Praistorija Vojvodine [PDF]

Zitiervorschau

PRAISTORIIA

MONUMENTA

VOJVODINF.

ARCHAEOLOGICA

1.

PRAISTORIJA VOJVODINE Uređuje Odgovorni urednik Urednik knjige Recenzenti Knjiga je štampana uz finansisku pomoć

izdata je u seriji MONOGRAFIJA INSTITUTA ZA IZUCAVANJE ISTORIJE VOJVODINE NAUCNO VEĆE INSTITUTA akad. PETAR POPOVIĆ akad. ALOJZ BENAC akad. ALOJZ BENAC akad. M ILUTIN GARAŠANIN POKRAJINSKE ZAJEDNICE ZA NAUCNI RAD POKRAJINSKE ZAJEDNICE ZA KULTURU SAP VOJVODINE

Bogdan Brukner • Borislav Jovanović • Nikola Tasić

PRAISTORIJA VOJVODINE

Institut za izučavanje istorije Vojvodine

AUCIIACOI.OGIA

Savez arheoloških društava Jugoslavije

N ovi Sad • 1974.

Likovna oprema Crteži

Fotografija Lektura Korektor Prevod engleskog rezimea

MIRKO STOJNIĆ LJILJANA ČVEK (vinjete i crteži) SNEŽANA MILADINOVIĆ (vinjete) BORA MIRKOVIĆ (karte i grafikoni) MIRA MIRKOVIĆ (karte i grafikoni) MIRKO STOJNIĆ (ilustr. van teksta) BRATISLAV LUKIĆ JUCIKA PAP MILENKO FUNDURULJA TOŠA ŽIKIĆ NEVENKA KOSTIĆ RADMILA ŠEVIĆ

Bibliografija

SVETLANA PERIŠIĆ

Indeks dmena i pojmova

VLADIMIR STANČIĆ

Tehnički urednik

MIRKO STOJNIĆ

Štamparija »PROSVETA« Novi Sad

PREDGOVOR Osnivanjem Instituta za izučavanje istorije Vojvodine 1968. godine, stvoreni su uslovi da se institucionalno priđe sistematskom proučavanju i sintetičkoj obradi epoha i događaja iz dalje i bliie prošlosti Vojvodine. Jedan od osnovnih zadataka novoosnovanog Tnstituta bio je i ostao celovito ispitivanje Vojvodine od pojava prvih paleolitskih lovaca do savremenih istorijskih događaja. Polazeći od činjenice da su intenzivna i sistematska arheološka istraživanja u posleratnom periodu omogućila monografsko prikazivanje dosadašnjih istraživačkih rezultata, Naučno veće Instituta prihvatilo je projekat PRAISTORIJA VO JVO DINE kao deo svog dugoročnog programa kojim treba da se pruži doprinos u unapređenju arheološke nauke u Vojvodini. PRAISTORIJA VO JVO DINE pojavljuje se posle više od tri decenije od prvog sveobuhvatnog pregleda praistorijskih kultura u Sremu, Banatu i Bačkoj, datog u zborniku Vojvodina 1. Institut za izučavanje istorije Vojvodine objavljivanjem ove knjige izražava trajna nastojanja da kroz saradnju sa drugim naučnim ustanovama i stručnjacima obezbedi uspešnu realizaciju projekata čiji značaj prevazilazi okvire Vojvodine. PRAISTORIJA VOJVODINE predstavlja prim er uspešne i višegodišnje saradnje sa naučnim radnicima Arheološkog instituta i Balkanološkog instituta Srpske akademije nauka i umetnosti iz Beograda kao i sa navedenim instilucijama u celini. Realizaciju knjige pomogle su sve muzejske ustanove u Vojvodini tako da se slobodno može reći da je PRAISTORIJA VOJVODINE posredno delo mnogih arheologa koji su radili ili još uvek aktivno učestvuju u proučavanju prošlosti Pokrajine. Knjiga izlazi u okviru žive izdavačke aktivnosti Instituta. Pored serije »Istraživanja« i edicije »Građe« objavljuju se monografije, talco da će PRAISTORIJA VOJVODINE izaći kao peta studija Instituta. PRAISTORIJA VOJVODINE ne bi mogla da se štampa da nije bilo razumevanja u Pokrajinskoj zajednici za naučni rad o potrebi njenog objavljivanja. Značajnu finansijsku podršku pružila je Pokrajinska zajednica za kulturu i Savez arheoloških društava Jugoslavije koji se prim io da populariše i ponudi publikaciju široj čitalačkoj javnosti. Knjiga je prihvaćena za objavljivanje posle javne naučne diskusije i korisnih sugestija akademika dr. A. Benca i akademika dr M. Garašanina, profesora Sarajevskog odnosno Beogradskog univerziteta, na čemu im Institut na ovom mestu zahvaljuje. Glavni urednik Akademik Petar Popović

5

11

UVOD I GLAVA

PALEOLIT I MESOLIT dr Bogdan Brukner

Paleoliit Vojvodine • Mesolit V ojvodine

17

RANI NEOLIT dr Bogdan Brukner

Najstardje zemljoradničke zajednice • Starčevačka grupa • Kereš grupa

III

GLAVA

29

POZNI NEOLIT dr Bogdan Brukner

Kulturne grupe razvijene zem ljoradnje • Vinčanska grupa • Potiska grupa • Sopotsko-Lenđelska grupa • Zengevarkonj-Lenđelska grupa

69

RANI I SREDNJI NEOLIT dr Bogdan Brukner

Kultum e grupe primarne metalurgije bakra • Prototisapolgar horizont • Tisapolgar grupa • Bodrogkeresturska grupa • Salkuca grupa • Vajska-Hunjadihalom grupa

6

113

SA DRZAJ

V GLAVA

POZNI ENEOLIT dr Borislav Jovanović

Kultum e grupe razvijene m etalurgije bakra • Badenska grupa • Kostolačka grupa • Vučedolska gm pa

VI GLAVA

153

BRONZANO DOBA dr Ndkola Tiasić Pojam, karakteristiike, podela • I Posteneolitske kuiture bronzanog doba • Vinkoviačka kultuma gm pa • Moriška (Maroš) gm pa • I I Kultum e gm pe rane m etalurgije bronzanog doba • Verbićoara grupa • Vatdnska gm pa • I I I Horizonit inkmstovane keramike • Inkm stovana keramdka transdanubijskog tipa • Dubovačka grupa inkm stovane keramike • IV Horizonit kultura griobnih humaka (Higlgreber) • Higlgreber kuitura • Belegiška gm pa • V Uloga ostava u periodizaoiji bronzanog doba

V II GLAVA

185

STARIJE GVOZDENO DOBA dr Nikola Tasić

Bosutska gm pa • Osnovne stilske karakteristike • Odnos bosutske grupe prema srodnim kultum im grupama • Bosutska gm pa i trako-kimerijski nalazi u V ojvodini

257

7

V III GLAVA

MLAĐE GVOZDENIO DOBA dr Borislav Jovanović

Plemenski savez Skordiska u protoistorijskom periodu Vojvodine • Latenski period u Sremu • Utvrđeno naselje Skordiska na Gomolavi • Latenski period u centralnoj i istočnoj V ojvodini • Skordisci i istorijski izvori

IX GLAVA

277

EKONOMSKA I DRUŠTVENA ORGANIZACIJA PRAISTORIJSKIH ZAJEDNICA VOJVODINE dr Borislav Jovanović

Lov i sakupljanje hrane • Poreklo i razvoj stare zem ljoradnje • Početno rudarstvo i metalurgija bakra • Uspon m etalurgije bronze • Metalurgija gvožđa protoistorijskog perioda

X GLAVA

317

UMETNOST I RELIGIJA PRAISTORIJSKIH ZAJEDNICA VOJVODINE dr Bogdan Brukner

Paleolit • Mesolit • N eolit • Eneolit • Bronzano doba • Starije gvozdeno doba • Mlađe gvozdeno doba .

8

337

XI GLAVA

RELATIVNA I APSOLUTNA HRONOLOGIJA PRAISTORIJSKIH KULTURA VOJVODINE dr Nikola Tasić

BIBLIOGRAFIJA

ENGLISH SUMMARY

PRILOG

Rane zemljoradničke kulture • Eneolitske kulturne grupe Vojvodine • Bronzano doba Vojvodine • Starije i mlađe gvozdeno doba Vojvodine

365

PREGLED ZNACAJNIJIH ARHEOLOŠKIH NALAZIŠTA U VOJVODINI (karta)

379

Priprem ila Svetlana Perišić SKRAĆENICE B IB LIO G R A FIJA I B IB LIO G R A FIJA II

381 383 399

SPISAK VINJETA

419

SPISAK TABLI

423

VOJVODINA IN PREHISTORY Radmila Šević Nevenka Kostić

425

ILUSTRACIJE

485

INDEKS IMENA I POJMOVA Vladim ir Stančić

549

9

H

10

I Dvojni idol, vmčanska grupa, pozni neolit, Gomolava, Vojvođanski muzej, Novi Sad

I Double idol, Vinča eulture, Late Neolithic, Gomolava, Vojvodina Museum, Novi Sad.

UVOD Posle trideset godina od štampanja prvog sintetičkog pregleda praistorijskih kultura u knjizi V o j v o d i n a I, pojavljuje se ova publikacija kao prvi pokušaj da se monografski obuhvate dosadašnji rezultati istraživanja praistorijskih kultura na području koje danas pokriva Vojvodina. PRAISTORIJA VO jVO D INE je rezultat rada na višegodišnjem projektu Instituta za proučavanje istorije Vojvodine na kome su radili autori knjige svesni težine i odgovornosti poverenog im zadatka. Stoga se PRAISTORIJA VOJVODINE predstavlja čitaocima ujedno kao kraj jednog naučnog projekta i pokušaj da se na dosadašnjem stepenu saznanja da sinteza o praistorijskim kulturama na području Vojvodine. Konfiguracija terena i hidrografija u jugoslovenskom Podunavlju pružali su povoljne uslove za kolonizaciju jugoistočne Panonije i lepezasto prodiranje ka severu karpatske doline u neolitu i eneolitu. Pretežno ravničarski ambijent otežavao je nesmetani kontinuirani kulturni razvoj. Reljef Vojvodine uticao je na dinamične i stalne oscilacije balkanskih i srednjoevropskih uticaja, omogućavao brže prodore sa obala Crnog mora ili gom jeg toka Dunava. Tako se najvažniji događaji u praistoriji centralne i jugoistočne Evrope odražavaju na kulturni sadržaj pra i protoistorije jugoistočne Panonije. Od najranijih pokušaja izrade predmeta od bakra do prodora Kelta u jugoistočno Podunavlje, na vojvođanskom prostoru smenjivale su se faze sukoba, prožimanja i simbioze balkanskih i panonskih uticaja. Severoistočna Jugoslavija je prostor na kome se formiraju, razvijaju i nestaju značajne eneolitske, bronzanodobne, halštatske i iatenske zajednice čiji će kulturno-ekonomski potencijal uticati na buduću etničku sliku Srema, Banata i Bačke. Jugoistočna Panonija je najpovoljnija veza juga Balkanskog poluostrva sa Panonskom nizijom i centralnom Evropom, zapadnih obala Crnog mora se »velikom mađarskom nizijom« i Transdanubijom. Ovaj izrazito centralni položaj na kome se ukrštaju veze jugoistok— centralna Evropa, smeštaj na osi crnomorski sliv Dunava— dolina Dunava— Rajna uticao je da se Vojvodina u pra i protoistorijskom periodu vrlo često nalazi u središtu burnih događaja koji su uticali na formiranje i nestajanje pojedinih kultura na balkansko-panonskom prostoru a indirektno i na širim evropskim regionima. Od prvih zemljoradničkih zajednica, sa genetskim centrima u istočnom Mediteranu, do prodora Kelta sa zapada Evrope u jugoistočni deo starog kontinenta, vojvođanski prostor bio je istovremeno posrednik širenja kulturnih uticaja sa strane i potencijalni izvor stvaralačkih aktivnosti autohtonog stanovništva. Domorodački uticaji predstavljali su onu nezamenjivu snagu koja je davala originalni pečat manifestacijama materijalne kulture praistorijskih zajednica u Banatu, Sremu i Bačkoj.

Praistorijski nalazi iz Vojvodine pojavljuju se relativno rano u arheološkoj literaturi. Osamdesetih i devedesetih godina prošlog veka G. Cziraky kopa u blizini Bogojeva, F. Milleker kod Srpskog Krstura i Potpornja, K. Gubitza u Čoki. Ubrzo se izveštaji sa ovih iskopavanja i rekognosciranja kao i prikupljanje površinskih nalaza u severozapadnoj Bačkoj, severnom i južnom Banatu pojavljuju na početku X X stoleća u arheološkim stručnim časopisima u kojima se između ostalog pominju nalazi iz Vatina, Dubovca i drugih nalazišta. U približno isto vreme J. Brunschmidt objavljuje rekognosciranja u Sremu. Prvi arheološki predmeti iz Sota, Rakovca, Iloka, Hrtkovaca i drugih mesta sa obronaka Fruške gore ulaze u inventarske knjige Arheološkog muzeja u Zagrebu. Mnogi od praistorijskih predmeta otkrivenih do 1918. godine nalaze se u muzejskim zbirkama Segedina, Temišvara, Budimpešte i Beča. U godinama posle prvog svetskog rata retka su sistematska iskopavanja u Vojvodini. Đ. Karapandžić vrši ispitivanja u Aradcu, M. Grbić radi u Botošu i Starčevu, F. Milleker nastavlja rekognosciranja u južnom a L. Nadlački istražuje u severnom delu Banata. Zahvaljujući iskopavanjima u Vinči utvrđeno je da nalazi iz Star. čeva predstavljaju najranije neolitske manifestacije uopšte, tako da je ovaj lokalitet postao sinonim ranog neolita na balkansko-podunavskom prostoru. Prva hronološka šema praistorije Vojvodine M. Grbića oslanja se na neolitsko i »bakarno« doba, bronzanodobne i halštatske nalaze u jugoslovenskom Podunavlju. Prvi značajni monografski radovi objavljeni u posleratnim godinama, nakon završetka drugog svetskog rata, u Srbiji koriste ili se direktno oslanjaju na praistorijski materijal iz Vojvodine. Monografije o starčevačkoj i vinčanskoj grupi od D. i M. Garašanin, pretežno su proizašle iz neolitskih fondova jugoslovenskog Podunavlja. Period od 1945. godine ispunjen je dinamičnim i naglim proširenjem arheološke aktivnosti u Vojvodini. Na teritoriji Bačke otkriveni su značajni fondovi ranog neolita u blizini Subotice, Odžaka, u dolini Jegričke, kod tvrđave Bač itd. U Sremu su otkriveni bogati neolitski slojevi na Gomolavi kod Hrtkovaca, Jakovu, u blizini Obreža, kod Zemuna. U Banatu vrše se ispitivanja u Starčevu, kod Barande i Vršca, u blizini Bečeja i Ilandže. U blizini Vojlovice, Belegiša, Vajske i kod Subotice ispitane su etape prelaza iz neolita u bronzano doba. Iskopavanja kod Mokrina, Velebita, Belegiša, »Gradine« na Bosutu, u blizini Novog Sada, na Mošorinskom bregu i kod Židovara omogućila su da se dopune i delimično izmene hronološke šeme bronzanog doba i ranog halštata u Vojvodini. Tako se pored odavno utvrđenog tročlanog razvoja bronzanog doba: Perjamoš— Vatin— Dubovac (Žuto brdo) sada uključuje horizont Belegiš I— I I koji ispunjava drugi deo bronzanog doba. O starijem gvozdenom dobu saznaje se na osnovu iskopavanja na Gomolavi, Gradini na Bosutu, Kalakači, Židovaru, Belegišu i Doroslovu. Bosutska grupa, masovna »kružna grobnica« na Gomolavi i nekropola u Doroslovu zatvaraju interesantan predlatenski period u kome se javljaju prve proto i etničke grupe u Vojvodini. Poslednjih godina izmenjena je slika o protoistorijskom periodu Vojvodine. Radovi u Slankamenu, Židovaru, Gomolavi, Bačkoj Palanci, Popovom salašu, Plavni itd. ukazali su na ulogu Vojvodine u vreme prodora Kelta iz centralne u jugoistočnu Evropu kao i u periodu formiranja prvih plemenskih saveza Kelta u širem području ušća Save u Dunav. Vojvođanski prostor postaje područje pogodno za konfrontaciju istorijskih izvora i arheološke građe u periodu od dolaska Kelta u Panonsku niziju do početka romanizacije jugoslovenskog Podunavlja. 12

Bogat i značajan arheološki materijal praistorijskih kultura u Vojvodini omogućio je pisanje monografija i sinteza kao i afirma-

ciju jugoslovenskih arheologa. S. Dimitrijević, M. i D. Garašanin, B. Gavela, M. Girić, M. Grbić, N. Majnarić-Pandžić, Z. Marić, R. Rašajski, J. Todorović, D. Srejović itd. kao i mnogi inostrani arheolozi koristili su arheološku građu Srema, Banata i Bačke u cilju utvrđivanja porekla, razvoja i nestajanja praistorijskih kultura na balkansko-podunavskom prostoru. U prikupljanju građe i materijala za pisanje knjige obuhvaćeni su najznačajniji podaci iz literature, koji su bitni za praistoriju Vojvodine. Autopsijom dostupnog materijala u muzejima Vojvodine i susednih oblasti — uže Srbije, Hrvats'ke, Austrije, Mađarske i Rumunije, obrađeni su znatni fondovi publikovanog i neobjavljenog arheološkog materijala. Na koncepciju knjige uticala su dva značajna elementa. Prvi, bilo je potrebno da se obuhvati geneza kulturnih grupa od njihove pojave do nestajanja. Drugi, kombinovano korišćenje istorijskog i stratigrafsko-tipološkog metoda. Istorijsko i stratigrafsko-tipološki pristup bio je osnovni, ali ne i jedini, koji se koristio u rekonstrukciji pojave i razvoja praistorijskih kulturnih grupa Vojvodine. Pored njih, u hronologiji na primer korišćeni su rezultati analiza radioaktivnog ugljenika a indirektno najrtoviji podaci fizičko-hemijskih i bioloških analiza. Struktura knjige uslovljena je na prvom mestu rezultatima projekta »Praistorija Vojvodine« Instituta za izučavanje istorije Vojvodine, čija je realizacija zahtevala višegodišnji rad. Osnovni cilj projekta nije bio usmeren na prikupljanje i sistematizaciju celokupne arheološke građe iz Vojvodine, što je zadatak daleko šireg obima. Odlučeno je da se na lažet i dokumentovan način aktuelni problemi praistorije Vojvodine pruže na uvid naučnoj i široj javnosti koji proizlaze iz istraživanja poslednjih decenija. Ovakav pristup uslovljen je činjenicom da su muzejski fondovi narasli brojnim višegodišnjim iskopavanjima na mnogim značajnim nalazištima. Međutim, istraženi arheološki materijal nije uvek obrađen i publikovan u završnom vidu, tako da je njegovo korišćenje neadekvatno u srazmeri sa značenjem i često ograničeno na najosnovnije podatke. Stoga su, kao korisna dopuna nedostatku dokumentovane arheološke građe, poslužili rezultati sondažnih radova ili rekognosciranja pojedinih regionalnih celina. Ova praznina najuočljivija je kada se radi o najranijim razdobljima praistorije i dopunjena je u ovoj knjizi uporednim prikazom susednih, bolje istraženih teritorija, čime se čitaocu pruža mogućnost da pretpostavi kulturno opredeljenje Vojvodine u to vreme. Obraćena je posebna pažnja na klasifikaciju i hronološku determinaciju prikupljene arheološke građe, pre svega za one kulturne periode gde dobijeni podaci omogućavaju dopunu ili postavljanje novih relativnohronoloških odnosa. Sve to, sa druge strane, nije ostalo bez uticaja i na određivanje starosti pojedinih kulturnih grupa, odnosno odgovarajućih praistorijskih razdoblja. Takođe su prikazani postojeći hronološki sistemi za srednju i jugoistočnu Evropu. Pri tome se naročito vodilo računa o složenom pitanju određivanja apsolutne starosti praistorijskih kultura, gde je neusaglašenost dosadašnjih rešenja veoma vidljiva i kako se čini, trajnije prirode. Zavisno od navedenih činilaca, osnovna koncepcija knjige bila je prilagođena ravnoteži između neophodne dokumentarnosti i rasprave o onome što nove činjenice donose. Ne treba ni očekivati da je taj odnos između dokumentovane građe i njenog tumačenja u svemu zadovoljavajući, niti se to moglo postići kada mnoga

13

»tamna mesta«, ne samo unutar praistorije Vojvodine, proizlaze u suštini iz objektivnog stepena istraživanja najstarije istorije panonskih i balkansko-podunavskih oblasti. Raspodela građe obuhvaćene ovom knjigom prilagođena je klasičnom klasifikacionom sistemu praistorije, gde su osnovna kulturna razdoblja nazvana prema preovladavajućem sirovinskom materijalu upotrebljenom u proizvodnji oruđa i oružja. Zadržavajući taj dobro poznati redosled od starijeg kamenog doba do protoistorijskog perioda, učinjen je pokušaj da ekonomski činilac bude takođe naglašen, pa su pojedine epohe protumačene pod naslovima koji određuju odgovarajuću proizvodnu ili društvenu osnovu. Sažeti prikazi ekonomike, društvene organizacije, umetnosti i religije praistorijskih zajednica Vojvodine čine posebna poglavlja knjige, uključujući tu i ono o opštem pregledu relativnohronoloških odnosa praistorijskih kultura Vojvodine. Na taj način je obrada kulturnih perioda u poglavljima bila usmerena prvenstveno na anahze njihove materijalne kulture, hronologije i geneze, gde su najnoviji rezultati istraživanja mogli da dođu do punog izražaja. Celoviti prikaz materijalne kulture ne samo pojedinih kulturnih perioda, već i svake kulturne grupe, upotpunjen je grafikonima sa karakterističnim tipovima keramike, nakita, oruđa i oružja. Rasprostranjenost i razvojna linija pojedinih tipskih obrazaca predstavIjena je na geografskim kartama Vojvodine i karpatskog basena. Utvrđivanje osnovne relativnohronološke skale praistorijskih kultura Vojvodine potkrepljeno je dobrim delom rezultatima sistematskih istraživanja višeslojnog lokaliteta Gomolave kod Hrtkovaca. Time je prvi put dobijena prilika da opšti kulturni i vremenski redosled praistorijskih perioda Vojvodine, odnosno balkansko-podunavskih oblasti, bude zasnovan na pouzdanim stratigrafskim podacima dobijenim ispitivanjem širokih otkopnih površina sukcesivnih naselja Gomolave. U pisanju monografije autori su naišli na čitav niz problema od kojih su neki mogli da se reše a neki ostaju prisutni i u ovoj knjizi. Pre svega, u objektivne teškoće ulazi nejednaka istraženost pojedinih delova Vojvodine. Tako je došlo do prividno neujednačene gustine naseljenosti u pojedinim periodima praistorije. U otežavajuću okolnost treba ubrojiti činjenicu da su poslednjih godina na području Vojvodine vršena veća sistematska istraživanja čiji rezultati nisu publikovani, te je razumljivo što je, uprkos značaja ovih nalazišta, njdhovo korišćenje ograničeno (Židovar, Velebit i dr.). Izvesne teškoće u obradi pojedinih kultura Vojvodine predstavljala je okolnost da se pojedini nalazi, naročito oni iz Srema iz prvih decenija ovog veka, nalaze u muzejima van Vojvodine i naše zemlje. Predmeti bogate nekropole kod Surčina, ostave bakarnih sekira iz Deča i Bečmena, bronzanodobne ostave iz Srema itd. nalaze se u Arheološkom muzeju u Zagrebu. Značajan materijal iz bačkog Podunavlja smešten je u Beču. Ovaj materijal nije mogao u većem obimu da se koristi pri obradi odgovarajućih kulturnih grupa.

14

Evidentne su određene razlike između pojedinih poglavlja, izražene pre svega u načinu izlaganja a donekle i u redosledu obrade, što je razumljivo kada se uzme u obzir da su ih pisala tri autora. Postoji, sa druge strane, još jedna teškoća oko potpunog ujednačavanja gledišta iznetih i obrazloženih u ovoj knjizi. Autori su zadržali svoje stavove shodno svojim prethodnim rezultatima postignutim i publikovanim na istoj arheološkoj tematici koju obrađuje i ova knjiga. Tako je omogućeno svakom piscu da u okviru određene celine, kakvu predstavlja izabrani kulturni period, iznese sopstvene zaključke i shvatanja, uokvirene zajedničkom kon-

cepcijom knjige. Gde je to bilo moguće, navođena su isto tako i gledišta ostalih autora, pre svega ona koja se tiču hronološkog redosleda, apsolutnog datovanja i porekla kulturnih grupa praistorije Vojvodine, tako da se rešenja predložena u knjizi mogu sagledati sa različitih stanovišta. Monografija PRAISTORIJA VOJVODINE nije namenjena isključivo stručnjacima. Knjiga je pripremljena za širi krug čitalaca koji se interesuju za bogatu kulturnu prošlost naših krajeva — posebno Vojvodine. Ona je snabdevena indeksom pojmova i spiskom važnijih nalazišta kao i dvema bibliografijama. Sastavljene su »Bibliografija radova iz praistorije Vojvodine« i »Tekuća bibliografija«. Prva je neophodna uz tekst a druga je želja da se izbegnu ponavljanja u napomenama. Za razliku od prve, kod druge bibliografije iznad citiranog dela, kod godine, nalazi se mala zvezdica koja će omogućiti lakše snalaženje pri izboru bibliografskih podataka. Teškoće koje su pratile rad na pisanju PRAISTORIJE VOJVODINE bile su uveličane činjenicom da je ovo jedna od prvih publikacija ove vrste u našoj zemlji. Isti je slučaj kada se radi o susednim oblastima karpatskog basena. Ostaje jedino nada da će nedostaci ove knjige biti uspešno otklonjeni u sličnim radovima koji će se u budućnosti pojaviti, što je već samo po sebi rezultat vredan truda. Realizacija projekta PRAISTORIJA VOJVODINE ne bi bila moguća bez podrške muzejskih ustanova i stručnjaka iz Vršca, Kikinde, Zrenjanina, Pančeva, Subotice, Sombora, Sremske Mitrovice, Novog Sada i školske zbirke u Odžacima. Autori knjige posebno se zahvaljuju R. Rašajskom, direktoru Narodnog muzeja u Vršcu, M. Giriću, direktoru Narodnog muzeja u Kikindi, R. Radišiću, kustosu Narodnog muzeja u Zrenjaninu, L. Sekerešu, kustosu Gradskog muzeja u Subotici, J. Petroviću, kustosu Vojvođanskog muzeja u Novom Sadu, D. Popoviću, direktoru Zavoda za zaštitu spomenika kulture u S. Mitrovici, S. Karmanskom, nastavniku Osmogodišnje škole »B. Kidrič« u Odžacima i mnogim drugim koji su omogućili da se ova knjiga pojavi. Autori na ovom mestu ističu pomoć i sugestije akademika profesora A. Benca i akademika profesora M. Garašanina čiji saveti i primedbe su pomogli da se u knjizi obuhvate svi značajni elementi raspoznavanja praistorijskih kultura Vojvodine. Pisci knjige žele da naglase punu podršku članova Instituta za izučavanje istorije Vojvodine i njihovu spremnost da do maksimuma podrže realizaciju štampanja knjige. Auto r i

16

H

BOGDAN BRUKNER

PALEOLIT I MESOLIT

PALEOLIT I MESOLIT

GLAVA I

PALEOLIT VOJVODINE Prva otkrića krajem X IX veka i istraživački radovi od pre 20 godina još uvek predstavljaju jedine i osnovne pretpostavke o paleolitskom čoveku u jugoistočnoj Panoniji.1 Fosilni ostaci pleistocenskih sisara izvađeni iz korita Tise, Dunava, Save i iz diluvijalnih naslaga, posredno ukazuju na boravak lovaca starijeg kamenog doba u jugoslovenskom Podunavlju.2 Istovremena pojava kvartarnih bovida i ekvida sa ljudima starijeg kamenog doba dokazana je brojnim scenama lova na zidovima paleolitskih pećina, gravurama i zoomorfnom plastikom.3 Prisustvo čoveka glacijalnih epoha na vojvođanskom tlu dokazuje se i prikupljenim alatkama iz okoline Vršca i površinskim nalazima u blizini Subotice. Kao izolovana grupa predmeta i bez stratigrafskih podata'ka tipološki se koriste kao doprinos pokušaju izdvajanja pojedinih perioda starijeg kamenog doba u Vojvodini.4 Poslednjih godina otkriveni su novi fosilni ostaci pleistocenskih sisara u koritu Dunava i njegovih pritoka.5 Oni još jednom potvrđuju pretpostavku da je i vojvođanski prostor značio povoljnu zonu za boravak mamuta i irvasa a samim tim stecište dužeg ili kraćeg zadržavanja paleolitskih lovaca (Sl. 1). Uzimajući u obzir sve raspoložive činjenice može se konstatovati da su u Vojvodini retki pokretni i nepokretni nalazi iz starijeg kamenog doba (T. III). Boravak paleoiitskih ljudi u glacijalnim i interglacijalnim fazama u jugoistočnoj Panoniji može se posrednim putem dokazati na osnovu tragova vatrišta u lesu. To su za sada jedine indikacije o verovatnom podizanju privremenih staništa »pod vedrim nebom« na teritoriji Vojvodine.6 Još uvelk nedostaju podaci o razvoju ikultura donjeg paleolita u Vojvodini.7 Postoje indicije da su u srednjem paleolitu lovci i skupljači hrane naseljavali pojedine delove jugoistočne Panonije. Tako, na primer, pojedini predmeti sa lokaliteta Vršac-Zapadna strana pokazuju tehniku okresivanja korišćenu u Mousterien-u (Musterjen).8 Najmnogobrojniji su nalazi koji bi se mogli datovati u gornji paleolit. U sevemoj Bačkoj otkrivena su na nekoliko mesta, u lesnim

17

naslagama, vatrišta za koja se smatra da pripadaju kraju Wtirm-a (Virm), poznom Solutrean-u (Solitre) ili ranom Magdalenien-u (Madlen).9 Zbog toga su od posebnog značaja predmeti nađeni na vatrištu kod Ludoš-Budžaka u blizini Subotice i koštane alatke sa ciglane u Pačiru, koje su ležale iznad ložišta, u pleistocenskim sedimentima.10 Za njih se pretpostavlja da potiču iz wiirm-ske glacijacije, odnosno iz vremena kada su korišćena vatrišta. U paleolitskom stratumu peskare u Crvenki kod Vršca nađeno je na dubini 6 m više kamenih alatki, koje načinom okresivanja i formom upućuju na pripadnost oruđima mlađeg paleolita. Radi se između ostalog o »visokom« okruglom strugaču, deraču, lučnom strugaču, strugaču sa dugim sečivom i drugim oruđima koja su se koristila u szelettien-skoj (sceletjenskoj) industriji gornjeg paleolita Mađarske i jugozapadnog dela Ruinunije (Sl. 2— 5).11

1. Fosilni ostatak pleistocenske životinje, Pokrajinski zavod za zaštitu spomenika prirode, Novi Sad. 2. Okrugli strugač, miađi paleolit. Peskara u Crvenki. Narodni muzej Vršac. 3. Derač, mlađi paleolit, Peskara u Crvenki. Narodni m'rzej, Vršac. 4. Luoni strugač, mlađi paleolit. Peskara u Crvenki, Narođaii muzej, Vršac.

Sa nalazišta Vršac-Mesić kanal i Kozluk potiču sećiva, noževi i strugači tipološki bliski oruđima iz mlađeg paleolita. Nesigurni uslovi nalaza su uticali da se datuju u širi vremenski raspon od gornjeg paleolita do neolita.12 Ukoliko se prihvati opaska S. Brodara da su za tačnu determinaciju kremene industrije sa pomenu-

tih lokaliteta značajni zaključci o kulturnoj pripadnosti severobosanskih paleolitskih staništa u donjem toku Usore, tada bi se kremena oruđa sa Kozluka i Mesić kanala mogla da uključe u mlađe paleolitske manifestacije Aurignacien-a (Orinjak), odnosno Gravettien-a (Gravetjen).13 Koštani artefakti iz Vatina, posebno oštećeni deo vrha koštane strele, mogli bi da se datuju u pozni paleolit, kada bi postojali sigurni, stratificirani uslovi nalaza.14 Na Ludoš-Budžaku sakupljeno je više kremenih alatki koje su verovatno izrađene u poznom Solitrean-u ili u ranom Magdalenien-u.15 U Pačiru su nađena za sada jedina oruđa od kosti koja bi, sa obzirom na mesto i dubinu nalaza, mogla da pripadaju kraju Magđalenien-a. Radi se o šest primeraka cepane kosti sa tragovima ljudske obrade, koji su otkopani na 5 m ispod sadašnjeg nivoa površine ciglane i cca 1— 1,50 m iznad lesne naslage koja pokriva paleolitsko vatrište.16 Sa pomenutim nalazima, na žalost, prekidaju se dalje mogućnosti traženja paleolitskih kultura u Vojvodini. Zbog toga oskudan materijal, najčešće dislociran, dozvoljava jedino donošenje vrlo uopštenih zaključaka.

5.

6.

5. Strugač, mlađi paleolit, Peskara u Crvenki, Narodni muzej, Vršac. 6. Kremena alatka, mlađi paleolit, Irig-Ciglana, Pokrajinski zavod za zaštitu spomenika kulture, Novi Sad.

Može se pretpostaviti da su prvi lovci starijeg kamenog doba boravili u okolini Vršca od Mousterien-a, i u Wiirm-u naseljavali severne delove Bačke i obronke Fruške gore (Sl. 6)P Paleolit panonsko-balkanskog i donjopodunavskog prostora Geografske granice i ekološki uslovi života u Vojvodini dozvoljavaju da se rezultati u proučavanju paleolita na panonsko-balkanskom i podunavskom prostoru iskoriste prilikom proučavanja starijeg kamenog doba u severoistočnim delovima Jugoslavije. Kremena industrija sa lokaliteta Vršac-Zapadna strana verovatno pokazuje tipološke osobine Mousterien-a, dobro proučenog u Mađarskoj.18

N ije isključeno da prva čvršća povezivanja pojedinih oblasti karpatskog basena počinju u Szelettien-u (Sceletjen). Mada se izražava sumnja u mogućnost razvoja Szelettien-a u južnim oblastima Panonije i sevemoj Bosni, značajna je pretpostavka da se on širi iz jugozapadne Nemačke preko Ćehoslovačke i Mađarske na istok do Dona i na jug na području Balkanskog poluostrva.19 Za ispitivanje gornjeg paleolita u Vojvodini mogli bi da budu od koristi podaci o istočnom Gravettien-u na lesnim terasama i u centralnom brdovitom području Mađarske.20 U Sagvar-u (Šagvar), južno od Blatnog jezera, ispitane su dve osnove privremenih staništa koje ukazuju na duži boravak gravettien-skih lovaca u centralnim delovima Transdanubije. U pitanju je koliba u kojoj su otkriveni ostaci životinjskih kostiju, kremeni ardefakti i ložište. Datovanje objekta u vreme cca 18600— 17400. g.p.n.e. ukazuje na period kada su paleolitski lovci na mamute i severne jelene boravili u neposrednoj blizini vojvođanskog prostora.21 Potvrda pretpostavke nalaza gravettien-ske industrije na Kozluku i Mesić kanalu upućuje na teoretsku hipotezu da su lovci gornjeg paleolita privremeno naseljavali padine južnih Karpata, možda i lesne platoe uz obale Dunava, Save i Tise, severoistočni Srem, titelski plato i jugoistočni Banat. U nedostatku sistematskih istraživanja, kremena oruđa sa Ludoš-Budžaka kod Subotice mogu se samo tipološki uklopiti u poznopaleolitsku industriju Magdalenien-a Mađarske.22 Istraživanja u severozapadnoj Hrvatskoj bila bi od koristi za buduća ispitivanja paleolita Vojvodine. Nalazi iz Krapine, Veternice, Samobora, Vindije i drugih lokaliteta panonskog dela Hrvatske ukazuju, sa obzirom na geografski položaj nalazišta, na mogućnost mousterien-skih nalaza u severoistočnim delovima Jugoslavije.23 Rezultati ispitivanja paleolita Slovenije sa brojnim nalazima od Levallois-Mousterien-a (Levaloa-Musterjen) do prvih mesolitskih ardefakata značajni su jer ukazuju na kontinuitet boravka prvih lovaca i skupljača plodova u alpskim predelima Jugoslavije, pokazujući kulturnu povezanost sa nalazima u Panoniji.24 Dosadašnja proučavanja paleolitskih kultura u Bosni i Hercegovini pružaju mogućnost da se pretpostavi kulturna pripadnost pojedinih perioda starijeg kamenog doba Vojvodine. N ajbrojniji lokaliteti nalaze se u severnoj Bosni, na prostoru koji je otvoren prema Panonskoj niziji.25 Mada se već srednjopaleolitska otvorena staništa severne Bosne povezuju sa panonskim Mousterien-om, tzv. Szelettienom, čvršće kultume veze Bosne i Panonije zapažaju se tek od Aurignacien-a. Interesantni su zaključci da se na severobosanskim lokalitetima ne nalaze oruđa tipična za poslednje faze zapadnoevropskog gornjeg paleolita. Gravettien-ski oblici prisutni u bosanskoj kamenoj industriji konstatovani su u Mađarskoj i Slovačkoj. Oni ukazuju na kulturno i hronološko jedinstvo panonskog i severobosanskog prostora.26 Za buduća proučavanja mlađeg paleolita Vojvodine značajna su povezivanja gravettien-ske industrije sa Usore sa nalazima kod Mesić kanala i sa Kozluka.27

20

Dosadašnja istraživanja uže Srbije mogla bi da doprinesu determinaciji pleistocenskih nalaza u Vojvodini. Možda bi detaljna analiza omđa i sistematska iskopavanja na Vršac-Zapadna strana omogućila da se nađu tipološke paralele sa kremenim alatkama iz pećina pod Jerininim brdom kod Kragujevca i Risovače kod Aranđelovca, koje B. Gavela datuje u razvijeni Mousterien.28 Na žalost, okolnosti otkrivanja pleistocenskih nalaza u Vojvodini ne pružaju dovoljno elemenata za čvrsto povezivanje sa srednjim paleolitom Srbije.

Otkrića u Rumuniji omogućavaju određenije kulturno i vremensko determinisanje kremene industrije iz Banata. Pojedine alatke sa Vršac-Zapadna strana tipološki bi mogle da odgovaraju mousterien-skim oruđima iz pećina i otvorenih staništa Rumunije.29 Bliže određivanje kremene industrije iz okoline Vršca omogućavaju nalazišta koja pripadaju srednjem i istočnom Aurignacien-u Rumunije.30 Izdužena sečiva sa Vršac-Mesić kanala su možda gravettien-skog porekla kao ona iz Ceahlau-Dirj:u (Ćehlau Drcu), koja pripadaju oruđima tipa Kostienki.31 Povezivanje nalaza iz okoline Vršca sa Kostienki varijantom ukazuje na jednu komponentu koja utiče da se gornjopaleolitska nalazišta jugoistočne Panonije razvijaju u specifičnim uslovima kulturnih veza sa donjim Podunavljem.32 Za determinaciju kamenih alatki istočnog Banata je značajno istaći da se uporedo sa Kostienki tipom u oblasti Temišvara (Timo§oara), i u drugim mestima južno od Karpata javlja kamena industrija koja se datuje od Aurignacien-a do holocena.33 U pitanju su nalazišta sa velikom količinom kamenih alatki, jednostavnih, malo poznatih forrni.34 Do sličnih zaključaka došao je S. Brodar stavljajući nalaze sa Kozluka u period prelaza paleolita u neolit.35. S. Vencl takođe uočava problem identifikacije grubo okresanih makrolita, koji mogu da se koriste od mlađeg paleolita do neolita.36. Gusto naseljen rumunski deo Banata u paleolitu najbolji je dokaz da je samo pitanje vremena kada će se u jugoslovenskom, na osnovu stratigrafskih nalaza, identifikovati boravište paleolitskih lovaca. Kod sela Romane§ti (Romanešti), na Iokalitetu Dumbravi^a (Dumbravica) ispitana je kremena industrija lokalnog Aurignacien-a sa »La Gravette« sečivima i strugačima.37 Izgleda da su pojedine alatke iz jugoslovenskog Banata, kao na primer strugači iz Crvenke, izrađene na sličan način — u lokalnoj Aurignacien tradiciji. Sečiva iz Vršac-Mesić kanala mogla bi da potiču iz istog vremena kao i gravettien-ski nalazi u Dumbravija.38 Za buduća ispitivanja Begeja koristan je podatak da se na terasama istoimene reke u Rumuniji javlja poznopaleolitska kremena industrija.39

Značaj

đerdapskog kompleksa

Ostaci kremene industrije mlađeg paleolita i epipaleolitskog perioda na ulazu u Đerdapsku klisuru potvrdili su i proširili fond podataka o specifičnom lokalnom razvoju paleolitskih zajednica u pojedinim zonama donjeg Dunava. Izolovana evolucija prati se od Mousterien-a, preko istočnog Gravettien-a, koji se ponegde odražava paralelno sa tradicijama Mousterien-a do holocena.40 Tako se faze transformacije paleolitskih, epipaleolitskih, predneolitskih i ranoneolitskih zajednica uočavaju u uskom pojasu rumunskog Banata i na obema stranama Đerdapa, na lokalitetima Tincova (Tinkova), Romane§ti-Dumbravita, Cuina Turcului (Kuina Turkului), Lepenski Vir, Padina.41 Đerdapski kulturni kompleks pokazaće u daljoj evoluciji prvi put u evropskoj praistoriji da jedinstvo kulturne baštine paleolitskih lovaca i svežih stvaralačkih potencijala maloazijskih ranoneolitskih kultura, u određenim geografsko-ekološkim i »etničkim« okvirima može da utiče na rađanje jedinstvenih oblika organizacije života. Radi se o pojavi malih zajednica predisponiranih za nova »urbalna« rešenja, sa originalnim idejama o materijalizaciji svesti kroz svojevrsnu skulpturu Lepenskog Vira, koja je, na žalost, jedino ukazala na alternativnu mogućnost zaboravljenu i neiskorišćenu u zemljoradničkim zajednicama Balkana.42

Prelaz iz paleolita u mesolit Zahvaljujući otkrićima u Mađarskoj mogu se pretpostaviti faze prelaska iz poznog paleolita u rani mesolit Vojvodine. Na osnovu C 14 analiza ugljenika ustanovljeno je da se pozne paleolitske faze Mađarske datuju u prvu trećinu X I I I milenijuma, a da se najranije mesolitske zajednice javljaju posle Wiirm-a I I I i na početku starijeg Dryas-a (Drijas), odnosno u prvoj polovini X I milenijuma.43 U blizini Szekszard-a (Seksard) otkriveno je stanište sa kremenom industrijom tipa Gravettien i Azilien (Aziljen) koje se datuje u poslednju četvrtinu X I milenijuma.44 To je vreme kada se u Panonskoj niziji pojavljuju nove vrste flore i faune. Površine koje su nekada bile pokrivene glečerima pretvaraju se u tundre i stepe. Vlažna i suva postglacijalna klima Evrope reflektuje se i na način života u Panoniji. Iz starijeg i mlađeg Dryas-a sa vlažnom, suvom i hladnom klimom, prekinutom Allerod (Alered) umerenijom oscilacijom, ne postoje podaci o boravku lovačko-skupljačkih zajednica u Vojvodini. Ali, sudeći po otkrićima u severnim delovima karpatske kotline, ne bi trebalo sumnjati u boravak ljudi u Vojvodini između 11000. i 8000. g. pre n.e.45 Poseban problem predstavlja ispitivanje poslednjih faza prelaznog perioda u neolit jugoistočne Panonije. Nedostaju paleoekološke i klimatološke analize kojima bi se objasnila morfološka i kulturna slika Vojvodine tog perioda. Koliko je na taj način ostalo otvorenih pitanja najbolje pokazuju rezultati ispitivanja zemljišta, klime, flore i faune, koji, zajedno sa antropološkim i C 14 serijama na Lepenskom Viru, dozvoljavaju da se pruže kompletni odgovori na pitanja porekla i geneze samo jednog lokaliteta đerdapskog proto i ranoneolitskog facijesa.46 U pitanju je preboralni i borealni klimatski period sa hladno-vlažnim i suvo-toplim odlikama, kada se u Vojvodini smenjuju i mešaju crnogorične i listopadne šume, koji u južnim delovima centralne i jugoistočnoj Evropi traje od cca 8000. do cca 5000. g. pre n.e.47 Ne treba zaboraviti da istovremeno u istočnom Mediteranu i prednjoj Aziji dolazi do takvih klimatološko-ekoloških promena koje su omogućile da se na ovom području formiraju dinamični i snažni kulturno-ekonomski centri koji će tokom sledećih milenijuma uticati na transformaciju lovačkih zajednica balkansko-podunavskog prostora u zemljoradničke kulture. Ovaj proces, započet u V II milenijumu pre n.e. na raznim tačkama Bliskog Istoka, ubrzo zahvata pojedine tačke južne i jugoistočne Evrope i završava se u severnoj Evropi oko 2700. g. pre n.e. On obeležava istovremeno pravac i prioritet ulaska pojedinih delova starog kontinenta u neolit.48 MESOLIT VOJVODINE

22

Najraniji mesolitski nalazi u Vojvodini pripadaju kraju borealnog perioda i početku atlantikuma, koji po Firbas-u traje između 7000— 6000. g.p.n.e.49 Pod uticajem vlažne klime lesne i aluvijalne zone se ispunjavaju kompleksima šuma u kojima borave mesolitske zajednice loveći kopljem i strelom raznovrsnu sitnu i krupnu šumsku faunu. Gradeći svoja privremena i »stalna« staništa na uzdignutim, peskovitim obalama Dunava i drugih reka, lovci prelaznog perioda u neolit usavršavaju svoja oruđa za lov i ribolov, izrađujući fine i male mikrolitske alatke. Međutim, ova »industrija « ne pojavljuje se prvi put u mesolitu jugoistočne Panonije. Počeci mikrolitizacije oruđa naziru se u gornjem paleolitu centralne, zapadne i jugoistočne Evrope usavršavajući se od gravettien-sko-magdalen-ske osnove, preko Sauvettien-a, ili od gravettien-sko-swiderien-ske (sviderjenske) komponente do poznog mesolita, tipa Tardenoisien (Tardenoazjen).50 Vojvođanski nalazi, iako su os-

kudni i retki, dozvoljavaju da se na početku holocena izdvoje provizorno dve zone prelaznog perioda u neolit. Prva gravitira jugozapadnim padinama Karpata sa jakim tradicijama gornjopaleolitske kremene industrije. Druga se formira na peskovitim dinama severne Bačke, u blizini Subotice, i uz obale Dunava, sa izraženom tendencijom korišćenja geometrijskih alatki (T. III). Kod Hajdukova otkriveni su mikroliti koji oblikom i tehnikom retuša ulaze u grupu sečiva tipičnih za Tardenoisien.51 Radi se o površinskim nalazima sakupljenim u blizini ranoneolitskog nalazišta na Bisernoj obali kod Nose.52 Ove okolnosti otežavaju sigurnu determinaciju alatki, mada na osnovu tipoloških upoređenja sa identičnim materijalom, ukazuju na pripadnost poznom mesolitu Panonije. Drugi nalaz potiče iz peskovitog profila ciglane u Bačkoj Palanci nedaleko od obale Dunava.53 Mesta gde su mikroliti pronađeni najviše doprinose da se ukaže na njihovo mesolitsko poreklo. Naseljavanje peskovitih obala i dina je jedna od tipičnih karakteristika postpaleolitskih zajednica srednjeg i poznog mesolita Evrope. Radi se o tendencijama dužeg zadržavanja na jednom mestu, možda duže od jedne »lovne sezone«. Ova pojava produženog boravka prati se već od gornjeg paleolita. Mlađe paleolitsko naselje u Dolni Vestonice, staro cca 25.000 g. pre n.e. i ostaci osnove primitivnog skloništa-kolibe sa ostacima kolja sa istočnogravettien-skog lokaliteta kod Sagvara, južno od Balaton-a (Balaton) datovani u 18600— 17400. g. pre n.e., potvrđuju pretpostavku o mogućnosti podizanja ranih stalnih naselja na određenom prostoru pre prvih zemljoradničkih staništa u Panoniji.54 Za proučavanje načina stanovanja mesolitskih zajednica u Vojvodini najvažniji su ostaci »podunavsko-tardenoisien-skog« šatora i vatrišta sa Ieve obale Dunava kod Szodliget-a (Sedliget).5;i Ovaj podatak dopunjuje ranije primere, ističuči još više pogodne uslove za stanovanje u neposrednoj blizini vojvođanskog područja. Pojedine alatke iz Szodliget-a (polumesečasti rezači) tipološki liče na nalaze iz Hajdukova i Bačke Palanke. Međutim, u celini, kremena industrija ovog staništa kod Budimpešte pripada starijoj fazi mesolita Mađarske, te je, prema tome, i starija od Hajdukova. U njoj se sažimaju tradicije Gravettien-a, uticaji Swiderien-a (Sviderjen) i prvi elementi geometrizacije, osnovne karakteristike mlađeg mesolita Podunavlja. Za ispitivanje mesolita u Vojvodini nalazi iz Szodliget-a zaslužuju posebnu pažnju. Otkriće osnove gore pomenutog stambenog objekta zajedno sa kremenom industrijom ukazuje na uticaje paleolitskih tradicija, odnosno autohtone baze mesolita Panonije. Ipak, u pitanju je stanište koje u celini pripada kulturnom horizontu, neposredno pre početka najranijih zemljoradničkih kultura, cca 8000— 6000. g. pre n.e.56 Trapezoidna sečiva i polumesečasti rezači iz Hajdukova i Bačke Palanke tipološki odgovaraju oruđima koja su karakteristična za finalni period »podunavskog« Tardenoisien-a (V. I).51

Mesolit panonsko-balkanskog i donjopodunavskog prostora U Jugoslaviji su tardenoisien-ska i mesolitska nalazišta otkrivena u severozapadnom i zapadnom delu zemlje, u Sloveniji i Hrvatskoj.58 U Mađarskoj, iz okoline Pamuk-a i Kaposhomok-a (Kapošhomok), južno od Blatnog jezera, otkrivena je kremena industrija sa trapezoidnim i polumesečastim sečivima, identična sa nalazima u Bačkoj, koja se datuje u pozni Tardenoisien.59 Ostali predmeti od

kremena iz severnog i severozapadnog dela Panonske nizije neodređno se pripisuju poznom mesolitu i ranom neolitu.60 Podaci iz Čehoslovačke ukazuju takođe na tendenciju geometrizacije mikrolitskih alatki na kraju mesolita. Površinska otkrića iz jugozapadne Slovačke sa peskovitog područja Hurbanova, severozapadno od Bratislave i u blizini Komarna pripadaju poznom Tardenosien-u.61 Relativna brojnost nalazišta poznog mesolita u severozapadnom delu karpatske kotline uticala je da se ovde potraži početna faza »podunavskog Tardenoisien-a«.62 Da li se na ovom prostoru javljaju isključivo najraniji oblici poslednjih faza mesolitikuma Panonije? Dosadašnja ispitivanja ne potvrđuju ovu pretpostavku. Pre bi se moglo prihvatiti da se pozni Tardenoisien javIja na nizu tačaka u severozapadnoj Panoniji, od dina gornjeg Dunava i njegovih pritoka, preko Blatnog jezera, do peskovitih brežuljaka Telečke i leve obale Dunava kod Novog Sada.63 Na ovim mestima, zaštićenim od poplava, lovci poznomesolitskog perioda podižu svoja privremena skloništa. Prelaz iz paleolita u neolit u Rumuniji karakteriše nadživljavanje paleolitskih tradicija uporedo sa pojavom mesolitskih kultura. Na rumunskoj strani Đerdapa otkriven je bogat kulturni horizont sa ostacima flore i faune iz preborealnog i borealnog perioda sa romanello-azilien-skom kremenom industrijom.64 Od posebnog značaja za ispitivanje ranog epipaleolita (starijeg mesolita) su rezultati istraživanja u abri-u Cuina Turcului, u jugoistočnom Banatu.65 Datovanje ranomesolitskih slojeva u abri-u između prve polovine X I milenijuma i druge trećine IX milenijuma hronološki povezuje rani mesolit severne Panonije, preko Vojvodine, sa donjim Dunavom u okviru sličnog kulturnog kompleksa »gravetto-azilienskog« porekla.66 Povezujući ove i slične grupe nalaza na rumunskoj obali sa najnovijim rezultatima ispitivanja na jugoslovenskoj strani Đerdapa, na Padini, dobija se vremenski i kulturni horizont u kome postpaleolitska komponenta igra značajnu ulogu.67 Na ovom delu Dunava paleolitska tradicija se oseća istovremeno kada na ostalim područjima Panonije i jugoistočne Evrope počinje Tardenoisien.68 Epigravetien-ska (Epigravetjen) komponenta može da se prati i u ranoneolitskim kulturama Đerdapa, u vreme kada nestaju mesolitske lovačke grupe sa ravnica Vojvodine. Geografsko-morfološki uslovi uticali su na »prinudno« sažimanje autohtonih tradieija i novih ideja, migracionog porekla, u vreme prihvatanja i širenja domestikacije i agrikulture. Zbog toga se u Đerdapu uočava kontinuitet upotrebe pojedinih alatki (kao npr. alatke od kosti — Padina; gravure — Lepenski V ir) od epipaleolita do najstarijeg Starčevo— Cri$ (Kriš) horizonta.69 Iskopavanja u Đerdapu su pokazala da se u relativno uskom prostoru, izvanredno pogodnom za mešovitu lovačko-ribolovnu i primitivnu zemljoradničko-stočarsku ekonomiku, mogu delimično, istovremeno da prate postpaleolitski i ranoneolitski oblici života. Na žalost, izvan Đerdapske klisure u panonsko-karpatskom prostoru prelazni period u neolit evoluirao je na drugačiji način.

24

U masivu Ceahlau (Ćehlau), u istočnim Karpatima, javlja se swiderien-ska kremena industrija koja vremenski pripada prelazu iz Gravettien-a u pozni mesolit.70 Za proučavanje kulturne pripadnosti mesolitskih nalaza iz Vojvodine značajna su otkrića tardenoisien-ske mikrolitske industrije u severozapadnoj Transilvaniji [Ciume§ti (Ćumešti) I I ] i M oldaviji [Erbiceni, Ripiceni, okolina Ia§i-a (Jaši)].71 Ako se uz ovo ukaže na identičnu mikrolitsku geometrijsku industriju iz južnih i jugozapadnih delova SSSR-a i severozapadnih delova crnomorskog primorja i Krima (Kukreke), dobija se tipološki ujednačen poznotardenoisien-ski horizont sa sličnim ili identičnim varijantama geometrijskih mikroalatki od

karpatskog basena do Krima.'2 Tako se u južnim delovima centralne Evrope i na jugoistoku starog kontinenta, na početku neolita, uočavaju istovremeno uticaji paleolitskih nasleđa uporedo sa mesolitskim kulturama.73

Mal a

Azija

i Balkan

u protoneolitu

Prilagođavanje pojedinih epipaleolitskih i mesolitskih grupa novim uslovima života na balkansko-panonskom prostoru zavisilo je od lokalnih klimatoloških i drugih opštih i regionalnih uslova. Blizina dinamičnim zemljoradničkim centrima Bliskog Istoka bila je od odlučujućeg značaja za bržu ili sporiju neolitizaciju. Epipaleolitske i mesolitske zajednice u istočnom Sredozemlju prerasle su već između 9000. i cca 6500. g.p.n.e u ranu i poznu prekeramičku neolitsku fazu podižući zbijena naselja tipa Jerihon i Hacilar.7"1 U odnosu na dinamične centre anadolskog platoa u najpovoljnijem položaju našao se jug Balkana. Posle mesolitskog perioda, koji se na osnovu C 14 merenja u pećini Franchthi u Argolidi datuje na 7627 + 134— 6184 + 91, formira se u periodu između cca 6500— 6000. god. prekeramički sloj u Tesaliji koji u hronološkom i kulturnom smislu odgovara poznom prekeramikumu Anadolije.75 Znači da se pod uticajem maloazijskih centara današnje Turske počinju da razvijaju prve neolitske kulture na jugu Balkana. Za sada su nalazi sa Argissa Magula-e (Argisa Magula) jedino pouzdani nalazi o formiranju prekeramikuma na Balkanskom poluostrvu.76 Delimično mešanje tardenoisien-skih mikrolita i neolitskih sečiva uticaio je da se poslednjih godina, po objavljivanju iskopavanja u Tesaliji, sve više ukazuje na ulogu poznotardenoisien-ske komponente, kao alternative za formiranje prekeramičkih slojeva.77 Otkriće prekeramičkog naselja na Argissa Magula-i potvrdilo je značajnu ulogu maloazijskih neolitskih kultura koje su ubrzale gajenje cerealija, a verovatno i pripitomljavanje životinja na jugoistoku Evrope.78 Međutim, ovakvi podaci nedostaju sa područja Balkana i Panonije. Zbog toga su sva nastojanja da se ukaže na formiranje prekeramičkih slojeva u srednjem i donjem Podunavlju, uključujući Dobrudžu, još uvek radna hipoteza.79 Izgleda da je Grčka u vreme širenja zemljoradnje i pripitomljavanja životinja bila, pored uskog priobalnog pojasa Crnog mora, jedina u tzv. »severnoj zoni prirodnih uslova istočnog Mediterana«. Rezultati ispitivanja u Đerdapu pokazuju da su možda u donjem toku Dunava postojale »oaze« klimatskog optimuma povoljne za početak pripitomljavanja životinja u jednom periodu koji strogo uzevši ne pripada neolitu. Međutim, ukoliko su pojedine epipaleolitske zajednice na Đerdapu samostalno otpočele »zadržavanje« divljih bovida, ovaj »eksperiment« prešao je u običaj tek formiranjem najstarijih zemljoradničkih i stočarskih zajednica u okviru StaTČevo-Kriš kompleksa starijeg neolita.

25

[ GLAVA — PALEOLIT I MESOLIT

NAPOMENE

1. Brodar S., 1955, 181. Paleolitski nalazi iz okoline Vršca potiču iz perioda 1880— 1910. godine. Grbić M„ 1939, 48—49. 2. Grbić M. ,1939, 41. 3. Ucko J. P.—Rosenfeld A„ 1967*, passim; Hoernes M„ 1925*, 118, 1—2, 142, 1—4, 145, 149; Kiihn H „ 1952*, 12—80.

4. Pored autopsije materijala u depou Narodnog muzeja u Vršou, na čemu zahvaljujem direktoru Muzeja Rastku Rašajslkom, takođe kod (Brodar S„ 1955, 184ff, B 2— 4). O nallazima iz okoline Vršca Marjanović-Marković J„ 1950, 342—343 i Marjanović-Marković, J„ 1956, 213, 224; Grbić M„ 1950, 342—344. 5. Nalazi se čuvaju u Pokrajinskom zavodu za zaštitu prirode u Novom Sadu, N. M. Zrenjanina, N. M. Kikinde, Gradskom muzeju Subotice. 6. Marjanović-Marković J„ 1956, 213—226.

7. Za sada ne postoje stratigrafski fiksirani slojevi koji ipripadaju starijem paleolitu u Jugoslaviji i(Malez M.—Osole F„ 1971*, 246). 8. Brodar S„ 1955, 184— 188, B. 2^1.

9. Pačirska vatrišta, ognjišta Stare Moravice, Bačke Topole, Gunaraša i Srbobrana (Marjanović-Marković J„ 1956— 1957, 213, 224).

10. Subotica—Ludoš-Budžak (Marjanović-Marković J„ 1956, 213), Pačir (Marjanović-Marković J„ 1956,

221) . 11. Na osnovu autopsije S. Brodara i mišljenja ikoje je prihvEiitio direktor Muzeja u Vršcu R. Rašajski (Rašajski R„ 1962, 38; Rašajski R„ 1971, 22; Mogo$anu F„ 1968, 303—311).

12. Brodar S„ 1955, 200 ff; B. 5— 10 (Mesić kanal), B. 11— 19 (Kozluk).

13. Basler Đ„ 1963*, 21. 14. Oštećeni vrh koštane strele može da pripada kraju ipaleolita ili neolitu (Brodar S„ 1955, 202). Probušena koštana cev i svrdlo takođe se ne mogu sa sigurnošću datovati u m'lađi paleolit jer nedostaju uslovi nalaza (Brodar S„ 1955, 202).

15. Vatrište pored kojeg su nađeni ardefakti ipripada Wiirm-u. Kremena industrija bi se mogla datovati u gornji paleolit (Marjanović-Marković J„ 1956, 213, 223—224).

16. Marjanović-Marković J„ 1956, 221. 17. Medović P„ 1970, 11, T. I, 1. 18. Vertes L„ kod Filip J. 1969*, 1542. 26

19. 0 širenju Szelettien-a, Filip J., 1969*b, 1421. Pro-

46. Srejović D„ 1969*, 185—270.

tiv ipojave Szelettien-a u severnoj Bosni, Basler Đ„ 1963*, 16. 20. Vertes L. kod Filip J„ 1969*b, 1543.

47. Pittioni R„ 1962*, 215—218.

21. Gabori M „ 1965*, 111, Abb. 1—3. 22. Vćrtes L. kod Filip J„ 1969*b, 1543.

23. Malez M.—Osole F„ 1971*, 252—258, 264. 24. Malez M .-Osole F„ 1971*, 247—251. 25. Staništa su koncentrisana na ušću Usore u Bosnu kod Doboja (Benac A.—Cović B.—Pašalić E. —Baisler Đ.—Miletić N.—Anđelić P. 1966*, 14).

26. Benac A.—Cović B.—Pašalić E.—Basler Đ.—Miletić N.—Anđelić P„ 1966*, 14— 21. 27. V. napomenu 14. 2*. Gavela B„ 1971, 176— 177.

29. Brodar S„ 1955, 186, Sl. 3, 187, Sl. 4; NicolSescu — Plop$or S. C„ 1962*, 82, Abb. 6, 2, 3.

30. Nicolaescu—Plop$or S. C„ 1962*, 83. 31. Brodar S„ 1955, 189, 6, 7; Nicolaescu—Plop$or S. C„ 1962*, 86, Abb. 9, 2—5.

32. Kostienki kultura po nalazima sa Dona. Konstatovana je u Mađarskoj, čehoslovačkoj, Austriji, istočnoj i severnoj Bugarskoj, obuhvatajući kraj Wiirm II faze do početika holocena. Naglašene gornjopaleOlitske karakteristike (Nicolaescu—Plop$or S. C„ 1962*, 88).

48. Braidvvood J. R„ 1962*, 121, 124; Clarc G. D„ 1962*, 19, 20.

49. Vertes L„ 1951*, 184. 50. Pittioni R„ 1962*, 218.

51. Garašanin D„ 1959, 9; Garašanin D„ 1961, 305. 52. Garašanin D„ 1961, passim.

53. Potiou sa lokaliteta »Bagrema« iz Bačke Palanke. Nalazač, arheolog-amater Petar Nađ iz Bačke Palanke. 54. Klima B„ 1962*, 208; Sagvar (Gabori M „ 1965*, 111). 55. Gabori M„ 1968*, 33—36.

56. Gabori M„ 1956*, 181— 182. 57. Pusztay R„ 1957*, T. I, 1—3 (trapezoidna sečiva), T. I, 4, 6 (polumesečasta oruđa). O podunavskom Tardenoisien-u (Gabori M„ 1968*, 33; Neustupny J„ 1962*, 243, nap. 5).

58. Malez M.—Osole F„ 1971*, 251, 258. 59. Pusztai R„ 1957*, 96—105. 60. Korlat (Andor S„ 1959*, 3— 12, B. 1—6), Eger (Vertes L„ 1951*, 185— 190), okolina Gyor-a i površimski nalazi iz zapadne Mađarske '(Lichardus J.—Pavuk J„ 1963*, 469, nap. 99, 100).

33. Nicolaesou—Plop$or S. C„ 1962*, 88.

61. Lichardus J.—Pavuk J„ 1963*, 469.

34. NicolŽiescu—Plop$or S. C„ 1962*, 68.

62. Nastupny J„ 1962*, 243, nap. 5.

35. Brodar S„ 1955, 197, 198.

63. Obale Dyje (Mazalek M „ 1954*, 416).

36. Vencl S„ 1968*, passim.

64. Boroneant V„ 1969*, Fig. 1, 291.

37. Mogo$anu F„ 1966*, 343, Fig. 3, 13 (»La Gravet-

65. Pšunescu Al„ 1970*, 4— 22; Com$a E„ 1969*, 29.

te«), 15, 17 (strugači).

38 Vršac-Mesić kanal (Brodar S„ 1955, 189, 6, 7).

66. PSunescu Al„ 1970*, 29. Za rani mesolit severne IPanonije v. nap. 51.

39. Lokalitet Dealul Viei (Mogo$anu F„ 1966*, 340,

67. Jovanović B. ukazuje na kulturno i hronološko

343).

40. Tincova, Romane$ti-Dumbravita (Mogo$an-u F„ 1968*, 303—311), Cuina Turcului (Paunescu Al„ 11970*, 146).

41. Lepenski Vir (Srejović D„ 1969*, passim), Padina (Jovanović B„ 1969*a, passim).

42. Srejović D„ 1969*, ipasshn. 43. CsAnk-Gšlbori, V „ 1970*, 4, 10. 44. Gabori M„ 1968*, 36 — nalazište u Szeksdrd-u se datuje u 10350. gpjn.e.

45. R. Pittioni stavlja Gravettien i Svviderien (pozna faza) u Wiirm, između 15000. i 8000. gp.n.e. (Pittioni R„ 1962*, 214, 215).

jedi-nstvo Padina A horizonta sa krajnjom evolucijom epipaleolitskih lokaliteta na rumunskoj strani Đerdapa, podvlačeći uticaj lokalnih pozinopaleolitsikih i ranoepipaleolitskih grupa na formiranje poznomesolitskog sloja na Padini (Jovanović B„ l%9*a, 33—34).

68. O epipaleolitskim tradicijama u stratumu A na Padini (Jovanović B„ 1969*a, 34). Datovanje starije faze epipaleolita u Đerdapu između 10650+ 120—8175±200 (Paunescu Al„ 1970*, 29) odgovara periodu koji obuhvata stanište u Sz6dliget-u sa kremenom industrijom tipa Gravettien i Azilien sa starošću 10350 (Gabori M„ 1968*, 36) i nalazište u Szodligetiu koje pripada »podunavskom Tardenoisien-u« koji se datuje između 8000—6000. gjp.n.e. (Gabori M„ 1968*, 36).

27

69. Na kontinuitet upotrebe pojedinih koštanih oruđa u fazi A i B na Padini (Jovanović B., 1969*a 25). Mikroliti i makroliti koriste se u Lepenskom Viru I—III (Srejović D„ 1969*, 151— 153, 170). 70. Nicolaesou—Plop§or C. S., 1958*, 26, 33. 71. Ciume?ti II, Erbiceni i Ripiceni (Paunescu Al., 1964*, 15/3). Okolina Iasi-a, južna Ukrajina i Krim (Boriskovski P. J., 1964*, Fig. 1—6; Boriskovski iP. J„ 1966*, 134— 137). 72. Vekilova E„ 1966*, 144— 154. 73. Nicoiaescu—Plop?or C. S„ ?i colaboratori, 1956*, 233—235, Nicolaescu—Plop5or C. S„ 1959*, 235. 74. Protoneolit na Bliskom Istoku traje od 9000. do 7000. g.p.n.e. Prekeramički neolit Anadolije (Hacilar) počinje cca 7000 gjp.n.e. a keramički (Qatal

28

Hiiyiik) cca 6500. g-p.n.e. (Mellaart J„ 1965*, 18— 38, T. 26). Prekeramičko naselje A faze u Jerihonu podiže se oko 8000. g.p.n.e. (Mellaart J„ 1965*, 32). 75. Michaud J. P„ 1970*, 971. Datovanje prekeramikuma Tesalije u sedmi milenijum (Weinberg S„ 1965*, 14) odgovara formiranju ranokeramičkog naselja (horizont X) u Qatal Hiiyiik-u cca 6500— 6400. gjp-n.e. (Mellaart J„ 1965*, I Chronological table, 77). 76. Dumitresou V „ 1970*, 198— 199. 77. Berciu D„ 1967*, 30—33. 78. Milojčić V.—Boessneok J.—Hopf M„ 1962*, 24. 79. Vencl S„ 1968*, passim; o prekeramikumu u Doibrudži (Berciu D„ 1967*, 31).

BOGDAN BRUKNER

RANI NEOLIT

RANI NEOLIT

GLAVA II

NAJSTARIJE ZEMLJORADNICKE ZAJEDNICE Počeci neolita u Maloj Aziji i Grčkoj Sredinom sedmog milenijuma pojavljuju se na jugu Balkanskog poluostrva prvi znaci prelaska u neolit. U Tesaliji su otkriveni 1956. godine tragovi boravka ljudi koji se ishranjuju kultivisanim žitaricama i domaćim životinjama.1 Međutim, još uvek im nije poznata tehnika izrade posuđa od pečene zemlje. Bilo je potrebno da prođe oko hiljadu godina dok su mesolitski lovci i ribari na Balkanu, u jugoistočnoj Evropi i Panonskoj niziji prihvatili »proizvodnju« hrane kao osnovni vid prehranjivanja. U poređenju sa prethodnim periodima, prelaz u neolitikum je bio kraći, tako da se početak neolitizacije često označava kao »neolitska revolucija «.2 Ova epoha, u svakom slučaju, zbirom kvalitativnih i kvantitativnih promena predstavlja novo poglavlje u evoluciji zajednica koje su naseljavale evropski kontinent. Dosadašnji rezultati arheoloških istraživanja u Grčkoj omogućili su da se na nekim tačkama u Tesaliji skine veo sa doskora nepoznatih faza postepenog asimiliranja potpuno različitih životnih navika od onih koje su bile tipične za mesolit.3 Pored lokaliteta Argissa Magula i nekih nalazišta u Tesaliji, gde su zajedno sa žitaricama nađeni ostaci kostiju pripitomljenih preživara, svinje i psa, neki nalazi u Rumuniji indiciraju mogućnost formiranja prekeramikuma.4 Međutim, neolitizacija balkansko-podunavskog prostora, u većini slučajeva sadrži, bolje reći sjedinjuje, sve komponente koje u »klasičnom« smislu predstavljaju definiciju neolita: zemljoradnju, stočarstvo, podizanje stalnih naselja, korišćenje Iončarske tehnike, nove alatke od kosti i kamena.5 To su samo neke od bitnih karakteristika novog doba. Uporedo sa »ekonomsko-tehnološkim« inovacijama, neolitski čovek se prilagođava novim ekološkim uslovima života; sredini koja ga okružuje, od koje zavisi i koju želi da potčini. Zbog toga je teško razgraničiti uticaje prirodnih fenomena na kristalizaciju novih ideja o univerzumu od evolucije individue i zajednice u traženju novih odgovora na večita pitanja života i smrti. Neolitski zemljoradnik i stočar zavisan od zemlje i klime, više nego ikad ranije sputan boravkom na jednom mestu, daje prirodnim fenomenima nova tumačenja. Tako prvi odgajivač žitarica i domaćih životinja sa svim prednostima ali i nedostacima sedelačkog života, osigurava blagostanje i prosperitet na balkansko-podunavskom prostoru kroz zemljoradnički kult plodnosti u kome žena-majka predstavlja osnovni simbol me-

29

hanizma reprodukcije. Pridajući rađanju novog života šire, univerzalnije značenje nego što je to bilo moguće u ranijim epohama, neolitski čovek izgrađuje misaoni svet protkan dubokom verom u kult »ženskog božanstva plodnosti«, kome su podređeni talenat pojedinca i grupe. Ovo se manifestuje u izradi brojnih statueta: od pečene ilovače, ređe kamena, kasnije plemenitog metala, sa različitim »tipskim« odlikama — od stroge stilizaoije do naturalističko-realističkih koncepcija. U pitanju je kult za koji se sa punim pravom može reći da potiče iz snažnih zemljoradničkih zajednica Bliskog Istoka i da utiče na genezu najranije umetnosti prvih zemljoradnika balkansko-podunavskog prostora. Postavlja se pitanje: koliko je plastično oblikovanje žene, kao simbola plodnosti, stvarno usko povezano sa napretkom i širenjem zemljoradnje u Evropi? Mada se kult »majke-zemlje« neprestano širio i postajao sve značajniji u neolitu Balkana i u jugoistočnom delu Panonske nizije, na severu karpatske kotline i, u centralnoj, zapadnoj i severnoj Evropi njegov uticaj je neznatan. Naravno, retki nalazi terakota i apliciranih figurina u trakasto-linearnim zajednicama ukazuju na ulogu Balkana u razvoju neolita u centralnoj Evropi.6 Ipak, ova činjenica u izvesnoj meri dovodi u pitanje primarni značaj ženskog božanstva atribuiranog u figuralnoj plastici, bar kada se radi o mehanizmu izdvajanja zemljoradničkih zajednica centralne i severne Evrope. Na balkansko-podunavskom prostoru prelaz u neolit nije otpočeo istovremeno i na isti način. Neolitizacija se prati lepezasto i gradaciono od jugoistoka Evrope prema severu i zapadu starog kontinenta (T. V I).7 U prethodnom poglavlju ukazano je na ograničen značaj prekeramičkog horizonta u Tesaliji za širenje neolita na balkansko-podunavskom prostoru. To ne znači da prekeramikum Grčke u kulturnim i istorijskim relacijama početka neolita u Evropi ne zauzima određeno mesto. Dosadašnja ispitivanja klimatskih uslova na prelazu iz borealnog perioda u atlantik pokazala su da na većem delu Balkana i u Panonskoj niziji nisu postojali optimalni uslovi za formiranje prekeramičkih urbanih zajednica tipa Jerihon-Hacilar ili staništa kao Argissa Magula.8 Zbog toga se pojam neolita, iako postaje sve više uslovan u širem smislu reči, u kontekstu proučavanja Panonske nizije, centralnog Balkana i donjeg Podunavlja, mora da povezuje sa najranijim zemljoradničko-stočarskim zajednicama tipa Karanovo I— Starčevo— Koros (Kereš)— Kriš. Postoje podaci da se na jugu Balkana keramički neolit pojavljuje približno u isto vreme na nekoliko tačaka. U Argissa Magula-i, Argolidi, Elatea-i i Neo Nikomedeia-i, (Neo Nikomedeja) počinje da se izrađuje monohromna keramika između 7000— 6000. g.p.n.e. Ova keramička vrsta predstavlja ujedno najstariju grnčariju ne samo u Grčkoj već i na Bliskom Istoku.9 Bilo je potrebno 500— 1000 godina da kulture starijeg neolita započnu širenje preko jugoistočne Evrope, obala Crnog mora, Balkana i Panonske nizije prema centralnim delovima Evrope i dalje na zapad i sever. Nesumnjivo je da su u hronološkom i istorijskom smislu neolitizacijom zahvaćeni oni delovi Balkana i jugoistočne Evrope koji su bili u povoljnijem geografskom položaju u odnosu na istočni Mediteran. Između šestog i petog milenijuma stare ere pojedini delovi današnje Turske dostižu vrhunac dinamične urbanizacije u naseljima tipa Hacilar, u vreme kada tek počinju da se formiraju regionalna naselja na širokom prostoru od Vršnika u Makedoniji do Biserne obale na severu Bačke.10 Zbog toga se može konstatovati da je prelaz u neolit u najširem smislu reči postupan, zavisan od geografskih komunikacija i ekoloških uslova života, usko povezan sa.

kreativno-adaptivnim sposobnostima autohtonih populacija koje su se nalazile na različitim stepenima tehnološko-kulturnog razvoja: od epipaleolitskih sa jakim tradicijama glacijalnih kultura do onih koje su se razvijale u poznom mesolitskom miljeu Tardenoisien-a.11 Geografski

položaj

Vojvodine

Kada se govori o obliku neolitizacije Vojvodine potrebno je, pre svega, da se uzme u obzir geografski položaj koji je bio jedan od odlučujućih faktora za kulturnu fizionomiju neolitskih grupa u jugoistočnoj Panoniji i uska povezanost sa anadolsko-balkanskim kompleksom kuitura starijeg neolita (T. I). Geografska kompozitnost Vojvodine kao integralnog dela karpatskog basena i spone sa Balkanom imaju odlučujuću ulogu u širenju agrikulture u srednjoj Evropi. Tako preko Vojvodine prodire istočnomediteranski uticaj u ostale delove Panonske nizije i centralnu Evropu. Zbog toga specifičnost geografsko-istorijskog »posredništva« Vojvodine leži u njenom transmisionom položaju u odnosu na središte Evrope i jug Balkana (T. V I). Vojvodina se na jugu oslanja na severne padine balkanskih planina a na severu nastavlja u mađarske ravnice. Na istoku zapadne terase šumovitih Karpata sa prohodnim pitomim dolinama reka omogućavaju veze jugoistočne Panonije sa Transilvanijom i moldavsko-ukrajinskim prostorom. U odnosu na pravac longitudinalnih puteva sever-jug, koji uzdužno presecaju centralni i istočni deo Balkana, kroz Vojvodinu prolaze najpovoljnije prirodne veze zapadne i severne Evrope sa jugom starog kontinenta. Na zapadu, međurečja Dunava i Save, Dunava i Drave otvorena su za uticaje sa severa i juga, istoka i zapada. Vojvodina je zapravo stecište slivova i ušća većeg broja reka čiji dugi i plovni tokovi olakšavaju veze zapadnih obala Crnog mora sa centralnom i zapadnom Evropom. Može se zaključiti da su otvoren i komunikativan položaj u odnosu na centralnu, istočnu, jugoistočnu i južnu Evropu i pripadnost Panonskoj niziji, osnovni i stalno prisutni činioci koji su uticali na sadržaj i kulturni mozaik starijeg i mlađeg neolita u Vojvodini (T. I). K u l t u r n e g r u p e r a n o g n e o l i t a Grčke, Rumunije, Jugoslavije i Mađarske

Bugarske,

Rani neolit jugoistočne Panonije nije jedinstven. On pripada kulturnim grupama Starčevo— Kriš— Kereš, koje se šire u centralnim delovima Balkana, jugoistočnoj Evropi, centralnim i jugoistočnim delovima Alfold-a (Alfeld), istočnoslavonskom i vojvođanskom prostoru. Ove grupe pokazuju visoki stepen sličnosti geneze sa starijim neolitom juga Balkana, tako da se centralni, istočni i južni delovi Balkana, jugoistočna Evropa, istočni i jugoistočni delovi karpatske kotline mogu da objedine u najširem smislu reći u okviru najstarijih keramičkih faza kulturnih grupa starijeg neolita.12 Ovo sažimanje sličnih ali ne i identičnih zemljoradničkih zajednica omogućava sagledavanje primarnog područja širenja neolita na evropski kontinent. Zbog toga je prihvatljiva formulacija o postojanju balkansko-podunavskih kultura koje su genetski proizašle iz starijeg neolita juga Balkana i poznog neolita Anadolije (T. V I).13 Potpuno je razumljivo da su se u široko zahvaćenom podru čju sa različitim istorijskim i ekološkim pretpostavkama, ranoneolitske zajednice formirale pod uticajem lokalnih tradicija. Tako

31

STARČEVAČKA s t a r č e v o

GRUPA g r o u p

KEREŠ

GRUPA

kor ds

gr oup

IPREGLED KARAKTERISTIČNIH OBLIKA RANOG NEOLITA VO JVO DINE T. V

se najranije neolitske zajednice u Grčkoj izdvajaju u okviru ranog neolita Tesalije i starijeg neolita centralnog dela Grčke i Peloponeza.14 U Bugarskoj Karanovo I— Kremikovci predstavljaju još uvek početne faze neolita.15 U Rumuniji Starčevo— Kriš kultura reprezentuje početak mlađeg kamenog doba.16 U Jugoslaviji najranije neolitske zajednice zahvataju u okviru starčevačke grupe seveme delove Makedonije, Kosmet, užu Srbiju, severoistočnu Bosnu, pojedine usamljene tačke u Crnoj Gori, istočnu Slavoniju i veće delove Vojvodine.17 Kereš gm pi pripadaju severni delovi Vojvodine, centralne i jugoistočne oblasti »Velike mađarske ravnice«.'6 Jadransko-mediteranski prostor prelazi na neolitski način života u okviru cardium-impresso kulturnog kompleksa tipa Crvena stijena I I I — Smiljčići.19 STARČEVAČKA GRUPA Granice

rasprostiranja

Najnovija istraživanja u Rumuniji i Slavoniji pokazuju da starčevačka grupa na vojvođanskom prostoru zahvata centralni deo severne granice njenog rasprostiranja. Istočna bi se nalazila u rumunskom delu Banata i Olteniji a deo zapadne u istočnoj Slavoniji.20 Preciznije rečeno, Vojvodina prostorno obuhvata severne i severozapadne delove starčevačke grupe (T. IV). Starčevačka grupa pruža, na sadašnjem stepenu istraživanja starijeg neolita u jugoistočnoj Panoniji, najpotpuniju sliku o početku, razvoju i nestajanju prvih zemljoradnika u jugoslovenskom Podunavlju. Zahvaljujući rekognosciranjima, sondažnim iskopavanjima i još uvek retkim sistematskim ispitivanjima, mogu se približno tačno utvrditi granice rasprostiranja starčevačke grupe u Vojvodini. Ona se širi severno od ušća Save u Dunav, obuhvatajućd Banat do Galacke, i meša se u »tampon zoni« između istoimene reke i leve pritoke Tise, Zlatice, sa Kereš grupom.21 Na ovaj zaključak navode nalazi iz okoline Sajana, severoistočno od Iđoša i zapadno od Mokrina.22 Pošto se trorečje Zlatica— Moriš— Tisa ocrtava kao deo primarnog područja Kereš grupe, izgleda potpuno prihvatljivo da se u ovom delu Vojvodine između Galacke i Zlatice može da prati severna granica starčevačke i južna Kereš grupe.23 Ispitivanja u Sremu pokazala su da se prostor između Save i Dunava nalazi u celini unutar teritorije rasprostiranja starčevačke grupe. Naselja su koncentrisana na uzvišenim delovima savske obale, lesnim terasama Dunava i severnim padinama Fruške gore.24 Centralni deo Srema je još uvek relativno neistražen.25 Ne može se sa sigumošću utvrditi da li je bio nenastanjen zbog opasnosti plavljenja terena.26 Vrlo je verovatno da dolina Dunava između Srema i Bačke predstavlja nastavak razgraničavanja starčevačke i Kereš grupe konstatovane u Bačkoj. Mada su na nizu tačaka koje leže na severnim padinama i u podnožju Fruške gore, od Beočina do prostora istočno od Vinkovaca, otkriveni površinski nalazi keramike starčevačke grupe, još uvek se moraju pričekati rezultati detaljnih rekognosciranja u južnoj Bačkoj, kako bi se sigurno zaključilo da li primarna severna granica starčevačke grupe prelazi preko Dunava i Drave.27 Na današnjem stepenu proučavanja rasprostiranja starčevačke grupe na panonskom prostoru može se pretpostaviti da srednji tok Dunava u Vojvodini predstavlja prirodnu severnu granicu kompaktne teorije starčevačke grupe. To znači da se ona formira

približno na liniji: Sarvaš— Vukovar— Vučedol— severno podnožje Fruške gore— ušće Tise u Dunav— uzvodno Tisom do utoka Galacke u istoimenu reku.28 Tako se širok pojas južnih, jugoistočnih i jugozapadnih delova Bačke može shvatiti kao zona mešanja sa Kereš grupom. Ova pretpostavka za sada bazira na rekognosciranjima i manjim sondažnim iskopavanjima sa trase kanala DTD, na području bivše Šajkaške, i na osnovu autopsije i pregleda publikovanog materijala sa lokaliteta Branjevine kod Deronja (T. IV).29 Severozapadna granica starčevačke grupe može se fiksirati u rejonu ušća Drave u Dunav, dok se deo zapadne nalazi u istočnoj Slavoniji. Naravno da se precizni pravci prodiranja jedne kulturne grupe ne mogu tačno odrediti. Zbog toga ne treba da iznenađuje ako se kod sela Ždralovi u blizini Bjelovara ili u Kutjevu nalaze tragovi boravka predstavnika starčevačke grupe, na teritoriji koja ulazi u okvire južnog pojasa širenja kompleksa transdanubijske linearne keramike.30

Uslovi

i način

stanovanja

Ispitivanja starčevačke grupe u Vojvodini pokazala su da je ovaj prostor bio vrlo pogodan za naseljavanje. Obale Dunava, Save, Tise i drugih reka, ade u širokim meandrima, potoci i mlake pružali su povoljne uslove za ekstenzivnu zemljoradnju i inicijalno stočarstvo. Cifra do sto registrovanih lokaliteta starijeg neolita u Vojvodini do 1966. godine najbolje ilustruje da osim peskovitog terena Deliblatske peščare, praktično ne postoji prostor koji nije bio povoljan za boravljenje.31 Bezbednost od plavljenja i blizina vode bili su osnovni kriterijum biranja mesta za stanovanje.32 Pošto je vojvođanski prostor, sa izuzetkom jugoistočnog peskovitog ugla, izvanredno bogat mrežom manjih i većih reka, naselja starčevačke grupe javljaju se po pravilu na onim mestima koja i danas predstavljaju najuzvišenije tačke terena. Ona se podižu na padinama Fruške gore i Vršačkog brega, močvarnom terenu šireg zaleđa ušća Begeja u Tisu i na ravničarskim površinama u Sremu, Banatu i Bačkoj.33 Na ostalim područjima širenja starčevačke grupe staništa se formiraju pored vode i na uzdignutim, zaštićenim mestima.34 Na sličan način bira se prostor za stanovanje u Kereš grupi Mađarske.35 Naselja Kriš kulture u Moldaviji, 01teniji, Transilvaniji i rumunskom delu Banata takođe se podižu u blizini rečnih arterija.36 Međutim, konfiguracija zapadnih padina šumovitih Karpata uslovila je da se pojedine Starčevo— Kriš zajednice odluče za pećine kao mesta privremenog boravka.37 U brdovitim delovima jugoistočnog Banata i Transilvan-ije, prilikom traženja položaja za stanovanje »faktor bezbednosti« od poplave igrao je manju ulogu u odnosu na blizinu vode. Na jugu i jugoistoku Balkana najstarije keramičke zemljoradničke zajednice takođe vode računa o tome da se staništa podižu u blizini izvorišta ili rečnih tokova.38 Konfiguracija terena sa relativno uskim plodonosnim površinama uslovljava da se podizanje naselja ne vrši horizontalno već vertikalno. Tako su mogle da se formiraju »m ogile« u Bugarskoj i »magule« u Grčkoj. U jadransko-mediteranskom području podaci o formiranju najstarijih neolitskih naselja tipa Smiljčić pokazuju da se ona podižu u blizini izvora i kratkih tokova reka.39 Ovaj zaključak može da se proširi i na staništa u pećinama, koja su se uvek nalazila u blizini izvorišta (Zelena pećina i Crvena stijena).40 34

Dok se za uslove formiranja boravišta u karpatsko-panonskom i balkansko-jadranskom području može reći da su uglavnom slični

i da su zavisili od postojanja bliskih izvora pitke vode, pitanje oblika i vrste stambenih objekata usko je povezano sa lokalnim klimatološko-morfološkim uslovima života. Dosadašnji rezultati ispitivanja naselja starčevačke grupe u Vojvodini još uvek su na početku i ne mogu bitno da utiču na diskusije o načinu građenja prvih zemljoradničko-stoearskih naseija

25. Osnova kuće 1, Kereš grupa, Nosa — Biserna obala.

26. Presek Ambara, Kereš grtnpa, Nosa — Biserna obala.

u jugoistočnoj Panoniji. Zahvaljujući podacima sa područja širenja ove grupe na balkanskom prostoru i iz Kereš grupe mogu se pretpostaviti oblici stanovanja u starijem neoiitu Vojvodine. Nesporazumi koji se javljaju prilikom tumačenja tipa staništa više su terminološke nego suštinske prirode. Ispitivanja u Starčevu (T. X X X V II, 23) pokazala su da se može računati na korišćenje zemuničnog načina stanovanja.41 Zemuničko naselje otkriveno je kod Dobanovaca-ciglana.42 Nalazi kućnog lepa na Kozluku kod Vršca (T. X X X V II, 4) ne mogu potpuno tačno da se definišu: da li potiču od nadzemnog ili zemuničkog objekta,43 0 korišćenju ukopanih stambenih objekata u starčevačkoj grupi je pisano. Novi rezultati ispitivanja ove zaključke potvrđuju.44 Zemunički tip stanovanja konstatovan je na savsko-podunavskom prostoru kod Vukovara-bivša Eltzova ciglana,45 Šapca-Kanal,46 Grabovca-Đurića vinogradi,47 Zvečka-Lug, kod Obrenovca48 i na Lepenskom Viru— horizont Illa .49 Zemuničko stanovanje javlja se u centralnim i južnim delovima Srbije, kao na primer u Grivcu, Divostenu, Crnokalanačkoj bari, Stublini u Supskoj, Pavlovcu kod Vranja, verovatno Tečiću, Gladnicama i Žitkovcu na Kosovu.50

35

Poslednjih godina proširena su saznanja o načinu stanovanja u starijem neolitu panonsko-balkanskog prostora. Utvrđeno je da se pored zemunica podižu kuće. Mada u starčevačkoj grupi Vojvodine nisu otkriveni nadzemni objekti, na osnovu ostataka kompaktnog kućnog lepa sa otiscima pruća sa lokaliteta Baštine kod Obreža u Sremu (T. X X X V II, 15), postoje indicije o izgradnji primitivnih koliba sa zidovima od tanjeg i debljeg pruća oblepljenog blatom.51 Iskopavanja vršena na raznim tačkama širenja starčevačke grupe u Srbiji pokazuju da se kuće ili kuće-poluzemunice koriste u svim fazama evolucije starijeg neolita.52 Ovaj podatak dozvoljava da se sa sigurnošću očekuju nalazi kućnih objekata i na vojvođanskom prostoru. Ovakva tvrđenja oslanjaju se delimično i na otkriće četvorougaonih nadzemnih objekata i ambara u blizini Subotice koji pripadaju Kereš grupi (Sl. 25, 26).53 Rezultati iskopavanja u zoni Đerdapa su najbolji primeri duge tradicije izrade koliba-šatora (?) u početnim fazama ranog neolita Podunavlja. Na Lepenskom Viru i Padini otkrivene su kuće odnosno poluzemunice trapezoidnih osnova u urbanizovanom rasporedu.54 Bez obzira na njihovo kulturno opredeljenje, međusobnu sinhronizaciju, lokalne specifičnosti u okviru »đerdapske varijante« starijeg neolita, rezultate simbioze stvaralačkih iskustava autohtonih predneolitskih populacija i rešenosti novih neolitskih kolonizatora da formiraju svoja prva staništa u kamenitim uvalama Dunava, ostaje činjenica o vrlo ranom podizanju stambenih objekata na panonsko-balkanskom prostoru. Interesantno je da pri kraju ranog neolita neolitska zajednica na Lepenskom Viru prelazi na »klasičan« zemunički način stanovanja.55 Da li bi ovaj prelaz iz jedne u drugu formu stanovanja mogao da se iskoristi i za šire hronološko izdvajanje: rana faza starčevačke kulture— stanovanja u šatorima, kolibama i poluzemunicama, mlađa faza starčevačke grupe— zemunice, ili je ona tipična samo za Đerdap — ostaje da se proveri. Starčevačke kuće u Vojvodini ne razlikuju se od onih koje su ispitane u Alfold-u i na balkanskom prostoru. Sa izvesnim razlikama u načinu gradnje, pripadaju tipu kod kojeg se vertikalno pobodeni stupci ojačavaju ilovačom pomešanom sa plevom. Kuće podignute na ovaj način nalaze se u starijem neolitu Grčke, Bugarske i kod nas, u Porodinu.56 U Vojvodini ostaci otisaka pletara sa plevom iz Obreža mogli bi da pripadaju objektima pomenutog oblika. Kuće pravougaone osnove sa vertikalno pobodenim kočevima, oblepljene ilovačom, javljaju se još u Vršniku, Gladnicama kod Prištine i verovatno kod Zelenikova.57 U Kereš grupi i u starijem neolitu Grčke pominju se varijante pravougaonih kuća kod kojih su zidovi izrađeni od opletenog pruća, oblepljenog blatom i ojačanog vertikalnim stubovima.58 Verovatno se u starčevačkiin naseljima Vojvodine pojavljuju oba modela kuće. Prva varijanta su lake kolibe ili poluzemunice kod kojih je kombinacija debljeg i tanjeg pruća oblepljenog blatom predstavljala osnovnu noseću konstrukciju. Drugi tip objekta je sa ascendentnim vertikalnim zidom i dvoslivnim krovom kod koga su vertikalno pobodeni stubovi povezani prepletom, koji je ojačan ilovačom ili zemljom pomešanom sa plevom. Ovaj oblik kuće poznat je na osnovu modela iz Roszke-Ludvar-a (Reske Ludvar) za koji se veruje da je umanjena kopija kuće Kereš grupe sa naselja kod Ludoš-Budžaka u blizini Subotice.59 Ne postoje podaci o veličini i gustini naselja starčevačke grupe. Iskopavanja na Padini i na Lepenskom Viru su za sada jedini pouzdan podatak o načinu formiranja ranih neolitskih staništa u jugoslovenskom Podunavlju. Podatak da se Kereš naselja rasprostiru

na površini od 24 x 40 m do 150x400 m možda bi ukazao na veličinu naselja starčevačke grupe u Vojvodini.60 Vremenska determinacija nadzemnih objekata otežana je retkim nalazima. Najraniji objekti u Đerdapu: na Lepenskom Viru i Padini, datuju se u predstarčevački, proto i starčevački period.61 Vojvođanski podaci su vrlo oskudni. N ivo kućnog lepa u Obrežu pripada razvijenoj fazi evolucije starčevačke grupe (Starčevo Ilb — prema D. Garašanin).62 Na Kozluku je konstatovano šest izdvojenih površina sa kompaktnim kućnim lepom čije datovanje se posredno može da predloži u pozni period geneza starčevačke grupe (Starčevo I I I faze — prema D. Garašanin).63 Kasnim etapama razvoja starčevačke grupe pripadaju nadzemni objekti iz Gladnica I lla faze kod Gračanice na Kosovu.64 U Makedoniji kuće iz Zelenikova i Vršnik I I stratum stavljaju se u Starčevo Ila fazu.65 Ostaci delova kuća iz Anzabegova (Anza I) verovatno pripadaju kraju Starčevo I faze.66 Teškoće u hronološkom fiksiranju podizanja staništa starčevačke grupe mogu se premostiti na današnjem stepenu ispitivanja starijeg neolita u Srbiji upotrebom komparativno-stratigrafskog metoda i primenom istorijske dedukcije, pri čemu tipološka analiza keramičkog materijala i plastike najviše doprinosi da se utvrde etape evolucije starčevačke grupe.67 Radi se pre svega o onom materijalu koji se za arheološku interpretaciju materijalne kulture ranog neolita pokazao kao hronološki osetljiv — na kojem se najjasnije prate promene — odraz evolucije starčevačke grupe u celini.68

Sahranjivanje Prvi podaci o načinu sahranjivanja u starčevačkoj grupi potiču iz najranijih perioda osnivanja. Pokazalo se da oblik sahranjivanja može da zavisi od snage uticaja starijeg mesolitsko-epipaleolitskog supstrata. Ova pretpostavka našla je potvrdu na području Đerdapa. Iako se pojedine faze geneze starijeg neolita Đerdapa mogu tipološki i hronološki da interpoliraju sa ostalim područjima, uključujući vojvođanski prostor, način sahranjivanja pokazuje da su specifični uslovi razvoja u prethodnim generacijama epipaleolitskog horizonta sa sektora Đerdapa uticali da ovaj prostor u vreme procvata starčevačke grupe »korača svojim putem« omeđenim vrletnim visovima i specifičnom mešovitom etno-ekonomskom strukturom.69 U Đerdapu se sahranjuje: grupno, pojedinačno, ispod kuće, u nekropoli, parcijalno, u opruženom i zgrčenom položaju, na leđima, u »sedećem« položaju i na boku sa i bez pridaraka.70 Velike su razlike između »klasičnog« starčevačkog sahranjivanja i onog na Lepenskom Viru i Padini. Fenomen neunificiranog kulta mrtvih na Padini B. Jovanović tumači sažimanjem zajednica koje nastavIjaju tradicije epipaleolita — kromanjonski znaci evroazijske postglacijalne epohe (primedba B. B.) — i mediteranske komponente koja u svojim najranijim podacima konsolidacije sahranjuje članove zajednice na poznat, »starčevački« način.71 Na ovaj način ostvarena simbioza može za sada da se raščlani i prati samo u zatvorenim »makro-mikro zajednicama«. Na rumunskom i jugoslovenskom delu užeg pojasa Đerdapa proces stapanja traje dugo, do oformljenih starčevačkih naselja đerdapskog facijesa.72 U Vojvodini je poznato skeletno sahranjivanje sa nekoliko lokaliteta. U Starčevu su nađeni dečji skeleti u zgrčenom položaju u jamama i u kulturnom sloju iz perioda koji pripada Starčevo Ila (III po V. Milojčiću) fazi.73 U blizini naselja starijeg neolita na

lokalitetu Kozluk-Kremenjak otkrivena su dva groba sa pridarcima i pokojnicima u zgrčenom položaju.74 Tipologija posuđa iz naselja upućuje na datovanje grobova u Starčevo Ila-b fazu.7' Pošto su grobovi otkriveni izvan naselja, možda bi moglo da se kaže da su iz nekropole o kojoj, na žalost, ne postoje nikakvi podaci. Iz sela Obreža u Sremu sa lokaliteta »Baštine« potiče dečji skelet-zgrčenac, koji je ležao na ivici kulturne jame, orijentacije SZ— JI, koja se po sadržaju datuje u Starčevo Ilb (I I I ) fazu (Sl. 27).16 U Deronjama, lokalitet Donje Branjevine (T. X X X V II, 7), otkrivena su četiri hoker skeleta različite orijentacije, bez pridaraka, od kojih su tri stavljena u jame a jedan u njenu ivicu.77 Za dislocirani ili oštećeni (?) skelet iz jame 1 može se pretpostaviti

27. Grob, starčevačka grupa, Obrež—Baštine.

da potiče iz Starčevo Ila-b faze prema sadržaju jame.78 Za grob na ivici jame 6, orijentacije S— J, ne može se sa sigurnošću utvrditi da li potiče iz jame ili je ukopan iz oštećenog kulturnog sloja, odnosno da li se može datovati na kraj starijeg neolita ili u vreme mešanja poznog Kereš i ranovinčansko-tordoškog sloja kome bi, na osnovu publikovanog materijala, pripadao grob, odnosno stratum iznad jama.79 Dok se kod S. Karmanskog ne nalaze podaci o grobu b iz jame 3. o skeletu d iz jame 7 se navodi da je nađen na dnu jame, te bi prema tome pripadao ili početnoj fazi, periodu osnivanja naselja, ili razvijenoj Starčevo Ila fazi.80 Starčevo— Kereš grupi pripisuje se skelet u hoker položaju orijentacije SI— JI iz Bogojeva.81

38

Ako se uzme u obzir način sahranjivanja u ostalim delovima rasprostiranja starčevačke grupe, može se primetiti da ne postoje razlike. Izgleda da treba konačno napustiti mišljenje da se u ovo vreme sahranjivanje vrši isključivo u kulturnim jamama. Indicije se naslućuju sa Kozlukom kod Vršca i na osnovu najnovijih rezultata iskopavanja naselja u Obrima, gde se mrtvi sahranjuju u nekoj vrsti rake.82 Takođe ne postoji hronološka razlika grobova sa i bez pridaraka. Još uvek je retka pojava stavljanje darova u grobove, kao što se konstatovalo u Tečiću. U dva skeletna groba, orijentacije SI— JZ, otkrivene su bojene posude koje su omogućile da se nalaz datuje u Starčevo Ilb fazu,83 Na žalost, bez mogućnosti bližeg datovanja, pominje se skeletni grob iz Saraoraca kod Smedereva u zgrčenom položaju, orijentacije I— Z.84

U Kereš i Kriš grupi mrtvi se sahranjuju u naselju u izraženom hoker položaju, u kulturnim jamama sa i bez priloga.85 Ukoliko bi se pokušalo da utvrdi najstariji oblik sahranjivanja u ranom neolitu Mađarske i Rumunije, mogli bi da se uzmu u obzir grobovi iz jame 4 u Pani kod Segedina i jame sa primitivnom keramikom iz Gura Baciului (Gura Baćului) blizu Cluj-a (Kluž), koji mogu da se sinhronizuju sa početkom Starčevo Ila faze.86 Na osnovu različitog sahranjivanja u Schela Cladovei (Skela Kladovei), u rumunskom delu Đerdapa, E. Com§a ukazuje na rane kontakte nosilaca starčevačke grupe i autohtonog stanovništva.87 U protosesklo fazi Grčke, na osnovu nalaza u Nea Nikomedeia-i, pokojnici su sahranjivani u zgrčenom položaju u jamama, sa jednim izuzetkom, bez priloga.88 U bugarskom ranom neolitu (Karanovo I-II) mrtvi se ukapaju izvan naselja.89 Zaključak o načinu sahranjivanja u starčevačkoj grupi Vojvodine svodi se na sledeće konstatacije: u jugoistočnoj Panoniji, izgleda, nisu postojali uslovi za sažimanje proto i ranoneolitskih populacija. Ne postoje grobovi iz početne faze formiranja starčevačke grupe. Upražnjava se uobičajeno skeletno sahranjivanje zgrčenih pokojnika u jame. Danas gotovo niko ne osporava činjenicu da su zemljoradničke kulture Anadolije uticale na početak neolita na Balkanu, odnosno na formiranje Starčevo I faze.90 Disparatna mišljenja postoje jedino o tome u kojoj meri i kada su agrikulturne zajednice istočnog Mediterana počele da utiču na fizionomiju neolita Balkana i jugoistočne Panonije i da li je autohtono stanovništvo uspelo nezavisnim stvaralačkim snagama da spontano otpočne neolitizaciju širokih područja Balkana, jugoistočne Evrope i Panonske ni-

Formiranje starčevačke grupe P o suđ e Kada se govori o formiranju starčevačkih naselja u Vojvodini, potrebno je da se ukaže na činjenicu da ona reprezentuju već u svom najranijem stadijumu zrele forme sedelačkog življenja koje sadrže sve elemente oformljenih zemljoradničko-stočarskih zajednica: staništa, korišćenje kultivisanih cerealija i domesticiranih životinja, upotrebu raznovrsnih oruđa (V. 2), izradu keramike i plastike (T. V).9a Fizionomija starčevačke grupe u jugoistočnoj Panoniji, na današnjem stepenu rezultata istraživanja, pokazuje »visoko razvijene form e« neolitizacije tako da se teoretski mogu da pretpostave starije faze koje bi mogle da reprezentuju davno izdvojenu Starčevo I fazu. Čak i prva etapa geneze starijeg neolita u Sremu i Banatu, kako je definisana kod D. Garašanin i V. Milojčića, na osnovu rezultata iskopavanja u Starčevu, u sebi sadrži najmanje dva stepena usvajanja keramičkih tehnoloških inovacija: izradu monohromne i slikane keramike, a kod monohromne nanošenje ukrasa urezima noktiju i u tehnici prevlačenja.93 Na taj način unose se novi kvaliteti u postojeću šemu D. Garašanin— V. Milojčić, kod kojih se slikana keramika pojavljuje kasnije u fazi Starčevo Ila (Starčevo I I I po V. Milojčiću).94 Treba odmah istaći da će biti vrlo teško da se usvoji bilo koja hronološka šema kao univerzalni ključ za tumačenje početka geneze starčevačke grupe na celom području širenja. Međutim, ostaje nepromenjena alternativa da se početak starčevačke grupe može da povezuje jedino sa starijim neolitom grčko-trakijskog prostora. Otkrića starijih keramičkih horizonata u Argissa Magula-i, Sesklu

39

i Otzaki Maguha-i (Ocaki Magula) su pokazala da keramički neolit na jugu Balkana postupno usvaja nove oblike i nove tehnike ukrašavanja, koji u uprošćenom i raščlanjenom vidu prelaze u kulturni fond starčevačke grupe. Pri tome treba isključiti mehaničko-linearno, jednosmerno i ravnomerno-difuzno širenje tehnologije obrade i ukrašavanja površine posuđa iz Grčke i Trakije u unutrašnjosti Balkana i dalje u jugoistočnu Panoniju.

40

Postoje teoretske pretpostavke da se stratigrafski provereni podaci formiranja ranoneolitskog horizonta u Grčkoj iskoriste za suptilniju izgradnju hronološke i genetske mreže starčevačke grupe. Poznato je da se već u najranijim keramičkim slojevima javlja monohromna, delimično uglačana keramika (Argissa Magula — sloj iznad koliba), sa visokim procentom crvenoglačane (Sesklo), pri čemu se najčešće izgrađuju jednostavne, poluloptaste ili kalotaste forme šolja i zdela sa jedva naznačenim dnom.95 Slično posuđe javlja se i na drugim lokalitetima u najstarijim slojevima u istočnim i centralnim delovima Grčke, na Peloponezu i na ostrvima.96 Od posebnog su interesa za tumačenje formiranja starčevačke grupe otkrića protosesklo sloja u Grčkoj. U Tesaliji: Otzaki Magula, Pyrassos (Pirasos), Argissa Magula, Soufli Magula, Sesklo; u Atici: Nea Makri; u Makedoniji: Nea Nikomedeia i još neka nalazišta gde se u najstarijim slojevima javlja slikana keramika sa novim oblicima posuđa: šolje i zdele na prstenastoj nozi. Kao ornamentalni dekor se koristi crvena prevlaka ili crna unutrašnja površina sa crnom trakom oko otvora, zatim crveni geometrijski motivi (trouglovi) kao dekor na beloj prevlaci, osnovi posude. Takođe se pojavljuju antropomorfne predstave.97 Ovaj horizont je vrlo značajan jer predstavlja period uspostavljanja kontakata sa mesolitskim grupama u unutrašnjosti centralnog Balkana. Bilo bi zbog toga opravdano da se kao rana staništa starčevačke grupe uzmu u obzir ona naselja koja u vertikalnoj ili horizontalnoj stratigrafiji pokazuju dominantnu upotrebu monohromnog posuđa uz ređe korišćenje grube keramike i belo slikanih oblika.98Naselja sa ovako formiranim kulturnim horizontima su relativno udaljena jedna od drugih: Divosten kod Kragujevca, Lepenski Vir (Illa -IIIb ), koje D. Srejović definiše kao protostarčevo (Starčevo I), i Padina B — stariji građevinski horizont (bez slikanog posuđa).99 U istočnoj Makedoniji Anzabegovo-Barutnica (Anzabegovo— Vršnik I faza), koja po M. Garašanin pripada Vršnik grupi.100 U Donjim Branjevinama kod Deronja (Sl. 21), u centralnom delu zapadne Bačke, kulturna jama 2 (donji nivo jame — tzv. stratum III), u kojoj preovlađuje monohromna keramika sa prevlakom crvene boje, takođe bi pripadala početnoj Starčevo I fazi (Sl. 17). Potrebno je da se napomene da se u najnižem stratumu I I I na Branjevinama retko pojavljuju fragmenti sa urezanim dekorom [(S/. 16) jame 1, 6, 7 donji i gornji nivo stratuma I I I — I I ] . 101 U početne faze starijeg neolita ušla bi Kereš naselja na Bisernoj obali u blizini Subotice (T. X X X V II, 24),102 »Klasično« formulisana Starčevo I faza, poznata na osnovu procene nalaza u jamama 3, 8 i u najdubljem horizontu jame 5a, mogla bi se prihvatiti kao de facto najraniji elemenat formiranja naselja u Starčevu u okviru dvoetapnog razvoja Starčevo I faze (T. X X X V II, 23).103 Znači da bi bila nužna korekcija ranije formulisane Starčevo I faze, na osnovu nalaza fragmenata sa belim slikanjem u najstarijim stratumima na lokalitetu Donje Branjevine i na osnovu nalaza sa Biserne obale, čime bi se dobila šira ali jasnija interpretacija Starčevo I faze (T. X ).104 Na kauzalnije tretiranje Starčevo I faze upućuju ranostarčevačka naselja, koja pored zajedničke evoluirane protosesklo komponente pokazuju lokalne razlike (đerdapski kompleks— Starčevo— Divosten— Deronje). Tako, na primer, Lepenski V ir Illa-b, posmatran jedinstveno, reprezentuje u klasičnom tretmanu Starčevo I-IIb

(po D. Garašanin),105 Padina Starčevo I— I I I (po D. Garašanin),'10 Divosten Starčevo I— II (?) po V. Milojčiću,107 a Deronje u okviru stratum I I I — I I predstavljaju po hronološkoj skali V. Milojčića Starčevo I— I I fazu.108 Pregled lokaliteta sa keramičkom industrijom tipičnom za Starčevo I fazu pokazuje da tek predstoje opširnija ispitivanja najstarijih keramičkih horizonata starijeg neolita na balkansko-podunavskom području. Pri određivanju kriterijuma starosti naselja, pored keramičke industrije moraju da se uzmu u obzir i drugi fenomeni: uticaji mesolitskih tradicija, uslovi života, tipologija koštanog i kamenog oruđa itd. Pri tome će, svakako, igrati značajnu ulogu ekološko-geografski faktor koji nije jedinstven na celokupnoj teritoriji širenja starčevačke grupe. Zbog toga je moguće da će se rezultatima ispitivanja na Đerdapu u istoriografiji starčevačke grupe ukazati na primer usporenog fenomena evolucije ranog neolita u donjem Podunavlju sa značajnim lokalnim osobinama, koje, na žalost, nisu bile od odlučujuće uloge za celokupni razvoj grupe.109 Postaje sve očevidnije da je u genezi starčevačke grupe potrebno da se više pažnje obrati korišćenju pojedinih lončarskih tehnika. Ovo naročito važi za vojvođanski prostor. Odnos korišćenja barbotin tehnike prevlačenja, tipični produkt starčevačke grupe (Sl. 13), i tehnike urezivanja, karakteristike Kereš lončarstva, može biti od odlučujućeg značaja pri razgraničenju kulturnih granica starijeg neolita »velike mađarske ravnice« i većeg dela vojvođanskog prostora. U proučavanju interne evolucije starčevačke grupe odnos procenta korišćenja slikane keramike, monohromne (Sl. 10) i grube sa naglašenim razlikama barbotin-urezivanja mcfže takođe da inicira elemente starosti naselja. Jer, ukoliko se pođe od pretpostavke da je neolitizacija unutrašnjosti Balkanskog poluostrva počela u vreme ekspanzije protosesklo faze, razumljivo je da početak starčevačke grupe treba tražiti na onim naseljima kod kojih se u najdubljim slojevima javlja monohromna i sporadično slikana keramika. Uticaj protosesklo komponente lako se zapaža u repertoaru posuđa Lepenski V ir I lla — I llb gde tipologija poluloptastih, loptastih i kruškolikih formi na prstenastim nogama predstavlja evoluiranu kopiju formi sa Otzaki Magula-e i Argissa Magula-e, bez obzira na to što se pored monohromne i slikane pojavljuje, doduše retko, gruba keramika ukrašena urezima ili otiscima noktiju.110 Preovlađivanje monohromne keramike pokazuje da se Starčevo I faza može izdvojiti, koristeći se vertikalnom stratigrafijom Tesalije, od protosesklo do presesklo perioda.111 Teškoće definisanja Starčevo I faze uticale su da se pojave novi teoretski prilozi. Zaključak da je »klasičan« početak starčevačke grupe više hipotetičan nego stvaran nastanak ranog neolita (monohromni stupanj po B. Dimitrijeviću),112 tendencija da se pored usvojene četvoročlane podele razvoja izdvoji još jedna protostarčevačka faza (D. Srejović),113 primedba da su Lepenski V ir I— I I naselja ukopana iz atlantikuma u preborealni sloj i zaključci koji ove horizonte predstavljaju kao deo starčevačke kulture,114 proizišli su iz potrebe da se izdvoji horizont u kome bi se mogao stepenasto pratiti uticaj poznoneolitskih kultura Anadolije na formiranje keramičkog neolita u Egeji kao i njegova ekspanzija sa juga Balkana ka severu i zapadu Balkanskog poluostrva i u Panonsku niziju. Danas postoji dovoljan broj argumenata koji omogućavaju da se ovaj horizont hronološki locira između 6000— 5500. g.p.n.e.115 Zbog toga je sasvim razumljivo da se u razvoju ranoneolitskih kulturnih grupa balkansko-panonskog prostora, već od početka mora da računa sa snažnim lokalnim supstratom. Ovo

41

pokazuje kompletni kulturni potencijal starčevačke grupe, rani neolit Bugarske (Kremikovci— Karanovo I— I I ) 116 i stariji neolit Rumunije (Kriš grupa).117 Lokalne tendencije razvoja pokazuje takođe rani neolit Mađarske.118 Ako se na osnovu dosadašnjih ispitivanja zemljoradničkih zajednica na teritoriji rasprostiranja Starčevo— Kereš— Kriš kompleksa može pretpostaviti njihov početak, onda bi to mogao da bude jedino horizont sa monohromnom, finom i grubom keramikom u kojoj se ređe pojavljuje posuđe ukrašeno urezima noktiju ili otiscima prstiju. Međutim, ovaj horizont ne treba da se meša sa kasnije snažno izraženim »impresso« tendencijama ukrašavanja u Kereš grupi.119 Znači da bi se jedino na početku Starčevo I— Kereš I— Kriš I faza moglo da govori vrlo uopšteno o jedinstvenom kompleksu. Već pri kraju ovog perioda osećaju se snažne lokalne tendencije, kao, na primer, razlike između starčevačke i Kereš grupe.120 Prva faza formiranja starčevačke grupe može se označiti kao period njenog početka i konsolidacije u Vojvodini. Tada se izdvajaju horizonti sa monohromnom i grubom keramikom tipa Deronje— Starčevo (V. 3), koji sa svim lokalnim karakteristikama sa kraja ovog perioda prelaze u fazu konsolidacije. Oni se manifestuju upotrebom belog slikanja (Deronje) i kombinovanog crno-belog (Starčevo). Bio bi to period Starčevo I— II po V. Milojčiću ili Starčevo I— Ila po D. Garašanin.121 Lokalne specifičnosti mogu se protumačiti različitim regionalnim supstratom i usporenim »čistim« izdvajanjem rane Starčevo I I faze u Deronjama. To je razumljivo, jer celokupni razvoj naselja na Donjim Branjevinama pokazuje mirnu, perifernu evoluciju u odnosu na matične delove starčevačke grupe gde se interna evolucija Starčevo I I faze odigrala brzo uz istovremeno korišćenje crnog i belog slikanja kao i pravolinijskih i krivolinijskih motiva.122 Za vremensko datovanje početka života na naselju u blizini Deronja mogu da posluže delovi veće kultne posude sa četvrtastim perforiranim nogama iz najdubljih slojeva jama 1, 2, 7 (stratum I I I i stratum I I I — II kulturne jame 6), koja tipološki odgovara sličnoj posudi iz horizonta koliba Lepenski Vir Illb .123 Otkriće ove posude u najdubljim slojevima jame 2 na Branjevinama pokazuje da se, s obzirom na ostale karakteristike horizonta I I I u Deronjama, početak života na ovom naselju može fiksirati u približno isto vreme sa pojavom keramičkog materijala u horizontu jama i zemunica na Lepenskom Viru. Nedostatak kurvolinearnog dekora u Deronjama u konfrontaciji sa celokupnim pratećim materijalom ukazuje još jednom na usporeni razvoj. Do ovih zaključaka dolazi se proučavanjem drugih lokaliteta severne granice rasprostiranja starčevačke grupe, koji pokazuju da ovo područje, zbog prodora Kereš, odnosno vinčanske grupe, ne dospeva do krajnjih tačaka sazrevanja starijeg neolita. Poznostarčevačka staništa u istočnoj Slavoniji dostižu punu zrelost razvoja pod drugim uslovima. Ona traju delimično sa ranovinčansko-tordoškom fazom.124

42-

Primeri koji su navedeni dozvoljavaju da se predvidi približno vreme nastanka Starčevo— Kriš— Kereš kompleksa. Početak se predlaže u protosesklo period a kraj prve faze stavlja se u završnu etapu protosesklo faze. To je, u stvari, tzv. kraj monohromne faze u Grčkoj, koja vremenski korespondira sa međuslojevima Hacilar V I— I.125 Iz toga proizilazi da se početak korišćenja belog slikanja na crvenoj osnovi i crvenog slikanja na belom pozađu suda može da fiksira u Hacilar I fazu (5250— 5000. g.p.n.e).126 Znači da se na našem prostoru početak korišćenja keramike prati sigurno do kraja protosesklo faze, s tim da se korišćenje urezanog dekora fiksira na kraj Starčevo I I faze (T. X V III).127

Širenje starčevačke grupe Druga etapa razvoja starčevačke grupe u Vojvodini uklapa se u kraj Starčevo II (Ila ) i Starčevo I I I — IV (Ilb — I II ) faze po V. Milojčiću i D. Garašanin. Ova faza je proučena na osnovu niza iskopavanja na gotovo svim pravcima širenja, tako da su dobro poznate osnovne karakteristike i lokalne osobenosti razvoja. Kao rezultat intenzivnih ispitivanja pojedinih regionalnih oblasti izdvaja se interpretacija S. Dimitrijevića. Na osnovu konfrontacije istočnoslavonskih nalaza sa ostalim materijalom autor dolazi do zaključka da se jedino realno može da govori o spiraloid A i spiraloid B fazama, koje odgovaraju Starčevu I I I — IV (V. Milojčić) ili Starčevu Ilb — I I I (D. Garašanin).128 Zbog toga, u ovom tekstu, objedinjavanje faza procvata i nestajanja na vojvođanskom prostoru proizilazi iz logičnog toka evolucije starčevačke grupe, koja na različitim područjima širenja u isto vreme pokazuje suprotne tendencije geneze: na severu nagli prekid a na zapadu asimilacione karakteristike (severoistočna Bosna i 'istočna Slavonija). Na početku druge etape razvoja starčevačka grupa doseže krajnje granice širenja. Na kraju ovog perioda počinje napuštanje pojedinih oblasti u Panoniji. Rezultati istraživanja u zapadnim i severoistočnim delovima Bosne su značajan elemenat proučavanja maksimalnog dosezanja u zapadne oblasti Balkana, koje su u starijem neolitu usko povezane sa južnim delovima donjeg Srema.129 Iskopavanja u Obrima su pokazala da predstavnici starčevačke grupe dolinom Save i uzvodno uz obale Bosne duboko prodiru u istoimeni deo Jugoslavije, formirajući najstarije zemljoradničko naselje, koje po tipološkim osobinama pokretnog arheološkog materijala može da se datuje u starčevačku Ilb fazu.130 Za istraživanje starijeg neolita Vojvodine važna su otkrića starčevačkih stambenih horizonata u centralnoj Bosni. Ona ukazuju na mogućnost dodira predstavnika ranog neolita jugoslovenskog Podunavlja sa jadranskim neolitskim kompleksom u okviru: kraj Starčevo Ilb — početak kakanjske grupe— kraj starije faze Smiljčići— Crvena stijena I I I — početak Danilo faze. Pošto se penetracija prvih koIonizatora zapadnih delova severoistočne Bosne ostvarila dolinom Save, ne bi trebalo da nas iznenadi ako se na poznostarčevačkim naseljima u Vojvodini otkriju elementi kulturnih veza sa Jadranom. U publikovanom materijalu iz Deronja navodi se fragment noge kultne posude, koja bi po S. Karmanskom mogla da bude deo derivata ritona poznatih iz Obra, nalazišta kakanjske kulture u Bosni i iz Danila kod Šibenika.131 Ovaj nalaz, osim što bi mogao da utiče na sinhronizaciju jednog dela naselja u okviru Starčevo Ilb — I I I — Obre Ib— I I — Kakanj — sa ranim Danilom odnosno srednjim neolitom Dalmacije, značajan je i zato što ukazuje na potencijalne mogućnosti kulturnih dodira Jadran— Panonska nizija u vreme razvijenog starijeg neolita Vojvodine.132 Zbog toga je značajno što su zaključci A. Benca, M. Garašanina, B. Jovanovića i D. Srejovića, svakog na osnovu svojih koncepcija, o genezi balkansko-podunavskog i mediteransko-jadranskog kompleksa jedinstveni kada se radi o otkrivanju dodirnih tačaka ova dva kompleksa na teritoriji centralne Bosne.133 Na mogućnost dubokog prodiranja usamljenih predstavnika starčevačke grupe na sever Panonske nizije ukazuje J. Lichardus kada piše o poreklu najstarijeg Ia sloja iz pećine Domica u južnoslovačkom karsnom području.134 Na osnovu pojave posuda ukrašenih geometrijskim motivom šahovskih ploča i retkim kurvolinearnim dekorom, nalazi se datuju u Starčevo Ilb fazu.135 Da li je u pitanju keramika starijeg neolita Vojvodine ili delovi protobiikk (bik) ostaje otvoreno dok se ovi smeli zaključci o starčevačkom poreklu sloja u Domici ne potvrde novim sličnim nalazima.

Do kakvih promena dolazi u vreme Starčevo Ila-b— I I I faze najbolje se može oceniti na osnovu analize stilskih promena u izradi plastike i posuđa.

Statuete Stilska i tipološka analiza starčevačke plastike su značajni argumenti ispitivanja i vremenskog lociranja materijalizacije originalnih kreativnih sposobnosti prvih zemljoradnika Vojvodine. Najraniji počeci potiču iz vremena sazrevanja starčevačke grupe. Zbog toga se pojava plastike ne može fiksirati ranije od Starčevo II faze. Oskudan broj figurina od pečene ilovače starijeg neolita jugoistočne Panonije i centralnog Balkana otežava njihovu apriori upotrebu u ispitivanju složenih unutrašnjih gibanja starčevačke grupe. Ipak, tipološko-stilskom analizom terakota balkansko-podunavskih kultura starijeg neolita može se pretpostaviti vreme njiliove izrade. Time se dobija mogućnost hronološke diferencijacije pojedinih etapa razvoja i pojedinih nalazišta starčevačke grupe.’ '6 Tako, na primer, podela plastike starijeg neolita centralnobalkansko-panonskog prostora D. Srejovića na varijante »izvorno stubastih form i« omogućava izdvajanje starije i mlađe zone širenja starčevačke grupe.137 U Vojvodini su terakote starčevačke grupe otkrivene u Starčevu, Obrežu i u blizini Deronja.138 Posle objavljivanja nalaza iz Deronja može se u jugoistočnoj Panoniji pratiti kompletan razvoj podunavske starčevačke plastike, od varijanata cilindričnih do stubastih statueta. Tako se posredno pruža još jedan prilog izdvajanja primarne zone starčevačke grupe, koja se locira na širem prostoru ušća Save u Dunav. Značajna potvrda otkrivanja prvih početaka izrade plastike na savsko-podunavskom prostoru je nalaz stubaste statuete iz Obreža (Sl. 23). Njeno tipološko-stilsko povezivanje sa stratificiranim terakotama iz Gladnica na Kosovu poslužilo je D. Srejoviću da vojvođanski primerak definiše kao terakotu »cilindričnog« oblika sa »jako označenim detaljima glave«. Ovo je, po autoru, najraniji primerak plastike starijeg neolita u Podunavlju, koji se datuje pre Starčevo I I faze i sinhronizuje sa protosesklom, presesklom i Sesklo I periodom.139 Prihvatajući mišljenje D. Srejovića da je početak starčevačke grupe analogan sa protosesklo-presesklo periodom, pogotovo što je Starčevo I faza još uvek više teoretski shvaćen početak neolila u Podunavlju, cilindrična terakota iz Obreža može se datovati na početak sledeće faze, kada počinje da se koristi slikanje na posuđu. Interesantno je da se i u Gladnicama Ia statuete javljaju uporedo sa belim i tamnim slikanjem, pri čemu se već koristi ornament spirale.140 Tipološki mlađe terakote iz Starčeva (V. 11), Grivca i Pavlovca takođe ulaze u grupu najstarijih stubastih primeraka. Njihova međusobna tipološka sličnost pomaže da se pomenuta naselja sinhronizuju u jednom trenutku svog razvoja. Može se pretpostaviti da su prošla kroz identičnu hronološku fazu izgradnje, bez obzira na to što se na osnovu ostalih elemenata datuju u celini u Starčevo Ila — Ilb ili samo Ilb fazu.141

44

Precizno izdvojena tipologija starčevačkih statueta u Deronjama omogućava hronološko determinisanje starčevačkog horizonta na ovom naselju i na severnim granicama rasprostiranja starčevačke grupe u Bačkoj. U toku radova 1967. godine, u neoštećenom sloju, u kome je preovladala crvenoglačana monohrona keramika i gruba sa ubodima noktiju i otiscima prstiju, ređe barbotin tehnika, sa posuđem slikanim belim i tamnim geometrijskim dekorom, otkrivena je statueta izrađena u maniru razvijene grupe A po D. Srejovi-

ću.142 U pitanju je figurina stubastog tipa sa kupastim završetkom glave, blago zakošenim, urezanim očima i naturalistički izvedenom kosom koja delimično pokriva telo i pada niz leđa (V . 4). Tipološki ona delimično pripada poznoj varijanti A grupe stubastih idoia, koji su poznati iz Grivca, Pavlovca i Crnokalanačke bare. Njeno oblikovanje glave ukazuje na mogučnost delimičnog uklapanja u B grupu sa statuetama iz Starčeva, Pavlovca, Crnokalanačke bare i Gladnica, koje se, na osnovu keramičkog materijala, uvode u Starčevo Ilb .143 Datovanje tera'kote iz Deronja u period između Starčevo Ila i početak Ilb faze potpuno se slaže sa opštim utiskom evolucije jednog dela kulturnog sloja u Donjim Branjevinama (horizont I— II). Tipologija slikanog fonda posuđa sa ovog lokaliteta ukazuje na dugotrajan razvoj u okviru Starčevo Ila faze, koja dostiže punu i originalnu zrelost ne prelazeći u klasičnu spiraloidnu i kurvolinearnu Ilb fazu.144 Da se na ovom značajnom nalazištu starijeg neolita u jugozapadnoj Bačkoj javljaju horizonti stariji od »klasične« Starčevo Ilb faze indiciraju ostaci delova stubastih idola u jam i 9, čiji način urezivanja kose pokazuje tipsku identićnost sa grupom A idola po D. Srejoviću.145 Prošireni donji delovi statueta iz jame 1 (stratum I) u Deronjama, tipični za grupu B terakota po D. Srejoviću, javljaju se južno od ušća Save u Dunav na naseljima Starčevo Ilb perioda. Njihovo otkriće u Deronjama može da utiče na ranije datovanje, u prelaznu fazu iz Starčevo Ila u Starčevo Ilb fazu. Stilska analiza plastike pokazuje da se težište daljeg razvoja u naseljima starijeg neolita u vreme Starčevo Ilb faze pomera na prostor južno od ušća Save u Dunav. Na Vršniku kod Stipa,146 Zelenikovu147 blizu Skoplja i Porodinu u Pelagoniji148 prati se simbioza autohtonog i južnobalkanskog uticaja mlađeg neolita. U isto vreme na zapadnim i jugozapadnim izolovanim perifernim tačkama odvija se život u starčevačkim naseljima (severoistočna Bosna i istočna Slavonija) u drugim istorijskim uslovima. Ovde dolazi do izražaja blizina snažnih centara poznolinearnog kompleksa, ekspanzija predstavnika vinčanske grupe, uticaj pozne faze Kereš grupe i prekid kulturnih veza sa izvorno-stvaralačkim središtima na ušću Save u Dunav.149 Mada se upravo na kvalitativnoj i kvantitativnoj analizi plastike može zaključiti da se kulturni centri starčevačke grupe ne nalaze više u Panoniji, geografski izolovane zone, izvan pravaca širenja novih kultura u dolini Dunava, sačuvale su integritet kontinuiteta. Otkrića figurina na tom prostoru dopunjuju, donekle koriguju, zaključke D. Srejovića. Tako, na primer, u krajnjoj severoistočnoj tački širenja starčevačke grupe u Transilvaniji, na prostoru gde se sustižu i sažimaju uticaji Kereš— Starčevo i moldavske varijante »tipične« Kriš grupe, pojavljuje se mešovita poznostarčevačka i Kereš plastika koja pokazuje da se na ovom području nalazio snažan horizont starčevačke grupe.'10 Na kraju, postavlja se pitanje da li je moguće da se ukaže na pracentre preuzimanja kulta i oblikovanja starčevačkih statueta? Odgovor o poreklu figurina starčevačke grupe može se potražiti u genetskim prauzorima protosesklo faze Grčke. Nalazi iz Nea Nikomedeia-e, koji se datuju u protosesklo i presesklo fazu, upućuju na uske veze sa maloazijskim natpralističko-realističkim koncepcijama izrade antropomorfne plastike iz horizonta Hacilar V I— I.151 U redukovanoj formi, na uprošćenim stilizovanim primerima ranog neolita Grčke oseća se transformisan, oslabljen anadolski koncept.152 Nasuprot ovom, snažan maloazijski uticaj sreće se na plastici starijeg neolita Bugarske.153 U jugoslovenskom Podunavlju počinje oko 5500. g.p.n.e., pod posrednim uticajem poznoneolitskih kultura Anadolije i neposrednim ranog neolita Grčke, širenje zemljoradničkog kulta i izrada pla-

PRAVCI ŠIRENJA KULJURNIH GRUPA RANOG NEOLITA NA BALKANSKO-PODUNAVSKOM PROSTORU T. VI

stike. Međutim, od samog početka, pored osnovnih maloazijskih prauzora, plastika balkansko-podunavskog prostora predstavlja originalno delo, jer sintetizuje maloazijske tradicije i mogućnosti sa potrebama balkansko-podunavskog autohtonog supstrata. Na ovom mestu nije preuranjeno istaći da stilska analiza poznih figurina starčevačke grupe omogućuje utvrđivanje veličine uticaja ranog neolita balkansko-podunavskog prostora na formiranje vinčanske grupe. Tako se u poznostarčevačkim figurinama sa Gladnica i Kriš statuetama iz Transilvanije naziru koncepcija i manir oblikovanja ljudskog tela kasnije preuzeti od prvih osnivača vinčanskih naselja u Podunavlju.154 G*vo je još jedan dokaz da je nestajanje starčevačke grupe u Podunavlju i na balkanskom prostoru složen proces. U njemu značajnu komponentu igra nesposobnost prilagođavanja starosedelaca intenzivnijoj stočarsko-zemljoradničkoj ekonomici kao i nemogućnost da prihvate, odnosno da se odupru novom kreativnom pogledu na materijalni i duhovni svet, ikoji sa sobom donose nosioci vinčanske grupe.

P o suđe Keramika ostaje jedan od najvažnijih faktora proučavanja strukture i geneze starčevačke grupe u Vojvodini (T. V.). Kao izvanredno hronološki osetljiv elemenat, za sada jedini pouzdan indikator praćenja pojedinih etapa razvoja starijeg neolita na balkansko-podunavskom prostoru, keramika omogućava da se otkriju primarne zone formiranja i ispitaju razlozi prekida života na naseljima starčevačke grupe u Vojvodini. Zahvaljujući većem broju studija dovoljno su poznate osnovne tipološke forme i tehnike ukrašavanja keramike starčevačke grupe.155 Takođe se podvlači da se sve dosadašnje hronološke šeme geneze starčevačke grupe oslanjaju na evoluciju keramičkih formi i varijante ukrašavanja.156 U početku druge faze razvoja starčevačka grupa je jasno izdiferencirana u odnosu na druge grupe starijeg neolita balkansko-podunavskog prostora. Dok se u ranijem periodu uglavnom pojavljuje, pored ređih primeraka slikane keramike, monohromna i gruba u kojoj preovlađuje urezani ornament, sada u gruboj keramici počinje da dominira tehnika barbotina i razne varijante urezanog dekora. Slikano posuđe ukrašava se belim i tamnim geometrijskim motivima. U prethodnom poglavlju je napomenuto da prvu pojavu urezivanja ne treba mešati sa kasnijim uticajem Kereš grupe ili formiranjem horizonta starijeg neolita »velike mađarske ravnice«. Pre bi se moglo reći da je najranija pojava urezivanja deo jedinstvenog ukusa i manira preuzetog iz kulturnog rezervoara protoneolitskih grupa balkansko-podunavskog prostora u okviru horizonta presesklo— Crvena stijena I I — kompleks ranih naselja starčevačke grupe ii Podunavlju.157 Kasnije masovno korišćenje barbotin tehnike u Starčevo Ila-b fazi bio bi deo jačanja lokalnih tendencija u Starčevo— Kereš— Kriš kompleksu. Početak konsolidacije starčevačke grupe u Vojvodini najbolje se prati na uzanom priobalnom pojasu Dunava, zapadno od Đerdapa do obala Dunava u Bačkoj. Ako se uporede rezultati najnovijih istraživanja u Olteniji, Đerdapu, rumunskom delu Banata i na našim nalazištima u jugoistočnom delu Vojvodine, može se naslutiti mehanizam prerastanja ranih starčevačkih naselja u poznija. Pri tome treba imati u vidu činjenicu da jedan lokalitet ne može da reprezentuje razvoj cele grupe. Zbog toga se geneza starijeg neoIita Vojvodine može pratiti samo kroz »evoluciju u pokretu«. Čak i na tako uskom prostoru kao što je Đardap uočavaju se razlike između naselja starčevačke grupe na Lepenskom Viru i Padini.'"8

47

Ako se Lepenski Vir sa svim karakteristikama Starčevo I— Ila b faze posmatra kao matični centar u odnosu na populaciju na Padini, koja pokazuje sve karakteristike kontinuiteta između Starčevo I I — IV sa izrazito lokalnim specifičnostima za Đerdap — siromašni fond slikane keramike, onda se u izvesnoj meri može naslutiti sličan ali ne identičan mehanizam cepanja na starija i mlađa naselja u Vojvodini i ostalim područjima starčevačke grupe.159 Đerdap pokazuje kakve su teškoće praćenja ovog složenog procesa, koji se na prostranim površinama, kao što je Vojvodina, gubi u plitkoj horizontalnoj stratigrafiji velikih, za naseljavanje povoljnih površina. Interesantna i složena situacija prati se na starčevačkim naseljima u jugozapadnoj Rumuniji. Geografska blizina ovog područja đerdapskom facijesu i jugoistočnim delovima Vojvodine utiče da se na horizont starijeg neolita u Olteniji posebno računa. U Verbifa I horizontu pojavljuju se elementi Starčevo I— Ila faze koji već u sledećoj etapi, Verbija II, pokazuju osobine protovinčanskog perioda.163 Bio bi to možda prvi znak kojim putem i kada prodiru najraniji kulturni impulsi vinčanske grupe u donje Podunavlje u vreme kada u Đerdapu i Banatu pojedina starčevačka naselja dostižu maksimalne tačke sazrevanja. Da li rani i kratkotrajni starčevački horizonti u Olteniji predstavljaju istočnu maksimalnu zonu rasprostiranja u donjem Podunavlju, u koji se uključuje još uvek nedovoljno istražen južni Banat — ostaje da se ispita. U rumunskom delu Banata koji gravitira Đerdapu naslućuje se kontinuitet od mesolita do Starčevo Ila-b faze. Interesantni su zaključci Gh. Lazarovici-a da kompleks nalazišta u Dubovi pokazuje vrlo stare karakteristike starčevačke grupe: Sacovi§tea Mare [(Sakovištja Mare) (Starčevo I ?)] sa crvenom monohromnom keramikom na koju se nadovezuju slojevi u Cuina Turcului — nivo Kriš I— I I I i Pe?tera lui Climente (Peštara lui Klimente) sa determinacijom u Starčevo Ila — Ilb (II— I I I po V. Milojčiću). Zatim Schela Cladovei sa Liubcova (Ljubkova) i Ostrovu Golu, koji zajedno obuhvataju Starčevo Ilb — I I I fazu. Na osnovu nalaza vinčanske figurine u Ostrovu Banului mogu se lconstatovati prvi elementi kulturnog prodora (?) vinčanske grupe.161 Ukoliko se na pomenutom lokalitetu radi o starčevačkoj terakoti rađenoj u tzv. vinčanskoj koncepciji, bio bi to dokaz krajnje interne faze evolucije starčevačke grupe u jugoistočnom Banatu, pre prodora vinčanskih kolonizatora. Postoji teoretska pretpostavka da se na jednom uskom delu jugoistočnog Banata, koji gravitira širem đerdapskom arealu, uspostavila genetska veza sa protoneolitskim populacijama. Takođe, nije bez osnove pretpostavka da na ovom prostoru postoji mogućnost praćenja kontinuiteta od kraja starijeg do početka mlađeg neolita u Vojvodini (Gornea, zemunica 7— 8 i Ostrovu Golu).162

48

Možda se u jugoistočnim delovima i na južnim obodima Banata formirao rani horizont starčevačke grupe. Na osnovu nalaza iz Favliša i Kozluka kod Vršca, ukazuje se na korišćenje crveno-monohromne keramilce.163 Uglavnom se pojavljuju zatvorene poluloptaste forme sa retkim korišćenjem kanelovanog barbotina. Izuzetak je naselje sa Kozluka, zbog čega se pretpostavlja da ono traje sve do pozne Starčevo Ilb faze (T. X, X X X V II, 4).164 U južnom delu Banata, izuzev nalaza u Starčevu, površinski ostaci crvene monohromne keramike iz Straže, Kovina i Omoljice ukazuju na mogućnost otkrivanja starijih faza starčevačke grupe na ovom području i na veze sa najranijim horizontima starijeg neolita u jugoistočnim delovima — rumunskom delu Banata.165 Ovaj tip keramike, koji je tipičan za rani neolit Oltenije, predstavlja značajan procenat nalaza u nivou iznad jama i zemunica u Lepenskom Viru, dominira u monohromnom posuđu starijeg sloja u Divostenu kod Kragu-

I I Slikana keramika, starčevačka grupa, rani neolit, Obrež, Vojvođanski muzej, Novi Sad II Painted pottery, Starčevo culture, Early Neolithic, Obrež, Vojvodina Museum, Novi Sad.

jevca, pominje se kao značajna grupa keramičkih nalaza u zemunicama u Dobanovcima i Grabovcu-Đurića vinogradi. Bila bi to indikacija da se u srednjem delu jugoslovenskog Podunavlja može računati sa snažnim ranostarčevačkim horizontima u okviru »klasične« Starčevo Ila-b faze.166 Crvena monohromna keramika pojavljuje se u keramičkom fondu starijeg neolita Podunavlja kao rezultat preuzimanja tehnoloških inovacija iz protosesklo perioda (Sl. 11). Njena upotreba u Tesaliji traje inkontino kroz presesklo i Sesklo Al fazu. Znači da ova keramička vrsta u repertoaru starčevačke grupe Podunavlja može da posluži kvantitetom i kvalitetom kao još jedan argument o ranim vezama starijeg neolita Grčke i ranog neolita panonsko-balkanskog prostora.167 Prelazak iz faze konsolidacije primarnih centara starčevačke grupe u Vojvodini u period procvata može da se nasluti na osnovu ispitivanja na nekoliko lokaliteta. U Starčevu ova faza može da se izdvoji u jami 5A ispod I poda, jamama 4, 6 i 7, gde se uporedo sa belim i tamnim slikanjem javljaju pravolinijski i kurvolinearni motivi. Ovaj proces započeo je zapravo u Starčevo Ila fazi po D. Garašanin i označavao bi vreme kada starčevačka grupa počinje da dostiže maksimalnu tačku sazrevanja (T. X ).168 Bio bi to period koji se za sada najbolje može da prati u Deronjama. Objavljeni materijal sa ovog lokaliteta pokazuje, kako je to već ranije pretpostavio V. Milojčić, da se u starčevačkoj grupi može izdvojiti u okviru faze II belo i pravolinijsko slikanje.169 Znači da Deronje na današnjem stepenu istraživanja predstavljaju jedinu mogućnost praćenja rane faze konsolidacije starčevačke grupe, u kojoj je jedna od odlučujućih keramičkih grupa, slikana keramika, ukrašena belom bojom na crvenoj osnovi u kombinaciji traka, punih i šrafiranih trouglova i varijanata kapljičastog dekora. Delinisanje stratuma II na Donjim Branjevinama170 u prelaznu fazu iz konsolidacije u period procvata je opravdano. U pitanju su slojevi koji su se mogli dobro izdvojiti, jer nisu znatnije oštećeni zemljanim radovima. Tako Deronje ostaju za sada jedini značajan centar starčevačke grupe u Vojvodini u kome može da se istakne prelaz u poznu fazu starčevačke grupe (Starčevo Ila— Ilb ili Starčevo I I — III). Iz prednjeg proizilazi da bi, znači, bilo moguće da se teoretski prihvati formiranje horizonata sa pravolinijskim tamnim dekorom. U Vojvodini bila bi to prelomna tačka prelaska u fazu procvata. U Deronjama ovaj horizont mogao bi da predstavlja krajnji razvoj starčevačke grupe u jugozapadnoj Bačkoj (T. X). Na žalost, na Branjevinama on se verovatno nije našao u intaktnom položaju. Naime, bilo bi logično da se posle horizonta slikanja tamnopravolinijskim dekorom formirao mešoviti starčevačko— Kereš horizont u kome bi se pojavilo tipično Kereš posuđe sa stilizovanim životinjama zajedno sa prvim predznacima prisustva vinčanske grupe. Na ovaj zaključak upućuje statueta koja tipološki odgovara primercima iz sloja zemunica u Vinči.171 Međutim, materijal iz jame 1 publikovan je kao da se iznad Starčevo— Kereš sloja sa vinčansko-tordoškom statuetom pojavljuje sloj sa slikanim tamnim pravolinijskim dekorom, što je navelo S. Karmanskog da, između ostalog, zaključi: »Na osnovu ovoga (analize sadržaja jame 9, primedba B. B.) nije teško zaključiti da statueta hronološki pripada periodu kada se na bazi Kereš grupe i grupe Donja Branjevina, pod uticajem neolitskih kultura Tesalije i Makedonije, a takođe i vinčanske grupe, formira starčevačka kultura, koja u zavisnosti od stepena uticaja i uda’.jenosti teritorije, sadrži manje ili više elemenata materijalne kulture ovih grupa.«172 U periodu ekspanzije starčevačke grupe dolazi, na širem prostoru ušća Save u Dunav, do izražaja kulturno jedinstvo naselja tipa

49

Starčevo— Grivac— Tečić. Zajednička karakteristika ovog perioda je upotreba slikanja belom bojom i kurvolinearnog motiva.173 Oskudni podaci dozvoljavaju praćenje pravca penetracije predstavnika starčevačke grupe na sever Vojvodine i severoistok Panonske nizije (T. V I). Preko Botoša prema Šurjanu vodi jedan krak, gde je otkriven fragment suda sa crnim pravolinijskim trakama, uzvodno dolinom Tamiša u rumunski deo Banata (Sl. 15).m Na nalazištima severno od Tamiša, u Giulvaz-u (Đulvaz), otkriven je fond keramike tamno-geometrijskog i krivolinijskog dekora, koji se tipološki sinhronizuje sa Starčevo Ilb fazom u jugoslovenskom Podunavlju i u užem delu Srbije.175 Dolina Begeja predstavlja drugi put sa nizom manjih staništa koncentrisanih između Perleza i Zrenjanina.176 Najznačajniji nalazi potiču sa lokaliteta Batka I— II kod Perleza.177 Zahvaljujući otkriću noge pehara na Batki I, koja je na baznom delu obrađena u obliku krsta (noga s krilcima — trilobe et quadrilobe), tipičnim proizvodom Kriš lončarstva jugoistočnog dela Transilvanije, mogu se utvrditi kulturna kretanja na relacijama Moldavija— Transilvanija— jugoistočna Panonija.1'8 Na osnovu vertikalne stratigrafije u Lel-u (Lec), moguće je pretpostaviti da noga sa Batke potiče iz Let-a I I horizonta. Iz sinhronizacije Lej I I — I I I Starčevo Ilb — I I I proizlazi da se dodiri banatskih i transilvanskih naselja starijeg neolita ostvaruju u Starčevo Ilb fazi.179 Nalazi iz rumunskog dela Banata sa slikanom keramikom (Giulvaz), koji po opštim tipološkim koncepcijama ulaze u manir dekoracije Starčevo Ilb (Starčevo— Tečić— Crnokalanačka bara— horizont jama u Obrežu), dopuštaju zaključak da se u to vreme preko centralnog Banata ostvaruju dodiri Kriš kulture Moldavije sa udaljenim tačkama rasprostiranja starčevačke grupe u gornjem delu jugoslovenskog Podunavlja. Ova pretpostavka oslanja se na otkriće tipične Kriš noge »sa krilcima« u Deronjama, koja pokazuje da prvi kontakti počinju pre razvijene Starčevo II faze i traju do formiranja poznih Kereš horizonata u Vojvodini.180

Završetak starčevačke grupe Od posebnog značaja za proučavanje pozne faze starčevačke grupe u Banatu su nalazi iz uskog pojasa između »mrtvog korita Tise« i donjeg toka Begeja, gde se ističu lokaliteti u Mužljanskom ritu-Krstićeva humka (T. X X X V II, 13) i sa sektora Aradac— Elemir.181 Otkriće bogatog fonda sa slikanom keramikom na »Krstićevoj humci« (polihromija, tamne geometrije i spiraloidne trake) sa naglašenim bikonitetom (pehari i zdele) je pouzdani element u utvrđivanju da se život na ovom relativno izolovanom naselju, opkoljenom vodoplavnim terenom, završava na kraju starčevačke grupe u okviru Starčevo Ilb — I I I faze.182 Naselje u Mužljanskom ritu predstavlja krajnji domet u kulturnom i hronološkom smislu razvoja starčevačke grupe u Banatu. Preciznije rečeno, ono postaje jedna od izolovanih tačaka u vreme kada počinje napuštanje istočnih delova Vojvodine i rumunskog Banata (Giulvaz i Gornea).183 Težište dalje inkontinog urastanja u mlađi neolit pada na naselja tipa Vršnik IV ili Zelenikovo u Makedoniji, ili na područja krajnjeg zapada, severoistočnu Bosnu u okviru horizonta Gornja Tuzla V lb — V la.184

50

U Vojvodini predstavnici starčevačke grupe dopiru do krajnjih severnih granica u okviru Starčevo Ila-b faze. Na osnovu površinskih nalaza i zaštitnih iskopavanja otkriva se pravac širenja starijeg neolita iz centralnog u severni i severoistočni deo Banata preko naselja na Matejskom brodu u blizini Novog Bečeja (T. X X X V II, 14), Bočara, Sajana, Kikinde i Mokrina uz međurečja Ga-

lacke i Zlatice.185 Površinski ostaci kod Bašaida, Novog Miloševa i Bočara kao i nalazi iz severnog dela rumunskog Banata pokazuju da se starčevačka naselja prostiru do desne obale Galacke.186 Na osnovu otkrića fragmenata slikane keramike sa tamnim geometrijskim trakama na crvenoj uglačanoj osnovi, utvrđeno je da se naselja u Novom Bečeju i kod Iđoša mogu datovati na početak Starčevo Ilb faze.187 Između Galacke i Zlatice, na osnovu otkrića u okolini Sajana i Iđoša, javlja se heterogen prostor u kome se mešaju starčevački i Kereš nalazi (T. IV ).188 Ono što otkriva blizinu primarne teritorije rasprostiranja Kereš grupe su nalazi u međurečju Zlatice i Galacke. U blizini Iđoša nađena je monumentalna antropomorfna stopa i teg »tomato« tipa, koji se javljaju često u obližnjim naseljima Kereš grupe [Čoka (T. X X X V II, 26), Be?enova Veche (Bećenova Veke), Beba Veche, (Beba Veke), Cenad (Čenad) i Comlo§ul Mic (Komlošul M ik )].189 Severni delovi Banata i Bačke ulaze u primarno područje rasprostiranja starijeg neolita Alfold-a.190 Zaključak se zasniva na analizi publikovanog materijala Kereš grupe iz Čoke, Bešenova i drugih lokaliteta u širem regionu ušća Moriša u Tisu, koji dozvoljava da se više insistira na lokalnim specifičnostima starčevačke i Kereš grupe nego na jedinstvu u okviru Starčevo— Kereš— Kriš kompleksa.191 Zbog toga su nerealna gledišta 0. Trogmayer-a i J. Makkay-a o striktnoj hronološkoj identifikaciji početka Starčevo— Kereš kompleksa.192 Autori zaboravljaju, ukazujući na genetsko poreklo panonskog neolita iz neolitskih kultura južnog Balkana, da se neolitizacija vršila stepenasto preko prostranog tesalsko-tračkog područia. To znači da je centralnobalkanski prostor ranije ušao u neolit od onog u širem zaleđu ušća Moriša u Tisu. Ukoliko se govori o jedinstvu starijeg neolita balkansko-podunavskog prostora u okviru Starčevo I— Kereš I— Kriš I, ne treba zaboraviti da su ove hronološki nivelisane faze samo teoretski izjednačene. Zapravo, može se samo pretpostaviti zajednički »talas« neolitizacije u smislu formulacije B. Jovanovića, pri čemu dolazi do izražaja onaj isti mehanizam gradacione migracije koji je inače citirani autor predložio kao »ključ« za formiranje kultura mlađeg neolita.193 Lokalne razlike na kraju ranog neolita su toliko očigledne da se može govoriti jedino o kulturnim grupama sa zajedničkim genetskim izvorima postanka. Postoje opravdani razlozi da se poveruje da su predstavnici starčevačke grupe prvi naselili prostor koji je označen kao mešovita zona uticaja starijeg neolita jugoslovenskog Podunavlja i »velike mađarske ravnice«. Oni borave između Galacke i Zlatice do početka Starčevo Ilb faze, napuštajući ovo područje pod pritiskom nosilaca Kereš grupe u vreme koje odgovara kraju života starčevačke grupe u Panoniji. U vreme kada se gasi život na starčevačkim naseljima u Banatu, nastavlja se razvoj starijeg neolita jugoistočne Panonije na zapadnim granicama rasprostiranja (T. X, X V III). Zaslužuju pažnju ispitivanja vršena poslednjih godina na levoj i desnoj obali Save u Dobanovcima, kod Obrenovca i Šapca. Simptomatično je da su stariji elementi razvoja koncentrisani bliže ušću Save u Dunav, a mlađi na graničnim delovima u centralnom području južnog Srema, u istočnoj Slavoniji i severoistočnoj Bosni. Tako se pravac neolitizacije »u pokretu« prati preko posavskog prostora do Obra u središnjem delu severozapadne Bosne. Kraj ovog procesa datuje se u Starčevo I I fazu.194 Slikanje crnim vertikalnim tamnim trakama na svetloj pozadini suda, plastika koja pokazuje osobine naturalističkih stubastih formi, — primeri iz Gladnica i Obreža, mešanje tehnika barbotin i urezivanja su dokazi da nosioci starijeg neolita Podunavlja dopiru do krajnjih zapadnih tačaka u Bosni u okviru rane Starčevo Ilb faze.195

51

Vreme završetka penetracije uzvodno Savom nije još jasno fiksirano. Nestratificirani nalazi iz Vučedola i Sarvaša pokazuju da su predstavnici slikane keramike počeli rano da prodiru u pravcu istočne Slavonije. Možda bi fragment keramike iz Sarvaša sa pravolinijskim dekorom izvedenim belim i tamnim trakama ukazao na početne faze širenja u trorečje Sava— Drava— Dunav.196 Nešto je jasnija situacija na širem prostoru ušća Save u Dunav. Ako se sa rezervom prihvati mišljenje J. Todorovića da zemuničko naselje u Dobanovcima reprezentuje nešto arhaičnu stariju fazu razvoja starčevačke grupe, mlađu od nalaza iz Zvečke kod Obrenovca, iako se na prvom lokalitetu javljaju bikonični sudovi (?), onda bi sloj poluzemunica i jama sa slikanom keramikom u Grabovcu-Đurića vinogradi mogao da se datuje na početak Starčevo Ilb faze.197 Istom periodu pripadaju naselja u »Gardošu« kod Zemuna, »Kalvarija« u Sremskoj Mitrovici i »Baštine« kod Obreža na Savi (T. X ).198 Ispitivanja učinjena poslednjih godina u istočnoj Slavoniji i centralnom Sremu pokazuju da se završna etapa starčevačke grupe može podeliti na dve faze. U stariji period ulaze fondovi keramike ukrašeni barbotin tehnikom urezivanja i slikanom keramikom sa pravolinijskim i kurvolinijskim motivima zajedno sa prvim bikoničnim posudama (V. 5). Karakteristike ove faze najbolje su proučene u Starčevu u okviru Starčevo Ilb faze i u Obrežu, u horizontu jama (Sl. 12; T. X X X V II, 7; V. 6). U nivoima iznad kulturnih jama formirao se u Obrežu stratum koji još pripada naselju starijeg neolita, ali koji u hronološkom smislu odgovara počecima formiranja mlađeg neolita na ušću Save u Dunav.199 Nalazi vinčanskih posuda u mlađem stambenom horizontu u Obrežu kao i otkriće posuda mlađeg neolita u Vinkovcima-Tržnica su najbolji elementi hronološkog dodirivanja kraja starčevačke grupe sa početkom formiranja mlađeg neolita.200 Jedino u području između Vinkovaca i Vukovara poznostarčevačka naselja dostižu krajnje tačke sazrevanja. Masovna upotreba bikoničnog posuđa u ovim naseljima je dokaz samostalne evolucije keramičke industrije u okviru starčevačke grupe. Ostaje da se zaključi da gašenje života u naseljima starčevačke grupe u Vojvodini može da se prati na uzanom pojasu južnih oboda centralnog Srema (Obrež). U to vreme počinju da se podižu na širokom području centralnog Balkana i na južnim delovima ovog poluostrva staništa mlađeg neolita. U Bugarskoj se formiraju horizonti Veselinovo grupe. U Grčkoj počinje Dimini faza. U istorijskim relacijama ovaj horizont hronološki pripada početku poznohalkolitskih kultura u Anadoliji i datuje se okvirno cca 4500— 4200. g.p.n.e.201 Znači da krajem V milenijuma i na početku IV milenijuma prestaje život na starčevačkim naseljima u Vojvodini i počinje period mlađeg neolita (T. X V III, X X X V I). KEREŠ GRUPA Granice

52

rasprostiranja

Kereš grupa u Vojvodini kao integralni deo ranog neolita Mađarske ujedno predstavlja njegov južni i jugoistočni krak širenja (T. IV). Zahvaljujući dugogodišnjim iskopavanjima i rekognosciranjima istočnog dela Mađarske, granice ove grupe se danas dobro ocrtavaju.202 One se nalaze na Dunavu i u severnim i severozapadnim delovima Bačke, prostirući se uzvodno istoimenom rekom do Szatmar-a (Satmar).203 Severna periferija teče u isprekidanoj liniji između Szolnok-a (Solnok) i Berettyoujfalu-a (Beretćoujfalu) u se-

vernim delovima Alfold-a, gde u zrelijim etapama razvoja Kereš grupe počinju da se podižu naselja starije faze Alfold linearne keramike.204 Istočna granica produžava se preko naselja Kriš grupe u centralnu Transilvaniju. Indikativno je da stariji neolit u ovom delu Rumunije, na osnovu nalaza u Le^-u, pokazuje više sličnosti sa genezom starčevačke nego Kereš grupe.201 U maksimalnim fazama širenja južni obod može da se pretpostavi u centralnim delovima Bačke.206 U Banatu se južna granica kompaktne teritorije ocrtava na prostoru između Zlatice i Galacke — levih pritoka Tise/07 Ovaj prostor, koji u grubim crtama zahvata centralne delove južnog Alfold-a, sa severnim i severoistočnim delovima Vojvodine i severozapadnim delovima rumunskog Banata, pripada starijem neolitu »velike mađarske ravnice«. Najbolje istražen deo nalazi se u trouglu Tisa— Kereš— Maroš, uz obale pomenutih reka, a na Tisi do Szolnok-a.208 Međutim, ispitivanja vođena poslednjih godina u Bačkoj i Banatu pokazuju da je i ovaj deo Panonske nizije relativno gusto naseljen predstavnicima Kereš grupe.209

Ekonomske

osnove

Kereš

grupe

Naselja se osnivaju u ambijentu koji već u početku formiranja pokazuje izvesne ekološko-morfološke razlike u odnosu na klasično područje starčevačke grupe na širem prostoru ušća Save u Dunav. Ova disparatnost je logična kada se uzme u obzir da je lovačko-ribolovna komponenta u ekonomici Kereš grupe igrala konstantno značajnu ulogu, nasuprot situacije u naseljima starčevačke grupe, koja izuzev specifičnog epipaleolitsko-mesolitskog supstrata u Đerdapu, pokazuju bolju adaptivnost agrarno-stočarskoj ekonomici. J. Banner i I. Kutzian su najbolje osetili značaj Iovačko-stočarske komponente u naseljima Kereš grupe.210 Najnovija proučavanja osteološkog materijala kod Ludoškog jezera mišljenja pomenutih autora samo još osnažuju i proširuju.211 Tipična Kereš plastična dekoracija na posuđu sa čestim motivima jelena i ovce najbolje ilustruje ulogu lova i stočarstva u svakodnevnom životu neolitskog stanovništva »velike mađarske ravnice«.212 Razlike u strukturi ekonomske osnove mogu biti vrlo značajan prilog otkrivanju lokalnih suprotnosti genetske osnove starčevačke i Kereš grupe. Zbog toga je najnovija ocena O. Trogmayer-a o karakteru Kereš grupe korisna. Ona pokazuje da u genezi Kereš grupe skupljanje plodova, lov i ribolov uporedo sa obradom tla predstavljaju trajnu konstantu.213 Da je stočarstvo igralo značajnu ulogu pokazuju rezultati osteološke analize iz kuće iz Tiszajeno (Tisajene).214 Razlike između starčevačke i Kereš grupe rezultiraju iz nejednake redukcije uticaja ranog neolita juga Balkana kao i iz lokalnih ekoloških uslova života. Zahvaljujući ispitivanjima Kereš naselja u okolini Subotice, komparativno-tipološkim upoređivanjima različitih vrsta keramike u naseljima starijeg neolita u Alfold-u i uočenim razlikama u kulturnom sadržaju jama u Pani, naziru se konture interne evolucije Kereš grupe.215 U najstarijoj fazi Kereš grupa pokazuje slične elemente razvoja sa starčevačkom grupom. Na Bisernoj obali i Ludošu (T. X, X X X V II, 24) monohromna crveno polirana keramika javlja se u sloju koji pripada početku formiranja Kereš grupe zajedno sa ogrubljenim i posuđem ukrašenim urezima noktiju. Mali procenat belog slikanja sa geometrijskim motivima, nalazi kostiju pripitomljenih i divljih životinja, gde dominiraju barske životinje i ribe, vrlo su značajni elementi ekonomike koji pokazuju sličnost »sa usporenim razvojem« starčevačkih naselja u Đerdapu u okviru Starčevo Il-a— I I I faze.216 Naselja na Ludošu sa nadzemnim objek-

53

tima za stanovanje (Sl. 25) i specifičnim »ambarima« za čuvanje hrane (Sl. 26) su dokaz da se u Kereš grupi rano prelazi na podizanje kuća-koliba.217

Uslovi

i način

stanovanja

Način biranja mesta za stanovanje je sličan kao i u ostalim delovima Panonije. Naselja se podižu na obalama reka ili na uzdignutim rečnim adama. Pored koliba grade se i »čvrsti objekti«, čiji oblik ne odudara od kuća koje se javljaju u južnim delovima rasprostiranja starijeg neolita, na primer u Argissa Magula-i. Izgleda da se u Kereš grupi sličan način izgradnje kuća održao kroz sve etape razvoja: zid ispleten prućem, oblepljen ilovačom i ojačan drvenim oblicama. Ovaj tip staništa javlja se u najranijim fazama naseljavanja na Ludoš-Budžaku i koristi se dalje, sudeći po osnovi kuće u Tiszajeno.218 Otkriće ima širi kulturno-istorijski značaj, jer ukazuje na uticaj Kereš grupe na tehniku podizanja naselja kompleksa linearne keramike.219 Značajno je gledište H. Quitta-e, koji smatra da poreklo linearno trakastih kultura treba tražiti u predelima koji se nalaze na severnim ivicama rasprostiranja Kereš grupe, odnosno u Transdanubiji i severnim delovima Alfold-a.220 Za determinaciju nalaza Kereš grupe u Vojvodini značajna je interna evolucija starijeg neolita južnog Alfold-a. Tokom poslednjih godina objavljeni su podaci koji ukazuju da se početak Kereš ne može izjednačiti sa krajem starčevačke (Starčevo I I I — IV faza) grupe (T. X V III). Dokazi za ove zaključke nalaze se na Pani, Bisernoj obali, a u novije vreme i kod Ludoša.221 Lokaliteti sa retkim primercima slikane keramike — geometrijski beli i tamni ornamenat, bilo da je import ili autohtonog porekla — korespondiraju svakako sa Starčevo I I fazom.222

Figurine

i

posuđe

Zahvaljujući nalazima tipičnog Kereš posuđa i plastike u Vinči, na kotama 8,985 m, moguće je da se vreme prestanka života na naseljima starijeg neolita jugoistočne Mađarske hronološki utvrdi u okviru Vinča— Tordoš (B l) faze.223

(V .

54

7)

Ako se analiziraju kulturni potencijali starčevačke i Kereš grupe, dolazi do punog izražaja istorijska uslovljenost da kulturne grupe severno od granice rasprostiranja starčevačke grupe počinju sa genezom nešto kasnije. Znači da kompleks linearne keramike takođe ne može da se javlja ranije ili istovremeno sa Kereš grupom (T. X V III).224 Radi se o geografsko-istorijskim okolnostima koje su uticale da se naselja starčevačke grupe nađu na užoj periferiji primarnih centara Grčke i Trakije. Znači, na svim onim tačkama koje su blizu dinamičnim zemljoradničkim centrima Anadolije treba očekivati raniji prelaz u neolit u apsolutnom smislu reči (T. V I). Jedna od zabluda koja navodi da se starost Kereš grupe identifikuje sa početkom starčevačke su arhaične, u osnovi »zatvorene« forme posuđa, dekoracija i plastika. Jer, koliko god to paradoksalno zvuči, plastika Kereš grupe u svojim »čistim« formama, kao što je izvanredno modelovan deo antropomorfnog suda (figurina?) — »Venera iz Deronja« (Sl. 22), pokazuje više tipološke paralele sa steatopignom koncepcijom maloazijskih statueta iz Hacilar-a i Catal Hiiyiik-a (Čatal H ijik) i pojedinim primercima sitne plastike iz protosesklo faze u Grčkoj, nego najraniji idoli starčevačke grupe tipa Obrež.225 Ako se ovi argumenti dopune analizom keramike koja kroz ceo razvoj Kereš grupe pokazuje statične kružne forme, može se lako doći do pogrešnog zaključka da

je nastanak ove grupe genetski istovremen, možda čak i stariji od početka starčevačke grupe. U stvari, radi se o izrazito usporenim etapama razvoja čiji ukupan domet evolucije ne prelazi početne faze formiranja grupe, bez obzira na to što ovaj proces teče paralelno sa dinamičnim Starčevo— Karanovo I horizontom i proto i presesklo fazama u Grčkoj. Najteže je u horizontalnoj stratigrafiji uskladiti početak Kereš i nastanak starčevačke grupe. Analiza procenta korišćenja tipične barbotin tehnike prevlačenja starčevačke grupe na naseljima starijeg neolita Alfold-a [Gyalaret (Đalaret), Ludvar, Maroslele-Pana (Marošlele), Deszk (Desk)] pomaže da se izdvoje razvojne faze Kereš grupe u opštoj konstelaciji međusobnih kontakata starijeg neolita jugoistočne Panonije. O. Trogmayer zaključuje da se povećani procenat korišćenja barbotin tehnike u opštem volumenu keramike na staništima Kereš grupe može objasniti kao merilo starosti naselja.226 Citirani autor smatra da naselja u Gyalaret-u i Ludvar-u, koja ne poznaju ovaj tip ukrašavanja, pripadaju najranijoj fazi naseljavanja na prostoru ušća Kereša u Tisu, a da su najmlađa staništa ona koja imaju najveći procenat barbotina (varijanta prevlačenja) i u kojima se pojavljuju bikonične posude vinčanskog tipa (jama 3 u Pani i jama 15 u Deszk I). Koliko je ova analiza tačna za sagledavanje interne evolucije Kereš grupe i utvrđivanje kulturnih veza sa starijim neolitom jugoslovenskog Podunavlja i centralnog Balkana, toliko ona samo parcijalno pomaže utvrđivanju hronoloških dodira i sinhronizaciji sa starčevačkom grupom. Izgleda da je za fiksiranje vremenskog izjednačenja Starčevo I— Kereš I mnogo značajnije upoređivanje korišćenja procenta monohromne i grube keramike, jer se u redosledu pojave ovih dveju tehnika na našem prostoru mogu približno da otkriju hronološke veze sa ranijim neolitom Grčke, na onaj isti način na koji se traže kulturni dodiri i relativnovremenska interpolacija sa poznim neolitom Anadolije.227 Ispitivanja u Đerdapu i na Bisernoj obali (T. X X X V II, 24) gde su otkrivene rane faze starijeg neolita, ukazuju podjednako na prisutnost monohromne keramike, ali u različitim procentualnim odnosima.228 Količina monohromne, posebno keramike crvene površine, u ukupnom zbiru lončarskih tehnika Kereš grupe u najranijoj fazi osnivanja naselja bio bi onaj indikator koji bi ukazivao na kulturne i hronološke veze starčevačka— Kereš— protosesklo faza. Ukoliko se početak Kereš grupe sinhronizuje sa Vršnik I fazom, onda je ona u odnosu na vremensko upoređivanje sa starčevačkom grupom tačna, jer Vršnik I pripada razvijenijoj fazi starijeg neolita centralnog Balkana.229 Znači da bi se u tom smislu mogla da prihvati sinhronizacija početak Kereš— Starčevo I— Ila — Vršnik I, kako to nešto modificirano predlaže M. Garašanin u hronološkoj tabeli veza ranog neolita na Balkanu.230 Takođe bi bila korektna sinhronizacija početak Kereša (Maroslele-Pana— jama 4) sa Crvenom stijenom III, jer se cardium-impresso horizont jadransko-mediteranskog kompleksa javlja, na osnovu zaključaka A. Benca, u nešto kasnijem periodu od početka starčevačke grupe,231 zapravo u istoj vremenskoj razlici za koju se može smatrati da je Kereš grupa poznija od starčevačke. Znači da bi početak Kereš grupe rezultirao iz jedinstva presesklo— ranostarčevački horizonti, kada se u Kereš keramici javlja tehnika urezivanja, a u starčevačkoj barbotin prevlačenje. Sinhronizacija Pane (jama 4) sa Bisernom obalom kod Nose i presesklom — Crvena stijena I I I je utoliko tačno, jer se početak Kereš grupe na taj način fiksira u Starčevo I I (Starčevo Ila fazu). Ovo bi odgovaralo gradacionom mehanizmu širenja neolitizacije uzvodno Tisom, Dunavom i drugim rekama na severozapad i severoistok Panonske nizije (T. V I). Zbog toga je svako direktno povezivanje Kereš grupe sa protosesklo fazom Tesalije i

55

Hacilara VI fazom Anadolije hipoteza koja ne bi mogla da se prihvati.232 Na ovaj zaključak takođe upućuju nalazi slikane keramike. Za hronološki kriterijum starosti Kereš lokaliteta ne bi trebalo koristiti okolnost da ukoliko u jednoj jami ili sondi nema slikane keramike, da je to, a p r i o r i , dokaz da se naselje može datovati na početak formiranja Kereš grupe.233

56

Slikana keramika sa mađarskih nalazišta [Kopancs Zsoldos-Tanyai (Kopanč Žoldoš Tanjai), Kotacpart Vatanyai (Kotacpart Vatanjai), Gyalaret i Maroslele-Pana] rađene u pravolinijskom, blago talasastom i jednim primerkom izlomljene spirale (?) u belim i tamnim motivima, su elementi koji Kereš ukrašavanje povezuju sa dekoracijama Starčevo Ilb — I I I faze. Primećuje se da se u Kereš bojenoj dekoraciji pojavljuju pored elemenata iz Starčevo Ilb faze tendencije uprošćavanja motiva koji se otkrivaju na kraju starčevaoke grupe u Zelenikovu u Makedoniji.234 Međutim, simptomatično je da se na lokalitetima Kereš grupe po S. Dimitrijeviću235 ne javljaju spiraloidni ukrasi tipa spiraloid B. Moglo bi se zaključiti da se geneza Kereš i starčevačke grupe može stepenasto uskladiti. Horizonti sa slikanom keramikom Kereš grupe, izuzev Biserne obale, verovatno i Ludoša, pripali bi u hronološkom smislu prekidu života na starčevačkim naseljima u Podunavlju izuzimajući ona na krajnjim zapadnim i jugozapadnim tačkama (Vinkovci-Tržnica, Obrež i Gornja Tuzla V I).236 Znači da nivoi koji odgovaraju jami 3 u Pani i na drugim naseljima sa sličnim keramičkim materijalom pripadaju početku mlađeg neolita u Podunavlju. Tako se kraj Kereš grupe može povezati sa Vinča B1 fazom ne zaboravljajući pri tome da početak nestajanja starijeg neolita Alfold-a odgovara završnim fazama Starčevo I I I (IV ) odnosno tipu spiraloid B (T. X V III).237 U Vojvodini se nalazi Kereš grupe mogu generalno da povežu sa svim njenim etapama razvoja. Najraniji slojevi potiču sa Biserne obale i verovatno Ludoša, sa svim karakteristikama početnih faza ove grupe: mešana skupljačko-lovačka i inicijalna zemljoradničko-stočarska ekonomika, nadzemni objekti i ambari, monohromna crvena keramika, sa ornamentom urezivanja noktom i slikanje belom i crnom bojom. Bio bi to horizont koji se po M. Garašaninu povezuje sa prosesklo— Starčevo Ila fazom.238 Posuđe iz kompleksa Ludoškog jezera pokazuje sve tipične osobine velikih sudova, koji su česti u Kereš grupi (Sl. 20). Javljaju se zatvorene kružne forme u tehnici urezivanja noktom (V. 8) zajedno sa sferičnim dubokim posudama (Sl. 7) i onim sa široko izvučenim trbuhom na prstenastoj nozi (Sl. 8— 9).m Tipičan proizvod starije faze neolita Alfold-a, široke polukružne zdele sa više nogu (Sl. 14), koriste se od najstarijih horizonata do krajnjih etapa razvoja, sudeći po nalazima iz jame 4 u Pani, kompleksu nalazišta u Bešenovu i u stratumu 1 u Deronjama.240 Verovatno se život na naseljima uz obale Ludoškog jezera produžavao kroz više faza. Na to ukazuju stambeni horizonti koji obuhvataju rane i srednje etape razvoja, ne dosežući onaj stepen koji je fiksiran na pojedinim naseljima Kereš grupe (jama 3 u Pani), gde se pojavljuju vinčanoidni oblici posuđa.241 Najmlađi sloj u Deronjama pruža nove mogućnosti proučavanja ekspanzije Kereš grupe. Na ovom mestu treba ispraviti ranije pogrešno mišljenje autora teksta da se na ovom nalazištu javlja isključivo naselje Kereš grupe.242 Ako se najstariji nalazi iz jama (faza I I I ) po svojim formama, načinu izrade i dekoraciji uključuju u početne faze razvoja starčevačke grupe, a sledeći sloj u njenu razvijenu fazu, koja u Deronjama predstavlja poslednju fazu života starčevačkog naselja, neće predstavljati veće teškoće determinacija Kereš nalaza u gornjem horizontu I u poznu fazu razvoja ove grupe.243 Značajan prilog za hronološko vrednovanje Kereš

sloja u Deronjama je otkriće bojenog fragmenta suda ružičasto-bele osnove pokrivene talasastom crvenom bojom, koji potiče iz horizonta Ia.244 Po idejnoj koncepciji izvođenja pripada onim retkim primercima Kereš slikanog posuđa koje O. Trogmayer paraleliše sa horizontom jame 3 u Pani— gornja Tuzla V— Vršnik I I I — Starčevo I I I (IV )— spiraloid B— početak vinčansko-tordoške faze na širem prostoru ušća Save u Dunav. Jednostavni kurvolinearni motivi karakteristični su takođe za poslednju etapu razvoja Kriš grupe.245 Na isti zaključak dolazi se na osnovu analize rane vinčansko-tordoške (?) terakote iz istog horizonta, koja pripada kerešoidnom stratumu, kako to pokazuje deo posude sa urezanim motivom »lova na jelene«. (V. 9).246 Poslednjih godina povećao se u Vojvodini broj nalazišta koja pripadaju Kereš grupi. Južno od Subotice nalazi se širok prostor o kome postoje vrlo oskudni podaci. Rekognosciranja i manje sondaže uz obale Ćika pružaju prve preliminarne podatke o pripadnosti ovog područja Kereš grupi.247 Međutim, na obalama donjeg toka kanala DTD, ušću Krivaje, teritoriji bivše Šajkaške uz obale Jegričke sve do Đurđeva nalaze se ostaci Kereš naselja.248 Cilindrični tegovi i način ukrašavanja sferičnih posuda iz Starog Bečeja, crveno-monohromna keramika Bačkog Gradišta, kompleks naselja na Jegričkoj — gde se posebno ističe sloj monohromne keramike kod Gospođinaca — indikacije su da se na ovom prostoru mogu očekivati gusto zbijena staništa starijeg neolita Alfold-a.249 Ovim podacima mogu se pridodati novi iz jugoistočne Bačke — iz Titela i Gornjeg Kovilja.250 Najnovija ispitivanja sa sektora N. Sad— Bačka Palanka indiciraju da pomenuti prostor naseljavaju predstavnici ranog neolita Vojvodine.251 Na osnovu iskopavanja vođenih na kraju X IX veka poznato je da zapadni deo Bačke naseljavaju predstavnici Kereš grupe (V. 10).252 Podaci su prošireni manjim sondažnim iskopavanjima i rekognosciranjima koja su poslednjih godina vršena u atarima Odžaka, Deronja (Sl. 24), Karavukova, Bogojeva, Ratkova i Bača.253 S. Karmanskom je pošlo za rukom, zahvaljujući požrtvovanom sakupljanju i sondiranju u centralnim delovima zapadne Bačke, da registruje više novih lokaliteta starijeg neolita. Nalazi steatopigno stubastih figurina iz Bačkog Monoštra, Bogojeva i Kozluka, koje ulaze u fond poznih Kereš terakota stratificiranih u Vinči, poznatih sa nekoliko lokaliteta starijeg neolita Alfold-a [Turda? (Tordoš)], ukazuju na relativno pozno formiranje većine naselja Kereš grupe u zapadnoj Bačkoj.254 Ova činjenica potvrđuje se »Venerom iz Deronja« (Mostonga I).255 Na pozne karakteristike naselja u jugozapadnoj Bačkoj upućuje takođe otkriće bute u Baču. Simptomatično je da se ovaj tip posuđa javlja u slojevima koji se hronološki dodiruju sa vinčansko-tordoškom fazom (Sl. 18— J9J.256 Tako se buta javlja u luku koji može da se prati od krajnje jugozapadne tačke u Bapskoj, preko Bača, Čoke, Bešenova do Vinče u slojevima koji pripadaju starijoj vinčansko-tordoškoj fazi.257 To je, svakako, jedan od najbolje stratigrafski proverenih tipova sudova iz perioda kada prestaje život na naseljima Kereš grupe. Na dokaze prisustva predstavnika starijeg neolita »velike mađarske ravnice« u severnoj Bačkoj upućuju, pored objavljenih nalaza iz Čoke, Srpskog Krstura i Kneževca, predmeti kao na primer: »tomato« tegovi iz Banatskog Aranđelovca i fragmenti keramike sa »impresso« dekorom iz Vrbice.258 Izgleda da ovo područje zajedno sa otkrivenim kompleksom naselja na ušću Moriša u Tisu na rumunskoj i mađarskoj strani predstavlja organsku celinu.259 Na kraju se postavlja pitanje gde su primarni centri rasprostiranja Kereš grupe? Na ovo pitanje teško je precizno odgovoriti. Kompleks Ludoškog jezera predstavlja nesumnjivo jednu od ne-

57

dovoljno ispitanih matičnih zona. Bogato zaleđe južno od Subotice pruža šansu da se jedan od izvornih središta starijeg neolita Alfold-a locira možda na južnim obodima Telečke. Mogućnost ustanovljavanja ranih naselja Kereš grupe u Bačkoj dobija širi značaj, jer bi se indirektno potvrdio mehanizam gradacionog širenja neolita u Panonsku niziju. Na definitivni odgovor čekaće se dok se sistematski ne ispitaju južni delovi Bačke. Krajnji za'ključak o formiranju starijeg neolita u balkansko-podunavskom prostoru dobiće se onda kada se pristupi metodičnom proučavanju jugoslovenskog dela Makedonije, koje geografski leži najbliže prekeramičkim horizontima i ranokeramičkim tell-ovima Grčke.260

Veze Starčevo— Kereš grupa sa kompleksom linearne keramike u Panonskoj niziji Postavlja se pitanje da li su nosioci ranoneolitskih kultura na balkansko-podunavskom prostoru uticali na širenje zemljoradničko-stočarske ekonomike na sever Panonske nizije, u područja koja su se u neolitu razvijala u drugim etno-ekološkim uslovima. Poznato je da se u severnim delovima Alfold-a javljaju zajednice koje ne ulaze u balkansko-južnopanonski kulturni kompleks i koje u većoj ili manjoj meri preuzimaju redukovane impulse transponovane na srednjoevropske paleomesolitske osnove. Postoje dokazi da se u Panonskoj niziji mogu utvrditi granice mešanja i sažimanja srednjoevropskog i balkansko-panonskog kompleksa kultura starijeg neolita. Formiranje kompleksa linearne keramike može se rešiti jedino ako se uzmu u obzir uticaji Kereš grupe na neolitizaciju područja severnog Alfold-a i Transdanubije. Sažimanje Kereš grupe sa neolitskim supstratom u usporenom procesu adaptacije dovodi do formiranja najranijih neolitskih kulturnih zona na severu Panonske nizije.261 Koliko je značajna Kereš komponenta u formiranju Alfold-linearne trakaste keramike ukazuje izdvajanje poznatog Kereš horizonta u severnim oblastima severoistočne Mađarske u okviru Satmar grupe, koju N. Kalicz i J. Makkay smatraju rezultatom simbioze sa epipaleolitskim supstratom (Eger kultura). Autori veruju da tako dolazi do formiranja najstarijih elemenata linearno-trakaste kulture Alfold-a.262 Hipoteza je podržana nalazima iz pomenutog keramičkog kompleksa u blizini Segedina, u sloju koji pripada poznom Kereš, odnosno Starčevo I I I (IV ) fazi.263 Interesantni su zaključci Kalicz— Makkay da se u istočnoj Transdanubiji takođe oseća Starčevo— Kereš uticaj (Medina tip) na formiranje trakasto-linearne keramike zapadnog dela Mađarske.264

58

Za proučavanje veza jugoslovensko Podunavlje — severni delovi karpatske kotline biće značajni horizonti koji pripadaju poznoj Kereš fazi. Tako, na primer, na lokalitetu Mostonga I I kod Srpskog Miletića otkriven je u Kereš naselju fragment keramike ukrašen u motivu »klasa«. Na ramenom delu posude uočen je ornamenat neobičan za ukrašavanje posuđa Kereš grupe.265 Radi se o uglastom urezanom motivu koji se javlja u linearnoj keramici Alfold-a (V. 12).266 Podatak je značajan jer ukazuje na još uvek nedovoljno ispitane kulturne veze linearnog kompleksa Mađarske i Kereš naselja u Vojvodini. Otkriće uglasto urezanog motiva na Kereš fragmentu keramike može da posluži široj interpretaciji odnosa i veza trakasto-lineamog kompleksa centralne Evrope sa poznoanadolskim i ranobalkanskim neolitskim kulturama. Tim pre što analiza simbola i motiva u okviru ornamentalnog sistema linearne keramike upućuje na genetske prauzore iz poznog neolita anadolske

visoravni. Ova hipoteza nije bez osnova. Ali prihvatljiva je uz jedino logično objašnjenje da su se ove veze ostvarile preko Starčevo— Kereš teritorije širenja.267 Na kraju ranog neolita i na početku vinčansko-tordoške faze osećaju se dinamični kontakti između linearno-trakastog kompleksa i područja šireg prostora ušća Save u Dunav. Na osnovu nalaza iz Budiščine, Malog Korenova i Tomašice, koji su sinhroni sa razvijenom vinčansko-tordoškom (B) fazom, izgleda da se pri kraju starijeg neolita šire uticaji linearno-trakastog kompleksa iz Transdanubije u severozapadnu Hrvatsku (T. X V III).268 Kontakti između evoluiranog poznog linearno-trakastog kompleksa i podunavskih vinčanskih naselja prate se na osnovu nalaza u Vinči. Na dubini 6,6 m pomenutog naselja nalazi se posuda dekorisana u maniru Želiezovce, koja ukazuje da se na prelazu iz vinčansko-tordoške u vinčansko-pločničku fazu može računati sa horizontima koji pripadaju etapi formiranja protolenđelskih i protopotiskih naselja u Mađarskoj .269 Bio bi to još jedan argument da se gradaciono formiranje neolitskih kultura u Panoniji može pratiti u kontinuitetu od najranijih zemljoradničkih zajednica u Vojvodini do prelaska u pozni neolit.

59

II GLAVA — RANI NEOLIT

NAPOMENE

1. Milojčić V.—Boessneck J.—Hopf M., 1962*. 2. Definiciju »neolitska revolucija« zastupa Childe G„ 1958*, 35. 3. U Grčkoj je prekeramioki neolit konstatovan na Argissa Magola-i, Souphli Magula-i i Sesklu (Weinberg S., 1965*, 9—T6), 4. 0 prekeramikumu u Rumuniji (Berciu D., 1967*, 30—33) suprotno mišljenje (Nicolaescu— Plop$or C. S„ 1959*, 221—235). 5. O mogućnostima formiranja prekeramikuma u Evropi (Milojčić V„ 1960*, 320—335) i suprotno mišljenje (Vencl S>1„ 1968*, 39—61). 6. Ouitta H „ 1971*, 58. 7. Termin »gradaciona migracija« najadekvatnije definiše genezu neolita Balkana i Panonije (Jovanović B„ 1963, 16). 8. O geološkim i klimatskim uslovima u Panoniji između 7000—6000. gjpui.e. (Vertes L„ 1951*, 184 — 185). O relaitivno oskudnim podacima o flori i fauni između 8000—5000. g.p.n.e. u srednjoj i jugoistočnoj Evropi (Pittioni R„ 1962*, 215—218). Jericho (Kenyon K „ 1957*, passim), Hacilar (Mellaart J„ 1965*, 80). 9. U ranom keramikumu Grčke pojavljuje se monohromna keramika crno-sive, tamno-mrke i crveno-mrke površine i ona sa crvenom ili mrkom površinom (Weinberg S„ 1965*, 27). Najstarija keramika u Anaddliji (Catal Hiiyiik X— IX ) je monohromna sa crvenkasto, žuđkasto-mrkom itd. površinom. Keramika se nalazi već u najdubljim slojevima od nivoa X III (Mellaart J„ 1967*, 258). 10.

Vršnik (Garašanin M.—Garašanin D„ 1961, 7— 45, sl. 1—43, pl. 1—4), Biserna obala (Garašanin D„ 1960, 228, 229).

Vidi glavu I. 12. Garašanin M„ 1968*, 303—306. (I 3) Kulturne grupe Starčevo—Kbros—Cri? obuhvaćene su u okviru prednjoazijsko-mediteranskog komplaksa starijeg neolita (Garašanin M „ 1957, 203). Ispitivanja koja su vršena poslednjih godina sve više pokazuju da se može izdvojiti, u širem smislu reči, podunavska, centralna i jugoistočna ba'lkanska komponenta ranog neolita koja je povezana sa starijim neolitom Grčke (Garašanin M „ 1968*, 305) i druga, mediteransko-dalmatinska komponenta starijeg neolita koja je povezana sa ranim neolitom južne Italije (Batović, Š„ 1966*, 143— 149). 14. Milojčić V „ 1959*, 1— 14; Weinberg S„ 1965*, ,19—32. 11.

60

15.

16.

17.

18.

Georgijev G„ 1959*, 557 i d.; Gaul J., 1948*, 10— 51; Petkov N., 1962*, 43—49; Vajsova H., 1966, 8— 11. Com$a E., 1959*, 173— 190; Teodoresou V., 1963*, 251, 274; Berciu D„ 1967*, 33—47; Vlassa N„ 1966*, 9—48; Lazarovici Gh„ 1969, 3—26. Galović R„ 1968*, 1—22, T. 1—20. Crna Gora (Garašanin M„ 1971, 73—74).

32.

Garašanin-Aranđelović D„ 1954, 14; Podaci o načinu stanovanja u starčevačkoj grupi (Galović R„ 1968, 3— 4).

33.

Fruška gora (Čerević, Susek, Beočin, Krušedol). Lokalitete je otkrila O. Brukner 1963. i 1968. godine. Materijal se nalazi nepublikovan u Vojvođanskom muzeju u Novom Sadu. Sremski Karlovci i Grgeteg (Garašanin-Aranđelović D„ 1954, 43 i 41), Beška (Š. Nađ, materijal nepublikovan u Vojvođanskom muzeju u Novom Sadu), Vršački breg (KozlUk »Kremenjak«, Milleker F„ 1938, 118 i rezultati iskopavanja R. Rašajskog 1956. godine zabeleženi kod Jovanović B„ 1967, 11—20), ušće Begeja u Tisu (»Mužljanski rit«, sondirao i otkrio 'lokalitet Š. Nađ 1951. godine). Materijal delimično u Vojvođanskom muzeju u N. Sadu i u Narodinom muzeju u Zrenjaminu (Brukner B„ 1968, 37—38; Radišić R„ 1970, 109—

Kutzian I„ 1944, passim; Trogmayer 0 „ 1968*, 11—19.

19. Benac A„ 1961*, 26, 69—75; Batović Š„ 1966*, passim. 20. 21.

Com$a E„ 1969, 312; Dimitrijević S„ 1969, 9—45. O lokalitetima starčevačke grupe u Banatu (Bruikner B„ 1968, 36—39).

22. Na lokalitetima u blizini Sajana: »Obala kod Jaroša«, »Kremenjak«, »Okuka na putu za Jđoš« (Girić M„ podaci za arheološku ikartu Jugoslavije, Brukner B„ 1968, 38, nap. 57) procentualno se najviše nalaze fragmenti keramike ukrašeni otiscima noktiju. Na mešanje Starčevo—Koros karakteristika ukazuju nalazi sa lokaliteta »Gradište« kod Iđoša (fragmenti slikane keramike starčevaokog tipa nalaze se sa tipionim Koros materijalom nipr. »teg tomato« oblika, Girić M„ podaci za arheološku kartu, Brukner B„ 1968, 39, nap. 58). 23. Banner J„ 1960, 51. 24.

Brukner B„ 1968, 39—40; Brukner O.—Medović P„ 1966, 192— 193; Popović P„ 1967, 177. Materijal se nalazi nepublikovan u Vojvođanskom muzeju u Novom Sadu i u Muzeju Srema u Sremskoj Mitrovici.

25.

Kerami'ka starčevaoke grupe otkrivena je u blizini Klenka (Popović P„ 1967, 175) i Martinaca (Popović P „ 1967, 177).

26.

Naselja starčevačke igrupe nalaze se po pravilu na uzvišenjima iznad kote 76 m nadmorske visine u donjeni Sremu (BrUkner B„ 1968, 39).

27.

Mada je najzapadnije starčevačko nalazište identifikovano u Ždralovima kod Bjelovara (Dimitrijević S„ 1969, 10, 16), a istočni deo međurečja Drave i Dunava ulazi u okvire starčevačke grupe (Dimitrijević S„ 1969, 80), dosadašnji .rezultati sondtižnih iskapavanja i rekognosciranja na sektoru Novi Sad—Bačka Palanka, Futtog, Begeč, Celarevo (Brukner O.—Medović P„ 1966, 102—193) nedovoljni su za fi/ksiranje severne granice starčevačke grupe u Bačkoj.

28.

Dimitrijević S„ 1969, 80; Brukner B„ 1968, 36—44, K. I.

29.

Brukner B „ 1968, 40; Karmansiki S„ 1968, passim i Karmanski S„ 1968a, ipassim.

30.

Dimitrijević S„ 1969, 16, T. 15; Dimitrijević S„ 1963, 6— 17. Bruikner B„ 1968, 88—89.

31.

120). 34.

Galović R„ 1968, 3—4.

35. Trogmayer 0 „ 1968*, 12. 36. Com$a E„ 1960*, 172— 175; Vlassa N „ 1966*, 17, 47—48. 37. Com$a E„ 1969, 30—31. 38. Grčka (Weinberg S„ 1956*, 20), Bugarska (Vajsova H „ 1966*, 7—8). 39. Batović Š„ 1966*, 29. 40. Zelena pećina (A. Benac—B. Cović—F. Pašalić —Dž. Basler—N. Miletić—P. Anđelić, 1966*, 30), Crvena stijena (Benac A„ 1955, 20). 41.

Garašanin-Aranđelović D„ 1954, 14.

42.

Tasić N „ 1964, 10; Todorović J„ 1968*, 9. Autopsijom materijala i na osnovu usmenog saopštenja R. Rašajskog, koji je 1956. godine vodio iskopavanja na Kozluku kada su otkriveni veliki blOkovi kućnog lepa. Na saopštenju zahvaljujem R. Rašajskom.

43.

44. Galović R„ 1968, 4— 5. 45. Vukovar, biv. Eltzova ciglana (Dimitrijević S„ 1969, 16). 46. Vasiljević M „ 1968*, 14.

48.

Todorović J„ 1967*, 7. Todorović J„ 1966*, 11.

49.

Srejović D„ 1969, 162.

50.

Grivac (Gavela B„ 1958*, 244, sl. 5, 7), Divosten (Bogdanović M„ 1968*, 16), Crnokalamačka bara (Tasić N.—Tomić E„ 1969*, 19—20), Stubline u Supskoj (Staliom B „ 1968, nap. 9.), Pavlovac kod Vranja (Garašanim M.—Garašanin D„ 1957, 398), Tečić (Galović R „ 1964*, 4), Gladnice (Glišić J.— Jovamović B„ 1957*, 225), Žitkovac (Tasić N.— Tomić E*„ 1%9*, 33).

47.

51. Brukner B„ 1960, 83, nap. 43. 52. Stalio B „ 1968, 83. Garašanim D„ 1959, 10; Sekereš L„ 1967, 11.

53.

61

54. 55. 56. 57.

Srejović D., 1969*, 42—92; Jovanović B., 1969a. Srejović D., 1969*, 162— 163. Selmeczi L., 1969*, 20, nap. 3. Galović R., 1969, 5.

58. Selmeczi L., 1969*, 17—22, nap. 4. 59. Trogmayer O., 1966*, 238, 240. 60. T r o g m a y e r O ., 1968*, 12. 61.

62.

Leipenski Vir (Srejović D., 1969*, 42—92 i 163— — 164), Padina (Jovanović B., 1968*, 7, 8) gde se najstariji redovi ukapanih poluzemunica na Padini B iparalelišu sa naseljima Starčevo—Qris u Munteniji (Jovanović B., 1969a, 34— 35). Brukner B., 1960., 104.

Aranđelović-Garašanin D., 1954, 136; Jovanović B „ 1967, 12. 64. Datovanje nadzemnih objekata na Gladnicama (Srejović D„ 1968*, 225, nap. 13). 65. Zelenikovo (Galović R„ 1964a*, 27), Vršnik (Garašainin M „ 1971*, 81). 66. Gimbutas M „ 1972*, 121.

74.

7§) Na osnovu žrtvenika koji pripadaju uobičajenoj Starčevo—Koros tipologiji, nalaza aplicirane životinjske figure na fragmentu posude, delova posuda slikanih crnim trakama na crvenom posuđu, moglo bi se naselje na Kozluku datovati u Starčevo Ilb fazu. Više o Kozluku i kultnim predmelima sa ovog lokaliteta (Jovanović B„ 1967, 11—20. T I—4). 76.

78.

Opšti uslovi nalaza skeleta a i c (Trogmayer O., 1969*, 12). Sadržaj sloja I I u jamama 1, 2, 6 i 7 na osnovu opisa keramičkog materijala tipoJoški pripada Starčevo Ila fazi (Karmanski S„ 1968a, 10—11).

79.

Problem ukopavanja groba c (Trogmayer 0 „ 1969*, 12) se komplikuje pošto je nepoznat sadržaj kulturnog sloja iznad jame. S obzirom na njegovo oštećenje nije nemoguće da se deo kulturnog sloja infiltrirao u jame odnosno poremetio delimično kulturni sadržaj '(Karmanski S„ 1968a, šematizovani profil).

80.

Da je najviši kultumi sloj — najmlađi, pripadao Koros—Vinča—Tordoš A periodu upućuju nalazi tipične ranovinčansko-tordoške statuete iz stratuma Ib u jami 9 i deo Koros suda (Karmanski S„ 1968a, 7—8, sl. 15— 16) verovatno u ispreturanom sloju gornje površine jame. Usiled ukopavanja iz mlađih slojeva ili zbog sekundarnih oštećenja autor je došao do zaključaka koji se ne mogu bez rezerve da prihvate jer nedostaju puiblikovami tehnički podaci, neobiono važni za prihvatanje originalnih i sasvim movih interpretacija porekla starčevačke grupe. Shodno ranije usvojenoj genezi naselja skloni smo da prihvatimo sloj I I I —II kao početak i razvoj naselja na Branjevinama u okviru Starčevo I— i—illa faze.

81.

Prema podacima J. Korošca kod Galović R„ 1967*, 170, nap. 15. Gimbutas M„ 1970*, 290.

67.

O sahranjivanju na Lepenskom Viru: Lapenski Vir I—II (Srejović D„ 1969*, 132— 144), Lepenski Vir I I I {Srejović D„ 1969*, 164), Padina (Jovanović B„ 1968, 8, II, 1—2; Jovanović B„ 1969a, sl. 33). 71. Na mešovitu kromanjonsku (starosedelačku) i mediteransku (stranu) komponentu, na osnovu načina sahranjivanja u đerdapskom kompleksu ukazuju (Com?a E„ 1969, 29—30 i Jovanović B„ 11969a, 32). 72. Garašanin M „ 1958, 7, sa antropOloškom analizom skeleta iz jame Z u Vinči (Garašanin M„ (1958, nap. 31). 73. U Starčevu su nađena tri groba. Dva u kulturnim jamama, jedan u kulturnom sloju (Gara70.

62

Brukner B„ 1960, 87.

77. Karmanski S„ 1968a, situacija I.

63.

Milojčić V „ 1949*, 69; Milojčić V„ 1950*, 109— — 110; Aranđelović-Garašanin D„ 1954, 136, dopunjeno kod Garašanin M „ 1968*, 301—311). Primena istorijsikog metoda (Jovanović B„ 1968, 107—131). Mišljenje o mogiućoj i hipotetienoj podeli geneze starčevačke gruipe (Dimitrijević S„ 1969, 37—40). Plastiika kao priilog proučavanju hronologije starčevačke grupe (Srejović D„ 1968*, 1177—191). 68. O problemu hronološki osetljivog materijala (Garašanin M„ 1964*, 13). (6^ Ljudi Lepenskog Vira I —II pripadaju prelaznoj grupi oberkaselske varijante ikromainjonskog tipa evrapskog čoveka koji vodi poreklo iz mlađeg paleolita (Nemeškeri J„ 1969*, 254) dok bi stanovnici milađih perioda pripadali mediteranskom taksonu (Nemeškeri J„ 1969*, 256). Udeo imesolitskih tradicija u starčevačkim naseljima Lepenskog Vira primećuje se ikroz produženu upotrebu mikrolita u Lepenskom Viru Illa (Srejović D„ 1969*, 70).

šanin-Aranđelović D„ 1954, 30); Fewkes V. J.— Goldman H.—Ehrich R„ 1933*, 42—43. Jovanović B„ 1967, 12.

82.

83. Galović R„ 1964*, 4—5, 9. 84.

Garašanin M„ 1958, 7, nap. 30.

85.

O sahranjivanju u Koros grupi (Trogmayer O., 1968*, 13; Trogmayer O., 1969*, 5— 15) i Cri? (Com?a E„ 1960*, 84 i d.).

86. Sinhronizacija sadržaja jame 4 sa VorseskJlom i Crvenom stijenom II (Trogmayer 0 „ 1964*, 86) upućuje na paralele sa početkom rćizvijene rane faze starčevačke grupe, znači sa periodom posle Starčevo I faze (Benac A„ 1961*, 72). Podaci o ranoj varijanti starčevačke grupe u Gura Baciului (Galović R„ 1967*, 171, nap. 32).

87.

Com$a E., 1969, 2a.

Pored teškoća usvajanja zaključaka autora zbog manjkavosti tehničke dokumentacije, na ovom mestu se odaje priznanje Karmanski S„ na uloženi trud, požrtvovanje i ljubav prema arheologiji čime je izvanredno značajan materijal starijeg neolita iz okoline Deronja postao dostupan arheološkoj javnosti.

88. Grčka (Rodden R., 1962*, 286; Weinberg S., 1965*, 22). 89.

Rugarska (Georgiev G., 1959*, 65).

90.

Milojčić V., 1949*, passim; Garašanin-Aranđelović D., 1954, passim; Garašanin M., 1958, passim; Benac A., 1961*, passim; Jovanović B., 1963, passim; Dimitrijević S., 1969, passim.

Na potencijalne mogućnosti samostalne neolitizacije pojedinih delova centralnog Balkana ukazuju (Srejović D., 1968*, 188— 191; Srejović D., 1969*, 160; Grbić M „ 1959, 15—16; Berciu D., 1967*, 30—33). 92. O statuetama od drveta u Starčevo I fazi (Srejović D„ 1968*, 183—184). 93. Iskopavanja u Starčevu (Grbić M„ 1930, 1—2; Fewkes V. J.—Goldman H.—Ehrich R„ 1933*, 48—51). Starčevo I kod V. Milojčića (Milojčić V „ 1950, 109) i D. Garašainin (Garašanin-Aranđelović D„ 1954, 134— 136). 94. Garašanin-Aranđelović, D„ 1954, 134— 136; Milojčić V „ 1950, 110— 111.

91.

95. Argissa Magula (Milojčić V. 1959*, 7, Abb. 5. 1— 19), nalazi u Sesklu (Miiller—Karpe G„ II, 1968*, 453—454, T. 133, 32—39). 96. Najstariji protosesklo slojevi u Grčkoj (Miiller —Karpe, H, II, 1968*, 86). Miiller—Karpe, H „ II, 1968*, 87 sa tablama za Otzaki Magulu (Miiller—Karpe G„ II, T. 1968*, T. 127, 1—15), Argissa Magulu [(T. 126, B), Nea Makri (T. 138, A l— 15), Nea Nikomedeia (T. 135, B)]. 98. Srejović D„ 1971, 14; Srejović D„ 1969*, 106— 181. Slikani beli omament u Starčevo I fazi (Garašanin M „ 1968*, 304). 99. Jovanović B„ 1969a, 26, 33, 36.

102. 103.

104.

105.

Lepenski Vir (Srejović D„ 1971, 13).

106.

Jovanović B„ 1969a, 36, No. 38. Divosten (Mepherron A.— Srejović 17— 18). Karmanski S„ 1968a, 15— 16.

107.

108. 109. 110.

97.

100.

Divosten kod Kragujevca (Bogdanović M„ 1968*, 16), Lepenski Vir (Srejović D„ 1969*, 176— 178), Barutnica (Garašanin M „ 1971*, 75).

101.

Karakteristike stratuma I I I koji predstavlja najstariju fazu naselja na lokalitetu Donja Branjevina, naznačene su jedino na osnovu sumarnog prikaza sadržaja kultume jame 2 (Karmanski S„ 1968a, 3—4) i lapidarnog svođenja donjih nivoa jama 1, 2, 6 i 7 pod fazu I I I (Karmanski S„ 1968, 13). Za hronološko izdvajanje pojedinih faza na naselju (I I I —I) kao kriterijum se koristi metod stratigrafije u jamama 1, 2, 6 i 7 i analize keramičkog materijala pomoću kojeg su se izdvojili stratumi I I I —II (Karmanski S. 1968, 2) što s obzirom na kompaktan sadržaj jama — bez sterilnih zona i zbog oskudne tehničke dOkumentacije u tekstu predstavlja jedino radnu hipotezu. Pre bi se moglo pomisliti da stratumi I I I — II do sterilnog sloja (jama 2, 6, 7) predstavljaju jedinstvenu evOlucionu fazu.

Garašanin M „ 1968*, 304. Klasična Starčevo I faza (Garašanin-Aranđelović D„ 1954, 134— 136). Biserna obala kod Subotice (Garašanin D„ 1961, 303 i d.). Klasično usvojenu formulaciju Starčevo I faze treba proširiti mogućnošću upotrebe belo slikanog ornamenta (Garašanin M„ 1968*, 304) uz izvesnu korekciju da najstariji horizonti ■u Starčevu reprezentuju u odnosu na najranije ■keramioke nalaze sa Lepenskog Vira (Srejović D„ 1968*, 176) nešto zreliju i bogatiju etapu — upotreba barbotina, korišćenje omamenta »klasa« itd. (Garašanin-Aranđelović D„ 1954, 134— 136; Milojčić V „ 1950*, 109).

111. 112. 113. 114.

D„

1971*,

Srejović D„ 1969*, 1973. Protosesklo faza na Otzaki Magula-i i Argissa Magula-i (Milojčić V „ 1959*, Abb. 6, 7, Abb. 1— 4) su tipološki osnovni prauzori keramičke koncepcije izrade posuđa na Lepenskom Vim (Srejović D„ 1969*, sl. 86, 87, 88, 90, crteži: 44, 46, 47, 48, Tab. X, XI, X II, X III). Bmkner B„ 1968, 43. Dimitrijević S„ 1969, 37—40. Srejović D„ 1969*, 176. Na osnovu ispitivanja lokaliteta Padine i kompleksne analize epipaleolitsko-mesolitskih lokaliteta u Đerdapu kao i verovatnoće ukopavanja naselja sa trapezoidnim osnovama na Lepenskom Vim iz atlantikuma u starije geološke formacije dolazi se do zaključka da stambeni horizonti Lepenskog Vira I—II pripadaju klasičnoj starčevačkoj kulturi (Jovanović B„ 1969a, 36).

115.

Mellaart J„ 1966*, 227—228.

116.

Vajsova H„ 1966*, 8— 11. Specifični Cri$ oblici i dekor nalaze se u Moldaviji i jugoistočnoj Transilvaniji (Com$a E„ 1959*, Pl. II, 48, 66, 68—69; Zaharija E„ 1962*, fig. 8; 9, 1, 3, 46; 10— 13; Petrescu—Dimbovita M „ 1957*, fig. 3. 9, 10; fig. 8).

117.

118.

Trogmayer 0., 1964*, 67—86, fig 1—13.

119.

Trogmayer 0 „ 1964*, 70. Trogmayer 0., 1968*, 6— 12. Milojčić V „ 1949*, 70 i d.; Garašanin-Aranđelović D„ 1954, 134— 136.

120. 121.

63

122. 123.

Garašanin-Aranđelović D., 1954, 134— 136. Karmanski S., 1968a. 3, Sl. 1; Karmanski S., 1968, 4, T. I i II; Srejović D„ 1969*, sl. 89; Srejović D., 1971.

124. Brukner B.,1969, 97—105, T. 1—2. 125. Mellaart J., 1965*, 116. 126. Mellaart J„ 1965*, 116— 117. 127. Mellaart J„ 1965*, 115—118. 128. 129. 130. 131.

132.

133.

Dimitrijević S„ 1969, 40. Benac A„ 1971*, 104— 107. Gimbutas M„ 1970*, 209; Benac A„ 1971*, 105. Deronje (Karmanski S„ 1968, 26, T. IX , 1), Obre (Gimbutas M „ 1970*, 290), lokaliteti kakanjske kulture (Benac A„ 1961*, T. 9), Danilo (Benac A„ 1961*, T. 19). Garašanin M„ 1968*, 311; Weinberg S„ 1962*, 208. Benac A„ 1971a, 176—177; Benac A„ 1961*, 63— —65; Srejović D„ 1964*, 2; Garašanin M„ 1968*, 310—311; Jovanović B„ 1969*, 35—36.

134.

Lichardus J„ 1968*, 33—42.

135.

Lichardus J„ 1968*, 118, Obr. 4. Srejović D„ 1968*, 179—'184.

136. 137.

Prva podela starčevačke plastike (Garašanin-Aranđelović D„ 1954, 55—56) delimično se oslanja na procenu evolucije terakota Koros grupe (Banner J„ 1937*, 40—41) koja je dopunjena tipološkim definicijama plastike starčevačke grupe (Korošec J„ 1942, 61 i d.; Garašanin M „ 1950, 267 i d.).

138. Starčevo (Garašanin-Aranđelović D„ 1954, 55— 56), Obrež (Srejović D„ 1964, 29, T. 17, 1, 2). Deronje (Karmanski S„ 1968, 35, T. X V II, sl. 2a, b; 36, sl. 14; 37, T. XVI, sl. 5a, b; Brukner B„ 1968, T. III, 2). 139. Srejović D„ 1968*, 189. 140.

D. Srejović smatra da se prve statuete na Gladnicama javljaju u okviru horizonta sa tamnim slikanjem izđvajaj-ući tipološki primerak na Beletincima u Starčevo Ila fazu (Srejović D„ 1964a*, rukopis str. 18, 26—27). Gladnice I-a pripadale bi Starčevo II fazi (Garašanin M „ 1968*, 304, nap. 14).

141.

Statueta iz Starčeva (Garašanin-Aranđelović D„ 1954, T. III, sl. 3), verovatno pripada fazama Il-a —Ilb (Brukner B„ 1968, 47, nap. 120), Grivca (Srejović D„ 1968*, sl. 4) pripada Il-b fazi (Gavela B„ 1968*, 268), Pavlovac (Garašanin M„ 1958*, T. I, 3) koji se datuje: Pavlovac—Čukar u Il-b fazu, Pavlovac—Gumnište nešto kasnije i(Garašanin M„ 1968*, 304). Brukner B.—Medović P„ 1967, 171— 172.

142. 143.

64

Stilski poznija figurina iz kasne faze I iz Starčeva (Srejović D„ 1968*, T. I, 7; Garašanin-Aranđelović D„ 1954, T. III, 10), i faze II, Pavlovac

(Garašanin M„ 1958*, 8, T. 1, 2), Crnokalanačka bara (Tasić N.—Tomić E„ 1969*, 27—29), Gladnice (prema navođenjima Srejović D„ 1968*, 182). Datovanje ovih terakota izuzev primerka iz Starčeva u Starčevo Il-b fazu, Pavlovac (Garašanin M„ 1968*, 304), Crnokalanačka bara (Tasić N.'— Tomić E„ 1969*, 32). 144. Na lokalitetu »Donje Branjevine« nije konstatovan bogat i raskošan kurvolinearni dekor lipičan za pozna naselja starčevaoke grupe u istočnoj Slavoniji i u južnim i centralnim delovima donjeg Srema. Zbog toga se starčevački horizont može da datuje u Starčevo I—II fazu. 145.

Mada S. Karmanski smatra da se u jami 9 starčevački sloj (jama 9—stratum I—la ) formirao iznad sloja sa Koros—ranovinčansko—tordoškim nalazima (?!) — Karmanski S„ 1968, 7— 12, otkriće delova terakote tipa Obrež-»Beletinci« u jami 9 — faza Ia (Karmanski S„ 1968, 35, T. X V II, sl. 2a-b) zajedno sa slikanom i drugom keramikom omogućuje da se horizont da■tuje u period pre početka Ilb odnosno u Starčevo Ila fazu po D. Garašanin.

146.

Garašanin M.—Garašanin D„ 1961, sl. 15, sl. 17, sl. 19, sl. 22, sl. 31—32.

147.

149.

Galović R„ 1964a*, T. 16, 1—6. Srejović D„ 1968*, T. IV, sl. 7, sl. 8. Dimitrijević S„ 1969, T. 1— 18.

150.

Bader T„ 1968*, 338, Fig. 1 — Fig. 3.

148.

Nea Nikomedeia (Rodden R„ 1965*, 84). 152. Rodden R„ 1962*, Pl. XLI, 1, 2 i Mellaart J„ 1965*, 116, 103; Otzaki Magula (Milojčić V „ 1959*, fig. I, e). 153. Na stilsko-tipološke paralele sa Hacilar V I (Mellaart J„ 1961*, 49—53) koje su naročito evidentne u Karanovo I (Georgijev G„ 1959, 64— 65, Abb, 3. la-c), u sofijskoj ikotlini. 151.

154.

šema gesneze figurina iz pozne faze razvoja: Gladnice (Srejović D„ 1968*, 182, T. I, 12) podseća Mare faze.36 Na Morišu (Oszentivan V III, Tartaria, Turda§ i Nadruvale javlja se stratum sa posuđem i plastikom, koji vremenski pripada ranoj Vinča— Tordoš (A— B l) fazi.37 Nalazi su značajni zbog toga što ujedno ukazuju na krajnje severoistočne granice prostiranja vinčanske grupe. Istovremeno se potvrđuju pretpostavke da se na ovom pravcu ostvaruju primarni prodori predstavnika vinčanske grupe u Panonsku niziju (T. IX).

(V. 19)

U isto vreme na pojedinim tačkama u istočnoj Slavoniji i zapadnoj Bačkoj produžuje se život u naseljima starijeg neolita. U Vinkovcima i Obrežu pojavljuju se kao import na poznostarčevačkim naseljima posude starije vinčansko-tordoške (Vinča A) faze.38 Nešto kasnije u jugoistočnim delovima »velike mađarske ravnice«, u nekim poznim naseljima Kereš grupe, takođe se nalaze posude rane vinčansko-tordoške faze. Time se neposredno inicira vremensko konvergiranje kraja starijeg neolita na tom prostoru sa prvim počecima novog perioda koji predstavljaju nosioci vinčanske grupe.39 Rezultati ispitivanja na Trnovačkoj gredi kod Barande pokazuju da je šire područje uzvodno Tisom osnovni pravac penetracije predstavnika crnoglačane keramike. Na lokalitetu najstariji horizont stanovanja pripada nivou zemunica i prvih nadzemnih kuća u Vinči a mlađi vremenu kraja vinčansko-tordoške faze.40 Tipološka analiza bogatog fonda iz Potpornja (Sl. 29), Vršca (Sl. 40) i njegove okoline takođe pokazuje da na ovom prostoru stanovnici borave u okviru vinčansko-tordoške faze.41 Rekognosciranja i kratka sondažna iskopavanja donjeg i srednjeg toka Tamiša i doline Begeja pokazala su da se podižu staništa u ranoj vinčansko-tordoškoj fazi: Čenta-Mali Alas, Sakule-Truntalj, lokaliteti u Aradcu (T. X X X V II, 1) i Botošu (Sl. 28).42 Na nalazištima dominiraju varijante pehara na šupljoj nozi, fragmenti oštro profilisanih bikoničnih zdela sa parcijalno crveno uglačanom površinom (red crusted), posuđe sa trouglasto urezanim ornamentom ispunjenim ubodima i delovi posuda ukrašeni geometrijskim pravolinijskim dekorom. Ako se ovom bloku nalazišta pridodaju fragmenti posuda ukrašeni u tehnici uboda iz Lukinog Sela, fragmenti pehara na nozi iz okoline Perleza i Farkaždina, na prostoru srednjeg Tamiša i Begeja ocrtava se gust splet naselja, koja bi u hronološkom smislu mogla da pripadaju početnim fazama formiranja staništa u Vinči.43 Rezultati ispitivanja na »Matejskom brodu« kod Novog Bečeja pokazuju da se primarni pravac širenja vinčanske grupe ostvaruje kroz južni i centralni Banat. U najstarijem horizontu staništa sa jamama koje pripadaju ranoj vinčansko-tordoškoj fazi javljaju se sporadično fragmenti starčevačke grupe. Najčešće se nalaze duboke i plitke zdele ukrašene uglačanim kanelurama, posude sa uglastim, tra'kastim urezima kao u najstarijem horizontu stanovanja u Barandi i sudovi crnoglačane površine, koji tipološki odgovaraju kulturnom sloju u Vinči do sedmog metra.44 Lokalitet »Matejski brod« važan je zbog toga jer je evolucija staništa tekla u kontinuitetu od donjeg (starijeg) stambenog stratuma, koji pripada nosiocima vinčansko-tordoške faze preko (srednjeg) Szakalhat (Sakalhat), do gornjeg (mlađeg) »klasičnog« potiskog (T. X).

(V. 20)

75

Poslednjih godina ispitano je područje severnog Banata sa lokalitetima kod Novog Miloševa, Bočara, Iđoša i Padeja.'15 Često se nalaze fragmenti keramike sa kružnim otiskom prstiju ispod otvora posude. Radi se o grubom posuđu tipičnom za period formiranja vinčanske grupe. Simptomatično je da se u rumunskom delu Banata, baš na osnovu otkrivenih delova ogrubljenih lonaca ukrašenih u pseudobarbotin tehnici i kružnim otiscima prstiju, utvrđuje postojanje horizonta Vinča— Tordoš A— B faze.46 Otkriće delova lonaca ukrašenih plastičnim aplikacijama (»Budžak livada« kod Iđoša) potvrđuje lokalne dodire Kereš grupe sa ranom vinčansko-tordoškom fazom. Ćesta su kulturna preplitanja i veze starije Vinče sa Kereš grupom i zajednicama poznolinearnih naselja u Alfold-u i u Transdanubiji.47 Publikovani nalazi iz Čoke-Kremenjak, Srpskog Krstura-Bajir I— I I (T. X X X V II, 22) i drugih nalazišta u severnom Banatu pokazuju da se na ovom prostoru mora računati sa kulturnim dodirima Kereš grupe i ranih elemenata širenja vinčanske grupe. Kasnije se formiraju kratkotrajni vinčansko-tordoški horizonti kao na primer Iđoš-Gradište (Sl. 34) u kojima se mestimično, kao import, pojavljuju elementi protopotiske faze.48 U sledećoj etapi u severnom banatu počinje život na »klasičnim« potiskim naseljima (T. X).49 Uticaj i veze vinčanske grupe na poznolinearne kulture u Alfold-u i Transdanubiji mogu se protumačiti na dva načina. U prvom slučaju radi se o kulturnim impulsima koji se još uvek teško prate u tipu Medina u Transdanubiji i Satmar grupi Alfold-a.50 U drugom slučaju uticaji su jasniji i omogućavaju sinhronizaciju nalaza iz Bicske sa poznom Vinča-Tordoš (B2) fazom.51 Zahvaljujući istražnim lokalitetima u istočnim delovima Vojvodine otkrivena su dva primarna pravca prodiranja vinčanske grupe severno od ušća Save u Dunav: prvi, iz južnog i centralnog Banata uzvodno Tisom, preko stambenih horizonata: Trnovačka greda I — Potporanj I— Botoš— Čoka— Oszentivan V I I I u Panonsku niziju.52 Drugi, Trnovačka greda I— Perlez, uzvodno Begejom, Tamišom i Morišem preko rumunskog dela Banata Zorlen(u-Mare— Turda§— Tartaria— Nadruvale u Transilvaniju.53 Izdvajanje primarnih pravaca penetracije predstavnika crnoglačane keramike omogućava da se ukaže na bočna ili sekundarna širenja. Početak ovih pokreta ujedno reprezentuje etapu konsolidacije vinčanske grupe u Vojvodini (T. IX ).

Faza razvoja

76

Pod definicijom konsolidacije podrazumeva se period cvetanja. Stanovnici vinčanskih naselja počinju da podižu harmonično uređena naselja od raznovrsnog materijala (kamen, drvo i ilovača), zavisno od lokalnih mogućnosti korišćenja sirovina.54 Istovremeno, ovo je vreme kada počinju da se ocrtavaju sve više regionalne kulturno-ekonomske osobenosti unutar vinčanske grupe. Naselja u Podunavlju zadržavaju i usavršavaju »statičnu« zemljoradničku ekonomiku nasuprot regionima u centralnim i južnim delovima centralnog Balkana gde počinje uticaj metalizacije. Početak korišćenja i eksploatacije bakarnih ruda u vinčanskoj grupi prati se na osnovu ispitivanja u blizini Majdanpeka.55 Dokazano je da su na tom prostoru predstavnici poznog neolita na prelazu iz vinčansko-tordoške u vinčansko-pločničku fazu počeli sa inicijalnim korišćenjem ruda bakra. Bio bi to prvi primer da se na pojedinim tačkama centralnog Balkana u fazi konsolidacije neolitskih zajednica javljaju znaci korišćenja metala, dok se istovremeno na

I I I Terakota, vinčanska grupa, pozni neolit, Gomolava, Vojvođanski muzej, Novi Sad I I I Clay figurine, Vinča, Late Neolithic, Gomolava. Vojvodina Museum, Novi Sad.

drugim područjima, recimo u Vojvodini, još uvek živi isključivo u okviru neolitske, zemljoradničko-stočarske ekonomike. U ovo vreme podunavska vinčanska grupa evoluira u dva pravca. U Sremu i Bačkoj, izgleda, tek sada počinju da se podižu naselja vinčanske grupe. Usporena penetracija najverovatnije je zavisila od otpora snažne autohtone Starčevo— Kereš osnove. Na istočnim granicama širenja vinčanske grupe formiraju se lokalni centri: kultura Vadastra u jugoistočnoj Alteniji, u centralnim delovima severne Bugarske kultura Hotnica, u Vlaškoj Dude§ti (Dudešti) kultura.56 Lokalne karakteristike srednjeg neolita Rumunije i Bugarske koje se sinhronizuju: Vadastra I— Dude§ti — Boian I— Hotnica I— Marica— početak Vinča— Tordoš B faze, pokazuju da je u pitanju istovremeni kulturni kompleks u kome se često pojavjuju slične tipološke-hronološke manifestacije tzv. crnoglačana maloazijska halkolitska komponenta sa prvim korišćenjem nakita od samorodnog bakra (Cernica).57 Jačanje regionalnih centara na donjem Dunavu i u Panoniji dovodi do povlačenja predstavnika vinčanske grupe iz zapadnih delova Muntenije, Oltenije i Transilvanije u rumunski i jugoslovenski deo Banata, gde se vinčanska grupa nesmetano razvija u okviru prvih vinčansko-pločničkih naselja. Istovremeno sa povlačenjem nosilaca vinčanske grupe sa donjeg Podunavlja počinje intenzivniji kulturni pritisak predstavnika Sakalhat faze potiske grupe iz severnog Banata prema ušću Save u Dunav. Osnivaju se protopotiska naselja a njihov import nalazi se u naseljima rane vinčansko-pločničke faze u južnom Banatu i u samoj Vinči.58 Sada se iz severnih, severoistočnih i istočnih delova rasprostiranja vinčanske grupe stanovnici povlače u južni Banat, dok istovremeno počinje intenzivno naseljavanje i penetracija predstavnika vinčanske grupe u Srem, Bačku i severoistočnu Bosnu.59 U istočnoj Slavoniji počinje formiranje sopotsko-lenđelske grupe. Od sada će sopotsko-lenđelska i vinčanska naselja paralelno da se razvijaju u vreme prelaza iz vinčansko-tordoške u vinčansko-pločničku fazu na širem prostoru međurečja Drave i Save i na granicama zapadnog Srema i istočne Slavonije.60 U Južnom i rumunskom delu Banata život se nastavlja u okviru snažnih zemljoradničkih centara sa bogatom plastikom i keramikom tipa Potporanj I I — Ornifa— Vest (Ornica). Formiraju se stambeni horizonti koji tipološki odgovaraju ranoj vinčansko-pločničkoj (C) fazi (Sl. 50, 52). Oni pružaju mogućnost proučavanja tipologije plastike, keramike, koštane i kremene industrije tzv. »podunavske Vinče«.61 Ovo je vreme kada vinčanska grupa u Vojvodini prolazi kroz fazu maksimalne zrelosti i kulturno-ekonomskog prosperiteta (V. 21). Brojne terakote koje variraju od naturalističko-stilizovane do naturalističko-realističke koncepcije oblikovanja ljudske (Sl. 44, 45) i životinjske plastike, posuđe sa varijantama blago i oštro profilisanih zidova, varijante pehara na nozi, žrtvenici (Sl. 38), antropomorfni poklopci (Sl. 36, 37), raznovrsna kremena i koštana industrija, ukazuju na cvetajuće doba zemljoradničko-stočarskih naselja u jugoistočnoj Panoniji (T. V III). U centralnom delu Banata naselja vinčanske grupe traju do početka vinčansko-pločničke faze. Ostaci vinčanskih staništa otkriveni su pored Tamiša,62 na donjem i srednjem Begeju.63 Ovi podaci ukazuju na povoljne uslove stanovanja u donjim tokovima Begeja i Tamiša. U severozapadnom uglu rumunskog dela Banata vinčanska naselja produžavaju život kroz Vinča B2— početak C faze [Ornija i Ornifa— (Vest) zapadna faza].64 Radi se o tipičnim vinčansko-tordoškim i verovatno ranovinčansko-pločničkim naseljima. Zbog toga ne bi bilo potrebno da se u stručnu literaturu uvode nove grupe (faze ?!), kao što to i drugi rumunski arheolozi sa

77

pravom ističu.65 Uporedo sa izgradnjom staništa vinčanske grupe u južnom i centralnom delu Banata, počinju u severnim delovima nosioci potiske grupe da formiraju svoja naselja. Savremena arheološka nauka još nije u mogućnosti da pruži odgovor na pitanje zbog čega predstavnici vinčanske grupe napuštaju severni Banat. Import keramike iz Sakalhat i »klasičnih« potiskih horizonata na lokalitetu Vinča, na dubinama 7,45 m, 7,30 m, 4,40— 4,30 m, ukazuje jedino na međusobne dodire i potvrđuje da su kulturne veze bile intenzivne i dugotrajne.66 Međusobni kontakti trajali su kroz sve faze razvoja potiske grupe. Uska kulturna povezanost mađarskog Potisja i šireg prostora ušća Save u Dunav takođe se konstatuje na osnovu importa vinčanske keramike u proto i potiskim naseljima jugoslovenskog Banata i dalje na sevcru u primarnim centrima mađarskog srednjeg neolita, na obalama ušća Moriša u Tisu.67 Geneza vinčanske grupe u Banatu može ukratko da se rezimira: u severnom Banatu u vreme vinčansko-tordoške (B l) faze nalazi se protopotiski materijal i osnivaju se prva Sakalhat naselja. U periodu razvijene vinčansko-tordoške faze nastavlja se život u pozno-protopotiskim i otpočinje prelaz u »klasična« potiska naselja u kojima se nadalje javlja vinčanski import. U sledećoj etapi nastavlja se život u potiskim staništima, sinhronim ranoj vinčansko-pločničkoj fazi. U vreme formiranja Tisa— Herpaly (Herpalj)— Csoszhalom (Česhalom) horizonata u severnom Banatu, produžava se život na vinčanskim staništima u južnom Banatu do prelazne faze iz razvijenog u pozni period vinčansko-pločničke faze (Vinča C— D). Ovo bi bila situacija u istočnim delovima Vojvodine koja prethodi početku metalizacije u okviru horizonta tipa Tiszapolgar (Tisapolgar)— Salkufa (Salkuca) I I I faza.

78

Početak usmerene penetracije vinčanske grupe u Srem, južne i jugozapadne delove Bačke, generalno se može datovati u vreme kada se na eponimu grupe i u Banatu formiraju zemljoradnički centri u okviru Vinča— Tordoš (B1— 2) faze.68 Međutim, ne bi trebalo isključiti mogućnost formiranja malih izolovanih ranovinčansko-tordoških enklava. One bi prethodile intenzivnijem naseljavanju i predstavljaju više pokušaj kulturnog povezivanja sa poznim starčevačkim naseljima u centralnom i jugozapadnom Sremu i istočnoj Slavoniji (Obrež, Vinkovci). Ova pojava prati se na poznokereš naseljima u jugozapadnoj Bačkoj (Mostonga I itd.).69 Nalazi iz jugoistočnog Srema (Novi Banovci i Batajnica) sa predmetima koji potiču sa sondažnih iskopavanja i rekognosciranja mogu se determinisati na osnovu bogatog fonda crnoglačane keramike u vreme koje odgovara od 8 do 6,5 metara kulturnog sloja u Vinči.70 Staništa iz okoline Zemuna na osnovu keramičkih nalaza takođe se mogu datovati u prelazni period iz vinčansko-tordoške u vinčansko-pločničku fazu (Sl. 30).71 Pojedine etape evolucije vinčanske grupe u Sremu predstavljaju najbolje očuvane urbalne celine poznog neolita u Podunavlju. Zahvaljujući višegodišnjim ispitivanjima tell-a »Gomolava« kod Hrtkovaca može se utvrditi vreme i način formiranja vinčanskih naselja u Sremu (T. II). Na Gomolavi su otkrivene tri građevinske faze. Periodu osnivanja pripada horizont poluzemunica, sa keramičkom industrijom i plastikom koje pokazuju karakteristike razvijene vinčansko-tordoške (B2) faze (Gomolava Ia). U sledećoj etapi i na početku pozne vinčansko-pločničke C faze prelazi se na izgradnju nadzemnih objekata (Gomolava Ia-b). U dinamičnom naselju počinje intenzivna obrada zemlje i ribolov (V. 22). Ovaj podatak potkrepljuje se raznovrsnim posuđem, figurinama i bogatom kamenom industrijom i čestim nalazima koštanih harpuna i uđica (Sl. 31, 39, 45).72 Istovremeno se i na drugim mestima u Podunavlju (Sl. 51), Pomoravlju i severoistočnoj Bosni primećuje prelazak u fazu pro-

speriteta i stabilizacije koja odgovara formiranju kulturnih slojeva do 4,1 m u Vinči.73 U najmlađem staništu na Gomolavi nastavlja se jačanje kulturne i ekonomske moći naselja (Sl. 44: Gomolava Ib). Na osnovu otkrića bogatog keramičkog materijala na podu kuće I I I može se konstatovati da život u vinčanskom naselju traje do razvijene vinčansko-pločničke faze (Vinča C— D).74 To je period kada se na teritoriji širenja mlađeg neolita podunavsko-centralnobalkanskog prostora razvija život u stabilizovanim staništima Kosova, uže Srbije i severoistočne Bosne (V. 23).75 Na balkansko-podunavskom prostoru, u okviru pojedinih kulturnih grupa poznog neolita, počinju da se osećaju u većoj i manjoj meri uticaji širenja metalurgije. U ovom poglavlju već je rečeno da se prvi znaci metalizacije na centralnom Balkanu javljaju relativno rano. Podaci sa balkansko-podunavskog prostora pokazuju da se u (srednjem) poznom neolitu javljaju prvi pokušaji izrade bakarnih predmeta i zlatnog nakita.76 Istovremeno u Grčkoj (Larisa-Rahmani kultura), Bugarskoj [horizonti Karanovo V— Maritza (Marica)] takođe dolazi do korišćenja nakita i alatki od bakra.77 Na žalost, u »podunavskoj Vinči« preovlađuju neolitske tradicije. Usporeno prihvatanje korišćenja bakarnih predmeta dolazi do izražaja na pojedinim naseljima tek u razvijenoj vinčansko-pločničkoj fazi Vojvodine. Na Gomolavi su 1972. godine otkriveni delovi bakarnih perli u sloju koji pripada kraju tzv. Vinča C faze. Bio bi to prvi podatak o početku »bakarnog doba« u još uvek tipičnom neolitskom ambijentu.78 Naselja poslednje etape razvoja vinčanske grupe nalaze se u Sremu. Ona su fiksirana na uzanom priobalnom pojasu u severoistočnom, istočnom i južnom Sremu. U blizini Sremskih Karlovaca na »Karašu i Selištu«,79 Petrovaradinskoj tvrđavi pored Novog Sada (T. X X X V II, 18),80 kod Jttkova »Kormadin« (T. X X X V II, 12; Sl. 32, 48)Bi i u Obrežu na Savi (T. X X X V II, 16; Sl. 33)a2 nalaze se poslednji tragovi prisustva vinčanskih kolonizatora u Sremu (T. X; X I). Izgleda da u ovom periodu dolazi do pojačanog kulturnog pritiska na zapadnim granicama širenja vinčanske grupe. Naselje kod Bapske, u istočnoj Slavoniji, najbolje ilustruje ulogu vinčanske grupe u opštem kulturnom potencijalu sopotsko-lenđelske grupe. Bilo bi još uvek preuranjeno da se donesu konačni zaključci o karakteru odnosa sopotsko-lenđelske i vinčanske grupe. Zahvaljujući intenzivnim ispitivanjima S. Dimitrijevića u severoistočnoj Hrvatskoj moguće je da se utvrdi jasna sinhronizacija mlađeg neolita istočne Slavonije sa Vojvodinom i užom Srbijom.'13 Međutim, ostaju otvorene dileme kada se radi o poslednjim fazama na sopotsko-lenđelskim naseljima obogaćenim jakim vinčanskim uticajem. Još uvek nisu potpuno rasvetljeni uzroci nestajanja poznih vinčansko-pločničkih naselja u Podunavlju. Pozna staništa u Beletincima, Jakovu, na Petrovaradinskoj tvrđavi i u Bapskoj ukazuju na heterogeni položaj vinčanske grupe u vreme penetracije panonskih eneolitskih kultura u Podunavlje. Postavlja se pitanje o tome kada i kojim putem počinje prodiran je nosilaca vinčanske grupe u Bačku. Izgleda da se ono odvijalo uzvodno levom obalom Dunava, preko prostora zapadno od ušća Tise u Dunav, lepezasto, u južne, jugozapadne i zapadne delove Bačke. Naše saznanje o penetraciji vinčanske grupe u ovaj deo Vojvodine više se oslanja na rekognosciranja i manja sondažna ispitivanja a manje na stratificirane podatke.84 Tri lokaliteta otkrivena su na području koje zahvata Šajkaška i šira okolina severno od Novog Sada. Radi se o mestima zapadno od Titela i južno od Jegričke. Kod Žablja (T. X X X V II, 9) i Temerin javljaju se fragmenti dubokih, blago profilisanih bikoničnih zdela, delovi antropomorfnih poklopaca i fragmenti posuda sa urezanim dekorom, koji pripadaju prelazu iz vinčansko-tordoške u vinčansko-pločnič-

79

ku fazu. Nalazi koji potiču sa obala Jegričke, zajedno sa onima koji su otkriveni severno od Novog Sada, značajni su utoliko što se sada u kompaktnu teritoriju širenja vinčanske grupe uklapa južni deo Bačke sve do kanala DTD.85 Tako se otkriva, u vreme kraja vinčansko-tordoške (B l) faze, novi pravac penetracije vinčanske grupe ka zapadu Panonske nizije: preko šireg prostora ušća Tise u Dunav uzvodno Potisjem do obala Jegričke (T. IX ). Kao ilustracija se navode predmeti iz starijeg stambenog horizon* ta u Žablju, gde se, između ostalog, pojavljuje antropomorfna statueta izrađena u maniru ranih vinčanskih terakota tipičnih za horizont zemunica i sloj iznad njih u Vinči (Sl. 42).M Ono što ovu statuetu čini izuzetnom je koncepcija urezanog dekora ispod vrata, atipična za plastiku vinčanske grupe. U srednjem i poznom neolitu Mađarske pomenuti motiv je češći kao npr. u Zengovarkony (Zengevarkonj) fazi lenđelske grupe.87 Bio bi to još jedan dokaz uticaja vinčanske grupe na kulturnu i kultnu fizionomiju lenđelske grupe Transdanubije. S obzirom da se u istom sloju u Žablju nalazi nešto mlađi materijal, statueta predstavlja elemenat kulturnog jedinstva sa ranom vinčansko-tordoškom fazom na ušću Save u Dunav i pripada, zajedno sa horizontom u kome je otkrivena, Vinča— Tordoš (B2) fazi.

80

Najnovija rekognosciranja obale Mostonge dovela su do izmene i dopune dosadašnjih saznanja o širenju vinčanske grupe u zapadnoj Bačkoj. Rezultati ispitivanja sa kraja X IX veka dopunjeni su obilaskom i sondažnim iskopavanjima okoline Odžaka, Deronja (T. X X X V II, 8), Ratkova i Bogojeva.ss Ovde se posebno izdvajaju interesantni nalazi iz okoline Bogojeva— Donja šuma. Oni mogu da olakšaju: određivanje početka podizanja vinčanskih naselja u zapadnoj Bačkoj, ustanovljenje veze sa autohtonim supstratom i sinhronizaciju sa istovremenim neolitskim kulturama u Panonskoj niziji i donjem Podunavlju. Snažan uticaj Kereš populacija zapaža se, između ostalog, na osnovu otkrića aplicirane, šematizovane ljudske figure na sudu koji inače tipološki ulazi u keramikografiju vinčansko-tordoške faze (Sl. 35).89 Jedna od indikacija da se vinčansko naselje kod Bogojeva podiže u razvijenoj vinčansko-tordoškoj fazi (B1— B2) je realistički koncipirana aplikacija ljudskog lica na delu posude (V. 24).90 Stilska analiza plastično oblikovanog lica pokazuje da se radi o maniru tipičnom za prelaz iz vinčansko-tordoške u vinčansko-pločničku fazu.91 Inače, motiv, sam po sebi, javlja se već u starijem neolitu Podunavlja. Kuriozitet je figurina iz Bogojeva koja, sudeći po stilskim osobinama, sadrži elemente kulturnog preplitanja lenđelskog i vinčanskog kruga, bez obzira na to što njene osnovne tipološke osobine pokazuju da je izrađena pri kraju vinčansko-tordoške faze (Sl. 47).92 Nalazi iz okoline Bogojeva (V. 25), Karavukova, Odžaka (V. 26), sa dela puta Odžaci— Lalić mogu se datovati u poznu vinčansko-tordošku— prelaz u vinčansko-pločničku fazu. Na ovaj zaključak upućuju pehari na zvonastoj nozi, fragmenti keramike ukrašeni urezanim trakama ispunjenim tačkastim ubodima, stubaste statuete tipa A2, amajlije, statuete od steatita i varijante sudova sive i crnoglačane površine.93 Sudeći po nekim nalazima iz Bogojeva moguće je pretpostaviti da prvi vinčanski kolonizatori prodiru sporadično u ovaj deo Bačke u vreme Vinča— Tordoš (B l) (Sl. 43) faze.94 Sve su to elementi koji zapadnu Bačku određuju kao zapadnu granicu kompaktne teritorije vinčanske grupe u Panonskoj niziji (T. V II). Ako se ovim nalazima pridodaju predmeti iz Stanišića, Bezdana, Bačkog Monoštra, okoline Sombora, Apatina i Svilojeva koji potiču sa prvih iskopavanja i rekognosciranja s kraja X IX stoleća, dobija se realna slika o postojanju snažnog ali kratkotrajnog vinčanskog stambenog horizonta koji se u celini formirao kasnije od primarnih centara sa šireg prostora ušća Save

u Dunav.95 Sada se otkrivaju pravci prodiranja predstavnika vinčanske grupe u severne i centralne delove Panonske nizije. Zbog toga nije slučajnost što se južno od Budimpešte sa lokaliteta Bicska (Bička) nailazi na bogat fond koji delimično pripada vinčanskoj kulturnoj grupi.96 Interesantni su zaključci N. Kalicz— J. Makkay da Bička tip predstavlja deo širenja sopotsko-lenđelske grupe u Transdanubiji, odnosno da ova grupa nije ništa drugo nego zapadni lokalni facijes vinčanske kulture.97 Prihvatajući mišljenje S. Dimitrijevića o genezi sopotsko-lenđelske grupe, na ovom mestu se samo ukazuje na uticaj vinčanske grupe na razvoj tzv. srednjeg neolita Mađarske, odnosno početak lenđelske i potiske grupe.98 Znači da predstavnici mlađeg neolita jugoslovenskog Podunavlja prodiru uz obale Dunava daleko u središte Panonske nizije u vreme kada su se naselja vinčanske grupe stabilizovala u zapadnim delovima Bačke. Nalazi iz Bača (T. X X X V II, 48) i zapadne Bačke mogu da posluže kao podatak o tome kada predstavnici crnoglačane keramike pristižu na obale Dunava. Izgleda da se kod tvrđave Bač, iznad poznog naselja Kereš grupe, podiže stanište koje pripada razvijenoj vinčansko-tordoškoj fazi (T. X).99 Može se pretpostaviti da su na ovom području vinčanska naselja kratkotrajna. Vrlo verovatno obuhvataju tzv. Vinča— Tordoš B2— Vinča— Pločnik C fazu sve do početka penetracije predstavnika Zengevarkonj faze lenđelske grupe (Sl. 49).100 Podatak iz Samatovaca, koji se datuje u Sopot— Lenđel Ib fazu, gde se mešaju vinčanski i lenđelski elementi, i situacija u Baču, gde se primećuje import sopotsko-lenđelske keramike zajedno sa »klasičnim« lenđeloidnim formama, dokazi su da je zapadna Bačka područje na kome se mogu očekivati kulturna sažimanja sopotsko-lenđelske i »klasične« transdanubijske Zengevarkonj varijante uz neprekidan jači ili slabiji uticaj vinčanske grupe (T. V II).101 Možda bi bilo najtačnije da se ovaj još uvek nedovoljno istražen period i prostor definišu kao idealna zona ostvarivanja međusobnih kontakata koji hronološki počinju u ranoj lenđelskoj fazi Mađarske obuhvatajući period koji odgovara sopotsko-lenđelskoj Ib— I I I fazi.102 Teško je doneti precizan zaključak o odnosima vinčanske i lenđelske, s jedne strane, i vinčanske sa sopotsko-Ienđelskom grupom, s druge strane. Ispitivanja u zapadnoj Bačkoj pokazuju da se kontakti ne mogu svesti na veze kompaktno shvaćenih kulturnih grupa u okviru statično utvrđenih kulturnih granica. Da se radi o elastičnim, dinamičnim dodirima pokazuju rezultati istraživanja u centralnom delu Srema. Na Gomolavi kod Hrtkovaca podiže se iznad horizonta vinčanskog naselja heterogeno stanište u kome se nalaze prototisapolgar predmeti zajedno sa onima koji, vrlo verovatno, pripadaju sopotsko-Ienđelskoj keramičkoj industriji (T. II). Sličan mehanizam »smene« vinčanske grupe od strane transdanubijske-lenđelske varijante verovatno se odigrao u zapadnim delovima Bačke. Poslednja etapa razvoja u Vojvodini Kraj vinčanske grupe u Sremu ujedno predstavlja početak razvijenog eneolita u Vojvodini (T. X I). U ranijem izlaganju izneto je da se krajem razvijene vinčansko-pločničke (C) faze prekida život na naseljima ove grupe u Bačkoj. Sada se u zapadnim delovima Vojvodine podižu staništa lenđelske grupe u okviru Lenđel I I I — Lenđel IV faze, dok se u južnom i jugoistočnom delu Bačke, na širokom prostoru između kanala DTD i Dunava, formira iproto i Tisapolgar horizont. Sada se više ne može da govori o kompaktnoj teritoriji vinčanske grupe u Sremu. Naselja se prostiru na uzanom pojasu desne obale Dunava od Petrovaradina i niz Dunav do ušća Save u ovu veliku

81

reku. Površinski nalazi sa severnih padina Fruške gore: Beočin, Čerević, Krušedol, Sremski Karlovci, Novi Banovci i Ledinci mogli bi da budu primeri tih izolovanih tačaka. Na osnovu otkrića kulturne jame na Petrovaradinskoj tvrđavi može se jedan deo nalaza u ovom delu Srema da sinhronizuje sa staništima u blizini Obreža (V. 27) i Jakova (V. 28) koja ulaze u krug poslednjih vinčansko-pločničkih naselja.103 Zaključak do kojeg je došao S. Dimitrijević da na pojedinim sopotsko-lenđelskim nalazištima dolazi do kulturne smene podizanjem poznih vinčanskih naselja (Bapska E— H), je značajan podatak praćenja procesa raspadanja jedinstvene teritorije širenja podunavske Vinče.104 Postoji opravdan razlog za verovanje da je do kulturnog pritiska vinčanske grupe ka istočnoj Slavoniji došlo pošto se u centralnim delovima Srema, kao na primer na Gomolavi, pojavljuje novi kulturni uticaj panonskih eneolitskih grupa. Time je prouzrokovano delimično povlačenje predstavnika vinčanske grupe na periferne granice zapadnog Srema. Poseban problem predstavlja proučavanje veza vinčanske i Tisapolgar grupe. Dok analiza Gomolava Ila-b stratuma ukazuje na nasilno napuštanje naselja verovatno zbog prodora sa severa, daIji tok odnosa mogao je da bude miroljubiv (T. II). Sasvim je moguće da su pojedina vinčanska naselja (Jakovo— Obrež) ostala netaknuta u vreme razređene penetracije predstavnika srednjeg eneolitika severne Vojvodine ka donjem toku Save. Izvesno je da se tek širenjem bodrogkeresturske grupe gasi život na vinčanskim naseljima, u vreme kada se u zapadnoj Mađarskoj nazire prisustvo novog moćnog kompleksa kanelovane keramike. Ako se potraže tačne vremenske pretpostavke o kraju vinčanske grupe, nailazi se na teškoće bez obzira na to da li se radi o tzv. visokoj ili niskoj hronologiji.105 Rezultati do kojih se došlo na iskopavanjima u Sitagroi najbolje potvrđuju praznine u hronološkom usaglašavanju prelaznog perioda iz neolita u bronzano doba između Panonije— centralnog Balkana— Egeje.106 Međutim, serija C— 14 analiza iz Sitagroi I I — IV, i datovanje bodrogkeresturske grupe istom metodom sa nužnom opreznošću, mogu da utiču da se interpoliranjem dobije približan podatak kraja vinčanske grupe.107 Moglo bi da se prihvati vreme cca 3500. g.p.n.e. (sredina IV milenijuma) kao završetak vinčanske grupe u Panonskoj niziji (T. X V III). POTISKA GRUPA U kompleksu neolitskih kultura u Vojvodini ulazi potiska grupa sa genetskim centrima na teritoriji mađarskog centralnog Potisja.108 Na ovom području, na kraju starijeg neolita, koje predstavlja delimično granično područje dodirivanja predstavnika Kereš grupe i nosilaca Alfold linearno-trakaste keramike, izvršen je kulturni preobražaj čiji tokovi još uvek nisu jasni, ali koji su doveli do formiranja srednjeg neolita istočne Mađarske.109 Poreklo

82

potiske

grupe

Mađarski arheolozi pretpostavljaju da se u Alfold-u izdvajaju dva kompleksa linearne keramike: stariji, u području istočno od Tise i u severnim delovima »velike mađarske ravnice«, i mlađi, u oblastima srednjeg Potisja, južnim delovima istočnog Potisja sve do severnih oblasti jugoslovenskog Banata. Mlađu fazu identifikuju sa Sakalhat grupom. U isto vreme u Transdanubiji se razvija transdanubijska Notenkopf keramika (ornament u obliku muzičkih nota).110 Međutim, na formiranje Sakalhat faze verovatno su

uplivisali elementi starijeg neolita pozne Kereš grupe zajedno sa kulturnim uticajem vinčansko-tordoške faze.111 Ovo su, kako smatra N. Kalicz, komponente koje su uticale na formiranje Sakalhat grupe (tzv. Tisa I). Zbog toga se geneza potiske grupe ne može da objasni bez prihvatanja snažnog uticaja njenog teritorijalnog i vremenskog prethodnika.112 Saznanja do kojih se došlo su značajna ne samo zbog mogućnosti otkrivanja genetske osnove potiske grupe već i zbog preciznijeg kulturnog i hronološkog povezivanja početka poznog neolita severoistočnih delova Jugoslavije sa vinčanskom grupom, odnosno poznim neolitom centralnobalkanskog prostora. Ispitivanja pojedinih naselja na širokom prostoru južno od bregova Marta, u severnim delovima »velike mađarske ravnice«, do ušća Moriša u Tisu, pokazala su da se na ovoj kulturno heterogenoj teritoriji formirao protopotiski horizont koji sjedinjujući evoluirane poznolinearne komponente i uticaje vinčanske grupe manifestuje delimično vremensko i tipološko jedinstvo sa Bik i Želiezovce grupama.113 Vremenska sinhronizacija starije faze Želiezovce— starija faza Bik, iz koje proizilazi paralelisanje srednje faze Želiezovce— predklasični Bik— Szakalhat-Lebo (Lebe) faza, pri čemu se ukazuje na alternativu veza Sakalhat-Lebe faze sa početkom Želiezovce grupe, navela je J. Pavuka da zaključi: poslednja faza Želiezovce grupe identična je_sa trajanjem potiske grupe i krajem vinčansko-torJoške B2 faze.114 Autor se’ poživa na^atvorene nalaze Dvory (Dvori) naTŽitavou i Šturove, gde se Sakalhat-Lebe keramika javlja kao import u srednjoj fazi Želiezovce, i na potiski import u Vyčapy-Opatovce (Vičapi), Bajč, Sikenice i Biiia u okviru poslednje faze Želiezovce grupe.115 Za nas je od interesa da se na osnovu međusobnih kulturnih veza Želiezovce— Sakalhat-Lebe— potiska grupa— vinčanska grupa mogu da utvrde sinhrone paralele na osnovu: srednja faza Želiezovce— Sakalhat-Lebe faza— rana vinčansko-tordoška (B l) faza, odnosno mlađa i kraj Želiezovce grupe— kraj Sakalhat faze— početak »klasične« potiske grupe— pozna vinčansko-tordoška (B2) faza. (T. X V III).114 Svakako da je jedan od najboljih argumenata sinhronizacije Želiezovce grupe sa neolitom jugoslovenskog Podunavlja posuda iz Vinče sa dubine 6,60 m ukrašena u maniru Želiezovce, koja pripada horizontu prelaza iz vinčansko-tordoške u vinčansko-pločničku fazu.117 Import Sakalhat-Lebe i potiske keramike u zapadnoj Slovačkoj, kao i širenje uticaja srednjeg i poznog neolita mađarskog Potisja u istočnoj Slovačkoj, značajna su pojava jer se vreme penetracije ka severu i severozapadu Panonske nizije poklapa sa ostvarivanjem veza sa neolitskim zajednicama u jugoslovenskom i donjem Podunavlju. Mada za izdvajanje Sakalhat-Lebe faze iz potiske grupe postoje još uvek više stilsko-tipološki i kulturnohronološki razlozi, manje vertikalno-stratigrafski izdvojeni horizonti, ostaje činjenica da rezultati ispitivanja u Tape-Lebo pokazuju da se mora računati sa Sakalhat fazom ili protopotiskim horizontom (Tape-Lebo A ).118 Otkriće Sakalhat keramičkih oblika u srednjem Potisju kod Csakanyszeg (Čakanjseg) u Lebo (Tape-Lebo, južnoj Mađarskoj kod H6dmezovasarheIy-Szakalhat (Hodmezevašarhelj) i Szentes-Ilonapart (Senteš) uticalo je da se podvrgnu reviziji poreklo i geneza potiskih naselja u Vojvodini.119 Izdvajanje horizonata Sakalhat faze omogućava isticanje pojedinih etapa evolucije potiske grupe (T. X V III). Time se takođe olakšava praćenje penetracije u donje Potisje i utvrđivanje opsega, dužine i intenziteta kulturnohronološkog preplitanja sa istovremenim kulturnim grupama u Mađarskoj, Jugoslaviji, Rumuniji i čehoslovačkoj.120 Za proučavanje potiske grupe u severoistočnim delovima Jugoslavije značajna je kon-

83

statacija da se na prostoru između ušća Moriša i Zlatice u Tisu, na početku formiranja potiske grupe, ocrtava primarna zona srednjeg neolita Mađarske sa koje se ostvaruju kulturni dodiri sa jugoslovenskim Podunavljem (T. IX ). Sakalhat faza Postavlja se pitanje: u koje vreme počinje prodiranje iz mađarskog srednjeg Potisja na širi prostor ušča Save u Dunav? U poglavlju o genezi vinčanske grupe utvrđeno je da se u rumunskom Banatu (Gornea) i u severnim delovima jugoslovenskog Banata formirao horizont koji vrlo verovatno pripada početku podunavske rane Vinče-Tordoš (A) faze.121 Ova činjenica je od odlučujućeg značaja za proučavanje uticaja vinčanske grupe na tok evolucije pozne faze Alfold linearne keramike i Sakalhat-Lebe faze.122 Pokazalo se da u Panonskoj niziji vrlo rano dolazi do kulturnih dodira vinčansko-tordoške faze sa srednjim i poznim trakasto-linearnim grupama u Transdanubiji. Uticaj vinčanske keramikografije počinje da se oseća već od tzv. Notenkopf faze slovačko-transdanubijskog prostora u Sukoro-(Šukoro) Toradulo (»red crusted« bojenje), postajući sve prisutniji u Želiezovce grupi (Bekasmegyer i Nagyteneny), Bicske i Aszod (Asod), gde se meša sa elementima potiske grupe, predlenđelskim horizontom i ranom fazom lenđelske grupe u okviru Vinča— Tordoš (B2), Vinča— Pločnik (C) faze.123 Iz ovog proizilazi da se početak Sakalhat-Lebe etape ne može sinhronizovati sa ranom Vinča— Tordoš (A) fazom, onako kako je izdvojeno na osnovu analize horizonata jama i zemunica u Vinči.124 Znači da su na prostor severnog Banata predstavnici tzv. Vinča A faze ranije stigli od nosilaca srednjeg neolita mađarskog Potisja, kako to pokazuje stratigrafija iz Gorzsa (Gorža), gde se zajedno nalaze Kereš »klasična«, Alfold linearna i rana Vinča— Tordoš (A) Keramika.125 Tako se ranovinčansko-tordoški horizont pojavljuje kao supstrat iznad koga se tek u toku Vinča B1 stepena ostvaruje uticaj Sakalhat-Lebe faze. Na ovaj zaključak upućuje i vertikalni raspored evolucije kulturnih slojeva na »Gradištu« kod Iđoša. U starijem stambenom horizontu pojavljuju se, pored fragmenata keramike starčevačke grupe, delovi posuda ranovinčansko-tordoške faze. U mlađem stratumu izdvaja se horizont kuća sa vinčanskim i protopotiskim materijalom (T. X; T. X X X V II, l l ) . 126 Stanovanje — sahranjivanje

84

Iz ovog perioda, koji bi se mogao uslovno da označi kao faza formiranja potiske grupe, sakupljeni su oskudni podaci o načinu izgradnje naselja. Takođe se ne raspolaže ni izveštajima o tome kako su mrtvi sahranjivani. Međutim, zahvaljujući ispitivanjima na prostoru širenja Alfold linearne keramike navodi se da se pri kraju starijeg neolita u severoistočnim delovima Mađarske podižu laki nadzemni objekti.127 Za nalaze Sakalhat-Lebe faze jedino se pominje da potiču iz naselja sa jamama, mada postoje indicije da se može računati na formiranje nadzemnih naseobinskih mesta (Lebo).128 Što se tiče situacije u severnom Banatu, na području koje je najbliže matičnim zonama protopotiske faze, pominju se nalazi iz jama i zemunica. Na osnovu šturih podataka sa lokaliteta Bair I I kod Krstura navodi se da se u zemunicama pored fragmenata vinčansko-tordoške faze nalaze delovi posuđa koji bi, na osnovu crteža, mogli da pripadaju Sakalhat-Lebe fazi.129 Ovo bi mogao da bude primer ranog direktnog povezivanja Sakalhat-Lebe faze sa vinčanskom grupom. Na veze ranog protopotiskog horizonta sa razvijenom vinčansko-tordoškom (kraj B1 — po-

četak B2) fazom upućuje import vinčanskog posuđa u Szakalhat-u i protopotiski u Aradcu.130 Ostaje otvoreno pitanje da li se u Čoki (T. X; T. X X X V II, 26) formiralo vinčansko-tordoško (B l) stanište u kome se javlja Sakalhat-Lebe import, što je mnogo verovatnije, ili se tek u vreme podizanja »klasičnog« potiskog staništa može govoriti o importu iz poznih vinčansko-tordoških naselja. Izgleda da se već u toku Vinča— Tordoš (B l) faze uticaj Sakalhat-Lebe etape prostirao do Galacke, leve pritoke Tise u severnom Banatu. U sledećem periodu, koji pripada početku konsolidacije potiske grupe u severoistočnim delovima Jugoslavije, granice rasprostiranja Sakalhat-Lebe faze identifikuju se sa širenjem »klasične« potiske grupe (T. V II). U prelaznoj etapi iz Sakalhat-Lebe faze u »klasični« stepen razvoja potiske grupe počinju da se izgrađuju nadzemni objekti. U njima se produžava korišćenje vinčanskog posuđa i onog Sakalhat-Lebe provenijencije. Analiza inventara kuće I na »Gradištu« kod Iđoša pokazuje da je kulturni uticaj Sakalhat-Lebe faze u formiranju naselja snažniji, prisutniji od vinčanskog.132 Pre bi se moglo reći da se vinčanska komponenta u horizontu nadzemnih objekata primećuje jedino kroz preuzimanje redukovanih impulsa iz južnog Banata. Zbog toga se naselje Sakalhat-Lebe faze kod Iđoša označava kao početak penetracije u periodu neposredno pred evoluciju u »klasičnu« potisku grupu u severoistočnom delu Banata. Prihvatajući objašnjenje M. Girića o načinu izgradnje objekata, može se stanište na osnovu tačnog tipološkog izdvajanja keramičkih oblika da sinhronizuje sa krajem Vinča— Tordoš (B1— B2) faze.133 Datovanje »Gradišta« je realno jer se fragmenti Sakalhat-Lebe faze nalaze kao import u Vinči između osmog i šestog metra, znači u horizontima koji pripadaju razvijenoj vinčansko-tordoškoj fazi.*34 Kuća I kod Iđoša najbolje ilustruje tehniku podizanja SakalhatLebe objekata u Banatu. Radi se o pravougaonim kućama izgrađenim od masivnih greda bez tragova ukopavanja, sa podnicom i potpatosnicom, elementima koji nešto kasnije dolaze do izražaja u naselju na Matejskom brodu. (T. X X X V II, 14).135

Grnčarija

i plastika

Penetracija Sakalhat-Lebe faze u centralni Banat najbolje se prati na osnovu načina ukrašavanja posuđa (T. V III; Sl. 57). Poluloptasta posuda iz ruševina kuće I sa »Gradišta«, ukrašena koncentričnim urezanim krugovima, pokazuje bliske tipološke veze sa posuđem iz Tape-Lebe A faze.136 (Sl. 58). Ovo nije usamljeni primer. Na još nekim fragmentima iz Iđoša takođe se primećuje manir urezivanja uglastih traka tipičan za naselja Sakalhat-Lebe faze.137 Fragment keramike sa meandroidno urezanom trakom ispunjenom žućkasto-crvenkastim »crusted« bojenjem iz ruševina kuće I sa »Gradišta«, još je jedan argument da u protopotiskoj fazi, pod uticajem vinčanske keramikografije, počinje bojenje određenih površina na posudama.138 Import tipičnog vinčansko-tordoškog posuđa u kući I dozvoljava da se podizanje objekta sinhronizuje sa izgradnjom staništa u Vinči do sedmog metra, mada postoje indicije da je naselje u celini zahvatilo poznu Vinča— Tordoš (B2) fazu.139 Znači da kućna celina sa Gradišta pripada u kulturnohronološkom smislu kraju Sakalhat-Lebe faze u severnom Banatu. Ovaj zaključak utemeljuje se na konstataciji da u mešovitom vinčansko-tordoško-Sakalhat naselju kod Gradišta nema elemenata »klasične« potiske grupe, ni tragova prisustva uticaja vinčansko-pločničke faze. Vertikalna stratigrafija Vinče je najbolji indikator početka međusobnih veza Podunavlja sa mađarskim Potisjem. Tako, na primer,

85

Sakalhat-Lebe import sa dubine 7,45 m i 7,30 m u Vinči pokazuje da se rani protopotiski horizont u severnom i centralnom Banatu može vremenski usaglasiti sa razvijenom vinčansko-tordoškom (B l) fazom.140 Rezultati iskopavanja na »Gradištu« kod Kikinde omogućavaju da se preciznije ukaže na samostalni doprinos i uticaje predstavnika Sakalhat-Lebe faze na formiranje kulturnih karakteristika srednjeg i poznog neolita centralnog i južnog Alfold-a i severnog Banata. Ranije naglašena uloga prvih kolonizatora sa ušća Save u Dunav na kreativnu inventivnost (izrada plastike) linearno-trakastih zajednica u Panoniji reperkuira se na sličan ali ne i identičan način na primeru protopotiske faze. Nalazi sa »Gradišta« najbolje pokazuju veličinu uticaja vinčanske grupe na manifestacije verovanja u Sakalhat-Lebe fazi. Oni proizlaze iz relativne blizine ovog protopotiskog naselja primarnim ranovinčansko-tordoškim centrima u Banatu. Otkriće prosopomorfnih poklopaca u kući I najjasnije ilustruje preuzimanje elemenata kulta i njegovih instrumenata (Sl. 54). Istovremeno, poklopac manirom izrade pokazuje rezultate lokalnih adaptacija, odnosno originalno izdvajanje iz vinčanske osnove. Objekat po opštoj koncepciji oblikovanja pripada seriji vinčanskih prosopomorfnih poklopaca koji se izrađuju iznad osmog metra u Vinči, sa najboljom tipološkom analogijom na 7,3 m. Ukoliko je okvirna podudarnost modelovanja slična vinčanskim prauzorima, utoliko su stilske razlike dublje. Dobija se utisak da je poklopac sinteza redukovanog prihvatanja opštih koncepcija izrade vinčanskih kultnih objekata i tradicija linearno-trakastih zajednica pri čemu insistiranje na efektu urezivanja (oči) predstavlja kontinuitet korišćenja inovacija kompleksa linearnih zajednica Alfold-a koje tehnikom urezivanja predstavljaju osnovne karakteristike lica i njegovih detalja.141 Da je ovaj način naglašavanja lica na poklopcu iz »Gradišta« tipičan za Sakalhat manir, pokazuju sudovi sa urezanim prednjim delom glave iz Szentes-Megyehaza (Međehaza), Szentes-Jaksorpart (Jakšorpart) i Szentes-Ilonapart.142 Ostala dva u sloju pronađena poklopca iz »Gradišta« po načinu ornamentisanja takođe ulaze u grupu objekata koji su izrađeni u Sakalhat horizontu naselja (V. 29). Kuriozitet predstavlja poklopac (?) sa dve zakošene, naspramno postavljene drške, koji se uslovno, s obzirom na mesto nalaza i dekoraciju, može da determiniše kao proizvod Sakalhat lončarstva (V. 30).143

86

Zahvaljujući radovima na »Gradištu« kod Kikinde mogu se dopuniti postojeća saznanja o genezi i tipologiji protopotiske plastike u Vojvodini i Alfold-u. Retki nalazi antropomorfnih terakota ranog i razvijenog srednjeg neolita Mađarske otežavaju praćenje eventualnih stilskih promena. Zbog toga je teško predložiti hronološko-tipološku klasifikaciju koja bi mogla da se iskoristi za suptilnije praćenje evolucije potiske grupe. Plastika Alfold-linearnog kompleksa i ona koja je poznata iz Sakalhat-Lebe naselja ukazuje na snažan uticaj rane vinčansko-tordoške faze i vinčanske grupe uopšte.144 Međutim, ukoliko se evolucija protopotiske faze približavala stepenu konsolidacije i prelazu u »klasično« potisku fazu procvata, utoliko su sve više dolazile do izražaja lokalne specifične karakteristike (T. V III). To se, naravno, odrazilo i na izradu figurina. Terakota iz kulturnog sloja sa »Gradišta« pokazuje da primenjena plastika reprezentuje redukovane realističko-naturalističke forme sa prelaza iz vinčansko-tordoške u vinčansko-pločničku fazu, svodeći se na zatvoreno-zaobljeni »blok« sa pseudoptičjim licem (Sl. 64). Dekor — urezane uglaste linije između vrata i grudi, izrazito redak na vinčanskoj plastici, postaje tipičan način ukrašavanja figurina srednjeg i poznog neolita Mađarske i Slovačke.145

Mada se još uvek ne mogu sa sigurnošću da utvrde maksimalne južne i jugozapadne granice širenja integralne Sakalhat-Lebe faze, izgleda da se jedan deo može da prati na prostoru južno od ušća Zlatice u Tisu. Za sada je Matejski Brod (T. X X X V II, 14) najjužnije naselje protopotiske faze. U Transilvaniji se zapažaju refleksi širenja Sakalhat-Lebe faze na osnovu nalaza u Tartaria.146 Izgleda da se na ovom lokalitetu mešaju Sakalhat-Lebe fragmenti sa vinčanskim u stratumu koji najverovatnije mripada Vinča B1 fazi.147 Pojava Sakalhat-Lebe fragmenata (Tisa S u gornjem delu najnižeg sloja u Tartaria, koji korespondira foB iiran ju Vinča B1 faze, samo je još jedan dokaz više da elementW>srednjeg neolita« mađarskog Potisja počinju da se šire p r e m a .j«u i^juMfctoku na početku vinčansko-tordoške faze.148 U vreme p l«a s k a ^ ^ ^ ^ ^ č n u « potisku fazu kulturna povezivanja postaju još intenzi^^^^^VTransilvanijom, Oltenijom i udaljenim podrućjima n a ^ ^ ^ ^ K Dunavu.149 Analiza keramičkog materijala iz Sajana sa lokaliteta »Kremenjak« (T. X X X V II, 20) pokazuje da se na ovom nalazištu može da prati tipološki prelaz iz Sakalhat-Lebe faze u »klasično« uobličavanje potiske grupe. Lončić koji se sužava prema dnu svojim neujednačenim uglastim urezanim dekorom ukazuje na pripadnost keramikografiji protopotiske faze (V. 32). Kao novi dokaz navode se nalazi bikonične zdele i posude čiji se zidovi sužavaju prema dnu ukrašeni urezanim horizontalnim, vertikalnim i uglastim ornamentom (V. 31). Pored ovih primera, ukazuje se na lonac ukrašen u kombinaciji zakošenih urezanih traka naizmenično ispunjenih tačkastim ubodima, presečenih vertikalnim urezima (Sl. 60).150 Mada se radi o atipičnom ornamentisanju, po načinu izvođenja dekoracije u pitanju je posuda koja ulazi u fond potiskog lončarstva.bl Isto tako, duboka zdela ukrašena međusobno paralelnim uglastim i upisanim pravougaonim dekorom i poklopac (Sl. 53) pokazuju tendenciju formiranja potiskog ornamentalnog sistema. Znači da Kremenjak kod Sajana pripada onom tipu staništa na kome se oseća prelaz iz Sakalhat u potisku »klasičnu« fazu sa tendencijama konsolidacije »klasičnog« potiskog staništa i sinhronizuje se sa naseljem u Vinči oko i iznad šestog metra.152 Na lokalitetu »Akača I I « kod Novog Miloševa pronađena je veća količina keramike koja najverovatnije pripada kraju Sakalhat-Lebe faze i početku »klasične« potiske grupe.153 Tipološka analiza pokazuje da kod tzv. finog posuđa preovlađuju jednostavne bikonične zdele i one sa blago profilisanim otvorom i zadebljanim ramenom, što je tipično za prelaz iz vinčansko-tordoške u vinčansko-pločničku fazu.b4 Pojedini retki fragmenti sa urezanim uglastim meandrom podsećaju na Sakalhat-Lebe manir, dok većina ostalih sa međusobno paralelnim uglastim trakama plediraju na pripadnost potiskoj grupi.155 Na nekoliko potiskih fragmenata keramike javlja se crveno bojenje površine. Jedan crveno bojen nosi u urezima tragove bele inkrustacije. Pojava belog i crnog bojenja inače nije retka u potiskoj grupi.156 Sa »Akače I I « potiče figurina koja još jednom ukazuje na razlike u načinu izrade potiske i vinčanske plastike (Sl. 65). Dok su u ranim protopotiskim naseljima (Szakalhat) vinčanski uzori ili možda import predstavljali osnovni i jedini tip figurina, izgleda da se u vreme prelaska u »klasičnu potisku« grupu »rađa« potiski stil izrade plastike od pečene ilovače.157 Primerak iz N. Miloševa može, na žalost, da se upotrebi jedino za tipološko-komparativne studije. Način izrade ukazuje na poznatu »blok« šemu iz Gradišta kod Kikinde. Jedino u uprošćenom pseudoptičijem licu sa plastičnim nosom naziru se uticaji vinčanskog »kruga« sa prelaza iz vinčansko-tordoške u vinčansko-pločničku fazu.

87

Završetku ove faze, konsolidaciji potiske grupe u severnom i centralnom Banatu, pripadaju delovi naselja na Matejskom Brodu kod Novog Bečeja (T. X ).138 Radi se o staništu gde se može da sledi kontinuitet prelaska Sakalhat-Lebe faze u »klasičnu« potisku grupu. Pored toga, na ovom nalazištu, s obzirom na njegov povoljan geografsko-kulturni položaj, može da se utvrdi relativnohronološka povezanost i veličina međusobnih uticaja vinčanske i potiske grupe na prelazu iz vinčansko-tordoške u vinčansko-pločničku fazu. Na Matejskom Brodu prati se kontinuitet prerastanja iz naselja starčevačke grupe u ranovinčansko, iznad kojeg se, uz stalno prisustvo kulturnog uticaja »podunavske Vinče«, formiralo stanište pozne protopotiske faze i potiske grupe.15’ U ovom poglavlju su od značaja rane etape izgradnje nadzemnih objekata. U pitanju su pravougaone kuće cca 8 x 5 m, sa dve prostorije, verovatno dvoslivnog krova.160 Izgleda da se prelaz iz pozne Sakalhat-Lebe faze u »klasičnu« potisku grupu odigrao u tzv. internoj evoluciji naselja. Na ovu pretpostavku upućuju tragovi dužeg bavljenja u kući I I gde su otkrivena tri sloja obnavljanja podnice, od kojih najstariji pripada najverovatnije Sakalhat-Lebe fazi.161 Takođe bi moglo da se pretpostavi da najranija faza građenja kuće V II pripada protopotiskoj fazi, sudeći po prosopomorfnom poklopcu (Sl. 55) i velikom sferičnom sudu ukrašenom uglastim meandrom, nađenom u blizini ruševina pomenutog objekta (Sl. 59).'62 Ovde se kao najpouzdaniji pozni Sakalhat-Lebe objekat izdvaja sadržaj kuće X sa posudama ukrašenim uglastim urezanim ornamentom, ispod koje su otkriveni fragmenti vinčanske keramike tipični za kulturni sloj u Vinči oko sedmog metra.163 Autopsija kućnih nalaza iz objekata II, V II i X dozvoljava da se zaključi da se život u protopotiskom naselju odvijao u poznoj Sakalhat-Lebe fazi, koja je sinhrona sa krajem vinčansko-tordoške (B2) faze. Naselje pozne protopotiske faze zauzimalo je značajnu površinu na Matejskom Brodu (V. 33). Ova pretpostavka oslanja se na nalaze koji potiču sa raznih tačaka lokaliteta. Na primer, velika žrtvena (?) posuda sa četiri noge ukrašena je u tipičnom Sakalhat-Lebe maniru. (Sl. 63).m Posude ovog oblika poznate su iz ovog i kasnijih perioda evolucije potiske grupe a njihovo genetsko poreklo možda se otkriva u keramikografiji Kereš grupe.165 Na osnovu otkrića iz Turda$-a nije isključeno da su korišćena u ranoj vinčansko-tordoškoj fazi.1*6 Pozni Sakalhat-Lebe horizont na Matejskom Brodu konvergira sa objektima na »Gradištu« kod Kikinde. Preciznije rečeno, kraj života u kući I na »Gradištu« i početak podizanja nadzemnih objekata na Matejskom Brodu pripadaju istom periodu. Na osnovu mešanja Sakalhat-Lebe i vinčansko-tordoške keramike u jami 1 na Crnoj bari (T. X X X V II, 25) može se najranija faza stanovanja na ovom lokalitetu datovati u vreme neposredno pred početak »klasične« potiske grupe. Izgleda da fragmenti Bik keramike iz najnižih slojeva u Crnoj bari pripadaju protopotiskoj fazi te da na taj način potvrđuju sinhronizaciju N. Kalicz-a i J. Pavii'k— S. Šiška: Bik— Sakalhat-Lebe— Vinča— Tordoš faza.167 Na kraju vinčansko-tordoške faze oseća se učestanije povezivanje mađarskog Potisja sa neolitskim zajednicama u jugoslovenskom Podunavlju (T. V II; T. IX ). Radi se o kulturnim dodirima koji mogu podjednako da se prate dolinom Tise ka ušću Save u Dunav i preko Jegričke, desne pritoke Tise, u zapadnu Bačku.168 Istovremeno učvršćuju se veze preko Transdanubije (Bicske) sa jugozapadnim i istočnim delovima današnje Slovačke.169

88

Mešanje potiskog i vinčanskog posuđa u Banatu uticalo je na pojedine autore da neka naselja u istočnim delovima Vojvodine prihvate kao potisko-vinčanska, vinčansko-potiska ili mešovita.170 Međutim, okolnost da se na nekim lokalitetima južno od matičnog područja širenja Sakalhat-Lebe faze i »klasične« potiske grupe

javlja u većoj ili manjoj meri zajedno materijal srednjeg neolita Potisje sa vinčanskim, prvenstveno ukazuje na opseg i karakter odnosa pomenutih dveju neolitskih grupa, drugim rečima na širenje ili sužavanje njihovih integralnih teritorija rasprostiranja. Malobrojnost potpuno ispitanih naselja u Banatu otežava praćenje pomeranja granica dodirivanja potiskog i vinčanskog kompleksa. Zbog toga ostaje jedino da se na osnovu tzv. importa, tipološke analize keramičkih oblika i kvalitativnog i kvantitativnog prisustva posuda u pojedinim naseljima vinčanske i potiske grupe ukaže na relativnohronološke veze i snagu međusobnih odnosa. Prvi kulturni dodiri na početku poznog neolita »velike mađarske ravnice« sa zapadnom Bačkom verovatno počinju u toku formiranja »klasičnih« potiskih naselja. Zahvaljujući otkriću fragmenta potiske keramike u Baču (T. X X X V II, 48) u sloju koji pripada poznoj vinčansko-tordoškoj (B2) fazi može se utvrditi vreme i jedan od pravaca uspostavljanja veza potiskih naselja u severnom Banatu sa neolitskim zajednicama u međurečju Drave i Dunava. (T. X ).171 Radi se o fragmentu ukrašenom snopom međusobno paralelnih urezanih linija koje teku u cik-cak sistemu.172 Deo posude, čest u »klasičnom« periodu potiske grupe, poznat je iz naselja u Kokenydomb-u (Kekenjdomb), Lebohalom-u (Lebo ili Tape-Lebo).173 Interesantno je da se ovaj oblik suda sa identičnim motivom nalazi među retkim potiskim importom u mlađoj fazi Želiezovce grupe u Slovačkoj u vreme formiranja predlenđelskog horizonta.174 Postoji pretpostavka da se ovaj ornamentalni dekor mogao da pojavi ranije od »klasične« potiske faze, sudeći po nalazu iz Devavanya-Sarto (Devavanja-Šarto) i ovog iz Bača.175 Import potiske keramike u Želiezovce i vinčanskoj grupi dopunjuje zaključke J. Pavuk-a 0 hronologiji Želiezovce grupe.176 Izgleda da bi bilo opravdanije da se mlađa faza Želiezovce, na osnovu potiske keramike u Vinči i na pojedinim nalazištima u Slovačkoj, sinhronizuje na osnovu upoređivanja: kraj Želiezovce grupe— prelaz iz vinčansko-tordoške u vinčansko-pločničku (B2— C) fazu— prelaz iz pozne Sakalhat-Lebe u »klasičnu« potisku grupu. Fragment keramike u Baču bio bi još jedan prilog ovoj pretpostavci. Otkriće poznog Sakalhat potiskog fragmenta u Baču, u horizontu koji se može sa nužnom opreznošću, s obzirom na uslove akumuliranja slojeva, datovati do početka vinčansko-pločničke faze, značajno je zbog toga što se javlja zajedno sa lenđeloidnim elementima. Ova okolnost omogućava preciznije utvrđivanje vremenske 1 hronološke korelacije Potisje— šira zona ušća Drave u Dunav. Nalaz u Baču takođe može da doprinese minucioznijem fiksiranju kraja Sakalhat-Lebe faze i početka »klasične« potiske grupe. Do sada nisu postojale mogućnosti da se ovaj problem reši kroz vertikalnu stratigrafiju u mađarskom Potisju i uskladi sa genezom vinčanske grupe.177 Uzimajući u obzir rezultate praćenja evolucije proto i potiske etape razvoja neolita Mađarske i Vojvodine, zajedno sa podacima iz Slovačke, bilo bi prihvatljivo da se prelaz iz proto u »klasičnu« potisku grupu locira u Vinča— Tordoš (B2) Vinča— Pločnik (C) fazu. Tako bi pun razvoj »klasične« potiske grupe konvergirao sa ranom vinčansko-pločničkom (C) fazom (T. X V III). »Klasična« faza potiske grupe »Klasična« faza potiske grupe (tzv. Tisa II), u daljem tekstu potiska grupa, predstavlja sinonim za ono što se podrazumeva pod imenom potiska grupa ili kultura. Na osnovu ispitivanja u Hodmezovasarhely-Kokenydomb-u, Szegvar-Tuzkoves (Segvar-Tizkeveš), Tape-Lebo, Kiskore (Kiškere), Bodrogkeresztur-Kutyasor (Kućašor), Ko-

89

pancs-Kiss-Tanyaban (Kopanči-Kiš-Tanjaban), Čoki, Srpskom Krsturu (T. X X X V II, 22), Crnoj Bari (T. X X X V II, 25), Matejskom Brodu178 i drugim nalazištima u istočnoj Mađarskoj179 i severoistočnim delovima Jugoslavije,180 sakupljeni su podaci o osnovnim kulturno-hronološkim karakteristikama ove poznoneolitske pojave u Mađarskoj i gornjem delu jugoslovenskog Potisja. Mada postoji dobar pregled o rasprostiranju, načinu izgradnje naselja, sahranjivanju, tipologiji keramike, kultu i privrednoj osnovi potiske grupe, još uvek se oseća nedostatak precizno izdvojenih faza geneze (T. V III).181 Ispitivanja u Hodmezovasarhely-Gorzsa,182 reviziona istraživanja u Lebo-Felsohalom183 (Felšehalom) kao i radovi u Herpaly i Csoszhalom-u184 pokazali su da je teško izdvojiti tzv. »klasičnu« od ostalih faza i da se jedino rešenje nalazi u praćenju interne evolucije regionalnih grupa kako bi se utvrdio eventualni hronološki prioritet pojave potiske grupe u odnosu na poznoneolitska naselja tipa Herpaly i Csoszhalom. Teškoće su nastale prvenstveno zbog toga što ne postoje stratigrafski izdvojeni horizonti kroz koje bi mogla da se prati evolucija iz Sakalhat-Lebe faze preko potiske u grupu Herpaly— Csoszhalom (Herpalj— Česhalom).185 Formiranje tell-oidnih naselja, u osnovi mono ili bikulturnog sadržaja, na širokom prostoru istočnog i zapadnog Alfold-a i severoistočne Vojvodine omogućilo je da se sakupi veći broj elemenata na raznim tačkama širenja potiske i Herpalj— Česhalom kulturnih grupa. Ovo je uslovilo da se više insistira na razlikama između Potisja, matičnog područja potiske grupe, i istočnih oblasti Mađarske— izvorišta kompleksa bojene keramike tipa Herpalj— Česhalom.186 Iako je prihvatljiva mogućnost hronološkog i šireg kulturnog jedinstva Tisa— Herpalj— Česhalom grupa, izgleda da formiranje potiske grupe počinje nešto ranije, znači u vreme prelaska iz Vinča B2 u Vinča C fazu i da tek u vreme pune vinčansko-pločničke faze može da se govori o vremenskoj sinhronizaciji i kulturnom jedinstvu zapadnih i istočnih delova Alfdld-a.187 Za proučavanje poznog neolita u severoistočnim delovima Jugoslavije značajno je formiranje potiske grupe. (T. V II). Dosadašnja ispitivanja u Vojvodini su pokazala da potiska grupa u celini zahvata kasni neolit a da su uticaji Herpalj— Česhalom grupa toliko neprimetni da se na ovom stepenu istraživanja mogu zanemariti. Tek u vreme prelaznih faza pozni neolit— rani neolit, kada se prekida život na potiskim naseljima, podižu se staništa u kojima se javlja keramika ukrašena plastičnim nalepcima, tradicija kulturnog nasleđa lokalnih grupa tipa Herpalj— Česhalom— Gorža (Gorzsa). Rasprostiranje Potiska grupa zahvata u celini teritoriju genetskog prethodnika — Sakalhat-Lebe faze. Jedino na severu i jugu matične granice se primetno razlikuju od ranije utvrđenih. Protežući se uz levu obalu Tise, zahvata priobalno područje sve do gornjeg toka, dosežući okolinu Munkačeva na krajnjoj severoistočnoj tački karpatske kotline.188 Na jugu se integralna teritorija spušta sve do prostora južno od Galacke (Borđoš), leve pritoke Tise.189 Uzan priobalni koridor, koji još uvek pripada potiskoj grupi, formirao se nešto južnije od Galacke u donjem toku Jegričke. Otkriće potiskog naselja zapadno od Tise, inače retka pojava duž cele desne obale ove dugačke reke, pokazuje da se naselja potiske grupe mogu očekivati i na drugim mestima nedovoljno ispitane istočne Bačke (T. V II).190 Iskopavanja u Aszod-u, lenđelskom naselju na oko 45 km severoistočno od Budimpešte, pokazala se da ona staništa

koja leže u međurečju Dunava i Tise ulaze u zonu mešanja lenđelskog i potiskog kulturnog uticaja.191 Pošto je to prostor koji tek treba da se ispita, kako u Mađarskoj tako i u Jugoslaviji, buduća iskopavanja će pokazati gde se zapravo nalazi područje dodirivanja poznoneolitskih kulturnih grupa istočne i zapadnopanonske zone. Istočna granica se takođe teško utvrđuje. Trorečje Tisa— Moriš— Kereš je matični region potiske grupe koju okružuje pojas formiranja naselja bojene keramike tipa Herpalj— Česhalom.'1U jugoistočnoj Panoniji se istočne granice potiske grupe nalaze najverovatnije u rumunskom Banatu, sudeći po nalazima iz Cenad-a, Be§enova i Par^a-e.193 Potiska grupa u Vojvodini razvija se uglavnom na prostoru severno od Galacke. Zahvaljujući nalazima iz Srpskog Krstura (Bajir I) (T. X X X V II, 22), Crne Bare, Čoke, Novog Kneževca (Kamara humka), Matejskog Broda— mlađi stambeni horizonti, u Žabalj-Nove njive (T. X X X V II, 9), može se izdvojiti horizont koji zahvata »klasičnu« potisku grupu (T. X). Mada se na ovom mestu ovaj period jedinstveno obuhvata, import vinčanskog posuđa u Potisju i nalazi potiske keramike na teritoriji širenja vinčanske grupe dozvoljavaju da se izdvoje dve faze. Starijoj etapi mogu se pripisati naselja tipa Hodmez6vasarhely-Kokenydomb, Lebo-Alsohalom [(Alšohalom) (jama 12, 10)],194 delovi naselja Kiss-Tanyaban kod Kopancs-a i Bodrogkeresztur— Kutyasor,195 kojima odgovara materijal iz vojvođanskih naselja iz Čoke, Srpski Krstur (Bajir 1, stariji horizont). To su staništa u kojima se oseća jaka tradicija pozne vinčansko-tordoške faze, ali koja pokazuju samostalni razvoj bez prisustva protopotiskih elemenata. Vremenski ona pripadaju početku vinčansko-pločničke faze. U sledećem periodu, kada na mnogim naseljima u Alfold-u dolazi do pojačanog mešanja potiskog i Herpalj-Česhalom kulturnog uticaja, kao na primer u Kenezlo (Kenezlo),196 H6dmezovasarhely-Gorzsa,197 Zsaka (Žaka),198 i formiranja finalne faze poznog neolita tzv. Lebe varijante,199 u pojedinim vojvođanskim potiskim naseljima završava se život. Ovom vremenu odgovaralo bi naselje na Matejskom Brodu, Srpski Krstur (Bajir I, mlađi horizont), Kamara humka kod Novog Kneževca, možda sloj iznad jama (5b) u Crnoj Bari i horizont kuća u Žablju. Radi se o vremenu kada poznoneolitske zajednice u Alfold-u dostižu krajnju etapu sazrevanja u mirnoj, internoj evoluciji. Podižu se naselja u kojima se odvija intenzivan život, izrađuje se monumentalna jedinstvena plastika. U Potisju se pravi keramika u precizno razrađenom duboreznom motivu a u kućama na istočnim granicama neolitski lončari boje svoje posude belim, crnim i crvenim trakama. Život se odvija u staništima čiji se stanovnici bave zemljoradnjom, stočarstvom i ribolovom, ali gde lov na divlje životinje igra značajnu ulogu.200 Stanovanje U arhitekturi i sahranjivanju nema razlike u obe etape geneze potiske grupe. Zbog toga se tretiraju jedinstveno kao karakteristike cele grupe. O načinu izgradnje kuća i izgledu potiskih naselja u Vojvodini može se naslutiti na osnovu ispitanih objekata sa Matejskog Broda i ruševina kuća kod Žablja. Sudeći prema istraživanjima kod Novog Bečeja, potiska naselja u Vojvodini podižu se na isti način kao i u Mađarskoj, na uzdignutim mestima blizu vode. Kuće su relativno male, dimenzije 8 x 5 sa krovom na dve vode. Ostaci zidova i podova pokazuju da se oblice i talpe oblepIjuju ilovačom i koriste kao osnovni materijal za izgradnju kuća.201 Pitanje konstrukcije ovih objekata je otvoreno. Dok se na potiskim

91

naseljima u Szegvar-Tuzkoves-u,202 Kokenydomb-u2M i Lebohalom-u204 pojavljuju kuće-kolibe sa oštro zakošenim dvoslivnim krovom koji direktno naleže ili delimično ulazi u nivelacionu površinu, ostaje da se dokaže da li su kuće na Matejskom Brodu građene na sličan način kao u mađarskom Potisju. Značajno je da su kuće sa krovom na dve vode i vertikalnim zidom izrazito retke.20’ Pošto u do sada ispitanim objektima nisu otkriveni tragovi rovova ili jama u koje su stavljeni potporni ili noseći stubovi zidnih vertikalnih površina kao u naseljima vinčanske grupe, izgleda da su kuće-kolibe na Matejskom Brodu, po svoj prilici, varijanta masivnih objekata kod kojih bi zidna površina direktno nalegala na zemljište bez »Fundamentgrabchen« (rovovi za temelje) i jama za stubove.206 Na Matejskom Brodu otkriveno je do sada 11 kuća. Neke od njih podignute su u protopotiskoj fazi (kuća II, V II i X). Na osnovu importa vinčansko-pločničkog posuđa, nađenog na podu kuće IV, mogao bi se mlađi stambeni horizont potiskog naselja kod Novog Bečeja datovati u razvijenu vinčansko-pločničku (C) fazu, u vreme kada se u Vinči formiraju slojevi na cca 5,4 m.207 U Žablju se takođe pretpostavlja postojanje naselja, na osnovu razbacanih delova kućnog lepa na površini i u humusnom sloju zajedno sa tipičnim fragmentima potiske grupe. Datovanje ovog naselja oslanja se na nalaze iz starijeg građevinskog horizonta, koji pripada kraju vinčansko-tordoške faze.208 Sa ostalih nalazišta potiske grupe nedostaju nam precizni podaci o obliku i načinu građenja kuća. Pored tipoloških razlika u keramikografiji, način podizanja naseIja predstavlja osnovnu lokalnu diferencijaciju između potiskih naselja i onih koja se podižu na istočnim granicama Mađarske. Dok se u Potisju javljaju staništa tzv. »otvorenog tipa«, Herpalj naselja se nalaze u prirodno zaštićenim područjima. Razlozi traženja bezbednijih utočišta leže u činjenici da se život na naseljima Herpalj grupe gasi pod pritiskom formiranja prototisapolgar horizonta. Sahranjivanje

92

U Vojvodini nisu otkriveni grobovi potiske grupe. Možda skelet u zgrčenom položaju sa Matejskog Broda pripada potiskom naselju.209 Neki od kostura u hoker položaju iz Čoke i Srpskog Krstura verovatno pripadaju neolitu ili srednjem eneolitu.210 Zahvaljujući otkrićima iz Mađarske doznaje se da stanovnici poznoneolitskih naselja u Alfold-u počinju da sahranjuju mrtve na određenom mestu unutar naselja. Tako, na primer, skeleti orijentacije I— Z iz Lebo A i B, Kopancs-Kokenydomb itd. verovatno pripadaju neolitskom naselju.211 Ponekad se grabovi orijentišu u redove kao u Csoszhalom-u.212 Možda se već pri sahranjivanju na Lebo B počinje da vodi računa o razlikama u polovima, tako da se muškarac stavlja na desnu a žena na levu bočnu stranu.213 Ovo izdvajanje dolazi do izražaja tek na nekropolama Tisapolgar perioda. U grobovima se ponekad nalaze pridarci posuda, nakit od kostiju, osteološki ostaci itd. kao što je to običaj i na drugim nekropolama ovog vremena u Podunavlju.214 Zahvaljujući predmetima iz grobova konstatuje se rana upotreba metala u Panonskoj niziji. Mada se još uvek ne radi o početku metalizacije karpatske kotline, otkriće bakarnih zrna ogrlice u nekropoli u Tape-Lebo i u Boian I fazi u Cernica nekropoli pokazuje da već u tzv. srednjem neolitu i na kraju neolita počinje sporadično korišćenje bakarnog nakita.215 Značajan prilog ovom zaključku predstavljaju otkrića bakarnih perli iz vinčansko-pločničkog (C) stratuma sa Gomolava Ib stambenog horizonta.216

F i g u r i n e — kult Terakote potiske grupe Vojvodine dopunjuju i obogaćuju novim elementima svojevrsnu figuralnu plastiku poznog neolita istočne Mađarske. Pre svega pada u oči da sa područja širenja potiske i Herpalj— Česhalom grupa potiče vrlo malo figurina, antropomorfnog posuđa i objekata sa apliciranim antropomorfnim i zoomorfnim predstavama. Retki nalazi onemogućavaju bilo kakvu finiju periodizaciju figuralne plastike a samim tim i njeno povezivanje sa evolucijom poznog neolita istočno od Tise. Zbog toga svako otkriće predstavlja zagonetku za sebe, tim pre što pada u oči izvesna stilska razlika između tzv. pune plastike, antropomorfnog posuđa i apliciranih ljudskih figura. Sedeća statueta sa sudom u ruci iz Novog Bečeja ulazi u onu grupu retkih neolitskih predstava uopšte koja može da posluži kao argument uticaja ili jedinstva panonskog agrarnog kulta sa mediteranskim zemljoradničkim verovanjima. (V. 34). Ona nije tipičan predstavnik plastike potiske grupe. Siže novobečejske figurine je vrlo značajan jer ukazuje na sličnost zemljoradničkih kultnih statueta bilo da se radi o Iranu, Panoniji ili centralnoj Evropi.217 Nesumnjivo da idoloplastika potiske grupe upućuje na razmišljanja o tome da krajem neolita u Panonskoj niziji sve više dolazi do izražaja uloga muškog božanstva kao ravnopravnog partnera u kultu zemljoradnje. Najbolji dokaz za ovu hipotezu predstavlja poznata sedeća muška »figura sa srpom« iz Tuzkoves-a.218 Njena pojava i uloga može delimično da se objasni promenama koje se ispoljavaju u neolitskim zajednicama jugoistočne Panonije i centralnog Balkana — neposredno pre početka prelaska u eneolitski period. To je vreme formiranja vinčansko-pločničke faze kada i u vinčanskoj grupi počinje češća izrada figurina sa muškim atributima. Statueta iz Žablja je nov prilog upoznavanju plastike potiske grupe (Sl. 66). Ona pokazuje stilske promene. Razbija se zaobljena »blok šema« protopotiske faze i prihvata se varijanta pljosnatog »blok« manira gde urezivanje detalja lica postaje jedan od osnovnih atributa. »Venere I i I I « iz Kokenydomb-a su antropomorfne posude.219 One na posredan način mogu da posluže kao dopuna za sinhronizaciju potiske i vinčanske grupe. U oba slučaja se radi o »figurama na prestolu« koje se u Vinči javljaju od pozne vinčansko-tordoške faze. Dve antropomorfne posude na naglašenoj stopi iz Szegvar— Tuzkoves-a220 zaokružuju analizu plastike potiske grupe, čija zajednička stilska baza oscilira od realističkog naglašavanja »božanstva sa srpom« iz Szegvar— Tuzkoves-a do sintetizovane šematizacije pune plastike statuete iz Novog Bečeja.

Tisa— Herpalj— Ćeshalom Na kraju poznog neolita počinju u Alfold-u da se izdvajaju dve zone jedinstvenog kulturnog kompleksa. Na južnom području širenja potiske grupe Mađarske podižu se naselja tipa Gorža sa stambenim horizontima Lebe— Alšohalom— poznoneolitski sloj i Lebe— Felšehalom— nekropola, u kojima se često nalazi bojena keramika Herpalj tipa.221 Ovde je potiska komponenta i dalje prisutna, ali više ne predstavlja vodeći manir ukrašavanja. Počinju da se izrađuju plastični nalepci na posuđu koji postaju karakteristični manir ukrašavanja na kraju neolita u istočnoj Mađarskoj. Istovremeno raste uloga keramičke industrije severnih (Csoszhalom) i severoistočnih (Herpaly) krajeva Alfold-a u Potisju. U isto vreme na pojedinim naseljima pozne lenđelske grupe (Aszod) meša se uticaj Tisa— Herpalj— Česhalom poznoneolitskog sa transda-

nubijskim horizontom. To je period kada se u istočnoj Slovačkoj formiraju naselja Tisapolgar-Česhalom— Oborin a u zapadnoj traje Pečenady faza lenđelske grupe, koju karakteriše keramika sa crvenom osnovom i belim pastoznim slikanjem.222 U istočnoj Vojvodini, poslednje faze neolita prate se kroz produženu evoluciju potiske grupe. Dobija se utisak, na osnovu raspoloživih činjenica, da je Herpalj-Česhalom komponenta sa slikanom keramikom u Vojvodini jedva prisutna i da se život na potiskim naseljima u severnom Banatu i udaljenim tačkama u donjem toku Jegričke odvija bez uticaja sa severa i severoistoka Alfold-a. Zbog toga je prihvatljiva pretpostavka da u severoistočnim delovima Vojvodine potiska naselja traju do formiranja prototisapolgar horizonta, čije se osnovne tipološko-hronološke karakteristike naziru u najmlađim horizontima, bez bojene keramike u Herpaly, Zsaka-Vardomb, i grobovima Tape-Lebo A naselja.223 Bilo bi pogrešno da se generalno prihvati hronološka razlika završetka života na Herpalj i potiskim naseljima.224 Import potiskog posuđa u Vinči do 4,1 m i u Bapskoj — horizont E, upravo odgovara periodu mešanja potiskih i Herpalj-Česhalom komponente u Mađarskoj, odnosno kraju mlađeg neolita Alfolda, i početku formiranja »neolitskog humusa« na Gomolavi.225 Završnoj fazi kraja potiske grupe mogli bi na osnovu tipološke analize publikovanih keramičkih tipova da pripadaju nalazi iz »Kamara humke« koji, pored toga što ukazuju na mogućnost importa iz ranih vinčansko-pločničkih naselja, pripadaju razvijenoj etapi potiske grupe.226 U »B ajir I« pored protopotiskih analiza moguće je izdvojiti »klasični« potiski horizont (Sl. 62).211 Na »Matejskom Brodu« inventar kuće IV pokazuje na vremensko povezivanje sa ranom vinčansko-pločničkom fazom.228 U Žablju se fragmenti potiske keramike nalaze među ruševinama kuća iz istog perioda formirajući stambeni horizont koji dopire do kraja rane vinčansko-pločničke faze (Sl. 56, 61).229 Budući da se potiska keramika našla na nizu lokaliteta u stratigrafski-kulturno fiksiranim horizontima sa drugim kulturnim grupama poznog neolita Panonske nizije, njen kraj može da se sinhronizuje u okviru paralela: prelaz iz rane u razvijenu vinčansko-pločničku fazu (C— D l)— početak sopotsko-lenđelske I I faze— kraj Herpalj— Česhalom horizonta sa slikanom keramikom— Lenđel— kraj Pečenadi faze zapadne Slovačke— Oborin faza istočne Slovačke— početak poznog Lenđela Transdanubije. U sledećem periodu počinju dinamične promene u Panonskoj niziji. Formira se horizont u čijem konstituisanju učestvuju lokalne poznoneolitske zajednice Transdanubije— Alfold-a i jugoslovenskog Podunavlja. Istovremeno na pojedinim tačkama u međurečju Dunava i Save gasi se život na kasnim vinčansko-pločničkim i sopotsko-lenđelskim naseljima. Formira se prototisapolgar horizont koji će ubrzo da objedini široka prostranstva istočne Mađarske i Vojvodine u okviru Tisapolgar i Bodrogkerestur grupa. Pitanje završetka života na potiskim naseljima je skopčano sa problemom prihvatanja tzv. niske i visoke hronologije. Mada postoje vrlo ubedljivi razlozi kada se govori o vezama vinčanske grupe i njoj sinhronih pojava u mlađem neolitu Tesalije, ostaju, otvorena pitanja povezivanja poznoneolitskih kultura balkansko-panonskog prostora.230 S obzirom da su utvrđene dobre stratigrafsko-kulturne veze vinčanske i potiske grupe kao i hronološki kontinuitet od početka starijeg neolita, vreme trajanja potiske grupe može se uokviriti između 3900. i cca 3550. g.p.n.e. (T. X V III).

94

SOPOTSKO-LENĐELSKA GRUPA U Vojvodini su još uvek oskudni podaci o rasprostiranju sopotsko-lenđelske i zengevarkonj lenđelske grupe.231 Zahvaljujući rezultatima do kojih se došlo u Mađarskoj i Čehoslovačkoj, utvrđene su osnovne karakteristike, evolucione faze, lokalne osobenosti i hronološki položaj lenđelske grupe u odnosu na istovremene kulture na panonsko-balkanskom i srednjoevropskom prostoru.212 Naziv tzv. »klasične« varijante u Panoniji najbolje reprezentuje Zengevarkonj tip, koji se za sada retko nalazi u Vojvodini.233 Još uvek nisu proučena naselja koja po kulturnom sadržaju odgovaraju staništima istog perioda u Transdanubiji. Treba takođe napomenuti da formiranje lenđelske grupe ne predstavlja ujedno početak poznog neolita na širem prostoru ušća Drave u Dunav. Mlađi neolit istočne Slavonije i zapadne Vojvodine prolazi alternativno kroz dve evolucione faze. Stariju, koja pripada ranoj etapi sopotsko-lenđelske grupe, i mlađu, koja se prati evolucijom poznog stepena sopotsko-lenđelske grupe i u okviru širenja »klasičnih« Ienđelskih uticaja iz Transdanubije (T. X V III). Genetske

osnove

s o p o t s k o -1 e n đ e 1s k e g r u p e

Na formiranje mlađeg neolita u zapadnom Sremu i međurečju Drave i Dunava uticale su druge komponente nego što je to bio slučaj sa genezom vinčanske i potiske grupe. Intenzivna ispitivanja neolitskih kultura u Slavoniji, manja iskopavanja u severozapadnoj Hrvatskoj, nalazi sa priobalnog savskog područja iz severne Bosne omogućili su da se izdvoji heterogen kompleks koji u svom sadržaju obuhvata elemente starčevačke i vinčanske grupe i kompleksa linearne keramike, što je uslovilo da se izdvoji horizont specifičnih kulturnih manifestacija.234 U matičnom području razvija se autonomna sopotsko-lenđelska grupa, koja u Transdanubiji postaje jedna od komponenata lenđelske grupe. Problem tačne kulturne determinacije formiranja mlađeg neolita u zapadnoj Vojvodini delimično je povezan sa geografskim položajem centralnih delova južnih oboda Panonske nizije (T. V II). Poznato je da ovaj prostor predstavlja idealnu zonu praćenja sažimanja kulturnih kretanja iz centralnog Balkana u karpatsku kotlinu i u suprotnom pravcu. Zbog toga je teško pronaći adekvatni termin kojim bi se obuhvatile sve komponente mlađeg neolita međurečja Save i Drave.235 S obzirom na rezultate ispitivanja S. Dimitrijevića, naziv sopotsko-lenđelska kulturna grupa mogao bi na dosadašnjem stepenu istraživanja najadekvatnije da zaokruži bitne kulturno-stratigrafske karakteristike razvoja mlađeg neolita istočne Slavonije i jugozapadne Vojvodine.236 Istraživanja poslednjih godina u Sremu i jugozapadnoj Bačkoj pokazuju da se u ovom delu Vojvodine u mlađem neolitu formiraju staništa sopotsko-lenđelske (T. V II) grupe.237 Postoje indicije da pojedine delove severozapadne Bačke zahvata ekspanzija Zengevarkonj tipa lenđelske grupe (T. X I). Ova konstatacija još uvek nije dovoljna da bi se dobio tačan uvid u tok evolucije i međusobne veze sopotsko-lenđelske i zengevarkonj-lenđelske grupe u Vojvodini. Najnoviji uspeh u izdvajanju predlenđelskog horizonta u Transdanubiji poslužio je N. Kalicz-u da predloži usvajanje termina Sopot-Bičke kultura, čime se široki prostor međurečja Save i Drave, ušća Drave u Dunav i istočni delovi Transdanubije objedinjuju u jedinstvenu, u horizontalnom smislu, kulturnu celinu (T. X IV ).238 Zahvaljujući detaljnom proučavanju keramičke industrije iz Bics-

95

ke-Galagonyas (Galagonjaš) postaje potpuno prihvatljivo da se mlađi neolit i početak eneolita slavonsko-zapadnovojvođanskog prostora i istočnih delova Transdanubije podeli u dve osnovne etape evolucije. Starija obuhvata početak u okviru sopotsko-lenđelske IA— B faze i širenje kroz sopotsko-lenđelsku I I fazu (Sopot— Bičke kultura). Mlađa se teritorijalno i kulturno izdvaja u dve zone: južna, gde dalje preovlađuje sopotsko-Ienđelska komponenta i severna, gde se život nastavlja u poznoeneolitskim— ranoneolitskim naseljima, najverovatnije pod uticajem zengevarkonj-lenđelske varijante. Granice sopotsko-lenđelske grupe

96

Još uvek je teško uokviriti rasprostiranje sopotsko-lenđelske grupe u Vojvodini. Problem je utoliko komplikovaniji što granice rasprostiranja nisu ustaljene. One su prevashodno zavisile od neujednačenih etno-kulturnih odnosa sa susednim grupama, u prvom redu vinčanskom. Pored toga, međuprostori Save i južnih padina Fruške gore, a pogotovo zapadni Srem, nisu sistematski iskopavani tako da još uvek postoje »prazne površine« preko kojih je mogla da se proteže granica sopotsko-lenđelske grupe. Postoji dovoljan broj podataka za pretpostavku da se istočna granica sopotsko-lenđelske grupe, u određenoj fazi razvoja, nalazi u Sremu. Mada je prihvatljivo mišljenje da se primarna granica širenja ka istoku nazire na liniji Ilok— Sremska Rača, teško je poverovati da se u sledećoj etapi evolucije i procvata ona frontalno pomera zapadnije, tim pre što se keramički oblici karakteristični za fazu I I i I I I nalaze istočno od predložene granice Sremska Rača— Šid— Vukovar.239 Uzimajući kao jedno od merila širenja ili kulturnih uticaja nalaze u Hrtkovcima i Laćarku, sa svim nužnim merama opreznosti u donošenju definitivnih zaključaka, može se pretpostaviti maksimalna teritorija rasprostiranja. Ona se prati od krajnje jugoistočne tačke kod Hrtkovaca, preko Sremske Mitrovice i Laćarka ka severoistoku u nedefinisanoj liniji do Sota.2J0 Ne treba ispustiti iz vida da se krajnja severoistočna tačka možda naslućuje u jugozapadnoj Bačkoj u donjem toku Mostonge kod Bača, tako da bi se granice sopotsko-Ienđelske grupe nalazile znatno dalje od dosadašnjih (T. V II, X I). Jedan od razloga što se ne nazire kraj traženja linija dodirivanja vinčanske i sopotsko-lenđelske grupe leži u teškoći utvrđivanja jedinstvenih kriterijuma o njihovim međusobnim odnosima. Mada je jasno da vinčanski uticaj raste u sopotsko-lenđelskoj fazi II, ne treba zanemariti činjenicu da u sledećoj etapi dolazi do suprotnih tendencija i da se unutar »jedinstvene teritorije« vinčanske grupe na Gomolavi prekida život u naselju na prelazu iz razvijene vinčansko-pločničke (D l) u poznu vinčansko-pločničku (D2) fazu!241 Kada otpočnu sistematska iskopavanja na širokom prostoru istočno od Dunava (Baranja) i severno od Save (Srem), moći će se sa većom preciznošću tražiti zone dodirivanja dveju grupa. Za sada je jedino pouzdano da se u okolini Šimanovaca, Klenka i Jarka nalaze tragovi boravka najverovatnije, predstavnika, vinčansko-pločničke faze.242 Bio bi zanimljiv pokušaj praćenje zapadnih granica sopotsko-Ienđelske grupe izvan klasično utvrđenih okvira. Svakako da se inicijalna teritorija nalazi južno od ušća Drave u Dunav, ali postoje svi preduslovi da se u vreme sopotsko-lenđelske I I faze formirao jedinstveni kulturni horizont kada zapadna granica dopire uzvodno Dunavom do Bicske u okviru jedinstvene Sopot— Bičke kulturne grupe. Pomeranja su nastala u vreme snažnog vinčanskog uticaja i mogu da se prate istovremeno sa širenjem severne granice, koja se uspostavlja privremeno u okviru koridora u istočnoj Transdanubiji [Hidas (Hidaš) i Izmeny (Izm en j)].243

Utvrđivanje severnog pojasa rasprostiranja sopotsko-lenđelske grupe dobija šire značenje jer se ujedno prikupljaju novi elementi za diskusiju o broju genetskih prethodnika ili, preciznije rečeno, omogućava se izdvajanje onih faktora koji su uticali na uobličavanje sopotsko-lenđelske grupe na početku IA— B faze. Zahvaljujući nalazima iz Budiščine, Malog Korenova, Tomašice i Drljanovca, koji se, uz to, nalaze na zapadnoj granici sopotsko-Ienđelske grupe, otkrivena je jedna od komponenata (trakasto-Iinearna) nastanka poznoneolitske kulturne grupe na krajnjem jugozapadnom delu balkansko-anadolskog kompleksa mlađeg neolita.244 Globalna sinhronizacija početka linearne keramike tipa Malo Korenovo sa keramičkim nalazima na slovačko-moravskom prostoru, koji pripadaju prelazu iz rane u poznu fazu linearne keramike (IB — II), mogla bi se posle otkrića u Transdanubiji, naročito u Komitat Fejer, Tolna i Baranya (Baranja) i nalaza u Bina (severozapadna Slovačka) preciznije utvrditi u okviru paralelisanja Malo Korenovo— najstariji horizont u Bicske— naselje u Biha— razvijena faza starije linearne keramike— početak Starčevo I I I (T. X V III).245 U severozapadnoj Hrvatskoj do sada nisu otkriveni elementi dekoracije tipični za mlađu fazu linearno-trakaste keramike tipa »muzičkih nota« (Notenkopf) kao i naselja tipa Želiezovce. Zbog toga je prihvatljivo da se u staništima varijante Malo Korenovo nastavlja nesmetano život posle formiranja sopotsko-lenđelske faze IA uporedo sa razvojem tzv. srednjoneolitskih zajednica u Panoniji.246 Ornamentalni dekor u kome se naziru koncepcije pokrivanja površine posuda iz kompleksa srednjeg i parcijalno mlađeg perioda linearno-trakastih kultura u jugozapadnoj Slovačkoj i Transdanubiji ukazuje na tipološku i hronološku istovremenost sa razvojem mlađe faze linearne keramike Alfold-a, koja se završava u protopotiskom horizontu bez obzira na to što oblici posuda zadržavaju u većini slučajeva jednostavne poznostarčevačke i ranovinčansko-tordoške profilacije.247 Znači, da se u vreme formiranja Sakalhat-Lebe naselja u Potisju dešavaju značajne promene u Panonskoj niziji. U južnim i jugoistočnim perifernim oblastima stabilizuje se vinčanska grupa, predstavnik balkansko-anadolskog kompleksa, a na njenim severnim, severozapadnim i zapadnim graničnim područjima formiraju se kulturne grupe u kojima sa različitim procentima i odnosima učestvuju trakasto-linearne zajednice, predstavnik balkanskog kulturnog talasa i autohtoni Starčevo— Kereš supstrat. Utvrđivanje severne i zapadne granice sopotsko-lenđelske grupe u etapi formiranja pokazuje da se inovacije duboreznog ukrašavanja možda preuzimaju iz naselja sa trakasto-linearnom keramikom severozapadne Hrvatske.248 Veze

Dalmacije,

Bosne

i Panonske

nizije

Zatvaranje južne linije širenja povezano je sa traženjem onih geografski prikladnih prostora preko kojih su mogle da se prate veze Dalmacije i Panonske nizije. Na osnovu rezultata iskopavanja u Obrima249 najbolje se uočava značaj centralnobosanskog područja kao posrednika između zapadnog Mediterana i Panonije, kao i stvaralački doprinos stanovnika srednjeg toka reke Bosne u formiranju poznoneolitskih kultura na centralnom Balkanu. A. Benac sa punim pravom, na osnovu analize keramičkih oblika i tehnike ukrašavanja u Obrima II, ukazuje na uticaj lenđelskog područja na genezu butmirske grupe.250 Izdvajanja primarnih i sekundarnih komponenata formiranja butmirske grupe pokazala su da treba računati sa izvesnim linearno-trakastim uticajem na kakanjsku grupu — genetskog prethodnika mlađeg neolita u dolini reke Bosne.251 Simptomatično je da se već od najranijih stambenih horizonata (faza I) u Obrima I I javlja lenđeloidna bojena kera-

97

mika i ona koja podseća na Lužianky grupu jugozapadne Slovačke, čime se zapravo ukazuje na najranije kulturne veze sa panonsko-slovačkim prostorom. Kontakti se ostvaruju tek u predlenđelskim — ranolenđelskim horizontima (pozno Želiezovce— početak Lužianky grupa) koji odgovaraju razvoju sopotsko-lenđelske IB faze u istočnoj Slavoniji.252 Sinhronističke veze sa Panonskom nizijoin iniciraju samo neke od elemenata dodira. Zbog toga je teško za sada dokazati tezu nekih autora da »anadolski talas« u okviru Danilo grupe bitno utiče na formiranje sopotsko-lenđelske grupe i lenđelskog kompleksa uopšte, bez obzira na to što su evidentni uticaji zapadnog Mediterana na formiranje kakanjske grupe — primarne komponente geneze poznog neolita centralne Bosne.235 Ostaje otvoreno pitanje da li je predbutmirski stratum u dolini Bosne ubrzao razvoj neolita u međurečju Save i Drave i u Transdanubiji, kao što je još uvek teško razlučiti oblike uticaja trakasto-linearnih kultura na formiranje srednjeg neolita centralne Bosne. U svakom slučaju, linearno ukrašavanje posuđa poznato je već u vreme podizanja najranijih butmirskih naselja tipa Obre II. Za sada ostaje kao izolovan događaj činjenica da se jedino na Donjem Klakaru u srednjobosanskom Posavlju nalaze tragovi naseljavanja predstavnika sopotsko-lenđelske II faze.254 Rezultati budućih istraživanja dokazaće da li su ranoneolitske zajednice međurečja Save i Drave dolazile u dodir sa stanovnicima centralne Bosne na isti način na koji su se ostvarivale veze Dalmacije, dolinom Neretve, sa naseljima kakanjske grupe.255 Na vojvođanskom prostoru za sada postoji vrlo malo podataka o genezi sopotsko-lenđelske grupe. Izuzev keramičkih nalaza i oskudnih ostataka arhitekture, na današnjem stepenu istraživanja ne postoje mogućnosti za širu interpretaciju oblika materijalne i duhovne kulture ove grupe, koja je relativno dobro proučena na osnovu iskopavanja u centralnim i zapadnim delovima Slavonije.256 Zaključci do kojih se došlo uklapanjem vojvođanskih predmeta u pojedine faze razvoja sopotsko-lenđelske grupe oslanjaju se na tipološke analogije. Tek predstoje preciznija povezivanja stambenih horizonata, naselja ili grupa nalaza iz Srema i Bačke sa postojećom evolucionom šemom poznoneolitskih naselja na širem prostoru jugozapadno od ušća Drave u Dunav i između Drave i Save. Stanovanje i sahranjivanje Način stanovanja, biranja mesta, vrste i oblici stambenih objekata kao i tehnika njihovog podizanja ispitani su izvan teritorije Vojvodine. Nadzemne kuće podižu se već u Sopot— Lenđel IA fazi (Klokočevik) a kasnije se grade pravougaoni i apsidalni objekti.27 Oskudni su podaci o načinu sahranjivanja u sopotsko-lenđelskoj fazi. Za sada nisu pronađene nekropole ili grobovi sem jednog zgrčenca na osnovu kojeg se jedino nagoveštava vrsta inhumacije.258 Na osnovu ispitivanja nekropole u Nitri (jugozapadna Slovačka), sa prelaza iz mlađe faze linearne keramike u Želiezovce grupu, i delova groblja predlenđelske faze u Bicske i rane lenđelske etape u Aszod-u kao i njene pozne faze u Zengovarkony (Transdanubija), može se naslutiti kako su mrtvi sahranjivani u zapadnom Sremu i istočnoj Slavoniji.259 Formiranje sopotsko-lenđelske grupe Pokazalo se da tragove formiranja sopotsko-lenđelske grupe treba tražiti na onom području koje se nalazi na krajnjoj zapadnoj granici dopiranja starčevačke grupe, na naseljima poslednje faze

razvoja starijeg neolita (Starčevo I I I ili spiraloid B), koja još uvek traju u vreme formiranja vinčansko-tordoške faze.2t0 Na teritoriji Vojvodine za sada ne postoje podaci o početnoj Sopot— Lenđel IA fazi. Međutim, teoretski, proces izdvajanja sopotsko-lenđelske grupe, koji je u okončanoj verziji konstatovan u horizontima A i B u Klokočeviku, mogao bi da se pretpostavi i na deiu zapadnog Srema gde se javlja vakuum između kraja poznostarčevačke faze i dolaska vinčanskih predstavnika u okviru vinčansko-tordoške B2 faze (Obrež-Baštine).261 S. Dimitrijević je najbolje osetio problem izdvajanja početka sopotsko-lenđelske grupe kada je ukazao na potrebu popunjavanja praznine između tzv. Starčevo final faze i, po njegovom mišljenju, »razvijene Sopot— Lenđel IA faze«.262 Ova konstatacija pruža mogućnost da se u zapadnom Sremu, na primer, dolinom Save do Obreža može pretpostaviti potencijalni prostor transformacije u ranu sopotsko-lenđelsku IA fazu.

Faza konsolidacije — veze sa vinčanskom grupom Ako za etapu formiranja ne postoje podaci, sledeći stepen koji predstavlja početak konsolidacije utiče na život u neolitskim naseljima Srema i jugozapadne Bačke. Nalazi iz Sremske Mitrovice sa lokaliteta »K alvarija«, iz sloja za koji može da se pretpostavi da se razvijao na granici vinčansko-tordoške u vinčansko-pločničku fazu, sadrže vrste keramičkih oblika i tehnika gde preovlađuju fragmenti u grupi fine keramike smeđe-mrko zaglačane površine i jednostavnih bikoničnih formi.263 Analogije se nalaze, pored ostalog, u sopotsko-lenđelskoj IB fazi u Otoku (horizont B) i u fazi II (Vinkovci-Ervenica).264 Posebnu pažnju privlači posuda sa cilindričnim vratom koja pripada tipu dubljeg bikoničnog lonca (V. 36) koji se prvi put javlja u Otoku faza IB i u nešto evoluiranom obliku na kraju faze I I u gornjem delu sloja I u Vinkovcima— Sopot, mada se ovaj oblik prati preko trakasto-linearnih zajednica u Slovačkoj do starije faze lenđelske grupe.265 Ovo bi bio elemenat pomoću kojeg se horizont na »K alvariji« može datovati od kraja sopotsko-lenđelske faze IB do početka sopotsko-lenđelske faze II, odnosno na prelazni period iz vinčansko-tordoške u početak vinčansko-pločničke faze. Datovanje ovog dela praistorijskog naselja u Sremskoj Mitrovici može se prihvatiti ako se uzme u obzir da sopotsko-lenđelska grupa u fazi IB vrši snažan uticaj na zapadnosremski prostor u vreme kada vinčanska grupa počinje da se stabilizuje u »donjem« Sremu. Zbog toga ne bi trebalo da iznenađuje ako se pokaže da je teritorija između Sremske Mitrovice i Šida zona u kojoj su mogla istovremeno da se podižu sopotsko-lenđelska naselja IB — do početka II faze i najranija vinčanska staništa (Vinča B2 faza), kao, na primer, najstariji horizont vinčanske grupe kod Hrtkovaca (Gomolava Ia).266 Lokalitet »Kalvarija« u Sremskoj Mitrovici značajan je prilog tezi da se sopotsko-lenđelska grupa u fazi IB (stabilizacija) širi dolinom Save zahvatajući prostor koji još uvek nije kompaktno dosegnut i zaposednut od predstavnika vinčanske grupe. Dok se u Sremskoj Mitrovici naslućuje formiranje sloja koji pripada poznoneolitskom horizontu, u kome je sopotsko-lenđelska komponenta ravnomerno učestvovala u genezi naselja, primeri na Gomolavi pokazuju drugačiju sliku. Ovde se sopotsko-lenđelski nalazi pojavljuju kao import sve do formiranja »eneolitskog humusa«. Višeslojni lokalitet kod sela Hrtkovaca je za sada jedino stratificirano nalazište koje dozvoljava suptilniju analizu razvoja mlađeg neolita u Sremu (T. II). U prvom građevinskom horizontu (Gomolava Ia), koji pripada razvijenoj vinčansko-tordoškoj fazi, otkriven je pehar na šupljoj visokoj zvonastoj nozi (Sl. 67) čiji se prototip sa polukružnom profilacijom

99

recipijenta javlja u sopotsko-lenđelskoj IA fazi u istočnoj Slavoniji.267 Radi se o obliku koji je deo keramikografije predlenđelskog horizonta Transdanubije. Korišćenje sličnog pehara na šupljoj nozi u Bicske (Sopot— Bičke I I faza) je utoliko indikativno što dozvoljava sinhronizaciju sloja Gomolava Ia horizonta sa Sopot— Bičke II fazom, odnosno krajem Vinča— Tordoš B2.268 Izgleda da se na Gomolavi intenzitet importa iz istočne Slavonije i zapadnog Srema sačuvao i u vreme ekspanzije vinčanskog uticaja ka zapadu i severozapadu. Značajan prilog sinhronizaciji početka vinčansko-pločničke faze sa sopotsko-lenđelskom grupom predstavIja dublji bikonični lončić (Sl. 68) iz kuće V I na Gomolavi iz horizonta koji pripada ranoj vinčansko-pločničkoj fazi (gornji nivo Gomolava Ia stratuma). Posuda je sličnog oblika i tehnike ukrašavanja kao one koje se upotrebljavaju na kraju sopotsko-lenđelske I I faze.269 Korisno praćenje proširenja veza vinčanske i sopotsko-lenđelske grupe predstavljaju usamljeni primerci importa. U Laćarku je pronađen fragment varijante bute sa rožastim nagore zakošenim drškama vertikalno probušenim (V. 35). Ovaj oblik posude javlja se već u sopotsko-lenđelskoj IB fazi.270

100

Vrlo je važno da se na osnovu nalaza rane etape razvoja sopotsko-lenđelske grupe u Vojvodini utvrdi karakter njenih odnosa sa vinčanskom grupom. Do sada se uglavnom ukazivalo na uticaj poznoneolitskih naselja sa ušća Save u Dunav u zapadnom smeru. Prisustvo je evidentno od najstarijih faza osnivanja naselja zapadno od rečice Bosut.271 Međutim, manje se isticao upliv naselja istočne Slavonije na tokove evolucije neolitskih naselja zapadno od Sremske Mitrovice i u jugozapadnoj Bačkoj.272 Prihvatljiva je teza da u vreme sopotsko-lenđelske I I faze pritisak vinčanske grupe doseže kulminacionu tačku, ali ostaje dilema da li iz tog vremena treba potpuno zanemariti import sa međurečja Drave i Save. Dosadašnja ispitivanja međusobnih veza dveju grupa pokazuju da se radi o »mirnom prožimanju« koje nije narušavalo unutrašnju koheziju svake grupe. Zbog toga je potpuno razumljivo ako se na granicama dodirivanja nailazi na odstupanje od ranije utvrđene šeme. Tako, na primer, u jugozapadnoj Bačkoj poslednjih godina dolazi do izražaja snažni uticaj sopotsko-lenđelske IB faze. U Baču, kod tvrđave (T. X X X V II, 48), otkriven je stratum u kome se javljaju sudovi i fragmenti vinčansko-tordoške (B2) i vinčansko-pločničke (C) faze, elementi sopotsko-lenđelske i verovatno zengevarkonj-lenđelske grupe (T. X ).273 U nedostatku vertikalne stratigrafije, tipološka analiza ukazuje na mogućnost izdvajanja, u okviru vinčanskog naselja, uticaje iz istočne Slavonije i južne Transdanubije. Pored naglašenih bikoničnih zdela iz repertoara tipičnih sopotsko-lenđelskih form i koje se prate kroz sve evolucione etape i lonaca atipičnog oblika sa kratkim vratom i dve naspramno postavljene trakaste drške čija opšta tipologija pokazuje širok spektar korišćenja od sopotsko-lenđelske II faze u Otoku pa do upotrebe u lasinjskoj kulturnoj grupi, javljaju se delovi piriformnih lonaca — tipičan import iz zengevarkonj-lenđelskog kulturnog prostora (V . 38).m Interesantan je nalaz dela bikonične zdele ukrašene snopovima plitko urezanih cik-cak linija. Ornamentalan dekor nije svojstven vinčanskoj grupi. Genetski pristup i formiranje dekora podseća na tradicije kulturnih grupa mlađeg linearnog kompleksa. Moguće je pretpostaviti da se ovaj ornament koristi na nivou predlenđelskog horizonta u Panonskoj niziji kao sirvival ranijih kulturnih grupa, tako da ne treba u potpunosti odbaciti izvesnu tehničku sličnost nanošenja ornamenta sa tipom Malo Korenovo.275 Sve ove okolnosti treba uzeti u obzir kao i specifičan kulturno-geografski položaj ušća Mostonge u Dunav. Ovde se vrlo verovatno sustižu oslabljeni uticaji vinčan-

ske grupe na jednoj od krajnjih zapadnih periferija integralne teritorije širenja i elementi sopotsko-lenđelske faze IB— II koje zamenjuje u toku rane vinčansko-pločničke (C) faze uticaj iz jugoistočne Transdanubije.276 Nalaz rožaste drške, zakošene nagore, vertikalno probušene, iz Žablja (Sl. 69), predstavlja interesantan prilog proučavanju pravca i dosezanje lenđelskog uticaja u Bačkoj.277 Radi se o delu bute, otkrivene u sloju koji najverovatnije pripada poznoj vinčansko-tordoškoj fazi, inače tipične za ranu lenđelsku fazu (Lužianky).278 S obzirom na to da se raspolaže pouzdanim dokazima o vezama ili importu iz rane lenđelske faze u Vinči, i na osnovu sinhronizacije potiske grupe u Lužianky može se prihvatiti vremenska podudarnost: Lužianky grupa— razvijena potiska grupa— početak vinčansko-pločničke (C) faze (T. X V III).279 Drška iz Žablja tumači se kao deo kulturnih kontakata rane lenđelske faze ili protolenđelskog horizonta Transdanubije, možda sopotsko-lenđelske IB faze, i vinčanske grupe na krajnjoj jugoistočnoj tački dopiranja kao što se prožimanje rane transdanubijske, lenđelske i potiske grupe manifestuje na krajnjoj severoistočnoj tački u Aszod-u.280 Međutim, otkriće rožaste drške na obali Jegričke (T. X X X V II, 9) dozvoljava da se. pretpostave prvi dodiri Lužianky grupe sa vinčanskom na kraju vinčansko-tordoške faze odnosno u vreme trajanja sopotsko-lenđelske IB faze. Kraj poznog neolita — početak eneolita U mlađoj fazi evolucije sopotsko-lenđelske grupe dolazi do cepanja kulturnog jedinstva Transdanubije i međurečja Drave i Save. To je period koji još uvek nije dovoljno precizno izdvojen u zapadnoj Mađarskoj, zbog čega nastaju teškoće usklađivanja i tačnog određivanja pozne faze i kraja lenđelske grupe u zapadnoj Mađarskoj i sinhronizacije ovog doba sa pojavama u Slovačkoj, istočnoj Mađarskoj i jugoslovenskom Podunavlju. Ovo je period koji neposredno prethodi postepenom prelasku u eneolitsko doba a završava se izdvajanjem ranih eneolitskih kulturnih grupa (T. IX, X I). Osnovne promene u postneolitskim kulturnim grupama su: traženje novih mesta za naseljavanje, izmene u načinu sahranjivanja, korišćenje bakarnih predmeta i novi oblici ukrašavanja keramike. U karpatskoj kotlini i na njenim severnim i istočnim padinama pojavljuju se nove forme, smanjuje se ili nestaje korišćenje slikanog posuđa. U pitanju su samo neke od spoljnih manifestacija početka dubokih promena koje zahvataju gentilno uređenje i kult praistorijskih zajednica. Posledice će se osetiti tek u vreme razvijenog i poznog eneolita. U Transdanubiji ovom periodu pripadaju delovi nekropole u Zengovarkony, nalazi iz Zalavar-a (Zalavar), u Alfold-u, predmeti iz Gorzsa itd.281 Kraj života na naseljima u Transdanubiji je neizvestan. Ne postoje stratigrafski podaci na osnovu kojih bi se izdvojio horizont bojene keramike od onog u kome se ona ne koristi. U istočnoj Mađarskoj gasi se život na naseljima Herpaly-Csoszhalom (Herpalj-Česhalom) i nazire se formiranje horizonta koji s obzirom na njegove »prelazne karakteristike« pripada prototisapolgar fazi.282 U Slovačkoj bio bi to period koji se stavlja između poslednjeg horizonta sa belo i crveno bojenom keramikom Tisapolgar— Česhalom— Oborin (Oborin) I i nivoa izdvajanja Tisapolgar grupe.283 Zapadna Slovačka za to vreme evoluira kroz Pečenady etapu, poznatu po keramici sa crvenom osnovom i belim pastoznim premazom, u Brodzany-Nitra fazu.284 U zapadnoj Rumuniji završava se život na naseljima Petrešti grupe, koja je prirodna veza donjeg Dunava sa Panonskom nizijom i kulturnim grupama u južnoj Slovačkoj, u okviru sinhronizacije Kukuteni B— Petre§ti (Petrešti) B faza.285

101

Podunavska vinčanska naselja evoluiraju u ovom periodu iz rane u razvijenu vinčansko-pločničku fazu. lstovremeno u staništima ove grupe u Sremu i južnom Banatu sve više se oseća uticaj metalizacije. Tako vinčanska grupa u dolini Save i Dunava ulazi u kulturno-istorijskom smislu u rani eneolitski period. Poslednja faza sopotsko-lenđelske grupe najbolje je proučena u istočnoj Slavoniji na osnovu analize horizonata D i E u Otoku i sloju I I u Sopotu.286 Na početku eneolitskog perioda teritorijalni i kulturni odnosi sopotsko-lenđelske i vinčanske grupe su znatno složeniji nego u ranijim etapama. Dok se na osnovu ispitivanja kućnih celina 1-A i 1-B u Bapskoj može govoriti o direktnom importu iz razvijenih vinčansko-pločničkih (D l) naselja, na drugim tačkama dodirivanja dveju grupa dolazi do »etničkih« pomeranja.267 Sada se prvi put na osnovu stratigrafskih podataka ukazuje na heterogene prilike u Sremu, koje dovode do napuštanja pojedinih oblasti ili manjih regiona zahvaćenih panonsko-slavonskim »talasom metalizacije« (T. X I).

102

Na Gomolavi kod Hrtkovaca može se najbolje uočiti početak procesa koji dovodi do cepanja jedinstva vinčanske grupe u Sremu. Iznad dinamičnog naselja u kome pojedine kuće pripadaju vinčansko-pločničkoj (D l) fazi, akumulirao se horizont u kome se oseća naglo osiromašavanje građevinske aktivnosti.288 Nagli prekid kontinuiteta života vinčanskog naselja predstavlja ujedno opadanje celokupne aktivnosti na tell-u. Retki ostaci kuća ukazuju na vrlo razređeno stanište u kome se ne podižu masivni objekti tipični za vinčanski stambeni horizont.289 Keramičke forme pokazuju da se u Gomolava Ila-b fazi može da prati još uvek nedovoljno objašnjeno prožimanje keramičkih karakteristika lenđelsko-sopotske I I I faze i prototisapolgar horizonta koji objedinjava područje Alfold-a i Bačku sa istočnom Slovačkom. U Gomolava Ila-b horizontu dominiraju jednostavne bikonične posude sa bradavičastim i jezičastim ispupčenjima na prelaznom konusu koje su takođe sastavni deo sopotsko-lenđelske keramikografije. Takođe nisu retke zdele sa zidovima blago zakošenim ka spolja, niskim trbuhom i one sa konkavnim zidovima koje se javljaju u prototisapolgar fazi i u tzv. Deszk A etapi Tisapolgar grupe.290 Značajan hronološko-stratigrafski podatak predstavlja činjenica da se elementi sopotsko-lenđelske I I I faze prožimaju u »eneolitskom humusu« sa keramikom koja je tipična za prototisapolgar horizont, u vreme ka da se u ostalim delovima Srema podižu kuće u vinčanskim naseljima tipa Jakovo-Obrež. U Gomolava Ila-b fazi koriste se pehari na šupljoj nozi bikoničnog recipijenta ukrašeni bradavičastim nalepcima koji se inače javljaju u Lučky (Lučki) i pripadaju prototisapolgar fazi istočne Slovačke.291 Fiksiranje horizonta Gomolava Ila-b predstavlja istovremeno značajan prilog za utvrđivanje početka eneolitika u Vojvodini i mogućnost izdvajanja pro stora gde se formirala nova, razrađena, granica dodirivanja vin čanske i sopotsko-lenđelske grupe (T. X I). S obzirom na realnost sinhronizacije sa poznoneolitskim i ranoeneolitskim zajednicama u Mađarskoj i Slovačkoj, »eneolitski humus« na Gomolavi je stratum u kome se istovremeno sagledavaju hronološki odnosi severnih i jugoistočnih delova Panonske nizije na prelazu iz neolita u bronzano doba. Na žalost, za sada ne postoje indicije koje bi ukazivale na uzroke »nasilnog« prekida života na naselju vinčanske grupe kod Hrtkovaca. Međusobne kulturne veze, kao, na primer, import vinčansko-pločničkog D1 faze posuđa u naselju kod Bapske, i karakter veza sa Zengevarkonj— Lenđel grupom upućuju na zaključak da nema osnova za ekspanziju sopotsko-lenđelske I I I faze. Pre bi se moglo reći da se radi o uobičajenim kulturnim vezama. Ipak, nalazi sa Sota kao i neki površinski fragmenti keramike iz

zapadnog i jugozapadnog Srema: Bačinci— Bene— Česlin Dol, Srernski Mihaljevci— Kruščica (Barkašica), Rivica— Gaj, mogli bi da ukažu na boravljenje predstavnika sopotsko-lenđelske I I I faze u ovom delu Srema.292 ZENGEVARKONJ-LENĐELSKA GRUPA U zapadnim i jugozapadnim delovima Bačke na kraju neolita i na početku eneolita život se nastavlja u naseljima Zengevarkonj tipa. Nalaz piriformnog lončića iz Bačkog Monoštra (V. 37) je dokaz da posle napuštanja ranovinčansko-pločničkih staništa levu obalu gornjeg Dunava u Jugoslaviji naseljavaju predstavnici lenđelske grupe Transdanubije.293 Pojedini površinski predmeti iz okoline Odžaka takođe tipološki pripadaju lenđelskoj keramikografiji/94 Tek na osnovu sistematskih ispitivanja dobiće se odgovor na pitanje da li posle povlačenja predstavnika vinčanske grupe sa sektora Bezdan— Bač dolaze predstavnici Zengevarkonj ili sopotsko-lenđelske grupe. Problemi sa kojima se susreću mađarski arheolozi tražeći završne faze lenđelske grupe u Transdanubiji proširuju se i na zapadne delove Bačke. Jer ukoliko se geneza lenđelske završava formiranjem Balaton grupe u zapadnoj Mađarskoj, kao što se u Slovačkoj prekida izdvajanjem Bajč-Rec grupe, tada bi vakuum na prostoru zapadne Bačke bio samo delimično ispunjen.295 Jer, sudeći po rezultatima istraživanja u blizini Vajske, između Zengevarkonj nalaza i poznoeneolitske nekropole Hunjadi (Hunyadi)— Vajska tipa nema tragova prisustva drugih kulturnih grupa, što je teško pretpostaviti! Nesumnjivo je da prisustvo predstavnika sopotsko-Ienđelske i zengevarkonj-lenđelske grupe u jugozapadnoj Bačkoj i u gornjem delu jugoslovenskog Podunavlja predstavlja dokaz početka dinamičnih promena u celoj Vojvodini: u Sremu predstavnici vinčanske grupe žive u izolovanim naseljima tipa Obrež— Jakovo, a u Bačkoj podižu se prototisapolgar staništa tipa Gospođinci i počinje korišćenje nekropola Tisapolgar grupe. Jugoistočna Panonija na početku razvijenog eneolita predstavlja područje nestabilnih kulturnih pojava. Pojedine na usponu, neke u odumiranju, podjednako reprezentuju epohu koja nestaje i nove tendencije objedinjavanja u okviru poznih eneolitskih grupa Lažnany— Bodrogkerestur— Vajska-Hunjadi i Salkuca (Salku(a) IV. Tako se istovremeno prate postneolitske i poznoeneolitske kulturne manifestacije. Ponovo se rađa ideja unifikacije ali na drugim kulturno-ekonomskim osnovama nego u ranom eneolitu. Sada je metalizacija zajednički imenitelj koji objedinjava formiranje poznoeneolitskih kulturnih grupa u Panonskoj niziji. Tako se u vreme oko 3500. godine pre naše ere prekida život na sopotsko-lenđelskim i zengevarkonj-lenđelskim naseljima u Vojvodini. To, drugim rečima, znači da su se od početka do druge polovine IV mileniiuma ostvarivale kulturne veze praistorijskih naselja zapadne Bačke, jugozapadnog i zapadnog Srema sa kulturnim grupama Slovačke i Mađarske u okviru heterogene, sa mnogim varijantama, lenđelske grupe (T. X V III).

103

III GLAVA POZNI NEOLIT

NAPOMENE

1. Tročlana podela neolita jadransko-mediterainskog prostora (Benac A., 1961*, 27) Dalmacije (Batović S. 1966*, 169, sl. 2), Grčke (Weinberg S., 1965*, 19—44; Hauptman H.—Milojčić V., 1966*, Abb. 1), Rumunije (Beroiu D., 1967*, 30— 66). Dvočlana podela neolita na stariji i mlađi, pri čemu vinčanska grupa reprezentuje mlađu fazu, period, na centralnobalkanskom prostoru (Jovanović B., 1971, 136— 137) u istočnom delu Jugoslavije (Garašanin M., 1971, 266) i jugoslovenskom Podunavlju (Brukner B., 1967, 197, 201).

2. S. Dimitrijević zastupa tročlanu šemu neolita u Sremu (Dimitrijević S., 1970, 24 i dr.), N. Kalicz (Kalicz N., 1970*, Chronological Table) i I. Bognar-Kutzian (Kutzian-B. I., 1966, 249—278) ukazuju na pripadnost vinčanske grupe u okviru tročlane podele neolita Mađarske, srednjem i poznom neolitu. 3. Mada upotreba bakra na balkanstko-podunavskom prostoru počinje već u razvijenoj fazi mlađeg neolita (Jovanović B., 1971a, 18 nap. 35), kompleks Bubanj-Hum I (Garašanin M., 1958, 54— 60; Garašanin M., 1971a*, 13) i Salcuja IV pripadaju periodu metalizacije srednjobalkanskog prostora (Tasić N., 1969, 274— 371) i donjeg Podunavlja (Berciu D., 1961, Fig. 72). 4.

Oszentivan V III (Banner J.—Parducz M., 1948*, 3041), severna granica vinčanske grupe u rumunskom delu Banata i Transilvaniji (Comija E„ 1969, 31—32);

5. Bicske (Makkay J„ 1969a*, 264—269), Fajsz (Ka licz N.—Makkay J„ 1970a*, 3) Nagyteteny i Bekasmegyer (Kutzian-B. I„ 1966, 263). 6. U integralnu teritoriju vinčanske grupe ulaze lokaliteti u severozapadnoj i zapadnoj Bačkoj (Brukner B„ 1968, 74— 76 K. IV; Karmanski S„ 1968b, 9) i centralnom delu Bačke (Brukner B„ 1968, 75, K. IV). 7.

Bezdan (Garašanin M.— Garašanin D„ 1951, 97). O zapadnoj granici vinčanske grupe u Sremu (Brukner B„ 1969, 63), u severoistočnoj Bosni (Benac A.— Čović B.—Pašalić F.—Basler Đ.—Miletić N.—Anđelić P„ 1966*, 40) sa najzapadnijim lokalitetom u Bosni—»Kalošević« (Benac A.—Garašanin M„ 1971, Neolithique, culture de Vinča, 30).

8. Istočne granice (Berciu D„ 1961, 42—43), severoistočne (Com$a E„ 1969, 32). 9.

104

Garašanin M „ 1968, 311— 318. Severoistočna Bosna (Benac A„ 1961*, 26— 130), istočna Slavonija

(Dimitrijević S., 1970, 48—52), Vojvodina (Brukner B., 1968, 66—76), razgraničenje jadranskog i kontinentalnog neolita (Jovanović B., 1969*, passim). 10.

Vardarsko-moravska varijanta kao glavna (Garašanin M., 1954, 34), pravac preko južne Trakije (Jovanović B., 1963, 15), prodor na liniji Mala Azija—Trakija, sa dva smera prema jugoslovenskom Podunavlju, preko severne, odnosno severoistočne Bugarske (Srejović D., 1963, 6—7).

11.

Veselinovo (Vajsova H., 1966*, 11— 14), rano Dimini, odnosno Arapi faza—horizont Tsangli— —Arapi I—Dimini I (Hauptmann H.—Milojčić V., 1969*, passim), Bojana kultura (Berciu D., 1961, 58—72), Petre^ti (Paul J., 1969*, 332), Szakalhat faza (Kulzian-B. 1966, 256—260; Trogmayer O., 1969*, 447).

12.

Tip Medina i Szatmar grupa (Kalicz N.—Makkay J., 1970a*, 1—5), Bicske (Kutzian-B, I., 1966, 263—264).

13.

Tringham R., 1971*, 106, nap. 74; Srejović D., 1963, 9.

14.

Monografski obrađeni materijal iz Hacilar-a ukazuje na snažan uticaj, naročito u plastici i keramikografiji, sloja Hacilar I na buduće formirainje protovinčanskih horizonata (Mellaart J., 1970*, I, 13—148; 179— 182, Mellaart J„ 1970*, II, 136— 165, 227, 358-435, 520—523). Crno polirana (dark burnished ware) keramika prvo se javlja u poznom Halkolitu 1 (nivo XL—X X XV ) na Beycesultan-u (Mellaart 1962*, 71—75).

15.

J. Mellaart ukazuje na teškoće utvrđivanja porekla početka poznog Halkolita jugozapadnog Anadola, pledirajući na prodor sa severa Male Azije. Nedovoljno ispitani i nestratificirani materijal otežava praćenje ovog prodora u jugozapadne delove Anadolije (Mellaart J„ 1962*, 71, 103—108).

16.

Moglo bi se pretpostaviti da tzv. protovšnčanski horizont počinje u Maloj Aziji, da se formira u toku Hacilar I faze (cca. 5000. gp.n.e.), da je njegovo konačno uobličavanje ostvareno u slojevima poznog Halkolita—Beycesultan XL— —X X X V (cca. 4750— 4300. g.pn.e.) i da je počeo da se širi preko turske Trakije i Grčke na sever Balkana u p>oznom Halkolitu 2, za vreme formiranja horizonata Beycesuitan X X X IV —X X IX —Kayi§lar—Pa?akoy, između cca. 4300—4000 g^p.n.e. (Mellaart J„ 1962*, 109—114). Sitagroi (Renfrew C„ 1971*, 275—281).

17.

Tzv. Vinča A fazu S. Dimitrijević izdvaja na osnovu analize materijala iz horizonta jama i zemunica (Dimitrijević S„ 1969, 45—51, T. 19— —21). O uticaju starčevačke grupe na formiranje vinčanske (Srejović D„ 1963, 6). Mešanje starčevačke i vinčanske keramike u horizontu zemunica i jama u Vinči (Letica Z. 1968*, passim). 105

18.

Na ovu činjenicu ukazuje Jovanović B., 1963, 15 i d.

19.

Vi.nča (Vasić M., 1932— 1936b). Isto kod Dimitrijević S., 1969, 45 i d. i Baranda (Jovanović B., 1965, 15 i d.). O nalazima starije vinčansko-tordoške faze u južnim delovima Banata (Brukner B., 1968, 66—70), rumunskom delu Banata (Lazarovici Gh., 1970, 473 i d.; Lazarovici Gh., 1971a, 25), Oltenia-e (Lazarovici Gh., 1971a, 31—40).

20. Stalio B„ 1968, 82—97. 21. Brukner B„ 1965, 138— 144. Srejović D„ 1969*, 132— 144, 164; Jovanović B„ 1968, 8; II, 1, 2; Com?a E„ 1969, 29—30. 23. Grbić M„ 1934, 40—58; Garašanin M„ 1951, 71.

22.

24.

Cantacuzino Gh.—Marintz S„ 1963*, 51—89; Cantacuzino Gh„ 1969*, 44— 59.

25.

Srejović D„ 1968*, 191—223.

26. O plastici vinčanske grupe u Podunavlju (Srejović D„ 1968*, 192—195, 210—211), rumunskom Banatu (Com$a E.—Raut 0 „ 1969*, 3— 17). 27.

37. Oszentivan V III sa izborom materijala koji ukazuje na poznostarčevačke (Kereš?) karakteristike i ranovinčansko-tordoške (A—B l) osobine (Banner J.—Parducz M „ 1948*, 30—41, Fig. 1—8, T. VI—XI), Tartaria sa najstarijim horizontom — stubaste figurine i drugi nalazi (Vlassa N „ 1963*, Fig. 6, 1—8; Fig. 11) za koji postoji mišljenje đa pripada tek Vinča B2 fazi (Dimitrijević S„ 1969, 58—62; Paul I„ 1969, 332) može se datovati u Vinča A—B1 faziu (Milojčić V„ 1970*, 20—21). Nalazi iz Turda$-a (Schroller H „ 1933*, T. 4, 1, 6—6, 11— 13), Nadru Vale (Schroller H „ 1933*, T. 2, 10) pripadaju Vinča A (?) fazi (Garašanin M„ 1951, 84—87; 83—84). Ostali ranovinčansko-tordoški nalazi u Transilvaniji (Paul J„ 1969*, passim). 38. Vinkovci »Tržnica« (Dimitrijević S„ 1969, 32), Obrež »Baštine« (Brukner B„ 1960, 97). 39.

Podaci da se na pojedinim lokalitetima kao na primer Szentes-Iilonapart, iznad Kereš sloja formirao horizont Szakalhat-Lebo faze koji se paraIeliše sa Vinča—Tordoš II fazom i navod'i da se u Deszk-u mešaju pozno-Kereš materijal sa vinčanskim oblicima (Trogmayer 0 „ 1967*, 38— —39), omogućavaju da se prihvati sinhronizacija Vinča A faze sa krajem Kereš grupe (Milojčić V„ 1949*, 94).

40.

Jovanović B„ 1965, 35. Brukner B„ 1968, 68. Brukner B„ 1968, 69; Botoš (Grbić M „ 1934, 40—50), Aradac (Karapandžić A. D„ 1922, 151— — 174, T. IV—VI). Brukner B„ 1968, 69. Na pojavu vinčansko-tordoške keramike na Matejskom brodu upuouju (Nađ Š„ 1953, 102; Garašanin M„ 1958, 27). Autopsijom materijala mogao se izdvojiti horizont jama sa ranovinčansko-tordoškim materijalom iznad kojeg se formirao nivo sa proto i potiskim naseljem (Brukner B„ 1968, 70, nap. 44).

Vasić M„ 1936a, Garašanin M„ 1951, passim; Korošec J„ 1959*, 61— 117; Korošec J„ 1962*, 103 — 174; Korošec J„ 1967*, 235—261.

Potporanj (Milleker F„ 1938, 123, T. XV), Zorlen(u Mare (Com$a E.—Raut 0 „ 1969*, Fig. 1—3). 29. Žabalj (Vilotijević S„ 1965, 31—32, T. III 2), Deronje (Karmanski S„ 1968, T. X VII, la—ld), Mađarska (Banner J.—Parducz M„ 1948*, 26, Fig. 4), Rumunija (Vlassa N. 1963*, Fig. 6, 8).

28.

30. Com$a E.—Raut 0 „ 1969*, Fig. 1; 14; Vlassa N„ 1963*, Fig. 6, 8. 31.

Vršac (Milleker F„ 1938, 121, Taf. XIV). O uticaju starčevačke grupe na izradu ranih vinčansko-tordoš'kih statueta (Srejović D. 1968*, 193, sl. 6).

41. 42.

43. 44.

32. Galović R„ 1958*, 176— 185, tab. I—IV. 33. Jovanović B.—Srejović D„ 1957*, 256—296, tab. I—X X V II; Jovanović B.—Srejović D„ 1959*, 182 — 190. 34.

Brukner B„ 1965, 150.

Gornea (Lazarovici Gh„ 1970, passim), Verbioioara 2a faza sa ranovinčansko-tordoškim nalazima; pehar na šupljoj, zvonastoj, nozi i drugi vinčanski nalazi u Olteniji i na dunavskim ostrvima (Bercdu D„ 1961, 37, fiig 4, 1, 38—39) mogu se paralelisati sa nailazima iz horizonta zemunica u Vinči (Vasić M „ 1936, 18, sl. 30). 36. Starija Vinča u rumunskom Banatu: Be$enova —Movila IV, Comlo$ul Mic, Dejani, Ostrovu Golu, Balta Sarata, Parfa, Ruginosu, Zorlentul Mare (Lazarovici Gh„ 1969, fig. 12, 23—26; Lazarovici Gh„ 1971a, Pl. IV —V III). Uvođenje termina »Zorlentul Mare« faza je napotrebno, jer se radi o .poznatim i prihvaćenim karakteristikama vinčanske grjipe (Garašanin M „ 1951, passim) kao što to vrlo dobro primećuje Lazarovici Gh„ 1970, 484— 488.

35.

106

Brukner B„ 1968, 70, nap. 46— 47. 46. Lazarovici Gh„ 1970, Fig. 6; F'ig. 7. 47. Na mogućnosti kontakata poznog Kereš i tzv. Vinča A horizonta ukazuje Trogmayer 0 „ 1969*, 474. Pomenute dodire pretpostavlja Kutzian-B. I„ 1966, 251. Veze rane vinčansko-tordoške faze sa Alfold i transdanubijskim komipleksom linearne keramiike navode Kalicz N.—Makkay J„ 1970a*, passim, o čemu postoje dobri sinhronistički dokazi (Milojčić V „ 1970*, 9). 48. Coka (Banner J„ 1960, 48—50), Srpski Krstur -»Bajir« I— II (Nadlački L „ 1951, i Nadlački L „ 1951b). 49. Nadlački L„ 1951c, Nadlački L „ 1951d, itd. 50. Milojčić V „ 1970*, 9. 51. Sinhronizacija Bicske—Vinča (Makkay J„ 1968, 9). 52. Baranda-»Trnovačka greda« (Jovanović B„ 1965, passim), Potporanj I (tipološka analiza kerami45.

ke i plastike kod Garašanin M., 1951, 76—77) kao i iskopavanja 1957. godine (Brukner O., 1960, 230), Botoš (Grbić M„ 1934, 40—50), Coka (Banner J., 1960, ,passim), Oszentivan V III (Banner J.—Parducz M., 1948*, passim). 53.

Perlez (Radišić R„ 1967, 44— 45, T. XV), rum-unski deo Banata (Com$a E„ 1969, 35—36), Tartaria (Vlćtssa N „ 1969a*, 513—522).

Stalio B„ 1968, 82 i d. 55. Jovanović B„ 1971, 136. 56. Tringham R„ 1971*, 148— 150 sa iscrpnim napomenama 2—3. 57. Sinhronizacija srednjeg neolita Rumunije i Bugarske sa Vinča B fazom (Cantacuzino G.—Morintz S„ 1963*, Ab. 16; Georgiev G„ 1970*, 397— —400). 0 maloazijskoj komponenti u tzv. protovinčanskom horizontu (Srejović D„ 1963, 7); Cernica (Cantacuzino Gh. 1969*, 55). Potiski nalazi na vinčanskim naseljima u Banatu (Garašanin M „ 1950a, 126). 54.

58.

Za import iz protopotiske ili Szakalhat faze u Vinči smatraju se nalazi sa dubina 6—4 m„ izuzev dva fragmenta koja su nađena ispod 6-og m. (Kalicz N „ 1970a, 14— 15, nap. 12— 13) koji se (Milojčić V„ 1949, 80— 81) tumače kao starija potiska faza, odnosno kao potiski import (Milojčić V„ 1950, 128), Nalazi iznad 6-og i sa 4,1 m u Vinči pripadaju »klasičnoj« potiskoj kulturi (Kalicz N„ 1970, 15, nap. 14) ili mlađoj potiskoj fazi (Milojčić V„ 1949, 81).

59.

Srem (Dimitrijević S„ 1970, 49), Bačka (Brukner B., 1968, 72—76; Karmanski S„ 1968a, passim), severoistočna Bosna (Benac A„ 1964, 129— 149).

60.

Dimitrijević S„ 1968, passim.

61.

Brukner B„ 1968, 72, nap. 61—63; Tasić N.—Belić B„ 1971, sl. 4—8; Com$a E„ 1969a, 33—44. Brukner B„ 1968, 72.

62. 63.

Brukner B„ 1968, 73.

64.

Com$a E„ 1969, 31—36; Com$a E„ 1969a, 11—44.

Lazarovici Gh„ 1970, 487—488; Lazarovici Gh„ 1971a, 22—26. 66. Garašanin M „ 1950a, 128— 129. Najraniji import iz Panonije potiče sa 8,30 m u Vi.nči i pripada poznoj Alfold linearnoj keramici (Milojčić V„ 1950*, 120— 121; T. 4, 1; Milojčić V„ 1970*, 9; Pavuik J„ 1964*, 37).

65.

Lebo—Tape-Lebo kod (Trogmayer O., 1969*, 469, 472—473), Kokenydomb (Kutzian-B. I„ 1966, 265). 68. Srem (Dimitrijević S„ 1968, 57), južna Bačka (Bruikner B„ 1968, 74, nap. 85), jugoistočna Bačka (Viilotijević D„ 1965, 31—32, T. III, 1), jugozapadna (Nađ Š„ 1961, T. II, 2) i zapadna Bačka (Karmanski S„ 1968b, 25, nap. 86—89).

67.

69. 70.

Karmanski S„ 1968b, 2. Todorović J.—Kondić V.—Birtašević 0 „ 41.

1964*,

71. Okolina Zemuna: Batajnica-»Beljarica« (Tasić N„ 1961*, 30), Zemun-»Groblje« (Dimitrijević S„ 1959, 42, nap. 68, T. 13, 1—4 — rukopis). 72. Brukner B„ 1965, 137— 150; Tasić N.—Belić B„ 1971, 25—27. 73. Srejović D„ 1963, 11; Jovanović B„ 1960*, 17; Tasić N.—Tomić E„ 1969*, 57; Todorović J.— Cermanović A„ 1961*, 62—63. 74. Brukner B„ 1968, 74, nap. 79, 80.

75. Srbija (Garašanin M „ 1968*, 311—-318; Tasić N. —Tomić E„ 1909*, 37—65; Glišić J„ 1963*, 11 i d.) i severozapadna Bosna (Cović B„ 1959*, 17). 76. Sintetičan pregled za balkanskoipodunavski prostor (Jovanović B„ 1971a, 21—27), posebno Balkan (Jovanović B„ 1971, 131— 132), Panonija (Kalicz N „ 1970*, 40), donje Podunavilje (Berciu D„ 1967*, 49—50, 55) i rana pojava zlatnog nakita u Gumelnica grupi (Dumitrescu H„ 1961*, 69). Pojava bakarnih perli u Boian I fazi (Cantacuzino Gh„ 1969*, 55, 58). 77. Rani eneolit Bugarske, Karanovo V—Maritza grupa (Georgiev G„ 1969*, 152— 153), rani eneolit Tesalije—Larisa grupa (Hauptmann H.—Milojčić V„ 1969*, 17— 18, Abb. 1), razlozi nepostojanja »klasičnog« halkolita u Grčkoj (Vermeule E„ 1964*, 24— 25). Rana obrada zlata u Sesklo— —Dimini sloju (Dumitrescu H „ 1961*, Fig. 6, 1, nap. 31). 78. Terenski dnevnik »Gomolava 1972«. str. 111, 113. 79. Karaš (R. Galović, Sremski Karlovci-»Karaš«), Katalog keramike 1, NM Beograd MCMLV, passim; Selište. 80. Medović P„ 1959, 18—20. 81. Šeper M„ 1952, 24— 98; Jovanović B.—Glišić J„ 1960, 113— 142.

82. Brukner B„ 1962, 89— 121. 83. Dimitrijević S„ 1971, 141— 147. 84. Brukner B„ 1968, 74, nap. 84—85. 85. Podaoi O. Brukner sa rekognosciranja u Temerinu — »Tula bara«, kod Gospođinaca — »Kameniti bunar« (podaci u arhivi Pokrajinskog zavoda za zaštitu spomenika kulture u N. Sadu). 86. Vilotijević D„ 1965, 31—32, T. III, 2. 87. Dombay J„ 1960*, T. CXIV, la. 88. Bruikner B„ 1968, 15, nap. 9; Karmanski S„ 1968b, 1— la.

89. Karmanski S„ 1968b, T. X L II, 1—2. 90. Karmanski S„ 1968b, 30. T. XLV, 1. 91. Garašanin M„ 1971a*, str. 58, Vlassa N „ 1969*, Abb. 2; uopštene sličnosti na primerima iz Coke (Kalicz N „ 1970*, Pl. 49). U Želiezovce tipu takođe se pojavljuje koncept antropomorfnih aplikacija na sudu (Paviik J„ 1970*, 43—57, Obr. 5, Obr. 6, 250—251). 92. Karmanski S„ 1968b, T. XLIV, la—c. 107

93.

Karmanski S., 1968b, ,passim.

94.

Figurina iz Bogojeva vrlo verovatno pripada tipu statueta koja je otkrivena u Gornea, u sloju rane vinčansko-tordoškc faze (Lazarovici Gh., 1970, fig. 10). Brutkner B., 1968, 15, nap. 9, 39.

95. 96. 97.

98. 99.

100.

Makkay J., 1969a*, 269. Kalicz N.—Makikay J., 1970*, 40; Kalicz—Makkay J„ 1972*, 12— 14. Dimitrijević S„ 1968, 53—59.

Samatovci (Bižić-Dreksler R„ 1965, T. I—X V III, 34; Dimitrijević S„ 1968, 40, 61). O međusobnim vezama Sopot—Lenđel I I I —Vinča—Pločnik D—Zengovarkony faza lenđelske grupe (Dimitrijević S„ 1968, 62 i d.).

102.

Kalicz N „ 1969*, 177—201; Dimitrijević S„ 1970, 47.

103.

Brukner B„ 1968, T. V, 6. Obrež i Jakovo v. nap. u tekstu br. 80—81.

104. 105.

Dimitrijević S„ 1971, 142. Milojčić V„ 1970*, 9—37.

106.

Renfrevv C„ 1971*, 278—279.

107.

Renfrew C„ 1971*, 278, T. 2, Fig. I, T. 4 (Bodrogkeresztur—Keszhely—Fenekpuszta).

108.

Banner J„ 1942, 29—31, popis lokaliteta. Kalicz N „ 1970*, 26. Kalicz N.—Makkay J„ 1966*, 37, 47.

110.

111. O uticaju ranih vinčanskih kulturnih strujanja u srednjem Potisju za vreme najmlađe faze Alfbld linearne keramike i Szakalhat grupe. (Kiutzian-B. I„ 1966, 254, 258—259). O definiciji Szakalhat grupe — pozna pojava istočnomađarske lineame keramike, predstavnika srednjeg neolita Potisja (Kalicz N. 1970. 13—14). 112.

113. 114. 115. 116.

108

117. Paviik J„ 1964*, 53, Obr. 1; Vinča IV, 41, sl. 54. 118. Trogmayer 0 „ 1957*, 60; Kutzian-B. I „ 1966, 258.

119. 120.

Nađ, Š„ 1961, 93—94, T. I. 1— 4, 6—9, T. II. 1—7, pri čemu Kereš objektima pripadaju na T. I, 1^1. Brukner B„ 1968b, T. V II, 4.

101.

109.

(Kalicz N „ 1970, 16). Na veze Želiezovce—Vinča B1 i B2 upućuje Milojčić V„ 1950., 123.

Kalicz N „ 1970, 14. Uporedno objašnjenje podele srednjeg i mlađeg neolita mađarskog Potisja na Tisa I, Tisa I—I I i Tisa II i odgovarajuće nove sinhronizacije sa drugim neolitskim kulturama u Panoniji kod Dimitrijević S„ 1971, nap. 67. Kutzian-B. I„ 1966, 256—257; Kalicz N „ 1970, 16. Pavuk J„ 1969*, 342, 349—350, 352. Pavuk J„ 1969*, 348—350, Abb. 1, 3, 4; Abb. 35, 6. Dok Pavuk J. insistira na vezama: kraj Želiezovce—potiska grupa (Paviik J„ 1970*, 63, Abb. 8, 5) Kalicz N. smatra da je jedino moguća sinhronizacija Želiezovce—Szakalhat grupa, dozvo'ljavajući da se kao import u poslednjoj fazi Želiezovce pojavljuje potiski materijal koji bi pripadao prelazu iz Szakalhat u potisku grupu

121.

122.

123.

124. 125. 126. 127. 128.

Na izdvajanje Szakalhat-Lebo grupe iz potiske kulture ukazuje Trogmayer 0 „ 1969*, 467. Kalicz N „ 1970, 16— 17; Trogmayer 0 „ 1969*, 467—478. Na sinhronizaciju Szakalhat-Lebo—potiska gru,pa sa neolitom Mađarske (Kalicz N „ 1970, passim; Patay P„ 1968*, passim; Kutzian-B. I„ 1966, 265), Jugoslavije (Garašanin M „ 1950a, 125— 132; Brukner B„ 1968, 76—78; Dimitrijević S„ 1971, 145— 147), Rimunije (Vlassa N „ 1961*, 17—29; Berciu D„ 1961, 276—278). Lazarovici Gh„ 1970, passim, Fig. 7. Identičan materijal: Bočar—Mala Odaja II, Beodra—Mala Akača II, Mokrin—Papir, Padej—Kalahat (površinski nalazi sa rekognosciranja M. Girića u Narodnom muzeju u Kikindi — nepublikovani). Plastika Alfbld lineame keramike (Kalicz N„ 1970, 78, 11) i Szakalhat grupe (Kalicz N „ 1970, 78, 13) ukazuju na uticaj vinčainsko-tordoških statueta. (Vasić V „ 1936a, T. X III, 62). U poznu fazu Alfold linearne keramike ubraja se više manjih lokalnih grupa (Kalicz N.—Makkay J„ 1966*, 42— 44). Makkay J„ 1970, 50 (46) u vezi Sukoro—Toradulo; Bekasmegyer i Negybesene (Kutzian-B. I„ 1966, 263), Bicske (Makkay J„ 1970*, 51), Aszod (Kalicz N „ 1969*, 195). Dimitrijević S„ 1969, 45—51, T. 19—21. Kalicz N.—Makkay J„ 1966*, 45. Girić M„ 1957, 219—223.

Kalicz N „ 1970, 27. K'jtzian-B. I„ 1966, 260; Kalicz N.—Makkay J. 1966*, 40; Lebo (Trogmayer 0 „ 1969*, 472). 129. Bajir II (Nadlački L„ 1951, tekstualni deo. Tabele sa vinčansko-tordoškim fragmentima X X X III, 1, 4 i X X X II, 2, 3 i Szakalhat fragmentima: T. II, 1—4, T. XXIa).

130. Szakalhat (Banner J.—Balint A„ 1935*, 94— 95, Abb. 4, T. IV, 31—35), Aradac (Garašani-n M„ 1950a, 126, nap. 10).

131. Na mogućnost formiranja ranog vinčansko-tordoškog (B l) sloja upućuj-u nalazi grubih posuda ukrašenih otiskom prsta (Banner J„ 1960, T. X V II, 38, 45). Szakalhat-Lebb dekor takođe nije redak (Banner J„ 1960, T. XXI, 30).

132. Garašanin M „ 1950a, 126; Girić M„ 1957*, 222. 133. Girić M„ 1957, 223. 135. Girić M „ 1957, 22—221; Matejski brod (Nađ Š„ 1953, 107— 111).

136. Iđoš (Girić M„ 1957, 223, sl. 2b), Tape Lebo A (Trogmayer 0 „ 1957*, 51, la, lb).

137.

Iđoš (Milojčić V., 1950, 120 T. 4, 2), Szakalhat-Lebo faza (Kutzian-B. I., 1966, 256, Abb. 2, 7).

138.

Gradište (Girić M., 1957, 222), bojenje u Szakalhat-Lebo fazi Kalicz N.—Makkav J., 1966''', 41; Kutzian-B. I., 1966, 256.

139. 140. 141.

Girić M„ 1957, 223. Garašanin M„ 1950a, 128. Kalicz N „ 1970, Pl. 21, 22.

142.

Kalicz N „ 1970, Pl. 24—26.

143.

Tasić N.—Belić B„ 1971b, sl. 9. Csalog J„ 1955, 228—229, T. IV, 2—5.

144.

160. Radišić R„ 1971, 30—31. 161. Rašajski R.—Nađ Š„ 1950, 234—235. 162. Nađ Š„ 1953, 110— 112, sl. 8; Kalicz N „ 1970, Pl. 27.

163. Matejski brod 1965, kuća X sa Szakalhat-Lebo nalazima (inv. br. 5545 iz kv. 35/XIV), vinčansko-tordoški nalazi ispod nivoa poda kuće X (inv. br. 5589, 5581).

164. Matejski brod (Nađ š„ 1953, 112): Trogmayer 0 „ 1969*, Abb. 1, 1.

165. Banner J„ 1931, T. XX XIV , 14; Kutzian-B. I„

Zengovarkony (Dombav J„ 1960*, CXIV, Slovačka (Pavuk J„ 1965, 36, Obr. 6).

146.

Vlassa N „ 1963*, 485 i d.

166. Roska v. M„ 1941, T. XCVII, 2.

147.

Vlassa N „ 1963*, 486. O pripadnosti najstarijeg Tordoš horizonta u Tartaria tzv. Vinča B2 fazi (Dimitrijević S„ 1969, 60). Vlassa N „ 1969a*, 517.

167. Garašanm M.—Garašanin D„ 1957a, 204, T. V III,

148. 149.

la),

1944, L, 3. Kereš posude sa četiri noge (Kutzian-B. I„ 1944, T. X X X II, 5—7).

145.

Tordoš i Nadruvale (Roska M„ 1936*, 84—85), Transilvanija (Vlassa N „ 1961*, 17—29), Banat (Lazarovici Gh„ 1971a, 32. Pl. X). Oltenija i Dobrudža (Berciu D„ 1961a, 41—42).

150.

Nadlački L„ 1951a, T. X X V II, T. XXIX.

151.

Trogmayer 0 „ 1957*, T. III, 25; T. IV, 22, 23.

152.

Sajan (Nadlački L„ 1951a, T. X X V II, XXV), se sinhronizuje sa prelazom iz Szakalhat u potisku »klasičnu« fazu (Kalicz N „ 1970, 16, 17). Na formiranje potiskog naselja ukazuju fragmenti keramike (Nadlački L„ 1951a, T. X X III, 1; T. X X II).

153.

Nadlački L„ 1951c, T. I—XXV. Na primer: A10, 177, A10, 181, A10, 176 itd. Materijal se nalazi nepublikovan u N. M. u Kikindi.

154.

155.

Mogući Szakalhat-Lebo fragmenti (Nadlački L„ 1951c, T. X X II, 2; X III, 1), potiski nalazi (Nadlački L„ 1951c, XV, 1; X X II, 1).

156.

Bojenje crvenom bojom (A10 362) i fragment bez broja iz 1957. godine, sa crvenkasto-žućkastom inkrustacijom (A10 373), i belom (fragment bez broja iz 1957. godine). Delovi posuda nalaze se u Narodnom muzeju u Kikindi. O bojenju posuđa u potiskoj grupi (Tompa F„ 1929*, 56, 57, T. L V III, 3—6, LIX, 1—3; Banner J„ 1942, 42, T. LXXIV, 1 i T. LXXXV, 4, 7—24.

157.

Banner J.—Balint A„ 1935*, 83, Abb. 4, 94, T. V, 7. Nađ Š„ 1953, 107 i Radišić R„ 1971, 30—31 sa literaturom.

158.

159.

Na primer jama 5 na Matejskom brodu 1965, (kv. 32 /XII, X I i kv. 32/ X III—X II) sadrži pseudostarčevačku (inv. br. 5746) i ranovinčansku keramiku (inv. br. 57—36). Do istih zaključaka dolazi Garašanin M„ 1958, 27.

7. U vezi Bik nalaza (isti autori, 224, sl. 1—3); Kalicz N „ 1970, 16; Pavuk J.— šiška S„ 1971*, 361. 168. Garašanin M„ 1950a, 126— 128.

169. Makkay J„ 1970*, 50 (46); Pavuk J„ 1970*, 250, 253, 258, T. X X X III.

170. Dimitrijević S„ 1971, 156, nap. 67. 171. Nalazi iz rova 2 u Baču (5 kulturnih jama) pripadaju po Nađ Š. vinčansko-tordoškoj, potiskoj, bodrogkeresturskoj i Tisapolgar grupi (Nađ Š„ 1961, 94, T. I—II). Autopsijom materijala u Vojvođanskom muzeju u N. Sadu utvrđeno je da se u okviru slojeva koji pripadaju mlađem neolitu javlja vinčansko-tordoška i lenđelska keramika pored potiskog (Brukner B„ 1968, 76) odnosno protopotiskog importa.

172. Brukner B„ 1968, T. VI, 4. 173. Kokenydomb (Banner J. 1931*, T. X X V III, 20), Lebohalom (Korek J„ 1958*, T. X X X V III, 1).

174. Pavuk J„ 1969*, Abb. 50, 7, 355; Točik A.— Lichardus J„ 1964*, Abb. 6, 4, 276—279.

175. Datovanje sferične posude sa uglasto urezanim trakama iz Devavanya (Korek J„ 1961*, 25, T. I, 4) u Szakalhat-Lebo fazu (Trogmayer O., 1969*, 475) koja tipološki liči na primer iz Bača (v. nap. 55). 176. Pavuk J„ 1969*, passim. 177. Izdvajanje Szakalhat-Lebo fttze iz potiske grupe omogiućava stratigrafija u Vinči (Trogmayer 0 „ 1969*, 477). 178. U najznačajnije lokalitete potiske grupe ubrajaju se Tape-Lebo, H6dmezovasarhely-K6kenydomb, Szegvar-Tuzkoves, Kiskore, Bodrogkeresztur-Kutyasor (Patay P„ 1968*, 12, nap. 24— 28), Kopancsi-Kisstanyaban (Banner J„ 1934*, 41—43, T. I—IX), Čoka (Banner J„ 1960, 1—56), Snpski Krstur (Vulić N.—Grbić N „ 1937, Pl. 12, 10— 17; Nadlački L„ 1951c, T, V III—X, X II, X IV —X V III, XX—XXV, X X V II, XXX), Crna Bara (Garašanin M.—Garašanin D„ 1957, 199—218), Matejski brod 109

(Rašajski R.—Nađ Š., 1950, 231—236; Rašajski R., 1952, 104— 116; Nađ Š„ 1953, 105—116; Radišić R„ 1971, 30—31). 179. Pregled nalazišta potiske grupe u Mađarskoj (Banner J„ 1942, 29—31). 180. Vojvodina (Brukner B„ 1968, 76—78, 85).

181. 182. 183. 184.

Kalicz N „ 1970*, 38— 45. Gazdapusztai Gy„ 1963*, 21—48. Trogmayer 0 „ 1969*, 472. Herpaly (Korek J.—Patay P„ 1956*, 23—42), Csoszhalom (Kutzian-B. I„ 1972, 183—184, nap. 2).

185. Najbolju stratigrafiju odnosa Szakalhat-Lebo— potiska gruipa—mlađa faza potiske grupe (Gorzsa faza) pokazuju rezultati iskopavanja na brežuljcima »Alsohalom« i »Felsohalom« koji pripadaju lokalitetu Lebo. Na Lebo-Alsohalom utvrđeni su horizonti koji pripadaju potiskoj grupi i njenom kraju (Gorzsa faza). Na Lebo-Felsohalom otkriveni su horizonti koji pripadaju Szakalhat-Lebo fazi. Ovako u prekidima formiran stratum tumači se menjanjem mesta stanovanja, sa jednog na drugi brežuljak (Trogmayer 0„ 1969*, 475). Problem odnosa potiske sa Herpaly-Csoszhalom grupama je još uvek nejasan. Dok I. Kutzian smatra da potiska grupa živi jedno vreme paralelno sa Herpaly-Csozhalom (Kutzian-B. I„ 1966, 268) gubeći se u gornjim horizontima Gorzsa-Herpaly-Csoszhalom grupa (Kutzian-B. I„ 1963*, 506), Kalicz N. smatra da potiska i Herpaly-Csbszhalom grupe žive potpuno paralelno i istovremeno ne izjašnjavajući se decidirano o istovremenom nestajanju (Kalicz 1970, 17—23). 186. U okviru Tisa-Herpaly-Csoszhalom kulturnog kompleksa javljaju se lokalne razlike: urezivanje u potiskoj grupi i bojenje u Herpaly-Csoszhalom grupama što je odraz različitih genetskih prethodnika; u području Potisja Szakalhat-Lebo faza, na istočnim mađarskim granicama Esztar grupa (Kalicz N „ 1970*, 18).

187. Mada se navode Herpaly nalazi u Kokenydomb-u i drugim lokalitetima, oni ukazuju da Henpaly vremenski počinje u istom periodu kao .potiska grupa (Kutzian-B. I„ 1963*, 506). Ovo nije potvrđeno na ranopotiskim naseljima u Vojvodini, a postoje sumnje i kod mađarskih autora (Kalicz N „ 1969*. 195). 188. Kalicz N „ 1970*, 38.

189. 190. 191. 192. 193. 194. 195. 196. 110

Grbić M „ 1954, 15—18. Vilotijević D„ 1965, passim. Kalicz N „ 1969*, 180— 195. Patay P„ 1968*, 12. Lazarovici Gh„ 1971, Pl. X, Pl. XIV, 5. Trogmayer 0 „ 1969*, 475.

197. 198. 199. 200. 201. 202.

Gazdapusztai G„ 1963*, 125— 137. Roska v M„ 1942*, 68—69, T. IV. Trogmayer O., 1957*, 60. Bokonyi S„ 1959*, 47—48, 89. Radišić R„ 1971, 31. Csalog J„ 1959*, 95— 101.

204.

Banner J„ 1942, 33—37. Korek J„ 1958*, 154.

205.

Kalicz N „ 1970*, 38.

203.

206. Na razliku u gradnji vinčanskih i potiskih kuća ukazuje (Garašanin M„ 1958, 27). 207.

Radi se o plitkoj zdeli profilisanog otvora nađenoj na podu kuće IV koja tipološki odgovara posudi sa 5,4 u Vinči (Vasić M„ 1936b, 84, sl. 120).

208. Vilotijević D„ 1965, 33—34. 209. Nađ Š„ 1953, 109, sl. 3. 210. Kutzian-B. I„ 1963*, 460— 461. 212.

Kutzian-B. Kutzian-B.

I„ 1963*, 410—414, 432. I„ 1963*, 431.

213.

Kutzian-B.

I„ 1963*, 431.

211.

214. Mađarska (Kutzian-B. I „ 1963*, 432), Botoš (Grbić M„ 1934, 46—58), Cernica (Cantacuzino Gh„ 1969*, 51—54). 215. Tape-Lebo (Korek J„ 1958*, 152), Cernica (Cantacuzino Gh„ 1969*, 55). 216.

Vidi terenski dnevnik sa iskopavanja na Gomolavi 1972, str. 184.

217.

N. Bečej (Grbić M„ 1954, 15— 18). Rešenja koja ukazuju na izvesnu zajedničku kultnu pod'logu Iran, Susa (Mtiller-Karpe H „ 1968*, T. 300, 12), Nemačka, Erfur (Muller-Kanpe H „ 1968*, T. 223, 13).

218.

Csalog J„ 1959*, 24— 38. O jugoistočnim uticajima u neolitskim zem'ljoradniokim kultovima Podunavlja (Makkay J„ 1964*, passim).

219.

Banner J„ 1959*, 19—23, T. 5, T. 6—7.

220. Csalog J„ 1959*, 8—21, Abb. 1. 1—2, Abb. 3. la— — lb. 221. Gazdapusztai G„ 1963, 131— 134. Tape-Lebo (Trogmayer 0 „ 1969, 475). 222. Pavuk J.—šiška S„ 1971, 362, Obr. 2. 223.

Kutzian-B. I„ 1972, 220.

224.

Na .produženom trajanju Henpaly-Csbszhalom horizonta posle prekida života na potiskim naseljima, u okviru sinhronizacije sa Vinča D2 fazom insis'tira Dimitrijević S„ 1971, 146., što se stratigrafski ne može da dokaže (Kutzian-B. I„ 1972, 206—210).

Patay P„ 1957*, 35—37, T. I—III.

225. Vasić M„ 1936, sl. 367; Vasić M„ 1936b, sl. 151 (4,1 m), Bapska horizont E—F (Dimitrijević S„ 1971, 164, T. II, 1; Kalicz N „ 1970a, 18).

KutziAn-B. I„ 1963*, 506; Korek J„ 1958, 155.

226. Nadlački L„ 1951d, T. X V II i d.

227. Nadlački L„ 1951b, T. XVI, T. XXX. 228. V. nap. 100.

250.

Benac A„ 1971a*, 153— 155.

251.

Benac A„ 1971a*, 165. Šire o vezama neolita Bosne sa trakasto-linearnim zajednicama centralne Evrope (Benac A„ 1963*, 33—34).

252.

Benac A„ 1971a*, 144 sa sinhronom tabelom Butmir I (Benac A„ 1971a, 173) i tabelama (Pavuk J„ 1968*, 352—354). Srejović D„ 1968*, 1—9.

229. V. nap. 101. 230. Argumentacija visoke hronologije (Neustupny E., 1968*, passim) i niske (Milojčić V., 1970*, passim). 231. Brukner B., 1968, 78—80. 232. Kalicz N „ 1969*, 177—205; Kutzian-B. I„ 1966, 274— 278; veći deo članaka u ŠZ. 17 posvećen simpozij'Umu o lenđelskoj grupi, Točik A„ 1969*, 437—454; Neustupny E„ 1969*, 271—291. 233. Dombay J„ 1960*, passim; Tasić N „ 1969a, 429. 234. Za Slavoniju i severozapadnu Hrvatsku (Dimitrijević S„ 1970, passim), Bosnu (Benac A„ 1962*, 37-41). 235. Slavonsko-sremska kultura (Milojčić V „ 1949*, 86), lenđelsko-slavonska (Garašanin M„ 1958*, 27), slavonsko-sremska (Benac A„ 1962*, 37—41), sopotsko-lenđelska kultura (Dimitrijević S„ 1968, passim). 236. Dimitrijević S„ 1968, passim.

253. 254. 255. 256.

Benac A„ 1961*, 37— 41 i Dimitrijević S„ 1968, 30. Benac A„ 1968*, 29 i Benac A„ 1971a*, 177. Dimitrijević S„ 1968, 20—30, 111 (karta rasprostiranja).

Dimitrijević S„ 1968, 32 i Dimitrijević S„ 1969a, Abb. 4—5, 54— 55. 258. Dimitrijević S„ 1970, 44.

257.

259.

Nitra (Pavuk J„ 1972, 86), Aszod (Kalicz N„ 1971*, 17—25, 1—6), Zengovarkony (Dombay )., 1960*, passim).

260.

237. Brukner B„ 1968, 78—80.

262.

Dimitrijević S„ 1969a, 64. Brukner B„ 1968, 55—56. Dimitrijević S„ 1969a, 60.

238. Kalicz N„—Makkay J„ 1972*, 13—44.

261.

263.

Brukner B„ 1968, 21, nap. 102, 79.

239. Dimitrijević S„ 1970, 43.

264.

240. Bruikner B„ 1969a, 63, 68. 241. O uticaju vinčanske gr’Jipe u sopotsko-lenđelskoj II fazi (Dimitrijević S„ 1968, 40—46; Dimitrijević S„ 1970, 46), i lenđeloidnim komponentama u »eneolitskom humusu« na Gomolavi (Brukner B„ 1971, str. 4— 5 — rukopis u štampi).

265.

Dimitrijević S„ 1968, T. VI, 11; T. IX, 2. Dimitrijević S„ 1968, sl. 21, str. 37, T. VI, 8; Pavuk J„ 1972, Abb. 24—29; Pavuk J„ 1970*, T. X X X V III.

266.

Brukner B„ 1968, 79—80.

267.

243. Kalicz N.—Makkay J„ 1972*, 4. 244. Dimitrijević S„ 1961, 8— 17, Sl. A, T. I—III; Dimitrijević S„ 1970, 52.

268.

Pehar na šupljoj nozi nađen je u neolitskoj jami X I 1956. godine na Gomolavi (predmet neinventarisan u Vojvođanskom muzeju u N. Sadu); sličan je nalazima u sopotsko-lenđelskoj fazi (Dimitrijević S„ 1968, 28, sl. 4, identičan recipijent, T. III, 13). Kalicz N.—Makkay J„ 1972*, Fig. 2, 6.

269.

Dimitrijević S„ 1969a, T. XIV, 8.

245. Linearno-trakasta naselja u Transdanubiji (Mak-

270.

Brukner B„ 1968, T. V II, 2; Dimitrijević S„ 1969a, T. X II.

271.

Dimitrijević S„ 1969a, 59—60.

242. Šimanovci (Popović D„ 1966, 189), Klenak (Popović D.—Vasiljević M„ 1970, 25—26), Jarak (Popović D„ 1969, 250).

kay J„ 1970*, 49 (45); podela lmearno-trakaste keramike starije faze u tri etape sa Bina u sredje (Pavuk J„ 1970*, 251—252). Najstariji trakasto-linearni horizont u Bicske (Kalicz N.—Makkay J„ 1972*, 13). 246. Sinhronizacija Sopot-Lenđel Ia f£iza—Vinča B1 —Szakalhat-Lebo (Dimitrijević S„ 1969a, 62, 65). 247. Keramički tipovi Malog Korenova (Dimitrijević S„ 1969a, T. X V III—T. XX ) sa omamentalnim dekorom i oblicima bitno ne odstupaju od nalaza iz Transdanubije (Makkay J„ 1969a*, Abb, 2) i jugozapadne Slovačke. Starija i mlađa lineama trakasta keramička faza kao i oblici i dekor najmlađe linearno-trakaste faze bez Notenkopf dekora (Pavuk J„ 1970*, T. V, 1, 4; T. VI, 1, 4, 8; T. V III, IX itd.). 248. Dimitrijević S„ 1968, 60. 249. Gimbutas M„ 1970*, 287—297.

272. Tasić N„ 1960a, 430. 273.

Bikonična zdelica i pehar na tanjirastoj nozi (Nađ Š„ 1961, T. II, 1—2) ukazuje s obzirom na profilaciju recipijenta i baze na veze sa prelazom iz Vinča B2 u Vinča C fazu (Vasić M„ 1936b, 47 str. 62, No. 469; sl. 71, No. 410a) mada se kod pehara na nozi prototip javlja u Vinča B I fazi (Vasić M„ 1936, šl. 246). Na sinhronizaciji sa sopotsko-lenđelskom II fazom (Brukner B„ 1968, T. V II. 3) i Zengovarkony-lenđelskim uticajem (Brukner B„ 1968, T. V II, 4).

Dombay J„ 1966*, T. LXXXV; Dimitrijević S„ 1961, 46, T. X II, 45 d. 275. Nađ Š„ 1961, T. II, 6; Dimitrijević S„ 1969a, T. X V III—XIX. 274.

111

276. O Zengdvarkony-lenđelskom uticaju u vreme sopotsko-lenđelske tri faze (Dimitrijević S., 1968, 46, 48, 64), u jugozapadnoj Bačkoj (Brukner B., 1969, 68—69). 277. Vilotijević D., 1965, 31—32. Fragment t. inv. 75, nađen je u sondi I na nivou X o.s., na dubini 1,712 cm.

278. Novotny B., 1962, 214. Lužianky grupa se smatra da pripada starijoj fazi lenđelske grupe koja treba da predstavlja genetsku vezu Želiezovce i lenđelske grupe (Pavuk J.—šiška S., 1971*, 362, obr. 13. Vinča, Garašanin M., 1961a, 346—347).

279. Sinhronistička tabela (Pavuk J.—šiška S., 1971*, obr. 2; Benac A., 1971*, 173). Rani lenđelski dekor u Aszod-Papi (Kalicz N., 1969*, 187, Abb, 5. 4). 280. Kalicz N „ 1970, 20—23. 281. Pozna faza lenđelske grupe (Kalicz N„ 1969*, 195—201), poznoneolitsko naselje Gorzsa (Gazdapusztai G„ 1969*, 132—134, 137).

282. Na nemogućnost izdvajanja horizonta bez slikane keramike ukazuje Kutzian-B. I„ 1972, 220.

283. Paviik J„ 1970*, 258—259. 284. Pavuk J.—šiška S„ 1971*, 362.

112

285. Paul J„ 1969*, 340. 286. Dimitrijević S„ 1969a, 58. 287. Dimitrijević S„ 1968, sl. 15, sl. 16. 288. Brukner B„ 1968, 74; Brukner B„ 1971a (u štampi). 289. Gomolava, terenski dnevnik 1967, 28—33.

290. Lenđelske forme (Brukner B„ 1965, T. XIV, 5— —8), veze sa prototisapolgar fazom u Lučky (šiška S„ 1969*. Abb. 2, 1, 3) i Tisapolgar A (Deszk A) kod Kutzian-B. I„ 1972, T. XVI. 1 itd.

291. šiška S„ 1969*, Abb. 2, 10. 292. Na autopsiji materijala zahvaljujem D. Popoviću, direktoru Zavoda za zaštitu spomenika kulture u Sremskoj Mitrovici.

293. Garašanin M. i D„ 1951, 97, Taf. lb. 294. Brukner B„ 1969a, 64. 295. Na mogućnost dopiranja poslednje faze lenđelske grupe do Balaton grupe u Transdanubiji ukazuje Makkay J„ 1970*, 51 (47). Na kraj lenđelske grupe u zapadnoj Slovaokoj (Ludanice grupa) nadovezuje se Bajč-Retz grupa kao prelazna faza u Boleraz grupu — prvu etapu kanelovane keramike Slovačke (Pavuk J.—šiška S.. 1971*, 362—363).

BOGDAN BRUKNER

RANI I SREDNJI ENEOLIT

RANI I SREDNJI ENEOLIT

GLAVA IV

KULTURNE GRUPE PRIMARNE METALURGIJE BAKRA PROTOTISAPOLGAR HORIZONT B a k a r na p r e l a z u n e o l i t a u e n e o l i t U prethodnom poglavlju zabeleženo je da u razvijenom neolitu i na njegovom kraju u pojedinim regionima Balkana i Panonske nizije počinju da se izdvajaju oblasti koje zahvata rana metalizacija. Takođe je podvučen značaj inicijalne eksploatacije bakra na pojedinim tačkama centralnog Balkana (Rudna glava kod Majdanpeka) na prelazu iz vinčansko-tordoške u vinčansko-pločničku fazu.1 Navedeno je da se na početku vinčansko-pločničke faze na nekoliko lokaliteta na Kosmetu, u severoistočnoj Bosni i užoj Srbiji koristi bakar.2 Konstatovano je da se na pojedinim nalazištima Bojana kulture upotrebljava cuprum.3 U poznim potiskim i vinćanskim staništima u Panoniji takođe se nalaze delovi nakita od bakra.4 U istočnim oblastima Mađarske prvi predmeti od metala pojavljuju se na naseljima Herpalj-Česhalom a u zapadnim, u Zengevarkonj nekropoli lenđelske grupe.5 U zapadnoj Slovačkoj metalni predmeti prvi put se pominju u Brodzani-Nitra fazi lenđel ske grupe.6 Češće korišćenje bakra i izrada zlatnog nakita povezuju se tek sa formiranjem Tisapolgar horizonta. Očevidno je da početak metalizacije nije tekao istim tempom na centralnobalkanskom i panonskom prostoru i da se vrlo teško mogu da odrede jasne faze prelaza iz neolita u eneolitski period. Zbog toga se često hronološka granica početka eneolita pomera u one periode koji svojom ekonomsko-društvenom osnovom još uvek pripadaju neolitu. Terminološka neujednačenost definisanja eneolita odrazila se na hronološku šemu prelaznog perioda u bronzano doba kako u Panonskoj niziji tako i u jugoistočnoj Evropi. Osnovne nesuglasice potiču iz različitih tumačenja kulturno-istorijske uloge prvih nalaza predmeta od metala. Vrlo često su rani tragovi korišćenja cuprum-a tek preteče nove epohe, sastavni deo ambijenta koji je po bitnim karakteristikama načina života prožet neolitskim sadržajem. Početak eneolita u pojedinim regionima panonsko-centralnobalkanskog prostora je usko povezan sa stepenom adaptivno-kreativnih potencijala koji će uticati da pojedine praistorijske grupe postanu »bakarnodobne« ili ostanu neolitske. Postoje do-

113

kazi da neke samo periferno zahvata početak metalizacije ne menjajući njihove etno-kulturne karakteristike — kao na primer: podunavski facijes vinčanske grupe, sopotsko-lenđelska i lenđelska grupa Transdanubije. Isto važi i za zapadnoslovački prostor.7 Upotreba bakarnog nakita u potisko-Herpalj-Ćeshalom kompleksu ne menja neolitski karakter naselja »velike mađarske nizije«.8 Međutim, ukoliko ne utiče na genetske promene, inicijalno korišćenje bakra u pojedinim kulturnim grupama jugoistočne Evrope, centralnog Balkana i Panonske nizije ukazuje na hronološki prioritet i pravac metalizacije: Mala Azija— južni i centralni delovi Balkana i jugoistočna Evropa— karpatska kotlina.9 Proces metalizacije snažnije je uticao na genetsku smenu neolitskih kulturnih grupa u istočnoj Vojvodini, (uključujući pojedine »udarne« pravce prodiranja predstavnika razvijenog eneolita Panonske nizije u istočne delove Bačke i Srema), u Alfold-u i istočnoj Slovačkoj, nego u Transdanubiji, zapadnoj Slovačkoj i trorečju Drava— Sava— Dunav. U prethodnom poglavlju pomenuto je da formiranje »eneolitskog humusa« na Gomolavi predstavlja najbolji dokaz do kakvih promena dolazi u vreme »panonskog eneolitskog udara u Sremu«; približava se kraju statična sopotsko-lenđelska I I I faza u Slavoniji i kasna lenđelska etapa u Transdanubiji. Istovremeno u naseljima pozne vinčansko-pločničke (D1— D2) faze život teče u okviru neolitskih tradicija (T. X I). Formiranje prototisapolgar faze Na osnovu ispitivanja »eneolitskog humusa« na Gomolavi, kod Siriga i Gospođinaca dobijeni su podaci o hronološkom mestu i osnovnim karakteristikama prototisapolgar faze u Vojvodini.50 Međutim, u Mađarskoj još se uvek nailazi na teškoće u definisanju postneolitskog perioda. Izdvajanje prototisapolgar horizonta u Alfold-u usko je povezano sa dilemama da li se između stratuma sa slikanom keramikom tipa Herpalj-Česhalom i naselja tipa Gorža i Tisapolgar grupe može izdvojiti prelazna faza bez bojene keramike. I. Bognar-Kutzian smatra da tek treba dokazati postojanje prelazne faze koja prethodi Tisapolgar periodu.11 Na osnovu ispitivanja autohtonog supstrata i tipologije keramičkih formi, autor značajnih dela o neolitu i eneolitu istočne Mađarske dokazuje da je početak južnog dela Tisapolgar grupe (A l), Deszk A (Desk) i Darvas (Darvaš) faza, genetski proizišao iz Gorža i Herpalj grupa.12 U istočnoj Slovačkoj ustanovljeno je da se posle poznoneolitskog horizonta sa belo slikanom keramikom (Oborin grupa) može izdvojiti nivo u kome nestaje slikanje. Pojavljuju se drugi keramički oblici i način dekoracije (Lučky, Tibava naselje i Velke Raškovce).13 Vrlo često se nalaze varijante blago profilisanih zdela i pehari na visokoj šupljoj nozi ukrašeni bradavicama. S. Siška je stratigrafski dokazao da se u istočnoj Slovačkoj iznad prototisapolgar formiraju Tisapolgar naselja.14 N a s e 1j e

114

Rezultati do kojih se došlo na vojvođanskom prostoru možda će ubrzati izdvajanje »horizonta bez slikane keramike« u Alfold-u. U jugoistočnoj Bačkoj otkriveni su delovi jednoslojnih naselja podignutih na uzvišenim priobalnim delovima reka i isušenih korita potoka: Gospođinci-Parohija (T. X X X V II, 6) i Sirig-Kamendin (T. X X X V II, 21).15 Dok se na osnovu ostataka kuće 1 iz Gospođinaca može da govori o podizanju četvorougaonih nadzemnih objekata, otkopane osnove u Sirigu ukazuju da se radi o tipu naselja sa cca 10— 15 kuća podignutih u dva paralelna reda. Staništa dimenzija 10x5 m bez tragova »temeljnih rovova«, sa ostacima

patosnica direktno premazanih preko lesne osnove, delovima ognjišta ili peći, prvi su pouzdani argument o postojanju naselja prototisapolgar faze u Vojvodini.16 Njihovo otkriće na prostoru koji je slabo istražen otežava traženje mogućih genetskih prethodnika u autohtonom supstratu. Površinski nalazi zapadno od Novog Sada i na teritoriji bivše Šajkaške, sondažna iskopavanja kod Žablja i rekognosciranja u jugoistočnoj Bačkoj ukazuju da su na ovom prostoru ranije boravili predstavnici razvijene vinčansko-tordoške i rane vinčansko-pločničke faze.17 U donjem toku Jegričke nailazi se na ostatke naselja potiske grupe. Za sada je neizvesno šta se dešava posle prekida života na početku poznog neolita severozapadno od ušća Tise u Dunav, na širokom prostoru severno od Novog Sada u vreme razvijene vinčansko-pločničke faze, pozne potiske i Herpalj-Česhalom etape. U formiranju prototisapolgar horizonta na prostoru od istočne Slovačke do jugoistočne Bačke mora se računati na uticaj lokalnih poznoneolitskih zajednica kao i susednih kulturnih središta. Zbog toga je potpuno razumljivo da je srednjoevropski regionalni supstrat u istočnoj Slovačkoj uticao na izgradnju izduženih stambenih objekata u Lučky kao što je blizina centara vinčanske grupe vrlo verovatno uplivisala na dimenzioniranje kuća u jugoistočnoj Bačkoj i Sremu.18 Ipak, mora se naglasiti da su eneolitska naselja severno od Novog Sada podignuta u okviru teritorijalne ekspanzije ka jugu i jugoistoku Panonske nizije. U Gospođincima i Sirigu otkrivaju se još neke specifičnosti u načinu izgradnje kuća. Podižu se lakše drvene konstrukcije nego što je to slučaj u podunavskim vinčansko-pločničkim naseljima. U »eneolitskom humusu« na Gomolavi takođe su pronađeni delovi kućnog lepa sa otiscima uskih talpi i pletera. Ovo je još jedan primer korišćenja lakše drvene građe u odnosu na masivne konstrukcije u vinčanskom naselju.19 Orijentacija objekata u Sirigu SZ— JI poklapa se sa ustaljenom praksom kod eneolitskih kulturnih grupa »velike mađarske ravnice« .20 U Vojvodini nisu otkrivene nekropole koje pripadaju prototisapolgar fazi. Jedino se skeletni grob iz Oborin-a (istočna Slovačka) pripisuje ovom periodu.21 P o su đ e Najpatpuoiji padaoi o početku pastineolits'ke etape mogu se dobifci na osnovu anaiize keramlioke iindustrije (T. X III). Pastaje lizvesne zajedaiičke ikaraiktenistiike sastava materijala za izradu gmčarije u iranoeneo'l'itskim naseljiima zapadne i istočne Slovačke, u Alfold-u i Bačlkoj, što je jedan od sigumih ddkaza kidanja isa tradioijama neodiitskog lančarstva. J. Pavuik li S. Šišlka ukazuju da u keramici posiednje etape Pečenady faze lenđelske grupe u Vellke Kostol’any, Moravany i Čab-Sila počdnju da ise dodaju imineraili u smesu za izradu posuđa. Bojenje ipovršiina opada. Pasude pastaju manohromne, ciglamrlke i oiglaorvene površine.22 I. Bognar-Kutzian nalazi u Alfold-u, na osnovu tipološke analize »zatvorenih« keramički'h grupa nealitskih prethodni'ka, vezu sa lokalnim ranatisapolgar gmpama: Bašartanja, Lučka i Desk.23 Sudeći po dosadašnjim rezultaitima listraiživanja, vojvođanski prostor pruža najviše moguonosti da se izdvoji početak razvijenog eneolita u jugoistočnoj Panomđjii. Tipološko jedinstvo obliika iz »enealitskag humusa« na Gamolavi isa pasudama iz Gospođinaca i Siniga, olalkšava njihovu vremensku :i Ikultumu sinhronizaciju (T. X). -Već je utvrđeno da se stambeni horizont »u eneolitškom humusu« formirao u vreme prodora predstavnlika panonskih eneolitških grupa. Iznad mševina ddnamionog naiselja razvijene vdnčansko-pločničke faze [Vinča

115

C— D1— (Gomolava Ib )] podiže se znatno razrađenije (Gomolava Ila — b). Novi stanovnici tell-a donose svojevrstan ukus i naoin izrade grnčarije. Njiihova keramika je grublja, sa iprimesama peska i sitnog šljunka, vrlo retko glačana, mrke ili sive boje (T. II). Zahvaljujuoi otkrićima posuda u 'kući 1 iz Gospođinaca i fragmenata keramike iz Siniga, indentifikovanii su genetski contri došljaka na Gomolavi. Sada je mnogo lakše da se dokaže kultumo i »etničko« jedinstvo stanovnika jugoistoone Bačke i doseljenika na tell-u koji su, po svoj pnilici, razonili stanište sa ipočetka razvijene vinčansko-pločničke faze. Istovremeno omogućava se na osnovu analiza keramičke industrije u »eneolitskom humusu«, Gospodincima i Sirigu tentativna sinhronizaoija: pozna vinčamskojpločnička (D1— D2) faza— 'prototisapolgar— ranotisapolgar A faze— pozna etapa lenđelske grupe (T. X I). (V. 39)

116

Posuđe iz objekta 1 sa »Parohije« pokazuje da treba uzeti u obzir nekolilko faiktora koji su uticali na izradu oblika tipičnih za južni faoijes prototisapolgar horizonta. Pri tome se ne sme zanemariti činjenica da u vreme formiranja protoitisapolgar faze u Bačkoj i Sremu pojedina vinčanska naselja dostižu i prelaze maksimalnu granicu prosperiteta. Zbog toga je razumljivo da pojedina rešenja predstavljaju simbiozu preuzimanja reduciranih kulturnih uticaja iz vinčanske grupe i inovaoija mesnog stanovništva. ®Zdela konveksnog zida i niskog blago konkavnog trbuha (Sl. 70) uikazuje na komponentu Vinčainskog uikusa, k oji dolazi već do izražaja u stambenim horizontima između 5, 9, i 4. m u Vinči.24 Dok se uvučen naglašen zid može smatratd jednim od tipičnih manira vinčanske keramikografije na prelazu iz Vinče C u D fazu, tendencija modeliranja tela sa 'niskim konkavnim trbuhom prati se tek od 4. metra u Vinči, odnosno na prelazu iz Pinča-Pločnik D1 u D2 fazu.25 Ipak, uloga predstavnika vinčanske giupe u izvođenju novih tipova posuda je vrlo skromna (V. 40). Lončari prototisapolgar naselja prihvataju osnovne raščlanjene oblike, pomenute zdele »podunavske Vinče« izvodeći novu varijantu. Na taj način obeležava se samostalni doprinos obogaćivanju tipologije keramičkih formi eneolita u Panonskoj Uiziji. Tako plitka zdela iz Gospođinaca postaje jedna od retkih mogućnosti praćenja početnih etapa izdvajanja svojevrsne keramikografije u jugoistočnoj Bačkoj. Za sada jedinstvena, ona je isamo jedna od karika u nizu još uvek nedovoljno razjašnjerbih događaja na grandci dodinivanja panonskih i balkanskih eneoldtskih kultumih grupa ili, preciznije rečeno, u vreme početaka prodiranja postneolitsikih grupa iz centralnog Alfold-a ka širem prostoru ušća Save u Dunav.26 U kasnijim periodima nestaje iz upotrebe. Utvrđivanje porekla genetskih prototdpova plitke zdele i vremena njenog izdvajanja dozvoljava da se pretpostavi da posuda liz Gospodinaca pripada jK)četnoj fazi podizanja naselja u ovom đelu BačSke. Zbog toga nije slučajno da se ne nalazi kasnije. Pošto je jedna od »prelaznih« formii, njena upotreba je ograničena. Sa gašenjem života na ranim prototisapolgar naseljima nestaje iz repertoara eneolditslkih lončara. Mnogo je sigumija i jasnija ikultuma determinacija manje, dublje zdelice iz kuće 1 sa »Parohije« (V. 39).27 Radi se o posudi sa užim reoipijentom, viširn konveksnim zidom i niskim Ikonkavoim trbuhom. Identičan tip takođe se koristi na »Kamendinu« kod Siriga.26 Hronološiki položaj ove varijante osiguran je na osnovu nalaza u »eneolitskom humusu«.29 Po prvi put, zajedno sa drugim postvinčanskim posuđem na Gomolavi se izdvaja tip zdela koji ukazuje na određeni ukus, stran poznoneolitskim i ranoeneolitskim zajedndcama u međurečju Save i Dunava (Sl. 72, 74). Nj'ihova pojava u Bačkoj i na Gomolavi je proizvod novih etno-kultumih stmjanja čijii se genetski centri nalaze izvan teritoniije širenja vinčanske grupe, na prostom sevemo d severoistočno od Novog Sada. Na

teritoriji Mađarske ovoj grupi zdela najbliži su oni usamljeni primeri koji se javljaju u Desk A fazi sa niskim, po pravilu konkavnim trbuhom, dok u izvođenju gom jeg konusa postoje razlike.:'0 Najjasnije analogije nalaze se u Lućky.31 Kao i u prethodnom slučaju, tipovi manjih dubokih zdelica su dokazi postojamja prototisapolgar faze 'kao značajmog genetskog prethodnika Tisapolgar grupe. Njihova pojava u ovom periodu dobija širu kultumo-istorijsku ulogu. Sada počimje da se otkriva mogućnost izdvajanja vrlo značajne južne komponente evolucije Tisapolgar gmpe. Zbog toga izgleda potpuno opravdana pretpostavka da je »Gospođinci tip« autohtoni supstrat južnog ogranka Tisapolgar A faze. Međutim, ne treba zanemariti ulogu poznoneolitskog horizonta u južnoj Mađarskoj tipa Zalavar-Mekenye (Zalavar-Mekenje) i Gorža.32 Pojava bradavičastih ukrasa na ovim lokalitetima postaje ubrzo omiljeni način dekora u srednjoeneolitskim grupama ikarpatske kotline.33 Pehar na šupljoj nozi :iz kuće 1 u Gospođincima zaslužuje poseibnu pažnju (Sl. 71). Do sada nepoznat, prvi put se javlja u eneolitskim naselj'ima pre izdvajanja Tisapolgar grupe.34 Ova posuda potpuno opravdava izdvajamje »Gospođinci tipa«. U poznoneolitskim i ranoeneolitskim kulfcumim gmpama ne nalaze se direktne analogije. Posuda sa »Parohije« ne pripada vrsti publikovanih pehara Tisapolgar i njoj sinhronim gmpama na panonškom prostom. Sličan sud otkriven je jeđimo u »eneolitskom humusu«. Radi se o peharu na nozi bikonične profilaoije sa bradavičastim malepcima na krajnjoj periferiji, oštro naglašenog prelaza u trbuh (Sl. 73).^ Tako se posude na šupljoj nozi po svom obliku i načinu nanošenja ukrasa na bikoničnom recipijentu izdvajaju kao izuzetne pojave i samo komparativnom analizom može se odrediti njihovo mesto u evoluciji Tisapolgar grupe. Masivne šuplje noge sa blago naglašenim proširenjem tipione su za istočnu Slovačku, Alfold i jugoistočnu Bačku. Mogu se identifikovati i na poznoneolitskim i ranoeneolitskim naseljima i nekropolama u Tramsdamubiji. Nije slučajno da se javljaju u Lučky, na lokalitetu k oji je već ramije zabeležem po uskim kulturno-hronološkim vezama sa prototisapolgar fazom u Vojvodimi.36 Njihova upotreba prati se ma mekim predmetima iz grobova u Dešku A i iz retbih grobnih celina Tisapolgar-Bašatanja I faze.37 Naoin modelovamja vojvođanskih reoipijenata tipološki je najbliži analogijama iz ranog Tisapolgar kruga.38 Mada nisu retke perforirane, izgleda da se ma početku Tisapolgar grupe češće javIjaju posude sa neprobušenim šupljiim nogama.39 Sudeći po pehara iz Gospođinaca, perforacija se tek kasnije javlja. Na osnovu publikovaniih nalaza iz Mađarske teško je izvršiti, isključivo na osnovu perforacije, hronološku klašifikaoiju ovih posuda.40 Tako se nalaz iz Gospođinaca može prihvatiti kao prototip budućih, kasnije često upotrebljavanih pehara u Alfold-u i na Tisapolgar nekropolama u Vojvodimi. Gmčarija »Gospođinoi tipa« omoguoila je da se dokaže postojanje prototisapolgar faze u Vojvodini. Takođe su osnažene pretpostavke ikultume i hronološke veze istočne Slovačke, pojedinih nalaza u Alfold-u, loikaliteta u jugoistočnoj Bačkoj i »eneolitskog humusa« na Gomolavi u okviru: prototisapolgar etapa istočne Slovačke— početak formiranja Desk A faze— »Gospođinci tip«— prototisapolgar horizont na Gomolavi— vinčanško-pločnička D1— D2 faza— razvijena sopotsko-lenđelska I I I faza (T. X I).

P 1a s t i k a Poznato je da u ranom i sredmjem eneolitu listočne Mađarske i Vojvodiime nisu promađene antropomorfne statuete, izuzev zlatnih privesaka kojii verovatmo predstavljaju stilizovane Ijudske figure.41

117

Zbog toga otkriće antropomorfne statuete iz Siriga predstavlja prvi iprilog ot'krivanju uzroka koji su doveli do 'iznenadnog prekida izrade figurina od pečene ilovače (Sl. 75). Tipološka aealiza stojeće pljosnate terakote visine 5 cm pokazuje da je u pitanju reducirana kopija vinčanskih statueta koje se javljaju u vreme formLramja razvijene vomčanskoipločničke faze.42 Dobija se utisak da nevešto 'izrađena figunina predstavlja pokušaj da se .reprodukuje nešto što je možda viđeno ali nije asimiilirano! Sumaoio modelirana statueta, na granici apstrakcije, sa naglašenom glavoni, naprecizno i neujednačeno izvedenim patrljcima ruku dokaz je da stanovnioi protatisapolgar naselja u Vojvodimii nagoveštavaju i predstavljaju novu epohu u kojoj se gubi zemljoradnička koncepcija uticaja antropomorfnih figurina u kultu. U pitanju je kuiltuma gruipa koja ne samo da je potpuno zanemarila nego nije ni poznavala niti prihvatila kanone vinčamske primenjene umetmosti i verovanja. Tako se u Sirigu verovatno prvi puf naziru pokušaji traženja novih rešenja u kojirna se negira značaj i uloga raniijiih zemiljoradničkih simbola. Uspostavijaju se takvi društveno-ekonomski odnosi u zajednicama gde plastika gubd svoju fiumkciju. Zbog toga prototisapolgar terakota »zatvara« horizomit koji, budući da pripada početku razvijenog eneolita, vrlo dobro manifestuje novi Ukus i opšte raspoloženje pred formiranje Tiisapolgar grupe i potpuni raskid sa neolitskim tradicijama centralnobalkamskog prostora, kao i novd pristup d shvatanje uloge zemljoradničkih božanstava plodnosti. Eneolitske grupe koje dolaze sa srednjeg Potisja postepeno naseljavaju jugoistočne delove Bačke gde su ranije boravili predstavnici vinčanske grupe. Istovremeno u naseljima vinčansko-pločničke D1 faze u Sremu i južnom Bamafu počinje da se smamjuje izrada figurina, kao prvi predznak prestamka prosperketa. Buduoi da se u igenetSkim cemtrima prototisapolgar horizonta, u okvliru Herpalj-Česhalom-Gorža kompleksa nije koristila plastika, logično je da blizima stagnantnih vinčamsko-pločniičkih naselja nije mogla da utiče na transformaciju pratotisapolgar stamovnika. Ako se ovom doda da su u pitanju »sudari« a ne prožimanje dveju grupa — jedne, koja tek treba da se razvije u okviiu Tdsapolgar-Bodragkerestur kompleksa, d druge, koja je na »silaznoj« putanjd evolucije — postaje jasno da je figurina iz Siniga jedan od posledmjih ostataka odumiiručdh uticaja cenitralnobailkamSkog kulltumog potencijala u vreme prelaska iiz ranog u sredmjd eneoliit .u Vojvodini.

TISAPOLGAR GRUPA

Tisapolgar gtupa je zahvaljujuoi dugogodišnjim iBpitivanjima u istočnoj Mađarskoj vrlo rano izdvojena kao samostalna pojava na kraju neoldita, odnosno u eneolitskom periodu.43

118

Publikovanjem nčkropole sa Tiszapdlgar-Basatanya (Tisapolgar-Bašatanja) ii ranotisapolgar nalaza dz kaipatSkog basema dobijena je precizna slika o kultumom i hronološkom mestu Tiisapolgar grupe u genezi praistorijskih kultura jugoistoone Panoniije.44 Uporedo sa proširenjem podataka o njenoj teritorijalnoj rasprostranjenosti umnožili su se problemii tačnog hronološkog smeštaja. Pojavom Tisapolgar grupe počinju nova etno-lkultuma i ekonomSka povezivamja u istočnim delovlima karpatske kotliine. O uzrocima i posledicama izdvajamja eneolitSkog horizomta u istočnoj Panondji izdiferenoirala su se različiita gledišta.

Ida Bognar-Kutzian, N. Kalicz, J. Korek i P. Patav, kao i većina mađarskih arheologa, smatraju da Tisapolgar grupa, u troperiodnoj podeli, pripada ranom bakarnom dobu. Osnovni element opredeljenja je kvantitativan i kvalitativan porast korišćenja bakra kao bitne konstante epohe.45 Čehoslovaćki arheolozi obuhvataju, u okviru eneolitskog perioda, formiranje Tisapolgar horizonta, kroz trofaznu etapu.46 E. Neustupny smatra da Tisapolgar grupa pripada protoeneolitskom periodu, dok J. Pavuk i S. Šiška veruju da reprezentuje rani eneoLit.47 Mada je Tisapolgar grupa u Rumuniji periferna pojava, njen posrednički položaj lizmeđu kultumih ,grupa jugoistočne i centralne Evrope je značajam prilog utvrđivanju sinhron'istiičkih veza donjeg Podunavlja sa Pamanskom nizijom i cemtralnoevropskim prostorom. V. Dumitresku, uspK>stavljajući hronološke odnose između eneolitske Kukuteni (Cucuteni) kulture sa pamonskim postneolitskim kultumim grupama, ukazuje na istovremenost početka Tisapolgar grupe sa Gumelnica A2 (Gumelnipa)— Kukuteni A3 fazama, ne ulazeći u raspravu o podeli eneolita na određene epohe razvoja.48 N. Vlasa, kada piše o razvijenoj etapi Petrešti (Petre?ti) kulture, koju paraleliše sa ranom vinčamsko-pločničkom fazom, napomiinje da se posledmja etapa može simhronizovati sa poznom potsiskom (Tisapolgar) grupom inicirajući meolitski karalkter poslednje.49 E. Com§a izdvaja Tisapolgar nalaze u okviru neolita zapadme Rumumije ne ulazeći u njiihovu bližu hronološku interpretaćiju.50 Pišuoi o kraju eneolitskog perioda između Karpata i Dumava, P. Roman upuouje ma simhronizaoiju Tisapolgar horizomta sa Petrešti-Ariušd (Ariu§d) kompleksom misleći pri tome ma srednjoemeolitski horuzont.51 Međutim, treba podvući da se pitamje pojave Tisapolgar grupe u zapadnim delovima Rumumije kod nekih autora raspravlja u okviru prelaznog perioda iz neolita u bronzamo doba.52 Na osmovu istraživamja u Vojvodimi pojedini jugoslovenski arheolozd imsistiraju na čvršćem povezivanju Tisapolgar i Bodrogkerestur grupa. M. Grbić je još pre drugog svetškog rata ukazao na potrebu izdvajanja Tisapolgar nalaza u okviru eneolitika A faze.53 M. Garašanin na osnovu iskopavamja u Cmoj Bari dolazii do zaključka da je Tisapolgar deo Bodrogkerestur (I) grupe u okviru prelazmog perioda iz neolita u bromzamo doba.54 Izdvajajući emeolit'ske od bakamodobnih kultura N. Tasić podvlači ulogu Tiisapolgar grupe u Tisapolgar-Bodrogkerestur kompleksu. Po njegovom mišljenju, pomenute grupe, u okviru dvodelme podele, pripadaju ranom emeolitu.55 U dvofazmoj podeli B. Jovamović smatra da Tisapolgar i početak Bodrogkerestur gmpa pripadaju talkođe ranom emeolitu.56 Kratalk pregled stavova o hronološkom mestu Tisapolgar grnpe u karpatskoj kotlini i dilema o tačnoj interpretaoiji prelaza iz meolita u bromzano doba može sažeto da se svede ma sledeći zaključalk: zahvaljujući iškopavamjima na Gomolavi, izmad vinčamskog naselja ikoje pripada početku eneolita, akumulirao se »eneolitski humus«. U rnjemu se pojavljuju prototisapolgar keramiički oblici, koji pripadaju kraju ranog emeolita i elememti Tisapolgar A faze, kojii treba da predstavljaju pvočetak razvijenog eneolita. Ako se uzme u obzir činjemica da na vojvođans'kom prostom podela na stariji i mlađi eneolit išključuje jasnije izdvajamje Bodrogkerestur grupe d mjoj simhrome pojave, onda je celishodmija tročlana podela na rami, sredmji i pozmi emeoJiit. U dkviru troperiodnog sistema, Tisapolgar igrnpa piipada prvoj ipolovini razvijemog emeolđta Vojvodime (T. X). Do sličmiih zaključaka došlo se i u periodizaciji emeolita Slovačke.57

119

Pojava predstavnika Tisapolgar grupe u Vojvodini označava etapu jačanja kohezionih komponenata u eneolitu jugoistočne Panonije. Sada se posle dužeg vremena, po prvi puta, na širokom prostranstvu od gornjeg toka Ti-se do njenog ušća u Dunav i u međurečju Save i Dunava formira ikulturni horizont sa sličnim ili identičniim karakteristikama (T. X II). Zahvaljujuoi jedinstvenoim načinu sahranjivanja i izrade grnčarije, granice rasprostiranja Tisapolgar grupe u Panonskoj niziji se vrlo jasno izdvajaju u odnosu na druge kulturne grupe.

Granice

rasprostiranja

Na severu Tisapolgar grupa zahvata istočnoslovačku niziju i pozađe sevemo od grada Košice.58 Zapadne graniee naziim se od južnih delova srednje Slovačke, sa zonom prožimanja u okviru Brodzani-Njitra gmpe nizvodno Tisom do ušća u Dunav. Otkrićem Desk A nalaza kod Sente-Batka (T. X X X V II, 43) i u »eneolitskom sloju« na Gomolavi produžava se zapadna granica u još uvek nedovoljno ispitano područje međurečja Tise u Bunav, preko centralnih delova Fruške gore do »donjeg« Srema kod sela Hrtkovaca na levoj obali Save.59 Ovde je za sada fiiksirana krajnja jugozapadna tačka. Južna granica se vrlo teš.ko određuje. Verovatno se proteže, razređeno, levom obalom donjeg toka Save preko ušća istoimene reke u Dunav sa pojedinim usamljenim tačkama u severnoj Srbiji: Rospi Ćuprija i Dubočaj kod Grocke.60 Dok se krajnja jugoiistočna tacka ne može sa sigumošću fiksirati istoona granica Tisapolgar grupe gm bo se povlači preko zapadnlih grebena Transilvanskih Alpi uključujući rumunski deo Banata i Transilvaniju (T. X II).61 Unutar teritorije širenja Tisapolgar grupe, po I. Bognar-Kutzian, izdvajaju se četini lokalne varijante: Bašatanja, Lučka, Tisaug i Desk.62 Za nas je od posebnog interesa poslednja, jer obuhvata nalazišta u Vojvodini.63 U severoistoonom delu Jugo-slavije najčešća su nalazišta rane faze srednjeg eneolita u Banatu, ređa u Bačkoj a sporadična u Sremu. Po svemu sudeći, severni Banat i Bačka pripadaju matičnom podmčju Tisapolgar gmpe, dok ostale delove Vojvodiine zahvataju pojedime faze evolucije bilo formiranja ili ekspanzije.

Naselje — kuća

120

O načinu stanovanja sakupljeno je vrlo malo podataka. U većini slučajeva dobijeni su na osnovu sondažnih ispitivanja. Teško je doneti defiinitivan zaključak o tipu naselja. Izves-no je da preovladava tendencija odstupanja od tradioija, što znači da se kuće ne podižu na tell-oidnim mestima. Međutim, na teritorij-i širenja Desk varijante, najjužnijeg ogrartka Tisapolgar gmpe, podjednako su zastupljena tell-oidna i jednoslojna naselja. Ako se -izuzmu nes-igumi podaci iz Srpskog Krstura (T. X X X V II, 22), jedino bi delovi stambeno-g ho-rizonta kod Belegiš-»Šančine« (T. X X X V II, 50) ukazivali na jednoslojnost.64 U prilog ranog formiranja »površinskih« naselja govore otkrića prototisapolgar stambenog horizonta u Sirigu (T. X X X V II, 21) i Gospođincima (T. X X X V II, 6). Os-tale informacije po-tiču sa tell naselja tipa Crna Bara-Prkos (T .X X X V II, 25) i Gomolava Ilb (T. X X X V II, 62).65 Izgleda da je najtačnija konstatacija da kod biranja mes-ta za stanovanje ne postoji odre-

đeno pravilo izuzev povoljne konfiguracije, blizine vode i zakonitosti podređenih dinamici populacione ekspanzije. Tako bi faktor pniraštaja odigrao odlučujuću ulogu u podizanju jednoslojnih naselja u eneolitu jugoistočne Panonije. Mada su u »eneolitskom humusu« na GomOlavi pronađeni delovi građevinskog objekta koji pripada prototisapolgar fazi, pojedini keramički oblici iz neposredne blizine kuće tipološki pripadaju ranoj Tisapolgar etapi. Postoje realne pretpostavke da je naselje nastavilo da se razvija i u prvoj polovini razvijenog eneolita. Najpotpuniji podaci o načinu podizanja naselja i oblicima kuća potiču sa »Prkosa«. M. i D. Garašaniin su otkrili delove građevine u sloju 3, verovatne orijentacije SI— JZ, pravougaone osnove sa rovom za stubove. Autori takođe navode otkrića delova peći.66 Na osnovu iskopavanja u Crnoj Bari i na Gomolavi dobijaju se nove činjenice koje pomažu da se podvuče lokalan karakter izbora mesta za izgradnju u Desk varijanti. Speoifičnost kulturnog razvoja južnog dela Tisapolgar grupe postaje jasnija ako se uzme u obzir vremenska sinhronizacija sa naseljima vinčanske grupe koja se u vreme izdvajanja Desk A faze podižu na širem prostoru ušća Save u Dunav. U Alfold-u i Slovačkoj prikupljeni su najpotpuniji podaci o obliku, dimenzijama i načinu izgradnje kuća ovog perioda. Naselja se po pravilu podižu na terasama iznad reka, mada postoje podaci da ze izgrađuju na brdovitim terenima (Hrčel — istočna Slovačka) i u pećinama (Romine§ti — Transilvanija).67 U Kenderes-Kulis i Kenderes-Telekhalom (Kendereš) otkrivene su pravougaone kuće orijantacije SI— JZ odnosno SZ— JI koje pripadaju Bašatanja lokalnoj grupi od kojiih je prva približnih dimenzija 4— 4,25x5,1— — 5,35 m.68 U istočnoj Slovačkoj podižu se u Tibavi i Lučki duži objekti cca 10— 12 m.69 Ipak, raspoložive informacije ne dozvoljavaju da se detaljnije uđe u razrešavanje problema načina formiranja naselja u Tisapolgar grupi. Nedostaju podaci o tipu i rasprostiranju naselja, međusobnom odnosu kuća, njihovom izgledu, rasporedu prostorija itd. Još uvdk ostaje zamagljena sliika o svakodnevnom životu eneolitskih zajednica ne samo u Vojvodiini već i na širem prostoru u ovo vreme značajnih etno-kulturnih promena. Od posebnog je interesa prilkupljainje podataika koji na posredan i neposredan način ukazuju na odnose individue i klana, karakter veza polova, proces uspostavljanja hijerarhije i raslojavanja unutar naselja i ulogu kulta u Tisapolgar grupi. Nekropole — sahranjivanje Za sada su rezultati istraživanja nekropola najpouzdaniji indikator promena odnosa individua— šira zajednica. Predmeti i njihov raspored u grobovima usko su povezani sa ritualom sahranjivanja. Tako se uspostavlja »stalna veza« živih i mrtvih članova klana. Poikojnik sa pridarcima ostaje za sada jeddna altemativa ispitivanja onog što je u određenom periodu predstavljalo deo materijalne kulture u »alktivnom« kordšćenju. Zbog toga proučavanje nekropola Tisapolgar grupe pmža najšire podatke o društvenim i ekonomskam odnosima na početku razvijenog eneolita u Vojvodini i istočnOkarpatsikom basenu uopšte. U Vojvodini je otkriveno nekoliko nelkropola. Ako se izuzmu pojedinačni grobovi iz Srpskog Krstura, od kojiih neki verovatno pripadaju Tisapolgar grupi, neodređeni podacd o grobnim nalazima iz Coke (T. X X X V II, 26), ostaju lapidami izveštaji o nalazima ske-

leta i posuđa sa Kamaraš-a kod Horgoša (T. X X X V II, 47).70 Vojvođanski nalazi su nedovoljni za bilo kakvu suptilniju analizu ritusa i kulta sahranjivanja u ovo vreme. Iz Snpskog Krstura pominje se šest grobova, koji su sledeće orijentaoije: S— I dva, ostali SI— JZ i I— Z. U pitanju su zgrčeni ili lako opruženi skeleti sa pridarcima.71 Najsigurniji izvor ispitivanja načina sahranjivanja potiče iz istočne Mađarske i Slovaoke. Iskopavanjima nekropola Tiszapolgar-Basatanya, Deszk, H6dmezovasarhely-Bodzaspart (Bodzašpart), Hodmezovasarhely-Kotaopart, H6dmezovasarhely-Nepkert, Hodmezovasarhely-Szakalhat, Oszentivan V III, Tape-Lebo A itd., sakupljeni su osnovni podaci o sahranjivanju u Tisapolgar gnupi.72 U istočnoj. Slovaokoj proučena je nekropola u Tibavi, bogata keramičkim prilozima i poznata po zlatnim pridaroima.73 Polkazalo se da u Tisapolgar grupi postaje opšta karakteristika izdvajanje posebnog prostora za sahranjdvanje. Ovaj običaj konstatovan je u lokalnitn grupama Bašatanja, Lučki, Tibavi i Desk, kojoj pripadaju skeletni grobovi iz Srpskog Krstura.74 Iako se groblja izvan naselja u jugoistočnoj Panoniji počinju da koriste od vinčansko-tordoške faze (Botoš kod Zrenjanina), tek u vreme razvoja ranih metalodobnih kultura Panonske nizije postaje pravilo određivanje speoijalnog mesta za ukapanje pokojnika.75 Smatra se da je osnovna ordjentacija grobnih ralka na osi I— Z.76 Isto talko se zapaža da je u većini slučajeva položaj skeleta upravljen Z— I, mada bi po broju istraženih lokaliteta izgledalo da je najčešća orijentacija I— Z.77 Najbolji primer je Srpski Krstur, iako po mišljenju I. Kutzian u Desk grupi preovladava I— Z orijentacija.78 Najrealniji je zaključak da ne postoje još ujednačeni kriterijumi ukapanja pokojnika. Zbog manjikavosti antropološikih analiza slkeleta otežano je prihvatanje zaključaka o načinu sahranjiivanja u Bašatanja B fazi. Veruje se da pokojnik-žema leži na levom, a muškarac na desmom boiku.79 Stepen kontrakoije je takođe različit i varira od opruženog do zgrčenog položaja.80

P o su đ e

122

Analiza keramičkih formi je još uvek jedan od najpouzdanijih imđiikatora praćenja evolucije emeolitskih kultumih grupa u Panonskoj niziji i na jugoistoku Evrope. Izrada gm čarije je, kao vrlo osetljivi tipološkcHstilski faktor, podložna i zavisna od unutrašnjih i spoljnih faktora geneze ranometailodobnih zajednica. Promena oblika i nove tehnike izrade gm čarije predstaVljaju odraz dubljih struikturalnih inovaoija a njihovo praćenje pomaže utvrđivanju porekla, dinamike ekspanzije i hronološko-kultumog mesta Tisapolgar grupe u Vojvodimi i na celoj teritoriji širenja (T. X I, X IV ). Već je u ramijim izlaganjima, na početku ovog poglavlja, ukazano, na osnovu nalaza posuđa, na mogućnost izdvajanja prototisapoigar horizonta u istoonoj Slovačkoj, Bačkoj i na Gomolavi. Samim tim ova podmčja, bez obzira na lokalme faze evolucije, postaju potencijalne zone formiramja Tisapolgar gmpe. Dok se u istočnoj Slovačkoj nalazi starije faze samo okvim o sinhronizuju sa lokalnim grupama Desk i Tiszaug (Tisaug), pouzdani vremenski paralelizam uspostavlja se tek u »iklasionom« periodu »srednjeg bakarnog doba Mađarske«.81 Na vojvođanskom prostom, zahvaljujući nalazima u »eneolitskom humusu« na Gomolavi, može delimiono da se prati prerastamje iz prototisapolgar u ranotisapolgar horizont poznat pod imenom Desk A faza. Mada je još uvek preuranjeno nalaze na Gomolavi potpuno integrisati u ranu Tisapolgar etapu mađarskog donjeg Potisja, nema nikakve sumnje da iameđu keramičkih gmpa južnog dela Alfold-a i ovih iz Srema postoje znatne

tipološke sličnosti. Radi se o grupi posuđa koje bez svake sumnje poitiče iz »tisapolgar kruga«, sa teritorije koja ne pripada primarnom području ove grupe. Zdele skoro vertikalnog ili blago zakošenog zida sa oštro izdvojenim konveksnim prelazom u dno predstavljaju izvesnu novinu u keramikografiji Tisapolgar grupe (V. 41). Identični oblici ne javljaju se u A i B fazi. Simptomatično je da se zdele sa nepravilno zakošenim zidovima upoitrebljavaju i u kasniijim periodima, što se vidi iz grobnih nalaza sa bodrogkerestursike nekropole na Nosi, čiji je početak korišćenja ipak verovatno stariji.82 Međutim, načim na koji su modelovani nalazi iz Hrtkovaca pokazuje dodime tačke sa posuđem grobova iz Dešk A faze.83 Neki primerci predstavljaju novi prilog proučavanju oblika posuđa iz tog perioda. Na jednoj od zdelica pojavljuje se urezani omament, redak na posuđu ovog perioda (Sl. 76). U mađarškom Potisju koristi se izuzetno a izvodi na sličan način.84 Dve zdelice sa Gomolave privlače posebn-u pažnju. Jedna od njih, sa blago zaobljendm, ispuipčenim, niiskim trbuhom i konkavnim zidom, morfološki pripada zdelama iz Desk A faze (Sl. 77).K Druga, gmba, nepravilino zaobljenog trbuha, sa bradavičastim ukrasima ispod otvora, vrlo verovatno je tipološki mlađa jer se nalazi često u bodroglkeresturskim grobovima u Tiszapolgar-Basatanjra.86 S obzirom na to da je »eneolitski humus« oštećen ukopavanjima iz mlađih horizonata, još je uvek teško sa sigumošču u celinii odrediti njegovu kultumu pripadnost. Zbog toga ne bi trebalo da iznenađuje da su na Gomolavi posle uništenja vinčansikog naselja boravili predstavnici srednjeg eneolka istočne Mađarske i severnih delova Vojvodine pre dolaška nosilaca badenske gmpe.87 U prilog altemativno širokom prostom formiiranja Tisapolgar grupe, indikativna su nastojanja I. Kutzian da na teritoriji Vojvodine otkrije elemente rane (A) faze početka srednjeg eneolita. Prihvatajući u osnovi ovu težnju, na bazi izdvajanja prototisapolgar faze, teško može da se akceptira Uključivanje jama 1 i 2 sa Senta-Batke (T. X X X V II, 43) jer su publikovane posude kod J. Koreka tipološki najbliže gmpi lonaca E3c poznatih iz razvijene Desk A etape, koje se ne gube iz upotrebe u kasnijim periodima.88 U etapu formiranja Tisapolgar gmpe (A l) uvodi se sloj 5b na Prkosu kod Cme Bare, koji zatvara jame sa vinčanškom i potiskom keramikom.89 Tako se početna faza ranog metailnog doba od istočne Slovačke do istočnog dela Panonske nizije prati na nekoliko tačaka: od rane faze naselja u Tibavi i Oborin-u, preko Darvas-a, Derecske-Bikasdu16 (Derečke-Bikašdile), Szentpeterszeg-a (Sentpeterseg), grobova 1 i 2 u Deszk-u do formiranja tela u Crnoj Bari i Senta-»Batke« .90 Na žalost, jedino posuđe sa nalazišta iz Alfold-a može se upotrebitii za tipološko-hronološko tumačenje sirvivala pojedinih oblixklasičnoj« potiskoj grupi. U sledećem sloju (5a) otikrivaju se fragmentii završne etape rane Tisapolgar faze ikoja korespondira sa 'krajem razvijene vinčansko-pločničke (D l) faze. Znači da postoji izvestan vakuum između kraja potiske i početika Tisapolgar grupe, k oji se stratigrafski ne može da zapazi. Jedine šanse pmža anal'iza keramiičkog materijala. Tako se dalja evolucija tiisapolgar gmpe može ipratiti sa većom sigumošću (T. X). Davno publikovani nalazi posuđa iz Srpskog Krstura, Coke i Novog Kneževca postalii su značajan argument za ulklapanje severnog Banata u lokalnu Desik gmpu.92 Na osnovu literature, I. Kutzian pominje kao nalazišta Desk gmpe i Rabe, Jaša Tomić, Sirig i Cmu Bam, a u užoj Srbiji Rospi Cupriju i Ciflak. Kao lokaliteti Tisapolgar grnpe pomiinju se još Bač i Bela Cnkva. Senta se neodređeno datuje u rano baikamo doba.93 Raspoloživi materijal iz Siriga i Bača ne dozvoljava povezivanje sa početkom razvijenog eneolita. Ostali publikovani i neobjavljeni predmetii tipološki pripadaju Tisapolgar gmpi. Poslednjih godma povećao se broj nalazišta i objavljenih predmeta. Nove elemente proučavanja lokalnih manifestacija Tiisapolgar gmpe u Vojvodini i užoj Srbiji pmžaju rezultati istraživanja u Belegišu, otikriće kućne celine iz centra Vršca i predmetii iz Dubočaja kod Grooke.94 Broj pojedinačnih na- ■ laza povećava se fragmentom probušene šuplje noge iz Potpomja.95 Osnovne karakteristiike gmčarije Tisapolgar gmpe su vrlo precizno protumačene. Mada postoje opravdane zamerke u prenaglašenoj tipološkoj orijentaciji šematskog prikaza početika Tisapolgar grupe, studija I. Kutzian može u osnovi da se prihvati kao polazna baza za razradu buduće stratigrafski osnažene klasifikacije.96 Takođe je vrlo korisna sistematiizacija oblika kod S. Šiške izvedena na osnovu iskopavanja u Tibavi.97 Predloženi okviri mogu da olakšaju, bez donošenja definitiivnih zaključaka, sagledavanje kultiurnog i hronološkog povezivanja vojvođanskih nalaza i iz uže Srbije sa onim dz Alfbld-a i listočne Slovačke.

124

Celi sudovi na više mesta objavljeni (N. Vulić, M. Grbić, F. MiLleker, M. i D. Garašanin) sistematizovani su ikroz šeme I. Kutzian kao tipični egzemplari keramiikografiije Desik gmpe.98 Na ovom mestu je korisno podvući da predmeti iz Srpsikog Krsitura, Cme Bare, Coike i nedovoljno ipoznati oblici iz Novog Kneževca po'kazuju sa malim izuzecima identiične kultiume karaikterisitike u okvim Tisapolgar B faze. U Srpškom Krstium, Coki, Cmoj Bari (V. 42) i Kneževcu vrlo čestio se pojavljuju varijante lonaca sa visokim vratom, horizontalno postavljenim ušicama i uglavnom nisikim trbuhom (tip E3a-c po I. Kutzian), inače isključiva karakteristika Desk grupe (Sl. 78)." Južruije od ušća Galadke u Tisu ovaj oblik ■posude se ređe javlja. Na «Šančinama« kod Belegiša je vrlo sporadičan.100 Postoje tipovi k oji su jedinstvena za Desk i Bašatanja lokalne gmpe. Varijante manjih, šiirih i većih lonaca (E2a-d po

I. Kutzian) su primeri ovog povezivanja u okviru Tisapolgar B faze.101 Kuriozitet predstavlja lončić bez podataka, tipa E2d iz Sremske Mitrovice (V. 43). Moglo bi se pretpostaviti da potiče sa nekog od nepoznatih nalazišta u »donjem« Sremu.102 Jedan od specifionih oblika nekropole u Deszk-u B i Oszentivan V I II (F3a po I. Kutzian) javlja se kao izrazito naglašen predstavnik svoje grupe u Crnoj Bari (V. 44) i Srpskom Krsturu.103 Istoj grupi pripadaju primerci iz Čoke i Srpskog Krstura.104 Tipične posude Tisapolgar grupe su pehari i lonci na šupljoj perforiranoj nozi (T. X III). Javljaju se od istočne Slovačke do južnog Banata. Pored publikovaniih primeraka iz Sipskog Krstura i Ćoke (H i I grupa po I.K.), mogu se navesti još neki nalazi.105 U grupu H42c (po I.K.) ulaze nalazi iz Gme Bare, Srpskog Krstura (Sl. 79) i Novog Kneževca (V. 45).106 Posebnu pažnju privlače pehari na nozi iz Vršca li Bele Crkve.107 Pehar na šupljoj nozi (V. 46) otkriven na bivšoj ciglani Sigl predstavlja zajedno sa zdelom rožasto ukrašenog otvora jedan od najjužnijih nalaza u podnožju ogranaka šumovitih Karpata. Vršački primerak (Sl. 80) zajedno sa ostalim posudama ulazi u zatvorene nalaze k oji pokazuju da na jugu Banata dolaze do izražaja lokalne tendencije sa oblioima koji su ređi na severu Vojvodine. Mada se tipološki uklapa u šemu tipova poznatih iz Orveny-Temetodomb-a (Orvenj-Temetedomb) i Szekely-Sz6llohegy (Sekelj-Seleheđ), ipak u izvesnoj meri predstavlja novi oblik.108 Zdele sa širokim spelktrom tipoloških razlika pokazuju u osnovi, u okviru izdvojenih kategorija, jedinstvo gornjeg i donjeg toka Tise.109 Tip duboke zdele širokog otvora iz Srpskog Krstura poznat je na celoj iteritoriji Tisapolgar grupe, od Tibave do Belegiša.110 Varijante zdele sa blago i jače profilisanim i ojačanim otvorom i naglašenim prelazom u idonji konus (K2h— K3b po I. K.) iz Crne Bare i Srpskog Krstura, često se javljaju u Alfold-u i istoonoj Slovačkoj.111 Isti tip nalazi se takođe u Dabici.112 Interesantno je da se u okviru južne varijante Desk grupe često nalaze plitke široke zdele, kao na primer, u Crnoj Bari i Belegišu, vrlo verovatno kao jedna od reminiscencija vi-nčanske .i potiske grupe.113 Često se koriste manje zdele, is'koro bez izuzetka ukrašene plastićnim aplikacijama. Neke od njih po pravilu podsećaju na neolitske i genetski su nastavak starih lončarskih tradicija. U ovu grupu ulazi poluloptasta zdelica iz Vršca. Zdela iz Cme Bare, mada po obliku podseća na vinčansko-pločničke posude, tipološki pripada tipu iz H6dmezovasarhely-Szakalhat-a.114 Dublja zdela-lončić sa naglašenim otvorom iz V-ršca, javlja se -u Bašatanji vrlo često.1'3 Veći ibroj objekata iz Tisapolgar kuće u Vršcu pripada varijanti lonaca -i kupa poznatih isa nekropole u Bašatanji i drugih nalazišta u Alfold-u (V. 47).n6 U Belegišu je otkrivena loptasta zdelica sa naglašenlim ikrafikim vratom, inače tipična za Desk grupu (Sl. 81).111 U Crnoj Bari su po-red tipičnih Tisapolgar nalaza otkrivena dva suda koji obogaćuju poznati -repertoar novim oblioima.118 Prvi bi pripa-dao gm pi lončića-zdela sa dubokim reoi'pijentom (SL 82). Drugi primer je niska zdela (Sl. 83).

N a k i t i or - uđa

o d metala

Na -početku razvijenog eneoli-ta metal se sve češće nalazi u naseIjima i na nekropolama istočnog dela Slovačke i Panonske nizije. U Tibavi su otkriveni zlatni privesci, za sada jedini nakit od plemenitog metala u Tisapolgar gmpi.119 Sa više nalazišta gornjeg i srednjeg toka Tise pot-iču namkvice i delovi ogrlica.120 Na vojvođanskom -prostom za -sada nisu pronađeni delovi nakita. Radi se

125

T. X I

R A S P R O S T IR A N JE KULTURNIH GRUPA R AN O G EN E O LITA U V O JVO D IN I

jedino o nedavoljno ispitaniim stambenim horizontima u severoistooniim delovima Jugoslavije. Takođe ne treba zanemariti činjenicu da metal počinje tek kasnije da se koristi i da su proizvodi od bakra još uvelk retki. Među predmetima ikoji sve češće ulaze u upotrebu, na prvom mestu se nalaze oruđa od bakra. Na prelazu iz neolita u bronzano doba na panonsko-balkanskom prostoru formira se, približno u isto vreme, horizont u ikome pooinju da se koriste različite varijante bakarnih sekira, idleta i sekire-čekići, čija kultumohro'nološka determinacija vrlo često zavisi od stilskih kriterijuma. U radovima R. Marton-a, J. Driehaus-a, M. Garašanina, B. Jovanovića i F. Schubert-a izvršena je detaljna sistematizaoija postojećih tipova bakarnih sekira čime je olalkšana njihova ikulturna determinacija sa teritorije Vojvodine.121 Publikovane sekire ii drnga oruđa iz Slovačke, Mađarske, Rumuinije, naše zemlje i Bugarske, ipokazuju relativno ikratak vek uipotrebe.122 Oni pooinju da se koriste u vreme izdvajanja Vinča-Ploonik— Tisapolgar— Kukuteni A— Gumelnica A stambenih horizonata a njihova funkcija prestaje uglavnom početkom iranog bronzanog doba.

(V. 48)

U okviru osnovne tipološike podele bakarnih sekira: sekira-čekić, sekira sa jednim i sekira sa dva sečiva, Tisapolgar horizontu pripada iprva grupa oruđa.123 U Vojvodini samo dva primerka mogu da se uključe u grupu .sekira-čekić. Bakaima sekira iz Velikog Središta (V. 48) ulazi u tzv. tip Fločniik poznat po ostavi bakamog oruđa sa istoimenog lokaliteta u Srbiji.124 Sllične sekire nalaze se u Tibavi, veliikoj ostavi iz Korbuna u Moldavskoj SSR i na dm gim mestima u sevemom Potisju i u srednjoj Srbiji.125 Po sekiri-čekiću iz Ćoke izdvojena je posebna grupa u Tiibavi i Tordošu.126 Za određivanje vremena upotrebe tipa Pločniik u Tisapolgar grupi vrlo je važna okolnost da se on javlja u mlađoj fazi nekropole u Tibavi.127 Tako se na osnovu sinhronizacije Tisapolgar B stepena sa poznom vinčansko-pločničkom fazom dobija približno vreme izrade primeraka u Alfold-u, Vojvodini i užoj Srbiji.128 Nešto ranije počinje da se izrađuje tip Vidra (južna Rumunija), koji se uglavnom datuje u Gumelnica B1 fazu.129 N ovi nalazi iz Kulkuteni (severoistočna Rtununija) i Reci (centralna Rumunija) stavljaju se u Kukuteni A fazu i Ariušd.130 Najstariji primerak iz Hotnice (severoistočna Bugarsika) fiiksira se u Gumelnica A2 etapu, koja korespondira sa početkom razvlijene vimčanško-pločničke faze.131 Bio bi to najstariji horizont izrade sekira-čekića u jugoistočnoj Evropi, koji odgovara formiranju Tisapolgar grupe u okviru lokalnih etapa: stariji horizont u istočnoj Slovačkoj (Lučka A)—Bašatanja A— Desk A— pozna faza lenđelske gmpe u zapadnoj Mađarskoj. Sledeća etapa odgovara izdvajanju tipa Pločnik, koji označava početak izrade sekira-čekić u okvim pozne Tisapolgar faze u Vojvodini, istočnoj MađarSkoj i Slovačkoj. Sekira-čekić iz Ćoke mogla bi pripadati poznoj Tisapolgar fazi.132 Postoje slični tipovi k oji se javljaju zajedno sa bodrogkeresturskim nalazima tako da je vnlo verovatno da se čokansiki tip nastavlja da koristi sve do prelaska u poznii eneolit.133 Isti primerak nalazi se u ndkropoli pozne Tisapolgar faze u istočnoj Slovačkoj. Vojvođanska omđa -pružaju malo mogućnosti za ispitivanje porekla i pravca prodiranja izrade sekira-čekić u Panons'koj niziji. Prioritet jugoistočne Evrope u odnosu na Panonsku niziju poklapa se sa prim am im pravcem metalizacije. Kultumi impulsi istočnog Mediterana prvo zahvataju Bugarsku i delove jugoistočne Rumunije utičući na formiranje prvdh samostalnih »iradionica« izrade alatki od bakra. Ostave iz Pločnika pokazuju drngu primarnu zonu,

127

T. X I I

R A S P R O S T IR A N JE KULTURNIH GRUPA S R E D N JE G E N E O LITA U V O JVO D IN I

koja je vrlo verovatno ponikla na temeljima inicijalnog korišćenja bakra u vreme prelaza iz vinčansko-tordoške u vinčansko-pločničku (Rudna glava) fazu. Tako se centralna Srbija i Transilvanija pojavljuju kao dva samostalna značajna centra širenja upotrebe bakra u vreme kada se u gornjem, srednjem i donjem toku Tise razvija Tisapolgar grupa (T. X IV). Hronologija Pitanje vremenskog fiiksiranja Tisapolgar grupe usko je povezano sa početlkom korišćenja bakra. Na osnovu radio-karbon analiza iz Tisapolgar-Ćeshalom dobija se jedna od tentativnih granica razvoja Tisapolgar grupe 3600/3500. do 3300/3200. g.pjn.e.134 Za preciznije određivanje trajanja Tisapolgar grupe nedostaju C14 merenja iz poznih vinčansko-pločničkih naselja i Tisapolgar staništa u Vojvodini. Zbog toga je još uvek teško utvrditd genezu Tisapolgar grupe na celoj teritoriji širenja. Vreme od Oko 3650. do cca 3500. g.p.n.e. možda bi moglo da se uzme kao jedna od altemativa razvoja Tisapolgar gmpe u Vojvodini (T. X V III).

BODROGKERESTURSKA GRUPA Početak izdvajanja bodrogkeresturske grupe u istočnoj Panoniji predstavlja period S'tabilizaoije i procvata eneolitskih naselja u dolini Tise. Ovo je vreme kada se zapažaju prvi rezultati prekida sa neoliitskim tradicijama. Zemljoradnja više nije najznačajniji element ishrane. Stočarstvo dobija veći značaj nego u ranijim periodima a sve brojnije i raznovrsnije vrste oruđa i oružja od bakra su pouzdani dokaz da se u eneolitskim zajednicama pojavljuju nove društveno izdvojene snage čiji uticaj i položaj menja dotadašnje odnose. Upotreba bakra i sve češće korišćenje zlatnog nakita, pored jačanja stočarske komponente, u eneolitskim naseljima istočne Panonije su spoljne manifestacije promena veza individue sa širom i užom zajednicom. Suprotnosti su jasne i očevidne. Novi zanati, promenjeni oblici povezivanja muškog i ženskog partnera u naselju samo su neke od manifestacija izdvajanja novih socijalnih kategorija. Promene se prate u »svakodnevnom životu« i kultu. Sada, više nego ikada ranije, dolazi do izražaja istorijska, uslovljenost otvorenosti istočne Panonije uticajima sa strane. Jer, posle perioda homogenosti rane faze bodrogkeresturske grupe, pojavljuju se lokalne zajednice koje uslovljavaju da se na ruševinama srednjoeneolitskih staništa formira nov monolitan i složen horizont poznog eneolita, koji će u okviru badenske grupe objediniti prostranstva Panonske nizije u jednu celinu. Ovaj proces nije ravnomeran i ujednačen, već se odvija u okviru složenih, skokovitih tokova koji podrazumevaju sažimanje sa autohtonim stanovništvom. Višegodišnja istraživanja u istočnoj Mađarskoj do 1961. godine omogućila su da se izdvoji oko 40 nekropola sa cca 500 grobova i 1.500 nalaza koji pripadaju bodrogkeresturskoj grupi.135 Ako se ovom bogatom fondu predmeta pridodaju rezultati istraživanja iz istočne Slovačke, Rumunije i jugoslovenskog Podunavlja, dobijaju se pouzdani podaci o opštim tipološkim, hronološkim, stratigrafskim i kulturnim karakteristikama tipičnog predstavnika pozne faze razvijenog eneolita jugoistočne Panonije (T. X IV ).136 U delu o Tisapolgar grupi izdvojena su pojedina mišljenja o periodizaciji eneolita u Panonskoj niziji kao i dileme o mestu bodrogkeresturske grupe u evoluciji »bakarnodobnih kultura« jugoistočne Panonije.137 Na ovom mestu korisno je da se još jednom podvu-

129

T. X I I I

PREGLED KARAKTERISTIĆNIH O BLIKA RANOG I SREDNJEG ENEOLITA U VOJVODINI

če opravdanost korišćenja troperiodne šeme prelaza u bronzano doba po kojoj badenska grupa u svom početku delimično ulazi u okvire kraja srednjeg a kostolačka pripada poznom eneolitu.136 Indikativna su istraživanja višeslojnog lokaliteta »Gomolava« sa bogatim eneolitskim stambenim horizontom koji takođe upućuje na troetapnu evoluciju eneolita u Vojvodini. Granice

rasprostiranja

Bodrogkeresturska grupa uglavnom se rasprostire na teritoriji koju je ranije zahvatao njen genetski prethodnik — Tisapolgar grupa (T. X II). Južne granice šu~ za sada neodređene. Na krajnjoj 'jugozapadnoj tački, u Višesavi kod Bajine Bašte, može da se prati sažimanje bodrogkeresturske grupe i Salkuca IV faze u zapadnoj Srbiji.139 Zona širenja prati se niz Savu, Dunav, preko Dubravice sa nedefinisanim jugoistočnim uglom u blizini Kladova, gde je pronađen poznati depo sa krstastim sekirama.1,10 Istočne granice naziru se u Transilvaniji na nekropoli Decia Murešului (Decia Mure§ului), gde pored lokalnih, bodrogkeresturskih, treba računati i na uticaje sa istoka.H1 Keramički nalazi u zapadnoj Rumuniji pokazuju da se istočna granica nalazi na obroncima Karpata. Alfold pripada matičnom području poznog razdoblja razvijenog »bakarnog doba«.142 Pomenuta linija koja se utvrđuje od rumunskog Banata ($iria) do istočne Slovačke (Streda nad Bodrog), predstavlja značajnu zonu praćenja međusobnih dodira i sažimanja sa kulturnim kompleksima Salkuca IV — Kukuteni B faza.143 Gornje Potisje ulazi u deo severoistočne granice bodrogkeresturske grupe. Njen uticaj se oseća na prostoru severno od Karpata, u jugoistočnoj Poljskoj. U blizini Krakova ispitana je nekropola Nowa Huta-Wyi^že sa nalazima koji pokazuju, u okviru Wyci^že-Ztotniki grupe, na uticaje bodrogkeresturskog kompleksa.144 Jugoistočna Slovačka počinje da privlači pažnju poslednjih godina posle objavIjivanja nalaza iz nekropole u Lažnany koji ukazuju na kultume veze mlađe etape bodrogkeresturske grupe, Salkuca IV faze i Hunjadi halom-Vajska grupe.145 Tako na krajnjem severoistoku Slovačke, sevemo od Karpata, na jugoistoku Poljske (Mala Poljska), bodrogkeresturska grupa u okviru severoistočne zone uticaja ostvaruje značajne kulturne i sinhronističke veze: preko Lažnany grupe učestvuje u evolucijii lenđelskog derivata, Wyci^že-Zfotrniki grupe, povezuje se sa lub'linsiko-volinskom, preko koje prima uticaje pozne tripoljske i njoj srodnog ukrajinskog eneolitskog horizonta (Gorodsk-Usatovo).146 Severozapadna i zapadna granica bodrogkeresturske grupe formira se u jugozapadnoj Slovačkoj delimično utičući na fizionomiju lenđelskog facijesa — Ludanice grupe i nešto mlađe Bajč-Rec grnpe.147 O bodrogkeresturskom uticaju na srednjoevropske eneolitske i poznoeneolitske (po H. Behrens-u) kulturne gmpe ukazuju nalazi tzv. Milchtopf-a iz Buschendorf-a (Bušendorf) i Welbsleben-a u srednjoj Nemačkoj.148 Otkriće tipičnih bodrogkeresturskih posuda na srednjoevropskom prostoru može se pretpostaviti na osnovu sinhronizacije sa Jordansmiihl i srodnim grupama kao i kroz Trichterbecher (Trihterbeher) i Michelsberger (Mihelsberger) grupe, koje preko Šlezije i zapadne Moravske povezuju zapadnoslovačke Ludanice i bodrogkeresturske nalaze u istočnoj Slovačkoj i Alfold-u u jedan vremenski horizont.149 Zapadna granica se nešto lakše određuje jer se prati u okvim prožimanja sa lokalnim varijantama lenđelske gmpe u zapadnoj Slovaokoj: Ludanice (Dudince), Bajč-Rec do Boleraz grupe. U Mađarskoj, zapadno od Dunava, u kontaktu sa pozno i postlenđelskim naseljima i Balaton grupom.150 Nešto teže se fiksira jugozapadna linija razgraničenja. Naslućuje se u još nedefinisa'noj liniji međuprostora Dunava i Tise, od Kisk6ros-Seregelyes u pravcu jugoistoka preko

131

seveme Bačke (Bisema obala) do Sente (T. X IV ).11' Poslednjih godina izdvajaju se na jugozapadnom knilu, u severoistočnoj Hrvatskoj, lasinjska grupa a na teritoriji jugozapadne Bačke Vajska tip, sa kojima srednjoeneolits'ke zajednice istočne Panonije dolaze u dodir.152 Predložene granice širenja bodrogkeresturske grupe predstavljaju pokušaj da se sagleda maksimalna zona uticaja i sažimanja sa okolnim eneolitskim zajednicama (T. X II). Međutim, kao i u ranijim periodima, linija dodirivanja nije jednom zauvek data. Vrlo je teško slediti granice sužavanja ili ekspanzije. Pri kraju srednjeg eneolita dolazi do cepanja kohezionog jedinstva bodrogkeresturske grupe, kada se u srednjem i širem području donjeg toka Tise, pod uticajima sa istoika i jugoistoka, izdvajaju lokalne zajednice tipa Vajska-Hunjadi-halom a u gornjem Potisju formiraju Lažnany i dmge .kulturne grnpe.153 Rezultati istraživanja postignuti na celoj teritoriji širenja bodrogkerestursike grupe pomogli su pokušaju određivanja njene interne evolucije. Pre svega, dokazano je da između Tisapolgar i Bodrogkerestur gmpa postoje očevidne hronološke i kultume razlike. Ipak, najviše .na osnovu ispitivanja nekropole u Bašatanji, ne treba da se sumnja u postojanje genetskog i kulturnog kontinuiteta između starije i mlađe etape srednjeg eneolita.154 Takođe je potrebno da se istakne da bodroglkerestursika gmpa utiče na pojedinitn podmčjima i u određenoj etapi na formiranje horizonta sa kanelovanom keramikom. Na jedinstvo Tisapolgar i bodrogkerestursike grupe u okviru Bodrogkerestur I— I I I upuouju M. i D. Garašanin.155 Mada sve više dolazi do izražaja potreba odvajanja dveju gmpa, izgleda da »klasioni« predstavnilk srednjeg eneolita prolazi kroz dve evoiucione faze, što se u osnovi slćiže sa pretpostavlkom M. Garašanina o genezi prelaznog perioda u bronzano doba u Vojvodini.156 U Mađarškoj su izdvojene A i B etape sa Hunjadi-halom gm pom u poznoj fazi.157 Slovački istraživači s'kloni su da pored I— I I stepena izdvoje I I I fazu kao najmlađi deo bodrogkeresturske grnpe, iii da kraj Lažnany grape fiksiraju posle prestanika života na bodrogjkeresturs'kim naseljima sinhronizirajući ovo vreme u olkvim horizonata: kraj Lažnany-Salkuca IV (b) faza — Hunjadi-halom grupa.15* U Vojvodini su tek na osnovu istraživanja na nekropoli u Vajsikoj stvorenii teoretslki uslovi izdvajanja starije i mlađe etape poznog srednjeg eneolita. Problem je utoliko složeniji jer Vajs'ka tip, kao što je slučaj i sa Lažnany grupom, predstavlja u kultumom smislu sponu sa horizontom kanelovane keramike i poslednjom etapom bodrogkeresturskog kompleksa. Stamovanje Nedostaju preoizniji i potpuni podaci o izgradnji naselja kao i o vrstama i oblicima kuća bodrogkerestuirsike gmpe u Vojvodim i na široj teritoriji rasprostiranja.

132

Iz severoistoone Jugoslavije mogli bi se uzeti u obzir rezultati istraživanja građevinskog horizonta 1 u Cmoj Bari, gde su otkriveni ostaci kuonog lepa.159 Mada tipologija posuđa iz navedenog stratuma upućuje na pripadnost Tisapolgar grupi, s obzirom na način formiranja i kultumu pripadnost starijih slojeva tell-oidnog naselja i tentativnu sinhronizaciju sa genezom vinčansike grupe, postoje uslovi da se pretpostavi paralelizam sloja 1 sa poznom vinčaosko-pločničkom (D2) fazom što odgovara ranoj etapi razvoja bodrogkeresturske gmpe.160 Iskopavanja na Gomolavi dozvo-

ljavaju mogućnost otkrivanja tragova boravka predstavnika bodrogkeresturske grupe u »eneolits'kom humusu« gde su već identifikovani sporadioni ostaci stambenog horizonta prototisapolgar i Tisapolgar faze. Pronalazak posude bodrogkeresturs'ke profilacije ponovo je pokrenulo pitanje da li se radii o zdeli koja pripada kraju Tisapolgar grupe ili je u pitanju formiranje siromašnog bodrogkerestursikog horizonta.161 U užoj Srbiji bodrogkeresturski naiazi pominju se u kulturno heterogenom naselju srednjeg eneolita u biizini Bajine Bašte.162 U Alfold-u situacija je nešto lakša što se tiče broja otkrivenih naseobinskih mesta. Neka od njih su značajna za relativnohronološka upoređenja o razvoju eneolita istoone Mađarske. Po stratigrafsikom položaju bodrogkeresturski građevinski horizont u Szekely-Zoidelckju odvaja stariji Tisapolgar od mlađeg badenslkog stambenog nivoa, a naselja u Tarnabod-u (severna Mađarsika) ulkazuje na uske veze sa Ludanice grupom.163 Retki građevinski ostaci nasuprot brojnim nekropolama navelii su pojedine autore da ovo protumače stočarSkim karalkterom ekonomike predstavniika kasnog srednjeg eneolita za koje se smatra da su se kraće vreme zadržavali na jednom mestu. Njihova pokretljivost uticala je na podizanje privremenih objekata.164 Pretpostavka nije bez osnova, ali ostaje sporno da li se odnosi na tell-oidno naselje kod Crne Bare i stanište u Višesavi kod Bajine Bašte. Vrlo je verovatno da se pojavljuju lokalne razlike kao što je bio slučaj i u ranijim epohama. Logiono je da dolaze do izražaja mesne prilike i uticajd tradicija podizanja naselja iz ranijdh perioda u gonnjem, srednjem i donjem toku Tise. Zbog toga je moguće da su kuće u Alfold-u, građene u ravničarskom ambijentu, lalkše konstrukcije od onih koje se podižu na prostoru gde su lokalni uslovi podložni snažnom uticaju autohtone vinčanske grupe poznate po masivnim i čvrsto izgrađenim kućama.

Sahranjivanje Oblici i naoin sahranjivanja u srednjem eneoli'tu Vojvodine mogu se pretpostaviti na osnovu rezultata ispitivanja na nekropoiama Bisema obala kod Nose, Batika blizu Sente, do'k se pojedinaoni nalazi iz Čoke, Srpskog Krstura kao i sa drugih mesta u Vojvoddni, o kojima će se kasnije opšdmije raspravljati, mogu samo da koriste kao potencijalna mogućnost otkrivanja mesta boraVka i sahranjivanja predstavnika bodrogkeresturs'ke grupe.165 Na Bisemoj obali 1950. i 1952. godine otkriveno je osam skeleta u zgrčenom položaju sa pridarcima od kojih samo grobovi br. 1, 2 i 5 sa sigumošću mogu da se prihvate kao deo bodrogkeresturske ndkropole.166 Ostali, na osnovu publikovanih predmeta, tipološki pripadaju Tisapolgar i Bodrogkerestur gmpama. Mada su tehnička dolkumentaoija i način objavljivanja kamipanje iz 1952. godine neprecizni, ipak preovladava utisak da svi otikopani skeleti sa prilozima pripadaju bodrogkeresturskoj gmpi, bez obzira na to što pojedine posude profiilacijom i načinom dekora ukazuju na tradioije gmčarije Tisapolgar grupe.167 Pravac orijentacije SI— JZ grobova 1 i 2, odnosno I— Z svih osam po kasnijem crtežu, sa glavom na istoku, uklapa nekropolu sa Biiseme obale u onaj tip mesta za sahranjivanje koji je tipičan za srednji eneolit, posehno za bođrogkerestiurskiu grnpu.168 Na Batiki kod Sente od sedam »zgrčenaca« iz pozne faze srednjeg sieolita šest je ulkopano .na osi SI— JZ sa glavom prema SI.169 Mada je ovaj način inhumacije ređi — nije iziuzetak, jer ga susrećemo i na groblju u H6dmez6vasarhely-Vatatanya.170

T. X I V

U arheološkoj nauci još uvek se raspravlja o tome zašto je I— Z osnovna orijentacija uikapanja. Preovladava ubeđenje da putanja od zore do zalaska sunca personificira »životni put« od rođenja do srnrti.171 U bodrogkeresturskoj grupi se pored izdvajanja nekropola izvan naselja posebna pažnja posvećuje načinu sahranjivanja poikojniika. Uz ustaljeni običaj ukopavanja u varijantama zgrčenog položaja, po prvi puta se muškarac smešta u raku okrenut na desni a žena na levi bok. Mada se ova tendencija izdvajanja po polovima prati već od poznog neolita, postaje pravilo tek u eneolitu, kako to pokazuju antropološke analize iz Tiszapolgar-Basatanya.172 Vojvođans'ki nalazi, mada još retki, upotpunjuju opštu sliku načina sahranjivanja ovog vremena. Na Bisernoj obali skeleti 3 i 7 su verovatno žensiki, a ostali muški.173 U Batki kod Sente svi su sahranjeni na desnu stranu, ali se J. Korek ne izjašnjava o njihovom poreklu.174 Nekropola na Bisernoj obaM je tipičan primer sve očevidnijeg raslojavanja praistorijskih zajednica. Neki grobovi su bogatiji a pojedini siromašnije opremljeni. Osim posuda, grobnim prilozima verovatno pripadaju dugački noževi, kamene sekire-čekić, dleta i šila od bakra, delovi naikita od kosti, probušena zma niske od krečnjaka i zlatni ulkrasi.175 Od posebnog je interesa dugački nož iz groba 2, dužine 24 cm. Predmet ulazi u onu grupu sečiva koja se javljaju u Tisapolgar horizontu istoone Mađarsike i Slovačke.176 Genetski, ovaj obiik nije tipičan za panonski prostor. Pre bi se moglo pretpostaviti da je sastavni deo uticaja sa istoka. Ovde treba ukazati na pretpostavke M. Garašanina o značaju nekropole Decia Mure^ului kao transmisije veza Ponta sa jugoistočnim Podunavljem.177 Pojava dugačkih noževa na Bisernoj obali može najbolje da se objasni kontinuitetom uprošćenih uticaja sa zapadnih obala Crnoga mora koji se prati od poznog neoiita. U severozapadnim delovima karpatske kotline upliv ukrajinskog eneolita oseća se na osnovu pojave Gorodsk-Usatovo bodeža, koji preko Moravske ulaze u materijal slovačkog eneolita.178 Ovaj uticaj je širok i složen. Pdmećuje se u korišćenju sličnih posuda u okviru horizonata starija faza Lažnany-Tripolje CII/ y II i mlađa etapa Lažnany-Tripolje CI/y I.179

P o suđe U bodrogkeresturskoj grupi nastavlja se korišćenje pojedinih oblika iz ranijeg perioda. Zbog toga su vrlo često »posude za mleko« (Sl. 84— 88) jedini argument izdvajanja Tisapolgar od bodrogkeresturskih nalaza.180 Pojedini primeri kao pehari na probušenoj šupljoj nozi, zdele sa bradavičastim ukrasima, činije sa plitkim i dubokim recipijentom, varijante lonaca sa i bez drški, pokazuju da se neke forme bitno ne menjaju od ranog u pozni period srednjeg eneoli'ta (T. X III). Prožimanja Tisapolgar i Bodrogkerestur grupa u Vojvodini se najbolje uočavaju na nekropoli u blizini Subotice. Dalje se upotrebljavaju zdele (Sl. 91), sudovi na nozi (Sl. 89) i lonci sa dve drške (Sl. 90). Ovo posuđe genetski proizlazi iz keramičkih oblika Tisapolgar grupe.1*1 U nastojanju da se što preciznije utvrde bodrogkeresturski nalazi u Vojvodini, uzimaju se u obzir samo ona mesta gde se javljaju »M ilchtopf« posude, ili oni oblici za koje se pouzdamo može dokazati da su sastavni deo bodrogkeresturskog grobnog inventara (V. 52).™

135

Na osnovu ispitivanja nekropole na Bisemoj obali (Sl. 86— 8S) i kod Sente, nalaza »sudova za mleko« iz Čoke (V. 49) može da se prihvati zaiklj'učaik J. Kordk-a da homogeno podm čje bodrogkeresturske grupe dopire do Zlatice (Aranka), leve pritoke Tiise.183 Međutim, pošto su pojedina podm čja južno od Sente u Bačlkoj i Čoke u Bainatiu bila naseljena u proto i Tisaipolgar periodu, pojedinaoni nalazi na više mesta u Banatu i ređi u Sremu dozvoljavaju pretpostaviku da Banat i Baoku treba ulključiti u integralmu teritoriju širenja i ekspanzije bodrogkerestU'rs'ke grupe. U spoljne periferne zone ulaze usamljena nalazišta u Srbiji i istočnoj Slavoniji u okviru prodora i kulturnih veza.

136

Posude za mleko, kao tipičan proizvod lončarstva bodrogkeresturske grupe, nalaze se na nekoli'ko mesta u jugoslovenskom Podunavlju, inicirajući širinu i dubinu prodora iz mađars'kog Potisja u pravcu ušča Save u Dunav.184 U Banatu, pored novog nalaza »Milchtopf«-a iz Banatske Dulbice. (Sl. 85), poznata je objavljena posuda iz Dubovca (Sl. 84).185 U Bačkoj u pojedinačna otkrića verovatno ulazi posuda sa dve drške iz somborskog muzeja i sa nepoznatog nailazišta između Dunava i Tise.186 S. Dimitrijević je publikovao posude »za mleko« iz Surčina i Sotina (V. 50— 51). Ovo su za sada jedini pojedinačni nalazi sa krajnje istočnih i zapadnih tačaka u Sremu, kojii najbolje ilustruju nedovoljnu ispitanost ovog podm čja kada je u pitanju bodrogkeresturska grupa.187 U pojedinačne slučaje ulazi vučedolski primerak kao jedan od dokaza kul'tumih veza eneoli'tskih grupa istočne Slavonije sa bodrogkeresturskim naseljima u Vojvodini.188 Mada se ovim ne iscrpljuju podaci o bodrogkeresturslkim oblicima u Vojvodini (ostaju još neki predmeti od metala), moguće je da se postavi pitanje šta se zapravo dešava u međurečju Dunava i Save i u južnom Banatu u vreme kada se u severnim delovima Vojvodine formiraju nekropole tipa Biserna obaila i Senta-Batika. Ispitivanja kod Belegiša, na Gomolavi kod Hrtkovaca i u Grnoj Bari poikazuju da se ni na jednom od pomenutih lokaliteta ne primećuje formiranje »tipičnog« bodrogkeresturskog stam'benog horizonta na osnovu kojeg bi se utvrdilo podizanje naselja predstavnika srednjeg eneolita istočne Mađarske. Ako se uporede dosadašnji rezulltati proučavanja »eneolitskog horizonta« na Gomolavi sa radovima na Šančinama, dolazi se do identičnih rezultata. Na prvom su predstavnici bodrogkeresturske grupe, u najboljem slučaj'U, kratlko boravili, o čemu postoje dokazi na osnovu pojediinačniih nalaza. U Bdegišu je, međutim, otkriven sterilain sloj koji hronološki odgovara vremenu prodiranja bodrogkeres'tursike grupe u Srem. U Banatu južno od Zlatice situacija je identična. Najmlađi stambeni horizont (1) u Cmoj Bari, za koji se smatra da pripada bodrogkeresturskoj grupi, talkođe bi uipućivao na kratko zadržavanje. Siromašni stam'beni horizont na Gomolavi, stratum bez nalaza u Belegišu i pojedinačno rasuti predmeti u Banatu i Sremu dozvoljavaju preliminarne zaključke o vremenu i karakteru formiranja bodrogkeresturskog horizonta u međurečju Save i Dunava i severno od ušća Save u Dunav. U Sremu se predstavnici bodrogkeresturske grupe kratiko zadržavaju. Oni prodiru u ovaj prostor u vreme Bodrogkerestur I faze. U pdtanju je period kada se na pojedinim izolovanim tačkama (Petrovaradin'ska tvrđava, Obrež-Beletinci, Jaikovo-Kormadin), nastavlja život u poslednjim vinčans'ko-pločničkim naseljima. Stratigrafija Gomolave polkazuje da se već u vreme prodora Tisapolgar grupe počinju da povlače iz Srema stanovnici vinčansk'ih naselja. N ije iskijučeno da je u sledećoj fazi veći deo »donjeg« Srema nenastanjen. Čak ako se pokaže da su pojedinačni nalazi u Sremiu iz bodrogkeresturskih staništa, ostaje činjenica koju su pojedini autori zapazili: da je bodrogkeresturska grupa u međurečju Save i

IV Privesci od zlata, Vajska-Hunjadi grupa, srednji eneolit, Vajska, Vojvođanski muzej; »Nopenring«, srednje bronzano doba, Gomolava, (Vojvođanski muzej, Novi Sad) IV Gold pendants, Vajska-Hunyadi culture, Middle Eneolithic, Vajska, Vojvodina Museum, Novi Sad, and gold hair ring, Late Bronze Age, Gomolava, Vojvodina Museum, Novi Sad.

Dunava periferna pojava koja ne ostavlja dubljeg traga i ne utiče na tokove razvoja praistorijskih kultura.189 Kratkotrajnost bodrogkeresturskog perioda južno od Zlatice i kanala DTD pokazuju rezultati istraživanja nekropole u Vajskoj koja »zatvara« bodrogkerestuTski horizont. Grobovi u Vajskoj su mlađi od Bodrogkerestur I faze i korespondiraju sa krajem sreanjeg eneolita Alfold-a. Znači da u vreme formiranja nekropole u Vajskoj dolazi do ta'kvih kulturno-etničkih promena u južnoj Bačkoj koje su onemogućile dalja prodiranja i stabilizaoiju bodrogkeresturske grupe u Sremu. Jedino se tako može protumačiti da šira zona ušća Save u Dunav na kraju srednjeg eneolita postaje područje direiktnih kontalkata Sal'kuca IV sa došljacima sa severa. O karalkteru ovih veza može se naslutiti na osnovu iskopavanja u dolini donjeg toka Drine, u Višesavi kod Bajine Bašte. Radi se o primeru dubokog prodiranja predstavnlka pozne etape srednjeg eneolita Potisja preiko razređenih prostora Srema. Istovremeno, predstavnici Salkuca IV faze takođe počinju da ispoljavaju sve izraženiju tendenciju prodiranja uzvodno Dunavom u okviru povezivanja sa Bubanj-Hum I fazom koja se razvija pod uticajem ranobronzanodobnih kultura sa juga Balkanskog poluostrva.190 Prodor Salkuca IV faze u jugoslovensko Podunavlje odgovara kraju ekspanzije bodrogkeresturSke I faze u Banatu. Pošto je primarni prodor širenja iz Oltenije ka zapadu koncentrisan preko južnog Banata, ovaj deo Vojvodine je kratlko zahvaćen uticajem iz gom jeg Potisja. Zbog toga se malobrojnost nalaza bodrogkeresturske grupe na ovom prostoru može tumačiti isključivo »etničkom« ekspanzijom sa istoka o čemu će u daljem izlaganju biti više reči. Predmeti od bakra i zlata Uticaj bodrogkeresturske grupe se ne iscrpljuje citiranjem nalaza posuđa u severoistočnim delovima Jugoslavije. Možda je njena kul'turno-istorijska uloga još značajnija zbog doprinosa u širenju upotrebe oruđa i oružja od bakra i zlatnog nalkita. U odeljku o Tisapolgar grupi podvučena je primarna uloga jugoistoka Evrope u podsticanju uvođenja izrade i korišćenja metala u Panonskoj niziji. Sada se po prvi puta može da govori o osamostaljenju balkanskog i panonsko-karpatskog prostora. Pojavljuju se lokalni cen tri izrade i obrade predmeta od bakra i zlata. Bodrogkeresturska grupa postaje jedan od značajnih činilaca ubrzanja i ekspanzije izrade predmeta od bakra. Na širokom prostoru od istočne Slovačke do južnog Banata oflkrivaju se pojedine vrste oruđa za koje se sa više ili manje sigurnosti može da utvrdi da pripadaju kraju srednjeg eneoiita. Napominje se da osim balkarnih šila i igala sa Biseme obale za sada ne po'stoje podaci da je neki metalni predmet otkriven »in situ« u bodrogkeresturskom stambenom horizontu u Vojvodini. Na Gomolavi je pronađen veći broj manjih omđa ali ona pripadaju badenskom, kostolačkom i vučedolskom stratumu. Poseban problem je kultuma determinaoija pojedinih tipova sekira jer se radi o pojedinačnim nalazima ili o ostavama koje su mogle da pripadaju predstavnicima srednjeg ili poznog eneolita. Čak kada se nelki primeri, na osnovu tipoloških paralela, ku'lturno opredele, ostaju mnogobrojna pitanja bez odgovora. Teškoće se umnožavaju kada se p>ojedini oblici, kao na primer krstaste seikire, nalaze u upotrebi na široikoj teritoriji u akviru više kulturnih grupa. U Jugoslaviji krstaste sekire se javljaju u Vojvodini, užoj Srbiji, i'stoonoj Slavoniji, Bosni i Hercegovini i Dalmaciji.191 Disperzija ovih sebira je velika. Javljaju se od Moravske i seveme Češke preko istočne Slovačke i Alfold-a do usamljenih nalazišta u zapadnoj Rumuniji. Njihova najveća koncentracija je u Panonskoj niziji.192

137

Vojvođanski nalazi sistematizovani kod M. Garašanina, ponovo su obuhvaćeni i dopunjeni u okviru sintetičkog pregleda B. Jovanovića.l5; Po klasifikaciji M. Garašanina sekire sa dve oštrice (tip II) i sekire-čekić (tip 14) ulaze u grupu oruđa koja su tipična za bodrogkerestursku grupu.lw Sekire krstastog tipa sa dve oštrice su najbrojnije u okolini Vršca, Barica, Banatskog Plandišta, Bele Crkve, Banatskog Karlovca i Velikog Središta.195 M. Garašanin ih stavlja u grupu II2b2 a poznate su i kao Jaszladany tip.196 U Sremu Jaszladanv varijanti odgovaraju sekire iz Dobanovaca i primerak iz Subotišta.197 U Mađarskoj su sekire pomenutog oblika najčešće u grobovima bodrogkerestur ske grupe (Jaszladany, Fenyeslitke itd.) a nalaze se i u pojedinim dcpoima panonsko-balkanskog prostora koji nemaju veou hronološku vrednost (Split-Gripe).’98 Sekire Jaszladany tipa iz istočnog Banata ne mogu se pouzdano kulturno da opredele. U uži izbor dolaze fragmentovane krstaste sekire i dleta iz Kikinde-Livade koje pripadaju bodrogkeresturskoj grupi. Ostava iz Barande sa sekirama-dletima, sekirama Baniabic forme i bodežom je tipološki mlađa — verovatno pripada periodu posle Salkuca IV faze.199 Dobanovački depo krstastih sekira alternativno se datuje u badensku grupu.2no Sumaran pregled nalaza sekira II2b2 iz Banata u odnosu na ostale delove Vojvodine, pokazuje da je severoistočna Jugoslavija u drugoj polovini srednjeg neolita u primarnoj zoni izrade i korišćenja bakarnih oruđa i oružja. Blizina transivanskog prostora, povoljnc veze sa istočnom Srbijom u okviru sinhronih kulturnih gruna Bodrogkerestur-Salkuca-Bubanj-Hum I faza uticali su da se južni i jugoistočni delovi Banata nalaze u povoljnijem položaju od ostalih područja Vojvodine. Slična situacija, blizina rudišta, prati se i u severnom Potisju gde se u vreme bodrogkeresturske grupe javljaju bakarne sekire-čekići tipa Handlova i Mezoikeresztes.291 Uporedo sa širenjem korišćenja oruđa i oružja od bakra raste izrada nakita od plemenitog metala. Zlatni predmeti bodrogkeresturske grupe uglavnom su koncentrisani u Alf5ld-u. Najveći broj potiče iz nekropola: Tiszakeszi, Tiszadob-Gehoft Borzik, Szerencs-Hejduret, Bodrogkeresztur, Pusztaistvanhaza i Fenveslitke. U eneolitski nakit ubrajaju se zlatni privesci iz Hatvan-Ujtelep-a i Tirgu-Mures-a.202 U pitanju su kružni i pločasti privesci, tutuli, dugmad, spiralne cevčice, štapićasti privesci i narukvice.203 Nakit se po pravilu nalazi u blizini lobanje kao deo ukrasa-priveska na kožnoj traci koja je obavijala glavu. U Vojvodini predmeti iz groba 2 sa Biseme obale (V. 54) tipološki odgovaraju ukrasima iz bodrogkeresturskih grobova u Mađarskoj kao na primer igli i segmentiranoj zlatnoj cevčici iz groba 11 u Fen^eslitke.204 Nalazi sa Biserne obale proširuju postojeće podafke o ovoj vrsti nakita. U pitanju je komplet. Igla i cevčica su međusobno funkcionalno povezani. Međutim, namena je neizvesna. Možda je najtačnije tumačenje da su privesci na odeći. Poreklo zlatnog nakita

(V. 54)

138

Zlatna pločica iz Progara po svojim tipološkim odlikama takođe pripada kulturnom krugu poznog srednjeg eneolita (V. 53). Poslednjih godina objavljeni su novi zlatni privesci iz Mađarske, Rumunije i Bugarške koji ukazuju na poreklo, namenu i kulturnu pripadnost nalkita tipa pločice iz Progara.205 Primerak iz istočnog Srema koncepcijski je blizalk privescima iz Magyartes-a, T igm Mure$-a, Moigrad-a i u širem smislu Hatvan-Ujtelep-a sjedinjujući funkcionalnost i atribute kulta.206 U pitanju su šematizovani ženski idoli čije prauzore koriste u obliku dislkoidnih perforiranih amuleta-nrivesaka od kamena i ilovače u centralnom delu seveme Anado'lije oko IV milenijuma p.n.e.207 Verovatno se preko eneolitskih zajedni-

ca na donjem Dunavu širi manir izrade šematizovanih ženskih statueta iz prednje Azije u oblasti oko ušća Save u Dunav i dalje na sever. U Bugarskoj se jasno uočava genetska veza statueta od kamena i zlata na primerima srednjoeneolitskih kamenih idola tipa S. Ivanovo i ukrasima od plemenitog metala iz Hotnica-e itd.20B Rumunija preko nalaza iz Traian-a (Kukuteni A— B faza) ukazuje na drugu zonu prodora izrade zlatnog nakita iz Male Azije u jugoistočnu Evropu.209 Ovde su pomenute dve pretpostavke pravca prodiranja proizvodnje i izrade zlatnih predmeta sa istočnog Mediterana u Podunavlje, mada ne treba zapostaviti lokalne stvaralačke potencijale u Transilvaniji i istočnoj Srbiji koji su predstavljali transmisiju na pravcu jugoistok-severozapad starog kontinenta. Razvojni put upotrebe šematizovanih ženskih amuleta-privesaka od maloazijskih prototipa do Vojvodine i Alfold-a ujedno je putokaz utvrđivanja relativnohronoloških okvira bodrogkeresturske grupe. Prihvatajući prioritet istočnog Sredozemlja u ranoj eksploataciji metala, može se slediti celokupni razvoj međusobnih veza istočni Mediteran— jiugoslovensko Podunavlje u okviru tentativne sinhronizaoije bodrogkeresturske grupe sa »finalnim« hal'kolitom i počettkom bronzanog doba Anadolije.210 Ovo je vreme koje se datuje okvirno na 3600— 3200. g.p.n.e. i predstavlja period od kraja Tisapolgar grupe do završetka života na bodrogkeresturskim naseljima (T. X V III). Predložena šema ne razlikuje se bitno od sinhronističke tabele E. Neustupny-og o vezama neolita i eneolita centralne i jugoistočne Evrope sa Bliskim Istokom.211

Poreklo Dosadašnja ispitivanja porekla bodrogkeresturske grupe pokazuju da je Tisapolgar supstrat osnovna komponenta razvoja. Bilo bi suviše pojedmostavljeno objašnjenje isključivo prihvatanje genetskog prethodnika sa teritorije istočne Mađarske. Verovatno bodrogkeresturska grupa u toku razvoja prima uticaje sa juga i jugoisto'ka Evrope kao, na primer, uvođenje i korišćenje metala. Međutim, ostaje činjenica da eneolit Panonske nizije ostaje na periferiji velikih kulturno-istorijslkih zbivanja koja potresaju Bliski Istok u vreme prelaska u bronzano doba. Može se pretpostaviti da bodrogkeresturska grupa predstavlja relativno homogenu pojavu koja nestaje pri kraju eneolita delimično pod pritiskom praistorijskih zajednica koje prodiru sa donjeg Podunavlja.

SALKUCA GRUPA Poslednjih goddna sve se više piše o uticaju Salkuca grupe na tok razvoja eneol'itskih kulltura u istočnim delovima Jugoslavije (T. X II).2'2 Viitalnost i ekspanzija ove grupe ka jugozapadu Bal'kans'kog poluostrva i vojvođanskom prostoru postaje razumljiva prvensitveno zahvaljujući sistematskim iskopavanjima u užoj Srbiji, Metohiji i međurečju Save i Dunava. U Vojvodini veličina njenog uticaja na transformaciju srednjoeneolitskih kultura konstatuje se isipitivanjima u jugoslovenslkom Banatu i jugozapadnoj Bačkoj. Za tačnu interpretaoiju i kultumo povezivanje vojvođanskih Salkuca nalaza sa genetskim centrima u Rumuniji važna su ispitivanja D. Beroiu-a i P. Roman-a u Olteniji u rumunskom delu Banata.213 Posebno se poslednji autor zadržava na tumačenju fenomena Salkuca IV fćiza kartirajući sve keramičke nalaze i lokalitele u Rumu-niji, Mađarškoj i Jugoslaviji gde se javljaju drške »sa otiskom prsta«.214

139

G e n e ts k i c e n t r i

Za istraživače eneolita u jugoslovenskom Podunavlju značajno je da se rezultati proučavanja u zapadnoj Rumuniji po'kazuju kao mogućnost utvrđivanja hronološke i kulturne veze Salkuca i Bodrogkerestur grupe na zapadu i Salkuca zajednica sa Gumelnica-Kuikuteni i Cernavoda I na istoku. Od ne manjeg značaja su ispitivanja koja se odnose na mlađe grupe: Kofofeni (Kocofeni) — Kostolac i Cernavoda I I I koje svaka sa suprotne strane »zatvaiaju « srednjoeneolitsiki horizont u rumunskom Podunavlju. Na ovom mestu se naročito ukazuje na značaj iskopavanja u rumunskom Banatu koji sa jugoslovenskim predstavlja jedinstvenu geografsku celinu. Iskopavanja u Baile Herculana— Pe^tera Ho(,ilor pokazuju da se Herkulana-eneolit I (horizont b) formirao na osnovu povezivanja sa Salkuca IIc — I I I (po Berciu) u vreme kada se još ne pojavljuju drške »sa otiskom prsta« u Banatu.215 Radi se o jugozapadnom delu rumunskog Banata koji je bio pod uticajem Salkuca grupe čiji se centri nalaze u zapadnoj Olteniji.216 U isto vreme severni i severozapadmi deo Rumunije i jugoslovensko Potisje ulaze u okvire Tisapolgar grupe. Mada se u Baile-Heroulana ne nalaze izdvojeni Tisapolgar horizonti, njeno prisustvo se oseća u Herculanu I.217 U severnim i centralmim delovima jugoslovenskog Banata takođe se podižu naselja i nekropole Tisapolgar grupe. Istočni i jugoistočni Banat postaje zona kulturmih dodira Salkuca IIc — I I I sa došljacima srednjeg Potisja. Zbog toga je razumljivo što se uticaj Tisapolgar grupe snažnije oseća severmo od Pe$tera Ho(ilor. U Pe§tera Romane$ti, u okviru Herkulana II, pored Tisapalgar oblika koji iniciraju na stambeni horizont, javlja se bodrogkeresturska Milchtopf posuda zajedno sa Salkuca IV drškama.218 Za jasnije sagledavanje veza bodrogkeresturske i Salkuca grupa interesantan je Herkulana I I horizont i najdubljd sloj u Pecica-San(ul Mare. U Pecica-»donji sloj« oseća se snažno kulturno prožimanje Salkuca IV faze sa bodrogkeresturskom grupom koja se u ovom nivou utapa u Salkuca grupu. Primeri Milchtopf posuda ukrašeni »drškama sa otiskom prsta« najbofje pokazuju asimilacionu snagu Salkuca IV faze.219 Radi se o periodu koji odgovara ekspanziji iz Oltenije, kada se oseća snažan kuitumo-»etmički« pritisak koji utiče na formiranje Hunjadi-halom varijante, odnosno Vajska-Hunjadi grupe.220 Koliko je jak uticaj eneolitskih zajednica iz Oltenije na razvoj jugozapadmih delova Vojvodine najbolje pdkazuju rezultati ispitivanja na nekropoli u Vajskoj. Dužina i intenzitet strujanja iz jugozapadnih delova Rumunije može da se oceni na osnovu zaključaka P. Romana po kome se pojava drški »sa otiskom prsta« prati u nekoliko faza; od »iklasične« Salkuca IV kao najstarije etape, preko Herfcuilana I I — srednje, do Herkulana Ill-Pecica— donji horizont— najmlađe etape.221 Ovaj zaključak je utoliko značajniji jer se u jugoslovenskom Podunavlju oseća prisustvo tzv. Salkuca IV elemenata mnogo duže nego što »klasična« Salkuca IV faza traje u olkviru samog eponima. Pravci prodiranja Salkuca grupa prodire u jugoslovensko Podunavlje i užu Srbiju u dva pravca. Sudeći po alkumuliramiim slojevima u Zlotsikoj pećini penetracija ka jugu Srbije počinje nešto ranije nego ka zapadu Panonske rnizije. N. Tasić datuje najstarije nalaze u Zlotsikoj pećini u Sailkuca I I I — IV fazu.222 Ukazujući između ostalog na bogate nalaze balkamih oruđa i omžja, grafitirano posuđe i lonce kvadratnog preselka, autor komstatuje da je ovaj horizont bogat ostaaima metalurške aktivnosti čime se potvrđuju zaključci iz ranijih po-

glavlja o ulozi istočne i centralne Srbije u razvoju, izradi i distribuciji prvih oruđa od metala ka jugu i severu od ušća Save u Dunav. Izgleda da se u donjem toku Timoka završava deo južne granice »etničkog« prodiranja, jer su svi oni nalazi koji su konstatovani južnije od Zlotsike pećine deo intenzivne i veoma heterogene kulturne veze sa kompleksima Bubanj-Hum I— Krivodol. Uticaj oltemijskog eneolita na Bubnju kod Niša je primetan. M. Garašanin upućuje na tipološko i vremensko jedinstvo pojedinih grupa posuda: zdele i tanjiri sa zadebljalim obodom, posude sa kon'kavnom profilacijom, kao i korišćenje grafitiranog i pastoznog »crusted« sliikanja sa Salikuca— Krivodol (Bugarska)— Gumelnica (Rumunija) kompleksima.223 Intenzivne veze donjeg Podunavlja preko timoako-moravskog bazena sa Metohijom dokazane su na Hisaru u okviru stambenog horizonta IB gde se pojavljuju delovi posuđa SaLkuca IV i Bubanj-Hum IB faze. Međutim, na osnovu publikovanog materijala, stiče se utisak da se uticaj Salkuca grupe primećuje već od nivoa IA.2W Znaoi, da se od kraja Salikuca I I I faze prate dodiri jugozapadne Rumunije sa eneolitskim naseljima u metohijs'kom prostoru. Nije otkriveno kako se ostvaruju veze Salkuca grupe sa eneolits'kim kulturama u zapadnoj Srbiji. Nalazi sa Višesave kod Bajine Bašte pokazuju da se na ovom prostoru prožimaju bodrogkeresturskd i SaLkuca grupe uticaji. Pojava »M ilchtopf« zajedno sa četvrtastom posudom tipičnom za Salkuca grupu je dokaz da se u specifičniim uslovima sustižu uticaji sa severa Panonske nizije i Oltenije.225 Pojava bodrogkeresturskih enklava u zapadnoj Srbiji može se objasniti nenaseljenošću »donjeg« Srema u to vreme. Identična situacija prati se u južnom Banatu gde su predstavnici Safkuca gruipe lako prodrli iz Oltenije i rumonsikog Banata. Odavde se nastavllja penetracija Dunavom ka zapadu preko Save i uzvodno Drinom. Ono što se desilo u Sremu, može se pretpostaviti i za srednji tok Drine. Pojedinačni nalazi kod Rospi ćuprije, gušći raspored predmeta u Sremu i nalazi u Višesavi pokazuju da prisustvo Salkuca IV faze u jugoslovensikom Podunavlju treba posmatrati kroz etničku ekspanziju i na osnovu kulturnog prožimanja. Salkuca IV faza u jugoslovenskom Podunavlju Sudeoi po nalazima sa »Tm ovače grede« kod Barande (T. X X X V II, 2) prodor iz rumunskog dela Banata odgovara vremenu formiranja donjeg sloja u Pecica-$anful Mare. Radi se o stratumu identičnih keramičkih oblika, tehnike izrade gmčarije i vidova ukrašavanja. Kod Barande se pojavljuju duboki lonci sa dve nasipramno postavljene traikaste dršlke ukrašene »otiscima prstiju« sa zakošenim ili vertikalnim kanelurama (V. 57— 58) kao i lonci bez ukrasa (V. 59) — jedan od vodećih tipova u Pecica.226 Lonac sa visokim vratom (Sl. 93) iz Barande često se javlja u Satkuca IV fazi. Njegova upotreba je frelkventna i praiti se od Herikulana I— I I I do donjeg sloja u Pecica.227 Kao derivat Milchtopf-a susreće se i u sinhronim grupama (Lažnany).228 Prigrevica kod Zemuna je drngo nalazište u Vojvodini na kome se zapaža snažan uticaj Salkuca IV faze. Osim posude sa trakastom drškom (Sl. 92) tipične za Salkuca IV fazu, u sloju koji ima sve osobine stambenog horizonta, nađena je amfora (V. 56), lonac sa velilkom drškom (V. 55) zajedno sa dve posude od kojih je jedna ukrašena u manim koji nije redak u stratumu Herkulama II.229 Pojava pomenutih posuda uikrašenih drškama »sa otiskom prsta« olakšava determinaciju stambenog honLzonta u Prigrevici u Sal'-kuca IV fazu.230 Nalazi iz Barande, Rospi Ćuprije, Prigrevice i Bajiine Bašte u-laze u dkvire direktnih povezivanja eneolitskih zajednica rumunskog Banata sa međurečjem

Dunava i Save i zapadnim delovima Srbije. Ako se prihvati mišljenje P. Romana da Salkuca IV faza traje duže nego što se ranije verovalo, onda ova etapa može da se sinhronizuje s Bodrogkerestur II fazom, odnosno početkom formiranja nekropole u Vajskoj. U vreme kada se pomenuto groblje u jugozapadnoj Bačkoj koristi, počinje mlađa etapa Salkuca IV faze. To je period pojačanog pntiska iz donjeg Podunavlja (Cernavoda 1— III), kada na kraju I l i milenijuma nestaje bodrogkeresturska grupa. VAJSKA— HUNJADI-HALOM GRUPA Na kraju srednjeg eneolita, od istočne Slovačke do ušća Tise i Save u Dunav, prati se cepanje jedinstva bodrogkerestursikog horizonta na manje i lokalno izdiferencirane zajednice. Taiko se u poznoj fazi bodrogkeresturske grupe razvija u gornjem Potisju Lažnany a u srednjem Hunjadi-halom grupa.231 U jugozapadnoj Bačkoj dolazi do izražaja Vajska tip a u istočnoj Slavoniji prati se geneza lasinjske grupe.212 Mada bi zbog jasno izraženih Iokalnih osobina bilo moguće da se posebno .piše o Vajs!ka grupi, izgleda da je na sadašnjem stepenu istraživanja korisnije da se nalazi u istočnoj Mađarsikoj i Bačkoj objedine u jednu celinu u okviru Vajska-Hunjadi-halom grupe (T. X IV ). Pitanje šire interpretacije Vajska tiipa i slične celine u srednjem mađarskom Potisju ograničeno je oskudnim podaoima. I. Kutzian je Hunjadi-halom grupu izdvojila na osnovu eponima i tipoloških keramičkih paralela sa ostalim, pri čemu je analiza fragmenata posuđa ukrašenih »otiskom prsta« odigralo odlučujuću ulogu.233 Vajska pruža nešto više mogućnosti jer se radi o delu nekropole autonomnog razvoja, sa očuvanim celim posudama i zlatnim nakitom »in situ«. Pored pomenutih prednosti, geografsiki položaj nekrppole pruža retko povoljnu prililku praćenja pravca prodiranja uticaja iz Oltenije i rumunskog Banata uzvodno Dunavom u područje koje u vreme kraja Bodrogkerestur II faze predstavlja prostor sažimanja novih tendencija sa severa i istoka.234 N ije isiključeno da su žitelji naselja u blizini današnje Vajške došli u dodir sa predstavnicima ranog horizonta kanelovane keramiike. Objavljivanje ispitivanja delova nekropole u Vajskoj omogućava uspostavljanje jasnih kultumih i hronoloških veza eneolitskih zajednica u zapadnoj i istočnoj Panonskoj niziji. Zaključak se prvenstveno odnosi na sinhronizaoiju Balaton— Lasinje— Vajska— Hunjadi-halom— Salkuca IV giupa sa Kukuteni— Gumelnica— Cemavoda kompleksom (T. X V III).235 Granica

142

rasprostiranja

Granice ove grupe tek se naziru (T. X II). Još je uvek teško da se odredi teritorija rasprostiranja je r je u pitanju grupa koja se javlja kao oformljena celina, na nekoliko za sada izdvojenih tačaka, u vreme kada se gasi život u bodrogkeresturskim naseljima. Takođe je problem utvrđivanja tačnih hronološko-kulturnih odnosa Vajsika-Hunjadi-halom gmpe sa bodrogkeresturskim naseljima. Postavlja se pitanje kada se Vajska-Hunjadi-halom grupa izdvaja iz horizonta bodrogkeresturske, a koliko dugo predstavljaju iedinstvenu celinu. Ćinjenica je da se u dve zone: jedna kod ušća Egera u Tisu i druga u jugozapadnoj Baćkoj, pojavljuju Vajska-Hunjadi-halom elementi nezavisno. Najranija pojava Vajs'ka-Hunjadijhalom karakteristika identifikuje se na osnovu nalaza zdela sa drškom ukrašenom otiskom prstiju u Tisapolgar-Bašatanja nekropoli (Bodrogkerestur I faza).236 Može se konstatovati da se elementi izdvajanja Hunjadi-halom tipa prate u okviru Bodrogkerestur II faze. Najverovatnije je da se u prvoj etapi prodiranja uti-

caja iz Oltenije i rumunskog Banata ne može da govori o jasno izdiferenciranim Hunjadi-halom-Vajska osobinama. Pretpostavlia se da se nekropola u Vajskoj počinje da koristi u isto vreme kada u Mađarskoj dolazi do izdvajanja Hunjadi tipa. Tako se još uvek prilično izolovano izdvajaju u jugozapadnoj Bačkoj Vajska tip a u srednjem delu mađarskog Potisja Hunjadi-halom faciies. Pri kraju srednjeg eneolita izdvajaju se kulturno-istorijski fenomeni koji utiču na tok događaja u istočnoj Panoniji i Vojvodini. Da su u pitanju značajne »etniičke« promene pokazuje formiranje Lažhany grupe u istočnoj Slovačkoj čije tipološke karakteristike pokazuju identične forme sa keramikografijom Vajska-Hunjadi-halom grupe. Stanovanje — sahranjivanje O stanovanju u Vajska-Hunjadi-halom grupi malo se zna. Na osnovu podataka iz mađarskog Potisja izgleda da se staništa formiraju na sličan način kao u bodrogkeresturskoj grupi.237 Sahranjivanje je blisko inhumaciji »klasičnog« predstavnika srednjeg eneolita Alfold-a. To je jedan od značajnih argumenata jedinstva kulta mrtvih na kraju srednjeg eneolita u istočnoj Mađarskoj i Vojvodini. U Vajskoj je otkriveno šest grobova od kojih su četiri mogla da se iskoriste za utvrđivanje orijentacije sahranjivanja. Grobovi 1, 2 i 3 postavljeni su u pravcu I— Z, a skelet 5 orijentisan je SI— JZ (V. 62). Dislocirani skelet groba 4 takođe je na osi I— Z.23S Način kalko su pokojniici sabranjeni odgovara ritualu na nekropolama bodrogkeresturske grupe u Mađarsikoj i Vojvodini. Smeštanie pokojnika u raku takođe upućuje na tesne kultne veze dveiu grupa.239 S’kelet groba 1, položen na desni bok, verovatno pripada mušlkoj individui. Skeleti 2, 3 i 5 stavljeni su na levu stranu. Pretpostavlja se da potiču od žene.240 Za dislooirane grobove 4 i 6 ne postoie mogućnosti opredeljivanja. U Vajskoj su svi skeleti položeni u zgrčenom položaju. U nekropoli dolazi do izražaja tzv. »dvojno ukapanje« što upućuje na elemente užih srodničkih veza u okviru genti'lne zajednice.241 P o su đ e Grnčarija iz Vajske je jedan od osnovnih argumenata opredeljenja ove grupe (T. X III). Posle objavljiivanja Hunjadi-halom nalaza i onih iz Lažnany grupe u Slovačkoj izdvaja se od gornjeg Potisja do jugozapadne Bačke horizont eneolitskih zajednica koje na osnovu identičnih genetskih prethodnika i uticaja pokazuju slične oblike materijalne kulture. Mada u Vajskoj misu otkrivemi brojni keramički oblici, svi su znnčajni. Izdvajaju se dve osnovne grupe: lonci i zdele. Smatra se da je zdela sa četiri unalkrsno postavljena sferična isioupčenja (V. 61) jedan od osnovnih tipova Hunjadi-halom grupe.242 Upotreba istog obdika u bodrogkeresturskoj grupi ukazuje na delimičnu sinhronizaoiju sa predstavnioima »srednjeg bakamog doba« Mađarslke.243 Isti je slučaj sa zdelom koja se koristi u Hunjadi-halom i bodroakeresturskoj grupi (V. 63).2U Značajan prilog prošireniu saznanja o keramikografiii Vajska-Hunjadi gruoe su niske plitke zdele (Sl. 98), ponekad izdvojenog, blago profilisanog vrata (Sl. 96— 97).245 Sličmi tipovi naiaze se u Hunvadi-u i u Tiszavalk-u.246 U mlađoj fazi nekropole u TiszapOlgar-Basatanva pojavljuie se blizaik oblik što utiče na delimičnu sinhronizaciju Vajska— krai bodrogkeresturske grupe.247 Ono što ove zdele čini izuzetnim odnosi se na mesto i oblik postavljenih drški. U pitanju su horizon-

(V. 63)

talno aplicirane i vertikalno probušene drške-ušice sa utisnutim »otiskom prsta« tipičnim manirom Sal’kuca IV faze Oltenije i rumunskog Banata.2u jugoistočnoj Panoniji. To je vreme kada se na gom jem i srednjem toku Tise na kraju srednjeg eneolita formiraju lokalne zajednice tiipa Hunjadi-halom i Lažnany. Značaj oflkrića nekropole u Vajiskoj je u činjenioi -da groblje ilustruje raznovrsna sažimanja uticaja heterogenog predbadenskog horizonta. N ije čudo da se u Vajska-Hunjadi-halom igrupi kao i u Lasinje (Slavonija— -Balaton (Transdanubija)— Lažnany (sevema Slovačka) grupama pojavljuju slični i identičnii keramički oblioi koji predskazuju »etnička« pomeranja sa severozapada u okvim badenskog horizonta, ili istoka Ikoji se odražava u pokretima novih grupa sa zapadnih oballa cmomorskog primorja. Tako VajSka predstavlja ikrajnju etapu razvoja srednjoeneolitskih zajednica u Vojvodini na k-raju I I I milenijuma pre formiranja homogenog badenskog horizonta.

T. XVIII

IV GLAVA — RANI I SR ED N JI ENEOLIT

NAPOMENE

1. Jovanović B., 1971, 132— 135.

2. Jovanović B., 1971a, 23—24. 3. Camtaouzino G., 1969*, 55, 58. 4. Korek J.—Patay P„ 1956*, 42. 5. Kalicz N „ 1970*, 51. 6. Nemejcova-Pavukova V„ 1970*, 266.

7. Statičnost vinčanske grupe severno od Save

>

Dunava (Tasić N „ 1968, 274), sopotsko-lenđelske grupe (Dimitrijevdć S„ 1968, 63), pripadnost neolitskim kulturama transdanubijske-lenđelske grupe (Kalicz N „ 1970*, 50). 8. Kutzian-Bognar I„ 1963*, 506—508. 9. Jovanović B„ 1971, 136, nap. 13. 10. Brukner B„ 1969a, 69, nap. 1. 11. Kutzian-B. I„ 1972, 220.

12. Kutzian-B. I„ 1972, 219. 13. šiška S„ 1969*, 418, 424—427. 14. šiška S„ 1969*, 424. 15. Gospođinci (Brukner B„ 1969a, 70, nap. 1), Sirig (Bruikner B„ 1963a, 22).

16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23.

Brukner B„ 1963a, 22—23. Brukner B„ 1968, 74, nap. 84—85. šiška S„ 1970*, 629. Brukner B„ 1967a, 46. Kuitzian-B. I„ 1972, 170. šiška S„ 1970*, 269. Pavuk J.—šiška S„ 1971*, 362. Kutzian-B. I„ 1972, 172, 208.

24. Zdela iz kuće 1 u Gospođincima (Brukner B„ 1969a, 68, Abb. 5, 1), Vinča (Vasić M„ 1936b*, 110, sl. 180, str. 84, sl. 121). 25. Vasić M„ 1936b*, 83, sl. 101.

26. Tasić N„ 1968, 274. 27. Brukner B„ 1969a, 68, Abb. 5, 3. 28. Brukner B„ 1963a, T. I , 1.

29. Terenski inventar Gomolava 1967, 409; Glavni inv. G. 5894. 30. Kutzian-B. I„ 1972, T. X V I—T. XVII.

31. šiška S„ 1969*, 419, 7. 32. Zalavar-Mekeneye (Kalicz N „ 1969*, Abb. 14), Gorzsa (Gazdapusztai G„ 1969*, Abb. 3).

33. Kutzian-B. I„ 1963*, passim. 34. Brukner B„ 1969a; 68, Abb. 5, 2. 35. Brukner B„ 1965, T. X V II, 1.

36. šiška S„ 1969*, Abb. 2, 9— 10; Abb. 5, 24. .1.47

37. Kutzian-B. I., 1972, T. XVI, 13; T. X V III, 9. Tiszapolgar-Basatanya (Kutzian-Bognar I., 1963*, Pl. C XX VII—C XX VIII).

38. Kutzian-Bognar I., 1963*, Pl. CXXVII, 2 C. 39. Kutzian-B. I., 1972, Pl. XXI, 13; Pl. X X III, 3, 9 itd.

40. Kutzian-Bognar I., 1963*, Pl. C X X V II—CXXIX. 41. Mađarska (Kalicz N., 1970*, 61, Pl. 62), Vojvodina Bruikner B., 1973, nap. 39).

42. Vasić M., 1936a*, sl. 440. 43. Tompa F„ 1935*, 46—47, T. 15, T. 16; Banner .1. 1942, 45—53, nap. 235—281. 44. Kutzian-Bognar I., 1963*, passim; Kutzian-B. I., 1972, passim.

45. Kutzian-Bognar I., 1963*, 535—541; Kalicz N„ 1970*, Chronological Table; Korek J.—Patay P„ 1956*, 40—42. 46. Vladar J„ 1969*, 497—511; Točik A„ 1969*, 450— — 453.

47. Neustupny E„ 1969*, 40—47; Pavuk J.—šiška S„ 1971*, 325, Obr. 2.

48. 49. 50. 51.

Dumitrescu V„ 1969*, 87, nap. 1. Vlassa N „ 1969*, 530; Vlassa N„ 1969, 32. Com$a E„ 1971*, 31—43.

70. M. Grbić pominje u okviru čokanjske kulture grobove sa pridarcima Tisapolgar grupe u Srpskom Krsturu (Grbić M„ 1939, 54), odnosno nalaze iz grobova sa Bajira (Vulić N.—Grbić M„ 1937, 7). L. Nadlački ukazuje na bakarnodobnu grobnicu sa Bajira I kod Krstura (Nadlački L„ 1951, Sv. 1, 1, 4, T. LV). Najpotpuniji podaci o problemu identifikacije grobova iz Krstura (Kutzian-B. I„ 1972, 168). Smatra se da neke posude iz Coke »Kremenjak« potiču sa Tisapolgar nekropole (Vulić N.—Grbić M„ 1937, 7), Garašanin M „ 1958, 31—32. Kamaraš (Sekereš L„ 1971, 27— —28). 71.

Kutzian-B. I„ 1972, 150, 116— 117.

72.

Kutzian-Bognar I„ 1963*, passim; Kutzian-B. I„ 1972, 9— 111.

73. šiška S„ 1964*, passim. 74. Istočna Mađarska i Vojvodina (Kutzian-B. I„ 1972, 150), istočna Slovačka (šiška S„ 1970*, 269— —270)., 75. Botoš (Grbić M„ 1934, 40—58). 76.

Kutzian-Bognar I„ 1963*, 432.

77.

Istočna Mađarska (Kutzian-B. I„ 1972, 154), istočna Slovačka (šiška S„ 1964*, 354). Kutzian-B. I„ 1972, 153.

78. 79.

Roman P„ 1971*, 114.

80.

52. Ferenczi G.—Ferenczi S„ 1966, 464.

55. Tasić N„ 1968, 274—286; Dimitrijević S.—Tasić N „ 1971a, 283.

58. Pavuk J.—šiška S„ 1970*, 269; šdška S„ 1971*, 84.

bočaj (Todorović J„ 1964*, 11—12, T. I, A, C). Kutzian-B. I„ 1972, ?a E„ 1971, 42.

83.

Kutzian-B. I„ 1972, T. X V II, 3, 14.

84. Kutzian-B. I „ 1972, T. XIX , 2.

T h e S ite s th e g r o u p s ;

Com-

62. Kutzian-B. I„ 1972, 172. 63. Kutizan-B. I„ 1972, 178—180.

(Kutzian-Bognar I„ 1963*, Pl. VI, 2; Korek J„ 1958*, T. I, 1 — grob 9). 87. 88.

89. 90.

II,

11

Garašanin M.—Garašanin D„ 1957a, 203—204. Kutzian-B. I„ 1972, 209.

Osnovne karakteristike i literatura za Čoka »Kremenjak« i Srpski Krstur »Bajir« (Garašanin M„ 1958, 30, nap. 152), Novi Kneževac »Kamara humka« (Nadlački L„ 1951d, T. L—LII.), dopunjeni su u okviru nalazišta Deszk grupe (Kutzian-B. I„ 1972, 112, 116— 117).

93.

Kutzian-B. I„ 1972, 111— 117. Belegiš »Šančine« (Tasić N „ 1971a, 164), Vršac »Ul. 29. novemibra« (kućna celina — nepublikova-

67. Hrčel (šiška S„ 1970*, 270), Romine$ti (Kutzian-

148

3, 8 (jama 1); T.

92.

66. Garašanin M.—Garašanin D„ 1957a, 201. -B. I„ 1972, 115).

I,

Garašanin M.—Garašanin D„ 1957a, 204, T. V II, 1; Kutzian-B. I„ 1972, T. XX, 4 itd.

65. Crna Bara (Garašanin M„ 1958, 31, 34), Gomalava (Jovanović B„ 1965b, 126— 135).

68. Kutzian-B. I„ 1972, 164— 171. 69. šiška S„ 1970*, 270.

Tasić N „ 1968a, 430. Korek J„ 1958*, T. (ijama 2).

91.

64. Srpski Krstur (Kutzian-B. I„ 1972, 168), Belegiš (Tasić N „ 1971b, 164).

Zdelica G 5895 tipaloški odgovara (Kutzian-B. I„ 1972, XVI, 12).

86. Gruba zdelica Gomalava 1967, inv. br. G 5899

T h e S ite s the g ro u p s .

60. Rospi Ćmprija (Torović J„ 1956*, 49—52), Du61.

šiška S„ 1970*, 271. Nosa inv. br. A. 1483.

85.

56. Jovanović B„ 1968a, 140—142. 57. Pavuk J.—šiška S„ 1971*, obr. 2.

59. Kutzian-B. I„ 1972,

82.

81.

53. Vulić M.—Grbić M„ 1937, 4. 54. Garašanin M„ 1958, 29—37.

Kutzian-B. I„ 1972, 153, nap. 12. Kalicz N „ 1970*, 60.

94.

na, u Narodnom muzeju u Vršcu), Grocka — — Dubočaj (Todorović J., 1964*, 11—12). 95. Fragmenat se nalazi u N. M. Vršca — nepublikovan. 96.

Primedbe (Garašanin M., 1958, 33) na šemu (Kutzian-Bognar I., 1963*, PL C X X III) dopunjene kod (Kutzian-B. I., 1972, Fig. 22—25).

97. šiška S„ 1964*, Obr. 19—25.

C X X III; Pl. CXXXI), kupa L6 kao u Vršcu koja je vrlo bliska nalazu iz Szekely-Sz611ohegy (Kutzian-B. I„ 1972, LIX, 3). 117. 118.

Kutzian-B. I„ 1972, X X X V III, 2. Kutzian-Bognar I„ 1963*, Pl. CXXV, E2e.

119. šiška S„ 1970*, 270. 120. Kalicz N„ 1970*, 58; Kutzian-B. I„

1972, 138.

98. Vulić N.—Grbić M., 1937, Pl. 13— 17; Grbić M„ 1939, T. II. 1—5; Milleker F„ 1939, Tab. 3^1; Kutzian-B. I„ 1972, Fig. 22, 178— 180.

121. Roska M„ 1942a*, 15—77; Driehaus J„ 1952, 1—8; Garašanin M„ 1954a*, 61—76; Jovanović B„ 1971a, 9— 119; Kutzian-B. I„ 1972, 139— 144; Schubert F„ 1965*, 274— 295.

99. Vulić N.—Grbić M „ 1937, za Srpski Krstur Pl. 16, 1, 3, 7 i Pl. 17, 4; Coka (Pl. 14, 1, 3—8), Crna Bara (Garašanin M.—Garašanin D„ 1957a, T. V II, 1).

122. Bibliografija u vezi sa nalazima iz Slovačke, Mađarske, Rumunije i Bugarske kod Jovanović B. 1971a, 23—31.

100.

Inv. br. 3096 u N. M. u Zemunu.

123.

101.

Coka (Vuilić N.—Grbić M„ 1937, Pl. 14, 5—6; Kutzian-Bognar I„ 1963*, Pl. CXXV, E2a-c; Kutzian-B. I„ 1972, Fig. 22, E2d, 123).

Garašanin M„ 1954a*, 63; Kutzian-B. I„ Fig. 28.

124.

Jovanović B„ 1971a, 25.

125.

Schubert F„ 1965*, Abb. 1, 277, 283; Kutzian-B. ;I„ 1972, 142.

126.

Schubert F„ 1965*, Abb. 1, 279; Kutzian-B. L, 1972, 140.

127.

Aindel K „ 1958*, 45, obr. 8.

128.

Kutzian-B. I„ 1972, 141— 142, 197— 199.

129.

Schubert F„ 1965*, 275, nap. 13.

130.

Schubert F„ 1965*, 283, nap. 34— 39. Kutzian-B. I„ 1972, 199.

102.

103.

104.

Varijante tipa E2d, slučajan nalaz iz Sremske Mitrovice. Deszk B i Oszentivan V III (Kutzian-B. I„ 1972, 124, T. XXVI, 9; T. L V III, 4 itd.). Vulić N.—Grbić M„ 1973, T. 14, 3; T. 17. 4; Kutzian-B. I „ 1972, 124.

105. Kutzian-B. I„ 1972, 124— 128. 106. Cma Bara (Tasić N.—Belić B„ 1971b, K. 10), Srpski Krstur »Bajir I« (Nadlački L„ 1951, T. LII), Novi Kneževac (Nadlaoki L„ 1951d, T. LII). 107.

Nespublikovam u N. M. Vršac iz »Vršac-29. novembar«. Pehar zajedno sa loncem verovatno potiče sa ciglane Sigl sa inv. br: 33 — Gradski muzej u Beloj Crkvi (Garašanin M.—Garašanin D„ 1951a, 69—70).

131.

1972,

132.

Banner J„ 1960, T. 57, 1; Schubert F„ 1965*, 285, nap. 45.

133.

Kutzian-B. I„ 1972, 198; Schubert F„ 1965*, 279— —280.

134.

Kutzian-B. I„ 1972, 210.

135.

Patay P„ 1961?:, 1—3; Patay P„ 1971*, 7, 13— 15.

108. Kutzian-B. I„ 1972, T. LV, 9; T. LIX, 4. 109. Kutzian-Bognar I„ 1963*, Pl. C XXIX—CXXX, (K); Kutzian-B. I „ 1972, Fig. 25 (K), 129— 131; šiška S„ 1964*, Obr. 23.

136.

Istoona Slovačka (šiška S„ 1970*, 271—272), Rumunija (Com?a E„ 1971*, 39—43), jugoslovensko Podunavlje (Garašanin M„ 1958, 30—37; Dimitrijević S.—Tasić N„ 1971a, 282—284).

Tibava (šiška S„ 1964*, 327, 30), Ujtikos-Ojtelep uz mađarsko i slovačko Podunavlje. Talko keramička celi-

157

na, sastavljena od sudova stavljenih ikao dar pokojniku u grobu 358 nekropole Bolerac grupe u Pilismarot (kom. Komarom), poseduje niz odgovarajućih keramičkih oblika, čija je srodnost sa nalazima iz Mostonge I potpuna. Ovde su takođe zastupljene levkaste zdele sa kanelovanom unutrašnjom površinom oboda i dna, trbušasti vrčevi ukrašeni naspramno postavljenim trougaonim kaneliranim poljima, amfore i lonci sa jednostavnim ili višestrukim plastičnim trakama.17 Bliskost ove grobne celine iz Pilismarot-a sa keramikom Bolerac varijante iz Mostonge I ne ograničava se samo na podudarnost pojedinih oblika sudova, već obuhvata i njihov kvantitativni odnos, kao što je zajednički i stil ukrašavanja. Bolerac varijanta podeljena je u Mađarskoj na tri etape, pri čemu se njen postanak pripisuje delovanju više činilaca a ne isključivo internoj evoluciji poznolenđelske faze levkastih pehara.18 Pri poređenju keramičke celine iz Mostonge I sa nalazima Bolerac varijante iz Slovačke može se istaći niz sličnih, srodnih elemenata, uz primetni nedostatak trbušastih pehara sa ramenom ukrašenim kaneliranjem. Takvi keramički oblici, veoma bliski pojedinim primercima iz Mostonge I (SL 101, 102), učestaliiji su u Ohrozim varijanti kanelovane keramike u Moravskoj, ukrašeni na isti način prepletom kanelura. Nekropole ove poslednje grupe nisu, međutim, pružile tipične levkaste zdele, niti je ukrašavanje plastičnim trakama tako omiljeno kao u Bolerac varijanti Slovačke, utoliko više aiko se radi o višestrukim nizovima ovih traka. Isto tako odsustvuje i urezana ornamentika sa motivima riblje kosti, tako često primenjiivana na visokim sudovima dz slovačkih oblasti.19 Ove tipološke razlike, ukratko naznačene, mogu da označavaju i regionalne razlike unutar Bolerac varijante, tim pre što nedostaju pouzdani podaci za njenu tačniju relativnohronološku podelu. U svakom slučaju, uključivanje jugozapadne Bačke, prema sadašnjim podacima, u areal njenog rasprostiranja (T. X V II), unosi nova shvatanja o najstarijoj pojavi badenske grupe u jugoslovenskom Podunavlju i njenom daljem širenju, što u krajnjoj liniji nije bez posledica i na opštu ocenu o nastanku i ekspanziji badenske grupe u karpatskoj kotlini. Kada se govori o relativnohronološkoj podeli mlađe etape badenske grupe u jugoslovenskom Podunavlju, može se koristiti jedino stratigrafska skala višeslojnih naselja Sarvaš i Vučedol. Kod ovog drugog nalazišta posebnu vrednost imaju nalazi razdvojeni badenskim stambenim horizontom (kuća I, Gradac), tako da keramika starija od ovog horizonta i iprema svojim tipološkim kvaMtetima odgovara ranijoj etapi badenske grupe severne Panonije [tip Fonjod (Fonyod)].20 Kako se ovaj tip sada smatra u Mađarskoj kao treća, završna etapa Bolerac varijante,21 dobija se neposredna hronološka veza između nalaza u Mostongi I (gde takođe ima izvesnih elemenata tipa Fonjod) sa najstarijim keramičkim nalazima badenske grupe na vučedolskoj stratigrafiji — etapa klasične badenske keramike,22 sa tipološkim karakteristikama zajedničkim, uz manje lokalne razlike, za karpatski basen u celini. Sada je razvoj badenske grupe u jugoslovenskom Podunavlju takođe potpun. Evolutivni stepeni badenske grupe u Vojvodini uklapaju se, prema tome, u opšti razvoj badenske grupe, ustanovljen do sada samo za njeno matično područje severne i severozapadne Panonije.

158

Na taj način stvorene su mogućnosti za određivanje tačnijih tipoloških okvira badenske grupe Vojvodine, jer mlađa etapa te grupe više nije samo predstavnik invazionih pokreta iz severnog Podunavlja, već pre može da bude rezultat lokalnog razvoja, započetog sa osnova Bolerac varijante tipa Mostonga I (Sl. 100— 105).

Keramika ove -mlađe faze zastupljena je u Vojvodini oblicima zajedničkim, u o-pštim crtama, za sve oblasti -rasprostiranja badenske grupe (V. 70). Tu na prvom mestu dolaze brojne varijante uobičajenog tipa niske šolje sa »lukovičastim« trbuhom, (Sl. 108— 109; V. 71, 72; T. X V I, 5), zatim pehari slični po formi, uvek sa trakastom ušicom ikoja prelazi obod (Sl. 106; T. X V I, 6), amfore sa cilindričnim vratom (Sl. 111; T. X V I, 12), zdele sa blago naglašenim ramenom (Sl. 112; T. X V I, 7), zatim posebna vrsta sudova sa levkastim vratom i trbuhom u obliku izdužene elipse (Sl. 107). Ukrašavanje se pre svega izvodi -kanelovanjem, -tačkastim ubodima i urezivanjem (Sl. 109— 110, 112; T. X V I, 7, 12). Na zdelama i amforama su posebno omiljene kompozicije zvezdoliko raspoređenih, šrafiranih trouglova (Sl. 111; T. X V I, 7, 12). ^Tipološka srodnost badenske grupe, tačniije rečeno njena stilska ujednačenost, proistekla je, razumljivo, .iz zajedničkog evolutivnog razvoja srodne ili srodnih populacija. Ovo se lako može uočiti u svim dosadašnjim podelama ove grupe, bez obzira na regionalna područja, gde se uvek -razlikuje početna etapa (Bolerac varijanta), zatim srednja iili klasična, kada badenska grupa postiže vrhunac svog ekspanzivnog širenja i, -najzad, pozna faza [tip Osarn (Ossarn)], ograničena pre svega na donju Austriju i severozapadnu Panoniju (T. X V II).23

(V. 71)

Nova podela badenske grupe u Vojvodi-ni zasnovana na poslednjim rezultatima istraživanja, nema isključivi klasifikacioni -kara'kter, već unekoli-ko menja i dopunjuje dosadašnja mišljenja o istorijatu starije etape poznog eneolita. Predložena promena se sastoji u -drugačijoj oceni badenske grupe, jer tumačenje o njenom snažnom invazionom prodoru (tokom srednje -ili klasične faze) treba upotpuniti ili, možda, zameniti njenim lokalnim razvojem, započetim -u Vojvodini, kao i zapadnoj Panoniji, sa Bolerac varijantom (T. XV; T. X V II). Tako se u Vojvodini mogu razlikovati, uopšteno ocrtane, sledeće relativnohronološke etape razvoja badenske -grupe:

1. Starija keramika ukrašena plastičnom dekoracijom. Prema raspoloživim podacima, zastupljena za sada samo u jugozapadnoj Bačkoj (Mostonga, Cerje, Donja Branjevina I). (Sl. 101— — 105; T. X V I, 1, 9). U Panonskoj niziji ovoj fazi odgovara razvijena Bolerac varijanta (nekropola Pilismarot, Basaharc), ili tip Nojsidl (Neusiedl) u Donjoj Austriji.24

2 . Mlađa keramika ukrašena plastičnom dekoracijom.

Karakteriističan horizont ove faze predstavlja star-ija badenska keramika vučedolskog graca. U srednjem Podunavlju i Donjoj Austriji paralelan -razvoj je obeležen poznom fazom Bolerac varijante (tip Fonjod), kao i mlađim elementima ti-pa Nojsidl, odnosno već izdvojenom etapom IA za jugoslovensko Podunavlje.25

3. Klasična južnopanonska kanelovana keramika. Najrasprostranjenija faza badenske grupe u Vojvodini, zastupljena na naselj'i-ma u Sremu, Bačkoj i Banatu (Sl. 106— 112; T. XVI, 5— 7, 12). U Mađarskoj je to pecelska grupa (ili tip Uny), u Donjoj

159

Austriji srednja etapa badenske grupe [tip Baden-Konigshohle (Kenigshele)], u jugoslovenskom Podunavlju i Slavoniji ranije određena faza IB.26 Pojava badenske grupe u Vojvodini, kako se videlo, vezana je za tap Bolerac, što znači da njen prodor ka jugu Panonske nizije započinje veoma rano. Moguća je i pretpostavka da Bolerac varijanta u suštini odgovara završnom evolutivnom stepenu »metalizirane« ranoeneolitske lenđelske grupe, te stoga njeno matično područje ne mora biti usko ograničeno (T. X I; T. X V II). S druge strane, odnos Bolerac varijante i ostalih grupa ranog eneolita gornjeg Podunavlja i Vojvodine (na primer Balaton ili Hunjadi-Vajska grupa) nije za sada jasno utvrđen (T. X V III; T. X X X V I), što otežava taćnije tumačenje o pojavi i razvoju badenske grupe u Vojvodini. U svakom slučaju, horizontu spaljenih naselja mlađe vinčanske i sopotske grupe u Sremu uglavnom sledi, prema raspoloživim podacima, treća faza badenske grupe (klasična kanelovana keramika), ali taj odnos niije sasvim jasno potvrđen i vertikalnom stratigrafijom . To pokreće i pitanje istovremenosti pojedinih faza ovih grupa, hronološki inače razdvojenih kada je u pitanju opšta periodizacija. Završetak badenske grupe u Vojvodini i jugoslovenskom Podunavlju obeležen je pojavom kostolačke grupe, koja kasnije dospeva i do gornjeg Podunavlja i severozapadne Panonije.

KOSTOLAČKA GRUPA Nalažena najčešće u okviru naselja treće badenske faze, kostolaoka keramika je zapažena i izdvojena prvenstveno po svojim tipološkim karakteristikama — sama kostolačka grupa je tek kasnijim istraživanjima potvrđena -kao samostalna relativnohronološka pojava poznog eneoli-ta. Takva njena ocena imala je ta'kođe svoj sopstveni razvoj, zasnovana najpre na shvatanju da kostolačka grupa odgovara završnoj faži Badena u užem jugoslovenskom Podunavlju, dok danas preovlađuje mišljenje da ta grupa čini poseban evolutivni stepen poznog eneolita šireg panonsko-ikarpatskog prostora.27 Stratigrafija poznog eneolita na višeslojnim naseljima jugoslovenskog Podunavlja, već pominjanim, odredila je i relativnohronološko mesto kostolačke grupe. Ono se nalazi između treće faze badenske grupe i starije etape grupe V-učedol, iako se takvo trajanje najverovatnije ne odnosi na kostolačk-u grupu u celini (T. X V III; T. X X X V I). Njeni počeci bi mogli biti paralelni sa etapom obrazovanja prialpskog kompleksa inkrustovane keramike vučedolskog tipa, kao što bi vremenski odgovarali i poznoj badenskoj grupi tipa Osarn u severozapadnoj Panoniji. Ali u Slavoniji, zapadnoj Vojvodini i sevemoj Srbiji njeno cvetanje je pod-udarno u hronološkom smislu sa njenim stratigrafskim mestom koje zauzima u do sada istraženiim poznoeneolits'kim naseljima (T. XV; T. X V II). Po-daci o rasprostiranju kostolačke grupe -u Vojvodini ne potiču uvek sa sistematskih iskopavanja, tako da Srem treba uslovno smatrati najgušće naseljenim područjem te grupe, jer je srazmerno najbolje istražen (T. XV). Izrazitije prisustvo kostolačke grupe može se takođe pretpostaviti u j-užnom Banatu, s obzirom da su kostolačka naselja već poznata u Đerdapu, na obe dunavske obale, što je dsto tako slučaj sa severnom i istočnom Srbijom.

160

Na zapadu grupa Kostolac dopire do centralne Slavonije, a javlja se ta'kođe u severoistočnoj Bosni. Severno Podunavlje, sve do Slovačke -i Moravs-ke, pripada -takođe području širenja kostolačke

V Zdela ukrašena u tehnioi inlcrustacije, kostolačka grupa, pozni eneolit, Gomolava, Vojvođanski imuzej, Novi Sad V Bowl with inlaid ornaments, Kostolac culture, Late Eneolithic, Gomolava, Vojvodina Museum, Novi Sad.

grupe (T. XV; T. X V II). Pri tome se uvek radi o prostorno ograničenom pojasu Podunavlja ili njegovih pritoka, tako da prostrane oblasti centralne i istočne Panonije, prema sadašnjem stanju istraživanja, ostaju izvan teritorije ove grupe. Gustina zastupljenosti kostolačkih naselja u Sremu posvedočena je rezultatima višegodišnjih rekognosciranja, iako su iskopavanja izvedena na malom broju lokaliteta. Posebno se ističu južne pa dine Fruške gore sa zanimljivom koncentracijom kostolačkih (utvrđenih?) naselja (Vrdnik-Pećina; Rivica-Ciglana, Gaj)28 (T. XV; T. X X X V II). Bačka za sada ostaje bez brojnijih podataka o naseljenosti kostolačke grupe (Bogojevo, Odžaci), što je, sasvim izvesno, posledica nedovoljnog poznavanja njene poznoeneolitske topografije. U susednom Banatu, na primer, situacija je povoljnija, jer se naselja kostolačke grupe u njegovom severnom i južnom delu nastavljaju na ona u jugoistočnoj Mađarskoj, odnosno u rumunskom delu Banata.29 Postavljena na taj ,način kao međuzona koja razdvaja dva područja kostolačke grupe (Srem i Banat), Bačka se već iz ovog geografskog razloga mora uklopiti u krug rasprostiranja te grupe (T. XV).

(V. 74)

IV. 7 5 )

Dalje širenje nosilaca kostolačke grupe na sever vrši se, po svoj prilici, duž Tise i Dunava, sa naseljima često postavljenim neposredno na rečnim obalama. Severnu granicu do koje dopire Kostolac čine ravnice Slovačke, oivičene masivima Karpata i slovačkog rudogorja. Gledajući ,na zapad, podmčje Blatnog jezera i Podravina ostaju izvan domašaja ove grupe (T. X V II).30 Ovako prostrana oblast rasprostiranja kostolačke grupe, čiju kičmu čine snažni vodeni tokovi panonske ravnice i centralnog Balkana — Dunav, Tisa i Sava— postavlja istovremeno pitanje matičnog jezgra, prvobitnog mesta gde se ova grupa obrazovala. Ukoliko se određivanje takvog područja uslovi postojanjem nalazišta sa pouzdanom vertikalnom stratigrafijom, kao dokazom dugotrajnog života na istom mestu, kao i izvornim tipovima materijalne kulture, tada se proces nastajanja kostolaoke grupe najverovatnije odigrao u širim okvirima jugoslovenskog Podunavlja. Niz ispitanih naselja, čija skala sadrži i horizonte poznoeneolitskih gmpa, svedoči o tome da su na toj teritoriji oba ova uslova bila u dovoljnoj meri ispunjena, u svakom slučaju potpunije nego u drugim oblastima kostolačke grupe.

(V. 76)

Redosled slojeva poznog eneolita na ovim naseljima svedoči o tesnoj povezanosti, razvojnoj i vremenskoj, klasične, završne faze badenske grupe i Kostolca. Ne razmatrajući ovde tačnije opredeljenje pojedinih relativnohronoloških odnosa, moguće je razlikovati zajedničku pojavu klasične badenske i kostolačke keramike (Vučedol, Sarvaš, Dobanovci), ali i njihovu samostalnost u vertikalnoj i horizontalnoj stratigrafiji (Gomolava ii Dobanovci).31 Dmgirn rečima, kostolačka gmpa nastaje na osnovi klasične badenske keramike, ili predstavlja, što izgleda tačnije, njen dalji razvojni stepen. U tom slučaju naselja sa horizontima obeleženim zajedničkiim prisustvom keramike obeju gmpa, označavaju početnu etapu tog razvoja, dok ona kod kojih u vertikalnom naslojavanju kostolački stambeni nivoi slede badenskim, pripadaju fazi osamostaljenja Kostolca. Najzad, nalazišta jednoslojnog tipa, koja pripadaju isključivo kostolačkoj gm pi (Pivnice u istočnoj Bosni, Konićane u severnoj Srbiji ili gradinska naselja u istočnoj Srbiji),32 odgovaraju daljem teritorijalnom širenju ove grupe (T. X V II). Postavlja se pitanje, kod ovako ubrzane tipološke promene materijalne kulture, kakav je mehanizam uslovio taj, hronološki krat-

161

kotrajan, prelaz sa Badena na Kostolac (V. 79— 83). Kao i uve'k, osnovne podatke o ovoj izmeni pruža lceramika, jer ostale kategorije materijalne kulture, uzimajući u obzir da je u pitanju jedan isti period, ostaju uglavnom nepromenjene. U tom slučaju potrebno je tačnije razmotriti važnije odlike kostolačke grnčarije, stavljajući pri tome naglasaik na one zajedničke kara'kteristike koje ipripadaju ili vode iporeklo iz badenske grupe. Kratak ipregled te vrste pokazuje da oblici sudova nisu izloženi istoj promeni kakvu doživljava ornamentilka. Tačniije govoreći, kostolaćka grupa sadrži svojstveni stil ukrašavanja, ali ostvaren na keramičkiim formama čije poreklo leži nesum'njivo u badensikoj grupi. Bliže izdvajanje tih oblika podvlači značajnu ulogu zdela, oilindričnih šolja i elipsoidnih amfora u povezivanju keramografije obe igrupe (Sl. 114— 115; T. X V I, I I , 1— 2, 7).

(V. 79)

Široke badenske zdele, sa blago naznačenim ramenom i prstenastim dnom, razvijaju se u kostolačkoj grupi na dva načina: ili postaju plitke, sa uikošenom odnosno zaobljenom profilacijom donjeg konusa (Sl. 113; V. 74— 76, T. X V I, II, 4), ili obrnuto, dobijaju naglašenije rame i jače izražen gornji konus, pretvarajući se na taj način u dublju i zatvoreniju keramičku formu (T. X V I, II, 5, 9— 10). Još zanimljiviji obrt dešava se kod cilindričnih šolja sa visokim vratom, skraćenim trbuhom u obliiku lukoviice i trakastom drškom koja u umerenom Juku nadvišava obod — ovde dolazi do naglog pojednostavljenja profilacije (Sl. 114). Kostolačke šolje su sada obićni cilindrični recipijenti, neki put izvedenii u obliku konusa suženog pri dnu; ali zato se sva pažnja obraća trakastoj dršci. Njena veličina izrasta nesrazmerno i premaša sam redipijent šolje neikoliko iputa, a modeluje se u istanjenoj, širokoj traci pečene gline, sa neznatno izvijenim krajevima (T. X V I, II, 1— 2). Konačan utisa'k takvog konstruktivnog izvođenja suda, svojstvenog za balkansko-podunavsko područje, govori o potpunom pomanjkanju pra'ktične namene. Grupni nalaz takvih šolja u Sremskim Karlovcima možda ide u prilog njihovoj ritualnoj upotrebi33 — sa druge strane, njihova brojnost na kostolačkim naseljima svedoči suprotno. Elipsoidna, bikonična pos-uda sa levkastim vratom i dve naspramno postavljene tunelaste d-rške, preuzima se, međutim, bez većih izmena (Sl. 115; V. 78; T. X V I, II, 7— 8). Poseban oblik ovih sudova, karakterističan isključivo za pozni eneolit Panonije, pretpostavlja verovatno i njihovu određenu funkcionalnu namenu, podjednako važnu za obe grupe (Sl. 107; Sl. 115). U protivnom slučaju došlo bi do izvesne izmene u modelovanju te vrste sudova, ali je njihova fun-kcija očevidno zahtevala recipijente ustaljenog oblika. Dr-uga vrsta amfora, omiljena u badenskoj grupi, sa ukošenim vratom, često visoko postavljenim ušicama, gubi u kostolačkoj gruipi svoju raščlanjenu profilaciju dobijajući, u neku rdku, jajoliki oblik (V. 80; T. X VI, II, 12). Tipološki razvoj ove vrste sudova, slično šoljama, sastoji se u pojednostavljenju njihovih konstruktivnih elemenata, od čega su jedino izuzeti razni varijeteti dubokih zdela.

162

Suština -promena, Ikalko je rečeno, dešava se u ornamen-tioi, kako u tehničkom, tako i u stilskom pogledu. Potpuno iščezava najomiljenija tehnika klasične badenske -keramike — kanelovanje, odnosno brazdanje spoljne površine suda užim ili širim rebri-ma i žljeboVima. Čini se da je ta veoma upadljiva izmena pre prouzrokovana tehničkim -razlozima nego što je posledica opadanja ili zasićenosti tom ornamentikom: kako je prestala proizvodnja široke skale badenskih šolja, po pravilu ukrašavanih kanelurama, taj se

način ukrašavanja nije dalje preneo na neke druge vrste sudova. Umesto toga zagospodarila je u punom zamahu tehnika širih, brazdastih ureza i žigosanja, čije duboiko prodiranje u zidove suda treba da omogući ispunu bele iiikrustacije (Sl. 113; V. 77; T. XVI, II, 8, 9— 10). Stoga postaje razumljivo uporno nastojanje za geometrizacijom tih žigosanih i utiskivćuiih kanala i zareza — oni su samo negativ nelkada dvobojne, kontrasne površine suda, kada belina umetnute ispune dočarava pravi izgled zamišljenog motiva. Ali osirn tog kolorističkog efekta, kao novine prema badenskom reljefnom ulkrašavanju, dolazi talkođe do primene novih ornamentalnih motiva. Uobičajeno obrubljivanje ramena badenskih zdela nizovima tačkastih uboda ili kružnih otisaka, na koje se često nastavljaju trougaone površine ispunjene mrežastim urezima, oivičene udvojeniim kružnim ubodima — zamenjuje se u kostolačkoj grupi vanrednim bogatstvom motiva (V. 84). Tako dolaze do izražaja najrazličitije kombinacije međusobno suprotstavljenih nizova trouglova, ili njihovih paralelnih redova, lučnih zareza grupisainih po određenom rasporedu, uz raznovrsnu primenu žigosanih pravougaonika, paralelnih zareza, ukošenih ili cik-cak liinija, kružnih otisaka (V. 85); sva ta množina svežih, neki put veoma složenih ukrasnih motiva i kompozicija koncentriše se po pravilu na zdele (Sl. 113)3* Slično kaneliranju u badenskoj grupi, mnogostruko povezanom sa šoljama, kostolački grnčari neumorno ukrašavaju svoje zdele, postižući na pojedinim izuzetnim primercima sudova, kao što je zdela-šolja na Gomolavi, poseban domet ukrasne veštline (Sl. 116). Istovremeno se menja i opšta kompoziciona shema — zvezdoliki raspored, centralno postavljen, rado primenjivan ,na badenskim zdelama i amforama (Sl. 111), napušten je u kostolačkoj keramici i zamenjen konstnulkcijom ukrašavanja, koja se približno tačno može nazvati mnogostrukom geometrizacijom. Ukrasna površina suda shvata se kao neprekinuta tralka, sa zatvorenim ikrugom omamentalnih motiva, čija ritmična smena podleže strogoj simetriji i racionalnoj podeli prostora (SI. 113, 116), što podseća na sličan sistem lUlkrašavanja u susednoj ali starijoj lasinjskoj grupi.35 Iz ovog skraćenog pregleda tipoloških razldka badenslke i kostolačke keramike vidljiva je, u glavnim potezima, njihova srodnost, kao i ono što ih deli — ali time nije nađen odgovor na pitanje o putevima kojim se odvija njihova unutrašnja evo'luoija ili, drngačije rečeno, nije bliže razjašnjen postanak kostolačke grupe.

*

Dosadašnje proučavanje kostolačke grupe dovelo je do razdvajanja mišljenja o osnovnom problemu njenog postanka: radi li se o stranoj, migracionoj populaciji, ili je ta grupa rezultat lokalnog razvoja? Prema prvom shvatanju, poreklo kostolačke grupe trebalo je tražiti u srednjoj Evropi, u krilu poznoeneolitskih grupa koje upotrebljavaju sličnu ornamentalnu tehniku žigosanja i utiskivanja; po drugom, ova .grupa je najpre smatrana daljim razvojnim stepenom pecelske varijante Badena, ali je zatim prihvaćena kao samostalna kulturna pojava u poznom eneolitu panonskog Podunavlja. Ovo poslednje tumačenje uvelo je u genezu kostolačke grupe autohtonu osnovu ranog eneolita, ističući njenu odlučujuću eeeulogu u delovanju na migracioni badenski supstrat.36

163

Stvari su se od tog vremena utoliko izmenile što je postalo izvesno, posle pouzdanog prisustva Bolerac varijante u srednjoj Bačkoj, da badenska grupa ne prodire u jugoslovensko Podunavlje već oformljena, u svojoj klasičnoj fazi. Ali ta prividna teškoća zapravo je osnažila teoriju o domaćoj evoluciji od Badena ka Kostolcu, jer su uticaji lokalnih grupa bili prisutni u početnoj badenskoj varijanti — Boleracu. Time postaje razumljiva kasnija posebna razvojna linija badenske grupe jugoslovenskog Podunavlja, u kojoj do sada, primera radi, nije zastupljen ni jednim primerkom tako tipičan oblik razvijene panonske varijante Badena (Pecel ili Ossarn) kao što je dvodelna zdela sa dugmasto proširenim drškama.37 Prema tumačenju o lokalnom poreklu kostolaoke grupe, kako se vftdi, od presudnog je značaja da i badenska grupa, kao njena kulturna i populaciona osnova, doživljava svoj regionalni razvoj u širem području jugoslovenskog Podunavlja. Pri tome treba istaći još jedan rezultat, nepoznat u vreme prvih pokušaja da se protumači postanak Kostolca, a to je izrazito prisustvo u Panoniji dva predstavnika ranog eneolita zapadnog i istočnog dela karpatske kotline. (V. 84)

(V. 85)

164

Tako je zapadno područje Mađarske, prvenstveno oko Balaton jezera, pokriia istoimena grupa, čije se poreklo i dalje veze traže u lasinjskoj grupi severozapadnog Balkana.38 Ostavljajući po strani složeno pitanje o nastaniku i genezi ovog kontinentalno-primorskog predstavnika ranog eneolita (možda i mlađeg neolita?), korisnije je istaći dugotrajan razvoj te grupe, čija uloga nije iscppljena samo u pretpostavljenom delovanju na novodošavše badenske nosioce, tokom njihovog daljeg pomeranja na jug. Ta zapadnobal'kanska i prialpska osnova daje u svom daljem razvoju isto tako poznate grupe inkrustovane keramike kakve su, na primer, Vučedol i Ig, ali o tome će biti reči kasnije. Na ovom mestu je potrebno istaći da prethodni ranoeneolitski supstrat u zapadnom delu srednjeg Podunavlja sadrži u sebi složena populaciona sažimanja, unoseći, preko Balaton grupe, nova kulturna strujanja čiji su izvori u Donjoj Austriji i severozapadnoj Jugoslaviji. Istovremeno u istočnom delu velike mađarske ravnice, pre svega u Potisju a'li takođe i u Vojvodini, rasprostire se grupa Hunjadi, označena u jugoslovenskom Podunavlju kao tip Vajska39 (T. X I; T. X V III). Ta grupa je u zapadnoj Mađarskoj povezana sa Balaton grupom, kao što je u kontaktu sa Bodrogkerestur grupom u istočnoj.40 Važno je napomenuti da je Hunjadi grupa, što važi i za tip Vajska, rezultat invazionog talasa razvijene Salkuca grupe, koji je zapljusnuo široka prostranstva istočnopanonskih ravnica (T. X V III). Uzroci tog kretanja su složeni i postoje pokušaji da se objasne širokim miigracionim pritiskom koj.i dolazi iz donjeg Podunavlja i Moldavije preko severnopanonske Černavoda grupe, ali to za poreklo kostolačke grupe nije od odlučujućeg značaja. Više pažnje treba obratiti poreklu grupe Sallkuca, čije teritorijalno širenje posvedočava znatno moćniju društvenu i ekonomsku formaciju nego što se to ranije smatralo, kada je ta grupa bila ograničena (kako je izgledalo) samo na deo donjeg Podunavlja i Olteniju (T. X IV ). Salkuca grupa je zapravo razvijeni, poznoeneolitski oblik mlađe vinčanske varijante Rast čiju teritoriju i poklapa.41 Kada se ovome doda činjenica da badenskoj grupi u jugoslovenskom Podunavlju prethode, kako se videlo, sopotska i mlađa vinčanska grupa centralnobalkanskog tipa, tada je razumljivo da badenska grupa na ovoj teritoriji nastaje i razvija se upravo na osnovi koju čine različite evolutivne forme vinčanske grupe. Koliko je taj proces trajao, u kaikvim se v.idovima odvijao, za sada je teško pouzdano odgovoriti, kao što je nedovoljno jasan i me-

đusobni relativnohronološki odnos svih ovih grupa poznog eneolita karpatskog basena. Ne treba gubiti iz vida i teritorijalnu rasprostranjenost grupe Bodrogkerestur (T. X IV ), čiji nosioci dopiru duboko u područje centralnog Baikana, što znači ostvarujući kontakte, miroljubive ili nasilne, sa starosedelačkom vinčanskom grupom i .pre pojave klasične badenske grupe. Iako je tačan hronološki redosled poznog eneolita za sada otvoreno pitanje, jer nije zasnovan na pouzdanoj vertikalnoj stratigrafiji, ipak je postanak kostolačlce grupe moguće odrediti tek posle završetka života prethodno nabrojanih eneolitskih grupa. U takvom kulturnom i populacionom sažimanju kostolačku grupu je moguće shvatiti kao završni rezultat evolucije unutar badenske grupe, kada su lokalne tradicije, razvijene u krilu te grupe, preovladale i dovele do obrazovanja samostalnog predstavnika panonsko-podunavskog poznog eneolita, kakvog čini Kostolac. Ujedno, to je proces izjednačavanja materijalne kulture poznog eneolita, istovremen sa sličnim nastojanjem kada je u pitanju proizvodna osnova, jer posle badenske ekspanzije i naknadnog širenja Kostolca, šarena karta ranog eneolita karpatskog basena postaje gotovo jednolična (T. X IV ; T. X V II). Ali ovaj proces tipološke izmene materijalne kulture, koji polazi sa badenske osnove, najizrazitiji u jugoslovenskom Podunavlju, nije ograničen samo na ovo matično područje Kostolca. Tako se izdvaja regionalna varijanta kostolačke grupe u istočnoj Bosni, sa svojstvenim ornamentalnim stilom, čiju podlogu čini, uz badensku grupu, još i istočno-bosanska varijanta vinčanske grupe (lišena tipične trakaste ornamentike podunavske Vinče), kao i finalna faza lasinjske grupe.'12 Prodor kostolačke grupe dalje na jug, prvenstveno dolinama Morave i njenih pritoka, dopire do granica prethodne teritorije mlađe vinčanske grupe pločničkog tipa (T. X V II). Čini se da Kostolac ovde dolazi već potpuno oformljen, jer su elementi badenske grupe u Pomoravlju neizraziti, dok kostolačka grupa gubi u svom uobičajenom dekorativnom bogatstvu. Tako se njeni krajnji južni izdanci, prisutni na gradinskom naselju Hisar (Metohija), odlikuju sudovima čija konstruktivna shema pre govori o pripadnosti kostolačkoj grupi, nego ornamentika, kako je to inače po pravilu u panonskom Podunavlju.43 Pojedine tipološke karakteristike srodne kostolačkoj grupi mogu se takođe otikriti u »badenoidnim« oblicima keramike i načinu ukrašavanja u eneolitskom periodu južne Albanije.44 N ije isključeno da se ovde radi o srodnom razvoju kontinentalnog eneolita koji, za razliku od primorskih oblasti, nastaje na različitom i snažnom gradacionom jezgru mlađeg neolita južnog Bal'kana. Značajan i jasnije određen proces, analogan onome u jugoslovenskom Podunavlju, odigrava se obrazovanjem Kocofeni grupe istočno od Dunava, u prikarpatskoj zoni, zahvatajući takođe rumunski deo Banata i Olteniju (T. X V II). To je mogući ishod sažimanja starije osnove Hunjadi i Salkuca grupe, uz verovatno učešće razvijene bodrogkeresturske grupe, sa badenskom grupom, čiji završni tipološki obrazac, govoreći slobodnije, odstupa utoliko od klasičnog Kostolca koliko se i prethodni supstrat ranog eneolita (Hunjadi-Salkuca) razlikuje od onog u jugoslovenskom Podunavlju (mlađa Vinča-Sopot). Uz to, potrebno je uzeti u obzir i uticaje, ostvarene možda i kroz neposredne kontakte sa donjopodunavskom grupom Čemavoda III, ili njoj srodnom varijantom Celei, proširenom u Olteniji.45 Slična mogućnost postoji takođe i u južnom Banatu, ovog puta na teritoriji kostolačke grupe: nalazišta Brza Vrba kod Malog Bavaništa, na samoj obali Dunava, dalo je keramiku grube fakture,

165

ukrašenu plastičnim tra'kama, duboko urezanim motivom riblje kosti, ili cik-cak linije, kao i nizovima polumesečastih ureza.46 To su sve ujedno odliike i grupe Černavoda III, odnosno varijante Celei, i .ukoliko se ipokaže tačnim da Brza Vrba sadrži i keramiku badenskog i kostolačkog tipa, tada bi bio ostvaren relativnohronološ'ki redosled koji potvrđuje kontakte grupa Kocofeni i Černavoda. Jedino takvim paralelnim i samostalnim nastankom Kocofeni grupe moguće je objasniti zajedničku pojavu tipološki oformljenih grupa Kostolac i Kocofeni na nizu lokaliteta Đerdaps'ke klisure i istočne Srbije. Na severu Panonske nizije, uz leve pritoke Dunava, koje presecaju ravnice u podnožju slovačkih Karpata i Tatre (reke Vah i Ipel), javljaju se kostolaoka naselja čija keramika, prvenstveno po ornamentici, ukazuje na južnu Panoniju (T. X V II). Ovde dolazi do dodira i zajedničke pojave Kostolca sa varijantom Bosača; u postanku ove poslednje kao najvažniji element učestvuje kanelovana keramika, uz uticaje Jevišovice kerami'ke iz Moravske.47 Kako se ovaj deo Podunavlja zapravo smatra matičnom zonom kanelovane keramike, što znači da je ona tu lišena uticaja prethodnog ranoeneolitskog supstrata, tada ohrazovanje Bosača grupe može da dobije samo dva tumačenja. Po prvom, postojanje završnih varijanti na teritoriji rasprostiranja badenske grupe (tj. kanelovane keramike) proizlazi iz unutrašnjeg razvoja, podložnog donekle regionalnim uticajima, dok bi po drugom taj evolutivni proces bio uslovljen prvenstveno populacionom mešavinom i međusobnim kultumim sažimanjima nosilaca badenske i grupa ranog eneolita. Ukoliko je ovo drugo objašnjenje, izrečeno u uopštenom vidu, prihvatljivije, tada se moraju pretpostaviti i izvesni uticaji prethodne ranoeneolitsike osnove u Slovačkoj, pošto je Bosača grupa ograničena samo na to područje. Ovo utolilko više što se za predstavnika ranog eneolita u zapadnoj Slovačkoj uzima grupa Bajč-Rec (Bajč-Retz), čije evolutivno poreklo leži u krugu zapadnoprialpskog kruga urezane keramike,48 čiji su članovi talkođe i gmpe Balaton, odnosno Lasinja. Na taj način bi i Bosača grupa, uz zajedničku podlogu kanelovane (badensike) keramike, sadržavala i prethodne tradicije različite u odnosu na Kostolac, koji nastaje i razvija se prvenstveno u istočnom delu Podunavlja i Potisja, što znači van neposrednog teritorijalnog kontakta sa ranim eneolitom Lasinja-Bajč-Rec tipa. Stoga su različite osnove ranog eneolita, kao i izdvojena područja obrazovanja, uslovi'li i lokalne nepodudarnosti, tipološke prirode, između Kostolca i Bosače, ali na zajedničkoj osnovi kanelovane keramike, čija ih srodna evolutivna linija takođe i spaja (T. X V II). Koliko je prethodnim izlaganjima određeno opšte relativnohronološiko mesto kostolačke grupe, kao i način njenog obrazovanja, uz neizbežne praznine uslovljene sadašnjim ograničenim znanjima, toliko je i dalje ostao nedirnut problem unutrašnje podele te grupe. Ako se Kostolac može uzeti kao završni evolutivni član onog snažnog uticaja koji su na badensku grupu izvršila populaciona sažimanja sa ranoeneolitškim grupama panonskog Podunavlja, onda se može smatrati da je i istorijat te grupe bio kratak, kao što je i njena materijalna kultura ostala nepromenjena. Ali sažet pregled kretanja kostolačke grupe i njenih dodira sa srodnim gmpama pokazao je, iako pojednostavljen, ipak sličan teritorijalni i evolutivni ciklus kao što ga je imala badenska grupa.

166

Rezultati dosadašnjih iskopavanja govore o naseljima kostolačke grupe u jugoslovenskom Podunavlju koja sadrže više horizonata stanovanja. Ako se izuzme stratigrafska skala Vučedola i Sarvaša, gde izdvajanje samostalnih kostolačkih horizonata nije potkreplje-

no i odgovarajućim keramičkim nalazima, već se to može učiniti samo posrednim putem, ostaje ipak pouzdano ispitano kostolačko naselje na Gomolavi (T. II). Brojni stambeni objekti otikriveni tom prilikom, njihov međusobni stratigrafski odnos, potvrđen i zatvorenim keramdčkim celinama, nesumnjivo ukazuje na dugotrajno naselje, čija dva jasno izdvojena horizonta stanovanja sačinjavaju prostrane, čvrsto građene, nadzemne zgrade. Keramički i drugi nalazi ukazuju, međutim, na izvesnu tipološku ustaljenost — iako postoje dve sigurne stambene faze naselja, materijalna kultura ne pokazuje neke vidljivije razlike. One se pre mogu obeležiti prisustvom keramičkih nalaza badenske grupe (za stariji horizont) ili bliskošću izvesnih kategorija zdele i njihovog sistema u'krašavanja onima iz vučedolske grupe (mlađi horizont).49 N ije ni potrebno naglašavati da stambeni horizonti obe poslednje grupe zauzimaju u vertikalnoj skali Gomolave istovetan položaj: badenski sloj sa jamama i retkim nadzemnim kućama prethodi Kostolcu, dok nedovoljno očuvano vučedolsko naselje pokriva mlađi horizont te grupe (T. II). Kada se tome doda nadživljavanje pojedinih keramičkih oblika i ove tri poznoeneolitske grupe, kao što su pliflke zdele ili elipsoidne amfore, kao i izvesno pojednostavljenje složene kostolačke omamentike u mlađoj fazi, tada ipak postoje merila za relativnohronološku podelu kostolačke grupe, iako ona, svakako, nisu konačna. U ovom slučaju radi se pre o opštim evolutivnim stepenima Kostolca nego što je u pitanju razrađenija tipološka klasifikacija, i to po sledećoj shemi: 1. Najstarija faza obrazovanja Kostolca, uslko vezana za treću, klasičnu etapu badenške keramike. Nalazi obe grupe obično se javljaju zajednički, iako njihovi relativnohronološki odnosi još uvek nisu tačno razgraničeni (Vučedol, Sarvaš, Dobanovci); verovatno i period osnivanja starijeg stambenog horizonta kostolačke grupe na Gomolavi.50 2. Razvojna faza Kostolca, zastupljena masovnom pojavom tipološki jasno oformljene keramike. Cvetanje karakteristične ornamentike izvođene omiljenim tehnikama brazdastog urezivanja i žigosanja. Završni deo ove faze donosi keramičke sudove i ornamentalne motive čije se nadživljavanje može da prati u kasnijoj vučedolskoj keramici. Ovoj fazi priipada mlađi stambeni horizont kostolačkog naselja na Gomolavi, zatim pojedine zemunične celine iz Dobanovaca, ili keramiika iz mlađih građevinskih horizonata badenske grupe na Vučedolu i Sarvašu.51 3. Migraciona ili faza širenja kostolačke grupe. Tokom ove poslednje etape uočavaju se i promene u materijalnoj kulturi kostolačke grupe, prvenstveno u keramici. Nalazi iz Jelenca, Bubnja, a naročito sa Hisara u Metohiji, jasno ilustruju pojedine stepene lokalnih izmena kostolačke keramiike.52 Kostolačka naselja duž Dunava, u Đerdapu i istočnoj Srbiji, zadržavaju u većoj meri odlike izvornog stila, iako se ovde mogu očekivati i motivi preuzeti iz Kocofeni grupe i prilagođeni kostolačkoj ornamentici. Na severu Panonije dolazi do kontakta sa Bosača grupom, dok se u istočnoj Bosni radi o regionalnoj varijanti Kostolca, veoma jasno opredeljenoj (T. X V II).53 Centralna oblast kostolačke grupe, odnosno njeno uže podnučje ograničeno na jugoslovensko Podunavlje, izloženo je tokom ove poslednje faze prodorima vučedolske grupe (T. XV), što zapravo i može da bude uzrok ubrzanog migracionog kretanja kostolačkih populacija.

T. XVII

PREGLED ZASTUPLJENOSTI KARAKTERISTIČNIH OBLIKA POZNOG ENEOLITA KARPATSKOG BASENA

Relativnohronološka podela kostolačke grupe, naznačena ovde u glavnim potezima, potvrđuje vremenski prioritet badenske grupe kao najstarijeg predstavnika poznog eneolita južne panonske ravnice. To istovremeno znači da se poreklo vučedolske grupe, trećeg predstavnika poznog eneolita, treba da traži u okviru šireg prialpskog područja, koje na zapadu karpatske kotline sadrži razvijeno i samostalno jezgro primarne metalurgije bakra.

(V. 86)

VUČEDOLSKA GRUPA Među poznoeneolitskim grupama jugoslovenskog Podunavlja, tesno povezanim, kako se videlo, vremenski i teritorijalno, hronološki najpoznije mesto pripada vučedolskoj grupi. Ona izbija na Dunav u periodu svog prostomog širenja i zaustavlja se na visokoj lesnoj obali Slavonije i Srema, suočena tako sa barovitim ravnicama Baoke i Banata, koje, izgleda, nisu u većoj meri privukle njene nosioce. Postanak vučedolske gmpe stoga treba tražiti izvan teritorije Vojvodine i severne Srbije, iako se izvestan proces tipološkog uobličavanja te grujpe odigrao i na ovom prostoru. Rešen ja o nastanku Vučedola, shodno teritoriji njegovog rasprostiranja (T. X V II), morala su računati na različite evolutivne elemente, usklađujući ih na prostoru od Slovenije do Đerdapa ili od jadranskog primorja do Austrije i južne Slovačke. Ovako složen geografski sastav, koji podrazumeva isto tako raznovrsnu kulturnu i populacionu sliku tokom eneolitskog perioda, doprineo je, pored drugih razlika u koncepciji, neujednačenosti tumačenja o putevima obrazovanja vučedolske grupe. Koliko su ta objašnjenja donosila posebne odgovore za pitanje takve vrste, koje se sa sličnim ishodom ponavlja za svaku grupu poznog eneolita, toliko se ipak većina mišljenja slaže u tome da vučedolska gruipa pripada zapadnom, prialpskom području inkrustovane keramike i da je obrjizovana na ranoeneolitskim osnovama severozapadnog Balkana i Donje Austrije.54 Prema ovom zaključku izlazi da se najvažniji događaji u istorijatu vučedolske gmpe odigravaju i van teritorije Vojvodine, iako u daljem razvoju njene slavonske varijante, osnovne za tu grupu, područje užeg slavonsko-sremskog Podunavlja ima izvanredan značaj. (T. XV). Nedostatak sistemski ispitanih nalazišta isticao se, kao stalno prisutan motiv, kod ispitivanja svake od ovih markantnih poznoeneolitskih grupa, pa ni vučedolska ne predstavlja nikakav izuzetak. Izuzimajući već uobičajeno pominjanje Gomolave, gde vučedolsko naselje nije, na žalost, očuvano u dovoljnoj meri (T. II), u Sremu postoje samo još dva nalazišta sa vučedolskim horizontom, na kojima su vršena ograničena iskopavanja: Šančine kod Belegiša i Pećine kod Vrdnika55 (T. XV; V. 87— 88, T. X X X V II). Ovde treba dodati i postojanje jama sa vučedolskom keramikom, otkrivenih prilikom sondažnih radova na ispitivanju horizontalne stratigrafije nalazišta Ciglana kod Dobanovaca.56 Pojedinačni nalazi postoje takođe sa više mesta u Sremu, kao što su Zemun, Ruma, Neštin, Surčin ili Rivica57 (T. X X X V II). U Bačkoj nema poznatih naselja vučedolske gmpe, ali treba imati na umu da ovaj deo Vojvodine nije potpunije istražen, dok se u južnom Banatu može pretpostaviti, sudeći prema usamljenim

169

nalazima, postojanje vučedolskih nalazišta kod Pančeva i Vršca58 (T. XV). Kako je naselje vučedolske grupe otkriveno na dunavsikom ostrvu Moldova Veche (Veke) u Đerdapu,59 to prisustvo vučedolske grnpe u Banatu, bar u podunavskom pojasu, postaje uto-_ liko izvesnije. Naselja u Sremu, poznata do sada, većinom pripadaju gradinskom tipu, a podizana su često na vrhovima lesnih uzvišenja, što je uobičajeni položaj za takva nalazišta na slavonskoj obali Dunava. Kada se područje zaposednuto u Vojvodini od strane vučedolske grupe uporedi sa pravim fortifikacionim sistemom koji su nosioci ove gruipe izgradili duž Dunava, od Baranje do južnog Banata, tada došljačko poreklo ove poznoeneolitske grupe postaje sasvim očigledno. I ne samo to — ovaikva orijentacija utvrđene podunavske linije i zaposednutog područja upućuje isto tako sigurno na zaipadne, prialpske oblasti, kao matičnu zonu vučedolske grupe u širem smislu te reoi (T. XV; T. X V II). Stabilizacija vučedolske grupe u Sremu ogleda se ne samo u relativnoj gustini naselja (otkrivenih do sada), već i po stratigrafiji tih nalazišta, iako su ovi poslednji podaci veoma oskudni. Najbolji prirner pruža gradinsko naselje Šančine kod Belegiša gde su ustanovljena dva jasno izdvojena građevinska nivoa vučedolske grupe, sa nadzemnim, .prostranim zgradama, rađenim u uobičajenoj tehnici pletera i lepa. Dugotrajniji život na ovim podunavskim utvrđenjima potvrđuju slični podaci sa ispitanih nalazišta u Vučedolu (koji je i dao ime celoj grupi) ili Sarvašu.60

Materijalna kultura vučedolske grupe, pored ostalih odlika, poznata je na prvom mestu po svojstvenom keramičkom stilu, što je zapravo pravilo za sve kulturne grupe poznog eneolita. Raskoš dekorisanja, kombinovana sa kolorističkim efektima inkrustacije i sjajno zaglačane površine suda — zajedničke tekovine poznog eneolita karpatskog prostora — doživljavaju u vučedolskoj grupi svoj vrhunac. Posebno je bogata u izboru motiva i načinu njihovog efektnog izvođenja slavonsko-sremska varijanta ove grupe (T. X V I), uzeta uglavnom kao kulturno i relativnohronološko merilo za celokupnu teritoriju rasprostiranja Vučedola.

170

Keramički oblici vučedolske grupe u Slavoniji i Sremu, uz standardne kategorije sudova zajedničkih za sve poznoeneolitske grupe panonskog Podunavlja, namenjenih uglavnom svakodnevnoj upotrebi, sadrže takođe i izuzetne obrasce, koji se mogu smatrati nosiocima stila. To se u prvom redu odnosi na takozvane terine, duboke, bikonične zdele, sa trakastom drškom na prelomu konusa, brojnije zastupljene na takvim nalazištima kao što su Vučedol ili Gomolava (Sl. 118— 119, V. 91— 92; T. X V I, III, 5— 6). Ta vrsta visokih, elegantnih posuda uvek je bogato ukrašavana, vrlo često koncentričnim krugovima raspoređenim po najširem obimu suda (Sl. 117), ili kitnjastom kombinacijom vertikalne trake uglastih i četvorougaonih motiva, neki put višestruko urezanih, suprotstavljenih horizontali izlomljenih linija (Sl. 118— 119; V. 91). Omiljene

su isto tako i kruškolike amfore, sa kratkim, cilindričnim vratom ili bez njega, čiji se gornji konus uvek ukrašava paralelnim trakama uglastih ili cik-cak plastičnih linija, ili širokim metopskim poljima prilagođenim tektonici suda. Plitki pehari na prstenastoj ili četvoročlano razdeljenoj nozi, ornamenlisani poneki put i sa unutrašnje strane, nose uglavnom po ivicama nizove visećih trouglova, ispunjenih mrežastim urezima (T. X V I, III, 1— 2). Označavajući svuda u karpatskoj kotlini prisustvo vučedolske grupe ili njenih lokalnih varijanti, ti pehari su razvrstani u više tipova.61 Plitke zdele, čiji blago povijeni zidovi isključuju modelovanje kružnog dna, sa poreklom koje se proteže kroz prethodne poznoeneolitske grupe (T. X V I; V. 86, III, 3), trbušasti vrčevi kod kojih kratka trakasta drška nadvisuje obod, kao i zdele na više valj'lcastih nogu, pripadaju isto tako tipičnim oblicima vučedolske grupc (T. X V II). Ali daleko upečatljiviji utisak na posmatrača ostavlja vučedolska ornamentika, čiji markantan stil robusnog višestrukog utiskivanja i urezivanja složenih geometrijskih motiva ostaje svojstveno i neponovljivo sredstvo likovnog izražavanja ove grupe (V. 94— 95). Vučedolski grnčari brazdaju neštedimice površinu sudova, ali ne nanose ornamente već ih izrezuju, tako da njihove inkrustovane, jasno i snažno izvedene kompozicije izranjaju iz zidova suda, slično ukrasima duboreza (Sl. 118— 119; T. X V I, III, 1— 3, 5). Upravo po tom efektu je vučedolski način ukrašavanja, svojstven pre svega za slavonsku varijantu, i dobio naziv duborezne tehnike. Osim te najpopularnije, upotrebljavaju se takođe tehnike brazdastog žljebljenja, dubokog urezivanja i žigosanja — sve sračunate na dublje unošenje ornamentalnih motiva u zid suda. Bela krečna materija inkrustaoije pokrivala je neravne i duboke žljebove ornamenta, stvarajući široke pruge beline prema mrkoj, uglačanoj površini posude. Ukrasni motivi vučedolske grupe nisu karakteristični samo po tehnici svog izvođenja, već isto taiko i po svojim oblicima (V. 96— — 100). Posmatrajući ih pojedinačno, stiče se utisalk izvesne uprošćenosti u poređenju sa kostolačkim motivima — osnovni ukrasni znaci Vučedola su jasni geometrijski likovi, kao što su koncentrični krugovi, viseći i drugi trouglovi, šrafirani rombovi, pravougaonici, krstasti zarezi, uz učestalu primenu uglastih tralka i izlomljenih linija (Sl. 118— 119; T. X VI, III). Složeni sistemi vučedolskog ulkrašavanja dobijaju se tek usaglašavanjem omamentalnih kompozicija, sastavljenih raznovrsnim razmeštajem osnovnih motiva. Ističu se posebne zone ornamentisanja, naročito one na gom jem konusu suda, često podeljene u pravilno uokvirena polja (metope). Međusobno presecanje ornamentalnih traka, postavljenih u horizontainom i vertikalnom smem (npr. kod lonaca i terina), nije takođe primenjivano u prethodnim poznoeneolitskim gnnpama panonskog Podunavlja. Postojeća tumačenja lokalne evolucije ornamentalnog stila vučedolske gmpe, sa ciljem za hronološkim vrednovanjem tog razvoja, nisu za sada mogla da budu potvrđena i čvrstom stratigrafijom. Već je istaknuto, između ostalog, da jednostavnije i pliće izvedena ornamentalna traka kod plitkih zdela proističe iz neposrednog uticaja kostolačke gmpe, čemu u prilog ide bliskost sa ukrasnim motivima i tehnikama Kostolca62 (T. X V I, III, 3). Dalje, smatra se da razvijeni stil Vučedola upotrebljava sve vodeće tehnike ukrašavanja, postižući najveoi broj ukrasnih motiva i kompozicija, pod-

171

ređenih jasno obeleženom stilskom konceptu; na kraju, ornamentika kasne invazione faze vučedolske grupe raščlanjava se na niz regionalnih varijanti, čije teritorijalno širenje zahvata srednje i delimično donje Podunavlje, ali isto tako dopire i do jadranskog primorja i severne Srbije. Primetno je da tipološke analize ove vrste, usmerene prvenstveno na keramičke oblike i ornamentalni stil vučedolske grupe, izdvajaju sremsko-slavonsko područje kao matičnu zonu vučedolske grupe. Pri tome se razlikuje još jedna slična oblast — ona vezana za močvarnu ravnicu oko Ljubljane, gde grupa Ig, vučedolske pripadnosti, pokazuje određene stilske razlike u dekoraciji keramike, kao što su oblici isto tako podređeni lokalnim obeležjima. Razmatranje ovih zaključaka neminovno vodi diskusiji jednog znatno šireg problema — postanku grupa Vučedol i Ig i njihovom daljem razvoju u relativnohronološkim okvirima poznog eneolita karpatskog basena.

Inkrustovana keramika prialpskog područja dostigla je tokom poznog eneolita, kako je rečeno, fazu snažnog teritorijalnog širenja. Njen južni i jugoistočni krak čine, govoreći uopšteno, grupe Ig I i Vučedol, poznate za sada prema jedino ispitanim nalazištima u Ljubljanskom barju i sremsko-slavonskoj podunavskoj zoni (T. XV; T. X V II). (V. 95)

Prethodna rana eneolitska osnova, sa istim teritorijalnim opsegom, razlikovala se od panonsko-podunavskih kultumih gmpa gradacionog mlađeg neolita. Tu osnovu čini mešovita primorsko-kontinentalna varijanta mlađeg neolita i ranog eneolita, nastala, shodno sličnim procesima od Metohije do slovenačkog krasa, kontaktima i međusobnim sažimanjem sa kulturnim grupama, predstavnicima kontinentalnog mlađeg neolita. Nedostatak istraženih nalazišta lasinjske grupe, nosioca ovog mešovitog stila u severozapadnoj Jugoslaviji, otežava određivanje njenog pouzdanijeg relativnohronološkog mesta; dosadašnja proučavanja, svedena doduše na tipološke analize, već su dala različite ocene te vrste. Uglavnom se mogu razlikovati, kada je reč o severozapadnom Balkanu, dve posebne oblasti primorsko-kontinentalmog mlađeg neolita i ranog eneolita: prialpska, sa snažnije izraženim uticajem podunavskih gmpa tog perioda (lenđelska komponenta) i ona ograničena na severozapadnu Hrvatsku i deo Slavonije, gde je nadjačala tradicija raznovrsnije komponovane ornamentike primorskog pojasa.63 Ovo drugo matično područje raspolagalo je i snažnijim migracionim nabojem — njegovo delovanje zahvata Donju Austriju i jugozapadnu Mađarsku. Tako je na prostom oko Balaton jezera izdvojena u poslednje vreme istoimena grupa, čije se poreklo i lokalna hronološka skala usko povezuju sa Lasinjom.

(V. 96)

172

Presudan činilac za dalju ubrzanu evoluciju lasinjsko-prialpskog kmga ranog eneolita, slično istovremenom razvoju kanelovane keramike severnog i istočnog dela karpatskog basena, predstavljalo je obrazovanje i delovanje primarne metalurgije bakra, oslonjene o sirovinsku bazu alpskog masiva. Stalno ispoljeno nastojanje za izjednačavanjem proizvodne osnove tokom poznog eneolita delo-

V I Zdela ukrašena u tehnici duboreza, vučedolska grupa, pozni eneolit, Gomolava, Vojvođanski muzej, Novi Sad V I Bowl with engraved ornaments, Vučedol culture, Eneolithic, Gomolava, Vojvodina Museum, Novi Sad.

valo je kao unutrašnja pokretačka snaga svih migracionih kretanja tog razdoblja uključujući tu isto tako i teritorijalnu ekspanziju vučedolske grupe. Ovaj proizvodni napredak ojačava i ranoeneolitske grupe severozapadriog Balkana i prialpskog prostora. U prostoru današnje Austrije nastaje niz lokalnih grupa inkrustovane keramike, čije delovanje zahvata zapadne oblasti karpatske kotline i gornje Podunavlje, dok se na području Slovenije regionalne varijante ranog eneolita (označene i kao alpski facijes lenđelske grupe) postepeno razvijaju ka grupi Ig I, odnosno poznom eneolitu sa vučedolskim tipološkim obeležjima64 (T. X V II). Severozapadna Hrvatska i Siavonija služe kao područje razvijene lasinjske grupe, čije pojedine pozne varijante [poređene sa srodnim elementima u Austriji tipa Retz-Gajar (Rec-Gajar)] potvrđuju evolucionu skalu zapadnopanonske inkrustovane keramike i za ove balkanske oblasti.63 Kako se isti razvojni stepen u južnoj Slovačkoj i Gornjoj Austriji (grupa Bajč-Rec) uzima kao stariji od grupe Bolerac, tj. početne etape kanelovane, badenske keramike, što se poklapa sa relativnohronološkim položajem Balaton grupe u jugozapadnoj Mađarskoj,66 tada je razumljivo da finalna lasinjska grupa mora da predstavlja isto tako određenu evolutivnu kariku u obrazovanju poznoeneolitske vučedolske grupe. Postojanje ranih vučedolskih form i u Slavoniji (Mitrovac),67 iako još uvek nepotvrđenih i odgovarajućim stratigrafskim podacima, ide na ruku gledištu o lokalnoj evoluciji vučedolske grupe. Završna ttpološka slika te grupe regionalnog obeležja tada je mogla da bude konaono uobličena u već navedenim kontaktima sa kostolačkom grupom, što je saglasno sa stratigrafijom ispitanih nalazišta slavonsko-sremskog Podunavlja.68 Upravo su keramički nalazi sa tih naselja-gradaca, podignutih na lesnim strminama desne obale Dunava, poslužili kao potvrda takvom gledištu. Isto područje, često sa istim naseljima, pripadalo je kostolačkim populacijama pre dolaska nosilaca vučedolske grupe, pa su međusobni dodiri ili sažimanja dve poznoeneolitske grupe, u punom zamahu svog razvoja, bili razumljivi i neizbežni (T. X V I). Pravu prirodu tih odnosa danas je teško odrediti, ali bili oni prijateljski ili ne, njihov pečat je ostao utisnut na materijalnoj kulturi nadmoćnije vučedolske populacije.

(V. 9 7 )

Završna etapa vučedolske grupe na ovom području ne donosi neke primetne tipološke promene (učestaniji su visoki vrčevi sa jednom ušicom), tako da ostaje otvoreno pitanje koliko je nagli prekid života na višeslojnim naseljima kao što su Vučedol ili Belegiš, istovremeno i okončanje trajanja cele grupe. Ukoliko mlađi vučedolski horizonti na ovim podunavskim granicama pripadaju tipološki najrazvijenijoj etapi, tada je napuštanje tih utvrđenih punktova, bez ponovnog obnavljanja naselja, prouzrokovano krupnim događajima čiju pravu prirodu tek treba odrediti. Finalnom periodu vučedolske grupe odgovaraju prodori njenih nosilaca u susedne oblasti, iako neki od tih prodora, recimo oni u Bosni, mogu zapravo da budu i rezultati lokalnog razvoja lasinjske grupe (T. X V II). Ovo utoliko pre što vučedolska nalazišta na ovom području pokaziuju više bliskosti sa zapadnom varijantom, Ig I 69 ili, tačnije rečeno, lišena su kostolačkog upliva, a to je, kako se videlo, najvažnija odlika slavonsko-sremske varijante. Nedovoljno poznavanje istorijata lasinjske grupe ostaje i ovde glavna za-

173

preka za tačniji odgovor na pitanje o lokalnim kretanjima vučedolske grupe i obrazovanju odgovarajućih varijanata. Relativnohronološka podela vučedolske grupe na tri ili više stupnjeva dobila je već ranije svoju tipološku interpretaciju.70 Na ovom mestu je slična tročlana podela obrazložena u izmenjenoin i uopštenijem vidu, pre usmerena prema prelomnim događajima u životu te grupe— kako se ti događaji sada sagledavaju: 1. Početna etapa osnivanja vučedolske grupe na ranoeneolitskoj osnovi severozapadnog Balkana, koju u prialpskom prostoru i Slavoniji čine grupe Drulovka-Kanzianberg (Kancianberg), odnosno Lasinje III. Tokom lokalne evolucije dolazi do obrazovanja starije faze grupe Ig I, odnosno vučedolske grupe (tip Mitrovac?). 2. Etapa punog procvata grupa Ig I i Vučedol. Moguće je da postoje međufaze u okviru ovog dugotrajnog razdoblja u životu obeju grupa, čije je izdvajanje u tipološkom smislu već izvršeno, zasnovano uglavnom na stratigrafiji podunavskih naselja vučedolske grupe.71 Snažnije ispoljeni uticaji kostolačke ornamentike ogledaju se stoga u starijoj fazi ove etape, dok u mlađoj vučedolska inkrustovana keramika dolazi do svog vrhunca.72 Pojedini zajednički omamentalni motivi grupa Ig I i Vučedol, kao što su koncentrični ikrugovi ili upotreba metopskih polja (uprkos različitim tehnikama izvođenja)73 označavaju sličnu evolutivnu liniju, uslovljenu srodnom populacionom osnovom, ali i podjednakom proizvodnom bazom. Faza inkrustacije keramike u grupi Ig I stoga je verovatniji izraz istog takvog stilskog razvoja, vidljivog u slavonskoj, centralnoj varijanti Vučedola, nego što može da posluži kao dokaz za prodore vučedolske grupe u ovom pravcu. Najzad, prerastanje grupe Ig I u svoju neposrednu, mlađu naslednicu — grupu Ig II (ili ljubljansku kultum), koja upotrebljava i novu ornamentalnu tehniku vrpčastog utiskivanja (tzv. »Litzenkeramik«), stranu poznoj slavonskoj varijanti Vučedola,74 svedoči o kontinuitetu razvoja lokalnog, prialpskog poznog eneolita na prelazu u rano bronzano doba (T. X X X V I). 3. Etapa teritorijalnog širenja pozne grupe Vučedol odnosno Ig II, uz obrazovanje novih regionalnih varijanti obe grupe (T. X V II). Za to vreme njihovo centralno područje ukazuje na osiromašenje tradicionalnog, poznoeneolitskog ornamentalnog sistema, uz postepene izmene keramičkih tipova ili uvođenje novih ukrasnih motiva. Sve to ukazuje na novo razdoblje, rano bronzano doba, koje utire put snažnom usponu metalurgije bronze karpatskog basena. *

174

Prostorno širenje pozne vučedolske grupe iz slavonsko-sremskog područja bilo je samo u manjoj meri usmereno na istok i jug (T. X V II). Dobija se utisak, na osnovu poznatih nalazišta u rumunskom delu Banata, da nosioci vučedolske grupe nisu pokrili u celini prostor zaposednut prethodno od strane kostolačke grupe. Osim toga, vučedolska naselja u toj oblasti ograničena su na uski pojas duž Dunava, zauzimajući prirodne lokacije unekoliko različite od sremsko-slavonske varijante, kao što su rečne ade (Moldova Veke) ili pećine [B aje Herkulane (Baile Herculane)].75 Pećinska naselja sa vučedolskim horizontom poznata su, međutim, u zapadnobosanskom području (Hrustovača).76 Prisustvo vučedolskih populacija u severnoj Srbiji, sudeći po postojećim podacima, nije bilo ni naročito dugotrajno, niti brojno (T. X V II). Naselja gradinskog tipa (Jasik i Đurđevačka Glavica kod Kragujevca) kao da ukazuju na invaziono poreklo vučedolske grupe.77

Širenje vučedolske grupe u zapadnoj i centralnoj Bosni moglo je biti, kako je rečeno, i ranijeg datuma. Tipološka slika ove centralnobalkanske varijante Vučedola, sastavljena od preovlađujućih elemenata prialpske zone (grupa Ig), uz prisustvo ukrasnih motiva i tehnika slavonsko-sremskog porekla, ponovo upućuje na severozapadnu Hrvatsku i zapadnu Slavoniju kao početna područja ovih pokreta.78 Kada se uzme u obzir i činjenica da jadransko primorje i ostrva zaposeda takođe grupa Ig I I poznata i kao ljubljanska kultura, kao predstavnik završne faze prialpskog poznog eneolita i početka ranog bronzanog doba, tada su migraciona strujanja iz zapadne zone inkrustovane keramike tipa Vučedol-Ig bila znatno učestalija i snažnija od onih iz jugoslovenskog Podunavlja. To ipak dodeljuje sremsko-slavonskoj varijanti, uprkos tipoloških kvaliteta njene materijalne kulture, izvesnu perifemu ulogu u odnosu na celu teritoriju rasprostiranja zapadnopanonskog kruga poznoeneolitske inkrustovane keramike. Regionalne varijante završnog vučedolskog tipa, proširene na zapadnu i centralnu Mađarsku [gm pe Mako i Njiršeg (N yirseg)], kao i one iz Austrije [Lajbah (Laibach)-Vučedol grupa] ili jugoistočne Slovačke (grupa Njiršeg-Zatin),79 nisu, po svoj prilici, rezultat prodora vučedolske grupe iz jugoslovenskog Podunavlja. Te varijante verovatnije imaju svoje matične zone u jugoistočnoj Austriji, odnosno jugozapadnoj Mađarskoj, nastanjene u ranom eneolitu populaoionim sastavom usko povezanim sa lasinjskom grupom (tip Pelhals-Strapelkogel), odnosno Balaton grupa.80 Stoga je vučedolska grupa slavonsko-sremska varijanta zajpadnopanonskog poznog eneolita (T. X V II), koji se ubrzano razvio i postigao široku teritorijalnu rasprostranjenost, oslonjen u tom svom napretku na snažnu metalurgiju bakra prialpskog prostora. Završna faza tog razvoja, prisno povezana svojom materijalnom kulturom sa prethodnom eneolitskom osnovom i predstavljena grupama Vinkovci i Ig II, već znači za severozapadni Balkan postepeno uvođenje ranog bronzanog doba.

Grobovi sa okerom pod tumulima Sažeti prikaz kulturnih grupa poznog eneolita Vojvodine zasnivao se, očevidno, na uskim međusobnim vezama tih grupa, uticajima i sažimanjima njihovih populacija, tako da je istorijat ovog poznog odseka primarne metalurgije bakra sav sadržan u dinamičnim promenama. Suprotno od toga, kao upadljiv kontrast, neponovljen tokom ranog metalnog doba Panonije, prodor jamne kulture iz crnomorskih stepa donosi izolovanu, ničim promenjenu, svojstvenu kulturu stepskog karaktera, čije kratko trajanje nije pomutio nikakav uticaj domorodačkih populacija. Proveru ovog tvrđenja pružaju rezultati istraživanja tumula jamne kulture, nasutog u blizini stare obale Dunava kod Vojlovice pored Pančeva.81 Tumul je podignut na kružnoj površini, kojom je zaravnjen vrh manje uzvišice, i tu je naknadnim nasipanjem iznad ukopanog centralnog groba dobijena humka, čiji prečnik iznosi danas oko 35 m, a očuvana visina do 1,50 m. Nema sumnje da je humka imala znatno veće dimenzije od ovih, ali su brojna oštećenja smanjila u velikoj meri njenu prethodnu veličinu, sračunatu da dominira 'nad ravnom dunavskom obalom.

175

Posebna konstrukcija centralnog (i jedinog) groba izvedena je sa brižljivim pojedinostima, prema prethodno određenoj shemi. Na zaravnjenoj površini najpre je ukopana pravilna, četvorougaona raka (veličine 1,75 x 0,90 m) (Sl. 120), zatim su njeni zidovi, kao i dno, bili obloženi drvetom ili nekom vrstom asure, tako da je ta obloga bila pričvršćena simetrično raspoređenim, vertikalno pobijenim i veoma pažljivo obrađenim oblicama. Skelet umrlog ležao je na leđima, sa nogama zgrčenim i prvobitno podignutim u kolenima, ali ih je kasniji pritisak nasute zemlje oborio na stranu. Prostor oko pokojnika bio je posut okerom, sličnom crvenkastom, zgrudvanom prahu, naročito koncentrisanom duž samog skeleta i oko glave, ali su tragovi te boje bili rasuti po celoj raci (Sl. 121). Sa obe strane lobanje nađene su srebrne vitičarke od jednostavne, spiralno navijene žice, ostavljene kao jedini dar umrlom (Sl. 122). Ali raka nije bila zatrpana posle polaganja pokojnika. To dokazuje kalcinisani ostatak drvenog poklopca, postavljenog preko groba, sastavljenog najverovatnije od ravnih, pritesanih dasaka, čiji je srednji deo duboko utonuo unutar rake, dok su na njenim

120. Pravougaona raka u centru tumuia jamne kulture, Vojloviea (Pančevo).

ivicama otisci dasaika ostali u neporemećenom, horizontalnom položaju, označavajući tako nivo zemljišta sa koga je ukopavanje bilo izvršeno. Masivni nasip humke prekrio je zatim grob i kao zaštitni omotač odvojio pokojnika od spoljnjeg sveta, iako nije imao da sačuva nikakvo izuzetno bogatstvo, priloženo umrlom kao grobni dar. Humke ovakvog karaktera, slične ili podudarne po tehnici izvođenja i konstrukciji ukopanih grobova, po pravilu posutih okerom i položenih u zgrčenom položaju, prošireni su duž donjeg Podunavlja, od severnog crnomorskog primorja, do Oltenije u južnoj Rumuniji (T. X V II). Ali lanac ovih usamljenih nekropola nije se protezao samo Podunavljem — drugi pravac prodiranja stepskih naroda na početku ranog bronzanog doba posejao je iza sebe tumule sa oker grobovima i na prostranstvima istočnih panonskih ravnica, naročito u gom jem Potisju (T. X V II).82 176

Humka u Vojlovici, usamljena kao objekt, pripada takvom istom nizu u južnom Banatu, ali za sada predstavlja sam njegov zapadni

vrh, kojim je dotaknuto međurečje Save i Dunava (T. X V II). Upoređenja sa susednim oblastima, kao što je rumunsiko Podunavlje/3 pružaju dovoljno potvrda da je u pitanju jedan isti period i, najverovatnije, isti nosioci. Nepromenljivost njihovih zagrobnih verovanja i strogo pridržavanje već usvojenih rituala najbolje pokazuju odgovarajuće nekropole iz matičnih, crnomorskih stepa. Primera ima veoma mnogo, ali se neki kreću i do identičnosti. Tako grobovi grupe tumula (kurgana) kod sela Glubokoe u oblasti crnomorskog grada Odese sadrže veći broj grobova iz ovog prelaz-

121. Skelet posut okerom, centralni grob tumula Vojlovica.

nog razdoblja. Grob 26 kurgana, 1, između ostalih, knao je pravougaonu jamu (dimenzija 1,97x0,90 m), pokrivenu drvenim poklopcem, sa dnom takođe obloženim zastirkom. Skelet umrlog ležao je na leđima, sa nogama zgrčenim u kolenima, obilno posut okerom. Kao grobni prilog poslužila je takođe vitičarka, izrađena od srebrne, spiralno uvijene žice.84 Slični kurgani, sa tragovima

177

drvenih grobnih konstrukcija i pokojnicima sahranjenim po istom pogrebnom ritualu, ispitani su i na drugim mestima stepskog međurečja Dunava i Dnjestra.85 Humka iz Vojlovice može se sasvim pouzdano opredeliti, prema rezultatima tih i sličnih istraživanja u stepskim oblastima severnog crnomorskog primorja, u drugu grupu grobova jamne kulture, hronološki blisku prvoj, početnoj grupi sahranjivanja, određenoj u drugu polovinu I I I milenijuma stare ere.86

*

Dosadašnje izlaganje istorijata kulturnih grupa poznog panonskog eneolita, zastupljenih u Vojvodini, zasnivalo se u prvom redu na analizi keramike, kao kategorije materijalne kulture sa najizrazitijim stilskim promenama i prema tome najpogodnije za ispitivanje relativnohronoloških odnosa. Druge vrste proizvodnje, značajne za poznavanje ekonomske osnove poznog eneolita u Vojvodini, kao što je, na primer, produkcija oruđa i oružja, kao i oni vidovi duhovnog života čija je hronološka vrednost takođe nesumnjiva (način sahranjivanja, kultna verovanja), ostali su uglavnom po strani. Uska povezanost kulturnih grupa poznog eneolita, evolutivna a samim tim i vremenska, dozvoljava da skraćeni pregled te vrste bude zajednički, obuhvatajući ovu završnu etapu eneolita u celini. To ne znači prilagođavanje načinu izlaganja već pomaže u sagledavanju celovitih promena proizvodnje i društvene strukture tokom poznog eneolita, čije delovanje nije razdeljeno prema posebnim geografskim i kulturnim jedinicama, već je po svojoj prirodi jedinstveno. Najznačajniji napredak, čiji je uticaj na društvenu strukturu bio odlučujući, odigrao se u oblasti proizvodnje najstarije metalurgije i industrije bakra, obražovane tokom ranog eneolita. Oslonjene na najznačajnije rudonosne oblasti karpatskog basena, kao što su one u jugozapadnoj Rumuniji i istočnoj Srbiji, zatim u istočnoj Slovačkoj i Moravskoj i najzad u istočnim ALpima, kulturne grupe poznog eneolita ostvarile su serijsku proizvodnju bakarnog oruđa i oružja.87 Taj tehnološki uspeh nije označavao samo obezbeđenje kvantitativnog povećanja proizvodnje, već je vodio i specijalizaoiji oruđa i oružja, što je imalo daldkosežne posledice na povećanje učinka svih ostalih proizvodnih aktivnosti. Široko i ubrzano razgraničavanje tipova najstarijeg bakamog oruđa i oružja, započeto u ranom eneolitu, doživljava svoj kraj u završnoj etapi eneolita, dajući kao rezultat tipološki uniformisane ali visoko specijalizovane alatke i oružje. Taj proces se može pratiti i prema postojećim nalazima bakarnog oruđa i oružja iz Vojvodine, čiji nedostatak nije u suviše malom broju već u tome što ne potiče sa sistematskih iskopavanja. Više podataka mogu da pruže ostave, ali one se u poznom eneolitu Vojvodine javljaju retko, pored toga što sadrže malo objekata: ostava sa lokaliteta Kikinda-Livade, sastavljena od nekoliko primeraka bakarnih dleta i dve oštećene krstaste sekire, predstavlja tipičnu sliku proizvoda poznoeneolitske industrije balkra, što se takođe može reći za tri primerka bakarnih sekira sa krstasto postavljenim sečivima, nađenim pored naselja poznog eneolita u Dobanovcima.88

Razvijenije i uže specijalizovane tipove bakarnih sekira sadrže ostave dz Barande (južni Banat) i Legeta (kod Sremske Mitrovice). Prva sadrži dva primenka sekire-dleta, nož sa jednim sečivom ali i sekiru sa cilindričnim usadnikom i jednom oštricom, kao zavi'šnim obrascem poznog eneolita, koji već označava početke ranog bronzanog doba. Slična sekira iz ostava Leget, zajedno sa onom čija je oštrica lepezasto razvijena, govori ponovo za završni pozni eneolit odnosno početak ranog bronzanog doba.89 Prdpadnost ovih specijdizovanih tipova bakarnog oruđa i oružja poznoeneolitskim grupama karpatskog basena potvrđena je nalazima glinenih kalupa za njihovo livenje u naseljima grupa Baden, Vučedol i Ig II. Tako iz Sarvaša potiču kalupi listolikih bodeža, iz Vučedola oni za livenje ravnih sekira i dleta, dok u Ljubljanskom barju (pored ostalog) ima nalaza kalupa za sekire sa cilindričnim usadnikom i jednom oštricom.90 Svi ovi objekti takođe govore da je uporedo sa specijalizacijom oblika najstarijeg metalnog oruđa i oružja išlo i nastojanje za poboljšanjem kvaliteta njihovog liva — što dovodi do stvaranja legura bronze. Stoga je i završetak poznog eneolita na prvom mestu okončanje primarne baze rane industrije metala’ nastale u karpatskom basenu. Posledice ubrzanog rasta proizvodne osnove menjale su istovremeno i postojeću društvenu strukturu kulturnih grupa ranog eneolita, zasnovanu još uvek na tradicijama izrazito zemljoradničkih populacija gradacionog mlađeg neolita. To se naročito dobro ogleda u promenama zagrobnih verovanja i načina sahranjivanja, nesumnjivo najznačajnijih kultova u religioznom sistemu poznoeneolitskih populacija. Tako se sada prelazi na spaljivanje mrtvih, u postepenom procesu napuštanja prethodnog, dugotrajnog skeletnog sahranjivanja, isključivo upražnjavanog od strane neolitskih zemljoradnika panonske ravnice. Najstariji poznoeneolitski grobovi sa spaljenim pokojnicima javili su se u okviru Bodrogkerestur grupe na severu Panonske nizije, taiko da u ranoj fazi badenske grupe već postoje nekropole sa spaljenim pokojnicima (Fonjod, južno od Balaton jezera).91 Na teritoriji Vojvodine za sada nema podataka slične vrste, što se podjednako odnosi na badensku i kostolačku grupu. Zadržavanje starog načina sahranjivanja ogleda se u skeletnim grobovima badenske i vučedolske grupe na samom vučedolskom gracu92 kao što je inhumacija primenjena i prilikom ukopavanja pokojnika kostolačke grupe na Gomolavi. Ovde je telo sahranjenog ta'kođe bilo položeno u zgrčenom položaju, odnosno tradicionalnom stavu polaganja mrtvih tokom panonskog starijeg i mlađeg neolita.93 Ali grobovi kostolačke grupe sa spaljenim pokojnicima otkriveni su u istočnoj Bosni (Dvorovi kod Bijeljine) i Đerdapu (Padina u Gornjoj klisuri),94 pa nije isključeno da slična otkrića budu činjena u Vojvodini, utoliko pre kada se radi o poznoj etapi kostolačke grupe. Spaljivanje u vučedolskoj grupi posvedočeno je, međutim, u Vojvodini ne samo kao obred koji je u upotrebi uporedo sa skeletnim ukopavanjem, već je taj ritual sastavni deo novog načina sahranjivanja pod tumulima. Iskopavanja na Velikoj humci kod Batajnice i humke kod Velikog Begeja u Vojki93 (T. X X X V II) pokazala su slične pogrebne obrede: pokojnici su spaljivani na osnovi buduće humke, njihovi ostaci su zatim polagani u keramičke urne, a iznad ovih sudova-grobova, postavljenih u središtu humke, nasipana je zemlja. Veličina humki i darovi priloženi uz ume pokojnika (Velika humika kod Batajnice) idu verovatno u prilog shvatanju da su ovde u pitanju grobovi ličnosti od izuzetnog ugleda, kakve su mogle biti rodovske starešine. Potrebno je naglasiti da

179

po svojim konstruiktivnim osobinama i, što je još važnije, po načinu sahranjivanja, vučedolski tumuli ne mogu biti paralelisani — sem u hronološkom smislu — sa tumulima jamne kulture, kakav je onaj otkriven kod Vojlovice. Još jedno značajno pitanje, zajedničko za poznoeneolitske grupe, predstavlja određivanje njihovog vremenskog trajanja, izraženog u apsolutnim datumima, shodno njihovoj relativnohronološkoj skali. Kako rasprava te vrste zahteva posebnu pažnju i šira tumačenja, ovde će samo biti ukazano na mogućnost koju u tom pogledu pružaju već ustanovljeni odnosi kulturnih grupa poznog panonskog eneolita sa ranobronzanodobnim kulturama Egeje iii, tačnije, Makedonije i Trakije. Sudeći prema postojećim relativnohronološkim sistemima neolita i ranih metalnih doba jugoistočne Evrope, uspostaVljanje apsolutnih datuma poznog eneolita karpatskog basena može se preduzeti preko tri različito ostvarena stratigrafska odnosa između kontinentalnih i egejskih kulturnih grupa. Prvi uključuje već dobro poznate relacije između ranog bronzanog doba Trakije, čija je uska povezanost sa Anadolijom pouzdano ispitana, i poznoeneolitske grupe Gumelnica, koja je istovremena, uopšteno govoreći, sa grupama Bubanj-Krivodol-Salkuca. Stratigrafija višeslojnih nalazišta u Trakiji, kao što su Ezero ili Karanovo — da se pomenu samo oni najvažniji, potvrdila je veću starost grupe Gumelnica, odnosno poznog balkanskog eneolita, od ranog bronzanog doba tračkog tipa, datujući okvirno pozni eneolit u prvu polovinu i sredinu trećeg milenijuma st. ere.96 Druga mogućnost za određivanje apsolutnih datuma eneolitskog perioda centralnog Balkana i Podunavlja leži u sličnom relativnostratigrafskom odnosu makedonskog ranog bronzanog doba anadolskog (ili, bliže, trojanskog) porekla i poznoeneolitske bubanjske grupe sa pomoravskom varijantom Kostolca na Kosovu. Hronološki prioritet kontinentalnih grupa poznog eneolita u odnosu na makedonsko rano bronzano doba, ustanovljen na ovom području, potkrepljen je odgovarajućim relativnohronološkim odnosom u vardarskoj i egejskoj Makedoniji, gde lokalne grupe poznog eneolita tipa Crnobuki-Šuplevec prethode makedonskom ranom bronzanom dobu. U apsolutnim datumima to znači iste vremenske okvire kakve pruža hronološka skala ustanovljena u Trakiji i donjem Podunavlju.97

180

Nove podatke, na kraju, pružila su i istraživanja tumula na nalazištu Male Grude (Tivat) na Crnogorskom primorju. Centralni grob tumula na kome su izvršena iskopavanja bio je izrađen u obliku kamenog kovčega i pružio je veoma značajne metalne nalaze. To su srebrna sekira sa jednom oštricom i cilindričnim usadnikom, koja pripada kontinentalnom tipu ranog bronzanog doba, i pozlaćeni bodež listolikog oblika, čije je egejsko poreklo, prema njegovim tipološkim karakteristikama, pouzdano utvrđeno. Apsolutni datumi za ovu vrstu oružja u istočnomediteranskom prostoru kreću se između 1900— 1800. g. st. ere, kako je bodež iz Malih Gruda i preliminarno datovan.98 Pošto se tumul može opredeliti u rano bronzano doba primorskog pojasa razvijeno verovatno iz kasne faze grupe Ig I I (ljubljanske kulture), čije se širenje u ovom prostoru odigralo tokom završne etape poznog eneolita, tada i ovi, okvirno određeni datumi, govore za visoku apsolutnu hronologiju balkansko-podunavskog poznog eneolita. Time bi se takvi i slični visoki hronološki termini, pogotovu kada su dobijeni analizama radioaktivnog ugljenika C-14, mogli ustanoviti i klasičnim metodama istraživanja, što ponovo ističe izvanrednu važnost balkanskog i panonskog poznog eneolita u rešavanju apsolutne starosti rane praistorije jugoistočne i srednje Evrope.

V GLAVA — POZNI ENEOLIT

NAPOMENE

1. Dimitrijević S., Tasić N., 1971a, 281; Tasić N., 1967, 38; 1970, 24; Dimitrijević S., 1966, 21; Korošec P., Korošec J., 1969*, 20; Benac A., 1969*, 119; Jcrvanović B., 1971a, 48; Neustupny E., 1966*, 77; Paviik J„ Siška S„ 1971*, 351; Bandy G„ 1968, 28; Roman P„ 1971*, 128. 2.

BannerJ., 1965, 243; BannerJ., Bognar-Kutzian I„ 1961*, 31; Dimitrijević S„ 1962, 254; Garašanin M„ 1959, 19; 1960a, 197; Benac A„ 1964*a, 134, 157, Sl. 8; Milojčić V„ 1959b, 70.

3. Pittioni R„ 1954*, 189; Neustupny E„ 1959*, 271; Tasić N „ 1967, 30; Dimitrijević S„ 1966, 21; Garašanin M„ 1959, 27; Kalicz N „ 1963, 77; Milojčić V„ 1949, 107. 4.

Neustupny E„ 1959*, 261, SI. 1—2; Pavuk J„ Šiška S„ 1971*, 349.

5.

Nemejcova-Pavukova V „ 1968*, 358.

6. Schmidt R„ 1945, 5; Dimitrijević S„ 1962, 252; 1971, 149, SI. 2. Rašajski R„ 1954, 191; Girić M„ 1960a, 131; Tasić N„ 1965a, 178; Jovanović B„ 1965c, 5. 8. Tasić N„ 1961b, 34; Isti, 1967*, 61. 9. Tasić N „ 1959b, 227; Isti 1970*, 31.

7.

10. Roman P„ 1971*, 47, Sl. 10. 11. Tasić N „ 1970*, 32; Isti 1967*, 40. 12.

Dimitrijević S„ 1962, 247; Jovanović B„ Glišić J„ 1960, 116, Sl. 22—24; Brukner B„ 1962, 90, Sl. 1.

13. Kalicz N „ 1971*a, 152; Bognar-Kutzian I„ 1971*, 151; šiška S„ 1966*, 65. 14.

Dimitrijević S„ 1962, 249; 1971, 148.

15.

Karmanski S„ 1970, 4, T. I, 1—2; T. II, 1; Torma I„ 1971*a, 30, T. 40, 1, 3-^4.

16. Karmanski S„ 1970, 5, T. II, 2; T. IV, 3^1; 6, T. V, 1—4; T. VI, 1—2; 12, T. X II, 1—2; Nemejcova-Paviikova, 1964*, 211, Sl. 15— 19; Pavuk J„ Siška S„ 1971*, 349, Sl. 17. 17. 18.

Torma I„ 1971*a, 30, T. 40, 1—9. Torma I„ 1971*, 154; Isti 1971*b, 30.

Medunova-Benešova A„ 1967*, 342, 347, SI. 14; Neustu,pny E„ 1959*, 269^ 20. Dimitrijević S„ 1962, 249; Schmidt R„ 1945, T. 25, 1; T. 26, 3; T. 21, 4; Kalicz N „ 1963*, 72. 21. Torma I„ 1971*, 154; Isti 1971*b, 30. 19.

Dimitrijević S„ 1962, 250, T. 25, 5, 7—8; Isti, 1971, 148; Tasić N„ 1967, 22; Isti, 1970, 28. 23. Pittioni R„ 1954*, 201, Sl. 134— 135. 24. Karmanski S„ 1970, 1—3; Torma I„ 1971*a, 134; Pittioni R„ 1954*, 192, Sl. 125; Tasić N „ 1967, 30.

22.

181

25. Torma I., 1970", 154; Kalicz N„ 197T'-'a, 152; Pittioni R., 1954*, 193, Sl. 126; Dimitrijević S., 1962, 249. 26. Banner J., 1956*, 24, T. V—V II; T. XV—X V II; Banner J., Bognar-Kutzian I., 1961*, 31; Tasić N., 1967, 34 (faza II-ekspanzija nosilaca badenske grupe); Dimitrijević S., 1962, 520; Garašanin M., 1958, 37; Benac A„ 1964*a, 134. 27. Garašanin M„ 1959, 23; Dimitrijević S„ 1962, 250; Isti, 1971, 149; Jovanović B„ 1965c, 3; Tasić N„ 1967, 45; Benac A„ 1964*a, 147. 28.

Popović D„ Medović P„ 1969, 36; Popović D„ 1969, 253—254.

29.

Banner J„ Bognar-Kutzian I„ 1961*, 23; Kalicz N „ 1963*, 75; Tasić N „ 1966a, 25.

30.

Novotna M„ 1961*, 29; Nemejcova-Pavukova V„ 1968*, 380, 419, Sl. 42.

31.

Dimitrijević S„ 1962, 252; 1971, Sl. 2; Tasić N„ 1960, 40; Isti, 1970, 31.

32.

Benac A„ 1964*a, 148, T. X X X —X X XI; Tasić N„ 1967, 46; 1966, 25. Medović P„ 1972 (rukopis). Tasić N „ 1965d, Sl. 6—6a; Benac A„ 1964*a, T. XXX; Schmidt R„ 1945, T. 22, 3; T. 24, 5—8. Dimitriiević S„ 1961*, T. X II—XIV ; Korošec J„ >1962*a, T. 5—6.

33. 34.

35.

36. Milojčić V„ 1949, 73, 81; Garašanin M„ 1958, 37; Dimitrijević S„ 1971, 149; Benac A„ 1962*, 29; Jovanović B„ 1971a, 49; Banner J„ Bognar-Kutzian I„ 1961*, 31; Nemejcova-Pavulkova V „ 1968*, 414; Tasić N „ 1966, 24; Isti, 1967 (sa istorijatom istraživanja kostolačke grupe) 45—47. 37. Kalicz N „ 1963*, 45, 15a—16a; Pittioni R„ 1954*, 201, Sl. 134. 38.

Kalicz N„ 1971*, 152; Roman P„ 1971*, 131.

39.

Bognar-Kutzian I„ 1969*, 32; Bruikner B„ Medović P„ 1967, 169; (up. B. Brukner, poglavlje o ranom i srednjem eneolitu u ovoj knjizi).

40.

Kalicz N „ 1971*, 152; Bognar-Kutzian I„ 1971*, 151; Ista, 1969*, 54, Sl. 12; Ga'zdaipusztai Gy„ 1968, 41.

41. Berciu D„ 1967*, 51, Sl. 12; 57, Sl. 15; Isti, 1959*a, 109; Roman P„ 1971*, 127. 42. Benac A„ 1964*a, 33, 47; Jovanović B„ 1971a, 43; Slični hronološki odnos lasinjske grupe ustanovljen je i u Slavoniji, Dimitrijević S„ 1971, 149. 43.

Todorović J„ 1963*a, 28, T. IV —V.

44.

Jovanović B„ 1971a, 50.

45.

Roman P„ 1971*, 132; Morintz S„ Roman P„ 1968*, 98, Sl. 40— 45.

46. Medović P„ 1969, 162, T. X L III, 3^4. 47.

Novotna M „ 1961*, 29; Nemejcova-Pavukova V„ 1968*, 414, 420.

48. Tasić N., 1967, 47; Isti, 1966a, 24; Jovanović B., 1965c, 7; Isti, 1971, 49; Benac A„ 1964*a, 151; šiška S„ 1966*, 63; Pavuk J„ šiška S„ 1971*, 340, Sl. 13.

49. Giric M„ 1960a, 131; Tasić N„ 1965a, 180, 184. 50. Dimitrijević S„ 1971*, 148, Sl. 2; Tasić N„ 1965a, 181. 51. Dimitrijević S„ 1962*, 250; Tasić N„ 1965a, 183; Isti, 1970, 31.

52. Garašanin M„ 1958, 42; Todorović J„ 1963*a, 28. 53. Jovanović B„ 1969*b, 27; Tasić N„ 1970, 32; Nemejcova-Pavukova V„ 1968*; Benac A„ 1964*a, 147; Petre G„ 1970*, 481.

54. Dimitrijević S„ 1956*, 20; Isti 1961, 59; Tasić N„ 1965, 63; Isti, 1969a, 108; Garašanin M„ 1958, 45; Benac A„ 1964*a, 136; Jovanović B„ 1971a, 50; Neustupny E„ 1966*, 80; Korošec P„ 1961, 150. 55. Popović D„ Medović P„ 1969, 36; Tasić N „ 1967, 61.

56. Tasić N „ 1969, 41; Isti, 1970, 31. 57. Popović D„ 1969, 253; Dimitrijević S„ 1956*, 6—7.

58. Tasić N „ 1967, 54. 59. Dumitrescu V„ Stratan I„ 1962*, 411. 60. Tasić N „ 1971a, 164; Dimitrijević S„ 1971, 149, Sl. 2. 61. Korošec P.—Korošec J„ 1969*, 15, T. 38—41; Neustupny E„ 1966*, 88, Sl. 1—3.

62. Tasić N „ 1969a, 110; Dimitrijević S„ 1966, 23. 63. Korošec J„ 1962*a, 35; Dimitrijević S„ 1961, 30;

75. Dumitrescu V.—Stratan I„ P„ 1971*, 47, Sl. 10.

76. Benac A„ 1964*a, 137; Isti, 1969, 121. 77. Tasić N„ 1961*, 143. 78. Benac A„ 1964*a, 142; Dimitrijević S„ 1966, 25. 79. Pittioni R„ 1954*, 234; Pavuk J.— šiška S„ 1971*, 353; Gazdapusztai Gy„ 1968, 42; Neustupny E„ 1966*, 92; Bona I„ 1965, 50. 80.

Kalicz N „ 1969*, 153; Pittioni R„ 1954*, 208, Sl. 138—140.

81.

Jovanović B„ 1969a, 47, T. X V III, 1971a, 59, T. X, 1—4.

82.

Ecsedy I„ 1971*, 45; Kalicz N„ 1968*, 31; Gazdapusztai Gy„ 1965, 44.

83.

Simache N.—Teodorescu V„ 1962*, 277—280; Morintz S.—Roman P„ 1968*, 119; Berciu D„ 1967*, 65; Gazdapusztai Gy„ 1965, 45; Bona I„ 1965, 61.

R „ 1954*, 181; Jovanović B„ 1971a, 51. 66. Pavuk J.—Šiška S„ 1971*a, 344; šiška S„ 1966*, 63; Kalicz N „ 1971*, 152.

67. Dimitrijević S„ 1966, 22; Isti,

1956*,

13,

85.

87.

68. Girić M „ 1960a, 131; Tasić N „ 1965d, 191; Bruikner B„ 1971a, 175; Dimitrijević S„ 1971, 149.

69. Benac A„ 1964*a, 143; Isti, 1969*, 121; Isti, 1959*,

73. Schmidt R„ 1945*, T. 34, 3, 5; T. 35, 1; T. 36, la—b; T. 40, 1—3; Korošec P.—Korošec J„ 1969*, T. 120—125. 74. Dimitrijević S„ 1967*, 8; Korošec P.—Korošec J„ 1969*, 22.

Jovanović B„ 1971a, 39; Dimitrijević S„ 1971, 149, Sl. 2 (kalupi listolikih bodeža i dleta).

Popović D„ 1969, 13; Jovanović B„ 1971a, 29, T. VI, 4—6.

90.

Korošec P.—Korošec J„ 1969*, 20, T. 103— 104; Schmidt R„ 1945*, 103, T. 49, 1; Dimitrijević S„ 1971, Sl. 2.

91.

Banner J„ 1956, 202; Kalicz N „ 1963*, 14; Dumitrescu V„ 1960*, 69.

92.

Schmidt R„ 1945, 41, Sl. 26—28; Drugo tumačenje ovog načina sahranjivanja dao je M. Garašanin, 1967, 27.

93.

Grob je ot'kriven tokom iskopavanja Gomolave 1968. god.; Brukner B„ 1968, 18.

94.

Kosorić M„ 1965*, 86, Sl. 1; Jovanović B„ 1969b, 27; Gazdapusztai Gy„ 1965, 45.

95.

Tasić N „ 1967, 59; Isti, 1969a, Sl. 1, 3—5.

96.

Merpert N „ 1969*, 254; Georgicu G„ 1969*, 158; Renfrevv C„ 1969*, 19; Alexander J„ 1972, 55.

97.

Jovanović B„ 1972a, 54; Garašanin M„ 1958, 118.

98.

Korišćenje ovih podataka omogućili su M. Parović-Pešikan, i V. Trbuhović, viši naučni saradnici Arheološkog instituta u Beogradu, stavljajući predusretljivo na raspoloženje svoj rukopis o ■iskopavanju tumula u Tivatskom polju koji će biti štampan u Starinaru X X II, 1971.

71. Dimitrijević S„ 1966, 24.

72. Tasić N „ 1969a, 109; Dimitrijević S„ 1966, 23.

H„ 'JepHHKOB T„ 1970*, 95.

89.

34. 70. Dimitrijević S„ 1956*, 33; Isti, 1966, 24; Tasić N„ 1967, 70; Isti, 1961*, 155.

IIL.viar.VHH

88. Tasdć N„ 1959b, 227; Jovanović B„ 1971a, 29, T. VI, 1—3.

Sl.

57—73.

Isti,

86. Ibid., 105; O hronologiji tumula ranog bronzanog doba istočnog dela karpatskog basena, Kalicz N „ 1968*, 49—58.

Jovanović B„ 1971a, 51; Pittioni R„ 1954*, 208, 210.

65. Dimitrijević S„ 1961, 22; Isti, 1967*, 6; Pittioni

1—2;

84. LLLviar.vtiH H„ HepntiiKOB T„ 1970* 45, Sl. 64, 15; Kalicz N„ 1968*, 35.

Pittioni R„ 1954*, 169; Jovanović B„ 1971a, 44.

64. Korošec P.—Korošec J„ 1969*, 22 (up. nap. 2);

1962*, 425; Roman

183

NIKOLA TASIĆ

BRONZANO DOBA

BRONZANO DOBA

GLAVA V I

Pojam, karakteristika, podela Retko je koja geografska oblast Jugoslavije bila, tokom bronzanog doba, toliko izložena stalnim etničkim, stilskim, kulturnim i ekonomskim strujanjima kao današnja teritorija Vojvodine. Smenjivale su se ili se paralelno razvijale različite kulturne grupe sa različitim stilskim obeležjima, što proučavanju kulturne prošlosti Vojvodine u bronzanom dobu daje poseban značaj. N ije stoga čudo što se sa ovog područja očekuju, za praistoriju centralne i jugoistočne Evrope, osnovni rezultati za uspostavljanje čvrstih relativnohronoloških i kulturnih relacija između dve, u ranoj praistoriji dugo izdvojene kulturne oblasti — srednjoevropske i mediteransko-maloazijske. Utvrđivanje tačnih međusobnih odnosa pruža srednjoevropskoj praistoriji mogućnost njenog uključivanja u relativno dobro utvrđenu i preciznu hronologiju istočnih oblasti sredozemnog basena. U ovakvoj konstelaciji istorijskog razvoja kultura dva vodeća regiona Evrope u praistoriji, specijalno u bronzanom dobu, današnja teritorija Vojvodine ima značaj posrednika u prenošenju kulturnih elemenata i uticaja i čini u isto vreme oblast u kojoj su se sretali refleksi dve relativno udaljene geografske oblasti. Međutim, pogrešno bi i jednostrano bilo ako bi se naša istraživanja kultura rane i razvijene metalurgije bronzanog doba usmerila samo na južne oblasti. Postoje i drugi centri koji su, nekada u manjoj a nekada u većoj meri, delovali i usmeravali razvoj pojedinih kulturnih grupa. U periodu ranog i na kraju poznog bronzanog doba (pojava stepskih i trako-kimerijskih elemenata) ti uticaji dolazili su iz južnoruskih stepa i sa Kavkaza. Tokom bronzanog doba, a naročito u periodu Urnenfelder kulture (Urnenfelder-kultur), oseća se uticaj prialpskih oblasti. Takođe nisu od malog značaja i uticaji sa klasičnog ilirskog područja (centralna Bosna), koji se osećaju naročito u zapadnim delovima Vojvodine. Najzad, ovde treba istaći i činjenicu da je skoro ceo istorijski razvoj bronzanog doba Vojvodine bio i integralni deo jednog šireg geografskog regiona — karpatskog basena, bez obzira na nekada manje a nekada jače izražene lokalne specifičnosti u materijalnoj i duhovnoj kulturi pojedinih grupa. U ovakvim složenim uslovima stranih uticaja, s jedne, i autohtone evolucije, s druge strane, formiraju se i razvijaju pojedini stilovi, kulturne grupe i njihove varijante bronzanog doba Vojvodine, u periodu od oko 1000 godina, koliko je prema danas uglavnom pri-

185

hvaćenim mišljenjima ono trajalo. Radi lakše orijentacije među brojnim kulturnim grupama koje su se smenjivale ili paralelno razvijale, izvršeno je u prošlosti više pokušaja utvrđivanja kulturne i hronološke periodizacije, od kojih se pojedine i danas upotrebljavaju. Većina ovih periodizacija zasniva se na materijalu iz srednje Evrope ili na osnovama stratigrafije nekog od višeslojnih nalazišta Panonske nizije. U ' prvu kategoriju spadaju sistemi P. Reinecke-a, G. Childe-a, a u drugu F. Tompe, A. Mozsolics1 i drugih. U jugoslovenskoj stručnoj literaturi prvi pokušaj utvrđivanja periodizacije bronzanog doba izvršio je M. Grbić, i to na osnovu keramičkog materijala iz Vojvodine,2 zatim su tu sistemi A. Benac i B. Cović na osnovu metalnog materijala iz Glasinca, M. i D. Garašanin na osnovu nalaza iz Srbije i Vojvodine i drugi.3 Međutim, ovi sistemi, zahvaljujući sve dinamičnijim istraživanjima u Vojvodini i u susednim oblastima, kao i otkrivanju novih kulturnih grupa, nisu potpuni za jugoslovensko Podunavlje i kao takvi nisu sasvim prihvatljivi. Ono što bi se iz njih moglo prihvatiti to je u osnovi tročlana podela na: rano, srednje i pozno bronzano dobaDalje dopune ovih sistema moraju se izvršiti na osnovu stratigrafije nekih novoistraživanih nalazišta kao što su Gomolava, Židovar, Gradina na Bosutu i novih jednoslojnih nalazišta, u prvom redu onih na kojima su otkrivene do sada kod nas nepoznate kulturne grupe. U novije vreme na području Vojvodine u ranom bronzanom dobu utvrđeno je postojanje vinkovačke grupe u Sremu i Verbićoara (Verbicioara) kulture u Banatu. Osim toga, analiza starih podataka i izvora pokazala je da naša arheološka terminologija boluje od nepreciznosti i nedoslednosti, što je dovelo do mnogih nesporazuma oko precizne kulturne, regionalne i hronološke determinacije pojedinih kulturnih grupa. Ovde se navode kao primeri različiti nazivi pojedinih kultura: vršačko-vatinska, vršačko-žutobrdska, dubovačko-žutobrdska, vojvođansko-panonska itd., koji označavaju različite kulturne grupe — vatinsku, dubovačku i belegišku grupu. Ovakva u velikoj meri nesređena situacija u proučavanju bronzanog doba Vojvodine bila je uzrok da se pokuša da utvrdi periodizacija bronzanog doba, oslobođena šablonske primene srednjoevropske periodizacije bronzanog doba P. Reinecke-a. Uprošćena shema na rano, srednje i pozno bronzano doba, od kojih bi rano sadržavalo stepene A, A l, srednje B l, B2 i C a pozno br. D i Ha A— B, ispostavila se kao nedovoljna.4 Nova istraživanja već su prevazišla ovu podelu koja je mehanički bila povezana sa kulturama: ranom bronzanom dobu pripadala bi finalna faza vučedolske grupe, mokrinsko-perjamoška i vatinska (prelaz u srednje); srednjem, inkrustovana keramika (transdanubijska, dubovačka i žutobrdska) i Belegiš I grupa, a poznom bronzanom dobu mlađa faza belegiške grupe i nalazi Urnenfelder kulture. Sada pored ovih grupa na području Vojvodine mora se računati sa postojanjem vinkovačke, Verbićoara i Higlgreber (Hiigelgraber) grupe. Ovakva situacija nameće potrebu revizije i onih periodizacija bronzanog doba Vojvodine koje su stare tek jednu deceniju.

186

U pravcu traženja najadekvatnije podele bronzanog doba, naročito u pravcu utvrđivanja tačnih relativnohronoloških odnosa, sigurne podatke pruža stratigrafija Gomolave kod Hrtkovaca. U osnovi, i na ovom nalazištu diferenciraju se tri horizonta: ranog, srednjeg i poznog bronzanog doba. Prvom odgovara materijal sa vatinskom (pančevačko-omoljičkom) keramikom, drugom sa ranom belegiškom keramikom i trećem sa crnoglačanom keramikom mlađe faze belegiške grupe. Međutim, ova stratigrafija ima samo regionalno značenje, pa ni kao takva ne bi mogla da se smatra potpunom. Na Gomolavi, bar do sada, nije otkriven materijal vinkovačke grupe, čiji je razvoj karakterističan za Srem; zatim, siromašan je

sloj sa vatinskom keramikom a potpuno nedostaje inkrustovana keramika dubovačkog tipa. Zbog toga je neophodno izvršiti dopunu stratigrafije Gomolave na osnovu ostalog materijala iz Vojvodine, čime bi se dobila u ovom trenutku najprihvatljivija podela bronzanog doba ove oblasti. Dalja razrada i dopuna periodizacije bronzanog doba Vojvodine mogla bi da se izvrši na osnovu stilskih karakteristika materijalne kulture i stepena razvijenosti metalurgije u pojedinim grupama. Sledujući ove stavove, na području Vojvodine i u neposrednim susednim oblastima (uža Srbija, Slavonija, rumunski deo Banata, Baranja i sl.) diferenciraju se pet vremenskih i stilskih horizonata bronzanog doba sa dominacijom pojedinih kulturnih grupa: I Horizont posteneolitskih grupa ranog bronzanog doba — vinkovačka i moriška grupa. I I Horizont rane metalurgije bronzanog doba — vatinska grupa. I I I Horizont inkrustovane keramike bronzanog doba — dubovačka grupa. IV Horizont prodora Higlgreber kultura — belegiška (I) grupa. V Horizont razvijene metalurgije bronzanog doba — belegiška (II) grupa (ostave, protournenfelder i rani Urnenfelder horizont) Prvi horizont ove periodizacije karakteriše dalje održavanje eneolitskih stilova i pojava »produžnih eneolitskih grupa« kao što su vinkovačka, nađrevska (Nagyrev) i moriška. U drugom horizontu se pojavljuju grupe koje nemaju mnogo zajedničkog sa prethodnim kulturnim razvojem u našim oblastima (Verbićoara, pančevačko-omoljička i vatinska grupa) a karakteriše ih, nasuprot moriške grupe, u kojoj bakar preovlađuje u izradi oružja, oruđa i nakita, pojava većeg broja bronzanih predmeta. U trećem horizontu dominira inkrustovana keramika tipa Dubovac, Žuto Brdo, čija je geneza usko vezana sa transdanubijskom inkrustovanom keramikom. Horizont Higlgreber uticaja ili, tačnije, prodora kultura ovog kompleksa sa severa u našu zemlju obeležavaju, sa jedne strane, nalazi u okolini Subotice, Sente i Kikinde a, s druge strane, pojava starije faze belegiške grupe. Najzad, poslednjem, petom horizontu bronzanog doba Vojvodine pripadaju brojne ostave poznog bronzanog doba, mlađa faza belegiške grupe i nalazi starije faze Urnenfelder kulture. U okviru ovakve periodizacije pokušaće da se da istorijski pregled razvoja bronzanog doba na području Vojvodine.

I. P O S T E N E O L I T S K E BRONZANOG DOBA

KULTURE

Krajem bakarnog doba kulturno-istorijski razvoj Vojvodine pokazuje tendenciju razbijanja jednog u priličnoj meri homogenog stilskog područja na više lokalnih grupa. Dinamična smena najpre badenske, zatim kostolačke i, najzad, vučedolske kulture, učinila je da se u sledećem periodu, ranom bronzanom dobu, na ovom području razvijaju kulturne grupe koje će zadržati svoje specifično regionalno obeležje. Geografske karakteristike samo su potencirale da se na području Vojvodine pojave različite stilske i kulturne grupe. Osnovne regije Vojvodine, formirane tokovima Dunava, Save i Tise: Srem, Banat i Bačka, diktiraju određenu regionalizaciju kultura koja će biti zadržana i u poznijim periodima. Autohtona

187

osnova, različita i manje ili više lokalna još iz starijih horizonata praistorije, pokazala se kao značajan činilac u formiranju specifičnosti ovih oblasti. Kulturne i geografske odlike, zadržane iz eneolitskog perioda naročito, učinile su da se na području današnje Vojvodine, u periodu ranog bronzanog doba, formira više lokalnih grupa, specifičnih po osnovi na kojoj su se formirale i po uticajima koji su doveli do njihove pojave. Na području Srema pojavljuje se vinkovačka grupa; severno od nje, u Bačkoj, treba računati, mada podaci nisu brojni, sa ranobronzanodobnim grupama tipa Nađrev i Šomođvar (Somogyvar); u severnom delu Banata razvija se moriška (mokrinsko-perjamoška) grupa, dok se u južnom Banatu penetrira iz oblasti Oltenije i rumunskog dela Banata rana Verbićoara grupa. Najzad, nova istraživanja u Vojvodini pokazala su da se na ovom području u njegovoj ranoj fazi pojavljuje i jedan horizont kulture tumula ranog bronzanog doba istočnog porekla sa oker grobovima (Vojlovica kod Pančeva). U ovom stadijumu evolucije praistorijskih kultura dolazi do afirmacije nekih i od ranije poznatih metalurških centara koji su direktno ili indirektno uticali na dalji razvoj stilova i stilskih grupa šireg areala karpatskog basena. Ovde bi u prvom redu mogla da se citiraju tri osnovna rudom bogata područja ranog bronzanog doba sa kojima praistorijske kulture Vojvodine stoje u tesnoj vezi. To su: istočnoalpsko, karpatsko i područje istočne Srbije (Homoljske planine). Ova tri centra imala su određen značaj i u periodu rane bakarnodobne metalurgije, koji su zadržali i u sledećem vremenskom razdoblju — u ranom bronzanom dobu.5 Može se u ovom trenutku računati i sa jednim nešto udaljenijim metalurškim centrom, vremenski možda starijim od ostala tri, koji je vezan za oblast severnog Kavkaza.6 N ije slučajnost što se u vreme upotrebe metala u ekonomici praistorijskog društva, najpre bakra a odmah zatim i bronze, u istočnoj Evropi i na području Panonske nizije, a time i u našim oblastima, pojavljuju kulture karakteristične za stepske oblasti južne Rusije kao što je to slučaj npr. sa pojavom pomenutih oker grobova i sahranjivanja pod tumulima (Vojlovica kod Pančeva, tumul kod Batajnice i Vojke i druga nalazišta) .7 Posteneolitski i najraniji bronzanodobni razvoj kultura na području današnje Vojvodine pokazuje da smena kulturnih grupa i prerastanje jednog perioda praistorije u drugi nisu bili nagli kako bi moglo da se zaključi iz šematske primene uopštenih periodizacija kakve postoje za ove oblasti. Nova tekovina rane praistorijske metalurgije, bronza, vrlo je sporo prodirala u ekonomiku u dobroj meri konzervativnih grupa. Spektroanalize koje su izvršene za bronzane alatke, oružje i nakit sa nalazišta ranog bronzanog doba8 pokazale su da se najčešće ne radi o bronzi već o bakru, ili o bakru sa manjim procentom drugih elemenata (arsenom, cinkom). I pored ovog novog otkrića, do koga se došlo primenom savremenih metoda u arheologiji, ove kulture treba smatrati bronzanodobnim, ne toliko po prisustvu bronze u njihovoj materijalnoj kulturi, koliko po činjenici da one pripadaju vremenu ranog bronzanog doba i izmenjenoj ekonomici, znatno različitoj od ekonomike prethodnog vremenskog perioda — eneolita.

188

Zbog čega je došlo do ovih razlika, do činjenice da na jednom re-' lativno malom geografskom području, kakva je Vojvodina, imamo, s jedne strane, kulturne grupe koje još ne upotrebljavaju bronzu ali pripadaju bronzanom dobu i druge, koje koriste bronzu, zlato pa i srebro i u svojoj ekonomici obeležavaju nov period? Očigledno je da se u Vojvodini na početku bronzanog doba mora

računati sa dve različite kategorije kulturnih grupa: sa jednom koja predstavlja tzv. produžene kulturne grupe (posteneolitske) i drugom, koja je po svojim stilskim i drugim karakteristikama (u prvom redu po načinu sahranjivanja) nova i nezavisna u svome razvoju od autohtone osnove u našim krajevima. Ova druga kategorija može da označava i samo pojedinačne elemente koji su kasnije bili asimilovani od brojnijeg starosedelačkog stanovništva. Iz kasnije analize materijalne kulture i, više od toga, iz analize ekonomike videće se da su daleko značajnije i važnije razlike u tome da li grupe pripadaju agrarnoj zajednici ili stočarsko-nomadskoj, od okolnosti da li koriste bronzu za izradu svoga nakita i oružja. Grupa »produženih kultura« u stvari obeležava dalji razvoj poznoeneolitskih grupa, koje u stilu, načinu sahranjivanja i ekonomici zadržavaju dominantne karakteristike prethodnog perioda, modificiraju ih u izvesnom smislu i prilagođavaju novim uslovima života. One prihvataju nova saznanja ali i čuvaju svoju tradiciju. Mokrinsko-perjamoška grupa, na primer, u načinu sahranjivanja zadržava one osnovne kanone eneolitskog perioda, tisapolgarske i bodrogkeresturske grupe i pored toga što u tim istim grobovima nalazimo »kiparske igle«, triangularne bodeže ili zlatne pločice.9 Ova simbioza starog i novog prisutna je i u drugim kulturama bronzanog doba. U ranom bronzanom dobu Vojvodine izdvajaju se dve osnovne kulturne grupe čije stanje istraženosti pruža mogućnost preciznijeg određivanja njihovog karaktera i njihove materijalne kulture. To su: vinkovačka grupa u zapadnim oblastima Vojvodine i mokrinsko-perjamoška u severoistočnim. Pored njih u ovom periodu, kako je to istaknuto, zabeleženo je prisustvo jedne još neizdiferencirane kulturne grupe stepskog porekla sa grobovima pod tumulima (urnama ili oker grobovima) a takođe, kao periferna pojava u južnom delu Banata, i Verbićoara grupa.

VINKOVAČKA KULTURNA GRUPA

Različit stepen istraženosti pojedinih regiona Vojvodine ili pojedinih praistorijskih grupa učinio je da su često stvarani pogrešni relativnohronološki odnosi između pojedinih kultura, ili je pak njihovo trajanje ponekad predimenzionirano. Takav je bio slučaj u Sremu i susednim oblastima na području vučedolske kulture gde je postojao vakuum između kraja vučedolske i početka razvijenih bronzanodobnih grupa, koje su obično, prema podacima iz bolje istraženih oblasti, stavljane u srednje bronzano doba. Zbog toga se kod izvesnog broja istraživača pojavila tendencija da se vučedolskoj kulturi produži život do kraja ranog bronzanog doba, do vatinske grupe ili kulture inkrustovane keramike.10 Otkrivanje i izdvajanje jedne nove specifične keramičke vrste u posebnu kulturnu grupu, čiji je položaj i stratigrafski pouzdano utvrđen, učinili su da je i vremensko trajanje vučedolskog stila svedeno u njegove realne okvire, odnosno od sredine eneolita do početka ranog bronzanog doba. Nova kultura otkrivena je najpre na nalazištima u Slavoniji, u okolini Vinkovaca, zbog čega je dobila naziv »vinkovačka kultura« ili, tačnije, kulturna grupa." Posle Vinkovaca usledili su nalazi iz Srema, što je u isto vreme omogućilo da se neki od ranije poznati nalazi, dotle tretirani kao usamljene pojave, tačno vremenski i kulturno determinišu. Ovde se u prvom redu misli na grobove iz

189

Belegiša sa nalazišta Gradac, a zatim i na pojedinačne nalaze iz Dobanovaca, Vučedola i sa još nekih nalazišta.12 Geografska oblast rasprostiranja vinkovačke grupe, prema sadašnjem stanju istraživanja, obuhvata ceo Srem i dobar deo Slavonije.13 Najzapadniji nalazi koji se pominju bili bi oni kod Bjelovara a najistočniji kod Dobanovaca. Problem njenog širenja prema jugu za sada ostaje otvoren. Uglavnom bi mogla da se prihvati kao granica reka Sava, mada izvesni nalazi na području Bosne i zapadne Srbije, koje I. Bona pominje kao »područje B Šomođvar grupe«, mogu da se uključe u jedan širi kompleks ranobronzanodobnih kultura.14 U ovom trenutku istraživanja, možda bi pravilnije bilo da nalaze južno od Save (tumule tipa Negrišori, zatim nalaze iz Priboja i dr.) stilski vrlo bliske vinkovačkoj keramici, smatramo jednom lokalnom varijantom kao što su i rani grobovi iz tumula kod Bele Crkve (zapadna Srbija). Na severu širenje vinkovačke grupe može da se prati prema južnoj Mađarskoj, gde se ona postepeno pretapa u njoj srodnu Šomođvar grupu. Na ovaj način dobijene su orijentacione granice rasprostiranja vinkovačke grupe ranog bronzanog doba. Kao regionalna pojava jednog šireg kompleksa n e o r n a m e n t i s a n e k e r a m i k e , koja se kao reakcija na baroknu ornamentiku vučedolskog stila pojavljuje na prelazu iz bakarnog u bronzano doba, ona zahvata područje međurečja Save, Drave i Dunava, istočno od linije Kutina— Bjelovar a zapadno od ušća Save u Dunav. Na ovoj teritoriji otkriveno je deset pouzdano determinisanih nalazišta, mada izvesni površinski nalazi indiciraju znatno veći broj. Pored Vinkovaca i Gradine u Orioliku, na području Slavonije značajnije punktove ove grupe u Vojvodini predstavljaju nalazišta Gradina na Bosutu kod Batrovaca, Pećine kod Vrdnika i Gradac kod Belegiša15. Prva dva predstavljaju tipična »gradinska naselja«, sa primitivnim prirodnim ili veštačkim fortifikacionim elementima, dok je nalazište kod Belegiša jedina nekropola ove kulture. Za dalje proučavanje vinkovačke grupe i njene geneze značajna je topografska podudarnost vučedolskih i vinkovačkih naselja, koja, svakako, nije slučajnost. Nosioci obeju kultura imaju afinitet prema dominantnim terenima, na kojima podižu svoja naselja. N ije slučajnost da se na nekim nalazištima u vertikalnoj stratigrafiji smenjuju naselja ovih dveju grupa (Pećine kod Vrdnika npr.). Ova okolnost u isto vreme pruža mogućnost preciznijeg utvrđivanja stratigrafskog položaja vinkovačke grupe i njeno mesto u razvoju ranog bronzanog doba u ovim oblastima. Prilikom iskopavanja na nalazištu Pećine kod Vrdnika keramika vinkovačke grupe nađena je u sloju iznad vučedolske grupe. Potpuna stratigrafija ovog nalazišta, prema istraživanjima P. Medovića i D. Popovića,16 izgleda ovako: najniži sloj pripada razvijenoj kostolačkoj grupi koja evoluira u vučedolski horizont; iznad njega je sloj sa keramikom vinkovačke grupe i, najzad, najmlađi sloj pripada jednom kratkotrajnom naselju sa nekropolom starijeg gvozdenog doba (bosutska grupa). Stratigrafski podaci iz ovog nalazišta u dobroj meri koincidiraju sa situacijom na nalazištu Tržnica kod Vinkovaca i u isto vreme pokazuju stvaran relativnohronološki odnos kostolačke, vučedolske i vinkovačke grupe. Iz daljih analiza, naročito keramičkog materijala, videće se da ovaj odnos nije samo linearna smena kulturnih grupa posteneolitskog perioda, već i jedna logična kulturna evolucija koja je išla od kostolačke grupe preko vučedolske, do vinkovačke. Od ostalih nalazišta vinkovačke grupe u Vojvodini poseban značaj imaju Gradina kod Bosuta i Gradac u Belegišu. Prvo nalazište je

vinkovačka grupa

m o r i š k a verbicioara omoljička grupa grupa grupa

vatinska grupa

VI N K O V C GROUP

M U R E S GROUP

V A T GROUP

I

VERBICIOARA GROUP

OMOLJICA GROUP

I

N

T. XX

đalo u zatvorenim stratigrafskim celinama bogat keramički materijal (naročito jedna jama sa desetak celih i fragmentovanih posuda, od kojih jedna sa odlikama ranog vatinskog stila). Drugo nalazište predstavlja za sada jedinu poznatu nekropolu ove kulture.17 Na njoj je utvrđeno biritualno sahranjivanje: spaljivanje pokojnika i stavljanje pepela u urne, i skeletno sahranjivanje u zgrčenom položaju. Prvi običaj je nov u odnosu na uobičajeno skeletno sahranjivanje u prethodnim i savremenim kulturama Vojvodine (bodrogkeresturskoj, vučedolskoj i moriškoj grupi) i javlja se kao posledica jačih uticaja iz istočnih kulturnih centara, naročito iz stepa južne Rusije.18 Ova pojava odgovara takođe i načinu sahranjivanja u Nađrev kulturi, gde je spaljivanje pokojnika u urnama dosta često.19 Skeletno sahranjivanje iz Belegiša po ritualu i zgrčenom položaju pokojnika poklapa se sa već tradicionalnim sahranjivanjem u eneolitskim kulturama Vojvodine, tisapolgarskoj, bodrogkeresturskoj, badenskoj pa i vučedolskoj kulturi. Pojava biritulnog sahranjivanja u vinkovačkoj grupi nije slučajnost. Ovo se pojavljuje u isto vreme kada dolazi i do izvesne polarizacije u kulturnom razvoju ovih oblasti na početku bronzanog doba. S jedne strane, zadržava se kao tradicija sahranjivanje u zgrčenom položaju, a s druge, sa pojavom novih kulturnih grupa u Panonskoj niziji, javljaju se i novi običaji u jednoj po pravilu konzervativnoj oblasti kakvo je verovanje.

Osnovne stilske karakteristike vinkovačke grupe

192

Otkrivanje novih nalazišta vinkovačke grupe i analiza ranije poznatih nalaza pružili su dovoljno mogućnosti za jasnije izdvajanje nove kulturne grupe iz kompleksa ranobronzanodobnih kultura naših oblasti. Vinkovačka grupa izdvojena je, na taj način, i stratigrafski i tipološki (Vinkovci, Gradina na Bosutu). Njena materijalna kultura sadrži dovoljno elemenata da bismo je smatrali samostalnom kulturnom pojavom na početku bronzanog doba. To se pre svega odnosi na keramiku, koja se u ovom slučaju mora smatrati kao nosilac stila i specifičnosti cele kulturne grupe. U keramičkom intervalu vinkovačke grupe na nalazištima u Vojvodini izdvajaju se nekoliko osnovnih, vodećih formi, među kojima su karakteristični, kako po svom obliku, tako i po činjenici da predstavljaju novu pojavu u keramikografiji ovih oblasti, oblici bokala, flašoidne manje posude sa tunelastim drškama uz obod, pitosi ili urne sa vratom koji se sužava prema obodu. Od ovih oblika, kao posebno značajne izdvojili bismo bokale ili pehare sa trakastom drškom i »flašoidne« posude (Sl. 125— 127). Prvi oblik karakterističan je po svom veoma niskom donjem konusu, nasuprot visokog vrata i znatno šireg gornjeg konusa (V. 102). Trakasta drška polazi ili od samog oboda ili nešto niže od njega. Izvesne sličnosti sa vinkovaokim bokalima imaju posude vrlo česte na nalazištima Somođvar ili Ketereš (Kotoros) varijante Nađrev grupe.20 Njihova rasprostranjenost u grupama ranog bronzanog doba karpatskog basena ima pored tipološkog i određen hronološki značaj. Tip bokala iz Bosuta ili Vinkovaca javlja se najranije u postvučedolskoj fazi, odnosno na samom početku ranog bronzanog doba. On je u isto vreme jedna šira pojava karakteristična za nalazišta počev sa severa od unjetičke kulture, pa preko raznih varijanti mađarskog ranog bronzanog doba (Nađrev, Šomođvar i dr.) do nalazišta u našoj zemlji, najpre u Vojvodini a zatim i na području istočne Bosne i zapadne Srbije.21

Drugi oblik, koji je napred pomenut i za koji se upotrebljava ne baš najsretniji termin »flašoidna posuda«, otkriven je u Vojvodini na nalazištima kod Vrdnika i -na Gradini kod Bosuta (V. 101). To je manja cilindrična posuda koja se lako sužava prema obodu od koga se dalje odvajaju dve manje tunelaste drške. I. Bona je kartirao ovaj karakterističan oblik i označio ga kao specifičan za Somođvar grupu [nalazi iz Szekszard-a, (Seksard), Alsodordisce i dr.].22 Nalazi se, uključujući i oblike iz naše zemlje, na prostoru od »kolena Dunava« kod Budimpešte do Save i od Nojsidelskog jezera do Potisja. Iz ovako velike njegove rasprostranjenosti može se zaključiti da je ovaj oblik jedna opšta pojava u ranom bronzanom dobu, vremenski ograničena, koja nije usko vezana samo za jednu kulturnu grupu bronzanog doba. Sličan oblik, najzad, javlja se i na nalazištima moriške grupe, što samo potvrđuje gore navedenu misao.23 Posebnu karakteristiku vinkovačke a i ostalih grupa ranog bronzanog doba karpatskog basena čini skoro potpuno odsustvo ornamentike na sudovima. Čini se da je posle barokne ornamentike u vučedolskoj i kostolačkoj grupi nastupio jedan period zasićenosti u težnji za dekoracijom površine suda. Jedini ukras najčešće je njegova lepo uglačana površina. Ako bismo kao način ulkrašavanja mogli da smatramo pojavu »pseudobarbotina«, koja se nalazi ili na celoj posudi ili samo na njenom donjem delu, onda bi to u ovoj grupi bila i jedina pojava ove vrste.24 Izvesne izuzetke u ranom bronzanom dobu južnih oblasti Panonske nizije čini jedino keramika Nađrev, a delimično i moriške grupe. U Nađrev grupi pored dosta retke urezane linije sreće se i jedan specifičan motiv; to je kratka plastična traka u obliku brkova, a nalazi se ili ispod drš'ke ili na vratu suda.25 Na nalazištima vinkovačke grupe ovaj motiv poznat je samo na jednoj posudi iz Vrdnika i na jednom fragmentu zdele sa nalazišta Gradac u Belegišu. Ukrašavanje u ovom maniru sreće se i na posudama najstarije faze nekropola tipa Mokrin u Pitvaroš (Pitvaros) fazi i može da se označi kao elemenat koji je na posudama došao iz oblasti Nađrev grupe.26

(V. 101)

Iz kratkog pregleda materijala vinkovačke grupe moguće je, u sadašnjem trenutku njene istraženosti, ukazati na nekoliko osnovnih elemenata koji karakterišu njen stil. Pre svega, to je činjenica da materijalna kultura ove grupe ima uske stilske i hronološke veze sa savremenim kulturama ranog bronzanog doba karpatskog basena. U izvesnim trenucima čini se da se radi o jednoj mešanoj kulturi sa elementima Šomođvar, Nađrev i vučedolskog stila. Druga odlika vinkovačke keramike je u tome što je ona uglavnom neornamentisana, a zatim što je karakterišu novi oblici, nepoznali prethodnim kulturama na području Vojvodine. To je naveden oblik bokala sa trakastom drškom, flašoidan oblik posude, pitosi sa ogrubljenom površinom i plitka posuda oblika »švedskog šlema«. Najzad, kao opštu odliku vinkovačke grupe treba navesti i pojavu biritualnog sahranjivanja, kakvo je konstatovano na nekropoli Gradac u Belegišu.

Genetski i relativnohronološki problemi vinkovačke grupe Stilska analiza keramičkih oblika i načina sahranjivanja u vinkovačkoj grupi, pokazuje da ona predstavlja novu pojavu u razvoju praistorijskih kultura Vojvodine. Zbog toga se njena geneza mora posmatrati u sklopu složenih, opštih kulturnih, etničkih i ekonomskih promena koje karakterišu početak ranog bronzanog doba na širem području karpatskog basena. Evidentno je da se posle raspada jednog u dobroj meri homogenog kulturnog područja, for-

193

miranog u badenskoj a zadržanog u kostolačkoj i vučedolskoj kulturi, na istom području pojavljuje veći broj lokalnih specifičnih kulturnih grupa. Njihova sličnost i razlika posledica su dva osnovna činioca: zajedničke autohtone osnove i različitih stranih uticaja. Na širem području nego što je Vojvodina, uključujući ovde gotovo celu Panonsku niziju, naročito u njenom zapadnom delu, pojavljuje se na kraju eneolitskog i početku bronzanog doba više varijanti vučedolskog kompleksa. U Sremu i Slavoniji zadržava se klasična vučedolska kultura; severno od nje, u oblastima oko Blatnog jezera, razvija se Zok kultura a istočno od nje, u mađarskom Potisju, Mako grupa. Na krajnjem zapadu vučedolskog kompleksa ova grupa doživljava svoj lokalni razvoj u okviru kulture Ljubljanskog barja (Ig II). Na osnovama ovih grupa istog kulturnog kompleksa, razvijaju se pod uticajem prodora bronze u ekonomiku praistorijskog društva: vinkovačka, Šomođvar, Nađrev i ljubljanska grupa. Sličnosti među njima, negde jače a negde slabije akcentovane, posledica su sličnosti autohtone osnove na kojima se one razvijaju, a razlike su posledica novih, stranih uticaja, koji se početkom bronzanog doba jače osećaju u karpatskom basenu (pojava tumula, oker grobova i dr.), kao i već evidentnog udaljavanja finalnih grupa vučedolskog kompleksa od njihovog primarnog jezgra. Kao značajan »ferment« u nastajanju vinkovačke grupe pominju se i uticaji sa juga (»južnobalkanski talas«). Oni se osećaju u izvesnoj meri u pojedinim vidovima materijalne kulture, ali se teško može prihvatiti mišljenje po kome je vinkovačka grupa rezultat jedne etničke migracije čiji su nosioci krenuli iz Male Azije i preko Trakije, dolinama Nišave, Morave i preko zapadne Srbije prešli u Srem i Slavoniju, a odatle dalje na sever do područja Šomođvar kulture.27 Ovo prilično idealizovano shvatanje jedne migracije, koje nije dokumentovano nalazištima i određenim materijalom, ne može še prihvatiti u objašnjenju geneze vinkovačke grupe. Nalazi južno od Save, u istočnoj Bosni i zapadnoj Srbiji (rani grobovi Belotić-Bela Crkva, tumul u Klincima, Negrišori, Priboj na Limu i dr. koje pominje I. Bona) mogli bi da budu samo mlađi od nalaza vinkovačke grupe u Sremu i Slavoniji i Šomođvar grupe u Mađarskoj. Predloženo tumačenje geneze vinkovačke grupe kao dalje evolucije finalnih grupa vučedolskog kompleksa ima potvrde i u već utvrđenim relativnohronološkim odnosima. Oni idu u prilog paralelne evolucije grupa u Vojvodini i južnoj Mađarskoj. Oanosi prema grupama koje prethode vinkovačkoj, koje su joj savremene ili koje dolaze posle nje, mogu da se postave u odnosu na vučedolsku, Šomođvar, Nađrev a u izvesnoj meri i prema vatinskoj grupi. U odnosu na vučedolsku, slavonsko-sremsku varijantu, položaj vinkovačke grupe utvrđen je stratigrafski na dva pomenuta nalazišta: u Pećinama kod Vrdnika i na nalazištu Tržnica u Vinkovcima. Na oba nalazišta materijal vinkovačke grupe pojavljuje se kao mlađi u vertikalnoj stratigrafiji. Na nalazištu u Vinkovcima S. Dimitrijević je utvrdio čak tri horizonta vinkovačke grupe koji se razvijaju iznad sloja sa poznom vučedolskom keramikom:28 to su stupanj A, stupanj B-1 i stupanj B-2. Od posebnog je značaja činjenica da se na ovom, kao i na nalazištu u Sremu kod Vrdnika, vinkovačka grupa razvija u kontinuitetu iznad vučedolske, čak zadržavajući u oblicima pojedine karakteristike kulturnog razvoja.

194

Veze sa Šomođvar grupom su, kako je napred pri analizi materijalne kulture pokazano, još evidentnije. Mađarski arheolozi su čak skloni (I. Bona npr.) da nalaze u našoj zemlji obeleže kao B područje Šomođvar kulture.29 Kao zajedničke oblike treba u prvom

redu smatrati »flašoidne posude«, koje se kod nas nalaze kod Vrdnika, na bosutskoj Gradini, u Vinkovcima, a u Mađarskoj na nalazištima Šomođvar grupe: Kesthely (Kešthelj), Szendres (Sendreš), Zok (Zok) i dr., a zatim i oblike bokala sa trakastom drškom, jako rasprostranjene u grupama ranog bronzanog doba u Mađarskoj [Simongat (Šimongat), Sovenyhaza (Ševenjhaza), Gonyii (G en ji)]30 Međutim, pored njih tu je i čitav niz drugih oblika koji se ne nalaze, ili ne tako često, na nalazištima Šomođvar grupe. S druge strane, tu su i elementi koji su karakteristični za Nađrev grupu, naročito za Okerhalom (Okorhalom) i Ketereš varijantu. Ovde u prvom redu dolazi »nađrevski« manir ogrubljivanja donjeg dela posude, zatim ukrašavanje plastičnim trakama (Mustasch) i pojava nekih oblika, u prvom redu bokala sa drškom koji karakterišu Ketereš varijantu Nađrev grupe.31 Znatno manje podataka ima za postavljanje relativnohronoloških odnosa prema moriškoj grupi, koja se jednim delom razvija u severoistočnim oblastima Vojvodine i mađarskom Potisju u isto vreme kada i vinkovačka grupa. Indirektni podaci pokazuju da starija faza moriške grupe (stariji grobovi u Mokrinu) sadrži elemente Pitvaroš i Nađrev grupe, iz čega se može zaključiti da su stariji grobovi u Mokrinu savremeni vinkovačkoj grupi. Izvesni keramički oblici sa mokrinske nekropole imaju sličnosti sa vinkovačkim keramičkim oblicima, ali je po svoj prilici sličnost ostvarena indirektno, preko nađrevske i Šomođvar grupe. Ovde bi u prvom redu došli sudovi sa »barbotiniranim« donjim delom, pojava plastičnih »brkova«, nešto izmenjen »flašoidni« oblik suda, bokali sa kratkim donjim konusom i dr.32 Za proučavanje relativnohronoloških odnosa ranobronzanodobnih grupa Vojvodine značajne su relacije postavljene između vinkovačke i vatinske grupe. Ova druga, u celini nešto mlađa kulturna pojava, delimično se vremenski dodiruje sa vinkovačkom grupom. Podatak je zasnovan na osnovu jednog zatvorenog nalaza na bosutskoj Gradini. Prilikom iskopavanja na ovom nalazištu u jednoj jami, stratigrafski zatvorenoj mlađim slojevima, nađeno je oko deset celih i fragmentovanih posuda vinkovačke grupe i jedan ceo (nedostaju samo drške) sud sa rombičnim otvorom i ornamentom urezanih linija u maniru koji karakteriše rani vatinski stil.33 Zajednička pojava vinkovačke i vatinske keramike u jam i govori u prilog hronološkog dodira dveju kulturnih grupa. Ujedno, za vinkovačku grupu to bi označavalo gornju hronološku granicu njenog trajanja. Iz prikazane analize porekla i relativnohronoloških dodira pojedinih grupa rezultuju sledeći zaključci: a) Vinkovačka grupa je nova kultuma pojava u ranom bronzanom dobu Vojvodine, koja u svome poreklu za osnovu ima vučedolsku kulturu. b) Ona se javlja kao posledica novih kulturnih i etničkih strujanja, s jedne strane iz istočnih (stepskih) oblasti, a s druge, nešto slabijih uticaja iz jugoistočnih oblasti Balkanskog poluostrva. c) Proces nastanka vinkovačke grupe identičan je sa formiranjem sličnih ranobronzanodobnih grupa panonskog basena kao što su Šomođvar, Nađrev, Loreto-Ogau (Loreto-Oggau), ljubljanska. Sve one imaju za podlogu kasne grupe vučedolskog kompleksa: Zok, Mako, Ig II. d) Donju hronološku granicu vinkovačke grupe označava kraj vučedolske grupe (sremsko-slavonske varijante), a gornju, pojava vatinskih elemenata na ovom području. U apsolutnim ciframa, nje-

195

no trajanje, s obzirom na činjenicu da su u Vinkovcima otkrivene tri faze njena razvoja, može da se ograniči između 2000. i — 1700. god. pre n.e. Ovde su za kraj vučedolske grupe uzeti datumi koji se oslanjaju na rezultate visoke hronologije kraja eneolitskog i početka bronzanog doba.

M ORIŠKA (MAROŠ) GRUPA Početak ranog bronzanog doba severoistočnih oblasti Vojvodine — područja Tise, Moriša i Zlatice — obeležava pojava moriške grupe. U našoj, mađarskoj i rumunskoj literaturi postoji više termina za ovu grupu: Pitvaroš, Sereg (Szorreg), siriška, Perjamoš (Perjamos), Perjamoš-Obeba (Perjamos-Obeba), Perjamoš-Pečika (Perjamos-Pecica), mokrinsko-perjamoška, pomoriška itd.w Ovi nazivi ponekad obeležavaju samo fazu razvoja moriške grupe (Pitvaroš) a ponekad geografsku oblast (moriška ili pomoriška). Čini se da ni jedan od postojećih termina nije najadekvatniji, jer ne postoji ni jedno nalazište koje bi sadržavalo sve faze ove kulturne grupe. Iz brojne grupe naziva prihvatili smo termin moriška grupa (Maros), koji se sve češće upotrebljava, naročito u mađarskoj literaturi. On, u stvari, ako pod Pomorišjem podrazumevamo širu geografsku oblast, obuhvata celo područje na kome se nalaze nekropole i naselja ove kulture. Pojedini od gore pomenutih termina mogli bi da se prihvate samo kao obeležje hronoloških ili tipoloških faza u razvoju moriške grupe: Pitvaroš, Sereg, Perjamoš, pa i Mokrin. Severni deo Banata samo je deo jednog šireg područja na kome se početkom i tokom ranog bronzanog doba razvija moriška grupa. Stoga se razvoj ove grupe mora posmatrati u sklopu opšteg razvoja stila i kulture, tim pre što je moriška grupa u rumunskom delu Banata i mađarskom Pomorišju bolje istražena i brojnija te će pružiti više podataka za određivanje njenog položaja i položaja naših nalazišta u razvoju ranog bronzanog doba ovog dela karpatskog basena. Sa druge strane, nalazište kod Mokrina, kao najpotpunije i najsavremenije istražena nekropola ove kulture, pružiće više podataka u konfrontaciji materijala iz Vojvodine sa nalazima iz Pecica-e, Obeba-e, Szoreg-a i drugih nalazišta moriške grupe van naše zemlje. Istraživanja nalazišta moriške grupe kod nas počela su još početkom ovog stoleća. To su bili skromni radovi koji su prikupili značajan fond materijala, čime je »mokrinska grupa« ušla u arheološku literaturu (M. Grbić).35 Manje-više amaterska istraživanja nastavljena su sve do onog trenutka kada su u Mokrinu počela prva sistematska iskopavanja, koja su trajala više godina. Zahvaljujući kontinuitetu radova i upornosti istraživača, Mokrin danas predstavlja jedinstvenu nekropolu moriške grupe, sa najvećim brojem otkrivenih grobova i sa najpotpunijim naučnim podacima.36 Zahvaljujući ovoj okolnosti mokrinska nekropola mora se smatrati kao osnovno nalazište oko koga će se graditi i razvijati periodizacija moriške grupe ne samo u našoj zemlji već i na celoj teritoriji njenog rasprostiranja.

196

Pored Mokrina, na području severnog Banata poznato je još nekoliko nalazišta moriške grupe. Na žalost, ni na jednom nisu vršena veća sistematska iskopavanja te su i podaci nedovoljni i poslužiće više kao dopuna poznavanja moriške grupe u Mokrinu. Od ostalih nalazišta iz naše zemlje treba pomenuti Novi Kneževac, Ostojićevo i naselje na periferiji Mokrina (Hegedišev vinograd).37 Novi Kneževac i Ostojićevo su nekropole od kojih je sa prve poznato samo pet, a sa druge šest grobova. Od nalazišta u neposrednom susedstvu naše zemlje koja po svojoj materijalnoj kulturi

pripadaju istom kulturnom i stilskom području moriške grupe značajna su pre svega Szoreg sa 229, Pitvaros sa 42, Batanya (Batanja) sa 79, Obeba s a — 18 grobova, zatim dva nalazišta kod Deszk-e (Desk) i Oszentivan (Osentivan).36 Karakteristično je da je moriška kultura uglavnom poznata preko inventara iz grobova, dok su naselja veoma retka. Izuzetak čini Pecica gde je u vertikalnoj stratigrafiji, u sloju sa više stambenih horizonata, otkriven i horizont sa materijalom moriške grupe.59 Najpotpunije podatke za proučavanje moriške grupe u našoj zemlji pruža, kako je pomenuto, nekropola u Mokrinu. Ona sa svojih 314 grobova i relativno dugim trajanjem pruža dovoljno podataka za poznavanje materijalne kulture moriške grupe, načina sahranjivanja i rituala koji su pratili obred sahranjivanja. Svakako da nedostatak jednog istraženog naselja sa svim fazama ove kulture znatno otežava potpunije poznavanje svih elemenata života i razvoja moriške grupe u specifičnim uslovima ranog bronzanog doba, kada se pored autohtonih grupa i njihovih nosilaca na području karpatskog basena i Vojvodine pojavljuju nove etničke jedinice. Međutim, ovaj nedostatak u dobroj meri je otklonjen antropološkim analizama, podacima dobivenim analizom sastava i porekla materijalnih nalaza (spektralne analize) i analizama osteološkog materijala od koga je izrađivan nakit. Sve ovo doprinosi da podaci prikupljeni višegodišnjim istraživanjima u Mokrinu, uz konfrontaciju sa podacima sa susednih nalazišta u Mađarskoj i Rumuniji, pružaju dovoljno elemenata za određivanje kulturnog i stilskog profila moriške grupe, njenog razvoja i etničkog sastava.

Sahranjivanje u moriškoj grupi Analiza načina sahranjivanja u Mokrinu, prema iscrpnoj monografiji M. Girića, pokazuje da je na nekropoli vršeno biritualno sahranjivanje: spaljivanje i stavljanje kostiju u urne, i skeletno. Ovaj drugi način je dominantan i njega prate određeni, gotovo kanonizirani elementi — položaj, prilozi, orijentacija. Po ovim elementima, on ukazuje na dugu tradiciju, vezanu još za eneolitske kulture ovog područja. Pokojnik je polagan u raku u zgrčenom položaju sa glavom na sever, odnosno jug, zavisno od pola, postavljan na levi to jest na desni bok (opet zavisno od pola), sa Iicem redovno prema istoku, što ima određeno simbolično značenje. Kod muškaraca glava je na severu, a kod žena na jugu. Ruke su savijene u laktu a noge zgrčene. Ovaj način sahranjivanja karakterističan je i za druga nalazišta moriške grupe kao što je to slučaj na nekropoli Szoreg, Pitvaros, Deszk »A «, za sve nekropole za koje imamo odgovarajuće podatke.40 Po pravilu, na nekropolama moriške grupe radi se o pojedinačnom sahranjivanju (individualni grobovi), mada u nekoliko slučajeva postoje i izuzeci. U grobu 122 u Mokrinu sahranjena je žena starosti Adultus, muškarac skoro iste starosti i dete uzrasta Infans H. Grupno sahranjivanje registrovano je i na nekropoli u Szoreg-u, gde je sahranjeno četiri individue.42 Po svemu sudeći, u pitanju su porodične grobnice — u prvom slučaju muž, žena i dete, a u drugom muž, žena i dva deteta. Ove podatke navodimo kao potvrdu da je u moriškoj grupi ranog bronzanog doba postojala formirana porodica kao čvrsta osnovna jedinica u organizaciji plemenskog društva. Sahranjivanje u urnama je običaj stran moriškoj kulturnoj grupi i njenim nosiocima. U Mokrinu je registrovano svega četiri groba u kojima su u jame stavljane urne sa pepelom pokojnika. Slična

197

je situacija i na drugim nekropolama ove grupe gde je sahranjivanje u umama retko. Ovaj običaj je u morišku grupu došao iz Nađrev ili Kižapoštag (Kizsapostag) grupe u kojima je on vrlo čest. Oblici urni, naročito posuda čiji je donji deo ogrubljen, zatim oblik lonca-urne i drugi prilozi, sadrže izrazite nađrevske karakteristike Sigetsentmikloš (Szigetszentmiklos) tipa.42 U hronologiji nekropole u Mokrinu i u moriškoj gm pi uopšte, ovo bi bila starija faza, odnosno prvi period tročlane podele moriške grupe. Medutim, treba istaći da to nije isključivi način sahranjivanja u prvom periodu ove grupe. Paralelno sa njim nalazi se i skeletno sahranjivanje, koje je, bar kada se tiče geneze kulture u celini, starije od spaljivanja i sahranjivanja pokojnika u urnama. Mešanje dva načina sahranjivanja u ranoj fazi moriške grupe ima potvrde i u pojavi različitih antropoloških tipova koji su zastupljeni na mokrinskoj i na drugim nekropolama ove grupe. Detaljnije antropcloške analize koje su izvršene za skelete iz Mokrina i nekih nalazišta u Mađarskoj (Pitvaros, na primer), pokazuju prema zaključcima Gy. Farkas-a da se u ovoj grupi pojavljuju četiri antropološka tipa: nordijski, kromanjonoidan, mediteranski i tauridov Glokenbeher (Glockenbecher) tip. Na nekropoli u Mokrinu ti odnosi su utvrđeni na sledeći način: nordijski tip 44%, kromanjonoidan 18%, mediteranski 19% i Tauridova rasa takođe 19%.41 Izmešanost stanovništva moriške grupe u izvesnoj meri ukazuje na koegzistentnost rasnih tipova što s druge strane objašnjava i pojavu biritualnog sahranjivanja. Vredno je napomenuti, na primer, da kod grobova spaljenih pokojnika iz Kelebia Vatya potpuno nedostaje mediteranski tip, dok se na nekropoli u Pitvaros-u on pojavljuje čak u 75%.44 U kontekstu značajnih etničkih promena koje se početkom bronzanog doba zapažaju na području Vojvodine i u susednim oblastima, karakteristična je i pojava trepanacije — hirurškog zahvata na lobanji. Ova pojava ne impresionira samo činjenicom što je ona vršena primitivnim instrumentima, bez poznavanja sterilizacije, već i činjenicom da je u dosta slučajeva uspešno izvedena. Značajna su ovde i izvesna zapažanja koja su izneli mađarski antropolozi (P. Liptak. Gy. Farkas).45 To je okolnost da se trepanacija javlja u nemirnim vremenskim periodima, pretežno kod seobe naroda. Koincidencija sa vremenom, događajima i izmešanim antropološkim tipovima u moriškoj grupi očito nije slučajnost. Antropološke analize osteološkog materijala iz mokrinske nekropole pokazale su da je na deset lobanja uspešno izvršena trepanacija, dok je na jednoj lobanji (grob 264) u tri maha obnavljana operacija. Pojava trepanacije zapažena je i na drugim nekropolama moriške grupe (tamo gde su vršene antropološke analize) a i na nekropolama susednih i savremenih kulturnih grupa.

Karakteristike materijalne kulture moriške grupe

198

Kod analize ostataka materijalne kulture moriške grupe postoji opasnost da se postupi jednostrano u njenom proučavanju. Okolnost da materijal u više od 90% potiče iz nekropola neminovno navodi da se operiše jednom kategorijom nalaza koja ne mora da bude ista kao i sa naselja. Druga okolnost je da se i pored brojnih priloga u grobovima, na oruđe izuzetno retko nailazi. Zbog svega ovoga u situaciji smo da se pri analizi materijala postupi sa izvesnom rezervom, naročito kada se želi da se dobije kompleksna slika o materijalnoj kulturi. Međutim, takođe treba istaći, materijal iz grobova moriške kulture nije isključivo kultnog karaktera. Njega čini inventar koji su nosioci kulture upotrebljavali u

svakodnevnom životu i nakit koji su nosili u nešto ređim okolnostima. Prema broju priloga, najčešća je keramika a zatim bakarni i koštani nakit. Za određivanje kulturne pripadnosti i hronološke periodizacije grobova moriške grupe keramika daje znatno preciznije podatke no što je to slučaj sa metalom. Bakarni, bronzani ili zlatni prilozi imaju više hronološki a manje kulturni značaj. Narukvice, ukrasi za kosu, aplikacije, torkvesi, dijademe i drugi ukrasni predmeti, kao i bodeži i sekire, imaju iste oblike kakvi se sreću skoro u svim kulturnim grupama ranog bronzanog doba karpatskog basena uključujući unjetičku, nađrevsku, Kižapoštag, Ogau-Sarod pa čak i neke mlađe kulturne grupe. Zbog svega ovoga čini se da će keramika dati više podataka za određivanje vodećih stilskih karakteristika ne samo grupe u celini nego i pojedinih njenih hronoloških faza. Najčešći keramički oblik u grobovima moriške grupe, u Mokrinu posebno, jeste blago bikonična zdela sa dve, tri ili četiri drške. Na starijem tipu zdela nalazi se plastična traka kakva je karakteristična za nađrevske posude.46 Drugi oblik, isto tako čest u moriškoj grupi, je pehar sa jednom ili dve drške. Njegova pojava ima i određen relativnohronološki značaj, jer je moguće da se prati njegov razvoj od arhaičnih formi sa loptastim donjim delom (I faza), preko nešto razvijenijih pehara sa dve drške i bikoničnim donjim delom (II faza) do baroknih »perjamoških« pehara sa izduženim vratom i drškama koje ponekad imaju »ansa lunata« oblik (I II faza). Ovu evoluciju najbolje ilustruje situacija na mokrinskoj nekropoli s tom razlikom što su pehari II faze najbrojniji (Sl. 131). Treći oblik karakterističan za morišku grupu je manja posuda za vešanje (Hangegefesse), koja je samo u Mokrinu zastupljena u 49 grobova. Nju često prati koničan poklopac sa istim brojem rupica na ivici kao amfora na obodu. Ponekad se površina posuda ukrašava urezanom linijom — u istim kombinacijama i tehnici kao i na odgovarajućim poklopcima. Prema analizi materijala iz Mokrina, koju je izvršio M. Girić, amfore za vešanje češće su u stanjim grobovima, dok se u mlađim retko nalaze.47 Pored zdela i amfora za vešanje, u moriškoj grupi Vojvodine nešto ređe se sreću i drugi oblici, od kojih su neki stranog porekla. To se pre svega odnosi na urne nađrevskog tipa, sa »pseudobarbotiniranom« površinom suda, zatim lonci istog kulturnog kruga, pehari sa jednom drškom Šomođvar i pehar sa četiri nožice Ogau-Sarod tipa.48 Ove oblike, iako ne tako česte na nekropolama moriške grupe u Vojvodini, navodimo više kao značajan element za utvrđivanje tačnog međusobnog relativnohronološkog odnosa i kao određene, jače ili slabije uticaje koje su pojedine savremene kultume grupe imale na formiranje stila moriške keramike. Ukrašavanje posuda nije odlika moriške grupe, što je nesumnjivo posledica uticaja određene autohtone osnove na kojoj se ona formirala. Ukoliko se na keramici i pojave ornamentalni motivi, onda su ti ukrasi posledica uticaja iz drugih kulturnih područja, ili nemaju ornamentalno već »ikonografsko«, odnosno magijsiko značenje. U prvu kategoriju spadaju posude ukrašavane u vučedolskoj tehnici, nađrevskom ili vatinskom maniru. Jedan loptast pehar iz groba 282 mokrinske nekropole ukrašen je duboreznom tehnikom (c-iik cak motiv) i ispunjen belom inkrustacijom (Sl. 134). Ovaj način ukrašavanja, nesumnjivo vučedolskog porekla, dospeo je u morišku grupu verovatno iz Mako grupe, koja se vremenski dodiruje sa Nađrev grupom i čini njenu autohtonu osnovu. Prema periodizaciji M. Girića, ovaj pehar pripada najstarijem horizontu

199

nekropole u Mokrinu, što svakako može da se prihvati u potpunosti.49

(V. 110)

Nađrevskom ornamentalnom stilu pripadaju pored posuda-urni sa »barbotiniranom« površinom i neke posude iz Mokrina koje su uikrašene urezanim linijama u kombinaciji sa tačkastim ubodima. Karakterističan je jedan manji sud »flašoidnog« oblika (Šomođvar tipa) iz groba 235 u Mokrinu, (Sl. 153.), koji je ukrašen u tipično nađrevskoj tehnici (Ketereš grupa). Istom ornamentalnom krugu pripadaju i posude ukrašene plastičnim tra'kama (Mustasch), koje su česte i u I periodu nekropole u Szoreg-u.50 Na mokrinskoj nekropoli sudovi ukrašavani u nađrevskom stilu pripadaju ranoj fazi nekropole, njenom I periodu. S druge strane, najmlađem periodu ndkropole (početak I I I perioda) pripadaju sudovi (pehari) ukrašavani plitko urezanim linijama koje se pod pravim uglom lome nadole, pored samih drški. Ovaj način ukrašavanja ima svoje analogije u vatinskom stilu isto onako kao i pojava drški »ansa lunata« tipa. Na mokrinskoj nekropoli nađene su dve posude — pehar i zdela — čija ornamentika nema dekorativno već određeno simbolično značenje (V. 109). Pehar potiče iz groba 110 i na njemu se u plitko urezanoj tehnici nalazi predstava u jednoj metopi figura jelena a u drugoj čoveka, lovca u pokretu sa zapetim lukom i strelom.51 Slični motivi nalaze se i na zdeli iz groba 40. Plitko urezanom linijom formirana su dva friza na gornjem delu zdele. U jednom frizu date su u alternaciji stilizovane predstave drveća i žrtvenih oltara (?), zatim figura jelena (ili konja) u skoku i figura čoveka u stavu adoracije, sa rukama podignutim nagore. Donji friz ima čisto dekorativni karakter i čini ga prelomljena cik-cak traka (Sl. 133). Ovakav način ukrašavanja kako ga nalazimo na ove dve posude iz Mokrina nije svojstven moriškoj grupi. Izvesne analogije u ovom pravcu nalazimo jedino u Nađrev kulturi (Okerhalom faza) gde se na posudama nalaze slični m otivi oltara (pehar iz Ujdombovar).52 Posude ove vrste iz Mokrina pripadaju najstarijem horizontu neikropole. U grobu 40 zajedno sa zdelom nađen je i trougaoni bodež, zatim bikonična zdela i pehar Ogau-Sarod tipa, što bi išlo u prilog pretpostavci da su ovi motivi na posudama u Mokrinu najverovatnije strana pojava. Ona je zajedno sa drugim nabrojanim elementima došla na naše područje iz nađrevske grupe. Scene lova (čovek sa lukom i jelen), praćene određenim ritualnim radnjama (čovek u stavu adoracije, žrtvenik) ukazuju na lovačko-nomadsku komponentu nosilaca kulture ranog bronzanog doba u severoistočnim oblastima Vojvodine. Pored keramike, izuzetno bogatstvo pokazuju grobovi morišike grupe u prilozima, osobito u nakitu od metala, kosti i drugih materijala (kaolina, puževa, školjki). Karakteristično je da je oruđe procentualno najređe, zatim oružje, dok je nakit najbrojniji, što pokazuje da se sahranjivanju u moriškoj grupi pridavao poseban značaj. Pokojnik je sahranjivan svečano opremljen brojnim ukrasima i drugim prilozima, bez obzira na cenu koju su oni imali u to vreme. N ije onda čudno što je izvestan broj grobova u kasnijim vremenskim periodima nasilno otvaran i pljaokan, naročito od u tom poslu veštih Sarmata.

200

Predmeti profane namene (alati i oružje) stavljaju se u grobove moriške grupe samo u izuzetnim slučajevima. Naročito su retke sekire, koje na većem broju nekropola ili potipuno nedostaju (Obeba, Novi Kneževac, Deszk »F «, Battanya, Oszentivan, Pitvaros), ili su samo izuzetna pojava i karakterišu uglavnom mlađe grobove. U Szoreg-u i Deszk-u »A « nađena je po jedna sekira, dok iz Mokrina' potiču dva nalaza — jedna pljosnata sekdra i jedna se-

kira sa jednim sečivom i cevastim otvorom za držalje.53 Oba nalaza prema ostalim grobnim prilozima pripadaju mlađem horizontu mokrinske nekropole, a tipološki se vezuju za autohtone uzore koji su poznati još od početka (Flachbeile), odnosno od sredine bakamog doba (Baniabik tip). Sekira sa cevastim delom je nešto razvijenijeg tipa bez obzira na svoje uzore i pripada finalnoj fazi moriške gmpe. Za razliku od sekira, bodeži su nešto češći na nalazištima moriške grupe. Sa mokrinske nekropole potiče sedam bodeža, od kojih su najbrojniji krat'ki trougaonog oblika (četiri nalaza), koji se tipološiki jako oslanjaju na eneolitske uzore (T. X X V ). Pored njih, na ovoj nekropoli nađena su dva uska, dosta arhaična duguIjasta bodeža i jedan tipološki razvijeni triangularan bodež.54 Van naše zemlje slični bodeži poznati su sa susednih nekropola moriške grupe u Szoreg-u i Battanya.55 Kao slučajni nalazi oni su znatno češći, ali je njihova kulturna pripadnost nesigurna. Tipološki oni pripadaju širem horizontu ranobronzanodobnih bodeža, koji se delom ražvijaju iz jednostavnih eneolitskih uzora plamenastog tipa. Poreklo izduženih bodeža je verovatno autohtonog karaktera, kako smatraju pojedini istraživači (Z. Vinski, I. Bona i dr.).55

(V .

112)

Međutim, izvesni naročito razvijeni triangularni bodeži mogu da budu, u moriškoj grupi, stranog porekla. Bodež iz groba 40 u Mokrinu (kao i ostali inventar ovog groba) nesumnjivo je importovan u naše oblasti ,i njegove analogije nalaze se uglavnom na području severno od moriške grupe (Oggau-Sarrod, Straubing, unjetička kultura itd.).57 Analogije ove vrste imaju značaj relativnohronoloških pokazatelja, što će biti nesumnjivo važno pri određivanju hronološkog položaja moriške grupe u okviru razvoja ranobronzanodobnih grupa Panonske nizije i njoj gravitirajućih oblasti. Nasuprot relativnom siromaštvu u oruđu i oružju stoji izrazito bogatstvo moriške grupe u nakitu. Ovaj odnos može u izvesnom smislu da navede na pogrešan zaključak. Međutim, valja istaći da su naša znanja o moriškoj grupi zasnovana uglavnom na osnovu poznavanja nekropola a ne i naselja. Prilozi koji su stavljani u grobove najčešće su nakit a izuzetno, kako je to istaknuto, u muške grobove stavljano je i oružje (bodeži i sekire). Od nakita najčešće su to ukrasni predmeti za kosu (manji i veći Noppenring, Lockenring i sl.), zatim ukrasi za kapu ili maramu u obliku okruglih bronzanih aplikacija ili cevastih pravougaonih ukrasa, privesci naočarastog oblika, dalje ukrasi za tekstil, »kipars'ke igle« (Zyprische Schlefennadel), torkvesi, dijademe za glavu, zlatne ukrasne ploče, niske od kaolinskih zm a (fajans perle, kako se često nazivaju), različitih oblika i profilacije, niske od puževa tipa C oI u m b e l l a r u s t i c a ili C o l u m b e l l a c o l . mediteranskog porekla itd. X X ; X X V, kol. I). Svi ovi ukrasni predmeti pripadaju širo'ko rasprostranjenim oblicima koji nisu karakteristični za jednu kultum već pre za jedan vremenski period. Naočarasti privesci, kiparske igle, torkvesi sa posuvraćenim krajevima, Lockenring i dr. javljaju se u raznim kulturama i kultumim grupama od našeg Podunavlja na jugu pa do Ćeške na sevem: na nekropolama nađrevske, unjetičke i Straubing grupe južne Nemačke kao i na drugim grupama ranog bronzanog doba srednje Evrope.58 U jednom dosta uopštenom pogledu vodećih oblika bronzanih predmeta (karakteristični tipovi) Straubing i susednih istočnih grupa, H. Hundt daje nekoliko veoma instmktivnih karata rasprostiranja pojedinih oblika nakita, sekira i bodeža,59 iz čega se može zaključiti da oni nisu element samo jedne određene kulture i jednog stila, već su zajednička pojava i odlika jednog određenog vremenskog odseka bronzanog doba srednje i jugoistočne Evrope.

201

Ovde se naročito misli na jako rasprostranjene oblike kipars'kih igala, Locken- i Noppenringa, torkvesa, naočarastih privesaka i sl., koji mogu da se smatraju proizvodom »podunavskih kultura«, ali njihova rasprostranjenost prelazi uske okvire teritorijalnih kultura — unjetičke, nađrevske ili moriške. Dunav je u ovom slučaju imao poseban značaj u komuniciranju među pojedinim grupama i prenošenju oblika iz jednih oblasti u druge. Kartiranje nalaza, od kojih je znatan deo otkriven van sloja, pokazuje da su oni uglavnom locirani duž Dunava i u dolinama njegovih pritoka — počev od južne Nemačke, područja Straubing grupe, preko Češke, Slovačke i Mađarske, oblasti unjetičke i nađrevske grupe do naše zemlje, do moriške grupe. Ove okolnosti mogu se protumačiti .kao posledica: a) veoma jakih ekonomskih veza koje su među ovim grupama postojale, b) sličnog genetskog porekla kultura i c) specifičnog razvoja rane bronzanodobne metalurgije, koja u ovom trenutku počinje da igra važnu ulogu u privrednom životu nosilaca pojedinih grupa ranog bronzanog doba.

Problemi porekla i trajanja moriške grupe U složenim promenama koje se na početku novog vremenskog i kulturnog perioda javljaju u karpatskom basenu, problem porekla i razvoja mokrinske grupe postavlja se kao jedno od centralnih pitanja ranog bronzanog doba. Već sama analiza materijalne kulture pokazala je da se na nalazištima moriške grupe, na nekropolama u prvom redu, sreću vrlo heterogeni elementi različitih stilskih i kultumih pripadnosti. Ako u ovom trenutku apstrahujemo eneolitsku autohtonu bazu, kao logičnu i prevashodnu za formiranje stilskih karakteristika nove kulturne grupe, od stranih elemenata čije je prisustvo registrovano u Mokrinu i na drugim nalazištima grupe hronološki se navode: vučedolska, nađrevska, unjetička, Ogau-Sarod, vatinska grupa i, na kraju, malobrojni elementi rane faze karpatske Higlgreber kulture. Većina ovih elemenata javlja se u starijoj fazi moriške grupe, u vreme kada ona još nije čvrsto stabilizovana kao samostalna kulturna pojava i kada su susedni centri, nađrevski u prvom redu, bili toliko jaki da su nametali odlike svoga stila drugim kulturama. Međutim, autohtona kultura je uspela da nadživi ovaj pritisak stranih uticaja i da u vidu jedne renesanse ponovo u prvi plan postavi tradiciju i čvrstu povezanost sa grupama koje su se na ovom istom području razvijale krajem eneolitskog perioda. Istorijski, ovaj proces je bio obeležen najpre pojavom jednog invazionog elementa na području oko Tise i Moriša, koji je u prvom trenutku nametnuo stilske odlike svoje materijalne kulture, ali je ubrzo zatim bio asimiliran od autohtonog stanovništva. Ovaj trenutak nastanka nove kulture ilustruje pojava biritualnog sahranjivanja — spaljivanje i sahranjivanje u ume nađrevskog stila, i skeletnog, kao obeležja autohtonog stanovništva, zatim pojava drugih elemenata stranih kultumih grupa (Kižapoštag, Ogau-Sarod, unjetičkih i dr.) i, najzad, heterogenost antropoloških tipova na nekropolama. U prilog napred iznetih pretpostavki o vrlo jakoj autohtonoj komponenti u formiranju moriške grupe navode se sledeći elementi:

202

a) Skeletno sahranjivanje u zgrčenom položaju, sa trupom na levom ili desnom boku i glavom na severu ili jugu (zavisno od pola) osnovna je odlika svih eneolitskih grupa koje su se na ovom podmčju razvijale — od tisapolgarske preko bodrogkeresturske i badenske do ranog bronzanog doba. Bez obzira na izvesna rela-

tivnohronološka razmimoilaženja koja postoje u odnosu na autohtonu osnovu moriške grupe, bodrogkeresturska se mora smatrati osnovnom ne samo zato što se njeno jezgro geografski gotovo potpuno poklapa sa jezgrom mlađe grupe, već i zato što postoji čitav niz drugih elemenata u materijalnoj kulturi koji idu u prilog ovakvom tumačenju geneza moriškog stila. Badenska, kostolačka i vučedolska grupa, koje bi se javljale kao cezura izmedu bodrogkeresturske i moriške grupe, nikada se nisu u toj meri odomaćile na ovom području da bi u potpunosti eliminisale autohtono bodrogkerestursko stanovništvo. Njegova renesansa nastupa onda kada se badensko-vučedolsko jezgro potpuno raspada i kada se pojavljuju nove etničke grupacije na području karpatskog basena kao nosioci nove privredne aktivnosti, metalurgije bronze i ostalih pratećih pojava (trgovina, rudarstvo i druge zanatske a'ktivnosti). b) U osnovi svoje materijalne kulture moriška grupa je prevashodno konzervativna. U keramici se zadržava »bezornamentalni stil«, koji je takođe odlika tisapolgarske i bodrogkeresturske grupe. Pored toga, brojnost priloga u grobovima i njihov raspored zadržava bodrogkeresturske kanone. c) Činjenica da uprkos poznavanju metalurgije bronze nosioci moriške grupe, kako su to pokazale analize E. Sangmeister-a, najradije upotrebljavaju bakar za izradu oružja, oruđa i nakita, ulkazuje na konzervativnu povezanost sa prethodnim kulturnim razvojem. d) U tipologiji metalnih nalaza, prema našim i mađarskim istraživačima ranog bronzanog doba (Z. Vinski, I. Bona i dr.),60 osnovne uzore predstavljaju oblici poznati još u eneolitskom periodu. Sekira tipa Flachbeile i sekira sa jednim sečivom i cevastim otvorom za držalje predstavljaju dalju evoluciju starijih uzora. Izduženi bodeži, pa čak i triangulami oblici imaju takođe svoje uzore u eneolitskom materijalu. Naravno, ovde ne bi trebalo zanemariti čitav niz dmgih oblika, naročito među nakitom (kiparske igle, torkvesi i sl.), koje su, kao deo nakita i modu, prihvatili nosioci moriške grupe. e) Najzad, ovde treba pomenuti i afinitet nosilaca moriške gmpe prema zlatnom nakitu, koji je registrovan u prethodnim kulturama, naročito u tisapolgarskoj i bodrogkeresturskoj, grupama koje su se razvijale na području zlatom bogatih reka (Moriš — mit o zlatnom runu — i Aranka, odnosno Zlatica, kako se kod nas naziva). Nabrojani podaci samo su jedan deo elemenata koji bi svedočili o veoma jakoj autohtonoj komiponenti u stilu moriške grupe. Međutim, oni nisu i jedini. Pored njih tu su već evidentirani uticaji iz susednih kulturnih i geografskih područja, a njima bi trebalo dodati i impulse iz nešto udaljenijih jugoistočnih oblasti, koji se naročito zapažaju u izradi novih oblika nakita i razvijenijih formi bodeža. Najzad, tu su i uticaji iz stepskih oblasti, koji na početku ranog bronzanog doba imaju važnu ulogu za dalje kultumo-istorijske procese u našiim oblastima. Zbog svega ovoga pojavu moriške grnpe treba protumačiti kao dalju evoluciju eneolitske, bodrogkeresturske osnove pod uticajima ranobronzanodobnih grupa karpatskog basena i jugoistočnih, mediteranskih impulsa. Njen dalji razvoj može da se prati kroz tri osnovne hronološke i tipološke faze. Njihovo izdvajanje izvršeno je na nekropolama ove grupe prvenstveno u našoj zemlji, a nisu.

203

na žalost, potvrđene i vertikalnom stratigrafijom jednog višeslojnog naselja. One su izvedene tipološkom metodom iz analize uglavnom keramičkog materijala. I faza — period nađrevskih uticaja. Karakterišu je posude oblika urni sa ogrubljenom (pseudobarbotiniranom) površinom, amforice za vešanje, zdele sa plastičnim nalepcima, pitvarošiki pehari sa jednom drškom, arhaični bodeži izduženog obliika i paralelna pojava grobova spaljenih pokojnika sahranjenih u urnama i skeletnih (Sl. 128, 130, 132, 133). Od nalazišta u našoj zemlji ovoj fazi moriške grupe pripadaju nalazi iz Novog Kneževca i najstariji grobovi u Mokrinu. Van naše zemlje, najstariju fazu karakterišu nalazi iz Pitvaros-a i Szoreg-a, zatim najstariji grobovi iz Deszk-a »A « i »F «.61 U relativnohronološkom smislu najstarija faza moriške grupe savremena je Nađrev grupi (Okerhalom i Ketereš tip), ranoj unjetičkoj, zatim Ogau-Sarod, a na jugu vinkovaokoj grupi. I I faza — period punog razvoja moriške grupe. U ovoj fazi nastavlja se evolucija osnovnih keramičkih oblika, dolazi do oslobađanja od stranih uticaja i do pune afirmacije osnovnih elemenata primarnog jezgra kulture. Pehari sa dve drške, koji vode poreklo od eneolitskih odnosno ranobronzanodobnih »depas amphikypelos«, dobijaju formu blago bikoničnih ili loptastih pehara sa dve naspramne trakaste drške; zatim, pojavljuju se široke bikonične zdele sa dve drške jedna pored druge, ili sa dve odnosno četiri naspramno postavljene (Sl. 129, 131, V. 106— 107). U oblasti ornamentike počinje da se javlja plitlka linija, a kod metala kiparska igla, rani triangularni bodeži, zatim torkvesi i dijadema (T. XX, kol. I). Najveći broj grobova iz Mokrina pripada ovoj fazi razvoja moriške grupe, a van naše zemlje to su grobovi iz Battanya, Szoreg-a, (mlađi grobovi), Deszk-a, Ć-beba.62 I I I faza — perjamoška — najmlađa je faza u razvoju moriške grupe. Njenu stilsku karakteristiku čine razvijeni pehari sa dve drške »perjamoškog tipa«. To su barokni oblici ove keramičke vrste sa visokim vratom, elegantnim trakastim drškama i donjim spljoštenim oblikom (V. 108). Na donjem delu zdele pojavljuje se urezana linija, a trakaste drške evoluiraju u drške tipa »ansa lunata«. Poslednju fazu u razvoju moriške grupe karakteriše pojava vatinskih i Otomani elemenata, a na izvesnim zdelama zapažaju se i najraniji uticaji Higlgreber kulture. Uticaji iz vatinskog područja manifestuju se u načinu ukrašavanja i drškama »ansa lunata« tipa; pojave vezane za Otomani područje odnose se na importovane (?) posude u krugu nekropola moriške grupe (»S « horizontalne kanelure na trbuhu suda), a kao uticaje Higlgreber kulture (rli obrnuto?) treba smatrati pojavu zdela sa krilcima na obodu.63 Tri faze moriške grupe na području severnog Banata u našoj zem lji mogu relativnohronološki da se odrede na sledeći način: a) Pojava moriške grupe pada u vreme nestajanja najstarijih grupa vučedolskog kulturnog kompleksa. Za područje na kome se razvija moriška to je Mako grupa. U prvoj fazi moriška grupa je savremena Nađrev, unjetiokoj, Ogau-Sarod i drugim grupama s početka ranog bronzanog doba. b) Puni razvoj moriške grupe pada u vreme nestajanja Nađrev i pojave drugih kulturnih grupa na ovom području — najpre Šomođvar a zatim rane hatvanske i rane Vaća (Vatya) grupe. c) Najmlađa faza moriške grupe, negde obeležena kao samostalna perjamoška, pripada vremenu formiranja čitavog niza novih kulturnih grupa kao što su vatinska u Jugoslaviji, Otomani i Fižešabonj (Fuzsesabony) u Rumuniji i Mađarskoj. U ovo vreme, tačnije na sam kraj moriške grupe, pada i najranija pojava elemenata Higlgreber kulture.

Iz gornjeg pregleda zaključuje se da je moriška grupa ispunjavala na području Potisja i Pomorišja vremenski raspon od Mako grupe — vreme oko 2000/1900. godine pre n.e. — do formi-ranja vatinske odnosno Otomani kulture — do vremena oko 1700/1600. godine pre n.e. — što znači da je njen razvoj, od formiranja (I faza) do njenog kraja (I I I faza) trajalo približno 300/400 godina. *

Iz pregleda posteneolitskih grupa ranog bronzanog doba, iz njihove materijalne kulture, teorije o genezi, načina sahranjivanja itd., zaključuje se da prelaz u pravo bronzano doba, u one kulture u kojima metalurgija bronze preuzima dominantnu ulogu u formiranju obiika i namene alatki i karaktera ekonomi’ke praistorijskog društva, nije bio onako dramatičan kako se to često uopšteno prikazuje u udžbenicima istorije. Postepen ali neminovan put evolucije kuiturnih grupa bio je dug i često presecan stalnim kulturnim i etniokim kolebanjima. Tradicija se dugo zadržavala uprkos prodoru novih saznanja u svim sferama života ljudi na početku I l milenijuma stare ere. Zbog svega ovoga čini se da je bilo neophodno iz kompleksa bronzanodobnih grupa Vojvodine izdvojiti one koje po svojoj evoluciji i karakteristikama materijalne kulture nisu napustile u potipunosti odlike prethodnog razvoja, niti su u potpunosti prihvatile ono što obeležava novi period. To su kod nas u prvom redu vinkovačka i morišlka grupa.

137. Dijadema iz gr. 73 u Mokrinu — moriška grupa (Muzej u Kikindi).

Ćini se da ono što je konstatovano za početak bronzanog doba Vojvodine može da se proširi, kao opšta konstatacija, na šire područje srednje Evrope. Posle baroknog razvoja ornamentalnih stilova vučedolskog kompleksa — vučedolske, ljubljanske, Mako, Rivnač i drugih grupa — dolazi do jednog opšteg zasićenja i kao reakcija javljaju se kulturne grupe bez ornamentike. Na severu lo je unjetička grupa, u južnoj Nemačkoj Straubing, u Mađarskoj i Slovaokoj varijante Nađrev i Somođvar grupe a u oblasti Potisja

203

T. X X I

i Pomorišja — moriška grupa. U isti vremenski horizont na početku bronzanog doba deklarišu ih opšte koncepcije stila u keramici i slični metalni oblici oružja, oruđa i posebno nakita, kao i sličan način sahranjivanja.

138. Inventar gr. 200 iz Mokrina — moriška grupa (Muzej u Kikindi).

II. K U L T U R N E G R U P E BRO N ZAN OG DOBA

RANE

METALURGIJE

Vinikovačka, moriška i nađrevska grupa predstavljaju uvod u pojavu čistih bronzanodobnih grupa u Vojvodini: pančevačko-omoIjioke, vatinske i Verbićoara grupe. Međutim, ni ovde ne bi trebalo uprošćeno shvatiti da pojava novih kulturnih grupa označava i kraj prethodnih. Naprotiv, kako je pokazala analiza materijala na mokrinskoj nekropoli, vatinska grupa je dobrim delom savremena sa I I I fazom (Perjamoš) moriške grupe.64 Ovakav relativnohronološiki odnos potvrđuje i teritorijalna rasprostranjenost moriške i vatinske grupe, prema kojoj se moriška grupa razvija u severnom Banatu i dalje u Pomorišju, dok vatinška grupa zahvata južne obIasti Banata, deo Srema i Bačke, kao i severne i severozapadne oblasti uže Srbije. To je bio razlog što se kod jednog izvesnog

207

broja istraživača ovog perioda pojavila misao čak o potpunoj istovremenosti ovih dveju grupa. Ovo ekstremno mišljenje takođe ne bi moglo da se prihvati zbog relativnohronoloških odnosa vatinske grupe prema ostalim grupama ranog i početka srednjeg bronzanog doba. Pre nego što se pređe na analizu pojedinih grupa ovog horizonta, potrebno je raščistiti neke probleme terminološike prirode koji se postavljaju u vezi sa nazivom ndkih od ovih grupa i grupa nešto mlađeg perioda. Od F. Milleker-a, prvog istraživača nalazišta bronzanog doba Banata, specijalno Vatina, pa do danas pojavio se čitav niz naziva za pojedine kulturne gruipe, što više izaziva zabunu i dovodi do nesporazuma nego što materiju čini jasnijom.65 Tako, na primer, za različite grupe upotrebljava se jedan naziv, ili se pod jednim regionalnim nazivom podrazumeva više grupa koje nemaju mnogo ili nemaju nikakvih dodirnih tačaka. Pod terminom vojvođansko-panonska grupa neki autori podrazumevaju vršačku, vatinsku i dubovačku grupu (M. i D. Garašanin),66 dok je za neke to samo jedna varijanta inkrustovane keramike (V. Dumitrescu, D. Krstić).67 U upotrebi je i termin vršačko-vatinska grupa, što je pogrešno jer su u pitanju dve različite kulturne grupe koje se razvijaju i u različitom vremenu, kao što je to slučaj i sa terminom vršačko-dubovačka grupa (V. Trbuhović).68 Najzad, mogao bi da se pomene i uopšteni termin »panonski pehari« ili panonska kultura, koji se takođe nedeterminisano upotrebljava i njime se označavaju pehari različitih ikultunnih grupa (vatinske, dubovačke, belegiške).69 Sve ovo, kao i činjenica da se ove kulturne grupe sreću na jednom uskom geografskom području i da veliki deo materijaIa potiče sa amaterskih radova — prikupljanja na ciglanama i sl., bćz određenih stratigrafskih ipodataka — čini da se nameće potreba preciznijeg razgraničenja stilske pripadnosti i određivanja relativnohronološkog položaja kultumih grupa ranog i srednjeg bronzanog idoba na osnovu tipologije materijala, podataka sa nalazišta van naše zemlje ili na osnovu malobrojnih zatvorenih stratigrafskih celina. Danas je daleko prihvatljivija teorija o postojanju na području jugoslovenskog Podunavlja, posebno u Banatu, više ikultumih igrupa, kratkog trajanja, koje su međusobno genetski u uskoj vezi ili se razvijaju u vremenskom kontinuitetu. U periodu rane metalurgije bronzanog doba, 'koji,. bi prema periodizaciji P~ Reinecke-a mogao da se obeleži stupnjevima Br. A-2, B-l, B-2 pa čak i početkom C faze, ranim i srednjim bronzanim dobom, mogu kao samostalne kulturne, vremenske i stilske pojave da se izdvoje Verbićoara grupa u južnom Banatu, vatinska sa pančevačko-omoljičkom fazom na nešto širem području, a zatim inkrustovana keramika — u Baokoj transdanubijska, u Banatu i u srpskom Podunavlju dubovačka i žutobrdska grupa. Ove poslednje pripadaju već nešto mlađem periodu, naročito svojim poznim fazama.

208

Verbićoara, pančevačko-omoljička i vatinska grupa stilski i genetski vrlo su bliske i one se prema karakteristikama svoje materijalne kulture znatno razlikuju od kultura koje im slede. Ovo i jeste razlog zbog koga će se njihova pojava i razvoj posmatrati u celini u sklopu opštih kulturnih kretanja na ipodručju Vojvodine, >posebno Banata, u vremenskom rasponu od 1800. do 1600. godine — do pojave snažnog horizonta inkrustovane keramike.

VERBICOARA GRUPA U JU2NOM BANATU Po tradiciji istraživanja i po broju evidentiranih ili iskopavanih nalazišta bronzanog doba, južni Banat predstavlja jednu od najbolje ispitanih oblasti Vojvodine. Najveću zaslugu za to imaju nesumnjivo F. Milleker, R. Rašajski i Vršački muzej. Zahvaljujući prvenstveno njima, akumuliran je od kraja prošlog stoleća do danas bogat fond arheološkog materijala, naročito iz perioda ranog i srednjeg bronzanog doba. Pa ipak, veliko bogatstvo u materijalu ne čini situaciju ovog perioda mnogo jasnijom ni posle detaljnog proučavanja arheoloških nalaza. Različiti su uzroci ovakvom stanju. Jedna je činjenica da veliki deo arheološkog materijala potiče iz vremena kraja prošlog i prvih decenija ovog stoleća, kada su današnji arheološki metodi bili potpuno nepoznati. Nalazi su prikupljani iz profila ciglarskih jama, ili su dobijani posle drugih zemljanih radova, tako da se ne raspolaže potrebnim stratigrafskim podacima.70 Drugi uzrok je okolnost da sa relativno ograničenog geografskog područja potiče materijal različitih kulturnih grupa u čijem vremenskom određivanju je u prošlosti bilo dosta lutanja (pančevačko-omoljička, vatinska, dubovačka, vršačka). Sve ovo čini da se analizi nalaza i proučavanja razvoja kulturnih grupa priđe sa krajnjom akribičnošću. Ovoj kategoriji nalaza pripada i materijal Verbićoara grupe, koja je kod nas u literaturi, i pored toga što materijal postoji još iz vremena F. Milleker-a, ostala potpuno nepoznata.71 Nalazi ove grupe pripisivani su vatinskoj, vršačkoj ili dubovačkoj grupi. Naročito oni koji potiču iz samog Vatina ili sa drugih nalazišta kod Vršca.

(V. 114)

U našem delu Banata Verbićoara grupa je, bar kada se ima u vidu njena teritorijalna rasprostranjenost, periferna pojava. Njen centar je, prema istraživanjima rumunskih arheologa (D. Berciu na pr.),72 istočnije, a geografski areal mogao bi da se ograniči, u sadašnjem stanju poznavanja ove grupe, na područje između Olte na istoku, Oltenskih brda na severu i Dunava na jugu. Zapadna granica prema najnovijim podacima pomera se prema Tamišu (sa nalazištima kod Vršca i Vatina) i nije isključeno da je ova reka bar u jednoj fazi razvoja Verbićoara grupe, bila i njena zapadna granica. Na ovom području otkriven je veći broj nalazišta od kojih, pored eponimnog, a nesumnjivo i najznačajnijeg nalazišta Verbićoara^A i B), D. Berciu pominje Moldova Veche, Baile Herculane, Ostrovul Corbului i još neka druga. U isto vreme kad i Verbićoara, severno od nje u Transilvaniji razvija se Vitemberg (Witemberg) grupa, severozapadno nalazi se područje moriške grupe, istočno Tei grupa a zapadno, mada odnosi nisu potpuno jasni, može se računati sa pančevačko-omoljičkom fazom vatinske grupe. Ovakav položaj Verbićoara grupe značajan je za utvrđivanje širih relativnohronoloških odnosa većeg broja kultura severno od Dunava na području Rumunije i Vojvodine. Prema podacima kojima se raspolaže, za sada je u Vojvodini otkriveno samo nekoliko nalazišta sa Verbićoara keramikom. Sva se ona nalaze u jtižnom Banatu a koncentrisana su na relaciji Vršac— Vatin. To su Vršac— Crvenka, Vršac— Ludas, Vatin i nalazište kod Bele Crkve. Sa ovih nalazišta čuva se u Vršačkom muzeju veliki broj celih i fragmentovanih sudova od kojih neki predstavljaju nove oblike i omogućuju da se Verbićoara grupa potpunije upozna i prouči. Na žalost, sa izuzetkom materijala iz Crvenke kod Vršca, najveći broj predstavlja slučajne nalaze ili predmete

209

prikupljene iz profila ilovišta, koji imaju isključivo tipološki a ne i relativnohronološki značaj. Za stratigrafski položaj ovoga materijala podaci su nepotpuni ne samo kod nas već i na širem području ove kulturne grupe. Sa nešto više sigurnosti može da se računa sa stratigrafijom naselja Verbićoara, gde se prema podacima D. Berciu-a75 nalaze sledeći slojevi: sloj I — Starčevo-Crij; sloj I I — vinčanska kultura (faze A i B); sloj I I I — Salcuja (Sal-V) kuca) grupa; sloj IV — Co(ofeni (Kocofeni); sloj V — Glina I I I i sloj V I — Verbićoara grupa. Iz ove stratigrafske situacije kao i na osnovu drugih podataka iz Rumunije zaključuje se da se Verbićoara razvija iznad horizonta Glina I I I grupe. Gornja granica nijc utvrđena u direktnoj stratigrafskoj poziciji, mada je D. Berciu sklon mišljenju da se ova grupa razvija sve do kraja bronzanog doba, što s obzirom na razvoj bronzanodobnih kultura u našem i rumunskom delu Banata teško mcže da se prihvati kao i petočlana podela Verbićoara grupe (I— V).74 Stil i karakteristiku Verbićoara grupe određuje njena keramika. U starijoj fazi to su loptaste posude, pehari sa dve drške, zatim šolje sa jednom drškom i posude sa linsen aplikacijama, koje asociraju na Kocofeni uzore, dok se u mlađoj fazi pojavljuje idaleko širi izbor oblika, bogatija ornamentika i razvijene forme: pehari sa drškama koje nadvisuju obod i završavaju se rožastim ispupčenjima, pehari na visokoj nozi, urne sa plastičnim horizontalnim rebrom itd. U prvu, stariju grupu spadali bi oblici koje D. Berciu stavlja u faze I i I I a u drugu, mlađu, oblici koji karakterišu I I I i IV fazu Verbićoara grupe. Na ovaj način mogao bi da se sintetizuje, čini se, nepotrebno razvučen razvoj ove grupe na samo dve faze —: stariju i mlađu. Keramički materijal sa naših nalazišta u okolini Vršca pripadao bi mlađoj fazi Verbićoara grupe, odnosno vremenu njene stabilizacije u Olteniji i ekspanzije prema zapadu (T. X X ikolIII, Sl. 139— 146; V. 114—119). Pored keramičkih oblika kao što su loptasti pehari sa dve drške koso postavljene u odnosu na obod (Sl. 142), zatim pehari na visokoj nozi (Sl. 141) i amfore sa cilindričnim vratom, na našim nalazištima su veoma česti oblici pehara sa jednom drškom i koso zasečenim obodom, ikoji se javljaju u različitkn varijantama: sa prstenastom nogom, loptastim ili bikoničnim recipijentom, sa ornamentima u obliku urezanih linija (motiv girlande) ili rebrastim kanelurama (Sl. 146a-đ). Ovi oblici se nalaze u Mađarovce grupi, u izvesnoj meri zadržavaju se u vatinskoj a kasnije, u nešto izmenjenoj formi, u dubovačkoj, zatim i u belegiškoj grupi. Uopšte uzev, pehari sa jednom ili dve drške predstavljaju stalno prisutan inventar u bronzanodobnim grupama Vojvodine i susednih oblasti, uključujući ovde područje Otomani, Fižešabonj i drugih nešto mlađih grupa. Javljaju se u različitim varijantama i njihovu evoluciju možemo da pratimo od ranog pa preko srednjeg do poznog bronzanog doba. Od ostalih oblika koji karakterišu Verbićoara grupu u Vojvodini treba pomenuti tri varijante bikoničnih odnosno blagobi'koničnih amfora (Sl. 139— 140) od kojih dve imaju horizontalno, jako naglašeno rebro na najvećoj periferiji suda, slično urni iz groba sa spaljenim pokojnikom iz Verbićoare.75 Ova urna imala je i poklopac, po obliku skoro identičan jednom nalazu iz Vatina (V. 115). Ovde Ijismo, najzad, mogli da dodamo i 'karakteristične oblike, loptaste sudove sa dve naspramne drške (V. 116). Svoje analogije imaju u ranom materijalu Verbićoara grupe iz Rumunije.76 Nešto mlađem periodu pripadao bi oblik pehara na visokoj profilisanoj, često perforiranoj nozi (Sl. 141). 210

Nalazi Verbićoara ikeramike sa maših nalazišta, na žalost, ne potiču (izuzev Crvenke kod Vršca) sa sistematskih istraživanja te ih

je teško determinisati isključivo na osnovu tipološke metode. To se naročito odnosi na neke oblike koji su zajednički vatinskoj i Verbićoara grupi, kao što je, na primer, oblik pehara sa jednom drškom (Sl. 146a) i manje posude na prstenastoj nozi ukrašene dubokim kanelurama ili poklopcima za amfore (urne). Ove dve kulture su nesumnjivo u tesnoj genetskoj vezi, kako to ističu i rumunski istraživači,77 pa je pojava istih ili sličnih oblika sasvim razumljiva- Ostaje otvoreno pitanje šta pripada inventaru jedne a šta druge grupe. Rešenje ovog problema uslovljeno je tačnim određivanjem njihovog relativnohronološkog odnosa, kao i utvrđivanje mesta Verbićoara grupe u evoluciji ranog i srednjeg bronzanog doba našeg i rumunskog dela Banata i Oltenije. Napred je istaknuto mišljenje D. Berciu-a, koji smatra da se Verbićoara grupa razvija od ranog do poznog bronzanog doba, tačnije od Gline I I I grupe pa do pojave nalazišta tipa Gava.78 Ovakvo mišljenje, kao i podela ove grupe na pet faza, ne izgledaju, ikako je napred istaknuto, sasvim prihvatljivi. Verbićoara grupa se kod nas razvija na istom području na kome se razvijaju vatinska i dubovačka inkrustovana keramika, čije je vremensko određivanje na kraj ranog i u srednje bronzano doba sasvim izvesno. Verbićoara keramika je starija ili savremena pojava, kako će pokazati čitav niz elemenata u materijalnoj kulturi. U istom smislu govore i strani elementi tkoji se pojavljuju na Verbićoara nalazištima, kao što su: a) Skeletni grob iz Verbićoara79 po načinu sahranjivanja kao i prema iprilozima koji su u njemu nađeni pripada tipu ranobronzanodobnih grobova. »Kiparska igla«, iako fragmentovana, pripada identičnim oblicima igala koje se sreću u moriškoj grupi i dalje prema severu do područja unjetičke grupe.80 U istu kategoriju ulazi i nalaz zlatnog Lockenring-a. b) Sa nalazišta Verbifa potiče jedan pehar sa visokim vratom i dugačkom trakastom drškom, koji je stran inventaru Verbićoara grupe.81 Tipološki on pripada grupi pehara karakterističnih za Nađrev, Šomođvar i vinkovačku grupu. Ove tri grupe, kako je utvrđeno, pripadaju ranom bronzanom dobu naše zemlje i Mađarske (vidi prethodno poglavlje). c) oblici u Verbićoara gruipi (I; I I ) još su nerazvijeni u odnosu na nešto mlađu vatinsku grupu, gde, naročito u oblasti ornamentike dolazi do barokno razvijenih motiva (spirale, vreže i sl.). Zbog svega ovoga čini se da je najprihvatljivije mišljenje da Verbićoara grupa delom pripada ranom sa mogućnošću trajanja do srednjeg bronzanog doba. Njena starija faza savremena je moriškoj grupi (I i II), Nađrev, Šomođvar i vinkovačkoj grupi. Mlađa faza pripada vremenu moriške grupe III, početku vatinske grupe i drugih savremenih grupa ikoje spadaju u kraj ranog i početak srednjeg bronzanog doba karpatskog basena. U odnosu na periodizaciju Reinecke-a, koju ovde samo uslovno pominjemo, Verbićoara grupa zahvatala bi vremenski raspon između br. A1 i B1 faze, sa napomenom da je ona u Rumuniji mogla i nešto duže da živi paralelno sa vatinskom grupom, ali pre pojave inkrustovane keramike tipa Cirna (Krna). Na celom ovom području inkrustovana keramika smenjuje i Verbićoara i vatinsku grupu. Izuzetak čine samo one oblasti na kojima do sada nije utvrđeno postojanje grupe inkrustovane keramike (transdanubijske ili dubovačke) ili se ona sporadično javlja.

211

V ATIN S K A GRUPA Pančevačko-omoljička faza Dilema oko pančevačko-omoljičke grupe postoji pre svega u smislu da li je treba posmatrati kao samostalnu kulturnu pojavu, kao samostalnu grupu, ili je ona regionalna pojava vatuiske kulturne grupe. Trenutne mogućnosti koje istraženost Banata pruža nisu takve da bi mogao da se zauzme definitivan stav. Čini se ipak, na šta upućuje tipologija materijala i stratigrafija nekih nalazišta u Banatu, u prvom redu kod Pančeva, da bi najprihvatljiviji bio stav o pančevačkoj grupi kao regionalnoj fazi vatinske grupe.

(V. 120)

Pančevačko-omoljičku grupu prvi je iz kompleksa bronzanodobnih grupa Vojvodine izdvojio M. Grbić62 na osnovu tipologije materijala iz Pančeva i Omoljice. Ovo mišljenje bilo je uglavnom prihvaćeno od većine istraživača, mada saglasnost o vremenskom atributiranju nije uvek postojala. Ni posle više decenija broj nalazišta sa keramikom ovog tipa nije se mnogo uvećao. Prema podacima kojima raspolažemo, pored Pančeva i Omoljice, materijal ove grupe nalazi se na obali Dunava kod Zemuna, zatim na Gomolavi kod Hrtkovaca (pojedinačni nalazi). Takođe bi i na Židovaru tipološki mogao da se izdvoji materijal koji bi se mogao opredeliti u pančevačko-omoljički stil. Na ovaj način dobili bismo orijentacionu granicu rasprostiranja ove keramičke vrste sa napomenom da je daleko od toga da ona u ovom trenutku ispitanosti područja našeg Podunavlja bude i definitivna. Uglavnom, ona zahvata samo južni deo Banata i istočni Srem, zbog čega je treba smatrati uskom regionalnom pojavom. Sličnost i često mešanje ove keramičke vrste sa vatinskom bio je razlog da je ona još tumačena u literaturi kao regionalna pojava, ili kao hronološka faza vatinske grupe. Tipologija keramičkog materijala i stratigrafska pozicija na nalazištu Zlatica kod Omoljice pokazuju da je i jedno i drugo mišljenje u suštini ispravno. Tačnije, ona bi mogla da se determiniše kao regionalna varijanta vatinske grupe, odnosno njena najstarija faza. Stratigrafski položaj pančevačko-omoljičke keramike utvrđen je za sada (rezultati sa iskopavanja Židovara nisu u celini publikovani) prilikom najnovijih iskopavanja na nalazištu Zlatica kod Omoljice.83 Iz ne baš dovoljno jasne interpretacije stratigrafije kulturnog sloja može se zaključiti da se keramika ove vrste javlja posle sloja sa »mokrinsko-perjamoškim materijalom« a pre sloja sa klasičnim vatinskim. Potpuna stratigrafija ovog značajnog nalazišta, prema podacima V. Trbuhovića,84 mogla bi da se rekonstruiše ovako: 1) sloj sa »badensko-kostolačkim jamama«; 2) sloj sa neornamentisanom keramikom »mokrinsko-perjamoške grupe«; 3— 5) tri nivoa sa vatinskom keramikom od kojih prvi sa keramikom na kojoj se nalazi na trbuhu horizontalna kanelura, a druga dva su sa »žlebljenom volutom«, i 6) sloj sa žigosanom inkrustovanom keramikom. Iz ove stratigrafije može se zaključiti da sloj 3) pripada pančevačko-omoljičkoj keramičkoj vrsti, a 4) i 5) klasičnoj vatinskoj. Takođe je za relativnu hronologiju kulturnih grupa ranog i srednjeg bronzanog doba značajna, s jedne strane, pojava »mokrinsko-perjamoške« keramike u starijem i inkrustovane keramike u mlađem horizontu.

212

Malobrojan publikovan keramički materijal pančevačko-omoljičke varijante ne pruža mogućnost potpunije rekonstrukcije materijalne kulture ovog horizonta bronzanog doba. Osnovna karakteristika je pojava manjih amforica ili pehara sa horizontalnom kanelurom na trbuhu, dubljih posuda sa istim ukrasom, šolje sa još

nerazvijenim drškama i posude grube izrade oblika Fischgefass (Sl. 147— 150; V. 120— 122). Ornamentika ili ipotpuno nedostaje ili su to horizontalne dublje kanelure koje se nalaze na iprelazu iz donjeg u gornji konus. Drške na peharima imaju oblik kasnijeg tipa »zečjih drški«, ali je to još uvek nerazvijen oblik 'koji će svoj puni razvoj doživeti tek u okviru klasične vatinske grupe. Za određivanje relativnohronološkog položaja pančevačko-omoljičke faze vatinske grupe prema ostalim ranobronzanim grupama našeg Podunavlja i susednih oblasti još uvek se ne raspolaže sa dovoljno elemenata. Konfrontacije koje se ovde navode više su rezultat iproučavanja ku'lturno-istorijskog razvoja grupa ovog područja a manje postojanja direktnih veza koje bi se refldktovale na materijalnoj kulturi. Čini se, već samom činjenicom što bi pančevačko-omoljioki stil predstavljao regionalnu i hronološki najraniju fazu vatinske grupe, da je njegovo sinhronizovanje sa jedne strane sa vinkovačkom, Nađrev i Šomođvar grupom, a s druge sa ranom Verbićoara i moriškom I i II, sasvim izvesno. Stratigrafski položaj na nalazištu kod Omoljice delimično bi potvrđivao ovakav njen položaj. U formiranju daljih faza vatinske grupe, u keramici koja se do sađa uglavnom smatrala klasičnom vatinskom, pančevačko-omoljički stil odigrao je značajnu ulogu. U sudaru sa razvijenom Verbićoara grupom, oplemenjen njenom bogatom ornamentikom i raznovrsnim ikeramiokim oblicima, formirao se ;pravi vatinski stil, koji se brzo razvio i zahvatio značajna područja Vojvodine i uže Srbije. Zbog svega ovoga, na osnovu jednog logičnog i stratigrafski potvrđenog razvoja, mora se pančevačkoomoljička varijanta tumačiti samo kao jedna rana faza u razvoju klasične vatinske grupe. Njeno jezgro nalazi se na području jugozapadnog Banata odaikle se proširilo na susedne oblasti — ceo južni Banat i istočni Srem — na iste one oblasti koje će biti matične i za mlađi vatinski stil.

Razvijena vatinska grupa Najraniji pomeni o vatinskoj keramici sa područja južnog Banata sreću se već krajem prošlog stoleća. Pretežno to su nalazi koje je F. Milleker prikupio iz samog Vatina, što je i nametnulo termin celoj grupi.83 Ali, kako to obično biva, ovo nalazište nije i najznačajnije, niti je najpogodnije za obeležavanje materijalne kulture jednog stila koji će za razvoj bronzanog doba srpskog Podunavlja odigrati značajnu ulogu. Vatin se nalazi na periferiji velikog područja vatinske grupe, a na njemu se nalazi i materijal drugih kulturnih grupa, zbog čega je često dolazilo do nesporazuma terminološke i hronološke prirode. Smatralo se, bez obzira da li je u pitanju keramika, metal ili koštani inventar, da sve što je nađeno u Vatinu, a pretežno su to nalazi bez stratigrafskih podataka, pripada vatinskoj grupi. Tako je npr. materijal iz jednog groba iz Vatina, sa tipičnim inventarom Higlgreber horizonta, smatran da pripada vatinskoj grupi (ili vršačko-vatinskoj).86 To se odnosi i na ostale nalaze iz Vatina pa i Vršca. Ovo je bio i osnovni razlog nesporazumima koji su proistekli u daljem proučavanju vatinske grupe. Da bi se oni izbegli potrebno je izvršiti potpunu determinaciju stila kulturne grupe, njenog hronološkog položaja, teritorije na kojoj se razvijala, osnovnih elemenata koji su uticali na njeno formiranje i posebno odrediti šta od keramičkog, metalnog i drugog materijala iz Vatina pripada vatinskoj grupi, a šta drugim grupama čiji se materijal takođe nalazi u Vatinu. Ovde se, pre svega, misli na materijal Verbićoara grupe, koji je delimično stilski određen, a zatim na nalaze horizonata inkrustovane keramike i

213

belegiške, odnosno vršačke grupe. Mogućnosti u ovom pravcu svedene su uglavnom na tipološko određivanje materijala na osnovu analogija sa drugih nalazišta na kojima je ovaj materijal kulturno tačno određen. «

a) Teritorijalno rasprostiranje i nalazišta vatinske grupe U odnosu na vatinsku grupu, na njenu genezu, hronološki položaj, naziv i posebno na teritorijalno rasprostiranje, M. Grbić je imao ispravan stav, naročito u svojim poslednjim radovima.87 Geografski položaj vatinske grupe on određuje na sledeći način: »O n a (v at i n s k a g r u p a ) , k a k o z a s a d a i z g l e d a , p o k r i v a j užni Banat, a u s e v e r n o m j e n e p o z n a t a , kao i u Bačkoj. Na i s t ok u n e p r e l a z i Ž e l e z n a vrata. Ali s i l a z i p r e k o D u n a v a iz B a n a t a u S r b i j u , g d e j e p o z n a t a d u b o k o u s r e d n j e m P o m o r a v l j u i u zap a d n o j S r b i j i , dok je manje r a s p r o s t r a n j e n a u B o s n i i S 1a v o n i j i«.88 Ovakvo mišljenje M. Grbića moglo bi uz izvesne manje korekture (u međuvremenu su otkrivena nova nalazišta) da se prihvati kao tačno. Ispravka bi se sastojala samo u sledećem: a) u južnoj Bačkoj otkriven je značajan naseobinski horizont vatinske grupe na nalazištu kod Popovog salaša, čime se prvobitnoj teritoriji priključuje i južna Bačka; b) na istoku, po svemu sudeći, vatinska grupa nije dalje otišla od samog Vatina. Na ovom prostoru razvijala se mlađa Verbićoara grupa; i, najzad, c) na jugu u Srbiji, južnije od Ljuljaka i Dobrače, nisu poznata nalazišta sa vatinskom keramikom. Ovako posmatrano, područje vatinske grupe zahvatalo bi južne delove jugoslovenskog Banata, istočni deo Srema, južne delove Bačke i severne delove uže Srbije zapadno od Morave (T. X X I). Van ovog područja pojedinačni nalazi vatinske ili prevatinske (pančevačko-omoljičke) keramike nađeni su u okviru drugih kulturnih grupa kao što je to slučaj sa jednim peharom vatinskog tipa sa Gradine na Bosutu kod Batrovaca (sa materijalom vinkovačke grupe)89 i posude vatinskog ili vatinoidnog tipa na nekropoli u Mokrinu u okviru najmlađe faze moriške grupe.90 Izvesni elementi vatinskog stila postoje i na nalazištima Otomani grupe u Rumuniji kao i na nalazištima Verbićoara grupe u Olteniji.91 Međutim, ovi nalazi ne znače i širenje geografskog areala rasprostranjenosti ove grupe. Oni imaju više značaja prilikom uspostavljanja određenih relativnohronoloških odnosa sa grupama na čijim se nalazištima ovakav import javlja.

2 14

Od dvadesetak pouzdano utvrđenih vatinskih nalazišta veći značaj za proučavanje položaja, stila i karakteristika kulturne grupe imaju: Vatin, Židovar i Omoljica u Banatu; Gomolava, Bežanija (stari aerodrom) i Belegiš u Sremu; Popov salaš u Bačkoj; Vinča, Ljuljaci i Dobrača u užoj Srbiji.92 Ona su izdvojena po svome značaju, bilo da je reč o nalazištima sa vertikalnom stratigrafijom, sa karakterističnim i bogatim materijalom, ili o nekropoli. U prvu kategoriju nalazišta došli bi Židovar, Omoljica, Gomolava, Belegiš i Popov salaš; u drugu Vatin, Bežanija i Ljuljaci, a u treću Dobrača. Stratigrafski položaj vatinske keramike najpotpuniji je na nalazištu Židovar i kada materijal sa ovog nalazišta, na kome se već više godina vrše sistematska istraživanja, bude u potpunosti obrađen, moći će, nesumnjivo, da se izdvoje i pojedine faze u razvoju ove grupe. Židovar je za sada jedino naselje na kome se nalazi vatinski kulturni sloj od više metara debljine.93 U iščekivanju definitivne publikacije o Židovaru koristiće se rezultati sa drugih nalazišta. Između ostalog iz Omoljice gde je, kako je napred istaknuto, klasična vatinska keramika otkrivena u četvrtom i petom

sloju. Na ovom nalazištu ona se javlja iznad horizonta sa pančevačko-omoljičkom keramikom i ispod sloja 6, koji bi pripadao kulturi inkrustovane keramike (dubovačkog tipa).94 Prilikom iskopavanja na Gomolavi nije pouzdano utvrđen naseobinski horizont sa vatinskom keramikom (izuzev jedne jame), ali nekoliko celih sudova i pojedinačni fragmenti određuju pouzdano njen stratigrafski položaj.93 Ova keramika javlja se u sloju iznad vučedolskog, odnosno u ranobronzanodobnom sloju (IVa). Ovom sloju pripada i zlatni nalaz Noppenringa, koji po svojim tipološkim karakteristikama pripada vatinskom kulturnom krugu. U Belegišu, Popovom salašu i Vinči ne postoji potpun kontinuitet između vatinske grupe i grupa koje se pre, odnosno posle nje razvijaju. Na prvom nalazištu, Šančinama u Belegišu, vatinska keramika se javlja u, reklo bi se, prividnom kontinuitetu iznad vučedolskog naseobinskog sloja.96 Sloj koji se nalazi iznad vatinskog pripada znatno mlađem periodu — bosutskoj (Basarabi) grupi starijeg gvozdenog doba. Međutim, u neposrednoj blizini Sančina nalaze se još dva nalazišta na kojima su vršena istraživanja (Gradac i Stojića gumno) i na osnovu ovih podataka — horizontalna stratigrafija — moguće je odrediti redosled kulturnih grupa.97 Posle vučedolske, na obali Dunava između Šančina i Stojića gumna razvija se vinkovačka grupa (nekropola na Gradcu), zatim dolazi vatinska, sa stambenim horizontom na Šančinama i najranijim grobovima na Stojića gumnu. Sledećem kulturnom i vremenskom periodu pripadaju najstariji nalazi belegiške grupe I, zatim belegiške grupe II sa nekropolom na Stojića gumnu i naseljem na Gradcu i, najzad, kao najmlađi, nalazi bosutske grupe na Šančinama. Ovi podaci, dobijeni kombinacijom podataka vertikalne i horizontalne stratigrafije na prostoru od oko 2000 m, mogu orijentaciono da posluže za dalju razradu relativnohronološkog položaja pojedinih kulturnih grupa bronzanog doba ovog regiona. Nešto oskudnije stratigrafske podatke o vatinskoj grupi nalazimo na Popovom salašu i u Vinči. Na prvom nalazištu, na kome je otkriveno inače bogato naselje sa vatinskom keramikom, nalaze se u mlađim horizontima pojedinačni fragmenti belegiške i nešto češći fragmenti bosutske grupe.98 U vatinskom sloju, što je za odnose među savremenim ali teritorijalno razdvojenim grupama posebno značajno, nađen je import (?) inkrustovane keramike južne Transdanubije tipa Seksard (Szekszard) i jedan pehar druge faze Otomani grupe. Nalazi vatinske keramike u Vinči, tipološki veoma karakteristični, nalaze se u sloju oko 0,8 m. Njihova pripadnost naseobinskom horizontu je neizvesna, naročito posle revizionog proučavanja ovog materijala za koji B. Jovanović smatra da pripada grobnom inventaru.99 No, bez. obzira na ovu dilemu, njen položaj u Vinči pokazuje da ova keramika pripada bronzanodobnom horizontu i da između ove i prve starije keramičke grupe, badenske, postoji znatan vremenski hijatus. Najzad, u grupi nalazišta klasične vatinske grupe u Vojvodini treba pomenuti i eponimno naselje Vatin. Sa ovog nalazišta, kako je istaknuto, potiče raznovrstan keramički materijal, gotovo iz svih faza bronzanog doba.100 Na žalost, nedostatak potpunijih podataka ne pruža, sem tipoloških, druge mogućnosti preciznog razvrstavanja materijala. Izvesno je ipak da se u Vatinu nalaze dva nalazišta vatinske grupe (lok. Selo, Bele vode) i nekropola. Sahranjivanje u vatinskoj grupi je, kako ro pokazuju podaci iz Dobrače, bilo u urnama sa pepelom spaljenog pokojnika. Razlike između nekropole u Dobrači i Vatinu postoje i potrebno je.d a se

215

na ovom mestu na njih ukaže. Naime, u Dobrači, kao posledica drugih terenskih uslova, sahranjivanje se vrši pod tumulima, sa konstrukcijama od kamenih ploča,101 a u Vatinu urne se slobodno postavljaju u zemlju isto onako kao u nešto mlađim grupama, đuDovačkoj i belegiškoj.

b) Karakteristika materijalne kulture Da bi se tačno shvatio položaj i značaj vatinske grupe za razvoj rane metalurgije bronze na području Vojvodine, potrebno je na osnovu zatvorenih naseobinskih horizonata odrediti osnovne karakteristike njenog stila i specifičnosti materijalne kulture. Ovo tim pre što je već do sada u našoj i stranoj, naročito u mađarskoj i rumunskoj literaturi, bilo dovoljno zabuna, nesporazuma i netačnosti u interpretacijama. Zbog svega ovoga ne bi trebalo poći od Vatina u determinisanju vatinske grupe, već od nalazišta na kojima je horizont sa vatinskom grupom jasno izdvojen, kao što su to Židovar, Popov salaš, Belegiš ili jednoslojno naselje Stari aerodrom (Bežanija) kod Zemuna.102 Materijal na ovim nalazištima je tipološki čist i bez većeg mešanja sa drugim srodnim ili savremenim kulturnim grupama. Stil vatinske grupe određuje u prvom redu njena keramika, mada ni druge oblike materijalne kulture ne bi trebalo zanemariti. U prvom redu ovde se misli na bogato ukrašavanje kosti, koje je u vatinskoj grupi dostiglo svoj najviši domet. Keramičku proizvodnju karakteriše visok kvalitet izrade, uglačana površina i raznovrsnost oblika. U izvesnim formama, naročito kod pojedinih oblika pehara sa jednom ili dve drške osećaju se vrlo jaki uticaji prethodne faze, mada najveći broj sudova predstavlja nove oblike koji su se razvili u okviru vatinske grupe.

216

Dominantan oblik posuda u vatinskoj grupi su pehari sa jednom ili dve drške. Stariji oblici imaju horizontalnu kaneluru na prelazu u donji konus, dok su mlađi bez nje i bogato ukrašeni derivatima spirale, volutama ili lučnim linijama u nizu. Pored njih, naročito na Popovom salašu i Židovaru, česti su pehari sa dve drške loptastog oblika bez ornamenata (Sl. 150). Tipični vatinski pehari, koje možemo da označimo kao nosioce stila ove keramičke grupe, imaju drške iznad oboda, elegantno profilisane, poznate u literaturi kao »zečje drške« (Sl. 155; V. 129). Posebnu vrstu pehara, verovatno najmlađu u vatinskoj grupi, čine pehari ukrašeni plitko urezanom linijom (V. 127). Ornamentalna kompozicija sastoji se od horizontalne trake (više paralelnih linija) od k oje se odvajaju pod pravim uglom isti takvi motivi. Ovaj oblik pehara nije toliko karakterističan za vatinsku grupu i pre bi mogao da se smatra za prelaznu fazu između vatinske i kasnijih bronzanodobnih grupa (Belegiš I npr.), odnosno da predstavlja prototip poznijih »panonskih pehara«. Najzad, vatinskoj grupi pripadaju i pehari sa kanelurom na trbuhu, koji svoje analogije imaju u Verbićoara materijalu103 (Sl. 154). Pored opštih karakteristika vatinskih nalazišta, Popov salaš i Židovar imaju jednu specifičnost u pojavi keramičkih oblika koja nije, bar u toj meri, zapažena na drugirn nalazištima. To su oblici šolja ili zdela sa jednom drškom koja polazi od oboda i nadvisuje ga, a po profilaciji bliska je peharima sa »zečjim « drškama.104 Izvesne varijante ovih posuda imaju horizontalnu »pančevačko-omoljičku kaneluru« na najvećoj periferiji suda i obod koji je rombično profilisan u horizontalnoj projekciji. Kao posebna varijanta ovih oblika javlja se šolja sa drškom koja se oštro lomi u gornjem delu (V. 12£).

Od ostalih keramičkih oblika koji karakterišu stil vatinske grupe treba navesti pehare na prstenastoj nozi sa ornamentom u obliku vertikalnih kanelura, bliskih Verbićoara stilu, ili sa derivatom spirale, zatim posude sa dva recipijenta (binokl vaze) iz Popovog salaša, Pančeva ili Vatina, brojne plitke posude, takozvane Fischgefess, i velike pitose ukrašene horizontalnim žlebljenim kanelurama (Sl. 150d). Najzad, posebno se valja zadržati i na pojavi amfora sa poklopcima, koje su mogle, ili su služile kao urne. Najčešće su u Vatinu105 mada ih ima i na drugim nalazištima vatinskog kulturnog i stilskog područja. Postoji više varijanata poklopaca za ove posude zavisnih od gornjeg dela koji se nastavlja iznad cilindričnog dela: kružni sa plastičnim ispupčenjem na vrhu, rombični sa urezanim linijama ili bez ikakvog ukrasa (Sl. 152, 153). Njihova zajednička odlika je da su probušeni uz periferiju, što je služilo za njihovo privezivanje uz urnu. Zajedno sa amforama ovakvi poklopci su poznati iz Vatina, Popovog salaša, Židovara a takođe i sa nalazišta Verbićoara grupe u Rumuniji,106 zbog čega se pomišlja da je ovakav oblik u vatinsku grupu došao iz Verbićoare, ili obrnuto.

(V. 126)

Pored maštovitosti u ukrašavanju posuda i, kako ćemo kasnije videti, smisla za bogato i raznovrsno graviranje kosti, nosioci vatinskog stila imaju afiniteta i prema skulpturi. To je posle višc stotina godina, od kraja vinčanske kulture, prvi put da se praistorijski čovek ponovo zainteresuje za ovu vrstu umetnosti. Njegov interes sada su životinje, o čemu svedoče brojne zoomorfne figure iz Vatina.107 Izrađene su u izvanredno realističkom stilu kakav ni pre ni dugo posle toga nije dostignut. Posebno je karakteristična jedna glava (Sl. 164) i figura svinje sa otvorenim recipijentom (zoomorfna posuda), koja je i po fakturi i po ornamentici siguran proizvod vatinske grupe. Pored Vatina, zoomorfna plastika otkrivena je i na još nekim nalazištima u Vojvodini. Ona bi mogla da se odredi, ali ne sa dovoljno sigurnosti, u vatinski stil. Nedostatak neophodnih podataka (ostali propratni materijal i sl.) otežava njeno kulturno opredeljivanje. Ovde se u prvom redu misli na jedan nalaz kornjače iz Sremskih Karlovaca koji bi mogao da pripada vatinskoj grupi ali isto tako i nešto mlađem vremenu — kulturi inkrustovane keramike.108 Pojava većeg broja žrtvenika sa ljudskim, stilizovanim nogama, na vatinskim nalazištima, naročito česta u Popovom salašu, ne bi bila toliko značajna da ne pruža i šire relativnohronološke podatke za određivanje ovog horizonta (V. 130). Zrtvenici ovog tipa javljaju se u Mađarskoj i Slovačkoj na nalazištima koja po ostalom materijalu pripadaju transdanubijskoj severnopanonskoj inkrustovanoj keramici. Skoro identičan žrtvenik kao što je onaj iz Popovog salaša potiče iz nekropole Patnice u Slovačkoj.109 Na Popovom salašu se u okviru vatinskog sloja sreće import inkrustovane keramike iz severnih oblasti Panonske nizije, što samo potvrđuje istovremenost ove dve dosta udaljene kulturne grupe. Posebnu kategoriju materijalne kulture vatinske grupe predstavljaju predmeti izrađeni od kosti. Njihovu funkciju nije lako utvrditi, mada su izvesne pretpostavke već iskazane u našoj i stranoj literaturi. Osnovnu klasifikaciju moguće je izvršiti na predmete praktične namene (drške, šila, zaponi, pršljenici, koštane psalije — ?) i predmete ukrasne namene, kao što su ogrlice, pravougaone pločice (narukvice), privesci.110 Karakteristično je da su svi ovi predmeti obrađeni sa krajnjom minucioznošću, bez obzira na to da li se radi o drškama za šila, gde je sačuvan i bronzani vrh, ili o ukrasnim pločama (Sl. 159— 162). Površina je, naročito kod ove poslednje kategorije nalaza kao i kod cevastih predmeta, tako

217

precizno ukrašena da predstavlja do sada najviše postignut domet u praistorijskim kulturnim grupama. Pravilnost i simetričnost ornamentike, naročito u tačnom izvođenju krugova, pokazuje da su primenjeni umetnici vatinske grupe raspolagali i ta'kvim graverskim instrumentima koji su im omogućavali izvođenje pravilnih koncentričnih krugova, lukova i ornamenata ravnih mavarskim arabeskama. Možda grupi alata ove vrste pripada jedna koštana ploča iz Vatina (Sl. 158) probušena na sredinu, sa pomoćnom rupom kraj nje i trougaonim produžetkom. U ovom predmetu, i samom bogato ukrašenomi možda se krije prvi geometrijski instrument za šaranje i izvođenje gravura na pločama od kosti. Kako sav ovaj koštani materijal potiče iz samog Vatina, van zatvorenih celina, dugo je postojala dilema oko određivanja njegove kulturne pripadnosti. Izvesne čvrste analogije, van područja vatinske grupe, pokazuju da koštani materijal iz Vatina možemo sa sigurnošću da opredelimo u vatinsku grupu. Ovde bismo ukazali na frapantnu sličnost sa jednim nalazom iz Blučine u Slovačkoj ili u ornamentici koja se nalazi na dnu jedne zlatne posude iz ostave sa nepoznatog nalazišta u komitatu Bihar.111 Analognu ornamentiku imamo i na koštanoj ploči koja pripađa grupi sa zlatnim nalazom iz Tizsafurend-a (Tijfefirend) u Mađarskoj i zlatnoj ploči iz Tufalaii u Rumuniji.112 A. Mozsolics stavlja ove nalaze u svoj horizont ostava tipa Hajdusamson (Reinecke br. A2— B l) i smatra kao i izvestan broj drugih autora (M. Gimbutas na pr.) da se u omamentici ogledaju vrlo jaki mikenski uticaji, zbog čega se ovi nalazi određuju u vreme »ekspanzije mikenske kulture« prema severu krajem X V I veka pre n.e.113 Za hronološko određivanje vatinske grupe najpouzdanije podatke pružaju metalni nalazi. Na žalost, najveći broj predmeta, naročito onih iz Vatina, koji su nađeni krajem prošlog i početkom ovog stoleća, nisu direktno vezani sa vatinskom keramiikom. Neki, pak, nalazi i ne pripadaju vatinskoj grupi, kao što je, na primer, poznati vatinski grob čiji su bronzani prilozi pogrešno korišćeni za datovanje vatinske grupe u »Higlgreber horizont« ,lM Iz do sada poznatog metalnog inventara sa područja vatinske grupe mogu kao vatinski, odnosno da pripadaju vatinskom horizontu, da se izdvoje: sekira tipa Schaftroreaxt (sekira sa produženim cevastim delom za ubacivanje drške), pljosnate sekire sa lepezastim sečivom i kalup za sekire sa jednim sečivom i cevastim delom za dršku — sve iz Vatina,115 zatim bodeži iz Vršca i Veli'kog Gaja,116 igla sa proširenjem pri vrhu (Vulvenkopfigenadel) i pljosnata sekira iz Popovog salaša,117 zlatan Noppenring i igla slična onoj iz Popovog salaša, iz kulturnog sloja u Gomolavi.118 Najzad, ovoj grupi nalaza pripadaju i 25 zlatnih pločica-aplikacija, nađenih u Vatinu119 (up. Sl .166a-b; 167 i T. XXV, kol. II).

218

Pljosnate sekire iz Vatina i Popovog salaša nisu tipološki toliko značajne da bi se njima ovde opširnije bavilo. One okvirno pripadaju vremenu ranog i početku srednjeg bronzanog doba. Međutim, mnogo značajniji je nalaz bronzanih sekira sa cevastim proširenjem za dršku iz Vatina (Sl. 167), koje se javljaju na širem području od Slovačke na severu do naših krajeva na jugu. Skoro identični primerci potiču iz Hronsky Benadik-a (Hronski Benadik) u Slovačkoj, Solt-a (Šolt) u Mađarskoj ili iz poznate ostave Apa u Rumuniji.120 To su karakteristični oblici sekira koje A. Mozsolics obeležava kao tip A i stavlja ih u I I I fazu njenog bronzanog doba, što bi odgovaralo A2— B1 periodu po Reinecke-u.121 S obzirom na geografsku rasprostranjenost ovog oblika, skloni smo da

pretpostavimo da je on šira pojava, karakteristična za karpatski basen, a javlja se na kraju ranog i početikom srednjeg bronzanog doba. To je poznati Apa-Hajdusamson horizont, koji pripada vremenu druge faze Otomani i Fižešabonj grupe, zatim kraju unjetičke grupe i starijoj fazi severno i južnopanonske inkrustovane keramike, što bi odgovaralo i razvijenoj vatinskoj grupi. Sekira iz Vatina (nalazište Bele Vode), ne ulazeći ovde u njeno poreklo, pripadala je sigurno nosiocima vatinske kulturne grupe. Sa područja Vojvodine potiče i nekoliko bodeža koji bi mogli da pripadaju vatinskom kulturnom horizontu. To su bronzani bodeži iz Jakova i Popovog salaša i dva triangularna bodeža iz Vršca i Velikog Gaja u Banatu.122 Naročito su karakteristična ova dva poslednja, za koje bismo prema analognim nalazkna iz Rumunije i Mađarske mogli konstatovati da pripadaju inventaru »karpatskih bodeža«, odnosno da čine lokalni proizvod karakterističan za istočni deo karpatskog basena. Ornament na bodežu iz Velikog Gaja sastoji se od derivata spirala i po kompoziciji i tehnici identičan je motivima sa seikira »ugarskog tipa« u Otomani grupi.123 Bodeže iz Vršca i Velikog Gaja A. Mozsolics stavlja u horizont ostava Hajdusamson, što bi kao i napred pomenut nalaz sekire iz Vatina cJđgovaralo i vremenu vatinske grupe u Banatu.124 Kratak bodež iz ostave u Vajskoj mogao bi da pripada ovom horizontu, mada izvesni elementi, kao što je narukvica sa »S« završetkom, ukazuju na neš_to -mlađe vreme, na horizont ostava Kožider (Kozsider) grupe.125 Bodeži ovog tipa datuju se u vremenski raspon od početka do kraja srednjeg bronzanog doba. Z. Vinski sličan bodež iz Donje Doline stavlja u vreme A2—-Bl bronzanog doba126 i ukazuje na mišljenja evropskih stručnjaka o njihovoj genezi iz triangularnih bodeža (H. Miiller-Karpe, R. Hachmann i dr.). No bez obzira na to dar II nalaz iz Vajske pripada Apa-Hajdusamson ili Kožider horizontu ostava srednjeg bronzanog doba, teško ga je sa više sigurnosti povezati sa vatinskom grupom, jer je reč o nalazu koji je već van klasičnog vatinskog područja. Kulturno, ostava iz Vajske pre bi mogla da se poveže sa prodorom inkrustovane transdanubijske keramike na području južne Bačke, ili sa ranim Higlgreber horizontom. Pouzdano vatinskoj grupi pripadaju i dve karalkteristične igle tipa Fliigenadel (ili Vulvenkopfigenadel). Jedna je nađena u Popovom salašu, u vatinskom stambenom horizontu (Sl. 166b), a druga na Gomolavi u sloju sa vatinskom keramikom, koji takođe odgovara krajuT ranog i početku srednjeg bronzanog doba. Vremenski položaj ovih igala određen je,zahvaljujući njihovoj pojavi u ostavama susednih oblasti. Dve ovakve igle nađene su u okviru jednog grupnog nalaza iz Nagyhangos (Nađhangoš, oblast Tolna) koje A. Mozsolics stavlja u svoj peTiod Illb , što bi odgovaralo srednjem bronzanom dobu (br. B l), horizontu Fižešabonj, Otomani I I a time i vatinskoj grupi.127 Upotrebu zlata za izradu nakita vatinska grupa je preuzela iz prethodnih kulturnih grupa. Tradicija je veoma duga, počev od tisapolgarske i bodrogkeresturske pa preko moriške grupe do srednjeg bronzanog doba.128 Ona je bila uslovljena, s jedne strane, vrlo ja'kim ekonomskim i kulturnim vezama sa udaljenim oblastima, a s druge, prirodnim bogatstvom u slobodnom i vezanom zlatu, koje karakteriše pritoke Tise (Moriš, Aranka) i zapadne karpatske obronke. Zlatni nalazi sa područja Vojvodine i karpatskog basena u širem smislu, ne mogu se usko povezati samo sa jednom kulturnom grupom. Oni su karakteristika šireg vremenskog ho-

2 19

rizonta, moda jednog područja i kao takvi mogu više da se koriste za hronološka, nego kulturna i stilska razmatranja pojedinih grupa. Ovo se pre svega odnosi na zlatne ukrase za kosu (Lockenring), čija je pojava rasprostranjena gotovo u svim oblastima srednje i jugoistočne Evrope. Zlatni ukrasi za kosu ovog tipa iz Sonte i Gomolave, kao i nalaz lanca od zlatnih Lockenring-a iz Vinče, pripadaju kraju ranog i početku srednjeg bronzanog doba.129 Kao i ranije citirani bronzani nalazi, stilski i vremenski odgovaraju horizontu ostava Apa-Hajdusamson. Znatno složeniji problem za vremensko i kulturno opredeljenje postoji u vezi sa grupnim zlatnim nalazom iz Vatina. To je grupa od 27 zlatnih ploča, aplikacija, od kojih se 24 nalaze u Magyar Nemzeti Muzeum-u u Budimpešti a tri u Narodnom muzeju u Vršcu.133 Nađene su 1910. godine kod vatinske železničke stanice u keramičkom sudu koji, na žalost, nije sačuvan. Predstavljaju izuzetan nalaz ove vrste i nije čudo što su izazvale veliko interesovan je i kontroverzne stavove o njihovom vremenskom i kulturnom opredeljivanju. Po B. Jankulovu pripadaju halštatskom vremenu, po L. Martonu one su starije od četvrte periode ugarskog bronzanog doba, dok je Z. Vinski sklon da ih odredi u vreme »stupnja bronca C«, odnosno u Kožider horizont ostava.131 Ćini se da je ipalk najtačnije njihovo datovanje koje je izvršila A. Mozsolics, opredeljujući ih u horizont ostava Hajdusamson (br. III), na osnovu sličnih zlatnih ploča sa drugih nalazišta u Rumuniji i Mađarskoj,132 Ovakvo datovanje zlatnog nalaza iz Vatina omogućava njegova stilska analiza. Već sam pogled na zlatne ploče, koje su sa izuzetkom jedne, izgleda, livene u istom kalupu, upućuje na vatinski ddkorativni stil. To su naročito volutasti produžeci koji se na suprotnim stranama razvijaju iz osnovnog kružnog oblika aplikacije. Na razvijenoj vatinskoj keramici ovo je vodeći manir ukrašavanja i osnovna stilska odlika vatinske grnčarije. Iz pregleda metalnih nalaza sa područja vatinske grupe, naročito onih koji su nađeni u kulturnom sloju (nalazi iz Gomolave i Popovog salaša), rezultuje zaključak da bronzani i zlatni predmeti iz Vatina, Vršca, Velikog Gaja i drugih nalazišta pripadaju jednom širem horizontu nalaza i ostava s kraja ranog i početka srednjeg bronzanog doba koji su karakteristični za karpatski basen, naročito njegov istočni deo. To je horizont obeležen ostavama Apa u Rumuniji i Hajdusamson u Mađarskoj a prema citiranom mišljenju A. Mozsolics pripada vremenu početka srednjeg bronzanog doba, kulturama Otomani i Fižešabonj (br. I I I — A2-B1 po Reinedke-u). Istom vremenskom periodu pripada i naša vatinska grupa.

c) Problemi porekla i hronološkog položaja vatinske grupe

220

Pregled teritorijanlog rasprostranjenja i materijalne kulture vatinske grupe nametnuo je, već sam po sebi, nekoliko osnovnih problema vezanih za ovu grupu, za njeno poreklo i mesto u okviru opšte evolucije praistorijskih grupa na području južnog dela Panonske nizije. Definitivna rešenja za ove probleme teško je predložiti u ovom trenutku ispitanosti. Nedostatak stratificiranog naselja sa punim razvojem vatinske grupe (izuzev za sada neobjavljenog materijala iz Židovara) i nedostatak kompleksnije ispitanog nalazišta, daje izvesne odlike hipotetičnosti zaključcima na koje ćemo na ovom mestu ukazati.

U tumačenju porekla vatinskog stila i grupe u celini postoje dva mišljenja. Jedno, po kome je vatinska grupa nastala na području Banata, znači da ima uglavnom autohtoni karakter, i drugo, po kome je vatinska grupa u Vojvodini stranog porekla, vezana za jedan prevatinski stil koji se formirao na području uže Srbije i Bosne.133 Ovo drugo mišljenje, koje je u literaturi izneo M. Grbić, zasniva se na vezi prevatinskog materijaia sa Armenohori keramikom i preheladskim dobom I— III. Ovakvo tumačenje geneze vatinskog stila proizvod je tipoloških dedukcija i, čini se, ne bi moglo da se prihvati iz prvenstveno hronoloških razloga. Stavljanje prevatina, keramike iz Ljuljaka, u vremenski period između 2600. i 2000. godine a Vatina između 2000. i 1500, i njihova sinhronizacija sa Bubnjem Ila, odnosno Bubnjem I I I — IV, u suprotnosti je sa utvrđenom sinhronizacijom Bubnja Ib sa kostolačkom keramikom.134 Između kostolačke i vatinske grupe postoji znatan vremenski hijatus koji je ispunjen punim razvojem vučedolske a zatim pančevačko-omoljičke grupe, te je i gornja sinhronizacija lišena realnih argumenata. Stratigrafija u Omoljici i stilska analiza pančevačko-omoljičke keramike upućuju na druge puteve traganja o poreklu vatinske grupe. Kontinuitet u stratigrafiji između pančevačko-omoljičke i klasične vatinske keramike ukazuje na njihovu usku genetsku vezu. Vatinski stil razvija se daljom evolucijom pančevačko-omoljičke varijante pod uticajem i drugih elemenata, u prvom redu pojave Verbićoara grupe u Banatu. Preciznija definicija nastanka keramičke grupe, koju smo obeležili kao klasičnu vatinsku, mogla bi da se rezimira na sledeći način: na periferiji dva stilska područja, pančevačko-omoljičkog i Verbićoara II, formirao se vatinski stil. U osnovi svoje keramičke proizvodnje on je zadržao oblike karakteristične za pančevačko-omoljičku varijantu, dok se pod uticajem bogatih motiva i tehnike ukrašavanja u Verbićoara grupi razvio specifičan način dekorisanja posuda. Dalji, izvesno vreme paralelan razvoj vatinske i Verbićoara grupe, karakteriše dodirivanje i mešanje pojedinih oblika uz postojanje jakih uzajamnih uticaja u materijalnoj i duhovnoj kulturi. Relativnohronološki položaj vatinske grupe prema drugim kulturama može se odrediti na osnovu pojave importa stranih kulturnih grupa na vatinsko područje, na osnovu importa vatinske keramike na nalazištima drugih grupa i na osnovu metalnih nalaza koji su jedna znatno šira pojava u karpatskom basenu. Određene vremenske i kulturne relacije mogu da se postave između vatinske grupe, s jedne, i Verbićoara, moriške, Otomani i inkrustovane keramike, s druge strane. Što se tiče Verbićoara grupe, čini se da je odnos dovoljno jasan. Vatinska grupa je savremena sa drugom fazom ove grupe, sa onim materijalom koji je D. Berciu označio kao Verbićoara I I I i IV, a za koji mi smatramo da predstavlja njenu mlađu fazu.135 U odnosu na morišku, vatinska grupa je savremena samo sa njenom I I I fazom. Ova konstatacija zasniva se na nalazu jednog vatinskog pehara u grobu 82 u Mokrinu, koji je od strane M. Girića tačno opredeljen u treći i najmlađi horizont grobova na nekropoli.136 Vatinska grupa savremena je i sa Otomani kulturom. Na Popovom salašu, u sloju sa vatinskom keramikom, nađen je jedan potpuno očuvan pehar ukrašen spiralnom horizontalnom kanelurom (Sl. 157a). Tipološki on sigurno pripada drugoj fazi Otomani grupe kao i import ove grupe u Vatinu. Na istovremenost vatinske i Otomani grupe upućuju i ornament na bodežu iz Velikog Gaja i pojava zajedničkog metalnog inventara (T. XXV, 17). Pored Otomani

importa, na Popovom salašu se u istom sloju nalazi i importovana inkrustovana keramika južne Transdanubije (Sl. 169; V. 131). Okolnost da se u jednom stratigrafskom horizontu nalazi vatinska keramika zajedno sa Otomani i inkrustovanom transdanubijskom, poikazuje da su one u jednom trenutku svoga razvoja pripada'ie istom vremenu. Posmatran kroz tipologiju materijala a delom i stratigrafiju, kulturno-istorijski razvoj vatinske grupe, ukljueujući ovde i pančevačko-omoljičku kao njenu ranu varijantu, prošao je Jtroz tri faze. Jedna bi bila pančevačko-omoljička, druga — klasična vatinska a treća, koju ovde izdvajamo samo tipološki, bila bi faza koju karalkterišu razvijeni oblici pehara sa urezanom ornamentikom, naročito nalazi na nekropoli u Belegišu. Hronološki, ovaj razvoj bi ispunjavao vreme od. sredine ranog bronzanog doba Vojvodine do srednjeg, obuhvatajući i njegov početak. U odnosu na podelu P. Reinecke-a to bi bio raspon između faze A2 i kraja B l, podrazumevajući celo vreme trajanja i ove đve faze. U apsoTuthim ciframa, .prihvatajući ovde 2000. godinu za početak ranog bronzanog doba, to je vreme između 1800. i 1600/1500. godine. Naravno, ove predložene granice ne označavaju opšte hronološke cezure za razvoj vatinskog stila, niti su one istovetne za sve oblasti koje je u svom širenju zahvatila vatinska grupa. U Sremu, oblasti koja nije bila zahvaćena mlađom, dubovačkom keramikom, vatinska grupa je mogla duže da traje, sve do vremena starije faze belegiške grupe, odnosno do Higlgreber horizonta.

*

i

Slika istorijskog razvoja kultura ranog bronzanog doba, kako se vidi, nije nimalo jednostavna niti u svim detaljima dovoljno jasna. Pojava u kratkom vremenskom rasponu više kulturnih grupa i njihova egzistencija na relativno ograničenom području kakvo je Vojvodina, i posebno Banat, nameću misao o reviziji opšte prihvaćenih stavova o mehanizmu širenja kultura, njihovom postanku i uzajamnim odnosima. Keramički stilovi, kojih se u ovoj fazi razvijenosti metodologije arheološkog rada uglavnom pridržavamo, nisu i ne mogu da budu jedini kriterijumi za rekonstrukciju daleko složenijih odnosa koji su vladali među praistorijskim kulturnim grupama. Pokušaji da se dublje prodre u smisao pojedinih grupa i da se iza keramičkih formi i oblika ornamentike shvati jedno društvo čija je delatnost ispounjena suprotnostima, omeđena prefinjenom tehnikom u gravurama na kostima i rustičnim keramičkim oblicima, poznavanjem rudarstva i značajnim dostignućima u metalurgiji i još uvek dominantnom upotrebom kamenih i sileksnih alatka, ostaju u okvirima prvih koraka shvatanja toga sveta. U trenutku kada se od realnih, čvrstih ali ne uvek dovoljnih dokumenata materijalne kulture pređe na spoznaju onoga što ispunjavaju ti predmeti, i što su njihova ilustracija, u tom trenutku oseća se sva slabost savremene metodologije rada, bazirane isključivo na arheološkoj tipologiji a manje na stratigrafiji.

222

Manji broj arheoloških dokumenata ukazuje na dinamična kretanja na području Vojvodine u periodu rane metalurgije bronze. Pored Verbićoara nalaza, koji predstavljaju šira pomeranja, tu su i pojedinačni predmeti kao rezultat razmene dobara često i sa dosta udaljenim oblastima i kulturnim grupama. U ovom trenutku ostavili bismo po strani metal, koji je bez sumnje bio jedan

od osnovnih elemenata u trgovini i čija jaka fluktuacija iz jednih oblasti u druge i relativna dugotrajnost u upotrebi nisu dovoljno sigurni za kultumu determinaciju, i vratili bismo se pojavi nekih specifičnih keramičkih oblika. To su nalazi Otomani i Vitemberg grupe sa nalazišta iz južnog Banata i Bačke.137 Karakteristično je da su svi ovi predmeti, kao i većina metalnih nalaza, poreklom iz transilvanskih oblasti, što ne treba da bude čudno. Razvoj praistorijskih kultura ranog bronzanog doba bio je orijentisan prema karpatskom zaleđu sa kojim su banatske kulture komunicirale rečnim dolinama Tamiša, Moriša pa i Tise. Rudna i druga sirovinska bogatštva ovih oblasti, naročito zlatom, bakrom, mineralima i nesumnjivo stokom, bila su osnovna orijentacija u uspostavljanju čvrstih veza sa ovim oblastima. Pojava pomenutih Otomani i Vitemberg nalaza na vatinskim nalazištima rezuitat je ovih kretanja. Njihov značaj je veoma veliki za uspostavljanje relativnohronoloških odnosa između pojedinih kulturnih grupa. Na osnovu njih može da se zaključi: a) Verbićoara grupa, tj. njena starija faza, savremena je sa moriškom I i II, sa pančevaoko-omoljičkom i sa vinkovačkom ' kulturnom grupom. Ovom kulturnom horizontu pripadaju u Rumuniji još finalna faza Glina III, zatim rana faza Tei (Catelu) i rana faza Monteoru kulture, a u Mađarskoj kraj Nađrev grupe i Hatvan. b) Vatinska grupa u Vojvodini pripada vremenu mlađe faze Verbićoara grupe, drugom periodu Otomani i Fižešabonj, zatim Vitemberg grupe i počecima inkrustovane keramike tipa Vesprem (Veszprem) i Seksard. c) Horizont vatinske grupe obeležen je pojavom većeg broja predmeta od bronze i sa njim počinje rana metalurgija bronzanog doba. Zlatni i bronzani nalazi pripadaju Apa-Hajdusamson horizontu ostava, odnosno vremenu bronza A2— B1 po periodizaciji P. Reinecke-a. d) Poreklo vatinskog stila je autohtono. On je nastao daljom evolucijom pančevačko-omoljičkog stila pod uticajem prodora Verbićoara grupe. e) Na području vatinske grupe izdvajaju se trd lokalne geografske oblasti: istočna, u Banatu, koja nosi na sebi jače obeležje Verbićoara stila, zapadna, na području Srema i južne Bačke sa nalazištima kod Popovog salaša, Belegiša, Starog Slankamena, Bežanije i, najzad, južna, u severnim delovima uže Srbije (»zapadnosrpska varijanta«) sa nalazištima kod Ljuljaka i nekropola Dobrača kod Kragujevca. f) Sa vatinskom kulturom na području Vojvodine počinje pravo bronzano doba. Ranije grupe, označene kao ranobronzanodobnc (starija moriška, vinkovačka), iako pripadaju ranom bronzanom dobu, nose još u sebi odlike eneolitskog perioda, zbog čega su jedan period između kraja eneolita i grapa rane metalurgdje bronze označeni kao posteneolitski horizont. g) Periodu rane metalurgije bronzanog doba pripadaju i druge kulturne grupe Panonske nizije kao što su Vaća, Hatvan i ranije pomenute Otomani-Fižešabonj (I i I I faze). Cezuru između rane i razvijene metalurgije bronzanog doba čine prvi pokreti nosilaca Higlgreber kulture, koji se osećaju najipre u severnim i centralnim oblastima Panonske nizije. Ovi pokreti izazvali su pomeranje nosilaca stila inkrustovane keramike severne i južnopanonske inkru-

223

stovane keramike i formiranje sekundarnog jezgra na podrućju Vojvodine.

III. H O R I Z O N T

INKRUSTOVANE

KERAMIKE

U srednjem bronzanom dobu pojavljuje se i u našem Podunavlju inkrustovana keramika, stilski veoma karakteristična i često bez neke dublje povezanosti sa kulturnim grupama koje su joj prethodile. Ona se javlja gotovo na celom području Panonske nizije, obuhvatajući Slovačku, Mađarsku, jugoslovensko Podunavlje, jugozapadne delove Rumunije i severozapadne oblasti Bugarske. Na ovako velikom prostoru razvija se veći broj lokalnih grupa [Vaća, Hatvan, Tokod, Mađarovce, Vesprem, Seksard, dubovačka ili dubovačko-žutobrdska, oltenska-Cima (Krna) itd.], ali u osnovi svoje ornamentalne koncepcije, tehnike ukrašavanja i u oblicima zadržavaju neke od jedinstvenih odlika stila. Kod oblika to su etažne posude (šolje ili urne); u tehnici ukrašavanja bela inkrustacija, a kod motiva koncentrični krugovi, motivi vitice i težnja da se cela površina pokrije ornamentima. Ukrašavanje posuda u ovom stilu raširilo se veoma brzo po Panonskoj niziji i postalo moda koja je prihvaćena bez obzira na etničku pripadnost pojedinih kulturnih grupa. Velika teritorija inkrustovane keramike i njeno često različito hronološko vrednovanje u pojedinim regijama bili su razlog da se ova nesumnjivo jeddnstvena stilska manifestacija u bronzanom dobu ne posmatra kao jedna integralna pojava na celom prostoru, kao jedna celina. Izvesne pokušaje u ovom pravcu učinio je V. Dumitrescu prilikom obrade materijala sa nekropole u Cirna-i. On je izvršio, na osnovu nekih ranijih mišljenja (P. Patay, A. Mozsolics) i novog materijala, podelu inkrustovane keramike na tri oblasti: severnopanonsku, južnopanonsku (transdanubijsku) i jugoslovensko-rumunsku.138 U osnovi, ova podela na geografske oblasti je tačna. Izvesne greške načinjene su prilikom raščlanjavanja jugoslovensko-rumunske oblasti na lokalne grupe, kada je V. Dumitrescu u prvu grupu stavio Belo Brdo, Vatin, Vršac, Kovin, u drugu Žuto Brdo, Oršavu i nalazišta iz Oltenije i u treću Kličevac i Dubovac.139

224

Očigledno je da se pri ovoj podeli nije pošlo od stvarnih stilskih karakteristika materijala, pa čak ni od geografskih elemenata (Belo Brdo — Vatin! npr.). Osim toga, ovde se ponovo operiše terminom Vatin bez naznake na koji se vatinski materijal zapravo misli. U Vatinu se nalazi mali broj posuda koje pripadaju krugu inkrustovane keramike; najveći deo nalaza odnosi se na vatinsku (stariju) i belegišku (mlađu) keramičku vrstu. Zbog svega ovoga, čini se da je potrebno pojavu inkrustovane keramike posmatrati kroz prizmu opštih etničkih i kultumih kretanja na podmčju Panonske nizije na samom početku i tokom srednjeg bronzanog doba. Osnovno pitanje koje se u ovakvoj konstelaciji postavlja jeste utvrđivanje pravca kretanja inkrustovane keramike i određivanje hronološkog odnosa između pojedinih oblasti. U objašnjenju porekla inkrustovane keramike u Olteniji i Banatu na primer, postoje mišljenja koja računaju sa vrlo jakom južnom, opet mikenskom (!) komponentom u formiranju npr. dubovačko-žutobrdske keramičke vrste.140 Ako bismo prihvatili ovakvo tumačenje porekla, onda bi nalazišta jugoslovensko-rumunske oblasti bila starija u odnosu na nalazišta u sevemim oblastima Panonske nizije. Ovo mišljenje je teško održivo iz više razloga. Pre svega, činjenica je da na prostoru od Grčke do našeg i rumunskog Podunavlja nema nala-

zišta na kojima bi bila registrovana inkrustovana keramika panonskog tipa. Drugo, analogije su isključivo tipološke i bez nekog dubljeg suštinskog značenja. Treće, inkrustovana keramika u našem Podunavlju je stilski i tipološki već formirana pojava i pripada razvijenoj fazi ovog kompleksa. S druge strane, elementi za tumačenje geneze inkrustovane keramike u centralnom i severnom delu Panonske nizije znatno su brojniji i mogućnosti praćenja kretanja inkrustovane kerami'ke od severa prema jugu, prema našem Podunavlju, znatno su šire i realnije. Relativnohronološke analize nalaza inkrustovane keramike i stratigrafija višeslojnih nalazišta u Mađarskoj i Slovačkoj141 pokazuju: a) da se u svim oblastima nalazi više razvojnih faza sa inkrustovanom keramikom, i b) da je starija faza keramičke vrste već savremena sa vatinskom grupom u Vojvodini, koja je, s druge strane, kod nas, starija od inkrustovane keramike dubovačkog tipa. Na ovaj način verujemo da je rešen problem bar delimičnog vremenskog prioriteta inkrustovane keramike Mađarske i Slovačke u odnosu na nalaze u Banatu. Drugi problem koji se ovde postavlja odnosi se na pravac i mehanizam kretanja inkrustovane keramike kao i na uzroke koji su do njega doveli. Kartiranje nalaza sa inkrustovanom keramikom (severnopanonskom i južnopanonskom) pokazuje da se ovaj stil širi uz Dunav, držeći se pretežno desne strane (Transdanubija — nalazišta između Dunava i Blatnog jezera). To kretanje imalo je gradacioni karakter i ono je otpočelo u vreme kada se u južnim oblastima Vojvodine razvija vatinska grupa. Bilo je izazvano pojavom nosilaca Higlgreber kulture, koji su vrlo brzo gotovo na celom prostoru Panonske nizije potisli grupe inkrustovane keramike. Stratigrafski, ovi pokreti registrovani su na višeslojnim nalazištima u Slovačkoj i Mađarskoj i to: Nitransky Hradek (Nitranski Hradek), Male Kosihy (Male Kosihi). Vesele (Vesele), a u izvesnoj meri i na Toszeg-u (Toseg).142 U našu zemlju inkrustovana keramika stiže najpre u Baranju odakle se dolinom Dunava širi prema jugu. Iz ovog kretanja formiraju se tri geografske a u izvesnoj meri i hronološke oblasti kompleksa inkrustovane keramike. Prvu i shodno napred iznetom mehanizmu kretanja najstariju grupu inkrustovane keramike kod nas čine nalazišta u okolini Osijeka, zatim sporadični nalazi na području Bačke i Srema.143 Drugu grupu obrazuju nalazišta u Banatu, koja posle stabilizacije inkrustovane keramike u ovim oblastima označavaju i najviši domet u razvoju stila,144 i, najzad, treću grupu formiraju nalazišta najmlađe faze, koja obeležavaju udaljavanje od osnovnog stila prvih dveju grupa, a predstavnici su nalazišta Žuto Brdo, Kličevac i druga u dolini Dunava.145 Za prvu grupu karakteristična je još i njena uska povezanost sa transdanubijskom keramikom; druga se postepeno udaljava od osnovnih uzora, a treća ih potpuno napušta. U hronološkom pogledu prva faza je savremena sa vatinskom keramikom a druga i treća su mlađe, odnosno pripadaju vremenu neposredno pre pojave nekropola ravnih polja sa urnama tipa Belegiš, Surčin i Ilandža.

T. X X II

INKRUSTOVANA KERAMIKA TRANSDANUBIJSKOG TIPA

Nalazišta i nalaze ove keramičke grnpe u našoj zemlji čine: a) periferne oblasti transdanubijskog kulturnog područja; b) kratkotrajan prodor nosilaca ovog stila; c) ili su rezultat importa. U jugoslovenskom delu Baranje inkrustovana transdanubijska keramika nađena je u Dardi, Aljmašu, Grabovcu, Zmajevcu, Belom Brdu i Belom Manastiru.146 U Bačkoj ona se nalazi kod Odžaka i Karavukova, a kao import i na nalazištu Popov salaš kod Kaća, dok je u Sremu, takođe kao import, registrovana na Gomolavi i na nekropoli Stojića gumno u Belegišu.147 Najjužniji nalaz ove keramičke vrste bio bi, svakako, poznata posuda iz Bosanske Rače.146 Od svih ovih nalazišta, za proučavanje grupe u celini ili njenog položaja u odnosu na savremene kulturfee grupe Vojvodine, značajna su nalazišta kod Belog Manastira i Kozaraca gde postoji naseobinski kulturni horizont i nalazi kod Belegiša, Hrtkovaca i Popovog salaša, gde se nalazi import ove keramičke vrste. Iskopavanja kod Belog Manastira i Kozarca nisu dala po količini bogat keramički materijal. Međutim, on je do te mere karakterističan da se može bez dvoumljenja svrstati u »južnopanonsku inkrustovanu keramiku« ili Seksard grupu, kako je A. Mozsolics naziva.149 To se odnosi, pre svega, na oblike etažnih pehara, zatim na veće posude, urne sa levkastim ili Iako profilisanim vratom, na način koji je karakterističan za nalazišta u Mađarskoj i Slovačkoj. Debeli nanos irikrustacije i način na koji se stvara podloga za njeno nanošenje tiipični su takođe za oblasti Vesprem i Seksard grupe. Za hronološko određivanje ove keramičke vrste u Belom Manastiru značajan je nalaz jedne bronzane igle sa loptastom glavom, koja se datuje u srednje bronzano doba.150 Pored toga, kao relativnohronološki podatak korisni su nalazi keramike sa »buckel« ornamentom iz jedne jame u Belom Manastiru.151 Ovakav način ukrašavanja posuda odlika je koja se sreće u Otomani i Fižešabonj grupi i smatra njihovom osnovnom karakteristikom. Teritoriju Baranje, na osnovu ovih nalaza, treba smatrati integralnim delom veli'kog područja »inkrustovane keramike južne Transdanribije«, odnosno Seksard grupe. Van područja Baranje, inkrustovana keramika transdanubijskog tipa nađena je u kulturnom sloju Gomolave, zatim u Popovom salašu, Belegišu, a izvesni sporadični nalazi otkriveni su i u južnom Banatu, oblasti koja pripada dubovačkom tipu inkrustovane keramike. Na Gomolavi su nađena dva karakteristična fragmenta transdanubijske keramike u sloju koji je sadržavao i nalaze vatinslke keramike.152 To je jedan tipičan fragmentovan etažni pehar, bogato ukrašen belom inkrustacijom, i jedan gornji deo manje posude, amfore sa levkastim vratom. Oba fragmenta predstavljaju siguran proizvod transdanubijske grupe i na Gomolavu su, kao importovana roba, dospeli iz našeg ili mađarskog dela Baranje. Njihov tačan položaj u kulturnom sloju Gomolave (sloj IVa-ib) omogućava postavljanje čvrstih relativnohronoloških odnosa naših oblasti sa srednjopanonskim. Zajednička pojava vatinske i transdanubijske; keramike na Gomolavi ukazuje na hronološki i kultumi dodiri ovih dveju kulturnih gmpa koje su se razvijale u različitim geograf-1 skim regijama. -J Na Popovom salašu, nešto bogatijem u nalazima inkrustovane transdanubijske keramike, ovaj dodir je još jače izražen. U sloju koji u celini pripada vatinskoj gmpi nalaženi su fragmentovani sudovi, koji po svom stilskom obeležju pripadaju stranom inven-

(V. 132)

227

taru na ovom nalazištu.153 Posebno su tipične dve posude: jedna zdela sa visokim levkastim vratom (V. 153) i jedna fragmentovana posuda obli'ka urne sa još jače izraženim levkastim vratom (Sl. 196) kakvi se nalaze i na sličnim posudama severnopanonske i transdanubijske inkrustovane keramike (Patnice, Nitransky Hradek i dr.).154 Za ovaj horizont na Popovom salašu karakteristična je pojava žrtvenika sa ljudskim stilizovanim nogama, takođe zajednička pojava sa nalazišta u severnim oblastima panonskog basena i nalaz napred pomenutog importa suda starije Otomani faze (V. 130; Sl. 157a). Stojića gumno u Belegišu je jedina nekropola u Vojvodini na kojoj su predmeti transdanubijske provenijencije nađeni kao prilozi u jednom spaljenom grobu. To je grob 78, koji slikovito ilustruje veoma čudna mešanja i strujanja različitih stilova na području Vojvodine u srednjem bronzanom dobu.l3? U urni koja tipološki nema nekog naročitog značaja nađena su, sa spaljenim kostima pokojnika, dva manja pehara od kojih jedan pripada etažnim peharima transdanubijskog tipa (Sl. 168). Da situacija bude složenija, kao poklopac urne upotrebljena je jedna zdela vatinskog tipa. Ona tipološki odgovara ostalom najstarijem materijalu sa nekropole, peharima vatinske grupe koji su služili kao urne. Ovo mešanje materijala različitih kulturnih grupa posledica je gradacionog širenja stila inkrustovane keramike prema jugu. Na području južne Bačke i u Sremu ona se pojavljuje samo kao pojedinačni nalaz, a nikad u stratigrafski izdvojenom kulturnom sloju. Slična je situacija i sa nalazima u Banatu. U Kovinu, na primer, nađena su dva pehara tipična za Mađarovce grupu od kojih je jedan bio ukrašen u tehnici inkrustacije, dok neki nalazi iz Vršca i Dubovca, naročito etažne urne sa levkastim obodom, imaju odli'ke severnopanonske i južne transdanubijske kulture.156 Praćenja nalaza inkrustovane transdanubijske keramike pokazuju da se matične oblasti ove grupe ili, tačnije, ovih grupa (Seksard i Vesprem) nalaze u centralnim i severnim oblastima panonske ravnice. U fazi I I ovih grupa, verovatno pod uticajem prodora nosilaca Higlgreber kulture, dolazi do njihovog pomeranja prema jugu. Najpre su se proširili na oblasti Baranje (nalazišta oko Osijeka), a zatim dolazi do daljeg pomeranja, dolinom Dunava, prema jugu. Na prostoru između južne Bačke, Srema i Banata nije došlo do dužeg zadržavanja nosilaca ovog stila. Pogodnije tle za svoj dalji razvoj inkrustovana keramika je našla u Banatu, na terenu gde su se još uveik osećali uticaji Verbićoara grupe, koja je in'klinirala prema ukrašavanju posuda belom inkrustacijom. Iz ovog mešanja formirala se dubovačka, banatska ili jugoslovensko-rumunska inkrustovana keramika sa svojim daljim loikalnim razvojem. Hronološki, kretanje nosilaca stila inkrustovane keramike moglo bi da se odredi na sledeći način: grupa severnopanonske keramike i transdanubijska I i I I razvijaju se, prema stratigrafiji u Male Kasihy, Nitransky Hradok-u, Toszeg-u, i drugim nalazištima iznad sloja sa keramikom Hatvan grupe.157 Ona bi, prema tome, morala da bude savremena sa pančevačko-omoljičkom i klasičnom vatinskom grupom. U prvom prodoru prema jugu, kako to pokazuju i nalazi iz Belegiša, Gomolave, Popovog salaša, irikrustovana keramika je savremena sa vatinskom grupom u južnoj Bačkoj i Sremu. Prema srednjoevropskoj hronologiji P. Reinecke-a to bi bilo vreme Br. B1— B2. Dalji razvoj inkrustovane keramike u Vojvodini odvijao se kroz dubovačku i žutobrdsku grupu i pripadao bi vremenu posle vatinske grupe, odnosno pre pojave nekropola ravnih polja sa urnama tipa Belegiš, Ilandža, Surčin.

V III Pehar, vatinska gru,pa, kraj ranog bronzanog doba, iPopov salaš, Muzej grada Novog Sada V III Cup, Vatin ouiture, end of Early Bronze Age, Popov Salaš, Novi Sad Museum.

DUBOVAČKA GRUPA INKRUSTOVANE KERAMIKE Od svih termina koji se upotrebljavaju za oznaku grupe sa inkrustovanom keramikom na području srpskog Podunavlja (dubovaćko-žutobrdska, vršačko-žutobrdsika, kličevačka, banatska),158 smatramo da je najpogodniji naziv dubovačka jer se na ovom nalazištu sreće karakterističan materijal ove kulturne grupe. S jedne strane, on u svojim osnovnim formama zadržava odlike transdanubijskog stila ali, s druge strane, sadrži i sasvim nove elemente, koji su nastali na banatskom tlu. Naziv žutobrdska grupa pre bi mogao da se upotrebi za finalnu fazu ove kulturne grupe, koja je geografski više vezana za uže područje Dunava, naročito za severni deo uže Srbije. Geografski položaj dubovačke grupe mogao bi da se locira na južni deo Banata, desni priobalni pojas Dunava od ušća Morave prema istoku uključujući i nalazišta na dunavskim adama i, najzad, na južne delove Oltenije. Na ovom području nalazi se veći broj nalazišta a arheološka istraživanja vršena su samo na nekim od njih. Pretežno se radi o nekropolama, dok su znanja o naseljima ove kulturne grupe veoma skromna. Za poznavanje materijalne i duhovne kulture dubovačke grupe u Vojvodini karakteristični su nalazi iz Ludoša kod Vršca, zatim iz Dubovca, Dupljaje, Orešca, Korbova i Gaja kod Kovina.159 Prema podacima F. Millekera i drugih autora, sve su to nekropole spaljenih pokojnika a ređe i skeletnih grobova. Na desnoj strani Dunava, u užoj Srbiji, poznata su nalazišta kod Kličevca, zatim Žuto Brdo, Kožica kod Dobre i druga,lt0 a u Rumuniji svakako da najznačajnija nalazišta predstavljaju Cirna, Girla Mare i Balta Vedre.161 Na keramici ovih nalazišta postoje izvesne stilske razlike, ali one nisu toliko bitne da bi povlačile oštrije razlike između pojedinih užih regija. Kako keramički nalazi dubovačke grupe u Vojvodini potiču uglavnom sa nekropofa, to je i razumljivo što se u prikazu njene materijalne kulture polazi od keramike, posebno od obli'ka urni. Tipološki se diferenciraju tri osnovna tipa: etažne urne sa levkastim vratom, blago bikonične urne sa lučno profilisanim vratom i manje bikonične urne sa cilindričnim vratom (Sl. 170— 171; V. 133— 134). Prva grupa svoje poreklo vodi od inkrustovane keramike južne Transdanubije i hronološki relklo bi se da je najstarija. Istom vremenskom horizontu pripadaju i urne sa cilindričnim vratom, koje se često nalaze zajedno sa poklopcem (Sl. 172). Za njihovo hronološko vrednovanje značajan je jedan grob iz Vršca (Ludoš), koji je kao metalne priloge imao jedan bodež i iglu sa spljoštenom glavom i tordiranim telom.162 Ovi nalazi pripadali bi najstarijem horizontu inkrustovane keramike. Bikonične urne sa jako uzanim donjim delom i malim dnom (I I I grupa) hronološki su najmlađe i po svojim oblicima bliske su urnama »kulture ravnih polja sa umama«. Sa njima u vezi stoje i brojna postolja na koja su se ove urne postavljale (Sl. 173— 174). Na ndkropolama dubovačke grupe kao prilozi najčešće se nalaze pehari sa drškom ili zdele. O rasporedu priloga u grobovima (urnama) najbolje podatke pruža nekropola kod Korbova i Cirni (Rumunija), koje su i najpotpunije istražene.163 Prilozi sa naših nalazišta su najvećim delom sačuvani ali često bez podataka o grobnim celinama (Dubovac, Dupijaja). Njihova vrednost je uglavnom tipološka i na ovom mestu mogu da se koriste samo kao jedan od brojnih elemenata opšte slike materijalne kulture dubovačke grupe. U vremenskom horizontu bronzanog doba, kome pripada i dubovačka grupa, pehari i šolje sa jednom ili dve drške bili su jedan od najrasprostranjenijih keramičkih oblika. Pored raznovrsnosti

229

D UBOVAČKA HUGELGRABER GRUPA

K U L T U R A

d u b o v a c

hiigelgraber

g r o u p

c u l t u r e

t

T. X X III

.

_ _

BELEGIŠ

GRUPA

belegiš

group

s t ar ija

l

a r I y

faza

m l a đ a

phaselll

_______ ___________________________

a t e

f a z a

phas e )

forme, na njima se reflektuju i uticaji različitih stilova ovog i susednih područja. Jedan oblik sadrži u načinu ukrašavanja elemente Verbićoara grupe, drugi u osnovnoj keramičkoj shemi karakteristike Otomani grupe, dok se, takođe često, nalaze i oblici sa severopanonskom i transdanubijskom ornamentikom (Sl. 179— — 181; V. 137— 138). Ovo mešanje stilova kod oblika i ornamentike posledica je određenog mehanizma nastanka dubovačke grupe i uticaja autohtone osnove rra formiranje ornamentalnog stila. Kada bi se raspolagalo čvrstim stratigrafs'kim podacima, verovatno bi se uočila linija evolucije dubovačke grupe. Ovo, na žalost, naši nalazi iz Banata ne mogu da pruže zibog okolnosti što potiču iz nekropola sa skromnim terenskim podacima, a ne iz naselja. Tipološka analiza pehara pokazuje jedino da na dubovaokim nalazištima postoji više različitih varijanata pehara: od jednostavnih, običnih lončića bez nogu, do baroknih pehara, sa dve drške na kojima se nalaze rožasti dodaci, kakve ćemo kasnije često nalaziti u starijoj fazi belegiške grupe (takozvani panonsiki pehari). Najveći broj zdela sa područja dubovačke grupe — iz Vršca, Dubovca, Vatina, Ilandže, Orešca — funkcionalno su služile, analogno situaciji iz Cirne, Korbova i drugih nalazišta, kao poklopci za urne. Činjenica je da se kod najvećeg broja ukrašava i donja površina suda te su postavljene sa dnom okrenutim nagore (S!. 177— 178; V. 136). U osnovi razlikuju se dva oblika — zdele na prstenastoj nozi i zdele sa ravnim dnom. U pogledu ornamentike tu je znatno šire bogatstvo u kompozicijama koje idu od jednostavnog ukrašavanja urezanim linijama i koncentričnim krugovima do komplikovanih ornamentalnih shema sastavljenih od lučnih linija, vreža, tačkastih uboda, derivata spirala, cvetnih motiva itd. Sve ovo ukazuje da je stil inkrustovane keramike na području Banata, kroz dubovačku i kasnije žutobrdsku grupu, doživeo svoj puni razvoj. Posle dosta dugog vremena u praistoriji Panonske nizije, tačnije, od kraja vinčanske grupe do srednjeg bronzanog doba, tek sada se, u dubovačkoj kulturnoj grupi, ponovo pojavljuje antropomorfna plastika, kao jedan vid manifestacija verovanja i kulta čoveka ovog perioda. U vatinskoj grupi sporadično su se sretale zoomorfne figure ili nešto što je podsećalo na čoveka (noge na žrtvenicima). Ljudska figura izgleda da je bila tabu. Ni plastika dubovačke grupe nije u potpunosti realistička, ali je ona u odnosu na sve ono što joj prethodi na ovom području nova i specifična, bez mogućnosti tumačenja njenog lokalnog autohtonog nastanka iz starijih kulturnih grupa. Ne ulazeći u tipološka raščlanjivanja osnovne sheme antropomorfne plastike, što je na drugim mestima dosta opširno učinjeno počev od najstarijih radova M. Vasića do našeg doba,164 ovde treba istaći da se uglavnom radi o jednom jedinstvenom osnovnom tipu ženske figure sa zvonastom suknjom i jako stilizovanim gornjim delom. Nedostatak realističkog tretmana na glavi, nasuprot dosta vernom prikazivanju odeće i nakita, znači onoga što nije vezano za individualnost, navodi na zaključak da se radi o jednom apstraktnom božanstvu, verovatno duhu pokojnika (Sl. 182— 184). Tumačenje da je u pitanju »majka zemlja«, to jest neko vrhovno žensko božanstvo, teško je prihvatljivo,165 jer se ove figure po pravilu nalaze kao prilozi u grobovima spaljenih pokojnika (Korbovo, Cirna). U našoj zemlji terakote sa zvonastom stiknjom sreću se od Osijeka do Kladova na mnogim nalazištima inkrustovane kerami'ke. U literaturi su već poznate figure iz Dalja, Bapske, Osijeka, Gardinovaca, Vršca, Gaja kod Kovina, Dupljaje, Kličevca, Žutog Brda, Klenovika, Golupca, Korbova i još sa nekih nalazišta.166 Ovom broju bi trebalo dodati i devet^novih fragmentovanih idola iz okoline Odžaka, sa nalazišta Odžaci *1 i Klisa.167 Stilski oni pripadaju dosta rasprostranjenom

231

tipu zvonastih idola koji prate nalazišta sa inkrustovanom keramikom. Sa izuzetkom jednog idola iz Ludoša kod Vršca, kojii je verovatno nedovršen ili u pečenju deformisan (Sl. 184), sve figure su bogato ukrašavane u tehnici i motivima karakterističnim za dubovački ornamentalni stil. Manje je, ili potpuno nedostaju figure koje su u'krašavane u stilu transdanubijske keramike. U tumačenju geneze ovih idola dosta je rasprostranjeno mišljenje, naročito u vezi sa tumačenjem dupljajskih kolica, da su oni poreklom sa juga.168 Postoje, s druge strane, i mišljenja o uzajamnim odnosima i uticajima između grčkog sveta i Podunavlja i u jednom i u drugom pravcu. M. Garašanin je, više kao pretpostavku, izneo veze na relaciji Banat-srpsko Podunavlje-Kerameikos, navodeći kao jedan od kontinentalnih uticaja upravo figure sa zvonastom suknjom.169 Tipološke sličnosti između terakota iz Kerameikosa i iz jugoslovenskog Podunavlja postoje. Ostaje ipak i dalje otvoreno pitanje tačnih hronološ'kih, kulturnih i teritorijalnih odnosa između ova dva kulturna područja. Pored tipološkog i kulturnog opredeljenja zvonastih idola, postoje i veoma jake potencijalne mogućnosti za korišćenje njihove ornamentike prilikom hronološkog određivanja mesta dubovačke grupe. Napred je iznet zaključak o realističkom načinu u'krašavanja na terakotama nasuprot shematizovanom prikazu lica. U izvesnim ornamentalnim motivima naziru se i predstave metalnih predmeta koji su služili kao ukras ljudi toga vremena. Tako, na primer, na fragmentovanoj terakoti iz Gardinovaca (Sl. 183) oko vrata nalazi se motiv »lunulastih privesaka« kaikvi se često nalaze u Vojvodini a vremenski se stavljaju u srednje bronzano doba.170 U Mađarskoj, oni su jedno od osnovnih obeležja Kofider horizonta ostava sa mogućnošću da se prate od vremena inkrustovane keramike preko Higlgreber grupe do kraja bronzanog doba. Još tipičniji je ornament na jednoj fragmentovanoj terakoti iz okoline Odžaka (Odžaci I).171 Lunulasti privesak je do te mere realistički predstavljen da ne dolazi u sumnju njegova paralela sa sličnim bronzanim nalazima citiranog horizonta ostava karpatskog basena. U detaljnijoj analizi ornamentike na terakotama dubovačke grupe našle bi se, svakako, još šire mogućnosti za povezivanje pojedinih ukrasnih detalja sa bronzanim nalazima iste vrste.

232

O hronološkom određivanju mesta dubovačke ili, šire, inkrustovane keramike dubovačko-žutobrdskog tipa, postoje kontroverzna mišljenja. Prema jednima, ona je srednjobronzanodobna grupa, po drugima ona zahvata srednje i pozno bronzano doba, dok postoje ili su postojala i takva mišljenja po kojima je ona manifestacija gvozdenog doba.172 Nesporazumi su posledica nepoznavanja celokupnog postojećeg materijala, koji je u našoj zemlji i bogat i raznovrstan, kao i činjenice da su neki stariji nalazi povezani u grobne celine na osnovu krajnje nepouzdanih podataka. Izvesni elementi koje ćemo ovde navesti pokazuju da dubovačka grupa pripada vremenu srednjeg bronzanog doba, sa mogućnošću praćenja njenog razvoja u pojedinim oblastima (severni delovi uže Srbije) i tokom poznog bronzanog doba. Na ovakav zaključak navodi pre svega činjenica da dubovačka grupa genetski i kulturno-istorijski pripada jednom širem kompleksu inkrustovane keramike Panonske nizije čiji je položaj jasno određen na nalazištima u Slovačkoj i Mađarskoj (Male Kosihy, Toszeg, Hatvan i dr.).173 Ona pripada vremenu pre Higlgreber grupe ovih oblasti, odnosno Br. B1— B2 po periodizaciji P. Reinecke-a za srednju Evropu. Drugi element su već pomenuti ornamenti nakita na zvonastim idolima — pojava motiva lunulastih privesaka, koji odgovaraju takođe srednjem

bronzanom dobu. Treći podatak nalazi se u tipološkim vezama koje postoje između razvijene Otomani grupe i dubovačke keramike a ogledaju se u oblicima pehara sa »buckel« ukrasom, ili urne iz Ludoša kod Vršca, sa rožastim ispupčenjima.174 Najzad značajan je kao t e r m i n u s a n t e q u e m i podatak da se u grobu 4 u Ilandži kao poklopac nalazi jedna zdela (Sl. 195), tipičan inventar inkrustovane keramike dubovačkog tipa.175 Urna, kao i jedan pehar koji se uz grob nalazio, pripada starijoj fazi belegiške grupe, odnosno vremenu prodora kulture grobnih hum'ki u naše oblasti. U zaključku dela o pojavi i razvoju grupa sa inkrustovanom keramikom na području Vojvodine može da se ukaže na sledeće sinhronizme sa kulturnim grupama koje se paralelno razvijaju u susednim oblastima. U vreme formiranja jezgra inkrustovane keramike južne Transdanubije u Jugoslaviji na području Baranje, u Bačkoj, Sremu i Banatu razvija se pozna vatinska grupa. Kulturni dodiri ovih dveju grupa utvrđeni su u zatvorenim stratigrafskim celinama u Popovom salašu, na Gomolavi i na nekropoli Stojića gumno kod Belegiša. Formiranjem jezgra inkrustovane kcramike tipa Dubovac-Ludoš-Cirna prestaje razvoj vatinske grupe na području Banata. Pojava elemenata ili importa mlađe Otomani grupe na nalazištima dubovačke grupe ukazuje na njihov istovremeni razvoj. Na severu Vojvodine, u Bačkoj, u vreme stabilizovanja dubovačke grupe pojavljuju se i prvi nalazi kulture grobnih humaka, koja je već na području Slovačke i Mađarske potisla ili asimilirala nosioce severnopanonske i transdanubijske grupe inkrustovane keramike. Njeno prisustvo u Vojvodini predstavlja latentnu opasnost i za dubovačku grupu, koja će vrlo brzo nestati isto onako kao što su i u Mađarskoj nestale njoj srodne grupe. Potiskivanje dubovačke inkrustovane keramike iz Banata ne znači i kraj ovog, u jednom trenutku veoma rasprostranjenog stila. Južno, uz Dunav, na području ušća Morave pa prema Timoku i dalje od njega, on će se razvijati kroz žutobrdsku kulturnu grupu. U razvoju inkrustovane keramike bronzanog doba to bi bila treća i poslednja faza. Na materijalu iz Žutog Brda, Kličevca i Korbova oseća se degeneracija stila.176 Kličevački idol bio bi najbolja ilustracija ove izolovane, regionalne egzistencije inkrustovane keramike, koja je u ovim oblastima mogla da se zadrži i tokom poznog bronzanog doba.

IV. H O R I Z O N T K U L T U R A G R O B N I H H U M A K A ( H I G L G R E B E R ) i njegov uticaj na razvoj bronzanog doba u Vojvodini Sredinom bronzanog doba u karpatskom basenu dešavaju se snažna etnička i kulturna strujanja koja su kao posledicu imala pojavu novih kulturnih grupa i dovela do nove etničke i kulturne konstelacije. Ovim pokretima zahvaćen je i veliki prostor od Češke na severu do našeg Podunavlja na jugu i od Karpata na istoku do Rajne na zapadu. U arheološkoj literaturi njima je posvećen veliki broj radova, od onih koji regionalno obrađuju grupu nalaza, nalazišta ili pojedinačne predmete, do onih koji u ovim pokretima vide snažna etnička pomeranja od severa prema jugu i nazivaju ih Velikom seobom naroda.177 Promene, o kojima je reč, praćene su širgnjem kulture grobnih humaka (Higlgreber kulture), koja je vrlo brzo zahvatila celo područje karpatskog basena formirajući veliki broj lokalndh i regionalnih grupa i njihovih varijanata.178 Prema uglavnom prihvaćenom mišljenju, pravac kretanja išao je od severozatpada prema jugu. Iz mešanja sa autohtonim grupama,

233

kao posledica kasnijeg specifičnog razvoja, u pojedinim oblastima formirao se čjtav niz grupa: na zapadu elzaška, donjorajnska, virtemberška i hesenska; na severu lineburška i Bajersko-češka sa svojim varijantama; u centralnim oblastima srednjodunavska a nešto južnije od nje jugoistočna ili karpatska Higlgreber kultura. Za razvoj poznog bronzanog doba Vojvodine ovi pokreti u srednjoj Evropi kao i u severnim i centralnim oblastima karpatskog basena imali su izuzetan značaj. Prodiranje prema jugu, čak i ako ne prihvatimo u potpunosti teoriju o velikoj (ili egejskoj) seobi, izazvalo je značajne promene u kulturnoj slici grupa srednjeg bronzanog doba. Vatinska grupa potpuno nestaje a odmah zatim i kulture sa inkrustovanom kerami'kom. Razlike između autohtonih i novih grupa koje se formiraju na području Vojvodine, naročito onih u oblasti Bačke i severnog Banata, toli'ko su velike da se sa pravom pomišlja na potpunu smenu njihovog etničkog elementa. Nosioci ranih i srednjobronzanodobnih kultura povlače se pred invazfonim talasima sa severa, ili su asimilirani od njih. Na području Vojvodine dolazi do formiranja dve stilske i kulturne oblasti: jedna, oliže jezgru invazionog talasa sa tipičnim materijalom karpatske varijante kulture grobnih humaka — Higlgreber kulture — locirana na područje Bačke i severnog Banata, i druga, u srpskom Podunavlju i Posavini (Sremu, južnom Banatu i severnim delovima uže Srbije), koja je pored novih stilskih odlika poprimila i neke elemente autohtonih kulturnih grupa.

HIGLGREBER KULTURA Nalazišta Higlgreber kulture u Vojvodini nisu bila do skora uopšte poznata ili su bili poznati samo pojedinačni slučajni nalazi koji su indicirali na njihovo prisustvo. Razvoj istraživanja bronzanodobnih grupa u sevemim delovima Vojvodine, naročito o’ko Subotice, Sente i Kikinde, pokazao je da se na ovom području nalazi veći broj nalazišta sa tipičnim keramičkim i metalnim materijalom koji pripada jugoistočnoj varijanti Higlgreber kulture. Njihova aktuelnost naročito je porasla posle publikovanja većeg broja nalazišta ovog kulturnog kompleksa od strane S. Foltiny-ja, O. Trogmayer-a i L. Sekereša.179 Ispostavilo se da raniji nalazi Higlgreber kulture u Vojvodini nisu slučajna, izolovana pojava, već oni pripadaju jednom određenom vremenskom i kulturnom horizontu kome se sada priključuju i ostala nalazišta.

(V. 141)

234

Iz načina širenja nosilaca Higlgreber kulture prema jugu i na osnovu geografske rasprostranjenosti ove kulture u Vojvodini, zaključuje se da naša nalazišta predstavljaju perifernu i najjužniju pojavu ovog kulturnog kompleksa. Ona su sastavni deo jednog šireg područja takozvane jugoistočne ili karpatske Higlgreber kulture. U Vojvodini postoje dve vrste nalazišta: jedna, koja pouzdano pripadaju Higlgreber kulturi i dmga, na kojima se nalaze samo njeni elementi, ponajčešće metalni predmeti. Iz predloženog spiska nalazišta Higlgreber kulture u našoj zemlji, koji su dali Foltiny, Trogmayer i Sekereš,180 kao pouzdane možemo da prihvatimo: nalazišta kod Apatina, Bogoieva. Martonoša, Ludoškog jezera, Jdajdukova, Subotice, Kanjiže, Sente kao i nekropolu kod Iđoša — više od 17 nalazišta ove griipec Sa manje sigumosti može "3a” še govori o nalazima u južnom Banatu, Sremu, a pogotovo o onima južno od Save i Dunava. Na ovim nalazištima srećemo pretežno bronzane predmete, koje treba smatrati importom iz područja Higlgreber kulture. To su nalazi u Vatinu (grob), zatim kod Pančeva, Vinče i Surčina — šolje regenburškog tipa.181 Njihova pojava može da bude posledica direktnih uticaja sa Higlgreber po-

dručja, ili su pojedini nalazi mogli da dođu u južne oblasti Panonske nizije posredstvom od Higlgreber potisnute kulture inkrustovane keramike. Teritorija nalazišta Higlgreber kulture u Vojvodini, onih koja pouzdano u celini pripadaju ovoj grupi, može zasada da se ograniči na oblast dko Tise, naročito na njenu bačku stranu. Na ovom području nalazi se oko sedam nalazišta — pretežno ili čak isključivo nekropole ove kulturne grupe. Naseija, pogotovo ona za koja bismo to sigurno mogli da tvrdimo, uglavnom nedostaju; takav je, uostalom, slučaj i sa širim područjem karpatske varijante Higlgreber kulture. Qd sedam nalazišta koja se pominju na području severne Bačke i severnog Banata, manja ili veća sistematska iskopavanja vršena su samo na nalazištu Poroš (Pereš) kod Hajdukova i na nalazištima kod Velebita.162 Naročito su obimni radovi vrŠeni kod Velebita gde je 1970. godine sistematski iskopavana jedna nekropola Higlgreber kulture. Otkopano je više skeletnih i spaljenih grobova iz ovog perioda koje, na žalost, pošto rezultati još nisu objavljeni, ne možemo u potpunosti da koristimo.183 Ono što bismo u ovom trenutku mogli o Velebitu da kažemo, na osnovu autopsije celokupnog materijala i učešća u iskopavanjima, to je da se radi o nekropoli sa biritualnim sahranjivanjem — a) spaljivanje i sahranjivanje u urnama ili jamama i b) skeletno sahranjivanje, koje je, sudeći po tipologiji keramiokog i metalnog inventara, bilo istovremeno. Skeletni grobovi su izrazito bogati tipičnim bronzanim i keramičkim prilozima karakteristignjm za karpatsku varijantu Higlgreber kulture. Naročito je ihstruktivan bronzani materijal: dugačke igle sa glavom u obliku pečata, narukvice, srcoli'ki lunulasti privesci, 'kratki bodeži, torkvesi — uglavnom sve ono što se smatra uobičajenim inventarom na bogatijim nekropolama ovog horizonta i što se obično vezuje za Kozsider horizont ostava bronzanog doba. Za utvrđivanje tipoloških karakteristika naših nalazišta Higlgreber kulture, ostaje nam i ovom prilikom keramika kao osnovni klasifikacioni i kulturni determinator. Metalni predmeti, kojih na području Vojvodine ima i van teritorije Higlgreber kulture, pre bi se mogli označiti kao opšta pojava ovog vremenskog horizonta bronzanog doba. Ovde se u prvom redu misli na tipične Higlgreber igle iz Vatina, zatim na bojne sekire sa diskoidnim dodatkom, na mačeve tipa Kesthelj (Keszthely), na lunulaste priveske itd.1M Bronzani predmeti su opšta pojava i kao takvi ne bi mogli uvek da se koriste i kod sigurnog opredeljivanja jednog nalazišta određenoj kulturnog grupi, ako se ne raspolaže i drugim pratećim keramičkim materijalom. Keramika je još uvek nosilac stila. Naročito ako je na jednom nalazištu ima u većem broju. Zbog svega toga u određivanju kulturne pripadnosti nalazišta, teritorije Higlgreber i, najzad, u određivanju njenog stila u našim oblastima, oslonićemo se prvenstveno na keramičke nalaze. Repertoar keramičkog materijala sa vojvođanskih nalazišta nije toliko raznovrstan već samim tim što je u pitanju specifičan materijal, onaj koji se nalazi u grobovima. Zato nije čudo što su najbrojnije zastupljene urne. One potiču iz Horgoša, Trešnjevca, Hajdukova, Martonoša, Apatina, Velebita, Iđoša i sa drugih nalazišta.185 Izdvajaju se tri osnovna tipa urni: jedan sa cilindričnim vratom i trakastim drškama na prelazu iz vrata u rame {Sl. 189); drugi, koji predstavljaju nezgrapne bokaste urne sa visokim vratom i jače profilisanim obodom (Sl. 187); i, najzad, treći tip kruškolikih visokih urni sa trakastim drškama na najvećoj periferiji suda (Sl. 185). Iz ova tri tipa urni možda ibi, uz više podataka, mogao da se odredi i njihov vremenski odnos. Pretpostavljamo na osnovu tipološ'kih karakteristika i čvršće veze sa matičnim područjem Higlgreber kulture da je najstariji prvi tip urni. On je

235

T. XXIV

zastupljen na nalazištima karpatske Higlgreber kulture (Salka), u Eđek (Egyek) grupi, i po svoj prilici je došao u oblast severne Bačke zajedno sa njenim nosiocima.186 Nešto mlađi oblik bile bi urne bokaste profilacije, koje često imaju kao ukras rožasta ili »buokel« ispupčenja. U ovom elementu manifestuje se jak uticaj mlađe faze Otomani grupe na materijalu Higlgreber kulture u Potisju, posebno u severnom Banatu.187 Najzad, najmlađoj grupi pripadale bi urne iz Iđoša, na kojima se reflektuju uticaji sa juga iz područja belegiške grupe. Na njima se, pored standardnog motiva plastične trake, pojavljuju ponekad i ukrasi u obliku girland motiva ili paralelnih traka na vratu (Sl. 185). Idoška nekropola se i po drugim elementima razljkuje od ostalih nekropola ove grupe u Vojvodini. Nju karakteriše, pored klasičnih elemenata Higlgreber grupe, pojava drugih tipova urni, potpuno stranih ovom stilu. To su urne ukrašene kandelurama ili urne na nozi (Sl. 201— 202). One, svakako, stoje u vezi sa mlačfim elementima tj. uticajima sa područja nekropola Ilandža-Belegiš-Surčin. Geografska lociranost nekropole kod Iđoša, na periferiji dva kulturna područja — belegiške i Higlgreber kulture — najbolje objašnjava mešanje elemenata dve različite kulturne grupe. Drugi oblik Higlgreber grupe, funkcionalno vezan za prethodni, jesu plitke konične zdele koje su služile kao pciklopci za urne (Sl. 186; V. 141). Kara'kterističan je oblik konične ili kalotaste zdele sa ravnim obodom na 'kome se nalaze plastična rožasta ispupčenja. Osim na Iđošu, nalaze se u većem broju i na nekropoli Trešnjevac kod Sente.186 Karakterističan i čest keramički oblik na našim nalazištima je i posuda na prstenastoj nozi (V. 145). Nalazi se u većem broju naročito na nekropolama kod Subotice (Hajdukovo, Horgoš).189 Pojedini primerci ovih posuda mogli su da služe i kao urne. Slično amforama sa cilindričnim vratom, i ova vrsta posuda smatra se jednim od vodećih tipova karpatske varijante Higlgreber kulture. Pored pomenutih oblika posuda na nalazištima u okolini Subotice, Sente i Kanjiže često se kao prilozi u grobovima sreću manje šolje sa jednom trakastom drškom od oboda do ramena suda (V. 143— 144). One nisu tako karakteristične za jednu užu oblast, ali ih vredi ipomenuti gotovo kao obavezan inventar na svim nalazištima Higlgreber kompleksa, počev od Ćeške na severu do naših nalazišta na jugu.190 Svoje poreklo duguju svakako autohtonim kulturama karpatskog basena (Vaća) u kojima su bile česta pojava. Kod nas su poznate sa nalazišta kod Ludoša, Horgoša i Velebita.191 Kao i većina posuda Higlgreber kulture, i one su najčešće bez ornamenta. Iz ovog kratkog pregleda keramičkog materijala sa naših nalazišta i iz njegove konfrontacije sa nalazima iz centralnih oblasti Higlgreber kulture, vidi se da nalazišta u Vojvodini pripadaju stilu jugoistočne ili karpatske varijante ovog kulturnog kompleksa. Dovoljno je da se kao komparacioni materijal pogledaju nalazi iz Salka-e u Slovačkoj i nalazi Eđek-Seleheđ (Egyek-Szolohegy), Tisafirenda (Tiszafiirend), Muhui i drugih u Mađarskoj192 pa da nam te veze budu potpuno jasne. One su se održavale dolinom Tise, preko koje su stanovnici naših nalazišta dolazili u dodir sa bogatim ekonomskim zaleđem. Pored zajedničkih elemenata sa nalazištima u matičnim oblastima, keramički materijal u severnoj Bačkoj i naročito severnom Banatu karakterišu neke lokalne specifičnosti značajne za utvrđivanje relativnohronoloških odnosa sa nalazištima i kulturama susednih oblasti. Napred su istaknuti elementi Otomani grupe na urnama iz Trešnjevca, Horgoša i sa drugih nalazišta. Oni su još evidentniji na nekim nalazištima iz gornjeg Potisja, npr. Niredhaza Bujtoš eš Morgo (Niregyhaza Bujtos es Morgo) ili Egyek-Szolohegy,

237

rano bronzano doba

srednje bronzanodoba

/m okrinski horizont/

/v a t in s k i horizont/

/hiigelgraberhorizont/

/belegiš II horizont/

E A R LY B R O N Z E A G E

MIDDLE B R O N Z E A G E

M I DDLE-LATE B R O N Z E A G E

LATE B R O N Z E A G E

/v a tin group horizon/

/hugelgraber cuhture horizon/

/b e le g iš II group horizon/

/ m o krin

T. XXV

h o r iz o n /

srednje-pozno bronzano doba

pozno bronzano doba

na kojima su brojnije zastupljeni pehari Otomani odnosno Fižešabonj grupe.193 Metalni materijal koji prati nalaze Higlgreber kulture u Vojvodini tipološki i vremenski pripada poznatom Kožider horizontu nalaza ove vrste u kanpatskom basenu.194 Ovde bismo sa područja severne Bačke izdvojili najtipičnije nalaze, koji omogućavaju i tačnije hronološko determinisanje celog horizonta Higlgreber grupe na ovom području. To su, pre svega, igle tipa Petschatkopfnadel sa dugačkim telom iz Hajdukova i Velebita, koje se smatraju jednim od karakterističnijih inventara Higlgreber horizonta.195 To su, dalje, sekire sa diskoidnim dđdatkom iz Hajdukova, Sente i Sombora, koje se takođe vrlo precizno datuju u srednje bronzano doba, odnosno u Kožider horizont ostava.196 Posebno je značajan nalaz iz Sente koji pripada jednom grobu. U njemu su pored sekire bili još jedna igla, mač, grivna i ukras za kosu, takođe tipičan inventar grobova Higlgreber 'kulture.197 Najzad, u ovu grupu nalaza dolaze i kratki bodeži iz Hajdukova i Sente, zatim obavezni lunulasti ili srcoliki privesci, ploče sa trnom, narukvice od spiralno navijene bronzane trake (ili žice) kao i drugi sitniji bronzani ukrasni predmeti — ukras za kosu, kalotasta dugmeta i sl.198 Sav ovaj bronzani materijal jasno vremenski određuje nalazišta Higlgreber kulture u drugu polovinu srednjeg i početak poznog bronzanog doba. Van područja Higlgreber kulture, identičan bronzani inventar sreće se i na drugim nalazištima (Vatin, Belegiš, Dobanovci itd.), ali ga ovde treba ostaviti po strani jer se on nalazi u okviru drugih kulturnih grupa ili pripada grupi slučajnih nalaza. Njegov značaj je, s jedne strane, relativnohronološke prirode, dok, s druge strane, on ulkazuje na tesne u prvom redu ekonomske veze koje su postojale na području karpatskog basena među različitim kulturnim grupama. Stilsko jedinstvo nalaza Higlgreber kulture, keramike i metala, zatim pojava istog rituala u načinu sahranjivanja na širokom prostoru ovog kultumog ikompleksa, pokazuju da je kretanje nosilaca stila od severa prema jugu bilo obavljeno ne samo u smislu prenošenja stila, već je bilo vezano i za šira etnička pomeranja. A. Mozsolics je sklona da u ovim pokretima vidi jednu širu seobu naroda, koju povezuje sa egejskom seobom.199 Po njenom mišljenju, pokreti stanovnika Higlgreber grupe od severa i severozapada prema jugu, prema našem Podunavlju, doveli su do potiskivanja starosedelačkog stanovništva južnih oblasti Panonske nizije, koje je postalo nosilac prvog talasa egejske seobe. Hronološku cezuru ovih pokreta čine ostave njene faze I I I bronzanog doba Mađarske (Br. B2 po Reinecke-u). Ne ulazeći na ovom mestu u složen problem egejske seobe — o čemu već postoje različita gledišta (V. Milojčić, M. Garašanin, A. Benac i dr.),200 smatramo da je za istorijsku rekonstrukciju kretanja kultura srednjeg i poznog bronzanog doba karpatskog basena od osobitog značaja ovo evidentno pomeranje nosilaca Higlgreber stila. Za kulturne grupe Vojvodine ono je posebno značajno. Pre svega jer potiskivanjem autohtonih kultura (inkrustovana keramika) prema jugu dolazi do nove kulturne konstelacije i na našem području. U severnim oblastima, u Bačkoj i Banatu, razvija se čista Higlgreber kultura, integralni deo velikog ikulturnog kompleksa karpatske kulture grobnih humki. Južno od nje, na području Srema, Banata i uže Snbije, formira se pod uticajem istog talasa 'belegiška grupa. Formiranje dve različite grupe na području Vojvodine rezultat je mehanizma širenja kulture i stila iz istog kulturnog centra. Naime, na pravcu direktne etničke ekspanzije Higlgreber stila form iraju se kulturne grupe koje pripadaju istom stilskom području. Međutim, kada ti po-

kreti prestaju da imaju u svojoj osnovi karakter etničke migracije, već deluju samo svojim stilom i svojom blizinom na susedna područja, onda se formiraju kulturne grupe koje imaju izvesne međusobne zajedničke elemente, ali ne pripadaju u potpunosti istom kulturnom kompleksu. Takvog je karaktera i belegiška grupa, koja svojom starijom fazom pripada vremenu i stilu prodora Higlgreber kulture prema jugu, ali ne i njenom kompleksu. Hronološki položaj Higlgreber grupa u Mađarskoj i Slovačkoj prilično je tačno određen zahvaljujući brojnim metalnim nalazima kao i stratigrafijom nekih višeslojnih nalazišta.201 Izvesno je da njen prodor u Panonsku niziju nije izvršen u jednom talasu. On se odvijao kroz duži vremenski period s tim što nalazišta u Vojvodini predstavljaju poslednju fazu i najjužniju tačku dokle su nosioci ove kulture dospeli. Ako se prihvati mišljenje A. Mozsolics, sa kojim se uz manje korekcije uglavnom slažu i drugi istraživači ovog perioda, to bi bilo vreme kraja ili posle faze B periodizacije P. Reinecke-a.202 Naša nalazišta trebalo bi da budu mlađa u odnosu na najraniju pojavu Higlgreber kulture u mađarskoj ravnici, odnosno pripadaju periodu prelaza iz srednjeg u pozno bronzano doba. To je vreme smene vatinske keramike u Sremu odnosno dubovačke u srpskom Podunavlju. Ta smena manifestuje se pojavom nekropola i nalazišta tipa Belegiš— Surčin— Ilandža, Gomolava IVb, koja pripadaju starijem horizontu belegiške grupe. Ova sinhronizacija ne treba uopšteno da se shvati i primeni mehanički na celo područje. Belegiška grupa, njena najstarija faza, verovatno se formira nešto posle vremena najstarijih nalazišta Higlgreber kulture u Bačkoj i severnom Banatu. Ako nekropolu kod Iđoša uzmemo kao najmlađu na kojoj se nalaze elementi Higlgreber stila, onda bi zapravo to bilo vreme kada na jugu dolazi do stabilizacije nove kulturne grupe. U apsolutnim ciframa, sa pretpostavkom da za kretanje nosilaca Higlgreber stila uzmemo vreme neposredno pre 1350. g. pre n.e.,203 onda bi nalazišta ove grupe oko Subotice trebalo staviti na kraj X IV i početak X I I I stoleća pre n.e. Formiranje ostalih grupa na jugu Panonske nizije, belegiške grupe na primer, padalo bi u vreme prve polovine X II I veka, odnosno između 1300. i 1250. godine pre n.e. Ovakav hronološki položaj Higlgreber i belegiške grupe ne isključuje dalju rekonstrukciju teze o egejskoj seobi naroda prema jugu, koji su uništili mikensku kulturu, u šta mi u ovom trenutku ne bismo ulazili.

BELEGISKA

240

grupa

Belegiška grupa nije nova kulturna manifestacija na području Vojvodine iako se ona sada prvi put pod ovim terminom sreće kod nas. Dosadašnji nedovoljno precizan termin »kultura polja sa urnama« ili »kultura ravnih polja sa urnama«, koji se u novije vreme pojavio u literaturi umesto »vršačke grupe«, nije najpodesniji.2(M Ne toliko što nije adekvatan osnovnom sadržaju i izvoru poznavanja kulturne grupe, koliko zbog čestih zabuna kod njegovog prevođenja na druge jezike (Urnenfelder, Champs d'urnes) i asocijacije na srednjoevropsku Urnenfelder kulturu, čiji je vremenski položaj i kulturni sadržaj tačno utvrđen u srednjoevropskoj arheologiji. Urnenfelder kultura je mlađa kulturna pojava i stilski se razlikuje od materijala sa nekropola »polja sa urnama« u srpskom Podunavlju. Termin »vršačka« grupa takođe je napušten jer se u Vršcu materijal belegiške grupe samo sporadično nalazi.205 Keramika ove grupe obeležavana je i drugim terminima, ponajviše kao »panonska keramika«.206 Ovi nazivi potiču iz vremena kada još nije postojala samostalna kulturna grupa jasno izdvojena iz

grupa srednjeg i poznog bronzanog doba južnog dela Panonske nizije. Sadašnji termin koji se predlaže za jednu dugotrajnu kulturnu pojavu u južnim delovima Vojvodine i susednim oblastima (uža Srbija, rumunski deo Banata), Belegiš (ili belegiška) grupa, oslanja se na jedno zasada najpotpunije istraženo nalazište ove kulturne vrste, na naselje i nekropolu u Belegišu — Stojića gumno i Gradac.207 Na ovim nalazištima praćen je razvoj belegiške grupe od najstarije faze na granici sa vatinskom i transdanubijskom inkrustovanom keramikom, do njenog kraja u vreme prodora nosilaca novih kulturnih grupa na prelazu iz bronzanog u gvozdeno doba. U hronološkom pogledu razvoj belegiške grupe ispunjava celo pozno bronzano doba i obeležava finalnu fazu u periodu razvijene metalurgije bronzanog doba koja je za sobom ostavila i brojne ostave »kompleksa halštata A2«.208

iV . 148)

Mogućnosti za izdvajanje belegiške grupe u samostalnu kulturnu pojavu, razume se pod drugim terminom, postojale su i ranije. Izvanredno bogate nekropole kod Surčina,21” koje, na žalost, ni do danas nisu obrađene u celini (makar samo tipološki bez grobnih celina), i pored toga što materijal sa njih potiče iz prve decenije ovog stoleća, pružaju mogućnost praćenja razvoja ove kulturne grupe skoro isto onako dobro kao i nekropola kod Belegiša. Pored Surčina, tu su i druga nalazišta, naročito iz Banata (Orešac, Ilandža) ili iz okoline Beograda (Karaburma, Rospi ćuprija), koja su uglavnom dobro poznata na osnovu preliminarnih saopštavanja.210 Pa ipak, izdvajanje ovog materijala u samostalnu kulturnu grupu izvršeno je tek u novije vreme. Ovakvu situaciju u proučavanju grupa razvijene metalurgije bronzanog doba potencirala je okolnost da je zbog nedostatka zatvorenih nalaza teško dolazilo do sigurnog povezivanja ostava poznog bronzanog doba, koje su česte na području belegiške grupe, sa nalazima iz nekropola. Srećnim sticajem okolnosti da je na naselju mlađe faze belegiške grupe kod Jakova (Ekonomija »Sava«) otkopana i jedna ostava koja se sigurno vezuje za inventar naselja, rešen je dosta dugo nejasan odnos na relaciji nekropole-naselja-ostave poznog bronzanog doba.211 S druge strane, to je omogućilo i tačnije određivanje profila belegiške grupe, koja sada za sobom ima materijal sa naselja, nekropola i ostava. Teritorijalna rasprostranjenost belegiške grupe prilično tačno se može utvrditi na osnovu podataka sa iskopavanja i na osnovu vrlo dobro obavljenog rekognosciranja područja Srema i Banata.212 Jezgro ove grupe nesumnjivo je Srem, odnosno njegov srednji i istočni deo. Na severu, kako je to napred naglašeno, belegiška grupa se širi do područja Higlgreber kulture. Ona zahvata južni deo Bačke i dobar deo Banata. Nalazište kod Iđoša je na granici ova dva kulturna područja, što se ogleda i u karakteristici materijalne kulture. Na istoku, nalazišta belegiške grupe, uglavnom nekropole, zahvataju ceo južni Banat i prelaze na područje Rumunije (Bodba, Cruceni, Tolvadia u okolini Temišvara),213 dok se na zapadu ona širi do Vukovara. Južno od Save i Dunava belegiška grupa se još jedino nalazi na uskom pojasu oko ušća Save u Dunav kod Beograda,214 dok južnije u Srbiji nalazi ove grupe do sada nisu uopšte registrovani. Na ovaj način dobili smo područje rasprostiranja belegiške grupe prema rezultatima kojima raspolaže savremena arheološka nauka (T. X X IV ). Karakteristično je da se ova teritorija u najvećoj meri poklapa sa područjem na kome se pre toga, u Sremu, razvijala vatinska a u Banatu dubovačka grupa. U kojoj su meri ove grupe uticale i na genezu belegiške grupe, ostaje u ovom trenutku otvoren problem.

241

Na citiranom području belegiške grupe najbrojnije su nekropole i ostave, dok su naselja znatno ređa. U pogledu njene materijalne kulture najpotpunije podatke daju nekropole, zatim naselja dok su ostave sa svojim sadržajem, kao šira kulturna pojava univerzalna za više kulturnih grupa, više značajne za tumačenje hronologije perioda i kulturno-ekonomskih veza između pojedinih regiona i grupa poznog bronzanog doba.

(V. 150)

1. N a s e 1j a. Među naseljima belegiške grupe u Vojvodini, po širem značaju izdvajaju se tri: Gomolava po svojim stratigrafskim podacima, Ekonomija »Sava« kod Jakova kao jednoslojno nalazište sa čistim kulturnim horizontom i Gradac kod Belegiša po okolnosti da na njegovoj periferiji već počinje nekropola Stojića gumno. Ova tri nalazišta pružaju stratigrafske, tipološke i hronološke podatke za utvrđivanje mesta i položaja belegiške grupe u razvoju poznog bronzanog doba u južnim oblastima Panonske nizije. Prilikom najnovijih istraživanja na Gomolavi, u slojevima IVb i c (T. II), nalažen je materijal starije i mlađe belegiške grupe.213 U sloju IVb nalazi se keramika ukrašena lažnim vrpčastim (Schnur) ornamentom, pehari sa »ansa cornuta« drškama (panonski pehari) i veće posude koje po obliku odgovaraju urnama starijeg horizonta nekropole u Belegišu, Ilandži, Surčinu. U sloju IVc zadržavaju se pojedini oblici prethodne faze, ali se pojavljuje karakteristična crnouglačana keramika, zdele sa rožastim drškama i velike posude-urne ukrašene horizontalnim kanelurama na vratu a kosim ili vertikalnim na trbuhu.216 Ova crnoglačana keramika pripada inventaru mlađe faze nekropola u Belegišu i Surčinu. Između sloja lV b i c na Gomolavi nema prekida u razvoju te bi se reklo, s obzirom i na analizu keramičkog materijala, da postoji između njih postepena evolucija i vremenski kontinuitet. Stariji sloj stratigrafski naleže na horizont sa poznom vatinskom keramikom, a iznad mlađeg se formira sloj V koji odgovara početku starijeg gvozdenog doba našeg Podunavlja — bosutskoj grupi. Pojedinačni metalni nalazi tipološki odgovaraju poznom bronzanom dobu. Igla sa topuzastom glavom, na primer, pripada inventaru ostava »kompleksa Ha A2«, odnosno mlađem nivou belegiške grupe.

242

Drugo naselje, Ekonomija »Sava« kod Jakova, za razliku od Gomolave daje više podataka o stilskom karakteru belegiške grupe.217 U celini uzev, ono pripada tipu zemuničkih, kratkotrajnih, po svoj prilici nomadskih naselja sa kojih materijal potiče skoro isključivo iz jama. Horizontalni kulturni sloj je neznatan. Međutim, upravo zahvaljujući okolnosti da uglavnom raspolažemo zatvorenim kulturnim celinama, imamo mogućnosti da sigurnije utvrdimo karakter materijalne kulture. Tipološki posmatran, celokupan inventar iz jama i zemunica u Jakovu pripada mlađoj fazi belegiške grupe. Njena osnovna stilska karakteristika odnosi se na fakturu. To je crnouglačana površina prevučena sjajnom prevlakom od razmućene gline, dosta loše pečena. Ovu odliku nalazimo na urnama mlađe faze belegiške grupe iz Surčina, Belegiša i drugih nekropola ove grupe, kao i na keramici iz sloja IVc na Gomolavi. Od oblika najbrojnije su šolje sa drškom koja nadvisuje obod i zdele sa unutra povijenim ponekad facetiranim a ređe tordiranim obodom, zatim i veće urne sa horizontalnim kanelurama na obodu.218 Sav ovaj materijal pripada, prema analogijama sa drugih

nalazišta, naročito proto i Urnenfelder kulture (Baierdorf-Velatice horizont),219 kraju bronzanog doba, a u odnosu na nekropole belegiške grupe, njenoj najmlađoj, moglo bi se reći finalnoj fazi. Na isti hronološki položaj ukazuju i brojni bronzani prilozi iz jama i ostava koji su na naselju otkriveni. Nalazi grivni iz sloja (čunaste grivne sa poprečnim rebrima), zatim igle sa topuzastom glavom i drugi nalazi, sigurno kulturno i vremenski povezuju nalaze iz naselja i ostavu bronzanih predmeta koji su na samom naselju otkriveni. Zahvaljujući njima pouzdano je utvrđeno da kraj belegiške grupe pada u vreme horizonta ostava poznog bronzanog doba, koje su i najbrojnije upravo na području belegiške grupe (Srem, Banat, Slavonija). Istom vremenskom i kulturnom horizontu pripada i naselje belegiške grupe na Gradcu kod Belegiša, u neposrednoj blizini nekropole Stojića gumno.220 Manja iskopavanja koja su na ovom nalazištu vršena dala su sličan materijal kao nalazišta Ekonomija »Sava« kod Jakova i Gomolava IVc. To je crnouglačana keramika koja odgovara mlađem horizontu nekropole kod Stojića gumna. Za vremensko određivanje naselja značajni su metalni nalazi iz jama na Gradcu, bronzane igle u prvom redu, koji se kao i ostali materijal od bronze sa drugih nalazišta mlađe faze belegiške grupe, stavljaju u period razvijene metalurgije bronzanog doba, odnosno u fazu halštata A— B srednjoevropske periodizacije. 2. N e k r o p o l e . Daleko više podataka o materijalnoj i duhovnoj kulturi nosilaca belegiške grupe pružaju nekropole; zahvaljujući pre svega činjenici da su na nekim od njih vršena veća sistemska istraživanja. Ovde se u prvom redu imaju u vidu podaci iz Belegiša, Ilandže, Orešca i Karaburme, a nešto manje i Surčina. Pored toga što nekropole pripadaju istoj kulturnoj grupi, one ilustruju i jedan jedinstveni način sahranjivanja i isti topografski položaj na kome se nalaze. Opšte karakteristike svode se na: a) ravničarski položaj, b) slobodno ukopavanje i stavljanje urne u jamu bez neke posebne konstrukcije od kamenih ploča (kao što je to slučaj u Dobrači) ili rečnih oblutaka (Higlgreber kultura); c) stavljanje kalcinisanih, ispranih kostiju u urne; d) zatvaranje urni poklopcem, sa dnom nadole ili nagore; e) relativno skromni prilozi koji se stavljaju u urne, i to: deformisani bronzani predmeti (ukrasi, a izuzetno oružje) ili manje keramičke posude, ponajčešće pehari; f) prilozi su češći u grobovima starije nego u grobovima mlađe faze belegiške grupe; i g) na svim nekropolama koje su istraživane zastupljeni su oblici i starije i mlađe faze ove grupe. Od svih istraživanih nekropola najpotpunije podatke o kulturnorn razvoju, evoluciji pojedinih oblika i njihovom prerastanju iz starije u mlađu fazu pruža nekropola Stojića gumno u Belegišu. Broj od 155 grobova, koliko je iskopavanjima istraženo, kao i podaci da je više od 100 grobova, prema gruboj proceni, uništeno ciglarskim i drugim radovima, pokazuju da je nekropola upotrebIjavana kroz duži vremenski period.221 U prilog ovakvom zaključku idu i podaci da najstarijl grobovi, prema tipološkim karakteristikama i prilozima, pripadaju vremenu vatinske grupe i prodoru inkrustovane keramike južne Transdanubije, srednjem bronzanom dobu, a najmlađi vremenu Urnenfelder kulture, odnosno kraju bronzanog doba. Ovako širok vremenski raspon i različite stilske karakteristike na osnovnom keramičkom obliku — urnama — ukazuju na potrebu izdvajanja pojedinih hronoloških etapa na nekropoli, a samim tim i u razvoju belegiške grupe u celini. Dife-

243

V II Deo bronzanog pojasa, ostava u Futogu, Vojvođanski muzej

rencijacija je moguća samo na osnovu tipoloških analiza jer se u Belegišu, kao uostalom i na drugim nekropolama ove grupe, ne nalaze, sem u jednom slučaju, superpozirani grobovi starije i mlađe faze. Služeći se ovom metodom, uz pomoć koju u ovom pravcu pruža stratigrafija Gomolave, izdvajaju se dva odnosno tri stilska i hronološka horizonta na nekropoli Stojića gumno. Najstariji horizont na nekropoli (grobovi 78 i 97) sa transdanubijskim i vatinskim materijalom ostavili bismo u ovom slučaju po strani. Za belegišku grupu, za njenu unutarnju hronološku diferencijaciju, značajno je izdvajanje sledeća dva horizonta u Stojića gumnu: a) Stariji horizont obeležavaju kruškolike urne, kanoniziranih oblika sa visokim cilindričnim vratom i horizontalno profilisanim obodom (Sl. 192; V. 147). Donji deo je kruškast ili bikoničan, sa četiri naspramno postavljene drške na najvećoj periferiji. Vrat i rame ukrašavaju se u vrpčastoj ili lažnoj vrpčastoj tehnici ili pak plitko urezanim linijama. Pored ovih oblika starijoj fazi belegiške grupe pripadaju šolje sa jednom drškom, koje svoje poreklo vode iz vatinske grupe, zatim pehari sa dve drške, takođe vatinskog porekla, i pehari sa dve drške ili rožastim ili volutastim dodacima, koji su bolje poznati kao »panonski pehari« (Sl. 196; V. 150). Njihov hronološki položaj utvrćfen je zahvaljujući ostavama bronzanih predmeta iz Lovasa i Vukovara na kojima su nađeni i pehari ovog tipa. Međutim, njihovo trajanje nije vremenski ograničeno i često ih u nekad manje ili više izmenjenom obliku nalazimo sve do kraja bronzanog doba. b) Mlađem horizontu pripadaju urne crnouglačane površine ukrašene kanelurama na vratu i na ramenu odnosno trbuhu (Sl. 199— — 200; V. 154). Za razliku od oblika prethodnog horizonta imaju više spljošten donji deo, a umesto trakastih drški nalaze se pune pravougaone, sa rožastim dodatkom iznad njih. U svojoj stilskoj evoluciji urne sa kanelurama sve se više udaljavaju od osnovnog oblika nasleđenog iz starije faze. Najmlađem periodu pripadale bi urne sa gotovo potpuno spljoštenim donjim delom na kome se umesto vertikalnih pojavljuju kose kanelure tako da rame deluje kao tordirano (Sl. 201). U ovom maniru kao i u dubokim kanelurama na vratu, koje ponekad pokrivaju celu površinu, osećaju se jaki uticaji Urnenfelder kulture, u prvom redu Baierfdorf-Velatice horizonta.222 Na prilozima u mlađim grobovima manje se oseća evolucija belegiške grupe. Zadržavaju se poklopci, od kojih neki rombičnog otvora, a pojavljuju se i šolje sa trakastom drškom iznad oboda, ukrašene plitkim kanelurama na ramenu (St. 203).

V II Mač iz ostave u Vajskoj, srednje bronzano doba, Vojvođanski muzej, Novi Sad V II Sword from the Vajska hoard, Middle Bronze Age, Vojvodina Museum, Novi Sad.

Na osnovu stilskih odlika keramičkog inventara na nekropoli kod Stojića gumna zaključuje se da postoji vremenski i kulturni kontinuitet između starije i mlađe faze grobova. On se ogleda u sledećim elementima: a) u pojavi prelaznih tipova urni od kojih neki zadržavaju oblike starije a ukrašavaju se u tehnici mlađe faze (V. 152); b) u pojavi istih metalnih i keramičkih priloga i u starijoj i u mlađoj fazi; c) u okolnosti da prilikom ukopavanja mlađih grobova, osim u jednom slučaju, nije dolazilo do oštećenja ili uništavanja starijih grobova, i d) u činjenici da se na svim nekropolama belegiške grupe javljaju uvek tipovi urni i starije i mlađe faze belegiške grupe. I ostale nekropole belegiške grupe u Vojvodini imaju slične karakteristike kao nekropola kod Stojića gumna. U Orešcu, na primer, takođe se nalaze tri nekropole: jedna sa inkrustovanom keramikom, čije samostalno izdvajanje u ovom trenutku može da se toleriše, i druge dve, u stvari jedna nekropola sa materijalom starije i mlađe faze belegiške grupe.223 U Ilandži se isto tako nalazi materijal obe faze belegiške grupe, s tom razlikom što se ovde jače oseća uticaj Higlgreber kulture i autohtonih grupa južnog banata.224 Slična je situacija i na drugim, slabije istraženim nekropolama u Vojvodini — kod Iđoša i Sečnja, koje pokazuju veoma jak afinitet prema nekropolama belegiške grupe u Sremu, ali ta'kođe, zahvaljujući svom geografskom položaju, jače registruju uticaje sa severa iz područja susedne Higlgreber kulture.225 3. O s t a v e . O problemu ostava poznog bronzanog doba na području cele Vojvodine biće nešto opširnije govoreno kasnije. U ovom trenutku valja istaći da se na teritoriji belegiške grupe nalazi izrazito veliki broj ostava, naročito u Sremu i južnom Banatu, i da one, zahvaljujući zatvorenim nalazima na naselju kod Jakova (Ekonomija »Sava«), sigurno pripadaju poznoj fazi belegiške grupe.226 One su nastale u trenutku novih kulturnih i etničkih pokreta koji se javljaju krajem bronzanog doba i koji su kao posledicu imali povlačenje ili potpuno uništenje belegiške grupe i doveli do zakopavanja ovog blaga u zemlju. U izvesnom smislu pojava ostava poznog bronzanog doba označava cezuru između dva hronološka perioda praistorije Vojvodine — epohe razvijene metalurgije bronzanog doba, njene finalne faze, i pojave novih etničkih jedinica koje su sa sobom donele u jugoslovenško Podunavlje metalurgiju gvožđa kao novu tekovinu ipraistorijske zajednice.

*

Nalazi belegiške grupe na naseljima, nekropolama i ostavama omogućavaju preciznu rekonstrukciju kulturno-istorijskog razvoja praistorijskih grupa na području našeg Podunavlja i u Posavini u poznom bronzanom dobu. Ova rekonstrukcija podrazumeva istorijat grupe i njen odnos prema susednim grupama, od kojih su neke imale vidnog uticaja na pozniji kulturni razvoj. Konstatacija koja je izneta za nekropolu kod Belegiša, a koja se odnosi na utvrđivanje dve razvojne faze, odnosi se i na kulturnu grupu u celini. Razlika u stilskim karakteristikama na keramici starije i mlađe faze belegiške grupe posledica je različitih uticaja koji su na njen razvoj delovali tokom više stotina godina njenog postojanja u našim oblastima. U prvo vreme to je uticaj Higlgreber kulture, koji u dobroj meri daje pečat stilskom razvoju starije

(V. 155)

245

faze belegiške grupe, a zatim isto tako jaki uticaji sa područja Urnenfelder kulture, koji određuju stil mlađe faze belegiške grupe. Međutim, različite stilske karakteristike starije i mlađe faze belegiške grupe nisu razlog da bismo ih smatrali i različitim kulturnim grupama, odnosno da pripadaju različitim etničkim grupama a još manje da između starije i mlađe faze postoji vremenski hijatus. Prerastanje jednog stila u drugi, starije u mlađu fazu, odvijalo se postepeno u okviru jedne kulturne grupe i jedne jedinstvene etnioke populacije. Mišljenja po kojima se pretpostavlja razlika od oko 200 godina između kraja starije i početka mlađe faze belegiške igrupe sasvim su neodrživa.227 Stratigrafija Gomolave i stilske analize nalaza sa nekropole kod Stojića gumna u najmanju ru'ku dokazuju suprotno.

(V . 156)

Postanak i razvoj stila belegiške grupe odvijao se u vremenskom periodu od oko 300 do 400 godina, tačnije, između kraja vatinske i inkrustovane keramike u Sremu, Bačkoj i Banatu i pojave takozvanih trako-kimerijskih nalaza na području Panonske nizije. Ona ispunjava celo pozno bronzano doba ovih krajeva. Starija faza hronološki odgovara Higlgreber kulturi na severu i može da se stavi u vremenski raspon između 1350. i 1150. godine pre n.e., dok bi mlađa faza, savremena Urnenfelder kulturi, trajala od 1150. pa do 900. godine, ili pak do sredine IX stoleća kada se pojavljuju prvi nalazi trako-kimerijskog stila. Kraj belegiške grupe obeležava stavljanje u zemlju brojnih ostava kao što su u Sremu jakovačka, sviloška, pećinačka i mnoge druge, u Banatu gajska, ostava kod Sečnja, Najeve ciglane, ostave u okolini Vršca, a u Bačkoj futoška kao najbrojnija i druge.

V. U L O G A O S T A V A U P E R I O D I Z A C I J I B R O N Z A N O G DOBA Napred je, na osnovu pojave različitih kulturnih grupa i različitih stilova, izvršena periodizacija bronzanog doba Vojvodine na pet horizonata. Međutim, izvesne mogućnosti u ovom pravcu daju i ostave, više u smislu postavljanja oštrih granica pojedinih perioda. U više navrata isticano je da bronzani nalazi — samostalni, u okviru kulturnog sloja ili u ostavama — nemaju sami po sebi značaj za stilsku determinaciju nalazišta. Obeležje stila ostaje i u ovom periodu keramika. Bronzani predmeti su po obliku i nameni univerzalni i javljaju se u različitim kulturnim grupama. Lunulasti privesak, na primer, u Higlgreber kulturi isti je kao i nalazi na nekropolama starije faze belegiške grupe. Sekire ugarskog tipa ili sekire-keltovi malo se razlikuju bez obzira na to da li su u pitanju nalazi iz Mađarske, Rumunije ili naše zemlje. Pored toga, njihovi oblici sporije trpe promene u formi, tehnici izrade ili ornamentici nego što je to slučaj kod keramike. Sve ovo ukazuje na to da je Panonska nizija u bronzanom dobu predstavljala jednu širu ekonomsku zajednicu bez obzira na različite kulturne grupe koje su se razvijale u pojedinim regijama. Trgovina i razmena dobara vršila se intenzivno među njima, naročito u oblasti razmene robe za bronzane predmete, nakit, oružje ili oruđe.

246

Pojava bronzanih ostava nije odlika samo Vojvodine, ali su one posebno česte na području Srema, Slavonije i Banata. Ako prihvatimo mišljenje da se javljaju kao posledica nemira, etničkih kolebanja, nasilnih migracija, međuplemenskih borbi i sl.,228 onda bi one mogle da budu od značaja i za periodizaciju vremena u

kome su nastajale. Naravno, gornje tumačenje porekla ostava ne mora da bude i jedino. Postoji mišljenje da su njih u zemlju ostavljali trgovci putujući iz jednih oblasti u druge, ili da su to livačke ostave. Ne odbacujući ove mogućnosti ostaje ipak konstatacija da je najveći broj ostava nastao iz prvog razloga — kao svedočanstvo nemirnih vremena. Od prelaza iz eneolitskog u bronzanodobni period do kraja bronzanog doba izdvajaju se na području Vojvodine i u susednim oblastima (hrvatski deo Srema, Slavonija, uža Srbija) tri osnovna horizonta ostava. Jedan, koji još uvek prema svom sadržaju pripada eneolitskom inventaru, drugi — srednjem bronzanom dobu a treći njegovom kraju. Brojnost ostava nije u ovom trenutku bitna, ali je karakteristično da ove tri vrste ostava ujedno označavaju ili, još tačnije, omeđuju tri vremenska perioda bronzanog doba. Ostava bakarnih sekira (Bečmen, Deč, Dobanovci)229 pripadaju vremenu kada na području Vojvodine prodiru nosioci ranih bronzanodobnih kulturnih grupa. Na taj način one bi u isto vreme označavale t e r m i n u s p o s t q u e m za bronzano doba. Drugom horizontu ostava pripadaju nalazi iz Vajske, Lovasa i Vukovara, koji se prema uglavnom prihvaćenom mišljenju određuju u srednje bronzano doba sa izvesnim varijacijama (br. B— C). Prema materijalu koji se u njima nalazi one pripadaju horizontu ostava u Rumuniji i Mađarskoj tipa Apa-Hajdusamson odnosno Kožider. A. Mozsolics je s pravom ovaj horizont povezala sa prodorom nosilaca Higlgreber kulture, koji u isto vreme označava početak poznog bronzanog doba.230 Na ovaj način ostave tipa Vajska, Lovas i Vukovar označavale bi granicu između srednjeg i poznog bronzanog doba. Tačnije, one pripadaju kulturnim grupama srednjeg bronzanog doba a u zemlju su stavljene u vreme prodora Higlgreber kulture u naše oblasti, koji označava početak poznog bronzanog doba. Najzad, najmlađem horizontu, to jest vremenu kraja bronzanog doba, pripada veliki broj ostava sa područja Vojvodine, koje se prema podacima Z. i K. Vinski određuju u horizont halštata A2.2” Diferencijacija ostava u Sremu i Slavoniji na više faza (Ai, A2, Bi, B2) nije sasvim prihvatljiva. Generalno posmatrano, one pripadaju kraju bronzanog doba iako u svom sadržaju imaju i starije i mlađe predmete. Izvesni oblici bronzanih nalaza — igle sa topuzastom glavom, narukvice sa spiralnom pločom ili neki oblici kopalja — javljaju se na početku poznog pa čak i u ostavama srednjeg bronzanog doba (Vajska npr.), ali se u gotovo neizmenjenom obliku zadržavaju do kraja bronzanog doba (Sl. 205— 206). Iz grupe poznobronzanodobnih ostava u Sremu, koje se citiraju u popisu Z. i K. Vinski,232 izdvaja se šarengradska ostava, koja pripada mlađem vremenu od onog koje se za nju predlaže (Ha B 2). Ona pre pripada vremenu početka starijeg gvozdenog doba (Ha C).233 Karakteristično je za vojvođanske ostave poznog bronzanog doba da su po sadržaju vrlo slične.234 Njihov inventar najčešće čine sekire-keltovi sa »V « ornamentom, bronzani srpovi uniformnih oblika, vrhovi kopalja sa plamenastim gornjim delom, igle sa topuzastom ili loptastom glavom, drške mačeva (Sl. 205, 207, 209) itd.235 Isto tako, karakteristično je da potpuno nedostaju neki oblici koji su odlika prethodnog horizonta ostava — Apa-Hajdusamson, kao što su brojne sekire ugarskog tipa različitih varijanti, ili lunulasti privesci. Od svih vojvođanskih ostava najveći vremenski raspon po svome sadržaju ima futoš-ka ostava, u kojoj se pored elemenata Higlgreber horizonta nalaze i predmeti Urnenfelder Jcul, ture. Slična je situacija i sa krčedinskom ostavom, koja u svom

247

T. XXVI

sadržaju ima koplje sa kratkim tulcem, kao starijom odlikom, keltove poznobronzanodobne karakteristike i falere nešto mlađeg perioda, vremena prelaza u starije gvozdeno doba.236

(Sl. 206)

Ostave »kompleksa halštata A2« dospele su u zemlju sasvim na kraju bronzanog doba, kao posledica prodora novih etničkih populacija, odnosno »tra’ko-kimerijskog prodora«. Na ovo, pored ostalog, ukazuje i prisustvo nekih stilskih sasvim mladih elemenata, pa čak i stranih za kulturne grupe poznog bronzanog doba u našim oblastima. U ostavi iz Privine glave, pored standardnog poznobronzanog metalnog inventara, nađeno je jedno krstasto dugme i jedna veća falera.237 Ostava iz Bečeja, takođe iz vremena poznog bronzanog doba, sadrži jednu stilizovanu pticu, krstasto dugme i jednu faleru.238 U ostavi kod Gornjovaroške ciglane nađen je takođe protom u obliku barske ptice, ukrasni predmet za konjsku opremu i jedna veća falera.239 Svi ovi elementi ukazuju na jedno mlađe vreme kome pripadaju ove ostave. U celini uzevši, njihov inventar pripada horizontu »kompleksa A2«, ali predmeti stranog porekla u njima: protomi u obliku ptice, krstasta dugmad, falera, ukrasi za konjsku opremu i dr., pokazuju da su oni u zemlju stavljeni u vreme kada se na području Vojvodine osećaju uticaji ili prisustvo nosilaca novih kulturnih grupa Basarabi kompleksa ili trako-kimerijskog horizonta. To bi bilo vreme kraja bronzanog doba. Ostave ovog perioda su uzročno vezane za nove kulturne grupe iako ne pripadaju njima. Horizont ostava tipa Ja'kovo, Sviloš, Petrovci, Privina glava, Mesić, Futog, Krčedin i veliki broj drugih, označavaju kraj jednog i početak drugog perioda — kraj bronzanog i početak starijeg gvozdenog doba.

249

VI GLAVA — BRONZANO DOBA

NAPOMENE

1. Reinecke P„ 1899*, 225 i d. i 316 i d.; Childe G„ 1929*, 370 i d.; Tompa F„ 1935*, 89 i d.; Mozso'lics A„ 1943*, pass. 2. Grbić M„ 1939, 55—60; Grbić M.—Vulić N „ 1937. 3.

Benac A.—čo-vić B„ 1956*, 36—38; Garašanin M. —Garašanin D„ 1951, 18 i d.; Garašanin D„ 1966*, 203 i d.

4.

Tasić N „ 1966c, 213 i d.

5. Za ranu praistorijsku metalurgiju up. Jovanović B„ 1971a, 17 i dalje i bibliografiju radova u istoj knjizi. 6. Za kavkasku rudnu oblast up. Černih N. E„ 1966*, pass.; Jovanović B„ 1971a, 35 i nap. 113. 7.

Gazdapusztai Gy„ 1965, 43 i d.; Jovanović B„ 1969a, 47; isti, 1971a, 59.

8. Sangmeister E„ Mokrin II, 97 i d. 9. Girić M„ 1971b, 193 i d.

250

10.

Ovo mišljenje zastupao je i autor ovog rada, naročito za područje Šumadije gde nije bilo nalazišta ranog bronzanog doba (Tasić N „ 1961*, 153 i d.).

11.

Dimitrijević S„ 1966, 27 i d.

12.

Nalazi vinkovačkog stila sa Gradca u Belegišu neopravdano su povezivani sa susednim vučedolskim nalazištem na Šančinama. Razlika u stilu tumačena je različitom namenom keramike; jedna je bila sakralna (Gradac) a druga profana (Šančine). Up. Trbuhović V„ 1965b, 143 i d.

13.

Tasić N „ 1968b, 19—20.

14.

Bona I„ 1965, 39^44.

15.

Dimitrijević S„ 1966, 28 (Vinkovci, Gradina u Orioliku); Popović D„ — Medović P„ 1969, 33 i d. (Vrdnik); Tasić N „ 1968d, 23 i d.

16.

Popović D. — Medović P„ 1969, 35 i d. Interpretacija stratigrafije u Vrdniku koja se ovde potpunije daje izvršena je na osnovu autopsije materijala i podataka dobijenih od autora iskopavanja.

17.

Tasić N „ 1968d, 20 i d. sJ. 1—8.

18.

Sahranjivaeje pod tumulima najranije se nalazi na .kraju vučedolske grupe (Tumuli kod Batajnice i Vojke) i u vreme prodora kulture sa oker grobovima (Vojlovica). Up. Tasić N „ 1959, 30—31; Jovanović B„ 1971a, 59 T. X; Gazdap-usztai Gy„ 1965, 43 i d.

19.

20.

Bona I., 1963, 11—25: Nađrevski elementi nalaze se često na nekropoli u Mokrinu — najstariji horizont grobova, a na jugu najdalje su doprli do okoline Beograda (Up. Girić M., 1971b, 204, T. LX X X I, gr. 306 i 311; T. LVII, gr. 213, 1; Todorović J., 1956*, 40 sl. 15— 18 — grob iz Karaburme). Bona I., 1963, T. X II, 2, 6; isti, 1965, T. X, 8. Jedan bokal sličnog oblika nađen je kao prilog u skeletnom grobu u Verbici (Rumunija) koji se pogrešno vezuje za Verbićoara grupu (up. Berciu D„ 1961, sl. 17, 1).

21. Tasić N„ 1968b, 24, sl. 14. 22.

Bona I„ 1965, sl. 1/2—5, 9; T. XIV, 14 i XV, 6.

23.

Pored pehara vinkovačke profilacije u Mokrinu je nađen i jedan krivi sud koji podseća na flašoidne sudove Šomođvar i vinkovačke grupe (Girić M„ 1971b, T. X X III, gr. 75 i 76; T. LXI, gr. 235, 5).

24.

U vinkovačku grupu ogrubljivanje površine sudova kod zdela i amfora došlo je iz nađrevskog stila (up. Tasić N „ 1968b, 25, sl. 5 — Bosutska gradina).

25.

Bona I„ 1965, T. X II, 2. Isti ornament nalazi se i na urni iz Rospi ćuprije (Todorović J„ 1956*, sl. 15).

26.

Girić M„ 1971b, 204, T. I I I gr. 11, 4; T. X X I gr. 69, 4; X X VI gr. 85, 3.

27.

Ovu teoriju izneo je I. Bona u vezi sa tumačenjem porekla Šomođvar kulture (up. Bdna I„ 1965, 29 i d.).

38. Foltiny I„ 1941a, 69 i d.; isti 1941b, 97 i d.; Bona I., 1963, 39 i d.; Banner J„ 1931, 47 i d.; Gazdapusztai A„ 1968, 6 i d. 39. Roska M„ 1912*, 1—72; Popescu D„ 1944*, 54— 60.

40. Foltiny I„ 1941a, 69; isti 1941b, 90 i d.; Bona I„ 1963, 18—20. 41. Foltiny I„ 1941a, 14 T. V, 2 (grob 42). 42. Bona I„ 1963, T. IV, 9 i T. IX, 18.

43. Farkas Gy„ — Liptak P„ 1971, 259 i d. 44. Ibid., 261 . 45. Ibid., 257. 46. Girić M„ 1971b, 206 T. XXVI, gr. 85, 3; T. XLVI, gr. 159, A; T. LXXIV, gr. 282, 2; Bona I„ 1963, T. X, 6.

47. Girić M„ 1971b, 207 — grobovi 9, 19, 77, 100, 133 i drugi.

48. Ibid., 201 i d. Šomođvar posude, najčešće pehari sa dve drške i kratkim donjim konusom, nalaze se u grobovima 75, 76, 92 (T. X X III i T X X V III); nađrevske urne i posude sa ogrubljenom površinom u grobovima 112, 2, 213, 306, 311 (T. XX XV I, LVII, L X X X I) a keramika Ogau-Sarod tipa u grobu 40 (T. XIV, 3). 49. Ibid., T. LXXIV, gr. 282, 3; T. LXX VI, gr. 286, 1 (Mako-Nirseđ ornamentika na posudama nađrevskog i moriškog oblika).

50. Foltiny I„ 1941-, 75.

28.

Dimitrijević S„ 1966, 29—31.

51. Girić M„ 1971b, 203 T. XX XIV , gr. 110, 1. Fignre su šematizovano prikazane, pogotovu figura čoveka sa lukom i strelom.

29.

Bona I„ 1965, 45 i d.

52. Bona I„ 1963.

30.

Bona I„ 1963 T. X II, 2 i 6; isti, 1965, T. X III, 3 i karta.

53. Grob 190 u Szoreg-u i grob 2 u Dezsk-u (Up. Foltiny I„ 1941a, 79 i 83 T. X X II, 17; isti 1971b, sl. 2, 89 i 98).

31.

Up. napomene 22, 25 i 29.

54. Girić M„ 1971b, 211 i d. Posebno se problemom

32.

Girić M„ 1971b, 201—208 i napomene 23 i 26 u ovom poglavlju.

33. Tasić N „ 1968b, sl. 8.

bodeža u Jugoslaviji bavio Z. Vinski, obuhvatajući i od ranije poznate bodeže iz Mokrina. Novije nalaze bodeža iz Mokrina opšimije je obradio B. Jovanović (Up. Vinski Z„ 1961, 9 i d. T. II, 6; Jovanović B„ Mokrin II, 29—41).

34.

Banner J„ 1931, 47 i d.; Foltiny S„ 1941a, 71 i d.; Grbić M„ 1939, 56—57.

35.

Grbić M„ 1939, 56 i d.

56. Vinski Z„ 1961, 30; Bandy G„ 1966*, 45 i d.

36.

Girić M., 1971b, 193 i d. (način sahranjivanja) i 37 i d. (katalog grobova u Mokrinu).

57. Girić M„ 1971b, 212 i nap. 9. Opširnije o ovom

Na ovim nekropolama vršena su samo manja istraživanja te su i rezultati nepotpuni (Girić M „ 1971b, 34 i d. i citirana literatura).

58. Hundt H. J„ 1958*, 145 i posebno sl. 2, karte 6,

37.

55. Foltiny I„ 1941a, T. XIX, 59 i T. XX, 33 i 55; Gazdapusztai A„ 1968, 35.

problemu up. Tasić N „ Mokrin II, 17 i d. sl. 19; Jovanović B„ Mokrin II, 34 i nap. 11 i 12. 9, 10 11. 251

74.

D. Berciu smatra da se Verbićoara grupa, kroz svojih pet faza, razvija sve do Noa grupe (Berciu D„ 1961, 151 i 160; isti, 1964).

75.

Berciu D„ 1961, sl. 7/2 i 4.

76.

Ibid., sl. 5/1—4. Većina pehara ovog tipa pripadaju trećoj fazi u razvoju Verbićoara kulture (op. cit. 154).

62. Foltiny I., 1941a, 74 i d.; isti, 1941b, 68 i d.

77.

Ibid., 159.

63. Girić M., 1971b, T. XLVII1 gr. 168, 4. Stranog

78.

Ibid., 160.

59. Ibid., citirane karte rasprostranjenja pojedinih oblika.

60. Na eneolitske uzore u izradi oružja ranog bronzanog doba ukazali su Z. Vinski i G. Bandi (vidi nap. 56).

61. Bona I., 1963, 27 i d. T. II i XVI, 3; Foltiny I., 1941a, 71 i d.

iporekla su i posude iz grobova 82, 276 i 277 u Mokrinu (T. XX V i L X X III).

64. U tumačenju nastanka vatinskog stila i vatinske grupe u celini M. Grbić, kao značajnu komponentu navodi mokrinsko-perjamošku komponentu. U svojim poslednjim radovima on je odustao od genetske povezanosti ovih dveju grupa ali je insistirao na njihovu delimičnu istovremenost (up. Grbić M., 1958a, 35 i 38).

79. Ibid., 146, sl. 15 i 16. 80.

81. Berciu D„ 1961, 147, sl. 17/1. 82. Grbić M.—Vulić N „ 1937. 83.

Manja iskopavanja, na ovom nalazištu, po kome je i kultura dobila naziv, vršio je V. Trbuhović. Rezultati sa ovog iskopavanja su delimično objavljeni bez pratećeg arheološkog materijala (Up. Trbuhović V „ 1968a, 175 i d.; isti, 1968, 95 i d.).

84.

Trbuhović V „ 1968a, 177. Nešto drugačiju interpretaciju sloja u Omoljici daje autor na drugom mestu (up. Trbuhović V „ 1968, 95).

85.

Milleker je u više navrata objavljivao arheolo■ške nalaze iz Vatina počev od 1894. pa sve do 1939. Ovde navodimo samo neka dela: Milleker F„ 1894, 1—5; isti, 1896, 34— 40; isti, 1899, 150— — 182; isti, 1902b, 48—68; isti, 1903a, 181 i d.; isti, 1905a i d. Posebno T. I I I —XX.

65. Na nerazjašnjene probleme terminologije, naročito za srednje bronzano doba Vojvodine, ukazivano je u više mahova (up. Tasić N., 1966c,

211).

66. Za ranija mišljenja M. i D. Garašanin up. 1951, 18 i d. U novijim radovima zadržavaju termine perjamoška, vatinska, dubovačko-žutobrdska grupa i sl. (up. Garašanin M., 1958, 72, 75, 82).

67. Dumitrescu V., 1961, 330 i d. Na istim pozicijama je i D. Krstić u svojoj disertaciji »Dubovačko-žutobrdska grupa i njena istorijsko-etnička pripadnost« — rukopis. 68. V. Trbuhović upotrebljava najpre termin vršačko-dubovačka grupa a zatim vojvođansko-panonska grupa što sve skupa treba da označava materijal vatinske, Verbićoara, dubovačke i starije belegišike grupe (up. Trbuhović V., 1958a, 131 i d.; isti, 1968, 62, 75 i d.).

69. Termin panonska keramika, panonski pehari i sl. za jednu određenu keramičku vrstu upotrebljava B. Gavela sledujući mišljenje G. Childa (up. Gavela B., 1953, 53 i d.).

70. U Narodnom muzeju u Vršcu nalazi se veći broj celih i fragmentovanih posuda koje stdlski pouzdano pripadaju Verbićoara grupi. U većini slučajeva ond su smatrani kao vatinski (up. Mildeker F., 1905b, T. 17; Rašajski R., 1962, 38 i d. za Crvenku koja je i jedino nalazište na kome su vršena arheološka istraživanja).

86. Milleker F„ 1905a, T. I, 1—2; T. XVI, 5. Ovaj podatak prenose dalje mnogi drugi autori (up. Garašanin M„ 1958, 80 sl. 12 i 13; Trbuhović V„ 1968, 62, sl. 24). 87.

73. Ibid, 123—124. 252

Grbić M„ 1953b, 73 i d.: isti, 1958a, 37—38.

88. Grbić M„ 1958a, 36. 89.

Tasić N „ 1968b, 26 sl. 8.

90.

Girić M„ 1971b, T. XXV, gr. 82, 1.

91.

Berciu D„ 1961, sl. 4/2; sl. 7/3—4.

92.

Milleker F„ 1905a, T. I I I —XX (za Vatin); Gavela B„ 1964, 39 i d. T. X—X I (Židovar); Grbić M.—Vulić N „ 1937, Pl. 20—23 (Omoljica); Bojović D„ 1968, 28 T. X II (Stari aerodrom, Zemun); Medović P„ 1963, 25—26 i cit. lit. T. II, 3—5 (Popov salaš); Jovanović B„ 1958*, 22 i d. T. II, prva kolona (Vinča); Garašanin M„ 1958, 98 i d. T. 21—23. Iskopavanja na višeslojnom nalazištu Židovar su još u toku. Preliminami izveštaji u kojima se pominje vatinski materijal objavljeni su u

71. Milleker F„ 1905b, T. X V II, 1—2, X V III, 6—7. 72. Berciu D„ 1961, 123 i d.

Za pojavu »kiparskih igala« up. napred str. i lit.: Girić M„ 1971b, 216; Hundt H. J„ 1958*, 151 i karta 6.

93.

Arheološkom pregledu (Up. Gavela B., 1964, 39 T. X—X I i cit. lit.). 94.

Up. napomene 83 i 84.

95.

Za ranije nalaze up. Girić M., 1960a, T. I, 1—2; Tasić N., 1965d, 196— 199 T. V III. U toku najnovijih istraživanja, naročito 1971. i 1972. g. otkriveno je znatno više nalaza vatinske keramike, između ostalog i jedna jama sa mešanom vatinskom i transdanubijskom inkrustovanom keramikom.

96.

97.

U svojoj disertaciji V. Trbuhović je pogrešno interpretirao stratigrafiju na Šančinama u Belegišu. Po njemu vatinski sloj nalazi se interpoliran između starijeg i mlađeg rmčedolskog naseobinskog nivoa (up. Trbuhović V., 1968, 95, tabela 5). Međutim, izvesmo mešanje materijala vatinske i vučedolske grupe nastalo je naknadnim radovima iz mlađih perioda, između ostalog i prilikom izgradnje najranijih fortifikacionih elemenata (rova) na ovom nalazištu. U vertikalnoj stratigrafiji na Šančinama se nalaze ostaci tisapolgarske, vučedolske, vatinske, bosutske grupe i keltskog perioda. Na Gradou, 100 m. nizvodno od Šančina nalazi se siromašan sloj sa vučedolskom keramikom, zatim nekropola sa materijalom vinkovačke grupe i naselje iz poznog bronzanog doba (Belegiš grupa — mlađa faza). Na Stojića gumnu, koje se nadovezuje na Gradac nalaze se nekropole sa materijalom vatinske i transdanubijske keramike (pojedinačni nalazi) i veća nekropola starije i mlađe faze belegiške grupe (up. Trbuhović V., 1956b, 1947 i d.; isti, 1960, 163 i d.; Tasić N., 1964a, 25— —28 i cit. lit.; isti, 1968b, 23—24 T. III).

98.

Ovaj materijal nije u celini objavljen, koristi se zahvaljujući ljubaznosti D. Vilotijevića. Za preliminarne izveštaje up. Medović P., 1963, 25 (materijal u Muzeju grada Novog Sada).

99.

Jovanović B., 1958*, 19 i d. T. II, prva kolona.

108.

Nepublikovano u Muzeju grada Novog Sada.

109.

Dušek M„ 1960*, 167 T. XX XV I, 10. Na ovoj nekropoli koja pripada severnopanonskoj inkrustovanoj keramici, česti su i karakteristični pehari »Mađarovce tipa«. Nekoliko takvih, verovatno kao import, nalazi se i u našem Podunavlju (Vinča, okolina Pančeva, okolina Kovina i dr.).

110.

Jedan deo koštanih nalaza iz Vatina objavio je Milleker, dok se u Muzeju u Vršou nalazi i veći broj dosada neobjavljenih nalaza (up. Milleker F„ 1905a, T. V—X). U načinu ukrašavanja na koštanim pločama A. Mozsolics, R. Hachmann, M. Gimbutas vide jake uticaje pa čak i importe sa juga iz Mikene (up. Hachmann R„ 1957*, 165 i d. T. 70; Gimbutas M„ 1965*, 57 i d.; Mozsolics A „ 1968*, 41—46 T. 9 i T. 10a.).

111.

Mozsolics A„ 1968*, T. 9a.

112. Hachmann R„ 1957*, T. 70 sl. 16 i 21. 113.

Mozsolics A„ 1968*, 44— 45; Hachmann R„ 1957*, 174 i d.

114.

Garašanin M„ 1958, 80 sl. 12 i 13; Trbuhović V., 1968, sl. 24.

115.

Milleker F„ 1905a, T. I, 3 i III, 1.

116.

Vinski Z„ 1961a, 12 i d. T. IV, 1 i T. V II, 1.

117.

Sekira i igla sa krilcima (sl. 166a-b) nađeni su u vatinskom stambenom horizontu u Popovom salašu. Za podatke dugujemo zahvalnost kol. P. Medoviću i D. Vilotijeviću.

118.

U toku najnovijih istraživanja na Gomolavi u sloju sa vatinskom i južnopanonskom inkrustovanom keramikom nađeni su pojedinačni metalni nalazi između kojih i jedna igla sa glavom u obliku maka i tordiranim telom (Hulsenadel). Ovaj tip igala datuje se u vreme br. A2—B1 po Reinecke-u (up. Dušek M „ 1960, 173, 194 sl. 4 i T. XLIV, 10).

119.

Mozsolics A„ 1968*, 56, i cit. lit. T. 26, 1—8.

120.

Mozsolics A„ 1967*, 27 i d. T. 14, 1 i T. 21, 1—3.

121.

Ibid„ sl. 3 u takstu.

122.

Vinski Z„ 1961a, 20 i d. T. IV, 1; VI, 2; V II, 2; Jovanović B„ Mokrin II, 33 i d.

123.

Mozsolics A„ 1967*, 34 i d. T. 16; T. 22 i dr

124.

Ibid., 121— 122.

125.

Naiaz iz Vajske prvi put se objavljuje na ovom mestu. U celini njegovo objavljivanje priprema B. Brukner. Ostava je značajna kao jedna si-

100. Up. napred nap. 85. 101.

Garašanin M., 1958, 97 i d. nap. 511; isti, 1959*, 175 i d.

102. Bojović D., 1968, 28 T. X II. 103.

Berciu D., 1961, sl. 4/2 i sl. 5/6. Kanelure kod Verbićoara keramike su grublje nego na vatinskim sudovima.

104.

Gavela B„ 1964, 39 T. X i XI.

105.

Milleker F„ 1905a, T. X II, 1 i X III, 1—3.

106.

Pored gore citiranih podataka u nap. 105 up. Medović P„ 1963, 25 T. II, 3; Gavela B„ 1964, T. X.

107.

Milleker F„ 1905a, T. XIX , 4 i T. XX, 1.

253

guma celina iz vremena Higlgreber kulture. Bodež ima svoje analogije u materijalu iz susednih oblasti, prvenstveno Mađarske i Rumunije koje A. Mozsolics stavlja u period Illb , odnosno bronze B1—B2 (up. analogne mačeve iz Zajte, Simontornya, Donje Doline i dmge: Mozsolics A„ 1967*, 121 i d. T. 53, 4; T. 65, 2). 126.

Vinski Z„ 1961, 17 i d. T. V III, 1.

127.

Mozsolics A„ 1967*, 151— 152 T. 32, 7 i 8; Nešto razvijeniji tip igala ove vrste nađen je kod Vinkovaca (Nijemci — Muzej u Vinkovcima). Njihovu obradu priprema N. Majnarić-Pandžić.

128.

Analize koje su vršene pokazuju da se uglavnom radi o transilvanskom zlatu (up. Mozsolics A„ 1968*, 63 i d. — analize A. Hartmana; Foltiny S„ Mokrin II, 43 i d.: Hartmann A„ Mokrin II, 107).

129.

Vasić M„ 1936*, T. X X X IX , 96; Mozsolics A„ 1968*, 53 T. 18, 2 (Sonta). Opšimije o ovoj vrsti nalaza up. Trogmayer 0 „ 1968*b, 15 i d. sl. 1 i 4.

130.

Vinski Z„ 1959, 216 T. V—VI; 1968*, 56 T. 26.

131.

Vinski Z„ op. cit. 218 (U datovanju ovog nalaza Z. Vinski dozvoljava mogućnost njegovog trajanja do poznog bronzanog doba br. C—D, što je malo verovatno s obzirom da ovi nalazi pripadaju vatinskom stilu).

bovaoko-žutobrdskom kompleksu. Na veze sa mikenskim svetom ukazuje i D. Krstić u svojoj disertaciji (rukopis — napred nap. 67). 141.

Pouzdan stratigrafski položaj inkrustovane keramike u panonskom basenu utvrđen je na osnovu stratigrafije na nekoliko višeslojnih nalazišta: Nitranskom Hradcu, Malim Kosihima, Tosegu, Hatvanu i d. (up. Točik A„ 1958*, 17 i d.; isti 1964*, 187 i d.; Dušek M„ 1960*, 234—235; Mozsolics A „ 1952*, 35 i d.).

142.

Na svim nalazištima u vertikalnoj stratigrafiji nalazi se sloj sa nađrevskom keramtkom, iznad njega sa Hatvan (najstarijom inkrustovanom), zatim sloj sa severnopanonskom I i I I inkrustovanom i Otomani keramikom kada se i javljaju prodori Higlgreber kulture (up. literaturu iz prethodne napomene).

143.

Vinski-Gasparini K „ 1956*, 7 i 25 (Beli Manastir); Spaić E„ 1956*, 28 i d. (Kozarac).

144.

Karmanski S„ 1969, 1 i d. T. I—V II. Pored inkrustovane keramike ovde se objavljuje i nešto mlađi materijal koji bi pripadao belegiškoj grupi (T. III, 2).

145.

Vasić M „ 1907, 19 i d.; isti, 1910, 45 i d.; isti, 1911, 3 i d. (Žuto Brdo) isti, 1955, 1 i d. sl. 1, 2, 5, 6 (Kličeva); Cermanović A„ 1961*, 185 i d.

146.

Za nalazišta u okolini Osijeka up. nap. 143 a za nalazišta u mađarskom delu Baranje up. Bandi G„ Dolgozatok 4, Pecs 1967, 6 i d. karta nalazišta.

147.

Tasić N „ 1965, 50 i d. T. I—III. U toku iskopavanja 1971. godine na Gomolavi je otkrivena jedna jama u kojoj je bila izmešana vatinska i inkrustovana keramika transdanubijskog tipa (neobjavljeno, Vojvođanski muzej).

Mozsolics A„

132.

Mozsolics A„ 1968*, 15 i d.

133.

Garašanin M„ 1958, 82; Popescu D„ 1944*, 136; Patay P„ 1938*, 38 i 91 i d.; Grbić M„ 1958a, 37.

134.

Grbić M„ 1956a, 19—20.

135.

Berciu D„ 1961, 37 i d.

148.

Benac A„ 1956*, 185 i d.

136.

Girić M „ 1971b, 79—80 T. XXV, 1.

149.

Mozsolics A„ 1942*, 87 i d.

137.

Pored sigumo stratificiranih nalaza iz Popovog salaša koji pripadaju Otomani kulturi, u Muzeju u Pančevu postoje dva nalaza iz okoline grada koji pripadaju Vitemberg stilu. U poslednje vreme Muzej u Vršcu je dobio i jedan gmpni keramički nalaz koji pripada poznom stilu Otomani kulture (napublikovano— .podaci dobijeni od R. Rašajskog).

150.

Vinski-Gasparini K „ 1956*, 28 sl. 40.

138.

Za ranije radove up. Patay P„ 1938*, 50 i d. Mozsolics A„ AAHung. XX VI, 1942. i d. a za novije Dumitrescu V „ 1961*, 331 i d.

139.

Dumitrescu V., 1961*, citirano mesto.

140.

Ovo mišljenje bilo je naročito a'ktuelno kada se smatralo da poznate koštane pločice iz Vatina, kao i vatinska grupa u celini pripadaju du-

254

151. Ibid, T. IX, 20. 152.

Tasić N „ 51, T. I, 1—2 i komentar u nap. 147 u ovoj knjizi.

153.

Ibid., 52, T. I, 3—5.

154.

Dušek M „ 1960*, 222 T. I, 3; X V III, 1.

155.

Tasić N „ 1965, 54 T. I, 6—7; II, 1—2.

156. Pored Mađarovce grupe iz okoline Pančeva (up. M. Grbić, 1953, 75 sl. 5), poznati su pehari sa jednom drškom iz Kovina, okolina Vršca a jedan nalaz je otkriven i u Vinči, u gornjim nivoima kulturnog sloja (Srejović D„ GodišnjakMuzeja grada Beograda III, 1956, 21, sl. 1). 157. Up nap. 141 i 142.

158.

Milleker F., 1905a, 1 i d.; isti, 1923 i d.; isti, 1923 i bibliografske jedinice pod 1899b, 1904, 1930, 1940; Krstić D„ 1962.

159.

Up. napred nap. 65—69.

160.

Vasić M „ 1907, 17 i d.; isti, 1911, 3 i 2.; isti, 1955, 3 i d„ sl. 1—7. Cermanović A„ 1961*, 185 i d.; Nalazište Kožica kod Dobre, sem izveštaja ■i Arheološkom pregledu 1968 (str. 104, T. X X X V I) nije publikovano.

161.

Dumitrescu V„ 1961*, 301 i d.; Berciu D„ 1954*; Berciu D.—Comsa E„ 1956*, 17—59.

162.

Garašanin M „ 1954, 61 sl. 7 i nap. 50.

163.

Dumitresou V„ 1961*, 16 i d. T. V—CXIV; Nalazi iz Korbova (Glamije) obuhvaćeni su u disertaciji D. Krstića »Dubovačko-žutobrdska grup a ...« (rukopis). Za nekropolu Pesak kod Korbova up. Cermanović A„ 1961*, 186 i d.

164.

Vasić M„ 1910, 48 i d.; Trbuhović V„ 1958a, 131 i d. i naročito Letica Z„ 1969*, 47 i d.

165.

Pored mišljcnja da figura predstavlja Majku bogova, postoje ona koja terakote sa zvonastom suknjom, specijalno sa dupljajskih kolica tumače kao Apolona ili vladara (Up. Garašanin D„ 1951.; Trbuhović V„ 1958a, 138 i d.).

166.

Up. Trbuhović V„ 1958a, 132 sl. 1; 3—8; Letica Z„ 1969*, 48—55 T. I—II.

167.

Karmanski S„ 1969, 4 i d. T. I—III; V—VI.

168. Problemom kolica iz Dupljaje, naročito značenjem figure bavio se veliki broj autora. Ovde pominjemo samo neike; Milleiker F„ 1930, 20 i d.; Petrović J„ 1930. Garašanin D„ 1951, 270 i d.; Bošković Đ„ 1958; isti, 1959. 169.

Garašanin M„ 1953b, 67 i d. sl. 1.

170.

Lunulasti privesci u karpatskom basenu pripadaju horizontu ostava Kožider tipa. Javljaju se i nešto ranije u okviru Apa-Hajdusamson horizonta (Up. Mozsolics A„ 1967*, 133 i d. T. 47).

171.

Karmanski S„ 1969, 4—5 T. II, 2.

172.

Vasić M„ 1911 (gvozdeno doba); Garašanin M„ 1958, 88 (od srednjeg bronzanog doba do Ha A); Gavela B„ 1953, 63 (starije gvozđeno doba); Trbuhović V „ 1958a, 138 itd.

173.

Točik A„ 1958*, 19 i d.; isti 1964*, 194; Banner J„ Marton L. — Bona I„ 1959*, 127 i d.; Mozsolics, 1952*, 52 i d.

174.

Garašanin M„ 1958, T. 16. 3; Ume iz Ludoša koje se ovde pominju nisu publikovane (Narodni muzej u Vršou).

175.

Marjanski M„ 1957, 10 T. II, 2. ReprodUkcija ove zdele je dosta loša i zato je mi dajemo ovde u sl. 195.

176.

Za materijal sa ovih nalazišta vidi napomenu 159 i 160.

177. Ovim problemom u novije vreme bavili su se Milojčić V„ 1949*, Mozsolics A„ 1957, 115 i d.; Garašanin M„ 1960, 38 i d.; Benac A„ 1967*, 319 i d. 178. Za opšte podatke o Higlgreber kulturi up. Filip J„ Enzyklopedisches Handbuch, 510—517. 179.

Foltiny S„ 1967, 49—82; isti, 1968, 3— 16, T. I—IV; Trogmayer O. — Szekeres L„ 1968, 17 i d„ T. I i II.

180.

Trogmayer O. — Szekeres L„ 1968, 18—20 Karta I; Foltiny S„ napred cit. delo.

181.

Milleker F„ 1905a, 12— 13. T. I, 1, 2, 4; T. XVI, 5; Garašanin M„ 1958, 80, sl. 12 i 13.; Grbić — — Vulić, 1937, T. 27 sl. 6; Trogmayer O. — Szekeres L„ 1968, 20—21.

182.

Sekereš L„ 1961a, 52; isti, 1970.

183.

Istraživanja su vršena 1970. god. u okviru saradnje sa Smithsonian institution. Materijal se nalazi u Gradskom muzeju u Senti.

184.

Milleker F„ 1905, T. I, 1, 2 i 4; Garašanin M„ 1958, 100, s«l. 21, 22.; Tasić N „ 1965d, 1971 sl 8.

185.

Foltiny S„ 1968, 5 i d. T. I—V II; Trogmayer O. — Szekeres L„ 1968, T. I, sl. 6, 8— 11; T. II,

1— 2. 186.

Točik A„ 1964a, pass.; Kovacs T „ 1966*, 159 i d. sl. 2, 4, 6, 7— 15.

187.

Kovacs T„ op. cit. posebno na sl. 6, 7; sl. 12, 8, 12 i dr.

188.

Za nalaze iz Iđoša up. grupa autora 1971, sl. 20—21; Foltiny S„ T. V, 1—2; Za identične nalaze iz mađarskog Potisja up. Kovacs T „ 1966*, sl. 6—8; sl. 10, 1—2.

189.

Trogmayer O. — Szekeres L„ 1968, T. I, 8, 9, 11; II, 1.

190.

Javljaju se i pre pojave Higlgreber kulture na nekropolama moriške gruipe (M. Grbić, 1971b, gr. 13, 23, 49 i dmgi); Kovacs T „ 1966*, sl. 11, 2, 3; sl. 17, 5.

191.

Trogmayer O. — Szekeres L„ 1968, T. I, 1—4.

192.

Točik A„ 1964, 3 i d.; Kovacs T„ 1966*, 160, sl. 6— 14; 17, 3.

193.

Karakteristični su pehari Otomani tipa iz mađarskog Potisja na nekropolama Higlgreber kulture (up. Kovacs T „ 1966*, 174, sl. 13, 1; sl. 18, 1; sl. 21, 16).

194.

Mozsolics A„ 1967*, 123 i d.; Bona I„ 1958*, 211— —243,

195.

Trogmayer O. — Szekeres L „ 1968, T. II, 4, 8; Nalazi iz Velebita, a bilo ih je nekoliko, nisu pu'blikovami (Muzej u Senti).

255

Trogmayer O., — Szekeres L„ op. cit., T. II, 3; Mozsoiics A„ 1967*, 48 sl. 16, 1. 197. Mozsolics A., 1967*, loc. cit. 198. Trogmayer — Szekeres, op. cit. T. II (nalazi iz Hajdukova i Velebita); Foltiny S., 1968, 8. i d., T. I, 4 (Senta); T. IV, 4 (Velebit); T. V II, 2 (Hajdukovo). Ovoj grupi nalaza mogli bi da dodamo ostavu iz Vajske — sl. 191a-e u ovoj knjizi.

196.

199. 200.

201.

202.

Mozsolics A., 1957, 119 i d. Milojčić V., 1949*, 12 i d.; Garašanin M., 1960, 117 i d.; Benac A., 1967*, 319 i d. Uglavnom je prihvaćeno mišljenje po kome se za početak Higlgreber kulture u srednjim oblastima Panonske raivnice uzima vreme kome pripadaju i ostave Kožider horizonta (up. Bona I., 1958*, 211; Mozsolios A., 1967*, 123; Trogmayer 0 „ 1968*b, 29). Mozsolics A„ 1958, 119. Njeno bronzano doba Mađarske I I I odgovaralo bi u stvari Reinecke br. B fazi — njenom kraju. O prodoru Higlgreber grupe u Potisje up. Kovacs T„ 1966*, 201.

203.

Bona I„ 1961*, 20 T.—1; Gimbutas M„ 1965*, 71; Pittioni R„ 1954.

204.

Termin »kultura ravnih polja sa umama« predložio je autor ovog rada (Up. Tasić N „ 1962b, 127; isti, 1966a, 15) ali se zbog mešanja sa terminom Urnenfelderkultur od toga odustalo.

205.

Ovaj naziv prvi upotrebljava M. Grbić (up. Grbić M„ 1939, 50; isti, 1953b, 73), a zatim i drugi aiutori.

206.

Gavela B„ 1953, 59. i cit. lit. pod nap. 41—44 ovog taksta. Trbuhović V„ 1960, 163 i d.; Tasić N „ 1964a, 25 i cit. lit.; isti, 1966a, 19 i d. T. I I —III. Iskopavanjima na Ekonomiji Sava u Jakovu utvrđeno je da ostava .pripada naselju pozne faze belegiške grupe (up. Tasić N „ 1962b, 127— —130 T. I, II, IV —VI). Vrlo bogat fond nalaza sa jedne (ili više) nekropola u Surčinu nalazi se u Arheološkom muzeju u Zagrebu (publikacija K. Vinski-Gasparini, u štampi). Krstić D„ 1962, 75 i d. (Orešac); Marjanski M„ 1957, 5 i d. (Ilandža). Todorović J„ 1956*, 27 i d. (Rospi ćuprija). Materijal sa nekropole bronzanog doba kod Karaburme niije publikovan. Vidi nap. 208. Up. rekognosciranja D. Popovića u Arheološkom pregledu 1966, 1967, 1968, 1969. i Tasić N„ 1966a, T. IV, karta i popis nalazišta. Materijal iz rumunskog dela Đanata nalazi se u Muzeju Bainatului u Temišvaru — neobjavljemo. Pomenuta nalazišta kod Beograda: Karaburma i Rospi ćuprija (up. nap. 210). Tasić N.f 1965d, 198—202, T. IX —X I; XIV, 5—8. Ibid., X V II, 1—2.

207.

208.

209.

210.

211. 212.

213.

214. 215. 216.

256

217. Tasić N „ 1962b, 129, T. IV —V, VI, 2—6, 8 i 9. 218. Ibid., T. V. 1—2; T. VI, 5, 8. 219. Pittioni R„ 1954*. 220. Manja istraživanja vršena su 1964. godine; tada je otkrivena jedna jama sa materijalom istim kao na Ekonomiji Sava kod Jakova, Gomolave IVc i Stojića gumna — mlađi grobovi (kratak izveštaj; Tasić N „ 1964a, 25 i d.). 221. Materijal sa nekropole samo delimično objavijen (up. nap. 207), dok se najveći deo nalazi nepublikovan u Zavičajnom muzeju u Zemunu. 222. Pittioni R„ 1954*. 223. Krstić D„ 1962, 81 i d. 224. Marijanski M„ 1957, 8 i d.; Higlgreber krugu bi pripadala uma gr. 13 (T. IV, 6) dok na veze sa autohtonim grupama upućuje poklopac gr. 4 — zdela inkrustovane keramike (T. II, 2) i pehari (T. V, 2, 6; VI, 2). 225. Grupa autora, 1971, sl. 20—21 (ostali materijal iz Iđoša nije objavljen, Muzej u Kikindi); Radišić R„ 1960, 151 'i d. T. I. 226. Za ostave u Sremu i Banatu up. Holste F„ 1962 pass. Vinski Z„ — Vinski K.-Gasparini, 1956, 57 i d.; Bižić-Dreksler R„ 1958, 53 i d. 227. Trbuhović V „ 1960, 179. 228. Vinski Z„ — Vinski-Gasparini K „ 1956, 59. 229. Brumšmid J„ 1902, 32 i d.; Jovanović B„ 1971a, T. IV; VI, 1—3. Nalazi iz Bečmena i Deča nisu u celini objavljeni— ouvaju se u Arheološkom muzeju u Zagrebu. 230. Mozsolics A„ 1958, 119 i d. 231. Vinski Z. — Vinski-Gasparini K „ 1956, 71 i d. 232. Ibid., 80 i d. Popis ostava. 233. Vinski Z. — Vinski-Gasparini K „ 1962, 270, T. I i II. Ostava iz Šarengrada sadrži prstenaste nalaze kao i grupna grobnica na Gomolavi. Njeno datovanje u starije gvozdeno doba potvrđuje i gvozdena sekira iz ove ostave (op. cit. T. II, 30). 234. Pretpostavlja se da su one približno istovremeno dospele u zemlju, verovatno u vreme prodora dmgih plemena u ove oblasti (Up. Vinski Z. — Vinski-Gasparini K „ 1956, 59). 235. Kao karakteristične ostave ovog horizonta u Vojvodini bile bi: Privina glava, Ekonomija Sava u Jakovu, Pećinci, Popinci, Salaš Noćajskog, Futog I i II, Sečanj, Mesić itd. (Up. Vinski Z.— — Vinski-Gasparini K „ 1956, 80 i d.; M. Grbić, 1931, 24—31.; Holste F„ 1962, 12; Tasić N „ 1962b, 128, T. I— II; Popović D„ 1964, 5 i d.; T. M X ; Radišić R„ 1958, 115 i d. T. I—IV). 236. Ostava je neobjavljena. Nalazi se u Vojvođanskom muzeju. 237. Garašanin D„ 1954a, 25—29 T. X IV —XV, 6. 238. Nađ Š„ 1955, 43, T. 25, 27 i sl. 1. u tekstu. 239. Tasić N „ 1971c, sl. 28a-d.

NIKOLA TASIĆ

STARIIE GVOZDENO DOBA

PO D R U C JE B O SU TSKE I VALJSKO D A LJS K E G RUPE U VOJVODINI

STARIJE GVOZDENO DOBA VOJVODINE

GLAVA V II

Kraj bronzanog i početak gvozdenog doba na širokom prostoru od Karpata do Alpa i od čehoslovačke do juga Balkanskog poluostrva praćen je velikim etničkim kretanjima koja su dovela, skoro na celom ovom prostoru, do smene kulturnih grupa i do pojave novih progresivnih saznanja, koja su iz osnova promenila privrednu strukturu i ekonomiku praistorijs'kog društva. Reklo bi se da su ova kretanja dovela i do onakve etničke konstelacije na području Panonske nizije i na Balkanu kakvu nalazimo u nešto mlađim antičkim izvorima. Nove populacije koje se javljaju u srednjoj i jugoistočnoj Evropi, pored svoje materijalne kulture donele su i jedno dragoceno saznanje — metalurgiju gvožđa — koje će promeniti postojeće odnose snaga između autohtonih i kulturnih grupa. Iz ovih složenih etničkih i kulturnih kretanja postepeno se formiraju regionalni centri sa svojom specifičnom materijalnom kulturom i razvojem. Istočnoalpsko ili halštatsko područje Slovenije čini sa zapadnopanonskim oblastima jednu geografsku i kulturno-istorijsku celinu, jače vezanu za autohtoni razvoj nego istočne oblasti. Drugu regionalnu celinu čine oblasti južno od Save (centralnobalkanske), koje su u svom razvoju vezane ,za prethodni proces u okviru ilirske zajednice bronzanog doba. Najzad, treći centar, koji nas ovde posebno interesuje, obeležava područje istočno od ilirske teritorije, severno od tračke, južno i jugoistočno od srednjoevropske Urnenfelder kulture. To je teritorija Vojvodine, njen južni i istočni deo i područje zapadne i istočne Srbije na koje se nastavljaju oblasti zapadne Bugarske i zapadne Rumunije. U kulturno-istorijs'kom razvoju njega obeležavaju lokalne grupe Basarabi kompleksa, od kojih je za Vojvodinu karakteristična bosutska grupa. U praćenju razvoja kultura starijeg gvozdenog doba, perioda rane metalurgije gvožđa, diferenciraju se u južnim oblastima Panonske nizije dve regionalne grupe: jedna, koja je svojom materijalnom kulturom, genezom i razvojem vezana za istočne oblasti i, druga, koja je deo velikog kompleksa Urnenfelder kulture. Prva se razvija na području Srema, Banata i u užoj Srbiji, a druga zahvata severne delove Bačke i vezuje se za grupe u zapadnom delu mađarske ravnice. Vremenski raspon za njihov razvoj teško je u ovom trenutku tačno odrediti. Mogla bi se, na osnovu pojave »trako-kimerijskih rekvizita« na nalazištima jedne i druge grupe, okvirno da utvrdi gornja granica u vreme cca 900— 850. god. pre n.e., dok je pitanje donje granice, bar kada se uzmu u obzir nala-

257

zišta starijeg gvozdenog doba u južnim delovima Vojvodine, sasvim neizvesno. Teoretski, kulture starijeg gvozdenog doba Vojvodine trebalo bi da egzistiraju do dolaska Kelta na obale Save i Dunava, tačnije, do osnivanja plemenske države Skordiska u I II veku. Međutim, tačnih podataka o dužini trajanja nema. Ostaje pretpostavka da je valjsko-daljska grupa mogla da traje duže nego što se to pretpostavljalo, a da se bosutska grupa razvija dalje kroz jednu još nedovoljno proučenu mlađu fazu, koja bi trajala do kraja starijeg gvozdenog doba. Na žalost, ove konstatacije nalaze se još uvek samo u sferi pretpostavki. Tačni podaci: stratificirani materijal, metalni nalazi i sl. nedostaju u toj meri da bi ove pretpostavke prerasle u naučne činjenice. Izvesne optimističke podatke u ovom pravcu pružaju najnovija istraživanja na Gomolavi, a i stratigrafija višeslojnog nalazišta Gradina na Bosutu.1 Periodizacija starijeg gvozdenog doba za Vojvodinu, koja se uglavnom primenjuje u arheološkoj literaturi, oslanja se na podele P. Reinecke-a (Halštata A, B, C. D).2 Međutim, i ovde se srećemo sa jednostavnom primenom jednog sistema koji nema sasvim sigurne osnove u vojvođanskom materijalu. Slična je situacija i sa drugim podelama gvozdenog doba, kao što su podele A. Benca i B. Covića3 na osnovu glasinačkog materijala i M. Garašanina na osnovu nalaza u Srbiji i Makedoniji.4 Ove poslednje podele, koje su dobre za oblasti za koje su napravljene, ne mogu mehanički da se primene i na razvoj gvozdenog doba Vojvodine. Situacija na nalazištima u jugoslovenskom Podunavlju pokazuje da se za sada izdvajaju dva horizonta starijeg gvozdenog doba: jedan, koji je označen prodorom Basarabi stila od istoka prema zapadu i koji koindicira sa »trako-kimerijskim prodorom« u Panonsku niziju i drugi horizont, prilično hipotetičan, više zbog neistraženosti područja, a koji bi mogao da se označi prodorom skitskih elemenata manje u naše Podunavlje a više u centralne i istočne panonske oblasti. Prvi horizont pripadao bi vremenu između IX i kraja V I veka, a drugi između kraja V I i sredine I I I veka pre n.e. kada stabilizacijom Kelta u južnim delovima Vojvodine počinje mlađe gvozdeno doba (La Tene).

BOSUTSKA GRUPA

258

Bosutska grupa je izdvojena tek u novije vreme kao samostalna kulturna pojava starijeg gvozdenog doba.5 Stoga je razumljivo što je bibliografija radova u kojima se, direktno ili indirektno, obrađuje ovaj materijal veoma oskudna. Ako se isključe manji prilozi, pretežno izveštaji sa arheoloških iskopavanja, u kojima se materijal kulturno ne determiniše, onda se celokupno istraživanje svodi na opšta razmatranja perioda starijeg gvozdenog doba ili na tipološko raščlanjavanje slučajno otkrivenog metalnog, prvenstveno bronzanog materijala. To se naročito odnosi na karakteristične trako-kimerijske nalaze, čiji je broj na području Vojvodine prilično veliki.6 U istu kategoriju nalaza spada i značajna ostava iz Adaševaca, jedini veći grupni nalaz ove vrste kod nas. Međutim, sem tipološke obrade sveg ovog materijala, izostalo je njegovo povezivanje sa kulturama ili kulturnim grupama koje su se na području današnje Vojvodine razvijale tokom starijeg gvozdenog doba. Uzrok ovakvom stanju bio je nedostatak stratificiranog naselja koje bi okvirno pripadalo vremenu trako-kimerijskih nalaza, a po materijalu nekoj od kultura starijeg gvozdenog doba.

Problem proučavanja bosutske grupe aktualiziran je u poslednje vreme naročito posle publikovanja brojnih nalaza Basarabi kompleksa u Rumuniji7 i posle otkrivanja nalazišta sa sličnom keramikom na teritoriji Vojvodine. Revizija starijih podataka i materijal sa novootkrivenih nalazišta pokazuju da na području Vojvodine i uže Srbije ima preko četrdeset nalazišta koja bi prema svojoj materijalnoj kulturi pripadala bosutskoj grupi.# Od ovog broja, po svome značaju izdvajaju se: u Sremu — Gradina na Bosutu kod Batrovaca, Gomolava, Šančine u Belegišu;9 u Bačkoj, perifernoj oblasti ove grupe, zasada najpoznatija nalazišta su kod Popovog salaša i Mošorina;10 u Banatu — Židovar i nalazišta u okolini Vršca,11 a u Srbiji, južno od Save i Dunava, značajnije podatke pružaju nalazišta na području Đerdapa — Hajdučka vodenica, ušće Porečke reke, Boljetin12— i nalazišta u zapadnoj Srbiji, od kojih se posebno izdvaja po svom materijalu Radoinja.13 Na većini ovih nalazišta vršena su manja ili veća sistematska iskopavanja (Bosut, Gomolava, Židovar, nalazišta na području Đerdapa i dr.) zbog čega njihov materijal ima i veći stratigrafsko-hronološki značaj. Osim toga, ona pružaju mogućnost donošenja i određenih zaključaka o vrstama nalazišta, njihovoj topografiji, afinitetima prema određenim lokacijama itd. U ovom pravcu karakterističan je zaključak da većina naselja sadrži izvesne elemente prirodnih ili veštačkih fortifikacija. Negde se čak kombinuju ova dva elementa, kao što je slučaj u Belegišu ili Gradini na Bosutu, na kojima se prirodna konfiguracija tla dopunjuje veštačkim rovovima.14

(V. 159)

Karakter utvrđenih naselja imaju i »gradine« u zapadnoj Srbiji i u fruškogorskom delu Srema. Nalazišta kod Gornjih Komarica, Radoinje ili Pećine kod Vrdnika nalaze se u brdovitom ambijentu, na dominantnim položajima koji sami po sebi predstavljaju nepristupačne lokacije. Isti karakter zadržavaju i nalazišta na području Đerdapa, bez obzira na to što se ona ne nalaze na izrazito uzvišenim položajima. Sam kraj u kome se ona nalaze, povučen od glavnih saobraćajnica balkansko-panonskog prostora, pruža osećaj sigurnosti njihovim stanovnicima. Iz svega ovoga proizilazi zaključak da su nosioci bosutske grupe: a) utvrđivali svoja naselja (Gomolava, Bosut, Belegiš, Stari Slankamen, Feudvar, Židovar), b) naseljavali nepristupačne gradine i terene (nalazišta u zapadnoj Srbiji ili na području Đerdapa), ili se povlačili u pećine (Zlotska pećina). Ista karakteristika mogla bi se proširiti i na nalazišta Basarabi kompleksa, kome u širem smislu pripadaju i nalazišta bosutske grupe (pećine Magura u Rumuniji ili Devetaška u Bugars'koj).15 Sva ova nalazišta, sva'ko na svoj način, omogućuju da se bolje sagleda i prouči bosutska grupa, njena materijalna kultura i položaj u razvoju starijeg gvozdenog doba ovih krajeva. Njen stratigrafski položaj najbolje ilustruju nalazišta u Vojvodini, u prvom redu ona na kojima su vršena sistematska istraživanja. Ovde bismo na prvom mestu izdvojili Gradinu na Bosutu, Gomolavu kod Hrtkovaca i Popov salaš kod Kaća. Svakako da bi u ovu grupu nalazišta dolazio i Židovar, ali nedostatak potpunije publikacije i činjenica da su radovi još u toku ne dozvoljavaju šire korišćenje materijala i stratigrafije ovog najznačajnijeg praistorijskog nalazišta u Banatu. a) G r a d i n a n a B o s u t u k o d B a t r o v a c a.16 U kulturnom sloju od 6,5 m, koliko iznosi njegova debljina (sa jamama i do 7,20 m), utvrđeno je postojanje tri jasno izdiferencirana kulturna i hronološka horizonta: najstariji, koji pripada ranom bronzanom dobu — vinkovačkoj grupi; srednji, sa materijalom bosutske grupe, i najmlađi, praistorijs'ki, koji pripada latenskom naselju.17 Za proučavanje bosutske grupe značajan je srednji deo sloja, koji stra-

259

T. X X V III

tigrafski naleže na sterilan nanos iznad bronzanodobnog naselja. Sloj sa bosutskom keramikom ima debljinu od 2,60 m, što predstavlja za sada najmoćniji horizont ove kulturne grupe ne samo u Vojvodini nego i na njenom širem području. U ovom delu kulturnog sloja postoji više stambenih horizonata, što ukazuje na to da je naselje dugo postojalo na uzvišenoj lesnoj gredi iznad reke. Arhitektonski ostaci, parcijalno zahvaćeni, po prostoru malim obimom radova, pokazuju da se mora računati sa većim nadzemnim građevinama koje su više puta obnavljane. Veoma su brojni i drugi ostaci naseobinskog karaktera, u prvom redu otvorena ognjišta i brojne jame, od kojih su neke sadržavale dosta ugljenisanih ostataka cerealija (silosi?). Kuriozitet nalazišta čini izuzetno veliki broj »monumentalnlh žrtvenika« kakvi su poznati iz Židovara, Donje Doline i sa još nekih drugih nalazišta.18 Iznad sloja sa materijalom bosutske grupe formira se na Gradini jedan horizont, prilično oštećen ukopavanjem grobova iz X V III i X IX veka, koji pripada razvijenoj keltskoj kulturi u našim oblastima. Prema tipologiji nađenog materijala, sivoj latenskoj keramici i prema metalnim nalazima, najmlađe naselje pripadalo bi vremenu posle osnivanja države Skordiska na području Srema i Slavonije. Najraniji keltski materijal iz ovog sloja mogao bi da se stavi u II vek pre n.e. Stratigrafska situacija i debljina kulturnog sloja na Bosutskoj gradini značajni su za određivanje dužine trajanja bosutske grupe u ovom regionu njenog rasprostiranja. Osnovno pitanje koje se postavlja odnosi se na problem da li bosutsko naselje traje na Gradini do dolaska Kelta ili prestaje da živi nešto ranije. Ima se utisak da se stambeni horizonti razvijaju u kontinuitetu od formiranja prvog naselja bosutske grupe pa do dolaska Kelta. Na isti zaključak navodi i materijalna kultura, keramika u prvom redu, kod koje se primećuju izvesne evolubivne faze, promene za koje je potreban duži vremenski period. Zapaženo je da se u donjem, najnižem stambenom horizontu bosuts'ke grupe češće nalazi keramika sa »S « ornamentom, malteškim krstom ili tekućom »S « spiralom na obodu kalotastih zdela, a da se u mlađim horizontima ona gubi. Umesto nje češće se nalazi keramika sa kanelurama ili grulba keramika sa plastičnim trakama, ista ona koja se zapaža, kao strana pojava, u keltskom inventaru nalazišta u Sremu. Ova okolnost dozvoljava mogućnost dužeg trajanja bosutske grupe, svakako u nešto izmenjenoj formi, sve do dolaska Kelta u ove oblasti. Njen kraj mogao bi da se stavi u vreme prvog dolaska Kelta na obale Dunava i Save, u Sremu i Slavoniji (kraj IV, početak I I I veka pre n.e.), ili prilikom njihovog povratka posle neuspelog pohoda na Delfe, druga polovina I I I veka. b) G o m o l a v a k o d H r t 'k o v a c a . 19 Na ovom nalazištu, čija je stratigrafija često citirana kao pouzdana, zahvaljujući obimnim terenskim istraživanjima, utvrđena je i donja i gornja granica bosutske grupe. U vertikalnoj stratigrafiji njoj prethodi sloj IVc sa crnouglačanom keramikom, koja se, zahvaljujući dobrim analogijama i zatvorenim celinama sa metalom, određuje u kraj bronzanog doba. Njeno povezivanje sa ostavama »kompleksa A2« je dokazano, te bismo u ovome imali i jedan dragocen t e r m i n u s p o s t q u e m za razvoj bosutske grupe. Iznad sloja sa bosutskom keramikom na Gomolavi formira se, analogno i na drugim višeslojnim nalazištima u Sremu i Banatu, keltsko naselje, koje pripada istom vremenu kao i ono na Gradini kod Batrovaca. Na ovaj način Gomolava daje prilično sigurnu donju i gom ju stratigrafsku granicu za horizont bosutske grupe. Međutim, šta se dešava u samom sloju, koji je obeležen kao sloj V (a i b) a koji pripada naselju sa bosutskom keramikom? Njegova debljina nije takva da

261

bi na osnovu toga mogao da se ispuni vremens'ki period od kraja bronzanodobnih kultura do dolaska Kelta. Pa ipak, izvesne indicije, iz ovog, keltskim ukopavanjima dosta oštećenog sloja, pokazuju da je i takvo rešenje mogućno. Na pojedinim sektorima Gomolave, prilikom poslednjih iskopavanja zapažen je jedan još nedovoljno izdiferenciran sloj sa kanelovanom uglačanom keramikom koji se nalazi iznad sloja sa tipičnim bosutskim materijalom (»S « ornament, girland urezi, »gradina« i sl.). Ova keramika do sada je bila poznata još jedino sa Gradine u Starom Slankamenu i iz Donje Doline, a stavljena je okvirno u starije gvozdeno doba.20 Na osnovu zapažanja sa Bosutske gradine, nije isključeno da se u ovom materijalu krije rešenje trajanja bosutske grupe, odnosno da ona čini njenu najmlađu razvojnu fazu koja je na području Srema egzistirala sve do dolaska Kelta. Materijal iz Donje Doline Z. Marić stavlja u I I period (ajb-c) ovog nalazišta, što bi odgovaralo vremenu posle 600. god. pre n.e.21 Specifičnost Gomolave, to jest naselja bosutske grupe, čine dve grupne grobnice, za koje prema raspoloživim podacima iz literature nema odgovarajućih analogija. Jedna grupna grobnica otkopana je još 1953. godine, koja, na žalost, nije publikovana i za koju nam nedostaju potpuniji podaci, i druga, koja je rezultat sistematskih iskopavanja 1971. godine. Ova druga grupna grobnica, kao i prethodna, otkrivena je u okviru samog naselja bosutske grupe. Način sahranjivanja, neobičan za naše područje, pokazuje neke osobenosti značajne za šire proučavanje verovanja, kulta i običaja bosutske kulture u Vojvodini. Ukratko rezimiran, taj način sahranjivanja bio bi sledeći: u jednoj velikoj jami prečnika oko 2,80 m sa dtibinama 1,78 (gornji) i 2,40 m (donji nivo) nađeno je ukupno 78 celih ili delimičnih skeleta. I pored vrlo pažljivog otkopavanja bilo je vrlo teško na ovako malom prostoru utvrditi tačan položaj svakog skeleta ponaosob. U osnovi izdvajaju se tri horizonta sa skeletima: prvi, 'koji je činilo nekoliko lobanja postavljenih na fragmenovanim žrvnjevima. zatim horizont gde su na periferiji skeleti postavljeni lučno tako da formiraju neku vrstu nepravilnog kruga i treći horizont, gde su lobanje bile u centru sa nogama prema periferijama. Ovakva rekonstrukcija položaja skeleta izvršena je na osnovu terenskih podataka i impresije koja se tom prilikom dobila. Treba istaći da je ovako veliki broj skeleta na jednom malom prostoru znatno otežavao preciznu rekonstrukciju načina sahranjivanja, polaganja ili bacanja pokojnika u jednu relativno plitko iskopanu jamu. Antropološke analize osteološkog materijala su u toku i one će, svakako, znatno doprineti da se ova neobična pojava na Gomolavi pravilno reši. Postoji više varijanata u tumačenju porekla ove grupne grobnice i one će, zajedno sa svim ostalim pratećim materijalom, naći svoje mesto prilikom publikovanja ovog značajnog kultnog objekta naše praistorije.

262

Za kultumo i hronološko vrednovanje grupne grobnice značajni su nalazi keramike i metala, koji s obzirom na broj sahranjenih pokojnika nisu toliko česti i, sa izuzetkom nakita, nisu bili uvek vezani za određeni skelet. Keramika pripada tipičnom inventaru bosutske kulture iz naselja, dok meta'l, isključivo ukrasni predmeti, pripadaju vremenu između V I II i V I veka pre n.e. To su u prvom redu tri velike naočaraste fibule sa »osmicom« na sredini (jedna ista ova'kva fibula sa zrnima jantara na igli nađena je prilikom iskopavanja 1970. g.),22 velike falere kalotastog oblika i, najzad, veliki broj manjih bronzanih dugmeta koja podsećaju na pojedinačne članke astragaloidnog pojasa. Karakteristični su još i jedan zvonasti privesak kakav se nalazi u horizontu ostava poznog bronzanog doba ali kao mlađi, stran element, i tri kalemasta predmeta identični po obliku nalazima iz šarengradske ostave. Sav

ovaj bronzani inventar iz grupne grobnice kao i nalazi iz odgovarajućeg sloja imaju dvoja'ke stilske karakteristike. Obeležje ilirskog područja su fibule, a tipično trako-kimetrijska su krstasta dugmad, zvonasti privesak, pa u izvesnom smislu i falere. No bez obzira na različite stilske karakteristike, koje su logične u ovom geografskom regionu, sav metalni inventar pripada vremenu posle »trako-kimerijskog prodora«, odnosno posle kraja IX veka pre n.e. c) I na trećem nalazištu, na Popovom salašu kod Kaća, bosutska keramika se nalazi u vertikalnoj stratigrafiji sa bronzanodobnim, odnosno latenskim materijalom.23 Na ovom nalazištu u najstarijem sloju imamo keramiku vatinske grupe, iznad nje, više u horizontalnoj razuđenosti nalazišta, stariju belegišku grupu zatim sloj sa bosutskom i, najzad, sloj sa latenskom keramikom. Ovde se ponavlja odnos između bosutske i latenske kulture po kome siva latenska keramika zatvara horizont sa crnoglačanom keramikom ukrašavanom »S « ornamentom ili girland trakama kod zdela. Skoro kao pravilo taj odnos se ponavlja i na drugim nalazištima u Vojvodini. U Bačkoj, osim Popovog salaša, on je registrovan na Feudvaru;24 u Sremu ista stratigrafska situacija karakteriše, pored već pomenutih nalazišta, još Šančine u Belegišu i Gradinu u Starom Slankamenu,20 a u Banatu se na Židovaru iznad sloja sa bosutskom (Basarabi) keramikom razvija latensko naselje.26 Ova čudna koincidencija u vertikalnoj stratigrafiji višeslojnih nalazišta u Vojvodini pokazuje ili da su nosioci bosutske i latenske kulture imali afinitet prema istom tipu naselja, ili, što takođe nije nerealna pretpostavka, da su Kelti nastavljali da žive na autohtonim naseljima čije su stanovnike prognali, pobili u celini ili ih delom asimilirali. Na ovaj zaključak navodi stratigrafija Gradine kod Bosuta, Gomolave i drugih vojvođanskih naselja starijeg i mlađeg gvozdenog doba. Osnovne stilske karakteristike materijala bosutske grupe Bogati fondovi pokretnog arheološkog materijala u vojvođanskim muzejima i komparacija sa materijalom sa područja drugih grupa Basarabi kompleksa (Balta Verde, Gogo§u, Insula Banului, Babadag i dr.) pružaju mogućnost da se potpunije odrede osnovne stilske karakteristike novootkrivene bosutske kulturne grupe. One se pre svega odnose na vodeće keramičke oblike, a posebno na ornamentalne kompozicije i tehniku ukrašavanja. Oblici i način ukrašavanja, specifičan i izuzetan u odnosu na savremene i starije kulturne grupe, čine osnovne indikatore za određivanje kulturne pripadnosti pojedinih nalazišta ili slučajnih nalaza. Metal, koji nije redak u bosutskoj grupi, nije toliko karakterističan jer se isti oblici nalaze u istim ili sličnim varijantama u savremenoj valjsko-daljskoj kulturi ili na nalazištima glasinačkog kompleksa. Od keramičkih oblika najčešća je zdela sa unutra povijenim, facetiranim ili tordiranim obodom. Ona nije isključiva odlika bosutske grupe, ali je značajna kao šira, u izvesnom smislu hronološka, karakteristika starijeg gvozdenog doba. Javlja se često na nalazištima u Rumuniji, Mađarskoj, Austriji a zastupljena je i u materijalu ilirskog stilskog područja u Bosni i zapadnoj Srbiji.27 Možda bi kao lokalno obeležje bosutske grupe moglo da se navede ukrašavanje trakama u girland motivima ili ukrašavanje trakama koje su ispunjene utisnutim »S « motivom u nizu (Gomolava, Bosut, Židovar).28 Jednu posebnu grupu zdela čine posude u obliku takozvanog švedskog šlema. To su kalotaste posude sa jako izvučenim, gotovo horizontalnim obodom na kome se nalaze urezane linije ili trake ispunjene belom inkrustacijom. Na žalost, na našim

263

bosutskim nalazištima ove zdele su očuvane samo u fragmentima, dok je njihov tačan oblik više poznat sa nalazišta Basarabi kulture u Rumuniji.29 Pored zdela, značajno mesto među posudama bosutske grupe zauzimaju duboki sudovi oblika amfore sa visokim vratom i donjim loptastim ili bikoničnim delom (V. 158— 160). Širi horizontalno profilisan obod ukrašavan je u istom maniru kao kalotaste zdele, sa derivatima spirale, urezanim šrafiranim trouglovima ili »S « motivima (Bosut, Gomolava, Pećine kod Vrdni'ka). Ovaj oblik posuda tumači se ponekad kao urna, mada, kako je do sada poznato, u bosutskoj grupi nije bilo u toj meri razvijeno spaljivanje i sahranjivanje u urnama. Pojedine veće posude (halštatsko gumno na Gomolavi, npr.) imale su pre funkciju pitosa ili silosa. J'ako rasprostranjen i u izvesnoj meri specifičan oblik bosutske grupe je šolja sa jednom ili dve drške. Nalazi se podjednako često i na bosutskim nalazištima u Vojvodini i na nalazištima Basarabi kulture u Rumuniji. Zastupljene su u velikom broju varijanata, od jednostavnih šolja sa drškom koja nadvisuje obod, do šolja sa dve drške i bogato ukrašenim donjim delom (Sl. 211— 215; V. 161). Ovde bi trebalo da se diferenciraju dve vrste šolja-pehara, koje, kako se čini, imaju i određen hronološki značaj. Jednu grupu pehara čine posude ukrašene urezanim trakama sa »S« motivom (okolina Pančeva, Kasapska pustara kod Vršca, nalazišta na području Đerdapa),30 a drugu posude kod kojih je trbuh suda ukrašen kanelurom ili samo buckel ispupčenjem (Gomolava, Stari Slankamen).31 Iz konfrontacije ovog oblika sa nalazima iz Rumunije, specijalno iz Balta Verde i Gogo§u (Gogošu), čini se da su pehard ukrašeni »S « ornamentom stariji od onih koji su ukrašeni kanelurama. Ova druga vrsta javlja se često na posudama skitskih ili »skitoidnih« stilskih karakteristika (Gogošu, npr.).32 Kod nas se šolje sa kanelurama javljaju u gornjim slojevima na Gomolavi, Gradini kod Bosuta, u predlatenskom sloju na Gradini kod Starog Slankamena i drugim nalazištima (Sl. 216a-b; V. 161). Posebnu grupu keramičkih posuda ili, tačnije, predmeta još uvek nejasne namene, predstavljaju masivni »žrtvenici« sa volutastim drškama i perforiranim ili punim dnom. Njihove dimenzije u prečniku ponekad prelaze veličinu o d — 1 m. Naročito su u velikom broju zastupljeni na Gradini kod Bosuta (dva su u potpunosti rekonstruisana) a zatim na Židovaru i Popovom salašu.33 Van područja bosutske grupe ovaj tip žrtvenika poznat je još jedino iz Donje Doline, sa kojom bosutska grupa ima mnogo zajedničkih elemenata.34 U literaturi je odomaćeno mišljenje da ovi nalazi predstavljaju žrtvenike namenjene libacijama (zbog rupa koje se nalaze na dnu). Međutim, njihov veliki broj na Bosutskoj gradini, kao i specifični uslovi nalaza — sa nagorelim lepom i velikim piramidnim prekladama — ne isključuju tumačenje da su oni služili kao jedna vrsta pokretnih ognjišta. Na ovakvo tumačenje namene ulkazuje i činjenica da se ovakvi žrtvenici nalaze samo na naseljima a na nekropolama su potpuno nepoznati.

264

U oblasti ukrašavanja posuda, tehnike i ornamentalnih kompozicija, naselja bosutske grupe pokazuju izrazitu raznovrsnost u motivima i veoma visok kvalitet u tehnici izvođenja. Kao nosilac stilskog obeležja ovog kulturnog horizonta starijeg gvozdenog doba na prostoru od Crnog mora do Drine javlja se keramika ukrašavana »S « ornamentom, zbog čega se jedno vreme kod nas ova, tada još nedeterminisana kultura, nazivala: grupa sa »S « keramikom. Ukrašavanje se izvodi u tehnici pečata ili urezivanja, a često je u kombinaciji sa belom inkrustacijom (Sl. 214). Slični motivi, koji se nalaze na keramici Babadag grupe ili na keramici Bugarske (Pšeničevo) a povezuju se sa Trojom V llb ,35 razlikuju se u

tehnici ukrašavanja i pripadaju nešto ranijem periodu. Izvesna genetska povezanost između ove keramike u Dobrudži u Bugarskoj sa Basarabi ili bosutskom nije isključena. Na bosutskoj keramici »S« motivi, bilo da se radi o povezanim pečatnim otiscima ili »S « tekućim spiralama, nalaze se podjednako često na zdelama sa unutra povijenim obodom, na peharima ili velikim posudama. Po položaju na sudu, kompoziciji i tehnici ukrašavanja karakterističan je motiv takozvanog »malteškog krsta«. On se nalazi na posudama bosutske grupe, ali je čest i na nalazištima Basarabi kompleksa. Sastoji se od trouglova koji se dodiruju jednim uglom. Na našim nalazištima on je zastupljen na posudama sa Bosutske gradine, Gomolave, Pećine kod Vrdnika i sa nalazišta u Đerdapu kod ušća Porečke rdke.36 Sličan motiv, ali u drugoj tehnici, nalazi se i na metalu. Za konfrontaciju sa nalazištima u Rumuniji značajne su analogije koje pruža materijal iz Balta Verde (pehar iz tumula br. X X ) i Poiane u Rumuniji.37 Centralno mesto ovog motiva na sudovima pokazuje da on pored ornamentalnog, može da ima i drugo, kultno i magijsko značenje. Sa ovim motivima nije iscrpljen repertoar ukrašavanja na keramici bosutske grupe. Oni bi pre mogli da se označe kao osnovne stilske kara'kteristike starije faze ove grupe. Pored njih zastupljeno je ukrašavanje užim i širim trakama od paralelnih linija koje su izvedene veoma preciznim nazubljenim instrumentima (točkićem?), zatim ukrašavanje običnim, često grubo urezanim linijama ili ukrašavanje paralelnim kanelurama različitog smera. Bela inkrustacija dosta često prati različite načine ukrašavanja, što je nova pojava u odnosu na kulture koje jo j neposredno prethode. Posmatrano u celini, ukrašavanje u bosutskoj grupi označava u izvesnom smislu renesansu tehnika srednjeg bronzanog doba (Dubovac, Žuto Brdo) u odnosu na mlađu fazu belegiške grupe, 'koja joj prethodi, ili na stariju i mlađu fazu srednjoevropske Urnenfelder kulture. Kod ovih grupa efekat ukrašavanja posuda postizan je intenzivnim glačanjem površine ili izvođenjem kanelura na njenoj površini. Sa izuzetkom grupne grobnice na Gomolavi, metalni predmeti na nalazištima bosutske grupe nisu tako česti, mada u muzejima Vojvodine postoji značajan fond ove vrste, koji bi okvirno mogao da se odredi u starije gvozdeno doba a time i u bosutsku grupu. U proučavanju ovog materijala orijentisani smo na dve kategorije metalnih objekata: na bronzane i gvozdene predmete nađene u sigurno stratificiranim pozicijama, na naseljima ili u grobovima, i na pojedinačne i grupne samostalne nalaze bez ostalog pratećeg materijala. U prvu grupu spadaju malobrojni metalni predmeti iz kulturnog sloja Gradine kod Bosuta, naiazi iz sloja V na Gomolavi i nalazi iz grupne grobnice sa istog nalazišta. Van Vojvodine, za proučavanje bosutske grupe posebno je značajno naselje u Zlotskoj pećini gde je u sloju starijeg gvozdenog doba otkriven veliki broj bronzanih i gvozdenih predmeta. U drugu grupu, pored brojnih slučajnih pojedinačnih nalaza, treba izdvojiti ostave-depoe sa područja bosutske kulture, kao što su npr. poznati nalazi iz Adaševaca i Šarengrada, manja ostava iz Iloka ili ostava falera iz Ritiševa kod Banatske Palanke.38 Stilska anaiiza metalnog, uglavnom bronzanog inventara starijeg gvozdenog doba pokazuje da u Vojvodini postoje dve stilske grupe. Jedna koju čine nalazi balkansko-srednjoevropskog obeležja i druga, sa nalazima tzv. »trako-kimerijskog« kruga pretežno konjaničkih rekvizita. U prvu kategoriju spadaju dosta česte naočaraste fibule, zatim lučne jednopetljaste fibule, igle sa loptastom ili pločastom glavom i sl.; u drugu dosta delova konjskih psalija, krstasta dugmad, ukrasi konjske opreme, delovi bronzanog pojasa

265

itd. I jedna i druga grupa predmeta pripada približno istom vremenskom periodu, između IX i V I veka pre n.e. Za vremensko određivanje bosutske grupe od posebnog su značaja bronzani prilozi u grupnoj grobnici na Gomolavi i već pomenuti nalazi iz Zlotske pećine. Na Gomolavi u grupnoj grobnici naročito bogat bio je grob 54, koji je sadržavao dve naočaraste fibule, masivno kalotasto dugme (faleru), kalemaste prstenove i delove aplikacija pojasa u obliku astragaloidnih članaka. Naočaraste fibule iz ove grobnice, kao i jedna fibula sa zrnima jantara iz sloja, pripadaju poznatom tipu naočarastih fibula u srednjoj i jugoistočnoj Evropi. Na osnovu nalaza iz Vergine one se stavljaju u vreme oko 800. godine kao i srednjoevropski nalazi koje pominje Muller-Karpe, iz početka starijeg gvozdenog doba, Ha B2.39 Za nalaze iz Gomolave značajna je paralelna pojava nekih »trako-kimerijskih« predmeta kao što je jedno krstasto dugme i zvonasti privesak. Zajednička pojava balkansko-srednjoevropskih i trako-kimerijskih nalaza odlika je i nalazišta sa susednog Basarabi područja. Naročito je karakterističan nalaz iz mogile I I u Balta Verde, koja je pored zdela bosutsko-Basarabi stila sadržavala delove konjske opreme (psalije, krstaste aplikacije) ali i fibule balkanskog tipa.40 S druge strane, uz pretežno balkansko-srednjoevropski materijal mogile X II sa iste nekropole (par naočarastih fibula, spiralne narukvice, torkves) nađen je i zvonasti privesak, koji se obično povezuje sa trako-kimerijskim kulturnim krugom.'" Ovakvih i sličnih podataka iz Vojvodine i susednih područja ima i na drugim nalazištima i oni ukazuju na tesne kulturne i hronološke veze između dva različita stila: trako-kimerijskog i balkansko-podunavskog.

Odnos bosutske grupe prema srodnim kulturnim grupama Položaj bosutske grupe u Vojvodini određen je zahvaljujući njenoj pouzdanoj stratigrafiji i metalnim nalazima čija je vremenska pripadnost utvrđena. Ništa nije složeniji ni odnos prema drugim savremenim grupama sa kojima se ona paralelno razvija i u svome razvoju, u većoj ili manjoj meri, uzajamno dopunjava. U prvom redu, to se odnosi na grupe Basarabi kompleksa na istoku, na Urnenfelder kulturu na severu ili na kulturu naselja u Donjoj Dolini na zapadu. Jače ili slabije izraženi afiniteti prema savremenim kulturama posledica su određenog genetskog razvoja bosutske grupe i uticaja autohtonih kultura sa kojima je ona dolazila u dodir.

a) B o s u t s k a

266

grupa

i Basarabi

kompleks

Kako je pokazala stilska analiza prvenstveno keramičkog materijala, bosutska grupa pripada Basarabi kompleksu, shvaćenom kao zbir srodnih kulturnih grupa starijeg gvozdenog doba na području od rumunskog Podunavlja do severne Bosne. Ona je u ponekim elementima materijalne kulture do te mere slična da se pomišlja čak na jednu jedinstvenu kulturu. Međutim, izvesne odlike stila, koje su napred isticane, ukazuju i na njenu regionalnu specifičnost, zbog čega su nalazišta u Vojvodini, zajedno sa nekim nalazištima u užoj Srbiji, izdvojena u samostalnu kulturnu grupu. Dalje proučavanje kompleksa u celini i otkrivanje novih nalazišta bosutske grupe pokazaće u čemu su sličnosti a u čemu razlike između dva relativno udaljena centra kao što su Oltenija i Srem. U celini posmatrano, prema trenutnom stanju istraženosti

u Vojvodini i Rumuniji, pojedine grupe Basarabi kompleksa i bosutske grupe imaju mnogo sličnih i istovetnih pojava. Naročito kada su u pitanju nalazišta na području Oltenije, Basarabi, Balta Verde, Gogo§u ili nešto severnija nalazišta oko Bukurešta. Direktne analogije za keramičke oblike ili ornamentiku sa bosutske Gradine, Gomolave, Židovara u okolini Vršca, nalaze se u materijalu rumunskih nalazišta. Karakterističan motiv »malteškog krsta« nalazi se na posudi iz Balta Verde ili Poiane;42 »S « utisnuti motivi na keramici i tekuća »S « spirala poznati su u Pope§ti-Nucet, Tangira, pećine Magura, Basarabi i, naravno, iz Balta Verde.43 Na bliske stilske i genetske veze između bosutske grupe i Basarabi kulture Rumunije upućuje i metalni materijal, naročito prilozi iz grupne grobnice na Gomolavi i pojedinih grobova iz Balta Verde. Sve ove nabrojane zajedničke odlike ukazuju na međusobnu povezanost u poreklu i razvoju ovih kulturnih grupa. Rešenje problema nastanka Basarabi keramike znači u izvesnoj meri i rešenje porekla bosutske grupe. U Rumuniji je zahvaljujući novijim istraživanjima otkriven jedan prebasarabi horizont i dva horizonta Basarabi kulture I i II.44 Prebasarabi horizontu, koji je stariji od vremena Halštata C srednjoevropske periodizacije, pripada Babadag grupa Dobrudže, koja se svojom trećom fazom vezuje za Basarabi I horizont. Istom vremenu pripadalo bi i nalazište Insula Banului, na čijoj se keramici zadržavaju izvesni arhaični elementi, čak i takvi koji asociraju na srednjobronzanodobnu inkrustovanu keramiku.45 Odnos između prebasarabi i Basarabi I horizonta utvrđen je u Rumuniji i u vertikalnoj stratigrafiji (Pope?ti), što je, svakako, od značaja za tumačenje geneze kulture u celini. U našoj zemlji nije utvrđeno postojanje prebasarabi horizonta. Nalazišta bosutske grupe, prema stilskim karakteristikama na keramici i na osnovu bronzanih priloga, pripadaju vremenu već formirane Basarabi kulture, tačnije prelazu Basarabi I u Basarabi I I fazu. Ovo u isto vreme objašnjava pravac kretanja Basarabi kulture i način formiranja bosutske grupe. Na nalazištima u Vojvodini bosutska grupa pojavljuje se već stilski oformljena, bez nekih jačih veza sa autohtonom osnovom u ovim krajevima. Ona se, kako je to utvrđeno, u toj meri razlikuje od mlađe belegiške grupe koja jo j neposredno prethodi da je s pravom protumačena kao strana pojava. Njeno poreklo treba tražiti u pomeranju Basarabi stila od istoka prema zapadu, od Oltenije prema južnim delovima Panonske nizije i sevemim oblastima Balkanskog poluostrva. Veze bosutske grupe sa nalazištima u Rumuniji su stoga izrazitije u fazi formiranja i stabilizacije ove grupe u našem Podunavlju. Dalji razvoj i bosutske i Basarabi kulture, i pored izvesnih zajedničkih elemenata, označava njihovo međusobno udaljavanje. Basarabi I grupa evoluira u fazu I I a zatim, verovatno pod jačim uticajem iz skitskih oblasti, u Ferigile-Birse$ti (Birsešti) kulturu. Bosutska grupa, s druge strane, u svojoj mlađoj fazi napušta »S « motive i razvija se u jednu varijantu grupe kanelovane keramike u kojoj se u isto vreme javlja i gruba keramika sa plastičnim trakama, koja će se zadržati sve do dolaska Kelta u naše oblasti (Gomolava Vb horizont).

b) B o s u t s k a der k ul tur a

grupa — Donja

Dolina — Urnenfel-

Kulturne i hronološke veze bosutske grupe prema kulturama na severozapadu i zapadu mogu da se postave u odnosu na Donju Dolinu i srednjoevropsku Urnenfelder kulturu. Ove veze nisu u toj meri čvrste kao što je to bilo sa Basarabi kulturom, ali one postoje i kao takve su od velikog značaja za uspostavljanje re-

T. X X IX

lativnohronološke relacije dva različita kulturna i geografska područja. U odnosu na Donju Dolinu, sličnosti u materijalnoj kulturi su evidentne više u tipologiji metalnog materijala a nešto manje i kod keramike. U prvu kategoriju spadaju dvopetljaste fibule, fibule sa rombičnim lukom, naočaraste fibule, delovi bronzanog pojasa i drugi predmeti koji se nalaze i na nalazištima bosutske grupe, u prvom redu na Gomolavi i u Zlotskoj pećini. Ove nalaze Z. Marić stavlja u I I period Donje Doline, odnosno u vremenski raspon između 700. i 400. godine pre n.e.46 Istom horizontu pripada i monumentalni žrtvenik (Donja Dolina IIc ) kao i krstasto trako-kimerijsko dugme,47 po obliku slično nalazima sa Gomolave iz horizonta V. Tipološke sličnosti na keramici i pomenuti metalni nalazi sa Donje Doline pokazuju da oni pripadaju ako ne istoj kulturi a ono istom vremenskom periodu kao i nalazi bosutske grupe u Vojvodini. Komuniciranje između nalazišta u Sremu i Donje Doline odvijalo se dolinom Save, za šta su postojali veoma povoljni geografski uslovi. Pored Donje Doline, i druga nalazišta u Bosni imaju u svome stilu dosta dodirnih tačaka sa materijalom bosutske grupe. Na Podu kod Bugojna i na gradini Zecovi nalažena je keramika veoma bliska materijalu iz Gomolave, Gradine na Bosutu i sa drugih nalazišta.48 Po svome obliku i ornamentici naročito je bliska bosutskoj grupi posuda iz Zecova, stratum III, čija je »S « ornamentika izvedena u isioj tehnici i na isti način kao što se to sreće u bosutskoj ili Basarabi kulturi.49 Nalazišta u Bosni, zajedno sa jednim neočekivanim nalazom iz Frogg-a (Freg) kod Klagenfurta u Austriji, predstavljaju najzapadnije nalaze ove keramičke vrste.50 Njihovo vremensko opredeljenje u dosta rani odsek praistorije (kraj bronzanog doba, Ha A— B), kako to za nalaze iz Bosne čini B. Čović,51 moralo bi da pretrpi izvesne korekcije. Nalazi u Bosni, a pogotovu oni u Austriji, tipološki pripadaju razvijenim oblicima bosutske i Basarabi kulture, te ni u kom slučaju nisu stariji od vremena trako-kimerijskog prodora u Panonsku niziju, odnosno od početka starijeg gvozdenog doba.

*

Na severu i severozapadu bosutska grupa se graniči sa mlađom Urnenfelder kulturom (valjsko-daljska grupa). Keramika ovih dveju savremenih kultura dosta se razlikuje među sobom, ali su im po obliku metalni nalazi zajednički. Do otkrivanja bosutske grupe, čak i južni delovi Vojvodine smatrani su delom velikog Urnenfelder kompleksa, što naročito važi za područje Srema. Međutim, danas je sasvim izvesno da su bosutska i mlađa Urnenfelder kultura proizvodi dva sasvim različita kulturna centra i da se oni teritorijalno samo dodiruju a kulturno znatno razlikuju. Granica ova dva stilska područja išla bi na zapadu (ako isključimo usamljene nalaze sa »S« spiralom iz Frogg-a ili »S« motivom Zecova) linijom Vinkovci— Osijek, a na severu približno istom linijom koja je označavala granicu Higlgreber kulture i starije faze belegiške grupe, južna Bačka — Zrenjanin. Na vremenske sinhronizme između ovih grupa, bosutske i valjsko-daljske, upućuju metalni nalazi, naročito prisustvo i u jednoj i u drugoj grupi predmeta trako-kimerijskog stilskog obeležja. Pored Dalja i Doroslova, ovde na prvom mestu dolaze brojni trako-kimerijski predmeti iz Batine, naročito delovi konjske opreme nalaženi u enormnim količinama za jednu nekropolu valjsko-daljske grupe.52 Hronološki, ovi nalazi pripadaju vremenu posle 850. godine, odnosno prvoj fazi starijeg gvozdenog doba.

Bosutska grupa i trako-kimerijski nalazi u Vojvodini Problem takozvanih »trako-kimerijskih nalaza« na području Panonske nizije nije nov. On se sreće vrlo rano u literaturi (Harmatta, Galus-Horvat)53 i njemu je poklanjana velika pažnja naročito u okviru proučavanja brojnih konjaničkih rekvizita iz ovih oblasti. Termin »trako-kimerijski« zadržao se i danas za jednu vrstu bronzariih i gvozdenih nalaza, mada se u njihovo etničko atribuiranje sve više sumnja. Oscilacije u mišljenjima o poreklu nekih trako-kimerijskih predmeta idu tako daleko da ih neki autori smatraju sigurno kimerijskim, tračkim ili trako-kimerijskim, dok postoje i takva mišljenja koja ih etnički vezuju za Urnenfelder kulturu, za ilirske ili prialpske oblasti. Nesigurnost u kulturnom i etničkom određivanju pojedinih vrsta nalaza ovog kruga posledica je nedovoljnog poznavanja celokupne materijalne kulture Kimeraca, za čije se kretanje vezuje pojava i širenje metalurgije gvožđa. U antičkim pisanim izvorima Kimerci se pominju na nekoliko mesta (Odiseja X I pev.; kod Herodota u vezi sa Skitima i sa maloazijskim prodorom i sl.)34 iz kojih se zaključuje da je njihova postojbina severno od Crnog mora. U predskitsko vreme, kome bi trebalo da pripada materijalna kultura Kimeraca, na ovom prostoru razvija se Kuban (ili Koban) kultura, kojoj je Gy. Gazdapusztai pridavao veliki značaj u postavljanju čvrstih kulturnih i hronoloških odnosa prema kulturama karpatskog basena.55 U ovim odnosima i u određenim kretanjima od istoka prema zapadu, Basarabi kultura imala bi značajno mesto posrednika u prenošenju uticaja iz jednih oblasti u druge. No bez obzira na to da li pojavu trako-kimerijskih nalaza smatrali rezultatom direktne etničke i kulturne migracije ili posledicom uticaja, njihovo prisustvo na našim nalazištima ima dragoceno relativnohronološko značenje. Na vojvođanskim nalazištima trako-kimerijski predmeti sreću se: a) u okviru ostava, b) kao prilozi u grobovima, c) u naseobinskom kulturnom sloju ili d) što je vrlo često, oni predstavljaju pojedinačne slučajne nalaze. Prve tri grupe, svaka ponaosob, imaju veliki značaj za proučavanje kulturnih prilika u prvim vekovima prvog milenija pre n.e. Nalazi u ostavama ili grobovima čine značajne zatvorene arheološke celine, a predmeti iz kulturnog sloja omoguđuju da ih povežemo i sa određenim kulturnim grupama. Iz kartiranja ovih nalaza, na osnovu popisa koji su kod nas izvršeni (Z. Vinski, N. Majnarić-Pandžić, N. Tasić),56 jasno se vidi da se područje trako-kimerijskih nalaza u dobroj meri poklapa sa područjem rasprostiranja bosutske grupe u jugoslovenskom Podunavlju. Tako se, na primer, u Sremu (uključujući i deo SR Hrvatske) nalaze ostave kod Adaševaca, Šarengrada, Iloka,57 u Baranji kod Batine,58 u Banatu kod Ritiševa i Ćoke,59 a u Srbiji južno od Save i Dunava kod Kragujevca, SinoševTća, Rudovca i na Kosovu kod Janjeva.60 Pored ovih stilski čistih ostava, prisustvo trako-kimerijskih predmeta zapaženo je, kako je to napred istaknuto, i na ostavama poznog bronzanog doba, kao stran element čitavom inventaru. To su na prvom mestu ostava iz Privine glave, Gornjovaroške ciglane kod Pančeva i ostava kod Novog Bečeja.61

270

Od pomenutih grupnih nalaza svakako je najznačajnija, u literaturi već dobro poznata, ostava iz Adaševaca.62 Raznovrsna po sadržaju i tipološki sasvim jasna, ova ostava se stavlja u početak starijeg gvozdenog doba, odnosno u vreme oko 800. godine pre n.e. Njen sadržaj, pored ostalog, čine psalije, ukrasni predmeti sa stilizovanim protomima barskih ptica, falere, krstasta dugmad i dr. Istom horizontu pripada i ostava iz Batine mada, s obzirom na vreme kada je nađena (početak ovog stoleća), njen sadržaj nije i najpouzdaniji.63 Okolnost da sa ovog nalazišta potiču i brojni

trako-kimerijski objekti iz grobova, ne isključuje izvesno mešanje materijala. Slična bi konstatacija mogla da se iskaže i za ostavu iz Šarengrada, koja je pored čistih trako-kimerijskih (deo đema sa psalijama, falera, praporac) sadržavala i balkansko-srednjoevropske nalaze, kao što je naočarasta fibula istog tipa kao one sa Gomolave.64 Sa istog ovog terena potiče još jedna manja trako-kimerijska ostava, otkrivena u samom Iloku. U jednoj atipičnoj posudi nađena su 22 bronzana predmeta, jedinstvena i po nameni i po stilu. To su uglavnom krstolika dugmad i krstaste ploče koje su služile za razvod remenja.65 Pripadaju tipičnom trako-kimerijskom inventaru i, kako se obično tumači, služili su kao ukras na konjskoj opremi. Najzad, u ovu grupu trako-kimerijskih nalaza spadala bi i ostava falera iz Ritiševa kod Vršca, koja se na osnovu skoro identičnog materijala iz ostava iz Ćoke i Vintul de Jos (Rumunija) stavlja na početak starijeg gvozdenog doba (S. Foltinv, R. Rašajski).66 Drugu kategoriju trako-kimerijskih nalaza na području bosutske grupe čine grobni prilozi. Oni, slični predmetima iz ostava, kao zatvorene celine imaju veliki relativnohronološki i tipološki značaj. Pored priloga iz grupne grobnice sa Gomolave, sa ovog i neposredno susednog područja značajni su nalazi iz Batine, Dalja, Vukovara, Doroslova, Hrtkovaca, Ritopeka.67 Prva četiri nalazišta locirana su na granici bosutske i valjsko-daljske grupe i imaju isključivo ili pretežno (Valj) grobove sa spaljenim pokojnicima. Skeletni grobovi su iz Hrtkovaca (nepoznato nalazište), sa Gomolave iz istog mesta, dok je situacija u Ritopeku nejasna. Verovatno je u pitanju grobna jama u koju se stavljao pepeo pokojnika i prilozi. Od svih pomenutih nekropola, po broju trako-kimerijskih nalaza, naročito ukrasnih predmeta za konjsku opremu, ističe se Batina, a nešto manje i nekropola kod Dalja.68 Na žalost, ovde se ponavlja ona u više mahova isticana konstatacija da predmeti prikupljeni početkom ovog veka nemaju sve one podatke (grobne celine i sl.) koji su potrebni za potpuniju naučnu interpretaciju. Ovde oni imaju samo tipološki značaj. Slična je situacija i sa Doroslovom, sa koga materijal posle najnovijih iskopavanja nije još publikovan.69 Nalazišta u Bačkoj i Baranji, pa i u Slavoniji, pripadaju ili području valjsko-daljske grupe ili teritoriji gde se ona graniči sa bosutskom. Sa područja čiste bosutske grupe trako-kimerijski nalazi potiču iz pomenutog groba u Hrtkovcima i iz grupne grobnice na Gomolavi. U grobu iz Hrtkovaca, za koji nedostaju tačni podaci o užoj lokaciji nalazišta (verovatno je u pitanju Gomolava), nađeni su delovi pojasa koji se obično pripisuju trako-kimerijskom stilu.70 To su pravougaone ploče na proboj, slične poznatim nalazima iz Zlotske pećine i iz jednog groba u Donjoj Dolini.71 Ovaj tip pojasa javlja se na širem području jugoistočne Evrope. U Rumuniji se on nalazi na nekropoli Ferigile, istoimene kulture (grob 46, tumul 7),72 koja je nešto mlađa od Basarabi grupe. Poznat je jedan nalaz iz Vrtišta kod Niša, gde su na lokalitetu Utrina otkopana dva groba sa delovima pojasa i drugim priiozima, koje M. Garašanin stavlja u period Ha B3— C, što bi odgovaralo i vremenu bosutske grupe.75 U nešto mlađi vremenski period stavlja Z. Marić poznati nalaz pojasa iz Donje Doline. Po njegovom mišljenju, pojasevi ovog tipa pripadaju vremenu između 650. i 500. godine pre n.e.74 No bez obzira na ova razmimoilaženja, čini se da se ovaj oblik pojasa dugo zadržava u Podunavlju, od bosutske i Basarabi kulture do kraja Ferigile-Birsešti, odnosno od početka V I II do kraja V I veka. Nalaz iz Hrtkovaca (V. 166), kao uostalom i poznati pojas iz Zlotske pećine, mogao bi da pripada bosutskoj grupi, s napomenom da on nije njen isključivi proizvod, već se javlja na širem području zahvaćenom trako-kimerijskim prodorom.

271

Posebnu grupu trako-kimerijskih nalaza, na žalost i najmalobrojniju, čine predmeti nađeni u kulturnom sloju na naseljima. Na području bosutske grupe to bi bili nalazi sa Gomolave, naselja starijeg gvozdenog doba kod Zemuna i iz Zlotske pećine (V . 164; 167— 169). Na prvom od njih nađeno je jedno krstasto dugme i jedan privesak u obliku protoma barske ptice.75 Otkriveni su u sloju koji prema kara'kterističnoj »S « keramici pripada bosutskoj grupi (sloj V). Oba nalaza pripadaju čistim oblicima trako-kimerijskih rekvizita, kao i nalazi kod Kratkotalasne radio-stanice na periferiji Zemuna.76 Manja iskopavanja na ovom nalazištu dala su materijal bosutske grupe i pokazala su da slučajni, inače brojni trako-kimerijski nalazi na obali Dunava, pripadaju ovom nalazištu. Treće naselje, Zlotska pećina, najbogatije je u metalnim nalazima, ali samo nekoliko predmeta nosi odlike trako-kimerijskog stila. To je jedna aplikacija od bronze, po svoj prilici ukrasni predmet za konjsku opremu, delovi psalije i pomenuti bronzani pojas, koji uslovno pripada trako-kimerijskoj grupi nalaza.77 Keramika iz najmlađeg sloja u Zlotskoj pećini pripada širem krugu bosutske grupe, te bi i nalazi metalnih predmeta sa trako-kimerijskim obeležjem pripadali ovom kulturnom području. Najzad, najbrojniju grupu trako-kimerijskih predmeta čine pojedinačni slučajni nalćizi, otkriveni iz profila reka ili prilikom zemljanih radova. Iz dosadašnjih popisa nalaza ove vrste zapaža se da su oni najbrojniji pored Dunava, naročito na terenu oko Batine i u okolini Zemuna. U istočnom delu Srema to su nalazi iz Starih i Novih Banovaca, Kapele kod Batajnice, Starog Slankamena i sa periferije Zemuna.78 Grupu slučajnih nalaza čine razne varijante dugmeta (krstasta, kalotasta, sa kopčom ili bez nje i dr.), privesci, protomi barskih ptica, krstasti razvodnici za remenje, delovi konjskih žvala itd. Kartiranje ove vrste nalaza u Vojvodini poklapa se uglavnom sa prostiranjem bosutske grupe i reklo bi se da intenzitet trako-kimerijskih nalaza odgovara intenzitetu nalazišta ove kulturne grupe. Južno od Save i Dunava oni su znatno ređi. Pored Zlotske pećine, mogu da se pomenu iz Srbije još samo nalazi iz Kostolca, Kuršumlije i okoline Kragujevca, ali i oni se javljaju na području koje pripada bosutskoj grupi.79 *

272

Posle prikaza trako^kimerijskih nalaza sa područja Vojvodine i posle pregleda rasprostiranja i analize karakteristika bosutske grupe, pada u oči čudna podudarnost vremena i prostora na kome se javljaju ove dve, obično samostalno proučavane kulturne pojave starijeg gvozdenog doba. Koincidencija teritorijalne rasprostranjenosti, pa čak i njihova pojava u istom sloju (Gomolava), nije slučajnost. U literaturi je već ukazivano na ove pojave u okviru Basarabi kulture i istaknuta je želja da se one povežu sa prodorom Kimeraca sa istoka prema zapadu. Zbog svega ovoga, čini se da problem bosutske grupe i trako-kimerijskih nalaza u Vojvodini mora da se posmatra u sklopu širih etničkih i kulturnih kretanja u karpatskom basenu i donjem Podunavlju. Ova kretanja imala su za posledicu mešanje materijala različitih stilskih kara'kteristika: autohtonih i stranih za područje Vojvodine. Osim toga, ona su dovela do definitivnog smeštaja pojedinih plemena u jugoistočnoj Evropi, onako ka'ko ćemo nekoliko vekova kasnije naći u pisanim antičkim izvorima.80 Bosutska grupa, u ovom kontekstu događaja na početku starijeg gvozdenog doba, javlja se kao posledica pritiska koji su predskits'ka, kimerijska plemena vršila najpre na područje oko Karpata i u donjem Podunavlju. Ovi pritisci reflektovali su se na pomeranje kultura Basarabi stila prema zapadu, na područje koje su pokrivale najmlađe kulture bronzanog doba. Dalji kulturno-istorijski razvoj označava prodor no-

silaca Basarabi stila prema zapadu i formiranje jedne lokalne varijante ovog kompleksa koja je označena kao bosutska grupa. U Potpunoj rekonstrukciji događaja koji su doveli do formiranja bosutske grupe i njenog povezivanja sa grupama u južnoj Rusiji, izvesne teškoće pričinjava nedovoljno poznavanje ovog perioda u matičnim oblastima ekspanzije trako-kimerijskog stila. Relacije između zapadnokarpatskih i južnoruskih grupa odnose se uglavnom na Cernoles ili Koban kulturu (A. Terenoškin, A. Vulpe, Gy. Gazdapusztai).81 Za ovakvo tumačenje postoji dosta elemenata. Međutim, postoje i suprotna mišljenja koja u tumačenju etničke pripadnosti nosilaca Basarabi, a time i bosutskog stila, ističu veoma jaku ilirsku komponentu. Ona proističe iz poznate konstatacije V. Parvana o postojanju ilirske enklave u rumunskom Podunavlju.82 U analizi materijalne kulture sa nekropola u Balta Verde i Gogo$, D. Berciu i E. Comsa nalaze dosta ilirskih elemenata.'1 Postoje, najzad, i mišljenja po kojima je na ovom istom materijalu vrlo jaka tračka komponenta, a nalazi iz Balta Verde tumače se kao »tračka grupa u zoni ilirskih uticaja«.84 Mišljenje o ilirskoj komponenti u Basarabi kulturi zasniva se na već napuštenoj teoriji o velikom ilirskom prostoru od srednje Evrope i Urnenfelder kulture do Jadranskog mora. Danas je sve veći broj stručnjaka koji smatraju da ilirska teritorija zahvata samo oblast južno od Save.85 Na istoku njenu granicu čini Morava ili, eventualno, Timok. Zbog svega ovoga čini se da je teorija o ilirskoj komponenti ili ilirskoj pripadnosti Basarabi kompleksa malo prihvatljiva. Apsolutni hronološki termini za pojavu i trajanje bosutske grupe tesno su vezani za širenje Basarabi stila prema zapadu i za pojavu trako-kimerijskih nalaza u jugoslovenskom Podunavlju. Ako prihvatimo uobičajeno datovanje trako-kimerijskih nalaza u karpatskom basenu u vreme oko 850 godine, onda bismo dobili približan termin za početak bosutske grupe.86 U isto vreme, ovaj termin označavao bi i kraj poznog bronzanog doba u našim krajevima. Dužina trajanja bosutske grupe, kako je napred isticano, predstavlja jedan još nerešen problem naše praistorije. Orijentaciono mogu se navesti datumi za Basarabi grupu u Rumuniji, prema kojima se Basarabi I faza stavlja u vreme između 800. i 750, a Basarabi II između 750. i 700. odnosno od 700. do 650. godine pre n.e.87 Ovo je jedno od mišljenja za datovanje Basarabi kulture. Po drugom, ona počinje nešto ranije, oko 850. god., a traje do V I veka i, najzad, treće mišljenje, koje se zasniva na konfrontaciji Babadag grupe sa Trojom V llb , predlaže još ranije termine.88 Ako bismo prihvatili srednje rešenje za datovanje početka Basarabi kulture, onda bi to trebalo da bude vreme cca 850. godine pre n.e. Bosutska grupa bi bila nešto mlađa od Basarabi stila i pripadala bi vremenu prelaza iz IX u V III vek pre n.e. (cca 800. godina). Rečeno je da bostitska grupa u našim krajevima traje nešto duže od Basarabi kulture u Rumuniji. Na ovo ukazuju: debljina kulturnog sloja na Gradini kod Bosuta, pojava mlađih elemenata u gornjem horizontu V sloja Gomolave i analogni materijal sa Donje Doline. Nalaze iz Donje Doline Z. Marić stavlja u vreme od 650. do 300. god. pre n.e. (delovi pojasa iz groba sa grede S. Cegrlja, trako-kimerijsko krstasto dugme, monumentalan »žrtvenik« i dr.).89 Uz pretpostavku da u okviru bosutske grupe postoji njena mlađa faza sa kanelovanom keramikom, donja hronološka granica mogla bi da se pomeri do u IV vek pre n.e. Mlađa faza bosutske grupe bila bi savremena sa kulturom Ferigile-Birsešti u Rumuniji, koja je, kako to ističu rumunski arheolozi, mlađa od Basarabi kulture.50 Kulturno-istorijski razvoj grupa starijeg gvozdenog doba na području jugoistočne Evrope išao bi u prilog ovakvom tumačenju. Dolazak Kelta u zapadni i prodor Dačana u istočni deo Vojvodine označavao bi kraj kultura Basarabi korripleksa i kraj starijeg gvozdenog doba ovih krajeva.

273

VII GLAVA — STA RIJE GVOZDENO DOBA

NAPOMENE

1. Tasić N., 1965d, 202 i d.; T. X II—X III; T. X III; isti, 1965b, 47—50. 2. Reinecke P„ 1899*, 225—251, 316—340. Hronološki sistem Reineckea trpeo je kasnije izmene i dopune, mada se najčešće on još uvek upotrebljava, naročito u izmenama koje je predložio Miller-Karpe (up. RGF 22, 1959, 216 i d.). 3. Benac A.—Cović B„ 1956*, II, 26 i d.

4. Garašanin M„ 1962*, isti, 1964*, 39 i d.; 44 i nap. 4, 5 i 15. 5. Tasić N„ 1971*, 61—71 T. I—V III; isti 1971c, 27 i d.

6. Vinski Z.—Vinski-Gasparini K „ 1962, 263 i d. T. VI, IX; Vinski Z„ 1955, 35 i d.; Todorović J„ 1971*a, 75 i d.; T. XLIV, 1—2; T. XLVI, 2— 15. Rašajski R„ 1971a. 7. VuLpe A„ 1965*, 105 i d.; Berciu D. — Comsa E„ 1956*, 72 i d.; Dumitrescu V„ 1968*a, 177 i d. 8. Tasić N „ 1971c, 56—57. Od objavljivanja ovog članka otkriveno je još nekoliko nalazišta bosutske grupe, što samo potvrđuje pretpostavku 0 vrlo intenzivnom horizontu ove kulture. 9. Up. nap. 1.

10. Medović P„ 1963, 25—26 T. II, 455; Rašajski R. — Šulman M„ 1953, 117 i d.

11. Gavela B„ 1952, 3 i d; istraživanja na Židovaru su u toku, tako da rezultati nisu u celini objavljeni. Stratigrafski položaj bosutske grupe na ovom nalazištu značajan je i za genezu kulture u celini. Za ostale nalaze u okolini Vršca up. Tasić N „ 1971*c, T. I.

12. Istraživanja na ušću Poreoke reke u Dunav i kod Boljetina odvijala su se u okviru zaštitnih radova na Đerdapu. Na prvom je radovima rukovodio V. Trbuhović a na drugom R. Ajdić. Materijal nepublikovan izuzev pehara kod ušća Porečke reke (up. Tasić N „ 1971c, sl. 3).

13. Jurišić A„ 1961*, 103, sl. 30—32. 14. Sadašnja situacija, konfiguracija terena na Šančinama i Gradini na Bosutu, nastala je u vreme utvrđivanja naselja bosutske grupe. Za situacioni plan Šančina up. Trbuhović V„ 1968a, 176.

15. U gomjem delu sloja u Devetaškoj pećini (Bugarska) nalazi se materijal koji bi mogao da pripada jedinoj varijanti Basarabi komipleksa (up. Džambazov, Devetaška peštera ...).

16. U literaturi Gradina na Bosutu kod Batrovaca sreće se pod raznim nazivima: Gradina kod Vašica na pr„ bosutska gradina ili samo Gradina 274

na Bosutu. Ona se zapravo nalazi između sela Batrovaca i Vašica pa se otuda naziva po jednom ili drugom selu (up. Milošević P., 1964, 18).

17. Tasić N., 1965b, 47 i d.; isti, 1971c, 32. 18. Gavela B., 1952.; Marić Z„ 1964*, T. XVI, 9 (IIc, faza). 19. Istraživanja na ovom nalazištu su u toku. Do sada je samo parcijalno objavljivan materijal iz starijeg gvozdenog doba sa ovog nalazišta. Za najosnovnije podatke up. Tasić N „ 1965d, 202— 206 T. X II—X III; isti, 1965b, 47 i d. U pripremi je opšimiji rukopis o grupnoj grobnici I I sa ovog nalazišta u Radu vojvođanskih muzeja.

37.

Vulpe A. 1965*, 111 sl. 3.

38.

Vinski Z„ 1955, 35 i d.; Rašajski R„ 1971a, 43 i d.; Majnarić-Pandžić N „ 1971*, 31 i d. Tasić N „ 1971c, 37 i nap. 36—37.

39. 40. 41. 42.

Ibid., 127 sl. 108; Vulpe A. 1965*, 111 sl. 3.

43.

Vulpe A„ 1965*, sl. 2 i 4; Dumitrescu V „ 1968*a, 231 i d.; Berciu D. — Comsa E„ 1956*, sl. 111.

44.

Vulpe A„ 1965*, 105; Dumitrescu V „ 1968*a, 228.

45.

Arhaična ornamentika iz Insula Banului stilski je bliža Babadag nego Basarabi keramici. Krugovi povezani tangentama (isto kao i u Pšeničevu) stils'ki se vezuju za materijal iz Troje V llb kako je to u više navrata isticano (Up. Morinz S„ Dacia V III, 1964, 115— 117 i cit. lit. 24—29 sl. 7/2, 5, 7; sl. 8/3, 6, 13).

20. Marić Z„ 1964*, 34 i d. T. V III; X II. (Don-ja Dolina) Tasić N„ 1971*, T. V III, 40—41 (Stari Slankamen).

21. Marić Z„ 1964*, 31 i d. 22. Brukner B„ 1967, 46 T. X VII, 5.

23. Medović P„ 1963, 25—26; Tasić N„ 1971c, 34 i cit. lit. 24. Rašajski R.—Šulman M„ 1953, 117 i d.

25. Trbuhović V„

(1968a, 95) ne navodi potpunu stratigrafiju sloja u Šančinama. Pouzdano je utvrđeno postojanje iznad sloja sa vatinskom keramikom još dva praistorijska sloja od kojih je jedan pripadao bosutskoj grupi a drugi kratkotrajno latenskom naselju.

26. Gavela B„ 1952. 27. Dumitrescu V„ 1968*a, 218 i d. sl. 24 i cit. lit.; Đerciu D. — Comsa E„ 1956*, sl. 111; sl. 139/6—7. Na veze sa Balta Verde i drugim nalazištima ukazuje i Z. Marić (up. 1964*, 38).

28. Tasić N „ 1971c, sl. 2, 6, 8, 9— 13 i dr. 29. Naročito je u Rumuniji rasprostranjen na nekropoli Basarabi, Balta Verde i na drugim nalazištima (Up. Dumitrescu V„ 1968*a, 220, sl. 26— —28; Berciu D. — Comsa E„ 1956*, 118, sl. 97/4).

30. Tasić N „ 1971c, 36 sl. 3; isti 1971*, 61, i d. T. I, 1—5.

31. Tasić N „ 1971*, sl. 12, 40 i 41. 32. Za nekropolu kod Gogo$u-a karakteristično je da nedostaju »S« motivi a da se, sa druge strane, češće javljaju .posude sa karakteristikama skitske materijalne kulture (Up. Berciu D. — Comsa E„ 1956*, 163 sl. 136; str. 172 sl. 145—2; sl. 178/4).

Berciu D. — Comsa E„ 1956*, 73 i d. sl. 52—57. Ibid., 91 i d.; sl. 72—77.

46. Marić Z„ 1964*, 31 i d. 47. Ibid., T. XIV, 27. 48. Cović B„ GZM 1965, T. I, 3 i T. X (Zecovi i Pod ikod Bugojna). 49. Benac A„ 1959*. 51. Cović B„ op. cit. 52. Nađ I. — Nađ P„ 1964, 13— 14 T. V I—XIV. 53. Harmata J„ AE V II—IX, 1948, 70 i d.; Nestor J„ WPZ 21, 1934, 108 i d. 54. Za potpunije podatke up. Gazdapusztai Gv„ 1963*a, 1963, 30 i d.; Tasić N „ 1971c, 44 i 51. 55. Gazdapusztai Gy„ 1963*a, 35. 56. Vinski Z„ 1955, 33 i d.; Tasić N „ 1971c, 49 i d.; Majnarić-Pandžić N „ 1971., 31. 57. Vinski Z. — Vinski-Gasparini K „ 1962, 270 sl. 1—41 (Šarengrad); Vinski Z„ 1955, 27 i d.; (Adaševci) Majnarić-Pandžić N „ 1971, 31 T. I—I I I (.Ilok). 58. Nađ I. — Nađ P„ 1964, 13 i d. T. V I—X I (Bartina). 59. Rašajski R. 1971a, 43 i d. i nap. 2. (Ritiševo i Coka). 60.

Garašanin D„ 1954a, 39 T. XX V—X X V III (Rudovci); Vinski Z„ 1955, 33 sl. 30—31 (Janjevo) i str. 32 sl. 14 (Sinošević). Ostava iz okoline Kragujevca nalazi se u štampi u Starinaru X X II (M. Bogdanović).

61.

Garašanin D„ 1954a, 25—29 T. XV, 16; T. XVI, 28 (Privina glava); Tasić N „ 1971c, 47 sl. 27 i 28 a-d (Novi Bečej i Gomjevaroška ciglana u Pančevu).

33. Gavela B„ 1952, 3 i d; Tasić N „ 1971*, 63 sl. 19, 20—22; isti, 1971c, 32 sl. 1.

34. Marić Z„ 1964*, T. VI, 9. 35. Dimitrov D„ 1968*, sl. 3 i 4 (Pšeničevo).

62. Vinski Z„ 1955, 30 T. I—II.

36. Tasić N „ 1971c, 37 sl. 2, 7 i 41. Naročito je karak-

63.

terističan ovaj poslednji sud iz Gomolave na kome se motiv malteškog krsta nalazi na jako profilisanom obodu i na visokom vratu posude. Motiv je gotovo identičan npr. sudu iz Balta Verde (up. Berciu D. — Comsa E„ 1956*, 127 sl. 108).

Vinski Z„ — Vinski-Gasparini K „ 1962, 270; verovatno se radi i o jednoj ostavi (up. nap. 58 u ovom radu).

64.

Jednu naočarastu fibulu sa jantarskim zmom na igli objavio je B. Brukmer (up. 1967, 46 T. XVI, 5) dok su tri iste, ali bolje očuvane naočaraste fi-

275

bule sa osmicom u sredini nađene u grupnoj grobnici II. 65. Majnarić-Pamdžić N., 1971, 31 i d. T. II i III. 66. Ostava falera iz Coke čuva se u Naturhistorisches Muzeum u Beču. Po materijalu je slična ostavi iz Ri/tiševa (up. Rašajski R., 1971a, 41 i d. i nap. 2). 67. Materijal iz Dalja je nekad u manjoj a nekad u nešto obimnijoj meri publikovan na više mesta i(up. Vinski Z. — Vinski-Gasparini K., 1962, 270— 271 i podaci o literaturi). Za Doroslovo sem kratkih izveštaja O. Brukner (1959, 5—17) i I. i P. Nađa (1963, 53—54) materijal nije publikovan.

80.

Papazoglu F„ 1959*, 47; 272. Ovde se daje raspored plemena južno od Save i Dunava u nešto mlađem vremenskom periodu. Može se ipak smatrati da je i nekoliko vekova ranije situacija bila ista.

81.

Gazdapusztai Gy„ 1963*a, 30 i d. i cit. lit.; isti, 1971*, Vulpe A„ 1962, isti, 1965*, 105; isti, 1967*, 92.

82.

Parvan V„ Dacia I., 1924, 35 i d.; Up. takođe i diiskusiju o ovom problemu: Dumitrescu V„ 1968*a, 257—259. Berciu D„ — Comsa E„ 1956*, 228 i d. Na veze između Donje Doline i Balta Verde ukazuje i Z. Marić (up. 1964*, 38).

83.

68. Vinski Z. — Vinski-Gasparmi K., 1962, 270; Nađ I.—Nađ P., 1964, 13 i d. T. V I—XI.

84.

Dumitrescu V„ 1968a, 258.

69. Up. nap. 67 (drugi deo).

85.

Marić Z„ 1964*, 58 i d.

70. Vinski Z„ 1955, 35—36 sl. 18—19. 71. Marić Z„ 1964*, T. VI, 18—19.

86. Ovo mišljenje zasmiva se na paralelnim pojavama sa jedne strane grupa Basarabi kompleksa a sa druge pojedinačnih ili grupnih trako-kimerskih nalaza (np. Dumitrescu V„ 1968*a, 250; Vulipe A„ 1967*, 99).

72. Vulpe A„ 1967*, 197, T. XXIV. 73. Praistorij.ske kulture 1971*, 53 sl. 463. 74. Marić Z„ 1964*, 33 T. VI i opis pod br. 18 i 19.

87.

75. Tasić N „ 1971c, 49 sl. 26. 76. Ibid., sl. 22; Todorović J„ 1971*a, T. XLVI XLVII.

i

77. Tasić N „ 1971c, 49 sl. 18—21, sl. 33—37 i 40. 78. Vinski Z„ 1955, 35 i d.; sl. 20—23; Vinski Z — — Vinski-Gasparini K„ 1962, 280 sl. 112; i nap. 76 u ovoj glavi. 19. Garašanin D„ 1954a, 80 T. LX 2 i 4.

276

Pored podataka u prethodnoj napomeni up, Morinz S„ Dacia V III, 1964, 101 i d.; Tasić N„ 1971c, 53 i cit. lit.

88. Morinz S„ op. cit. 115 i nap. 24—29; Dimltrov D„ 1968*, sl. 3. 89.

Marić Z„ 1964*, T. XIV, 27; T. XVI, 9 (Donja Dolina IIc).

90.

Up. Vulpe A„ 1967*, 99 i tabela.

BORISLAV JOVANOVIĆ

MLAĐE GVOZDENO DOBA

MLAĐE G VOZDENO DOBA

GLAVA V I II

Plemenski savez Skordiska u protoistorijskom periodu Vojvodine Latenski period Vojvodine, završni za praistoriju ove oblasti, etnički i hronološki je određen — njegovi nosioci su Skordisci, čije postojanje i teritoriju potvrđuju antički pisani izvori. Ta grana istočnokeltskog stabla ovde je proživela u potpunosti svoj u istorijskom smislu kratak život, čija samostalnost traje približno tri veka, a populaciona celina verovatno još jedan vek duže. Stoga su istraživanja latenskog perioda u Vojvodini prvenstveno bila rasvetljavanje istorije Skordiska, sa manje ili više uspeha, u zavisnosti od znanja kojima se trenutno moglo da raspolaže.1 Istorijski izvori su, razumljivo, ostajali nepromenjeni u svom ograničenom izboru, razlike su nastajale u njihovim tumačenjima, tačnije rečeno, u pomirenju i usklađivanju činjenica koje su stari pisci iznosili prema svom znanju i ubeđenju. Ono što se menjalo, što se i danas ubrzano menja, to je saznanje o materijalnoj 'kulturi latenskog perioda Vojvodine. Mora se odmah naglasiti da to saznanje nije ni izdaleka dovoljno i pouzdano, ono ne pruža celovito sagledavanje ovog protoistorijskog perioda, ali bar doprinosi postavljanju osnovnih pitanja. A njih nije malo — dovoljno je navesti kao primer da u Vojvodini ne postoji ni jedna sistematski ispitana nekropola iz latenskag vremena, pa prema tome nedostaju zatvorene celine nalaza, neophodne u hronološkom razvrstavanju materijalne kulture Skordiska. Nešto je povoljniji položaj kada se radi o naseljima, ali treba napomenuti da su ispitivana samo ona iz najmlađeg odseka latena. Kada se tome doda da se poznavanje keltske istorije u centralnoj i zapadnoj Evropi temelji isključivo na sistematski istraženim nekropolama i nzseljima, tada su teškoće za sticanje sličnog saznanja o Skordiscima očigledne. Jedini izlaz se čini u uspostavljanju relativnohronološkog sistema latenskog perioda Vojvodine, izrađenog tipološkom metodom, odnosno na način koji se u savremenoj praistoriji smatra zastarelim. To je svojevrsna suprotnost ovog poglavlja: metod čija je ograničenost već davno uočena osiaje jedino oruđe arheološke analize za ovaj period Vojvodine, izuzimajući tu samo završni laten. Pri tome, da gubitak bude veći, Skordisci su jedina populaciona grupa protoistorijskog perioda Vojvodine srazmerno dobro poznata starim piscima, pa je poređenje sa arheološkim rezultatima utoliko važnije. Nedostata'k takve vrste može se, međutim, umanjiti razmatranjem karakterističnih kategorija nalaza

(V. 169)

277

na širiin teritorijama i njihovim međusobnim poređenjem, na osnovu hronoloških sistema koji su već ustanovljeni za susedne oblasti, ili za samu Vojvodinu. Drugog puta za osnovno poznavanje ove latenske populacije za sada nema, i ukazati na njegovu jedinu moguću primenu ne znači i dati mu puno opravdanje: sva tipološka razmatranja, lišena stratigrafske i hronološke potpore, ne mogu se smatrati potpunim. Za razumevanje novih rezultata u ispitivanju istorije i materijalne kulture Skordiska potrebno je učiniti kratak pregled dosadašnjih klasifikacionih sistema latenskog perioda u Evropi. Razumljivo je da tokom ovih razmatranja težište ostaje na plemenima istočnih Kelta, čije je teritorijalno rasprostiranje vezano za 'karpatski basen i južnu Panoniju. Kako se »kristalizaciono« ili matično jezgro Kelta nalazilo u zapadnoj Evropi, polazeći od južne i srednje Francuske pa do gornjih tokova Rajne i jugozapadne Bavarske, Kelti dospevaju u istočne oblasti srednje Evrope i Podunavlja snažnim migracionim pokretima (T. X X X V ). Ova dobro poznata činjenica ističe odmah osnovna pitanja, presudna i za poznavanje istorije Skordiska: tačno datovanje migracija keltskih plemena na istok, odnos prema starosedelačkom stanovništvu starijeg gvozdenog doba, način stvaranja najznačajnijih keltsko-latenskih populacija i, samim tim, karakteristične odlike materijalne kulture tih populacija u sklopu zajedničke, latenske kulture. Stariji hronološki sistemi, izrađeni za zapadnu i srednju Evropu u prvim decenijama ovog veka, bavili su se prvenstveno tipološkim razvrstavanjem materijalne kulture latenskog perioda, što je bilo neophodno i uklapalo se u tadašnji opšti razvoj praistorije. Tom prilikom su postavljeni temelji dva klasifi'kaciona sistema, čija se upotreba sačuvala do danas: prvi je uglavnom orijentisan na srednju Evropu i podrazumeva četiri faze latena (A— D) i izradio ga je P. Reinecke. Prva faza tog sistema (L t A) odgovara V veku stare ere i ograničena je uglavnom na zapadnu Evropu, druga (Lt B), 'koja ispunjava IV v. st. e., označavala bi velike pokrete keltskih plemena, treća (Lt C) traje dva veka stare ere ( I I I — II), obeležavajući procvat latenske kulture u svim područjima zahvaćenim keltskom ekspanzijom, a ona nisu mala, najzad, poslednja faza (Lt D), smeštena u prvi vek stare ere, ujedno je i završetak klasičnog latenskog perioda, koji zamenjuje rimska dominacija i dugotrajni proces romanizacije nekadašnjih keltskih oblasti.2 Drugi sistem, ostvaren na bogatim 'keltskim nalazima u Švajcarskoj [p o jednom od takvih nalazišta, La Tene (Laten) kod jezera Neuchatel (Nojšatel), ceo protoistorijski period kontinentalne Evrope je dobio svoje im e], bio je tročlan (I— III), postavio ga je O. Tischler (O. Tišler) i obuhvatao je raspon od IV do I veka stare ere.3 Kasniji radovi upotpunili su ove podele, ili su omogućili stvaranje novih, sa sličnom klasifikacijom i drugačijom raspodelom pet vekova protoistorije, koje su omeđili istorijski izvori. Njihova zajednička odlika je primena tipološkog metoda, dopunjenog u novije vreme stratigrafijom naselja ili nekropola, zasnovanom na međusobnom upoređenju zatvorenih celina nalaza, najčešće onih iz grobova.4

(V. 170)

278

Postojanje tako čvrsto postavljenih relativnohronoloških sistema latens'kog perioda, primenljivih, sa određenim ispravkama, za centralne oblasti keltskog sveta, značilo je korak napred u poznavanju istorijskih kretanja koja su se tada dešavala. Stvorena je nova hronološka podela, čiji je autor J. Filip, zasnovana prvenstveno na društveno-ekonomskim promenama, ali usaglašena sa odgovarajućom evolucijom materijalne kulture. Ukratko izneto, J. Filip razlikuje ova razdoblja: prvo, do istorijske ekspanzije Kelta (krai V v. st. ere); drugo, 'kada se ta ekspanzija ostvaruje u srednjoj

i istočnoj Evropi (između 400— 250 god. stare ere); treće, u kome dolazi do društvene konsolidacije Kelta u istočnoj Evropi i snažnog napretka njihovih proizvodnih snaga (u vremenu 250— 125 god. st. ere), četvrto, obeleženo izgradnjom sistema utvrđenih naselja — oppidum-a — vojnih i proizvodnih centara Kelta, izloženih pritiscima Rimljana, Germana i Dačana (raspon između 125— 50 god. st. ere), i peto, završno, kada keltsko-latenska kultura potpada postepeno pod proces romanizacije, gubeći pre toga i svoju političku samostalnost (50— 0. god. st. ere).5 Sličan kriterijum, zasnovan na društvenim i proizvodnim kretanjima latena donjeg Podunavlja, ispoljen je u klasifikaciji J. Todorovića. Prema toj podeli, zastupljeni su sledeći karakteristični periodi: 1. predkeltski (završen oko 320. god. st. ere); period naseljavanja i stabilizacije Kelta u donjoj Panoniji (između 320— 280 g. st. e.); sledeća etapa pripada kulturnom i ekonomskom prosperitetu (280— 85. god. st. ere); zatim nastaje period opadanja keltske moći (85— 15. god. st. ere), dok poslednje razdoblje obuhvata Kelte pod rimskom dominacijom (od 15. god. nove ere).6 Svoju klasifikaciju keltsko-latenske kulture u Sremu i Slavoniji N. Majnarić-Pandžić zasniva na analizi značajnog arheološkog materijala iz zbirki Arheološkog muzeja u Zagrebu, uspostavljajući četiri relativnohronološka horizonta. Svaki od njih okarakterisan je tipičnim oblicima materijalne kulture i odgovara određenom vremenskom okviru u ukupnom rasponu od druge polovine IV veka stare ere do sredine I v. n. ere.7 Baveći se pitanjima periodizacije metalnih doba centralnog i severozapadnog Balkana, M. Garašanin i Z. Marić takođe su uključili latenski period u svoje opšte hronološke sheme.8 Lako je zapaziti da oba sistema u periodizaciji latenskog perioda srednje i jugoistočne Evrope, stariji, relativnohronološki, i mlađi, ekonomsko-istorijski, pružaju zatvorene celine zasnovane na vlastitom tipološkom ili društvenom merilu, što ih tako čini međusobno nezavisnim. Primeri takvih sistema pokazali su, isto tako, da evropska protoistorija duguje istorijskim izvorima vremenske granice, koje se kreću između V v. st. ere do prve polovine I v. nove ere, kao i to da je teritorija keltskog latena u Evropi prilično pouzdano omeđena. Unutar ovog jasnog vremenskog i prostornog kruga stoji materijalna kultura proućena i svrstana u široku porodicu tipova, koje serijska proizvodnja Kelta čini veoma srodnim, bez obzira na prostornu udaljenost. Nije uzalud rečeno da latenski period dovodi do prve unifikacije kulture kontinentalnih razmera, sažimajući, bar u proizvodnom pogledu, starosedelaoke populacije. Šta onda ostaje proučavanju izdvojenog područja latenskog sveta, iako geografski značajnog kao što je Vojvodina, kada je to ipak samo jedna od ostalih lokalnih oblasti? Iznalaženje nove relativnohronološke podele značilo bi pokušaj za izmirenje suprotnosti između onih postojećih, dok bi nova klasifikacija materijala zahtevala usitnjavanje dosadašnjih tipoloških shema. Najzad, nedostatak zatvorenih celina nalaza u Vojvodini sveo bi takve napore na zaključke zavisne pre od sistema već ustanovljenih, nego od analiza latenske kulture ovog prostora. Ono što, sa druge strane, nije dovoljno jasno, jeste vlastita istorija pojedinih keltskih plemena, a to se posebno odnosi na Skordiske. Ovu donjopodunavsku Iatensku populaciju dele krupnije razlike od drugih, moćnijih keltskih plemena, kakva su na primer bili B oji ili Taurisci, čije aktivno učešće u panonskoj protoistoriji, slično Skordiscima poznaju i pisani izvori.9 Skordisci, na prvom mestu, nisu izvorna keltska populacija, već stvorena tokom i posle migracionih i osvajačkih pohoda usmerenih

279

na jug Panonije i centralni Balkan, sve do Grčke i Male Azije. Njihov sastav mora u tom slučaju da zavisi i od domorodačke primese starijeg gvozdenog doba, koja je doprinela svojstvenom karakteru njihove materijalne kulture. Skordisci su, prema tome, južnopanonsko-balkanska latenska populacija, čiji je uticaj, kao i udarna snaga, zahvaljujući izuzetnom geografskom položaju, imala visoku cenu u poslednja tri veka stare ere.

Latenski period u Sremu Pouzdanije poznavanje istorije Skordiska, kao i vrednovanje pisanih spomenika koji ih pominju na različite načine i iz raznih pobuda, počiva prvenstveno na analizi arheoloških dokumenata. Kada se tiče Vojvodine, kako je već rečeno, mogućnosti za takvu analizu svedene su na tipološka poređenja, izuzimajući tu poznu fazu latena. Najbrojniji nalazi materijalne kulture Skordiska potiču inače iz Srema, njihove matične oblasti— što odgovara i pisanim izvorima10— pa sastavljanje srazmerno primenljive relativnohronološke skale za Vojvodinu treba početi odavde. Najvrednija grupa nalaza latenskog perioda u Sremu dolazi sa nekropola, prikupljena ili tokom nestručno vođenih iskopavanja muzejskih poverenika u vremenu pre prvog svetskog rata, ili je taj materijal zaostao posle drugih, većih i manjih zemljanih radova. Lišene osnovnih podataka, ove nalaze treba razmatrati prema jedino pouzdanim elementima: da potiču sa istog Iokaliteta, da svedoče o hronološkom kontinuitetu sahranjivanja i da pružaju prosek lokalne latenske kulture. Stoga ih ne treba smatrati zatvorenim nalazima, već pre zajednicama nalaza. Ovako shvatanje dobro ilustruje latensko groblje iz atara Kupinova, smešteno na levoj obali Save, uništeno radovima na ilovištu mesne ciglane. Sačuvani su podaci da se radi o spaljenim grobovima ali i ukopavanju mrtvih, iako je njihov broj ostao nepoznat. Upadljivo je samo veće učešće ratničkih grobova, sudeći prema bogatije zastupljenom oružju.11

280

Procena vremenskog trajanja ove nekropole (a i drugih) zavisna je, pre svega, od fiibula. Ove sigurnosne igle izrađivane su tokom latenskog perioda kao kategorija nakita, o čemu svedoči i česta promena njihovih oblika, koji su, kao i uvek, prilagođavani ukusu potrošača (T. X X X IV , A, 1— 13). Ali te tekuće izmene stila postale su dragocene za hronološko opredeljivanje keltske materijalne kulture, jer su bile uglavnom jednovremene i obuhvatale su sav latenski svet. Na nekropoli u Kupinovu, na primer, fibule su zastupljene tipovima koji svedoče o trajanju sahranjivanja od približno druge polovine I I I v. st. ere do prve polovine I v. st. ere. One se mogu razvrstavati kao ranolatenske, kada imaju nogu povijenu prema luku, ali još uvek slobodnu, i srednjolatenske (V. 169— 170), kada se noga pričvršćuje za luk kružnom spojnicom (T. X X X IV , A, 1— 3, 5). 'Najkasnije su žičane, glatke fibule, sa izduženim lukom i visoko spojenom nogom, čije trajanje dopire do sredine I v. st. ere. Početak sahranjivanja na nekropoli Kupinovo određuje se prema datovanju serije ranih fibula, sa lančićima ili bez njih (T. X X X IV , A, 1— 3), upoređenih sa srodnim oblicima Duchcov (Duhcov)-fibula iz Češke ili centralne Evrope.12 Datum dobijen na taj način isključuje vreme starije od sredine I I I v. st. ere, iako sa nekropole potiče i usamljeni, stariji primera'k fibule, čija slobodno izvijena noga i šira navojnica govore možda o većoj starosti od slične fibule iz ostave starijeg gvozdenog doba, nađene

T. X X X I

T. X X X II

u Čurugu13 (T. X X X IV , A, 1). U tom slučaju, najstariji grobovi nekropole u Kupinovu odgovarali bi završetku IV v. ili prelazu u I I I v., ali samo tipološko vrednovanje te izdvojene rane fibule nije dovoljan razlog za pomeranje vremenske granice nekropole dublje u prošlost. Činjenica je, zapravo, da zamena starijih tipova materijalne kulture u keltskom svetu nije bila nagla, već su različiti oblici živeli duže ili kraće vreme paralelno. Stoga je pouzdanije datovanje ono oslonjeno na veći broj primeraka srođnog ili istog tipa, iako ne mora da znači i da je uvek tačno. Kada je reč o Kupinovu, treba pre smatrati da nekropola nije otkrivena (tačnije, raskopana) u celosti, tako da su prevagu dobili najbrojniji grobovi, a to po svoj prilici nisu oni najstariji. Kada se, takođe, zna da postoji i horizontalna stratigrafija keltskih groblja, što znaći da se u određenom vremenu mrtvi sahranjuju pretežno na određenom mestu,14 tada verovatnoća za postojanje grobova iz druge polovine IV v. st. ere postaje možda realnija. Ovaj primer takođe jasno pokazuje pravu vrednost nalaza iz zatvorenih celina, gde se obično susreću ne samo različiti oblici, već i različite 'kategorije materijalne kulture (nakit, keramika, oružje i sl.). Ostali objekti iz zajednice nalaza kupinovačke nekropole ne određuju, takođe, starost nekropole dublje od sredine ili druge polovine I I I v. st. ere, 'kao i njen završetak do sredine I v. st. ere. Posebnu vrednost imaju kvalitetni primerci nakita, kao što je bronzana narukvica čiji su složeni ukrasi izvedeni u tehnici filigrana, zatim plastično oblikovanje kopče pojasa (T. X X X IV , A, 32), ili, među oružjem, očuvane kanije čiji završetak čini opšiv od bronzanog lima, u obliku srcolikog medaljona.15 Nalazi oružja prikupljeni sa lokaliteta Borkovac kod Rume pripadali su, najverovatnije, ranim ratničkim grobovima.16 Posebnu pažnju zaslužuje očuvani mač, kraći, oštrog vrha, do'k je kanija završena rombično izvedenim medaljonom i ukrašena u gornjem delu floralnim motivom, simetrično urezanim, podsećajući na motiv »dvostrukog zmaja« na kanijama mačeva iz Latena (La Tene)17 (T. X X X IV , A, 14). Mačevi sa ukrašenim kanijama datuju se srazmerno pozno, uglavnom na kraj II i početak I veka,18 ali oni i po ostalim tipološkim odlikama pripadaju srednjolatenskim formama, što nije slučaj sa mačem iz Borkovca. Njegova pripadnost ranom latenu je nesumnjiva, kao što floralni motiv na njegovim kanijama svojom pojednostavljenom kompozicijom možda stoji kao posrednik između zoomorfnih predstava zapadnih Kelta i vegetaibilnih motiva istočnih Kelta. Pošto je ovde reč o hronološki starijem primerku, tačnije bi bilo reći da je mač iz Borkovca prethodnik kasnijeg floralnog stila južnopanonskih mačeva razvijenog srednjeg latena, koji bi pripadali horizontu čakanovanih pojasa. Ovo utoli'ko pre, što i rani mačevi na zapadu Evrope (Švajcarska) imaju korice ukrašene jednostavnijom predstavom međusobno suprotstavljenih zmajeva, što se ponavlja i kod ranolatenskih mačeva severozapadne Panonije (Kosd, kom. Pest).19 Dalji razvoj floralnog motiva kod istočnih Kelta ilustrovan je i primercima ukrašenih korica mačeva srednjolatenskih oblika iz Kupinova,20 pri čemu su ti motivi složeniji i oslobođeni pojednostavljene dvojnosti starije sheme, ili je ta shema postavljena u znatno bogatijem i složenijem izvođenju. Uz ostatak sličnog, uglastog medaljona uništenog ranolatenskog mača, kao i koplja starijeg tipa (T. X X X IV , A, 18), nekropola (?) u Borkovcu, iako pruža nedovoljno karakteristične nalaze srednjeg latena, ukazuje na postojanje ratničkih grobova, datovanih u prvu polovinu I I I v. st. ere, ili na njegov početak. Ovo datovanje bi već odgovaralo vremenu osvajanja južnopanonskih dblasti i konač-

283

nom naseljavanju Kelta, što bi ratničke grobove iz Borkovca činilo za sada najstarijim u Sremu, ili ih uvrstilo među najstarije. Fibule ranog tipa, veoma bliske onima iz Kupinova, nađene su u Sremskoj Mitrovici, ali nije sigurno da pripadaju uništenoj nekropoli na području fabrike tanina. Tipološki uzeto, one se takođe mogu datovati u drugu polovinu ili završetak I I I v. st. ere.21 Groblje iz Kupinova upotrebljavano je, kao što je rečeno, kroz I I I vek, sve do prve polovine I veka st. ere, što je, zasada, jedini slučaj u Sremu. Postoje, sa druge strane, i mlađe nekropole, nastale tokom I P v i st. ere ili još poznije, kao što su Boljevci ili Novi Banovci. Izuzimajući fibulu nešto starije konstruktivne sheme, postoje, prema ostalim fibulama, dva vremenska horizonta nekropole u Novim Banovcima: stariji čine razvijene srednjolatenske fibule (ukrasno raščlanjavanje nogu spojenih sa lukom), dok druga vrsta fibula, sa tendencijom povišenja luka uz smanjenje kuglastih zadebljanja (V. 171) pripada poznijem vremenu, sa završnicom na tipovima »pseudosrednjolatenske sheme« i onim sa »koljasto« proširenim lukom (T . X X X IV , A, 4, 9). Antropomorfni privesak pojasa predstavlja ređi ukras zastupljen kod podunavskih Kelta (T. X X X IV , A, 34). Oružje i malobrojna keramika uklapaju se u vremenske okvire nekropole između druge polovine ili završetka I I v. st. ere de druge polovine I v. st. ere.22 Keltski grobovi na levoj obali Save, kod Boljevaca, takođe su lršeni neophodnih podataka, pa se zajednica nalaza sa ove nekropole mora, kao u prethodnim slučajevima, razmotriti isključivo tipološkim putem. Oblici nakita i oružja idu u prilog datovanju od završetka II veka st. ere do sredine 1 v. st. ere. Lokalnu odliku nekropola čine fibule sa visokim lukom i velikim brojem navoja — što odgovara lokalnim tradicijama u Podunavlju i severozapadnom Balkanu23 (T. X X X IV , A, 8). Među nekropolama I veka st. ere ističe se zajednica nalaza iz Surčina, bez bližih okolnosti o iskopanom materijalu sem da pdtiče sa više lokaliteta, pa nije izvesno koliko je u pitanju samo jedna nekropola. udbičajene oblike poznolatenskih fibula i oružja, posebnu pažnju privlači keramika. Visoke, jajolike amfore, kao i one sa širokim otvorom,. zatina pehari sa ukošenim vratom i trakastom drškom koja spaja obod i rame suda, široki, grafitirani lonci, ukrašeni češljastim ornamentom — sve su to oblici omiljeni u I v. st. ere na celoj teritoriji Skordiska (V. 172— 174). Uz odgovarajuće tipove zdela javlja se i lokalni ofilik, koničan, sa prstenasto profilisanim dnom, čije su pojedine varijante služile i kao poklopci.24 Slični primerci, upotrehljeni u istom odnosu zdela-poklopac kod spaljenih grobova potiču sa lokaliteta Zemun-Radio stanica, iako se ovde verovatno radi o prvoj polovini I v. nove ere. Isti slučaj ponavlja se kod spaljenog groba sa Zemun-Gardoša: urna ukrašena češljastim ornamentom zatvorena je poklopcem istog tipa.25 Time se posredno može dokazati da ovi oblici zdeia-poklopaca traju duže vreme, kao lokalni proizvod, kao i to da odgovarajući sudovi iz Surčina mogu takođe da pripadaju nekropoli sa spaljivanjem.

284

Kratak pregled zajednice nalaza sa pojedinih nekropola latenskog perioda u Sremu, kako se videlo, svedoči o stalnom prisustvu Kelta u Sremu približno od druge polovine I I I v. st. ere (što ne mora da bude konačan datum), ali odgovarajuća naselja, sem onih iz I v. st. ere, ne samo da nisu ispitivana, već nisu ni poznata. Kako nekropole nepobitno svedoče da ih je moralo biti, njihov nedostatak pre zavisi od stanja istraživanja nego od bilo kakvog drugog objašnjenja (iako je pretpostavka o malobrojnosti starijih naselja u poređenju sa onima iz poznog latena prihvatljiva).

Upotpunjavanje hronološke skale materijalne kulture Skordiska može se stoga izvršiti podacima sa njihovih utvrđenih naselja, datovanih uglavnom u I v. stare ere. Među njima su u Sremu istraživani Gomolava kod Hrtkovaca i Gradina-Stari Slankamen; prvo naselje višegodišnjim radovima, pri čemu su stratigrafski ispitane i šire otkopne površine.

(V. 176)

Utvrđeno naselje Skordiska na Gomolavi Iako su stratigrafski odnosi na Gomolavi veoma složeni, usled čestih nivelacija vršenih tokom podizanja svakog novog naselja (Sl. 217, 218) kao i stambenih horizonata unutar njih, — ipak je izdvajanje tri osnovna nivoa građevina u latenskom stratumu sasvim pouzdano. Na oba platoa Gomolave, od kojih je severoistočni pretrpeo više oštećenja (T. X X X III), ovi nivoi leže na sledećim dubinama: prvi na 0,85 m— 1,10 m; drugi na 1,30— 1,60 m; treći na 1,80— 2,40 m. Na pojedinim mestima, zavisno od očuvanosti i funkcije tog dela terena unutar naselja, dubine pojedinih stambenih horizonata su promenljive — građevine horizonta 3 na primer, podignute iz odbrambenog bedema, dopiru i do dubine 3,20 m.26 Upoređenje osnovnih stambenih horizonata sa keramičkim i metalnim nalazima dozvoljava razlikovanje tri opšte faze u razvoju naselja Skordiska na Gomolavi.

1. Faza o s n iv a nj a v a VI a)

i izgrad-nje na se lj a

(G om ola-

Najbolje očuvani ostaci ove faze nalaze se u središnjem delu severoistočnog platoa i svedoče o postojanju dva građevinska horizonta — prvi, verovatno stariji, čine poluukopane zgrade, drugi, nadzemne. Dok ovaj poslednji tip ostaje nedovoljno određen po obliku i dimenzijama, dotle poluukopane zgrade pružaju više elemenata za rekonstrukciju njihovog prvobitnog izgleda. Takva najpotpunije ispitana stambena jedinica imala je izduženu, četvorougaonu osnovu, sa zaobljenim uglovima (dim. 4,60 x 2,30 m), ukopana do dubine 2,66 m, sa nadzemnom konstrukcijom sastavljenom od niskih zidova, najverovatnije dvoslivnog 'krova, oslonjenog na stub nosač, čiji je ugljenisani donji deo zaostao na sredini osnove. Pod ove zgrade je patosan čvrstim premazom prečišćene gline, lučno spojenim sa zidovima izgrađenim od pletera pokrivenog lepom (Sl. 217). Na jednoj od užih strana nalazio se ulaz, i tu podnica nije bila izrađena, već su zaostali jasni tragovi ognjišta ili kalotaste peći, uz glinene preklade (tegove) većih dimenzija. U neposrednoj blizini ove poluukopane zgrade bile su izgrađene jame-ostave, kružnog oblika-, sa ostacima karboniziranih žitarica. Keramička celina koja potiče iz ov.e zgrade, kao i sličnih susednih objekata, razlikuje se, u tipološkom smislu, od keramike mlađe faze '(Gomolava V lb). Tako su zdele ovog horizonta snažnije profilisane, sa oštrijim prelomom konusa i ravno položenim (V. 176), širokim obodom, pehari imaju plići recipijent, dok su manje trbušaste amfore ili one sa širokim otvorom, pre karakteristika ovog starijeg horizonta. Visoke amfore, bikonično modelovane, sa kratkim vratom i plastičnim trakama na ramenu, takođe su bez srodnih oblika u mlađoj fazi naselja (V. 177). Lonci sa povijenim obodom i ukrasnim žlebom ostaju uglavnom nepromenjeni, do'k gruibi sudovi.

285

T. X X X I I I

rađeni rukom, pokazuju slabiju fakturu, ispunjenu primesama ■krupnog peska. Primerci »dačkih šolja« su i ovde zastupljeni i moguće je da one pliće, ravno zasečene, pripadaju starijim oblicima (Sl. 241). Fibule nađene u horizontu V la bez izuzetka su glatke, žičane, srednjolatenske sheme, još uvek izduženog oblika iako se oseća tendencija podizanja luka (V. 179), koji će kod mlađih tipova dobiti gotovo kružnu liniju, sa visoko dignutom nogom (T. X X X IV , A, 8; B, 4). Starijoj varijanti pripada i slična fibula sa ravno položenom, rebrasto ukrašenom nogom, mada stratigrafski nije sigurno određena (Sl. 221). U svakom slučaju, navedene fibule opredeIjuju početa'k faze V la Gomolave najranije na prelaz I I u I v. st. ere, s tim što njeno trajanje može da zahvati prvu polovinu I v. st. ere.27

217. Gomolava. Opšti izgled stambenog horizonta starijeg naselja Skordiska sa poluzemuničnom zgradom u prvom planu (faza Vla). (V. 179)

2.

Faza

razvoja

naselja

(Gomolava

V lb )

Građevine ovog horizonta su bez izuzetka nadzemne, podizane u standardnoj tehnici pletera i lepa, sa glinenim podovima i dvoslivnim krovovima. Stanje očuvanosti ovih stambenih i drugih objekata je takvo da ne dopušta bliže određivanje njihovih tehničkih osobina, osim pretpostavke da su u pitanju građevine četvorougaonog oblika i skromnijih dimenzija (Sl. 218). Mnogo više elemenata je poznato kada je reč o pećima, naročito onim u obliku potkovice, zasvođenim lučnom kalotom, u nekim slučajevima očuvanim u celosti (Sl. 220); to se uglavnom odnosi i na masivne, kružne peći, namenjene, za razliku od prethodnih, isključivo proizvodnji keramike (T. X X X III; Sl. 219). Njihova konstrukcija i dimenzije određuju ih u sigurne zanatske objekte, a njihova učestalost daje Gomolavi izraziti značaj snažnog proizvodnog centra (Sl. 218; T. X X X III).

( V . 180)

287

Keramičarske peći su po pravilu ukopane, imaju cilindrični ili elipsoidni oblik (u ovom drugom slučaju i dvokanalno ložište) i masivni roštilj, izrađen od pokretne glinene ploče, sa koncentrično raspoređenim kružnim otvorima za strujanje vazduha. Iznad roštilja je podizana kružno zasvođena kalota, koja je zatvarala prostor namenjen sudovima pripremljenim za pečenje (Sl. 218). Čini

Gomolava. Opšti izgled stambenog horizonta mlađeg naselja Skordiska sa očuvanim pećima (faza Vlb)

288

Keramička peć pozni laten, naselje Skordiska na Gomolavi (faza Vlb)

se da kalota nije imala trajan karakter, već je iznova građena za svako paljenje peći, što nije predstavljalo težak zadatak s obzirom na to da su peći bile ukopane. Ova njihova poslednja konstruktivna odlika otežava njihovo tačnije relativnohronološko opredeljenje ali je dosta verovatna njihova pretežna pripadnost mlađim horizontima naselja Skordiska (faza Vlb). Keramika ove faze je srazmerno brojna u tipovima, što se posebno odnosi na zdele (Sl. 232). One su zastupljene varijantama S-profila (T. X X X I, 1— 4, 10; T. X X X II), zatim oblicima sa ravno postavljenim vratom i valjkasto zadebljalim obodom (T. X X X I, 5, 7; T. X X X II), sa povijenim obodom (T. X X X I, 6; T. X X X II), kao i onim sa raščlanjenom profilacijom (T. X X X I, 9; T. X X X II), ili levkastog oblika, sličnim šoljama (T. X X X I, 8; T. X X X II).

220. Peć sa kalotom, pozni laten, naselje Skordiska na Gomolavi (faza Vlb).

Pehari su dobro poznata 'kategorija sudova, već davno označena kao lokalna odlika keramike Skordiska (SL 234— 35). Pehari sa dve ušice su plići ili dublji (T. X X X I, 3— 4; T. X X X II), sa naznačenim prelazom ramena u dugi vrat, dok su oni sa jednom ušicom bliži amforama (Sl. 236), sa kratkim vratom i srazmerno dugim donjim konusom (T. X X X I, 1— 2; T. X X X II). Kod amfora preovladavaju oblici sa zaobljenim ramenom i kratkim vratom (T. X X X I, 3, 6; T. X X X II; Sl. 237), ukrašeni plastičnom trakom, zatim elipsoidni, jajoliki oblici (uglavnom ukrašeni slikanim motivima) (T. X X X I, 7; T. X X X II), ali postoje i forme koje podsećaju na starije podunavske tradicije (T. X X X I, 4, 1; T. X X X II). Keramika rađena rukom, i to od slabije prečišćene gline, pretežno sive i tamne boje, zastupljena je sa dva omiljena oblika: plitkom, levkastom šoljom (Sl. 240— 41) sa jednom valjkastom ušicorn (T. X X X I, 5— 6; T. X X X II) i loncima, trbušastim (T. X X X I, 1, 4; T. X X X II) ili jajolikim (T. X X X I, 2, 3; T. X X X II). Malobrojni oblici

zdela, širokog otvora, nisu očuvani u celosti (T. X X X I, 7— 8; T. X X X II). Tipološki uzevši, ovi sudovi rađeni slobodnom rukom pripadaju uobičajenim i široko rasprostranjenim oblicima dačke keramike I v. st. ere. Upadljivo je, s druge strane, da na Gomolavi nije zastupljen širi izbor te keramike, već se ona izrađuje u donekle pojednostavljenoj skali — ograničena, kako je rečeno, na varijetete dva osnovna tipa: lonce i šolje. I ornamentika, često izvođena na izvornoj dačkoj keramici plastičnim trakama i nalepcima, prisutna je na Gomolavi u znatno manjoj meri.28 Lonci su zastupljeni takođe sa dve glavne grupe: u jednoj su oni sa vertikalno postavljenim vratom (T. X X X I, 1— 4; T. X X X II), u drugoj oni sa povijenim obodom (tipa situle) (T. X X X I, 5— 7; T. X X X II), grafitirani i ukrašeni u velikoj većini češljastim ornamentom.

( V .

1 8 1)

Kod pitosa se ponovo računa sa dva osnovna tipa: onim sa slabije izvučenim obodom, neki put ukrašenim plastičnom trakom na ramenu (T. X X X I, 1, 2— 6; T. X X X II), i drugim, sa izrazitije profilisanim obodom, postavljenim horizontalno (T. X X X I, 3— 5; T. X X X II). Najmlađi horizont ove faze, uništen požarom, najverovatnije označava na Gomolavi burna vremena rimskog osvajanja južne Panonije, čemu u prilog ide činjenica da su zatvorene keramičke celine tog horizonta lišene rimske keramike. Ukoliko je to tačno, tada ovom nivou stanovanja, još uvek slobodnih Skordiska, mogu da pripadaju i fibule koje se javljaju na početku I v. nove ere, ali isto tako, bar u starijim horizontima ove faze, treba očekivati glatke žičane fibule kasnog »pseudosrednjolatenskog tipa«, ali i druge oblike poznolatenskih fibula. Takvi primerci, kao što je fibula sa otvorom na nozi sličnim »konstrukciji rama« srednjoevropskih poznih fibula sa opiduma, ili ona sa punom nogom i ravnim lukom, ukrašenim uglastim zarezima, javljaju se i na Gomolavi, ali van zatvorenih celina (Sl. 222; V. 180). Dok se za prvu fibulu, prema evoluciji ove vrste nakita u poznom latenu, može sasvim pouzdano smatrati da proizlazi iz glatkih žičanih fibula, pitanje porekla i datovanja druge nešto je složenije. Ipak, prema dosadašnjim podacima iz Posavine i Podunavlja, njihovo opredeljenje za kraj I v. st. ere i prve decenije nove ere, izgleda sasvim izvesno.29 Novac nađen u stambenim horizontima faze V lb raznovrstan je po poreklu, ali kovan bez razlike u srebru. Najznačajnija je svakako mala ostava (kota nalaza 1,30 m), sastavljena od pet primeraka rimskih republikanskih denara i dva primerka keltskih imitacija. Među rimskim novcem je i denar sa predstavom Julija Cezara iz 42. g. st. ere, čija je glava na aversu ovenčana lovorovim vencem (Sl. 224a-b). Dva sledeća primerka prikazuju glave dioskura na aversu sa imenom magistrata (A. Rufus); oni pripadaju 46. god. st. ere. Denar D. Silanusa, sa likom boginje Rome na aversu, koja nosi šlem sa krilima i ima polumesečastu kontramarku na vratu, datovan je između 90— 89. g. st. ere (Sl. 225a-b). Najstariji primerak rims'kog novca iz ostave je denar konzula Valerija Flaka (L. Valerius Flaccus), koji potiče iz 103. god. st. ere.30 Jedna od keltskih kopija ima na aversu glavu boginje Rome, pokrivenu šlemom sa krilcima, dok je na reversu dvopreg, verovatno sa boginjom pobede, Viktorijom (Sl. 226a-b). Natpis Roma(s?)

čine slova sa tipičnom promenom oblika, prouzrokovanom nerazumevanjem njihove sadržine i stoga težnjom da budu pretvorena u likovni ukras, ali po ukusu keltskog majstora.31 Drugi primerak je verovatno hibridna imitacija, pošto se avers može odnositi na lik Atisa (?), sa šlemom i lovorovim vencem, dok revers sadrži već uobičajenu zamenu natpisa nizom uglastih znakova i sumarno datu predstavu satira Marsijasa sa mešinom — imajući za uzor drugu vrstu novca (Sl. 227a-b). U svakom slučaju, ovaj zanimljiv primerak keltskog kovanja nastao je najverovatnije oko sredine I v. st. ere.32 Pojedini nalazi srebrnih moneta iz ove faze naselja upotpunjuju takođe sli'ku o vrsti i obimu novčanog opticaja u ovom delu južne Panonije tokom I v. st. ere. Originalni antički novac čine primerak srebrnog denara J. Cezara i viktorijat (nazvan i ilirska drahma) grčkog grada Apolonije sa južnog Jadrana. Prvi ima na licu predstavu slona koji gazi zmiju i natpis CAESAR, dok su na naličju dati .prvosveštenioki kultni objekti: apex, vrsta mitre; sekira; kadionica; simpulum — sud namenjen sipanju vina (Sl. 230a-b). Datovanje ovog popularnog novca, kopiranog, na primer u Galiji, kreće se između 54— 49. god. st. ere, što znači da na Gomolavi ne može biti stariji od treće četvrtine I v. st. ere.33 Denar Apolonije (nađen u kućnoj osnovi na koti 1,45 m) pripada kasnoj emisiji ovog novca, čija velika rasprostranjenost, od Jadrana do donjeg Podunavlja, svedoči o njegovoj omiljenosti među varvarskim plemenima kontinentalnog dela Balkana. Primerak sa Gomolave nosi lik krave sa teletom, dok je na reversu četvorougaonik, sa konveksnim stranama, protumačen kao shematizovan prikaz izvesne arhitektonske celine (osnova grada ili tzv. Alkinojevi vrtovi). Natpisi na novcu označavaju ime magistrata pod kojim je novac kovan, kao i skraćeno ime grada (Sl. 228a-b). Sudeći prema stilskim odlikama ovaj denar pripada seriji mlađeg kovanja, odnosno kraju II v. i I. v. st. ere.34 Iz iste kućne osnove (kota 1,45 m) potiče primerak srebrnog keltskog novca, poznog lokalnog kovanja (tip kapoštal). Na licu je potpuno izmenjena i varvarizovana predstava Zevsove glave, kopirane sa helenističkog srebrnog novca Filipa II Makedonskog, tako da je jasnija jedino pojednostavljena predstava konja u trku na zadnjoj strani (Sl. 229a-b). Pored ostalog, i veoma mala težina novca (1,35 gr) odgovara drugoj polovini I v. st. ere.35 Na kraju, još jedan primerak keltskog kovanja, poznat sa teritorije Skordiska (hrvatska grupa, tip Đurđevac), ima na aversu na sličan način stilizovanu glavu Apolona, dok je na reversu konj u svečanom hodu (Sl. 231a-b). I ovde manja težina (9,45 gr) označava poznu seriju iz druge polovine I v. st. ere.3b Ostava rimskog republikanskog novca i imitacija, kao i pojedinačni primerci, nađeni su između kota 1,45— 1,30 m, dok denar J. Cezara ima kotu 1,14 m, što isto tako odgovara najmlađem nivou faze Vlb. Ujednačenost ovih dubina izdvaja, veoma jasno, horizont sa koncentracijom novca, jedini (do sada) ne samo u fazi V lb već i u celom naselju Skordiska na Gomolavi. Mesta nalaza ovog srebrnog novca (pod spaljene kuće), ili njegovo grupisanje u manje ostave, govore takođe za nasilan prekid života najmlađeg stambenog horizonta ove faze, stradalog u požaru.

291

Iako navedeni novac sa Gomolave nije brojan i označava samo predstavnike svoje vrste, ipak je uočljivo da se u opticaju tokom poslednjeg veka stare ere, na zapadnoj teritoriji Skordiska, nalazi uglavnom moneta Rima sa odgovarajućim imitacijama, ili gradova pod rimskom vlašću (Apolonija), uz lokalne emisije nastale postepenim prilagođavanjem helenističkih uzora stilskim shvatanjima južnopanonskih Kelta.

3. N a s e l j e S k o r d i s k a u r a n o m c a r s k o m p e r i o d u (G o m o 1a v a VIc) Imajući u vidu upotrebu nekih građevinskih elemenata ranog rimskog perioda (npr. opeke za podnice), zajedno sa korišćenjem fragmenata rane rims'ke provincijalne keramike za armaturu kalotastih peći u građevinama od pletara i lepa,37 očigledno je nadživljavanje starih tehnika gradnje i tokom prvog veka nove ere. Preovladavanje rimske građevinske tehnike na Gomolavi bilo je postepeno, delimično i paralelno sa starim načinom građenja. Zato se tek na dubini od 0,50— 0,60 m susreću temelji zgrada izvedenih u malteru i opeci. Iako još uvek nema dovoljno podataka za tačno izdvajanje keramičkih tipova prethodne faze, čija izrada prestaje u ranom carskom periodu, ipak je opravdana pretpostavka da takvih sudova nema mnogo. Pojedini oblici doživljavaju izvesnu promenu, javljaju se i neke nove varijante (V. 186) ali i dalje su česti, na primer, pitosi sa horizontalno postavljenim, jače profilisanim obodom, ili lonci ukrašeni češljastim ornamentom (T. X X X II, 3— 7). Rimska keramika, kao što se i očekivalo, pripada na početku ove faze isključivo severoitalskom importu (T. II). Prema datovanju terra sigillata keramike (izrađivane u oblasti reke Po) obnovljen život naselja posle dolaska Rimljana pada u prve dve decenije I v. nove ere. N a osnovu keramičkih i drugih nalaza, romanizirano naselje Skordiska na Gomolavi trajalo je do prelaza iz II u I I I vek nove ere, šireći se 'kasnije, ili tokom istog vremena, u neposrednoj okolini.38 Ornamentalne tehnike uglavnom su ujednačene kroz sve tri faze i među njima su najčešće upražnjavane sledeće: slikanje belom i crvenom bojom u trakama i zonama, često na beličastoj podlozi, geometrijskim motivima (V. 181— 184); glačanje ornamentike na sivoj površini suda, posebno one spiraloidne, ne tako retko i na unutrašnjoj strani suda (Sl. 233; V. 175, 178); nanošenje češljastih motiva nazubljenim instrumentom kod grafitiranih sudova (lonci) (Sl. 238; T. X X X I, 5— 7). Dok se slikana keramika uglavnom uklapa u tipološke i stilske okvire zajedničke za srednju i jugoistočnu Evropu tokom I v. st. ere,39 dotle je pojava uglačanih kurvolinearnih motiva izgleda jedna od karakteristika pozne keramike Skordiska. Hronološki redosled fibula iz ranog carskog perioda i ovog puta je prvenstveno tipološki, jer nema mogućnosti da bude potkrepljen zatvorenim nalazima. Stoga se može računati da neke od njih pripadaju i završnim horizontima prethodne faze, neposredno pred gubitak samostalnosti Skordiska.

292

Duža fibula sa dva kružna rebra, srodna noričko-panonskom tipu, razvijena je, kao što je poznato, iz poznolatenskih fibula (Sl. 223; T. X X X IV , A, 11). U Posavini se može datovati oko prelaza u I v. nove ere, dok njena prva pojava ostaje za sada neodređena.40

Drugu vrstu kasnih fibula na Gomolavi čini mlađa varijanta tipa aucissa (bez natpisa), koja, sudeći prema pravcu rasprostiranja, dolazi sa Jadrana, ali i iz severozapadnih oblasti Balkana, zastupljena takođe u Posavini i Panoniji (T. X X X IV , A, 12; V. 185). Fibule tog tipa na Gomolavi pripadale bi prvim decenijama nove ere.41 Najzad fibule sa snažno profilisanim lukom i jednim plastičnim rebrom i kuglastim završetkom noge (T. X X X IV , A, 13) imaju veoma velik areal, pokrivajući prostrane oblasti srednje i jugoistočne Evrope tokom prve polovine I v. nove ere.42 Poslednji rezultati ispitivanja topografije naselja Skordiska na Gomolavi potvrdili su postojanje sistema utvrđivanja, izgrađenog klasičnom kombinacijom: zemljani bedem-odbrambeni rov. Dok je prokopavanje rova značilo u stvari produbljivanje postojećih vodenih tokova oko Gomolave (rukavaca Save ili lokalne rečice), dotle izgradnja zemljanog bedema ima nesumnjivo stratigrafsko značenje. Presek učinjen na severnoj ivici naselja pokazao je pet uzastopnih faza nasipanja odbrambenog bedema, a među njima prve tri pripadaju pouzdano latenskom periodu. Ono što ovde treba istaći u stratigrafskom smislu, jeste izgradnja bedema u starijem latens'kom naselju (Vla), i to na osnovi prethodnog nasipa (iz starijeg gvozdenog doba), znatno proširenog i ojačanog u sledećoj etapi (V lb). Tada je bedem dobio neku vrstu produžne stope, zahvatajući u svojoj osnovi širinu oko 12— 14 m, dok je krajnja visina njegove krune, najverovatnije utvrđene palisadom, ostala nepoznata, usled kasnijih oštećenja terena. U svakom slučaju, bedem potvrđuje kako opštu relativnohronološku podelu naselja, tako i nastavak starosedalačke tradicije utvrđivanja gradina balkansko-podunavskog prostora.

(V. 184)

Apsolutni datumi relativnohronološke podele poznolatenskog naselja Skordiska na Gomolavi nemaju konačnu vrednost, ali su prihvatljivi u izvesnim opštim okvirima. Procena vremenskog trajanja ovog naselja počiva na činjenici da je ono tipični predstavnik kasnog latena jugoslovenskog Podunavlja i donje Posavine, kao i to da je njegov završetak prouzrokovan krupnim istorijskim događajima. Stoga najmlađa faza naselja — V Ic — odgovara vremenu od 15. g. n. ere do prelaza I u II v. n. ere, s tim što poznolatenske tradicije materijalne kulture Skordiska ispunjavaju najverovatnije ceo prvi vek nove ere, što bi ujedno označavalo stariji odsek ove faze (V. 186). Sledeće razdoblje procvata naselja slobodnih Skordiska — faza Vlb — zahvatalo bi drugu polovinu I v. stare ere, što potvrđuju, kako se videlo i nalazi novca. Najstarija faza — V la — za sada ne pruža pouzdanu osnovu za određivanje apsolutnih datuma, sem okvirnog opredeljenja u prvu polovinu I v. st. ere, sa pretpostavljenim osnivanjem naselja na prelazu iz II u I v. stare ere. *

Utvrđeno naselje iz poznog latena ispitivano je i na lokalitetu »Gradina« u Starom Slankamenu. Ovde su ispod temelja antičkog utvrđenja otkriveni ostaci kamenog bedema, zidanog blatom, koji je prema stratigrafiji nalaza, opredeljen kao latenski. Na unutra-

293

T. X X X IV

šnjem prostoru utvrđenja otkrivene su poluukopane stambene jedinice, čija je nadzemna konstrukcija rađena u tehnici pletara i lepa (Sl. 243). Pokretni arheološki materijal pružio je uobičajenu sliku naselja Skordiska iz I v. st. ere: sivu keramiku ukrašenu glačanim motivima (V. 187), grafitirane sudove sa češljastom ornamentikom, ili one sa bojenim crvenim ili beličastim trakama, koje su neki put podloga složenijim linearnim ornamentima. Uz metalni i stakleni nakit nađeni su i srebrni viktorijati (ili drahme) Apolonije i Dirahiona, 'kao i primerci lokalnog kovanja.

243. Stari Slartkamen, Gradina, latenske jame i arhitektura ranog rimskog perioda.

Značajno je takođe prisustvo sudova rađenih slobodnom rukom, sa tipološkim odlikama karakterističnim za pozniju dačku keramiku."13 Unutrašnja stratigrafska podela naselja nije mogla da bude izvršena. Prema sažetom upoređenju materijalne kulture, utvrđeno naselje Skordiska na Gradini u Starom Slankamenu je paralelno sa Gomolavom, najverovatnije sa fazama V lb — VIc, iako to nije konačna hronološka ocena. Stoga latenska Gradina živi sasvim pouzdano od I v. st. ere, zahvatajući i I vek nove ere, uz napomenu da konačno publikovanje nalaza može da obe vremenske granice proširi. Niz naselja iz poslednjih decenija nezavisnosti Skordiska, ili I v. nove ere, otkriven je u bližoj ili daljoj okolini Zemuna (Taurunum-a). Visoke Iesne terase duž dunavske obale, uzvodno od grada, dale su veću količinu metalnih objekata: fibula, grčkog novca i primeraka Iatenskog kovanja, o 'kojima će još biti reči. Ovde po-

295

stoje tragovi naselja i nekropole sa spaljivanjem datovane na početku istorijske ere, dok su na nizu naselja iz rimskog perioda otkriveni i horizonti poznog latena (V. 188).** Na jednom od njih, zapadno od Zemuna (identifikovanom kao Mutatio Altina), u poznolatenskom horizontu, otkriven je skelet psa, pokriven ranorimskom zdelom sa žigosanom ornamentikom, uz priloženu dačku šolju. Ostavljajući po strani objašnjenje za ovakvo sahranjivanje životinje (ritualno), potrebno je istaći hronološku vrednost ove zatvorene celine: uz stariju rimsku keramiku i dalje se zadržava dačka šolja, keramički oblik tipičan za pozna naselja Skordiska.45 Sistematska istraživanja lokaliteta Baštine kod Progara, uz staru obalu Save, pružili su, pored ostataka rimske arhitekture, i podatke o poznolatenskom naselju, sa poluukopanim stambenim objektima. Keramika iz zatvorene celine jedne od takvih stambenih jedinica (približno četvorougaone osnove sa zaobljenim uglovima) sastojala se od zdela S-profila, pehara sa dve ušice, amfora sa kratkim vratom, dačkih šolja, grube keramike rađene rukom — oblika paralelnih fazi V lb Gomolave (V. 189— 190). Upotreba poluukopanih kuća govorila bi za početak te faze, ukoliko takvi stambeni objekti ne označavaju na naseljima njihovu najstariju, osnivaoku etapu i imaju stoga samo lokalni hronološki značaj.46 Nizvodno od Progara, pored Jakova, na priobalnoj terasi Save, otkriveno je takođe pozno naselje Skordiska. Pored tipičnih pokretnih objekata (zdele profilisanog oboda, grafitirani lonci, kobaltnoplave pastozne grivne, glatka žičana fibula »pseudosrednjolatenskog tipa«), ovde su zastupljene nadzemne građevine, izvedene u tehnici pletera i lepa; otkrivena je takođe i lončarska peć ovalne osnove.47 Lokalitet kod Jakova odgovarao bi razvijenoj fazi V lb Gomolave, odnosno drugoj polovini I v. st. ere. Treba takođe napomenuti da su na teritoriji Skordiska, u severozapadnom Sremu (Krčedin), nađene dve veće ostave u kojima preovladavaju primerci helenističkog makedonskog novca. Manja ostava sadrži 10 primeraka antičkih tetradrahmi, starijeg stila (IV v. st. ere), zatim tetradrahme Aleksandra Velikog, helenističkih vladara Lizimaha, Seleuka, Demetriosa i Filipa I I I Arideja, kao i seriju lokalnih keltskih kovanja. Ostava pripada sredini I I I v. st. ere, sudeći po datumima emitovanja, ali je vreme njenog ukopavanja verovatno poznije.48 Drugi tip novca, ne samo po izradi već i materijalu — radi se o zlatu — pripada ostavi iz Bačkog Obrovca. Ovde su zastupljeni školjkasti zlatnici, opredeljeni kao kovanje Boja, ali bez mogućnosti za tačnije datovanje.49 Duž dunavske obale, između Batajnice i Zemuna, nađen je takođe veći broj srebrnog novca, počev od helenističkih moneta, do rimskih denara, uključujući i učestalu pojavu sitnog keltskog kovanja.50 Količinsko preovladavanje ovog poslednjeg ukazivalo bi, možda, na rad lokalne kovnice, slično primerku koji pruža lokalitet na obali Savice, kod Celja (na području Norika), gde su nalazi domaćih serija isto tako brojni.51

296

Razmatranje ovih važnijih lokaliteta latenskog perioda u Sremu, uz izostavljanje pojedinih nalaza čiji broj nije tako mali, ali ni hronološka vrednost izuzetna, dovodi do zaključka da starijem periodu pripadaju nekropole, a mlađem naselja. Iako slično stanje nije ispoljeno samo na sremskom području, već je, manje ili više, zajedničko za keltski svet u celini, ipak upućuje na izvesne zaključke. Čini se da starije keltske nekropole, što za latenski period

Srema znači razdoblje I I I — II v. st. ere, one sa spaljivanjem, leže uglavnom duž rečnih tokova, na njihovim zaravnjenim obalama, što podseća na lokaciju polja sa urnama starijeg gvozdenog doba. Nedostatak naselja iz tog vremena prvenstveno je dokaz, kako ie rečeno, nedovoljnog poznavanja ranolatenske topografije Srema, jer je velika većina naselja poznog latena, upoznata zahvaljujući svom odbrambenom ili utvrđenom karakteru, podizana na uzdignutim delovima terena, što sa starijim naseljima, izgleda, nije bio slučaj. Ali i starija naselja su takođe morala biti stalna, što dokazuje i nesumnjivo dugotrajno sahranjivanje na nekropolama (npr. Kupinovo ili Novi Banovci); time se podrazumeva, samo po sebi, postojanje zgrada izgrađenih u tehnici pletera i lepa — bilo nadzemnih ili poluukopanih. Već sada je sigurno da zidanje sa opekama i malterom donosi tek razvijena rimska provincijska kultura (Gomolava VIc), dok je, s druge strane, teže prihvatiti da su starija naselja Skordiska bila sastavljena, slično nomadskim naseobinama, od privremenih stambenih jedinica. Više objašnjenja traži, s druge strane, nedostatak ispitanih nekropola iz I v. st. ere ili prve polovine I. v. nove ere. Izvesni podaci, međutim, ipak postoje, doduše nedovoljni, ali ipak podudarni u tome da nekropole pozne faze čine i dalje spaljeni grobovi (urne sa zdelama-poklopcima), čiji su prilozi i dalje u tradiciji prethodne faze. Odgovor i ovde najverovatnije leži u nedovoljnoj ispitanosti terena, možda i u promenjenom položaju poznolatenskih nekropola, jer brojnost i rasprostiranje odgovarajućih naselja pokazuje da one ne mogu biti koncentrisane samo duž većih rečnih tokova (koji su inače i morali biti glavni pravci prvih keltskih prodora). Skica hronološkog redosleda ovih latenskih lokaliteta u Sremu o kojima je bilo reči ima, prema raspoloživim podacima, ovaj izgled:

N e k r o p o 1e: I I I V. st. ere prva polov.

I I V. st. ere

I v. st. ere

I v. n. ere

druga prva druga prva druga prva druga polov. ipolov. polov. polov. polov. polov. polov.

Borkovac x Kupinovo N. Bamovci Boljevci Surčin Zemun-Gardoš Zemun-Radio stanica

X

X

X X X

X X X

X X X

x(?) X X

N a s e 1j a: I v. st. ere I I v- st. ere prva druga iprva druga polov. polov. ipolov. polov. Gomolava Slankamen Progar Jakovo

(?)

Vla

Vlb

X

X X X

I v. n, ere prva druga polov. polov. V Ic (?)

297

Latenski period u centralnoj i istočnoj Vojvodini Pojedinačni nalazi iz Bačke, do sada poznati, pripadaju omiljenim i široko rasprostranjenim tipovima latenske kulture u karpatskoj kotlini (T. X X X IV , B; Sl. 239). Tako manji broj fibula iz Narodnog muzeja u Subotici (bez određenog mesta nalaza) samo ilustruje opšti tipološki razvoj ove vrste nakita od završetka IV v. do druge polovine II v. st. ere52 (T. X X X IV , B, 2, 3, 5), dok nešto više podataka pruža grobna celina iz Odžaka. Taj konjanički grob daje preglednu sliku o keltskom oružju u II v. st. e., sa uobičajenim vrstama mačeva i kopalja.53 Otkrivena u novije vreme, grobna celina iz Bačkog Gradišta, pored koplja i gvozdenih makaza, sadrži i zanimljiv ukrasni privesak, a takođe i fibulu sa kuglastim zadebljanjem na nozi i širokom, dvostranom oprugom, koja datuje grobnu celinu u drugu polovinu II v. st. ere (V. 191).54 Bronzani privesak, reljefno modelovan, ukrašen emajlom, pripada sličnoj kategoriji ukrasa člankovitih pojaseva panonskog (»ugarskog«) tipa, naročito omiljenih u Podunavlju (npr. Bački Monoštor) (V. 192). Pretpostavlja se — prema poznatim nalazima — da pojasevi sastavljeni od četvorougaonih, emajliranih članaka pripadaju ženskoj nošnji upotrebljavanoj uglavnom tokom II v. st. ere. Privesak iz Bačkog Gradišta stavljen je, nasuprot tome, u ratnički grob i činio bi u tom pogledu izuzetak.35 Naglasak na stilizaciji ptičjih i životinjskih likova, izražen jasnije na sličnim privescima iz Mađarske, odgovara prema načinu modelovanja i izboru sižea takođe i balkansko-podunavskoj tradiciji starijeg gvozdenog doba.56 Pojedinačni nalazi predstavljaju samo svedočanstvo o prisustvu Kelta u Bačkoj, bar tokom I I v. st. ere, dok rekognosciranja i malobrojna iskopavanja potvrđuju u dovoljnoj meri i postojanje njihovih naselja. Posebno se izdvaja zona na jugu Bačke, između Tise i Dunava, sa naseljima izgrađenim duž lesne visoravni Šajkaške (T. X X X ). Iskopavanja izvedena na Feudvaru (kod Mošorina) otkrila su utvrđene pun'ktove, sa uobičajenim odbrambenim sistemom. Naseljen je bio i centralni deo Bačke, zajedno sa priobalnim pojasom Dunava.57 Manjim iskopavanjima kod Plavne ustanovljeno je takođe utvrđeno naselje, zaštićeno odbrambenim rovom i bedemom.58 Na kraju, tokom višegodišnjih radova na lokalitetu Popov salaš kod Kaća, kao najmlađe otkriveno je i naseIje poznog latena (Sl. 244), ali bez očuvanih arhitektonskih ostataka.59 Zajednička osobina ovih naselja je potpuna podudarnost materijala sa nalazima iz Srema ili severne Srbije. Preovladava keramika I I — I v. st. ere, što se ponavlja i sa ređim metalnim nalazima. Pehari sa dve ušice, zdele S-profilacije, sudovi ukrašeni istom tehnikom slikanja, grafitirani lonci, mačevi srednjolatenske sheme (verovatno iz spaljenih grobova), govore u prilog jedinstvene teritorije Skordiska, kada je u pitanju južna, odnosno centralna Bačka. U teritorijalnom pogledu sličnu sliku pruža i južni Banat, (T. X X X ; Sl. 245) dok za severni, prema sadašnjem poznavanju, ima znatno manje podataka. Ovde takođe nedostaju ispitana naselja (T. X X X IV , C) — jedina sistematska iskopavanja te vrste preduzeta su na poznatom lokalitetu Židovar kod Vršca, gde poznolatensko naselje završava složenu i dugotrajnu stratigrafiju metalnih doba jugoistočne Panonije (T. X X X ). 298

Postavljen na visokoj i strmoj ivici lesne visoravni, Židovar je u latens'kom periodu bio utvrđen na način poznat sa odgovarajućih

lokaliteta Srema i južne Bačke. Sadržaj materijalne kulture latenskog Židovara poklapa se do pojedinosti sa onim iz horizonata Vlb-c Gomolave, uključujući i naglašeno prisustvo grube keramike dačkog tipa (V. 193), što bi ovo južnobanatsko utvrđenje Skordiska datovalo u sredinu i drugu polovinu I v. st. ere.60 Geografski položaj opredeljuje Židovar kao granično naselje Skordiska prema dačkim oblastima, što nalazi potvrde u političkim prilikama I v. st. ere. Upadljiva srodnost materijalne kulture Židovara i Gomolave, pre svega u istovremenoj pojavi brojnih dačkih elemenata, utoliko je značajnija što Gomolava pripada centralnim oblastima Skordiska (T. X X X ). Tačnije rečeno, uloga Dačana u političkoj i društvenoj istoriji Skordiska tokom I v. st. ere, po svemu sudeći, veoma je aktivna. Razjašnjavanje tog dualizma ma1 terijalne kulture izraženog, kako se videlo, na celoj teritoriji Skordiska, pokreće ujedno i pitanje obrazovanja ovog keltsko-balkanskog plemena, odnosno njegovog populacionog sastava, čiju su složenu prirodu često isticali i antički pisci.

(V. 192)

Nerazrešen problem formiranja Skordiska i rasprava o njihovom etničkom karakteru sada se mogu bar delimično osvetliti i postojećim arheološkim nalazima. Među najvrednije iz tog reda svakako spada i spaljeni grob sa lokaliteta Vršac-At. Zahvaljujući zaštitnoj akciji Narodnog muzeja u Vršcu, tokom eksploatacije majdana peska na severozapadnoj periferiji grada (lokalitet At) sačuvano je nekoliko grobova iz različitih perioda (T. X X X ). Starija nekropola, o kojoj će biti reči kasnije, pripada lokalnom, tračko-»skitskom« starijem gvozdenom dobu, dok druga, ograničena za sada samo na prethodni spaljeni grob, odgovara završnoj etapi srednjeg latena karpatskog basena. Još pozniji spaljeni grobovi potiču iz ranorimskog perioda, datovani na kraj I v. n. ere.61 Na dubini od 0,60 m bio je otkriven sud sa ostacima spaljenog pokojnika: koničan, visok lonac, povijenog oboda, rađen slobodnom rukom, sa plastičnim trakama-girlandama između vertikalno usađenih drški (Sl. 246). Sud pripada, prema svojim izrazitim tipološkim odlikama, dačkoj keramici iz I I — I v. st. ere, poznatoj iz Transilvanije ili centralne Panonije po naglašenoj upotrebi plastičnih traka i aplikacija.62 U sud su bile položene isitnjene i nagorele kosti, zajedno sa grobnim prilozima, slabije ili jače oštećenim prilikom spaljivanja. Grobnu celinu čine ovi objekti: — delimično očuvana, šuplja narukvica od srebrnog lima, sa slobodnim, profilisanim krajevima, proširenim u obliku peč'ata. Na spoljnoj strani oba završetka modelovane su fantastične maske, postavljene jedna iznad druge, oivičene nizovima uboda i trakama kosih i pravih zareza (Sl. 248—49; T. X X X IV , D, 1); — dva para bronzanih fibula srednjolatenske sheme, čije su noge spojene sa plitkim lukom, i to: a) fibule sa tročlanim, pločastim proširenjem na nozi i završetku luka i jednočlanim na profilisanom delu noge (Sl. 247); b) fibule sa plitko žlebljenim lukom i završetkom noge, koja nosi i ukrasnu kuglicu; c) glatka, žičana fibula, oštećena, izduženog oblika, sa nogom visoko prebačenom preko niskog luka (V. 194); d) fragmentovana gvozdena fibula, sa manjim kuglastim zadebljanjem na nozi, pričvršćenoj za ravni luk; — oštećena i deformisana bronzana narukvica, čiji su krajevi lepezasto završeni i ukrašeni kružnim žigovima (rozete ili palmete?). U svom prvobitnom izgledu narukvica je morala imati više navoja, sa urezanim trostrukim linijama na njihovom završetku (V. 195);

299

— ovalne bronzane perle, manjih dimenzija, veoma oštećene u vatri; — ostaci bronzanog lančića (V. 196), sa okcima čije đimenzije ne prelaze 0,3 cm, kao i veći broj fragmenata gvozdenog lanca (promer karika i do 1 cm). Kako nakit čini isključivu sadržinu grobne celine sa Ata, spaljeni pokojnik je nesumnjivo žena. Datovanje groba olakšavaju fibule, čije hronološko mesto u nekropolama Transilvanije, ili u Panoniji, pripada završetku II v. st. ere i počecima I v. st. ere. Za završne decenije I v. st. ere govorile bi fibule sa plastičnim ukrasima i rebrastim lukom, kod kojih niska i izdužena profilacija ostaje u okvirima tipične srednjolatenske sheme, uprkos izostajanju masivnijeg kuglastog ukrasa noge (Sl. 247). Sa druge strane, prisustvo glatke, bronzane fibule ukazuje na datum bliži završetku tog veka63 (V. 194). Grivna od bronzane žice sa proširenim krajevima predstavlja srazmerno kasni lokalni oblik na teritoriji Skordiska (V. 195), zastupljen, na primer, u mlađim grobovima nekropole na Rospi ćupriji (Beograd), na desnoj obali Dunava, čija pripadnost I veku st. ere ne dolazi u pitanje.64 Slični primerci čine takođe sastavni deo grobnih inventara spaljenih grobova iz Zmajevca (Sotin, Slavonija), datovanih u prvu polovinu I v. n. ere.65 Kako se ovom prilikom javlja i znatnija hronološka. razlika u odnosu na narukvicu iz Vršca-Ata, onda je razumljiva i tipološka nepodudarnost: iako je narukvica iz Ata fragmentovana, ipak se ne može očekivati, kao kod prethodnih primera, prošireni centralni deo, najčešće žlebljen. Postoje takođe i narukvice sa više navoja i proširenim krajevima, ukrašenim žigosanim palmetama, iz dačkih ostava, vremenski bližih primerku iz Ata.66 Tada je narukvica od pune bronzane žice iz spaljenog groba Vršac-At starija varijanta tog nakita, zastupljenog i kasnije na teritoriji Skordiska. Odstupanje od ovako određenih apsolutnih datuma mogla bi da izazove hronološka procena srebrne grivne sa maskama. Ukoliko ona pripada vrsti narukvica sa završecima u obliku pečata, što, tipološki uzevši, izgleda opravdano (Sl. 248), mora se pretpostaviti i njena veća starost od one određene prema drugim objektima grobne celine. Ali narukvica iz Ata, bez obzira na formalnu srodnost sa bilo kojom odgovarajućom vrstom nakita, poseduje i kvalitet nezavisan od uopštenih datovanja — a to su njene plastične predstave. Poznato je, osim toga, da grivne sa zoomorfnim završecima iz srednje i jugoistočne Evrope nisu pouzdan hronološki pokazatelj, tako da uslovi njihovih nalaza imaju presudnu važnost za datovanje.67

(V. 195)

300

Narukvica iz Ata, i stilski posmatrana, čini izuzetak za sebe. Ona ne pripada krugu već poznatih bronzanih grivni sa zoomorfnim završecima, niti se može bliže povezati sa brojnijim primercima torkvesa ili narukvica iz srednje i zapadne Evrope, čiji prošireni krajevi nose maske, apstraktne ili naturalističke. Pored razlika u modelovanju i stilu, kod ovih poređenja nepremostive su i hronološke teškoće — velika većina tih objekata pripada ranoj umetnosti latena [obeleženoj Valdalgeshajm (Waldalgesheim) stilom'J, što znači u drugoj polovini IV v. st. ere, ili, u drugim slučajevima, prvoj polovini I I I v. st. ere.68

Tako, na primer srodni naturalistički manir modelovanja (koji kod grivne iz Vršca-Ata prelazi u fantastiku) (Sl. 249) vidljiv je namaski postavljenoj na dršci bronzane hidrije iz Diirnberg-a (Hallein) (Dirnberg, Halajn) u Austriji. Posebno je bliska tehnika modelovanja masivnih obrvnih lukova, ukrašenih takođe urezivanjem, kao i prenaglašeno isticanje polukuglastih zenica, iako ovaj, u odnosu na grivnu iz Ata, stilski prototip pripada isto tako sredini IV v. st. ere.65 Te zajedničke odlike verovatnije bi označavale opšte uzore iz fantastičnih likova savremene toreutike Sredozemlja, tako česte na ukrasnim delovima metalnih posuda. Udvojeno nastavljanje likova na krajevima torkvesa iz Courtisol-a (Kurtisol) (severozapadna Francuska) takođe je kompozicioni preteča sličnog redosleda modelovanja na narukvici iz Ata, pošto pripada prvoj polovini I I I v. st. ere.70 Naturalističke maske sa pečatnih završetaka bronzanih narukvica Andernah (Andernach) grupe ranog latena Švajcarske i zapadne Nemačke imaju gotovo realistički prizvuk u poređenju sa narukvicom iz Ata, datovanom pored toga u prvu polovinu I I I v. st. ere.71 Slični primeri iz starijeg latena zapadne i srednje Evrope ponavljaju iste razlike, stilske i hronološke, dok pozni laten istih oblasti ne poznaje više takvu vrstu nakita, ni taj način oblikovanja. Udaljavanje od sličnih apstraktnih ili naturalističkih likova jasno pokazuje privesak sa maskom, nađen na opidumu Manching (Manhing, Bavarska).72 Izgleda, prema ovim poređenjima, da grivna iz Ata duguje svoje kompoziciono i tipološko poreklo latenskom svetu zapadne i srednje Evrope, ali da poseduje posebne elemente oblikovanja, koji svedoče o vlastitom stilu istočnih Kelta. Slično čuvenom kotlu iz Gundestrupa (Danska),73 prema kome narukvica iz Ata takođe pokazuje, u širem smislu shvaćenu, stilsku srodnost, i ovog puta mogu se očekivati uticaji donjopodunavske, dačko-tračke sredine. Rad u srebru, jednostavnije modelovanje, podložnije ekspresiji, zatim dugotrajna tradicija izrade narukvica sa zoomorfnim završecima, sve to, posredno ili ne, ostavilo je svoj pečat na narukvici iz Ata (Sl. 248— 49). Teškoća se pre sastoji u malobrojnosti očuvanih umetničkih predmeta kod Skordiska nego u pitanjima njihovog stilskog opredeljenja, čije složeno kompoziciono poreklo, zahvaIjujući poslednjim nalazima, postaje jasnije. Primeri kakve pružaju ostava zlatnog nakita Regoly-Szarazd (Regelj-Sarazd), ili narukvice iz Kupinova i Slavonije, ukazuju na sigurne elemente, nasleđene iz balkansko-podunavskog zlatarstva starijeg gvozdenog doba. Visok stepen razvoja obrade plemenitih metala tog doba, zasnovan na prihvatanju ali i samostalnom oblikovanju prvenstveno grčkih umetničkih obrazaca, potvrđuju bogati nalazi iz kneževskih grobnica u Atenici ili Novom Pazaru, ostava iz Čuruga i nakit iz Sremske Mitrovice.74 Maska na dršci srednjolatenskog mača iz Kupinova pripada, u tehničkom smislu, shematizaciji druge vrste, ali sa 'sličnim elementima plastičnog izraza, posebno kod naglašavanja očnih jabučica.73 Kao kod narukviće iz Ata, i ovde se radi o predstavi čije taćnije opredeljenje nije sigurno, sa podjednakom verovatrioćom za antropomorfnu masku kao i zoomorfnu stilizaciju. Maska iz Kupinova, hronološki uzevši, pripada krugu »plastičnog stila«, u kome, inače, likovne predstave nisu omiljene, već se veća pažnja obraća vegetabilnoj ili geometriziranoj ornamentici nakita i oružja (V. 197).76 Zamena naturalističkih karakteristika plastičnim elementima geometriziranog (Kupinovo) ili iracionalnog tipa (Vršac-At) može se stoga razumeti, pored ostalog, i kao neposredan

301

uticaj unutrašnjeg razvoja latenske umetnosti karpatskog basena. Nadživljavanje starih keltskih motiva ogleda se u ukrasu-žigu na drugom maču iz Kupinova, izvedenom u obliku pojednostavljene predstave vepra (V. 197), sa tipičnom, testerastom linijom čekinja.77 Ukrašavanje korica mačeva postiže se sada složenom kurvolinearnom ornamentikom, čija se evolucija svodi na sve slobodnije i kitnjastije raščlanjavanje stroge simetrije i čvrstih motiva prethodne epohe. Ukoliko su takvi motivi preuzeti iz Sredozemlja, uvek sa jasnom ikonografijom (palmete, rozete, lire), onda je njihov dalji razvoj zapravo postepena »latenizacija«, odnosno zamena čvrste stilizacije iracionalnom fantastikom (T. X X X IV , A, 14— 16). Iako je ovo samo skica važnijih odlika umetnosti istočnopanonskog iatena, ona ipak čini jasnijim složeni tipološki sastav celine spaljenog groba Vršac-At: sud sa ostacima spaljenog pokojnika, dačke izrade (Sl. 246), fibule tipične za keltski laten istočnih i južnih oblasti karpatskog basena (SL 247), narukvica sa arhaičnom konstrukcijom i imaginarnom (zoomorfnom) kompozicijom (Sl. 248— 49), zatim primerci lokalnog nakita (narukvica sa proširenim krajevima) rasprostranjenog u Podunavlju naseljenom Skordiscima. Značajan nalaz dačkog porekla je ostava srebrnog nakita iz Kovina. Spiralne narukvice; čije završetke čine zmijske (?) glave (Sl. 250) potpuno odudaraju od narukvica sa zoomorfnim završecima iz Vršca-Ata, iako hronološki nisu međusobno suviše udaljene.7p Fibula sa pločastim, trougaonim lukom izvestan je hibrid dačkih astragaloidnih fibula poznolatenskih tipova sa proširenim lukom (Sl. 251). Sudeći po osnovnoj shemi ove fibule, ona je zaista bliža dačkim oblicima, ali njena jednostavnija konstrukcija, pre karakteristika poznolatenskih fibula, kao i samo rasprostiranje čine je ipak lokalnom vrstom, za sada najčešćom na području Skordiska.79 U ovom slučaju, rečeno slobodnije, dački tip fibule ponovo je »lateniziran« i pojava takvog oblika nakita ponovo ukazuje na heterogeni sastav materijalne kulture Skordiska. Suprotno tome, aplikacije iz ove ostave, izvedene u obliku dvojne elipse, spadaju u ukrasne predmete poznog latena i proširene su do srednje Evrope,80 što takođe ističe mešovit sastav kovinske ostave. Na sličan način kupaste cevčice, ukrašene uglastim navojima srebrne žice, zastupljene su pored ove, isto tako i u ostavi Regelj-Sarazd81 (V. 198); poreklo pojedinih predmeta ove druge ostave, kako je rečeno, leži u nasleđu iz balkansko-podunavskog zlatarstva starijeg gvozdenog doba, koje se takođe ugledalo na uzorke mediteranskog fgrčko-jonskog) sveta.

(v. m

302

Osim keramike i nakita, u Jokalne oblike mogu se ubrojati i ravni noževi sa tordiranom drškom, uzdužnim sečivom i povijenim vrhovima (T. X X X IV , D, 6, 7), brojni na području Skordiska, iako njihovo hronološko mesto nije sasvim tačno određeno. Slično su oblikovane i pojedine alatke — iz Vršca je poznata neka vrsta strugalice-noža, čija je tordirana drška završena lučno povijenom oštricom (V. 199). Oba sečiva alatke su ukrašena nizom nepravilnih trouglova, oivičenih sa dve poprečne linije; na lučnom sečivu se nalazi i jedan veći trougao (?), dok se na produžnom možda radi i o nekoj pojednostavljenoj sceni (strela i antropomorfna predstava?) (V. 199), na žalost oštećenoj u većoj meri korozijom metala. Nizovi žigosanih trouglova, izvedenih na sličan način, javljaju se takođe na krivim noževima, ali primerak iz Vršca ima složeniju ornamentiku, i to kompoziciono i stilski stranu uobičajenom ukrašavanju u srednjem i poznom latenu.82 Krivi noževi karakterističnog, polumesečastog oblika (u Dakiji nazvani »sice«) bili su omiljeni i kod Skordiska,83 ali imaju širu ob-

last rasprostiranja (T. X X X IV , D, 2— 4). Njihovo poreklo je nesumnjivo dačko-tračko (iako je, uopšte uzevši, krivi nož zajednički oblik balkansko-podunavskog starijeg gvozdenog doba).84 Treba naglasiti masovnu pojavu ovih krivih noževa u okviru poznolatenskih nalaza Oltenije i severozapadne Bugarske85— u oblastima gde je prisustvo Skordiska, prema postojećem arheološkom materijalu, u priličnoj meri izvesno. Primer grobne celine iz Ata svedoči o snažnom dačkom prisustvu u oblastima (bar graničnim) Skordiska i pre dačko-keltskih ratova, vođenih sredinom I v. st. ere, kada ekspanzija Dačana zahvata istočnu i južnu Panoniju. Osim toga, učešće istočnopodunavskih populacija u konačnom formiranju plemenske zajednice Skordiska hronološki je starije od navedenih primera. Grob 2 sa Rospi ćuprije, na primer, pored uobičajenih latenskih zdela, imao je priložene i male pehare, čiji široki, bikonični oblik, geometrizirani ornament, zatim teritorijalna zastupljenost sličnih tipova (Mađarska, Transilvanija), svrstavaju ove primerke iz Rospi ćuprije u lokalne oblike, preuzete od domorodačkog stanovništva istočne Panonije.86 Sa druge strane, ovaj grob je sadržavao i astragaloidni pojas, čije je ilirsko poreklo dobro poznato i često isticano, što potvrđuje višu starost ove grobne celine (verovatno druga polovina I I I v. st. ere), ali i nesumnjiv uticaj druge autohtone komponente, ilirsko-panonske. Astragaloidni pojasevi inače nisu retki objekti u ratničkim grobovima I I I v. st. ere, i nalaženi su u velikoj većini na teritoriji Skordiska (T. X X X V ), pa se opravdano mogu smatrati lokalnom odlikom njihovog područja.81

Obrazovanje plemenske zajednice Skordiska i njeno trajanje u Vojvodini Dosadašnji nalazi su, razumljivo, nedovoljni za dalekosežnije zaključke o odnosima Kelta osvajača i domorodačkog stanovništva lišenog samostalnosti, ali se pojedine etape populacionog razvoja Skordiska ipak mogu naznačiti: Najstarija faza ograničena je na neposredne kontakte Kelta sa panonsko-ilirskim plemenima podunavskog područja, ali i onim verovatno tračko-»skitskog« porekla, koja pripadaju završnom starijem gvozdenom dobu. Najvažnije područje zahvaćeno osvajačkim naletom Kelta pripada užem međurečju Save i Dunava, istočnom Banatu i verovatno severnoj Srbiji. Posle kratkotrajne stabilizacije (u vojničkom smislu reči) sledi početak zajedničkog života i postepenog sažimanja došljačkih i autohtonih populacija, vidljiv po pojavi novih oblika materijalne kulture (keramika) i prihvatanju starih (nastavak arhitekture u pleteru i lepu). Način na koji se ovaj složeni proces odvijao nije dovoljno jasan, niti, prema sadašnjim podacima, može biti bliže razjašnjen. Sigurno da život keltskih došljaka i lokalnog stanovništva starijeg gvozdenog doba, na istom području, podrazumeva mnogostruke odnose, od onog osvajačkog, pobednika prema pobeđenom, do dugotrajnog međusobnog etničkog sažimanja i utapanja. Starija etapa »Iatenizacije« podunavsko-posavskog međurečja bila

T. XXXV

je više usmerena na ilirsko-panonsko stanovništvo severozapadnog i centralnog Balkana; takav proces se može prilično jasno pratiti u Donjoj Dolini, panonskom naselju u gornjoj Posavini, čiji živol traje od poznog bronzanog doba do početka nove ere. Uticaji nastupajuće latenske epohe na Donju Dolinu, kao i svuda širom balkansko-podunavskih oblasti, sastoje se u importu nakita keltske izrade i njegovom podražavanju (faza Illa , druga polovina IV v., prva polovina I I I v. st. ere). Krajem faze I lla dolazi do keltskih osvajanja i njihovog naseljavanja u Posavini, jer u sledećoj etapi (Illb , druga polovina I I I v. i I I v. st. ere), pored metalnih objekata, počinje proizvodnja latenske sive keramike rađene na vitlu, ali i sa oblicima preuzmanim iz domaće keramografije. Najzad, u poslednjoj četvrtini I I v. st. ere i u I v. st. ere (IIIc ), tipološka odlika materijalne kulture je veoma bliska fazama Vlb-c Gomolave (kasni tipovi fibula, pehari sa dve uške, zdele S-profilacije, podudarne vrste novca: rimski republikanski denari, njihove keltske imitacije, kao i kasna lokalna kovanja — tip Đurđevac?),88 (St. 224— 231). Uporedo sa sivom i grafitiranom latenskom keramikom živi i ona domaća, rađena rukom. Nedostaje jedino gruba dačka keramika, što istovremeno upozorava na važnu činjenicu — sudovi rađeni rukom na latenskim naseljima Posavine mogu biti i lokalnog, panonskog porekla, i to posebno keramika za svakodnevnu upotrebu, uglavnom nedovoljno tipološki definisana. Značajan je takođe podatak da tokom ovog razvoja (»latenizacije« naselja) nije ustanovljen nikakav nasilan prekid života. Kada je reč o istočnopanonskoj i centralnobalkanskoj komponenti Skordiska, situacija je otežana nedostatkom podataka o starosedelačkom stanovništvu. Pisani izvori govore o Tribalima u dolini Morave, kao što u istočnom Banatu treba da borave Sigini — u oba slučaja plemena tračkog porekla, osim što ovo drugo, nedovoljno određeno, možda sadrži i skitske primese.89 Postojeći arheološki podaci su nedovoljni da tačnije odrede autohtonu osnovu koja dočekuje keltska osvajanja krajem I I I veka stare ere. Prema stanju u susednim oblastima, bolje ispitanim, trebalo bi očekivati da su nosioci starijeg gvozdenog doba u jugoslovenskom Podunavlju, uz verovatnu ilirsku komponentu i potomci grupe Bosut— Gomolava, koja je bila tesno povezana, preko Đerdapske klisure, sa grupom Basarabi Oltenije i Dobrudže.90 Pošto u donjodunavskim oblastima grupi Basarabi, kao predstavniku ranog gvozdenog doba, sledi mlađa faza sa izrazito tračko-skitskim uticajima, uz prodore lokalnih »skitskih« populacija iz šumsko-stepske zone Ukrajine u Transilvaniju i severnu Panoniju,91 tada se sličan razvoj može takođe očekivati u jugoistočnom delu karpatskog basena. Skeletni grob sa lokaliteta Vršac-At, uz ostale nalaze tračko-»skitskog« karaktera ovog područja, odgovarao bi takvom gledištu. Priloge uz ovaj grob čine uglavnom metalni objekti: uobičajene bronzane strelice skitskog tipa (V I— V v. st. ere), koplje sa listolikom oštricom i dugim usadnikom, spiralni navoji od bronzane žice (salteleoni«) (V. 200), koji pripadaju dobro poznatim i široko zastupljenim objektima starijeg gvozdenog doba balkansko-podunavskih oblasti (T. X X X V ), dok niska od ćilibara nema određenu hronološku vrednost. Iz drugog spaljenog groba sa istog lokaliteta sačuvana je samo uma, bikonična, sa visokim vratom (V. 201), bliska sudovima tračko-»skitskog« karpatskog tipa na prostoru od severoistočne Slovačke do Transilvanije i istočnog Podunavlja 92

Obe grobne celine pripadaju istom horizontu regionalnih tračko-»skitskih« nekropola u istoćnom delu karpatskog basena, datovanom od druge polovine V I v. st. ere do IV v. st. ere, s tim što vršački nalazi pripadaju starijoj fazi. Tada se može očekivati, analogno razvoju u severnoj i istočnoj Panoniji, da Kelte ovde dočekuje domorodačko stanovništvo tračko-»skitskog« porekla, sa mogućim ilirskim primesama, dok na zapadu, u međurečju Save i Dunava, starosedeoci pripadaju ilirsko-panonskom etnosu (T. X X X V ). Druga, poznija etapa istočnih upliva na plemenski savez Skordiska čini se upravo zato tako snažno izražena jer je uslovljena prethodnim međusobnim vezama. Ta etapa započinje u vremenu koje obeležava spaljeni grob iz Vršca-Ata (završetak II v. st. ere), da bi dobila svoj puni zamah tokom I v. st. ere. Slična zastupljenost dačke materijalne kulture na poznolatenskim naseljima nije, međutim, samo odlika teritorije Skordiska, već je proširena na istočnu polovinu karpatskog basena.93 Razlika ipak postoji u činjenici da se dački materijal kod Skordiska javlja već od prve polovine I v. st. ere (Gomolava Vl-a), što znači pre ratova dačkog kralja Burebiste sa keltskim plemenima Boja i Tauriska zapadno od Transilvanije; dački nalazi su zatim ravnopravno zastupljeni sa latenskim, kao što nema znakova o nasilnom prekidu života tokom I v. st. ere na utvrđenim naseljima kakvo je i Gomolava. Sve to dokazuje ne samo miroljubive odnose ovih populacija, već opredeljuje Skordiske kao etnički složeno komponovanu latensku plemensku zajednicu, sa izraženijim prisustvom istočne komponente. Rimska osvajanja sačinjavaju poslednju etapu kratkotrajne istorije Skordiska. Stratigrafija Gomolave upućuje na nasilno uništenje poslednjih stambenih horizonata faze Vl-b, čije su kuće spaljene a zemljani bedem više nije obnavljan. U novopodignutom naselju se javlja ranorimska keramika, isprva importovana, severnoitalska, kasnije, sve brojnija, ona lokalne izrade (T. X X X II). Pojava arhitekture izvedene u malteru i opeci prethodi napuštanju Gomolave, verovatno početkom I I I v. n. ere, kada utvrđeno naselje tog tipa, sa svojim ograničenim prostorom, više nema nikakvog značaja. Do tog vremena je verovatno pri kraju i romanizacija Skordiska, koji postaju, popularnije rečeno, rimski podanici keltsko-latenskog porekla. Postanak plemenskog saveza Skordiska i njegov razvoj u toku poslednjih vekova stare ere odigravao se na ograničenoj teritoriji, ali samo kao sastavni deo opšteg procesa obrazovanja latenskog perioda karpatskog basena. Stoga je korisno uporediti određene etape istorije Skordiska sa odgovarajućim događajima u bližim oblastima, u onoj meri koliko to dozvoljava sadašnje znanje, pre o Skordiscima nego o njihovim susedima. Posmatrajući te odnose u celini, odvajaju se dva kruga uticaja — zapadni, sa neposrednim vezama prema Noriku (Donjoj Austriji) i gornjem Podunavlju; istočni, čiji centri leže u Transilvaniji i jugoistočnom Banatu.

306

U vremenu keltskih seoba, osvajanje međurečja Save i Dunava, kao i užeg Podunavlja, izvršeno je verovatno postepeno, iz severozapadnog pravca, što potvrđuju najstariji grobovi nekropole u Osijeku (prva polovina I I I v. st. ere).94 Njihovi prilozi pripadaju nakitu i keramici (fibule sa slobodnom nogom, narukvice sa plastičnim režnjevima, astragaloidni pojasevi) proširenim u severozapadnom i zapadnom Podunavlju, inače već stavljenom pod keltsku vlast. Moguće je da postoji još jedan pravac keltskih prodora

— onaj iz Transilvanije, odnosno severoistočnih oblasti Panonije (T. X X X V ). Keramički oblici iz ranih grobova na Rospi ćupriji, zatim sažimanje dačko-keltskih elemenata (Vršac-At), pretpostavljaju pokrete Kelta iz ovog područja, uporedo sa sličnim događajima na zapadu. Tada treba pretpostaviti susret ovih dveju struja oko ušća Save, tako da je dalje širenje prema dolini Morave vršeno zajedničkim snagama iz Posavine i Podunavlja (T. X X X V). Tokom II i I v. stare ere, na severozapadu (Štajerska, Koruška) razvija se Noričko Kraljevstvo (Regnum Noricum), kao savez plemena predvođen Noricima.95 Skordisci ostaju izvan tog saveza, koji uključuje i domorodačko stanovništvo, čija »latenizacija« nije ravnomerna, tako da postoje područja sa posebnim razvojem domaće kulture starijeg gvozdenog doba [Melaun-Fricener (Melaun-Fritzener) grupa Tirola].96 Tu postoje oblici koji nisu zanimljivi samo po svojstvenim tipološkim osobinama, već je njihova vrednost u primeru materijalne kulture lišene keltske prevage, tako da čini neku vrstu alpskog latena. U etničkom pogledu norički plemenski savez protumačen je kao rezultat asimilacionog procesa između Kelta i autohtonog, »ilirsko«-alpskog stanovništva.97 Jugozapadnu granicu Skordiska činila je, kako izgleda, reka Sava (T. X X X ). Latenska naselja u Bosni i Hercegovini, izuzev uskog pojasa Posavine, nisu poznata, tako da je glavni pravac keltskog širenja ka jugu zahvatao Pomoravlje i severnu Srbiju (T. X X X V ). To je, uostalom, bio i najkraći put ka Makedoniji i Grčkoj — izazivačkom cilju za podunavske Kelte tokom I I I i I I v. st. ere. Kelte je ovde dočekalo domorodačko stanovništvo nedovoljno jasno definisano u arheološkom pogledu. Ukoliko su vesti starih pisaca o dugotrajnom ratu između Tribala i Autarijata u predkeltskom razdoblju sasvim verodostojne, tada su Kelti imali pred sobom osiromašenu zemlju i oslabljeno tračko-ilirsko stanovništvo. Severozapadne i severne oblasti u drugoj polovini I v. st. ere podeljene su, u kulturnom pogledu, na dva kruga: jedan sa centrom u Norikumu i jugozapadnoj Panoniji, obeležen noričkim tipom fibula, i drugi u srednjoj i zapadnoj Evropi, na čijim su opidumima masovno zastupljene fibule tipa Nauhajm (Nauheim). Značajno je da Skordisci u poznom latenu ne upotrebljavaju Nauhajm fibule, iako su one nosilac stila u srednjoj Evropi,98 već su orijentisani ka noričkim tipovima i lokalnim oblicima, poniklim u Posavini i jugozapadnoj Panoniji.99 Istočne oblasti karpatskog basena imale su drugu sudbinu u periodu keltske invazije; kako je rečeno, autohtoni stratum je tračko-skitskog porekla, sa lokalnim obeležjima u Transilvaniji i severnom uglu mađarske ravnice (T. X X X V ). Prodor Kelta u Transilvaniju, izveden na prelazu iz IV u I I I v. st. ere, doveo je, prema navedenoj pretpostavci, i do njihovog spuštanja u južni Banat, najverovatnije Potisjem, što objašnjava koncentraciju keltskih snaga za pohod na Grčku 279. g. st. ere. Ekspanzija keltskih grupa odvijala se prema redosledu zajedničkom za sve oblasti karpatskog basena: osvajanje strateški ključnih pozicija, potiskivanje starosedelaca, zatim uporedni život sa njima, sa različitom skalom međusobnih odnosa, ali u slučaju Transilvanije, sa postepenim jačanjem dačkih snaga. Tako krajem II v. st. ere Kelti više nisu prisutni u Transilvaniji, ali Skordisci, prema postojećim nalazima, zadržavaju svoje teritorije na jugu. Nekropole I v. st. ere u Olteniji i severozapadnoj Bugarskoj potvrđuju, kako se videlo, savezništvo dačkog i tračkog stanovništva sa Skordiscima. Na osnovu prethodnih razmatranja može se zaključiti da teritoriju Skordiska — uzimajući u obzir uslovljenost raspoloživih po-

307

đataka100— mogu da opredele sledeće tipološke i kulturne karakteristike: — U ranom razdoblju latena (I I I v. st. ere) materijalna kultura keltskih osvajača najuže je vezana za severozapadne i severne delove Panonije, ali bez prisustva objekata starijih od IV v. st. ere. — Stvaranje lokalnih keramičkih oblika, rađenih na vitlu, sa težištem na varijetetima dubokog ili plitkog pehara, čije ukošene ušice premašuju obod, odgovara završetku I I I v. st. ere, uz postojanje autohtonih keramičkih elemenata verovatno tračko-»skitskog« porekla, kao što su bikonični vrčevi ukrašeni geometrijskim ornamentom. — Preovladavanje dačke materijalne kulture, kao lokalne komponente, započinje sa završetkom I I v. st. ere, naročito naglašeno sredinom i tokom druge polovine I v. st. ere, ali bez ravnomerne zastupljenosti svih osnovnih tipova razvijenih u Dakiji. — Utvrđena naselja imaju odbrambene sisteme izgrađene u staroj balkansko-podunavskoj tehnici zemljanih bedema i palisada, po pravilu su manjeg obima, tako da se termin opidum na njih može primeniti samo uslovno. — Neki od tipičnih oblika poznog latena srednje Evrope i severne Panonije, kao što su fibule tipa Nauhajm ili zdela sa visokom dugmastom drškom, nedostaju ili su zastupljeni samo pojedinačno. — Kada se ovi elementi primene na južnu Panoniju, ali pod uslovom da budu zastupljeni u određenom vremenskom rasponu ( I I I — I v. st. ere) i međusobnom redosledu, tada se Skordiscima može pripisati, uzevši okvirno, područje od Slavonije na zapadu do Oltenije na istoku, i od južne Vojvodine do gornjeg toka Morave na jugu (T. X X X ). Uvođenje nove proizvodne tehnike na naselju starosedelaca u Donjoj Dolini, zasnovane na upotrebi lončarskog vitla, ili masovna produkcija keramike na poznolatenskom utvrđenju Gomolave — jasni su primeri ubrzanog napretka privredne osnove latenskog perioda. Osvajačko širenje Kelta nije, prema tome, samo nasilna populaciona promena na završetku starijeg gvozdenog doba, već je to istovremeno uvođenje jednostavnije i racionalnije proizvodnje. Upravo u rukama Kelta metalurgija gvožđa kontinentalne Evrope dosegla je svoj puni zamah, preplavivši izdvojena, lokalna područja starijeg gvozdenog doba tipiziranim oružjem i oruđem, čija je efikasnost bila dobro poznata. Koliko su drugi kvaliteti starosedelačkih grupa starijeg gvozdenog doba srednje i jugoistočne Evrope uticali na Kelte, stvarajući profil zajedničke, latenske kulture, tolikc^ su oružje i druga oruđa proizvodnje zadržavala neizmenjena keltska obeležja. Ulivši zanatskoj Evropi starijeg gvozdenog doba rastuću snagu svoje produktivnosti, Kelti su uniformisali prostrane oblasti kontinenta ne toliko vojnom snagom — promenljivim činiocem, kako se ubrzo pokazalo — već masovnim prisustvom svoje materijalne kulture, čiji su proizvodni centri nicali uporedo sa širenjem Kelta. Ta mobilnost keltske industrije zahvatila je i karpatski basen, obrazujući i u oblastima Skordiska svoje aktivne centre, pretvarajući ovo raznorodno etničko područje u jedinstvenu privrednu celinu. Tradicionalno okrenute civilizovanom Sredozemlju, balkansko-podunavske oblasti su prvi put u latenskom periodu neposredno uključene u srednjoevropski, odnosno panonski kulturni i ekonomski krug. 308

— Sa druge strane, na teritoriji Vojvodine, a čini se ni u karpatskom basenu, nema jasnih materijalnih podataka o religioznom

X II Srebrna narukvica, pozni laten, Vršac, — At Narodni muzej, Vršac X II Silver bracelet, Late La Tene, Vršac-At, Vršac Museum.

životu tokom latenskog perioda, dovoljnih ako ne za rekonstrukciju ono bar za bliže poznavanje verovanja istočnih Kelta. Već je opšteprihvaćeno gledište da spaljivanje mrtvih proističe iz podunavskih i panonskih rituala starijeg gvozdenog doba, primljenih tokom zajedničkog života sa domorocima. Takvo tumačenje se mora odnositi i na odgovarajuće promene društvene strukture latenskih plemenskih zajednica na istoku, kada se zna kakvu su značajnu ulogu kod zapadnih Kelta imala religiozna verovanja i njihovi jedini nosioci i tumači, stalež sveštenika — druida. Složeni obredi, posvećeni zagrobnom životu, prinošenje ljudskih žrtava, kult Iobanje ili Cernunnos-a, boga sa jelenskim rogovima, poštovanje svetilišta pod otvorenim nebom,101 kao i podizanje posebnih mesta kružne ili pravougaone osnove — svi ti važniji elementi keltskih verovanja mogli su, slično zapadu, da postoje i kod istočnih Kelta, iako za sada nema dovoljno pouzdanih dokaza. Promene u društvenoj strukturi, kao primarne, izazvale su postepeno prilagođavanje religioznih verovanja — sličan proces se odigrao i kasnije, kada su podunavska latenska plemena, posle gubitka svoje samostalnosti, prihvatila zvanična rimska božanstva. Tako kod keltskih Eraviska, u severozapadnom uglu Panonije, Jupiter dobija, na primer, dodatni naziv Teutanus, što ga označava zaštitnikom plemena.102 Negde su poštovane i lokalne tradicije, kao što je sahranjivanje "u urnama-kućama kod Latobika, suseda Norika, koji su u područje jugoistočne Slovenije stigli u drugoj polovini I v. st. ere.103 Noričko plemstvo sahranjivano je u Šent Petru uz poštovanje domaćih verovanja, ali u grobnicama zidanim na rimski način;104 zanimljivo je, najzad, da sličan nalaz, žrtvenik Jupiteru, hronološki verovatno pozniji, postoji takođe i na Gomolavi.105

Skordisci i istorijski izvori Arheološka građa o Skordiscima, kao nosiocima latenskog perioda Vojvodine, iako oskudna i većim delom sabrana nesistematski, ipak dozvoljava kratko upoređenje sa sažetim pregledom pisanih izvora o njihovoj istoriji. Prve vesti o poslanstvu Kelta sa »obala Jadrana« kod Aleksandra Makedonskog u drugoj polovini IV v. st. ere (353 god.)106 mogu se razumeti i tako da stalno nastanjenih Kelta u Podunavlju još uvek nema, što odgovara i dosadašnjim nalazima. U protivnom, takvo poslanstvo bi pre poslali Kelti iz Podunavlja, pošto se Aleksandar pojavio u centralnom Balkanu pa su ugroženi bili oni, a ne »K elti sa obala Jadrana«, bez obzira šta ta lokacija tačno znači. Naseljavanje Skordiska posle poraza kod Delfa, oko ušća Save u Dunav (tj. u Sremu), potvrđuje gornji zaključak, jer samim tim u južnoj Panoniji ne može biti Skordiska pre prve polovine I I I v. st. ere izuzev pojedinih keltskih vojnih grupa. Naziv Skordisci, stvoren tek posle povratka poražene keltske vojske, ima, prema opštem mišljenju, ilirsko poreklo107 i mogao bi da označava, u ovom slučaju, prvenstveno plemensku organizaciju mešovitog etničkog sastava. U protivnom, da su Skordisci bili isključivo keltsko pleme, bili bi dobro poznati i pre čuvenog pohoda na Delfe i utoliko više bi antički izvori zabeležili ime tako moćnog keltskog naroda, glavnog pokretača ovog ugrožavajućeg napada. Različit populacioni sastav Skordiska potvrđuju takođe antički istoričari, Grk Strabon i Rimljanin Tit Livije (obojica savremenici s kraja I v. st. ere),108 jer kažu da Skordisci žive izmešani sa Ilirima i Tračanima, označenim takođe kao narod galskog porekla. Ar-

309

heološki nalazi, kako se videlo, idu u prilog takvom shvatanju etničkog sastava Skordiska, ne ulazeći ovde u pitanje do kojeg je stepena svaka od autohtonih i došljačkih grupa (pošto ni Kelti nisu bili pripadnici samo jednog plemena) očuvala svoju neizmenjenu populacionu osnovu. U svakom slučaju Skordisci nisu izuzetak u nizu sličnih sažimanja i saživljavanja osvajačkih keltskih grupa, malobrojnih u odnosu na starosedelačko stanovništvo starijeg gvozdenog doba karpatskog basena. Arheološki podaci pokazuju opšte preovladavanje materijalne kulture keltskog karaktera, ali uz stvaranje lokalnih oblika zavisnih, po pravilu, od starosedelačkih tradicija, što je jedna od suštinskih odlika latenske materijalne kulture. Period napada na rimsku provinciju Makedoniju i ratovi sa konzularnim vojskama, sve do značajnog poraza protiv Municija Rufa (između 110. do 107. g. st. ere),109 nisu ostavili nikakve vidljivije tragove na području Skordiska. Brojniji objekti eventualnog ratnog plena nisu otkriveni (sa nekropole Karaburme, na primer, potiče usamljeni primerak helenističke situle),110 niti ima dokaza za prekid života u oblastima južno od Dunava, naseljenim Skordiscima. Nekropola na Karaburmi (desna obala Dunava) sadrži grobove i s kraja I v. st. ere,111 kao što ostali nalazi iz severne Srbije govore takođe za prisustvo Skordiska tokom poznog latena. Stoga su ratovi Skordiska i Rimljana pre kratkotrajni pljačkaški pohodi, kako su već i ocenjeni, pa su isto tako vesti o konačnom proterivanju Skordiska iz njihovih južnih oblasti (posle poraza od Lucija Scipiona Azijagena 84. g. st. ere) svakako literarno preuveličane (Apijan, II v. n. ere).112 Veoma je značajan podatak da krajem I I v. st. ere, u sukobima sa rimskim trupama stacioniranim u Makedoniji, učestvuju i Dačani, kao saveznici Skordiska (Frontin, I I v. n. ere),113— što se čini realnom činjenicom u svetlu takvih nalaza kao što su dačko-keltski spaljeni grob iz Vršca-Ata ili srebrna ostava dačkog latena iz Kovina. Sredina i druga polovina I v. st. ere je vreme uspona dačke moći u istočnom delu karpatskog basena. Kralj Boirebista ujedinjuje pod strogom centralističkom vlašću dačko-getska plemena Transilvanije i donjeg Podunavlja i, potukavši Kelte, Boje i Tauriske, osvaja njihove oblasti na severoistoku Panonije. Potisje i Podunavlje obeleženi su takođe nalazima dačke materijalne kulture ovog razdoblja, dok kod Skordiska ona čini značajnu komponentu i pre Boirebistinih ratova. Ravnopravna zastupljenost dačke keramike i drugih lokalnih oblika sličnog porekla na poznim naseljima Skordiska potkrepljuje u dovoljnoj meri tvrđenje starih pisaca o savezništvu Boirebiste sa Skordiscima. Ovi brojni nalazi, uklopljeni u materijalnu kulturu Skordiska kao njen sastavni činilac, ukazuju takođe na populacionu mešavinu i zajednički život Dačana i Kelta. U tome nema izmene ni posle Boirebistine smrti, tako da tokom druge polovine I v. st. ere i prve polovine I v. nove ere etnički sastav Skordiska ostaje isti. Gubitak samostalnosti Skordisci doživljavaju, prema izvorima, kao saveznici Rimljana u njihovim borbama protiv Panona (ratovi imperatora Tiberija između 13— 8. god. st. ere).114 Panonska plemena su živela zapadno od Skordiska i, kako pokazuje primer Donje Doline,115 pripadala su krugu latenske civilizacije, pa i izvori saopštavaju da se »Skordisci susedi Panonaca i naoružani na isti način« (Dion Kasije, I I — I I I v. n. ere).116 Ukoliko je Skordiska bilo u sastavu Kraljevstva Norikuma, što nije nemoguće kada se zna da zapadna granica ovih prvih do sada nije jasno određena, tada bi tvrdnja o savezništvu Skordiska prema Rimljanima imala neke

izglede, uzimajući u obzir i činjenicu da je Norikum u to doba već pod rimskom vlašću. Spaljeno utvrđeno naselje Skordiska na Gomolavi, odbrambeni bedemi koji se više ne obnavljaju, deluju međutim kao ubedljiviji dokazi o pokoravanju Skordiska na način ustaljen između njih i Rimljana tokom poslednja dva veka — sa oružjem u ruci. Dalja sudbina Skordiska u vreme ranog Rimskog Carstva može se rekonstruisati na osnovu podataka o rasporedu plemena na zapadnom području Skordiska i tipu rimske administrativne uprave koja je tu uvedena. Izdvajanje posebnih plemenskih zajednica (npr. Kornakata i Trikomenza, južno i severno od Skordiska, koji sada zauzimaju samo severoistočni deo Srema), zatim ilirskih Amantina i Breuka, u Posavini i oko Sremske Mitrovice,117 znači zapravo razjedinjavanje strukture plemenske zajednice Skordiska. Zajednička evolucija latenske materijalne kulture i njena podudarnost na celoj teritoriji Skordiska počiva i prema ovome na populacionim mešavinama, bez jedinstvene etničke osnove, iako je uporedo mogao da teče i proces međusobne asimilacije, prekinut dolaskom Rimljana. Osnivanje lokalnih plemenskih zajednica, tzv. civitas, vršeno je prema rimskom sistemu vladavine u novoosvojenim provincijama, tako da slične jedinice obuhvataju niz keltsko-latenskih plemena, od Boja i Eraviska u gornjoj Panoniji, do Skordiska u južnom Podunavlju (T. X X X ). Postojanje civitas Scordiscorum potvrđeno je, slično ostalim peregrinim zajednicama, natpisima na nadgrobnim spomenicima iz Slankamena i D. Petrovaca. Prvi natpis pominje princepsa i prefekta Skordiska, Tita Flavija Prokula (Sl. 252), a drugi dva brata, Ulpiusa Silvana i Papitana, takođe princepse, članove plemenskog saveta. Spomenik iz Slankamena je datovan na prelazu iz I u II v. nove ere, a onaj iz D. Petrovaca oko prve polovine II v. nove ere.118 Ograničenje plemenske zajednice Skordiska na tako usko područje (T. X X X ) odgovaralo je i rimskim interesima u Podunavlju, koje su Skordisci inače usrdno i često ugrožavali. Na odabranoj teritoriji za ovu civitas verovatno se nalazio utvrđeni centar Skordiska tgradina u Slankamenu?) oko koga je mogao biti okupljen najznačajniji deo plemena. Kasniji centar iste teritorije čini municipium Bassianae (Petrovci), koja prerasta u koloniju oko prve četvrtine I I I v.119 nove ere. Te administrativne promene daju najsažetiji prikaz romanizacije Skordiska — od civitas sa starim plemenskim uređenjem, do teritorije kolonije sa rimskim građanskim pravom. Prema prethodno razmotrenim podacima može se zaključiti da je istorija Skordiska već ranije određena u opštim crtama, ali da isto tako postoje i znatne praznine. Najvažnije činjenice, koje određuju stepen njenog sadašnjeg poznavanja, glasile bi ovako: — Ekspanzija Kelta proširila se krajem IV v. i početkom I I I v. st. ere na balkansko-podunavske oblasti, označavajući istovremeno početak složenih populacionih procesa između došljaka i starosedalaca. — Posle poraza kod Delfa (279. g. st. ere) obrazovan je plemenski savez Skordiska, čiji je sastav neujednačen, ali sa vodećom ulogom keltskih grupa i jedinstvenom latenskom kulturom, uz prateću pojavu lokalnih oblika.

— Razdoblje ratova i širenja ovog plemenskog saveza odgovara drugoj polovini I I I i II v. st. ere, kada je postignuta i najveća teritorijalna rasprostranjenost. — Tokom I v. st. ere, držeći teritoriju od izvanredne strategijske važnosti, savez Skordiska je izložen dvostrukom pritisku: rimskom sa juga i zapada, dačkom sa istoka, iako ovaj drugi ima karakter dominacije snažnijeg saveznika. — Posle panonskih ratova i ugušenja velikog ustanka u Panoniji na početku I v. nove ere, plemenski savez Skordiska je uklopljen u Rimsku Imperiju, zadržavajući svoju lokalnu samoupravu do prve polovine II v. nove ere.

252. Nadgrobni spomanik princopsa i prefokta Skordiska, Tita Flavija Prokula, (kraj I ili početak IIv. nove ere), Novi Slankamen, Muzej grada Beograda. /T(itus) Fl(avius) Proculu/s/ pr(inceps) preaf(ectus) Scor(disconim) ain/n(orum)/XXXXI h(ic) /s(itus)/ e(st) T(itus) Fl(avius) /D/ulcis pater fil/i/o pientissimo feoit/.

312

Istorija Skordiska dokumentuje dve osnovne etape protoistorijskog perioda karpatskog basena: osvajačko širenje Kelta, iza koga sledi obrazovanje latenske civilizacije, srazmerno ujednačene. Pada u oči i zanimljiva zakonitost: proces romanizacije u kontinentalnoj Evropi odigrao se sa uspehom uglavnom do onih granica prethodno obeleženih cvetajućom latenskom kulturom.

VIII GLAVA — MLAĐE GVOZDENO DOBA

NAPOMENE

1. Gavela B., 1952, 50; Isti, 1965a, 10; Isti, 1967*, 55; Papazoglu F., 1969*, 209; Garašanin M., 1967, 78; Isti, 1965, 17; Todorović J., 1968, 106; Isti, 1967, 169; Isti, 1971*, 559; Majnarić-Pandžić N., 1970, 77; Dimitrijević D., 1971, 567; Mirković M., 1960', 330; Dušanić S., 1967*a, 70; Rašajski R., 1961, 18. 2. Filip J., 1956*, 40; Pittioni R., 1954*, 646; Todorović J., 1968, 111; Gabrovec S., 1966*a, 15, Tab. 1. 3. Giessler R., Kraft G., 1950*, 54; Hodson F., 1964*, 127. 4. Dechelette J., 1927*, Kramer W„ 1962*, 293; Hodson F„ 1968*, 26; Benadik B„ 1963*, 372; Zirra V„ 1971*, 224; Berciu D„ 1967*, 139; Uenze H„ 1964*, 107, Sl. 10; AIexander J„ 1972*, 122; Garašanin M„ 1970*, 13; Benac A„ Cović B„ 1957*. 5. Filip J„ 1956*, 274. 6. Todorović J„ 1968, 117. Majnarić-Pandžić N „ 1970, 75. 8. Garašanin M„ 1964*, 39; Marić Z„ 1963*, 63. 7.

9.

10. 11.

12.

13.

Petru P„ 1971*, 129; Degmedžić I„ 1959, 21; MaKp« M „ 1958*, 144. Papazoglu F„ 1969*, 279; Garašanin M„ 1965, 21. Majnarić-Pandžić N „ 1970, 25; Todorović J„ 1968, 26. Majnarić-Pandžić N „ 1970, T. IX, 2, 9— 10; Filip J„ 1956*, 90; Hodson F„ 1968*, T. 41. Todorović J„ 1968, T. X, 7; Garašanin D„ 1954a, T. XXX, 5; Majnarić-Pandžić N „ 1970, T. IX, 1.

14. Hodson F„ 1968*, 24; Filip J„ 1956*, 290, Sl. 86—89. 15.

Majnarić-Pandžić N „ 1970, T. IX, 8; T. X, 6; f . X II, 9.

16.

Todorović J„ 1968, 149, T. XLI, 1—3, 5.

17.

Navarro J„ 1959*, T. 13, 3.

18.

Ibid„ 118; Vinski-Gasparini K „ 1959*, 292.

19.

Marton L„ 1933*, 51, Sl. 11; Szabo M„ 1971*, 60, Sl. 25; FilLp J„ 1956*, 33, Sl. 6, 3; Sl. 7, 3^1.

20.

Vinski-Gasparini K „ 1959*, T. V, 24— 26; Todorović J„ 1968, 66, Sl. 15; sliono ukrjišen mač nađen je u Brestoviku, Krstić D„ 1959*, 49, T. I, 2—2a.

21.

Majnarić-Pandžić N „ 1970, 44, T. X X III, 1—2; Hodson F„ 1968*, T. 33. 564, 565; Popović D„ 1969, 16.

22.

Todorović J„ 1965, 21; Majnarić-Panđžić N „ 1970, 36, T. X X V II, 1, 3—4, 7; T. XXVI, 5—7, 4^1a; T. X X IX, 6. 313

Majnarić-Pandžić N.,1970, 14, T. I, 3—4; Marić Z„ 1964", T. XI, 28; T. XVII, 1; Todorović J„* 1963, T. 56, 2—3.

42. Tejral J„ 1969*, 38; Marić Z„ 1968*, 36, T. VI, 7; T. XIX, 48; T. XX, 23; Kondić V „ 1961*, 206; T. I, 2; Kovrig I„ 1937*, 117, T. V, 40, 42.

Majnarić-Pandžić N„ 1970, 47, T. X LII, 4—8; odgovarajući oblici postoje isto tako u dačkoj keramici, Crisan I„* 1969, 264, T. CLXXXVI, 5; T. CLXXXVII, 6—9. 25. Dimitrijević D„ 1971, 577, Sl. 9, 6; Ercegović S„ 1961, 126, T. I, 1. 26. Jovanović B„ 1965e, 113; Isti, 1965E, 229; Brukner B„ 1971a, 175; Isti, 1965d, 237; Rašajski R„ 1954, 187; Sekereš L„ 1961b, 79; Nađ Š„ 1960, 128; Veselinović R„ 1957, 33; Girić M„ 1965c, 109.

43. Dimitrijević D„ 1958*, 303; Ista, 1970, 269; Ista, 1971, 571; utvrđeno keltsko naselje otkriveno je isto tako na Bosutu (Vašice—Batrovci), Milošević P„ 1964, 18; Tasić N „ 1965b, 47; slična utvrđenja poznata su takođe u Slavoniji, Majnarić-Pandžić N „ 1970, 55 (Oriolik), 57 (Donja Bebrina).

23.

24.

27.

Zirra V„ 1971*, 224, Sl. 23; Szabo M„ 1971*, 21, Sl. 3; Kramer W„ 1962*, Sl. 2; Todorović J„ 1965, 41, Sl. 9; Majnarić-Pandžić N„ 1970, T. XLI, 1, 3.

Crisan I„ 1969*, 207, T. X L II—X L III; T. CV— —CVI; Macrea M„ Rusu M„ 1960*, 211, Sl. 11; Rašajski R„ 1961, 14, Sl. 14; Todorović J„ 1962, 145, Sl. 1. 29. Filip J„ 1956*, T. CXXVI, 10, 26; Todorović J„ 1971*a, 147, T. LXVII, 7; 150, T. L X V III, 13. 30. Analizu ostave i ostalog novca iz faze Vlb na Gomolavi izvršio je Petar Popović, kustos Narodnog muzeja u Beogradu; Popović P„ 1972, (rukopis); Babelon E„ 1886*, 108, 15; 512, 11; Mitrea B„ 1971*, 86, 12; 87, 46. 28.

31.

Piok K „ 1950*, 5; Poipović P„ 1972 (rukopis); Kondić V„ 1967*, 32.

32.

Popović P„ 1972 (rukopis); Babelon E„* 1886, 195, 24.

33.

34.

35.

Forrer R„ 1968*, 283, Sl. 492; Zograf H„ 1951*, 238, T. XX, 26; Mitrea B„ 1944*, 374. Sylloge Nummorum., 1943*, T. 8, 383; Petrović J„ 1932*, 42, Sl. 1, 6; Ceka H„ 1969*, 283; Luchian 0 „ 1971*, 369; Parvan V„ 1972, 123. Pink K „ 1950*, 31, Sl. 97, 98; Vasić Mil„ 1968, 157, T. L X III, 1.

36. Pink K „ 1939*, 112, Sl. 554; Marić Z„ 1964*, T. X X II, 4a—b. 37. Rašajski R„ 1954, 190, Sl. 1; Jovanović B„ 1965e, 124,

44. Dimitrijević D„ 1971, 576; Todorović J„ 1965, 22, T. L III—LV; nalazi keltskog oružja poznati su i iz samog Zemuna, Majnarić-Pandžić N „ 1966, 5, T. I, V.

45. Dimitrijević D„ 1969*, 87, Sl. 7; Sl. 9; Foltiny S„ 1966*, 85.

46. Dimitrijević D„ 1969*, 105; Ista, 1971, 582; (naj•noviji podaci sa ovih iskopavanja Muzeja grada Beograda korišćeni su zahvailjujući predusretljivosti D. Dimitrijević, saradnika Instituta za izučavanje istorije Vojvodine u Novom Sadu). 47. Dimitrijević D„ 1959, 60; Ista, 1971, 580, sl. 10.

48. Vučković-Todorović D„ 1972*, Ostava iz Krčedina (rukopis); ostava grčko-keltskog novca, iz prve pol. I I I v. st. ere, nađena je takođe u Istočnoj Srbiji (Jabukovac kod Negotina), Vučković-Todorović D„ 1969*, 401. 49. Marić R„ 1959*, 196. 50. Dimitrijević D„ 1971, T. V; Vasić Mil„ 1968, 156, T. L X III, 1—3; T. LXIV, 1, 2.

51. Kolšek V „ 1966*, 410. 52. Nepublikovani nalazi; njihovo korišćenje u ovoj knjizi omogućeno je predusretljivošću radne zajednice Narodnog muzeja u Subotici i L. Sekereša, kustosa tog muzeja. 53. Hunyady I„ 1944*, T. 17; Todorović J„ 1965, 38, Sl. 7.

54. Todorović J„ 1965*, 25, T. XLIX, 3, 7, 15; T. L, 1— 2 .

55. Stanczik I„ Vaday A„ 1971*, 16—22; Hunyady I„ 1944*, T. X X X IV —XXXV; delovi člankovitog pojasa iz Bačkog Monoštora čuvaju se u Narodnom muzeju u Somboru (ib. 682, nepublikovano); fragmenti sličnog pojasa potiču sa nalazišta Beljarica kod Zemuma, Todorović J„ 1968, 152, T. LII, 1.

38.

Brukner 0 „ 1971, 33.

39.

Maier F„ 1963*, 259; Filip J„ 1956*, 216; Todorović J„ 1965, 43.

40.

Kondić V „ 1961*, 207; Marić Z„ 1968*, 36, T. XIX , 3, 17; Lamiova-Schmiedlova M„ 1961*, 107, T. IV, 4; Kovrig I„ 1937*, 107, T. I, 7; Garbsch J„ 1965*, 26, Sl. 2, 9, 15; Jovanović B„ 1965f, 232, T„ I, 2.

56. Đuknić M„ Jovanović B„ 1966*, 31, T. X III, 1—2,

Marović I„ 1961*, 108, T. I, 5; Behrens G„ 1954*, 228, Sl. 7, 1—3; Marić Z„ 1968*, 36, T. XIX, 33, 34; slični lokalni oblici fibula, Todorović J„ •1971a, T. LXVI, 9, 12.

58. Todorović J„ 1971*, 564, Sl. 3 (Iskopavanja izvr-

41.

314

5; T. X X III, 1—5.

57. Rašajski R„ Šulman M „ 1953, 133; Brukner 0 „ Medović P„ 1966, 190; Medović P„ 1966b, 200; Isti, 1966c, 201. šili B. Belić, kustos Vojvođanskog muzeja u Novom Sadu i P. Velenrajter, kustos Narodnog muzeja u Somboru). Slično utvrđeno naselje otkri-

59. 60. 61.

62.

63.

64. 65.

veno je i kod Bačke Palanke, Brukner O., Medović P., 1966, 190. Vilotijević D„ 1965b, 256, T. I—V. Gavela B„ 1952, 10; Isti 1971, 200. Nepublikovani nalazi iz Narodnog muzeja u Vršcu. Zaštitne radove na ovom nalazištu vodio je R. Rašajski, upravnik Narodnog muzeja u Vršou, kome dugujemo zahvalnost na saradnji i pruženoj mogućnosti da značajni nalazi sa Ata budu objavljeni na ovom mestu. Cri$an I„ 1969*, 108, T. X X V III, 4; T. X X IX, 2; 162, Sl. 75, 5; Visy Z„ 1971*, 20, T. V, 9; Benadik B.; 1971*, 911, T. XXV, 1—2; Horedt K„ 1965* 74, Sl. 4, 14; Sl. 6, 4; Rašajski R„ 1961, 14, Sl. 2. Zirra V„ 1969*, 41, Sl. 22, 34/11; 32, Sl. 16, I I — —III; Isti, 1971*, 533, Sl. 3, 1; Benadik B„ Vlček E„ Ambros C„ 1957*, 20, T. IV, 7— 10. Todorović J„ 1963*, T. 52/1, 2; T. 53, 1. Majnarić-Pandžić N „ 1972* (ruikopis).

66. Berciu D„ 1969*, 188, Sl. 116; Rašajski R„ 1961, 17; Poipescu D„ 1972*, 10, Sl. 75. 67. Filip J„ 1956*, 157, SI. 45; Megaw J„ 1967*, 57. T. 12, 4— 7; Berciu D„ 1967*, 159; zanimljiv primerak šuplje srebrne grivne iz Prilepa ima takođe na krajevima šematizovane zoomorfne predstave, Garašanin D„ 1954*a, 63, T. XLI, 2; Gavela B„ 1952, 18, Sl. 12, 13. 68. Megaw J„ 1966*, 146, Sl. 8; Ludikovsky K „ 1964*, 341, Sl. 5, 1— la. 69.

70. 71.

Pittioni R„ 1954*, 655, Sl. 451; Megaw J„ 1966*, 111, T. 6, 4. Megaw J„ 1966*, 117, T. 12, 3—4. Megaw J„ 1967*, T. 12, 4—6; T. 11, 3.

72. Gensen R„ 1965*, 55, T. 10, 1, 6—8. 73. Horedt K„ 1967*, 134; Papazoglu F„ 1969*, 387; Vries de J„ 1961*, 104. 74.

75. 76. 77.

Hiunyady I „ 1944*, T. I I I —IV ; Majnarić-Pandžić N „ 1970, 27, T. IX, 8; 61, T. XXV, 6; Mano-Zisi Đ„ Popović L j„ 1969*, 48, T. XV, 1; Đuknić M„ Jovanović B„ 1966*, 26, T. XV, 16; T. XX I, 4; Brunšmid J„ 1902, 76, Sl. 36; Todorović J„ 1968, 144, T. XX I, 9.

81.

Szabo M„ 1971*, 59, 47; Hunyady I„ 1944*, T. III,

82.

Relativnohronološko mesto ove vrste noževa nije međutim jasno određeno zatvorenim nalazima, pa je njihova upotreba moguća i u kasnijim razdobljima — kao što postoje i slični tipovi van teritorije Skordiska; Hachman R„ 1960*, 41, T. 8, 16, 19; Nađ Š. 1961, 94, T. V, 11; Hunyady I„ 1942*, T. LII, 19; Majnarić-Pandžić N „ 1970, 63, T. XLVI, 9— 10; trougaoni ukrasi (žigosani) nalaze se na primerku krivog noža iz Dalja, 89, T. XXIV, 10; Todorović J„ 1965, 76, T. XLVII, 5—7; T. X L V III, 2—5.

12.

83. Majnarić-Pandžić N „ 1970, 32, T. X III, 13; T. XLVI, 6; Todorović J„ 1965, 76; Zirra V„ 1971*a, 224, Sl. 23. 84.

85.

86. Todorović J„ 1956*, 33, Sl. 7, 3; Sl. 7a, 6; Cri$an I„ 1969*, 272, T. X X X V III, 1, 4; Zirra V„ 1969*, 21, Sl. 9; Sl. 45; Hunyady I„ 1942*, T. LXXI, 10; T. L X X III, 9. 87.

89.

Ibid., 8, T. I, 1, 4; Todorović J„ 1965, 54, Sl. 14; T. X X X I, 6; Majnarić-Pandžić N „ 1970, 36, T. XX VI, 3.

80.

Rašajski R„ 1961, 17, T. I, 2; Hunyady I„ 1944*, T. X, 3; (1942), T. IX, 20; Benadiik B„ Vlček E„ Ambros C„ 1956*, 46, Sl. 15, 1; 103, Sl. 31, 19; T. X X X IX , 7.

Parducz M „ 1971*, 592; Papazoglu F„ 1969*, 47; Gavela B„ 1960b, 17.

90. Tasić N „ 1971*, 61; Jovanović B „ 1969*b, 27; Dumitresau V„ 1968*a, 63; Gavela B „ 1960*b, 10. 91. Vulpe A„ 1971*, 880, Sl. 2; Isti. 1967*, 92; Parducz M„ 1971*, 587; Popescu D„ 1962*, 445; Gabrovec S„ 1966*a, 28, T. 2. 92.

Dušek M„ 1966*, 27, T. X X X V II, 8; T. XLI, 1; Vlassa N „ 1961*a, 44, Sl. 8, 2; Ferenci $t„ 1965*, 88, Sl. 14, 4—5; Sl. 11, 8; Cri?an I„ 1964*, 99, Sl. 4—5.

93.

Benadik B„ 1971*, 911, T. XXV, 2; Isti, 1965*, 91; Visy Z„ 1971*, 7— 17, 24; T. I—V; Bonis E„ 1969*, 190, Sl. 17, 23; Sl. 50, 16; Sl. 17, 24; SI. 36, 1; Kaba M„ 1965*, 124.

94.

Spajić E„ 1954*, 13, T. IV, 26—27; Isti, 1956*a, 50, T. XI, 1; T. X, 6; Isti, 1962*, 39, T. XIV, 8; Gabrovec S„ 1966*, 196; stariji pojedinačni nalazi postoje takođe u drugim delovima Vojvodine npr. karakteristična vaza sa dugim, u'košenim vratom iz Vatina, Todorović J„ 1968, T. X L V III, 6; Voigt T„ 1969*, 432, Sl. 6; Kaufman H „ 1971*, 836, Sl. 1, 7.

95.

Petru P„ 1971*, 109, 129; Pittioni R„ 1954*, 784; Papazoglu F„ 1965*, 261; Miiller-Kanpe H „ 1951*, 666.

78. Rašajski R„ 1961, 16, T. II, 1^1. 79.

Todorović J„ 1964b, 45, T. I; Garašanin D„ 1954*a, 78, T. L, 2; Marton L„ 1933*, 70, T. XV, 1; T. XVI, 4; Spajić E„ 1954*, 13, T. IV, 26.

88. Marić Z„ 1964*, 43^49, T. IX, 6, 7—10; T. XX, 7, 14; T. X X II, 2—6; T. X X III, 56—57.

Majnarić-Pandžić N „ 1970, 29, T. X V III, 3—3a. Filip J„ 1956*, 322; Szabo M„ 1971*, 55, 16—20. Majnarić-Pamdžić N „ 1970, 29; T. X V III, 2; Todorović J„ 1965, 67, 6—9.

Garašanin D„ 1954*a, 58, T. X X X V II, 7; Marić Z„ 1964*, 36, T. XI, 6—9. Zirra V„ 1971*, 541, Sl. 5, 11— 14; Nikolov B„ 1965*, 200, Sl. 21b.

315

96.

Pittioni R., 1954*, 725, Sl. 519—521; Reitinger J., 1971*, 462.

97. Miiller-Karpe H., 1951*, 666; Pittioni R., 1954*, 780; Tabela 6, 791. Sličan proces se pretpostavlja takođe u Transilvaniji, Cri?an I., 1966*, 76, 83; Zirra V., 1971*, 893. 98.

Ovo je vidljivo i iz pregleda latenskih nalaza slavonsko-sremskog područja, Majmarić-Pandžić iN., 1970, 21, 73; Wemer J., 1955*, 181— 186; Peschel K., 1971*, 481, Sl. 6.

99.

Odgovarajuće primere fibula pružili su i stambeni horizonti naselja Skordiska na Gomolavi (up. T. X X X IV ); Todorović J., 1965, 48—55; Marić Z , 1968*, 27, 33, 36.

100.

Papazoglu F , 1969*, 272; Gavela B , 1952, 56; Garašanim M , 1965, 20; Alfokly G , 1962, 148; Todorović J, 1968, 106; Rašajski R , 1961, 18; Dušanić S , 1967*a, 70; Marić Z , 1961*, 56.

101.

Piggot S , 1968*, 71; Vries de J, 1961, 104, 171; Szabo M.. 1971*. 73.

102.

Bćnis E , 1969*, 222; Alfoldy G , 1964, 59.

103.

Petru P , 1971*, 130.

106. Papazoglu Gavela B , 107. Papazoglu Petres fi„

108. Garašaniin M„ 1965, 21; Gavela B„ 1952, 52; Mocsy A „ 1957*, 489; Bonis E„ 1971*, 525; Garašanin M„ Nestor I , 1969*, 29. 109. Papazoglu F„ 1969*, 230; Gavela B„ 1952, 53. 110. Todorović J„ 1968*a, 51, 155. 111. Todorović J„ 1965, 109. 112. Papazoglu F„ 1969*, 249; Garašanin M„ 1965, 21. 113. Gavela B„ 1952, 52; Isti, 1960*b, 15; Papazoglu F„ 1960*, 233; o kasnijem keltsko-dačkom horizontu u istočnom delu karpatske kotline, up. Benadik B„ 1965*, 84; Isti, 1971*, 907; Visy Z„ 1970*, 5. Garašanin M„ 1965, 22; Papazoglu F„ 1969*, 261. 115. Marić Z„ 1964*, 46. 116. Papazoglu F„ 1969*, 262; Garašanin M„ 1965, 22. 114.

117.

Papazoglu F„ 1969*, 264; Petres fi„ 1965*, 198, Sl. 3; Mocsy A„ 1959*, 78.

118.

Dušanić S„ 1967*a, 199; Mocsy A„ 1957*, 488. Dušanić S„ 1967*a, 70; Papazoglu F„ 1969*, 265; Alfoldy G„ 1962, 157; Mocsy A„ 1957*, 78; Filip J„ 1971*, 271.

119. 104.

Klemenc J, 1966*, 352.

105.

Nađ S, 1960, 114, Sl. 5.

316

F, 1969*, 210; Garašanin M , 1965, 17; 1965a, 12. F, 1969*, 270; Gavela B , 1960*b, 15; 1965*, 197.

BORISLAV JOVANOVIĆ

EKONOMSKA I DRUŠTVENA ORGANIZACIJA

EKONOMSKA I DRUŠTVENA ORGANIZACIJA PRAISTORIJSKIH ZAJEDNICA VOJVODINE

GLAVA IX

Poznavanje i proučavanje ekonomskih i društvenih sistema praistorije bilo je dugo vremena podređeno tehnološkoj klasifikaciji njenih osnovnih razdoblja. Tako je utvrđeno da čovek paleolita, proizvođač okresanih kamenih alatki, živi u malim lovačkim hordama, da pripadnici mesolita dospevaju do lovačko-skupljačkog stupnja, da epohu glačanog kamenog oruđa karakterišu matrijarhalne sedelačke opštine prvih zemljoradnika, dok je u eneolitu, uporedo sa širim uvođenjem u upotrebu bakarnog oruđa i oružja, pretpostavljen početni proces raspadanja matrijarhalnih zajednica i začetak rodova zasnovanih na krvnoj vezi, ali po muškoj liniji. Razdoblja razvijene metalurgije bronze i gvožđa već pripadaju široj plemenskoj organizaciji varvarstva, kada ujedno preovladavaju plužna zemljoradnja i kvantitativno narasla proizvodnja metalnog oruđa. Zameci klasnih suprotnosti ogledaju se u protoistorijskim plemenskim zajednicama, od kojih neke, kao one kod Ilira i Dačana, već ostvaruju izvesne oblike državne organizacije. Takav redosled društveno-ekonomskog razvoja tokom praistorije, sažet ovde u najkraćim potezima, dopunjen je ili delimično izmenjen novijim istraživanjima, usmerenim pre svega na analizu proizvodne osnove odgovarajućeg perioda. Uporedo sa otkrićima o postojanju praistorijskoh zajednica, čije su proizvođačke snage bile organizovane na način koji se nije mogao uklopiti u postojeće klasifikacione sheme, stvoreni su novi hronološki stepeni, zasnovani ovog puta manje na tehnologiji proizvodnje, već pre na tipu ekonomike. Tako je, na primer, stvorena faza »moguće proizvodnje hrane i kultivacije žitarica«, kao jedna od niza prelaznih formi između skupljačko-lovačke, nomadske ekonomike i prve sedelačke agrikulture Bliskog Istoka.1 iNa jugu Balkana govori se takođe o stalnim zemljoradničkim naseljima, sa ostvarenom domestikacijom (ovca i koza), ali bez tradicionalnog obeležja za neolit — keramike.2 Zatvorena ekološka sredina Đerdapske klisure pružila je pogodne uslove za nastanak visoko specijalizovane ribolovno-zemljoradničke ekonomike, čiji koreni leže u međusobnoj •adaptaciji lokalnih mesolitskih tradicija i najstarije zemljoradnje

317

kolonizirane sa jugoistoka.3 Sličan primer pružaju i konzervativne zemljoradničke opštine podunavske vinčanske grupe, čija ustaljena agrikulturna proizvodnja ne prihvata dovoljno efikasno prednosti primarne metalurgije bakra — a to je najverovatniji razlog nestanka ove grupe pred invazijom razvijenih eneolitskih grupa panonskog severa, nadmoćnih po posedovanju rane metalne industrije. Sličnih primera ima unutar svakog razdoblja klasične praistorijske periodizacije, pa se tako postojeći okviri, tesni naraslim znanjima, često zamenjuju novim podelama, zasnovanim na proizvodnim karakteristikama odgovarajuće epohe. Time se postiže bliža uzajamna povezanost ekonomske osnove i postojeće društvene organizacije, čija uzajamna zavisnost unutar praistorijskih zajednica postaje sve očevidnija. Kratak pregled ekonomskih i društvenih kretanja određene regionalne celine, u ovom slučaju Vojvodine, treba stoga svesti na analizu proizvodnih snaga razvijenih na lokalnom tlu, kao jedinog stalnog činioca tokom svih kulturnih i populacionih promena u dugom trajanju praistorije. Razumljivo je da taj razvoj nije statičan, već je prvenstveno povezan sa tehnološkim napretkom proizvodnih snaga, što u praistoriji zapravo znači kvalitativne izmene u tipičnoj, najmasovnijoj industriji oruđa i oružja. Sledeći tu evoluciju, određenu izmenama proizvodne osnove, kao logične posledice stalnog napredovanja industrije oruđa, za praistoriju Vojvodine je takođe moguće izdvojiti sve one karakteristične etape koje vode od kresanih alatki paleolita do serijske proizvodnje funkcionalno usavršenih gvozdenih oruđa poznog latena.

Lov i sakupljanje hrane Najstarije epohe u životu praistorijskih zajednica, paleolit i mesolit, označene opšte prihvaćenim stupnjem skupljačko-lovačke privrede, poznate su u Vojvodini u veoma ograničenom vidu.4 Upoređenja sa susednim oblastima karpatskog basena pokazuju da se ovde radi o nedovoljnoj istraženosti, pogotovo kada su u pitanju paleolitska nalazišta (T. III). Manji broj alatki mlađeg paleolita iz okoline Vršca pripada uobičajenim oblicima strugača i postruški,5 ukazujući na razgranavanje srednjopaleolitskih sečiva po funkciji (Sl. 2— 5), pri čemu je vidljivo postepeno smanjivanje njihovih dimenzija. Ta tendencija izbija u punoj snazi tek u mesolitu i njena tehnološka prednost je jasna: usitnjavanje tela oruđa ne znači istovremeno i smanjivanje oštrice, već obrnuto. Mikrolitska sečiva obezbeđuju daleko veću radnu površinu dobijenu iz jednog istog nukleusa, nego da je on razdeljen na krupnija oruđa mlađepaleolitskog tipa. Prema tome, nova tehnika donosi znatno uvećan učinak korišćenja sirovine — kremenih nukleusa — poboljšavajući ujedno i kvalitet oštrice mikrolitskih alatki. Istovremeno se menja i odnos prema kompoziciji alatke, jer ona sada postaje složenija, zamenjujući krupno i masivno sečivo nizom manjih. Na taj način se željena oštrica može produžiti po potrebi, jer usadnik, izrađen od drveta ili kosti, nije ničim ograničen. Usadnici su osim toga i neka vrsta poluge, koja pojačava pritisak oštrice na predmet obrade, uvećavajući radnu efikasnost oruđa. Mesolit je stoga period znatnog tehnološkog napretka, kada se u izmenjenim prilikama postglacijalne panonske ravnice, razvijenoj lovnoj privredi pridružuje prikupljanje 'biljne hrane kao i ribolov. Nalazi sitnih, geometrijskih sečiva iz Hajdukova (V. 1) i Bačke Palanke ilustruju postojanje lovačkih zajednica tardenoisien-skog tipa u zapadnoj Vojvodini sa sličnom mešovitom ekonomikom.6

Raznovrsna skala koštanih alatki, nađenih u mesolitskim naseljima Đerdapske klisure, potvrđuje veoma jasno orijentaciju na sezonsko sakupljanje biljaka i hranljivog korenja.7 Pri tome je primetno odsustvo selekcije tipova prema njihovoj nameni, što je karakteristično za početni tehnološki stupanj određene privredne grane. Prikupljanje biljaka nije isto što i njihovo gajenje i brojni oblici mesolitskih šiljaka, probojaca, kopača ili motika ne pripadaju po svojim tehničkim osobinama porodici poljoprivrednih alatki. Mesolitski lovci Panonske nizije i donjeg Podunavlja poznaju već stalno nastanjivanje, čiji se začeci susreću već u mlađem paleolitu. Uz sedelački način života, bar u ograničenom vidu, zajednice poznog mesolita dospevaju i do visoke specijalizacije onog načina privređivanja koje je u potpunosti prilagođeno odgovarajućoj prirodnoj sredini. Samim tim su ispunjeni osnovni uslovi za stvaranje čvršćih društvenih organizacija, čije članove drži na okupu zajedničko privređivanje i stalno mesto boravka. Pojedini nalazi iz panonske ravnice ili donjeg Podunavlja ukazuju već na društvenu nadgradnju koja poznaje kultne obrede i poštovanje mrtvih, sa pridavanjem posebnog značaja domaćem ognjištu.8

Poreklo i razvoj stare zemljoradnje Populacije starijeg neolita naseljavaju Vojvodinu već oformljene, podjednako u smislu društvene organizacije kao i načina privređivanja. Njihovo širenje sa jugoistoka, sporo i razdeljeno na ibrojne lokalne pravce od Muntenije do Slavonije, označava prvobitnu zemljoradničku kolonizaciju, odnosno uvođenje privredne grane čiji pečat i danas leži na Vojvodini, ili Panonskoj ravnici u širem smislu reči. Jednoobraznost mesolitske industrije okresanog oruđa sada se konačno prekida, jer novo sedelačko zemljoradničko stanovništvo donosi sa sobom do tada nepoznate vrste glačanog kamenog oruđa (V. 202). Najvažnije među njima su glačane sekire, koje, kako pokazuju primerci iz starijeneolitskog naselja u Obrežu, imaju takođe svoje podvrste.9 Upoređene po svojoj masi sa mikrolitskim mesolitskim alatkama, kamene sekire i drugo masivno oruđe slične vrste očevidno ukazuju na korenitu izmenu proizvodne osnove. Glačanje stoga nije samo tehnička, već je prvenstveno produkciona izmena sredstava rada, jer podrazumeva sasvim novi sistem privređivanja. Masivno kameno oruđe, sukobljeno sa materijalima potpuno druge vrste, kao što su zemlja ili drvo (u poređenju sa obradom kože ili kosti), lišeno je sečice kao osnovnog radnog dela. Ono sada prodire u tle i svojom masom, stoga telo alatki i mora biti glatko (V. 18). Modelovanje kamenog oruđa starijeg neolita otuda je tako brižljivo, lišeno prelamanja i ivica koje bi pružale otpor u radu sa zemljom, ma koliko bio plitak humusni sloj obrađivan u tom početnom periodu agrikulture. Razumljivo je da sve kameno oruđe nije služilo isključivo obradi zemlje, kao što je namena jedne iste alatke mogla biti i višestruka. Isto tako značajnu ulogu u najstarijoj zemljorađnji moralo je imati drveno oruđe, na prvom mestu ono kojim se parala površina tla ili ukopavale plitke brazde, ali se ono, po prirodi svoga sastava, nije očuvalo u dovoljnoj meri. Koštana industrija izrađuje takođe nove tipove alatki ili pribora — tako se prvi put pojavljuju kvalitetno obrađene spatule (V. 2), kao neka vrsta plitkog, smanjenog recipijenta za rad sa finijim materijalima, kao što su raznovrsni pigmenti boja namenjeni kozmetici ili slikanju keramike.

319

Naseljavanje prvih zemljoradničkih zajednica u Vojvodini označava i pojavu potpuno razvijene keramičke industrije. Izrada sudova raznovrsnih oblika i u znatnoj količini prouzrokovana je potrebom za smeštajnim prostorom različitih proizvoda mešovite poljoprivredno-stočarske ekonomike (T. V). Višd proizvodni stepen te industrije ne ogleda se samo u postignutom kvalitetu, već i u različitim tehničkim obrascima primenjenim u proizvodnji odgovarajućih kategorija sudova, čiji su oblici takođe prilagođeni određenoj upotrebi. Ovakav tehnološki nivo keramičke produkcije starijeneolitskih grupa u Podunavlju nema svoje prethodne evolutivne etape na lokalnom tlu, već je ta proizvodna grana rane agrikulturne keramike tekovina ranijeg razvoja u južnim oblastima Balkana. Dugotrajni procesi kolonizacije dovodili su, razumljivo, do tipoloških i stilskih izmena keramike, i to pod dejstvom dva osnovna činioca: prilagođavanja lokalnim prirodnim uslovima i unošenja specijalizovanih proizvodnih tradicija autohtonog poznomesolitskog stanovništva. Kremene alatke su sada takođe masivnije. Dvostrani noževi su upotrebljavani kao složena sečiva prvih srpova, izrađenih od kosti ili drveta, dok ovalni kao i trougaoni strugači označavaju napredak u obradi kože, čija količina više ne zavisi od ulova, već je obezbeđena domestikacijom životinja. Stočarstvo je nerazdvojno vezano za početke zemljoradnje i bez obzira na pitanje prioriteta ovih osnovnih grana privređivanja u njihovim matičnim oblastima na Bliskom Istoku, one su zastupljene istovremeno u Panoniji pri kraju V I milenija st. ere. Agrikulturna kolonizacija donosi sa sobom i kultivisane žitarice, čiji divlji preci nisu prethodno postojali u balkansko-podunavskim oblastima, već se dugotrajan proces njihovog odgajivanja odigrao u centralnim delovima Male Azije. Tako su divlja pšenica i divlji ječam sakupljani u mesolitskom naselju Tell Mureybit (Tel Murejbit) u severnoj Siriji već od druge polovine IX i tokom V I I I milenijuma st. ere, dok su kultivisana pšenica i dvoredni ječam nađeni zajedno sa zrnima divljeg žita u ranoneolitskom naselju Jarmo u severnom Iraku, približno datovanom u prvu polovinu V II milenijuma st. ere.10 Prenošena postepenom kolonizacijom najstarijih zemljoradnika, dvozrna pšenica (Triticum dicoccum Schiibl.) kao i jednozrna (Triticum monococcum L.) nađene su na ranoneolitskom naselju Nea Nikomedeia u grčkoj Makedoniji,11 čija je okvirna starost određena u drugu polovinu V I mil. st. ere, dok su u prekeramičkom horizontu na Agrissa (Agrisa)— Maguli u severnoj Grčkoj, uz obe vrste pšenice konstatovani ječam (Hordeum vulgare) i proso.12 Pored pšenice i ječma, u starijem neolitu podunavskih oblasti javljaju se i druge kultivisane biljke, kao što je na primer proso (Panicum miliaceum), nađen u ukopanim silosima-ambarima, na starijeneolitskom naselju Nosi kod Subotice.13 Na peskovitim gredama uz plitka ravničarska jezera u okolini Subotice otkrivena su i druga slična naselja starijeg neolita (grupa Kereš— Starčevo), takođe sa silosima ukopanim u zemlju.14 Ova spremišta hrane, građena u obliku levkastih jama obloženih premazima gline (Sl. 26), svedoče o bitnoj promeni privređivanja u najstarijim zemljoradničkim zajednicama: hrana se proizvodi a ne sakuplja i stoga se nužno javlja potreba njenog uskladištenja. Učestalost ovih silosa u odnosu na arhitektonske jedinice naselja označava i postojanje određenog sistema čuvanja hrane, ali takođe pruža izvesne dokaze za ustaljene imovinske odnose unutar zajednica prvih zemljoradnika.

320

Među domaćim životinjama u naseljima starčevačke i Kereš grupe preovladavaju ovca (Ovis) i koza (Capra), kao i bovidi (Bos Taurus), uz malobrojniju pojavu svinje (Sus scrofa).15 Ovaj odnos ponovo upućuje na prethodno izvršenu domestikaciju u matičnim

oblastima kolonizacije, jer je areal divlje svinje u vremenu posle povlačenja lednika (klimatske faze drijasa i preboreala) zahvatao i balkansko-podunavske oblasti,16 pa bi lokalna domestikacija, ukoliko je bilo, morala da pruži najveći procenat domaće svinje, a ne obrnuto. Krčenje zemljišta radi dobijanja oranica vršeno je najverovatnije paljenjem vegetacije i opravdano je pretpostaviti, sudeći po međusobnom razmeštaju naselja, da je već postojala, možda u samom začetku, institucija atara. Sistem rotacione obrade širokog kompleksa zemljišta (često pominjan i za grupe starije trakaste keramike), sa odgovarajućim pomeranjem naselja, tako da se ono vraća na isto mesto posle nekoliko godina, ne izgleda naročito opravdan.17 Tehnološke mogućnosti nosilaca najstarije zemljoradnje nisu bile takve da bi dozvoljavale često obnavljanje celokupnog naselja, utoliko pre kada se radilo o nadzemnoj arhitekturi, uobičajenoj za završnu fazu starijeg neolita. Možda je opravdanija pretpostavka ciklične obrade zemljišta u okviru izvesnog atara, tako da iscrpljivanje tla gajenjem iste kulture (npr. žitarica) ne zahvata celokupnu obradivu površinu u isto vreme, pa se, umesto promene naselja, menja obradivi deo zemljišta. Ta ekonomičnija mera objašnjava ujedno i postojanje naselja starijeg neolita sračunatih očevidno na duži period života, jer su se sastojala od nadzemnih građevina ili solidno izgrađenih zemunica. Ustrojstvo društvene organizacije sedelačkih zajednica najstarijih zemljoradnika, kada se radi o karpatskoj kotlini ili PodunavIju, zanimljivo je najpre zbog uloge koja tu pripada starosedelačkim populacijama. Redukcija sredozemnih elemenata materijalne kulture prati ovu primarnu agrarnu kolonizaciju u određenim etapama, obeleženim pre svega elementima materijalne kulture karakterističnim za uže geografske celine.1* Nedostatak pouzdanih antropoloških podataka svodio je taj proces na klasifikaciju ovakvih tipoloških promena, iako je postajalo sve jasnije — zahvaljujući istraživanjima panonskog mesolita — da su predneolitske lovačko-skupljačke zajednice naseljavale dosta gusto ove oblasti pre dolaska starih zemljoradnika. Nekropole te vrste otkrivene su u većem broju jedino u Đerdapskoj klisuri i one su pokazale da starosedelačko stanovništvo, visokospecijalizovano za lovnu privredu (tj. u Đerdapu za ribolov), učestvuje aktivno u stvaranju novih, svojstvenih oblika materijalne kulture starijeg neolita. Štaviše, postoje indicije da tako stvorena materijalna kultura ibude prihvaćena i na naseljima gde se nesumnjivo radi o prevazi starosedelačke populacije (npr. Padina, gornji Đerdap),19 što dosta jasno ukazuje na put obrazovanja kontinentalnih varijanti starijeg neolita. *

Migracioni pokreti tokom mlađeg neolita dešavaju se na teritoriji Vojvodine u izmenjenim uslovima, jer je sada to prostor ispunjen brojnim naseljima zemljoradnika (grupe Starčevo i Kereš), pa je njihovo učešće u obrazovanju novih grupa, kao što su vinčanska ili potiska, u mnogo čemu odlučujuće. Dalje snaženje ovako obrazovane proizvodne osnove mlađeg neolita vidljivo je po proširenju skale oruđa i oružja od kamena. Alatke nađene na lokalitetu starije vinčanske grupe, Trnovači kod Barande (južni Banat), a daleko više sa Potpornja kod Vršca (V. 203), pripadaju pretežno kalupastim i jezičastim sekirama, zatim valjkastim, kao i varijantama uskih dleta.20 Kremena oruđa sačinjavaju u velikoj većini dvostrani noževi, ovalni i šiljati strugači, dok znatne količine opsidijanskih sečiva predstavljaju veoma efikasnu zamenu, bar po funkciji, mikrolitskoj industriji poznog mesolita, čija su preživljavanja

(V. 203)

321

vidljiva i u starijem neolitu. Posmatran kao sirovina, opsidijan (vrsta vulkanskog stakla) je takođe dokaz tesnih trgovačkih veza između grupa panonskog mlađeg neolita, jer su njegova najvažnija nalazišta u Bik-planinama severoistočne Mađarske.21 Na sličan način se može razumeti i prisustvo kamena različitih vrsta na naseljima mlađeg neolita u Vojvodini, importovanog iz susednih oblasti Transilvanije, južnih Karpata ili severne Srbije. Pri završetku ovog perioda u kamenoj industriji se počinje masovno da primenjuje usavršeni tehnološki postupak bušenja glačanih sekira klinastog oblika (V. 204), koje se prema svojim tipološkim odlikama prvi put mogu opredeliti kao izrazito oružje.22 Koštana industrija donekle zaostaje za tim razvojem (V. 19— 20), ograničena uglavnom na varijante okruglih i ravnih šila, ali i masivnih alatki, pre svega različitih šiljaka od jelenskih ili rogova bovida, kao i brojnih usadnika za kamene sekire i dleta. Drvene poljoprivredne alatke su sigurno upotrebljavane i najverovatnije usavršavane jer je prema svim podacima obim proizvodnje žitarica porastao u odnosu na stariji neolit. Obrazovanje mlađeg neolita Vojvodine deo je širokog migracionog strujanja čiji se mehanizam sastoji u gradacionom pomeranju novoobrazovanih kulturnih grupa, tako da svaka od njih predstavlja doseljeničku populaciju za susednu teritoriju, računajući pri tome pravac kretanja od juga i jugoistoka ka severu. Pod terminom gradacione migracije ne nalazi se stoga novo rešenje za postanak mlađeg neolita balkansko-podunavske oblasti, jer je njegovo migraciono poreklo davno pretpostavljeno, kao i njegovo postepeno formiranje.23 Tumačenje je ovog puta usmereno isključivo na mehanizam nastajanja zatvorenih geografskih i kulturnih celina, kakve predstavljaju jasno definisane kulturne grupe mlađeg neolita, čije je opšte jedinstvo nesumnjivo, kao što su izrazite i regionalne razlike (T. V II). Smatrajući da svaka od tih grupa čini osnovnu jedinicu gradacionog procesa, koji vodi populacionom sažimanju starije neolitske osnove i nosilaca mlađeg neolita sa tračko-anadolskim karakteristikama, gradaciona migracija istovremeno pokušava da pruži tačniju sliku relativnohronoloških odnosa tih grupa, i objasni njihovu posebnu materijalnu kulturu.24 Tako se vinčanska grupa mlađeg neolita u Vojvodini može razumeti kao rezultat gradacionog procesa između starčevačke grupe i starije vinčanske grupe pomoravsko-podunavske varijante, dok je potiska grupa obrazovana istim načinom, ali su izmenjeni populacioni faktori: to su sada pripadnici Kereš grupe i iužnopanonske starije Vinče (T. IV ; T. V II).

322

U proizvodnom pogledu mlađi neolit je takođe razdoblje moguće pojave prvog korišćenja bakra, analogno predneolitskom stupnju »moguće kultivacije žitarica i proizvodnje hrane«. Narasle potrebe mlađeneolitske kamene industrije za raznovrsnijim i količinski dovoljnim sirovinama dovele su do tehnološkog napretka u eksploataciji ležišta kremena kao i poznavanja sve šire mineraloške skale. Raspolažući ujedno tehnički razvijenijim proizvodnim znanjem od nosilaca starijeg neolita, stečenim u tračko-anadolskom prostoru, gde je prvo korišćenje bakra ostvareno još znatno ranije, gradacione populacije mlađeg neolita mogle su u principu da poznaju samorodni bakar, uzimajući ga kao petrografsku sirovinu više, sa posebnim svojstvima obrade. Stoga se ovaj period može smatrati i etapom konsolidacije nove proizvodne osnove, odnosno kao istraživačko-klasifikatorski stupanj najstarije metalurgije bakra, čije se datovanje može da odredi u drugu polovinu V milenijuma st. ere.

Početno rudarstvo i metalurgija bakra Neprekinuti razvoj koji u karpatskoj kotlini i na centralnom Baikanu vodi od mlađeg neolita ka ranom eneolitu potvrđuje prethodne zaključke. Primarnu metalurgiju bakra i zlata ostvarile su one iste populacije, nastale gradacionim procesima, i to na lokalnim izvorima sirovina, primenjujući zajedničko tehnološko znanje, čiji počeci leže u iskustvima obrade i rudarenja razvijene tndustrije kamenog oruđa mlađeg neolita. Teritorija Vojvodine, uslovljena svojom specifičnom prirodnom sredinom, ne učestvuje ravnomerno u tom presudnom proizvodnom napretku. Tekovine razvijene industrije bakra dopiru do njene teritorije sa severoistoka, odakle nosioci ranoeneolitskih grupa Tisapolgar i Salkuca, oslonjene na bogate rudne revire Karpata i Slovačkog Rudogorja, prodiru u Banat i Bačku (T. X I). Suprotno tome, podunavska varijanta vinčanske grupe, iako upoznata sa korišćenjem bakra, zaostaje u tempu razvoja bakarne industrije, zadržavajući se na proizvodnoj osnovi poljoprivredno-stočarskih opština. Naselja mlađe vinčanske grupe istražena u Sremu (Kormadin kod Jakova, Beletinci kod Obreža) (T. X I; T. X X X V II) potvrđuju visok stepen te ratarske proizvodnje, koja u potpunosti zadovoljava potrebe nosilaca mlađe vinčanske grupe.25 Arhitektonski obrasci otkriveni na Kormadinu nisu samo dokaz za razvijenu veštinu zidanja u tradicionalnoj tehnici podunavske praistorije — pleteru i lepu, več podrazumevaju i izradu složenih dekorativnih i plastičnih elemenata, namenjenih oblikovanju domaćih kultnih mesta. Razlika u izvođenju kultnih mesta, veoma jasno izražena u ranoeneolitskim kućama na Kormadinu, podudara se sličnom nejednakošću kada su u pitanju i same zgrade. Unutrašnji raspored stambenih objekata, posedovanje sopstvenog alata i inventara sudova, uz te razlike, navodi na zaključak o Kormadinu kao zemljoradničko-stočarskoj zajednici se jasno formiranim porodicama parova.26 Koreni takve krvne, najverovatnije rodovske zajednice potiču već iz mlađeg neolita, ali je pitanje koliko su tekovina gradacionih procesa, ili se već slična sedelačka naselja starijeg neolita sastoje od manjih porodičnih zajednica u kojima se teže može sagledati matrijarhalno uređenje. Industrija oruđa u ranom eneolitu ima dvojaki karakter, bar kada je u pitanju Vojvodina, jer pripada grupama koje već deli različiti nivo unutrašnjeg razvoja proizvodnih snaga, iako im je poreklo zajedničko, vezano za gradacionu migraciju mlađeg neolita. Tako grupa Tisapolgar već poznaje prve masivne alatke izrađene od bakra, kao što su sekire-čekići inače verne kopije najusavršenijih oblika industrije kamenog oruđa.27 Uz duga dleta i četvorougaona šila, to su prva bakarna oruđa čiji se uticaj morao osetiti u organizaciji i povećanju kvantiteta proizvodnje ranoeneolitskog perioda Vojvodine. Istovremeno podunavska vinčanska grupa, zajedno sa sopotskom u susednoj Slavoniji, zadržava u potpunosti razvijenu industriju kamenog oruđa, lišena neposrednog posedovanja rudnih ležišta, kakvim je raspolagala južna varijanta ove grupe i ubrzo dostigla srazmerno razvijen stepen metalurgije bakra (na primer ostave iz Pločnika).28 Sirovinsku osnovu za industriju bakra koja već proizvodi masivna oruđa, ta vinčanska varijanta je najverovatnije obezbeđivala u timočkoj eruptivnoj oblasti, posebno na potezu između Bora i Majdanpeka. Rudokop ranog eneolita, Rudna glava, otkriven u njihovoj okolini, datovan na prelazu sa starije na mlađu vinčansku grupu, davao je, sudeći prema otkrivenim oknima, veće količine oksidnih bakarnih ruda, veoma povoljnih za obradu. Rudarska tehnika primenjena ovde u svom početnom vidu prenosi

323

tehnološka znanja stečena tokom mlađeg neolita u majdanima kremena, ali takođe nastaju i nova rudna iskustva, najpre u primeni odgovarajućeg alata. Rudna glava je talco pružila seriju najstarijih rudarskih alatki — masivnih batova od eruptivnog kamena i grabuljastih oruđa od jelenskog roga upotrebljavanih u uskim, vertikalnim oknima uz tehniku naglog zagrevanja i hlađenja rudnog tela.29 Pojava primarne industrije bakra ne znači, međutim, zastoj u zemljoradnji i stočarstvu, tim osnovnim granama privređivanja Podunavlja, već njihov dalji napredak. Paleobotanička istraživanja na Gomolavi potvrdila su, na primer, da mlađe vinčansko stanovništvo Srema gaji više vrsta žitarica: jednozrnu i dvozrnu pšenicu kao i mnogoredni ječam (Hordeum vulgare L.), dok je proso poznat još iz starijeg neolita Podunavlja. Sočivo je takođe zastupljeno, ali se prikupljalo i divlje voće kao išto su jabuke (Malus sylvestris) ili jagoda (Fragaria vesca).30 Nejednakost u ekonomskoj snazi između podunavskih kulturnih grupa ranog eneolita — za razliku od istovrsne proizvodne osnove mlađeg neolita — ogleda se takođe u teritorijalnom potiskivanju zaostalih zemljoradničkih zajednica, kakva je bila i mlađa vinčanska (T. V II; X I). Ili, tačnije rečeno, grupe sa bakarnom metalurgijom u usponu postale su sposobne za napadačke poduhvate i pljačkaške pohode, što unosi sasvim novu vrstu međusobnih odnosa među nekadašnjim miroljubivim susedima mlađeg neolita. Završna faza industrije bakra poznog eneolita ostvarena je selekcijom početnih tipova metalnih oruđa i njihovom uskom specijalizacijom. To nije značilo samo poboljšan radni učinak, već istovremeno povećanu proizvodnju, zahvaljujući standardnim oblicima i livenju u jednostranim a zatim dvostranim kalupima. Tehnika obrade najstarijih bakarnih alatki je tako prevalila put od neposredne primene mlađeneolitskih dostignuća u industriji kamenog glačanog oruđa (hladno i toplo kovanje) do stvaranja novih proizvodnih iskustava, među kojima su najznačajnija livenje i izmena sastava liva, odnosno iznalaženje različitih legura bronze.31 Ostave bakarnog oruđa iz Vojvodine, o kojima je već bilo reči, sastavljene su od tipičnih alatki poznog eneolita, sekira i dleta s tim što su prve služile i kao efikasno oružje i upravo se u ovom razdoblju stvara prototip kasnije dobro poznate panonske bojne sekire, po pravilu bogato ukrašavane. Kamena industrija poznog eneolita nastavlja takođe sa svojom proizvodnjom, ali više ne daje nove oblike jer se umesto nje metalurgija bakra nalazi na uzlaznoj liniji irazvoja. Mogu se pomenuti jedino usavršenije vrste bušenih bojnih sekira, izrađenih uglavnom od eruptivnog kamena, koje svojim oblicima podražavaju metalne uzore. Čini se da veće opadanje nastaje u proizvodnji kremenih sečiva, jer se kompozitne poljoprivredne alatke i noževi postepeno zamenjuju metalnim oruđima.

3 24

Poljoprivreda poznog eneolita, bar kada je Vojvodina u pitanju, nastavlja sa gajenjem jednozrne i dvozrne pšenice, sada već tradicionalne, što potvrđuju i analize uzoraka iz kostolačkog naselja u Gomolavi.32 Druga ključna privredna grana, stočarstvo, često se stavlja u prvi plan kada se govori o ekonomici invazionih grupa poznog panonskog eneolita, kojoj se pripisuje nomadski karakter.33 Nalazi modela kola iz badenske grupe Mađarske34 idu tome u prilog, kao i privremeni karakter mnogih naselja ove grupe, čiji je prodor u južno Podunavlje najmasovniji i dugotrajan. Sa druge strane, stočarstvo se može razumeti i kao komplementarna grana u izrazito poljoprivrednim oblastima kao što su panonske ravnice, jer je razvijena zemljoradnja zahtevala sve brojniju životinjsku transportnu i vučnu snagu. Takva potreba je pogodovala raz-

voju stočarstva, dajući prevagu bovidima ne samo zbog veće količine mesa i ostalih produkata, već i zbog njihove vučne sile. Veliki pokreti, bili oni ratnog ili migracionog karaktera, kakvi se bez sumnje odvijaju tokom ovog završnog perioda bakarne metalurgije, zahtevaju takođe znatno pojačanje transporta koji se u tadašnjim komunikacionim uslovima morao odvijati sporo i otežano. Što se tiče samih naselja, ona koja pripadaju prvom ili početnom talasu širenja nove populacije — kakva je bila i badenska — mogu imati manje trajne odlike, ograničena na zemunične stambene objekte. Već hronološka i genetska naslednica Badena, kostolačka grupa, poseduje stalna naselja sa solidno izgrađenim nadzemnim kućama, često u više horizonata (Gomolava), iako se nisu mogle odigrati značajnije promene u ekonomici i tako kratkom vremenu. Završetak poznog eneolita u Vojvodini obeležava zapravo širenje vučedolske grupe (T. XV; T. X V II), odnosno njene slavonske varijante, i to kretanje nije samo prostorna prevaga ovog zapadnobalkanskog predstavnika finalne metalurgije bakra, već je jednovremeno prva pojava novih kulturnih elemenata, a samim tim i nove društvene organizacije. Spaljivanje pod tumulima je izrazita promena u odnosu na uobičajeno skeletno sahranjivanje u ravnim grobovima tokom mlađeg neolita i ranog eneolita, i proizlazi iz posebnog društvenog značaja osobe sahranjene na tako izuzetan način (V. 89— 90). Verovatno se radi o vođama većih krvnih zajednica, ratnicima, čija sedišta mogu da ilustruju utvrđena naselja vučedolske grupe duž visokih lesnih obala Dunava.35 Prema svemu sudeći, obrazovanje sloja profesionalnih ratnika, čije je zanimanje priznato kao društveno korisno (ili neophodno), u poznoeneolitskim zajednicama je već prilično odmaklo. Time na pozornicu društvenog zbivanja u sledećim periodima podunavske praistorije stupa nova snaga, koja dugo vremena, sve do dolaska Rimljana, zaokrugljuje klasičnu trojnu podelu rodovskih ili plemenskih zajednica na zemljoradnike, zanatlije i ratnike. U kratkom razdoblju između završetka života vučedolske grupe i obrazovanja ranog bronzanog doba, Vojvodinu pogađa nalet novih populacija, koje ovog puta dolaze sa istoka i zahvataju donje Podunavlje i istočnu Panoniju. Ovi stepski nomadi, kako se smatra, predstavljaju i prve Indoevropljane i njihov prodor u centralnu i jugoistočnu Evropu uzima se obično kao početak tog složenog etnogenetskog procesa, čiji krajnji rezultat čine plemenske zajednice već istorijski određene, kao što su Iliri, Tračani ili Dačani — kada se radi o balkansko-podunavskim oblastima.36

(V. 205)

(V. 206)

Prema dosadašnjim rezultatima, kako se videlo, najzapadnija tačka do koje su doprli nosioci stepske jamne kulture prodirući u Vojvodinu leži u blizini ušća Tamiša u Dunav (Vojlovica) (Sl. 120— 122), tako da je njihovo sigurno prisustvo vezano uglavnom za Potisje. Kratkotrajnost njihovog bavljenja u južnim panonskim ravnicama najbolje se ogleda u nedostatku stalnih naselja, pa se teritorijalno ograničenje njihovih eventualnih poseda može opredeliti isključivo po njihovom tipičnom načinu sahranjivanja pod tumulima (T. X V II). Obično dolazi u obzir pojedinačno ukopavanje u pravougaone rake, u kojima, kako je rečeno, umrli leži na boku ili na leđima, posut često crvenkastom zemljanom bojom. U svakom slučaju, i ovde treba računati na grobove plemenskih vođa-ratnika čije su nomadske zajednice, ponikle u stepskim zonama Crnog mora i Ukrajine, posedovale pokretna naselja i stoga ostavljale trajnim samo grobove-humke svojih uglednih članova. Posebno je značajna činjenica da kulturne grupe poznog eneolita Vojvodine prolaze kroz etape lokalnog razvoja materijalne kulture, bez bitnih promena (kako pokazuje i primer vučedolske

325

grupe u rumunskom delu Banata) izazvanih mogućim snažnijim uticajem sa strane, pa i onim ranog bronzanog doba stepskog karaktera. Oblici grobnih raka badenske i vučedolske grupe na samom Vučedolu poseduju, kako je već ukazano, tipološku sličnost sa grobovima katakombne kulture južne Ukrajine,37 ali treba takođe naglasiti da vučedolski tumuli jugoistočnog Srema (Batajnica, Vojka) sadrže grobove sa spaljivanjem, dakle ritual sasvim stran stepskim populacijama ranog bronzanog doba. Pored toga, javljaju se i teškoće hronološke prirode: grobovi sa okerom, otkriveni do sada, u južnom Banatu pripadaju jamnoj kulturi, tj. starijoj fazi prodora stepskih populacija (T. X V II), koje postižu vrhunac svog rasprostiranja upravo u tom razdoblju — sudeći po nalazima u istočnim oblastima karpatske kotline i donjem Podunavlju.38 Sa druge strane, grobovi katakombne kulture čine mlađu etapu i nisu zastupljeni, prema postojećim podacima, u Vojvodini ili rumunskom delu Banata,39 gde bi se mogla očekivati istočna granica rasprostiranja badenske i vučedolske grupe. Stoga se međusobni kontakti i određeni uticaji verovatno ostvaruju u periodu prodora nosilaca jamne kulture (Vojlovica) o čemu uglavnom svedoče uopštene analogije (npr. pojava konja i kola u Panoniji, ili pojedini keramički importi). N ije takođe bez značaja da grobovi sa okerom, pod tumulima, nisu zastupljeni u poznoeneolitskim grupama srednjeg Podunavlja, već se, naprotiv, javlja zajednička primena skeletnog sahranjivanja i spaljivanja pokojnika, što se može protumačiti i nastavljanjem lokalne tradicije (skeletni grobovi), kao i pojavom novih obrednih rituala, karakterističnih za metalna doba (spaljivanje). Kako prodori nosilaca jamne kulture nisu doprli dalje od panonskih ravnica, koje su, uostalom, i pružale slične životne uslove kao i stepe, postavlja se pitanje o putevima indoevropeizacije centralnog i zapadnog balkanskog prostora, postojbine ilirskih i njima sličnih plemena, čiji je indoevropski karakter opšteprihvaćen. Rešenje ovog složenog procesa nije samo stvar praistorijske arheologije niti je ovo jedini put da se to postigne, ali se već sada ističe značajna uloga južnog Podunavlja, što znači i Vojvodine, u ovim isprepletanim i obostranim odnosima i uticajima populacija ranog metalnog doba.

Uspon metalurgije bronze Starija etapa metalurgije bronze karpatskog basena označava nastavak izrade specijalizovanih oruđa, čiji su početni tipovi već doživeli serijsku proizvodnju u poznom eneolitu, ali se uvodi niz novih oblika u drugoj vrsti proizvoda, takođe masovnoj — u oružju. Od ovog vremena se razvija velika porodica bodeža, započinjući sa listastim oštricama od bakra u poznoeneolitskim grupama Bodrogkerestur i Vučedol.40 Trougaoni bodeži, sa izvučenim trnom, kao i oni sa metalnom drškom, postaju krajem ranog bronzanog doba već ubojito oružje. Skromniji izbor takvih objekata pružila je nekropola ranog bronzanog doba u Mokrinu, dok manja celina bronzanog oruđa i oružja iz /Popovog salaša kod Novog Sada predstavlja redak primer stratigrafski i hronološki nešto mlađeg pouzdano određenog grupnog nalaza41 (V. 205, 206).

326

Analize metalnih objekata sa mokrinske nekropole, gde se pored oruđa i oružja uključuje takođe i brojan nakit, otkrile su neujednačen sastav njihovog liva. Visoko učešće bakra karakterističnog za poznoeneolitsku metalurgiju služi kao dokaz za lokalni razvoj

ranog bronzanog doba južnog Podunavlja, dok pojava legura sa kalajem, olovom i arsenom može podjednako da bude rezultat napora domaćih livaca za poboljšanjem sastava bakarnih oruđa, kao što verovatno označava i prenošenje iskustava iz susednih metalurških centara srednje Evrope/12 Izuzetna kompozicija legure iz koje je izrađen bodež sa suženim vrhom (priiog iz groba 21), sastavljena od 20% zlata, 5% srebra i 75% bakra (V. 206), ide takođe u red pokušaja starih metalurga za iznalaženjem što kvalitetnijeg liva.’ 1 Mešovit sastav metala iz mokrinske nekropole, uz izrazito učešće poznoeneolitskog materijala, proističe takođe iz činjenice da isluženi bakarni objekti predstavljaju ujedno i prvorazrednu sirovinu i da se ponovo pretapaju. Samim tim rezultati analiza ne zavise isključivo od poređenja kvaliteta metala sa sastavom lokalnih rudnih ležišta, već su isto tako uslovljeni snažnom aktivnošću brojnih metaloprerađivačkih punktova ranog bronzanog doba. Slične analize zlatnih predmeta iz mokrinske nekropole takođe ukazuju na postojanje dve grupe materijala, od kojih ona mlađa sadrži veće količine srebra i, izgleda, potiče iz Transilvanije, dakle susedne oblasti u međurečju Moriša, Aranke i Tise, kojoj u širem smislu pripada i mokrinska nekropola.44 Od ovog lokalnog materijala izrađena je velika većina zlatnih objekata sa nekropole, što znači paralelan razvoj metalurgije zlata sa onom bakra i bronze, dok objekti drugog sastava mogu da pripadaju podjednako importu, sekundarnoj preradi ili su izrađeni od sirovina sa manje poznatih nalazišta, iscrpljenih već tokom praistorije. Nalazi koštanih ukrasa ili životinjskih kostiju iz grobova mokrinske nekropole ne pripadaju, razumljivo, svim vrstama domaćih životinja gajenih u ranom bronzanom dobu, ali potvrđuju, prema analizama, one po svoj prilici najbrojnije. Tako su nađeni ostaci konja (Equus cabalus L.), svinje (Sus scrofa dem. L.), ovce (Ovis aries L.), govečeta (Bos taurus L.), i, najzad, psa (Canis familiaris L.). Značajan je nalaz očuvane lobanje svinje (grob 196) koja po svojim morfološkim osobinama pripada nerazvijenom stepenu lokalne domestikacije.45 Ova činjenica, analogna sličnim rezultatima sa drugih naselja ranog bronzanog doba, osnažuje zaključak o tome da domaće vrste životinja u ranim praistorijskim zajednicama karpatskog basena potiču iz matičnih oblasti domestikacije na Bliskom Istoku čiji je hronološki prioritet opšteprihvaćen. Najzad, i antropološka slika stanovništva sahranjenog na mokrinskoj nekropoli, dopunjena analizama sa drugih istovremenih nalazišta, sastavljena je od zanimljive mešavine rasnih tipova. Radi se uglavnom o zastupljenosti nordijskog, brahikefalnog, mediteranskog i kromanjonoidnog tipa, što ujedno ukazuje na nosioce suštinskih kulturnih kretanja i razvoja u panonskim ravnicama tokom ovih perioda praistorije. Značajno je pri tome da ta populacija nije zastupljena ravnomerno na svim naseljima, već se izdvajaju takva u kojima pojedini od ovih tipova imaju određenu prevagu [nekropola Pitvaros — mediteranski tip; nekropola srednjeg bronzanog doba u Kelebiji — Taurid i kromanjoid A-tip; populacija kasnog bronzanog doba iz Tape-Szenteglaegetto (Tape-Senteglaegete): mediteransko-nordijski tip].46 Ovo pokazuje stalno prisutnu asimilaciju stanovništva praistorijskih zajednica u više pravaca, započetu još najstarijom zemljoradničkom kolonizacijom, kako su pokazali rezultati istraživanja u Đerdapskoj klisuri. Važno je pri tome istaći činjenicu da nosioci tipološki uniformne kulture, koja pokazuje određene razlike prvenstveno u kvalitetu izvođenja ili određenim lokalnim formama, mogu pripadati raznim rasnim tipovima, ili njihovoj mešavini. Takav zaključak pruža znatnu pomoć u tumačenju nastanka kulturnih grupa od starijeg neolita do poznog bronzanog doba karpatskog basena i srednje Evrope.

(V. 208)

327

Razvijena metalurgija bronze nastavlja sa daljim usavršavanjem (Sl. 253— 254) i iznalaženjem novih oblika oružja. Dospevši do vrha tipološke specijalizacije, sekire sa cilindričnim usadnikom i lučnom oštricom prelaze u barokne forme, nakićene i namenjene često počasnom nošenju, dok se evolutivna linija sada vraća ravnim lučnim sekirama, čije su ivice počele da bivaju izdignute već u ranom bronzanom dobu. Žleb dobijen na taj način učvršćivao je položaj sekire u usadniku i postepeno je povećavan tako da su izdignute ivice bile izvlačene sve više, dok se nisu spojile u tunelasti luk. Na taj način je dobijena valjkasta, šuplja sekira, tzv. kelt, čija je osnovna konstruktivna odlika bila u položaju usadnika i oštrice — oni su ovog puta ležali u istoj liniji, a ne pod pravim uglom, kao što je bio slučaj sa brojnim sekirama prvog tipa. Iako nisu imali veće dimenzije, keltovi su bili prikladni za rukovanje, iziskivali su manji utrošak materijala i nasađeni na kolenastu dršku postajali su efikasno oružje, o čemu svedoči i njihova zamašna kvantitativna zastupljenost među proizvodima pozne metalurgije bronze (V. 208). Druga vrsta oružja razvila se iz dugog triangularnog bodeža, nastala usled potrebe za zadavanjem jačeg udarca, kojim bi se savladao oklop i štit protivnika. To oružje je mač, i njegov brzi razvoj tokom poznog bronzanog doba ukazuje na njegovu raznovrsnu primenu. Tipični oblici ovih mačeva, kao što su oni sa punolivenom drškom, ili sa ravnom, jezičastom, doživeli su veoma široku rasprostranjenost, izrađivani u brojnim lokalnim radionicama (V. 209). Metalni vrhovi kopalja i strela, zatim različiti noževi i sečiva kao i nakit, doživljavaju takođe svoj uspon, izrađivani u serijama i često u specijalizovanim radionicama, čiji se proizvodi importuju u kontinentalnim relacijama (T. X X V ). Ali i sredstva proizvodnje takođe postaju raznovrsnija i brojnija, posebno ona specijalizovana za određenu vrstu radnih operacija. Takođe među poljoprivrednim alatkama dolazi naročito do izražaja skala srodnih, polulučnih, kratkih srpova (V. 210), veoma često nalaženih u ostavama poznog bronzanog doba u Slavoniji i Sremu.47 Njihov radni učinak u poređenju sa kompozitnim oruđima kamene industrije nesravnjivo je veći i iza te promene u produktivnosti stoji nesumnjivo i nagli uspon zemljoradnje. To je već period obrade zemlje plugom i ovo osnovno oruđe poljoprivrede prevalilo je takođe dug put od prvih rožnih ili drvenih šiljaka za paranje zemlje, pa do ručnih alatki i najzad pluga sa drvenim raonikom, bez točkova, koji još uvek ne prevrće zemlju u brazdama, već je para. Metalno ralo, namaknuto na drveni okvir pluga, moglo je da dođe u upotrebu tokom razvijenog bronzanog doba (II mil. st. ere) u karpatskoj kotlini, gde je industrija bronze dostigla visoki proizvodni nivo.48 Razumljivo je da se tokom ovog perioda ne može očekivati unifikacija svih zemljoradničkih oruđa na celom prostoru Panonije ili balkansko-podunavskih oblasti, pa je i proizvodna moć zemljoradnje i stočarstva morala biti neujednačena u različitim grupama srednjeg i poznog bronzanog doba. Ono što je zajedničko, to je uvođenje usavršenih oruđa, sa poboljšanim radnim učinkom i često realna mogućnost za njihovu masovnu izradu.

(V. 210)

328

Produkcija savremene industrije bronze u Podunavlju može se sagledati u brojnim livačkim ostavama ali i onim sa očuvanim metalnim objektima, nalaženim u većem broju uglavnom duž rečnih komunikacija.49 Njihova učestalost u poznom bronzanom dobu, kao i njihov obim, često su tumačeni kao oznaka nemirnih vremena, ispunjenih ratnim ili pljačkaškim pohodima, ali i većim migracionim pokretima (T. X X V I; T. X X X V I), kao što je i pretpostavljena egejska seoba, čije delovanje, prema

postojećim mišljenjima, dovodi do uništenja Mikene i njene imperije. Prema importovanim metalnim objektima, čije se poreklo traži u podunavskim ili srednjoevroskim oblastima, razlikuju se tri osnovna invaziona talasa (između X I I I — V III v. st. ere) pripisana ojačalim plemenima poznog bronzanog doba.50 Ova velika seoba »primorskih naroda« za sada se teže može dokazati jedino importom metalnih objekata ili keramike iz kontinentalnih oblasti, tim pre što je već izraženo mišljenje o tome da ilirsko učešće u ovoj seobi ne dolazi u obzir, iako su oni najbliži balkanski susedi Grka.51 Ostavljajući po strani pitanje porekla i pravca kretanja ove velike seobe, čiji se najznačajniji događaji uostalom dešavaju u Egeji i istočnom Sredozemlju, može se samo navesti mogućnost da brojne livačke ostave verovatno označavaju uskladištenje, prisilno ili izazvano nekom drugom potrebom, i da su stoga rezultat pojačane razmene i velikih potreba za sirovinama razvijene metalurgije bronze balkansko-podunavskih oblasti.

Metalurgija gvožđa protoistorijskog perioda Uvođenje u upotrebu gvožđa kao novog metala bilo je prouzrokovano, slično prethodnim suštinskim tehnološkim izmenama, proizvodnim ograničenjima pozne metalurgije bronze, koja više nije mogla da pokrije sve veće potrebe za metalnim oruđima i oružjem. Kvalitet njenih proizvoda je sigurno zadovoljavao — najzad, bronza se do danas zadržala u upotrebi — ali je sirovinska baza, pogotovo kada se radilo o kalaju, bila izvesno potpuno nezadovoIjavajuća. Nasuprot tome, gvožđa je u Evropi bilo dovoljno, njegova rudna ležišta su bila brojna i moćna, a tehnološki postupak dobijanja tog metala, posle toliko vekova metalurškog iskustva, nije mogao ostati suviše dugo nepoznat. Pojedinačni objekti izrađeni od gvožđa, često konstruktivnog karaktera (spojnice za drške bronzanih mačeva), poznati su u srednjoj Evropi i mlađoj fazi kulture polja sa urnama, što hronološki odgovara prvoj četvrtini I mil. st. ere.52 Karpatska kotlina i Balkan bili su sem toga okruženi oblastima istočnog Sredozemlja ili crnomorskog primorja, gde je upotreba gvožđa početkom I mil. st. ere već bila uveliko poznata, tako da gvozdena metalurgija ne može biti tekovina preuzeta iz jednog centra čiji je hronološki primat dokazan. Početna etapa starijeg gvozdenog doba Podunavlja i centralnog Balkana uglavnom se paraleliše sa pokretima stepskih konjanika, Kimerijaca, čiji pretpostavljeni prodori dospevaju uglavnom do međurečja južne Vojvodine. Invazioni pokreti ovog ratobornog stepskog naroda zahvataju tokom V II v. st. ere prostrane oblasti Male Azije,53 pa se može smatrati da upadi u srednju Evropu pripadaju bočnim pravcima tih pohoda, ali to takođe ne znači da isključivo Kimerci donose sa sobom poznavanje korišćenja i prerade gvožđa. N jihovo prisustvo u karpatskoj kotlini uglavnom se dokazuje tipičnom konjskom opremom, nalaženom, međutim, u ostavama sa lokalnim izrađevinama pozne podunavske industrije bronze (T. X X V III). Moguće je takođe objašnjenje da import ovog svojstvenog konjaničkog pribora dopire do panonskih ravnica posredstvom kulturnog kruga Basarabi— Gomolava— Bosut, zajedničkog za donje Podunavlje i centralni Balkan.54 Pojava Skita, drugog veoma poznatog stepskog naroda, isto tako izaziva slične nedoumice, kada se govori o istočnim delovima karpatske kotline. Materijalna kultura skitskog porekla, kako je ranije označavana, ovog puta nije zastupljena samo pojedinačnim objektima, već su poznata takođe naselja i nekropole.55 Kada se radi o Vojvodini, o čemu je već bilo govora, grobovi obeleženi sličnom keramikom i metalnim prilozima potiču za sada jedino iz

V. 212)

3 29

(V. 213)

okoline Vršca, uz pojedine slučajne nalaze (npr. »Akinakes« — kratak mač) (V. 212). To su grobovi sa spaljivanjem i skeletnim sahranjivanjem; urna jednog od njih je visoka, sa tipičnim izduženim gornjim delom, proširenim obodom i izrazitom bikoničnošću (V. 201), dok se među metalnim prilozima drugog, skeletnog, nalaze troperne bronzane strele, ćilibarska zrna i gvozdeno koplje (V. 200).56 Slični tipološki elementi, kada je u pitanju keramika, zastupljeni su takođe u spaljenim grobovima kod Doroslova (V. 211), iako ovde nedostaju odgovarajući metalni objekti.57 Opšta srodnost ovih nalaza sa sličnim prilozima iz nekropola Transilvanije,58 upućuje na njihovo zajedničko poreklo, koje se prema poslednjim tumačenjima vezuje za šumsko-stepski pojas Ukrajine, odnosno za lokalne populacije skitskog starijeg gvozdenog doba.59 Ceo ovaj kulturni krug se izdvaja od klasičnih Skita i uzima se kao područje lokalnih grupa skitske kulture tako da pojedini nalazi skitskog oružja i nakita u Panoniji i centralnom Balkanu dospevaju pre trgovinom, kao što nemaju, prema ovome, uvek ni pravo skitsko poreklo.63 Stoga Vojvodina u vremenu V I— IV v. st. ere treba da bude posednuta lokalnim elementima, čije tačnije etničko oprede ljenje, moguće i sa tračkim primesama, za sada ostaje otvoreno Metalurgija gvožđa obezbedila je u kvantitativnom pogledu zadovoljavajuću proizvodnju, stvarajući niz masivnih, teških alatki, čija je efikasnost, u poređenju sa vitkim i elegantnim oruđima industrije bronze, morala biti znatno uvećana. Poseban polet su stoga doživeli poljoprivredni alati i verovatno u ovom razdoblju plug dobija svoj gvozdeni raonik, ali kao oblogu drvene konstrukcije. Naselja iz tog vremena u Sremu, kako pokazuju primeri Gomolave (T. II) i Bosuta, bila su po pravilu utvrđena, na način tipičan za balkansko-podunavske oblasti, sa odbrambenim rovom i verovatnom ogradom od kolja ili masivnijom palisadom. To su morala biti sedišta lokalnih plemenskih ili rodovskih starešina-ratnika, tako da društvena organizacija širih rodovskih zajednica verovatno poprima čvršću plemensku osnovu. Znatan napredak u poljoprivrednoj proizvodnji ovog starijeg razdoblja metalurgije gvožđa vidljiv je i po rezultatima analiza sa Gomolave. Uz stalno prisutne vrste jednozrne i dvozrne pšenice, sada se gaji i hlebno žito (Triticum aestivum) uz još jednu poboljšanu vrstu pšenice (Triticum spelta). Veoma su brojno zastupljeni ječam i proso, ali se javlja, prvi put na Gomolavi, i ovas (Avena sativa L.), doduše u malim količinama, zatim sočivo (Lens culinaris) i najzad grahorica (Vicia ervilia). Razlika u odnosu na prethodna razdoblja nije ispoljena samo u kvantitativno narasloj proizvodnji, već istovremeno u povećanju vrsta biljaka koje se uzgajaju, što takođe podrazumeva i napredak u agrikulturnoj tehnici. Mlađi odsek gvozdenog doba znači za jugoslovensko Podunavlje ulazak u istorijsku epohu, jer su pisani spomenici o Skordiscima, kako je već rečeno, ipak dovoljni da osvetle presudne događaje u životu ovog mešovitog plemenskog saveza Kelta. Tok tih burnih zbivanja prethodno je već raspravljan, i ovde će biti ukratko govora o ekonomskim promenama koje su zahvatile karpatsku kotlinu posle velikih migracija Kelta, donoseći lokalnim populacijama starijeg gvozdenog doba nove proizvodne i društvene odnose.

330

Unutar tih velikih populacionih i kulturnih previranja, teritorija Vojvodine, prvenstveno njen južni i zapadni deo, dobija izuzetnu ulogu. U Sremu i južnom Banatu se nalazi centralno područje Skordiska, jedinog keltskog plemenskog saveza u karpatskoj kot-

lini koji dolazi u neposredan dodir sa klasičnom Grčkom i zavojevačkom, mladom Rimskom Imperijom (T. X X X ; T. X X X V ). Sa druge strane, taj plemenski savez, kao složena etnička tvorevina, znači i tesnu bliskost življenja sa Dačanima, u to vreme moćnim susedima sa istoka, čija latenska kultura ne crpe svoje snage samo iz keltskih izvora, već takođe i iz heleniziranog crnomorskog primorja.

(V . 214)

Oruđe i oružje Kelta je dostiglo završni stepen specijalizacije u novom materijalu — gvožđu, slično procesu kome su tokom radne prakse bile izložene alatke industrije bronze ili bakra. Pored savršenijih oblika oruđa, prilagođenih određenoj radnoj funkciji (V. 214— 220), moralo je doći do napretka i u tehnologiji prerade gvožđa. Dobijanje livenog gvožđa veće čistoće i sa manjim primesama ugljenika vodilo je poznavanju čelika, a mehanički postupci obrade, kao što je kovanje sa brzim hlađenjem, davali su gvožđe izvanredne tvrdoće, po čemu je kvalitet keltskog oružja bio tako dobro poznat. Dolazak Kelta ne znači samo uvođenje u upotrebu velikih serija usavršenih oruđa, ili opasnog napadačkog oružja, već se krupna promena odigrava takođe u jednoj od najstarijih zanatskih grana praistorije — u grnčarstvu. Kelti upoznaju centralni Balkan i panonsko Podunavlje sa lončarskim vitlom koje jednom za uvek ukida šaroliku tipološku sliku lokalne keramičke proizvodnje (T .X X X I; T .X X X II), inače dovoljno snažne da unese autohtone keramičke oblike u latensku keramografiju.61 Proizvodi keltske industrije prožimaju i one oblasti Balkana u kojima Kelti nikada nisu bili nastanjeni, što se može takođe da kaže i za istočnu Evropu u celini. Pojedini zatvoreni nalazi idu u prilog takve razmene, koja je, zahvaljujući keltskim zavojevačkim pohodima, imala verovatno i prisilan karakter, ukoliko se uopšte i mogla nazvati razmenom. Tako se, na primer, u Ukrajini (srednje Podnjeprovlje) među prilozima iz groba skitskog ratnika našao i dobro očuvan mač srednjolatenske sheme,62 dok su trački ratnici sahranjeni u nekropolama severozapadne Bugarske nosili takođe keltsko oružje.63 Posebnu vrednost imaju odnosi Skordiska sa Dačanima. Njihovo savezništvo i zajednički život, bar kada je u pitanju teritorija Vojvodine,_oštro odudaraju od dugotrajnog neprijateljstva i uništavajućih ratova između Dačana i srednjoevropskih keltskih plemena Boja i Tauriska. Sami Dačani nisu bili starosedelačka zajednica starijeg gvozdenog doba koja od Kelta prihvata sve tekovine latenske kulture, već su, zahvaljujući tesnim kontaktima sa crnomorskim grčkim gradovima, stvorili i svoju sopstvenu. Bogati prilozi iz kneževskih grobova Trako-Geta, luksuzni i blistavo ukrašeni predmeti svakodnevne upotrebe, zlatne kacige-maske, svedoče o snažnoj domaćoj vojnoj aristokratiji, prethodnici kasnije dačke države, suparnice moćnog Rima u Podunavlju.64 Niz visokokvalitetnih proizvoda tračko-dačke toreutike, nadahnute zanatskim veštinama i umetnošću grčkog Sredozemlja, morali su dopirati i do Kelta. Verovatno vremenu pred sam njihov dolazak na teritoriju Vojvodine pripada i bronzani šlem nađen na padinama Vršačkog brda (Sl. 255— 256), čije tipološke osobine čine zanimljivu mešavinu klasične grčke toreutike i lokalnih tračko-getskih proizvoda

(V . 21 5)

331

s kraja V i početka IV v. st. ere.65 Kasniji nalazi sa ove granične oblasti Skordiska i Dačana, kao što je jedinstvena srebrna grivna sa shematizovanim maskama (lokalitet Vršac-At), upućuju na međusobno pretapanje stilskih odlika keltske i dačke plastične umetnosti. Iz ovih i drugih odnosa proizlazi da je između Skordiska i Dačana postojala bliska međusobna veza, koja se ne može objasniti samo uzajamnim uticajima ili sličnom proizvodnom osnovom i povremeno zajedničkim interesima, prvenstveno kada se radilo o suprotstavljanju Rimu. U ovom slučaju možda prvi put dolazi jasnije do izražaja ona nedovoljno razjašnjena društvenorazvojna linija tokom praistorije, čije se delovanje ogleda u novostvorenim kulturama i grupama, nastalim po pravilu najpre u onim oblastima gde je pre toga izvršena određena populaciona smena ili je uveden novi tehnološki sistem proizvodnje.

(V. 211)

Obrazovanje plemenskog saveza Skordiska unosi u pozno gvozdeno doba Vojvodine društvenu organizaciju koja već ima izvesne elemente države, najbliže onom tipu koji su ostvarili ilirski kraljevi na jadranskoj obali. Upotreba novca na teritoriji ovog plemenskog saveza, naročito lokalnih emisija, kovanih verovatno u drugoj polovini I v. st. ere, sa varvarizovanim likovnim predstavama, svojstvenim za Skordiske, ide tome potpuno u prilog. Novčana privreda izgleda potpomognuta jačim razvojem zanatstva, sa proizvođačkim centrima specijalizovanim za određenu vrstu robe, pre svega oružja i oruđa, keramike ili nakita. Tesni savez sa Dačanima, zajednički život sa jednom od grupa tog brojnog plemena, čija je državna organizacija bila dobro poznata i antičkim izvorima, morao je takođe uticati na strukturu plemenskog saveza kakav su nesumnjivo činili Skordisci. Polet razgranate zanatske proizvodnje, ovladale masovnom proizvodnjom najtraženijih roba, ne znači i zapostavljanje zemljoradnje a samim tim i stočarstva. U latenskom naselju na Gomolavi zastupljene su uglavnom sve vrste žitarica gajene u prethodnom periodu, kojima se sada pridružuju i raž (Secale cereale L.), grašak (Pisum sativum L.) i neka vrsta boba (Vicia faba var. minor) posebno omiljena kod Kelta. Invazija Kelta u srednju Evropu i Podunavlje pročula se po ratnim i pljačkaškim pohodima, ali je ona ujedno donela u ove oblasti i viši tip privrede, zamenjujući naturalnu razmenu regionalnih područja i užih plemenskih zajednica starijeg gvozdenog doba.

332

Opšti pregled ekonomskih i društvenih kretanja tokom dugotrajnih razdoblja praistorije Vojvodine dovoljno je jasno potvrdio uzajamnu povezanost geografskog položaja ove teritorije sa opštim kulturnim procesima koji su se odigrali u karpatskoj kotlini, srednjoj Evropi kao i na Balkanu. Tačnije tumačenje tako široko shvaćenog razvoja praistorijskih kultura, u koji se sa svojim spe-

cifičnostima uklapa i područje Vojvodine, zahtevalo bi ne samo više prostora, nego i drugačiji pristup. Stoga se ovde, umesto zaključka, može da ukaže na izvesne zakonitosti tog razvoja, kako se one sada vide. Tako se može utvrditi činjenica, značajna za relativnohronološku klasifikaciju, o čestom dualizmu industrije oruđa i oružja, odnosno naporedno postojanje stare i nove tehnologije proizvodnje iako je tzv. prelazni period između njih već završen (V. 221, 222). Ovako delovanje proizvodne osnove menja unekoliko sliku o postojanju »čiste« ekonomike svakog od klasičnih perioda praistorije, i podrazumeva proizvodnju oslonjenu isto tako na prethodna tehnološka iskustva, koja se teško napuštaju. Primeri te vrste bili su poznati i ranije (nadživljavanje mikrolitske industrije, upotreba kamenog oruđa i oružja kroz sve etape metalnih doba ili ručna izrada keramike uporedo sa onom proizvedenom na vitlu), ali se sada mogu da navedu i najnoviji podaci koji nisu ograničeni samo na zanatsku, masovnu produkciju. Botaničke analize izvršene na Gomolavi, za periode koji zahvataju veliki deo kulturne istorije Podunavlja pre dolaska Rimljana, otkrile su, na primer, zanimljivu upornost ispoljenu u gajenju jednozrne pšenice (Triticum monococcum) kroz čitavo trajanje naseIja.66 Kako se ta vrsta žita, jedna od najstarijih u praistoriji Podunavlja, ne može smatrati premoćnom po svom kvalitetu nad kasnijim sortama, već stvar stoji obrnuto, njeno gajenje se tada može objasniti samo konzervativnom proizvodnjom koja je tradicionalna i prilagođena lokalnim uslovima. Slično ponavljanje ustaljene tehnologije susreće se kod izgradnje stambenih objekata u tehnici pletera i lepa, jer je takva arhitektura zastupljena na svim naseljima balkansko-podunavskih oblasti od starijeg neolita do rimske urbanizacije. Ono što je, međutim, tu najvažnije, jeste činjenica da nove kulturne periode u praistoriji ne čini samo izmena proizvodne osnove, već vrlo često tom prilikom treba računati sa novim populacionim sastavom.

IV. 220)

Iz toga neizbežno proizlazi da starosedelački stratum igra veoma značajnu ulogu u obrazovanju novih društvenih organizacija, odnosno novih načina proizvodnje, unoseći svoje iskustvo uz prihvatanje onog tek stvorenog, dajući na neki način antropološko objašnjenje za mešoviti karakter najvažnijih industrija tokom praistorije. Primeri koji su već poznati (jedan od njih pruža i nekropola ranog bronzanog doba u Mokrinu) sasvim izvesno potvrđuju različit rasni sastav nosilaca iste, tipološki uniformne materijalne kulture — kao što je u ovom slučaju rano bronzano doba u međurečju Moriša i Aranke. Samim tim kulturne grupe praistorije Vojvodine nisu, posmatrane prema populacionom sastavu, jedinstvene i nedeljive, što se isto tako može da kaže i za same antropološke tipove, već su zajednički izraz određenog produkcionog stupnja i karakteristične tehnologije.

(V. 221)

333

Upoređenje većih migracionih pokreta, postepenih ili osvajačkih, sa odgovarajućim tehnološkim napretkom, govori takođe o stalno prisutnoj tendenciji izjednačavanja proizvodnog nivoa. Tačnije rečeno, to je povod za ekspanziju i kulturna grupa zaostala u svojoj ekonomici biva asimilirana, prisilno ili miroljubivo, ali nikada, kako se videlo iz prethodnih primera, nije njen populacioni potencijal bio potpuno uništen. Time je dalji razvoj ležao ne samo na proizvodnim inovacijama, već i na prisutnim starim obrascima, ili, što je još češće, na njihovoj mešavini, koja je i davala svojstvenu lokalnu boju praistorijskim kulturnim grupama. Za područje Vojvodine, smešteno na najvažnijim pravcima kulturnih i migracionih strujanja srednje i jugoistočne Evrope, to je i neophodan ključ za razumevanje njene najstarije istorije.

334

[X GLAVA — EKONOMSKA I DRUŠTVENA ORGANIZACIJA PRAISTO RIJSKIH ZAJEDNICA VOJVODINE

NAPOMENE

1. Braidwood R., Howe B., 1960, 157; Clark G., Piggot S., 1968*, 162; Mellaart J., 1965*, 19; BAaBarc ik h h B., H h k i h t h h A., 1967*, 7.

2. Milojčić V., 1962*, 24; Brukner B., 1968a, 30; Glišić J„ 1968*, 22.

3. Srejović D., 1969*, 13; Paunescu A„ 1970*a, 30; Letica Z„ 1969*a, 7; Jovanović B„ 1969a, 23.

4. Brukner B„ 1966b, 2; (Up. poglavlje o paleolitu i mesolitu Vojvodine B. Bruknera u ovoj knjizi).

5. Brodar S„ 1955, 184. 6. Brukner B„ 1966*b, 2, Sl. 1. 7. Letica Z„ 1969*a, T. IV, 3—8; T. VI, 4— 7; T. VII, 2; T. V III, 1—5; Jovanović B„ 1969*a, T. XVII, 5—9. 8. Boroneanj V„ 1969*, 285; Srejović D„ 1969*, 137; Letica Z„ 1962*a, 8; Jovanović B„ 1969*a, 31.

9. Brukner B„ 1962*, T. II, 1— 10. 10. Van Zeist W„ Casparie W„ 1968*, 45; Clark G„ Piggott S„ 1968*, 165; Quitta H„* 1971, 42.

11. Van Zeist W„ Bottema S„ 1971*, 525; Rodden R„ 1962*, 281.

12. Milojčić V„ Boessneck J„ Hapf M„ 1962*, 101, T. 14— 16.

13. Grbić M„ 1959, 14; Garašanin D„ 1960, 228; Ista, 1961*, 303.

14. Sekereš L„ 1967, 9; Tringham R„ 1971*, 87, Sl. 5. 15. Sekereš L„ 1967, 12; B&konyi S., 1959*, 39; za mlađi neolit postoje i starije analize, Milleker F„ 1938, 124. 16. Clark G„ Piggott S„ 1968*, 160, Sl. 48; Butzer K„ 1964*, 421; Milojčić V„ Boessneck J„ Ho'pf M„ 1962*, 31, 50. 17. EAaiBajTOKHH E„ H h i k i h t h h A„ 1967*, 19; Clar-k G„ Piggott S„ 1968*, 244. 18. Jovanović B„ 1968a, 125; Galović R„ 1968, 16, karta 1; Garašanin M„ 1969*, 17; Gimbutas M„ 1972*, 115, 119.

19. Stare kulture, 1969*, 44; Jovanović B„ 1968*, 6; Isti, 1969*, 36; uloga autohtonog stanovništva tokom agrikulturne kolonizacije srednje i severne Evrope isticana je na sličan način, Waterbolk H„ 1968*, 1097. 20. Milleker F. 1938, 126; Brukner B„ 1968a, 72; Jovanović B„ 1965, 34. 21. Vasić M„ 1936*, 170; Paunescu A„ 1970*a, 89; Tringham R„ 1971*, 46; Srejović D„ Jovanović B„ 1957*, 257, T. I—II; Glišić J„ 1968*, 33. 335

22.

Jovanović B., Glišić J., 1959, 125, Sl. 19; Srejović D„ Jovanović B„ 1957", 263, T. XX IV, 181, 184.

23.

Childe G„ 1950*, 50; Milojčić V „ 1959*b, 106; Garašanin M„ 1954*, 34; Gavela B„ 1958, 264; Srejović D„ 1963, 7; Jovanović B„ 1965a, 14. Jovanović B„ 1968a, 132; Isti, 1971a, 12.

24.

25. Brukner B„ 1962, 89; Jovanović B„ Glišić J„ 1959, 139. 26. Jovanović B. Glišić J„ 1959, 116. Sl. 7—14. 27. Kutzian-Bognar I„ 1972, 139; šiška S„ 1964*, 297. 28. Garašanin D„ 1954a, 9, T. I; Stalio B„ 1964*, 59, T. I—IV; Jovanović B„ 1971a, 25, T. IV. 29. Jovanović B„ 1971a, 18, Pr. 1—2; T. I—III; (rudarske alatke nađene u oknu 4a na rudokopu ranog eneolita Rudnik—Dnevni kop biće publikovane u Starinaru XXIII/1972. i Monografiji grada Bora); Bromehead G„ 1965*, 559, Sl. 369—370. 30.

Van Zeist W„ 1973*, (rukopis).

31.

Clark G„ Piggott S„ 1968*, 195, 290; Jovanović B„ 1971a, 38; Hodges H„ 1964*, 68.

32.

Van Zeist W„ 1973*, (rukopis). Tasić N „ 1967, 29; Kalicz N„ 1963*, 81.

33. 34.

35.

Banner I„ 1956, 127, Sl. 32; Kalicz N *„ 1963, 64, Sl. 58a; Piggott S„ 1965*, 92, Sl. 48. Schmidt R„ 1954, 3, Pr. 1; Tasić N „ 1969a, 109.

36.

Ehrich R„ 1970*, 232, Sl. 13; Garašanm M„ 1971*a, 9; Gaveia B„ 1962*, 55; Benac A„ 1964*a, 164; Piggott S„ 1965*, 81; Jovanović B„ 1971a, 58.

37.

Garašanin M„ 1967, 27, T. I I —III; Schmidt R„ 1954, Sl. 25—28. niiManAHH H „ HepHHKOB T„ 1970*, 95; Ecsedy I„ 1971*, 45; Morintz S„ Roman P„ 1968*, 119; Gimbutas M„ 1965*, 21, karta 1, 185; Gazdapusztai Gy„ 1966*, 37.

38.

39.

Gazdapusztai Gy„ 1966*, 37; 1967, 45; IIIviarAHH ,H„ HepiHJiKOB T„ 1970*, 103.

40.

Dimitrijević S„ 1971, 149, Sl. 2; Jovanović B„ :1971a, 31; ovde spadaju i reizvijeni oblici sekira sa jednom oštricom i cilindrionim usadnikom, Mozsolics A„ 1967*, 16, Sl. 1; Vinski Z„ 1971b, 5.

Medović P„ 1963, 26; iz naselja bronzanog doba u Vatinu postoje takođe kalupi za sekire sa cilindričnim usadnikom, Milleker F„ 1950b, T. III, 1. 42. Mokrin II, 1972, Sangmeister E„ 101; Piggott S„ 1965*, 72; slične analize bakarnih objekata pružile su osnova za izdvajanje posebne grupe prema sastavu metala (»mađarsko-jugoslovenske«), Junghans S„ Sangmeister E„ Schroder M „ 1960*, 71. 41.

43. Mokrin II, 1972, Hartman A„ 109; Girić M„ 1971a, 51, T. X, 1—6. 44. Mokrin II, 1972, Harman A„ 108. 45. Mokrin II, 1972, Bakonyi S„ 91. Girić M „ 1971a, Farkas Gy„ Liptak P„ 260.

46.

336

47.

Popović D„ 1964, 7, T. V—V I; Tasić N„ 1962b, 128, T. I, 1—7; Vinski Z„ Vinski-Gašparini K„ 1956, (popis ostava).

48.

KpaoHOB K)„ 1971*, 39, Sl. 25—28; B.\aBaTCKHH B„ H m k m t h i h A „ 1967*, 21.

49.

Holste F„ 1951*, Vinski Z„ Vinski-Gašparini K „ 1956; Garašanin D„ 1954a, 15.

50.

Milojčić V „ 1949*, 12; Maier F„ 1956*, 64; Garašanin M„ 1960, 117.

Benac A„ 1967*, 325; Adronicos M „ 1971*, 853; Snodgrass A„ 1971*, 257; Rhomiopoulou K „ 1971, 37. 52. Kimmig W„ 1964*, 244; rana prerada gvožđa poznata je takođe u donjem Podunavlju, Olteanu $t„ 1971*, 298. 53. Clark G„ Piggott S„ 1968*, 275; Gazdapusztai Gy„ 1971*, 870; Tasić N „ 1971*, 69; Majnarić-Pandžić N „ 1968, 33. 54. Gazdapusztai Gy„ 1971*, 872; Vinski Z„ 1955, 27; Majnarić-Pandžić N „ 1968, 39; Tasić N „ 1971*, 70. 55. Parducz M „ 1971*, 586; Vlassa N „ 1961*a, 19. 51.

56. Predmeti iz oba groba nalaze se u Narodnom miuzeju u Vršcu; njihovo korišćenje je omogućeno predusretljivošću R. Rašajskog, direktora Muzeja. Sličnu bikoničnu urnu objavio je Milleker F„ 1938, 117, T. X II; kratki mač skitskog tipa, akinakes, iz okoline Vršca objavljen je takođe, Milleker B„ 1906, 185; MeAiOKOBa A„ 1964*, 16, T. 7, I, 1—3; 39, T. 13, 1; T. 14, 11; Dušek M„ ■1966*, 32, T. X LV II, 7—8. 57. Brukner 0 „ 1959, 13, SI. 17; Nađ I„ Nađ P„ 1963, 53. 58. Ferenci $t„ 1965*, 94, Sl. 11, 8; Sl. 14, 4—5; Isti, 1966*, 70; Vlassa N „ 1961a, 29, Sl. 8, 2. 59. Terenožkin A„ 1971*, 23; Dušek M„ 1966*, 36; Parducz M „ 1965*, 137; Isti, 1971*, 595; Gazdapusztai Gy„ 1965*, 116. 60. Dušek M „ 1964*, 71; Šramko B„ 1971*, 93. 61. Szabo M„ 1971*, 38; Piggott S„ 1965*, 247; Spehr R„ 1971*, 502; Hodges H „ 1964*, 83; brojne keramičke peći otkrivene u latenskom naselju Gomolave, namenjene industrijskoj proizvodnji, imaju dobro poznati obrazac u karpatskom basenu i srednjoj Evropi; Filip J„ 1956*, 325, Sl. 97; Bonis E„ 1969*, 212. 62. BouttH'OKMii A„ 1962*, 237, Sl. 1, 1; Koukharenko V „ 1959*, 31; elementi latenske materijalne kulture prodiru takođe duboko na jug Balkana, Basler Đ„ 1969*, 8, T. V, 21; XVI, 74. 63. Nikolov B„ 1965*, 182, Sl. 21, a, d. 64. Berciu D„ 1969*, 33; Isti, 1967*, 142. 65. Artamonov M„ 1969*, 72, Sl. 270; Čemenko E„ 1968*, 83, Sl. 40; Sl. 45—47; Berciu D„ 1969*, 83, SI. 62—63; M&uoKOBa A„ 1964*, 76, T. 23, 1—2. 66. Van Zeist W„ 1973*, (rukopis); tradicija gajenja jednozrne pšenice utvrđena je takođe i za druge oblasti Balkana, Hopf M „ 1958*, 101; Ista 1961*, 41.

BOGDAN BBUKNER

UMETNOST I RELIGIJA PRAISTORIJSKIH KULTURA VOJVODINE

UMETNOST I RELIGIJA PRAISTORIJSKIH ZAJEDNICA VOJVODINE

GLAVA X

Praistorijska umetnost i religija Vojvodine su sinteza stvaralačkog potencijala kulturnih i etničkih grupa evropskog kontinenta i specifičnih kulturno-istorijskih, ekonomskih, etnogenetskih i geografskih uslova razvoja u jugoslovenskom Podunavlju. Kulturno-istorijska komponenta podrazumeva splet sjedinjenih i međusobno uslovljenih činjenica; relativna blizina i zavisnost od tempa razvoja i zbivanja u praistorijskim i istorijskim periodima na krajnjem jugu Balkanskog poluostrva, maloazijskom prostoru i zapadnocrnomorskim obalama kao i uska povezanost sa događajima koji su uticali na razvoj praistorijskih epoha u Panonskoj niziji, centralnoj Evropi i središnjem delu Balkana. Hiljadama godina pomerali su se naizmenično centri inovacija i novih oblika organizacije ljudskog udruživanja sa obala istočnog Mediterana na zapad starog kontijienta usmeravajući direktno i posredno stvaralačku evoluciju praistorijskih zajednica na širokom prostranstvu karpatske kotline. Međutim, time se ne umanjuje doprinos jugoistočne Panonije u pripremanju kulturno-istorijskih situacija koje su utvrđivale, u pojedinim vremenskim razdobljima, tokove geneze kulturnih kompleksa i daleko izvan matičnih centara karpatske kotline. Etnogenetski faktor utiče na specifičnosti praistorijske umetnosti i religije u jugoslovenskom Podunavlju u kontekstu šire oformljenih kulturnih grupa, plemena i plemenskih saveza. U praistoriji Vojvodine etnogenetska komponenta predstavlja zbir različitih, često antagonistički usmerenih tendencija koje su omogućile da se na vojvođanskom prostoru od ranog neolita do potpadanja Kelta pod dominaciju Rima prati formiranje, razvoj i nestajanje brojnih kulturnih grupa i etničkih zajednica kao i raznovrsne manifestacije kulta i umetnosti. Geografski faktor je jedna od značajnih kompleksnih pretpostavki umetnosti i religije praistorijskih zajednica u jugoistočnoj Panoniji. Kao stalna konstanta utiče na kultni i stilski diskontinuitet kroz česte »etničke« smene, uslovljene otvorenošću Panonske nizije prema prodorima i uticajima sa severa, istoka, juga i zapada. Konfiguracija zemljišta utiče tokom milenijuma na preovladavanje agrarno-stočarskog sadržaja, koji ostaje jedna od bitnih grana delatnosti stanovnika ovog dela Panonije bez obzira na to da li se radi o neolitu ili metalnom dobu. Svakako da zemljoradničko•nomadska proizvodna osnova u određenoj meri, zavisno od odno’sa autohtonog i migracionog stanovništva, usmerava stil, oblik i

337

tehnike izrade umetničkih predmeta a još u značajnijem procentu sadržaj kulta i religije. Izdvajanje predmeta umetnosti praistorijskih zajednica predstavlja uvek novi pokušaj da se subjektivnim kriterijumima pisca izvrši selekcija dela bezimenih autora koja na osnovu opšte prihvaćenih estetskih merila svojom izuzetnošću odskaču u najširem smislu reči. Može se slobodno reći da ne postoje zauvek utvrđeni kriterijumi šta je praistorijski umetnički predmet. Opasnu krajnost predstavlja mehaničko odvajanje kultnog od umetničkog. Autor je svestan opasnosti eksplicitnog izdvajanja dela umetnosti u užem smislu reči jer se na taj način često prejudicira njihova osnovna namena. Još uvek se ne može povući jasna linija razgraničavanja primarne i sekundarne funkcije pojedinih keramičkih oblika, nakita, terakota ili oruđa od metala, kamena i kosti \ proceniti da li su profanog ili kultnog karaktera — instrumenti verovanja ili proizvod selektivne želje za lepim. Bogat i raznovrstan repertoar predmeta neolita i metalnog doba Vojvodine zaslužuje posebnu studiju o umetnosti i religiji praistorijskih stanovnika jugoistočne Panonije. U nadi da će se takva publikacija jednog dana naći u rukama čitalaca, autor uzima u obzir uglavnom one nalaze koji su i po drugim kriterijumima ušli u tekst i ilustrativni deo knjige. Srećna koincidencija koncepcije knjige i ovog poglavlja olakšala je izbor predmeta. Skoro svaki od objavljenih u ilustracijama objekata ulazi u obzir ili je blizak definiciji umetničkog predmela.

PALEOLIT — MESOLIT Paleolit Vojvodine nije ostavio tragove »umetničkih« tvorevina i ostatke materijalne kulture koji bi ukazali na način verovanja kvartarnog lovca. Po svemu sudeći, ekološko-geografski uslovi i konfiguracija zemljišta jugoistočne Panonije kao i drugi, još uvek nepoznati faktori nisu pogodovali ili stimulisali one oblike aktivnosti holocenskih lovaca koji potpadaju pod kriterijum monumentalnog »umetničkog dela« paleolitske epohe. Da li su ovde navedeni svi razlozi zašto se još uvek ne mogu da otkriju tragovi pećinskog slikarstva i gravura na stenama? Lakše se dobija odgovor na pitanje zbog čega nedostaju u Vojvodini zoomorfna i antropomorfna figuralna plastika, fino gravirani predmeti od kosti mamuta, parožaka jelena ili laporca. Radi se o posledicama nesistematski i nedovoljno proučenog starijeg kamenog doba u jugoslovenskom Podunavlju. Istraživanja paleolitskih kultura u Ćehoslovačkoj, Austriji i Mađarskoj su najbolji dokaz da su samo upornost i sreća pronalazača faktori koji utiču na upotpunjavanje praznina o ovom periodu u praistorijskoj umetnosti i religiji Vojvodine.1

338

Prelazni period iz paleolita u neolit takođe predstavlja »prazan prostor«, ispunjen jedino nadama da će se u budućnosti sakupiti više podataka o mesolitu. Rezultati istraživanja na Lepenskom Viru pokazuju da su pojedine etno-paleolitske, protoneolitske i ranoneolitske zajednice pokazale visoki stepen kreativnih sposobnosti (monumentalna plastika) zahvaljujući pre svega nasleđenom stvaralačkom potencijalu poznopaleolitskog stratuma.2 Mada primer »đerdapskog facijesa« nije potpuno adekvatna paralela u proučavanju mesolita Vojvodine, ostaje činjenica da bez istraživanja većih delova naselja nema elemenata za ispitivanje kulta i onoga

što ulazi u repertoar dela umetnosti. Dosadašnji nalazi sa Biserne obale kod Subotice i kod Bačke Palanke su nedovoljni za bilo kakve analize u okviru ovoga poglavlja.3

NEOLIT Zahvaljujući mnogobrojnim i raznovrsnim nalazima iz starijeg i mlađeg neolita moguće je da se ukaže na osnovne karakteristike umet'nosti i kulta mlađeg kamenog doba u Vojvodini. Izuzimajući sahranjivanje, koje nesumnjivo pripada sferi kulta, nasuprot oruđima i oružju od kamena i kosti koji osim retkih izuzetaka ulaze u fond »predmeta svakodnevne upotrebe«, plastika i grnčarija su jedini elementi jedinstva kulta i umetnosti, indikatori dubljih etno-kulturnih promena u neolitskim zajednicama jugoslovenskog Podunavlja. Manifestacije umetnosti i religije neolitskih stanovnika današnje Vojvodine prate se kroz razvoj starčevačke, Kereš, vinčanske, potiske, sopotsko-lenđelske i zengevarkonj-lenđelske grupe. Sve dosadašnje analize, sem nekoliko izuzetaka, ukazuju na genetsko poreklo neolitskih grupa starijeg i mlađeg neolita iz zemljoradničko-kulturnog potencijala krajnjeg jugoistoka Balkanskog poluostrva i Male Azije.4 U poslednje vreme, na osnovu novih argumenata, insistira se na tesnim kultno-religioznim uticajima maloazijskih oblasti na instrumente i manifestacije kulta neolitskih zajednica Panonske nizije.5

Kult Naslov »religija« kod neolitskih i eneolitskih zajednica, suviše obavezuje jer podrazumeva razvijenost određenih društveno-ekonomskih odnosa, koji se u ranim praistorijskim epohama tek naslućuju. Raspoloživi podaci su skromni. Ograničeni samo na praćenje rudimentarnih manifestacija »religije«, omogućavaju traženje parcijalnih odgovora na pitanja pojedinaca i grupe o »esencijalnim tumačenjima života i smrti« u najširem smislu reči.

Kult

mrtvih

U ranom i poznom neolitu jugoslovenskog Podunavlja najbolje je proučen kult mrtvih.6 Poznato je da se u starčevačkoj i Kereš grupi mrtvi uglavnom sahranjuju u naselju. Stavljaju se u kulturne jame u zgrčenom položaju.7 U Vojvodini je ovaj način sahranjivanja konstatovan u Starčevu, Obrežu i Deronjama.8 Međutim, ovo nije jedini i isključivi vid sahranjivanja. Primer dva groba sa Kozluk-Kremenjak (Banat) samo indicira a grob iz Obre I (Bosna) potvrđuje da se već u starijem neolitu prelazi na kopanje rake.9 Grobovi iz okoline Vršca ukazuju na mogućnost izdvajanja nekropole iz naselja. Ovo ne predstavlja iznenađenje jer se sahranjivanje izvan naselja upražnjava u Đerdapu u naseljima koja sigurno nisu mlađa od vojvođanskih primera.10 Znatno se teže proučava kult mrtvih na osnovu oskudnih podataka iz Starčeva i Obreža, gde su pronađeni dečiji skeleti.11 Ostaje diskutabilno da li se u navedenim slučajevima radi o takozvanim kultnim žrtvama ili uobičajenom načinu sahranjivanja. Na mogućnost žrtvovanja male dece u kultu htonskog

339

božanstva ukazuje nalaz iz naselja butmirske grupe — Obre II i podaci sa drugih neolitskih naselja u Dalmaciji i na balkansko-podunavskom prostoru.12 Na Kozluk-Kremenjak u grobovima nađene su posude.13 Isto tako su u Tečićima kod Kragujevca pored pokojnika stavljene bojene posude.14 Radi se o ritualu po kome praistorijski čovek nastavlja »život posle smrti« sa produženim osnovnim funkcijama i potrebama organizma. U pitanju je jedan od osnovnih elemenata kulta sahranjivanja u praistorijskom i kasnijim periodima. Sahranjivanje u »hoker« položaju preovlađuje na početku ranog neolita. Na primerima kulta pokojnika sa Đerdapa vidi se da epipaleolitsko autohtono stanovništvo sahranjuje mrtve u opruženom položaju i da se tek sa dolaskom novih, mediteranskih »etničkih« grupa izdvaja sahranjivanje u zgrčenom položaju.15 U mlađem neolitu, a naročito na kraju ovog perioda, zemljoradničke zajednice u Vojvodini obogaćuju ritual i način sahranjivanja novim detaljima. Pre svega, a specijalno u vinčanskoj grupi, rano se određuju mesta za podizanje naselja i inhumaciju. U Botošu (Banat) se mrtvi sahranjuju u zgrčenom položaju, često sa nakitom i raznovrsnim prilozima.16 Ovo je samo jedan od mnogobrojnih indikatora i odraz promena u životu poznoneolitskog stanovništva jugoistočne Evrope.17 U potiskoj grupi za sada nema indicija izdvajanja nekropola od naselja. Tako, na primer, u Ćeshalom fazi još uvek se skeleti nalaze unutar granica širenja naselja.18 Na teritoriji lenđelske grupe, od prelenđelske faze, preko nekropole u Nitri (Slovačka) do davno ispitanog poznog lenđelskog naselja u Zengovarkony (Mađarska), oseća se snažno izražena tendencija odvajanja mrtvih u određene zone za sahranjivanje.19

Kult

plodnosti

Dosadašnja ispitivanja neolita ukazala su na fundamentalnu ulogu kulta plodnosti u najširem smislu reči, kao osnovne pokretačke snage u traženju odgovora na bitna pitanja reprodukcije unutar zajednice i u spoljnom svetu koji je okružuje.20 Iz starijeg neolita Vojvodine nepoznata su kultna mesta u naselju ili stambenim objektima. Isto tako nedovoljno su proučeni atributi i instrumenti kulta plodnosti na osnovu kojih bi se rekonstruisao ritual ili bar jedan od njegovih elemenata. Modeli kuća u Porodinu (starčevačka grupa) i Roszke-Ludvar-u (Kereš grupa) sami za sebe su još uvek nedovoljan podatak za tvrđenje da su jedan od instrumenata kulta.21 Mlađi neolit sa predstavnicima vinčanske, potiske i u znatno slabijem procentu sopotsko-lenđelske i zengevarkonj-lenđelske grupe karakteriše formiranje novih lokalnih etno-zajednica, populaciona ekspanzija, podizanje naselja »trajnog« karaktera, dalje unapređenje ekstenzivne zemljoradnje, kao i nove manifestacije kulta.

Kultna

3 40

mesta

Izdvajanje određenog mesta kulta u vinčanskoj grupi dokazuje se otkrićem monumentalnog i ukrašenog žrtvenika u Jakovu kod Kormadina (Srem).22 Njegova namena ne bi trebalo da predstavlja problem jer se slični objekti nalaze i u neolitskim naseljima jugoistočne Evrope.23 Međutim, objašnjenje samo delimično zadovoljava. Na mnoga pitanja koja proizlaze iz prethodnog zaključka ne može se za sada dati iscrpan odgovor. Bilo bi korisno da se utvrdi u kojoj prilici i koliko često se žrtvenik u Jakovu koristio.

Da li je tipičan za sva vinčanska naselja ili samo za »podunavsku Vinču«? Takođe se nameće novo pitanje na koje je potražio odgovor D. Srejović kada je analizirao ulogu plastike u kultu neolitskih zajednica Srbije.24 Da li je žrtvenik isključivo kultnog ili, što je možda verovatnije, kultno-profanog karaktera? Dileme se nameću i u traženju adekvatnih tumačenja za ostale predmete za koje se smatra da pripadaju kultu. Pojava bukranija na Gomolavi i Jakovu pokreće jedno od osnovnih pitanja porekla i suštine kulta plodnosti u neolitskim zajednicama Podunavlja. Iskopavanja u £atal Hiiyiik-u (Ćatal Hijik, Anadolija) su pokazala da bukranija i konsekrativni rogovi bika predstavljaju značajan kompleksni instrument kulta plodnosti u starijem neolitu Male Azije.25 Njihovu funkciju u religiji neolitskih stanovnika jugoistočne Panonije treba posmatrati kroz reducirano preuzimanje osnovnih maloazijskih simbola kulta plodnosti tako da bukranija bika ne dobija identičnu ulogu. Apotropejska snaga koja se izdvaja iz lanca međusobno povezanih kultnih atributa koje sintetizuje bik objašnjava čestu izradu monumentalnih bukranija. Njihovo otkriće u ruševinama kuće razvijene vinčansko-pločničke faze na Gomolavi ( V. 14) i pozne etape istog perioda u Jakovu upravo potvrđuje napred prihvaćenu ulogu glave bika.26 Bukranija iz Vinče, predstava glave psa sa zabata kuće iz potiskog naselja kod Szagvar-a i Gomolave (V. 13) takođe pripadaju grupi predmeta zaštitnog karaktera, mada ne treba zapostaviti njihovu dekorativnu namenu.27 Postoji nekoliko nalaza starijeg neolita čija je funkcija prvenstveno kultnog karaktera. B. Jovanović je izdvojio pojedine pljosnate priveske starčevačke grupe otkrivajući njihovu funkciju u kultu na osnovu analogija iz Male Azije.28

Predmeti

ume t n o s t i — kulta

Često se nalaze grupe predmeta, po pravilu brižljivo rađeni, sa ograničenom kultnom namenom. Ovde se na prvom mestu izdvajaju žrtvenici koji u osnovi kroz ceo stariji (Sl. 24, V. 6) i mlađi (Sl. 33, 38, V. 224) neolit ne menjaju oblik i funkciju. Radi se o nalazima koji se dugo koriste kao instrument kulta u praistorijskim zajednicama sa funkcijom koja je identična u ritualu antičkog i praistorijskog sveta. Pada u oči često korišćenje dekorativnog elementa spirale na žrtvenicima i posuđu koja zbog kontinuiteta upotrebe, sa mnogim varijantama, kroz sve praistorijske epohe zaslužuje punu pažnju. O ulozi antropomorfnih ženskih figurina u kultu plodnosti starijeg i mlađeg neolita jugoslovenskog Podunavlja i centralnog Balkana opširno je pisano.29 Zapaženo je distanciranje D. Srejovića od opšteprihvaćenog mišljenja da se radi o »inkarnaciji Majke Bogova« ili da je u pitanju instrument magije.30 Mišljenje autora da u neolitu preovlađuje »inpersonalizam plastike« i »neritualan kontekst« i da se to u većoj meri može da odnosi i na eneolitske figurine centralnobalkanskog područja je originalan i vredan pažnje prilog utvrđivanju odnosa kultnog i estetskog kriterija kao elementa podstreka izrade ženskih figurina.31 Bez obzira na to da li se radi o personifikaciji Velike Majke ili o sintezi imitativno-magijskog antropomorfiziranog odgovora na esencijalna pitanja rađanja i smrti u zajednici i svetu koji je okružuje, ostaje činjenica da je »ključ« rešenja statueta žene, koja je istovremeno simbol neprestanog obnavljanja — sinteza kulta i specifičnih estetskih merila o lepom.

(V. 224)

341

U starijem neolitu Vojvodine pojavljuju se starčevačke i Kereš figurine od kojih neke predstavljaju »klasične« predstavnike umetnosti ovog vremena. Deo stubaste terakote iz Obreža najbolje reprezentuje stil oblikovanja ljudskog tela u kome se meša stroga šematizacija sa naturalističkim naglašavanjem detalja (Sl. 23).32 U Kereš grupi preovlađuje naturalističko-realistička komponenta, koja se najjasnije prati u okviru grupe steatopigno-stubastih terakota.33 Isticanje gluteja je osnovna karakteristika plastike Kereš grupe.34 »Venera iz Deronja« možda najbolje ilustruje naglašenu plastičnost i realizam nekih delova tela — atributa plodnosti (Sl. 22). Tipološke razlike starčevačke i Kereš plastike su posledica različitih (lokalnih) autohtonih kulturno-ekonomskih i ekoloških činilaca. Mada plastika starijeg neolita jugoslovenskog Podunavlja nije kopija niti proizvod direktnih uticaja zemljoradničkih zajednica Male Azije i Grčke, ne može se isključiti primarni uticaj istočnog Mediterana na formiranje i širenje prvih agrarnih zaj^dnica u Vojvodini. Ostaje da se zaključi da je figuralna plastika Vojvodine proizvod redukovanih impulsa kulta i umetnosti Anadolije i Grčke transponovanih i prilagođenih specifičnim uslovima života u neolitskim naseljima jugoistočne Panonije i centralnog Balkana. Mlađi neolit je period formiranja novih kulturnih grupa sa savršenijom kulturno-ekonomskom strukturom i raznovrsnijom kultno-estetskom dogradnjom. Razlike između pojedinih grupa su manifestacija sve određenijeg lokalnog kulturnog razvoja u kome se sve jasnije izdvajaju specifični elementi kulta i umetnosti. U vinčanskoj grupi se najbolje prati dalja evolucija zemljoradničkog kulta plodnosti. Sudeći po velikom broju otkrivenih ženskih terakota, od kojih su neke nesumnjivo instrumenti rituala, kult Velike Majke je snažnije i svestranije uticao na stanovnike neolitskih naselja nego u prethodnom periodu. Veliki izbor terakota, od kojih skoro svaka ponaosob predstavlja umetničko delo za sebe, otežava izbor predstavnika ili umetničko delo u užem smislu reči. Jer, nije lako razlučiti šta je primarnije: umetničko nadahnuće ili kultni kontekst. Od stojećih stubastih terakota koje pokazuju sve karakteristike nasleđa stroge šematizacije starčevačke grupe (Sl. 41), preko realističko-naturalističkog modelovanja (Sl. 44, V. 225) u vreme rane vinčansko-pločničke faze, do vraćanja na stroge kanone apstraktne stilizacije pljosnatih figurina sa kraja vinčansko-pločničke faze (Sl. 48), prati se geneza vinčanske grupe i njeno kulturno-istorijsko mesto u razvoju mlađeg neolita i starijeg eneolita na panonsko-balkanskom prostoru. Istovremeno se potvrđuje njena zavisnost od kulturnih uticaja halkolitskih centara istočnog Mediterana. Predstave »žene na prestolu« (Sl. 48) iz Jakova i terakote sa dve glave sa Gomolave (Sl. 44; Sl. I), svaka za sebe, na neki način simbolizuju dva najznačajnija elementa kulta plodnosti. Sedeće figure ulaze u grupu onih statueta koje potenciraju centralnu ulogu ženskog božanstva u kultu plodnosti, ističući njen značaj položajem figurine (Sl. I I I ) . Pojava figure sa dve glave je još jedan prilog obaranju hipoteze da je u pitanju kurotrofni sadržaj. Radi se o simbiozi ženskog božanstva i muškog paredroi.35 Mesto muškog partnera u zemljoradničkim neolitskim kulturama dolazi do izražaja tek u mlađem neolitu. Sudeći po nalazima u vinčanskoj, potiskoj, Vadastra, Kukuteni i Gumelnica grupama povezuje se sa kultnim i ikonografskim uticajem istočnomediteranskih neolitskih zajednica.36 Pojedine figure proširuju postojeća saznanja novim detaljima. Po pravilu, radi se istovremeno o značajnim delima neolitske umetnosti. Dok ženska sedeća statueta sa posudom na kolenu iz Novog Bečeja (V. 34) verovatno simbolizuje specifičan ritual, možda u

vezi sa tečnim libacijama, muška terakota »božanstvo sa srpom« iz Szegvar-Tuzkoves-a (Mađarska) je dokaz da se u potiskoj grupi prati početak prelaska iz matrijarhata u patrijarhat.17 Grnčarija starijeg i mlađeg neolita je jedan od značajnih predstavnika umetnosti a u pojedinim slučajevima i kulta u Vojvodini. Iz naselja starčevačke grupe u Deronjama potiče zoomorfna posuda sa dvojnim otvorom (Sl. 21), čija se upotreba može da poveže sa tečnim žrtvama. Najlepši primerci starčevačke grnčarije su slikane posude. Kapljičasti beli dekor na crveno uglačanoj osnovi iz Deronja, spiraloidni motivi iz Starčeva i Obreža i bihromna posuda sa »Krstićeve humke« u Mužljanskom ritu pokazuju da bojeni geometrijski, krivolinearni i kapljičasti motivi predstavljaju osnovnu preokupaciju ukrašavanja kod starčevačkih lončara (Sl. II). Ne bi smeo da se zapostavi estetski kriterijum u izradi pojedinih primera tzv. grube keramike. Rade se posude u tehnici barbotin ukrašavanja (Sl. 12), pri čemu se u pojedinim slučajevima oseća ne samo funkcionalni nego i umetnički kriterijum. Na posuđu Kereš grupe se često javlja reljef životinja. U simplificiranoj formi predstavljaju se jelen, koza i ovca.39 Friz urezane scene »lov na jelene« iz Deronja (V. 9) možda po prvi put ističe impresivnost u umetnosti Kereš grupe. Ostaje otvoreno pitanje koliko su teme lova i izrada životinjskih reljefa rezultat »religioznosti« ili isključivo kreativne inspiracije neolitskih stanovnika centralnih delova istočne Mađarske. Ne zadovoljava u potpunosti tumačenje da stočarsko-lovna komponenta ekonomike predstavnika Kereš grupe uslovljava karakter i vrstu scena na reljefima posuđa. Možda su koreni mnogo dublji i treba ih tražiti u produženoj ulozi i značaju imitativne magije kao posrednika između želje i njene realizacije, odnosno između fikcije i stvarnosti. Urezivanje postaje dominantan način ukrašavanja u mlađem neolitu. Meandar, spirala i pravolinijski urezane linije, često se javljaju u vinčanskoj i potiskoj grupi (Sl. 61, 62). Dok se u vinčanskoj grupi ornamentalni dekor urezivanja formira slobodnije, u potiskoj se izvodi brižljivo i kanonizirano kao da se radi o imitaciji strukture tekstila ili da je u pitanju »negativ asure«.40 Antropomorfne i zoomorfne aplikacije su retke. U vinčanskoj grupi su češće u starijoj fazi (Sl. 35, V. 223). Interesantna je scena »igre sa zm ijom « (V. 22), koja predstavlja značajan prilog proučavanju rituala u kultu predstavnika vinčanske grupe, pogotovo kada se zna da je zmija usko povezana sa kultom plodnosti.41 Simptomatično je da se zoomorfne i antropomorfne aplikacije retko pojavljuju u potiskoj grupi Vojvodine (Sl. 56). Korišćenje prosopomorfnih poklopaca u vinčanskoj (Sl. 36) i potiskoj grupi (Sl. 53, 54) povezuje se sa rasprostranjenim tumačenjem apotropejske uloge očiju koje se često stilizovane kao motiv »okuli« pojavljuju na kultnim i umetničkim predmetima neolitskih zajednica zapadnomediteranskog područja.42

ENEO LIT Eneolitske kulturne grupe jugoistočne Panonije pokazuju znatne kulturne razlike. Podela trajanja na stariju, srednju i mlađu fazu, pored hronološkog raspona ukazuje i na značajna odstupanja u društveno-ekonomskoj strukturi. Osim toga, pojedine grupe kao, na primer, vinčanska, potiska i sopotsko-lenđelska, bez obzira što u hronološkom smislu nestaju tek u toku ranog eneolita, u osnovi su neolitske. Zbog toga, mada se u stilu i načinu obrade pojedinih predmeta oseća promena, što se reflektuje i u kultu i umetnosti,

pomenute grupe, odnosno njihov kraj, razmatrani su u odeljku o neolitu. Prvi znaci inovacija u eneolitskim zajednicama Vojvodine najbolje se prate u kultu sahranjivanja, naglom smanjivanju izrade plastike i korišćenju metala. Naravno da se menja tehnika i stil izrade mnogih predmeta svakodnevne upotrebe, od kojih neki predstavljaju vrhunska dostignuća svoga vremena.

Kult

(V. 223)

sahr anj ivanj a

U srednjem eneolitu predstavnici Tisapolgar i bodrogkeresturske grupe sahranjuju svoje mrtve u nekropolama izvan naselja.43 O ritualu inhumacije može da se piše na osnovu iskopavanja na više mesta u Vojvodini: Subotica, Biserna obala, Vajska-Baba Sivačka, itd.44 Antropološka analiza skeleta iz nekropola pokazuje da se prilikom sahranjivanja vodi računa o razlikama u polovima. Stavljanje žene na levi a muškarca na desni bok nije samo deo rituala. Sa pravom se može pretpostaviti da se radi o posledicama promena odnosa polova u poznoeneolitskim zajednicama. Na žalost, karakter i dimenzije novoutvrđenih veza mogu samo da se naslute. U poznom eneolitu ispunjenom badenskom, kostolačkom i vučedolskom grupom nastavljaju se tradicije sahranjivanja u zgrčenom položaju. Na žalost, u jugoslovenskom Podunavlju nisu otkrivene nekropole iz ovog vremena. Badenskoj grupi pripisuju se zgrčenci u Bogojevu, Do'banovcima i Skorenovcu, možda sa Gomolave i iz okoline Kikinde.45 Dobro očuvan skelet u »hoker« položaju sa pridarkom otkriven je u kostolačkom stambenom horizontu kod Hrtkovaca (Gomolava III, V. 22Ć).46 Oskudni podaci o načinu sahranjivanja u poznom eneolitu Vojvodine dopunjuju se istraživanjima u susednim zemljama. Pokazalo se da krajem srednjeg neolita u gornjem Potisju počinje u okviru Lažnjani grupe spaljivanje pokojnika i stavljanje njihovih ostataka u urne.47 Ovaj ritual, mada nije bio nepoznat neolitskim zajednicama srednje i jugoistočne Evrope, ostao je kuriozitet — pre slučajnost nego pravilo. U badenskoj grupi severne Mađarske pokojnici se spaljuju a pepeo sa ostacima nagorelih kostiju se stavlja u urne od kojih neke predstavljaju značajna dela umetnosti.48 Antropomorfne urne iz Centera su najbolji primer jedinstva kulta i umetnosti.49 Nalazi sa pomenutog lokaliteta predstavljaju početak uvođenja spaljivanja kao dela rituala sahranjivanja koji će kroz celu praistoriju i antiku ostati deo kulta inhumacije. Mnogo su oskudnije informacije o sahranjivanju u kostolačkoj grupi. Za sada je zgrčenac sa Gomolave jedini podatak da se pokojnici sahranjuju unutar naselja. Da li je to kanon ili izuzetak — dokazaće buduća istraživanja. Nastavlja se spaljivanje pokojnika. u Dvorovima kod Bjeljine (Bosna) i na Padini u Gornjem Đerdapu predstavnici krajnje etape eneolita sagorevaju svoje mrtve.50 U vučedolskoj grupi možda po prvi put dolaze do izražaja dva nova načina sahranjivanja obogaćena originalnim elementima ceremonijala. Dok se u Vučedolu nastavlja skeletno sahranjivanje zgrčenih pokojnika u okviru grobnih komora, na Velikoj humci kod Batajnice i na humci kod Velikog Begeja u V ojki konstatovan je komplikovan pogrebni obred u okviru ritusa spaljivanja pokojnika i stavljanja njegovih ostataka u grobne posude.51 Ostaje otvoreno pitanje da li su vučedolski grobovi u Batajnici i Vojki podignuti pod uticajem kulturnih grupa crnomorskog područja ili se radi o autohtonom prelazu na sahranjivanja pod humkom.52 Možda je u pitanju inhumacija izuzetno značajnih osoba što je još jedan

dokaz više da se na kraju eneolita pojačavaju imovinsko-društvene razlike u okviru praistorijskih zajednica u jugoslovenskom Podunavlju. Interesantno je mišljenje M. Garašanina da se sahranjivanje u Vučedolu može smatrati posledicom uticaja iz stepa južne Rusije (katakomba kultura) koji se manifestuje u načinu izrade grobnice i još nekim drugim elementima (upotreba kola, ukrašavanje posuda i njihov oblik).53 Na kraju eneolita i u okviru tzv. prelaznih faza u bronzano doba na teritoriji Vojvodine borave zajednice o kojima se još uvek malo zna. Primer tumula jamne kulture u blizini stare obale Dunava kod Vojlovice pored Pančeva je dokaz direktnog uticaja stepskih naroda, koji donose sa sobom nov ritual sahranjivanja.54 Ovde dolazi do izražaja izuzetan način inhumacije. U četvorougaonu grobnicu od drveta sa poklopcem stavljen je pokojnik, položen na leđa, u zgrčenom položaju. Površina oko mrtvog je pokrivena crvenom (oker) bojom (Sl. 121). Preko prostora gde je ležao sahranjeni nasuta je humka. Radi se o grobnoj konstrukciji i ritualu sahranjivanja koji pokazuje da su u južnom Banatu na prelazu iz neolita u bronzano doba boravili predstavnici kulturnih grupa čiji se pravci prodiranja mogu da prate sa crnomorskog prostora u dve oblasti: prema gornjem toku Tise i od Dnjestra kroz donje Podunavlje u Olteniju do južnobanatskih ravnica.55 Za razliku od kulta i rituala sahranjivanja, o ostalim vidovima verovanja eneolitskih zajednica Vojvodine malo se zna. Jedan od razloga nedovoljne obaveštenosti, pogotovu kada se radi o Tisapolgar i bodrogkeresturskoj grupi, je slaba istraženost naseobinskih mesta. Ostali problemi su složeniji i verovatno zavise od novog pristupa ulozi zemljoradničkog kulta plodnosti. Ograničen izbor podataka prisiljava na preliminarno zaključivanje. Bez svake sumnje se sužava uloga ranije »klasičnih« predstavnika ili instrumenata kulta. Plastika koja je i deo umetnosti retko se nalazi. Usamljena statueta iz prototisapolgar naselja u Sirigu je najbolji primer koliko je zapostavljen značaj antropomorfnih figurina (Sl. 75) u verovanju praistorijskih stanovnika na prelazu iz ranog u srednji eneolit severoistočnih delova Jugoslavije. Da li je pojačan značaj stočarske ekonomike uslovio kidanje sa zemljoradničkom koncepcijom predstavljanja atributa plodnosti? Odgovor se samo naslućuje. Činjenica je da u Tisapolgar grupi ne postoje antropomorfne predstave. Zlatni privesci iz Vajske (Sl. IV ) i pločica iz Progara (V. 53), predmeti koji pripadaju Vajska-Hunjadi-halom i bodrogkeresturskoj grupi su retki primeri strogo stilizovanih ljudskih predstava u čiju umetničku vrednost ne treba sumnjati. Dok se za privesak iz Vajske može pretpostaviti da mu je genetski prauzor stilizovana ženska figurina u ilovači i kamenu iz halkolita Anadolije a funkcija nakit-amulet, zlatni predmet iz Progara je vrlo verovatno deo kulta, instrument u još uvek nedovoljno proučenom obredu. Navedeni predmeti su važan prilog proučavanju umetnosti epohe kada počinje masovnija obrada i korišćenje zlata i kada se javljaju prve tehnike rezanja i kovanja metala. U poznom eneolitu jugoslovenskog Podunavlja stočarska komponenta proizvodne osnove praistorijskih grupa još više dolazi do izražaja. Zbog toga ne iznenađuje često stavljanje životinjskih priloga u grobove badenske grupe.56 Retke figure u stilu »en violon« i antropomorfne urne iz Mađarske su jedini primeri koji ukazuju na stil i funkciju antropomorfnih predmeta u badenskoj grupi. U prvom primeru radi se o strogo stilizovanom idolu proizašlom iz halkolitskih prauzora istočnog Mediterana, a u drugom o kombinaciji naturalističko-realističkog modelovanja grobne posude.57 U vučedolskoj grupi realistička koncepcija oblikovanja je snažno izražena. Plastika se deli po N. Tasiću na antropomorfnu, terio-

morfnu i ornitomorfnu.58 Statueta iz Vučedola i dobro očuvana figurina iz Ljubljanskog barja su retki primerci idoloplastike koja pored kultne uloge pruža mogućnost rekonstrukcije stila odevanja.59 Grnčarija i zlatni nakit su najbolji predstavnici umetnosti eneolita Vojvodine. U ranoj i srednjoj fazi pored raznovrsnih varijanata zdela najviše se pažnje koncentriše na izradu pehara na nozi i dubljih posuda sa dve drške (tzv. posude za mleko). Koristi se tehnika glačanja. Žigosanje je vrlo retko a urezivanje u izuzetnim slučajevima. Poslednja dva primera izvode se isključivo u bodrogkeresturskoj grupi.60 Površina posude se pokriva kombinacijom mrežastog ureza i pratećih kružnih uboda pri čemu najviše dolazi do izražaja motiv spirale, a u ređim slučajevima uglasto urezane linije. Ne treba ispustiti iz vida da se poneki put nalaze šrafirane i uglačane pravougaone površine (Sl. 84, V. 52). Keramikografija badenske grupe je dobro proučena na osnovu brojnih nalaza u Panonskoj niziji.61 U Vojvodini na Boleras keramičkim oblicima (Sl. 100— 105) ukrašavanje se izvodi plitko uglačanim kanelurama (Sl. 100) na unutrašnjoj površini zdela. Nisu retki manji pehari dekorisani uglastim kanelurama ili kanelovanim trouglovima koji pokrivaju celu spoljnu površinu posude (V. 67; Sl. 101— 102). Radi se o neobično efektnom korišćenju kontrasta uglačane površine i ujednačenog rasporeda usko kanelovanih traka koje formiraju ornamentalni dekor u obliku tekućih ispunjenih trouglova.62 Možda se na primeru Boleras posuđa sa obale Mostonge (Bačka) može najbolje da uoči uticaj tehnike izrade metalnih posuda istočnog Mediterana čiji kulturno-ekonomski potencijal na određeni način utiče na razvoj 'badenske grupe u Panonskoj niziji.63 Badenski lončari obogaćuju keramikografiju eneolita novim oblicima, čija je upotreba relativno kratka, a funkcija nedovoljno proučena. Radi se o tzv. Fischbute-ama, čunasto izvučenim oblicima posuda, koje se koriste do kraja eneolitskog perioda (Sl. 107). U pitanju su posude koje odstupaju od uobičajenih formi. Jajoliki oblik trbuha sa kratkim vratom i kružnim otvorom verovatno pripada tipu zdele koja se koristi za kultne potrebe, ili za izradu mlečnih proizvoda. Kostolačko lončarstvo je možda najbolji primer maštovitog korišćenja skučenih i siromašnih instrumenata dekoracije na posuđu koje u većini slučajeva nije pretrpelo bitne promene u odnosu na prethodni period (Sl. V). Najbolji primer hogatstva primene tačkastog urezivanja i polumesečastih zareza je velika posuda sa masivnom trakastom drškom koja prelazi otvor. Frizovi u redovima koji se sastoje od trouglova i polja izvedenih instrumentom prekrivaju celu površinu posude (Sl. 116).M

346

Vučedolska keramikografija odavno je poznata zahvaljujući istraživanjima na vučedolskom Gradcu i na osnovu niza članaka i studija.65 Dok se kod pojedinih oblika oseća kontinuitet iz badenske i kostolačke grupe, neke forme, kao na primer terine i kruškolike amfore, tipični su proizvodi ovog perioda i često se javljaju na vojvođanskim nalazištima.66 Možda se na primeru vučedolske grnčarije po prvi put jasno primećuje jedinstvo simboličnih i profanih znakova plastično izvedenih u tzv. duboreznoj i tehnici urezivanja. Pojava dvojnih sekira (labris), simbola sunca (koncentri čno urezani krugovi), upisanih trouglova itd. je u vučedolskoj grupi deo složenog dekora čiji simbolični značaj i »religioznu« potku treba uzeti u obzir. Ornamentalni dekor koji je u funkciji kulta

može se dovesti u vezu sa refleksima uticaja istočnomediteranskog prostora na jugoslovensko Podunavlje.67 Strogo geometrijska dekoracija, izvedena plićim i dubljim urezivanjima motiva, kombinovana kao friz ili u stubasto raspoređenim metopama, uvodi u ornamentalni dekor praistorijske keramikografije novu dimenziju — plasticitet i reljefnost (Sl. V I).1 * U Vojvodini vučedolski ornament dolazi najbolje do izražaja na Belegišu i na Gomolavi. U duboreznoj tehnici izvode se kompozicije sa upisanim krugovima, trouglovima, motivima krsta, kombinacijama pravougaonih površina ispunjenih urezanim linijama itd. (Sl. 118— 119; V. 96— 100). Možda su na sličan način vešte ruke vučedolskih lončara ukrašavale enterijere kuća maštovitim arabeskama izvedenim u drvetu. Sa prekidom života na vučedolskim naseljima u južnoj Panoniji nestaje izrada bogato ukrašene grnčarije. Nove kulturne grupe ranog bronzanog doba kao da negiraju iskustvo i manir prethodnih generacija. Umesto reljefnih ukrasa ispunjenih belom inkrustacijom, počinju da se javljaju novi oblici sa ili bez oskudnog dekora.

BRONZANO DOBA Oko hiljadu godina Vojvodina prolazi kroz dinamično razdoblje bronzanog doba. U vremenu između kraja I I I i I I milenijuma stare ere severoistočni delovi Jugoslavije aktivno učestvuju u burnim događajima koji su uticali i izmenili etno-sastav Panonske nizije i jugoistočne Evrope. Od prvih pojava vučedolskih tumula sa spaljenim pokojnicima, preko grobova sa okerom koji su predznak ili možda deo indoevropeizacije istočnopanonskog prostora, sve do početka gvozdenog doba, na vojvođanskom prostoru smenjuju se kulturne grupe ranog, srednjeg i poznog bronzanog doba. Prihvatajući podelu N. Tasića ovog perioda (glava V I) na pet faza, autor pokušava da ukaže na osnovne pravce razvoja umetnosti i religije oslanjajući se na usvojene hronološke okvire i kulturnu podelu bronzanog doba u ovoj monografiji. U bronzanom dobu po prvi put počinju da se izdvajaju elementi kulta i mita kao posebna kategorija u sklopu izraženih religioznih tendencija podstaknutih uticajima kulturnih centara istočnog Mediterana. Ne treba ispustiti iz vida činjenicu da se u II milenijumu stare ere u istočnom Sredozemlju prati kraj minojske i razvoj mikenske kulture, kikladski i trojanski kulturni kompleks čiji je ogroman kulturni potencijal posrednim putem uplivisao na religiju i umetnost u jugoslovenskom Podunavlju. Sahranjivanje je jedan od najbolje proučenih kultova bronzanodobnog stanovništva. Posebno izdvojena mesta za nekropole, ritual i instrumenti obreda su omogućili da se na osnovu otkrića priloga u bronzanodobnim grobovima prouče umetnički predmeti. Često se nakit od plemenitog metala nalazi u nekropolama.

Kult

mrtvih

U ranom bronzanom dobu Vojvodina je zahvaćena tzv. posteneolitskim kulturama čiji su predstavnici vinkovačka i moriška grupa.69 Nastavlja se sahranjivanje u zgrčenom položaju, što je dokaz preuzimanja rituala domorodačkog, eneolitskog supstrata. Smatra se da u vinkovačkoj grupi pored skeletnog sahranjivanja postoje indicije o spaljivanju pokojnika i stavljanju pepela u urne (Gradac kod Belegiša).70 O načinu inhumacije u moriškoj grupi postoje

347

iscrpni podaci na osnovu iskopavanja u Mokrinu.71 U toku višegodišnjih iskopavanja istražen je 321 grob, od kojih su samo 5 sa spaljenim skeletima a ostali u zgrčenom položaju.72 Uticaj bodrogkeresturskog načina sahranjivanja najbolje se dokazuje na osnovu orijentacije i međusobnog položaja ukopanih ženskih i muških članova zajednice. Pravac sever— jug (Males) i jug— sever (Females) u osnovi se slaže sa orijentacijom S— J u Tisapolgar i bodrogkeresturskim nekropolama.73 Kao uticaj iz prethodnog perioda tumači se stavljanje muškarca na levi a žene na desni bok.74 Jedan od značajnih elemenata rituala je okretanje lica pokojnika u pravcu istoka, strane sveta sa koje se javlja sunce — simbol života i neprekidnog obnavljanja.75 Ovo su prvi primeri unifikacije kulta mrtvih, koji je zadržao značajno mesto u svakodnevnom životu stanovnika proto i istorijskog perioda. Mada se na nekropoli u Mokrinu primećuje preovladavanje pojedinačnog sahranjivanja, vredno je izdvojiti tri primera grupnog ukapanja. Interesantno je mišljenje M. Girića da se možda radi o grupi bliže srodnih individua, podatak neobično značajan za proučavanje geneze porodice u praistoriji.76 Nekropola u Mokrinu nije usamljena pojava. U Szoreg-u, Pitvaros-u i Deszk F fazi dolaze do izražaja slični ritualni motivi.77 Spaljivanje pokojnika je atipično za mokrinsku nekropolu. Ukoliko se javlja, bio bi to podatak o prihvatanju oblika sahranjivanja koji je konstatovan u okviru ranijih kultura (vučedolski grob sa urnama pod humkama, Zok nekropole sa Njiršeg i Mako lokalnim varijantama).78 Ukoliko se misli na spaljivanje, sahranjivanje tipično za starije kulturne grupe ne ostavlja bitnog traga u ranom bronzanom dobu. U Nađrev i moriškoj grupi sporadične urne sa pepelom su tragovi tradicija stepskih uticaja č iji supstrat nije predstavljao odlučujuću komponentu u formiranju kulturnih grupa ranog bronzanog doba. Tako se u periodu od cca 2000. do 1800. g.p.n.e. u jugoslovenskom Podunavlju javljaju kulturne grupe koje pored domorodačke komponente sadrže slabe istočne uticaje i koje se delimično formiraju pod kulturnim pritiskom juga Balkanskog poluostrva.79 U sledećoj etapi, koju je N. Tasić obuhvatio u četiri horizonta ( I I — V), mogu se izdvojiti kulturne grupe koje pripadaju ranom i srednjem bronzanom dobu, kao i one koje se povezuju sa njegovim krajem.80 Tako se od sredine ranog bronzanog doba do početka srednje faze prati razvoj Verbićoara i vatinske grupe. Horizont inkrustovane keramike (dubovačka grupa) obuhvata srednje bronzano doba. Higlgreber kultura odgovara kraju srednjeg i početku poznog bronzanog doba. Poslednji horizont (Belegiš II) zahvata kraj bronzanog doba i početak halštata.81

348

Kult mrtvih u srednjem i poznom bronzanom dobu prolazi kroz dve osnovne etape bez obzira što je ovaj period ispunjen dinamičnim kulturnim promenama. Dok se u Verbićoara grupi još uvek javlja skeletno sahranjivanje, u vatinskoj se pokojnici skoro bez izuzetka spaljuju a njihov pepeo se stavlja u urne. Ovaj ritual se javlja isključivo u Vojvodini. U zapadnoj Srbiji pored spaljivanja i skeletnog sahranjivanja pod tumulima postoje podaci o tzv. Kistengraber (Kistngreber) sahranjivanju.82 Od podataka koje je objavio M. Garašanin nije se mnogo odmaklo kad je u pitanju sahranjivanje u vatinskoj grupi. Pominje se grob iz Vatina u kojem se po F. Milleker-u javlja skelet u opruženom položaju na leđima.83 Podatak da su urne pokrivene poklopcima upućuje na ritual koji će u kasnim periodima postati kanon. Radi se o početku unifikacije novog vida sahranjivanja u kome se pored urne pokojnika stavljaju posude sa pridarcima. Na prostoru Belotić— — Bela Crkva— Dobrača ispitane su humke sa ritualom sahranji-

IX Statueta iz Gardinovaca, srednje bronzano doba, Vojvođanski muzej, Novi Sad IX Figurine from Gardinovci, Middle Bronze Age, Vojvodina Museum, Novi Sad.

vanja koji se oslanja na autohtone oblike inhumacije. Oni se mogu pratiti od bronzanog doba do formiranja prvih etničkih grupa u halštatu.84 Pojava horizonta sa inkrustovanom keramikom u Vojvodini može delimično da se sledi kroz ranu fazu bronzanog doba.85 Radi se o prodoru koji se prati u tri etape. U starijoj dolazi do izražaja prodor južnopanonske inkrustovane keramike čiji nalazi se javljaju u severozapadnim delovima Bačke. U srednjoj i mlađoj fazi razvoja, pod uticajima autohtonih elemenata, izdvaja se lokalna varijanta koja se najbolje prati u okviru dubovačke grupe. Za sada se na teritoriji Vojvodine inkrustovana keramika javlja na nekropolama koje ukazuju na veze sa južnotransdanubijskom oblašću. U matičnom području preovladava spaljivanje pokojnika. Pepeo se stavlja u specijalno izdubljen prostor (grob) oko koga se često stavljaju male posudice (Brandschiittungsgrabern).86 Pojava importa inkrustovane keramike južne Transdanubije na nekropolama kod Belegiša, Uandže, Orešca, možda Surčina, nema većeg značaja u ritualu sahranjivanja. U ovom slučaju više se radi o sinhronizaciji starijeg horizonta groblja sa urnama tipa rane faze belegiške grupe sa južnim ogrankom transdanubijske inkrustovane keramike u okviru Br. C po Reinecke-u.87 Sahranjivanje u dubovačkoj grupi, za koju N. Tasić pretpostavlja da je nastala simbiozom evolucije krajnje faze inkrustovane keramike i uticaja autohtonih populacija, pokazuje uobičajene oblike kulta.88 Kao mogućnost uticaja transdanubijskog rituala sahranjivanja ukazuje se na grob iz Vršca gde se naslućuje pojava grobne rake ispunjene pepelom (Aufschiittungsgrab).89 Mnogo je češći i karakterističniji način sahranjivanja u dubovačkoj grupi — manir formiranja nekropola sa spaljenim pokojnicima u urnama sa pepelom. Podaci o ovome postoje iz Dubovca, Vršca i Korbova (uža Srbija).90 Radi se o ritualu u kome se pored većeg broja posuda po prvi puta stavljaju statuete pored pokojnika kao što je slučaj sa grobom u kome je nađen »Vršački idol« iz Ludoša.91 Krajem X IV i početkom X I I I v.p.n.e. prodiranje Higlgreber kulture sa severa ka jugu i jugoistoku Panonske nizije obeležava kraj srednjeg i početak poznog bronzanog doba. Horizont kultura grobnih humki prati se od rajnskih oblasti na zapadu do karpatske kotline na jugoistoku Evrope.92 Počinje kanoniziranje »industrije« bronze koja postaje tipološki jedinstvena na širokim prostorima centralne Evrope. Unifikacija se oseća i u načinu sahranjivanja. Uglavnom se radi o grobovima pod malim humkama zbijenim u nekropole. U Vojvodini su Higlgreber groblja proučena kod Hajdukova i u Velebitu kod Kanjiže.93 U Velebitu je konstatovano skeletno sahranjivanje, spaljivanje pokojnika i ritual stavljanja pepela u grob.94 Na kraju srednjeg bronzanog doba preovlađuje spaljivanje pokojnika i stavljanje njegovih ostataka u urne. Ovaj način inhumacije prati se sve do početka gvozdenog doba. Radi se o stratumu koji se po N. Tasiću formirao iznad horizonta inkrustovane keramike sa njenim lokalnim derivatima dopirući do tzv. »trako-kimerskog udara« ,95 Na nekropolama u Belegišu, Ilandži, Surčinu i na drugim grobljima polja sa urnama u srednjoj Evropi, Panonskoj niziji i širem prostoru ušća Save u Dunav, od sredine bronzanog doba do halštat A— B (po Reinecke-u) dolazi do izražaja jedinstveni ritual.96 Na pravilno određenom rastojanju u zemlju se ukopavaju urne u koje se stavljao pepeo pokojnika. Grobne posude se pokrivaju poklopcima oko kojih se često nalazi više zdela sa pridarcima.

349

Izgleda da se ovaj način sahranjivanja upražnjava i u kasnim periodima, sudeći po otkrićima na halštatskoj nekropoli u Doroslovu koja se datuje u starije gvozdeno doba B— C po Reinecke-u.97

Predmeti

umetnosti — instrumenti

kulta

U bronzanom dobu jugoslovenskog Podunavlja antropomorfna plastika postaje prevashodno instrument kulta mrtvih. Zaključak proizlazi iz činjenice da stratificirani nalazi potiču isključivo iz grobova dok se za ostale veruje da su sa nekropola.98 Figurine sa Ludoša (Sl. 182, 184) i statueta iz Kovina pronađeni su u okviru grobnog inventara.99 Postoje opravdane pretpostavke da su statuete stavljene u grobove u okviru rituala povezanog sa sepukralnim kultom.100 Stavljanje plastike u grobove pokazuje da se napušta isključivo agrikulturni kontekst. Terakote dobijaju novi, htonski karakter. Počinju da se naziru konture budućeg religioznog panteona. U halštatu i protoistorijskim periodima dolazi do razgraničavanja atributa i funkcija muških i ženskih božanstava. Veruje se da se u bronzanom dobu prvi put ravnopravno i samostalno pojavljuju oba partnera podjednako značajna u religiji praistorijskog stanovništva Panonske nizije i Balkana. Uočava se sublimacija religioznosti na »višem stepenu«. Radi se o procesu u kome je antropomorfizirano božanstvo ne samo inkamacija određenih prirodnih pojava već i materijalizacija konstantne želje za pronalaženje odgovora na pitanja početka i prekida života u zajednici, biljnom i životinjskom svetu. U razvijenom bronzanorn dobu Evrope, više nego ikada ranije, u razrešavanju transcendentnih pojava učestvuju ravnopravno i sjedinjeno simboli čoveka i životinje obogaćujući ritual novim detaljima. Poznata dupljajska i oštećena votivna kolica sa istog lokaliteta predstavljaju scene kompozitnog karaktera prožimanja centralne muške i ženske figure sa barskim pticama (dupljajska kolica) koje možda simbolizuju kretanje, putovanje ili seljenje.101 Da li su kolica iz Dupljaje sa protomima barskih ptica i muškim božanstvom (herosom?) deo enigmatične procesije u kultu mrtvih ili se radi o za sada nepoznatom obliku rituala — ostaje da se ispita (V. 227). Učestalo predstavljanje božanstava na kolima, korišćenje ornitomorfnih predstava, uključivanje simbola sunca (urezani kružni diskos sa krstastim motivom na zadnjem delu dupljajskih kolica i urezana »svastika« — kukasti krst na figurini drugih kola) su dokazi da se od srednjeg bronzanog doba na raznim tačkama Panonske nizije, jugoistočnog, centralnog i drugih delova evropskog kontinenta pojavljuju đvokolice sa ptičijim protomima ili upregnutim konjima kao atribut htonskog ili kulta sunca.102 Pojedini autori smatraju da se grupe bronzanodobnih terakota sa zvonastom suknjom mogu stilski i kulturno da povežu sa kritsko-mikenskim religioznim kontekstom »velike majke«, što dovodi do podeljenog mišljenja o ulozi figure na dupljajskim kolicima.103 Mada se uticaji mikenske kulture, podrazumevajući i religiju, ne mogu zapostavljati, postavlja se pitanje u kojoj meri i intenzitetu je mikenski kulturno-ekonomski potencijal suštinski izmenio uslove i način života kao i religiozne pretpostavke stanovnika jugoslovenskog Podunavlja.

350

Neki primeri figurina bronzanog doba Vojvodine su istovremeno značajna dela umetnosti ovog perioda. U publikaciji Z. Letice o bronzanodobnoj antropomorfnoj plastici Jugoslavije objavljeni su

svi vojvođanski nalazi.104 Pokazalo se da posle intervala u ranom bronzanom dobu, počev od starijeg horizonta inkrustovane keramike (dubovačka grupa) figuralne predstave postaju ponovo omiljena tema. Manir izrade idola sa cilindričnim donjim delom verovatno je prihvaćen kroz redukovane poznominojske uticaje u okviru izdvojenog i parcijalnog mikenskog kulturnog prodora na Balkansko poluostrvo i u jugoslovensko Podunavlje. Z. Letica je pokazala da u genezi plastike bronzanog doba postoje regionalne i hronološke razlike. Sa tipološko-stilskog stanovišta zapadni delovi Vojvodine sa okolinom Odžaka pokazuju da se otkrivaju stariji elementi plastike genetski povezani sa statuetama tipa Dalj. Za njih se smatra da su proizašli iz vučedolskih prauzora najbolje sačuvanih na primerima sa Ljubljanskog barja.105 Osnovna karakteristika antropomorfne plastike je isticanje dekorativnih elemenata na odeći i nošnji. Od strogo šematizovane terakote iz Vatina (Sl. 105), do figurina sa zvonastom suknjom iz Vršca (Sl. 182) i Gardinovaca (Sl. 183; Sl. I X ) pažnja je usredsređena na spoljne efekte — naglašavanje površina koje pokrivaju ljudsko telo. Mada se pri izradi figura zanemaruje realističko oblikovanje glave i ruku, ukupan utisak, posebno široki zvonasti deo suknje koji prekriva donje delove tela, verno odražava osnovnu koncepciju — nakit i nošnja su u centru pažnje. Manir izrade idola sa cilindričnim donjim delom prihvaćen je u okviru selektivnih kasnominojskih uticaja koji se pojedinačno javljaju i u kultu na Balkanskom poluostrvu i Podunavlju. Teško se dokazuje da su ikonografske religiozne teme istočnog Mediterana doslovno preuzete u izradi figurina poznog bronzanog doba. Analizom dekora na terakotama otkrivaju se vrste i oblici nakita, mesto gde se stavljaju i, što je možda najvažnije, utvrđuju njihove tipološke i hronološke karakteristike. Lunulasti privesci na ogrlici statuete iz Gardinovaca (Sl. 183; Sl. IX ) su verna kopija kalupa za livenje ovog tipa nakita (V. 146a — b). Isto tako kombinovani privesak iz ostave u Gaju (Sl. 209) u osnovi odgovara istoj vrsti ukrasa na leđima kličevačkog idola.106 Navedeni primeri ujedno pokazuju da sve više dolazi do izražaja značaj veštine obrade metala. Ogrlice, narukvice, privesci i aplikacije proširuju repertoar izvora umetničkih predmeta u Vojvodini (Sl. 206). Lunulasti, kolutasti i češljasti privesci predstavljaju osnovne dekorativne elemente inače bogato ukrašene nošnje bronzanodobnog stanovništva Vojvodine (Sl. 206). Jedinstvo kulta i umetnosti ilustruje česta upotreba privesaka i amuleta. Njihova funkcija je kompleksna — apotopropejska i dekorativna. U religiozni kontekst uklapaju se retke realistički modelovane ptice od pečene ilovače kao što je ona iz Starčeva. Verovatno se radi o golubu koji pre svega ima simboličnu ulogu u htonskom kultu.107 Umetnost bronzanog doba Vojvodine obuhvata široki spektar raznovrsnih predmeta od plemenitog metala, bronze i pečene ilovače. Ćesto se na njima primećuje jedinstvo sa bronzanodobnim kulturama Panonske nizije i refleks istočnomediteranskih uzora. N ajbrojniji zlatni nalazi potiču sa nekropole u Mokrinu.10S Vitičasti uvojci, zlatni diskos, ukupno 29 zlatnih predmeta možda i nisu umetnička dela u užem smislu reči. U pitanju su oblici koji pokazuju nov ukus i tehnološka rešenja. Zlato se obrađuje »hladnim kovanjem«, rezanjem i iskucavanjem. Kvantitet nakita od plemenitog metala iz Mokrina pokazuje da je u pitanju područje na

351

kome se oseća kontinuitet korišćenja, možda izrade zlatnih predmeta, od eneolita do gvozdenog doba. N ije slučajno da se u jugoslovenskom i rumunskom delu Banata nalazi 25 lokaliteta sa zlatnim predmetima koji reprezentuju stil i ukus stanovništva Panonske nizije i donjeg Podunavlja (V. l l l ) . m Teže se izdvajaju predmeti kao umetnički doprinos proučavanju estetskog afiniteta izrade i oblikovanja predmeta u bronzi. U Mokrinu se javljaju svi tipični primeri rano bronzanodobnog nakita centralne Evrope. Neki od njih pokazuju visoku veštinu obrade kao na primer dijadema od bakra ukrašena tehnikom punktiranja.110 Drška mača iz Kovina (Sl. 207), kao i bodež iz Vajske (Sl. 191a), pokazuju da je tekuća spirala vrlo čest ukras na oružju poznog i srednjeg bronzanog doba. Pojava ovog ornamenta izaziva uvek nove diskusije. Tako na primer, grupa koštanih predmeta iz Vatina (Sl. 158— 162) izaziva posebnu pažnju jer se radi o predmetima ukrašenim vrlo precizno kombinacijama kurvolinearnog dekora sa kružno žigosanim urezima (Sl. 159, 162), gde se ističe spiraloidni motiv ili njegov derivat (Sl. 161). Ornamentalni motiv tekuće spirale, čest u mikenskoj umetnosti, uticao je na pojedine autore da neke predmete od Vojvodine do Slovačke smatraju egejskim importom ili kopijama mikenskih predmeta.111 Koliko je ova hipoteza aktuelna najbolje se vidi iz rezultata ispitivanja u Slovačkoj gde se na osnovu mikenskog uticaja izvode značajni kulturnohronološki zaključci.112 Koštani predmeti iz Vatina zadivljuju precizno izvedenim urezanim kombinacijama krugova, uglastim i tekućim spiralama te se mogu smatrati vrhunskim delima nepoznatih autohtonih majstora — bez obzira da li se radi o uticaju istočnog Mediterana ili originalnim domorodačkim rešenjima. Grnčarija bronzanog doba, pored nesumnjivo kulturnohronološke uloge, pruža vrlo dobre mogućnosti praćenja ukusa i stila potrošača i autora. Dok se na početku ranog bronzanog doba vrlo retko, u okviru raznovrsnih formi, gde dominiraju posude sa dve drške, stavlja ornamentalni dekor, počev od srednjeg bronzanog doba počinje ukrašavanje grnčarije.

352

U moriškoj grupi pojavljuju se posude sa kultnim i profanim scenama. Na zdeli iz nekropole u Mokrinu (Sl. 133) urezan je friz sa konsekrativnim rogovima i šematizovanom ljudskom figurom.113 M otiv je interesantan jer otkriva produžen uticaj simbola tipičnih za neolitsko i ranoeneolitsko stanovništvo. Scena lova na drugom sudu izvedena je krajnje racionalno.114 Opšti je utisak da na početku bronzanog doba preovlađuje tehnika glačanja. Tek na kraju ovog perioda ponovo oživljava manir ukrašavanja površina posuđa. Od elegantnih pehara na visokoj nozi (Sl. 141) Verbićoara grupe do urni sa tordiranim ramenim delom (Sl. 201) iz mlađe faze Belegiš grupe smenjuju se raznovrsni oblici i dekorativni elementi. U horizontu srednjeg bronzanog doba javljaju se bogati ukrasni motivi. U početku jednostavni u tehnici kanelura, ureza i uboda (Sl. 156), ubrzo postaju raskošni, prekrivajući »barokne« urne, zdele i pehare žigosanim koncentričnim krugovima, polumesečastim zarezima i visećim spiralama često ispunjenim belom inkrustacijom (Sl. 170, 176, 181). Urne tipa Belegiš I i I I ornamentisane plitkim i dubokim kanelurama ne preuzimaju stilska obeležja grnčarije kraja bronzanog doba. N jih karakteriše jednostavnost oblika i ukrašavanja (Sl. 200, 201). Ako se ovom teško merljivom zbiru posuda — umetničkih predmeta u najširem smislu reči, pridodaju poklopci (Sl. 153), žrtvenici i zoomorfna plastika (Sl. 163, 164), dobija se približna slika bogatstva izražajnih form i i primene ornamentalnog dekora u jednom vremenu koje prethodi širenju najranijih halštatskih kultura u Podunavlju.

STARIJE GVOZDENO DOBA U starijem gvozdenom dobu ispunjenom dinamičnim etničkim kretanjima u Panonskoj niziji i drugim delovima evropskog kontinenta formiraju se specifične kulturne grupe sa izraženim lokalnim karakteristikama. Na jugu Balkanskog poluostrva posle submikenskog perioda počinje protogeometrijski i geometrijski stil. Ubrzo Grčka i istočni Mediteran ulaze u istorijski, odnosno arhajski period. Istovremeno na širokom prostoru Balkana počinju da se izdvajaju plemena Ilira i Tračana. No donjem Podunavlju i na teritoriji Rumunije formiraju se naselja Dačana. Svaka od ovih oblasti oslanja se u razvoju na susedne, svaka na različiti način prihvata uticaje iz crnomorskih predela, sa jugoistoka Balkana i centralnoevropskog prostora. Halštat Panonske nizije, koji aproksimativno traje od cca kraja IX v.p.n.e. do početka I I I v.p.n.e. (Reinecke halštat B— D), može da se izdvoji na dve etape. Na početku ovog vremena dolazi do izražaja heterogen »trako-kimerski« horizont a pri kraju preovlađuje kompozitni skitski uticaj.113 Halštat Vojvodine obuhvata prodor »trako-kimerskih« elemenata na početku bosutske grupe kao i prisustvo skitskih i ilirskih na kraju. Mada je još uvek teško povući oštru granicu između tzv. trako-kimerskih i skitskih nalaza, odnosno starije i mlađe etape bosutske grupe, rano gvozdeno doba prolazi kroz dve faze.116 Za proučavanje kulta i umetnosti halštata Vojvodine značajni su prodori sa donjeg Podunavlja, blizina snažnog ilirskog supstrata centralnog Balkana i kulturni uticaji arhajskih gradova Grčke. Nijedna od ovih komponenata nije podjednakim intenzitetom i u isto vreme uticala na formiranje religioznih i umetničkih karakteristika starijeg gvozdenog doba jugoslovenskog Podunavlja. Još uvek su oskudni podaci o kultu i načinu verovanja halštatskog stanovništva u Sremu, Banatu i Bačkoj. Kult

sahr anj i v anj a

Na osnovu iskopavanja nekropole u Doroslovu, koja se datuje u starije gvozdeno doba (halštat C— D), ukazuje se na mogućnost biritualnog sahranjivanja.117 Izgleda da su neki od pokojnika prvo spaljeni na određenom prostoru. Kasnije se njihov pepeo stavlja u urne. Interesantan je nalaz grupe grobnih urni u okviru jedinstvene celine. Verovatno se radi o »porodičnoj grobnici«.118 Konstatovano je i skeletno sahranjivanje. Hronološko povezivanje sa valjsko-daljskom grupom, odnosno istočnohalštatskim prostoroin i navođenje trako-kimerskih nalaza ukazuje na složenu etničku sliku u zapadnim delovima Bačke u predlatenskom periodu.119 Sa Gomolave potiču interesantni podaci o ritualu sahranjivanja u bosutskoj grupi. Već 1953. godine otkrivena je »grupna grobnica«, sa više skeleta i fragmenata keramike. Na žalost, nedostaju detaljni opis priloga i antropološka analiza.120 U 1971. godini ispitana je u celini tzv. kružna grobnica sa 78 skeleta detaljno opisana od N. Tasića u glavi V II. Radi se o za sada jedinstvenom načinu inhumacije (Sl. 253) u jugoslovenskom Podunavlju. Konstatovano je da su sahranjeni šest muškarca, sedamnaest žena i pedeset i četvoro dece, dok se u jednom slučaju nije mogao da utvrdi pol

353

i uzrast. Vredno je napomenuti da Đ. Farkaš smatra da su skeleii stavljeni istovremeno u grobnicu, odnosno da formiranje nekropoie nije trajaio duže od deset godina.12' Interesantno je razmišljanje autora da ne treba pretpostavljati »nasilnu smrt« — pre epidemiju.122 Grnčarija i nakit od metala su omogućili da se grobnica okvirno datuje između V III i V I v.p.n.e.123 Sličan ali ne identičan način sahranjivanja konstatovan je u jugoistočnoj Olteniji. Radi se o kružnim grobnicama ispunjenim skeletima kao na Gomolavi. Kod Orlea po E. Com§i javlja se specifično sahranjivanje autohtonog dako-getskog stanovništva u I I — I v.p.n.e.124 Podatak je indikativan jer se ukazuje na kontinuitet sahranjivanja od bosutske grupe (Gomolava V) do poznolatenskog perioda (Oltenija). Ovo je argument da je horizont starijeg gvozdenog doba kod Hrtkovaca nastao pod uticajima ekspanzije iz Oltenije i da ne treba isključiti etničko prisustvo predstavnika Basarabi kompleksa na Gomolavi.125 Možda bi mogli da se uzmu u obzir još neki podaci o ritualu sahranjivanja ali oni u suštini ne bi promenili konstataciju da je biritualno sahranjivanje karakteristično za starije gvozdeno doba Vojvodine u celini.126

Sl. 253 »Masovna kružna grobnica«, starije gvozdeno doba, Hrtkovci—Gomolava

U kultne predmete ulaze tzv. monumentalni žrtvenici nađeni na Gradini kod Bosuta, možda korišćeni za tečne libacije. Javljaju se najčešće u okviru naselja (Popov salaš, Židovar i Bosut). Verovatno na prostoru predviđenom za kultne radnje.127 Terakota konja otkrivena između grupe posuđa, uz urnu sa ostacima spaljenih kostiju, je jedan od retkih primera plastike ovog vremena koja se može povezati sa kultom pokojnika.128 Sumarno obrađena, ponovo potvrđuje činjenicu da se sve manje obraća pažnja na oblikovanje u pečenoj zemlji. Metal preuzima funkciju predstavnika stila epohe, sa karakteristikama »trako-kimerskog«, skitskog i ilirskog ukusa.

Umetnost starijeg gvozdenog doba Vojvodine odražava dinamične promene u etničkoj strukturi stanovništva i sažimanje nekoliko u osnovi različitih stilova. U »trako-kimerskim« nalazima sa teritorije Vojvodine preovlađuju delovi konjske opreme (V. 104— 168).™ Otuda je razumljivo da funkcionalnost uređaja za uvlačenje remenja i drugih rekvizita konjske opreme preovladava nad težnjom za ukrašavanjem. Ipak, na pločastim delovima opreme javlja se tačkasti dekor ili motiv koncentričnih užljebljenih krugova.130 (V .

'll )

Motiv ptice se često koristi na »trako-kimerskim« predmetima. Radi se o krajnje stilizovanim figurama koje se koriste kao delovi privesaka i protoni. Nisu retke u bosutskoj grupi sudeći po nalazima iz jugoslovenskog Podunavlja (V. 162— 163).131 Ornitomorfne predstave kao elementi dekoracije i kulta prate se od poznog bronzanog doba i ranog halštata. U bosutskoj grupi uticaji sa istoka promenili su značaj i ulogu predstavljanja ptica. Izgleda da se napušta religiozna i kultna uloga a da se podvlači dekorativna komponenta.132 Složeno je praćenje uticaja istočnoalpskog facijesa i centralno-balkanskog na predmetima umetnosti u Vojvodini kada se radi o predlatenskom periodu i prvim prodorima Kelta u Podunavlje. Problem je otežan jer treba voditi računa i o uticajima arhajske umetnosti na ilirska područja, odnosno na pojedine delove Vojvodine. Dok se na jugu Makedonije realizovalo sažimanje heterogenog iiirskog etničkog supstrata sa snažnim arhajskim kulturnim pritiskom, u centralnoj Srbiji dolazi do izražaja import sa juga Balkanskog poluostrva i iz donjeg Podunavlja.133 Kulturnu i hronološku determinaciju retkih poznohalštatskih ukrasnih predmeta u Vojvodini olakšavaju nalazi luksuzne robe u Novom Pazaru i iz centralne Bosne. U Titelu je odavno pronađen pojas od srebrnog lima ukrašen u tehnici iskucavanja.134 Radi se 0 predmetu koji po načinu izvođenja dekora i motivima; iskucane trake koje grade trouglove, mreže, trapeze i »svastiku«, kao i bukl ornament, odgovara ukusu i stilu centralnobalkanskog stanovništva poznatom na osnovu publikovanih zlatnih pojasnih garnitura iz Novog Pazara, srebrnih iz Mramorca itd.135 Ilirska komponenta i grčki uticaj možda najbolje dolaze do izražaja na osnovu analize nakita poznate ostave iz Curuga. Grivna od srebrnog lima sa zmijskim glavama na kraju predstavlja tipičan primerak ukusa halštatskog stanovništva balkansko-podunavskog prostora pri čemu ne treba zaboraviti da u tehnici izrade nakita dolaze do izražaja inovacije prihvaćene iz arhajskih centara ( V . 229).m Srebrna fibula tipa »Štrpci« sa ugraviranim motivom palmete inače poznata iz Bosne, Srbije i drugih lokaliteta na jugoistoku Evrope je još jedan primer uticaja grčke umetnosti na izradu luksuznog nakita halštatskog perioda u Podunavlju (V. 228).™ Navedeni primeri predstavljaju sumarni prikaz stila i ukusa halštatskog stanovništva Vojvodine u obradi predmeta od metala. U izradi gm čarije oseća se zasićenost u odnosu na prenatrpano 1 obimno korišćenje ornamentalnog dekora na kraju bronzanog doba. Pored upotrebe facetiranja — preuzetog iz tehnika obrade metalnih posuda, grnčarija se najčešće ukrašava »S « urezanim motivima i trouglovima čije međusobno povezivanje oživljava površinu posuđa (V. 158— 159)m

(V. 22$)

355

Ovim se ne iscrpljuje utvrđivanje predmeta umetnosti i kulta halštatskog perioda Vojvodine. Buduća istraživanja će omogućiti da se sa više dokumentovanog materijala piše o ovom izuzetno značajnom razdoblju u praistoriji Vojvodine.

MLAĐE GVOZDENO DOBA Na početku IV veka p.n.e. u Panonsku niziju počinju da prodiru Kelti. Vrlo rano, između 380. i 350. g.p.n.e. smatra se da su osvojili Donju Austriju. Istovremeno keltska plemena zaposedaju severne delove Mađarske nastavljajući prodiranje ka jugu i jugoistoku Panonske nizije.139 Izgleda da se oko 360. g.p.n.e pravac ekspanzije upravlja prema gornjem delu mađarskog Potisja. Tek na prelazu iz IV u I I I v.p.n.e. Kelti se javljaju u Sremu i Bačkoj. Njihov pravac osvajanja postaje krajnji jug Balkanskog poluostrva.140 Od tog vremena do dolaska Rimljana u jugoslovensko Podunavlje osnovnu pokretačku snagu uvođenja novih društvenih i ekonomskih odnosa u pra i protoistorijskim zajednicama predstavljaju Kelti. Međutim, u toku I v.p.n.e. u južnom Banatu oseća se uticaj Dačana što se najbolje primećuje na pojedinim delima umetnosti.141 Bilo je to vreme intenzivnih i dinamičnih dodira kao i sukoba istočnih Kelta i Dačana u ovom delu Vojvodine. Tada Banat ulazi u okvire države dačkog vladara Boirebiste.142 Najveći broj keltskih nalaza u Vojvodini smatra se da pripada Skordiscima. Zbog toga se o predmetima kulta i umetnosti uglavnom piše na osnovu arheološkog materijala koji pripada pomenutom keltskom plemenu čija se politička i vojna aktivnost prati skoro tri stotine godina, od početka I I I v.p.n.e. do prve trećine I v.n.e., kada se etnički vrlo složeno međurečje Dunava i Save uklapa u okvire rimske države.143 Pošto su Skordisci naselili prostor na kome su delimično boravila ilirska plemena, pojedini predmeti nose odlike keltskog i domorodačkog ukusa. Etnička heterogenost u predrimsko doba je jedna od osnovnih komponenata tumačenja umetnosti i načina verovanja u mlađem gvozdenom dobu u Vojvodini. 0 Keltima i njihovom uticaju na tok evropske praistorije postoje brojni podaci.144 Njihov upliv na istoriju zapadne, srednje i jugoistočne Evrope zabeležili su već antički pisci.145 O religiji i umetnosti ovog naroda napisane su mnoge publikacije.146 O keltskim nalazima u Jugoslaviji objavljeno je naročito poslednjih godina više monografskih studija.147 Istraživači latenskog perioda u našoj zemlji smatraju da se o religiji Kelta na osnovu arheološkog materijala malo zna.148

356

F. Papazoglu izdvaja na osnovu antičkih izvora neke elemente kulta Skordiska. Interesantno je navođenje prinošenja ljudskih žrtava (zarobljenici ili pripadnici plemena) bogovima u okviru ritualnog ubijanja.149 Mada ovi podaci uglavnom potiču iz perioda ratova Kelta sa Rimljanima nema razloga da se ne pretpostavi da su nastavak tradicija iz protoistorijskog perioda. O keltskom Panteonu u Vojvodini ne postoje podaci. J. Moreau opisuje dokumentovano, pozivajući se često na Cezara i druge rimske izvore, ulogu »ženskog božanstva plodnosti i podzemnog sveta« u rajnskoj oblasti, Irskoj i Provansi.150 Isti autor ukazuje na evoluciju verovanja Kelta pri čemu su muška božanstva Teutates, Esus i Taranis dobili istaknuti značaj. Oni mogu da se identifikuju sa rimskim bogovima Marsom, Merkurom i Jupiterom mada u izvesnim slučajevima preuzimaju funkcije jednog ili drugog božanstva.151

X Keltsld novac, pozni laten, Gomolava, Vojvođanski muzej, Novi Sad X Celtic coin Late La Tene, Gomolava, Vojvodina Museum, Novi Sad.

Vojvođanski nalazi za sada isključuju bilo kakvu mogućnost identifikacije simbola keltskih božanstava. Verovatno se u predrimskom periodu ne predstavljaju bogovi u antropomorfnoj formi.152 Takođe nedostaju podaci o kultnim mestima i hramovima Kelta. Može se reći da u jugoslovenskom Podunavlju tek preclstoje sistematska istraživanja političke, ekonomske, socijalne i religiozne organizacije istočnih Kelta. Najviše podataka se vezuje za kult sahranjivanja.

Kult

sahr anj iv anj a

Mada sa teritorije Vojvodine ne postoje kompletno istražena groblja latenskog perioda, zahvaljujući pojedinačnim nalazima i kontinuiranim radovima u blizini Beograda, u samom gradu kao i u Osijeku, dobija se relativno zaokružena slika o načinu sahranjivanja u mlađem gvozdenom dobu jugoslovenskog Podunavlja.153 Iz Vojvodine postoje podaci sa nesistematskih iskopavanja, slučajni grobovi i izveštaji koji potiču sa kraja X IX i početka X X veka. Njihova analiza sa retkim izuzecima pokazuje da se radi o nekropolama koje pripadaju periodu stabilizacije i konsolidacije Kelta. Poznato je da su predstavnici latenskog perioda u prvim fazama (La-Tene A) u južnoj Nemačkoj, severnoj Švajcarskoj i istočnoj Francuskoj sahranjivali svoje mrtve u grobovima pod humkama i grobnim rakama pod uticajem halštatskih tradicija.15' Skeletni ritual sahranjivanja zadržao se i u periodu prodiranja u karpatsku kotlinu i dalje na istok i jugoistok. Jedino se gubi inhumacija pod tumulima.155 Na vojvođanskom prostoru javlja se skeletno sahranjivanje i spaljivanje pokojnika. U blizini Kupinova konstatovano je biritualno sahranjivanje — inhumacija i spaljivanje, na groblju koje je korišćeno od cca druge polovine IV v.p.n.e. do prve polovine I v.p. n.e.156 Grobovi sa spaljenim pokojnicima otkriveni su kod Zemun-Radio stanice a usamljen primer na Zemun-Gardoš-u.137 J. Todorović pominje 49 nalaza koji pripadaju grobnim prilozima Kelta.158 Monografija Karaburma I pruža korisne podatke o načinu sahranjivanja kod Kelta u relativno dugom periodu njihove dominacije od kraja IV v.p.n.e. do I v.n.e. na ušću Save u Dunav gde se smenjuju inhumacija i spaljivanje (u grobnoj jami, keramičkim posudama i tzv. kenotafu).159 Nema razloga da se ne pretpostavi sličan način sahranjivanja na levoj obali Save jer se radi o prostoru naseljenom Skordiscima. Kao dopuna rituala sahranjivanja mogli bi da posluže nalazi iz Mađarske. U skeletnim grobovima IV v.p.n.e. kosti svinje otkrivaju se u zdelama i urnama. Dešava se da se ceo kostur ove životinje posebno sahranjuje. Vepar se često pojavljuje u punoj plastici i na novcu kao atribut boga Mokusa (Galija), ili kao instrument u kultu mrtvih.160

Predmeti

umetnosti

Zbog nalaza gde preovlađuju grnčarija i proizvodi od metala »serijske« izrade teško je izvršiti selekciju umetničkih predmeta u užem smislu reči. Takođe nije lako ustanoviti njihovu tačnu hronološku determinaciju kada se uzme u obzir da se neki dugo koriste — od dolaska Kelta u Podunavlje do njihovog potpadanja pod • rimsku upravu.

357

Kamena figuralna plastika za sada nedostaje. Retki nalazi iz južne Francuske i Nemačke kao i pojedinačni iz Ćehoslovačke ukazuju, bez obzira da li se radi o uticaju grčke arhajske umetnosti, etrurske ili rimske, na zanemarivanje proporcija ljudskog tela.161 0 tzv. sitnoj plastici latenskog perioda takođe se ne može raspravljati na osnovu nalaza iz Vojvodine. Ukoliko se javljaju figuralne predstave one su uglavnom deo kompozicije na posuđu, nakitu, oružju i novcu. 0 latenskoj keramici postoje iscrpni podaci na osnovu sistematskih iskopavanja na Gomolavi i Židovaru. Oni se dopunjuju bogatim keramičkim fondovima iz okoline Beograda, Osijeka i pojedinačnim nalazima sa trorečja Drava— Sava— Dunav.16? Izrada posuđa podređuje se strogoj funkcionalnosti u okviru specijalizovanih vrsta oblika. Umesto ručne izrade počinje »proizvodnja« na lončarskom kolu. To dovodi do unifikacije tipova i ornamentalnog dekora. Tako se jednoobrazna keltska keramika javlja na širokom prostoru od Rajne na zapadu do ušća Save u Dunav na istoku sa jedva vidljivim lokalnim razlikama. Mada lišena uobičajene praistorijske maštovitosti ukrašavanja, keramika predrimskog perioda pleni pažnju tačnošću izvođenja formi i visokim kvalitetom izrade (Sl. 232— 237). Na tzv. gruboj keramici često se javlja »češljasti« motiv ili varijante užih i širih kanelura. Fina grnčarija je prvenstveno ukrašena glačanim i grafitiranim trakama, talasastim 1 cik-cak linijama (Sl. 233). Na kraju latenskog perioda u keltskom lončarstvu dolazi do izražaja manir bojenja posuđa. Vrlo često se amfore i zdele ornamentišu belim pojasevima na crvenoj površini ili se nanose žive ornamentalne šare (mreža, cik-cak linije, polukružne trake, talasaste linije itd.) preko horizontalnih naizmenično naglašenih belih i crvenih pojaseva (Sl. X I ; V. 181— 189). Slikana keramika u jugoslovenskom Podunavlju pripada tzv. istočnoj keltskoj grupi koja se izrađuje u drugoj polovini I v.p.n.e. sve do posedanja Srema od Rimljana.163 Mada u lalenskom periodu Vojvodine preovlađuje keramika Kelta, ne treba zanemariti uticaj i ukus domorodačkog supstrata (Sl. 246) i Dačana (Sl. 239— 242).

N akit Doprinos keltskog perioda umetnosti praistorije Evrope možda se može najbolje da prati na predmetima za ukrašavanje.164 U Panonskoj niziji istovremeno se oseća autentična umetnost latenskog perioda, upliv domorodačkog stanovništva na stil i način izrade nakita, sažimanje keltskog i dačkog umetničkog izraza i uticaj sa istoka i jugoistoka Evrope na tehniku, motive i način izrade predmeta od plemenitog metala, bronze, gvožđa i stakla. J. Todorović je objavio sa teritorije Vojvodine i uže Srbije sve značajnije nalaze fibula uklapajući ih vremenski i tipološki u zatvorene celine. U jugoslovenskom Podunavlju zastupljene su uglavnom sve vrste latenskih fibula koje su u upotrebi od IV v.p.n.e. do I v. n.e.165 Neke od njih izdvajaju se dodatnim ukrašavanjem što ih čini vanserijskim primercima pogotovo kada se radi o nakitu od plemenitog metala. Interesantan hronološki i kulturni prilog proučavanju vremenske sinhronizacije početka latenskog i kraja halštatskog perioda su fibule tzv. rastavne konstrukcije nađene sa srebrnim nakitom, najverovatnije ilirske provenijencije, u ostavi iz Čuruga.166 U rasprostranjeni tip fibula sastavne konstrukcije starijeg oblika sa ukra-

šenom nogom ulazi primerak sa Gomolave (SI. 221), koji B. Jovanović datuje na prelaz od I I u I do prve polovine I v.p.n.e.1*7 Srebrno kovana fibula astragaloidnog tipa iz ostave u Kovinu (Sl. 251) predstavlja zanimljivi prilog praćenja etničkih odnosa i sukoba na kraju I v.p.n.e. Dok R. Rašajski ukazuje na dačko poreklo, pripisujući celu ostavu vremenu prodora kralja Boirebiste u istočne delove Panonske nizije, J. Todorović pledira na keltskim izvorima.168 Mada je astragaloidna fibula proizašla iz keltskih prauzora i kao takva preuzeta u dačkoj umetnosti, koncentracija ove vrste nalaza u Banatu, Transilvaniji i Olteniji pokazuje da je konačno stilsko uobličavanje delo ukusa lokalnog, domorodačkog stanovništva. Grivne i narukvice su jedna od najčešćih vrsta nakita mlađeg gvozdenog doba. Neke, rađene brižljivo u plemenitom nakitu, omogućavaju da se prošire podaci o uticaju umetničkog nasleđa i pronalaženju novih nadahnuća. Spiralna srebrna narukvica iz ostave u Kovinu (Sl. 250), sa završecima u obliku glave zmije ukazuje na kontinuitet tradicija ranih epoha.169 Na panonsko-balkanskom prostoru motiv zmije javlja se kod grivni poznog halštata na većem broju nalazišta.170 U vreme tzv. laten I I faze na području širenja dačke kulture izrađuju se često grivne sa završetkom u obliku zmijske glave.171 Njihovo korišćenje u okviru tračkih, skitskih i dačkih kolekcija nakita potvrđuje produžetak domorodačkih uticaja ukusa u srednjem i poznom latenu.172 U traženju genetskih prauzora ne treba zapostaviti posredničku ulogu arhajske umetnosti V I v.p.n.e. koja je iz bogate riznice ideja Prednje Azije i Bliskog Istoka crpela likovne i religiozne inspiracije uvodeći zmiju u verovanje i umetnost. Narukvica od srebrnog lima iz ostave u Vršac-At je prilog proučavanju uticaja Istoka na umetnost latenskog perioda u Vojvodini (Sl. 248— 249). Predmet zaslužuje posebnu stilsku analizu zbog izuzetnog kulturno-estetskog značaja. B. Jovanović sa pravom ukazuje na istočnokeltske stilske osobine nalaza datujući ostavu u celini u I v.p.n.e.173 Narukvica se završava stilizovanim životinjskim glavama koje je na prvi pogled teško identifikovati. Najverovatnije da se radi o predstavi glave lava do krajnosti šematizovane, sa razjapljenim čeljustima (Sl. X II). »Kralj životinja« se inače vrlo često javlja u keltskoj umetnosti na nakitu i metalnom posuđu.174 Međutim, iako se radi o motivu koji nije stran Keltima ostaje neizvesno da li je ova kontroverzna narukvica delo keltske umetnosti ili je u pitanju proizvod dako-getskih tradicija koje su mnogo bliže kompleksnim uticajima prednjoazijskog prostora — reminiscencijama skitske i perzijske umetnosti.175 Kelti su vrlo često ukrašavali pojaseve plastičnim ukrasima. Iz Bačkog Gradišta potiče deo pojasne garniture ukrašen crvenim emajlom koji se datuje u I v.p.n.e.176 U srednjem i poznom Iatenu dolazi sve više do izražaja izrada nakita od stakla. Već od poznog halštata u Evropi se sporadično nalaze staklene perle.177 Kod Kelta se rano počinje da koristi kobalt staklo za izradu narukvica. U jugoslovenskom Podunavlju najčešće

su varijante tamnoplavih profilisanih narukvica ukrašenih belom ili žućkastobelom spiralno uvijenom trakom od staklene paste i metopastim površinama u kombinacijama sa sočivastim ukrasima od stakla.178 Mada se smatra da se narukvice od stakla najčešće javljaju u tzv. laten C fazi, ustanovljeno je da većina pripada poslednjoj, D etapi.179 Ispitivanja na Gomolavi pokazuju da se relativno česta pojava staklenih narukvica može datovati u I v.p.n.e. (Gomolava V I B), kada naselja Skordiska dostižu maksimalnu etapu razvoja. Ovim nisu iscrpljeni svi elementi umetnosti Kelta. Od pojedinih primeraka naoružanja (mačevi) do keltskih kopija helenističkog (Sl. X ) i originalnih primeraka srebrnog novca mogu da se prate umetničke sklonosti koje osciliraju od korišćenja floralnih motiva kao ukrasa na oružju do kopiranja helenističkih realističkih predstava glava na danas numizmatičkim raritetima. Zahvaljujući detaljnim stilskim analizama B. Jovanovića u glavi V II, autoru teksta ostaje da zaključi da će buduća istraživanja omogućiti širi i potpuniji prikaz umetnosti i kulta mlađeg gvozdenog doba Vojvodine.

X I Slikana posuda, pozni laten, Gomolava, Vojvođanski muzej, Novi Sad X I Painted pot Late La Tene, Gomolava, Vojvodina Museum, Novi Sad.

X GLAVA — UMETNOST I RELIGIJA

NAPOMENE

1. Up. Filip J., Enzyklopedisches (Handbuch — Ćehoslovačka, 1997; Austrija, 978; Mađarska, 1542— — 1543. 2.

Srejović D., 1969, passim.

3. V. B. Bruikner u I glavi. 4.

Glava II, nap. 1—9, glava III, nap. 10— 19.

5. Makkay J., 1971*, passim; Tulok M., 1971*, passim. 6. Garašanin D., 1968, 255—258. 7.

Garašanin M., 1958, 7; Kereš grupa (Trogmayer O., 1969, 5— 15).

8. Starčevo (Garašanin-Aranđelović D„ 1954, 30), Obrež (Brukner B„ 1960, 87), Deronje (Karmanski S„ 1960, 87). 9.

Kozluk (Jovanović B„ 1967, 12), Obre (Gimbutas M„ 1970*, 290).

10.

Srejović D„ 1969*, 132— 144.

11.

O žrtvovanju dece (Garašanin D„ 1968*, 257).

12.

Benac A„ 1971*a, 76, nap. 39—44; Garašanin M„ 1956*, 230.

13.

Jovanović B„ 1967, 12.

14.

Galović R„ 1964*, 4—5, 9.

15.

Jovanović B„ 1969a, 32.

16.

Grbić M„ 1934, 40—58; Garašanin M„ 1951, 71. Cernica (Cantacuzino Gh.—Morintz S„ 1963*, 51 —89; Cantacuzino Gh„ 1969*, 44— 59).

17.

18.

Potiska i Csoszhalom grupa (glava III, nap. 211—212).

19.

Sopotsko-lenđelska i lenđelsko-zengovarkony fa;za (glava III, nap. 259).

20.

O kultu plodnosti u neolitu centralnog Balkana i Panonske nizije (Garašanin D„ 1968*, 244; Srejović D„ 1968*a, 220; Kalicz N „ 1970, 23—24, 40— —43).

21.

Porodin (Grbić M„ 1960*, 24), Roszke—Ludvar (Trogmayer O., 1966*, 238, 240).

22.

Jovanović B.—Glišić J„ 1960, 128 i d.; Sl. 31 i d.

23. Jovanović B.—Glišić J„ 1960, 138, nap. 54. 24.

Srejović D„ 1968*a, 215—222.

25.

Garašanin D„ 1968*, 262, nap. 73.

26.

Bukranija sa Gomolave potiče iz kuće VI — u Vojvođanskom muzeju u N. Sadu, Bukrajina iz Jakova, (Jovanović B.—Glišić J„ 1960, 128— 132, Sl. 31, 32, 36—37).

27.

Vinča (Garašanin D„ 1968*, sl. 28.), potiska grupa (Kalicz N„ 1970*, 44.), Gomolava (glava potiče iz kuće V I — u Vojvođanskom muzeju u N. Sadu). 361

28.

Jovanović B., 1967, 15— 18.

29.

Garašanin-Aranđelović D., 1954, 61.; Benac A., 1961*, 125—127; Korošec J„ 1962*, 112.

30.

Srejović D„ 1968*a, 216—217, nap. 141, 142. Srejović D„ 1965, 38—40.

31.

32. Srejović D„ 1968*a, sl. 1. 33. Srejović D„ 1968*a, 184— 186. 34. Kalicz N „ 1970, la—fo—3. 35. Garašanin D„ 1968*, 246. 36. Makkay 1971*, 52, pl. 2— 10. 37.

Sedeća statueta iz Novog Bečeja (Garašanin D„ 1968*, 250, sl. 1), i Szegvar-a (Makkay J„ 1964, 58—59).

38.

Deronje (Karmanski S„ 1968a T. I—II), Obrež (Brukner B„ 1960, T. 2, 5), Starčevo (Garašanin-Aranđelović D„ 1954, passim.), Krstićeva humka (Radišić R„ 1970, 109— 120).

39.

Kalicz N„ 1970, 23, sl. 7—9.

40.

Kalicz N „ 1970, 45. Garašanin D„ 1968*, 250—251.

41. 42.

Mistične oči u Vinči (Vasić M„ 1936*, 63 i d„ sl. 97 i d.). Posude sa ornamentom tipa oculi (Powell T. G. E„ 1970*, 106—114).

43.

Glava IV, nap. 74. Subotica (Šulman M„ 1954, passim), Vajska (Brukner B„ 1970, passim). Garašanin M„ 1958, 39; Tasić N „ 1967, 19.

44.

45. 46.

Grob u kostolačkom horizontu na Gomolavi (Brukner B„ 1968, 19).

47. 48.

Lažnany grupa (šiška S„ 1972*, 145— 148). Kalicz N „ 1963*, 14— 18.

49.

Kalicz N „ 7— 14.

50.

Bjeljina (Kosorić M„ 1965*, 86, sl. 1), Padina (Jovanović B„ 1969*b, 27).

51.

Vučedol (Schmidt R„ 1945, 41, sl. 24—28), Batajnica i Vojka (Tasić N„ 1965, 59; isti autor, 1969a, sl. 1, 3—5). O uticaju Kurgan kulture (Tasić N „ 1967, 58— —60).

52.

53. 54.

55.

Garašanin M„ 1967, 31. Jovanović B„ 1969a, 47, T. X V III, 1—2; Jovanović B„ 1971a, 59, T. X, 1—4. Gornje Potisje (Kalicz N „ 1968*, 31; Gazdapusztai Gy„ 1965*, 44), rumunsko Podunavlje (Berciu D„ 1967*, 65; Bona I„ 1965, 61). Sličan ritus sahranjivanja u crnomorskim stepama (Šmaglij N.—Černjakov T„ 1970*, 95).

56. Tasić N „ 1967, 21, nap. 71.

362

57.

Kalicz N„ 1970, 67, Pl. 64; Pl. 65—70.

58.

Tasić N „ 1967, 58.

59.

Schmidt R„ 1945, T. 52, la—c; T. 76.

60.

Thomas E„ 1956*, 76—77.

61. Tasić N., 1967, 21; Banner J., 1956, passim; Ga-

96.

Belegiš (Tasić N „ 1966, 18, nap. 25), Ilandža (Marjanski M„ 1957, passim), Surčin (Tasić N„ 1966, 21, nap. 48). O Umenfelder kulturi up. Filip J„ Enzyklopedisches Hanđbuch.

97.

Brukner 0 „ 1959, 12— 13.

98.

Letica Z„ Antropomorfne figurine bronzanog doba u Jugoslaviji, Dissertationes et Monographiae, Beograd, 1973, 67 — u daljem tekstu Letica Z„ 1973.

99.

Vršac »Ludaš« (Garašanin D„ 1972, 64, Sl. 80, 81), Kovin (Letica Z„ 1973, T. V II, 2a—2c).

rašanin M., 1958, 37—45. 62. Tasić M.—Belić B„ 1971b, T. 12.

63. Kalicz N „ 1963*, 57—59; Garašanin M„ 1958, 44-45. 64. Tasić N.—Belić B„ 1971b, T. 14.

65. Schmidt R„ 1945, passim; Dimitrijević S.—Tasić N „ 1971a, 295—298, 303. 66. Vidi glavu V. 67. Schmidt R„ 1945, 98—99. O uticaju sa Krita i Mikene (Srejović D„ 1957, 123— 136). 68. Schmidt R„ 1945, 34—47.

69. Poglavlje VI. 70. Tasić N „ 1968, 23.

100.

Letica Z„ 1973, 68.

101.

Kossack G„ 1954*, 11. Kossack G„ 1954*, 11— 12, T. 3— 4. Danska (Powell T. G. E„ 1970*, 158, sl. 153). Bosna (Benac A.—Pašalić B.—Basler Đ.—-Miletić N.—Anđelić P„ 1966*, 113— 114).

102.

71. Girić M„ 1971b, passim; Mokrin II, passim. 72. Od 312 skeleta, 278 su u zgrčenom položaju (Girić M„ 1971b, 195). 73. Girić M„ 1971b, 196.

103.

74. Girić M„ 1971b, 196. Neznatna odstupanja po

105.

Tip Dalj (Letica Z„ 1973, 27, T. II, la—b, 2a—b), može tipološki da se veže sa statuetama iz Odžaka I (Karmanski S„ 1969, T. III, la—b), Klise (Karmamski S„ 1969, T. V, la—b) i Odžaka II (Karmanski S„ 1969, T. VI, sl. la—d). Uticaj vučedolskog koimpleksa na daljski facijes, (Letica Z„ 1973, 53).

106. 107.

Kossaok G„ 1954*, 16. Garašanin M.—Kovačević J„ 1961, T. 18.

108.

Up. Foltiny St„ u Mokrin II, 43—55, T. I.

109.

Foltiny St„ u Mokrin II, 46—55.

104.

ipravou i položaju sahranjenih ne utiču na utvrđeni ritual (Girić M„ 1971b, 196— 197). 75. Girić M„ 1971b, 201.

76. Girić M„ 1971b, 197. 77. Fol'tiny I„ 1941*a, 69; Foltiny I„ 1941*b, 90 i d.; Bona I„ 1963, 18—20. 78. Kalicz N „ 1968*, 73, 81—82. 79. Rasna heterogenost na mokrinskoj nekropoli (Girić M„ 1971b, 199). 80. Detaljno o kulturnohronološkoj podeli bronza81.

82.

83. 84.

85. 86. 87. 88.

Letica Z„ 1973, 63, nap. 210—228. Letica Z„ 1973. 71—77.

nog doba u Vojvodini kod N. Tasića u glavi VI. Tasić N „ 1968b, 19—29; Tasić N„ Die Pannonische Tiefebene und der Zentrailbalkan am iibergang von der mittleren in die spate Bronzezeit, Balkanika III, Beograd 1972, 83—115. Garašanin M„ 1958, 96—97. Garašanin M„ 1958, 77, nap. 398. Garašanin D„ Bronzano doba Srbije. Narodni muzej, Katalog, Beograd, 1972, 20—23. U daljem nastavku Garašanin D„ 1972.

110. Girić M„ 1971b, T. XCIX. 111. Hachmann R„ 1957*, 165 i d. T. 70.; Gimbutas M„ 1965*, 57 i d.; Mozsolics A„ 1968*, 41— 46, T. IX —X.

Tasić N „ glava VI. Thomas E„ 1956*, 100. Tasić N „ 1965c„ 50, 54—62. Tasić M„ 1965c, 61.

113.

89. Garašanin M„ 1958, 83. 90. Dubovac (Garašanin M„ 1958, 83), Vršac (Garašanin M.—Garašanin D„ 1951, 72), Korbovo (Krstić D„ 1971, 173— 174). 91. Tasić N.—Belić B„ 1971b, 29—30.

92. Up. Filip J„ Enzyklopedisches Handbuch, 510. 93. Poros (Hajdukovo) v. Trogmayer O.—Szekeres

112.

114.

Girić M„ 1971b, T. XXXIV.

115.

117.

Tasić N„ 1971b, 29. Tasić N „ u glavi XI. Brukner O., 1959, 13.

118.

Brukner 0 „ 1959, 7.

119.

Brukmer 0 „ 1959, 12— 13.

120.

Tasić N „ 1971b, 39, nap. 40.

121.

Farkaš Đ„ Izveštaj o ispitivćinju amtropološkog materijala iz grupne grobnice sa Gomolave, Segedin, 1972, 10 (Prevod M. Banjski).

116.

L„ 1968, 19, Velebit (N. Tasić u glavi VI).

94. N. Tasić u glavi VI. 95. Tasić N „ 1966, 24.

Leone Fasani—Josef Vladar, Kulturkontakte des nord Karpatischen und des norditalienchen gebietes in der alteren Bronzezeit, Coloque International sur le debut de l’Age du Bronze en Europe centrale et orientale. Crakovie-Egolomia 1973, 2—4. Girić M„ 1971b, T. 14.

122.

Farkaš Đ„ 10.

123.

Tasić N„ u glavi XI.

363

124.

Com^a, Contributie la riturile funerare din secolele I I —I i.e.n. din sud-estul Olteniei, APULUM, X, 1972, Fig. 2—8, 77.

150.

Moreau J„ Die Welt der Kelten, 1958, 100—102, u daljem tekstu Moreau J„ 1958.

151.

Moreau J„ 1958, 104.

125.

152.

127.

Tasić N„ 1971b, 40—42. Tasić N„ 1971b, 38—40. Gradina na Bosutu (Tasić N„ 1971b, Fig. 1). Ostali nalazi glava XI. nap. 33. Doroslovo (Brukner 0 „ 1959, 7, sl. 12).

Moreau J„ 1958, 108. Rospi ćuprija, Karaburma i Ritopek (Todorović J„ 1968, 16), Donji grad u Osijeku (Spajić E„ 1954*, 7; Spajić E„ 1956*, 47; Spajić E„ 1962*, 37).

128.

Doroslovo (Brukner 0 „ 1959, 7, sl. 12).

154.

Moreau J„ 1958*, 29—31.

129.

Majnarić-Partdžić N„ 1966, 39— 40. Majnarić-Pandžić N„ 1966— 1968, sl. 1 i 2; T. II 1—3; T. III, 1—3.

155.

Todorović J„ 1968, 16— 17, nap. 55.

156. Majnarić-Pandžić N„ 1970, 25; Jovanović B„ u glavi V III.

126.

130.

131.

Pančevo (Tasić N „ 1971b, 47, Fig 28a), Zemun (isti autor, 38, Fig. 22), ostali lokaliteti (isti autor, Fig. 22—27).

132.

Kossaok G„ 1954*, 54. Okolina Štipa (Mikulčić I„ 1963*, 197—209.), Pelagonija, (Mikulčić I„ 1965*, 209—225; Mikulčić I„ 1966*, 6—46), Ateinica (Đuknić M.—Jovanović B„ 1966*, passim), Novi Pazar (Mano-Zisi Đ.—Popović L j„ 1969*, 201—207). Uticaj donjeg Podunavlja i severnog Kavkaza na Panoniju (Gazdapusztai Gy„ 1965*, 116—‘118).

133.

134.

Marton L„ 1933*, 78—84, XVI, IV.

135.

Novi Pazar (Mano-Zisi Đ.—Popović Lj„ 1969*a, T. 68—70, 71, 2), Mramorac (Garašanin D„ 1954a, 36, T. X X II, 1 23, 1). Ostava u Čurugu (Garašanin D„ 1954a, 40—41, T. X X V III—30). 0 uticaju Grčke na izradu narukvica sa zmijskom glavom (Maier F„ 1962*, 39—44).

136.

153.

157.

158. 159. 160. 161.

Dimitrijević D„ 1971, 577, Sl. 9, 6; Ercegović S„ 1961. 126, T. I. 1. Todorović J„ 1968, 25—27. Todorović J„ 1972, 44, 96. Thomas E„ 1956*, (Bonis), 164. Moreau J„ 1958*, 118— 121; Filip J„ 1956*, T. L. XX.

162. O Gomolavi v. Jovanović B„ u glavi V III, i Brukner B„ 1965d, passim. Okolina Beograda (Todorović J„ 1972, 47—57). Keltska grnčarija uopšte (Todorović J„ 1968, 37—47). 163. Maier F„ Zur bemalten Spatlatenekeramik aus den Opiddum von Manching, Germania 39, 1961, 3/4, 361—368, B. 4, 5. 164. Jacobsthal P„ 1969*, passim; Powell T. G. E„ 1970*, 185—258; Parvan V„ 1926*, passim. 165. Todorović J„ 1968, 48, 55. 166.

Garašanin M.—Garašaniin D„ 1951, 76, T. V I I I — — IX a—b; Garašanin D„ 1954a, 40, T. XXX, 5. V. Jovanović B„ u glavi V III.

138.

Objedinjeno kod Maier F„ 1956*, 70—73; Čurug (Garašanin M.—Kovačević J„ 1961, T. X X V III). Tasić N„ 1971b, Fig. 1—9, Fig. 10—16, Fig. 41.

139.

Thomas E„ 1956*, (E. Bonis), 153— 154.

169. Rašajski R„ 1961, T. II, 3, 4.

140.

Todorović J„ 1968, 6—7 sa iscrpnom literaturom u nap. 8—18.

170.

141. 142.

Jovanović B„ u glavi V III (ostava iz Vršac-At). Papazoglu F„ 1969*, 255—261.

143.

Papazoglu F„ 1969*, 215, 264.

144.

Filiip J„ 1956*, passim. Papazoglu F„ 1969*, 29—298 sa nap. 1—353. Garašanin M„ 1965, passim. Jacobsthal P„ 1969*, ipassim; Powell T. G. E„ 1970*, 185—257.

137.

145.

146.

148.

Osnovna literatura kod B. Jovanovića u gl. V III kod nap. 1; Todorović J„ 1968, 2—3, nap. 1—8. Jovanović B„ u glavi V III.

149.

Papazoglu F„ 1969*, 385—386.

147.

364

167. 168.

O dačkom (Rašajski R„ 1961, 7, T. I, 1, 4) ili keltskom poreklu (Todorović J„ 1968, 54).

Čurug (Garašanin M.— Kovačević J„ 1961, T. X X V III), Bileće (Marić Z„ 1959, 92, T. II, 1). 171. Parvan V „ 1926*, Fig. 373, 1; Fig. 384—385; Maier F„ 1962*, 43. 172. Severeanu G„ 1937*, 42—-53. 173. Jovanović B„ u glavi V III. 174. Jacobsthal P„ 1969*, Pl. 33; 39, 40, Pl. 35; 42, 43; Pl. 222, C; Pl. 223, Pl. 228, C. 175. O značaju skitskog uticaja na lokalnu izradu dako-getskih narukvica (Severeanu G„ 1935*, 26 —31, Pl. 2, Fig. 9— 10). Uticaj Persije (Powell T. G. E„ 1970*, 229). 176. Todorović J„ 1968, 61, T. L, 1. 177. Haevernick E„ 1960*, 6—7. 178. Todorović J„ 1968, T. L. 3, 4. 179. Haevernick E„ 1960*.

NIKOLA TASIĆ

RELATIVNA I APSOLUTNA HRONOLOGIJA PRAISTORIJSKIH KULTURA VOJVODINE

RELATIVNA I APSOLUTNA HRONOLOGIJA PRAISTORIJSKIH KULTURA VOJVODINE

GLAVA X I

Određivanje starosti pojedinih kultura ili perioda u celini predstavlja složen i komplikovan zadatak praistorijske arheologije. Naročito sada, kada sve više dolazi do izražaja konfrontacija dva različita mišljenja: jednog koje se oslanja na pojave u mediteranskom svetu (istorijski metod) i drugog koje svoje mogućnosti vidi u egzaktnim naukama i njihovim sve savršenijim metodama (C. 14, dendrohronologija i sl.). Ovaj problem i ne bi bio toliko složen i presudan za praistorijsku arheologiju kada iza njega ne bi stajala čitava zgrada relativnohronološkog odnosa kultura i kulturnih grupa bližih i daljih regiona. Apstrahujući apsolutne cifre starosti, koje ne moraju da budu bitne za shvatanje jedne praistorijske kulture ili samo jednog naselja, ostaje vrlo prisutan i značajan problem međusobnih odnosa kultura, naročito u kontekstu nastajanja i formiranja novih stilova gde se migraciona komponenta često uzima kao presudna ili vrlo značajna. Zbog svega ovoga potrebno je i hronologiju praistorijskih kultura Vojvodine postaviti u prihvatljive relativnohronološke okvire, onako kako bi bilo moguće objasniti mnoge pojave stranih elemenata iz susednih kulturnih oblasti. Ti odnosi za Vojvodinu značajni su u odnosu na razvoj srednjoevropskih kulturnih grupa sa jedne i u odnosu na razvoj grupa jugoistočne Evrope, sa druge strane. Čak, reklo bi se da je za utvrđivanje apsolutne hronologije važniji odnos prema južnim i jugoistočnim oblastima, čija je hronologija, zahvaljujući boljoj istraženosti i širim potencijalnim mogućnostima (veze Prednji Istok, Egipat itd.), sigurnije utvrđena. Oslobađajući se na ovom mestu subjektivnog stava u proce