is het per definitie oke´ om dat te denken. Maar, hoe zou het zijn als je een avond in gezelschap een hoed ophoudt en je blijft realiseren dat je wel opvalt? Of dat je in een gezelschap bent waar steeds nieuwe mensen bijkomen en je dus steeds opnieuw even opvalt? Dan voel ik me de hele tijd onrustig. Dat hoeft misschien niet. Je hebt waarschijnlijk meer manieren in huis om jezelf rustig te krijgen. Er zullen waarschijnlijk nieuwe gedachten naar boven komen, die ook op de lange duur bruikbaar zijn.

Bij het bespreken van het huiswerk gaan we ook steeds na of er sprake was van verandering in de A, waaraan het succes toegeschreven kan worden. Indien de A is veranderd, heeft de huiswerkopdracht feitelijk niet plaatsgevonden en heeft de clie¨nt het geleerde niet kunnen toepassen. Een herhaling van de huiswerkopdracht is dan op zijn plaats. Bij de clie¨nt die de kantjes ervan afloopt, is het van belang om de oorzaken van het gedrag te onderzoeken. Oorzaken kunnen gezocht worden in: – ego-angst; – angst voor ongemak; – de moeilijkheidsgraad van de opdracht; – de mogelijkheid dat de clie¨nt de opdracht niet begrijpt; – ‘ongemotiveerdheid’: de clie¨nt wil niet veranderen. Het is zinvol om samen met de clie¨nt te achterhalen wat de redenen zijn van het (systematisch) achterwege blijven of onzorgvuldig uitvoeren van het huiswerk. De eerste twee genoemde punten hebben voornamelijk met de clie¨nt te maken. De ego-angst en/of de LFT zullen

279

280

Rationeel-emotieve therapie

eerst besproken moeten worden, wil huiswerk u¨berhaupt kans van slagen hebben. Uitleg van de therapeut kan hierbij nuttig zijn, bijvoorbeeld dat de huiswerkopdracht niet per se hoeft te slagen (egoangst) of dat het ervaren van ongemak inherent is aan het huiswerk doen (LFT). Ook kan het zijn dat de therapeut niet concreet genoeg is geweest bij het vaststellen van het huiswerk. Het gevolg kan zijn dat de clie¨nt de opdracht niet begrijpt of dat de opdracht te moeilijk is. Zo’n situatie kan ontstaan wanneer de therapeut zich aan het einde van de sessie heeft gehaast, wanneer de therapeut de mogelijkheden van de clie¨nt overschat, of wanneer de clie¨nt zichzelf overschat. De therapeut kan het beste eerst kijken of de fout bij hem ligt. De clie¨nt ziet dan dat de therapeut zich kwetsbaar opstelt (de therapeut maakt ook fouten). Openheid van de kant van de therapeut kan een open opstelling van de clie¨nt met betrekking tot het achterwege blijven van huiswerk bevorderen. Een voorbeeld:

T: C: T:

C: T: C:

T:

Goh, je zegt dat je niet bent toegekomen aan het huiswerk, weet je hoe dat komt? Je kent dat wel, veel sociale activiteiten gehad deze week en dan op het laatst denk je er pas aan. Zullen we er even bij stil staan, want het is vervelend als jij door die vele sociale activiteiten niet kunt doen wat je wilt doen voor de doelen die je jezelf hier gesteld hebt. Kan het zijn dat ik te veel huiswerk heb gegeven de vorige keer? Nee, dat geloof ik niet. Ik voelde gewoon een algehele weerstand tegen de oefeningen. Tegen alle oefeningen? Nu, weet je, dan is het zaterdag en dan denk ik ‘ik moet eigenlijk eerst mijn huis opruimen’, maar daar heb ik dan al geen zin in en dan bedenk ik dat ik ’s avonds bij mijn ouders ga eten en mijn vader vast gaat vragen of ik mijn belastingformulier al heb ingevuld en daar word ik dan ook al onpasselijk van, en toen ben ik maar in bed blijven liggen in plaats van te gaan sporten. Oke´, als ik die dingen zou denken, zou ik me ook gedeprimeerd voelen en dan is het moeilijker om het positieve gevoel dat je bij sporten hebt op te roepen en eruit te gaan. Maar laten we even kijken welke oefeningen je had en waar

15 G: huiswerkopdrachten

C:

je die had willen uitvoeren, want misschien hebben we ze wel gewoon verkeerd ingepland. Ik zou vrijdag naar de vrijwilligerscentrale zijn gegaan, dat was een van de huiswerkoefeningen.

Vervolgens wordt nagegaan waarom de clie¨nt niet naar de vrijwilligerscentrale is gegaan. Er kan bijvoorbeeld een ego-angstprobleem aan ten grondslag liggen: ‘wat hebben ze nu aan mij?’ Er kan sprake zijn van een assertiviteitsprobleem: ‘mijn moeder kwam langs voor koffie en dat bureau is alleen ’s ochtends open, dus toen kon ik niet meer gaan’. Er kan ook sprake zijn van LFT: ‘het regende en dan kom je daar al nat aan (............)’. Dit wordt dan aan een ABC-onderzoek onderworpen en ten slotte wordt de clie¨nt dezelfde opdracht opnieuw gegeven, nu met humor: ‘En waag het niet volgende keer terug te komen zonder het gedaan te hebben!’ Pas in laatste instantie gaat de therapeut ervan uit dat de clie¨nt niet wil veranderen. Soms is het verstandig om dit openlijk te bespreken en de clie¨nt het recht te geven om niet te veranderen. De therapie kan vervolgens worden afgebroken met beider instemming. Soms zal het openlijk bespreken echter op ontkenning stuiten en is het aangewezen om op een andere manier aan te sturen op bee¨indiging van de therapie. De clie¨nt die te veel tegelijk wil, heeft de neiging zijn huiswerk overmatig te doen. Sommige clie¨nten maken aantekeningen tijdens het gesprek, maken een aantal ABC-formulieren per week, lezen een zelfhulpboek in e´e´n dag uit en hebben alweer een nieuw boek gekocht. Hetzelfde neurotische gedrag als dat waarvoor de clie¨nt in behandeling komt, zoals de neiging tot perfectionisme of de neiging om iets snel onder de knie te Moeten krijgen of de beste te Moeten zijn, steekt dan ook de kop op bij het uitvoeren van het huiswerk. Deze clie¨nt moet afgeremd worden en er zijn duidelijke afspraken nodig over hoe vaak hij aan het huiswerk werkt. Deze afspraken op zichzelf kunnen gezien worden als gedragsoefeningen die ingaan tegen irrationele gedachten, zoals: – ik moet alles snappen wat de therapeut zegt; – ik moet het snel onder de knie hebben; – ik moet zo snel mogelijk van dit probleem verlost zijn; – ik moet per se hard werken om succes te boeken. De clie¨nt die te hard werkt en te veel doet, komen we in de praktijk niet

281

282

Rationeel-emotieve therapie

zo heel vaak tegen. Vaker koesteren mensen het idee dat de verandering min of meer vanzelf moet komen en hopen zij er eigenlijk niet veel voor te hoeven doen. 15.5

Aandachtspunten bij het afspreken van huiswerk

1 Zorg dat de opdrachten aansluiten bij de in de sessie aangepakte irrationele gedachte en dus bij de door de clie¨nt gewenste gedragsverandering. 2 Maak duidelijke afspraken over waar de clie¨nt de opdracht gaat uitvoeren, hoe hij het gaat doen, met wie, hoe vaak, hoe lang en dergelijke. 3 Ga na of de clie¨nt het doel van de huiswerkopdracht begrijpt, bijvoorbeeld door te vragen: ‘waarom zou je deze oefening eigenlijk willen doen?’ of ‘hoe denk je dat de oefening jou gaat helpen?’ 4 Maak eventueel gebruik van ‘bekrachtigers’ om de commitment van de clie¨nt zo groot mogelijk te maken. De clie¨nt kan de bekrachtigers zelf bedenken door hem de vraag voor te leggen: ‘wat geef je jezelf als cadeautje als je die moeilijke huiswerkopdracht hebt uitgevoerd? Wat draag je jezelf op als lastig karwei wanneer je het huiswerk niet tijdig hebt uitgevoerd?’ Bij beloningen gaat het om dingen die iemand graag wil hebben of doen, maar waar hij zichzelf geen tijd of geld voor gunt: een uur een boek lezen ’s avonds, een goede fles wijn opentrekken, naar de sauna gaan, een bos bloemen kopen. Voorbeelden van straffen waar clie¨nten zelf mee kwamen zijn: zelf afwassen in plaats van de afwasmachine gebruiken; de gft-container uitsoppen; een vervelend familielid bezoeken; een tijdschrift niet mogen lezen; geen borrel voor het slapen gaan. 5 Wantrouw de clie¨nt niet meteen als hij een keer zijn huiswerk niet heeft gedaan; ‘het te druk hebben’ hoeft geen smoes te zijn. Houd vooral het patroon van huiswerk doen of laten in de gaten en bespreek de functie ervan met de clie¨nt. 6 Raak niet ontmoedigd wanneer clie¨nten hun huiswerk niet doen zoals afgesproken. Clie¨nten kunnen hardnekkig zijn in het niet uitvoeren van huiswerk. Dat wil evenwel niet zeggen dat ze niets leren. Luister ook goed naar successen die ze geboekt hebben op bepaalde gebieden, zonder dat daar afspraken over waren. Sommige clie¨nten zijn gebaat bij meer vrijheid in het kiezen en uitvoeren van huiswerk, terwijl anderen liever strakkere afspraken ma-

15 G: huiswerkopdrachten

ken. Bedenk daarbij dat huiswerk in principe experimenteel en tentatief van aard is. Voorts kan wat goed huiswerk voor de ene clie¨nt is, voor de andere clie¨nt averechts werken. De oefeningen moeten dan ook steeds goed afgestemd worden op de specifieke ABC’s van de individuele clie¨nt.

283

Het verloop van de therapie

16

Opbouw en fasen in de therapie. Bee¨indiging en terugvalpreventie. 16.1

Inleiding

Factoren die invloed hebben op het verloop van de therapie zijn onder andere: de persoonlijke omstandigheden van de clie¨nt, de problematiek van de clie¨nt, zijn motivatie, eerdere ervaringen met de hulpverlening, de match tussen clie¨nt en therapeut, de doelen van de clie¨nt en de mate waarin deze overeenkomen met hetgeen de therapeut te bieden heeft. Daarnaast kan het verschil maken of een clie¨nt verwezen is door bijvoorbeeld een huisarts of bedrijfsarts of op eigen initiatief hulp gezocht heeft. Ook het al dan niet moeten leveren van een eigen financie¨le bijdrage aan de therapie kan invloed hebben op het verloop van het therapieproces. Sommige van deze kwesties verdienen meteen bij aanvang aandacht, andere kunnen in de loop van de therapie een rol gaan spelen. In hoofdstuk 3 werd onderscheid gemaakt tussen een diagnostisch proces en een interventiegedeelte. Het vaststellen van A, B en C behoort meer tot de diagnostiek. Het interventiegedeelte bestaat uit het verbreken van de AC-connectie, de D, E en G. Het is niet altijd duidelijk te onderscheiden waar de diagnostische fase ophoudt en het intervenie¨ren begint. In feite is er sprake van een doorlopend opstellen en toetsen van hypothesen; het opstellen van hypothesen over de samenhang tussen IB’s kan op zich al therapeutisch werken. Afhankelijk van nieuwe informatie, die voortkomt uit het al dan niet slagen van interventies, worden de hypothesen bijgesteld of herzien. Ellis heeft sterk de neiging de veranderingsmogelijkheden van de clie¨nt bij aanvang van de therapie te benadrukken. In de inleiding van Growth through reason (1971) schrijft Ellis dat hij in het algemeen veronderstelt dat de clie¨nt in staat is om snel te profiteren van de therapie. Daarom gaat hij meteen van start met intervenie¨ren. Tegelijkertijd veronderstelt hij dat een groot deel van de clie¨nten er moeite mee heeft

G. Jacobs, Rationeel-emotieve therapie, DOI 10.1007/978-90-313-6564-7_16, © 2008 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij

16 Het verloop van de therapie

om veranderingen door te voeren. Maar, zo stelt Ellis, elke nieuwe clie¨nt kan een van de ‘happy few’ zijn die wel in staat is snel resultaat te boeken. Ellis gaat uit van het volgende: als mijn inschatting fout is, is er geen probleem; als mijn inschatting correct is, heeft dat de clie¨nt veel geld en tijd bespaard. Dryden en ook andere CGT-therapeuten (bijv. Kirk, 1989) benadrukken het belang van een diagnostische fase op basis waarvan eerst een therapieplan gemaakt wordt met haalbare doelen, voordat tot interventies wordt overgegaan. Persoonlijk raad ik aan om uitvoeriger aandacht te besteden aan de diagnostiek, het stellen van doelen en het opstellen van een therapieplan, alvorens te intervenie¨ren, wanneer: – de problematiek van de clie¨nt complex is en er sprake is van een belastende voorgeschiedenis; – de clie¨nt al meerdere malen of langere tijd therapeutische hulp heeft gehad; – de relatie tussen therapeut en clie¨nt broos is snelle interventies naar alle waarschijnlijkheid afgeweerd zullen worden. 16.2

Het begin

16.2.1 de voorbereiding De clie¨nt dient bij telefonische aanmelding goed geı¨nformeerd te worden over de procedure rondom de therapie, zodat hij enig idee heeft van wat hem te wachten staat. Persoonlijk spreek ik bij voorkeur de clie¨nt zelf om de gang van zaken rondom de aanmelding en aanvang van therapie uiteen te zetten. De clie¨nt krijgt op die manier meteen een indruk van de therapeut en andersom. Tevens kunnen verwachtingen of ideee¨n die behulpzaam of belemmerend kunnen werken bij de therapie aan de orde komen. Het is een goed gebruik in de RET om de clie¨nt voorafgaand aan het eerste gesprek een vragenlijst in te laten vullen over zijn achtergrond en klachten. Het Albert Ellis Institute in New York ontwikkelde een beknopt intakeformulier dat door Backx (1991) in het Nederlands is vertaald. Een veel uitgebreidere vragenlijst is de Multimodale Anamnese Psychotherapie van Kwee (1989). Voor de clie¨nt betekent dit een gestructureerde voorbereiding op het eerste gesprek. Vragen als ‘wat is uw probleem en wat wilt u met de therapie bereiken’ zetten de clie¨nt aan tot nadenken. De therapeut leest voor het eerste gesprek het formulier door en kan zo in het eerste gesprek meteen probleemgericht aan de slag. Een voorbeeld van een deel van een telefonische aanmelding:

285

286

Rationeel-emotieve therapie

C: T: C: T: C: T:

C: T:

C:

De dokter zei dat ik ook mijn man moet meenemen, omdat het anders geen zin heeft. En wat wilt u? Ik weet het nog niet, of ik eerst zelf wat beter in mijn vel wil zitten of dat ik meteen met hem aan de slag wil. En wat wil uw man? Die heb ik nog niet eens verteld dat ik naar de huisarts ben geweest. Misschien is het een goed idee als u eerst bedenkt of u alleen of samen wilt komen. En om uw gedachten hierover ook aan uw man voor te leggen. Mij maakt het niet zoveel uit en u mag ook hier de ruimte nemen om dat te verkennen. We kunnen het ook praktisch aanpakken, dan maken we een afspraak op een tijdstip dat jullie alletwee kunnen en kun jij – mag ik jij zeggen? Ik word zelf namelijk ook graag met jij aangesproken. Ja, graag. Waar was ik, o ja, als we een tijdstip kiezen waarop jullie eventueel samen kunnen komen, dan heb je nog even de tijd om daar je keus in te maken. Is dat wat? Dat lijkt me prima, wanneer kan het?

16.2.2 het eerste gesprek Het eerste gesprek vormt een voorbeeld van hoe er samen gewerkt gaat worden. De verwachtingen die therapeut en clie¨nt van elkaar hebben, komen doorgaans impliciet of expliciet in de eerste sessie naar voren. In een korte evaluatie aan het einde van de sessie kunnen indien nodig de wederzijdse verwachtingen/taken nader gee¨xpliciteerd worden. Om een indruk te geven van de start van een eerste sessie, volgt hier een voorbeeld.

T:

C:

Ik heb het formulier waarop jij je gegevens hebt ingevuld, bekeken. Wil je nog eerst iets zeggen of aanvullen, of zal ik naar aanleiding daarvan dingen vragen die ik nog wil weten? Ik vond het niet gemakkelijk om in te vullen, ja, wat zal ik zeggen. Vraag maar.

16 Het verloop van de therapie

T:

Zullen we maar meteen de koe bij de horens te vatten, zodat jij kunt ervaren hoe we met deze methode werken? Aan het einde van deze sessie komen we erop terug hoe jij deze manier van werken ervaart. Dan kun je aangeven wat jou als zinvol of onzinnig voorkwam, of wat je als prettig/ onprettig hebt ervaren. Dat mag je natuurlijk tussendoor ook aangeven en ik zal ernaar vragen als ik meen iets belangrijks te zien aan je reacties. Als dat niet het geval is, doe ik gewoon zoals ik altijd doe en evalueren we achteraf. Het is zo gezegd een experiment vandaag, oke´? Je geeft op het formulier aan dat je last hebt van een overdreven gevoel van verantwoordelijkheid. Kun je daar een voorbeeld van geven?

Vervolgens werkt de therapeut dit probleem uit volgens de RET-methode (inclusief het geven van huiswerk). Aan het einde van de eerste sessie vraagt de therapeut:

T:

C:

Volgens mij is dit gesprek een goed voorbeeld van hoe ik doorgaans werk. Wat vind je ervan? Sluit het aan bij waar je naar op zoek bent, of had jij je iets geheel anders voorgesteld? Het klopt wel een beetje bij wat ik verwachtte; zoiets had ik ook al uit de folder begrepen en uit ons telefoongesprek. Ik hoef er niet verder over na te denken; ik wil wel meteen een nieuwe afspraak.

Dit is een voorbeeld waarbij het niet zinnig lijkt om veel tijd te besteden aan het expliciteren van verwachtingen van de clie¨nt aangaande de therapie. In het volgende voorbeeld blijkt het wel noodzakelijk om meer aandacht te besteden aan de verwachtingen die clie¨nt heeft. De betrokken clie¨nt is verwezen door de bedrijfsarts van een nationaal opererend bedrijf. De bedrijfsarts raadde het de therapeut af om vooraf een intakeformulier aan de clie¨nt te sturen.

287

288

Rationeel-emotieve therapie

T: C: T: C:

T: C: T:

C: T: C:

T:

Ik heb begrepen dat u verwezen bent door (............) en dat u denkt over een individuele training. (aarzelt bij het antwoorden en zegt dan tamelijk defensief ) De bedrijfsarts denkt dat dat goed zou zijn voor mij, ja. Bedoelt u dat u zelf nog niet zo goed weet of een training voor u van belang kan zijn? Ja. Weet u, ik heb alvast dat boekje Ik kan denken, voelen wat ik wil gelezen, maar ik zit ermee dat ´ık niet zozeer irrationeel denk, maar dat de organisatie vreselijk irrationeel in elkaar zit, en daar loop ik tegenaan. Bent u gewoon aan het werk of zit u thuis? Ik ben nu ruim drie maanden thuis. En is dat met genoegen, of hebt u ook last van de hele situatie? Zijn er bijvoorbeeld lichamelijke klachten door ontstaan of (............) Ik ben eerst vreselijk depressief geworden, maar dat gaat nu wel weer. Is het omdat het nu beter gaat dat u aarzelt of een training zinvol voor u kan zijn? Weet u, ik zal het eerlijk zeggen. Ik voel me als een soort Russische dissident die naar een heropvoedingskamp gestuurd wordt, omdat ik een mening heb die afwijkt van wat in de organisatie gangbaar is. Ja, dat verklaart een boel van uw aarzeling, want het moet bepaald onplezierig zijn om je een Russische dissident te voelen. Ik ben blij dat u dat meteen zegt. Overigens hebben meer mensen die verwezen worden zulke aarzelingen. We hebben daar vaker mee te maken. De klant, u dus, weet immers niet waar hij op intekent. Zal ik kort aangeven hoe we hiermee omgaan? We kunnen dit gesprek als een verkenning beschouwen, waarin we inventariseren wat er zoal speelt en of het wel zinvol voor u is om te beginnen aan een training. Dan leggen we dus nog geen trainingstraject vast, maar gaan we eerst onderzoeken wat de situatie is, of u ergens last van ervaart en welke middelen ik eventueel kan aanreiken om de last draaglijker te maken. Soms zijn er meerdere gesprekken nodig om dat duidelijk te krijgen.

16 Het verloop van de therapie

In een dergelijke situatie, waarin de clie¨nt zo openlijk zijn wantrouwen bloot legt, is het van belang dat er eerst voorbereidend werk gedaan wordt. Eerst moeten de doelen voor de training/therapie duidelijk gemaakt worden en de clie¨nt moet instemmen met een aanpak waarin het veranderen van zijn attitude en gedrag centraal staat. Zonder deze expliciete instemming bestaat er een groot risico dat de therapie mislukt of voortijdig wordt afgebroken. In de eerste sessie komt doorgaans ook aan bod of de clie¨nt afspraken wil over de duur van de therapie. Sommige mensen vinden het prettig om van tevoren af te spreken hoe vaak ze willen komen. Als iemand kiest voor tien keer, kan vastgesteld worden wat haalbare doelen voor die periode zouden zijn. Andere mensen zeggen ‘ik zie wel, dit is een goed begin, dus ik zie wel hoe ver ik kom’. Tussentijdse evaluaties zijn dan geboden. Sowieso verdient het aanbeveling om na elke sessie of aan het begin van de eerstvolgende sessie te checken met de clie¨nt of hij nog op de lijn zit die hij voor ogen had of dat er dingen anders moeten om de gesprekken zo zinvol mogelijk te gebruiken. 16.2.3 de beginfase In het begin van de therapie moet de therapeut doorgaans harder werken dan in latere sessies. Hij past de structuur van het RET-model toe op de problematiek op een manier die te volgen is voor de clie¨nt. Het probleem wordt zowel in hoofdlijnen besproken als in bewerkbare delen uiteengerafeld. Als de clie¨nt er open voor staat worden stapsgewijs de basisprincipes van de RET onderwezen op een manier dat de clie¨nt ze ook op zichzelf kan leren toepassen. In deze eerste fase steunt de clie¨nt sterker op de kennis en inzichten van de therapeut dan in latere fasen. De clie¨nt wordt aangemoedigd RET-zelfhulpliteratuur te lezen zodat hij ook buiten de gesprekken de basis van de behandeling tot zich door laat dringen. Per sessie wordt zo mogelijk een vast programma gevolgd. Er wordt steeds e´e´n kernprobleem gekozen, waar het grootste deel van de sessie om draait. De opbouw van de sessie wordt hieronder weergegeven in de ‘twaalf stappen van Windy Dryden’ (1990). Deze opzet is bruikbaar wanneer het probleem van de clie¨nt duidelijk gesteld en afgebakend is. Soms is sprake van meerdere problemen bij de clie¨nt en moet gekozen worden tussen bepaalde problemen (zie ook hoofdstuk 8, paragraaf 1 en 2). De therapeut is er alert op dat alle twaalf stappen doorlopen worden bij het probleem dat centraal staat. Als het mogelijk is wordt er pas een volgend probleem aangepakt wanneer de clie¨nt voldoende nieuwe copingstrategiee¨n heeft voor het eerst gekozen probleem. Dryden geeft echter aan dat de therapeut ook open

289

290

Rationeel-emotieve therapie

moet blijven staan voor andere emoties en situaties, die onvoorzien dringend zijn geworden voor de clie¨nt. De therapeut kan besluiten om tijdelijk een ander probleem tot kernaandachtspunt te maken, om later het eerder gestelde probleem weer op te pakken. Maar ook daarbij is het belangrijk dat de twaalf stappen doorlopen worden. De valkuil bij het verschuiven van het kernaandachtspunt is dat de clie¨nt wel veel als problematisch aanduidt, maar door steeds van onderwerp te veranderen niet kan overgaan tot een werkelijke aanpak van de problemen. De taak van de therapeut is flexibel te blijven met betrekking tot de kernproblemen, maar vasthoudend in het doorwerken van de twaalf stappen per probleem. De twaalf stappen van Windy Dryden 1 Vraag naar het probleem. Laat de clie¨nt vrijuit over het probleem praten en maak een overzicht van waaraan gewerkt kan worden (agenda). 2 Definieer het kernprobleem. Het moet voor beide partijen duidelijk zijn waar precies aan gewerkt gaat worden voor deze sessie. Zien beiden het probleem op dezelfde manier? 3 Stel de C vast. 4 Stel de A vast. 5 Stel vast of er sprake is van een tweede-niveau-probleem en werk daar eerst aan indien nodig. 6 Leg de BC-connectie uit. 7 Zoek naar de irrationele gedachten. 8 Verbind de IB’s aan de C. 9 Daag de IB’s uit. 10 Bereid de clie¨nt erop voor dat de rationele gedachten geı¨ntegreerd moeten worden tot een nieuwe levensfilosofie. 11 Moedig de clie¨nt aan het nieuw geleerde in de praktijk te brengen. 12 Onderzoek hoe de clie¨nt met het afgesproken huiswerk is omgegaan. De RET-terminologie (het ABC-model) wordt hierbij onmiddellijk gebruikt, omdat het een methode is om het zelfonderzoek van de clie¨nt te structureren. Daarbij is voornamelijk in de beginfase veel aandacht voor het leren onderscheiden van de emoties van de clie¨nt en bij welke situaties die emoties optreden (dus voor A en C), alsmede voor het doorbreken van de AC-connectie en het opsporen van de irrationele gedachten. Cognitief disputeren wordt in de beginfase door de therapeut gedaan.

16 Het verloop van de therapie

In het begin kan het beste elke week een sessie afgesproken worden. De clie¨nt krijgt zo voldoende gelegenheid om hetgeen besproken is te laten bezinken en om huiswerk te doen. Soms is eens per week niet haalbaar vanwege persoonlijke omstandigheden van de clie¨nt, zoals financie¨n of werk. Soms maakt de therapie veel emoties los bij de clie¨nt en kan het om die reden zinvol zijn de therapeutische ‘input’ te doseren. 16.3

De middenfase

In de middenfase van de therapie kan de clie¨nt over het algemeen zelf al redelijk gestructureerd aangeven waar hij aan wil werken. De clie¨nt heeft in feite zijn A en C al paraat bij binnenkomst. De clie¨nt weet nu dat zijn visie op de situatie de oorzaak is van zijn emotionele problemen. Ook weet de clie¨nt in deze fase wel een aantal van zijn denkpatronen op te sporen, maar moeten de finesses soms nog door de therapeut aangekaart worden. In deze fase werkt de therapeut ernaartoe dat de clie¨nt zijn eigen gedachtegang kan uitdagen en zelf alternatieve opvattingen kan ontwikkelen. De therapeut maakt steeds meer gebruik van een socratische stijl als hij aanvankelijk meer didactisch werkte. In de middenfase van de therapie spreken de therapeut en de clie¨nt dezelfde taal. Soms loopt de middenfase van de therapie daardoor gemakkelijker dan de beginfase. De therapeut hoeft dan niet al te veel energie te steken in de afstemming op de clie¨nt; er is een vanzelfsprekende rolverdeling ontstaan. De therapeut werkt voornamelijk aan het zorgvuldig uitdagen van de irrationele gedachten en voorziet in gepast huiswerk. De belangrijkste taak van de therapeut in deze fase bestaat eruit de clie¨nt te helpen de nieuwe filosofie te internaliseren. Het leren en internaliseren gaat met vallen en opstaan gepaard en de therapeut kan dit proces verklaren en begeleiden. Bij het merendeel van de clie¨nten treedt echter juist vanwege dit vallen en opstaan stagnatie op (Dryden, 1990). Deze clie¨nten boeken aanvankelijk snel kleine successen met hetgeen ze leren. Als de successen niet automatisch generaliseerbaar blijken naar andere probleemgebieden, kan soms weerstand ontstaan. Het is belangrijk dat de clie¨nt dit als onderdeel van het therapeutisch proces kan gaan zien. In de middenfase is het niet altijd meer nodig om eens per week een therapieafspraak te hebben. Als de hoofdlijnen voor de therapie duidelijk zijn en er situaties gecree¨erd moeten worden om nieuw gedrag uit te proberen, kan het zinvol zijn de clie¨nt meer tijd tussen de sessies te laten nemen. Er kan een periode ontstaan waarin eens per twee of

291

292

Rationeel-emotieve therapie

drie weken een therapiegesprek plaatsvindt, alvorens men aan het afbouwen van de therapie gaat denken. Afhaken Clie¨nten die in deze fase geneigd zijn af te haken, plaatsen de therapeut voor een dilemma. Moet de therapeut de clie¨nt erop wijzen dat het beter is nu door de zure appel heen te bijten, omdat hij daar later profijt van zal hebben? Of moet de therapeut de clie¨nt laten gaan, omdat de clie¨nt nu eenmaal de eindregie heeft over de therapie? Wanneer moet de therapeut dit wel of niet aankaarten bij de clie¨nt? Hoe ver moet de therapeut gaan om de clie¨nt voor de therapie te blijven motiveren? Welk belang heeft de therapeut erbij dat de clie¨nt doorgaat? Indien mogelijk kan de therapeut anticiperen op het afhaken van de clie¨nt. Bijvoorbeeld bij clie¨nten die een geschiedenis hebben van diverse kortstondige therapeutische contacten, kan het zinvol zijn om van tevoren het risico op ‘afhaakgedrag’ te bespreken. Het verdient aanbeveling met deze clie¨nten afspraken te maken voor een reeks van drie tot vijf sessies. Na het afgesproken aantal sessies kan gee¨valueerd worden en kunnen nieuwe afspraken gemaakt worden. De clie¨nt kan op deze manier het overzicht houden en het kan een positieve invloed op de therapietrouw hebben wanneer hij zich er goed over voelt dat hij de reeks van vijf afspraken heeft kunnen nakomen. Wanneer niet geanticipeerd is op afhaakgedrag, is het evenzeer de taak van de therapeut om dit gedrag met de clie¨nt te bespreken. Therapeut en clie¨nt kunnen samen bespreken wat de oorzaken zijn van het afhaakgedrag. Deze kunnen gezocht worden in de omstandigheden, bij de therapeut of bij de clie¨nt. Als omstandigheden kunnen gezien worden: (plotselinge) veranderingen in de persoonlijke situatie van de clie¨nt die veel aandacht vragen en die buiten het doel van de therapie liggen, zoals een verandering van baan, een verhuizing, een overlijden. De therapeut kan deels zelfstandig en deels samen met de clie¨nt onderzoeken of er aspecten zijn aan zijn eigen opstelling, die een rol spelen bij het afhaakgedrag, bijvoorbeeld of hij voldoende is afgestemd op de clie¨nt, of hij wel voldoende deskundig is op dit gebied, of hij te ‘soft’ of juist te ‘pushy’ is. Indien afhaakgedrag meer bij de clie¨nt zelf gezocht moet worden, is er vaak sprake van LFT. De clie¨nt vindt dan dat de therapie sneller effect Moet hebben dan het geval is, of hij vindt dat hij er niet zoveel moeite voor zou moeten doen om verandering te bewerkstelligen. De therapeut kan vergelijkingen trekken met andere gebieden in het leven van de clie¨nt waar hij dezelfde neiging heeft tot afhaken als het te moeilijk wordt. Op deze

16 Het verloop van de therapie

wijze kan de therapeut de clie¨nt proberen te motiveren om door te gaan met de therapie en de therapie zo als experiment tegen LFT te gebruiken. De clie¨nt moet zelf inzien dat het verstandig is om dit experiment aan te gaan en het zou uiteraard onverstandig zijn wanneer de therapeut de clie¨nt hierin forceert. Wanneer er meerdere factoren een rol spelen bij het afhaakgedrag van de clie¨nt is het raadzaam samen met de clie¨nt te onderzoeken welke argumenten ervoor pleiten om door te gaan met de therapie en welke erop wijzen dat stoppen beter zou zijn. Indien het mogelijk is dergelijk onderzoek te doen, bestaat er een kans dat de clie¨nt en therapeut overeenstemming bereiken over al dan niet vervolgen van de therapie. Er zijn ook situaties waarin het niet goed mogelijk is te bespreken of het zinvol zou zijn voor de clie¨nt om de therapie te vervolgen. Dit doet zich onder andere voor wanneer de clie¨nt (voor de therapeut) onverwacht bij aanvang van de sessie meldt dat dit de laatste keer zal zijn dat hij komt en bijvoorbeeld een bosje bloemen ten afscheid bij zich heeft. Als iemand zo beslist is over zijn standpunt, lijkt het ongewenst de bee¨indiging ter discussie te stellen. Wel kan besproken worden wat de clie¨nt tot dusverre geleerd heeft en de therapeut kan de clie¨nt vragen wat hij op de valreep nog kan betekenen voor de clie¨nt. Indien de clie¨nt zelf niets aandraagt voor deze sessie, kan de therapeut zijn eigen ideee¨n weergeven over hoe de clie¨nt hetgeen hij tot nu toe geleerd heeft, kan bestendigen. Tevens kan de therapeut bespreken wat de clie¨nt kan doen wanneer er sprake is van terugval en ook kan de therapeut nagaan of de clie¨nt zich vrij voelt om nog eens therapeutische hulp in te roepen. Met een clie¨nt die onverwacht afspraken afzegt en geen nieuwe maakt, kan men contact zoeken. Een telefoontje of, wanneer de clie¨nt telefonisch niet te bereiken is, een kort briefje kunnen soms voldoende zijn om de reden van afzegging te achterhalen. Soms raakt de clie¨nt dan alsnog gemotiveerd het therapietraject te vervolgen. Indien de clie¨nt niet reageert op pogingen tot contact, kan de therapeut de therapie het beste als bee¨indigd beschouwen. 16.4

De eindfase

De clie¨nt weet in de eindfase het verschil tussen adequate en inadequate emoties en functioneel en disfunctioneel gedrag. Hij weet waar zijn valkuilen liggen en maakt samen met de therapeut een plan hoe hij deze in de gaten kan houden en wat hij kan doen wanneer hij weer in oud gedrag vervalt. De rolverdeling tussen therapeut en clie¨nt verandert in de eindfase. De

293

294

Rationeel-emotieve therapie

clie¨nt is nu veel meer aan het woord en doet een belangrijk deel van het werk zelf. De clie¨nt vertelt hoe hij nu anders met de dingen omgaat maar ook in welke situaties hij het nieuw geleerde nog niet in praktijk kan brengen. De therapeut stuurt bij waar dat nodig is en laat de clie¨nt toekomstige situaties bedenken, waarin zich moeilijkheden kunnen voordoen. De taak van de therapeut is om op te letten waar valkuilen voor de toekomst kunnen liggen en om nauwkeurig na te vragen waar de opgetreden verandering aan toe te schrijven is. Het is van belang dat de clie¨nt leert om de successen die hij boekt aan zijn eigen inspanningen toe te schrijven. Mensen met weinig vertrouwen in hun eigen capaciteiten hebben doorgaans de neiging om wat zij fout doen zichzelf aan te rekenen, terwijl zij wat ze goed doen aan toeval of geluk toeschrijven. Voor het realistisch leren waarderen van de eigen capaciteiten om zichzelf en de omgeving te beı¨nvloeden, moet de clie¨nt de juiste attributies hanteren wat betreft zijn successen en mislukkingen. Wanneer is een clie¨nt klaar met de therapie? Indien er duidelijke therapiedoelen omschreven zijn, kan men de therapie bee¨indigen wanneer deze doelen bereikt zijn. Wanneer er geen duidelijke afspraken gemaakt zijn over de doelen, zouden de therapeut en de clie¨nt ervan uit kunnen gaan dat de therapie klaar is wanneer de clie¨nt zelf vindt dat hij klaar is. Maar dit heeft ook een keerzijde. Niet alle clie¨nten zijn in staat om goed in te schatten wanneer zij weer zonder therapeutische hulp verder kunnen. Clie¨nten die eerder willen stoppen met de therapie dan misschien goed voor hen is, werden in de vorige paragraaf besproken. Er zijn echter ook clie¨nten die hun zelfregulerende capaciteiten onderschatten of te perfectionistisch zijn en daardoor de neiging hebben te lang met de therapie door te gaan. Zij moeten hierin afgeremd worden. Langere perioden tussen de afspraken helpen de clie¨nt op eigen kracht te onderzoeken wat wel en niet lukt. De therapeut blijft wel beschikbaar, maar voorkomt afhankelijkheid bij de clie¨nt door op deze manier onderzoek te doen naar de zelfregulerende capaciteiten van de clie¨nt. Er zijn geen vaste regels in de RET over hoe de therapie afgebouwd of bee¨indigd moet worden. Meestal worden de periodes tussen de sessies geleidelijk verlengd. De voorstellen over het bepalen van de tijdsruimte tussen de sessies kunnen van de therapeut of van de clie¨nt uitgaan. Soms is het nodig hierover te onderhandelen, wanneer de inzichten van therapeut en clie¨nt verschillen. Er kunnen enkele follow-upgesprekken met een tussentijd van twee maanden gepland worden, of een afspraak voor een halfjaar later. Een afbouwfase is niet beslist noodzakelijk. Het kan voorkomen dat

16 Het verloop van de therapie

een clie¨nt na een periode van tweewekelijkse therapiesessies voldoende heeft geleerd en er vertrouwen in heeft het geleerde vast te kunnen houden. De afspraak kan zijn dat de clie¨nt na enkele maanden de therapeut opbelt om hem te informeren of de periode zonder therapie overeenkomstig de verwachtingen is verlopen. Walen e.a. (1992) geven een aantal criteria, geformuleerd in de vorm van vragen, die therapeut en clie¨nt kunnen bespreken in het kader van bee¨indiging van de therapie: – Heeft de clie¨nt nieuwe gedragingen geleerd? Zijn dit al permanente gewoonten? – Passen de emotionele reacties van de clie¨nt bij de situatie, zijn ze meer adaptief? – Is de clie¨nt in staat om zichzelf te lachen en zichzelf niet zo serieus te nemen? – Kan de clie¨nt frustrerende situaties beter doorstaan? – Durft de clie¨nt moeilijke situaties het hoofd te bieden in plaats van ze te vermijden? – Is de clie¨nt in staat om van het ABC-model gebruik te maken? – Is de clie¨nt in staat om verantwoordelijkheid op zich te nemen voor zijn eigen emoties in plaats van anderen daarvoor verantwoordelijk te stellen? – Heeft de clie¨nt minder problemen dan bij aanvang van de therapie? – Voelt de clie¨nt zich beter, of is hij ook beter? 16.5

Therapie als training

De therapie met hulp van een therapeut wordt in feite omgezet in therapie zonder hulp, zogenoemde zelftherapie. In de RET gaan we ervan uit dat de meeste mensen met behulp van oefening zichzelf kunnen trainen in een andere manier van denken, voelen en doen. Er wordt echter ook van uitgegaan dat mensen een aangeboren neiging hebben tot irrationaliteit. Hoe sterk die tendens is en in hoeverre mensen in staat zullen zijn om die tendens te corrigeren hangt onder andere af van: – de genetische bepaaldheid; – hoe hardnekkig of inflexibel het denkpatroon is; – hoeveel iemand zich wil en kan inspannen om deze neiging zo veel mogelijk te boven te komen; – hoe sterk de omgeving mee- of tegenwerkt bij het overwinnen van deze neiging.

295

296

Rationeel-emotieve therapie

Zoals bij de meeste nieuwe dingen die men leert, heeft het psychisch functioneren ook onderhoud nodig. Om een lichamelijk goede conditie te krijgen, gaan mensen sporten. Om de lichamelijke conditie op peil te houden, moeten ze blijven sporten. Dit geldt ook voor het psychisch welzijn. Aan het einde van de therapie zijn mensen niet ‘klaar’. Er kunnen steeds nieuwe moeilijkheden op hun pad komen of hun irrationaliteit kan steeds opnieuw de kop op steken. Het is van belang dat de clie¨nt nieuwe moeilijkheden kan blijven zien als oefensituaties voor zijn psychische en emotionele capaciteiten. De clie¨nt besteedt tijdens zijn terugvalpreventieproces aandacht aan: – zijn persoonlijke doelen; – zijn functioneren in relatie tot zijn omgeving; – de kwaliteit van zijn emotionele reacties; – vermindering van de frequentie van de disfunctionele reacties; – vermindering van de duur en intensiteit van de disfunctionele reacties. Clie¨nten hebben gedurende de therapie geleerd dat ze fouten mogen maken en zijn erop voorbereid dat ze fouten zullen blijven maken, ook tegen de RET-principes. Het proces van vallen en opstaan, dat in de middenfase van de therapie veel aandacht kreeg, moet de clie¨nt zichzelf leren voorhouden in de zelftherapie. Irrationele gedachten die hierbij een rol kunnen spelen: – Ik heb het een hele periode zelf gekund, nu moet ik nooit meer een beroep hoeven doen op een therapeut. – Na alle moeite die ik gedaan heb, mag ik niet meer zo ver terugvallen. Ik kan er absoluut niet tegen om weer zoveel inspanningen te moeten leveren om er bovenop te komen. – Ik mag wel terugvallen, maar ik moet mijn terugval ogenblikkelijk kunnen herstellen. Ik mag nooit meer langdurig van slag zijn. – Mijn omgeving/mijn therapeut verwacht dat ik mijn eigen therapeut word, dus moet ik dat ook waarmaken. Onderdeel van therapie als training is dat de clie¨nt zelf leert inschatten wanneer zelftherapie voldoende is en wanneer hij toch hulp van een therapeut nodig heeft. 16.6

Aandachtspunten voor de therapeut

Wat kan de therapeut doen om de Rationeel-Emotieve Therapie zo goed mogelijk te laten verlopen?

16 Het verloop van de therapie

1 Pas de RET-principes op uzelf toe, zodat uw kennis niet alleen boekenwijsheid is maar ook praktijkervaring wordt (zie ook hoofdstuk 17). 2 Volg een gedegen opleiding in de RET (zie bijlage 3). 3 Cree¨er uw eigen supervisiesessies: maak beeld- of geluidsopnamen en kijk of luister die terug; schrijf (delen van) therapiegesprekken uit en bedenk welke interventies adequater geweest zouden zijn. 4 Stel uzelf per sessie de volgende vragen (deels overgenomen uit Walen e.a., 1992): – Werd er probleemgericht gewerkt? – Wie had de leiding over de sessie? – Zijn A, B en C voldoende duidelijk geformuleerd? – Zijn kern-IB’s uitgedaagd? – Wat was het effect van de uitdagingen? – Werd er huiswerk gegeven? – Hebt u een nuttige bijdrage aan de sessie kunnen leveren? – Zijn er bijzonderheden in de therapeut-clie¨ntrelatie? 5 Schrijf steeds een verslag per sessie in ABC-termen en geef hie¨rarchiee¨n in ABC’s weer. 6 Formeer intervisiegroepen en volg supervisie bij RET-supervisoren (zie bijlage 1). 7 Vraag op gezette tijden feedback aan de clie¨nt over wat hij vindt wat geholpen heeft en wat niet. 8 Bel de clie¨nt een halfjaar of een jaar na het bee¨indigen van de therapie op. Vraag na of de clie¨nt in staat is de winst die hij in therapie boekte, zelfstandig te handhaven. Onderzoek waar succes of falen aan toegeschreven moet worden. 9 Bedenk u dat RET-principes gemakkelijk te leren lijken, maar moeilijk zijn om goed toe te passen.

297

Irrationele gedachten van de therapeut

17

De rol van de irrationaliteit van de therapeut en hoe die aan te pakken? 17.1

Ego-problemen

Ego-problemen van de therapeut kunnen op vele manieren een rol spelen in de therapie. De therapeut kan te veel met zichzelf zijn ingenomen en op voorhand menen dat hij het vanuit zijn deskundigheid beter weet dan de clie¨nt. De therapeut biedt dan de clie¨nt mogelijk te weinig ruimte om zijn probleem te onderzoeken, of staat te weinig open voor de inbreng van de clie¨nt. De therapeut kan ook te weinig vertrouwen hebben in zijn professionele capaciteiten; hij stelt allerlei specifieke eisen aan zijn functioneren, waardoor hij het zichzelf onnodig moeilijk maakt. Voorbeelden van IB’s die samen kunnen hangen met ego-angst (zie ook Ellis, 1989): – Ik moet alles kunnen en mag geen (grote) fouten maken. – Ik moet iedereen kunnen behandelen. – Ik moet kunnen voorspellen hoe de therapie zal verlopen. – Elke sessie moet geweldig goed verlopen; de clie¨nt moet over elke sessie honderd procent tevreden zijn. – Alles moet in de eerste sessie meteen goed gaan. – De clie¨nt mag niet tussentijds afhaken. – De clie¨nt moet mij aardig vinden. – Ik moet alles wat de clie¨nt zegt kunnen onthouden en begrijpen. – Ik weet wat goed is voor de clie¨nt en daarom moet hij doen wat ik hem voorhoud. – Ik moet beter zijn dan mijn collega’s. Therapeuten zijn, net als alle professionals, feilbaar in hun vak. Of we willen of niet, we zullen fouten (blijven) maken. Het onderkennen van de eigen beperkingen aan de professionaliteit is een groot goed. Een van de valkuilen voor hulpverleners is de IB: ‘Ik weet wat goed is

G. Jacobs, Rationeel-emotieve therapie, DOI 10.1007/978-90-313-6564-7_17, © 2008 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij

17 Irrationele gedachten van de therapeut

voor de clie¨nt en daarom moet hij doen wat ik hem voorhoud’. Deze irrationele gedachte kan ertoe leiden dat de therapeut de clie¨nt te weinig ruimte geeft om dingen zelf te ontdekken, of dat hij ontmoedigd raakt wanneer de clie¨nt niet doet wat hij wil. Beide houdingen zijn niet professioneel en niet in het belang van de clie¨nt. We schreven hierover reeds in hoofdstuk 6: de clie¨nt behoudt de eindregie over de therapie. Dit kan soms ook betekenen dat de clie¨nt, ondanks de goede aanwijzingen van de therapeut, kortetermijnoplossingen voor bestaande problemen kiest en daarmee mogelijk tegen zijn langetermijnbelangen handelt. Het kan in bepaalde gevallen moeilijk zijn voor hulpverleners om zich daarbij neer te leggen, bijvoorbeeld wanneer er gevaar bestaat voor fysiek geweld in een echtelijke relatie. 17.2

LFT-problemen

Indien de therapeut last heeft van lage frustratietolerantie ten aanzien van zijn werk, zal hij zich proberen te ontdoen van moeilijke clie¨nten of kan hij passief raken tijdens de therapiesessies. In het slechtste geval beschuldigt de therapeut de clie¨nt ervan niet hard genoeg te werken aan zijn problemen. Voorbeelden van IB’s die vaak samenhangen met angst voor ongemak: – Het moet ‘klikken’ tussen mij en de clie¨nt, anders kan ik niet werken. – Clie¨nten moeten het mij niet te moeilijk maken; ze moeten niet te veel weerstand bieden. – De clie¨nt moet mij vertrouwen/mag mijn deskundigheid niet in twijfel trekken. – Ik weet alles al en bijscholing is verspilde energie. – Ik moet niet steeds dezelfde dingen hoeven zeggen; de clie¨nt moet me nu toch eens gaan begrijpen. – De therapie moet niet zo lang hoeven duren. Therapie geven is hard werken. Zowel voor de clie¨nt als voor de therapeut is er werk aan de winkel. Succesvolle behandeling bestaat uit gemeenschappelijke inspanning van therapeut en clie¨nt om gezamenlijk door de moeilijkheden heen te gaan. Moeilijkheden die men in de therapie tegenkomt hebben een doel, zijn leerzaam en kunnen doorgaans overwonnen worden. Een constatering die in dit verband dienst kan doen voor zowel therapeut als clie¨nt is ‘je krijgt het niet cadeau!’ Een uitspraak van Albert Ellis die als effectieve gedachte goed werkt, is: ‘Who promised you life would be easy?’

299

300

Rationeel-emotieve therapie

17.3

Identificatie met de clie¨nt

Een speciaal probleem dient zich aan wanneer de therapeut dezelfde irrationele gedachte heeft als de clie¨nt. In dergelijke gevallen blijkt de therapeut de irrationele gedachte maar moeizaam te kunnen uitdagen, waardoor men soms in cirkelredeneringen verzeild raakt. Ook de creativiteit van de therapeut met betrekking tot mogelijke oplossingen voor het probleem van de clie¨nt staat daarbij doorgaans onder druk, daar hij zelf blokkades ervaart bij het bespreken of veranderen van het probleem. Dit probleem is wellicht het beste te illustreren aan de hand van een voorbeeld uit een supervisie-sessie. Een psycholoog/supervisant brengt een casus in van een clie¨nte met twee kleine kinderen, die een relatieprobleem heeft. De clie¨nte heeft onder andere onenigheid met haar partner over de opvoeding van de kinderen en over zijn bijdrage aan het huishouden. De clie¨nte is geruime tijd in behandeling en er lijkt geen vooruitgang te zijn, noch in haar aanpak van de problematiek in de praktijk, noch in haar emotionele beleving. Een voor de hand liggende vraag aan de clie¨nte zou zijn: waarom verandert ze de A niet; ofwel, waarom gaat de clie¨nte geen scheiding aan? Dit zou namelijk een oplossing kunnen zijn voor haar probleem. De psycholoog/supervisant was niet op het idee gekomen om de houding van de clie¨nte ten aanzien van een eventuele scheiding verder te onderzoeken. Haar eigen irrationele gedachten ten aanzien van scheiden speelden daarbij een rol. Deze waren: – Een (echt)paar mag slechts in het uiterste geval aan een scheiding denken, pas nadat alles geprobeerd is om de relatie te redden. – Scheiden is iets afschuwelijks! – Een scheiding is een ramp voor jonge kinderen. Je kunt beter scheiden als de kinderen ouder zijn en het beter kunnen begrijpen. – Je komt toch nooit van elkaar los, want je blijft altijd met elkaar te maken hebben vanwege de kinderen; dus scheiden is geen werkelijke oplossing. Ook de persoonlijke situatie van de psychologe (enkele mislukte relaties, net getrouwd en zwanger) speelde een duidelijke rol bij dit irrationele denken. Met de psychologe is in supervisie gewerkt aan het uitdagen van haar opvattingen. Het bleek bijvoorbeeld dat ze geen mensen kende met jonge kinderen bij wie een scheiding op een goede manier was verlopen. Ze werd aangespoord om zowel wetenschappelijk onderzoek over dit onderwerp te bestuderen als contacten te leggen met mensen die dergelijke situaties hadden meegemaakt. Ze ging daardoor anders

17 Irrationele gedachten van de therapeut

kijken naar echtscheidingen en leerde die te zien als gebeurtenissen die heel naar en vervelend kunnen zijn, maar die niet noodzakelijkerwijs een ramp voor de kinderen hoeven te betekenen. Therapeut en clie¨nt kunnen ook verstrikt raken in dezelfde irrationele gedachte wanneer de clie¨nt eerder een zelfdodingspoging heeft gedaan. Wanneer zowel de therapeut als de clie¨nt vindt dat een nieuwe poging absoluut niet meer Mag plaatsvinden, kunnen er blinde vlekken ten aanzien van het therapeutisch proces ontstaan (bijv. ten aanzien van afhankelijkheid van de therapeut). Uiteraard moet de therapeut vanuit zijn professionaliteit er alles aan doen om de kans op een nieuwe zelfdodingspoging zo klein mogelijk te maken, maar wanneer de therapeut merkt dat hij neurotisch reageert op de kans op een nieuwe zelfdodingspoging, is supervisie aangewezen. Uiteraard is het ook in andere gevallen van belang dat therapeuten hun eigen irrationele gedachten aanpakken, wanneer die effectieve hulp aan de clie¨nt in de weg staan. In de volgende paragraaf wordt besproken wanneer en hoe de therapeut de hand in eigen boezem kan steken. Behalve supervisie is het tevens mogelijk dat de therapeut op basis van zijn theoretische bagage de IB van de clie¨nt uitdaagt, ondanks het feit dat hij dezelfde irrationele gedachte heeft als de clie¨nt. De therapeut maakt dan gebruik van zijn technische vaardigheden en verlaat zich op de theorie dat er geen afschuwelijke dingen bestaan en dat er geen absolute Moetens zijn. Het voelt mogelijk vreemd aan voor de therapeut om dit te doen, maar het kan niettemin effect sorteren. 17.4

Werken aan IB’s

In het belang van de clie¨nt e´n van de therapeut zelf, moet de therapeut zijn eigen problemen serieus nemen en zich niet schamen voor de irrationaliteit waar hij op stuit. Ellis (1989) wijst op enkele mechanismen die de onderkenning van de eigen irrationaliteit in de weg kunnen staan. Therapeuten kunnen gepreoccupeerd zijn met het helpen van anderen, waardoor ze geen aandacht schenken aan hun eigen problemen. Ook kunnen therapeuten gepreoccupeerd zijn met zichzelf (egocentrisme/narcisme) waardoor ze de eigen tekortkomingen over het hoofd zien. Daarnaast kan er sprake zijn van de misvatting dat kennis over psychologische kwesties de therapeut voldoende bescherming biedt tegen eigen disfunctionaliteit. Het is raadzaam om op gezette tijden onderzoek te doen naar de eigen IB’s, met behulp van zelfanalyses, intervisie of supervisie. Aanleidingen hiervoor kunnen bijvoorbeeld zijn:

301

302

Rationeel-emotieve therapie

– het ervaren van inadequate emoties voor, tijdens of na een therapiesessie; – niet los kunnen komen van een sessie; – sessies overmatig voorbereiden; – collega’s niet naar je sessie durven laten luisteren/kijken; – informatie over het verloop van de sessies of over bepaalde clie¨nten verbergen; – ontmoedigd zijn na een therapiesessie; – de sessie lijkt meer op een strijd dan op samenwerking; – weerstand bij een clie¨nt neemt in de loop van de therapie toe in plaats van af; – bepaalde clie¨nten niet willen behandelen; – met bepaalde clie¨nten op vriendschapsniveau gesprekken voeren; – een clie¨nt niet over kunnen dragen aan een collega. In geval van zelfanalyse kan de therapeut met behulp van het ABCmodel werken aan het veranderen van zijn IB’s. Het zelfhulpformulier uit hoofdstuk 3 kan dienst doen als hulpmiddel om zelfstandig aan de eigen IB’s te werken. Ook kan een dialoog op papier uitgewerkt worden of gefilmd worden, waarbij de therapeut twee rollen heeft: clie¨nt en therapeut. Het kan evenwel moeilijk zijn om daar volledig op eigen kracht mee bezig te zijn. Dit hangt onder andere af van de ernst van de problematiek, maar het is soms ook moeilijk om tegelijkertijd jezelf te zijn e´n je eigen probleem te behandelen. Soms is therapie voor de therapeut aangewezen en soms kan intervisie voldoende soelaas bieden.

Een anekdote in dit verband. Toen ik jaren geleden een vriend vertelde dat ik zelf therapeutische hulp had gezocht voor de moeilijkheden waar ik toen mee zat, was deze daar uiterst verbaasd over. ‘Je moet toch als psycholoog in staat zijn om je eigen problemen op te lossen’, zei hij. Hij trok de vergelijking met een garagehouder: ‘Je hebt toch ook geen vertrouwen in een garagehouder die zijn eigen BMW niet kan repareren!’ sprak hij. ‘Dat klopt’, zei ik hem, ‘maar het verschil tussen de garagehouder en mij is: ik ben mijn eigen BMW’.

We spreken van intervisie wanneer enkele collega-hulpverleners van eenzelfde of van verschillende werkplekken op gelijkwaardig niveau met elkaar hun werkzaken bespreken. De intervisiegroep kan, naast

17 Irrationele gedachten van de therapeut

andere doelen, het doel stellen elkaar te helpen om persoonlijke IB’s die een rol spelen in de hulpverleningsrelatie te identificeren en uit te dagen. Er kunnen afspraken gemaakt worden over de manier waarop daar vorm aan gegeven wordt, zodat de aard van intervisie gehandhaafd blijft. Ook in supervisie kan men geconfronteerd worden met de eigen IB’s, ten opzichte van zichzelf, de clie¨nt of de supervisor. Anders dan in intervisieverband, heeft de supervisor een meerwaarde aan kennis en deze gezagsverhouding als zodanig kan specifieke IB’s bij de supervisant oproepen. De supervisor kan de supervisant wijzen op mogelijke IB’s en eventueel ideee¨n aanreiken hoe de supervisant hiermee kan omgaan, zonder op het gebied van individuele therapie te komen. Wat betreft rationele en irrationele aspecten in zijn houding vervult de supervisor een functie als rolmodel voor de supervisant. Behalve therapeuten die hun eigen irrationaliteit ontkennen of over het hoofd zien, zijn er ook therapeuten die overmatig veel aandacht besteden aan de eigen irrationaliteit. Sommige therapeuten schrijven te veel kwesties toe aan hun eigen IB’s, terwijl er ook sprake kan zijn van weerstand bij de clie¨nt of van gebrek aan kennis over de problematiek waarmee men te maken heeft. Behalve zelfanalyse, intervisie en supervisie, is het zinvol om op gezette tijden schaamte- en risico-oefeningen te doen (zie hoofdstuk 15). Ook humor kan behulpzaam zijn bij het onderkennen dat we allemaal slechts feilbare mensen zijn. Zo plaatste ik op mijn bureau een bordje waarop geschreven staat: ‘I leave my problems at work. I’ve got a complete other set at home’. Behandel uzelf zoals u ook uw clie¨nten behandelt: niet te streng en niet te soepel. Geef uzelf huiswerk en werk eventueel met bekrachtigers bij de uitvoering ervan. Stel uzelf open voor commentaar op uw werk (de technische kant) en op uw functioneren in het werken met clie¨nten (de meer persoonlijke kant). Weeg en beoordeel de commentaren die u krijgt van uw collega’s of van uw supervisoren. Integreer deze commentaren en rapporteer aan uw collega’s en supervisoren of u hun ideee¨n wel of niet hebt kunnen gebruiken. In bijlage 1 is een overzicht van RET-supervisoren opgenomen.

303

Weergave van drie sessies

18

In dit hoofdstuk worden, nagenoeg letterlijk, delen uit drie verschillende casussen weergegeven. In de hoofdstukken hiervo´o´r demonstreerden korte dialogen de diverse stappen in het therapieproces en de RET-technieken werden gestructureerd weergegeven. De RET is naar mijn mening als methode vooral zo aantrekkelijk, omdat RET zowel gestructureerd ‘schools’ als minder gestructureerd en creatief kan worden toegepast. De manier waarop men RET toepast, kan de therapeut het beste laten afhangen van de manier waarop de clie¨nt het beste leert en of de clie¨nt iets wil met RET. Sommige mensen die zich aanmelden hebben eerder van de werkgever een cursus Persoonlijke Effectiviteit aangeboden gekregen, of bij een ggzinstelling een groepstherapie gevolgd, waar een onderdeel RET in verwerkt zat. Als mensen zich aangesproken voelen door de methode en zich er verder in willen verdiepen, zal een meer educatieve aanpak wellicht vruchten afwerpen. Als een clie¨nt in het geheel niet geı¨nteresseerd is in de methode waarmee de therapeut werkt, is het soms niet aangewezen om de clie¨nt ‘lastig te vallen’ met methodische en technische kwesties, maar kunnen de diverse RET-onderdelen impliciet blijven of alleen gee¨xpliciteerd worden als het noodzakelijk is in de therapie. De dialogen in dit hoofdstuk laten iets zien van de persoonlijke stijl van de auteur. Om verschillende therapeuten aan het werk te zien, verwijzen we naar de dvd’s die via het Albert Ellis Institute verkrijgbaar zijn en waarop therapiesessies met (echte) clie¨nten te zien zijn. De sessies zijn voorzien van tussentijdse reflecties van de Director of Training en de therapeut in kwestie. Zo ziet men hoe RET in praktijk gebracht kan worden. In Nederland maken RET-docenten bij opleidingen soms ook gebruik van beeldmateriaal uit hun eigen clie¨ntenbestand. De casussen die hier volgen laten zien hoe RET als vanzelfsprekend in een therapiegesprek geı¨ntegreerd wordt. Achter de zinnen staan de belangrijkste interventies tussen vierkante haken – [ ] – aangegeven.

G. Jacobs, Rationeel-emotieve therapie, DOI 10.1007/978-90-313-6564-7_18, © 2008 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij

18 Weergave van drie sessies

Een enkele maal wordt de dialoog onderbroken door een opmerking over de keuze van de therapeut voor een bepaalde interventie. Achtereenvolgens treft u een dialoog aan met een overspannen man, een vrouw met rouwverwerkingsproblematiek en een echtpaar met relatieproblemen.

Hans Hans (C) is een man van 56 die door de bedrijfsarts verwezen wordt voor een RET-training. Hans werkt al dertig jaar bij de overheid en heeft een opleiding op HBO-niveau. Hans is twee jaar geleden overspannen geweest en heeft daar toen geen hulp bij gewild. Inmiddels is hij wederom enkele weken thuis geweest wegens overspannenheid. Hans is een pragmatisch ingesteld type. Hij wil voorkomen dat hij opnieuw lange tijd uit de roulatie is en in de eerste twee gesprekken zijn de problemen waar hij thuis en op het werk tegen aanloopt geı¨nventariseerd. Hier volgt een deel uit de derde sessie, waarin verandering van de eigen houding ten opzichte van het werk centraal staat.

T: C:

T:

C:

T: C:

Hoe was het met je ergernis op het werk deze week? Heel erg wisselend. Als ik mezelf maar goed genoeg kan inprenten dat ik nog langer mee moet dan vandaag lukt het soms wel, maar dan kan ik er toch weer vreselijk doorheen schieten als er te veel dingen gebeuren waar ik niet tegen kan. Fantastisch als je jezelf voorhoudt dat je nog langer mee moet gaan dan vandaag, dat noemen wij nou gezonde zelfspraak [bekrachtiging van de E die tevens een functioneel dispuut behelst tegen de niet benoemde IB] Ja, maar dat houdt niet lang stand hoor, het begint al met al die mails. Als ik op kantoor kom begin ik altijd met mijn e-mail. Dat wil je niet weten. Daar zitten soms 200 mails in. Ik heb daar echt geen zin meer in. Dan verlies ik meteen het overzicht of ik ben ik weet niet hoe lang bezig met dat in de mappen te zetten waar het in hoort. En dan is je dag meteen verpest? Nou dat niet, want ik vind mijn werk inhoudelijk leuk, maar het is zo veel!

305

306

Rationeel-emotieve therapie

T:

C:

T: C: T:

C: T:

C: T:

C: T:

Maar waarom krijg je zoveel mail dan? Ik kreeg vroeger ook zoveel mail, maar daar verdrink je inderdaad in. Ik ben toen anders met die mail omgegaan en nu heb ik nooit meer dan tien mails per dag en nooit meer dan vijf aan het einde van de dag in mijn mailbox over. [zelfonthulling als opzetje naar een doel] Waarom ik zoveel mail krijg? Ik ben gewoon het langst in dienst. Ik heb overal overzicht over en ze komen gewoon altijd bij mij met hun vragen. Allerlei mensen zijn vertrokken of hebben maar een klein gebiedje waar ze zich op richten, maar ik heb op zoveel plekken in de organisatie gezeten dat ik gewoon de boel kan overzien en weet waar je dingen moet zoeken en zo. En wil je die positie handhaven? Hecht je erg aan die positie? [opzetje naar een algemeen doel] Hoezo? Nou kijk, ik veronderstel dat jij iets doet waarmee je die positie in stand houdt. Tegelijkertijd heb je last van die positie en dat wil je niet. Kijk, ik vond het vroeger wel leuk om veel verantwoordelijkheid naar me toe te trekken en ik denk dat ik daarom zo omkwam in de mail, dus ik heb geleerd om verantwoordelijkheden beter te spreiden [zelfonthulling als opzet naar een doel]. Ik weet niet of dat het is bij mij, het is gewoon zo gegroeid denk ik. Dat kan, en het hoeft niet beslist te maken te hebben met verantwoordelijkheid naar je toe trekken; dat was in mijn situatie wel zo. Maar wat gegroeid is, kan ook ongedaan worden gemaakt. Een boom moet je snoeien als hij te breed uitloopt, anders duwt hij het huis omver, nietwaar. Ik weet niet of dat nog kan. Ik begrijp dat jouw positie zo vanzelfsprekend is, dat mensen misschien raar op zullen kijken als jij zou zeggen ‘ik weet niet waar dat stuk is, dat moet je iemand anders vragen’. Of als jij zou zeggen ‘je mailtje, o joh, geen idee, dat heb ik misschien per ongeluk gewist’. Zo doe ik nooit! Dat hoeft ook niet, maar als jij inderdaad wilt zorgen dat je gezond blijft werken, zul jij misschien willen leren hoe je de omgeving een beetje van je af kunt houden [algemeen

18 Weergave van drie sessies

C: T: C: T:

doel]. Zou het een idee zijn om bijvoorbeeld naar die mailinput van jou te kijken, hoe we dat kunnen aanpakken? [specifieker doel] Dat is echt een last, dat klopt. Hoe zou jij het willen? Dat er veel minder mail zou zijn. Oke´, dat lijkt me een mooi doel. Nu kunnen we twee dingen doen. We kunnen daar meteen mee aan de slag gaan, of we kunnen zeggen: het zal wel niet meteen lukken om die instroom te verminderen, dus we kunnen ook kijken naar hoe jij ‘er niet doorheen kunt schieten’ zoals je dat zelf noemt, als er morgen en overmorgen enzovoort weer 200 mails zijn.

De therapeut heeft hier een tweede-niveau-probleem in het achterhoofd. De ABC op niveau 1 is echter niet duidelijk in dit stadium. De therapeut veronderstelt dat ‘te veel e-mail genereren’ het gedrag is van de clie¨nt op niveau 1, maar de clie¨nt gaat daar niet in mee. De therapeut stelt daarom een realistisch plan op: A: te veel e-mail zal voorlopig nog blijven. Doel: niet van slag raken als er te veel mail is. Dit kan als een gewone ABC behandeld worden ondanks dat het niet duidelijk is of het een ABC op niveau 1 of 2 is.

C: T: C: T: C: T: C:

Ik wil het liefste horen wat jij voor ideee¨n hebt om die instroom te verminderen. Goed. Hoe lang vind jij het redelijk om met je mail bezig te zijn ’s ochtends? Een uur. Een uur? Dat vind ik nog lang! Dat is 15% van je werktijd. Weet je het zeker? Dat is op het moment wel het minste, zou ik denken. Waar zou het je het liefste meer tijd aan besteden, wat nu niet kan doordat er zoveel overhead in die mail gaat zitten? Er is een leuk internationaal project (weidt daarover uit) waar ik al veel verder mee had willen zijn.

307

308

Rationeel-emotieve therapie

T: C: T:

C: T: C: T: C: T:

C: T: C: T: C: T: C: T: C: T: C: T: C: T: C: T: C:

Dus minder mailtijd = meer projecttijd. Ja, dat is grappig, maar zo heb ik het niet gezien. [positief formuleren van een doel] Ik denk dat je dat zo niet gezien hebt omdat je zo sterk gedacht hebt ‘die mail, die moet allemaal gebeuren’, dat de ruimte om het anders te zien er niet was. [benoemen IB en B-C-connectie aanstippen] Misschien. Dus voorlopig gaan we voor een uur mailtijd per dag. [vaststellen van het specifieke doel] En mag ik dan niet aan het eind van de dag nog wat mail doen? Dat zou ik niet doen, want dan boek je geen winst. Poeh, dat wordt moeilijk. Ja, dat snap ik, maar dat geldt alleen voor de korte termijn. Je bent bezig jezelf op de lange termijn gezond te houden op het werk, vergeet dat niet. Dus om 9.15 uur moet de computer uit? Zou dat goed zijn voor jou, de computer uitzetten? Ik heb geloof ik wel iets rigoureus nodig om ermee te stoppen. Wat dacht je van een beloning voor goed gedrag? Hoezo? Nou, bijvoorbeeld 5 minuten naar buiten om een luchtje te scheppen? Dat doet niemand, alleen de rokers doen dat. Dan vang je twee vliegen in een klap; je doet iets goeds voor jezelf en je geeft het goede voorbeeld aan anderen. Dat weet ik nog niet hoor. Dat hoeft ook niet, kijk maar. En dan? Wat zal er gebeuren met die mail die niet geopend of herplaatst is? [op zoek naar relevante A’s, B’s en C’s] Ik weet het niet. Nooit over nagedacht. Daarom doen we dat hier samen. Misschien dat sommige mensen naar me toe komen of nog een mail sturen. Stel dat dat gebeurt, dat er iemand naar je toekomt. Dan kan hij antwoord krijgen.

18 Weergave van drie sessies

T:

C: T: C: T:

C: T:

C: T: C: T:

C:

T: C:

Denk je dat iedereen naar je toe zal komen die geen antwoord heeft gehad? [verder onderzoek naar dichotomie op B] Nee, dat denk ik niet. Dat denk ik ook niet. Maar de dingen gaan zich dan toch opstapelen! [voorspellende gedachte] Is dat zo? [empirisch disputeren] Dat denk jij, maar is dat zo? Is het niet mogelijk dat mensen zelf dingen gaan oplossen of dat opeens niet meer nodig is waar men om vraagt? Ik moet je zeggen dat er een wereld voor je opengaat als je minder accuraat wordt dan je was met betrekking tot je mail. Mensen bleken veel meer op te kunnen lossen zonder mij dan ik had gedacht. [zelfonthulling] Daar sta ik niet eens bij stil! Zo vanzelfsprekend strek jij almaar je vleugels uit met de boodschap ‘kom maar onder vaders vleugels’. Maar misschien kunnen die kuikentjes wel zelf hun graantjes tussen het gras uitpikken in plaats van dat vader-haan de graantjes in de opengesperde bekjes stopt. [metafoor aansluitend bij de leefwereld van de clie¨nt: Hans houdt kippen in zijn tuin] (lacht) Wat kan er nog meer gebeuren met die mail die niet geopend of herplaatst is? Niet zo veel eigenlijk, als ik eerlijk ben. Dat denk ik ook. Ik denk dat je vooral jezelf hebt opgejaagd met het idee dat die mail zich zou opstapelen. [B-Cconnectie] Maar dat hoeft dus helemaal niet het geval te zijn. Ben je nog bang dat mensen boos zullen worden als je niet zo snel reageert als ze gewend zijn? Als dat zo zou zijn, dan ben ik in e´e´n keer genezen. Dat moeten ze eens durven! Dat kan ik tegenwoordig wel hoor, lik op stuk geven. Ik werk me een aap, en ik ben geen secretaresse, ook al behandelen sommigen me zo. Kun je daar een voorbeeld van geven? (vragen naar een concrete A] Bijvoorbeeld het opvragen van bepaalde dossiers. Dan weet zo’n hotemetoot weer niet waar hij zoiets kan vinden en dan denken ze ‘effe aan Hans vragen’. Maar ik denk dan

309

310

Rationeel-emotieve therapie

T: C:

T:

C:

T: C:

T: C: T:

C: T: C: T:

C: T:

eerlijk gezegd, zoek het uit! Je hebt dan wel een titel, maar dan kun je nog wel je handjes laten wapperen. Dus dan ben je eigenlijk nijdig als je zo’n mailtje krijgt? (benoemt concrete C] Ja, dat dacht ik wel. Soms gooien ze ook afgehandelde dossiers in mijn postvakje, of ik ze maar even naar het archief wil brengen. Te gek voor woorden. [brengt nieuwe A in] Weet je, laten we het even bij die e-mail houden waarin iemand je vraagt waar hij een dossier kan vinden. Wat doe jij dan? [A beperkt houden] Dat hangt ervan af. Als het iemand is die ook voor mij wel eens wat doet, dan haal ik het op, want dat is net zo snel als terugmailen waar hij het kan vinden. Maar als het zo’n arrogante bal is, dan laat ik hem nog even in de wacht staan. Ah, dus dat kun je al wel! Ja, maar dat bedoel ik nou met opstapelen. Dan krijg je gewoon een half uur later weer een mail, dus uiteindelijk haal ik het dan toch. En wat dacht je ervan als je in beide situaties eens iets gaat veranderen? [stelt gedragsinterventie voor] Ja? Kijk, de aardige collega kun je vragen om mee naar het archief te lopen, om te vertellen hoe het werkt. En de eerstvolgende keer dat die arrogante bal mailt, verwijs je hem naar die aardige collega, want die weet dan inmiddels ook hoe hij een en ander kan vinden. Maar ik kan Fred toch niet belasten met die pipo van een Willem Jan? [een IB schemert door] En waarom niet? Waarom mag jij Fred daar niet mee belasten? [benoemt een IB] Ja, waarom niet eigenlijk? [zelfdispuut] Goed punt. Als jij blijft denken ‘ik mag Fred daar niet mee belasten, want het is zo’n aardige vent’, blijf je zelf overbelast. [B-C-connectie; functionele uitdaging] Maar dat vind ik zo’n rotmentaliteit, dan schuif je het probleem gewoon door. Dat lost ook niks op. Waarom zie je dat zo? Het is toch geen doorschuiven! Het is het begin van een structurele oplossing van iets wat voor

18 Weergave van drie sessies

C:

T: C: T: C: T: C: T: C: T:

C: T: C: T:

jou een probleem is. [E, effectieve nieuwe gedachte] Misschien dat een van de hotemetoten dan op het idee komt om een betere oplossing voor het probleem te bedenken of de mensen met de titels beter in te werken op dit soort dingen. Ik heb al allerlei ideee¨n aangedragen hiervoor en dat ook al herhaaldelijk in het teamoverleg ingebracht, maar er gebeurt niets mee! En dan ga jij dus denken ‘dan moet ik het maar weer oplossen’? [benoemt een IB] Zoiets ja. Met als resultaat? Dat er niets verandert. En jij? En ik me blijf ergeren. En wat wou je ook alweer? (lacht) Voila! (laat enige tijd een stilte bestaan en vervolgt) Dus als jij zou denken ‘misschien bedenkt iemand anders een oplossing; ik hoef niet per se alles op te lossen’, zou dat jou helpen? [E, effectieve nieuwe gedachte] Misschien, dit speelt al zo lang! Het is ook een beetje de aard van het beestje natuurlijk. Ja, dat snap ik. Die combinatie van werkdruk en jouw persoonlijkheid is een gespreid bedje voor de Moetens. De Moetens? Het valt me op dat je veel Moetens onder de oppervlakte hebt liggen. Je spreekt ze niet zo uit, maar als ik ze benoem, zoals net, dan herken je ze direct. Bijvoorbeeld ‘ik mag een ander niet met mijn probleem belasten’ of ‘ik moet het zelf oplossen’. Ik denk dat je meer van die Moetens hebt. Jij noemt dat de aard van het beestje, en dat kan waar zijn. Ik noem het Moetens, omdat het vaak ideee¨n zijn die in je hoofd zitten, en die als het ware vanzelfsprekendheden zijn waar je van uitgaat. [psycho-educatie] Je persoonlijkheid kunnen en willen we niet veranderen, maar met oefening lukt het vaak wel om die Moetens een stuk om te buigen. Ga van de week maar eens kijken of je die Moetens herkent. [huiswerk]

311

312

Rationeel-emotieve therapie

C: T: C: T:

C:

T: C: T: C: T:

O, dat weet ik zo wel, daar heb ik er een hele serie van. Mijn vrouw zegt altijd dat ik zo veeleisend ben. Tegenover anderen? Alle twee, tegenover anderen e´n mezelf. Ja, weet je Hans, je kunt niks ‘eisen’ van anderen, je collega’s, de organisatie, wat dan ook. Mensen doen precies wat zij willen en niet wat jij wil of denkt dat goed is [filosofische uitdaging op abstracte gedachte]. En dat moet ook zo. Jij kunt leren om daar anders mee om te gaan. Heb je al ideee¨n gekregen om een begin te maken met het probleem van de e-mails? Ik ga in ieder geval die piep uit mijn computer halen die aangeeft dat er een mail is binnengekomen. [verzint zelf nieuw huiswerk] Dat lijkt me fantastisch, ik zou daar eerlijk gezegd helemaal gek van worden. En verder? De e-mail beperken tot een uur ga ik in ieder geval proberen, maar ik weet niet of het lukt. Voeg eraan toe de gedachte: ‘ik hoef niet per se alles onmiddellijk op te lossen’. O ja, dat is waar. Dan gaan we de volgende keer in ieder geval stilstaan bij de e-mail en eventueel bij andere Moetens waar je aankomende week op zult stuiten.

Astrid Astrid is verwezen via de huisarts. Astrid geeft aan een jaar lang gedacht te hebben dat ze het zelf wel zou redden, maar dat gevoel heeft ze nu niet meer. Astrid (C; 36 jaar) en Bert (52 jaar) hebben veel moeite gedaan om kinderen te krijgen. Ze kregen een dochtertje maar hebben het kindje verloren kort na haar eerste verjaardag. Het dochtertje dat ze nu hebben is inmiddels bijna een jaar oud. Bij de telefonische aanmelding werd Astrids man Bert ook uitgenodigd voor het eerste gesprek, maar die wilde niet meekomen. Hier volgt een gecomprimeerde weergave van een eerste therapiegesprek.

18 Weergave van drie sessies

T: C:

T:

C:

T: C:

T: C: T: C:

T:

C:

Welkom Astrid. Vertel, wat is het probleem? Nou, zoals ik al door de telefoon zei, we hebben een kindje verloren en ik ben bang dat ik daardoor zo bezorgd ben geworden voor Melinda nu, dat ik haar niet goed vrij kan laten. (gaat in op de omstandigheden waarin het verlies plaatsvond en laat de clie¨nt het gebeuren vertellen en vervolgt) Je zei zojuist dat je bang bent dat je Melinda niet genoeg vrij laat. Wat bedoel je daar precies mee? [onspecifieke vraag naar de A of de C] Ik ga bijvoorbeeld niet met haar naar het zwembad want ik ben bang dat er dan wat kan gebeuren. Dat is natuurlijk onzin want ik ben er toch de hele tijd bij maar ik durf er gewoon niet naar toe. [antwoord in A en C] En wat vind je ervan dat je dat niet durft? [vragen naar een tweede-niveau-probleem] Ik weet het niet precies. Bert zegt dat ik me daar overheen moet zetten en me niet door angst moet laten leiden, maar kijk, hij was vroeger niet degene die met Tanja naar het zwembad ging, want hij geeft niet om zwemmen. Voel je je schuldig ten opzichte van Melinda? [opnieuw vragen naar een tweede-niveau-probleem] Dat geloof ik niet, want zij weet niet eens dat het bestaat, dat zwembad! Baal je gewoon dat je het niet durft? [idem] (begint opeens te huilen) Ik denk gewoon dat ik er niet tegen kan om daar met Melinda te zijn, terwijl ik er zo graag met Tanja was. [antwoordt met een IB] Shit dat ik nu alweer begin te huilen, ik dacht dat ik die dingen nu wel gewoon kon vertellen. Goed dat je al zo duidelijk kunt aangeven waar emotioneel gezien de schoen wringt. Ik kom hier later nog op terug. Ik wil eerst nog van je weten of je nog meer voorbeelden hebt van waar je haar niet genoeg vrij laat, zoals jij dat noemt. [vraag naar meer A’s en C’s] Ik durf haar bijvoorbeeld ook niet goed een middagje bij iemand te laten. Eerst kon ik haar helemaal niet in handen van iemand anders geven. Ik moest haar de hele tijd zelf vasthouden en de fles geven en zo, maar dat gaat nu wel. Maar ook tegenover Bert is het niet eerlijk dat ik zeg ‘laat

313

314

Rationeel-emotieve therapie

T: C: T:

C: T: C:

T: C: T:

C: T:

C:

mij het maar doen’, en tegenover mijn moeder ook niet. Die heeft zich zo verheugd op kleinkinderen en nu breng ik Melinda daar niet eens een middagje heen! Voel je je schuldig tegenover je moeder en naar Bert? [specifieke C opvragen] Dat denk ik wel. En denk je dat je Melinda ernstig tekort doet doordat je haar nog niet alleen bij je moeder laat of doordat je Bert misschien niet altijd de ruimte geeft in het contact met haar? [vraag naar B] Nee, dat heb ik toch niet zo geloof ik. Is dat raar? Nee hoor helemaal niet! Heb je nog meer voorbeelden waarvan jij denkt dat je Melinda niet vrij genoeg laat? (denkt na) Het zijn allemaal van dat soort dingen. Ik zou het nu even niet weten, maar het is eigenlijk een gevoel dat ik continu met me meedraag, alsof ik het niet goed doe, alsof ik iets moet zien te voorkomen. Wat er met Tanja is gebeurd? Zoiets ja. (wimpelt het weg) Maar dat is zo vaag op de achtergrond aanwezig. Ik weet het niet. Zullen we dan beginnen bij wat je wel weet en even wat langer stilstaan bij die drie voorbeelden die je zojuist hebt genoemd? Dat is goed. Welke van die drie is voor jou het belangrijkste? Dat je niet met Melinda naar het zwembad durft; of dat je haar niet bij je moeder een middagje durft te laten; of dat je Bert niet altijd de ruimte geeft om dingen te doen met Melinda? [laat clie¨nt een keus maken voor een A] Dat van het zwembad, daar baal ik wel van, want ik deed dat altijd met mijn vriendin. Die heeft ook een kleintje en ze heeft het al zo vaak gevraagd om mee te gaan. Ze probeert me er wel mee te helpen maar ze weet ook niet hoe want ze vindt het ook vreselijk voor mij.

De therapeut besluit in dit vroege stadium om Astrids vage angst dat ze ‘iets moet voorkomen’ niet verder te exploreren, maar om die situaties en gevoelens die voor Astrid al wat herkenbaarder

18 Weergave van drie sessies

zijn centraal te stellen. De aanname van de therapeut is dat deze emoties sterker zijn en dat daardoor de kans groter is dat interventies zullen aanslaan. Als dat het geval is, neemt Astrids vertrouwen in de therapie toe e´n in zichzelf; namelijk dat zij in staat zal zijn dit probleem het hoofd te bieden.

T: C: T:

C: T:

C:

T:

C: T: C: T: C:

Lijkt me prima om daar eerst bij stil te staan. Maar mag ik voordat we daar wat verder op ingaan nog wat opmerken? Ja natuurlijk. Je begon met me te vertellen dat je Melinda niet genoeg vrij laat. Maar is dat nu wel aan de orde? [empirische uitdaging] Nou ja, zo voelt het wel een beetje. Maar eerlijk gezegd kan ik uit deze voorbeelden niet opmaken dat je haar in haar vrijheid beknot. Wat ik wel hoor is dat je zelf veel met haar doet en het daarom niet altijd gemakkelijk vindt om haar aan Bert of aan je moeder uit handen te geven. Maar daaruit volgt nog niet dat je haar niet genoeg vrij laat! [logische uitdaging] Die conclusie heb je misschien wel onterecht getrokken. Daar hoeven we nu niet al te lang bij stil te staan maar ik wou het toch alvast gezegd hebben. Als je verkeerde conclusies trekt, kun je je daar knap vervelend bij gaan voelen. [aspecifieke B-C-connectie]. Misschien ben ik dat gaan denken omdat mijn moeder en Bert dat zeggen. Ik snap dat wel, want zij zijn weer bezorgd om mij. Nou, dat is dan heel aardig van ze dat ze zo goed op je letten en dat ze in staat zijn om aan te geven dat zij ook wat meer tijd met Melinda willen, maar dat vind ik toch iets anders dan dat jij haar ‘niet genoeg vrijlaat’. Tja ... Maar goed, je wilde stilstaan bij dat zwembad. Ja. (valt stil) (laat de stilte bestaan en moedigt dan aan) Wat gebeurt er nou? (begint te huilen) Ik zie mezelf dan daar met Tanja, Mira en Myrthe, mijn vriendin en haar dochtertje en tegelijk

315

316

Rationeel-emotieve therapie

T: C: T:

C: T: C: T:

C: T: C:

T:

C:

T: C: T:

C:

vecht ik tegen dat beeld, wil ik het niet hebben. (valt weer stil) Omdat ... (huilt en zwijgt) Ik snap het wel, je ziet als het ware de oude film weer voorbij komen. Die mooie beelden die je hebt en dat roept natuurlijk ook het gemis meteen op. (knikt en huilt) Maar dat is toch goed dat je dat kunt zien en kunt voelen. [opzetje voor E] (knikt) Ben je bang dat je deze gevoelens ook in het zwembad zal hebben als je daar bent met Melinda, want in het begin zei je ‘ik kan er niet tegen om daar te zijn met Melinda terwijl ik daar altijd met Tanja was’. [gokt de B] Misschien wel. Of bedoel je iets anders als je zegt ‘ik kan er niet tegen om daar te zijn’. [doorvragen op B-niveau] Ik weet niet precies wat ik daarmee bedoelde. Misschien is het dat wel dat ik bang ben daar ook door deze gevoelens overmand te worden. Ik wil gewoon niet de hele tijd huilen waar Melinda bij is. Straks denkt dat kind nog dat zij niet goed genoeg is en dat alles om haar zusje draait. Zij moet ook het gevoel hebben dat ze de moeite waard is. Zeg Astrid, nog even voor de zekerheid, je wil wel graag met Melinda naar het zwembad kunnen? [vraag naar doel] Of voel je je alleen maar gedwongen door Mira of anderen? Nee, dat niet, die geeft me alle tijd. (denkt na) Ja, ik wil het wel kunnen. Als Melinda het net zo leuk vindt als Tanja is dat natuurlijk enig voor het kind. En voor jou. Ja. Zoals ik het nu hoor bouw jij van tevoren spanning op doordat je denkt ‘ik mag straks niet overmand worden door hevige gevoelens van verdriet, want dat is niet goed voor Melinda’. [impliciete B-C-connectie] Ik denk het wel ja, en het is natuurlijk ook wel een beetje geˆnant om in het zwembad zo te huilen.

18 Weergave van drie sessies

T:

C:

T:

C:

T:

C: T: C: T: C: T:

C: T:

C:

(grapt) Nou, dat zien ze toch niet met al dat water. Daar kan nog wel wat bij in dat zwembad! [uitdaging met humor] (glimlacht bescheiden) Dat is waar. Maar ik wil het gewoon niet voor die kleine meid dat ik te pas en te onpas in huilen uitbarst. Maar zeg eens eerlijk, als jouw vriendin Mira een kindje had verloren en met haar tweede kindje voor het eerst naar het zwembad ging, zou jij het dan vreemd vinden als zij moest huilen? [uitdaging aan de hand van anderen] Nee, dat niet. Maar ik denk dat het Melinda zo afleidt. Dat is thuis ook vaak zo dat ze me met enorme ogen gaat zitten aankijken als ik moet huilen. Ze begrijpt daar natuurlijk niks van. Maar ze voelt het wel. Ja, dat denk ik ook dat ze het wel voelt. Misschien een domme vraag hoor, maar zou het niet ook zo kunnen zijn dat ze zoveel te zien heeft in het zwembad dat ze het dit keer niet opmerkt dat jij verdrietig bent? [empirische uitdaging) (matjes) Ja, dat kan. Het lijkt alsof je iets denkt wat je somber maakt. Ja, ik denk toch dat ze er iets aan overhoudt dat haar zusje is overleden. Maar dat hoeft toch niet negatief te zijn? [empirische uitdaging) Daar ben ik wel bang voor. Dat begrijp ik. Maar ik heb zelf een broertje gehad dat is overleden toen wij klein waren, hij was ook ouder dan ik, net als bij jullie. Ik kan je vertellen dat het wel een rol heeft gespeeld in ons gezin. Maar ik kan nou niet zeggen dat wij daar veel slechter van geworden zijn. [uitdaging met behulp van zelfonthulling] Goh, ja, eh, nee, dat hoeft niet per se natuurlijk. [formuleert zelf E] Mijn vader kon daar zelfs op hoge leeftijd nog wel eens om huilen en dat vonden wij allemaal heel gewoon. Dat was zijn verdriet, en dat vonden wij gezond. Misschien dat ik dat toch iets te veel bij haar probeer weg te houden. Ik ben zo bang haar daarmee te belasten ...

317

318

Rationeel-emotieve therapie

T:

C: T: C: T: C: T: C: T: C:

T:

C:

T: C:

T:

(vult aan) ... dat je daardoor niet meer doet wat je wı´lt doen, namelijk samen met haar naar het zwembad gaan. [B-C-connectie en doelbekrachtiging] Ja, misschien moet ik het toch maar gewoon doen. [formuleert zelf gedragsoefening] Wat? Naar het zwembad gaan met Melinda. Kijk, je kunt er natuurlijk ook over denken of je dat in stukjes wilt hakken. Hoe bedoel je? Bijvoorbeeld of je eerst eens langs het zwembad wil fietsen of zo om te kijken hoe dat voor jou is. Of samen met Bert gaan in plaats van met Mira, dat heb ik ook al eens gedacht. Dat klinkt mij heel goed. Maar je zei dat Bert niet zo van zwemmen hield. Ja, dat is wel zo, maar het is niet zo dat hij nooit mee is geweest vroeger. Hij heeft haar natuurlijk ook wel gefilmd in het zwembad. Het klinkt mij heel goed want je slaat drie vliegen in e´e´n klap. Je doet jezelf er een plezier mee; Bert wordt bij Melinda betrokken en Melinda zal het vermoedelijk ook leuk vinden. Houdt ze van in bad gaan? Ja, dat vindt ze prachtig, altijd al, van het begin af aan. Daarom denk ik dat ze het zwembad ook prachtig zal vinden. Ze lijkt in een heleboel opzichten ook echt op Tanja. Ook qua uiterlijk. (Er worden foto’s tevoorschijn gehaald en allerlei informatie wordt uitgewisseld.) Nou, goed idee. Kun je hier wat mee? Ja, ik vind het fijn dat ik erover kan praten en kan uitzoeken wat ik er zelf mee wil. Het geeft me een wat vrijer gevoel. Nou mooi.

Elly en Wim Een gecomprimeerde weergave van het tweede gesprek met een echtpaar.

18 Weergave van drie sessies

Elly en Wim zijn dertigers en hebben een dochtertje van drie jaar. Elly twijfelt of ze een tweede kind wil want ze weet niet zeker of de relatie dat kan dragen. Ze vindt Wim soms onbereikbaar in het contact, vindt dat hij te veel rookt en drinkt en ze heeft geen zin meer in seks met hem. Wim vindt dat Elly op te veel slakken zout legt en te lang doorgaat met hem op de huid te zitten. Hij ziet een tweede kind wel zitten, maar wil niet dat het Elly verder uit balans brengt. Via de huisarts zijn ze voor relatietherapie verwezen.

T:

E:

W:

T:

E:

T:

E:

We hebben de vorige keer vooral verkend wat jullie prettig en onprettig vinden aan elkaar en ik heb jullie gevraagd of je eens na wilde denken over iets wat je voor jezelf zou willen veranderen wat in de eerste plaats jezelf en in de tweede plaats ook de relatie ten goede komt. Is dat gelukt? [vragen naar huiswerk] (lacht) We hebben het er helemaal niet meer over gehad, maar ik wil ook nog wel even kwijt dat ik het al heel fijn vind dat Wim hier zit, dat hij het toch serieus neemt en dat hij deze gesprekken niet ziet als gezeur van mijn kant. Het is me erg meegevallen, dat scheelt ook, want ik ben tien jaar geleden eens ergens geweest en dat was zo’n nietszeggende figuur, dat vond ik niks, al moet ik eerlijk bekennen dat ik er toch wat aan gehad heb toen. (vraagt kort de reden na van de hulp indertijd en vervolgt met) Oke´, om op mijn vraag terug te komen. Waar willen jullie aan werken? [doelgerichte aanpak] Nou, ik denk dat Wim wel gelijk heeft met dat ik te lang door kan gaan met zeuren. Ik kan soms heel vasthoudend zijn en zie dan dat hij daarvan baalt. Misschien moet ik dan ook eerder stoppen. [formuleert doel] Dat klinkt me goed in de oren. Heb je er wat voor nodig om dat te kunnen, of ben jij zo iemand die dat kan als ze zich dat voorneemt? Ik denk dat ik dat soms wel kan als ik erop let. Maar bij andere dingen weet ik niet of me dat gaat lukken. Bijvoorbeeld dat roken, daar baal ik echt van. Dat breekt ook zo het samen-zijn op. Na het eten weet Wim niet hoe snel hij naar buiten moet om te roken, terwijl ik het dan ge-

319

320

Rationeel-emotieve therapie

W:

E: W: T:

W:

T: E:

T:

E: W: E: W:

zellig vind om nog even met zijn drietjes aan tafel een spelletje te doen. Die momenten rondom het eten zijn echt belangrijk voor mij. Ik vind dan dat hij ons een beetje in de steek laat en ik denk dan dat wij niet gezellig genoeg zijn. En om je de waarheid te zeggen, ik vind het ook vies om hem te zoenen met die asbakkenlucht; dat remt echt mijn seksuele zin. Ik heb ook nagedacht en ik wil echt weer gaan stoppen met roken want dat is goed voor mij en voor El, want ik weet hoe ze daarvan baalt. [formuleert doel] (blij) Meen je dat nou? Ja, dat meen ik, maar ik ben bang dat het weer niet gaat lukken. Begrijp ik het goed dat jullie elkaars doelen, Elly ‘stoppen met zeuren’ en Wim ‘stoppen met roken’ onderschrijven? Want in dat geval kunnen we kijken wat we kunnen doen om de kans te vergroten dat dat gaat lukken? En hoe jullie elkaar daarbij kunnen helpen. [doelbekrachtiging] Ja, maar wacht eens even, ik wil nog wel even wat rechtzetten. Het is niet zo dat ik Elly en Maartje niet gezellig of leuk genoeg vind om na het eten nog een spelletje te doen. Nou ben ik niet gek op spelletjes, dat zeg ik eerlijk, maar daarom ga ik niet weg. [empirische disputatie] Geloof je dat Elly? Jawel, maar het gebeurt zo vaak dat hij wegvlucht om te roken, dat je na verloop van tijd toch aan jezelf gaat twijfelen. Ik denk dan toch, vindt hij het niet leuk met mij of met ons. Ik krijg daar dan gewoon niet genoeg bevestiging op. Dus eigenlijk geloof je het niet. Dat geeft niet, want we kunnen naar manieren zoeken dat je dat wel gaat geloven. Wat zou voor jou helpen om te geloven dat Wim jullie wel leuk genoeg vindt? [bekrachtiging van eerdere empirische disputatie] (lacht) Dat hij me een zoen geeft voordat hij de tuin in gaat. (miskend) Met die asbakkenlucht van me? (beetje beschaamd) Op mijn voorhoofd dan. Daar wil ik eigenlijk ook nog wel wat op zeggen. Want jij zegt dat je geen zin hebt om met mij te vrijen vanwege die

18 Weergave van drie sessies

E: W: T:

T: T: W:

E: T: W: T: W: T: W: T: W:

T: W: T: W: T:

asbakkenlucht, maar dat heeft er volgens mij niks mee te maken. Jij bent altijd te moe en al ben ik nog zo gedoucht en heb ik mondwater gebruikt, jij zegt toch altijd nee. (lacht beschaamd) Jij vraagt mij nooit meer! Daar ben ik mee opgehouden want ik kreeg toch nul op het rekest. Nou wat leuk, we zitten wel meteen in het hart van de zaak. Zouden jullie alle twee wel weer seks willen hebben met elkaar? [vraag naar doel] Elly en Wim knikken bevestigend En is de seks voorheen wel plezierig geweest? (vraagt verdere details op) Waarom ben jij opgehouden haar seksueel te benaderen, Wim? [vraag naar B of C] Elly neemt eigenlijk nooit het initiatief; ook al was ik helemaal fris, dan nog maakte ze geen aanstalten. Dus nu ga ik op mijn rug liggen en wacht af. [antwoord in A- en C-gedrag] Ja, dat vind ik zo vreselijk dat hij zo demonstratief gaat liggen afwachten, dan heb ik helemaal geen zin meer. En lig je daar dan lekker te wachten en je te verheugen, Wim, of lig je daar met een ander gevoel? [vraag naar C] Nee, dat voelt niet zo lekker. Uitdagend? (lacht) Nee, dat niet. Zal ik gokken wat je voelt? Ben je dan boos? Ja, als ik eerlijk ben wel. Want ... Dan denk ik ‘nou moet jij maar eens komen, jij bent toch zo gee¨mancipeerd!’. Zoiets van ‘laat jij dan maar eens zien dat je me leuk genoeg vindt, waarom moet ik altijd degene zijn die het initiatief neemt?’ [antwoord in B] En heeft die houding effect? [vraag naar gevolgen van C] Wat bedoel je? Heb je daarmee al bereikt wat je wilt bereiken? [doelvraag] Nee, dat niet. Zo te horen bereik je zelfs het tegendeel. En kennelijk is die angst om niet leuk genoeg te zijn iets wat jullie allebei

321

322

Rationeel-emotieve therapie

E:

W: E: T:

W: T: W: T:

W: T: E: T: E:

T: E: T:

W: T: W: T:

parten speelt. Zeg Elly, vind je hem niet leuk genoeg meer om mee te vrijen? [empirische disputatie] Nee, dat is het niet. Ik ben inderdaad heel lang heel moe gebleven na de geboorte van Maartje en met al die bekkenbodemklachten heb je ook niet zo’n zin. En nu hij zich daar zo afgewezen gaat liggen voelen, dan denk ik ‘vent doe niet zo kinderachtig!’. Maar je hebt me toch ook vaak afgewezen, zeg nou zelf! Maar dan hoef jij toch nog niet zo te doen. Wacht even, want is het nou zo dat Elly jou als persoon heeft afgewezen, of heeft Elly de seks afgewezen die jij met haar wilde hebben. [logische disputatie] Ik denk de seks. Maar heb jij dat ook zo gevoeld? Ik denk dat ik mijn persoon eraan vast heb gekoppeld. Dat denk ik ook en zo te horen is dat niet nodig. Geloof je haar als ze zegt dat ze je wel leuk genoeg vindt? [check van empirische disputatie] Ja hoor, (grapt) want dat ben ik ook. Dat is dan mooi. Zeg Elly, heb je eigenlijk wel zin in seks met Wim? [vraag naar C] Ja, maar ik heb dat nooit zo goed kunnen laten merken. [antwoord in C] Want ... [doorvragen naar B] Hoe modern of gee¨mancipeerd ik ook ben, dat heb ik toch niet meegekregen van thuis. Ik weet het niet, dat zit best diep in me vast dat je dat als vrouw niet hoeft te doen. Dat je toch een beetje veroverd moet worden. Heb je daar last van Elly? Dat weet ik niet. Voordat we Maartje hadden was dat eigenlijk geen probleem. En voor jou Wim, was het voordat Maartje er was, een probleem voor jou dat jij meestal het initiatief tot seks nam? Nee, dat niet. (grapt) Die rol van ‘Willem de Veroveraar’ paste je wel? Misschien wel. En alleen maar het feit dat er, zoals bij zoveel mensen na de komst van een kind, een poosje de klad in de seks is gekomen, en jouw angst dat Elly je niet leuk genoeg meer

18 Weergave van drie sessies

W: T:

W: T: E: T: E:

T: E:

T:

E: T: E: T: E:

T: E:

W:

T:

vindt, maken dat jij met die rol, die je goed afging, bent gestopt? [check van eigen interpretatie] Ja, eigenlijk wel. Is het moeilijk om die weer op te pakken? Zou je dat willen? Of wil jij dat Elly initiatiefrijker wordt? [vraag naar doel] Nou als het weer zo kan zijn als eerst, vind ik het ook goed. Wil jij initiatiefrijker zijn, Elly? Nou, dat weet ik niet hoor. Denk er maar eens over na. Terwijl je dat net vroeg aan Wim of hij als persoon zich afgewezen voelt, dat vond ik wel interessant. Want ik denk dat ik datzelfde doe als hij van tafel weggaat. Ja ... Ik denk dan ook ‘ik doe zeker iets niet goed’ in plaats van dat ik denk ‘hij is verslaafd aan roken’. [logische disputatie] En dan zet je je hele persoonlijkheid op het spel, dat klopt. Wat zou je voortaan anders kunnen of willen denken als hij de kamer uitvlucht, iets wat voor jou behulpzamer zou zijn? [vragen naar E] Dat hij verslaafd is, maar dan word ik daar boos om. Want ... [doorvragen naar B] Dat vind ik vreselijk! Maar waarom dan? Hij moet het goede voorbeeld geven voor Maartje en hij moet goed voor zichzelf zorgen, en dat doet hij niet. [antwoord in IB] En hoe doe jij dan tegen hem als hij aan zijn verslaving toegeeft? [vraag naar C-gedrag] Ja, ik ben boos, met name rond het eten, zoals ik zei. En ik kan echt niet aardig meer tegen hem zijn als hij dan weer binnenkomt. Dan gaat ze stierend de tafel afruimen en dan moet ik echt even uit haar buurt blijven. Dan breng ik meestal Maartje maar naar bed en hoop dat het weer over is als ik beneden kom. Zeg Elly, bereik jij met jouw gedrag wat je wilt? Ik bedoel, heeft jouw boosheid en negeren van Wim er al toe bijgedragen dat hij stopt met roken?

323

324

Rationeel-emotieve therapie

E: W: T:

E:

T: E: T:

E: T:

T:

E: T:

E:

Nee, bepaald niet. Erger nog, ik voel me dan extra schuldig tegenover Maartje, daar baal ik zelf ook van natuurlijk. Is het nou zo dat Wim in alle opzichten geen goed voorbeeld aan Maartje geeft, of doet hij dat alleen met dat roken? [zwart-witdenken uitdagen] Wim is een leuke vader, daar heb ik niks over te klagen. Maar dat roken vind ik echt een heel slechte gewoonte. [formuleert per ongeluk E] En hoe voelt het voor jou als je het uitspreekt zoals je nu doet? Wat bedoel je? Kijk, wat je nu zegt klinkt heel goed. Je zegt in feite: ‘Wim geeft meestal het goede voorbeeld, maar met het roken niet’. [bekrachtiging van E] Maar als jij boos wordt als hij van tafel gaat voor een sigaret, dan zeg je dat waarschijnlijk niet tegen jezelf. Dan IS Wim als het ware e´e´n grote rokende sigaret, alsof hij ten opzichte van Maartje niks anders is of doet dan dat. [formuleren van IB met overdrijving] (lacht) Dat herken ik wel. Ik overdrijf eigenlijk, wil je zeggen. Ja, in wezen wel. Als je op dat soort, voor jou kritieke momenten, Wim zou kunnen zien als ‘Het Doorgaans Goede Voorbeeld, maar nu even niet’ zou het toch anders voelen voor jou en hem. Elly en Wim lachen allebei bevestigend. Nu we dit besproken hebben, heb je misschien ook al een idee, Elly, hoe je jezelf zou kunnen helpen met het doel dat je hebt gesteld, namelijk op tijd stoppen met zeuren en wat minder vasthoudend zijn in het voor het voetlicht brengen van je standpunt. (lacht) Nou nee, ik zie even het verband niet. Vasthoudendheid is goed natuurlijk, maar als je het zelf ook ervaart als te vasthoudend, dan vind je vermoedelijk dat Wim anders moet doen. Moet met hoofdletters dan. Dat Moeten is vaak wat overmatige vasthoudendheid veroorzaakt. [B-C-connectie] Ja, maar als ik wat tegen hem zeg over iets wat is misgelopen, dan doet hij vaak alsof hij me niet hoort, of hij knikt

18 Weergave van drie sessies

T:

E:

T: W: T: W: T: W: T:

E: W: T:

W: T:

zo van ‘ja ja dat weten we nou wel’, en daar kun je me echt mee op de kast krijgen. Je bedoelt dat je jezelf dan de kast op jaagt. Want jij gaat namelijk denken ‘hij moet wel naar me luisteren’, en daarmee jaag je jezelf op. [verbreken van A-connectie] Dat kan wel zijn, maar als hij laat merken dat hij me serieus neemt, dan word ik niet kwaad. [opnieuw leggen van A-C-connectie] Dat is waar. Vermoedelijk Wim, doe jij ook iets Moeterigs. Wat dan? Wat denk jij als Elly weer over iets begint te zeuren? ‘Daar heb je datzelfde gezeur weer’. En zeuren ... [doorvragen naar B] (lacht) Dat moet ze niet doen. Dus jullie hebben alle twee iets Moeterigs tegenover elkaar. Dat is niet ernstig hoor, want dat hebben alle mensen. Maar in dit voorbeeld zou het Wim enorm helpen als hij zou kunnen denken ‘oke´, Elly zeurt nu, maar dat mag ze doen, ook al vind ik het niet fijn’. Want als je die houding zou hebben Wim, zou je vermoedelijk wat meer openstaan voor contact en minder boosheid oproepen bij Elly. En jij Elly, als jij zou kunnen denken, ‘het is moeilijk voor Wim om te horen wat ik nu ga zeggen, maar dat geeft niet, ik vind het belangrijk om te zeggen, en ook al komt het nu niet helemaal aan, dan kan het later ook nog duidelijk worden’, zou dat ook niet meer openheid tegenover hem betekenen? [formuleren van E] Dat wel, maar dat is helemaal niet zo gemakkelijk. Nee, dat denk ik ook niet. Het is al heel wat dat je snapt wat ik bedoel en dat jullie de bereidheid hebben je ervoor in te spannen. Hebben jullie genoeg ideee¨n voor de komende twee weken? Ja zeker wel. Maar we hebben het nu nog niet over het stoppen met roken gehad. Daar zie ik echt tegenop. Zullen we dat voor de volgende keer op de agenda zetten?

325

Bijlage 1 RET-supervisoren1

Wouter Backx Instituut voor RET Postbus 316 2000 AH Haarlem [email protected] Drs. Roderik Bender Van Noordtkade 56-d 1013 BZ Amsterdam [email protected] Drs. Irene Breel Psychologenpraktijk Driebergen Boterbloem 2 3972 SC Diebergen [email protected] Drs. Marcel van Bronswijk Schouten & Nelissen Van Heemstraweg West 5 Postbus 266 5301 PA Zaltbommel [email protected] Drs. Yvonne Hartgers Praktijk voor RET Postbus 592 2300 AN Leiden [email protected] 1 In deze lijst zijn de Nederlandse RET-supervisoren opgenomen die Fellow of Associate Fellow van het Albert Ellis Institute in New York zijn en die positief hebben gereageerd op het verzoek hun naam in deze lijst te mogen opnemen.

G. Jacobs, Rationeel-emotieve therapie, DOI 10.1007/978-90-313-6564-7, © 2008 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij

Bijlage 1 RET-supervisoren

Drs. Frank Heynen Dr. Gerard Schippers Instituut voor Rationele Therapie Fransestraat 83 6524 HX Nijmegen [email protected] Drs. Gidia Jacobs CenSeRe Papelaan 85 d 2252 EG Voorschoten [email protected]/www.censere.nl Drs. Carin Prins & Partners Bloemendaalseweg 151 2061 CY Bloemendaal [email protected] Drs. Hilda van der Steen Instituut voor RET Postbus 316 2000 AH Haarlem info@ret- en -psychotherapie.nl Drs. Alice Zandbergen Veldstraat 19 6533 CA Nijmegen [email protected] Drs. Theo IJzermans Reinier Vinkeleskade 3 (I) 1071 SN Amsterdam www.ijzermans.org

327

Bijlage 2 Post-hbo- en postdoctorale RET-opleidingen

Instituut voor Rationeel-Emotieve Training Postbus 316 2000 AH Haarlem bezoekadres: Jansweg 52, Haarlem www.ret-instituut.nl Dit instituut is geaffilieerd met het Albert Ellis Institute te New York en verzorgt basis- en vervolgopleidingen en workshops in de RET voor onder andere psychologen, psychiaters, huisartsen, bedrijfsartsen, (bedrijfs)maatschappelijk werkers, pedagogen, gezinstherapeuten, (sociaal-psychiatrisch) verpleegkundigen, personeelsfunctionarissen, organisatieadviseurs en trainers. Instituut voor Rationele Therapie Fransestraat 83 6524 HX Nijmegen www.rationeletherapie.nl Dit instituut verzorgt een postdoctorale opleiding voor psychologen en maatschappelijk werkers met VO. De cursus ‘rationele therapie’ is onderdeel van de opleiding ‘rationele therapie en gedragstherapie’ en gaat van start nadat men leertherapie heeft gedaan en de basiscursus gedragstherapie heeft gevolgd. RINO Noord-Holland Leidseplein 5 1017 PR Amsterdam www.rino.nl De RINO biedt een cursus RET voor hulpverleners in de (a)ggz met enige jaren ervaring in de hulpverlening en een cursus voor de toepassing van de RET in groepsverband (volwassenen).

G. Jacobs, Rationeel-emotieve therapie, DOI 10.1007/978-90-313-6564-7, © 2008 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij

Bijlage 2 Post-hbo- en postdoctorale RET-opleidingen

Schouten & Nelissen Van Heemstraweg-West 5 Postbus 266 5300 AG Zaltbommel www.sn.nl Schouten & Nelissen verzorgt in samenwerking met het Albert Ellis Institute in New York de ‘Rational Effectiveness Training’ voor trainers, organisatieadviseurs en gezondheidszorgwerkers in het bedrijfsleven.

329

Bijlage 3 Informatie over het Albert Ellis Institute

Albert Ellis Institute 45 East 65 th Street New York, NY 10021-6593 USA www.rebt.org Het Albert Ellis Institute geeft jaarlijks een catalogus uit waarin opgenomen: – informatie over de trainingen en opleidingen voor professionals; – een overzicht van de samenwerkende trainingsinstituten over de hele wereld; – literatuur voor professionals (te bestellen); – zelfhulpmaterialen voor clie¨nten (te bestellen); – dvd’s van therapiesessies ten behoeve van professionals (te bestellen). Medewerkers van het Instituut zijn betrokken bij het vaktijdschrift Journal of Rational-Emotive & Cognitive-Behavior Therapy. Een abonnement op dit tijdschrift is de moeite waard.

G. Jacobs, Rationeel-emotieve therapie, DOI 10.1007/978-90-313-6564-7, © 2008 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij

Bijlage 4 Uitdagingsstrategiee¨n en -stijlen

Overzicht van mogelijke combinaties uit het artikel van Kopec, Beal & DiGiuseppe (1994) uitdagingsstrategie:

logisch

filosofisch

empirisch

pragmatisch

rationeel alternatief

retorische stijl: didactisch

D – L*

D-F

D-E

D-P

D - Ra

socratisch

S - L**

S-F

S-E

S-P

S - Ra

metafoor

M–L

M-F

M-E

M-P

M - Ra

humor

H–L

H-F

H-E

H-F

H - Ra

*D - L is een logische uitdaging op een didactische manier gepresenteerd. **S - L is een logische uitdaging op een socratische manier gepresenteerd.

In dit overzicht zijn ‘logisch’ en ‘filosofisch’ uit elkaar gehaald. Met logisch wordt gedoeld op vragen als ‘hoe volgt y uit x’ en ‘hoe word je een .... als je ... doet’. Met filosofisch wordt gedoeld op vragen als ‘stel dat we met zijn allen zouden kunnen vaststellen dat jij een rare snuiter bent, zou je jezelf dan als rare snuiter kunnen accepteren?’

G. Jacobs, Rationeel-emotieve therapie, DOI 10.1007/978-90-313-6564-7, © 2008 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij

Literatuur

Aarts, H. (2007). De corrosie van de ijzeren wil. Ons doelgericht gedrag. De Psycholoog, 70-79. APA (1994). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (4th edition). Washington, DC: American Psychiatric Association. Appelo, M., & Gaag, M. van der (1998). Cognitieve gedragstherapie bij psychosen. Houten: Bohn Stafleu van Loghum. Awards for Distinguished Professional Contributions, 1985 (1986). American Psychologist, 41, 380 - 397. Backx, W. (1991). Formulier voor biografische gegevens. Haarlem: Instituut voor RET. Bannink, F. (2006). Oplossingsgerichte vragen. Handboek oplossingsgerichte gespreksvoering. Amsterdam: Harcourt. Beck, A. (1979). Cognitive therapy and the emotional disorders. New York: International University Press. Beck, A.T., Rush, A.J., Shaw, B.F., & Emery, G. (1979). Cognitive therapy of depression. New York: The Guilford Press. Bender, R., & Dijkman, A. (2005). RET Handboek voor ouders. Zaltbommel: Thema. Bernard, M.E., & Joyce, M.R. (1984). Rational-Emotive Therapy with children and adolescents. New York: John Wiley & Sons. Beutler, L.E., Malik, M., & Alimohamed, S. e.a. (2004). Therapist variables. In: M.J. Lambert, Bergin’s & Garfield’s Handbook of psychotherapy and behaviour change (5th edition). New York: John Wiley & Sons. Bie, W. de (1995). Meneer Foppe over de Rooie. Amsterdam: De Harmonie. Bieling, P.J., McCabe, R.E., & Antony, M.M. (2006). Cognitive-behavioral therapy in a group. New York: The Guilford Press. Bishop, W., & Fish, J.M. (1999). Questions as Interventions: perceptions of Socratic, Solution Focused, and Diagnostic Questioning Styles. Journal of Rational-Emotive & Cognitive-Behavior Therapy, 17, 2, 115-140. Boelen, P.A., & Baars, L.P.Y. (2004). Twee studies naar psychometrische eigenschappen en normgegevens van de Belief Scale. Gedragstherapie, 37, 275-291. Boelen, P.A., Bout, van den, J., & Hout, van den, M.A. (2003). De rol van negatieve cognities bij gecompliceerde rouw: een correlationele studie. Gedragstherapie, 36, 179195. Boelen, P.A., Kip, H.J., Voorsluijs J.J., & Bout, J. van den (2004). Irrational beliefs and basic assumptions in bereaved university students: a comparison study. Journal of Rational-Emotive & Cognitive-Behavior Therapy, 22, 2, 111-130. Bo¨gels, S., & Arntz, A. (1996). Persoonlijkheidsstoornissen. In: W. Vandereycken, C.A.L. Hoogduin & P.G.M. Emmelkamp (red.), Handboek psychopathologie, deel 3. Houten: Bohn Stafleu van Loghum.

G. Jacobs, Rationeel-emotieve therapie, DOI 10.1007/978-90-313-6564-7, © 2008 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij

Literatuur

Bo¨gels, S.M., & Oppen, P. van (1999). Cognitieve therapie: theorie en praktijk. Houten: Bohn Stafleu van Loghum. Bokun, B. (2000). Humor Therapy 2. London: Tiger & Tyger. Braet, C. & Scholing, A. (1999) Cognitieve therapie bij kinderen en jeugdigen. In: S.M. Bo¨gels & P. van Oppen (1999), Cognitieve therapie: theorie en praktijk. Houten: Bohn Stafleu van Loghum. Bridges, K.R., & Sandermann, R. (2002). The Irrational Beliefs Inventory: cross cultural comparisons between American and Dutch samples. Journal of Rational-Emotive & Cognitive-Behavior Therapy, 20(1), 65-71. Broder, M. (1985). Divorce and separation. In: A. Ellis & M. Bernard (Eds.), Clinical applications of Rational-Emotive Therapy. New York: Plenum Press. Burlgame, G., MacKenzie, K.R., & Strauss, B. (2004). Small-group treatment: evidence for effectiveness and mechanisms of change. In: M.J. Lambert, A.E. Bergin, & S.L. Garfield (Eds.), Bergin & Garfield’s Handbook of psychotherapy and behavior change (5th edition). New York: John Wiley & Sons. Cladder, A., & Waart, M.B.C. de (1997). Een cognitief gedragstherapeutisch programma. Kind en Adolescent, 18(4), 200-217. Clarkin, J.F. & Levy, K.N. (2004). The influence of client variables on psychotherapy. In: M.J. Lambert, Bergin & Garfield’s Handbook of psychotherapy and behaviour change (5th edition). New York: John Wiley & Sons. Croon, J.H., & Aken, A.R.A. van (1979). De antieke beschaving in hoofdlijnen. Amsterdam/ Brussel: Elsevier. David, D., & McMahon, J. (2005). Cognitive restructuring and mental contamintion: an empirical re-conceptualization. Journal of Rational-Emotive & Cognitive-Behavior Therapy, 23(1), 21-56. David, D., Aurora, S., Kallay, E., & Macavei, B. (2005). A synopsis of Rational-Emotive Behavior Therapy (REBT); fundamental and applied research. Journal of RationalEmotive & Cognitive-Behavior Therapy, 23(3), 175-222. Diekstra, R.F.W. (1976/2006). Ik kan denken, voelen wat ik wil. Lisse: Swets & Zeitlinger. Diekstra, R.F.W., & Dassen, W.F.M. (1979). Inleiding tot de rationele therapie. Lisse: Swets & Zeitlinger. Diekstra, R.F.W., Knaus, W.J., & Ruys, T. (1982). Rationeel-Emotieve Educatie. Een trainingsprogramma voor kinderen en volwassenen. Lisse: Swets & Zeitlinger. DiGiuseppe, R. (1983). Rational Emotive Therapy and Conduct Disorders. In: A. Ellis & M. Bernard (Eds.), Rational-emotive approaches to the problems of childhood. New York: Plenum Press. DiGiuseppe, R. (1989). Cognitive therapy with children. In: A. Freeman, K. Simon, L. Beutler & H. Arkowitz (Eds.), Comprehensive handbook of cognitive therapy. New York: Plenum Press. DiGiuseppe, R. (1991). Comprehensive cognitive disputing in RET. In: M.E. Bernard, Using Rational-Emotive Therapy effectively. New York: Plenum Press. DiGiuseppe, R. Leaf, R., & Linscott, J. (1993). The therapeutic relationship in rationalemotive therapy: some preliminary data. Journal of Rational-Emotive & Cognitive-Behavior Therapy, 11(4), 223-233. Dryden, W. (1990). Creativity in Rational-Emotive Therapy. Exeter: Gale Centre Publications. Dryden, W. (1999). Beyond LFT and discomfort disturbance: The case for the term ‘non-ego disturbance’. Journal of Rational-Emotive and Cognitive-Behavior Therapy, 17(3), 165-200. Dunlop, K .L. (1936). Elements of Psychology. St. Louis, MO: Mosby. Ellis, A. (1952). What is normal sex behavior? Complex, 8, 41-51.Ellis, A. (1953). Mar-

333

334

Rationeel-emotieve therapie

riage counselling with couples indicating sexual incompatibility. Marriage and Family Living, 15, 53-59. Ellis, A. (1954). Female sexual response and marital relations. Social Problems, 1, 152 155. Ellis, A. (1958). Sex without guilt. California: Wilshire Book Company. Ellis, A. (1962). Reason and emotion in psychotherapy. Secaucus: The Citadel Press. Ellis, A. (1963). The intelligent women’s guide to manhunting. New York: Lyle Stuart. Ellis, A. (1965). Showing clients they are not worthless individuals. Voices, 2, 74-77. New York: IRET (reprint). Ellis, A. (1966). How to raise an emotionally healthy, happy child. Palo Alto, CA: Wilshire Book Company. Ellis, A. (1971). Growth through reason. Palo Alto, CA: Science and Behavior Books. Ellis, A. (1975). The treatment of sexual disturbance. Journal of Marriage and Family Counselling, 1, 111-121. Ellis, A. (1977a). Research data that supports the clinical and personality hypothesis of RET and other modes of cognitive-behavior therapy. The Counselling Psychologist, 7(1), 2-27. Ellis, A. (1977b). Fun as psychotherapy. Rational Living, 12(1), 2-6. Ellis, A. (1978). The problem of achieving scientific cognitive-behavior therapy. The Counselling Psychologist, 7(3), 21-24. Ellis, A. (1979). Discomfort anxiety: A new cognitive-behavioral construct (part I). Rational Living, 14(2), 3-8. Ellis, A. (1980). Discomfort anxiety: A new cognitive-behavioral construct (part II). Rational Living, 15(1), 25-30. Ellis, A. (1989). Overcoming resistance. New York: Springer. Ellis, A. (1991). The revised ABC’s of Rational-Emotive Therapy (RET). Journal of Rational-Emotive & Cognitive-Behavior Therapy, 9(3), 139-172. Ellis, A. (1992). Ethics and the therapist’s honesty. Voices, 31-35. Ellis, A. (1993). Reflections on Rational-Emotive Therapy. Journal of consulting and clinical psychology, 61(2), 199-201. Ellis, A. (1994). Reason and emotion in psychotherapy. Revised and updated. New York: Carol Publishing Group. Ellis, A. (1995). Changing Rational-Emotive Therapy (RET) to Rational Emotive Behavior Therapy (REBT). Journal of Rational-Emotive & Cognitive-Behavior Therapy, 13(2), 85-89. Ellis, A. (2003a). Sex without guilt in the 21st century. Fort Lee: Barricade Books. Ellis, A. (2003b). The relationship of REBT to social psychology. Journal of RationalEmotive & Cognitive-Behavior Therapy, 21(1), 5-20. Ellis, A. (2004a). Why I (really) became a therapist. Journal of Rational-Emotive & Cognitive-Behavior Therapy, 22(2), 73-78. Ellis, A. (2004b). How my theory and practice pf psychotherapy has influenced and changed other psychotherapies. Journal of Rational-Emotive & Cognitive-Behavior Therapy, 22(2), 9-84. Ellis, A. (2004c). Why REBT is the most comprehensive and effective form of behavior therapy. Journal of Rational-Emotive & Cognitive-Behavior Therapy, 22(2), 85-92. Ellis, A. (2006). Rational-Emotive Behavior Therapy and the Mindfulness Based Stress Reduction Therapy of Jon Kabat-Zinn. Journal of Rational-Emotive & Cognitive-Behavior Therapy, 24(1), 63-78. Ellis, A. (2007). Overcoming resistance. A Rational-Emotive Behavior Therapy integrated approach (2nd edition). New York: Springer.

Literatuur

Ellis, A., & Abrams, M. (1994). How to cope with a fatal illness. New York: Barricade Books. Ellis, A., & Backx, W. (2000). Moeten maakt gek. Baarn: Anthos. Ellis, A., & Bernard, M. (1985). Clinical applications to Rational-Emotive Therapy. New York: Plenum. Ellis, A., & DiGiuseppe, R. (1993). Are inappropriate or dysfunctional feelings in RET qualitative or quantitative? Cognitive Therapy and Research, 17(5), 471-477. Ellis, A., & Dryden, W. (1993). A therapy by any other name? The Rational Emotive Therapist, 1, 2. Ellis, A., & Dryden, W. (2007). The practice of Rational Emotive Behavior Therapy (2nd edition). New York: Springer. Ellis, A., & Harper, R. (1975). A new guide to rational living. California: Wilshire Book Compagny. Ellis, A., McInerney, J., DiGiuseppe, R., & Yeager, R. (1988). Rational-Emotive Therapy with alcoholics and substance abusers. New York: Pergamon Press. Ellis, A., Sichel, J.L., Yeager, R.J., Dimattia, D.J., & DiGiuseppe, R. (1989). RationalEmotive Couples Therapy. New York: Pergamon Press. Epictetus (z.d.) Encheiridion, handboekje. Amsterdam: De Driehoek, Symposion Reeks. Eschenroeder, Chr. (1979). Different therapeutic styles in Rational-Emotive Therapy. Rational Living, 14(1), 3-7. Essen, T. van, & Schouwenberg, H.C. (2004). Morgen begin ik. Chronisch uitstelgedrag herkennen, begrijpen en bestrijden. Zaltbommel: Thema. Farrelly, F., & Brandsma, J. (1974). Provocative therapy. Capitola: Meta Publications. Frank, J.D., & Frank, J.B. (1991). Persuasion and healing: a comparative study of psychotherapy (3rd edition). Baltimore: John Hopkins University Press. Frankl, V.E. (1978). De zin van het bestaan. Een inleiding tot de logotherapie. Rotterdam: Ad Donker. Gaag, M. van der, Valmaggia, L., Meer, R. van, & Slooff, C. (2005). Gedachten uitpluizen: cognitieve gedragstherapie bij achterdocht en stemmen. Stichting Cognitie en Psychose. Garfield, S.L. (1989). The client-therapist relationship in Rational-Emotive Therapy. In: M.E. Bernard & R. DiGiuseppe, Inside Rational-Emotive Therapy. A critical appraisal of the theory and therapy of Albert Ellis. San Diego: Academic Press. Gerboode, F.A., & Moore, R.H. (1994). Beliefs and Intentions in RET. Journal of Rational-Emotive & Cognitive-Behavior Therapy, 12(1), 27-46. Gilbert, M., Ciccolini, T., & Mander, A. (2005). Cost-effective use of Rational Emotive Behavior Therapy in a public mental health service. Journal of Rational-Emotive Behavior Therapy & Cognitive-Behavior Therapy, 23(1), 71-77. Glaser, N.M., Kazantzis, N., Dean, F.P., & Oades, L.G. (2000). Critical issues in using homework assignments within cognitive-behavioral therapy of schizophrenia. Journal of Rational-Emotive & Cognitive-Behavior Therapy, 18(4), 247-261. Guterman, J.T. & Rudes, J. (2005). A solution-focused approach to rational-emotive behavior therapy: toward a theoretical integration. Journal of Rational-Emotive & Cognitive-Behavior Therapy, 23(3), 223-244. Hafkenscheid, A. (2007). Evidence-Based Practice (EBP) of Practice-Based Evidence (PBE)? Gedragstherapie, 40, 125-139. Hagaa, D.A.F., & Davison, G.C. (1991). Disappearing differences do not always reflect healthy integration: an analysis of cognitive therapy and rational-emotive therapy. Journal of Psychotherapy Integration, 1(4), 287-303. Harrington, N. (2005). Dimensions of frustration intolerance and their relationship to self-control problems. Journal of Rational-Emotive & Cognitive-Behavior Therapy, 23(1), 1-20.

335

336

Rationeel-emotieve therapie

Harris, S., Davies, M.F., & Dryden, W. (2006). An experimental test of a core REBT hypothesis: evidence that irrational beliefs lead to physiological as well as psychological arousal. Journal of Rational-Emotive & Cognitive-Behavior Therapy, 24(2), 101-111. Hartgers, Y. (1990). RET en groepstherapie. In: M. Kwee, Denken en doen in psychotherapie. Den Haag/Londen: East-West Publications. Hawton, K., Salkovskis, P.M., Kirk, J., & Clark, D.M. (1989). Cognitive behaviour therapy for psychiatric problems. New York: Oxford University Press. Heiden, C. van der, Poppe, M., Stigter, E. de & Stolk, E. (2007). Metacognities en gegeneraliseerde angst: theorie en behandeling. Houten: Bohn Stafleu van Loghum. Hengeveld, M.W. & Brewaeys, A. (2001). Behandelingsstrategiee¨n bij seksuele disfuncties. Houten: Bohn Stafleu van Loghum. Hermans, H., & Kwee, M. (1990). RET en zelfhulp. In: M. Kwee, Denken en doen in psychotherapie. Den Haag/Londen: East-West Publications. Hermans, D., Eelen, P., & Orlemans, H. (2007). Gedragstherapie. Houten: Bohn Stafleu van Loghum. Hollon, S.D., & Beck, A.T. (2004). Cognitive and cognitive behavioural therapies. In: M.J. Lambert, Bergin & Garfield’s Handbook of psychotherapy and behaviour change (5th edition). New York, John Wiley & Sons. Hornsveld, R.H.J., Nijman, H.L.I., & Kavelaars, M.M. (2001). Evaluatie van een cognitief-gedragstherapeutisch programma voor chronisch psychotische terbeschikkinggestelden. Gedragstherapie, 36, 165-177. Horvath, A.Th., & Velten, E. (2000). SMART Recovery1: Addiction recovery support from a cognitive-behavioral perspective. Journal of Rational-Emotive & Cognitive-Behavior Therapy, 18(3), 181-187. Huber, Ch.H., & Baruth, L.G. (1989). Rational-Emotive Family Therapy. A systems perspective. New York: Springer. IJzermans, Th., & Bender, R. (2004). Hoe maak ik van een olifant weer een mug... Rationele effectiviteitstraining voor gevorderden. Zaltbommel: Thema. IJzermans, Th., & Dimattia, D. (1993). Produktief denken. Handleiding voor trainers. Amsterdam: Boom. IJzermans, Th., & Dirkx, C. (1994). Beren op de weg, spinsels in je hoofd. Omgaan met emoties op het werk. Zaltbommel: Thema. Jacobs, G, (2003). Albert Ellis: de kruisbestuiving van de seksuologie en de rationeelemotieve therapie. Tijdschrift voor Seksuologie, 27(4), 195-200. Jacobs, G, Muller, N., & Brink, E. ten. (2001). Uit de knoop. Rationeel-emotieve therapie en andere cognitieve gedragsbenaderingen bij kinderen en adolescenten. Houten: Bohn Stafleu van Loghum. Janssen, E., Everaerd, W., Spiering, M., & Janssen, J. (2000). Automatic processes and the appraisal of sexual stimuli: toward an information processing model of sexual arousal. The Journal of Sex Research, 37, 8-23. Johnson, W. (1981). So desperate to fight. An innovative approach to chronic illness. New York: Institute for Rational Living. Johnson, M.H., & Kazantis, N. (2004). Cognitive-behavior therapy for chronic pain: strategies for the succesful use of homework assignments. Journal of Rational-Emotive and Cognitive-Behavior Therapy, 22, 145-151. Jongh, A. de, & Broeke, E. ten (2003). Handboek EMDR. Lisse: Swets & Zeitlinger. Kazantzis, N., Deane, F.P., & Ronan, K.R. (2000). Homework assignments in cognitive and behavioral therapy: a meta-analysis. Clinical Psychology: Science and Practice, 7, 189202. Kazantzis, N., & Lampropoulos, G.K. (2002). The use of homework in psychotherapy: an introduction. In Session: Psychotherapy and Practice, 58, 487-488.

Literatuur

Keijsers, G.P.J., Minnen, A. van, & Hoogduin, C.A.L. (2004). Protocollaire behandelingen in de ambulante geestelijke gezondheidszorg. Houten: Bohn Stafleu van Loghum. Kindt, M. (2007). Van scholenstrijd naar techniekenstrijd. En waar blijft de ideee¨nstrijd? De Psycholoog, 42, 304-306. Kindt, M., & Arntz, A. (2003). Cognitieve gedragstherapie. In: N. Nicolaı¨, Handboek psychotherapie na seksueel misbruik. Utrecht: De Tijdstroom. Kirk, J. (1989). Cognitive-behavioural assessment. In: K. Hawton, P.M. Salkovskis, J. Kirk & D.M. Clark, Cognitive behaviour therapy for psychiatric problems. New York: Oxford University Press. Kopec, A.M., Beal, D., & DiGiuseppe, R. (1994). Training in RET: Disputational strategies. Journal of Rational-Emotive & Cognitive-Behavior Therapy, 12(1), 47-60. Korrelboom, C.W., & Kernkamp, J.H.B. (1993). Gedragstherapie. Muiderberg: Dick Coutinho. Korrelboom, K., & Broeke, E. ten, (2004). Geı¨ntegreerde cognitieve gedragstherapie. Handboek voor theorie en praktijk. Bussum: Coutinho. Kubie, L.S. (1971) The destructive potential of humor in psychotherapy. American Journal of Psychiatry,127, 861-866. Kushnir, T., & Malkinson, R. (1993). A rational-emotive group intervention for preventing and coping with stress among safety officers. Journal of Rational-Emotive & Cognitive-Behavior Therapy, 11(4), 195-206. Kwee, M.G.T. (1989). Multimodale Anamnese Psychotherapie. Lisse: Swets & Zeitlinger. Kwee, M., & Ellis, A. (1998). The interface between rational emotive therapy(REBT) and Zen. Journal of Rational-Emotive & Cognitive-Behavior Therapy, 16(1), 5-43. Lambert, M. J. (2004). Bergin & Garfield’s Handbook of psychotherapy and behavior change (5th edition). New York: John Wiley & Sons. Lange, A. (2006). Gedragsverandering in Gezinnen, Cognitieve gedrag- en systeemtherapie (8e, herziene druk). Groningen: Wolters-Noordhoff. Lankveld, J. van (1998). Seksuele disfuncties. Houten: Bohn Stafleu van Loghum. Lankveld, J. van (2007). Omgaan met een seksueel probleem. Houten: Bohn Stafleu van Loghum. LeDoux, J.E. (1996). The emotional brain. New York: Touchstone. Linehan, M.M. (1996). Borderline persoonlijkheidsstoornis. Handleiding voor training en therapie. Lisse: Swets & Zeitlinger. Londen, A. van, Biloen, A., Cladder, H., Leuvelink, J., & Londen, M. van (1979). Vaardigheden voor ouders. Lisse: Swets & Zeitlinger. Mahoney, M.J., Lyddon, W.J., & Alford, D.J. (1989). An evaluation of the RationalEmotive Theory of psychotherapy. In: M.E. Bernard & R. DiGiuseppe, Inside RationalEmotive Therapy. A critical appraisal of the theory and therapy of Albert Ellis. San Diego: Academic Press. Malkinson, R. (1996). Cognitive behavioral grief therapy. Journal of Rational-Emotive & Cognitive-Behavior Therapy, 14(3), 155-172. Malkinson, R., & Ellis, A. (2000). The application of REBT in traumatic and nontraumatic loss. In: R. Malkinson, S. Rubin, & E. Witzum, Traumatic and nontraumatic loss and bereavement. Madison: Psychosocial Press. Mitgutsch, W.A. (1987). Het land van de geslagen kinderen. Amsterdam: Van Gennep. Moor, W. de (1989). Stress- en conflictmanagement. Een constructivistische benadering. Deventer: Van Loghum Slaterus. Neenan, M., & Dryden, W. (1999). When laddering and the downward arrow can be used as adjuncts to inference chaining in REBT assessment. Journal of RationalEmotive & Cognitive-Behavior Therapy, 17(2), 95-104.

337

338

Rationeel-emotieve therapie

Neenan, M., & Dryden, W. (2001). Learning from errors in Rational Emotive Behaviour Therapy. London/Philadelphia: Whurr publishers. Nicolaı¨, N. (red.) (2003). Handboek psychotherapie na seksueel misbruik. Utrecht: De Tijdstroom. Olevitch, B.A. (1995). Using cognitive approaches with the seriously mentally ill.Dialogue across the barrier. Westport, CT/Londen: Praeger. Raitt, A. (1986). Weight control: A rational-emotive approach. In: W. Dryden & P. Trower (Eds.), RET: Recent developments in theory and practice. Bristol: IRET. Rieckert, J. & Mo¨ller, A.T. (2000). Rational-Emotive Behavior Therapy in the treatment of Adult victims of childhood sexual abuse. Journal of Rational-Emotive & CognitiveBehavior Therapy, 18(2), 87-101. Richman, J. (1996). Points of correspondence between humor and psychotherapy. Psychotherapy, 33, 560-566. Robb, H. (2002). Practicing Rational Emotive Behavior Therapy and religious clients. Journal of Rational-Emotive & Cognitive-Behavior Therapy, 20(3/4), 169-200. Roest, K. (1999). Niets moet, alles mag. Praktische handleiding voor gezond denken en zelfvertrouwen. Zoetermeer: Boekencentrum. Rood, Y. & Visser, S. (2003). Principes van cognitieve gedragstherapie bij patie¨nten met een somatoforme stoornis in de ggz. In: Feltz-Cornelis, C. van der, & Horst, H. van der, Handboek somatisatie. Utrecht: De Tijdstroom. Scheel, M.J., & Hanson, W.E., & Razzhavaikina, T.I. (2004). The process of recommending Homework in psychotherapy: a review of the therapist delivery methods, client acceptability, and factors that affect compliance. Psychotherapy: Theory, Research, Practice, 41, 38-55. Schiller, P., & Ellis, A. (1992). Founder’s column: an interview with Albert Ellis. Contemporary Sexuality, 26(10), 4-5. Schippers, G.M. (1996). Cognitive-gedragstherapie: rationalistisch of constructivistisch. Gedragstherapie, 29(4), 315-330. Schmidt, N., & Woolaway-Bickel (2000). The effects of treatment compliance on outcome in cognitive-behavioral therapy for panic disorder: quality versus quantity. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 68(1), 13-18. Schnarch, D.M. (1990). Therapeutic uses of humor in psychotherapy. Journal of Family Psychotherapy, 1, 75-86. Schoemaker, B. (1991). Niet gehoord en niet gezien. Verwerking van seksuele trauma’s bij mannen en vrouwen. Lisse: Swets & Zeitlinger. Smith, T.W. (1989). Assessment in RET. In: M.E. Bernard & R. DiGiuseppe, Inside Rational-Emotive Therapy. A critical appraisal of the theory and therapy of Albert Ellis. San Diego, CA: Academic Press. Stallard, P. (2006). Denk goed, voel je goed. Cognitieve gedragstherapie voor kinderen en jongeren. Werkboek en behandelwijzer. Amsterdam: Uitgeverij Nieuwezijds. Stapel, B., & Jacobs, G. (1998). Rationeel-Emotieve (gedrags)Therapie. Een praktijkgerichte aanpak van psychologische problemen. Tijdschrift voor Huisartsgeneeskunde, 15(3), 143-150. Still, A., & Dryden, W. (1999). The place of rationality in Stoicism and REBT. Journal of Rational-Emotive & Cognitive-Behavior Therapy, 17(3), 143-164. Terjesen, M.D., DiGiuseppe, R., & Gruner, P. (2000). A Review of REBT Research in Alcohol Abuse Treatment. Journal of Rational-Emotive & Cognitive-Behavior Therapy, 18(3), 165-180. Thomson, B.R. (1990). Appropriate and inappropriate uses of humor in psychotherapy as perceived by certified reality therapists: A delphi study. Journal of Reality, 10, 59-65. Trower, P., & Jones, J. (2001). How REBT can be less disturbing and remarkably more

Literatuur

influential in Britain: a review of views of practitioners and researchers. Journal of Rational-Emotive & Cognitive-Behavior Therapy, 19(1), 21-30. Valmaggia, L.R., & Bouman, Th. K. (2006). Help, ik word vergiftigd! Klinische behandeling van een waanstoornis. Gedragstherapie, 39, 95-109. Velten, E. (1986). Withdrawal from heroin and methadone with RET: theory and practice. In: W. Dryden & P. Trower (Eds.), RET: Recent developments in theory and practice. Bristol: IRET. Veraart-Maas, H. (2006). Socratisch coachen. Soest: Uitgeverij Nelissen. Verhulst, J. (2005). Gezond verstand als therapie. Houten: Bohn Stafleu van Loghum. Vernon, A. (1989). Thinking, feeling, behaving. An emotional curriculum for children and adolescents, Grades 1-6; Grades 7-12. Illinois: Research Press. Vernon, A. (1995). Stress, burn-out, and workaholism: Counseling approaches and prevention strategies. Counseling and Human Development, 28(4), 1-12. Vernon, A. (2002). What works when with children and adolescents. Champaign: Research Press. Vernon, A., & Al-Mabuk, R.H. (1995). What growing up is all about. A parent’s guide to child and adolescent development. Illinois: Research Press. Voorsteegh, M., & Spiering, M. (2001). Onbewuste processen bij de activering van het seksuele systeem. Tijdschrift voor Seksuologie, 25, 175-180. Walen, S.R., DiGiuseppe, R., & Dryden, W. (1992). A practitioner’s guide to RationalEmotive Therapy (2nd edition). New York: Oxford University Press. Walen, S.R., DiGiuseppe, R., Dryden, W., met Kienhort, I., Boelen, P.A., & Bout, J. van den (2001). Theorie en praktijk van de Rationeel-Emotieve Therapie. Maarssen: Elsevier Gezondheidszorg. Wampold, B.E. (2001). The Great Psychotherapy Debate. Models, Methods, and Findings. Mahwah, NJ: Lawrence Erlbaum Associates. Weemoedt, L. (1994). De ziekte van Lodesteijn. Amsterdam: Pandora/Contact. Weinrach, S.G. (1996). Nine experts describe the essence of Rational-Emotive Therapy while standing on one foot. Journal of Counseling & Development, 74, 326-330. Wessler, R. (1993). Cognitive appraisal therapy and disorders of personality. In: K. Kuhlwein & H. Rosen (Eds.), Cognitive therapies in action: Evolving innovative practice. San Francisco: Jossey-Bass. Wessler, R., Hankin, S., & Stern, J. (2001). Succeeding with difficult clients. Applications of Cognitive Appraisal Therapy. San Diego: Academic Press. Wiel, H. van der (2002). Het grote genieten. Oplossingen bij seksuele burn-out. Naarden: Strengholt. Wilson, T. (2005). Vreemden voor onszelf. Amsterdam: Contact. Witztum, E., Briskin, S., & Lerner, V. (1999). The use of humor with chronic schizophrenic patients. Journal of Contemporary Psychotherapy, 29(3), 223-234. Wolfe, J. (1985). Women. In: A. Ellis & M. Bernard, Clinical applications of RationalEmotive Therapy. New York: Plenum Press. Wolfe, J. (1992). What to do when he has a headache? New York: Hyperion. Ned. vert.: Wat doe je als hij hoofdpijn heeft? Zaltbommel: Thema, 1994. Wolfe, J. (1995). Rational Emotive Behavior Therapy women’s groups: a twenty year retrospective. Journal of Rational-Emotive & Cognitive-Behavior Therapy, 13(3), 153-170. Woolfolk, R.L., & Sass, L.A. (1989). Philosofical foundations of Rational-Emotive Therapy. In: M.E. Bernard & R. DiGiuseppe, Inside Rational-Emotive Therapy. A critical appraisal of the theory and therapy of Albert Ellis. San Diego, CA: Academic Press.

339

De auteur

Drs. Gidia Jacobs is gezondheidszorgpsycholoog, seksuoloog en pedagoog en is ‘Associated Fellow’ en supervisor van het Albert Ellis Institute in New York. Zij richtte samen met anderen in 1991 in Nederland het Instituut voor RET op. Thans is zij werkzaam bij het Centrum voor Seksuele en Relationele Gezondheid (CenSeRe) te Voorschoten.

G. Jacobs, Rationeel-emotieve therapie, DOI 10.1007/978-90-313-6564-7, © 2008 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij

Register

aanname 86 ABC-formulier 260, 268, 281 ABC-model 20, 30, 49, 53, 77, 81, 195, 266, 290, 302 ABC-zelfhulpformulier 268 absolutisme 39 AC-connectie 284 activerende gebeurtenis 53 adequaat gedrag 31 adequaat gevoel 263 adequate driehoek 31 adequate emoties 31, 99, 144, 155 adequate gevoelens 195 adequate negatieve gevoelens 55 afhaken 292 afpel-methode 186 alliance 70 amygdala 30 angst –, ego- 50 –, voor ongemak 50, 279 A-oplossingen 94 automatische gedachten 47 axioma 148 basisfilosofie 147 BC-connectie 124, 158, 164, 170, 175, 199, 200, 210, 223 Beck 19, 43 bekrachtiger 282, 303 belief system 146 burn-out 22 coaching 262 –, zelf- 260 cognitie 32 cognitief disputatieproces 217 cognitief schema 19 cognitief uitdagen 207

–, didactisch 207 –, humor 207 –, metaforen/verhalen 207 –, socratisch 207 –, vergelijkingen met anderen 207 –, zelfonthulling 207 cognitief uitdagingsproces 197, 264 cognities 34 cognitieve disputatie 250 cognitieve gedragstherapie 19 cognitieve oefening 268 cognitieve therapie (CT) 43, 47 cognitive-emotive beliefs 146 confronteren 78 constructivisme 41 contra-indicaties voor RET 25 cortex 30 CT 43, 47 determinisme 41 didactisch uitdagen 207, 232, 233, 240, 241 didactische disputatie 257 Diekstra 20 DiGiuseppe 199, 204, 211 directieve aanpak 78 discomfort anxiety 22, 103 disfunctioneel gedrag 99, 293 doelen –, kortetermijn- 41 –, langetermijn- 41 –, van clie¨nt 32, 75, 126, 155, 294 –, van therapie 70, 73 –, van therapie, kortetermijn- 74 –, van therapie, langetermijn- 74 dogmatisme 39 driehoek 30, 99, 141, 259 –, adequaat 31 –, inadequaat 31

G. Jacobs, Rationeel-emotieve therapie, DOI 10.1007/978-90-313-6564-7, © 2008 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij

342

Rationeel-emotieve therapie

Dryden 33, 68, 73, 104, 127, 189, 237, 285 DSM-classificatie 49 DSM-IV-classificatie 23 eclectische methode 50 effectieve nieuwe gedachten 254, 270 effectiviteit van huiswerk 265 ego-angst 50, 279, 298 eigenwaarde 253 eindregie 299 elegante oplossing 153 Ellis 17, 33, 41, 68, 73, 146, 153, 284, 299 Ellis Institute 330 –, dvd’s 304, 330 emoties 144 emotionele oplossing 93 emotionele voorlichting 96 empathie 69, 78 empirisch onderzoek 43, 100 empirisch uitdagen 206 empirische benadering 41 empirische disputatie 205, 245 empirische onderbouwing van psychotherapiee¨n 42 Epictetus 17, 37 epistemologie 40 ergste scenario 161, 268 evaluatieniveau van clie¨nt 152 evidence based werken 67 feit 86 filosofisch uitdagen 205 filosofische disputatie 245 follow-upgesprek 294 frustratietolerantie 104, 151 Frustration-Discomfort Scale 105 functioneel uitdagen 207 functionele disputatie 205, 245 fysiologische reactie 29 GAS 189 gedachtepatroon 147 gedragsoefening 198, 217, 268, 270 gedragsopdracht 266 gedragsverandering 266 gegeneraliseerde angststoornis (GAS) 189 gevoelsoefening 266, 268, 274 hedonistische calculus 42

herhaling 253 hoge frustratietolerantie 104 huiswerk 265 –, effectiviteit van 265 huiswerkopdracht 167, 217 humor 79, 207, 211, 214, 232, 235, 241 hypothetisch-deductief denken 204 IB’s 55 identificatie met clie¨nt 300 identificatiemogelijkheden 269 identiteitsbewering 151 inadequate driehoek 31 inadequate emoties 60, 99, 144, 155, 293 inadequate gevoelens 221 inadequate (negatieve) gevoelens 54 inference chaining 161 intakeformulier 285 interactief model 34 interactioneel model 28 internaliseren 291 interpretatieniveau van clie¨nt 152 intervisie 301 irrational beliefs (IB’s) 55 irrationaliteit 74, 147, 174, 198, 250, 301 irrationeel denken 36 irrationeel denkpatroon 56 irrationele kerngedachten 47, 151, 161 klinische effectiviteit van RET 43 kortetermijndoelen 41 –, van therapie 74 kosteneffectiviteitsstudies 44 lage frustratietolerantie (LFT) 56, 104, 151, 237, 239, 280, 292, 299 langetermijnbelang van clie¨nt 299 langetermijndoelen 41 –, van therapie 74 levensfilosofie 264 LFT 56, 104, 151, 237, 239, 280, 292, 299 logisch uitdagen 206 logotherapie 212 Mahoney 19 Meichenbaum 19 metafoor 237 metaforen/verhalen 207, 210 MOETEN 47 moeten, voorwaardelijk 227 Multimodale Anamnese 285

343

Register

negatieve eisende evaluaties 151 negatieve ‘voorkeur’-evaluaties 150 Nieuwe Stoa 37 non-evaluatieve gedachten 150 non-evaluatieve gevolgtrekkingen 150 oefening –, cognitief 268 –, gedrags- 268, 270 –, gevoels- 268, 274 –, risico- 272, 303 –, schaamte- 272, 303 onelegante oplossing 153 overdreven generalisatie 151, 223, 246 overdrijving 235 paradigma-theorie 204 persoonlijkheidsstoornissen 25 pragmatische disputatie 205 praktische oplossing 93 problemen oplossen –, A-oplossingen 94 –, emotionele oplossing 93 –, praktische oplossing 93 psychiatrie, cognitieve therapie 26 psychoanalyse 17, 46 psycho-educatie 134, 169 psychofysiologisch onderzoek 45 quick cure 188 ramp-denken 223 Rational Therapy (RT) 17 rationeel alternatief 240 rationeel denken 36 Rationeel-Emotieve Imaginatie (REI) 220, 263, 274 realiteitszin 41 ree¨el denken 36 REI 220, 263 REI-oefening 274 RET, klinische effectiviteit 43 RET-model 289 RET-training 305 risico-oefening 272, 303 rollenspel 219 rolmodel 303 rouwverwerking 22, 91 RT 17

schaamte-oefening 272, 303 seksualiteit 18, 21 socratisch uitdagen 207, 233 Stoı¨cijnen 37 succeskans 203 supervisie 301 supervisor 303 systeemtherapie 47 tegenslag 40 training 295 –, RET- 305 –, van clie¨nt 49, 77 –, van therapeut 78 twaalf stappen van Dryden 289 tweede-niveau-problematiek 48, 50, 180, 277, 307 uitdagen 197 –, didactisch 232, 233, 240, 241 –, empirisch 206 –, filosofisch 205 –, functioneel 207 –, humor 213, 214 –, logisch 206 –, socratisch 233 –, van gevolgtrekkingen 206 uitdagingsproces 35, 60 –, cognitief 197, 264 uitdagingsstrategie 331 veroordeling 223 –, zelf- 229 voorwaardelijk moeten 227 waarnemingsniveau van clie¨nt 152 waarom-vraag 228 weerstand van clie¨nt 253 wenselijkheid 39 zelfacceptatie 230 zelfanalyse 301 zelfcoaching 260 zelfhulpliteratuur 268, 289 zelfinstructie-training 19 zelfonthulling 175, 207, 215, 218, 232, 240 zelfveroordeling 151, 229 zwart-witdenken 246