Rasprava o marksističkoj ekonomiji [II] [PDF]

Zitiervorschau

B I B L I O T E K A_»LO G OS«

Knjige u prodaji:

A ndrija Krešić DIJALEKTIKA POLITIKE

Engels Fridrih IZBOR IZ RANIJIH RADOVA

Hegel G. V. F. OSNOVNE CRTE FILOZOFIJE PRAVA

H o lc-K olfer-A b endorf RAZG OVO RI SA GYORGYEM LUKACSEM

Straus Leo PRIRODNO PRAVO I I STORIJA

BIBLIOTEKA

»LOGOS«

Naslov originala:

Ernest Mandel TRAITE D’ECONOMIE MARXISTE Paris. Renć Julliard, 1962.

Sa francuskog preveo: Dr BESIM IBRAHIMPASlĆ

(c) 1962 b y R e n ć J u l l i a r d

R A SP R A V A O M ARK SISTIČ K O J EKONOM IJI DRUGA KNJIGA

PO G LA VLJE X II

MONOPOLISTIČKI KAPITALIZAM Druga industrijska revolucija

U toku posljednje četvrti XIX stoljeća kapitalistička in­ dustrija je doživjela novu tehničku revoluciju. Kao i prva, druga industrijska revolucija modificira bitno energetske izvore proizvodnje i transporta. Pored uglja i pare, nafta i elektricitet pokreću točkove i mašine. Već od kraja stoljeća motor s eksplozivnim paljenjem i električni motor potiskuju prvobitne motore pokretane parom. Ova energetska revolucija uzdrmala je industrijski ži­ vot u njegovoj cjelini. U isto vrijeme, crna metalurgija se usavršava uvođenjem Bessemerovih postupaka, Martinove peći, Simens-Martinovih generatora, kao i postupcima jača­ nja čelika putem legura.* čelik postaje sve više i više sirovinska baza industrije. Osim toga, elektroliza boksita omogućila je da aluminijum postane jeftina sirovina za industrijsku upotrebu; ranije je ovaj metal smatran skupocjenim i koštao je 7 livra sterlinga po unci. Konačno, hemijska industrija doživljava, u istoj epohi, svoj prvi veliki polet. Naučivši da iskorištava nusproizvode uglja, ona se dala na sintetičku proizvodnju boja i nanijela * U 1870. g. američka proizvodnja besemer čelika dostizala je samo 30.500 t; 1880. g. ona dostiže 850.000 t, u 1890. g. 1,9 miliona t. U 1880. proizvedena je ista količina željeznih šina kao i čeličnih; 1890. one su predstavljale manje od 1% cjelokupne tonaže. U 1874. bio je konstruisan prvi čelični most na Missisipiu, u Saint Loisu1.

g

RA SPRA V A

O

M A R K S IS T IČ K O J E K O N O M IJI

je smrtni udarac drevnoj proizvodnji prirodnih boja na Da­ lekom istoku. Rodila se također i industrija sintetičkog tekstila. Industrijska revolucija s konca XIX stoljeća izmijenila je relativni značaj raznih industrijskih grana u svjetskoj eko­ nomiji2. U toku jednog stoljeća pamuk i ugalj bili su vodeći. Sada čelik zauzima prvo mjesto, a uskoro za njim slijede mehaničke konstrukcije i proizvodnja automobila. U Velikoj Britaniji gravitacioni centar se premješta iz Manchestera (pamuk) ka Birminghamu (čelik). U isto vri­ jeme Velika Britanija definitivno gubi svoju industrijsku do­ minaciju i svoj monopol proizvodnie pošto energetska revo­ lucija daje prednost, prije svega, SAD (izobilje petroleja). Porast industrijske koncentracije

Industrijska revolucija se koncem XIX stoljeća pokazuje kao snažan stimulans za centralizaciju i koncentraciju indu­ strijskog kapitala. Razvoj crne metalurgije ima za poslje­ dicu iščezavanje svih starih visokih peći, koje su upotreblja­ vale drvo kao gorivo. Novi uređaji zahtijevaju značajne fon­ dove i eliminiraju većinu sasvim malih preduzeća u ovoj ključnoj grani industrije; broj američkih društava crne me­ talurgije pada od 735 u 1880. g. na 16 u 1950. godini3. Nasta­ ju mnogobrojne industrije u kojima prevladavaju gigantska preduzeća (aluminijska, hemijska industrija, industrija elek­ tričnih aparata), budući da je proizvedena masa skupe opre­ me koja im je neophodna. Ubrzan razvoj postojanog kapi­ tala, stalnog kapitala, minimuma neophodne opreme za no­ vo rentabilno preduzeće, pospješuje kapitalističku koncentra­ ciju. »Industrijama, u kojima je veoma velika najmanja je­ dinica sposobna da efikasno funkcioniše, teško se suprot­ stavljaju novi konkurenti. To se događa iz različitih uzroka: potrebni su ogromni kapitali za novu jedinicu; stvaranje jed­ ne nove jedinice moglo bi prouzrokovati tako velik dodatak postojećem (proizvodnom) kapacitetu u ovoj grani da bi uči­ nak na cjelokupnu ponudu mogao prevazići ono što bi trži­ šte vjerovatno apsorbovalo bez drakonskog sniženja cijena; a nesigurnost koja se iz tog rađa mogla bi izgledati prohi-

M O N O P O L IS T IC K I

K A P IT A L IZ A M

9

bitivna. Tako, veoma velike dimenzije, ili jedna optimalna veoma velika dimenzija, mogu se smatrati kao prirodne bra­ ne za nastup novih konkurenata.«4 Stupanje na tržište mnogih novih zemalja, kao Japana, Rusije, Italije, stimulira isto tako koncentraciju kapitala. Ove zemlje kopiraju u cjelini industrijsku strukturu nacija koje su ih pretekle. One prihvataju samo najmoderniji dio, tj. preduzeća u kojima je organski sastav kapitala najviši i stepen centralizacije najizrazitiji. Predominacija gigantskih preduzeća u odnosu na mala i srednja bila je naglašena od početka mnogo jače u ruskoj i japanskoj teškoj industriji nego u odgovarajućim industrijama razvijenih zemalja. Isti zakon neravnomjernog razvitka određuje brži pro­ gres koncentracije kapitala u Njemačkoj i SAD, zemljama čiji se industrijski razvoj u pravom smislu širi u posljednjoj četvrti XIX stoljeća, nego u zemljama koje su ovaj razvoj doživjele tokom prošle polovine stoljeća: Velikoj Britaniji, Belgiji, Francuskoj. Konačno, nove tehnike same pospješuju koncentraciju. Tako električna energija omogućava sinhronizaciju fabričkog rada, uvođenje lančanog rada, nove podjele rada koje podstiču horizontalnu i vertikalnu integraciju preduzeća. Koncentracija kapitala se manifestovala najprije u či­ njenici da velika preduzeća grupišu sve značajniji dio cjelo­ kupne industrijske radne snage. Evo postotaka ukupne nepoljoprivredne radne snage koja je zaposlena u različitim kategorijama preduzeća u N j e m a č k o j 3. Preduzeća:

1882. 1895. 1905. 1925. 1933. 1950 * °/o

Od 0 od 11 od 51 više

do10 radnika do 50 „ do 200 „ od 200 „

* Sve Njemačku. zeća od 10 100 do 199

65,9 12,1 10,1 11,9

°/o

54,5 15,8 14,0 15,7

«/ u 1947, 40,50/0 u 1950. i 47% u 1958. godini. Poslijeratni boom, koji je povećao broj proizvodnih društava do 50%, ne poka­ zuje, dakle, pad koncentracije. Ona se, naprotiv, naglo na­ stavila, ali se broj vrlo velikih preduzeća, koja su rezultat ove koncentracije, evidentno povećao u periodu snažne ekspanzije11. Sporazumi, grupisanja i kapitalistička povezivanja

Ubrzana koncentracija kapitala, koja se javlja od po­ četka posljednje četvrti XIX stoljeća, istovremeno je poslje­ dica i uzrok porasta organskog sastava kapitala. Nastala je iz potrebe da se ujedini znatan stalan kapital kako bi se proizvodilo u optimalnim uslovima rentabilnosti, relativno malom broju kapitalista je, kapitalistička koncentracija, koja im značajna sredstva stavlja na raspolaganje, omogućila da obezbijede sebi sve šire i šire mjesto na tržištu i da odatle potisnu male i srednje fabrikante. S druge strane, spekula­ cija, koja je cvjetala u novim industrijskim sektorima, groz­ nica brzog razvoja proizvodnje, stvarala je i uništavala bo­ gatstva ubrzanim ritmom. Veoma velika preduzeća su se našla pred rizikom koji se povećao u istoj srazmjeri kao i dimenzije njihovih poslova. Banke, koje su u širokom obi­ mu organizovale ekspanziju poslova, nisu bile spremne da se izlože riziku ove vrste. Duga depresija poslova poslije 1873. godine doprinijela je snažno tome da kapitalisti po­ stanu osjetljivi na ove rizike12. Pod uticajem svih ovih faktora, jedna radikalna izmje­ na se odigrala u mentalitetu krupnih kapitalista, u njihovom

14

RA SPRA V A

O

M A R K S IS T IČ K O J

E K O N O M IJI

shvatanju organizovanja poslova. Umjesto da se drže c r e d a slobodne konkurencije, oni su počeli da istražuju mogućno­ sti da je ograniče kako bi izbjegli svako sniženje cijena, tj. svako značajnije sniženje njihove profitne stope. Nužnost da se obezbijedi redovna i brza amortizacija stalno povećavane mase stalnog kapitala, djelovala je u istom smislu13. Između kapitalista dolazi do sporazuma, koji sadrže obavezu da se ne vodi konkurencija sniženjem cijena*. Ovlašćeni zagovornici krupne buržoazije dosta su brzo izrazili ovu novu potrebu da se ukine konkurencija cijena i da se ostvare sporazumi i povezivanja. U intervjuu za list N e w Y o r k T r i b u n e , H. J. Rogers, jedan od sudionika Rockefellera u stvaranju S t a n d a r d O i l T r u s t a , izja­ vio je već 1874: »Ako uzajamnim dogovorom i iskreno vlasnici rafine­ rija prihvate da smanje proizvedene količine na određenu kvotu za svakog, utvrđene prema ponudi i potražnji, i pro­ izvodni kapacitet, t r ž i š t e b i m o g l o b i t i r e g u l i s a n o j e d n i m r a z u m n i m p r o f i t o m z a s ve. Petrolej košta danas 15 centi po galonu. Predložena podjela poslova dovela bi, bez sumnje, cijenu na 20 c e n ti. .. Da bi se postigao jedan pravedan(l) profit, petrolej bi trebao biti prodavan po 25 centi po galonu13«. Predsjednik A s s o c i a t i o n b r i t a n n i q u e d e s F a b r i c a n t s d e S a v o n izjavio je u januaru 1901. »da je postalo nemoguće realizirati profite bez udruživanja i po­ vezivanja«16. A jedan slavniji proizvođač sapuna, sam G. Le­ ver, izjavio je 1903. g.: »Nekada je jedan fabrikant imao individualno preduzeće. Z atim . . . (on je imao) više suvlasnika. Kasnije, poslovi * Cak jedan organ, toliko naklonjen liberalizmu i teza­ ma kapitalističkih preduzetnika kao što je N e u e Z i i r c h e r Z e i t u n g, primoran je da konstatuje14 povodom njemačkih kapi­ talista : »Čudno je i možda se ne može objasniti nego samo psiho­ lošku!) da u svojoj velikoj većini njemački preduzetnici, za čiju su se slobodu pravnici i ekonom isti. . . borili već godinama, ne žele ovu slobodu . . . Pošto je sloboda prema državi uslovljena . . . prihvatanjem rizika preduzetnika, ona se prihvata samo u periodu tržišta povoljne prodaje (dobre konjunkture), kada se na taj način mogu opravdati visoki dobici (visoke cijene i profiti).«

M O N O P O L IS T IC K I

K A P IT A L IZ A M

15

su prevazišE kapital koji su mogla osigurati dva ili tri su­ vlasnika i morala su se pojaviti anonimna društva . .. Sada, mi smo došli u novu etapu i nužno je da se pregrupiše jedan određen broj anonimnih društava koje mi nazivamo s a v e z (a c o m b i n e ) . . ,17. Mogli bismo navesti bezbroj primjera. U 1912. g. jedan advokat iz Ćikaga, M. A. J. Eddy, rezimira novu doktrinu u djelu zvanom T h e N e w C o m p e t i t i o n , u kojem tvrdi da je ova »nova« forma konkurencije bazirana na »otvorenim cijenama«, tj. na općoj obaviještenosti koja se odnosi na proizvodne troškove i prodajne cijene18. Navedi­ mo, konačno, među ostalima objavljenu knjigu glavnog or­ ganizatora hemijskog trusta I. C. I. lorda Melchetta 1927. godine: »Konkurencija je ,prevaziđena'« kaže on; »ona je dovela do .kooperacije' fuzijom preduzeća i stvaranjem me­ đunarodnih s p o r a z u m a « 19. Kapitalistički sporazumi nisu bili n o v i fenomeni u pravom smislu riječi. I n d u s t r i j s k i kapitalizam slo­ bodne konkurencije nastao je direktno iz t r g o v a č k o g kapitalizma, koji je crpao u monopolima svoj glavni izvor profita. Jedva što su ovi stari ekskluzivni sporazumi počeli da nastaju, a pojavili su se novi. Adam Smith je već primi­ jetio da se industrijalci iste grane sastaju između sebe samo da bi »konspirirali« o povećanju cijena koje su nametali javnosti. Od 1817, u velikoj Britaniji se ukazuje na monopoliza­ ciju trgovine soli Cheshire. U N ew castle funkcionira c o mm i t t e e f o r t h e l i m i t a t i o n o f t h e v e n d , koji striktno kontroliše proizvodnju i prodaju uglja uzduž ba­ zena Tyne i Wear20. U 1851. T h e C i n c i n n a t i G a z e t t e je saopštila: »Već četiri godine fabrikanti soli bazena Ka­ nawha smatrali su da je njihov kapacitet proizvodnje so i bio iznad potrošačke potražnje. Kako je cijena soli zbog toga pala na strašno nizak nivo, oni su stvorili udruženje u cilju zaštite svojih interesa utvrđujući cijenu proizvoda i limiti­ rajući količinu proizvodnje, prilagođujući je realnim potre­ bama zapadnog regiona.« Zapravo, pojavio se u SAD u i m . A m e r i c a n B r a s s A s s o c i a t i o n »da se suprotstavi konkurenciji koja uništava sve fabrikante«; 1854. H a m p t o n C o u n t r y C o t t o n S p i n n e r s A s s o c i a t i o n »da

16

RA SPRA V A

O

M A R K S IS T IČ K O J

E K O N O M IJI

kontroliše politiku cijena«; a u 1855. A m e r i c a n I r o n A s s o c i a t i o n s istim ciljem21. Ali svi ovi monopolistički pokušaji morali su ostati izolovani i efemerni toliko dugo dok su prosječne, relativno skromne dimenzije preduzeća omogućavale brz priliv i od­ liv kapitala iz jedne grane u drugu, prema kolebanjima pro­ fitne stope. Suviše preduzeća je trebalo biti ujedinjeno u ovim uslovima da bi efektivno k o n t r o l i s a l o nacionalno tržište; suviše malo novog kapitala dovoljno je bilo da se slomi stvarni monopol. Samo centralizacija i koncentracija kapitala — stvaranje gigantskih preduzeća s enormno imobiliziranim kapitalom i prevlast malog broja firmi u mno­ gim industrijskim granama — stvoriće uslove pogodne za razvoj i relativnu stabilizaciju monopola. Logično je, dakle, da se ovi monopoli pojavljuju naj­ prije u zemljama (SAD, Njemačka, Japan) i granama (petrolej, čelik, automobili, električni aparati, hernija itd.) koje su imale svoj polet tek krajem XIX i početkom XX stoljeća. Broj firmi koje fabriku ju automobile kretao se u SAD od 265 u 1909. g. do 88 u 1921, 44 u 1926, 11 u 1937. i 6 u 1955. g. U Velikoj Britaniji ovaj broj je pao od 88 u 1922. na 31 u 1929. i 20 u 1956, od kojih 5 proizvodi 95«/o ukupne proizvodnje22. Mada se jedan nacionalni »pool« za određivanje cijena užarske industrije pojavio već 1861. godine, prvi trust u pra­ vom smislu je petrolejski trust S t a n d a r d O i l T r u s t . Eksploatacija petrolejskih izvora počela je 1859. g. u Titusvilleu u Pensylvaniji. Prvo društvo, Pensilvania Rock Cy, re­ alizira tolike prihode da se 77 konkurenata pojavljuje nakon manje od jedne godine. »Slobodna konkurencija« je mogla tada biti izučavana u cjelokupnoj svojoj »elastičnosti«. Ci­ jene su pale od 20 dolara po jednom barilu krajem 1859. na 10 centi krajem 1861, da bi se popela na 8,5 dolara prosječno u 1863, a zatim ponovo pala na prosječno 2,40 dolara u 1867. godini. čim su cijene nastavile da fluktuiraju i čim se inostra­ na konkurencija pojačala, »izvjesni vlasnici rafinerija iz Pensilvanije, ne zna se tačno koji, donijeli su jedan značajan prijedlog Rockefelleru (koji je u ovom momentu kontroli­ rao samo nekoliko postotaka proizvodnje rafinerija u SAD):

M O N O P O L IS T IČ K I

K A P IT A L IZ A M

17

podvala se sastojala u tome da se tajno okupi dovoljno velik broj vlasnika rafinerija i vlasnika transporta kako bi ubijedili sve željezničke kompanije koje prevoze petrolej da se odobri specijalan rabat ovom savezu i da nametnu ove tro­ škove drugim vlasnicima rafinerija«23. Tako je nastala S o u t h e r n I m p r o v e m e n t Cy (1871), koja je kontrolisala 10% kapaciteta rafinerija u SAD. Ona nije uspjela, ali je Rockefeller stupio na put koncen­ tracije. Ona je ustupila mjesto N a t i o n a l R e f i n e r s A s s o c i a t i o n (1872), jednoj C e n t r a l A s s o c i a t i o n (1875), koja je već ujedinjavala većinu rafinerija, da bi ustu­ pila mjesto jednom centralnom holdingu, koji se oslanjao na monopol p i p e l i n e s . U 1884. godini S t a n d a r d 0 i 1 rafinirao je 90% ukupnog američkog petroleja, a transportovao je praktično 100% ka rafinerijama. Prvi monopo­ listički trust bio je rođen24. U isto doba sporazumi kapitalističkih preduzetnika po­ čeli su da se razvijaju u Evropi, naročito poslije krize od 1873. godine i brzog pada profitne stope, koji je zbog toga uslijedio. Na početku sporazuma nalazimo svaki put iste re­ akcije protiv pada profitne stope u XIX, kao i u XX sto­ ljeću. Evo kako jedan historičar objašnjava stvaranje prve p r o d a j n e p o s l o v n i c e cigli u Dortmundu (1888): »Dovoljno je da se podsjeti na ekonomsku presiju pro­ uzrokovanu oštrom borbom cijena, ne vodeći računa o ogromnim zalihama određenih proizvoda, da bismo razumjeli da se nam etnuo. . . zaključak da bi samo jedan sporazum mogao onemogućiti neograničeno smanjenje cijena .. .2S.« A evo šta se pola stoljeća kasnije desilo u grani sinte­ tičkog tekstila u Velikoj Britaniji: »Za acetatna vlakna konkurencija je bila oštrija i tra­ jala je mnogo duže. Dva glavna konkurenta bila su Courtaulds i British Celanese. Profiti dviju firmi pali su u 1937. 1 1938. g. Ali početkom 1939. one su postigle jedan dogovor koji se odnosio na njihove glavne nesuglasice, i cijene visko­ ze i acetatnih vlakana bile su povećane otprilike 2 d po livri«26. 2 R a s p r a v a o m a r k s i s t i č k o j e k o n o m iji, I I

18

RA SPRA V A

O

M A R K S IS T IČ K O J E K O N O M IJI

Oblici kapitalističke koncentracije

U cilju da odbrane, da zadrže i povećaju svoje profitne stope, kapitalistička preduzeća sklopila su sporazume ili su potpisala dogovore o saradnji, koji su uzeli na j razlici ti je oblike. 'Prema shemi britanske anketne komisije o industrij­ skoj koncentraciji poslije prvog svjetskog rata27, E. A. G. Robinson28 razlikuje 13 formi sporazuma i koncentracija, ko­ je ćemo mi svesti na 7: 1. G e n t l e m e n ' s a g r e m e n t s ili dobrovoljni do­ govori između proizvođača da ne prodaju ispod određene cijene ili u određenim regionima. Sličan aranžman zaklju­ čili su, na primjer, britanski fabrikanti sapuna u 1901. go­ dini29. 2. U d r u ž e n j a z a r e g u l i s a n j e c i j e n a . Ona se razlikuju od gentlmen’s agrements formalnijim i efikas­ nijim dogovorima. Pomorske konferencije su klasičan prim­ jer za to30. 3. P o o l s : uopće, iskustvo pokazuje da dogovori o ci­ jenama nisu efikasni tako dugo dok ne postoji stvarna po­ djela tržišta i precizne kvote za svakog proizvođača31. Pools se razlikuju, dakle, od gore spomenutih dogovora time što oni predviđaju jednu takvu preciznu podjelu trži­ šta. Takav pool funkcioniše dosta rano u američkoj meta­ lurškoj industriji32. Najklasičniji prim jer ostaje pool ame* ričkih »meatpackers«, koji su podijelili američko tržište u toku dvije decenije33. 4. K a r t e l i , s i n d i k a t i k u p o v i n e i l i p r o d a ­ j e, p r o d a j n e p o s l o v n i c e : Dok su tri prve grupa­ cije jako ograničene u vremenu, karteli i prodajne poslov­ nice čine prelaznu formu između provizorne grupacije i de­ finitivnog sporazuma. Preduzeća koja u tome učestvuju osta­ ju nezavisna, ali su vezana uzajamnim ugovorima na duži ili kraći rok, stvaraju zajednička društva za prodaju i kupo­ vinu i moraju često platiti teške odštete ako povrijede ove dogovore. 5. T r u s t o v i : originalno, »trust« je grupacija kojoj društva koja su se ranije takmičila povjeravaju svoje akcije primajući u zamjenu sertifikate u kojima je označena pro­ porcija njihovog učešća u zajedničkom djelu. S t a n d a r d

M O N O P O L IS T IČ K I

K A P IT A L IZ A M

19

Oi l T r u s t bio je k l a s i č a n trust u SAD, ali je pro­ glašen ilegalnim u 1890. g.3*. Mi ćemo upotrebljavati, prema tome, riječ »trust« u najopćenitijem smislu koji je ta riječ dobila, tj. rezultat fuzije preduzeća. 6. H o l d i n g s i l i k o n c e r n : To je društvo učešća koje omogućava da se koncentrira finansijska kontrola nad mnogobrojnim preduzećima, koja su formalno ostala neza­ visna. On je najčešće upotrijebljen instrument u mnogim zemljama da bi se stvorila velika monopolistioka carstva, po­ sebno u SAD35, u Velikoj Britaniji36, u Njemačkoj i Francu­ skoj37. Holding kompanija omogućava, posebno, da se smanji dio kapitala nužnog za efektivnu kontrolu velikog broja dru­ štava, zahvaljujući raznim tehnikama kao u č e š ć e m p u ­ t e m k a s k a d a i l i u k r š t e n i m učešćem*. 7. F u z i j a p r e d u z e ć a koja predstavljaju »najsolidniju« i definitivnu formu kapitalističke koncentracije u kojoj je iščezla svaka pravna i ekonomska nezavisnost stvo­ renih društava. Po porijeklu možemo razlikovati h o r i z o n ­ t a l n e trustove, proizašle iz fuzije preduzeća iste grane (npr. trust cigareta, automobila, avijacije itd.): i v e r t i ­ k a l n e trustove (koji grupiraju preduzeća koja se uzajam­ no snabdijevaju svojim sirovinama), a koje možemo, sa svo­ je strane, podijeliti na: — d i v e r g e n t n e t r u s t o v e , koji grupiraju počev od preduzeća koja fabrikuju sirovine do fabrika koje proiz­ * » B a n k e ... čuvaju većinu akcija h o l d i n g a , koji su one tako stvorile. Uz pomoć samog ovog društva-majke, banke kontrolišu sve filijale grupe a da ne angažuju direktno vlastita sred­ stva. One tako ušteđuju kapital. Ako za postizanje većine u gene­ ralnoj skupštini društva h o l d i n g treba imati 40% akcija i ako društvo h o l d i n g sa svoje strane zadržava kontrolu filijale sa participacijom iste vrste, banka čuva glavnu upravu društava grupe imobiliizirajući sumu novca od 16% kapitala grupe.« Primjer: Banque de Paris et des Pays-Bas stvorila je 1911. dru­ štvo h o l d i n g : C o m p a g n i e g e n e r a l e 51. Monopoli

Koncentracija industrijskog kapitala i formiranje save­ za, grupacija i kapitalističkih trustova doveli su do stvaranja s t v a r n o g m o n o p o l a u brojnim industrijskim sekto­

M O N O P O L IS T IČ K I

K A P IT A L IZ A M

25

rima. Jedno jedino preduzeće ili mali broj među njima kontroliše jedan tako značajan dio proizvodnje da mogu za duži ili kraći period svojevoljno fiksirati cijene i profitnu stopu koji postaju u velikoj mjeri nezavisni od ekonomske ko­ njunkture*. Analizirajući uslove proizvodnje u 1807. najkurentnijih proizvedenih proizvoda u S. A. D., Walter F. Crovvther otkriva u 1937. godini da p o l o v i n a ovih proizvoda dolazi iz sek­ tora u kojima najviše 4 preduzeća proizvode više od 75% proizvodnje. U 1947. godini ova slika je postala još impre­ sivnija. Evo nekih podataka o koncentraciji, koju je utvrdilo američko Ministarstvo trgovine za ovu posljednju godinu: P r o i z v o d i za k o j e j e d n a j e d i n a k o m p a ­ n i j a p r o i z v o d i 50% i l i v i š e o d u k u p n e v r i ­ jednosti: — aparati za gaše­ nje požara . . . 85% — amaterski filmovi 85% — konusni ležaj i . 80% — supe u konzer­ 66% vama . . . . — kuglični ležaj i . 60% — žarulje . . . . 59% — linoleum . • • 58% — mašine — vezač i c e .......................56% — limene konzerve . 55% — sirovi alumuni55%. jum . . • Ekstreman primjer: američki trust General Electric dobio je 1928. godine potpuni monopol nad američkim tržištem tečnog tungstena, neophodne legure za m ašine-alatljike sa nom. Kao posljedica ovog monopola, cijena tečnog tu" ^ e"J sk° čila je od 50 dolara na 453 dolara po liv n i z a d r za ia seza v rijem e cijele krize sve do 1936. godine. Troškovi proizvodnje bili su 8 do lara.82

26

RA SPRA V A

O

M A R K S IS T IČ K O J E K O N O M IJI

P r o i z v o d i za koj e d v i j e k o m p a n i j e s t v a ­ r a j u 60% i l i v i š e o d u k u p n e v r i j e d n o s t i : — industrijski gas . 85% — boce za mlijeko . 70% — lokomotive . . 80% — kamioni . . . 68% — mašine za šivenje 78% — sintetička vlakna 68% — rafinirani bakar . 74% — osobni automobili 63%. P r o i z v o d i za k o j e t r i k o m p a n i j e s t v a r a j u 66% i l i v i š e o d c j e l o k u p n e v r i j e d n o s t i : 78o/0 — cigarete . . . . — poljoprivredne ve— traktori . . . 76o/o 92% začice . . . . 75o/0 — pamučni konac — naočare . . . . — kancelarijske ma­ za domaćinstvo . 90% — prerađeni kaučuk 88% šine ................... 70o/o — sirovi bakar . 88 % — emajlirano željezo 700/0 — pamučni zavoji — električni šted­ 85o/o njaci . . . . 690/0 85o/o — posude za voće 80o/o — eksplozivi . . — elektrodne cijevi 6 8 0 /0 8O 0/0 — sapuni . . . — kotači od gume . 7QO/0 itd. 790/0 — gips . . . . U V e l i k o j B r i t a n i j i jedna studija, objavljena 1945.54 godine, daje sljedeće podatke o vrijednosti proizvod­ nje koju su prigrabile u svakom sektoru tri najveće firme (ili bar 3 firme); postoci su bazirani na podacima popisa iz 1935. godine: 790/0 — sume . . . . — kondenzovano mli­ 970/0 — kuglični ležaj i jeko ................... 96o/o 880/0 970/0 — cigarete . . . — šibice . . . . — željeznički vagoni 860/0 — prerađeni šećer . 82o/o — petrolej . . . 880/0 — cement . . . 76o/o — papir za tapise­ — sintetična svila . 790/0 — svrdla za drvo . 98°/0 riju ................... 910/0 — bodljikava žica . 92o/o — c i n k ................... IOO0/0 — usisivači . . . 850/0 — b o j e ................... 880/0 — ploče i gramofoni 990/0 — čokolade u šta­ pićima . . . . 850/0 — litofon . . . . 100% 930/0 — šivaće mašine — kakao u prahu . 930/0 — nikl i legure . . IOO0/0 — linoleum . . . 860/0 — liveno gvožđe i — radio-cijevi . . 850/0 cijevi . . . . 920/0 — sapun u listićima 770/0. — eksploziv . . . 100%

M O N O P O L IS T IČ K I

K A P IT A L IZ A M

27

Osim toga, 118 artikala je proizvela jedna ili dvije fir­ me. U Z a p a d n o j N j e m a č k o j , Pritzkoleit cijeni u svom djelu M a n n e r , M a c h t e , M o n o p o l e 55, da tri trusta vladaju industrijom cinka i olova: Metallgesellschaft, Degussa i Otto Wolff. Rudnicima potaše vladaju tri firme (od kojih glavna, Wintershall, pored toga, kontrolira više od 50% njemačke proizvodnje sirovog petroleja); R. W. E. kon­ trolira 2/3 električne proizvodnje za industrijsku potrošnju i* oko 3/4 proizvodnje lignita. Nad više od nolovinc proizvod­ nje margarina i komercijalizovanog ribolova vlada grupa Unilever; švajcarska grupa Nestle vlada tržištem kondenzovanog mlijeka, koncentrisane supe i čokolade. Jedna jedina grupa (Reemtsma) kontrolira 60°/o industrije cigareta, a dvi­ je grupe (Lever i Henkel) 90% industrije deterdženata. Delog proizvodi 50% stakla za izloge, a dvije grupe (Glanzstoff i Phrix) proizvode više od tri četvrtine plastičnih materija. Siemens i A. E. G. proizvode između 40 i 50% električnih aparata. Jedna jedina grupa, Pfaff, kontrolira 60% proizvod­ nje šivaćih mašina itd. Što se tiče teške industrije u Ruhru, uprkos odluci o dekartelizaciji u 1945, sedam velikih društava (Mannesmann, Klockner, Dortmund-Hoerdcr Union, Phoenix Gute Hoffnungshiitte, Rheinhausen i Hoesch) koncentrišu nanovo 65% proizvodnje u svojim rukama u 1954. godini, a nove koncen­ tracije se najavljuju u krilu ovih grupa. (Vidjeti konferen­ ciju M. A. Wehrera, člana visoke vlasti CECA, koju je dao Longwy 12. novembra 1955. godine). U Francuskoj : — 5 grupa (Sidelcr, Lorraine-Escaut-Sauln.es, De Wendel, Schneider i Usinor) kontroliše 55% proizvodnje želiezmh minerala u 1952. godini i 66% metalurške proizvodnje u 1953. g. — Pechiney-Ugine raspolaže skoro totalnim monopolom aluminijuma, magnezijuma i kobalta. Pennaroya (Rotschild) kontroliše 3/4 proizvodnje olova. , — Grupa Raty posjeduje gotovo monopol proizvodnje čeličnih cijevi, grupa Sidelor gotovo drži monopol proizvo nje željeznih cijevi.

28

RA SPRA V A

O

M A R K S IS T IČ K O J

E K O N O M IJ I

— 4 grupe (Renault, Citroen, Peugeot i Ford) kontrolišu 98% proizvodnje osobnih kola. — 3 društva kontrolišu u 1953. 61% proizvodnje trak­ tora. — 3 grupe konstruktora imaju potpuni monopol nad proizvodnjom električnih lampi. — Grupa Kuhlmann proizvodi 80% boja. — Grupa Saint-Gobain proizvodi 2/3 ogledala, polovinu flaša, bočica, staklenih čaša, cjelokupnu proizvodnju staklas­ tih vlakana itd. — Grupa Gillet, koja drži monopol najlona, proizvodi više od 2/3 cjelokupnog sintetičkog tekstila. — 3 grupe isporučuju 86% francuske proizvodnje novin­ skog papira itd.56 U J a p a n u , širenje kontrole j e d n o g j e d i n o g trusta nad glavnim ekonomskim sektorima vidi se iz sljede­ ćih podataka57: % p r o i z v o d n j e k o j u k o n t r o l i r a t r u s t Mit sui :

petrolej željezo z lato ugalj oružje alkohol c e lu loid papir c em en t vuna svila

1900.

1920.

1943.

50%

50% 95% 19«/« 27«/« 25«/«

90% 92% 27% (* ) 27«/« (* ) 30«/«

15% 80«/« 50%

45«/« 100% 90«/« 20% (* ) 30«/« 45«/o.

90«/« 5«/« 30% — 10% — 50% 15«/« 10% 25«/«

15% 15«/« 15%

* Sa satelitskim firmama ina kraju 1941: 68% proizvodnje zlata, 50% metalurške proizvodnje, 55% proizvodnje cementa, 45% proizvodnje elektriciteta, 80% ribe, 60% piva i šećera.

M O N O P O L IS T IČ K I

K A P IT A L IZ A M