Powstanie Mahdiego 1881-1899 [PDF]

Zitiervorschau

WSTĘP

W książce przedstawiono jeden z ciekawszych okresów w historii Afryki, jakim było powstanie Mahdiego (1881-1899), zwane przez Sudańczyków mahdiją. Pol­ skiemu czytelnikowi te czasy są znane głównie z powieści Henryka Sienkiewicza W pustyni i w puszczy . Jednak książka ta znacznie upraszcza i przedstawia rzeczywistość w naiwny sposób. Nie należy rozpatrywać tych wydarzeń tylko jako walki narodowowyzwoleńczej przeciwko egipsko-tureckiej okupacji, a później brytyjskiej interwencji, lecz trzeba je widzieć jako ruch religijno-społeczny. Przy­ wódca tego ruchu Muhammad Ahmad wezwał do powrotu do czystego islamu, do walki z niewiernymi i heretykami, za których uważał Egipcjan, żądał sprawiedliwości i po­ szanowania porządku. Ascetycznym trybem życia i przy­ wiązaniem do zasad szarii od razu zdobył sobie szerokie poparcie i został uznany za zbawcę narodu, następcę Proroka, czyli za Mahdiego. Sudan pod rządami jego zwolenników, zwanych przez Europejczyków mahdystami lub derwiszami, a przez nich samych ansarami, czyli spadkobiercami towarzyszy Pro­ roka, stał się państwem teokratycznym, czymś w rodzaju współczesnych republik czy monarchii islamskich. Samo

powstanie trwało osiemnaście lat. Mimo początkowych sukcesów, zakończyło się porażką. Klęska była spowodo­ wana spotkaniem dwóch światów — starego, jeszcze feudalnego, opartego na niewolnictwie, porządku odcho­ dzącym w mroki historii reprezentowanego przez mahdystów posiadających podstawowe uzbrojenie, oraz nowej cywilizacji opartej na nowoczesnej technice, zwłaszcza w dziedzinie wojskowości, sprawnej organizacji i konsek­ wencji w działaniu reprezentowanej przez Brytyjczyków. W trakcie powstania rozwiał się ostatecznie sen o potędze Egiptu stworzonej przez Muhammada Alego, kiedy armia egipska w Sudanie została doszczętnie rozbita przez mahdystów. Powstanie pozwoliło skonsolidować Sudańczyków, którzy przez kilkanaście lat mieli swoje państwo, stwarzając realne zagrożenie dla samego Egiptu jak i dla interesów europejskich mocarstw. W konflikt w Sudanie, poza Egiptem i Wielką Brytanią, były zamieszane inne państwa, jak Włochy, Francja, Belgia, a przede wszystkim Etiopia. Mało kto wie, że walki z tym ostatnim państwem znacznie wykrwawiły armię mahdystów, co umożliwiło ostateczne zwycięstwo Brytyjczykom. Pań­ stwa te rywalizowały między sobą o wpływy w północno-wschodniej i środkowej Afryce. Konflikt o Faszodę (miasto w południowym Sudanie) między Wielką Brytanią a Francją o mały włos nie doprowadził do wybuchu w 1898 roku wojny między tymi państwami. W opisywanych w tej książce wydarzeniach brały udział wybitne, a zarazem tragiczne postaci: Muhammad Ahmad zwany Mahdim ogłosił się mahdim Boga, czyli zbawcą, umiał zjednoczyć często skłócone ze sobą plemiona sudańskie wokół głoszonych przez siebie idei przeciwko okupan­ towi egipskiemu, lecz zmarł w okresie swoich największych triumfów; generał Charles Gordon, legendarna postać — myślał, że samym swoim pojawieniem się w Chartumie zdusi rebelię; to zgubne mniemanie doprowadziło go do

tragicznej, lecz bohaterskiej śmierci. Warto tu wspomnieć też o gubernatorze prowincji Dar Fur, Rudolfie von Slatin. Był austriackim najemnikiem w służbie Egiptu. W pierwszej fazie działań zbrojnych, po zaciekłym oporze, skapitulował; nieco wcześniej przeszedł na islam, w nie­ woli stał się wbrew swojej woli doradcą kalifa Abdullaha, a poza tym pozostawił po sobie bezcenne pamiętniki opisujące tamtą epokę. Po dziesięciu latach niewoli zbiegł do Egiptu. Później powrócił ze zwycięską armią brytyjską Kitchenera, odnosząc się z dużą rezerwą do poczynań Anglików. Natomiast kalif Abdullah ibn Mu­ hammad okazał się dobrym organizatorem i przebiegłym władcą. Zginął, jak przystało na wodza i ojca swojego narodu, w ostatniej beznadziejnej bitwie z Brytyjczykami w 1899 roku wraz z całą swoją świtą, nie widząc sensu dalszego życia po upadku swojego państwa. Samo powstanie można podzielić na trzy okresy: Lata 1881-1885 — czas stałej ekspansji i zwycięstw mahdystów oraz klęsk Egipcjan i nieudanej interwencji Wolseleya; kulminacją tego okresu było zdobycie Chartumu i śmierć gen. Gordona; okres ten kończy śmierć samego Mahdiego; druga połowa 1885 do 1896 — w tym czasie nastąpiła konsolidacja państwa mahdystów pod rządami kalifa Ab­ dullaha ibn Muhammada, doszło do zatrzymania ekspansji mahdystów w bitwach pod Tuszką i Akordet, wojny z Etiopią i Włochami, wybuchu epidemii, zapanowały głód i susza oraz trudności wewnętrzne państwa; lata 1896-1899 — bezpośrednia interwencja brytyjska z kulminacyjnym wydarzeniem, jakim była bitwa pod Omdurmanem 2 września 1898 roku. Do powstania doprowadził splot wydarzeń politycznych czy raczej ambicje poszczególnych polityków i władców marzących o potędze własnej i swoich państw. Przede wszystkim przyczyniły się do tego okrucieństwa i wyzysk

władz okupacyjnych egipsko-tureckich po podboju Sudanu. Słowo „Turek” do dzisiejszego dnia kojarzy się Sudańczykom z człowiekiem bezwzględnym i chciwym. Aby prześledzić ten proces, cofniemy się o ponad siedemdziesiąt lat, do początków XIX wieku. Okres oku­ pacji egipskiej Sudanu, jako nominalnego wasala Turcji, zwany jest w historiografii Turkija (1820-1881). Sama bitwa pod Omdurmanem była starciem zamykającym epokę. Nigdy potem nie starły się w takiej liczbie wrogie formacje wojskowe o tak dużej dysproporcji w uzbrojeniu. Kitchener zgromadził najsilniejszą armię kolonialną w XIX wieku. Bohaterstwo, z jakim walczyli mahdyści, musiało zadziwić każdego. Bitwa ta otwiera historię miażdżącej przewagi technicznej mocarstw europejskich nad państwami Afryki, co pozwoliło im na zbudowanie wielkich imperiów kolonial­ nych. Proces ten trwał do drugiej wojny światowej. W polskiej literaturze naukowej nie ukazała się do tej pory żadna monograficzna praca na ten temat, pojawiło się natomiast kilka krótkich artykułów oraz przetłumaczonych na język polski prac, w których przedstawiono epizody z okresu mahdii. Na świecie ukazało się kilka dobrych prac poświęconych powstaniu Mahdiego, ale opisywały one wydarzenia głównie z punktu widzenia europejskiego (Churchill) czy ideologicznego (Smimow). Zostały napisane głównie przed 1960 rokiem i chociaż w ostatnim czasie pojawiło się kilka nowych opracowań, to jednak zasadniczo powołują się na te same źródła co prace wcześniejsze. Warto tu wspomnieć, że wydarzeniami zwłaszcza pierwszej fazy mahdii pasjonowała się cała Europa i że sensację wywoływały dramatyczne doniesienia prasowe z Sudanu. To powodowało narastanie wielu legend o powstaniu. Nawet w polskich gazetach ukazywały się dość często artykuły na ten temat. Po raz pierwszy w historii na działalność brytyjskich władz wywierała duży wpływ opinia publiczna. Chciałbym jeszcze zwrócić uwagę na problem

nazw geograficznych czy imion własnych, głównie mah­ dystów. W różnych publikacjach te same imiona czy nazwy występują w różnej transkrypcji z języka arabskiego czy innych lokalnych języków. Starałem się przytaczać współczesne nazwy geograficzne, jeżeli to w ogóle było możliwe, za International Travel Map, nieraz podając w nawiasie te, które funkcjonowały w pracach historyków czy polityków brytyjskich, na przykład Churchilla. Książka ta jest pierwszą tak obszerną próbą przed­ stawienia okresu mahdii na polskim rynku wydawniczym.

PODBÓJ — SEN O IMPERIUM

Aby lepiej zrozumieć to, co się wydarzyło w XIX wieku na terenie Sudanu, należy prześledzić chociaż w tele­ graficznym skrócie dzieje tego obszaru. Zainteresowanie Egipcjan tym terenem sięga początku ich państwowości. W okresie średniego państwa władcy XII dynastii około 2000 roku p.n.e. dokonali podboju obszaru Sudanu do IV katarakty, budując liczne forty i utrzymując w nich załogi wojskowe. W XVIII wieku p.n.e., w wyniku najazdu Hyksosów na Egipt, wycofali się z terenów Sudanu. Na obszarze tego kraju rozkwita rodzima kultura, zwana kermańską. W XVI wieku p.n.e., za panowania XVIII dynastii, nastąpił ponowny podbój tych ziem. Egipcjanie kontrolowali obszar do VI katarakty. Ustano­ wili dwie prowincje — Wawat oraz Kusz, przy czym tej osiatniej nazwy w późniejszym okresie zaczęto używać na określenie terytorium znajdującego się na południe od I katarakty. W XI wieku p.n.e., wraz ze stopniowym osłabieniem państwa egipskiego, następuje rozluźnienie więzów między Egiptem a krajem Kusz. Na terenie Sudanu powstała rodzima dynastia władców, którzy rozwijali kulturę egipską, kultywując pismo, wierzenia religijne oraz obyczaje.

Prawdopodobnie w VIII wieku p.n.e. Kuszyci tworzą imperium rozciągające się od I katarakty do zbiegu Nilu Białego z Nilem Błękitnym. W 728 roku p.n.e. władca królestwa Kusz Pianchi podbija Egipt. Władcy panujący w Egipcie i w królestwie Kusz są znani jako XXV dynastia. Jedną ze stolic rozległego państwa była Napata, znajdująca tuż przed IV kataraktą. W 663 roku p.n.e. za rządów Tanutamona Kuszyci stracili władzę nad Egiptem w wyniku wojny z Asyrią. Od tamtego czasu więź kulturowa między Sudanem a Egiptem zaczęła się rozluźniać. Po przeniesieniu stolicy do bezpieczniejszego rejonu — Meroe, w okolice VI katarakty, rozpoczyna się okres zwany w historii Sudanu meroickim, który trwa do około 330 roku n.e. W tym czasie na uwagę zasługuje wojna, jaką toczyli Meroici z Rzymianami od 24 do 20 roku p.n.e. Od II wieku n.e. na teren Meroe zaczęły przenikać negroidalne ludy z południa i zachodu oraz plemiona z Pustyni Wschodniej. Jedno z tych plemion — Noba — zajmuje na początku IV wieku miasto Meroe. Ostatecznie władca Aksum, starożyt­ nego królestwa leżącego na terenie współczesnej Etiopii i Erytrei, Ezana, zajął w 330 roku resztki państwa Meroe i pokonał plemiona Noba. Miasta meroickie stopniowo pustoszeją i popadają w ruinę. Po wycofaniu się Aksumczyków na terenie Sudanu powstały trzy królestwa: Nobadia, Makuria, Alodia. W VI wieku królestwa te przyjmują chrześcijaństwo. Prawdopo­ dobnie w pierwszej połowie VII wieku dwa północne królestwa, Nobadia i Makuria, zjednoczyły się, tworząc bardzo silne i sprawnie zarządzane państwo ze stolicą w Starej Dongoli, zwane Królestwem Nubijskim lub Makuryckim. W późniejszym okresie w skład tego państwa wchodziła przez jakiś czas Alodia. Arabowie, po pod­ porządkowaniu w 641 roku Egiptu, rozpoczęli ataki na Nubię. Jednak w wyniku silnego oporu Nubijczyków, w 652 roku zawarli tzw. baqt, czyli traktat handlowo-

-pokojowy, który regulował wzajemną wymianę handlową; kalifat arabski jak i Nubia stały się równorzędnymi part­ nerami. Wymiana handlowa, mimo kilku incydentów, funkcjonowała sprawnie do XIII wieku. Po dojściu do władzy w Egipcie dynastii Mameluków, w połowie XIII wieku wybuchły liczne wojny między nimi a Nubią. W latach 1276-1289 Egipcjanie trzykrotnie zajmowali Nubię, lecz za każdym razem się wycofywali. Ostatecznie po zdobyciu Dongoli w 1323 roku został zdjęty z tronu ostatni chrześcijański król rezydujący w tym mieście. Od tego czasu nastąpiła intensyfikacja islamizacji i arabizacji kraju. Poszczególne plemiona nomadów pochodzenia arabskiego osiedlały się w dolinie Nilu, mieszając się bardzo często z ludnością autochto­ niczną. Powstały liczne drobne państewka plemienne. Chrześcijańscy władcy utrzymali się do końca XV wieku w Quasr Ibrim na północy Nubii, tworząc królestwo Do-tawo, oraz do początków XVI wieku w Alodi. W 1517 roku Turcy zajęli Egipt i opanowali Nubię do III katarakty, lokując tam garnizony Bośniaków, zwanych Keszif. Ze względu na słabą kontrolę paszy Egiptu nad ich po­ czynaniami, Keszifowie rządzili samodzielnie, dostarczając na rynek egipski głównie niewolników. Około 1504 roku Fundż, nowo przybyły do doliny Nilu lud, wraz z arabskimi plemionami Ruafa zajęły Sobę, stolicę Alodi. Plemiona Fundż osiedliły się na obszarze Geziry, czyli obszaru między Nilem Błękitnym a Białym, wypierając stamtąd plemiona Abdallab i zakładając państwo ze stolicą w Sennarze, zwane sułtanatem (królestwem) Fundżu lub Sennaru. Pierwszy władca tego państwa Amara Dunkas (1504-1534) pozwalał, aby podbijane plemiona zachowy­ wały swoją wewnętrzną organizację, ale sam mianował władców pochodzących z rodzimych dynastii. Jeden z na­ stępców Dunkasa, Dakin (1569-1586), podbił tereny Nubii »

do III katarakty. Dalsza jego ekspansja została powstrzymana przez Keszifów. Sułtan Badi II Abu Dinkin (1645-1680) kontynuował podboje. Udało mu się zająć Kordofan, ziemie leżące przy granicy z Etiopią oraz teren nad Nilem Białym aż do ziem Szylluków. W tym samym mniej więcej czasie w zachodniej części Sudanu w prowincji Dar Fur powstało królestwo Keira (sułtanat Dar Fur); między państwami Fundż i Keira doszło do wojny o Kordofan w latach czterdziestych XVIII wieku. Ostateczne zwycięstwo odniosło Fundż. Jednak liczne wojny prowadzone przez Badi IV (1724-1762), władcę Fundż, stopniowo doprowadziły do osłabienia państwa. W wyniku wojny domowej, toczonej od 1776 roku do podboju Sudanu przez Egipt, nastąpił zupełny upadek kraju. W 1785 roku Fundż straciło kontrolę nad Kordofanem na rzecz Keiry. Wybuchały liczne bunty plemion arabskich do tej pory podporządkowanych Fundż. W latach 1788 i 1797 Sennar został złupiony i zniszczony. Tuż przed wkroczeniem Egipcjan do Sudanu, na początku XIX wieku, sytuacja polityczna na tych ziemiach była zagmatwana. Opis doliny Nilu z tego czasu zachował się w notatkach pozostawionych nam przez Johanna Burckhardta, szwajcarskiego podróżnika, który w latach 1813-1814 odbył dwie podróże do Sudanu. Z jego pism, przekazanych Brytyjskiemu Królewskiemu Towarzystwu Geograficznemu, dowiadujemy się, że w dolinie Nilu istniało kilkanaście plemiennych państewek arabskich. Rządzili nimi makkowie, czyli królowie. Do najważniejszych należała Bedayria w okolicy miasta Nowa Dongola opanowana przez mameluków, którzy trudnili się rozbojem i miejscową ludność traktowali jak niewolników. Prawdopodobnie osiedliło się tam 300 mameluków. Inne to: Szaikija w okolicy IV katarakty, Mirafab w okolicach miasta Berber, Dżaaliin w okolicach miasta Shendi, Abdallab w okolicach VI katarakty, przy czym Mirafab i Dżaaliin

były prawdopodobnie podporządkowane Szakii jako ich wasale. Poza tym w dalszym ciągu istniały: sułtanat Dar Fur z podlegającym mu nominalnie Kordofanem, Fundż, ograni­ czony do terenów Geziry, a na Pustyni Wschodniej zamiesz­ kiwały plemiona Bedża. Każde z tych państw z osobna nie dysponowało poważną siłą militarną, jednak w razie zjedno­ czenia mogły się okazać bardzo groźne. W przyszłości mogli się o tym przekonać Egipcjanie i Brytyjczycy. Na południe od państwa Fundż mieszkały ludy nilockie. Do najważniejszych należeli Dinkowie z siedzibami nad Nilem Białym i rzeką Sobat, a na południe od nich mieszkali Nuerowie. Na zachodnim brzegu Nilu Białego mieli swoje siedziby Szyllukowie; ciekawostką jest, że starzejący się lub chory władca Szylluków był zabijany i na jego miejsce osadzano nowego sprawnego monarchę. Na południe od bagien as Sududu miały swoje siedziby plemiona Bari. Społeczności nilockie na początku XIX wieku były dość liczne — było w nich około 2 milionów ludzi. Po wycofaniu się armii Napoleona z Egiptu władzę nad tym krajem odzyskało imperium osmańskie. W 1806 roku Turcy mianowali dowódcę oddziałów albańskich Muhammada Alego paszą Egiptu. Był to urodzony w 1769 roku Albańczyk, który przybył do Egiptu w czasie walk z Fran­ cuzami. W przeciwieństwie do swoich poprzedników na tym stanowisku, uzyskał od sułtana dziedziczne prawo władzy w Egipcie i w dość krótkim czasie stał się niezależnym władcą prowadzącym własną politykę. W 1807 roku wielkim sukcesem Muhammada Alego było odparcie interwencji Wielkiej Brytanii. W następnych latach udało mu się zdławić opozycję wewnętrzną, złożoną głównie z mameluków. Część z nich uciekła do Sudanu i w 1811 roku założyła obóz wojskowy, który dał początek miastu Nowa Dongola. Do Egiptu dochodziły mocno przesadzone informacje co do liczby osiedlonych tam mameluków. Niektórzy szacowali ich liczbę nawet na kilka tysięcy.

W latach 1811-1818 na prośbę Turcji Muhammad Ali prowadził operacje wojskowe przeciwko wahhabitom1 na Półwyspie Arabskim. W efekcie tej wojny przyłączył do Egiptu rejon świętych miast islamskich, Mekki i Medyny. Jednak nie zapomniał o swoich wrogach — mamelukach przebywających w Sudanie. W 1812 roku wysłał do Sennaru ambasadora z prośbą, aby władca Fundż wypędził z Nubii mameluków. Prośba nie została spełniona, ponieważ Fundż w tym czasie nie sprawowało już władzy nawet nad Nubią Środkową. W 1814 roku Burckhardt, po odbyciu podróży do Sudanu, spotkał się w Al-Taffa w okolicach Mekki z Muhammadem Ali i przedstawił mu sprawozdanie ze swojej podróży odbytej wzdłuż doliny Nilu. Pasza Egiptu dowiedział się o sytuacji politycznej i wojskowej Sudanu. Wtedy to po raz pierwszy zrodził się pomysł podboju Sudanu przez Muhammada Alego. Jednak ze względu na wojnę toczącą się na Półwyspie Arabskim nie można było tego dokonać. Sygnałem powrotu do tej myśli było wysłanie do Nubii Muhammada Bey Husreva, zięcia Muhammada Alego, deftardara w egipskim rządzie. Celem misji było prawdopodobnie rozpoznanie terenu planowanej już wtedy wojny. W 1819 roku Muhammad Ali odwiedził południowy Egipt. Po tej podróży wydał rozkaz inwazji na Sudan. 1

Wahhabici byli zwolennikami religijnej doktryny Wahhaba, którą ogłosił w połowie XVIII wieku na Płw. Arabskim. W swoich naukach nakazywał powrót do czystości religijnej początków islamu i nauczał, że godność kalifa może sprawować tylko potomek zięcia Mahometa Alego i jego córki Fatimy. Wraz ze swoimi zwolennikami opanował Nedżd, czyli środkową część Płw. Arabskiego. Pod koniec XVIII wieku rozpoczęli ekspansję zajmując w 1801 roku Karbalę, a w 1803 roku Mekkę i Medynę, zahamowując tym samym ruch pielgrzymkowy. Sułtan turecki poczuł się poważnie zagrożony, ponieważ był także kalifem, czyli zastępcą proroka Mahometa i obrońcą świętych miast Mekki i Medyny. Rozpoczął interwencję, która nie przyniosła rezultatu. Dopiero działania Muhammada Alego, który po ciężkiej wojnie odzyskał święte miasta, dały trwały rezultat. Ciekawostką jest, że doktryna wahhabicka obowiązuje do dnia dzisiejszego w Arabii Saudyjskiej.

Na początku XIX wieku południowa granica Egiptu nie była wyraźnie określona — przebiegała poniżej I katarakty. Egipt wysuwał pretensje do terenów Sudanu i Etiopii, uważając je za tereny wasalne, a co za tym idzie takie, z których należy pobrać trybut. Z tego obszaru eksportowano takie ważne towary, jak kość słoniową, złoto, gumę arabską, bydło oraz, przede wszystkim, niewolników. Przewożono je głównie przez porty Morza Czerwonego — Suakin i Massaua. Poza tym Suakin był jednym z głównych portów dla pielgrzymów udających się do Mekki. Należy się zastanowić, dlaczego Muhammad Ali zdecy­ dował się na podbój Sudanu. Odpowiedź na to pytanie nie jest prosta. Wydaje się, że chciał przede wszystkim opanować szlaki handlowe, a co za tym idzie czerpać korzyści z handlu i ruchu pielgrzymkowego do Mekki. Po opanowaniu Sudanu Muhammad Ali sprawowałby całkowitą kontrolę nad tym ruchem, wzrósłby też jego prestiż wśród muzułmanów. Jednak najważniejszym motywem była chęć zdobycia dużej liczby niewolników, z których część mogła zostać sprzedana w niewolę Arabom z Półwyspu Arabskiego, co zasiliłoby skarb państwa, a pozostali byliby wcieleni do tworzącej się armii. Muhammad Ali chciał zbudować silną i nowoczesną armię na modłę europejską. Głównymi rekrutami mieli być niewolnicy z Sudanu, zwłaszcza z jego południowej części, gdzie w opinii egipskiego władcy mieszkały bardzo bitne plemiona murzyńskie. Znając historię panowania innych władców arabskich i tureckich, Muhammad Ali nie chciał być zależny od sił zbrojnych, które pomogły mu osiągnąć władzę. Dlatego zamierzał oprzeć się na niewolnikach nie mających żadnych powiązań z obecnym aparatem władzy. Następnym powodem była możliwość ostatecznego roz­ prawienia się z mamelukami. Po podboju Sudanu armia egipska miała się skierować przeciwko Etiopii. Po ostatecznym zrealizowaniu planu Muhammad Ali stworzyłby bogate imperium o obszarze

około 5 milionów kilometrów2. Z takim państwem wszyscy musieliby się liczyć, nawet wielkie mocarstwa europejskie. Armia inwazyjna została skoncentrowana w porcie Kairu Mulaku latem 1820 roku. W jej skład wchodziły:600-osobowy oddział piechoty tureckiej, kilka formacji kawalerii tureckiej, 800 Beduinów z południowego Egiptu, bateria artylerii dowodzona przez amerykańskiego oficera, oddziały Berberów, Afrykanów oraz Albańczyków. Całość sił liczyła około czterech tysięcy żołnierzy oraz kilkaset statków rzecznych. Jak z tego widać, armia nie była jednorodna, lecz jak na warunki afrykańskie była dobrze wyekwipowana. Wojsko miało co miesiąc wypłacany żołd, ale głównym powodem udziału tych żołnierzy w ekspedycji była perspektywa zdobycia bajecznych łupów, jak głosiła propaganda władcy. Poza tym Muhammad Ali obiecał, że za każde ludzkie ucho obcięte w bitwie dostaną 50 piastrów. Naczelnym wodzem był Ismail Pasza, młodszy syn Muhammada Alego, cieszący się opinią inteligentnego, wspaniałomyślnego człowieka. Jednak ta ocena nie sprawdziła się w Sudanie podczas kampanii. Praw­ dopodobnie na jego zachowanie wpływały trudy wyprawy. W każdym razie okazał się despotyczny, lekkomyślny, leniwy i otaczał się przepychem. W kampanii sudańskiej brali udział wybitni podróżnicy i naukowcy; warto tu wspomnieć Frederica Cailliauda, Georga Waddingtona, Georga Bethuna Englisha czy Bernarda Hanbury’ego. Zostawili po sobie bezcenne opisy Sudanu z jego zabytkami, zwłaszcza Cailliaud, z którego zapisków do dzisiejszego dnia korzystają na przykład archeo­ lodzy. Muhammad Ali zatwierdził plan operacyjny, który przewidywał posuwanie się armii inwazyjnej wzdłuż Nilu do Sennaru, a następnie w kierunku Etiopii oraz Dar Fur i Kordofanu. Polecił Ismailowi, by zdobył tyle ile zdoła złota i innych cennych metali oraz towarów, a także minimum 40 tysięcy niewolników. Mimo słabości militarnej państw sudańskich, Muhammad Ali nie był pewien słuszności decyzji podboju tego kraju.

Obawiał się trudności ze względu na warunki naturalne panujące w Sudanie. Rzut oka na mapę może przerazić każdego wytrawnego wodza. Armia musiała się posuwać w górę Nilu, forsując sześć katarakt. Odległość do Sennaru wynosi 3000 kilometrów, a do Etiopii 4000 kilometrów. Wstęga rzeki wije się czasem przez pustynne pustkowia pozbawione wody i roślinności. Wojsko może zostać zdziesiątkowane nie przez wrogów, lecz przez pragnienie, choroby, brak żywności. Należało zapewnić aprowizację i utrzymać kontakt armii z Egiptem. Było to bardzo kosztowne i wymagało zakładania posterunków i gar­ nizonów pośrednich na już zajętych terenach. Poza tym po raz pierwszy interesy Egiptu skrzyżowały się z polityką Wielkiej Brytanii, która po pokonaniu Napoleona zaczęła się interesować szlakami handlowymi Morza Czerwonego i Arabskiego prowadzącymi do Indii. W lipcu 1820 roku cała armia ruszyła na południe. Pod koniec sierpnia wojsko stanęło w Asuanie. Po sforsowaniu z wielkim trudem I i II katarakty nilowej, pod koniec października ruszono w kierunku Nowej Dongoli. Mamelucy, którzy rezydowali w tym mieście, wcześniej opuścili rejon, udając się do Dar Fur, Shendi i innych krajów arabskich. Po opanowaniu Nowej Dongoli Egipcjanie skierowali się do kraju Szaikijczyków. Ismail Pasza, po fiasku negocjacji z wodzami plemiennymi Szaikijczyków, rozbił ich w dwóch bitwach — 4 listopada pod Kurti i 2 grudnia pod Jebel Deiga. Tubylcy, uzbrojeni w dzidy i miecze, nie mieli żadnych szans w starciu z armią wyposażoną w broń palną, a przede wszystkim w artylerię. Bitwy te złamały ducha bojowego nie tylko Szaikijczyków, lecz także innych ludów mieszkających w dolinie Nilu; później nie próbowano już stawić oporu. Poza tym Egip­ cjanie po zdobyciu Kurti dokonali potwornych mordów. Miasto zostało spalone, a do Kairu wysłano trzy tysiące par uszu.

Ismail Pasza po pokonaniu Szaikijczyków zachował się rozsądnie — przyjął od poszczególnych wodzów hołd, uznając miejscowe zwyczaje i przywileje, oraz zaproponował miejscowym wodzom wstąpienie do armii egipskiej wraz ze swoimi oddziałami jako formacjami pomocniczymi. Wielo­ krotnie wspierali oni od tamtego czasu działania wojsk egipskich. Po uporządkowaniu spraw i zorganizowaniu zaplecza do dalszych działań armia została podzielona na dwie równe części i w lutym 1821 roku ruszyła dalej. I tak jedna kolumna posuwała się wzdłuż Nilu po jego wschodniej stronie, druga kolumna zaś udała się szlakiem przez pustynię Bayuda w kierunku Berbern. Marszruta odbywała się głównie nocami w takt bębnów. Drogę wyznaczała straż przednia. Jednak nie zachowywano dyscypliny — poszczególne oddzia­ ły rabowały wioski, nie trzymano szyku i nie przestrzegano elementarnych zasad bezpieczeństwa. Jednak tak łatwego do pokonania przeciwnika nikt nie zaatakował. 5 marca 1821 roku armia dotarła do Berberu, a 9 marca do Al-Matammah, gdzie złożył hołd jeden z najdzielniejszych przywódców plemiennych Nimr Muhammad. 12 marca dotarła do Shendi, gdzie poddało się 100 mameluków. Od razu zostali wcieleni do gwardii Ismaila Paszy. W okolicach Meroe armia przeprawiła się na zachodni brzeg Nilu i 24 maja dotarła do zbiegu Nilu Błękitnego i Białego. Marsz oddziałów inwazyjnych na tym odcinku przekształcił się w wielkie polowanie na niewolników i w grabieże. Armia zaczęła powoli ulegać demoralizacji i dezorganizacji. Po trzydniowej kuriozalnej przeprawie małymi łódeczkami, tratwami i czym się dało przez Nil Biały Ismail Pasza wkroczył na tereny Geziry, czyli państwa Fundż. Mimo pewnych obaw, jakie żywił wódz egipski, ostatni sułtan Fundżu Badi Abu Szuluch poddał się bez walki. 14 czerwca Egipcjanie wkroczyli do legendarnego Sennaru. Można powiedzieć, że żołnierze armii inwazyjnej przeżyli szok widząc to, co zostało z niegdyś bardzo silnego

państwa. Był to cień dawnego imperium — ludzie żyli w lepiankach, nie nosili praktycznie żadnych srebrnych czy złotych ozdób, a meczet i pałac sułtana były zrujnowane. Ciekawostką jest, że cztery ostatnie zardzewiałe armaty zatopiono w Nilu Błękitnym, by przypodobać się Egip­ cjanom tuż przed ich przybyciem. Rozsierdzeni brakiem bogactw żołnierze dopuścili się gwałtów na niespotykaną skalę, mimo poddania miasta. W dalszym ciągu postępowało dalsze rozprzężenie w armii. Ismail Pasza próbował ratować dyscyplinę organizując w Sennarze paradę. Sam mógł być zadowolony z wyników kampanii. Z małymi stratami własnymi opanował kraj wzdłuż Nilu na przestrzeni trzech tysięcy kilometrów w ciągu jednego roku. Jednak to nie tubylcy okazali się najgorszym wrogiem armii inwazyjnej, lecz klimat. W lipcu zaczęła się pora deszczowa, wilgotność powietrza znacznie wzrosła. Z po­ wodu braku higieny i wiedzy, jak się zachować w takich warunkach, w wojsku wybuchła epidemia malarii i czer­ wonki. W bardzo krótkim czasie, bo do końca września, zmarło 600 ludzi, czyli dwa razy więcej niż podczas działań zbrojnych, a w połowie października pozostawało tylko około 500 żołnierzy zdatnych do boju. Ismail Pasza w tych warunkach nie był zdolny do sprawowania dowódz­ twa. Armia trawiąca czas w Sennarze była gotowa się zbuntować, obiecanych bogactw nie zdobyto, a niewolników wysłano jak na lekarstwo. Sytuację uratował Ibrachim Pasza, najzdolniejszy wódz egipski, który przybył z rozkazu swojego ojca Muhammada Alego w sierpniu 1821 roku do Sudanu. Zaraz zabrał się do reorganizacji armii i uzupełniania stanu osobowego jedno­ stek. W efekcie tych działań w grudniu wojsko było gotowe do dalszych operacji. W tym samym czasie co Ibrachim Pasza, do Sudanu przybył Muhammad Bej Ad-Daftardar na czele drugiej armii, w celu rozszerzenia władzy Egiptu w kierunku zachodnim, czyli opanowania

sułtanatu Dar Fur. Prowadził ze sobą trzy tysiące żołnierzy oraz trzynaście armat. W bitwie pod Barah pobił wojska sułtana Dar Furu, Muhammada Dali, i 20 sierpnia zajął bez walki stolicę Kordofanu El Obeid. Następnie przeszedł do działań defensywnych, broniąc stanu posiadania. Muham­ mad Ali wydał rozkaz zaprzestania ofensywy ze względu na zmianę sytuacji politycznej. Wybuchło powstanie w Grecji, które miało być stłumione przez wojsko egipskie. W Sudanie żołnierze mieli się ograniczyć tylko do zdoby­ wania niewolników i ewentualnie złota. Na żądania swojego syna, aby przysłać do Sudanu nowe oddziały, Pasza Egiptu odpowiedział, że wyśle do Sudanu 1000 żołnierzy za każde 3000 niewolników zdolnych do noszenia broni. Ibrachim Pasza mimo trudności pod koniec grudnia podjął jednak nowe działania ofensywne w kierunku południowo-wschodnim w celu zdobycia niewolników i złota. Łudzono się jeszcze, że obszaryy bogate w ten kruszec znajdują się na terenach przygranicznych z Etiopią lub na jej terytorium. Armia została podzielona na dwa korpusy poruszające się w górę Nilu Błękitnego —jeden pod osobistym dowództwem Ibrachima Paszy brzegiem południowym, drugi pod dowódz­ twem Ismaila Paszy brzegiem północnym. Wkroczono między innymi na tereny plemienne Dinków. Wyprawa zamieniła się w istne polowanie na niewolników i łupienie napotkanych osiedli. W jej trakcie wyekspediowano do Kairu ponad 30 000 niewolników, z czego do Kairu dotarła tylko połowa, głównie kobiety i dzieci, które były sprzedawane na rynki na Półwyspie Arabskim. Reszta została zamęczona lub zmarła z wycieńczenia po drodze. Znaleziono tylko kilka grudek złota o małej wartości. W lutym 1822 roku korpusy zaczęły się wycofywać do Sennaru, ze względu na chorobę Ibrachima Paszy, który ciężko zaniemógł i z tego powodu powrócił do Kairu. Teraz wodzem armii egipskiej ponownie został Ismail Pasza z tytułem gubernatora Sudanu. Jednak jego

wytrzymałość psychiczna dobiegła kresu. Nie zniósł presji, jaką wywierał na niego ojciec, ciągle śląc żądania dostar­ czenia większej liczby niewolników i bogactw Sudanu; z drugiej jednak strony upominał go, aby łagodniej i spra­ wiedliwie traktował tubylców i nie stosował drastycznych metod w zarządzaniu. Aby zdobyć niewolników, trzeba było stosować wręcz brutalne metody — i to kłóciło się z zaleceniami Muhammada Alego. Poza tym bezmiar mordów, jakich się dopuszczała armia egipska na tubyl­ cach, musiał spowodować w jego psychice duże zmiany. Kondycja fizyczna Ismaila także pozostawiała wiele do życzenia. Poprosił więc ojca o odwołanie go z funkcji i podczas pory deszczowej oczekiwał na wiadomości z Kairu. Dopiero w październiku otrzymał zezwolenie na powrót do Egiptu i bezzwłocznie rozpoczął swoją podróż. Podczas drogi powrotnej do Kairu Ismail zatrzymał się w Shendi u byłego makka Nimra Muhammada. Zażądał od niego wypłacenia ogromnej kontrybucji oraz dostarczenia kilku tysięcy niewolników w dwa dni. Oczywiście w tak krótkim terminie nie można było spełnić tych życzeń. Kiedy na audiencji Nimr zwrócił Ismailowi uwagę na ten fakt, dostał od niego w twarz. Dla tak dumnego wodza była to zniewaga wymagająca zemsty. Z tego faktu nie zdawał sobie sprawy w ogóle Ismail. Nimr opuścił salę tłumiąc w sobie złość, a w nocy wydał rozkaz rzezi Egipcjan. Śmierć Ismaila w Shendi była sygnałem do wybuchu ogólnego powstania przeciwko okupacji Sudanu. Poszcze­ gólne plemiona walczyły na własną rękę — nie wybrano wspólnego wodza, a nawet nie skoordynowano działań. Dlatego też walki sprowadziły się do utarczek o charakterze partyzanckim. Sudańczycy napadali na małe garnizony wojskowe, maruderów w większych kolumnach marszo­ wych czy pojedynczych żołnierzy. Taka forma prowadzenia walki była z góry skazana na niepowodzenie. Mimo to zniesiono kilka garnizonów egipskich, m.in. w Kereri czy

AI Metemmah. Garnizon w Sennarze praktycznie został odcięty od reszty wojsk. Rozkaz tłumienia powstania otrzymał Muhammad Bej Ad-Daftardar, który wyruszył z Kordofanu z większością swoich sił. Pozostawił tam nieliczne garnizony. Sforsował Nil na południe od AlMetemmah i udał się do Shendi, a później wzdłuż Nilu do Wad Medani. Był to istny szlak śmierci. Z zemsty za śmierć Ismaila wszyscy, którzy wpadli w ręce armii egipskiej byli mordowani lub wysyłani jako niewolnicy. Powodowało to zaciętość oporu. Pacyfikacyjne operacje trwały do sierpnia 1823 roku. W ich wyniku przywrócono władzę Egiptu nad większością terytorium. W poszczegól­ nych punktach opór tlił się jeszcze do 1826 roku. Sprawca wybuchu powstania, Nimr, uciekł do Uelkait, przygranicznej prowincji Etiopii, gdzie doszedł do dużego znaczenia. W dalszym ciągu prowadził walki z Egipcjanami. Władze okupacyjne między wrześniem 1823 a sierpniem 1824 roku podjęły działania zbrojne nad Nilem Błękitnym i w rejonie miasta Gallabat, na terenach przygranicznych z Etiopią, wchodząc w kontakt bojowy z armią tego kraju. W wyniku tej akcji terytoria te uznały władzę Egiptu. Była to ostatnia duża operacja militarna pierwszej fazy podboju. Efekt walk w pierwszym powstaniu sudańskim w latach 1822-1824 był przerażający — większość wiosek i miast została splądrowana, zginęło około 50 000 Sudańczyków i wysłano do Egiptu 20 000 niewolników zdolnych do noszenia broni, z których wojskowe szkolenie przeżyło tylko 3000, a reszta zmarła. Okazali się bardzo mało odporni na wszelkie egipskie i europejskie choroby, stanowili więc, wbrew wcześniejszej opinii, kiepski materiał na dobrych i silnych żołnierzy. Masakry ludności z tego okresu stały się przyczyną znienawi­ dzenia przez Sudańczyków panowania egipskiego, które pozostaje w ich pamięci do dnia dzisiejszego jako lata potwornego terroru i wyzysku.

OKUPACJA — PRZEBUDZENIE

Po ostatecznym stłumieniu powstania zaczęto budować okupacyjną administrację. Na czele władz zarządzających Sudanem stał gubernator egipski zwany hikimdarem. Jemu podlegali mudirowie, czyli naczelnicy prowincji (mudiria), a im z kolei nazirowie — naczelnicy rejonów (kisma). Rejony dzieliły się na mniejsze jednostki zwane kytami, zarządzane przez hakimów. Plemiona koczownicze pod­ legały bezpośrednio przypisanemu mudirowi. Wprowadzono turecki kodeks prawny. Pierwszy hikimdar Churszid Pasza (1826-1837) w 1826 roku przeniósł stolicę do niedawno założonego Chartumu. Miasto leżące na szlakach hand­ lowych u zbiegu Nilu Błękitnego i Białego dość prężnie i szybko się rozwijało. Około 1850 roku przekroczyło 30 000 mieszkańców. Churszid Pasza zwiększył liczebność wojsk okupacyjnych do 10 000 piechoty i 9000 jazdy. Oddziały były rozmiesz­ czone w garnizonach i fortach wzdłuż całej doliny Nilu, by ochraniać transport i zaopatrzenie. Największe z nich były w Chartumie, Wad Medani, El Obeid, Suakinie, Nowej Dongoli, Berber oraz trochę później w Kassali. Do głów­ nych prowincji należały: Dongola, Berber, Chartum, Sennar. Wraz z rozszerzaniem władzy egipskiej przybywało z cza-

sem prowincji. Wprowadzono dość duże podatki, rygorystycznie ściągane (np. podatki od posiadania koła sakiy’a do nawadniania, od posiadania bydła czy niewolników). Podat­ ki można było płacić pieniędzmi, w naturze lub niewol­ nikami. Na oponentów nakładano kontrybucję. Niewiele się w tym zmieniło do wybuchu powstania Mahdiego. Na posunięcia władz okupacyjnych miała wpływ ogólna polityka Muhammada Alego i jego następców. Narzędziem realizacji planów paszy Egiptu miały być reformy wewnętrz­ ne w Egipcie, wzmacniające państwo, oraz silna i nowo­ czesna armia. Zreformowano system podatkowy i adminis­ tracyjny oraz rolnictwo, wprowadzając na szeroką skalę nawadnianie pól. Budowano nowe kanały i modernizowano stare. Zwiększono uprawy roślin przemysłowych, takich jak bawełna, trzcina cukrowa czy ryż. Wprowadzono monopole państwowe na skup artykułów rolniczych, handel zagraniczny czy zbyt wyrobów rzemieślniczych. Od 1818 roku zaczęto budować fabryki włókiennicze, odlewnie, cukrownie, huty. Spowodowało to, że Egipt stał się atrak­ cyjny dla Europy jako rynek zbytu myśli technicznej i maszyn, a tym samym pewne uzależnienie się Egiptu od europejskich specjalistów do czasu wykształcenia swoich własnych. Otwarto szkoły świeckie, których uczniowie byli na utrzymaniu państwa. Powołano szkoły trzeciego stopnia, które były odpowiednikiem szkół wyższych. Dzięki refor­ mie, mimo prowadzenia ciągłych wojen, dochód Egiptu wzrósł czterokrotnie. Muhammad Ali postanowił stworzyć armię na podobień­ stwo tych w mocarstwach europejskich, gdyż tylko takie wojsko mogło zaspokoić ambicje tego władcy. Po kongresie wiedeńskim, kiedy powstał nowy ład po wojnach napoleoń­ skich, w Europie wielu zdemobilizowanych oficerów pozo­ stawało bez pracy. Muhammad Ali postanowił część z nich zatrudnić przy tworzeniu nowej armii. W 1819 roku rozpoczął reformę wojska. Jego głównym doradcą został

oficer francuski Joseph Seve. Stanął on na czele szkoły oficerskiej piechoty utworzonej w Asuanie, do której uczęszczało 1000 kadetów (elewów). Byli rekrutowani głównie z mameluków oraz z wyższych warstw społecz­ nych. W 1822 roku pierwsze sześć pułków nowej armii zostało wysłanych na różne teatry działań zbrojnych: do Arabii, Sudanu, a później do Grecji. Szeregowcami w tych jednostkach byli głównie niewolnicy sudańscy. Następnie utworzono szkołę oficerską i podoficerską w Diamecie dla 400 kadetów oraz szkołę artylerii w Turra również dla 400 kadetów. Wkrótce sformowano pierwsze dwa pułki artylerii. Po zakończeniu wojny w Grecji utworzono szkołę oficerską konnicy w Gizie, gdzie uczyło się 300 kadetów. Ze względu na to, że niewolnicy sudańscy okazali się podatni na wszelkie choroby i mieli małą wytrzymałość, w połowie lat dwudziestych zaczęto powoływać do woj­ ska na masową skalę egipskich chłopów. Armia egipska była utworzona na modłę francuską. Obowiązywał w niej podobny regulamin, stopnie wojskowe oraz musztra, natomiast komendy wydawano w języku tureckim. Uposa­ żenie żołnierzy było bardzo zróżnicowane w zależności od stopnia wojskowego. I tak na przykład szeregowiec otrzymywał 15 piastrów, podoficer do 60 piastrów, oficer 300-1200 piastrów, generał nawet 12 000 piastrów. Żoł­ nierze mogli zawierać małżeństwa i mieszkali z rodzinami w garnizonach. Umundurowanie było tradycyjne, z ele­ mentami europejskimi. Muhammad Ali nie zaniedbał rozbudowy floty wojennej. Kupował okręty, głównie we Francji i Włoszech. Flota ta uległa jednak zagładzie podczas bitwy z eskadrą brytyjsko-francuską pod Novarino w październiku 1827 roku. Klęska ta nie załamała go i w 1829 roku we własnej stoczni w Aleksandrii zwodo­ wał pierwszy okręt. Za granicą robił tylko zakupy uzupeł­ niające statków.

W drugiej połowie lat trzydziestych armia Egiptu osiągnęła imponujące rozmiary. Liczyła około 170 000 żołnierzy regularnego wojska i jednostek nieregularnych, z czego aż kilkanaście tysięcy służyło w artylerii, a 25 000 w konnicy. Ponadto istniały jednostki specjalistyczne, między innymi saperskie czy inżynierskie. Flota składała się z 33 jednostek, w tym było aż 11 liniowców i 6 fregat. Służyło w niej 15 000 marynarzy oraz wiele oddziałów pomocniczych, Tak rozbudowana nowoczesna armia była podstawowym narzędziem politycznym Muhammada Alego, który próbo­ wał prowadzić politykę wielkomocarstwową. Poza wojnami z wahhabitami i podbojem Sudanu zaangażował się też na innych frontach. Głównym jego pragnieniem było uwol­ nienie się od zależności lennej względem Turcji. Większość działań była podporządkowana tej myśli. W 1823 roku uległ namowom sułtana Turcji Mahmuda II i przyjął namiestnictwo w ogarniętej powstaniem prowincji Kandia (Kreta). Dało to początek interwencji Muhammada Alego w tłumieniu trwającego od roku powstania greckiego1. Po udanej interwencji na Krecie sułtan obdarował Mu­ hammada Alego w 1824 roku kolejnym namiestnictwem, tym razem w prowincji Morei (Peloponez). Po krótkim wahaniu pasza Egiptu przyjął tę propozycję, stwierdzając, że będzie traktowany w przyszłości przez Turcję jako partner, a nie wasal. Wyprawił swojego syna Ibrachima Paszę na czele dość znacznych sił, obejmujących 63 okręty wojenne, 100 statków transportowych oraz 16 000 żołnierzy wojsk lądowych. W następnych latach stale były wysyłane 1

Powstanie w Grecji wybuchło w 1822 r. i było skierowane przeciwko tureckiemu panowaniu. Objęło swoim zasięgiem głównie Kretę, Peloponez ✓ i Grecję Środkową. Od razu zdobyło przychylność opinii publicznej w Europie. Przybywali ochotnicy, aby walczyć o wolność Hellady, m.in. lord Byron, angielski poeta. W wyniku interwencji Wielkiej Brytanii, Rosji, Francji i Austrii i po klęsce floty egipsko-tureckiej pod Navarino oraz Turcji w wojnie z Rosją w 1830 r. utworzono niepodległe państwo greckie.

uzupełnienia. Rozpoczęła się pacyfikacja Grecji — w 1826 roku padła broniona bohatersko twierdza Missoulughi oraz zostały zdobyte Ateny. Interwencja mocarstw europejskich doprowadziła do klęski floty egipsko-tureckiej pod Navarino i z powodu politycznych nacisków zahamowała dalsze postępy armii egipskiej. W efekcie tych wydarzeń Egip­ cjanie byli zmuszeni ewakuować się pod koniec 1827 roku z Grecji. Turcja wyszła z wojny bardzo osłabiona. Mocar­ stwa europejskie zaczęły się zastanawiać nad rozbiorem jej posiadłości. Muhammad Ali, prowadząc zręczną grę dyplo­ matyczną głównie z Francją i Wielką Brytanią, jawiąc się jako równorzędny partner, włączył się jako kolejne mocar­ stwo w walkę o podział tureckiego imperium. Rozbudowa armii, modernizacja gospodarki Egiptu czy eksploracja Sudanu służyły temu celowi. Pierwszym posu­ nięciem nowej polityki paszy Egiptu była odmowa udzie­ lenia pomocy Turcji w wojnie z Rosją w 1829 roku. W 1831 roku rozpoczął podbój Syrii, tureckiej prowincji. Przed wojną zwiększono w Egipcie podatki oraz ogłoszono brankę na niespotykaną do tej pory skalę. Wywołało to falę niezadowolenia, szybko uśmierzonego. W tym czasie liczebność armii Egiptu wzrosła do 150 000 żołnierzy. Wojskiem dowodził ponownie Ibrachim Pasza. W krótkim czasie odniósł zwycięstwa w Palestynie i Syrii oraz wkroczył do Anatolii, zadając w grudniu 1832 roku decydującą klęskę armii tureckiej w bitwie pod Konyą. Mimo zaprzestania dalszego posuwania się Ibrachima w kierunku Stambułu, stolicy imperium osmańskiego, Wielka Brytania i Francja zażądały od paszy Egiptu natychmiastowego wycofania się jego wojsk z Anatolii, szantażując go zbombardowaniem Aleksandrii. Egipcjanie z większym niż do tej pory zaangażowaniem zaczęli prowadzić negocjacje pokojowe z Turcją, przy współudziale mocarstw europejskich. Podpisano pokój w maju 1833 roku w Kutahyi. Syria i Palestyna weszły

w skład państwa egipskiego, jednak Egipt w dalszym ciągu formalnie podlegał imperium osmańskiemu. Anglia i Francja zdobyły większy wpływ na poczynania polityczne i gospodarcze Muhammada Alego. Dzięki opanowaniu północnej Syrii, Egipt kontrolował już dwa szlaki handlowe prowadzące z Europy do Indii: jeden prowadził przez północną Syrię, Irak i Zatokę Perską, drugi przez Suez i Morze Czerwone. W oczywisty sposób nastąpiła dość znaczna rozbieżność stanowisk z Wielką Brytanią, która chciała mieć swobodę działania w tamtych rejonach. W latach 1833-1838 Muhammad Ali prowadził operacje militarne w Hidżadzie, Asirze i Jemenie2. Efektem tych działań było zaognienie stosunków z Wielką Brytanią, która próbowała doprowadzić do rewizji pokoju z Katahyi i nakłonić Turcję do nowej wojny z Egiptem. W 1838 roku władca Egiptu ponowił na forum międzynarodowym żąda­ nia zagwarantowania dziedziczności swojego tronu oraz poszanowania reform przeprowadzonych w jego państwie. Przerwał także dostarczanie trybutu Turcji. Następnie odrzucił umowę handlową, którą Turcja podpisała z Wielką Brytanią i Francją na bardzo korzystnych warunkach dla partnerów z zachodniej Europy3. Umowa traktowała Egipt jako protektorat turecki. 2

W 1832 r. doszło do buntu wojsk Muhammada Alego stacjonujących w południowo-wschodniej Arabii z powodu niewypłacenia żołdu. Bun­ townicy uzyskali poparcie od miejscowych szejków i utrudniali komunika­ cję na Morzu Czerwonym i Zatoce Adeńskiej. Walki trwały do 1838 r., nie przynosząc spodziewanych rezultatów. Operacje militarne Egiptu poparła Kompania Wschodnioindyjska. Mimo to Wielka Brytania do końca nie aprobowała tej akcji i w 1839 r. opanowała Aden, główny port Jemenu, wykorzystując go jako bazę przeładunkową i zaopatrzeniową 3 Umowa zawarta w sierpniu z Wielką Brytanią, a w listopadzie 1838 r. z Francją zakładała zgodę na zakup przez obywateli tych państw na całym terytorium Turcji wszystkich towarów rolniczych, łącznie z objętymi monopolem. Podatki i cła od tych transakcji miały być tej samej wysokości co dla mieszkańców imperium osmańskiego.

Na wiosnę 1839 roku doszło ostatecznie do nowej wojny egipsko-tureckiej. W bitwie pod Nizib Ibrachim odniósł całkowite zwycięstwo nad armią turecką. Początkowo Egipcjanie kontynuowali ofensywę w kierunku Mezopota­ mii, zajmując Urfę oraz Djarbakir nad Tygrysem, a następ­ nie wykonali zwrot na zachód, zajmując Malację, Marasz i Adanę. Nowy sułtan turecki Abdul Medżid, wraz z od­ powiedzialnym za politykę i reformy wewnętrzne imperium osmańskiego wielkim wezyrem Chusrewą Paszą, zwrócił się do Muhammada Alego, by zaprzestał walk w zamian za nadanie mu prawa dziedziczności tronu w Egipcie, ale zażądał zwrotu Syrii, Arabii i Krety. Pasza Egiptu odrzucił tę propozycję, jednak wstrzymał dalsze działania wojenne. Turcja postanowiła pójść na dalsze ustępstwa. Po raz kolejny mocarstwa europejskie (Wielka Brytania, Francja, Rosja, Austria, Prusy) wystosowały w sierpniu 1838 roku notę, w której informowali Muhammada Alego o swoim bezpośrednim udziale w rozwiązaniu konfliktu egipsko-tureckiego. Różnego rodzaju targi polityczne między tymi partnerami trwały do połowy 1840 roku, kiedy to podpisano ostateczną konwencję kończącą wojnę egipsko-turecką4 i skierowano ultimatum do paszy Egiptu, które zostało zdecydowanie odrzucone. Doprowadziło to do otwartej interwencji militarnej państw europejskich. Wojska tureckie, brytyjskie i austriackie zablokowały Bejrut i w październiku 1840 roku rozpoczęły ofensywę w Palestynie, mającą na celu odcięcie armii Ibrachima w północnej Syrii, zajmując Tyr, Tripoli, Hajfę, Jaffę oraz Akkę. W Syrii i Palestynie na zapleczu wojsk egipskich wybuchło powstanie. Największym sukcesem powstańców 4

Konwencja została podpisana w lipcu 1840 r. i zakładała oddanie Egiptu w dziedziczne władanie Muhammada Alego i jego potomków, dożywotnio natomiast prowincji Akka; zwrócić miał Turcji Arabię, Syrię i Kretę oraz płacić jej trybut i respektować wszelkie umowy handlowe zawierane przez sułtana obejmujące całe imperium osmańskie.

było zajęcie Jerozolimy. Ibrachim, mimo bardzo trudnej sytuacji w swoich wojskach i ogromnych strat wynoszących ogółem 68 000 żołnierzy, wycofywał się stale na południe. Poza tym flota brytyjska zablokowała Aleksandrię. W grudniu 1840 roku Muhammad Ali poprosił o prze­ rwanie działań wojennych, zdając sobie sprawę, że przegrał wojnę. Ibrahim w lutym 1841 roku rozpoczął ewakuację z Syrii. W maju 1841 roku konwencję z lipca 1840 roku ratyfikował Egipt, jednak narzucono mu nowe warunki, między innymi redukcję armii do 18 000 żołnierzy skiero­ wanych do wypełniania zadań tylko wewnątrz Egiptu czy Sudanu, i wyznaczono sumę trybutu należnego tureckiemu sułtanowi; flota miała być częścią morskich sił zbrojnych imperium osmańskiego. Klęska w wojnie z państwami europejskimi przekreśliła większość zamierzeń politycznych Muhammada Alego, i Egipt stopniowo zaczął się uzależniać gospodarczo od Francji, a przede wszystkim od Wielkiej Brytanii. Wielka Brytania zapoczątkowała budowę swojego przy­ szłego imperium kolonialnego na Bliskim Wschodzie. Muhammad Ali, prawdopodobnie w następstwie porażki, zaczął podupadać na zdrowiu. Stan jego zdrowia pogorszył się w 1844 roku i rządy w Egipcie praktycznie przejął jego syn Ibrachim Pasza, który jednak wkrótce zmarł (10 listopada 1848). Muhammad Ali zmarł 2 sierpnia 1849 roku. Jego następcą został Abbas (1849-1854). Za jego rządów zaczęto zwiększać areał uprawy bawełny, a Wielka Brytania wyszła na pierwsze miejsce w handlu zagranicz­ nym z Egiptem. Następcą Abbasa został Said (1854-1863). Na początku swoich rządów udzielił koncesji na budowę Kanału Sueskiego byłemu konsulowi francuskiemu Fer­ dynandowi Lessepsowi, potwierdzając to szczegółową umową w styczniu 1856 roku. W 1858 roku utworzono międzynarodową spółkę w celu pozyskania funduszy na budowę kanału. Na wyemitowane

400 000 akcji, Francja posiadała 207 160, Egipt 177 642, resztę zaś inne państwa lub osoby prywatne z wyłączeniem Anglii, która była przeciwna tej inwestycji. W 1859 roku rozpoczęto prace budowlane. Te decyzje doprowadziły do wzmocnienia pozycji Francji jako partnera Egiptu, osłabia­ jąc wpływy Wielkiej Brytanii. Jednak ci ostatni wymogli na Turcji jako na zwierzchniku Egiptu interwencję w spra­ wie rewizji warunków koncesji, aby uniemożliwić kon­ tynuowanie prac5. Na nieprzewidziane dodatkowe koszty związane z budową kanału Said w 1862 roku musiał zaciągnąć pierwszą zagraniczną pożyczkę. Poza budową kanału gabinet Saida modernizował kraj w innych dziedzi­ nach. Wybudowano linię kolejową łączącą Kair z Aleksan­ drią oraz z Port Saidem. Prowadzono prace irygacyjne, aby umożliwić całoroczne uprawy. Za panowania tych dwóch ostatnich władców Egipt nie prowadził ekspansji zewnętrz­ nej, koncentrując się na sprawach wewnętrznych. Jednak nie zahamowali oni postępującego upadku rodzimego przemysłu włókienniczego. Z 29 fabryk wybudowanych za czasów rządów Muhammada Alego, w 1870 roku pozostały tylko trzy. W sposób lawinowy rósł areał upraw bawełny, która była eksportowana głównie na rynek brytyjski. Mimo to można powiedzieć, że Said zostawił po sobie dość dobrze prosperujące państwo z minimalnym zadłużeniem, wynoszącym trzy miliony funtów szterlingów. Z tą polityką zerwał jego następca Ismail (1863-1879), który w 1867 roku otrzymał od sułtana Turcji tytuł kedywa. Podobnie jak jego dziadek Muhammad Ali, miał wizję potężnego i bogatego Egiptu rywalizującego z mocarstwami europejskimi jak równy z równym. Historia zaczynała się 5

Przy budowie kanału byli zatrudnieni robotnicy przymusowi, stano­ wiący bardzo tanią siłę roboczą. Rewizja koncesji polegała głównie na zniesieniu tych prac oraz innych przywilejów. Arbitraż Napoleona III w sporze doprowadził do wypłacenia spółce budującej kanał wysokiego odszkodowania przez rząd Egiptu.

powtarzać — podjęcie tych planów miała mu umożliwić nowoczesna armia. Nie licząc się z kosztami, rozpoczął jej modernizację oraz wkrótce ją wypróbował, prowadząc podboje w Afryce Środkowej, w basenie Morza Czerwonego i w rejonie Zatoki Adeńskiej6. Musiał też zdobyć środki na dokończenie budowy Kanału Sueskiego. Mimo jego otwar­ ciu w 1869 roku sytuacja finansowa państwa nie poprawiła nię. Z tego powodu Egipt po raz kolejny zaciągnął szereg pożyczek, tym razem na wysoki procent. Ciężka wojna, Jaką Egipt stoczył w latach 1874-1876 z Etiopią, mimo dużych nabytków terytorialnych, wykrwawiła znacznie jego armię; uległy zagładzie najlepsze jednostki bojowe i po­ głębił się kryzys finansowy państwa. W 1876 roku, po przekroczeniu 100 milionów funtów szterlingów długu, przy dochodzie około 9 milionów funtów szterlingów, Egipt ogłosił niewypłacalność. Po otwarciu Kanału Sueskiego i upowszechnieniu statków parowych, zmieniła się sytuacja strategiczna na całym Bliskim Wschodzie. Utworzył się niezmiernie ważny szlak morski prowadzący z Europy na Daleki Wschód i do Indii. 6

W latach 1864-1865 zostały podporządkowane ostatecznie Egiptowi ostatnie niezawisłe plemiona zamieszkujące nad Morzem Czerwonym między Massauą a Suakinem; ponownie przejął też kontrolę nad Massauą w 1868 r. Gubernator Massauy Werner Munzinger, Szwed w służbie kedywa, rozpoczął ekspansję Egiptu w kierunku Etiopii i Zatoki Adeńskiej. W 1872 r. zdobyto rejon Keren, a w 1874 r. rejon Bogos. W 1875 r. opanowano Zeilę, Harrer i Berber nad Zatoką Adeńską. Podczas wyprawy na Etiopię w listopadzie 1875 r. Munzinger poległ, a cały jego 500-osobowy oddział uległ zagładzie. Główne siły egipskie pod dowództwem Ahrendrupa poniosły porażkę w bitwie pod Gundet 7 listopada 1875 r. z wojskami cesarza Etiopii Jana IV. Kolejną, tym razem znacznie większą, ekspedycją dowodził Mulaj Hassan Pasza. Jednostki bojowe liczyły 20 000 ludzi i były wyposażone w najnowocześniejszy sprzęt. Armia ta została rozbita w bitwie pod Guray w marcu 1876 r. przez znacznie liczniejsze, ale gorzej uzbrojone wojsko Jana IV. Po tej klęsce Egipcjanie rozpoczęli negocjacje pokojowe z Etiopią zarzucając tym samym pomysł jej podboju.

Francja i Anglia chciały przejąć kontrolę nad tą drogą handlową. Wydawało się, że posiadająca większość akcji kanału Francja zdobędzie w tej kwestii przewagę nad Wielką Brytanią; jednak przegrana wojna Napoleona III z Prusami w 1870 roku umożliwiła Anglii przejęcie inicjatywy. Mimo podjętych działań w celu pozyskania pieniędzy na pokrycie długu rząd kedywa był zmuszony wystawić akcje Kanału Sueskiego na sprzedaż. Kupił je premier Wielkiej Brytanii Disraeli za cztery miliony funtów, pochodzące ze skarbu państwa. Decyzję swoją podjął w tajemnicy przed parlamentem, obawiając się wewnętrznej opozycji. Obawy jednak były niepotrzebne, gdyż w 1875 roku brytyjski parlament zatwierdził to posunięcie. Po ogłoszeniu niewypłacalności, mocarstwa europejskie powołały Komisję Długu Egipskiego. Jej członkami zostali przedstawiciele Francji, Austrii oraz Włoch. Anglicy po­ czątkowo nie wchodzili w skład komisji, ze względu na rozbieżność stanowisk z Francją. Miała ona zajmować się kontrolą terminowości spłat zadłużenia. W maju 1876 roku Ismail wydał dekret o połączeniu poszczególnych wierzytel­ ności w jeden dług, który miał być spłacony w ciągu sześćdziesięciu pięciu lat. Dekret został zmodyfikowany w wyniku interwencji brytyjsko-francuskiej. Coraz więcej Europejczyków — głów­ nie Anglików, Francuzów i Austriaków, zaczęło służyć w administracji oraz wojsku kedywa, reprezentując nieraz interesy mocarstw europejskich, mimo otrzymywania upo­ sażenia od Ismaila. W latach 1876-1877, aby pozyskać dodatkowe środki, między innymi zredukowano armię do niezbędnego minimum, ograniczono wydatki dworu, przy­ znano Wielkiej Brytanii koncesje na wydobycie ropy naftowej. W 1877 roku spłata wierzytelności przez rząd egipski pochłonęła blisko 70 procent dochodu państwa i wyniosła 7,4 miliona funtów szterlingów. Znacznie pogłębiło to kryzys w państwie. W 1878 roku powołano

kolejną komisję do zbadania finansów Egiptu, pod kierow­ nictwem Ferdynanda Lessepsa oraz Ri versa Wilsona. Głów­ nym zaleceniem komisji było utworzenie Rady Ministrów złożonej z Europejczyków. Została ona powołana w sierpniu 1878 roku; tekę premiera powierzono Nubar Paszy, a sta­ nowisko ministra finansów objął Rivers Wilson. Gabinet ten dbał praktycznie o interesy wierzycieli Egiptu, wydając decyzje o redukcjach wydatków państwowych, a zwiększając spłatę zadłużenia. W wyniku niepopularnych decyzji gabinetu Nubar Paszy powstała silna opozycja, która zaczynała zdobywać coraz większy wpływ na politykę Ismaila. W 1879 roku Ismail zdymisjonował cały gabinet europejski i powołał czysto egipską Radę Ministrów z premierem Szerifem Paszą. W wyniku protestu mocarstw europejskich, sułtan turecki Abdulhamid II zdetronizował Ismaila jako jego zwierzchnik. Nowym, uległym Europejczykom, władcą Egiptu został Tewfik. Jego posunięcia, przywracające rząd złożony z Euro­ pejczyków, doprowadziły do wybuchu powstania Ahmada Arabiego we wrześniu 1881 roku, skierowanego przeciwko rządom Tewfika i jego europejskich popleczników. Po­ wstańcy zmusili Tewfika do zdymisjonowania rządu po­ słusznego Europejczykom. Powołano rząd pod kierownic­ twem Szerifa Paszy. Na czele armii stanął dowódca zbun­ towanego garnizonu kairskiego — pułkownik Ahmad Arabi. Powstańcy zdecydowanie wystąpili przeciwko obcym wpływom i dominacji gospodarczej mocarstw europejs­ kich. Premier Francji Leon Gambetta i Wielkiej Brytanii William Gladstone wysłali notę do rządu egipskiego wzywającą do zaprzestania wprowadzania zmian oraz do przywrócenia kontroli wydatków Egiptu przez mocarst­ wa. Przeszła ona do historii jako „nota Gambetty”. Początkowo premier rządu egipskiego i kedyw rozważali możliwość ustąpienia, jednak pod naciskiem reformator­ skiej części armii utworzono nowy rząd z premierem

Mahmudem Paszą i Ahmadem Arabim jako ministrem wojny. W nowym rządzie przewagę zdobyli przedstawiciele partii Ojczyzna, radykalnego skrzydła reformatorskiego. W kwietniu 1882 roku dokonano czystek w armii egipskiej, powołując na nowe stanowiska młodych egipskich oficerów. Część aresztowanych byłych wojskowych zesłano na połu­ dnie Sudanu. Rozpoczęto konfiskaty majątków cudzoziem­ ców pochodzenia europejskiego. Koalicja francusko-brytyjska musiała podjąć interwencję zbrojną w celu przywrócenia swoich wpływów. Flota tych dwóch mocarstw zacumowała na redzie w Aleksandrii. Jednak francuskie Zgromadzenie Narodowe odrzuciło po­ mysł zaangażowania się militarnego Francji. Było to związane z powstaniem w maju 1882 roku Trój przymierza w Europie i wynikającą z tego faktu obawą zagrożenia Francji ze strony Niemiec. Ta decyzja pozwoliła przejąć Brytyjczykom kontrolę nad Egiptem i Kanałem Sueskim, ponieważ zdecydowali się na bezpośrednią akcję wojskową. Na początku próbowali uzyskać na tę interwencję aprobatę Turcji. Sułtan turecki jednak kategorycznie zaprotestował przeciwko takiej inwazji. Kedyw, przerażony nastrojami rewolucyjnymi, przeniósł się do Aleksandrii i zaczął ponownie ubiegać się o opiekę Anglików. W czerwcu doszło do poważnych zamieszek w Aleksan­ drii, w których wyniku zginęło kilkudziesięciu obywateli państw europejskich. Ahmad Arabi, aby wzmocnić swoje wojska stacjonujące w północnym Egipcie, ściągnął część oddziałów z Sudanu. Miało to duże znaczenie w sytuacji panującej na tamtym obszarze. Rozpoczęto umacnianie fortyfikacji Aleksandrii. Te posunięcia były wystarczającym pretekstem do inwazji. 11 lipca 1882 roku po ostrzale miasta oddziały angielskie wylądowały w okolicach Alek­ sandrii i w kilkudniowych walkach zniszczyły forty oraz zajęły port. Kiedy rząd brytyjski dostał formalną zgodę od parlamentu na okupowanie strefy Kanału Sueskiego,

25 tysięczna armia pod dowództwem generała Gameta Wolseleya 2 sierpnia zajęła Suez, a 21 sierpnia Ismailę. Z generałem Wolseleyem jeszcze nieraz się spotkamy na stronach tej książki. Warto tu wspomnieć o innych jego dokonaniach. Zdobywał doświadczenie w wojnach kolonialnych w Birmie, Indiach, Chinach, w wojnie krym­ skiej, w wojnie z ludami Ashante z Ghany czy Zulusami. Jak widać, zdobył wielkie doświadczenie, walcząc i do­ wodząc w różnych warunkach. Był specjalistą od plano­ wania kampanii, opierając się na niezbędnym nowoczes­ nym sprzęcie potrzebnym w danych warunkach klimatycz­ nych. Był odpowiedzialny, skrupulatny i rzeczowy. Nie­ którzy jednak zarzucali mu powolność w podejmowaniu decyzji. Po tych zwycięstwach kedyw przebywający już pod opiekuńczymi skrzydłami Anglików uznał Ahmada Arabiego za buntownika. Wojska Ahmada Arabiego zostały pobite 13 września w bitwie pod Tel el-Kebir na przedpolach Kairu. Po nieudanej próbie obrony Kairu, Ahmad Arabi się poddał i został zaraz zesłany na Cejlon. Tewfik mógł wreszcie wrócić do Kairu. 19 września zmuszono go do wydania dekretu o demobilizacji armii egipskiej. Następnie Anglicy nałożyli na Egipt kontrybucję i pozostawili 10 000 żołnierzy jako gwarancję zabezpieczenia własnych interesów, narzu­ cając swój protektorat. Premier Gladstone podkreślał, że będzie to tylko czasowa obecność. Jednak już w styczniu 1883 roku dokładniej sprecyzowali swoje stanowisko, infor­ mując w nocie dyplomatycznej inne rządy, że ich obecność w Egipcie potrwa do czasu zaprowadzenia tam całkowitego spokoju. Sformułowanie to dawało Brytyjczykom dużą swobodę. Pierwszym generalnym rezydentem w Egipcie został Edward Malet (2 X 1882-11 IX 1883), którego wkrótce zastąpił Evelyn Baring, znany później jako lord Cromer (1883-1907). Przed Anglikami pojawił się nowy problem, czyli sprawa przejęcia kontroli nad posiadłościami

egipskimi nad Morzem Czerwonym, Zatoką Adeńską czy w Sudanie, który był już wtedy objęty rebelią. Na takim tle rozgrywały się wydarzenia w Sudanie. Churszid Pasza kontynuował operacje militarne w dwóch zasadniczych kierunkach — na południowy wschód oraz południe. W 1827 oraz w 1830 roku dwie ekspedycje dotarły do kraju Dinków, do ujścia rzeki Sobat, gdzie zdobyto wielu niewolników. Granice egipskiej strefy prze­ sunięto mniej więcej 300 kilometrów na południe. W latach 1828-1832 został podbity obszar w Al-Atisz wraz z okoli­ cami osiedla Metemma. W 1832 roku hołd złożył szejk miasta Gallabat Miri, ważnego ośrodka handlowego, a osta­ tecznie w 1834 roku szejkowie plemienni między Suakinem a Massauą. Tymczasem Nimr Muhammad, znany nam z wydania rozkazu zabójstwa Ismaila, przebywający na wygnaniu w prowincji Etiopii Uelkait, zebrał dość znaczne siły, m.in. złożone z byłych dezerterów egipskich, i nękał oddziały egipskie wojną podjazdową. We wrześniu 1835 roku najechał prowincję Sennar, ponosząc klęskę. Niektóre źródła podają, że dostał się do niewoli. W tym samym roku zostało zaatakowane terytorium cesarstwa Etiopii. Wyprawę zorganizował Ahmad Kaszif, który zgromadził dość znaczne siły, złożone z batalionu piechoty, pokaźnego oddziału piechoty albańskiej oraz około tysiąca kawalerzystów. Najechał prowincję Uelkait, dokonując wielkich spustoszeń. W drodze powrotnej został pobity przez dedżazmacza7 Uybie, jednak udało mu się uratować połowę swoich żołnierzy i większość łupów, m.in. 1200 niewolników. Kolejne utarczki trwały przez dwa lata i zakończyły się klęską armii Egiptu w 1837 roku podczas wyprawy na Gonder w bitwie pod Kalnabu, kiedy to 6000 żołnierzy korpusu dedżezmacza Kynfu zniósł kilkutysięczny oddział 7 Dedżazmacz

— wojskowy tytuł na dworze etiopskim; w XIX wieku był przyjmowany przez innych dostojników, np. zarządców prowincji.

egipski. Churszid Pasza uznał, że należy pomścić tę klęskę. Zebrał najsilniejszą, bo liczącą 6000 żołnierzy, armię egipską przemierzającą terytorium Sudanu i w połowie tego roku udał się w kierunku granicy z Etiopią. Wkrótce na czele posiłków obejmujących 8000 żołnierzy przybył z Egiptu Ahmad Pasza, który niebawem zastąpił na stano­ wisku hikimdara Churszida Paszę. Pod naciskiem wielkich mocarstw i ze względu na sytuację polityczną, armia Egiptu wycofała się spod granicy z Etiopią. Na przełomie lat 1838 i 1839 przybył do Sudanu Muhammad Ali, co świadczy o wadze, jaką przykładał do polityki afrykańskiej pasza Egiptu. Osobiście zapoznał się z warunkami panującymi w Sudanie i mógł zwe­ ryfikować raporty geologów pracujących tu z jego rozkazu już od połowy lat dwudziestych, donoszące o dużych bogactwach mineralnych znajdujących się na tym terenie. Z jego rozkazu wprowadzono też uprawę trzciny cukrowej oraz rozszerzono znacznie uprawę bawełny, a także sprowadzono osadników egipskich, nadając im działki po blisko 42 hektary. Pod koniec 1839 roku rozpoczęła się kolejna wielka akcja militarna wojsk okupacyjnych. W jej efekcie Ahmad Pasza w 1840 roku podbił rejon zwany Taka, ostatecznie włączając Kassalę do imperium egipskiego. Walki na pograniczu Etiopii toczyły się do 1848 roku, lecz nie spowodowały większych zmian w stanie posiadania Egiptu. W latach 1839-1841 z Chartumu zorganizowano trzy ekspedycje, które miały dojść jak najdalej na południe. Udało im się sforsować rozlewiska i bagna as Sudud, natomiast trzecia wyprawa dotarła aż do Gondokoro nad Nilem Górskim. Za tymi działaniami eksplo­ racyjnymi nie poszła rozbudowa fortów w kierunku południo­ wym. Ostatni garnizon znajdował się w dalszym ciągu w okolicach miasta Kusti nad Nilem Białym. Muhammadowi Ali udało się podbić Sudan, jednak stale potrzeby finansowe tego władcy spowodowały, że bogactwa

kraju były eksploatowane przez urzędników egipskich w sposób bezwzględny, gwałtowny i okrutny; również oni traktowali służbę w Sudanie jako szybki sposób wzbogace­ nia się. Byli przekupni, wszędzie kwitła korupcja. Żołnierze wojsk egipskich często nie mieli wypłacanego żołdu, w związku z czym wielokrotnie odbijali to sobie, grabiąc miejscową ludność. Abbas Pasza wprowadził w Sudanie nowy podział administracyjny, zezwolił także na zakładanie zagrani­ cznych przedstawicielstw dyplomatycznych i handlowych. Spowodowało to drobne ożywienie handlowe w Sudanie. Said Pasza wprowadził zakaz handlu niewolnikami, który i tak nie był przestrzegany, oraz ograniczył podatki. Dzięki tym posunięciom, ci dwaj władcy zmniejszyli obciążenia nakładane na ludność Sudanu. Sytuacja uległa zmianie za panowania Ismaila, który ponownie zwiększył podatki i liczebność stacjonującej w Sudanie armii, tworząc nowe garnizony. Można śmiało powiedzieć, że to wtedy zaczęła się nowa epoka, która zaprowadziła Sudan na skraj przepaści.

RZEKA GAZELI — BAHR AL-GHAZAL. W SZPONACH NIEWOLNICTWA

Jednym z największych problemów w XIX wieku w Sudanie było niewolnictwo. Wraz z pojawieniem się egipskiej armii wzrosła liczba wywożonych z Sudanu niewolników. Poza działalnością tak zwaną państwową, czyli polowaniami organizowanymi przez wojsko w czasach Muhammada Alego, tym procederem trudniły się całe grupy kupców arabskich zwanych dżallaba. Istniały trzy główne szlaki, którymi poruszali się handlarze niewolników. Jeden z nich prowadził z Chartumu w kierunku Etiopii wzdłuż Nilu Błękitnego, następny biegł z Egiptu do Dar Fur i dalej na południe za rzekę Bahr al-Ghazal. Koncesji na „polowanie” w tym wypadku udzielał sułtan Dar Fur. Trzeci szlak prowadził z Chartumu na południe wzdłuż Nilu Białego i dalej na obszar położony za rzekami Sobat i Bahr al-Ghazal. Liczba przerzucanych tą trasą niewolników wzrastała wraz z rozwojem samego Chartumu, gdzie znajdowały się główne bazy handlarzy i targowiska. Do arabskich dżallaba dołączyli w drugiej połowie XIX wieku konkurenci z Europy oraz Koptowie, którym udało się opanować szlak wiodący wzdłuż Nilu, natomiast handlarze arabscy zostali zmuszeni do prowadzenia swoich karawan przez Kordofan. Rywalizacja między tymi grupami trwała

aż do wybuchu powstania Mahdiego, ale w drugiej połowie lat siedemdziesiątych Arabowie ponownie zaczęli zdobywać przewagę nad obcą konkurencją. Społeczności nilockie zamieszkujące tereny na południe od rzek Bahr al-Ghazal i Sobat niejednokrotnie jednoczyły się w walce z hand­ larzami, odnosząc poważne sukcesy — dotyczy to zwłaszcza ludu Azande. W samym Chartumie głównie handel niewolnikami przynosił mieszkańcom wysoki dochód. Nieraz za po­ szczególnymi kupcami stały całe przedsiębiorstwa hand­ lowe, niejednokrotnie pozostające w rękach europejskich. Organizator ekspedycji po niewolników wyprawiał się z Chartumu na południe, w zależności od zamożności i potrzeby, z odziałem zwanym razzia , liczącym nawet kilkaset osób. W jego skład wchodziły oddziały zbrojnej straży rekrutowanej z mieszkańców północnego Sudanu lub niewolników oraz tragarzy, których często werbowano wśród murzyńskich plemion południa. Egipcjanie i miesz­ kańcy północnego Sudanu odnosili się z pogardą do nagich i prymitywnych pogańskich ludów murzyńskich, nazywając ich abidami, czyli po prostu niewolnikami. Zbrojna straż była wyposażona w nowoczesną broń palną, stanowiąc wystarczający czynnik przewagi militarnej nad tubylcami. Po przybyciu na zaplanowany teren organizowano obóz zwany zarriba. Była to baza wypadowa oraz tymczasowe więzienie dla schwytanych już niewolników. Często kupiec zawierał przymierze z lokalnym kacykiem i wspólnie napadali na sąsiednią wioskę, którą plądrowano. Zabierano wszystko, co nadawało się do sprzedania: płody rolne, kość słoniową, biżuterię, bydło. Za zdobyte towary kupowano od zaprzyjaźnionego kacyka kość słoniową. Niejednokrotnie dochodziło do wojen między plemionami, a jeńców wo­ dzowie sprzedawali kupcom. Samych niewolników zaku­ wano w szeba , czyli rozwidlony konar drzewa. Szeba kładziono na ramiona, w rozwidlenie wkładano głowę, ręce

natomiast przywiązywano do ramion konaru. Dzieciom zakładano metalową obrożę i przykuwano je łańcuchem do matek. W początkowej fazie handlu niewolnikami większą popularnością cieszyli się mężczyźni, jednak od połowy XIX wieku głównym towarem stały się kobiety. Sprzedawano je głównie na rynek Półwyspu Arabskiego lub turecki do haremów lub posług. Zdobyty „towar” umieszczano w zarriba , a później transportowano do Chartumu lub El-Faszer, stolicy Dar Fur i tam sprze­ dawano. Niejednokrotnie zbrojni strażnicy porywali in­ dywidualnie kilku Murzynów i sprzedawali ich na tar­ gowisku lub pośrednikom. Natomiast sprzymierzony kacyk szukał towaru dla kolejnej ekspedycji. Czasami sam stawał się łupem handlarzy. Kupiec mógł zarobić na lym procederze znaczne sumy. Przeciętna wyprawa dostarczała do Chartumu około 500 niewolników po mniej więcej 5 funtów za głowę oraz 15 000 funtów1 kości słoniowej, za którą można było otrzymać około 3000 funtów. Poszczególni handlarze mieli za zgodą innych trudniących się tym procederem zarezer­ wowane terytorium, na którym prowadzili poszukiwania. Niektórzy z nich posiadali stałe obwarowane obozy oraz prywatne armie i rządzili jak udzielni książęta. Najpotęż­ niejszy z nich — Al Akad — rządził na obszarze 140 000 kilometrów. Nie zależało im na opanowaniu konkretnego terytorium czy terenów wokół zarriba , chodziło tylko o jak największą eksplorację i rabunek okolicy. Dbali natomiast o bezpieczeństwo na szlakach handlowych i sprawną wymianę handlową. Najdalej na południe dżallaba zakładali swoje zarriba na obecnym pograniczu Sudanu z Ugandą i Kongiem. Od czasów Saida handel został zakazany w Chartumie, jednak kwitł nadal w okolicach miasta na pustyni. Na przełomie 1

Funt = 0,44 kg

lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych osiągnął niespoty­ kane rozmiary. Przypuszcza się, że ściągano w okolice Chartumu około 50 000, a do Dar Fur około 15 000 niewolników rocznie. Także w tym czasie były wybijane na masową skalę stada słoni, które zaczęły całkowicie znikać znad Nilu Białego. Przy handlu niewolnikami i kością słoniową znalazło zatrudnienie około 15 000 Arabów. Swoje udziały mieli w nim także egipscy urzędnicy państwowi, którzy powinni zgodnie z dekretem Saida tępić ten proceder. Szczytowym momentem znaczenia handlarzy było powołanie na stanowisko naczelnika nowo utworzonej prowincji Bahr al-Ghazal namiestnika Al Zubeira, jednego z najpotężniejszych kupców. Ciekawostką jest, że sam Ismail udzielał tak zwanym kupcom koncesji na eksplorację doliny Nilu Białego i Górskiego, czerpiąc z tego niemałe korzyści. Jednocześ­ nie zdawał sobie jednak sprawę, że jako światły władca powinien rozpocząć walkę z handlem ludźmi. Tym samym zwiększyłoby się poparcie dla jego rządów w krajach europejskich oraz USA. Szło to w parze ze stanowiskiem Anglii, która była zaangażowana pod wpływem opinii publicznej w walkę z niewolnictwem na innych obszarach Afryki, dawało też znakomity pretekst do penetracji kolonialnej pod przykrywką idei humanitarnych czy niesie­ nia cywilizacji. Takimi osobami, które prowadziły walkę z handlarzami i pozostawały na żołdzie Egiptu, a jedno­ cześnie reprezentowały interesy Wielkiej Brytanii, byli Samuel Baker, Charles Gordon i Edward Schnitzer, znany jako Emin Pasza. Jednak nie należy oceniać tych ludzi jednoznacznie, gdyż na ich postawę miały wpływ różne czynniki nawet natury psychologicznej czy społecznej. Jednak udało im się w efekcie zrobić więcej dobra niż zła. Z rozkazu Ismail a rozpoczęła się ekspansja w kierunku południowym. W 1863 roku podporządkował sobie tereny leżące nad Nilem Białym do rzeki Sobat oraz znajdujące

się na północ od rzeki Bahr al-Ghazal, tworząc prowincję Faszodę. Za tym posunięciem stała chęć uporządkowania egipskiej południowej strefy wpływów. Władze centralne doszły do porozumienia z lokalnymi dzallaba, powierzając im stanowiska administracyjne. Dalsza ekspansja musiała być już bardzo przemyślana, gdyż na terenach znajdujących się na południe od rzeki Sobat i Bahr al-Ghazal znajdowały się zarriba handlarzy niewolników, którzy posiadali dość poważne siły militarne oraz duże wpływy. Taka akcja musiała spotkać się ze sprzeciwem kół rządowych związa­ nych z handlem niewolnikami. Wódz tej ekspedycji powi­ nien mieć nieskazitelną opinię oraz duże doświadczenie podróżnicze i wojskowe. Wybór kedywa padł na brytyjskiego badacza Afryki Samuela Bakera, który na początku lat sześćdziesiątych już przebywał nad Nilem Górskim. Dostał propozycję poprowadzenia ekspedycji, która miała włączyć tereny aż po źródła Nilu w obręb Egiptu oraz zlikwidować na tym terenie handel niewolnikami. Wyprawa od razu zdobyła poparcie Wielkiej Brytanii. Najwyższej klasy wyposaże­ nie ściągnięto z Anglii. W skład ekspedycji wchodziły dwa regimenty piechoty, dwustuosobowy oddział kawale­ rii, dwie baterie artylerii oraz flotylla rzeczna, czyli ponad tysiąc ludzi. Statki były skonstruowane ze składa­ nych elementów, aby je można było przenieść przez katarakty. Armia wyruszyła z Kairu na przełomie 1869 i 1870 roku. Widok był imponujący — wojska płynęły na 9 parowcach oraz 55 łodziach żaglowych. W lutym 1870 roku Baker opuścił Chartum. Kraj na południe od tego miasta był zniszczony przez eksplorację urzędników egipskich, wioski opustoszały, pola leżały odłogiem i część ludności cierpiała głód. Z powodu wysokich podatków nałożonych przez rząd Ismaila, ludności rolniczej nie opłacało się nic uprawiać. Ze względu na niemożność przebycia Nilu na odcinku

As-Sududu2, założył pierwszy obóz w okolicach dzisiej­ szego Malakalu. Tam spędził siedem miesięcy, oczekując na przypływ Nilu. Wojsko organizowało udane wypady na handlarzy niewolników, skutecznie paraliżując ich działal­ ność na północ od bazy. W grudniu ruszono dalej, ale droga okazała się istną gehenną. Poruszanie się w górę Nilu było uciążliwe i powolne. Żołnierze ciągnęli statki na linach zapadając się nieraz po szyję w bagnistej mazi pełnej robactwa. Drudzy wycinali trzciny i inną roślinność porastającą, szlak. Armię trapiły różnorakie choroby. Mimo tak oczywistych trudności i chwil zwątpienia, w kwietniu wyprawa dotarła na tereny zamieszkane przez plemiona Bari — do Gondokoro, wioski handlarzy niewolników. Tam też Baker kazał wybudować fort i nowoczesną osadę, w której 26 maja 1871 roku odbyła się uroczysta defilada z ceremonią wciągnięcia na maszt flagi kedywa i ogłoszeniem przyłączenia tego kraju do Egiptu jako nowej prowincji Ekwatorii ze stolicą w Gondokoro, przemianowanym na Al Ismailę. Baker zadania powierzone przez Ismaila wykonywał sumiennie i zaraz zabrał się do tępienia handlarzy niewol­ ników. Plemiona tubylców jednak nie zrozumiały intencji Bakera, potraktowały go jako kolejnego handlarza i stale go atakowały. Egipcjanie postanowili spacyfikować te tereny w imię niesienia im lepszego bytu w brutalny sposób. To spowodowało jeszcze większy opór ze strony członków plemienia Bari, którzy jakoś nie chcieli zaakcep­ tować nowinek i dobrodziejstw cywilizacyjnych. To wy­ wołało znacznie ostrzejszą akcję militarną Bakera. 2

Obszar bagien na południe od Malakalu, przez który przepływa Nil na odcinku kilkuset kilometrów. Lustro wody jest pokryte kożuchem z roślinności grubości nawet kilku metrów. Poza tym bagna tworzą szerokie rozlewiska dochodzące do kilkudziesięciu kilometrów szerokości. Rzeka na tym odcinku przy niskim stanie wody praktycznie jest nie do przebycia.

W Anglii podniosły się ostre głosy krytyki przeciwko kampanii wymierzonej w prymitywne ludy. Jednak od tamtego czasu mechanizm ten niestety powtarzał się za każdym razem, kiedy państwa europejskie dokonywały ekspansji terytorialnej terenów zamieszkanych przez tak zwane dzikie plemiona. Niektórzy handlarze niewolników sprzymierzyli się z ludem Bari prowadząc walkę podjaz­ dową. Ich emisariuszom udało się nakłonić część garnizonu Gondokoro do buntu. Pod nieobecność Bakera w obozie 1100 żołnierzy po prostu odpłynęło z powrotem do Char­ tumu. Bakerowi pozostało 500 ludzi; mimo to zdołał zlikwidować opór Bari i w styczniu 1872 roku podjął dalszą ekspansję w kierunku południowym. Jego oddział liczył około 300 ludzi, był dobrze wyposażony w broń oraz prowiant. W połowie marca dotarł do Fatiko, najdalej na południe wysuniętej placówki handlarzy. Po jej zlikwidowaniu ruszył dalej do państwa Bunjoro, rządzonego przez króla Kabaregę. 25 kwietnia wkroczył do Masindi, stolicy tego państwa, jako gość. Jak się okazało, nadużył gościnności Kabaregi. Wybudował tam swoją kwaterę i mały fort, a 14 maja ogłosił przyłączenie tego kraju do Egiptu. Ta decyzja oczywiście zaskoczyła tubylców, którzy nie spodziewali się takiego obrotu sprawy. Chwycili za broń i 28 maja zaatakowali pozycje Bakera pod Masindi. Jednak przewaga techniczna oraz dyscyplina w szeregach wojsk Bakera przesądziła o jego zwycięstwie. Podczas chaotycznego ataku tubylcy ponieśli ogromne straty, poległo bowiem kilkuset wojowników, a poza tym spłonęła osada Masindi, zbudowana z kilku tysięcy chat z drewna i słomy. Baker stracił tylko czterech ludzi. Mimo klęski Kabarega nie zaprzestał walki i, ku zaskoczeniu Bakera, atakował oddziały egipskie z ukrycia. Ze względu ria szczupłość swoich sił i opór Bunjoro, 13 czerwca Baker rozpoczął wycofywanie się w kierunku

osady Fuwajry, leżącej nad Nilem. Kolumna poniosła duże straty, ciągle szarpana przez wojowników Kabaregi. Dopiero w tej osadzie oddziały egipskie złapały oddech i pomaszerowały do Fatiko. Tam Baker w sierpniu utworzył swoją główną kwaterę oraz wybudował czworo­ boczny duży fort. Po regeneracji swoich sił, rozpoczął ponowny, tym razem systematyczny, podbój Bunjoro, jednak i teraz niedoprowadzony do końca. W marcu 1873 roku opuścił Fatiko, udając się w drogę powrotną do Egiptu i dalej do Europy. W Fatiko zostawił garnizon pod dowództwem egipskiego oficera. Podsumowując działalność Bakera, można powiedzieć, że wypełnił zadania postawione mu przez kedywa. Podbił dolinę Nilu na przestrzeni ponad tysiąca kilometrów, ograniczając znacznie handel niewol­ nikami, i utworzył nową prowincję — Ekwatorię. Nie zaskarbił sobie miłości okolicznych ludów, ponieważ stosował metody porównywalne z metodami handlarzy. Część plemion nie uznała i tak władzy Egiptu i, co najciekawsze, nie uznaje jej po dzień dzisiejszy; oczywiście współcześnie dotyczy to władzy centralnej Sudanu. Po akcji Bakera na południu Sudanu zaczęły powstawać misje chrześcijańskie, lecz nie odnosiły spektakularnych sukcesów w nawracaniu tubylców, choć w pewnym sensie chroniły mieszkańców przed powrotem handlarzy niewol­ ników. Po powrocie do Europy, Bakera zaatakowano za stosowanie brutalnych metod podczas podboju, za zbyt duże koszty ekspedycji oraz, co najważniejsze, za to, że jego akcja nie zlikwidowała handlu ludźmi. Wręcz przeciw­ nie, rozwinął się on na innych terenach Sudanu. Bakerowi udało się zlikwidować handel niewolnikami na terenach wzdłuż Nilu, natomiast nie wyeliminował wszystkich handlarzy, którzy przerzucili się na nowe tereny leżące na południe od rzeki Bahr al-Ghazal. Poza tym na niespotykaną dotąd skalę rozwinął się transport niewolników przez %

Kordofan i Dar Fur do Egiptu czy Chartumu. Obok bogatych kupców, którzy kupowali kilkanaście tysięcy niewolników naraz, pojawili się także drobni przedsiębiorcy, wyprawia­ jący się nawet po kilku Murzynów. Tym procederem w latach siedemdziesiątych zajmowało się tutaj około 5000 handlarzy głównie pochodzenia arabskiego. Szacunkowo przyjmuje się, że z tego obszaru w ciągu dwudziestu lat wywieziono 400 000 niewolników. Groziło to całkowitą zagładą tamtejszych społeczności. Mordowano także na masową skalę całe stada słoni oraz strusi, aby zdobyć cenne kły lub pióra. Urzędnicy egipscy sankcjonowali ten proceder, oczywiście czerpiąc z niego niemałe korzyści. Powołanie przez Egipcjan han­ dlarzy niewolników na urzędników państwowych oczy­ wiście ułatwiło rozkwit tego procederu. Najdrastyczniej­ szym przykładem było powołanie wspomnianego już Al Zubeira Paszy na stanowisko gubernatora nowej prowincji Bahr al-Ghazal. Wykorzystując tę nominację, w 1874 roku udało mu się zająć tereny łowieckie znajdujące się na terytoriach Dar Fur oraz nad rzeką Bahr al-Ghazal, tworząc rodzaj państwa niewolniczego, z którego po­ zyskiwał dwa podstawowe towary — niewolników oraz kość słoniową. Posiadał armię złożoną głównie z kawalerii arabskiej, uzbrojonej w broń palną. Wzbudzała ona prze­ rażenie wśród murzyńskich plemion na przestrzeni wielu setek kilometrów w głąb środkowej Afryki. Jego rezy­ dencja przepychem i bogactwem wprawiała w zachwyt podróżników. W 1876 roku udał się do Kairu i zażądał od kedywa zalegalizowania swego stanu posiadania i po­ wierzenia mu funkcji gubernatora Dar Fur, ale z za­ chowaniem pewnej niezależności. Kedyw, który pilnie potrzebował pieniędzy, dał się przekonać. Można po­ wiedzieć, że część dochodów pochodzących z handlu niewolnikami trafiała do kasy państwowej jako podatek należny z nowej prowincji. W tym czasie gubernatorem

Sudanu był Ismail Pasza Ajjub, który z łapownictwa uczynił nie lada sztukę oraz w taki sposób egzekwował podatki, że część mieszkańców Sudanu doprowadził do ruiny. Wydawało się, że nie ma sposobu, by ulżyć niedoli mieszkańców Sudanu. Kedyw mimo wszystko zdawał sobie sprawę, że taka sytuacja nie może dłużej trwać, zwłaszcza że politycy europejscy dość ostro wypowiadali się o sytuacji panującej w Sudanie, a przede wszystkim zwracali uwagę na rozwinięcie się plagi niewolnictwa. Wtedy to władca Egiptu znalazł idealnego człowieka, który mógłby uzdrowić sytuację w Sudanie. Był nim pułkownik Charles Gordon (1833-1885). W 1874 roku został nominowany przez Ismaila na gubernatora prowincji Ekwatoria. Krążyły o nim różne, nieraz sprzeczne, opinie — był wręcz ubóstwiany, ale też przedstawiany jako zwykły pijak. Bezsprzecznie w tamtym czasie cieszył się dużym poważaniem i sławą. Uważany był za człowieka pobożnego i zdyscyplinowanego. Znaczenie zdobył podczas wojny krymskiej, a następnie brał udział w drugiej wojnie opiumowej. Po zakończeniu tego konfliktu, rząd chiński powierzył mu w 1862 roku dowództwo „Zawsze zwycięskiej armii”. Były to jednostki utworzone przez Fredericka Warda, finansowane z budże­ tów prywatnych. Celem ich działalności była likwidacja powstania Tajpingów wymierzonego przeciwko cesarzowi Chin i obcej penetracji. Gordon w Chinach nieraz podej­ mował kontrowersyjne decyzje i z całą bezwzględnością niszczył Tajpingów. Niektórzy posądzali go o okrucieństwo. Zrezygnował z pełnienia tej funkcji, zachowując się honorowo, kiedy otrzymał rozkaz wymordowania jeńców, którym darował życie. Po powrocie do Anglii zajmował się służbą garnizonową w Królewskim Pułku Saperów. Prowa­ dził także działalność charytatywną. W lutym 1874 roku spotkał się w Kairze z kedywem, w celu uzgodnienia planu działania Gordona. Miał on zbudować system fortów od

Faszody aż po Jezioro Wiktorii, przyłączając terytorium Hugnndy, leżącej na południe od Bunjoro, do Egiptu oraz zlikwidować handel niewolnikami. Nominalnie musiał podlegać gubernatorowi Sudanu Ismailowi Paszy Ajjubowi. Clordon wymyślił plan, by Egipcjanie dotarli do Jeziora Wiktorii także od strony Oceanu Indyjskiego. Ten zamiar spodobał się kedywowi i po wyjeździe Gordona do Sudanu zaczął go urzeczywistniać. Jednak wyprawa zakończyła się kompletną kompromitacją i jest znana w historiografii jako afera Kiclopa. Gordon naprędce zorganizował swój sztab, złożony z obywateli różnych państw, których przyciągnęła chęć przeżycia przygody lub zaciągnięcia się na służbę u kedywa. Wszystkich swoich podkomendnych wybierał zdecydowanie i szybko. Byli wśród nich Anglicy: Anson i Chippindall, Amerykanie: Cambell i Mason, Francuzi: bracia de Bellefonds i Linnat, Włoch Gessi. W wyprawie uczestniczyli też przedstawiciele świata nauki oraz Egipcja­ nie, Turcy i Sudańczycy jako zwykli żołnierze czy oficerowie. Największą kontrowersję wzbudziła decyzja mianowania byłego handlarza niewolników Abu as-Su’uda członkiem sztabu. Stało się tak jednak dlatego, że doskonale znał realia i mógł być w przyszłości bardzo pomocny. Wiosną wyprawa podzielona na dwie grupy ruszyła na południe. Zaopatrzenie miało płynąć statkami po Nilu. Flotą tą dowodził Romalo Gessi, który podobnie jak Gordon uczest­ niczył w wojnie krymskiej, a później w „wyprawie tysiąca” Garibaldiego. Natomiast Gordon udał się drogą morską do Suakinu, a stamtąd przez pustynię do Chartumu. Tu został uroczyście przyjęty przez gubernatora Sudanu. Po krótkim, dziewięciodniowym, pobycie w Chartumie udał się do Gondokoro, gdzie przybył pod koniec maja 1874 roku, aby zarządzać swoją prowincją. Podróż parowcem przebiegła dość sprawnie, ponieważ szlak przez as Sudud został już oczyszczony w czasach Bakera. Garnizon w Gondokoro był w opłakanym stanie. Żołnierze byli zdemoralizowani,

niezdyscyplinowani, żołd płacono im alkoholem lub niewol­ nicami, które dostarczano im z Chartumu. Taki sposób wypłacania żołdu w czasach kedywa Ismaila był na porządku dziennym również na innych terytoriach. Miej­ scowa ludność wręcz nienawidziła żołnierzy egipskich za ich rozboje i okrucieństwo. Zdobywali oni zaopatrzenie dla garnizonu łupiąc okoliczne wioski. Gordon potrzebował pięciu dni, by przywrócić dyscyplinę w garnizonie. Zwolnił wszystkich, którzy mieli konszachty z handlarzami. Wysłał zwiad w kierunku południowym, ponieważ wszystkie placówki stworzone przez Bakera na południe od Gondokoro zostały opuszczone i należało się zapoznać z sytuacją panującą na tamtych terenach. Sam natomiast udał się z powrotem do Chartumu, aby omówić z gubernatorem Sudanu sytuację w Ekwatorii. Zażądał od niego odłączenia tej prowincji od Sudanu. Ismail Pasza Ajjub oczywiście się na to nie zgodził. W związku z tym Gordon postarał się o przychylną decyzję samego kedywa, który wyłączył Ekwatorię spod jurysdykcji Chartumu. Gordon wyjechał do Berbern na spotkanie drugiej części swej armii, z którą się połączył. Była ona zaokrętowana na czterech parowcach oraz barkach transportowych i teraz na czele dość pokaźnej floty udał się ponownie do Gondokoro. Warto tu dodać, że wiózł też dla garnizonu w Gondokoro pieniądze na żołd. W ten sposób zamierzał zlikwidować wypłatę uposażęnia w naturze. Od razu przeniósł swoją kwaterę z Gondokoro do pobliskiego Lado ze względu, jak to określał, na zdrowsze powietrze. Mimo to jego europejscy współtowarzysze cierpie­ li na różne choroby wywołane warunkami klimatycznymi — przede wszystkim żniwo zbierała malaria. Poza tym toczyły się ciągłe walki z plemionami Bari oraz niedobitkami handlarzy. Pod koniec 1874 roku zostało mu do dyspozycji niewielu członków pierwotnego sztabu. Nawet Abu as-Su’ud został przez Gordona zwolniony, ponieważ znów zajął się handlem niewolnikami. »

Gubernator Ekwatorii zorganizował na nowo służbę garni­ zonową. Żołnierze wstawali o 5.30 rano. Po śniadaniu zajmowali się sprzątaniem obozu oraz innymi pracami garnizonowymi. Kobiety i żony członków załogi udawały się do pracy na pola uprawne przy forcie. Muzułmanie odbywali obowiązkowe modlitwy. O 8.00 wieczorem zamykano bramy oraz przygotowywano kolację. Monotonię życia obozowego przerywały akcje patrolowe oraz przybywanie statków z za­ opatrzeniem. Jeśli statki nie docierały, wysyłano z wiadomoś­ ciami kurierów. Żołnierze umilali sobie czas polując czy łowiąc ryby, a na brak różnorodnej zwierzyny w Afryce nie mogli narzekać. Często dochodziło do ataków tubylców na poszczególne placówki, jednak żadna nie uległa likwidacji. W 1875 roku sytuacja na tyle się unormowała, że Gordon mógł rozpocząć ekspansję w kierunku Jeziora Wiktorii. Tereny, na których miał operować, były białą plamą na mapach Afryki. Poza nielicznymi wyprawami organizowany­ mi przez podróżników, nikt na taką skalę, jak planował Gordon, nie dotarł jeszcze do Jeziora Wiktorii. Wyprawa ruszyła na trzech parowcach i we wrześniu 1875 roku dotarła do katarakty Fula, zagradzającej dalszą drogę. Po drodze rysowano mapy, zbierano okazy przyrodnicze oraz zakładano strażnice z załogami wojskowymi. Gordon postanowił ruszyć dalej pieszo na czele kilkuset­ osobowego oddziału, a dwa mniejsze parowce kazał roz­ montować i przenieść przez kataraktę. Jako punkt ponow­ nego połączenia się ekspedycji wyznaczył wioskę Dufile, leżącą powyżej katarakty. Gordon postanowił przeprowadzić rajd śladami Bakera i ponownie wkroczył do opuszczonego Fatiko. Odbudował fort oraz osadził w nim silny garnizon, a następnie przez Fuwajrę wkroczył na tereny Bunjoro. Tam nad jeziorem Kioga założył placówkę w Muruli. Władca Bunjoro Kabarega nie stawiał oporu, wcześniej wycofując się daleko od operujących egipskich wojsk, 8 lutego 1876 roku, po dwóch miesiącach i przejściu 600

kilometrów, Gordon wrócił na północ i dotarł do Dufile, łącząc się z drugą grupą wojsk ekspedycji. W ten sposób przyłączył do Egiptu tereny już wcześniej eksplorowane przez Bakera. Następnie powrócił do Lado, wydając przed­ tem dyspozycje co do dalszego podboju. Ekspansję na południe miały prowadzić dwa oddziały — jeden, pod dowództwem Gessiego oraz Carla Piaggio, miał się udać na dwóch parowcach w górę Nilu Górskiego w kierunku Jeziora Alberta i Kioga, drugi, pod dowództwem Nuwajr Aghi, ruszyć na podbój Bugandy leżącej nad Jeziorem Wiktorii. Gessi zbadał dokładnie Jezioro Alberta, natomiast Piaggio dotarł do Muruli poprzez Jezioro Alberta na czółnach stwierdzając, że na tym odcinku Nil jest nieżeglowny. Był to nie lada wyczyn, musiał bowiem obejść bokiem dwa potężne wodospady, niosąc czółna. Natomiast wyprawa Nuwajr Aghi się nie powiodła. Jego oddział został okrążony przez Mutesę, króla Bugandy, i odcięty od reszty armii. Gordon po raz ostatni w swoim życiu w drugiej połowie lata przybył do Fuwajry i, po analizie sytuacji, wydał rozkaz ewakuacji z Bugandy, rezygnując z podboju tego terytorium. Natomiast przyłączył do Egiptu rejon Jeziora Alberta i Kioga. Gordon poczuł się zmęczony pracą, jaką wykonał, oraz konfliktami z podwładnymi i zaczął szwankować na zdrowiu. Pod koniec 1876 roku wyruszył w podróż do Kairu, aby odpocząć i zdać sprawozdanie ze swojej misji kedywowi; poza tym myślał o rezygnacji z zajmowanego stanowis­ ka. W Kairze poinformował kedywa o tym, że zamierza nie wracać już do Ekwatorii. Następnie wyjechał do Anglii i stamtąd wysłał Ismailowi swoją rezygnację. Uczynił tak dlatego, że odniósł tylko częściowy sukces — choroba niewolnictwa i korupcji trawiąca Sudan tak się rozprze­ strzeniła, że nie można jej było uleczyć lokalnie. A taką kurację stanowiła jego działalność w Ekwatorii.

Misja w zasadzie zakończyła się powodzeniem — udało mu się trwale zapanować nad dzikimi dotąd i niedostępnymi terytoriami nad Nilem Górskim. Zbadano te obszary pod względem przyrodniczym i geograficznym, nanosząc je na mapy. Przesunął granice Egiptu o 400 kilometrów na południe, stworzył sieć fortów od Faszody aż po jezioro Kioga, czyli na odcinku ponad 2000 kilometrów i, co najważniejsze, praktycznie zwalczył handel niewolników w Ekwatorii, ukrócił korupcję w administracji, uzdrowił sytuację w wojsku. Jednocześnie w sposób bezwzględny rozprawiał się z plemionami murzyńskimi nie chcącymi poddać się jego władzy i nie ukrócił handlu kością słoniową. Prasa angielska rozpływała się w samych superlatywach na temat działalności Gordona w Ekwatorii. Oczywiście Ismail nie przyjął, jak było do przewidzenia, dymisji Gordona. Kedyw poszukiwał osoby, która by uleczyła nie tylko jeden organ, czyli prowincję Ekwatorię, ale cały organizm państwowy, czyli Sudan. Egipt, jak wiadomo, przeżywał głęboką zapaść finansową i można powiedzieć, że kedyw potrzebował każdego grosza, jaki udałoby mu się zdobyć. Przez korupcję i malwersacje urzędników w Sudanie wyciekały cenne środki finansowe. Opinie o jego rządzie psuły też raporty o rozpasanym handlu niewolnikami. Gordon, po ponownym przybyciu do Kairu w lutym 1877 roku, otrzymał nominację na generalnego gubernatora Sudanu. Aby ułatwić mu zadanie w rozprawieniu się z handlarzami, Ismail osadził w areszcie domowym prze­ bywającego w tym czasie w Kairze Al Zubeira. Głównym zadaniem Gordona, który miał praktycznie nieograniczone kompetencje, było zawarcie pokoju z Etiopią, walka z nie­ wolnictwem, uzdrowienie administracji i zwalczenie korup­ cji. Dla ułatwienia mu osiągnięcia tych celów, otrzymał wszystko, czego zażądał, oczywiście w granicach rozsądku. Wiosną 1877 roku Gordon wyruszył do Massaua, gdzie zawarł pokój z miejscowymi plemionami. Następnie

przedostał się przez pustynię do Chartumu. Wkroczył do tego miasta 4 maja, a prawie wszyscy mieszkańcy wylegli na brzeg rzeki, by go zobaczyć. Od razu zabrał się ostro do pracy. Na początek oczyścił administrację ze skompromi­ towanych urzędników i wojskowych, oddzielił finanse Sudanu od egipskich, obniżył podatki i częściowo umorzył długi z tego tytułu. Ograniczył przywileje nauczycielom muzułmańskim, zniósł karę chłosty w więzieniach. I rzecz drobna, ale bardzo ważna — na drzwiach rezydencji gubernatora pojawiła się skrzynka na petycje, aby każdy obywatel mógł złożyć skargę bezpośrednio do gubernatora z pominięciem całego aparatu biurokratycznego. W latach 1877-1878, z racji piastowania swego urzędu, odbył mnóstwo podróży, starając się osobiście zapoznać z sytua­ cją panującą w różnych rejonach Sudanu. Odwiedził najpierw Dar Fur, którym rządził twardą ręką z upoważ­ nienia Al Zubeira jego syn Sulajman, później podróżował po północnych prowincjach Sudanu, a następnie przez Etiopię udał się do Hararu. Niewykluczone, że Gordon wywierał nacisk na Sulajmana, aby ten zakończył proceder handlu żywym towarem. Doprowadziło to w 1878 roku do wybuchu powstania na terenach Bahr al-Ghazal i Dar Fur przeciwko władzy Egiptu. Na jego czele stanął Sulajman. Zdobył poparcie licznych arabskich diallaba , którzy przystąpili do walki wraz ze swoimi prywatnymi oddziałami. Na początku kampanii Sulajman wycofał się za rzekę Bahr al-Ghazal — wystarczająco daleko, aby Egipcjanie nie podjęli pościgu. W samym Dar Fur pozostały odizolowane punkty oporu. Gordon mianował wodzem ekspedycji przeciwko Sulajmanowi Gessiego, który rozporządzał nieliczną, lecz dos­ konale wyposażoną armią. W krótkiej, ale bardzo krwawej kampanii na terenach Bahr al-Ghazal Gessi rozbił wojska Sulajmana, a jego samego pojmał wraz z licznymi wodzami. Później kazał go

zgładzić. Gordon natomiast likwidował poszczególne izo­ lowane punkty oporu pozostające na terenach opuszczonych przez Sulajmana. Efektem kampanii było znaczne ograni­ czenie handlu żywym towarem, przy czym zlikwidowano wszystkich poważniejszych dżallaba. To znacznie ulżyło doli murzyńskich plemion, do tej pory mocno wykorzys­ tywanych. W poszczególnych punktach opór tlił się jeszcze do 1880 roku. W wyniku wojny z Sulajmanem wystąpiły wakaty na stanowiskach gubernatorów prowincji Dar Fur oraz Bahr al-Ghazal. W 1879 roku Gordon powołał na zarządcę południowo-zachodniego Dar Fur Rudolfa Carla von Slatina, urodzo­ nego w 1839 roku austriackiego oficera, w 1881 roku nominowanego już przez następcę Gordona, Mohammeda Raufa Paszę, na stanowisko gubernatora całego Dar Fur. Gessiemu natomiast powierzył w tym samym roku władzę nad prowincją Bahr al-Ghazal. W Ekwatorii, po krótkim zarządzaniu przez Prouta, a następnie przez Masona, gubernatorem został Eduard Schnitzer, znany jako Emin Pasza, który zakochał się w Afryce i przeszedł na islam. Dzięki tym ludziom Gordon mógł sprawnie zarządzać Sudanem, stopniowo ograniczając handel niewolnikami i korupcję. Rozpoczął też rozbudowę posterunków woj­ skowych na linii wschód-zachód od Dar Fur po Suakin i Massaue. Te posunięcia przyniosły poprawę bezpieczeń­ stwa na szlakach komunikacyjno-handlowych. Mieszkańcy Chartumu od razu zdali sobie sprawę, że nadeszły dla nich lepsze czasy, mimo że Gordon ukrócił proceder handlu żywym towarem, z czego część z nich żyła. Człowiek nieprzekupny na stanowisku gubernatora — to w Sudanie było czymś nowym. Gordon mieszkał w pałacu nad Nilem Błękitnym tylko ze służbą. Jego bezpieczeństwa strzegł mały garnizon uzbrojony nawet w armaty. Jednak w swoim pałacu przebywał rzadko ze względu na częste wyjazdy w teren, odbywane głównie na wielbłądzie. Odznaczał się

odpornością na choroby w tym zabójczym klimacie, cierp­ liwością i pracowitością. Od wczesnych godzin rannych do nocy przyjmował petentów i gości oraz pracował nad dekretami. Na początku nie znał dobrze arabskiego, dlatego zatrudniał sekretarzy i tłumaczy. Ukazywał się swoim podwładnym ubrany w elegancki biały mundur i czerwony fez. Był hojny, pomagał gościom w zakwaterowaniu, często zapraszał ich na posiłki do swojego pałacu. Do jego sztabu garnęli się zdolni ludzie, a on doceniał ich umiejętności i nie szczędził im nagród oraz awansów. Mimo sukcesów w zarządzaniu Sudanem zaczęły pojawiać się symptomy kryzysu przekonań samego Gordona. Podczas wizyty w Kairze popadł w konflikt z urzędnikami komisji powołanej do zbadania stanu finansowego Egiptu w 1878 roku. Stanowczo przekonywał członków komisji, że należy odroczyć płatność odsetek przez Egipt wierzycielom. Poza tym doradzał wykluczenie z komisji bezpośrednich przedstawicieli wierzycieli Egiptu. Głównym jego przeciwni­ kiem był Baring, który stanowczo odrzucał te propozycje, jak i większość komisarzy. W zasadzie nie obchodziło ich, w jaki sposób Egipt zdobędzie pieniądze, nawet gdyby to zrobił kosztem doprowadzenia obywateli kraju do kompletnej ruiny. Taka polityka była krótkowzroczna i, jak się okazało, już w niedalekiej przyszłości miała poważne następstwa politycz­ ne. Podobna postawa wywoływała odrazę u Gordona. Urzędnicy zwolnieni w samym Sudanie oraz politycy popierający handel niewolników nienawidzili Gordona, ponieważ odebrał im zyski. Był coraz częściej celem ich ataków politycznych. Gordon zrozumiał też, że nie uda mu się skończyć z handlem żywym towarem. Ten proceder był mocno zakorzeniony w świadomości Arabów i praktycznie usankcjonowany przez islam. Handlu nie potępiali nawet duchowni muzułmańscy, najwyżej nawoływali do lepszego traktowania niewolników. Zycie społeczne Arabów, na przykład na Półwyspie Arabskim, w dużej mierze opierało

się na niewolnictwie i ciągle istniało zapotrzebowanie na nowych niewolników. Po zamknięciu drugiego potężnego targowiska niewolników na Zanzibarze w 1873 roku, główny ich przerzut odbywał się przez Sudan. Tego procederu, chociaż żyjemy już w XXI wieku, nie udało się całkowicie ukrócić do dzisiejszego dnia. Następnym ciosem dla Gordona było odwołanie Ismaila z funkcji kedywa. Wszystko, co osiągnął, zawdzięczał w pewnym sensie Ismailowi i pozostawał mu wierny, z drugiej jednak strony zawiódł się na nim, gdyż swoją nieprzemyślaną polityką doprowadził kraj do ruiny. Nato­ miast jego następcy, Tewfikowi, nie ufał i wręcz budził on w nim odrazę. Były to główne czynniki, które sprawiły, że złożył rezygnację z funkcji gubernatora generalnego Sudanu w lipcu 1879 roku. Udał się ze swoją, jak mu się wydawało, ostatnią misją w Afryce. Postanowił spotkać się z cesarzem Etiopii, by omówić warunki pokoju. Jednak został aresz­ towany przez Etiopczyków i wyrzucony z kraju. Wreszcie w styczniu 1880 roku dotarł do Kairu. Za jego następcy, Raufa Paszy, zaczęła powracać korupcja oraz handel niewolnikami, choć na mniejszą skalę niż w połowie lat siedemdziesiątych. Ciężka praca Gordona została w ten sposób zaprzepaszczona. Jego najzdolniejsi podwładni — Slatin, Gessi, Emin Pasza — pozostali w Sudanie na swoich stanowiskach, przy czym Gessi został w 1881 roku odwołany z funkcji gubernatora i zdegradowany do podrzędnego stanowiska, prawdopodobnie za namową handlarzy niewolników, których bezwzględnie zwalczał. W drodze powrotnej ze swojej prowincji utknął wraz ze swoim oddziałem na cztery miesiące w bagnach as Sududu. Żołnierze egipscy dopuszczali się z głodu aktów kanibalizmu. Gdy nadeszła pomoc, chory Gessi został przetransportowany do Kairu, gdzie zmarł. Jego miejsce zajął Frank Lupton. Niegodziwości władz egipskich w Sudanie wkrótce znalazły mściciela, który sam się ogłosił Mahdim.

MAHDI

Do czasu pojawienia się władców państwa Fundż nauczanie zasad religii islamskiej w Sudanie miało charakter niesko­ ordynowany i było prowadzone chaotycznie przez ludność napływową pochodzenia arabskiego. Już pierwszy władca tego państwa, Omar Dunqas, na początku XVI wieku zaczął sprowadzać do swojego królestwa nauczycieli lub mistrzów różnych ugrupowań religijnych z Egiptu, Półwys­ pu Arabskiego czy Maghrebu. Reprezentowali różnorodne nurty islamu, od mistyczno-panteistycznych do ortodoksyj­ nych. Przez wieki, dzięki takiej polityce władców Fundż, stworzono podstawy różnorodnego charakteru islamu na terenie Sudanu. Wraz z władzą Egiptu nad Sudanem w pierwszej połowie XIX wieku w sudańskim islamie pojawiły się nowe elementy. Egipcjanie przez założenie tu szkół religijno-prawniczych i oparciu sądownictwa na przepisach prawa koranicznego wzmocnili ortodoksyjny nurt w religii. Poza tym starali się wykorzystać lokalnych przywódców religijnych do celów administracyjnych. Te działania kuriozalnie zwróciły się przeciwko nim, dając mocne podstawy ruchom reformatorskim islamu, które pojawiły się w czasach nowożytnych na terenie Afryki i Bliskiego Wschodu. Najbardziej wyrazistymi

ich przykładami były ruchy: wahhabicki oraz mahdystów, przy czym ten ostatni pozostawał pod dużym wpływem ideologicznym wahhabitów. Twórcą ruchu mahdystów był Muhammad Ahmad. Kim był człowiek, który wywarł lak duży wpływ na historię Afryki? Urodził się w 1843 lub 1844 roku, prawdopodobnie w biednej rodzinie Dangalów, w okolicach Nowej Dongoli. Jego ojciec trudnił się budową małych łodzi i często wędrował po kraju w poszukiwaniu pracy. Syn towarzyszył mu w podróżach, poznając kraj i zamieszkujące go społeczności. Te do­ świadczenia na pewno procentowały w przyszłości. Pod­ czas podróży do Chartumu jego ojciec zmarł. Od tego czasu Muhammad Ahmad musiał radzić sobie sam. Wy­ uczył się na pamięć całego Koranu, prawdopodobnie w szkole koranicznej w Berberze. To spowodowało, że przy swojej elokwencji w wypowiedziach zwrócił uwagę Muhammada el Szerifa, uczonego chartumskiej szkoły koranicznej. Studiował tam kilka lat, będąc obo­ wiązkowym, zdolnym i pilnym słuchaczem. Zaskarbił tam sobie wdzięczność i poważanie kolegów. Jednak to nie nauczyciele szkół koranicznych mieli emocjonalny wpływ na przeciętnego mieszkańca Sudanu, lecz mistyczni czyli sufficcy mistrzowie. Ich nauki były prostsze i nieprzeładowane teologią. Byli zwani faki i re­ prezentowali różnorodne formy doktrynalne islamu. Nie­ którzy z nich rezydowali sami, a inni tworzyli wokół siebie grupy wiernych, szukających pośrednika, który by im wskazał mistyczną ścieżkę tariqa. Tak powstawały, często bardzo liczne, zgromadzenia kierowane przez mistrza. Po jego śmierci tariqa przechodziła na jego potomka i zgro­ madzenie dzięki temu mogło się dalej rozwijać. Po ukoń­ czeniu szkoły Szaich et Terige, przywódca takiego bractwa tariqa w zgromadzeniu Sammania, mianował go jednym ze swoich uczniów. Poszczególni szaichowie mieli odmienne zasady organizacji oraz liturgii.

Członkowie bractwa danego szaicha dzielili się na dwie kategorie. Pierwszą byli uczniowie, którzy przysięgali im wierność. Ich zadaniem było nauczanie doktryn swojego mistrza oraz zbieranie datków. Drugą kategorię stanowili zwolennicy, którzy czcili danego szaicha i akceptowali jego władzę i konkretne nauki. Część zwolenników Szaicha et Terige obrała za swoją siedzibę wyspę Abba na Nilu Białym. Społeczność ta utrzymywała się z uprawy płodów rolnych, zbieractwa i polowań oraz z tego, co przynosili im w darze wierni. Muhammad w 1871 roku obrał za miejsce swojego pobytu jeden z najmniej urodzajnych obszarów wyspy, położony nad brzegiem rzeki i niejednokrotnie cierpiał głód. Stosował praktyki ascetyczne, zdobywając sobie tym samym bardzo duże poważanie wśród wiernych i współbraci, którzy znosili mu coraz więcej darów. W dość krótkim czasie popadł w konflikt z Szaichem et Terige na polu moralnym, skrytykował bowiem jego decyzję, że każdy, kto weźmie udział w uroczystości obrzezania jego synów, będzie błogosławiony oraz że tańce i picie alkoholu, do tej pory zabronione, będą dozwolone. Swoją krytykę wygłosił otwarcie i publicznie. Nie ugiął się pod presją i został usunięty ze zgromadzenia. Mimo dwukrotnych prób załagodzenia konfliktu, mistrz mu nie przebaczył, nawet kiedy Muhammad stanął przed nim w stroju pokutnym i z włosami posypanymi popiołem. Opuścił więc bractwo Szaicha et Terige i przystał do konkurencyjnego zgromadzenia Szaicha el Gureszi. Wów­ czas jego dawny mistrz przysłał mu przebaczenie, które tym razem odrzucił Muhammad. Konflikt Muhammada z Szeichem et Terige przyniósł mu duży rozgłos, jedno­ cześnie zwrócono uwagę na jego pobożność i obronę doktryn wiary. Wkrótce Muhammad sam stał się szaichem i zaczął gromadzić wokół siebie uczniów. Kiedy po pewnym czasie przybył z wizytą na wyspę Abba, odwiedziło go mnóstwo

pielgrzymów i mieszkańców okolicznych wiosek, prosząc o radę i znosząc bogate dary. On jednak nie zatrzymywał ich dla siebie, lecz rozdawał biednym i potrzebującym. Wkrótce nazwano go Sahida, czyli błogosławiony. Z Abby udał się do Kordofanu, gdzie wydał swoją pierwszą pisemną odezwę. Wzywał w niej do przestrzegania zasad Koranu i odnowy upadającej wiary. Stwierdził też, ze urzędnicy prześladują i znieważają prawdziwych wyznawców wiary. W tym czasie zmarł Szaich el Gureszi i Muhammad szybko udał się wraz ze swoimi uczniami na jego grób. Wystawił mu w podzięce za naukę i opiekę pokaźną gubbą, czyli mauzoleum. Nieco wcześniej zgłosił się do Muhammada Abdullahi ibn Muhammad, jeden z najwierniejszych jego przyszłych współpracowników, aby go przyjął na ucznia. Muhammad podczas licznych swoich podróży po kraju zapoznał się gruntownie z nastrojami ludności. Przebywając w rodzinnych stronach Abdullahiego doszedł do wniosku, że tylko agitacja na rzecz odnowy wiary i ukrócenia wyzysku aparatu okupacyjnego może zjednoczyć zwaśnione do tej pory plemiona czy klany. Wtedy prawdopodobnie pojawiła się myśl o zjednoczeniu całej doliny Nilu pod jego władzą z odnowioną wiarą. Na razie jeszcze nie nawoływał do czynów. Jego nauki od razu trafiały do świadomości ludności Sudanu. Przy pobieraniu podatków robiono wiele nadużyć, same obciążenia z tego tytułu były niemożliwe do udźwignięcia przez przeciętnego mieszkańca wsi. Ludność wierzyła także, że kiedyś zjawi się człowiek, który okaże się Mahdim1 i wyzwoli wszystkich z jarzma okupantów. Jego zewnętrz­ nymi znakami rozpoznawczymi miało być znamię na 1

Termin Mahdi pojawia się po raz pierwszy w X wieku i oznacza potomka proroka, który ma się pojawić, podobnie jak Chrystus w religii chrześcijańskiej, przed końcem świata. Idea ta zdobyła przede wszystkim popularność na terenach Afryki, gdzie założyciele dynastii Fatymidów i Almorawidów czerpali z tej tradycji.

prawym policzku oraz przerwa między zębami. Te dwie cechy występowały u Muhammada Ahmada. Sytuacja się zmieniła na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych, gdy w Sudanie namiestnikiem był Rauf Pasza. Muhammad ponownie przybył na Abbę i z jeszcze większą energią głosił swoje nauki. Przybywało do niego coraz więcej ludzi, aby stać się jego uczniami. Poza tym zdobywał coraz więcej zwolenników w różnych stronach Sudanu. Muhammad sam nazywał się „niewolnikiem Boga”, a także twierdził, że dostał powołanie od Boga, aby nawrócić kraj na prawdziwą wiarę. Rauf Pasza uznał, że nauki Muhammada są niebezpieczne i mogą destabilizować kraj, wysłał więc z misją Abu Sauda, aby się udał na Abbę i nakłonił Muhammada do stawienia się w Chartumie w celu złożenia wyjaśnień. Misja zakończyła się fiaskiem. Muhammad w sposób stanowczy i gwałtowny odrzucił tę prośbę. Zdając sobie sprawę, że po tej decyzji nie ma wyjścia, ogłosił dżihad, czyli świętą wojnę przeciwko Egipcjanom oraz niewiernym i rozesłał wici po kraju. Relacja Abu Sauda zdziwiła Raufa Paszę i postanowił zdusić rebelię w zarodku. W sierpniu 1881 roku wysłał na Abbę na pokładzie parowca dwie kompanie regularnego wojska pod dowództwem Saghcolaghassiego, w celu po­ chwycenia Muhammada. Wyprawie towarzyszył Abu Saud. Muhammad został uprzedzony o zbliżającym się parowcu. Swoim zwolennikom przedstawił sytuację i poinformował, że otrzymał proroctwo zwiastujące zwycięstwo. Do walki przekonał tylko nielicznych swoich zwolenników, reszta uciekła. Statek przybił na Abbę pod wieczór i od razu przystąpiono do wyznaczonego zadania, bez rozpoznania terenu. Tej decyzji Abu Saud się sprzeciwiał, ale jego mądrych rad nikt nie słuchał. Dowódca Egipcjan rozdzielił swoje wojska na dwie grupy, aby okrążyć wioskę, w której, jak mniemał, skryli się rebelianci. Operację przeprowadzano

Nil w okolicach IV katarakty

Nil

w okolicach Dongoli

Pustynia Bayuda

Sudańczycy na osiołkach

Ruinny warownego domu mieszkalnego z XIX wieku

Świecznik z pałacu Gordona, zdobycz wojenna rodziny Babakira

Żołnierze armii Muhammada Alego: huzar, lansjer, kirasjer

Muhammad Ali i poselstwo Anglii

Targ niewolników w Afryce

Karawana z niewolnikami

Targ kości słoniowej

Mahdi

Generał Charles Gordon

Pałac Gordona w Chartumie

Kedyw Ismail

Bitwa o el Obeid

już po ciemku w gęstej roślinności i przy słabej widoczno­ ści. To pozwoliło zwolennikom Muhammada bezpiecznie się wycofać, a egipscy żołnierze po wejściu do wioski zaczęli wzajemnie do siebie strzelać, myśląc, że to wróg. O świcie na zdezorientowane oddziały egipskie uderzyli rebelianci, wykorzystując zaskoczenie i dokonując masakry. Tylko pojedynczym żołnierzom udało się dostać z powrotem na statek i szczęśliwie odpłynąć. Klęska ekspedycji była zupełna. Muhammad zdobył trochę nowoczesnego uzbrojenia, ale jego zwycięstwo miało przede wszystkim aspekt propagandowy. Opowieść o jego triumfie, oczywiście mocno ubarwiona, obiegła cały kraj, zjednując mu jeszcze większą życzliwość i sympatię. Jednocześnie można było się teraz spodziewać bardziej stanowczej akcji ze strony władz okupacyjnych. Ulegając namowom doświadczonego w boju Abdullahiego, postano­ wiono, że rebelianci wycofają się na tereny bardziej odległe od baz operacyjnych armii egipskiej. Po zwycięstwie 21 sierpnia 1881 roku Muhammad wydał kolejną odezwę, w której objawił się jako Mahdi, wybraniec Boga; jedno­ cześnie mianował wzorem proroka czterech kalifów. Abdullahi został pierwszym kalifem, Muhammad as Szarif drugim, a czwartym Ali Wad Helu. Na razie nie wy­ znaczono trzeciego kalifa. Następnie wraz ze swoimi zwolennikami opuścił Abbę i udał się do Kordofanu. Po drodze, mimo pewnych trudności z rekrutacją zwolenników, siły Mahdiego stale wzrastały. Bezpośrednią propagandą programu polityczno-religijnego Mahdiego zajmowali się jego uczniowie, a organizacją armii — kalif Abdullahi. W pościg za Mahdim udał się Said Pasza na czele czterech kompanii regularnego wojska. Mahdiemu udało się osiągnąć góry Tekele, gdzie ostatecznie zmylił pościg. Udana ucieczka przyczyniła się jeszcze bardziej do wzrostu popularności tego człowieka. Pod koniec roku gubernator prowincji Faszoda, Raszid Bej,

prawdopodobnie bez porozumienia z Chartumem, podjął wyprawę w celu likwidacji powstania. Wyruszył z pokaź­ nymi lokalnymi siłami oraz częścią garnizonu Faszody. Oddział liczył ponad 1400 ludzi i poruszał się bez za­ chowania należytej ostrożności, lekceważąc wroga, czego efektem było wciągnięcie tego wojska 9 grudnia 1881 roku w zasadzkę pod Gedir. Zwycięstwo mahdystów było miażdżące, a sam Raszid Bej poległ. To zwycięstwo przerodziło się w prawdziwy triumf. Pod sztandary Mahdiego przybywało tysiące zwolenników zwa­ bionych obietnicami swojego wodza, który w kolejnej odezwie zwycięstwa swe przedstawiał jako cudowne wy­ darzenia, świadczące o tym, że znajduje się pod opieką Boga. Oczywiście obiecywał kolejne pogromy wojsk rzą­ dowych. Wszystkim, którzy wezmą udział w dalszej walce, obiecywał pójście wprost do raju oraz rzecz bardziej przyziemną, a mianowicie 80 procent łupów. Było to wystarczającą zachętą do wzięcia udziału w walkach po stronie Mahdiego. Trzeba przyznać, że posiadł znakomitą umiejętność przekonywania tłumów. Abdullahi zajął się tworzeniem sieci wywiadowczej na terenach znajdujących się pod kontrolą Egipcjan, co w przyszłości pozwalało na orientowanie się w ruchach wojsk egipskich czy nastrojach w nich panujących oraz na prowadzenie skutecznych ataków na poszczególne garnizony. Do armii Mahdiego zaczęli napływać fanatycy; święci mężowie, czyli derwisze lub szaichowie, wraz ze swoimi bractwami. Rząd w Chartumie przeraził się postępami rebelii. W marcu 1882 roku wysłał Jusufa Paszę na czele czterotysięcznej armii. W Kana dołączyło do niego 2000 rekrutów z garnizonu el Obeid. W maju 1882 roku oddziały te wkroczyły do Faszody, a następnie dotarły do południowego Kordofanu. Jednak nie wyciągnięto wniosków z poprzedniej wyprawy. Jusuf Pasza zlekceważył przeciwnika; wypływało to z tego, że pogardzał mieszkańcami południa, a poza tym

nie przypuszczał, że tubylcy uzbrojeni w dzidy, miecze i noże będą w stanie pokonać tak liczną armię wyposażoną w nowoczesną broń palną. Na noc w ogóle nie wystawiano wart, ogradzając obóz tylko płotkiem z kolczastych roślin, a podczas marszruty nie przeprowadzono rozpoznania. Mahdyści, dzięki posiadaniu wywiadu, doskonale orien­ towali się w ruchach i stanie zabezpieczeń kolumny marszowej Egipcjan. 7 czerwca 1882 roku o świcie, znowu pod Gedir, obóz został zaatakowany. Zaskoczenie było zupełne, zaspani żołnierze egipscy nie byli w stanie stawić skutecznego oporu. Uległa zagładzie cała armia, łącznie ze swoimi dowódcami. W ręce powstańców wpadła duża ilość broni palnej oraz amunicji. Część żołnierzy Jusufa Paszy, którzy dostali się do niewoli, przeszła na stronę Mahdiego. Powstanie po tym sukcesie powoli zaczęło rozprzestrzeniać się na całą dolinę Nilu, Kordofan, Dar Fur oraz Gezirę. Gubernator Sudanu dowiedział się o klęsce dopiero kilka tygodni później. Takiego obrotu sytuacji zupełnie się nie spodziewał. Mniejsze jednostki wojsk egipskich zaczęły się koncentrować w dużych ufortyfikowanych garnizonach, przechodząc do obrony. Te, które nie zdołały tego w porę zrobić, zostały wkrótce zniesione. Sytuację dodatkowo skomplikowały wydarzenia w samym Egipcie. Na rozkaz Arabiego Paszy z Sudanu ściągnięto część wojska do ochrony Dolnego Egiptu przed spodziewaną inwazją mo­ carstw europejskich. To znacznie osłabiło zdolności bojowe wojsk okupacyjnych. Nie można było także spodziewać się na razie żadnych posiłków z Egiptu. Pod koniec lata wojna rozgorzała na dobre, przynosząc niestety przykre konsek­ wencje. Na stronę Mahdiego przeszli dawni handlarze niewolników, odradzając proceder handlu ludźmi na dużą skalę. Wykorzystując hasła religijne, część powstańców dopuszczała się zwykłych grabieży i gwałtów. Do częstych praktyk należało chwytanie młodych kobiet i sprzedawanie

ich w niewolę. Starszym kobietom zaś obcinano ręce i nogi, zdobywając w ten sposób biżuterię ze srebra czy kości słoniowej. W tym czasie do głównych garnizonów w Sudanie należały: Chartum, Sennar, el Obeid, Birket, Barah, el Faszer, Dara, Faszoda, Kassala, Port Sudan. Główny impet Mahdiego został skierowany na Kordofan. Gubernator tej prowincji, Said Pasza, rozkazał fortyfikowanie el Obeid, stolicy Kordofanu i drugiego pod względem liczby mieszkańców miasta w Sudanie. Garnizon liczył co najmniej 4000 ludzi. Ściągano zewsząd zaopatrzenie. W mieście schroniło się wielu uchodź­ ców z okolicy. Po bitwie o Birket, gdzie wojska ansarów zlikwidowały trzytysięczny garnizon egipski, Mahdi opuścił swoją dotychczasową kwaterę w Gedir (Gebel Maza), gdzie pozostawiono całą zdobytą wcześniej broń palną. 3 września 1882 roku przybył do Kaby. Tam spotkał się z częścią wybitniejszych obywateli el Obeid, którzy poprosili go o zajęcie miasta. Ich przywódcą był Eliasz Pasza. Mahdi wysłał parlamentariuszy z listowną propozycją poddania się garnizonu. Po odczytaniu listu przed zgromadzonymi oficera­ mi postanowiono w odpowiedzi na tak bezczelną w ich mniemaniu propozycję ściąć głowy posłom, co też wykonano. Część mieszkańców el Obeid na wieść o tym czynie opuściła miasto, udając się do Mahdiego. Przez agitatorów działają­ cych w el Obeid przyrzekł im, że ich majątki pozostawione w mieście nie ucierpią. Żołnierze egipscy wkrótce dokonali grabieży opusz­ czonych domostw. Cały zapas żywności i amunicji zgro­ madzono w forcie. Załoga miasta była dobrej myśli co do możliwości obrony, a poza tym spodziewano się wkrótce odsieczy. Do pierwszego szturmu na el Obeid ruszyło około 20 000 mahdystów uzbrojonych tylko w miecze i dzidy. Miasto zostało zaatakowane z taką furią, że mimo huraganowego ognia z kilku tysięcy karabinów, baterii dział i zaciekłego oporu mahdyści sforsowali szańce i wdarli

się do miasta. Ansarowie walczyli z szaloną odwagą nie bojąc się śmierci; wykorzystywali nawet osłonę ze swoich zabitych towarzyszy, aby podejść pod szańce. Położenie obrońców stawało się rozpaczliwe. Wtedy to major Nezim Effendi wydał rozkaz, by prowadzić ostrzał nacierających w kierunku fortu mahdystów z dachów wszystkich domów. Pod nową kanonadą ognia atak Sudańczyków się załamał i byli zmuszeni wycofać się z miasta. W boju padło kilka tysięcy mahdystów oraz kilkuset obrońców. Said Pasza popełnił kardynalny błąd, nie przystępując od razu do kontrataku, uważał bowiem, że po tej klęsce armia ansarów się nie odrodzi. Mahdi przyglądał się walce z pobliskiej wioski i doszedł do wniosku, że należy zmienić taktykę walki. Wiedział, że nie może się cofnąć, ponieważ doprowadziłoby to do rozkładu jego armii i tak już pobitej. Rozkazał przywieźć pozostawioną w Gedir broń palną i uzbroić w nią jednostki wojska. Mahdyści posiadali już około 10 000 karabinów i kilkanaście armat. Następnie wydał rozkaz zlikwidowania wszelkich mniejszych punktów oporu w Kordofanie. Wtedy zdobyto między innymi Genzarę w okolicach el Obeid, ed Dajarę oraz Gebel Delen. W tym ostatnim punkcie został wzięty do niewoli ksiądz Józef Ohrwalder wraz z członkami misji katolickiej i 80 żołnierzami. Józef Ohrwalder po powrocie z niewoli opublikował wstrząsające i bardzo interesujące pamiętniki opisujące tamtą epokę. Po pewnym czasie w Kordofanie w rękach egipskich pozostawały tylko el Obeid oraz Barah, znajdujące się na drodze prowadzącej z el Obeid do Chartumu. Nowy gubernator Sudanu, Abd el Kadir, sam postanowił przygotować Chartum do walki, sypiąc szańce i reduty. Jednocześnie dowództwo w Chartumie zdawało sobie sprawę, że upadek Barah odetnie całkowicie el Obeid od możliwości pomocy, co mogłoby spowodować zwrócenie się impetu powstańców bezpośrednio przeciwko Char tumowi. Wysłano więc odsiecz pod dowództwem Ali beja

Luftiego. Dowodził on oddziałem liczącym około 2000 ludzi, jednak nieodpowiednio wyekwipowane wojsko cier­ piało w trakcie marszu z pragnienia, zostało w końcu zaatakowane przez Muhammada Rachmę i po krótkiej bitwie unicestwione. Do Barah udało się przedostać tylko nielicznym wycieńczonym niedobitkom. Następnie Mahdi wydał rozkaz ataku na Barah. Obrońcom udało się odeprzeć trzy szturmy, jednak w wyniku walk spłonęły magazyny mieszczące całe zapasy zboża, co było powodem kapitulacji garnizonu. Dowódcy egipscy zostali osobiście przyjęci z honorami przez Mah­ diego i obdarzeni prezentami. Upadek Barah spowodował odcięcie walczącego el Obeid i innych jednostek w Dar Fur od doliny Nilu. W el Obeid zdawano sobie sprawę, że jeśli nie nadejdzie wkrótce odsiecz, miasto padnie. Mahdi otoczył el Obeid posterunkami i czekał, aż głód w mieście zbierze żniwo i zmusi załogę do poddania się. Zdawał sobie sprawę, że obecnie nie zagraża mu żadna nowa armia egipska. Załoga el Obeid powoli popadała w apatię i zaczęła cierpieć głód. Jedzono padlinę, stare szmaty i obuwie. Pleniły się choroby, takie jak czerwonka, szkorbut, żółta febra. Na ulicach leżeli niepogrzebani zmarli; krążyły nad nimi sępy, na które z kolei polowali głodujący ludzie. Kiedy obrońcy zupełnie stracili nadzieję na odsiecz, 18 lutego 1883 roku Said Pasza wystosował list, proponując Mahdiemu poddanie miasta. Wcześniej chciał osobiście wysadzić całe magazyny wojskowe, aby broń nie dostała się w ręce powstańców, ale na to nie zgodziła się większość oficerów, którzy obawiali się, chyba słusznie, represji ze strony ansarów. Mahdi zwołał naradę, i wspólnie ze swoimi kalifami opracowali warunki kapitulacji miasta i fortu. Obiecano obrońcom, że jedynie oficerowie i znaczniejsi kupcy będą mieli zagwarantowane życie. Mimo tak drastycznego warunku, następnego dnia załoga miasta się poddała. Wtedy przed oblicze Mahdiego przy­

prowadzono co znaczniejszych jeńców, wcześniej prze­ branych w kaftany, jakie nosili derwisze. Kazał im złożyć przysięgę na wierność zwaną baja, a potem poczęstował więźniów wodą i daktylami i wygłosił mowę na tematy moralne. Takie łagodne zachowanie Mahdiego miało roz­ sławić w całym kraju jego miłosierdzie i dobroć. Jedno­ cześnie wydał kolejną odezwę, w której wyjaśniał, że wojnę rozpoczął, by odnowić wiarę, a nie zdobyć sławę czy bogactwa. W ręce Mahdiego w wyniku kapitulacji el Obeid wpadło 6000 karabinów, kilkanaście nowoczesnych armat, znaczne ilości amunicji. Poważnie wzmocniło to siłę uderzeniową ansarów. Armia Mahdiego wzrosła do 30 000 bojowników. Oblężenie miasta trwało ponad trzy miesiące i kosztowało obie strony bardzo dużo ofiar. Przyjmuje się, że ogółem padło w walkach czy z chorób i głodu około 10 000 ludzi. Także po raz pierwszy spotkano się z tak silną motywacją do walki oraz pogardą dla śmierci wśród wojowników Mahdiego. W późniejszych walkach wielokrotnie dawali przykłady swojego męstwa. Poza tym Mahdi mógł w końcu przerzucić swoje wojska w inne rejony Sudanu. Said Pasza wraz z częścią oficerów przygotował dla rządu w Chartumie tajny raport o walkach o el Obeid i zapewniał w nim o swojej lojalności dla Egiptu. Jeden z oficerów, Jusuf Effdi Manzur, zdradził go i doniósł o tym kalifom. Za karę Said Pasza wraz ze swoim podkomendnym Alim zostali ścięci, natomiast resztę oficerów łaskawie zesłano w góry Kordofanu. Jusuf zaś został nagrodzony nominacją na dowódcę oddziału. Taki obrót sprawy był na rękę Mahdiemu, ponieważ pozbył się w ten sposób czło­ wieka, który mimo wszystko cieszył się w Kordofanie autorytetem. Z drugiej strony mógł się wykazać miłosier­ dziem, darując życie innym zdrajcom. Mahdi przeniósł swoją kwaterę do zdobytego miasta, tworząc coś w rodzaju skromnego dworu, przy którym

znajdował się nawet harem. Nie stronił od ziemskich uciech łoża czy podniebienia. Obywatelom natomiast ukazywał się w majestacie władzy, przemawiając gorąco do zgromadzonych tłumów, wypowiadając słowa miłości do jedynego prawdziwego Boga. Często prawił kazania natury moralnej. Wygląd Mahdiego opisuje nam Slatin: „Była to postać wysoka, barczysta, o jasnobrązowej cerze oblicza i żarzących się jak węgiel czarnych oczach. Czarna broda okalała twarz, której oba policzki były tatuowane. Nos i usta — kształtne, zęby — białe jak śnieg, z nich górne nieco oddzielone jeden od drugiego — wdzięk to, zwany falegci nadzwyczaj ceniony w Sudanie, jako główny warunek urody męskiej. Dzięki niemu Mahdi uchodził za piękność i przez rozmiłowane w nim Sudanki nazywany był pochlebnie «Abu Falega»”2. Chodził ubrany skromnie w rodzaj długiej koszuli oraz lniane spodnie. Przepasywał się zwykłym sznurem lub kawałkiem bawełnianej tkaniny. Głowę nakrywał czapeczką, którą często owijał chustą wełnianą, tworząc rodzaj turbanu. Odzież miał czystą, „przesyconą przeróżnymi wonnościami i olejkami, które nawet z daleka wydawały szczególną woń, uwielbianą przez wyznawców i nazywaną richet et Mahdi — zapach Mahdiego. Porównywano ją z zapachami przypominającymi raj przyszły”3. W el Obeid zaczął organizować swoje państwo. Na czele rządu stał on sam oraz kalifowie. Finanse państwa powie­ rzono Ahmedowi wad Solimanowi, którego praktycznie nikt nie kontrolował. Wprowadzono jako podatek dziesię­ cinę oraz nakładano wysokie kary pieniężne za picie alkoholu. W sądownictwie stosowano głównie dwie kary za ciężkie przestępstwa: śmierć lub konfiskatę majątku. Mahdi starał się być miłosierny w stosunku do Europej2

S l a t i n Rudolf von, Przez Sudan ogniem i mieczem, t. II, Warszawa 1901, s. 21, 22. 3 Tamże , s. 22.

czyków czy Egipcjan, których notabene uważał za herety­ ków, zawsze proponując przed bitwą kapitulację na honorowych warunkach. Armia była w fazie organizacji, którą zajmował się Abdullahi. Czasem dochodziło do plemien­ nych niesnasek. Wódz plemienia Dżamana Takih Mani popadł w konflikt z Abdullahim i opuścił szeregi wojska mahdystów. Mahdi błyskawicznie zareagował. Wyruszono za nim w pościg, pobito jego oddział, a jego samego za zdradę stanu spalono na stosie. W ten sposób Mahdi pokazał wszystkim, że nie dopuści do rozłamu. W trakcie oblężenia el Obeid zmieniła się sytuacja polityczna w samym Egipcie. We wrześniu 1882 roku Wielka Brytania ostatecznie przejęła kontrolę nad tym państwem. W Egipcie powstał konserwatywny rząd Szarifa Paszy, całkowicie uległy Anglikom. Równolegle z walkami w Kordofanie toczył się bój o prowincję Dar Fur. Gubernator tej prowincji, Slatin Pasza, gdy powstanie ogarnęło południowy Dar Fur, pró­ bował zorganizować skuteczną obronę opierając się na dwóch głównych bazach operacyjnych — Dara oraz el Faszer oraz trzeciej mniejszej w Unumszanger. Poza egipskimi garnizonami w tych miastach i w kilku mniej­ szych osiedlach, Slatin zaczął werbować oddziały złożone z miejscowych plemion oraz byłych niewolników wy­ zwolonych w poprzednich jego walkach z handlarzami niewolników; starał się także utrzymać dyscyplinę. Nie funkcjonowała poczta, w związku z czym, by porozumieć się z Chartumem czy innymi garnizonami i oddziałami, stosowano różnego rodzaju fortele. Listy przeważnie prze­ wożono zaszyte w ubraniach czy butach. Slatin praktycznie nie otrzymał żadnego wsparcia ze strony rządu w Char­ tumie, poza stuosobowym oddziałem regularnego wojska. W lecie 1882 roku dochodziło do walk, na razie przy zaangażowaniu kilkusetosobowych oddziałów, wysyłanych głównie z Dary do pacyfikacji terenów ogarniętych rebelią.

Powstanie w Dar Fur, mimo prób zdławienia, stopniowo się rozprzestrzeniało. Wypadki nabrały tempa, kiedy wrócił do Dar Fur jeden z wodzów plemiennych, Maddibo. Uczestniczył on po stronie Mahdiego w bitwie z Jusufem. Przybył do swojej wioski Deen z łupami i niewolnicami, pokazując tym samym możliwości wzbogacenia się na wojnie z Egipcjanami, i rozpoczął agitację wśród ościennych plemion na rzecz Mahdiego. Slatin postanowił uderzyć ze swoją nowo sformowaną armią na Maddiba, a siły miał imponujące. W jej skład wchodziły następujące formacje: 550 żołnierzy regularnej piechoty egipskiej, 200 wojowników z plemienia Gallabów, 1300 rekrutów z nowego zaciągu, 100-osobowy oddział kawalerii. Jednostki te były uzbrojone w broń palną. Poza tym zwerbowano 200 wojowników z plemienia Bazingów oraz 6000 byłych niewolników oraz zabrano dodatkowo z el Faszer 400 koni i jedno duże działo. W październiku 1882 roku armia przybyła do Dary. W tym czasie gubernatorem Dary był Zogal Bej, którego Slatin podejrzewał o kontakty z Mahdim, dlatego też umieścił w mieście nową załogę, złożoną z 400 żołnierzy piechoty pod dowództwem Gotfryda Rotha. Ponadto pozostawiono mu 7 dział i 30 koni. Zogal Bej posiadał w mieście oddział 250 Bazingów. Po zaopatrzeniu Dary armia Slatina utworzyła kolumnę marszową i pod koniec października 1882 roku wyruszyła w kierunku Szakki. W środku kolumny poruszały się wielbłądy objuczone zaopatrzeniem i amunicją oraz siły główne. Straż przednią stanowił oddział kawalerii, flanki osłaniała konnica arabska, natomiast tylną straż stanowiła grupa 2000 wojowników uzbrojonych w dzidy. W Szakce pozostawiono maruderów oraz działo, którego transport był bardzo uciążliwy. Po wkroczeniu do Deen zdobyto znaczne zapasy żywności zgromadzone przez Maddiba dla swojej armii. Wysłani zwiadowcy donieśli, że Maddibo znajduje się w okolicy Deen. Mimo chorób trapiących armię Slatina,

postanowiono rozbić zgrupowanie Maddiba i wyruszono do Deen. Trzeciego dnia kolumnę kluczącą wokół Deen zaatakowały od tyłu przeważające siły zwolenników Mad­ diba. Impet ataku był tak duży, że tylne oddziały Slatina wymieszały się z atakującymi i razem gnały w kierunku centrum kolumny. Bojąc się, by nie pozabijać swoich towarzyszy, nie oddano strzałów w kierunku atakujących, przygotowując się do odparcia szturmu bronią białą. Jednak atak mahdystów na centrum kolumny był tak silny, że częściowo uległa ona rozbiciu i rozproszeniu. Slatinowi udało się zebrać niedobitków i oddać w kierunku atakują­ cych salwy z broni palnej, co pozwoliło na powstrzymanie ataku. Maddibo wycofał się. Była to największa bitwa na terytorium Dar Fur. Armia Slatina, licząca około 9400 ludzi, poniosła ogromne straty, wynoszące aż 8500 żoł­ nierzy. Straty kilkunastotysięcznej armii mahdystów nie są znane. Można jednak przypuszczać, że były porównywalne ze stratami egipskimi lub większe. Ciekawostką jest, że samo natarcie na centrum kolumny trwało tylko 20 minut, a mimo to śmierć zebrała ogromne żniwo. Można powie­ dzieć, że chociaż Slatin utrzymał pole walki, w bitwie pod Deen doznał klęski, która zadecydowała o losach Dar Fur, ponieważ stracił inicjatywę operacyjną i musiał wycofać się z powrotem do Dary. Na wieść o „zwycięstwie” Maddiba powstanie rozszerzyło się na inne rejony Dar Fur. W Darze Slatin musiał borykać się z różnymi prob­ lemami, między innymi z dezercją, którą próbował wyeli­ minować różnymi karami, łącznie z karą śmierci; poza tym ciągle prowadzono wojnę podjazdową z Maddibem. Z dnia na dzień ubywało żołnierzy egipskich. Aby podnieść wojsko na duchu i łatwiej wydawać rozkazy, Slatin przeszedł na wiarę muzułmańską. Ta decyzja pozwoliła na podtrzymanie morale wojska. Poza tym preparował listy o zwycięstwach wojsk egipskich w dolinie Nilu. Do Dary docierały bowiem tragiczne wiadomości z Kordofanu o zwycięstwach Mah-

diego. Komunikacja z Chartumem została całkowicie przerwana. Dotarła tylko jedna wiadomość z Chartumu o mianowaniu Slatina głównym komendantem Dar Fur. Przez prawie rok nie dochodziło do większych walk na terenie tej prowincji. Dopiero wraz z pojawieniem się armii Hicksa w Sudanie rozpoczął się ostatni akord boju o tę prowincję. Przenieśmy się teraz na inne terytoria Sudanu, aby prześledzić bieg wydarzeń. Walki toczyły się także na terenach na wschód od Nilu. W 1882 roku mahdystom udało się opanować prawie całą prowincję Sennar (Gezirę).Tam też ansarowie doznali dwóch klęsk — w listopadzie 1882 roku z rąk Gieglera Paszy i w styczniu 1883 roku pod Maaluk podczas wyprawy Abd el Kadira. Egipcjanie uwierzyli, że mogą podjąć skuteczny atak w celu odzyskania utraconych terenów, mimo utraty el Obeid. W lutym 1883 roku Abd el Kadir rozpoczął kontratak. Za cel swojej ekspedycji obrał ostateczne odbicie z rąk mahdystów Sennaru. Armia, po skoncentrowaniu się w Ka­ nie, ruszyła w jego kierunku. Pod Meszrą zastąpiły mu drogę oddziały Ahmeda el Mukaszefa, dowódcy załogi mahdystów Sennaru. Ahmed został pobity i musiał się wycofać na pustynną równinę w okolice Sekkadi, która od tamtych czasów nosi nazwę „Tabki-Tuskut” (płaczesz, a milczysz). Po zwycięstwie pod Meszrą Egipcjanom udało się na pewien czas przejąć inicjatywę. Stało się to za sprawą angielskiego pułkownika Williama Hicksa. Do upadku el Obeid Egipcjanie myśleli, że rewolta zostanie zdławiona tylko siłami znajdującymi się pod rozkazami generalnego gubernatora Sudanu. Upadek tego miasta uzmysłowił rządowi w Kairze, że Abd el Kadir rozporządzał zbyt słabymi siłami, by stłumić powstanie. Anglicy zarządzający Egiptem praktycznie od września 1882 roku nie chcieli wziąć odpowiedzialności za taką wyprawę. Gladstone po prostu nie chciał dalszych pod­

bojów, bo i tak sprawowanie kontroli nad Egiptem było kłopotliwe — wymagało zaangażowania sporych środków finansowych i militarnych. Na razie udawało się zapewnić kontrolę nad Kanałem Sueskim. Dopuszczał nawet myśl, że w przyszłości należy się z Sudanu w ogóle ewakuować. W łonie polityków brytyjskich pojawił się też inny pogląd — o konieczności zaangażowania militarnego Anglii w Sudanie. Na razie jego zwolennicy stanowili zdecydowa­ ną mniejszość w parlamencie czy w rządzie. Była to jednak namiastka przyszłej idei podporządkowania całej doliny Nilu, od Aleksandrii po Jezioro Wiktorii. Sytuacja między­ narodowa nie sprzyjała takiej decyzji, ponieważ Anglia stała u progu kryzysu afgańskiego, grożącego nawet wybuchem wojny z Rosją o panowanie w Azji Środkowej. Anglicy ograniczyli się tylko do wysłania pod koniec 1882 roku pułkownika Stewarta z misją obserwacyjną, aby sporzą­ dził raport na temat sytuacji panującej w Sudanie. Z tego powodu zorganizowanie wyprawy musiał wziąć na siebie rząd egipski, który poniósł niemałe koszty, aby taką interwen­ cyjną armię wystawić. Ze względu na brak wystarczających środków finansowych, armia miała wiele mankamentów i braki w zaopatrzeniu. Dowództwo powierzono w styczniu 1883 roku emerytowanemu pułkownikowi armii Kompanii Wschodnioindyjskiej, Williamowi Hicksowi. Był to pedan­ tyczny niepozbawiony odwagi oficer, ale kompletnie nie mający doświadczenia w prowadzeniu wojny na terenach Afryki. Mimo wszystko warunki panujące w Indiach znacznie odbiegały od sudańskich. Jego sztab składał się między innymi z kilkunastu europejskich oficerów. Wraz z armią podróżowali korespondenci „Timesa” oraz „Graphic”. Hicks z częścią swoich żołnierzy podjął wiosną 1883 roku działania ofensywne w prowincji Sennar, odnosząc kilka lokalnych sukcesów. To wywołało w nim złudne przekona­ nie o słabości wojsk mahdystów. W lecie ostatecznie skoncentrowały się w Chartumie — korpus ekspedycyjny

Hicksa liczący 7000 piechoty, formacja licząca 1000 kawalerzystów oraz nieznana liczba służby obozowej. Źródła podają różne liczby. Motywacja żołnierzy egipskich co do słuszności walki była bardzo znikoma, część z nich została bowiem zwer­ bowana prosto z więzienia, gdzie odbywali karę za udział w powstanie Arabiego Paszy i przetransportowana do Chartumu w kajdanach. Większość wojska nie odbyła prawidłowego szkolenia. Stewart w swoich raportach ostrze­ gał rząd brytyjski i egipski, że taka wyprawa jest bardzo ryzykowna i prawdopodobnie zakończy się klęską, a kon­ sekwencje tego musiałyby być katastrofalne dla władzy egipskiej w Sudanie. Jednak jego, jak się później okazało, słusznych rad nikt nie brał na poważnie. 9 września 1883 roku armia Hicksa opuściła Chartum i rozpoczęła marsz w kierunku el Obeid. Do transportu sprzętu użyto prawie 6000 wielbłądów. Mimo wszystko armia była częściowo wyposażona w nowoczesne karabiny Remington, duże ilości amunicji (1 000 000 sztuk na­ bojów) oraz 10 armat, 4 działa Kruppa i 6 obrotowych karabinów maszynowych. Z drugiej jednak strony, część żołnierzy była wyposażona w przestarzałą broń palną, a także w taki sprzęt, jak kolczugi czy metalowe hełmy. W panującym w Sudanie upale przedstawiali specyficzny widok. Tym siłom towarzyszył nowy gubernator generalny Sudanu, Ala ed Din. Wydawało się, że jest to armia wystarczająca do stłumienia rebelii, ale rząd w Kairze zupełnie nie doceniał Mahdiego, traktując go w dalszym ciągu, delikatnie mówiąc, jak dzikusa. Abdullahiemu udało się wyszkolić i uzbroić w zdobyczną broń znaczne siły mahdystów. Mahdi rozporządzał armią uderzeniową pierwszego rzutu liczącą 30 000 żołnierzy, która zdobyła doświadczenie w licznych poprzednich starciach. Poza tym, dzięki siatce wywiadowczej, doskonale wiedziano o każdym kroku Hicksa.

Celem Hicksa było uderzenie na Kordofan w celu odbicia El Obeid, zniszczenie centrum administracyjnego i głównych sił mahdystów. Mahdi i Abdullahi pokazali, że są doskonałymi strategami — postanowili wciągnąć kolum­ nę Hicksa w głąb kontrolowanego przez siebie terytorium, odciąć go od baz zaopatrzeniowych, zmęczyć i ostatecznie zniszczyć. Kolumna powoli maszerowała wzdłuż Nilu do Ad Duwaym, a później skręciła na zachód w kierunku centrum Kordofanu. Wkroczyła na dość specyficzny teren, porośnięty wysoką trawą i z rzadka drzewami. Kolumna marszowa była doskonale widoczna z daleka, ponieważ objuczone wielbłądy wystawały znacznie powyżej traw, natomiast zwiadowcy mahdystów, poruszający się głównie konno, kryli się w trawie i byli dla Hicksa niewidoczni. Jak się okazało, oddziały egipskie nie posiadały wystarczającej ilości prowiantu i zaczęły cierpieć przede wszystkim z braku wody. Tubylcy uciekali przed zbliżającą się armią na pustkowia, tak że po drodze żołnierze egipscy praktycznie nikogo nie spotykali. Przewodnicy, być może za namową mahdystów, często mylili drogę. Te czynniki nie wróżyły wyprawie pomyślności. Poza tym doszła jeszcze rywalizacja między dwiema grupami oficerów. Jedni, pochodzenia europejskiego, byli związani z Hicksem, drudzy — głównie Egipcjanie — z gubernatorem Ala ed Dinem. Przekładało to się w efekcie na brak spójnego dowództwa. Podczas marszu dochodziło sporadycznie do drobnych potyczek z luźnymi oddziałami mahdystów. Wtedy to kolumna formowała się w czworobok, w którego rogach ustawiano armaty, a tabor i wielbłądy umieszczano w środ­ ku. Piechota wyrzucała przed szeregi tak zwane wronie łapy, czyli prostokątną podstawę z czterema szpikulcami, aby zatrzymać atakującą kawalerię. W miarę oddalania się od Nilu armia egipska poruszała się coraz wolniej, ponosząc w trakcie marszu duże straty, wywołane raczej przez choroby i trudy marszu niż przez sporadyczne ataki

powstańców. Żołnierze, tak jak i sam Hicks, zwątpili w sukces misji. Mahdi zaś w swojej kwaterze pod el Obeid organizował przeglądy wojsk i pokazy zręcznościowe, zagrzewając płomiennymi mowami swoich wojowników do bitwy, która wkrótce miała nadejść. Natomiast wodzowie Mahdiego — Muhammad abu Gerger, Abd el Halim i Omer — udali się w kierunku Jebel ed Duah w celu obserwacji ruchów Hicksa. Kiedy armia egipska dotarła do Ar Rahad, zdezerterował oficer pochodzenia niemieckiego Gustaw Kloss, który opowiedział Mahdiemu o sytuacji panującej w armii Hicksa. Mahdi uznał, że nadszedł wreszcie czas działania. Do tej pory zagrzewał tylko żołnierzy do boju ciągłymi ćwicze­ niami, pozwalając na marsz Egipcjan. Kiedy oddalili się od Nilu, skutecznie odciął ich od baz zaopatrzeniowych, tak że nie przedostawały się do nich praktycznie żadne infor­ macje. Najpierw, jak to miał w zwyczaju, złożył Hicksowi propozycję honorowej kapitulacji, która oczywiście została odrzucona. Hicks łudził się jeszcze, że dojdą do niego posiłki z Tekele, liczące 6000 żołnierzy i dowodzonych przez Mak Adama, miejscowego wodza plemiennego. W końcu wkroczył do Allaby, miejscowości leżącej 60 kilometrów na południowy wschód od el Obeid. Wydawało mu się, że jest bliski osiągnięcia celu. Mahdi natomiast był przekonany, że Hicks wkrótce osiągnie kres swojej drogi, i to ostateczny. Dnia 1 września Mahdi wyruszył ze swojej bazy na spotkanie Hicksa. Do konfrontacji doszło pod Szeikan koło Allaby 3 września 1883 roku. Nie ma niestety dokładnego opisu bitwy, relacje są chaotyczne. Można z nich wywnios­ kować, że 20 000 mahdystów, prawdopodobnie ze słabiej wyszkolonych oddziałów derwiszów, otoczyło kolumnę Hicksa. Wydaje się, że Egipcjanie utworzyli czworobok, który był ostrzeliwany i szarpany dzień i noc przez mahdystów, przy czym nie przeprowadzali oni generalnego

szturmu. Żołnierze egipscy cierpieli katusze z powodu braku wody. O świcie Hicks prawdopodobnie próbował wyrwać się z okrążenia i przesunął czworobok o niecałe dwa kilometry, porzucając część ciężkiego sprzętu. Wtedy nastąpił frontalny atak ansarów, tym razem prawdopodobnie najlepszych oddziałów Mahdiego, zakończony całkowitym unicestwieniem armii Hicksa. Sam Hicks wraz ze swoim sztabem stawiali waleczny opór do końca, zajmując stano­ wisko na wzgórku pod rozłożystym drzewem. Z pogromu uratowało się tylko około 300 Egipcjan. Straty mahdystów nie są znane, ale musiały być porównywalne z egipskimi i wynosiły około 7000 wojowników. W ręce mahdystów wpadła część nowoczesnej broni palnej, duże zapasy amunicji oraz inne cenne zaopatrzenie. Zwycięstwo odbiło się echem w całym Sudanie. Do powstania przyłączyły się z ogromnym zapałem plemiona zamieszkujące między Nilem a Morzem Czerwonym. Mahdi, jeszcze przed klęską Hicksa, wysłał nad Morze Czerwone jednego ze swoich najzdolniejszych wodzów, Osmana Dignę (Usman Ibn Abi Bakr Zakna), byłego handlarza niewolników, aby skonsolidować walkę. Udało mu się przejąć dowodzenie nad miejscowymi plemionami i skoordynować działania z planem Mahdiego. Było to genialne posunięcie, ponieważ został w ten sposób utwo­ rzony drugi front. Informacja o klęsce armii Hicksa dotarła do Chartumu po dwóch tygodniach, wywołując szok i przerażenie. Część dygnitarzy i obcokrajowców wpadła w panikę i opuściła Chartum. W Kairze i Londynie otrzymano tę wiadomość 22 listopada. Wywołała szok i od razu ostrą polemikę w dyskusji na temat dalszego działania. Emin Pasza zaczął przygotowywać plan ewakuacji swo­ ich wojsk w górę Nilu, działając w izolacji i licząc tylko na własne siły. Frank Lupton, gubernator prowincji Bahr al-Ghazal, pozostawał coraz bardziej osamotniony,

borykając się ze stopniową utratą autorytetu. Osman Digna, operujący od sierpnia 1883 roku w rejonach Suakinu, próbował zdobyć znajdujący się na drodze do Berbern fort Sinkat oraz leżący na południowym zachodzie od Suakinu fort Tokar. Udało mu się tylko zająć Sinkat. Natomiast dużym sukcesem Osmana Digny było osaczenie i znisz­ czenie w październiku kilkutysięcznego korpusu kierujące­ go się do Sinkatu w celu odbicia tego garnizonu. Jeszcze na początku grudnia 1883 roku Egipcjanie sprawowali kontrolę w dolinie Nilu na północ od Chartumu nad izolowanymi punktami na pograniczu sudańsko-etiopskim (Kassala, Gallabat), nad miastem Sennar, portami Morza Czerwonego i garnizonami w Sinkacie i Tokarze, Darą i el Faszer w Dar Fur, Ekwatorią i resztkami prowincji Bahr al-Ghazal. W pierwszej fazie powstania Egipcjanie i ich sprzymie­ rzeńcy, tak jak i mahdyści, ponieśli bardzo duże straty. Poniżej przedstawiam hipotetyczne zestawienie strat. Do­ tyczy to głównie mahdystów, których strat nikt nie notował. Straty egipskie: zabici i wzięci do niewoli

Straty mahdystów (w przybliżeniu)

Bitwa pod Gedir

1400

2000

Druga bitwa pod Gedir

6000

7000

Oblężenie Birket

3000

1000

Bitwa pod Deen

8500

9000

Oblężenie el Obeid

4000

5000

Bitwa pod Meszrą

500

3000

Próba odbicia Sinkatu

2000

2000

Bitwa pod Szeikan i straty podczas marszu

9000

7000

33 400

36 000

Razem

Nie są tu uwzględnione drobne potyczki, których było bardzo dużo i w których wyniku Egipcjanie na pewno stracili kilka tysięcy żołnierzy. Z pewnością mahdyści ponieśli większe straty, co widać w powyższym zestawieniu. Wynikało to z gorszego uzbrojenia oraz z mniejszego obycia z bronią palną. Nie ulega wątpliwości, że odznaczali się lepszą motywacją i chęcią walki. Poza tym zarówno Mahdi, jak i głównodowodzący armią mahdystów kalif Abdullahi okazali się dobrymi strategami. Objawiło się to zwłaszcza podczas interwencji Hicksa. Żadna armia kolo­ nialna, bo wojska egipskie dowodzone przez Europejczyków tak trzeba nazwać, nie poniosła w historii tak dużych strat w walce z siłami tubylców.

GORDON

Zwycięstwo pod Szeikan, tak jak przypuszczał Stewart, miało decydujące znaczenie dla dalszych losów Sudanu. Powstanie ogarniało z dnia na dzień nowe terytoria. Evelyn Baring stwierdził, że dalsze prowadzenie operacji militar­ nych w Sudanie będzie czystym marnowaniem żołnierzy i pieniędzy. Jego opinię podzielał rząd brytyjski, który 12 grudnia 1883 roku podjął decyzję, by doradzić rządowi egipskiemu ewakuację garnizonów z Sudanu i oparcie obrony na Wadi Halfie. Armia brytyjska miała się włączyć do działań dopiero w razie bezpośredniego zagrożenia Egiptu czy portów położonych nad Morzem Czerwonym. Baring przekazał natychmiast te sugestie kedywowi. Szerif Pasza, premier rządu egipskiego, próbował oponować, ale wobec nieugiętego stanowiska Granvilla, ministra spraw zagranicznych, i Baringa musiał ustąpić i zrezygnował z zajmowanego stanowiska. Jego następca, Nubar Pasza, już bez żadnych oporów przyjął „rady” Anglików. Aby tę decyzję zrealizować, należało najpierw ewakuować gar­ nizony egipskie z Sudanu. Operacja nie była wcale prosta i wymagała dobrej organizacji. Gladstone zaproponował Egipcjanom, aby to skompliko­ wane zadanie wykonał Gordon. Tak zasłużony człowiek od

czasu powrotu z Sudanu właściwie nie miał stałego zajęcia, co może świadczyć o tym, jak bardzo przeżył swój wyjazd z tego kraju. Zapewne przez cały czas interesował się sytuacją panującą w Sudanie. Imał się różnych zajęć, nieraz czysto abstrakcyjnych, unikał wystawnych przyjęć i kontaktu z szerszym gronem osób. Na wiosnę 1880 roku odbył podróż do Brukseli, gdzie spotkał się z królem Belgii Leopoldem II, aby omówić sprawę zarządzania Kongiem. Następnie udał się do Bombaju w Indiach, ponieważ lord Ripon, wicekról Indii, zaproponował mu stanowisko sek­ retarza. Po trzech miesiącach zrezygnował z tej funkcji, gdyż mierziło go zachowanie pracodawcy. Z Indii wrócił przez Pekin do Anglii. Później służył przez rok na Mauri­ tiusie jako dowódca saperów. Po ponownym powrocie do Londynu dostał awans na generała majora, lecz nie przydzielono go do żadnej konkretnej jednostki. W związku z tym wyjechał na roczny urlop do Palestyny, aby pogłębiać studia biblijne. Pod koniec 1883 roku król Leopold II zaproponował Gordonowi stanowisko w Kongu. W Brukseli zostały omówione szczegóły misji i Gordon postanowił na początku 1884 roku wyjechać do Konga. W pierwszych dniach stycznia 1884 roku, przed planowaną podróżą do Afryki, odwiedził Anglię i dowiedział się o tragicznej sytuacji panującej w Sudanie oraz o gwałtownej dyskusji politycznej, jaka toczyła się w Anglii po klęsce armii Hicksa. Na początku 1884 roku za interwencją w Sudanie opowiedział się oficjalnie lord Gran ville oraz lord Hartington, minister wojny. Ich stanowisko poparł Samuel Baker, uchodzący za autorytet w sprawach politycznych dotyczą­ cych Afryki. Gordon wypowiedział swoją opinię na ten temat na łamach „Timesa” 14 stycznia 1884 roku. Ostrzegał, że ruch Mahdiego może wpłynąć na inne społeczności muzułmańskie na Bliskim Wschodzie. Uważał, że jego zwycięstwa mogą spowodować rozwój ruchów narodowych

i społeczno-religijnych w innych rejonach Afryki czy Bliskiego Wschodu. Opowiedział się za interwencją zbroj­ ną w Sudanie. Między innymi pod wpływem opinii publicznej zaproponowano Gordonowi przeprowadzenie ewakuacji garnizonów egipskich z Sudanu. Granville, wysyłając Gordona do Sudanu, chciał w miarę pokojowo rozwiązać ten problem. Spodziewano się, że samo po­ jawienie się Gordona w Chartumie ostudzi zapał mah­ dystów do prowadzenia dalszych operacji militarnych. Zależało mu przede wszystkim na ochronie szlaku han­ dlowego przez Kanał Sueski. Część polityków widziała jednak wyjazd Gordona jako przejaw zaangażowania się politycznego w konflikt w Su­ danie, co z czasem mogłoby się przerodzić w próbę podboju tego kraju, podobnie jak to się stało z Egiptem. Główny oponent powierzenia Gordonowi tej misji, Baring, pod naciskiem Granvilla w końcu wyraził na to zgodę. Gordon musiał się jednak zgodzić na kilka warunków. Miał podlegać bezpośrednio Baringowi, przeprowadzić w miarę możliwości ewakuację garnizonów z Sudanu oraz sporzą­ dzić raport o sytuacji panującej w tym kraju. Nie przyznano mu na ten cel żadnych środków militarnych ani finan­ sowych. Baring zwrócił uwagę na jeszcze jeden aspekt — wiedział, że jeśli człowiek o takiej sławie i autorytecie jak Gordon zostanie odcięty od świata, to armia angielska będzie musiała przyjść mu z pomocą. Tego będzie wymagać racja stanu. Jak się okazało w niedalekiej przyszłości, dedukował słusznie. Egipcjanie nie zgadzali się początkowo z kandydaturą Gordona, proponując do przeprowadzenia tej misji Zubeira Paszę, który miał jeszcze, mimo przebywania w areszcie domowym w Kairze, bardzo duże wpływy w Sudanie. Baring pierwotnie popierał takie właśnie rozwiązanie. Londyn kategorycznie odrzucił sugestie egipskie i narzucił swoją decyzję. Po nominacji Gordon opuścił Londyn i udał

się do Brukseli na rozmowę z królem Leopoldem, prosząc go o odroczenie objęcia stanowiska w Kongu. Po powrocie do Londynu odbył ostatnią rozmowę z Granvillem oraz Hartingtonem, gdzie przedstawiono mu ostatnie sugestie związane z misją. 18 stycznia wraz ze Stewartem, który został mianowany jego zastępcą, opuścił Londyn i udał się w drogę do Sudanu. Pod koniec stycznia w Kairze Gordon spotkał się z kedywem i Baringiem, odbierając ostatnie pełnomocnic­ twa i rozkazy. Został mianowany generalnym gubernatorem Sudanu i otrzymał, ku swojemu zaskoczeniu, kredyt w wy­ sokości 100 000 funtów angielskich na wydatki. Gordon zapewnił solennie, że będzie postępować wedle wytycznych Baringa oraz że ewakuacja z Sudanu jest jedynym słusznym rozwiązaniem. 28 stycznia Gordon wraz ze swoim sztabem opuścił Kair, udając się drogą wzdłuż Nilu do Chartumu. 11 lutego podróżni dotarli do Berbern, strategicznego miasta, w którym zbiegały się drogi z Suakinu i Chartumu. Berber znajdował się jeszcze pod kontrolą egipską, jednak miejscowi wodzowie plemienni zaczynali się zastanawiać nad przejściem do obozu Mahdiego. Po przybyciu Gordona oczekiwano od niego jakiejś deklaracji, która by ich zachęciła do wytrwania w obozie przeciwników Mahdiego. Jednak proklamacja, jaką ogłosił Gordon, zadziwiła wszystkich. Zgodnie z instrukcjami Baringa ogłosił on, że Egipcjanie przystępują do ewakuacji wszystkich garnizonów egipskich z Sudanu, a ponadto że on sam nie będzie interweniował w sprawy handlu niewol­ nikami. Wygłaszając taką deklarację, zupełnie nie zdawał sobie sprawy z siły militarnej i ideologicznej Mahdiego. Przypuszczał, że perspektywa uzyskania niepodległości spowoduje wystąpienie miejscowych plemion przeciwko Mahdiemu, natomiast proklamacja dotycząca niewolnictwa była podyktowana aspektami czysto racjonalnymi. Gordon nie mógł w aktualnej sytuacji tępić niewolnictwa, aby nie

zrazić do siebie miejscowej ludności. Jednak oświadczenie Gordona przyniosło skutek odwrotny do zamierzonego. Teraz poszczególne plemiona zaczęły myśleć o rychłym przejściu na stronę Mahdiego, obawiając się jego siły i ewentualnej zemsty w przyszłości. Następnie Gordon opuścił Berber i 18 lutego przybył do Chartumu. Miejscowa ludność przywitała go owacyjnie. Samo pojawienie się Gordona spowodowało wstąpienie nowego ducha w mieszkańców miasta. Pamiętano jego poprzednie rządy i wydawało się, że jego gwiazda zaczyna ponownie mocniej błyszczeć. Jego pierwsze rozkazy po­ twierdzały ogólny optymizm, że idą lepsze czasy. Po­ zwolono bez przeszkód na wyjazd wszystkich, którzy chcieli dołączyć do mahdystów. Powołano 12-osobową Radę Doradczą, złożoną z ważniejszych obywateli miasta, jako ciało doradcze Gordona, i zaczęto przygotowywać garnizon egipski do ewakuacji. Gordon kazał uwolnić wszystkich więźniów, którzy odsiadywali kary za długi, jeńców wojennych i tych, którzy już dawno odsiedzieli swoje wyroki, a nadal pozostawali w więzieniu. Wysłał poselstwo do Mahdiego, proponując mu zawarcie pokoju i władzę w Kordofanie. Mahdi nie rozumiał sensu takiej propozycji, ponieważ panował już w Kordofanie od dawna, jak zresztą i nad znacznie większymi terytoriami. Na razie nie opuszczał swojej kwatery w el Obeid, czekając na rozwój sytuacji w samym Chartumie i innych rejonach Sudanu, gdzie dogorywała obrona egipska. Logicznie rzecz biorąc, oczekiwał, że wkrótce za Gordonem przybędą do Chartumu nowe wojska, aby wzmocnić obronę. Rzeczywisty rozwój wypadków zaskoczył jednak Mahdiego. Na innych frontach Egipcjanie powoli ulegali mahdystom. W Dar Fur Slatinowi udawało się stawiać skuteczny opór do jesieni 1883 roku. Wtedy to Zogal, były namiestnik Dary, ostatecznie przeszedł na stronę Mahdiego. Był to wielki cios propagandowy, ponieważ cieszył się on dużym

autorytetem w Dar Fur i miał bardzo wielu zwolenników. Zdrada i dezercje w szeregach armii Slatina zaczęły się szerzyć na większą skalę niż do tej pory. W tym czasie Hicks maszerował już przez Kordofan. Slatin, po analizie wiadomości i zachowaniu się mahdystów, doszedł do wniosku, że wyprawa Hicksa może zakończyć się porażką. Po klęsce 750-osobowego oddziału Said bej Dzinna, wysłanego z Dary w celu pacyfikacji terenów zamieszkanych przez plemię Mima, została przerwana komunikacja Dary z el Faszer. Po tej porażce na naradzie oficerów w Darze postanowiono opuścić ten fort i przebić się do el Faszer. Jednak było już za późno, gdyż mahdyści podeszli pod miasto, uniemożliwiając jakiekolwiek ruchy armii Slatina. Egipcjanie wyczekiwali wieści z Kordofanu, gdzie miała nastąpić wkrótce konfrontacja Hicksa z Mahdim. Pojawiły się kłopoty z dostawą amunicji. Rozpoczęto własną produk­ cję nabojów karabinowych z kul armatnich i z metalowych ozdób tubylców. Wyprodukowane ilości były jednak żałosne i wystarczyłyby na krótką walkę. Maddibo wezwał swoich zwolenników na naradę wojenną. Slatin wykorzystał ten moment na rozpoczęcie rozmów pokojowych, przekonując zebranych emirów o gotowości poddania Dary, ale tylko bezpośredniemu przedstawicielowi Mahdiego. Zawarto rozejm. Jednym z warunków było dostarczenie zboża do oblężonej Dary, a poza tym wysłano z listami Slatina gońca do Mahdiego oraz do garnizonu w Unumszanger. Slatin myślał, że podczas oczekiwania na odpowiedź od Mahdiego na pewno dojdzie już do bitwy Hicksa z Mahdim i sytuacja w Sudanie będzie na tyle klarowna, że pozwoli na podjęcie właściwej decyzji co do dalszego oporu. Pod koniec listopada doszły wieści o pogromie wojsk Hicksa oraz kapitulacji Unumszanger. Te wiadomości ostatecznie przesądziły o złożeniu broni przez garnizon Dary.

Mahdi nadał Zogalowi tytuł „Pana Wschodu” i wysłał go do Dar Fur, aby opanował el Faszer oraz przyjął kapitulację Dary, która nastąpiła 23/24 grudnia 1883 roku. Z całej dość licznej armii, jaką posiadał Slatin, pozostało tylko około 500 żołnierzy, którzy trafili do niewoli. Następnie 7 stycznia 1884 roku Zogal podszedł pod el Faszer, z którego wcześniej uciekli mieszkańcy miasta, i przystąpił od razu do oblężenia. Załoga w sile około 2000 ludzi stawiała zaciekły opór, organizując liczne wycieczki oraz podejmując próbę przebicia się. Kiedy jednak mahdyści opanowali studnie, 14 stycznia garnizon skapitulował. Mahdyści dokonali grabieży mienia mieszkańców, a część jeńców zesłano w bezludne tereny. Był to ostatni punkt oporu w Dar Fur. Zogal, nazywany teraz Mohamedem Chalidem, rozpoczął zarządzanie tym ogromnym terytorium. Najważniejsze stanowiska w prowincji obsadził krewnymi, a ludność miejscową traktował łagodnie, zbytnio nie obciążając jej podatkami. Kalifom i Mahdiemu przesłał w podzięce niewolnice, wielbłądy oraz konie. Swoją rezydencję urządził z przepychem i pojął za żonę najstarszą córkę ostatniego sułtana Dar Fur, Ibrachima. Znacznie podniosło to jego i tak wysoki prestiż wśród mieszkańców Dar Fur. Innym, znacznie ważniejszym teatrem walk były okolice portu Suakin, miasta o kluczowym znaczeniu strategicznym, znajdującego się na drodze morskiej z Europy do Indii przez Kanał Sueski. Znajdowały się tam między innymi składy z paliwem dla kursujących parowców. Także z Suakinu do Berbern prowadził główny szlak łączący dolinę Nilu z Morzem Czerwonym. Wcześniej przerzucano nim zaopatrzenie dla garnizonów rozmieszczonych nad tą częś­ cią Nilu, łącznie z Chartumem. Brytyjczycy, bojąc się zajęcia przez Osmana Dignę tego portu, namówili Egipcjan do wysłania ekspedycji dla wzmocnienia jego ochrony. Na jej czele stanął angielski oficer Valentine Baker, młodszy brat Samuela Bakera. Przeszedł drogę kariery

typową dla najemników służących w wojskach kolonialnych XIX wieku. Doświadczenie zdobywał w jednostkach kawa­ lerii, najpierw lansjerów, później huzarów, osiągając stopień pułkownika. Odbywał służbę w Afryce Południowej i na Krymie, a następnie dowodził pułkiem w Anglii. Za próbę gwałtu został usunięty z armii. Nie załamał się tym i wyjechał do Turcji, gdzie walczył jako najemnik w wojnie z Rosją w latach 1877-1878. Za zasługi na wojnie został gubernatorem Armenii. Od 1882 roku po klęsce Arabiego Paszy, został dowódcą egipskiej żandarmerii. Miał opinię odważnego i żądnego przygód. Baring podchodził scep­ tycznie do tej nominacji, uważając, że chęć odzyskania pozycji w wojsku brytyjskim spowoduje u niego irracjonalne myślenie. Ekspedycja złożona głównie z niedoświadczonych żołnie­ rzy i rekrutów żandarmerii przybyła do Suakinu 27 grudnia 1883 roku. Baker nie wyciągnął jako dowódca żadnych wniosków z klęski Hicksa, ponieważ dał się wciągnąć na tereny kontrolowane przez derwiszów. 4 lutego został otoczony w pobliżu Tokaru, następnie, w wyniku błyskawicz­ nego ataku, jego armia została całkowicie zniszczona. Jednak jemu samemu udało się wydostać z okrążenia, co okryło go hańbą. To zwycięstwo mahdystów zmusiło garnizon w Sinkacie do podjęcia próby przebicia się do Suakinu. Próba się nie powiodła — garnizon został po drodze całkowicie zniesiony. Po tych klęskach prasa brytyjska zaczęła bić na alarm, że droga do Indii jest zagrożona. Powstańcy zajęli bowiem Sinkat i Tokar oraz zbliżyli się do Suakinu, tym razem już uzbrojeni w duże ilości zdobycznej broni palnej. Osmana Digna rozporządzał prawdopodobnie w tym okresie co najmniej 10 000, a może nawet 15 000 żołnierzy. W takiej sytuacji rząd Anglii wydał rozkaz bezpośredniej interwencji wojsk brytyjskich w celu obrony Suakinu. Admirał Hewett wpłynął ze swoją eskadrą okrętów wojennych do tego portu. Następnie 27 lutego w Trinkacie

wylądowało 4000 żołnierzy korpusu brytyjskiego pod dowództwem generała majora Geralda Grahama. Jego zadaniem było odrzucenie maksymalnie daleko w głąb pustyni sił derwiszów. Uzyskanie, jeżeli to będzie możliwe, połączenia z Gordonem przez Berber oraz nawiązanie dialogu z wodzami plemiennymi Bedża zamieszkującymi tereny nad Morzem Czerwonym. Graham błyskawicznie przystąpił do działania. W dwóch bitwach, pod At Tiba 29 lutego oraz pod Taman 13 marca, udało się mu rozbić mahdystów i w niedługim czasie odzyskać Tokar i Sinkat. Jednak wodzowie Bedża nie chcieli współpracować z Gra­ hamem i nie udało mu się odzyskać połączenia z Berberem. Na razie te zwycięstwa miały tylko znaczenie lokalne i praktycznie nie wpływały na sytuację Gordona w Char­ tumie. A ta z dnia na dzień stawała się coraz cięższa. Gordon postanowił wzmocnić obronę miasta, mimo że Chartum był łatwy do obrony, gdyż leżał między zbiegającymi się prawie pod kątem prostym ramionami Nilu Białego i Błękitnego. Reprezentacyjne budynki miasta, między innymi pałac Gordona, leżały przy po­ łudniowym brzegu Nilu Błękitnego, a rejon przemysłowy, między innymi stocznia, na wschodnim brzegu Nilu Białego. Mniej więcej na wysokości stoczni, po przeciwnej stronie rzeki, oddalony od niej 500 metrów, znajdował się bardzo ważny fort Omdurman, obsadzony silną załogą. W późniejszym okresie dowódcą był tu generał Farranga Allah Pasza, który podlegał Gordonowi od rangi kapitana i awansował w ciągu niecałego roku. Nil na wysokości Chartumu miał nawet przy niskim stanie wód co najmniej 750 metrów szerokości. Była to, jak się wydawało Gordonowi, wystarczająca ochrona. Gorzej przedstawiała się sytuacja z południową flanką miasta, gdzie znajdował się niedawno wybudowany szaniec długo­ ści 6,5 kilometra z fosą wypełnioną wodą. Ta instalacja obronna znajdowała się około czterech kilometrów na

południe od pałacu Gordona. Fosę z rozkazu Gordona ponownie udrożniono i naprawiono wały. Pustkowie między szańcem a gęstą zabudową miasta zostało poprzecinane nowymi rowami strzeleckimi oraz słabymi punktami for­ tyfikacyjnymi. Na przedpolu szańca założono prymitywne pola minowe, rzucono tysiące „wronich łap”, rozrzucono odłamki potłuczonego szkła i rozciągnięto drut kolczasty. Te działania miały utrudnić dostęp derwiszów do szańców, zwłaszcza że piechota mahdystów atakowała głównie na bosaka. Po Nilu pływało dziewięć opancerzonych parowców z działami na pokładach, które mogły dodatkowo blokować ewentualne próby forsowania rzeki przez derwiszów lub dokonywać dalekich wypadów. Siedem spośród tych jed­ nostek było niestety zaledwie wielkości kanonierek. Na pierwszy rzut oka mogło się wydawać, że sytuacja Gordona nie jest zła, zwłaszcza że na początku marca dysponował garnizonem złożonym z 8000 żołnierzy, już lepiej zorganizowanym i posiadającym w obrębie miasta dwanaście armat, ręczne karabiny maszynowe oraz pokaźny zapas amunicji złożony z 2 000 000 sztuk nabojów do karabinów. Chartumska zbrojownia mogła wytwarzać około 40 000 podobnych nabojów tygodniowo. Poza tym w mieś­ cie pozostało 34 0001 cywilów, których zmusił do pracy na rzecz obronności miasta, jednak zdawał sobie sprawę, że większość z nich nie zasługiwała na zaufanie. Zgromadzona w magazynach żywność była wystarczająca dla wszystkich mieszkańców na pół roku. Kiedy zaczynało brakować pieniędzy w kasie, dodrukował własne środki płatnicze. Jako doświadczony saper Gordon zdawał sobie sprawę ze słabości południowych linii obronnych i stale próbował je wzmacniać. Chartum miał połączenie telegraficzne z Kairem przez Berber, co umożliwiało szybką konsultację 1

Część źródeł podaje liczbę wojska stacjonującego w Chartumie na 7000, a ludności cywilnej na 30 000. Może to wynikać z tego, że odnoszą się do dwóch różnych okresów.

Gordona ze swoimi zwierzchnikami. Załoga fortu Omdurman porozumiewała się z Chartumem za pomocą kodo­ wanych sygnałów dźwiękowych lub świetlnych. Na początku marca Gordon doszedł do wniosku, że decyzja o ewakuacji garnizonu jest przedwczesna, ponieważ ludność miasta zostałaby wystawiona na pastwę mahdystów; byłoby to więc posunięcie niehumanitarne. Następnie impet Mahdiego mógłby zostać skierowany bezpośrednio na Egipt, a to z kolei zagroziłoby żywotnym interesom Wielkiej Brytanii. Po trzecie zaś wydawało mu się, że nowoczesnej armii rozbicie Mahdiego nie nastręczałoby trudności, a co za tym idzie należało wysłać korpus ekspedycyjny do odbicia tego kraju. W Sudanie mógłby go zastąpić Zubeir Pasza, który cieszył się tutaj dużym autorytetem. Baring w zasadzie się zgadzał z jego opinią. Zmienił nawet zdanie co do Zubeira Paszy i opowiedział się za wysłaniem go do Sudanu, mimo że nie był pewien jego lojalności; przecież Zubeir Pasza już od dziewięciu lat przebywał w areszcie w Kairze. Baring przedłożył te propozycje rządowi angielskiemu. Wywołały one istną polityczną burzę w Wielkiej Brytanii, w którą byli zamieszani zarówno parlament, jak i królowa Wiktoria. Po ukazaniu się artykułu w „Timsie”, kuluarowe do tej pory rozmowy polityków na ten temat upubliczniły się. Towarzystwo Walki z Niewolnictwem ostro zaprotes­ towało przeciwko propozycji powierzenia stanowiska guber­ natora Sudanu największemu na świecie handlarzowi nie­ wolników, Zubeirowi Paszy. Ostatecznie 16 marca Baring otrzymał odmowę. Wybawieniem dla wszystkich polityków stała się sytuacja w samym Sudanie. 15 marca mahdyści, jak się okazało, skutecznie przerwali linię telegraficzną łączącą Kair z Char­ tumem, jednocześnie ucinając wszelkie spekulacje doty­ czące osoby Zubeira Paszy. Łączność Gordona ze światem została przerwana. Z Chartumu dochodziły teraz wiadomo-

ści tylko za pośrednictwem kurierów, którzy docierali do innych placówek egipskich w miarę upływu czasu coraz rzadziej i dostarczali coraz mniej informacji. Było to jak coraz słabsze wołanie o pomoc tonącego. Mahdi natomiast przebywał w swojej nowej kwaterze w Rohat w Kordofanie, gdzie prowadził wiece religijne. Na wiosnę wydał odezwę podnoszącą rangę kalifa Abdullahiego, w której stwierdził, że wszystko, co czyni i rozkazuje kalif, pochodzi od Proroka. W kwietniu armia licząca około 30 000 mahdystów, pod dowództwem Hagi Mohameda abu Gergera, podeszła pod Chartum i zajęła Omdurman. Na razie rozpoczęło się częściowe oblężenie miasta. Z początku dochodziło do sporadycznych utarczek, a derwisze nawet nie podjęli żadnej próby szturmu na miasto. Załoga Gordona dokonywała częstych wycieczek, zdoby­ wając z okolicznych pól czy wiosek jakże cenną żywność. Jedna z takich akcji zakończyła się porażką sporego oddziału derwiszów. To doprowadziło do zmiany wodza armii mahdy­ stów — dowództwo przejął Abd er Rachman. Statki utrzymy­ wały stały kontakt z Berberem i przywoziły zaopatrzenie. Mahdi odrzucił propozycje pokojowe Gordona i wezwał go do przejścia na jego stronę. Gordon w dość ostry sposób odpowiedział posłom, że nigdy, bez względu na sytuację, nie podda miasta. Poprosił także Radę Doradczą o wypowiedzenie się w tej kwestii. Jak było do przewidzenia, wszyscy jednogłośnie poparli stanowisko Gordona. Przez kilka pierwszych miesięcy tego dziwnego oblężenia w mieście panował spokój, nie wybuchła panika, mieszkańcy nie cierpieli głodu, dezercje zdarzały się sporadycznie. Gordon zdawał sobie sprawę, że z czasem mahdyści będą prowadzić swoje działania militarne bar­ dziej sprawnie. Wierzył jednak, że nadejdzie pomoc, która uwolni miasto, bo w przeciwnym razie będzie zmuszony wcześniej czy później skapitulować. Dodawał ducha obrońcom, sprawiedliwie rozdawał awanse i karał.

Sytuacja zaczęła się pogarszać w maju, kiedy to w rejon Berbern przybył Mohamed el Szerif, były nauczyciel Mahdiego. Udało mu się skoordynować działania powstań­ ców i doprowadzić do zdobycia po krótkim oblężeniu Berbern. W ten sposób została przerwana ostatecznie komunikacja Gordona ze światem, a parowce cofnięto powyżej VI katarakty. Gubernator prowincji Dongola Mustafa Bej odparł atak derwiszów na Nową Dongolę. To zwycięstwo pozwoliło jeszcze na zachowanie kontroli Egiptu nad północnym Sudanem. W Anglii od jakiegoś czasu zaczęła narastać „gordonowska” legenda. Rząd próbował wyjaśnić społeczeństwu decyzje pozostawienia bez pomocy garnizonów egipskich w głębi Sudanu, natomiast nie potrafił tego zrobić w od­ niesieniu do Gordona. W Anglii doszło w maju do istnej gordonomanii — masowo demonstrowano na ulicach popar­ cie dla Gordona i zarzucano rządowi, że pozostawił go samego. Powołano społeczne komitety zbierające specjalne datki na pomoc dla Gordona. Nieco wcześniej Baring i nawet sama królowa Wiktoria naciskali na rząd, aby podjął stanowcze kroki w celu wydostania Gordona z Char­ tumu. Chodziło jednak tylko o jego samego i ewentualnie najbliższych współpracowników. Nie wspominano ani słowem o egipskich żołnierzach. Była to swoista hipokryzja władz brytyjskich. Gladstone i Granville kompletnie nie docenili Gordona, który postanowił pozostać ze swoimi żołnierzami do końca. Pragnął w ten sposób zmusić rząd angielski do wyrażenia zgody na interwencję, zwłaszcza że Brytyjski Korpus Eks­ pedycyjny Grahama znajdował się w tym czasie w Suakinie. Jednak rząd Gladstone’a podjął inne decyzje — przede wszystkim wydał rozkaz odwołania części korpusu Grahama z Suakinu i często podkreślał, poniekąd słusznie, że Gordon nie jest całkowicie odcięty i może, jak to było wcześniej omówione, przeprowadzić ewakuację z Chartumu.

Takie wypowiedzi doprowadziły do ostrej politycznej polemiki. Gladstone tracił powoli poparcie większości w Izbie Gmin. W końcu, obawiając się porażki w nad­ chodzących wyborach, ugiął się przed oponentami politycznymi oraz nagonką w prasie i 8 sierpnia zgodził się na wysłanie z odsieczą Gordonowi jednej brygady. Oczywiście szybko wyjaśniono mu, że tak skromne siły nie będą w stanie przeprowadzić zamierzonej operacji. W związku z tym zgodził się na powołanie korpusu ekspedycyjnego złożonego z 10 000 żołnierzy z różnych jednostek armii brytyjskiej. Na dowódcę ekspedycji powołano znanego nam już generała Wolseleya, który przybył do Kairu 9 września 1884 roku, rozpoczynając tym samym jedną z najdziwniejszych operacji wojskowych armii brytyjskiej. Wolseley stanął przed bardzo trudnym zadaniem. Musiał przerzucić swoje wojska w krótkim czasie na odległość prawie 3000 kilometrów. Nic praktycznie nie wiedział o prze­ ciwniku, czyli o wojskach Mahdiego, a informacje dochodzące z Sudanu mogły zatrwożyć niejednego dowódcę. Do Chartumu można się było dostać dwiema drogami. Jedna prowadziła przez Suakin, Pustynię Nubijską i Berber, jednak przejście tej (rasy wydawało się niewykonalne dla tak znacznego oddziału, gdyż należało pokonać drogę pozbawioną studni przez pustynię na odcinku 500 kilometrów, a zabranie zapasów wody dla tak licznej armii było niemożliwe. Poza tym znajdowała się ona pod całkowitą kontrolą mahdystów. Druga droga prowadziła wzdłuż Nilu i była uciążliwa ze względu na przymus sforsowania sześciu katarakt przy niskim o tej porze roku stanie rzeki. Można jednak było liczyć, że nie będzie tutaj kłopotów z wodą czy aprowizacją. Wolseley oczywiście wybrał ten drugi wariant. Wy­ korzystując kolej i parowce pływające po rzece, dość szybko przerzucono oddziały do Wadi Halfy, gdzie na przełomie września i października zorganizowano sztab operacji. Na początek zamówiono 800 płaskodennych

łodzi do przerzucenia armii przez katarakty i wynajęto do ich obsługi 300 kanadyjskich wioślarzy. Zakupiono też bardzo dużo wielbłądów do przetransportowania wojska oraz wyposażenia potrzebnego zwłaszcza w drugiej fazie operacji. Wolseley, aby lepiej zorientować się w sytuacji, postanowił z małym oddziałem udać się na spotkanie ze swoim szefem wywiadu, majorem Herbertem Kitchenerem, który miał swoje wysunięte stanowisko obserwacyjne w Debbie, przy zakolu Nilu na jego zachodnim brzegu, 350 kilometrów od Chartumu. Kitchener z wielkim trudem zorganizował połączenie przez kurierów z Chartumem, a następnie uzyskane informacje szybko przekazywał do sztabu Wolseleya. Od nich dowiedział się o dramatycznej sytuacji w Chartumie. 22 sierpnia główne siły Mahdiego opuściły Ar Rahad (Rohat). Wojska derwiszów podzieliły się na trzy części, a każdą z nich dowodził jeden z trzech kalifów. Tak zwaną Czarną Chorągwią dowodził Abdullahi lub w jego zastępstwie jego brat Yakob, Zieloną Chorągwią — Ali Wad Helu, Czerwoną Chorągwią — Mohamed as Szarif. Tym jedno­ stkom były podporządkowane mniejsze, dowodzone przez emirów. Kolumna mahdystów znacznie różniła się od kolumn egipskich czy brytyjskich — była podzielona na trzy części. I tak od strony południowej poruszały się plemiona posiadają­ ce bydło juczne, po stronie północnej plemiona posiadające wielbłądy, a w centrum jechał Mahdi wraz z główną armią. 4 września na przedpolu Chartumu doszło do bitwy, w której wyniku Gordon poniósł bardzo dotkliwe straty — poległo 800 żołnierzy. Powstańcy stworzyli teraz pierścień placówek okalających Chartum ze wszystkich stron. Ta klęska sprawiła, że Gordon zaniechał działań zaczepnych, a obrońcy zaczęli upadać na duchu. Męcząca była nieświadomość tego, co działo się poza Chartumem, nie wiedziano na przykład, czy zbliża się odsiecz. Do Gordona docierały tylko sporadycz­ ne informacje, nie zawsze prawdziwe. Dlatego też 10 września

wysłał w dół rzeki parowiec „Abbas” z informacjami o stanie obrony miasta oraz z apelem o pomoc. Przedsięwzięcie było bardzo ryzykowne, parowiec musiał się bowiem przebić przez tereny całkowicie zajęte przez ansarów. Na pokładzie statku poza załogą znaleźli się też Europejczycy, na czele z konsulem brytyjskim Powerem, francuskim konsulem Herbinem oraz Stewartem. Ten ostatni otrzymał specjalny list od Gordona, chroniący go przed ewentualnym posądzeniem o dezercję. Stewart mógł wła­ dzom brytyjskim złożyć wiarygodny raport o sytuacji w Chartumie oraz osobiście wystąpić z apelem o pomoc do różnych rządów. Jednak wyjazd Stewarta osłonięty jest mgłą tajemnicy i do tej pory nie znamy prawdziwych przyczyn jego ewakuacji z Chartumu. Gordon nie wydał rozkazu opuszczenia Chartumu Stewartowi, przekazał mu jednak różne tajne dokumenty do wywiezienia z miasta, między innymi księgę szyfrów do porozumiewania się z Kairem. Świadczy to o tym, że Gordon spodziewał się już wtedy, że Chartum w niedługim czasie padnie. Parowiec był eskortowany dodatkowo przez dwie mniej­ sze jednostki, które płynęły za parowcem i przed nim do Berbern. Pod koniec września Gordon otrzymał tak długo oczekiwaną informację, przywiezioną przez kuriera po­ chodzenia afrykańskiego, nadaną przez Kitchenera, o wy­ słaniu przez Londyn odsieczy. Ta informacja od razu podniosła morale obrońców. Wiwatowano na cześć Ang­ lików w całym mieście. W ogólnej euforii zaniepokoił Gordona brak informacji o „Abbasie”, który powinien już dopłynąć do Kitchenera. O Mahdim Gordon miał błędne informacje, że przebywa jeszcze w okolicach el Obeid z głównymi siłami, wcale nie kwapiąc się do przybycia pod Chartum. Przypuszczał, że działania zbrojne na dużą skalę rozpoczną się prawdopodobnie pod koniec roku wraz z opadającym Nilem. Przez ten czas mogła przybyć do Chartumu odsiecz brytyjska.

W połowie października stłumiono bunt szesnastu waż­ niejszych obywateli miasta, którzy chcieli przejść na stronę Mahdiego. Aresztowano ich i osadzono w więzieniu. 21 października przybył pod Chartum sam Mahdi na czele głównych sił, znacznie wcześniej niż przypuszczał Gordon. Armia mahdystów rozlokowała się w dwóch obozach w okolicach Omdurmanu. 22 października został dostar­ czony Gordonowi list od Mahdiego, potwierdzający wcześ­ niejsze tragiczne informacje o przejęciu „Abbasa” przez mahdystów. Mahdi wezwał Gordona do złożenia broni i oświadczył, że w razie odmowy będzie zmuszony zająć miasto siłą. Poinformował też o kapitulacji Luptona. Informacje o „Abbasie” potwierdziły wkrótce listy prze­ kazane przez Kitchenera. Misja parowca zakończyła się tragicznie — 18 września statek rozbił się o skały i dalsza żegluga na jego pokładzie była niemożliwa. Od Abu Hamed dzieliło podróżnych tylko sto kilometrów. Wyda­ wało im się, że znajdują się już na terenach podporząd­ kowanych władzy egipskiej. Stewart spotkał się z miej­ scowym wodzem plemiennym Sulajmanem Wad Kamarem. Szejk zaoferował im swoją pomoc i poprosił Europej­ czyków, aby spędzili noc na brzegu. W nocy zostali zdradziecko zaatakowani i wymordowani, ich los podzieliła także załoga parowca. Warto tu wspomnieć, że Wolseley zabronił Kitchenerowi udać się na spotkanie parowca do Berbern. W ręce ansarów wpadły różnego rodzaju tajne dokumenty, między innymi plany wojenne, a przede wszy­ stkim informacje o faktycznym położeniu obrońców. Pomogło to podjąć Mahdiemu odpowiednie decyzje. Chartum został otoczony ciasnym pierścieniem szańców oraz osłon chroniących atakujących. Rozpoczął się regularny ostrzał artyleryjski stanowisk egipskich i miasta, jednak nie przystępowano jeszcze do szturmu. Gordon spodziewał się, że armia brytyjska wkrótce pojawi się poniżej VI nilowej katarakty, wysłał więc na spotkanie z nimi trzy statki

wypełnione żołnierzami egipskimi, którzy mieli oczekiwać angielskiej odsieczy w okolicach miasta Al-Matammah. 12 listopada mahdyści podciągnęli armaty, które zdobyli na Hicksie, i ustawili je na stanowiskach ogniowych. Od tamtej pory prowadzili jeszcze bardziej wzmożony ostrzał miasta, ale raczej niecelny. Miał on natomiast aspekt psychologiczny, wpływając negatywnie na morale obrońców i ludności cywilnej. W połowie listopada udało się mahdystom otoczyć fort w Omdurmanie, skutecznie odcinając go od rzeki, którą mogło przyjść zaopatrzenie. Upadek fortu był kwestią czasu, mimo że parowce operujące na Nilu próbowały wspierać go ogniem. Po zatopieniu jednej jednostki, ich aktywność zmalała. Ludność miasta zaczęła cierpieć głód. Stopniowo ostrzał miasta był zwiększany, a od grudnia pociski trafiały w pałac Gordona. Mahdi też nie był pozbawiony kłopotów. Wystąpiły trudności z aprowizacją tak dużych sił zgromadzonych pod Chartumem — zwłasz­ cza brakowało zboża. Mahdi posłał do Berbern, gdzie znajdował się częściowo jego skarbiec, po złoto dla wojska. Rozdał wkrótce wśród żołnierzy 80 000 funtów w złocie. Wolseley mniej więcej w tym czasie udał się w górę rzeki do Kosti (Korti), gdzie lustrował miejsce, w którym miała być główna baza armii. Następnie powrócił do Nowej Dongoli, z której kierował dalszymi działaniami. Tam powoli gromadziło się całe wojsko brytyjskie, które przetransportowano do Kosti. Aby zachęcić do szybszej koncentracji korpusu, wyznaczył 100 funtów nagrody dla jednostki, która pierwsza w całości przybędzie do Kosti. Wolseley stanął przed dylematem, co dalej robić, aby szybko dostać się do Chartumu. Prowadziły stąd dwie drogi do celu. Jedna biegła wzdłuż Nilu, tworzącego w tym miejscu kilkusetkilometrowe zakole — na tym odcinku należało sforsować jeszcze trzy katarakty. Druga droga prowadziła starym szlakiem karawanowym przebiegającym

na odcinku około 250 kilometrów przez kamienno-piaszczystą pustynię Bayuda do Gubat. Jednak mankamentem tego szlaku była mała liczba studni, niewystarczająca dla całej armii brytyjskiej. Wolseley wcielił w życie genialny plan, polegający na tym, że wydzielił ze swojej armii specjalną jednostkę, która miała śmiałym marszem przez Bayudę dotrzeć do Gubat, tam połączyć się z parowcami Gordona i na ich pokładach dotrzeć do Chartumu; pozostała część wojska miała się posuwać dalej wzdłuż Nilu. Wydzielonym korpusem zwa­ nym Korpusem Wielbłądzim lub Kolumną Pustynną, do­ wodził generał Herbert Stewart. Natomiast resztą armii, tak zwaną Kolumną Rzeczną, dowodził generał Earle. Wysy­ łając Kolumnę Pustynną, naczelny wódz zdawał sobie sprawę, że ta wyprawa jest bardzo ryzykowna, ale jedynie ona dawała możliwość szybkiego dotarcia do Chartumu. Ze względu na szczupłość jej sił, mogła się w ogóle nie przebić do Gordona. Poza tym trzeba było po drodze stale ją osłabiać, pozostawiając na zajętych terytoriach stałe garnizony dla zachowania komunikacji. W skład tego korpusu wchodziły: Pułk Ciężkich Wielbłądów złożony z żołnierzy ciężkiej kawalerii, Pułk Lekkich Wielbłądów złożony z huzarów, Pułk Wielbłądów Gwardii złożony z jednostek grenadierów, Pułk Piechoty na Wielbłądach złożony z różnych jednostek piechoty, Kompania Pułku Essex, część Pułku Royal Sussex, szwadron z 19. Pułku Huzarów, oraz inne oddziały pomocnicze, jak — kontyngent Royal Navy z karabinem maszynowym typu Gardner, pół baterii Królewskiej Artylerii składającej się z trzech dział rozkładanych w trakcie transportu o kalibrze 63,5 mm, pododdział saperów, szpital połowy Całość sił liczyła 2000 żołnierzy brytyjskich oraz 300 tubylców, służących jako przewodnicy, tłumacze czy wielbłądnicy. Wielbłądy, oprócz siodeł, przewoziły futerały na karabiny, torby na sto naboi, manierki, sześciogalonowe

bukłaki na wodę, żywność, sprzęt biwakowy, osobiste rzeczy żołnierzy. Żołnierze brytyjscy byli obeznani z jazdą na wielbłądach, ponieważ część z nich pokonała odległość z Assuanu do Kosti podróżując na nich wierzchem, a to był odcinek liczący ponad 1000 kilometrów. Kolumna Pustynna była zdolna do podjęcia działań dopiero pod koniec grudnia, po całkowitej koncentracji w Kosti. Stewart wyruszył w drogę 30 grudnia 1884 roku z jedno­ stkami Pułku Wielbłądów Gwardii oraz konwojem zaopat­ rzeniowym, aby założyć w oazie Gakdul wysuniętą bazę dla swojej kolumny. Znajdowało się tam kilka studzien obfitujących w wodę. Zadanie się powiodło. 9 stycznia 1885 roku Kolumna Pustynna ostatecznie wyruszyła z Kosti. Każdy z żołnierzy posiadał trzydniowy zapas wody; wiel­ błądy posuwały się ze stałą prędkością około 4,5 kilometra na godzinę, nie robiąc praktycznie żadnego hałasu, przez Hambok i El Howeiyat. Jak się okazało, studnie były puste. Zaczęto racjonować wodę — ludzie dostawali rano i wie­ czorem po około 0,5 litra wody, natomiast wielbłądy nic już nie piły. Dopiero po dotarciu do Abu Halfy sytuacja się poprawiła po wykopaniu nowych studzien. 12 stycznia kolumna dotarła w końcu do Gakdulu, gdzie znajdowały się dwa nowo wybudowane forty kamienne i obóz dla przybywających żołnierzy. Następnie, wykorzystując teraz 4600 wielbłądów, pomaszerowała w kierunku Abu Klea, gdzie znajdowały się kolejne studnie. 15 stycznia zwiad stwierdził obecność na szlaku licznych śladów kopyt końskich, co świadczyło o bliskości wroga. Założono obóz obok Dżebla es Sergaina znajdującego się około 5 kilometrów od Abu Klea, dla bezpieczeństwa otaczając go płotem z roślin kolczastych. Następnego dnia rano Stewart wysłał oddział, aby zajął strategiczne studnie w Abu Klea. Zadanie okazało się jednak niewykonalne, ze względu na stacjonowanie w tamtym miejscu sporego oddziału mahdystów liczącego ponad 5000 ludzi. Mahdi,

mający siatkę wywiadowczą, doskonale orientował się w ruchach Kolumny Pustynnej i zastosował tę samą taktykę co we wcześniejszych kampaniach. Postanowił wciągnąć Anglików głęboko w swoje terytorium i, kiedy odwrót będzie już niemożliwy, zaatakować ich i pobić, a następnie, wykorzystując aspekt propagandowy zwycięstwa, zmusić Gordona do kapitulacji. Do zniszczenia kolumny Stewarta ansarowie wysłali armię liczącą 12 000 żołnierzy wzmoc­ nioną wojownikami plemion zamieszkujących okolicę. Ich główną bazą operacyjną było dobrze ufortyfikowane miasto Al-Matammah. Stewart kazał wzmocnić na noc płot obozowy dodatkową kolczastą roślinnością i różnego rodzaju pakami. Obóz zaczął być nękany w nocy przez pojedynczych derwiszów, którzy zajęli stanowiska na okolicznych pagórkach i ostrze­ liwali brytyjskie stanowiska. Jednak nie spowodowało to większych strat wśród obrońców. O świcie piechota oczyś­ ciła wzgórki z mahdystów i po wycofaniu się oddziału rozpoznawczego ansarów od strony południowej, Stewart rozkazał uformować czworobok z 1500 żołnierzy i nacierać na stacjonujących w pobliżu derwiszów. Reszta wojska i większość wielbłądów pozostała w umocnionym obozie. 17 stycznia rozpoczęła się bitwa pod Abu Klea. Wewnątrz czworoboku znajdował się tabor, działa i karabin maszyno­ wy oraz wielbłądy. Kolumna posuwała się do przodu powoli i systematycznie, przystając dla uporządkowania szyku i podciągnięcia tyłów. Czworobok był sporadycznie atakowany przez pojedynczych jeźdźców, którzy zbliżając się oddawali salwę z broni palnej i wycofywali się. Ich odganianiem zajęli się huzarzy. Te ataki nie zadały dużych strat kolumnie. Kiedy czworobok znalazł się około 500 metrów od linii głównych sił mahdystów, zatrzymał się dla poprawienia szyku. Wtedy nastąpił atak większości sił derwiszów. Uderzyli na lewy przedni narożnik kolumny. Na front czworoboku przegrupowano natychmiast działa,

które otworzyły ogień w kierunku atakujących, natomiast piechota strzelała salwami. Impet ataku pod wpływem ostrzału załamał się. Pierwsze szeregi mahdystów poniosły duże straty, wtedy to zmienili kierunek uderzenia i zaczęli posuwać się równolegle do lewego boku czworoboku z zamiarem zaatakowania tylnego rogu lewego boku kolumny. W tamten rejon przerzucono karabin maszynowy, który po oddaniu krótkiej serii się zaciął. Uderzenie derwiszów było tak szybkie, że Anglicy zdołali oddać tylko kilka salw. To pozwoliło mahdystom wedrzeć się przez narożnik do wnętrza czworoboku, jednak spętane wielbłądy nie pozwoliły na rozwinięcie dalszego ataku. W związku z tym uderzyli na tylny i lewy bok czworoboku. Jedna z chorągwi proroka została wbita w środek czworoboku. Wtedy Brytyjczycy kontratakiem wypełnili wyrwę w szyku czworoboku i po zaciętej walce wręcz zlikwidowali zgrupo­ wanie wroga wewnątrz kolumny. Nacisk atakujących der­ wiszów w dalszym ciągu był tak duży, że róg czworoboku został wepchnięty do jego środka. Jednak obrońcy, oparci teraz plecami o wielbłądy znajdujące się na wzgórzu, prowa­ dzili skuteczny ogień w kierunku atakujących mahdystów, którzy zostali odrzuceni. Tuż przed zakończeniem tych walk mahdyści podjęli jeszcze jedną próbę rozerwania czworoboku, atakując konno jego prawy tylny narożnik. Ogień obrońców był tak silny, że nawet nie dotarli do linii obronnych czworoboku. Nagle wszyscy derwisze się wycofali. Bitwa trwała krótko, bo niecałą godzinę. Straty Anglików wynosiły 74 zabitych i 94 rannych, natomiast 1000 ansarów padło w boju i tyle samo zostało rannych. Po prze­ grupowaniu czworoboku zajęto bez walki miejscowość Abu Klea i zaraz spalono zdobyczną broń. Armia brytyjska spędziła noc pod gołym niebem, bo nie przywieziono jeszcze z obozu sprzętu biwakowego. Następnego dnia rano Brytyjczycy wybudowali kamienny fort, w którym pozostawili rannych pod opieką silnej

załogi. Kolumna natomiast zaczęła się posuwać w kierunku bliskiego już Nilu. Po perturbacjach związanych z obraniem właściwego kierunku marszu w nocy, rankiem 19 stycznia Stewart i jego ludzie znaleźli się około 8 kilometrów od Al-Matammah pod miejscowością Abu Kru. Wysłany przodem ten sam oddział, który prowadził rozpoznanie pod Abu Klea, dotarł na wzgórze, z którego było widać błękitną wstęgę Nilu w wąskim pasie zieleni. Jednak do zbawczej rzeki zagradzał drogę znacznie liczniejszy oddział der­ wiszów niż pod Abu Klea. Były to główne siły mahdystów, wysłane przez Mahdiego w celu zniszczenia Kolumny Pustynnej. Brytyjczycy byli wyczerpani trudami ostatnich dni, jednak nie mogli pozwolić sobie na porażkę w najbliż­ szym starciu, ponieważ równałoby to się zagładzie całej kolumny. A upragniony Nil był na wyciągnięcie ręki. Właśnie w tym miejscu wodzowie Mahdiego postanowili zatrzymać dalszy marsz kolumny. Pod Abu Klea praw­ dopodobnie chcieli tylko rozpoznać siłę Brytyjczyków. Stewart rozkazał wybudować najpierw warowny obóz na wzgórzu, a następnie zjeść śniadanie, wcale nie kwapiąc się do boju. Później korpus miał być podzielony na dwie części. Derwisze, widząc budowę obozu, wysłali oddział strzelców, którzy zaczęli nękać Anglików ostrzałem z karabinów. Można powiedzieć, że ta akcja zakończyła się połowicznym sukcesem, ponieważ Stewart został śmiertelnie raniony w krocze. Dowództwo przejął pułkownik Wilson, który nie zmienił planu Stewarta co do prowadzenia dalszych walk. Pułk Ciężkich Wielbłądów, jednostki 19. Pułku Huzarów oraz Royal Navy pozostały w obozie, by go bronić. Na reducie ustawiono działa oraz karabin maszynowy, natomiast reszta kolumny w liczbie 900 ludzi, tworząc znany już czworobok, posuwała się wolno w kierunku czoła stojących mahdystów. Wspierał ją skuteczny ogień z dział i karabinu maszynowego pozostawionego w obozie. Czworobok był najpierw ostrzeli­ wany przez pojedynczych jeźdźców mahdystów. Ten ostrzał

był bardzo męczący dla Brytyjczyków, ponieważ ciągle musieli pozostawać w pogotowiu. W końcu ansarowie zdecydowali się na rozpoczęcie ataku. Na czele biegnącej piechoty, liczącej co najmniej 5000 ludzi, jechali konno poszczególni emirowie wraz z chorążymi. Nad atakującym wojskiem powiewały sztan­ dary z cytatami z Koranu. Anglicy odpowiedzieli ogniem, jednak początkowy ostrzał nie wyrządził praktycznie żad­ nych szkód atakującym. Dopiero salwa oddana w chwili, kiedy mahdyści byli niecałe 300 metrów przed linią czworoboku, zebrała przeraźliwe żniwo — żaden z wrogów nie zbliżył się na odległość mniejszą niż 50 metrów od kolumny. Atak mahdystów się załamał — pospiesznie się wycofali zostawiając kilkuset zabitych. Straty Anglików były niewspółmiernie mniejsze, zginęło 23 żołnierzy, a 98 zostało rannych. Po tej bitwie Wilson dotarł do Nilu. Jednak sytuacja Anglików nie była zbyt dobra. W dalszym ciągu w pobliżu kolumny znajdowało się silne nierozbite zgrupowanie wroga. Mahdyści pod Abu Klea i Abu Kru doznali porażek i w dalszym ciągu dysponowali armią liczącą prawie 10 000 żołnierzy, która stacjonowała w Al-Matammah. Natomiast Anglikom zostało tylko około 1000 ludzi zdol­ nych do dalszej walki; reszta była chora albo ranna. Zapasy były na wyczerpaniu, a ich uzupełnień nie należało się szybko spodziewać. Kolumna Rzeczna znajdowała się bowiem w znacznym oddaleniu w dole rzeki. Wilson zajął miejscowość Gubat położoną nad Nilem i tam założył bazę, budując kamienno-ziemny fort. Zwiad wysłany pod Al-Matammah został ostrzelany z dział. Potwierdziły się w ten sposób informacje, że w tym mieście znajdowało się silne zgrupowanie wroga. Zarówno zwierzęta jak i żołnierze byli przemęczeni forsownym marszem. Mimo to wysłano konwój do Gakdulu, który podczas marszu poniósł duże straty spowodowane

warunkami klimatycznymi. 21 stycznia 1885 roku przy­ płynęły do Gubatu kanonierki, wysłane już dawno z Char­ tumu. Od ich załogi dowiedziano się o sytuacji panującej w tym mieście i że Chartum jeszcze się bronił. Poza tym Wilson dowiedział się o wysłaniu z Omdurmanu dla wzmocnienia wojsk stacjonujących w Al-Matammah dodat­ kowych sił derwiszów w liczbie 3000 ludzi. 24 stycznia Wilson, po naprawie silników statków, odpłynął do Chartumu, zabierając 210 żołnierzy, w tym tylko 20 Anglików, oraz zapas żywności. Wolseley, do tej pory informowany o wszystkim, wysłał pułkownika Redversa Bullera, swojego szefa sztabu, aby objął dowództwo nad Kolumną Pustynną zamiast Wilsona. Jednak było już po wszystkim. Pod koniec grudnia w Chartumie wyczerpały się zapasy kukurydzy i zaczął się głód. Zjedzono już wszystkie zwierzęta, łącznie z psami, kotami i szczurami, następnie żywiono się włóknem palmowym i żywicą odmiany eukaliptusa. Oczywiście taka sytuacja spowodo­ wała znaczne obniżenie wartości bojowych obrońców. 5000 ludzi najbardziej narzekających na głód odesłano za mury miasta do Mahdiego, prosząc go o opiekę nad nimi. W tym wypadku Mahdi okazał miłosierdzie. 5 stycznia 1885 roku poddał się fort w Omdurmanie. Wyczerpały się jego zasoby amunicji i żywności, a załoga była skrajnie wycieńczona. Gordon wyraził zgodę na kapitulację tego fortu, mimo że znacznie pogorszyło się przez to położenie obrońców w samym Chartumie. Teraz mahdyści otoczyli Chartum już ze wszystkim stron, przy­ stępując do regularnego oblężenia. Sprowadzili z różnych zakątków Sudanu ponad sto dział. Siły oblegających na początku stycznia liczyły około 50 000 ludzi. Gordon, aby podtrzymać obrońców na duchu, obiecał wojsku roczny żołd za każdy dzień stawiania oporu. Przygotowywano kwatery dla żołnierzy odsieczy oraz miejsce do przybicia floty rzecznej. Ostrzał miasta jednak

zrobił swoje — zaczęły się masowe dezercje żołnierzy i ucieczki ludności cywilnej. W połowie stycznia Gordonowi pozostało tylko około 2300 żołnierzy zdolnych do walki. Było to za mało, aby obsadzić skutecznie całą linię obrony. Gordon zdawał sobie sprawę, że dni miasta są policzone. 21 stycznia w obozie mahdystów zauważono wzmożony ruch, a zaraz potem odezwała się salwa z armat. Mahdi w ten sposób chciał odwrócić uwagę od rzeczywistej przyczyny zamieszania, którą była informacja o klęsce ansarów pod Abu Klea i Abu Kru. Gordon szybko rozszyf­ rował ten podstęp, kiedy zobaczył na przeciwległym brzegu rzeki kobiety opłakujące śmierć bliskich. Ucieszył się z takiego obrotu sprawy, gdyż świadczyło to o tym, że odsiecz jest już blisko. Przekonywał o tym resztę obrońców, jednak z marnym skutkiem. Mahdi doskonale orientował się w nastrojach panujących w Chartumie. Po otrzymaniu wiadomości o porażkach pod Abu Klea i Abu Kru wezwał emirów na naradę. Opowie­ dział się na niej za wycofaniem się do Kordofanu. Część emirów zaoponowała i zaproponowała natychmiastowy szturm, by wykorzystać to, że kanał przed południowym szańcem wypełnił się mułem i można było teraz przeprawić się przez niego bez przeszkód. Mahdi w końcu uległ ich namowom i zwołano radę wojenną. Atak wyznaczono na poranne godziny 26 stycznia. Mahdi w gorącej mowie zagrzewał swoich wojowników do boju, mówiąc, że na poległych czeka raj, a na tych, co przeżyją szturm, bogate łupy. Armia Mahdiego w liczbie około 50 000 ludzi przeprawiła się przez Nil Biały, wykorzystując niski stan wody i łachy na rzece, i w nocy zajęła stanowiska przed kanałem na wysokości zamulonego koryta. O 3.30 nad ranem rozpoczął się ostrzał artyleryjski i karabinowy pozycji egipskich. Zaraz potem ansarowie z wrzaskiem poderwali się do ataku. Impet ataku był tak duży, że Egipcjanie nie mieli szans na zorganizowanie skutecznego •

oporu. Mahdyści wdarli się do miasta i mordowali wszyst­ kich, którzy wpadli im w ręce. Broniły się tylko odizolo­ wane punkty oporu bez szans na sukces; zresztą większość żołnierzy porzuciła broń od razu. Mieszkańcy próbowali barykadować się w swoich domach, ale to tylko rozjuszało atakujących. Gordona, który pracował do północy, obudziły odgłosy walki. Udał się na swój punkt obserwacyjny na dachu, aby zorientować się w sytuacji. Tam też zebrała się jego straż przyboczna. Postanowiono bronić pałacu do końca. Mahdyści, pokrzykując, zbliżali się szybko do tego budynku. Na dachu znajdowało się działo, z którego zaczęto strzelać w kierunku atakujących derwiszów. Kiedy czoło biegnących mahdystów zbliżyło się do bramy, Gordon zszedł do swojej garderoby i przebrał się w biały mundur, a następnie wszedł na górny podest schodów, uzbrojony w rewolwer i szablę, i oczekiwał na derwiszów. Widząc Gordona mahdyści przez chwilę się zawahali, lecz wkrótce z krzykiem ruszyli w jego kierunku, kłując go dzidami. Razem z Gordonem poległa cała jego straż przyboczna. Głowę Gordona obcięto i zawiniętą w szmaty zaniesiono Mahdiemu. Następnie zatknięto ją na gałęzi, by przechodzący ludzie mogli szydzić z niej oraz obrzucać ją kamieniami. Ciało Gordona pozostawiono przez cały dzień na widoku, a następnie wrzucono je do studni. Z takiego obrotu sprawy Mahdi nie był zadowolony. Wydał rozkaz, aby wziąć Gordona żywcem. Zostałby osadzony w areszcie, a gdyby przeszedł na islam, byłby zwolniony lub, jak podaje część źródeł, wymieniony na Arabiego Paszę. Taki obrót sprawy miałby wydźwięk propagandowy. Zresztą sam Mahdi odnosił się do Gordona z szacunkiem, traktując go jako godnego przeciwnika, czego niestety Gordon nie odwzajemniał. Walki w mieście i rzeź mieszkańców trwały około sześciu godzin. Właścicieli domów torturowano, dopóki nie wyjawili, gdzie ukryli swoje bogactwa. Służba, ratując

swoje życie, często zdradzała swoich panów, wskazując miejsca ukrycia kosztowności. Ludność, która przeżyła falę mordów, przetransportowano nago do Omdurmanu, gdzie zgromadzono ją w prowizorycznych obozach. Tam też wybrano z tłumu młode kobiety i kazano im przejść do trzech zagród. Po południu Mahdi ogłosił, że wszystkie łupy oraz niewolników czy jeńców należy przekazać do Bajt al Malu, gdzie zostaną sprawiedliwie podzielone między ansarów, zgodnie z ich zasługami i rangą. Oczywiście pierwszy do podziału przystąpił Mahdi, następnie kalifowie, a po nich emirowie, wybierając najlepsze łupy i niewolników. W samym Chartumie trwał istny wyścig mahdystów w zdo­ bywaniu domów. Kto był wyższy rangą, ten zdobywał znaczniejszy budynek. W końcu 29 stycznia Mahdi opanował sytuację i przywrócił porządek w Chartumie; derwisze obsadzili forty i życie zaczęło powracać do normy. Wilson, nic nie wiedząc o zdobyciu Chartumu, 28 stycznia zbliżył się do miasta. Od strony Omdurmanu zostali ostrzelani z dział kanonierki. Mimo to udało im się przemknąć dalej. Dopiero gdy zbliżyli się do Chartumu, żołnierze ekspedycji zobaczyli, że nad pałacem Gordona nie powiewała flaga egipska, a nad miastem unosiły się dymy ze zniszczonych budynków. Wkrótce zostali ostrze­ lani od strony Chartumu. Teraz było już jasne, że miasto zostało zdobyte. Wilson zawrócił i z wielkim trudem przedzierał się do Gubatu. Podczas forsowania VI katarakty nilowej parowce rozbiły się na skałach. Marsz przez teren opanowany przez derwiszów był niemożliwy. Wilson rozkazał wybudować fort i przenieść do niego ze statków całe zaopatrzenie, broń i amunicję. Wysłano także do Gubatu kuriera z prośbą o pomoc. Szczęśliwie udało mu się dotrzeć do celu i wkrótce przybyła odsiecz. Anglicy wysłali po rozbitków jedną z kanonierek. Mimo ostrzału i uszkodzenia okrętu, udało się szczęśliwie ewakuować Wilsona i jego ludzi z powrotem do Gubatu.

Tak się zakończyła próba przyjścia Gordonowi z odsieczą. Zdobycie Chartumu przez Mahdiego spowodowało, że dalsza misja straciła sens. Wolseley rozważał kontynuo­ wanie kampanii w celu zdobycia Berberu i w perspektywie nawiązania łączności z Suakinem. Na Berber miała ude­ rzyć Kolumna Pustynna od strony południowej oraz Kolumna Rzeczna od strony północnej, zwłaszcza że 10 lutego udało się generałowi Earle pobić spory oddział mahdystów pod Kirbekanem, otwierając sobie tym samym drogę w kierunku Abu Hamed i Berberu. Sam Earle został jednak przy tym zabity. Następca Wilsona, Buller, nie podjął ryzyka dalszych operacji. Aby zająć Berber trzeba było najpierw opanować Al-Matammah, a tam, jak było wiadomo, skoncentrowała się już kilkunastotysięczna armia mahdystów. Zarządził więc odwrót tą samą drogą, którą Kolumna Pustynna przybyła. Armia angielska podczas odwrotu była obser­ wowana przez znaczne siły ansarów. W obozach wszystko czego ze sobą nie zabierano, było palone. Po minięciu Gakdulu marsz odbywał się w miarę komfortowych warun­ kach, ponieważ na drodze znajdowały się punkty z zaopat­ rzeniem, a mahdyści zostali daleko w tyle. Wycofywano także Kolumnę Rzeczną. Podczas tego manewru zginęło kilkudziesięciu żołnierzy, ale z powodu trudów poniesio­ nych przy spływie przez katarakty, a nie w wyniku ataków derwiszów; zresztą podczas odwrotu te dwie kolumny nie zostały zaatakowane. Należy się zastanowić, czy ekspedycja Wolseleya w ogóle miała szansę powodzenia. Gdyby wyruszyła wcześniej, prawdopodobnie przebiłaby się do Chartumu, ale czy by się z niego wydostała, tego już nie wiadomo. Anglicy w tamtym okresie nie mieli takiej przewagi technicznej jak kilkanaście lat później. Mahdyści z kolei dysponowali najlepszymi jednostkami wyćwiczonymi w bojach. Dopiero kilka lat później wielu z tych żołnierzy padło w walkach

Spotkanie Stanleya z Eminem Paszą

Oficer armii brytyjskiej

■

Żołnierz armii brytyjskiej

Mahdysta formacji regularnych

Miecz sudański

Brytyjczycy obserwujący ruchy wojsk mahdystów przed bitwą pod Omdurmanem

Podpułkownik Hector MacDonald

Generał Horatio Herbert Kitchener

Bitwa pod Omdurmanem, szarża 21. Pułku Lansjerów

Karabin Lee Metford

Karabin Remingtona

Karabin Martini-Henry

Pistolet typu Mauser

Karabin maszynowy typu Maxim

Typowe działo w* użyciu armii brytyjskiej

w Etiopii. W historiografii, zwłaszcza angielskiej, pokutuje do dnia dzisiejszego tendencja niedoceniania sił mah­ dystów, mimo zlikwidowania przez nich egipskich kor­ pusów ekspedycyjnych. W ówczesnym wojsku żołnierz brytyjski niewiele się różnił od egipskiego. Być może był lepiej wyszkolony i bardziej zdyscyplinowany, ale miał mniej więcej taką samą broń palną i podobną taktykę walki na pustyni. Wystarczyło rozerwać czworobok, by zlik­ widować całą armię. Przykładem tego była bitwa pod Abu Klea, gdzie mahdystom udało się rozerwać brytyjski czworobok. Użycie większych sił przez ansarów, przede wszystkim artylerii, a nie należy zapominać, że już dysponowali ponad setką dział, spowodowałoby niechybną klęskę Kolumny Pustynnej, a w późniejszym okresie Kolumny Rzecznej. Po upadku Chartumu korpus wycofał się, zapominając o drugim celu swego przybycia, czyli udzieleniu pomocy innym garnizonom egipskim odciętym w innych rejonach Sudanu. Na początku 1885 roku w dalszym ciągu broniła się Kassala, Sennar i Ekwatoria. Wywołało to ostrą polemikę polityczną i protesty Egiptu. Rząd Wielkiej Brytanii wydając taką decyzję okrył się niesławą. W Anglii śmierć Gordona wywołała rozgoryczenie i rozczarowanie rządem. Dowództwu Korpusu Ekspedycyjnego zarzucano opieszałość w działaniu. Wilson został zaatakowany za to, że się spóźnił i nie zdążył dotrzeć na czas do Chartumu. Jest to błędne założenie, ponieważ Wilson, który prowadził ze sobą tylko 220 ludzi i trochę żywności, nie mógł zmienić sytuacji strategicznej obrońców. Miałoby to tylko znaczenie psychologiczne i znacznie podniosłoby ducha bojowego. Królowa Wiktoria wyraziła swoje niezadowolenie, publicznie piętnując rząd Gladstone’a. Zaatakowano też Baringa za jego niekonsekwent­ ne działania i zmienność decyzji w ostatnim okresie. W związku z Gordonem powstał mit, który wpłynął na podejście przeciętnego Brytyjczyka do zagadnień

kolonializmu. Opinia publiczna oburzała się na rząd, że nie udzielono mu na czas pomocy. Anglikom nie trafiały do przekonania logiczne opinie, stwierdzające, że Gordon sam tak naprawdę był winien swojej śmierci. Gdyby ściśle wypełniał rozkazy Baringa, nie doszłoby do takiej sytuacji. Na niespotykaną do tej pory skalę prasa zaczęła wpływać na opinię publiczną i w oczywisty sposób na rząd. Artykuły prasowe umiejętnie wprawiały czytelnika w podziw dla postawy Gordona, który trwał niezłomnie na swoim stanowisku, mimo wszelkich przeciwności. Nawiasem mówiąc prasa miała dzięki niemu znakomity sensacyjny temat. Następnie doszedł drugi element sensacyjny, czyli ekspedycja ratunkowa. Nie należy zapominać, że większa część prasy opowiadała się za ekspansją kolonialną, była bowiem powiązana finansowo ze zwolennikami rozszerza­ nia Imperium Brytyjskiego. Można powiedzieć, że od 1884 roku datuje się szybki rozwój Anglii jako mocarstwa kolonialnego, i do tego pośrednio, chyba raczej w nieza­ mierzony sposób, przyczynił się Gordon. Konsekwencją klęski Gordona była ewakuacja w 1885 roku pozostałych garnizonów egipskich stacjonujących w północnym Sudanie do Wadi Halfy oraz opuszczenie prowincji Bogos i Harrar. Terytoria te przeszły w 1887 roku pod panowanie cesarstwa Etiopii. Port w Massaua opanowały ostatecznie Włochy, tworząc zalążek swojego imperium kolonialnego w Afryce Północno-Wschodniej. Rząd brytyjski zawarł w 1885 roku z cesarzem Etiopii Janem IV porozumienie skierowane przeciwko dalszej ekspansji mahdystów w kierunku wschodnim. Dzięki temu można było wycofać resztki garnizonów egipskich odciętych na pograniczu etiopsko-sudańskim przez terytorium Etiopii.

EMIN PASZA

Od klęski armii Hicksa sytuacja garnizonów w połu­ dniowym Sudanie stale się pogarszała. W styczniu 1884 roku na 1200-osobową armię Luptona uderzył oddział 5000 ansarów. Lupton musiał wycofywać się wciąż na południe, nie podejmując walki. Poza tym okoliczne plemiona Dinków i Szylluków sprzymierzały się z mahdystami, widząc w nich mniejsze zło niż w osobie Luptona. Już pod koniec 1881 roku odbyły się pierwsze rozmowy między Mahdim a wodzami Dinków. Taka postawa ludów tubylczych musiała dziwić przeciętnego Europejczyka. Lupton był przecież forpocztą zbawiennej cywilizacji. Ludy te jednak zaciekle się broniły przed przyjęciem tych dobrodziejstw. Ostatecznie Lupton, opu­ szczony i zdradzony, skapitulował 28 kwietnia 1884 roku, a prowincja Bahr al-Ghazal dostała się w ręce mahdystów. Drugim, a zarazem największym, zgrupowaniem Egipcjan był oczywiście garnizon Ekwatorii pod dowództwem Emina Paszy. Od 1884 roku pozostawał w izolacji, oczekując jakichkolwiek wieści z Chartumu lub od innych jednostek armii egipskiej. Przychodziły jednak tylko same złe wia­ domości o upadku poszczególnych egipskich punktów oporu. Mniej więcej w połowie roku Emin Pasza otrzymał

informacje o planowanej inwazji mahdystów na Ekwatorię. Postanowił ewakuować swoich ludzi na południe w bardziej niedostępne rejony, gdzie mógłby się doczekać pomocy lub podjąć próbę przedostania się nad Ocean Indyjski, odległy o ponad 1500 kilometrów. Sprawa nie była taka prosta. Jego garnizon liczył 10 000 osób (razem z kobietami i dziećmi) i obejmował kilkunaście fortów i strażnic położonych wzdłuż Nilu na przestrzeni prawie 700 kilometrów. Nie wszyscy podwładni chcieliby opuścić te tereny. W Lado, stolicy Ekwatorii, wybuchł pożar, w którym spłonęły znaczne zapasy sprzętu. Brakowało amunicji. Zarówno te czynniki, jak bliskość armii inwazyjnej, która po ciężkim boju w listopa­ dzie opanowała fort w Amada nad Nilem, wpłynęły na ewakuację na początku 1885 roku z okolic Lado do Wadelaju. Emin Pasza dysponował dwoma parowcami, powyżej katara­ kty Fula w forcie Dufile, co umożliwiało dobrą komunikację na odcinku Nilu do Jeziora Alberta. W tej, jak mu się wydawało, oazie bezpieczeństwa i spokoju Emin Pasza stworzył swoją główną i wygodną bazę. Wraz ze swoimi doradcami, Wilhelmem Junkerem oraz Gaetano Casatim zreorganizował zarządzanie prowin­ cją. W zasadzie przez rok niewiele się wydarzyło. Wojska mahdystów dotarły nieco poniżej bagien as Sududu i dalej na południe się nie posunęły. W Lado pozostał mały garnizon, który wkrótce został po opuszczeniu tej miej­ scowości przez Emina Paszę oblężony przez zbuntowane plemiona Bari. W styczniu 1886 wreszcie doszły do Emina Paszy listy od premiera Egiptu, Nubara Paszy, oraz Johna Kirka, brytyjskiego konsula na Zanzibarze, informujące o upadku Chartumu i ewakuacji garnizonów egipskich z Sudanu. Otrzymał także wytyczne co do swojej przyszłej działalności. Miał się wycofać wraz ze swoimi ludźmi na wybrzeże Oceanu Indyjskiego. Od tej chwili byłby zdany tylko na siebie, ponieważ Egipcjanie nie mogli mu udzielić żadnego wsparcia czy pomocy.

Wykonanie tego zadania było wówczas raczej niemożliwe ze względu na toczącą się wojnę między Bugandą a Bun­ joro, czyli państwami, przez których terytoria prowadziła droga nad Ocean Indyjski. Samotnego przejścia tej trasy podjął się Junker, który szczęśliwie pod koniec 1886 roku dotarł do Kairu i przedstawił sytuację znajdujących się pod komendą Emina Paszy garnizonów. W Europie osoba Emina Paszy od razu wzbudziła zainteresowanie i podziw, że tak szczupłym siłom udało się utrzymać tak długo w izolacji w nieprzystępnym terenie. Politycy zaczęli się zastanawiać, jak mu pomóc, ciążyło bowiem nad nimi fatum nieudanej tak zwanej misji gordonowskiej. Nowy premier Wielkiej Brytanii, Robert Salisbury, nie chciał angażować się w nową interwencję, argumentując to tym, że Emin Pasza jest Niemcem a nie Anglikiem, i to Niemcy powinny zorganizować ekspedycję ratunkową. Warto w tym miejscu powiedzieć parę słów o Eminie Paszy. Rzeczywiście był obywatelem Niemiec, urodził się w 1840 roku w Opolu, następnie mieszkał w Nysie. Studiował medycynę we Wrocławiu, Berlinie i Królewcu. W Ekwatorii służył u Gordona jako lekarz wojskowy. Kiedy został już gubernatorem Ekwatorii, rozwinął handel kością słoniową, bawełną i kawą, tak że prowincja zaczęła przynosić wysoki dochód. Do legendy przeszedł jego magazyn kości słoniowej w Wadelaj wart 60 000 funtów angielskich. Świadczy to o rzeziach stad słoni dokonywanych na jego rozkaz nad Nilem Górskim. Także różne muzea czy placówki badawcze zamawiały u niego okazy zwierząt, głównie wypchanych, i roślin. U swoich współpracowników nie zyskał dobrej opinii. Casati, Junker i wcześniej Gessi twierdzili, że był zawistnym i pyszałkowatym hipokrytą. Charakteryzował go także upór, który pozwolił mu wytrwać na tej placówce. Przeszedł na islam, ale nie był jego gorliwym wyznawcą. Losem Emina Paszy zaczęły się interesować osoby prywatne, prowadzące lub zamierzające prowadzić interesy

w północno-wschodniej Afryce. Takim człowiekiem był William Mackinnon, który od dziesięciu lat handlował z Zanzibarem. Zdawał sobie sprawę, że taka wyprawa jest wyśmienitą okazją do handlowego rekonesansu dla tworzo­ nej właśnie Kompanii Wschodnioafrykańskiej w celu eksploracji wschodniego wybrzeża Afryki i wnętrza kon­ tynentu. Byłaby okazja, by po drodze od razu zawrzeć odpowiednie traktaty handlowe z różnymi wodzami ple­ miennymi. Poza tym w Anglii powstał komitet pomocy do ratowania Emina Paszy, któremu udało się zebrać 10 000 funtów angielskich na zorganizowanie wyprawy ratunkowej. Zarów­ no Mackinnon, jak i komitet w końcu wspólnie zor­ ganizowali wyprawę ratunkową, bez bezpośredniego zaan­ gażowania się rządu Wielkiej Brytanii. Kolejne 10 000 funtów angielskich dołożył także rząd Egiptu, dla którego sprawa Emina Paszy nie była, jak widać, obojętna. Dowództwo nad ekspedycją ostatecznie przyjął Henry Morton Stanley (1841-1904), angielski podróżnik i dzien­ nikarz, który w 1876 roku dokonał jednego z najważniej­ szych osiągnięć podróżniczych, przechodząc przez kon­ tynent afrykański wzdłuż rzeki Kongo. W wyprawie uczest­ niczyło jeszcze dziewięciu Europejczyków, Tippu Tip — znany handlarz niewolników, który panował niepodziel­ nie na obszarach między jeziorem Tanganika a rzeką Kongo, oraz 620 obywateli Zanzibaru i Somalijczyków. Zabrano bardzo duże ilości wszelkiego sprzętu, broni, amunicji, a nawet ówczesną nowinkę techniczną, czyli karabiny maszynowe Maxima. Wiadomo, że głównym zadaniem Stanleya było od­ blokowanie Emina Paszy, jednak inne dyrektywy jego mocodawców okrywa tajemnica, a pracował zarówno dla Mackinnona, jak i dla króla Belgii Leopolda. Wiadomo też, że wiózł dla Emina Paszy dwie propozycje stanowisk: od króla Leopolda — nominację na gubernatora Ekwatorii,

która miała wejść w skład Wolnego Państwa Kongo, oraz od Kompanii Wschodnioafry kański ej — posadę zarządcy faktorii handlowo-wojskowej nad Jeziorem Wiktorii. Sam Emin Pasza oczekiwał bardziej politycznego popar­ cia i nawiązania stałego kontaktu z placówkami innych państw niż przeprowadzenia ewakuacji jego garnizonu. Zamierzał pozostać w Ekwatorii, aby nie wytworzyła się próżnia po odejściu jego garnizonu. A więc zaczęła się powtarzać historia Gordona. Stanley postanowił dojść do kwatery Emina Paszy wzdłuż rzeki Kongo, czyli od wybrzeży Oceanu Atlantyckiego, jeszcze raz dokonując takiego samego wyczynu jak przed ponad dziesięciu laty. Przekonał z wielkim trudem do swego pomysłu Baringa i Mackinnona. Był to ukłon w stronę króla Leopolda, który od niedawna władał Wolnym Państwem Kongo. Wyprawa Stanleya wyruszyła 25 lutego 1887 roku z Zanzibaru do ujścia rzeki Kongo drogą morską wokół Przylądka Dobrej Nadziei. W marcu ekspedycja przybyła do Kongo. Tippu Tip został mianowany przez króla Leopolda gubernatorem obszaru kontrolowanego przez siebie nad jeziorem Tanganika, jako nowej prowincji Wolnego Państwa Kongo. Wyprawa posuwała się powoli w dżungli wzdłuż rzek Kongo, a następnie Aruwimi i Ituri. Klimat terenów, przez który się przebijano, okazał się zabójczy. Członkowie ekspedycji cierpieli głód, trapiły ich wszelkiego rodzaju choroby. Byli także atakowani przez tubylców. Kolumna rozciągnęła się na setki kilo­ metrów. Poza tym dochodziło do konfliktów między poszczególnymi uczestnikami wyprawy. Stanley wykazał się na niej swoistym okrucieństwem, stosując wobec swoich oponentów wymyślne represje. W efekcie tych wszystkich czynników połowa członków ekspedycji zmar­ ła. Obóz założono nad rzeką Aruwimi. Stanley pozostawił w nim kilkuset członków swojej ekspedycji pod dowódz­ twem pięciu europejskich towarzyszy oraz Tippu Tipa,

który miał zgodnie z umową zorganizować tragarzy dla tej grupy. Sam natomiast z małym oddziałem podążył nad Jezioro Alberta, odległe jeszcze aż o 1200 kilometrów. Reszta jego grupy miała wkrótce podążyć jego śladem. W końcu grudnia wycieńczonemu oddziałowi Stanleya udało się dotrzeć nad Jezioro Alberta. Jednak Emina Paszy już nad tym jeziorem nie było. W 1887 roku poprowadził na mahdystów udany kontratak w dół Nilu. Udało mu się odblokować Lado, odrzucając plemiona Bari od tego miasta i przejął z powrotem kontrolę nad kilkoma fortami opanowanymi przez derwiszów. Nic nie wiedział o przybyciu Stanleya nad Jezioro Alberta. Oczywiście wcześniej dochodziły do niego jakieś informacje o zorganizowanej akcji ratunkowej, ale nawet nie wiedział, z której strony ma jej oczekiwać. Dopiero w Wadelaj w kwietniu 1888 roku doszła do niego wiadomość o przy­ byciu Stanleya nad Jezioro Alberta. Spotkanie nastąpiło 29 kwietnia 1888 roku. Doszło wtedy do kuriozalnej sytuacji, kiedy to ratujący został uratowany. Życie Stanleya i jego ludzi zależało od pomocy żywnościowej i zaopat­ rzeniowej udzielonej przez Emina Paszę. Stanleyowi wy­ dawało się, że Emin Pasza znajduje się w znacznie gorszej sytuacji, a w zasadzie brakowało mu tylko amunicji, którą notabene otrzymał od niego. Przez trzy tygodnie trwały długie dyskusje o sytuacji panującej w Ekwatorii i w samej ekspedycji ratunkowej. Później zaczęto rozpatrywać projekt wymarszu wszystkich ludzi podległych Eminowi Paszy nad Ocean Indyjski. Następnie Stanley przedstawił Eminowi Paszy dwie propozycje dotyczące jego przyszłości. Propozycję króla Leopolda Emin Pasza od razu odrzucił, natomiast na drugą ofertę, Kompanii Wschodnioafry kańskiej, nie udzielił jed­ noznacznej odpowiedzi. W końcu ustalono, że Stanley wróci po swoich ludzi pozostawionych w obozie nad rzeką Aruwimi, a Emin Pasza wraz z Casatim postarają się

zorientować w nastrojach panujących w garnizonie i czy żołnierze zgadzają się na ewakuację. A czas ku temu był najwyższy, ponieważ mniej więcej wtedy w Chartumie kalif Abdullahi wydał rozkaz ostatecznego podboju Ek­ watorii i wkrótce na południe wyruszyły pokaźne siły mahdystów, w liczbie 4000 ludzi, pod dowództwem Omara Saleha. Stanley natomiast 24 maja 1888 roku wyruszył z po­ wrotem nad rzekę Aruwimi po resztę swoich ludzi. Zaopat­ rzenie oraz tragarzy otrzymał od Emina Paszy. To, co się później wydarzyło, należy do najdramatyczniej szych epi­ zodów w historii Afryki. Z wielkim trudem udało mu się dotrzeć do obozu nad rzeką Aruwimi, tracąc po drodze większość tragarzy. Na miejscu z pięciu Europejczyków zastał tylko jednego, reszta zmarła lub zaginęła bez śladu. Tippu Tip nie dotrzymał przyrzeczenia i nawet nie zaczął organizować tragarzy. Zanzibarczycy i Somalijczycy znaj­ dowali się w opłakanym stanie, cierpiąc głód lub chorując. Stanleyowi udało się zmusić około 450 ludzi do wymarszu w kierunku Jeziora Alberta. Marsz okazał się niesamowitą gehenną; do celu w grudniu 1888 roku dotarła tylko połowa ludzi. Już nad Jeziorem Alberta Stanley dowiedział się o rozpadzie Ekwatorii. Część wojska egipskiego zbuntowała się przeciwko Emino­ wi Paszy i jego współpracownikom. Prowodyrami buntu były garnizony w Dufile oraz Wadelaj, gdzie Emin Pasza, Jephson i Casati zostali w lipcu osadzeni w areszcie. Buntownicy nie zgadzali się na opuszczenie Ekwatorii i zapewne pragnęli po zdobyciu wyposażenia Stanleya ogłosić niezależność. Przywódcami tego buntu zostali zdolni oficero­ wie egipscy — Hammad Aga oraz Selim Bej. Ich plany zostały jednak pokrzyżowane przez mahdystów, którzy doprowadzili do przymierza z plemionami Bari i 11 paździer­ nika zajęli Lado, a 19 października Radżaf. Hammad Aga postanowił kontratakować i wyprawił się z licznym oddziałem

w kierunku Radżafu. Po drodze został zaskoczony i kom­ pletnie rozbity przez połączone siły mahdystów i Bari. Hammad Aga zginął. 14 listopada wiadomość o klęsce tego oddziału dotarła do Dufile. W tym forcie Selim Bej skon­ centrował 1200 ludzi, a kobiety i dzieci wysłał do Wadelaj i później do Tunguru, jeszcze dalej na południe. Poselstwo wysłane przez Omara Saleha dotarło do Dufile i zażądało kapitulacji. Wywołało to istny szok i popłoch wśród buntowników. Zamordowano posłów i wypuszczono z więzienia Emina Paszę wraz z jego towarzyszami. 25 listopada nastąpił szturm mahdystów na Dufile. Po ciężkich walkach ich atak został odparty i Omar Saleh powrócił do Radżaf. Selim Bej doszedł do porozumienia z Eminem Paszą w sprawie wspólnej ewakuacji. Następnie Emin Pasza wraz ze swoimi współpracownikami udał się nad Jezioro Alberta, żeby zobaczyć się ze Stanleyem. W lutym 1889 roku doszło do spotkania nad połu­ dniowym brzegiem Jeziora Alberta, gdzie ustalono szcze­ góły odwrotu nad Ocean Indyjski. W obozie w Kaballi poczekano jeszcze kilka tygodni na zebranie się wszystkich chętnych do ewakuacji. 26 lutego Selim Bej udał się w podróż po rozproszonych placówkach, aby je nakłonić do ewakuacji. W tym czasie komendant Wadelaj Fadli al Mulla, wraz ze swoimi zwolennikami, którzy nie zgadzali się na ewakuację, po ogołoceniu magazynów w tej miej­ scowości udał się na południe w góry. Natomiast w głów­ nym obozie Emina Paszy dochodziło do licznych konfliktów między różnymi grupami narodowościami. 10 kwietnia kolumna licząca ponad 1600 ludzi ruszyła wreszcie w kie­ runku Oceanu Indyjskiego. Część ludzi Emina Paszy pozostała jednak nad Jeziorem Alberta wraz z dwoma parowcami, które wkrótce zatonęły. Selim Bej 24 kwietnia powrócił z resztą ludzi chętnych do ewakuacji do Kaballi, lecz było już za późno — Emina Paszy tam nie zastał.

Kolumna wolno posuwała się na południowy wschód. W sierpniu dotarła nad Jezioro Wiktorii do Usambiro, gdzie oczekiwał na nią z zaopatrzeniem angielski misjonarz Alek­ sander Mackay. Po odpoczynku, w październiku ruszono dalej. Podczas dalszego marszu doszło do kilku starć z grupami wojowników murzyńskich, lecz użyto w tych walkach kara­ binów maszynowych praktycznie nie dając żadnych szans tubylcom. Wreszcie wyprawa dotarła 4 grudnia 1889 roku do Bagamojo, niemieckiego fortu nad Oceanem Indyjskim. W wyniku akcji Stanleya z 10 000 ludzi egipskiego garnizonu dotarło z powrotem do Egiptu tylko 260. Nato­ miast z grupy Stanleya pozostało przy życiu tylko około 300 ludzi. Na pytanie, czy wyprawa się powiodła, trudno jest jednoznacznie odpowiedzieć. Emin Pasza został „ura­ towany”, natomiast sam Stanley zdobył sławę największego eksploratora Afryki. Data 10 kwietnia 1889 roku kończy panowanie egipskie w Ekwatorii. Obszar nad Nilem Gór­ skim przez jakiś czas cieszył się pewną niezależnością, ponieważ mahdyści dotarli tylko do Dufile, a forty egipskie stopniowo opustoszały. Jednak jeszcze w sierpniu 1890 roku w Wadelaj przebywał Fadli al Mulla z odziałem liczącym 1500 ludzi. Przednia straż mahdystów opanowała na krótko pod koniec 1891 roku nawet Wadelaj. Warto tu wspomnieć o dalszych losach Emina Paszy. Nie pogodził się z rolą, jaka mu przypadła w historii. Po okresie krótkiej frustracji i stagnacji postanowił jeszcze raz odegrać poważną rolę. Życie, jakie prowadził w Ekwatorii, sprawiło, że prawdopodobnie nie potrafił żyć w tak zwanym cywilizowanym społeczeństwie. Nie zapominajmy, że był także muzułmaninem, nie pasującym do obyczajowości chrześcijańskiej. Otrzymywał wyrazy uznania i zaszczyty od środowisk naukowych, dostał także Order Korony z Gwiazdą drugiej klasy od cesarza Niemiec. Aby podjąć dalsze działania, Emin Pasza prowadził rozmowy z Kompanią Wschodnioafry kańską oraz z przed­

stawicielami Niemiec. Ostatecznie postanowił poprowadzić niemiecką wyprawę nad Wielkie Jeziora Afrykańskie. Oczywiście Anglicy się na niego obrazili. Kupił posiadłość w okolicach Bagamojo, czyli na terytorium niemieckiej kolonii. Na przełomie kwietnia i maja 1890 roku wyruszył na czele pokaźnych sił w głąb Afryki. W wyprawie uczestniczyło trzech niemieckich oficerów, zoolog Franz Stuhlmann oraz 700 tubylców. Ekspedycja była doskonale wyposażona w różnego rodzaju sprzęt oraz broń. Przed wymarszem Emin Pasza dostał ostatnie dyrektywy — miał przyłączyć do niemieckiej kolonii tereny aż do Jeziora Alberta; głównie chodziło tu o obszar współczesnej Ugandy i zachodniej Tanzanii. Kiedy już wyprawa wyruszyła, władze Niemiec i Wielkiej Brytanii 1 lipca 1890 roku doszły do porozumienia, w którego wyniku Uganda przypadła tej ostatniej stronie na podstawie traktatu Zanzibar-Helgoland. W związku z tym Emin Pasza dostał informację, że ma się ograniczyć do obszaru znajdującego się między Oceanem Indyjskim a Jeziorem Wiktorii. Po założeniu fortu Bukoba nad Jeziorem Wiktorii, z częścią oddziału jednak udał się na dalszą wyprawę nad Jezioro Alberta, łamiąc tym samym dyrektywy swoich mocodawców. Poruszał się bowiem od tej chwili po terytorium przyznanym Wielkiej Brytanii. Nie wiadomo, czym się tak naprawdę kierował. Może pragnął odbudować swoje władztwo w Ekwatorii i ogłosić jej niezależność? Na pewno liczył na swój były garnizon, którego część pozostawił nad Jeziorem Alberta. W 1891 roku udało mu się dotrzeć do swoich byłych żołnierzy. Jednak ich decyzją się rozczarował. Nie byli w ogóle zainteresowani powtórną z nim współpracą. Rozczarowany upadkiem swojego projektu, Emin Pasza postanowił przejść przez cały kontynent afrykański. Udał się z małym oddziałem w dorzecze rzeki Kongo w kierunku Kamerunu. Podczas marszu gorliwie zajmował się pracą

naukową. Być może to spowodowało zmniejszenie jego czujności. W październiku 1892 roku 140 kilometrów na południe od Wodospadu Stanleya jego mały oddział został zaatakowany przez handlarzy niewolników. Emin Pasza padł z podciętym gardłem. Został zamordowany, jak na ironię losu, przez tych, z którymi przez tyle lat wcześniej walczył w Ekwatorii. Na pewno była to jedna z najwybitniejszych postaci w ówczesnej Afryce i kolejna tak ważna osoba, która zeszła ze świata w sposób gwałtowny, chcąc wpłynąć na przebieg historii. Natomiast wśród jego ludzi w Wadelaj nastąpił rozłam i 800 z nich przeszło do Selim Beja do Kaballi. Reszta garnizonu, czyli 500 ludzi, pozostała wierna Fadli al Mulli i przeniosła się dalej na południe do Bary. Kalif, niezadowolony z postępów Omara Saleha, na jego miejsce powołał w lipcu 1893 roku Muhammada abu Gergera, powierzając mu 1500 żołnierzy. Swoją główną kwaterę ustanowił w forcie Radżaf. Wydawało się, że mahdyści mieli teraz na terytorium Ekwatorii groźniejszego przeciwnika, czyli wojska Wolnego Państwa Kongo.

PAŃSTWO MAHDYSTÓW — KALIF ABDULLAHI

Ostatecznie po zdobyciu Chartumu Mahdi ustanowił swoją główną siedzibę w Omdurmanie, który formalnie stał się stolicą jego ogromnego państwa, natomiast Chartum zaczął się odbudowywać po zniszczeniach związanych ze sztur­ mem. Nad brzegiem rzeki wybudowano nowe magazyny, aby pomieścić część łupów wojennych. Ożyły na nowo place targowe i warsztaty rzemieślnicze. Arsenał zaczął wypełniać się produkowaną już w Chartumie amunicją. Naprawiono flotę rzeczną, tak dobrze poprzednio służącą Gordonowi. Jednak miasto było inne od „gordonowskiego” Chartumu. Pleniło się wszędzie donosicielstwo; za naj­ mniejsze nawet pomówienie można było trafić do więzienia. Drugą plagą była epidemia ospy, która zebrała pokaźne śmiertelne żniwo. Taka sytuacja nie trwała długo. Po drugiej stronie Nilu wyrosło konkurencyjne miasto. Był to Omdurman, który zaczął się błyskawicznie rozwijać bez jakiegoś przemyś­ lanego planu. Miasto rozbudowywało się wokół central­ nego placu koło grobowca Mahdiego oraz wzdłuż Nilu. Uliczki były kręte, wąskie i brudne, a budynki parterowe z płaskimi dachami, zbudowane z suszonej szarej cegły, straszyły swoim wyglądem. Z ulic poza dniami poprze­ »

dzającymi uroczystości religijne i państwowe nie starano się nawet uprzątać stert śmieci czy padliny zwierząt. Grozy dodawały liczne szubienice zbudowane w różnych rejonach miasta. Bezpieczeństwa na ulicach miasta nie pilnował nikt. Przyjmuje się, że w czasach kalifa Abdullahiego Omdurman zamieszkiwało 150 000 ludzi pochodzących z różnych plemion czy nawet ras. Koło grobowca Mahdiego wy­ znaczono plac o wymiarach 1000x800 metrów spełniający funkcję meczetu. Na drewnianych podporach zawieszono dach z mat, który chronił wiernych przed słońcem. W tym meczecie kalif Abdullahi wygłaszał podczas nabożeństw swoje kazania i nauki. Nieobecność na tych uroczystościach była bardzo źle widziana. Na południe od tych budowli znajdowała się rezydencja kalifa. Był to kompleks pojedyn­ czych budynków, oddzielonych podwórzami. Oddajmy głos Slatinowi, który tak opisał pałac kalifa: „Po przebyciu podwórza i domu małego, wkraczamy znów na większy jeszcze dziedziniec, poza którym wznosi się dom o dwóch komnatach, służących wyłącznie jako po­ czekalnie; tu kalif udziela zgłaszającym się audiencji. I znów za tym domkiem rozciąga się małe podwórze, zakończone dużym i obszernym budynkiem, mieszczącym prywatne mieszkanie Abdullaha. Z trzech stron tego gmachu ustawiono werandy, z których wchodzi się naprzód do sali wielkiej, skąd znów wejście wiedzie do dwóch pokojów przyległych. Dom ten jest piętrowy. Z okien piętrowych rozpościera się widok na całe miasto. O ile pokoje audiencyjne urządzone są z prostotą niezmierną i oprócz angarebu dla kalifa, oraz kilku mat palmowych, nie zawierają żadnych mebli, o tyle znów komnaty prywatne kalifa odznaczają się niezwykłym, jak na Sudan, komfortem. Żelazne, bogate złocone łóżka zaopatrzone w siatki misterne, chroniące od much złośliwych: całe podłogi zakrywają dywany grube i puszyste; u okien i drzwi zwieszają się portyery i zasłony 9

jedwabne, angareby są przykryte materiami różnokoloro­ wymi. Abdullahi posiada jeszcze na przeciwległym krańcu miasta kilka domów, zbudowanych i umeblowanych bardzo skromnie; zatrzymuje się on w nich jedynie podczas inspekcji wojsk lub też uważa je za miejsce odpoczynku po przejażdżce ulicami miasta”1. Poza służbą w głównym kompleksie pałacowym miesz­ kała jeszcze osobista gwardia kalifa oraz część haremu. Rezydencję urządzoną z jeszcze większym przepychem posiadał syn Abdullahiego, Osman. Jego dom był położony wśród dobrze i z wielkim wysiłkiem utrzymanych ogrodów. Zarówno syn, jak i ojciec lubowali się w przebudowach i często prowadzono w ich rezydencjach prace budowlane. Drugi kalif, Ali wad Helu, posiadał znacznie mniejsze i skromniej urządzone domy. Do innych ważniejszych budowli należał arsenał Bet el Anam. Był to kompleks budynków otoczony wysokim murem. Była w nim złożona między innymi broń i amuni­ cja, a także często przechowywano tu chorągwie wszystkich jednostek wojskowych przebywających w Omdurmanie. W północnej części miasta wybudowano kompleks należący do Bajt al-Malu, zwany Umurni. Mieściły się tam składy przeróżnych towarów, a na dziedzińcu leżało zboże i stali niewolnicy, czekając na swój los. Budynki te były bardzo pilnie strzeżone. Panujące w mieście bardzo złe warunki higieniczne i sanitarne powodowały, że wybuchały poważne epidemie febry, czerwonki i tyfusu, pochłaniające liczne ofiary śmiertelne. Kalif nakazał kopanie studni, które dostarczały zdrowej wody do picia mieszkańcom Omdurmanu. Oczywiście nie wszyscy mieli do nich dostęp. Aby w pełni oddać przerażający wygląd miasta, wystar­ czy przytoczyć za Slatinem opis więzienia: „Gmach wię­ zienny pobudowano nad rzeką, wiodą zaś do niego bramy 1

S l a t i n b a s z a , Przez Sudan ogniem i mieczem , t . 2 , Warszawa 1901, s. 137, 138.

wielkie, strzeżone bez przerwy przez niewolników dobrze uzbrojonych. Przekroczywszy te bramy, wchodzi się na obszerny dziedziniec, zabudowany wokoło większymi i mniejszymi domkami z cegły palonej. Domki służą więźniom tylko za nocleg; we dnie bowiem leżą oni, zakuci w kajdany, na gołej ziemi dziedzińca. Kajdany zakładane bywają na ręce i nogi, jak również na szyję. Więksi zbrodniarze nie noszą łańcuchów, lecz skuci są w ten sposób, że od szyi do kostek u nóg zawiesza im się gruby kawał żelaza. Uniemożliwia to ruchy i nie pozwala nawet leżeć [...]. Zazwyczaj na dziedzińcu panuje cisza grobowa, czasami jednak przerywa ją krzyk dozorców, zgrzyt łańcuchów, jęk smaganego batami więźnia. Dla więźniów żadnego nie wydziela się pożywienia, obowiązek utrzymania przy życiu skazanego składa się na rodzinę, która dostarcza wszystkiego [...]. Znaczną część zatrzymują dozorcy, a nikt nie ośmieli się protestować przeciw takiemu nadużyciu. Głód panuje wielki i powoduje to rozliczne choroby, a nierzadko kończy się pomieszaniem zmysłów”2. Naczelnikiem wszystkich więzień był sedżir, jednocześnie odpowiedzialny za kopanie studzien w Omdurmanie. W drugiej połowie 1886 roku Abdullahi wydał kont­ rowersyjny rozkaz opuszczenia Chartumu przez wszystkich mieszkańców. Dał im na to tylko trzy dni. Następnie miasto zostało doszczętnie splądrowane przez rabusiów. Oczywiście nie dotyczyło to pałacu Gordona, jak i wszel­ kich budowli i warsztatów o charakterze militarnym. Ocalał także kościół misji austriackiej. Do czasu przybycia Ang­ lików miasto zostało zasypane piaskiem nawiewanym z pustyni oraz porosło krzakami. Sam Mahdi nie cieszył się długo swoim sukcesem. Rezydował głównie w Omdurmanie, od czasu do czasu przeprawiając się do Chartumu, aby zamieszkać na krótko 2

S l a t i n , op. cit., s. 140-141

w pałacu Gordona. Przeciętny Sudańczyk nie miał pojęcia, jak mieszkał i żył prywatnie Mahdi. W ostatnich latach swojego życia bardzo utył, wstawanie zaczęło mu sprawiać trudności. Posiadał liczny, prawdopodobnie 30-osobowy harem. Kobiety zaspokajały jego zmysłowe żądze bez żadnych ograniczeń czy zahamowań. Codziennie był namaszczany olejkami, a następnie ubierany w świeże ozdobne szaty, skrapiane dodatkowo olejkami czy pachnidłami. Siedział na wygodnych poduszkach lub na łożu. Ludowi zaś ukazywał się, jak dawniej, w skromnej tunice oraz turbanie i, jak dawniej, potrafił z wielkim zaangażowaniem przemawiać oraz porywać swoim za­ pałem zgromadzonych wiernych. Nagle Mahdi zachorował i 22 czerwca 1885 roku zmarł. W źródłach można znaleźć kilka opisów jego śmierci. Z jednego z nich dowiadujemy się, że został otruty przez kobietę, na której dopuścił się gwałtu. Wiarygodna jest relacja Slatina: „Pogodne te chwile przerwała nagle w połowie czerwca wiadomość, że Mahdi od kilku dni nie ukazuje się podczas modlitw rannych. Z wolna zaczęto przebąkiwać, że Mahdi zachorował [...]. Kalif dniem i nocą nie opuszczał łoża, obaj też mistrzowie przez pięć dni zupełnie byli niewidoczni. Szóstego dnia rozkazano modlić się za uzdrowienie wysłanni­ ka Bożego, a siódmego dnia choroba wzmogła się do tego stopnia, że nikt nie wątpił o zbliżającym się końcu Mahdiego. Pomoc ludzka okazała się niedostateczna, chory od czasu do czasu odzyskiwał przytomność, lecz koniec się zbliżał. W chwili zupełnej przytomności, widząc zbliżający się koniec życia, Mahdi zgromadził około siebie kalifów i rzekł głosem zamierającym: «Prorok znów się objawił i wskazał, że następcą moim powinien zostać Abdullahi. Spełnialiście rozkazy moje, spełniać odtąd będziecie rozkazy jego, a Bóg zlituje się nad wami!» Całą siłą woli wzniósł się na posłaniu i kilkakrotnie powtórzył: «La illaha ill allah, u Mohamed rasul allah».

Mahdi ręce złożył na krzyż na piersi i zasnął”3. Wkrótce zmarł. Przypuszcza się, że w tej wersji Mahdi zmarł na ospę lub tyfus, gdyż w tym czasie wybuchła epidemia jednej z tych chorób. Po śmierci Mahdiego władzę natychmiast przejął kalif Abdullahi, zgodnie z ostatnią wolą Mahdiego i wcześniej­ szymi proklamacjami. Z jego rozkazu w Omdurmanie wzniesiono okazałe mauzoleum zwieńczone 25-metrową kopułą. Pochowano w nim Mahdiego. Budowla była widocz­ na z odległości kilkudziesięciu kilometrów od Omdurmanu i od razu stała się miejscem odbywania pielgrzymek. Wierni przybywali nawet z dalekich rejonów centralnej Azji i zachodniej Afryki. Mahdi po śmierci zaczął się cieszyć jeszcze większą sławą niż za życia. Abdullahi umiejętnie podsycał ten kult, aby zwiększyć swoje znaczenie wśród plemion podległych jego władzy. Często opowiadał wiernym o tym, że jest nawiedzany we śnie przez Mahdiego, który udziela mu rad, jak ma postępować. Spróbujmy określić, kim był i jak wyglądał nowy władca Sudanu. Abdullahi pochodził z bardzo walecznego plemie­ nia nomadów Bakkara z południowego Kordofanu. To powodowało, że musiał się borykać z oponentami wywo­ dzącymi się głównie z plemion zamieszkujących dolinę Nilu. Wynikało to z zadawnionych waśni plemiennych między mieszkańcami centralnego i południowego Kor­ dofanu. Był popierany przez środowiska religijne i kupców. W wieku 35 lat został jednym z najwierniejszych zwolen­ ników Mahdiego, w pierwszej fazie powstania niejedno­ krotnie ratując Mahdiego z opresji. Slatin tak opisuje jego wygląd i główne cechy: „był człowiekiem wzrostu średniego, o ramionach szerokich i twarzy jasnobrunatnej; nos miał prosty, duże, czarne oczy, usta proporcjonalne i w ogóle regularne rysy twarzy. 3

S l a t i n , op. cit., s . 6 7 .

Oblicze zasłaniała broda, dawniej czarna, obecnie już siwa prawie zupełnie. Dawniej odznaczał się elastycznością ruchów, z biegiem lat jednakże wzmagająca się ustawicznie korpulencja uczyniła go ociężałym [...]. Zwykle chmurny i ponury, umiał jednakże zdobyć się na uprzejmość, zniewalającą każdego, kto przybliżył się do niego [...]. Podejrzliwość swoją posuwał tak daleko, że nie dowierzał żadnemu z krewnych i domowników. Wierność i po­ słuszeństwo były to dwa określenia, których nie pojmował zupełnie i był przekonany, że siłą pobudzającą każdego człowieka do czynu może być tylko egoizm. Zdumiewają­ cym też było, że taki osobnik mógł być nadzwyczaj czułym na wszelkie pochlebstwa”4. Nie były to zbyt pozytywne opinie, ale nie należy zapominać, że pisał je człowiek pozostający w niewoli, który nie darzył kalifa szacunkiem i był jego wrogiem. Z drugiej strony wiadomo, że był człowiekiem energicznym, sprytnym i dobrym strategiem, zwłaszcza w wojnie par­ tyzanckiej. A co do wierności, można dodać, że był wiernym współpracownikiem Mahdiego, czyli wiedział, co to wierność. Odznaczał się jednak zdecydowanie większą skromnością od Mahdiego. Chodził skromnie ubrany, często w poplamionym stroju. Uczęszczał regularnie pięć razy dziennie na nabożeństwa, często wygłaszając tam kazania o treści politycznej czy moralnej. Jest to zdumiewające, ale nie umiał podobno czytać ani pisać. Treść listów była czytana przez dwóch głównych sekretarzy, którzy drżeli o swoje życie, ponieważ kalif, aby nie dopuścić do wyjawienia tajemnicy państwowej, po prostu mógł ich zabić. Jednak nie przeszkodziło mu to w miarę sprawnym zarządzaniu tak ogromnym terytorium. Borykał się z ru­ chami odśrodkowymi zwolenników pozostałych kalifów mianowanych przez Mahdiego oraz synów Mahdiego. 4

S 1 a t i n, op. cit., s. 104-105.

Kalif Muhammad as Szarif wraz z dwoma dwudziesto­ letnimi synami Mahdiego i swoimi zwolennikami po­ stanowił obalić Abdullahiego i uzyskał największe poparcie wśród plemienia Danaglów z Geziry oraz Aszrafów. Plany spiskowców zdradził jednak Abdullahiemu jeden z emirów z plemienia Dżaalin. Spiskowcy przeczuwając, że kalif dowiedział się o rewolcie, zabarykadowali się w jednym z domów na północ od jego rezydencji. Otrzymali nawet poparcie od byłych kobiet Mahdiego, które przebywały zamknięte w odosobnieniu z rozkazu Abdullahiego i po ewentualnym zwycięstwie chciały poprawić swój los. W nocy oddziały mulazemów pod dowództwami Yakoba, Osmana i Ahmeda Fadila otoczyły buntowników. Abdullahi przed ostateczną walką wysłał posłów do Muhammada as Szarifa i synów Mahdiego z propozycją ugody. Jednocześnie przypomniał im ostatnią wolę Mahdiego wypowiedzianą na łożu śmierci. Buntownicy zdecydowanie odrzucili tę propozycję. Mimo to Abdullahi wydał zakaz rozpoczynania walki. Sprowokowani mieli się tylko bronić, ponieważ w dalszym ciągu liczył na pokojowe rozwiązanie problemu, obawiając się zniszczenia miasta podczas walk. Rebelianci otworzyli ogień. Po sporadycznej i krótkiej wymianie strzałów doszło do następnych rozmów. Cały dzień trwały układy. W końcu Abdullahi przebaczył buntownikom, jednocześnie przyznając nowe stanowiska drugiemu kalifo­ wi. Po ich zlikwidowaniu i uznaniu niepodważalnego autorytetu Abdullahiego przez pozostałych kalifów stał się teokratycznym władcą absolutnym. Chciał, by po nim, zgodnie z zasadami sukcesji, objął władzę jego syn Osman. Jednak nie zapomniał o doznanej przez bunt zniewadze. Slatin opisuje, w jaki sposób ukarał byłych buntowników: „Pewnego dnia wezwał obu kalifów, kadich i znaczniejsze osoby z pośród plemion Aszraf i Danagla. Zgromadzonym zaczął czynić wyrzuty, że tylko pod presją się poddali, że w szczupłej tylko liczbie przychodzą na piątkowe modły [...].

Potem zawiadomił ich, że ukazał mu się Prorok, który polecił ukarać opornych, wymieniając ich po imieniu. Było ich trzynastu. Wywołano winnych po nazwisku. Kalif oddał ich siepaczom, którzy nieszczęśliwych wśród urągo­ wiska zaprowadzili do więzienia i w kajdany zakuli. W kilka dni zawieziono ich do Faszody i tu o głodzie i chłodzie trzymano przez kilka dni. W końcu stosownie do tajemnych instrukcji kalifa, obdarto ich z szat i w oczach wojska rózgami na śmierć zasiekano. Teraz Abdullahi zwrócił uwagę na dwóch synów Mahdiego. Pod pozorem błahych zarzutów kazał ich w dyby zakuć i wrzucić do lochu. Niebawem znalazł też sposobność do ścigania Mohammeda Szerifa5, który ośmielił się zaprotestować przeciw niesłusz­ nemu oskarżeniu dwóch krewnych. Abdullahi ogłosił go zdrajcą, sprzeciwiającym się jego rozkazom, które opierają się na proroczych widzeniach. Pociągnięto go więc do odpowiedzialności, niebawem zaś rzucono okutego w kaj­ dany do więzienia, które stanowiła na ustroniu stojąca lepianka. Dalej zaś synowie Mahdiego zostali oddani Ahmudowi Szerfiemu, który ich zamknął w swoim domu i zupełnie odosobnił”6. Dla pewności usunął jeszcze ze swojego bliskiego otoczenia nieco wcześniej dwóch najzdolniejszych wodzów — Abu Angę oraz Abd ar Rahmana an Neyumi, wysyłając ich z armiami na rubieże swojego państwa, jednego na północ, drugiego na wschód. Warto wspomnieć, że Abd ar Rahman an Neyumi poprowadził w 1889 atak na Egipt. Wraz z armią liczącą z 14 000 żołnierzy, w której skład wchodziła część formacji Czerwonej Chorągwi kalifa, 22 czerwca opuścili Serras udając się w kierunku Wadi Halfy. 2 sierpnia doszło do decydującego starcia z wojskami generała Grenfielda pod Tuszką, gdzie mahdyści ponieśli klęskę. Wódz ansarów zginął wraz z 1200 żołnierzami. 5 6

Drugi kalif Muhammad as Szarif S 1 a t i n, op. cit., s. 94, 95.

400 mahdystów dostało się do niewoli. W ten sposób pozbył się opozycji. Należy dodać, że mimo wszystko był bardziej tolerancyjny pod względem religijnym od Mah­ diego, współpracując nawet z mniej ortodoksyjnymi brac­ twami religijnymi. Abdullahi nie rządził sam, podlegał mu cały aparat biurokratyczny. Zycie publiczne kalif prowadził regularne, zdominowane modlitwami, które odmawiał pięć razy dzien­ nie, udając się do budynku zwanego mihrab. Za nim wchodził Osman oraz inni goście, dla których udział we wspólnej modlitwie z kalifem był zaszczytem. Kiedy Abdullahi był chory, modlitwy odprawiał kadi. Czas przed południem i po obiedzie był przeznaczony na załatwianie spraw państwowych i przyjmowanie gości. Podczas audien­ cji u Abdullahiego każdy musiał krzyżować ręce na piersiach, nie mógł podnosić oczu na władcę, a siadał dopiero na rozkaz kalifa. Sam kalif natomiast siedział na czymś, co przypominało tron, pokryty palmową matą i skórą owczą. Nie lubił, gdy ktoś, komu udzielał audiencji, patrzył na niego. Wynikało to z wiary w tak zwane złe oko, które mogło rzucić urok. Natomiast sam się bacznie przyglądał gościom. Swoje żądze Abdullahi zaspokajał w licznym 400-osobowym haremie. Znajdowały się w nim kobiety pochodzące chyba ze wszystkich ras. Dzieliły się na grupy po 15-20 kobiet, których pilnowała dozorczyni. Nosiły odpowiednie stroje, zależne od statusu zajmowanego przez nie w haremie. Wybranka kalifa była namaszczana olejkami i pachnidłami oraz ubierana w uroczysty strój. Nieraz po przeglądzie haremu, Abdullahi wydalał z niego kilka kobiet, które później rozdawał służbie czy innym osobom. Posiadał cztery żony, jak to dopuszczały przepisy religijne. Można powiedzieć, że w czasie trwania powstania i rozszerzania terytorium podległego ansarom ciągle ewo­ luowała organizacja państwa stworzonego przez Mahdiego.

Mahdi był władcą teokratycznym o niepodważalnym autorytecie. Co najmniej raz do roku zwoływał wiec wodzów plemion biorących udział w walce po jego stronie, na którym dyskutowano o wszelkich problemach. Jednak nie było to jeszcze jednolite państwo, lecz coś w rodzaju sojuszu plemion uznających przywódczą, po­ lityczną i ideologiczną rolę oraz autorytet moralny i re­ ligijny Mahdiego. Abdullahi powołał jako ciało doradcze i zarządzające Radę Państwową, złożoną z pozostałych kalifów, głównych emirów zarządających poszczególnymi prowincjami, głównego sędziego, głównego skarbnika Bajt al-Malu oraz innych kilku urzędników nieco niższej rangi. Zarządcy prowincji podlegali tylko Abdullahiemu; jednocześnie w swojej prowincji sprawowali nieogra­ niczoną władzę administracyjną i wojskową. W czasach Abdullahiego najważniejszymi prowincjami były: Dongola, Berber, Sudan Zachodni — Kordofan, Faszoda, Ekwatoria, Okręg Centralny. Pracami administracji kie­ rował starszy brat Abdullahiego Yakob. Prawie wszystkie ważniejsze stanowiska administracyjne czy wojskowe obejmowali ludzie spokrewnieni z władcą lub członkowie jego plemienia. Ta tendencja utrzymuje się w licznych państwach afrykańskich do dzisiejszego dnia. Oczywiście wywoływało to niezadowolenie innych klanów, lecz było ono od razu tłumione w zarodku. Często mniej znaczące stanowiska w administracji obejmowali urzędnicy dawnego egipskiego aparatu władzy. Finansami państwa i jego zasobami gospodarczymi zajmował się Bajt al-Mal. Jego pierwszym skarbnikiem był Ahmed an Soliman, lecz został usunięty za nadużycia przez Abdullahiego. Jego miejsce zajął Ibrachim an Adlana, który nadał temu urzędowi ostateczny kształt. Główny skarbiec państwa znajdował się od wiosny 1883 roku w el Obejd. Po zdobyciu Chartumu przeniesiono go do Omdurmanu, niedaleko miejsca, w którym łączą się Nil Błękitny

i Biały. Skarbiec był zasilany głównie dochodami z ceł nakładanych na towary przywożone w wysokości 10 procent wartości towaru, z różnego rodzaju podatków od ludności, łupów wojennych, konfiskat mienia, monopoli państwowych na handel, np. kością słoniową, niewolnikami, solą czy gumą arabską. Podatki były zbierane także w naturze, dlatego Bajt al-Mal oprócz magazynów różnego rodzaju posiadał za­ grody dla zwierząt, składy na skóry czy płody rolne oraz pomieszczenia dla niewolników. Bajt al-Mal prowadził pięć kas przychodowo-rozchodowych o ściśle ustalonych źródłach dochodu oraz możliwościach rozchodu: 1. Ogólna kasa państwowa — dochód pochodził z wszel­ kich możliwych głównych źródeł i był wydatkowany także na najważniejsze potrzeby państwa. 2. Kasa kalifa Abdullahiego — dochód pochodził z łupów wojennych, w wysokości 20 procent, z cła, z podatku ziemskiego i był wydatkowany na utrzymanie dworu kalifa; czasem z tej kasy były pokrywane nieprzewidziane wydatki ogólnopaństwowe. 3. Kasa gwardii kalifa — dochód pochodził z podatków bezira, fitra i zakjat nakazywanych przez Koran i był wydatkowany na utrzymanie gwardii mulazemów. 4. Kasa do zaopatrywania armii — dochód pochodził z podatku ziemskiego oraz monopolu handlu kością słonio­ wą. Pieniądze były wydatkowane między innymi na utrzy­ manie w należytym stanie arsenałów i fortyfikacji oraz produkcję amunicji. 5. Kasa do obsługi rynku i policji — dochód pochodził z cła oraz konfiskat. Przy Bajt al-Malu stale było dwóch sędziów, którzy zajmowali się sprawami jurysdykcyjnymi. Poza tym do dyspozycji urzędu pozostawało 80 wielbłądów, służących kurierom i innym urzędnikom państwowym do rozwożenia rozkazów i ustaw do różnych rejonów państwa. Komuni­

kowanie odbywało się tylko przez kurierów, ponieważ linia telegraficzna podczas wojny z Gordonem została znisz­ czona, a w późniejszym okresie jej nie odbudowano. W każdej prowincji znajdował się lokalny Bajt al-Mal, oczywiście różniący się nieco kasami dochodowo-rozchodowymi. Ibrahim an Adlana popadł w konflikt z bratem Abdullahiego Yakobem i został stracony za czary. Jego miejsce zajął Abd el Kedir. Następną bardzo ważną instytucją było sądownictwo. Na czele tego aparatu stał główny sędzia Kadi al Islam, który miał dziesięciu pomocników. W samym Omdurmanie urzędowało czterdziestu sędziów. Często w rozprawach dużej wagi brał udział osobiście kalif. Wyrok, który zapadł na takiej rozprawie, nie podlegał apelacji. W innych wypadkach można było złożyć apelację do kalifa. Podstawą wykładni prawa był Koran a ściślej Szaria Mohammedia oraz nauki pozostawione przez Mahdiego, który, jak wiadomo, zwalczał odstępstwa od prawdziwej nauki Pro­ roka. Wszystkich, którzy nie uznali nakazów prawniczych Mahdiego, traktowano jak innowierców i srogo karano, najczęściej śmiercią, a w najlepszym razie konfiskatą mienia i wygnaniem. W okresie rządów Abdullahiego często dochodziło do nadużyć, ponieważ przez takie oskar­ żenie można było łatwo pozbyć się oponenta. Za rządów Abdullahiego podupadła oświata, ponieważ zlikwidowano większość szkół koranicznych. Nie uratowało sytuacji powołanie przez kalifa w Omdurmanie głównej szkoły religijnej. W poszczególnych prywatnych zamożnych domach istniały szkoły o podobnym charakterze, dopusz­ czające nawet niekiedy do nauki dziewczęta. Przyjrzymy się teraz pokrótce, jak wyglądała gospodarka państwa mahdystów. Najważniejszymi jej gałęziami były: rolnictwo, handel i przemysł. Rolnictwo produkowało znacznie mniej żywności niż w czasach panowania egipskiego. Spowodowane to było

długotrwałą suszą, działaniami wojennymi i wyludnieniem znacznych obszarów Sudanu, tak że na niektórych teryto­ riach w ogóle nie prowadzono żadnych upraw. Do ob­ szarów, na których rolnictwo utrzymywało się jeszcze na jakimś poziomie, należały tereny na południe od miasta Berber oraz nad Nilem Białym i Błękitnym. Uprawiano głównie pszenicę, żyto, kukurydzę, soczewicę, groch, dynię. Na wyspach dość dobrze rozwijała się uprawa bawełny. Z ogrodów i gajów palmowych pochodziły cytryny, jabłka, winogrona, figi, a przede wszystkim daktyle. Uprawy tytoniu utrzymały się tylko w górach Noba i Tekele, ponieważ jego palenie było surowo zakazane przez Mah­ diego. Na południu Kordofanu uprawiano gumę arabską, jednak po walkach mahdystów z plemionami Dżimna oraz Dżanama, które zajmowały się jej zbieraniem, jej produkcja spadła z około 40 000 ton rocznie w okresie egipskim do 120 ton w latach dziewięćdziesiątych. Nastąpił regres areału uprawianego za pomocą nawadniania. Upadł też handel. Większość szlaków karawanowych przestała być używana. Kalif wydał zakaz podróżowania kupcom do Egiptu i wymieniania wywożonego z Sudanu złota i srebra na różnego rodzaju potrzebne towary. Zwią­ zane to było ze znacznym ubożeniem społeczeństwa w wyroby z tych kruszców. Wprowadzono sprzedaż kupcom kości słoniowej przez państwo na drodze licytacji, co pozwoliło przynajmniej na częściowe wypełnienie luki powstałej po dekrecie kalifa, zabraniającego wywozu złota i srebra do Egiptu. Tym samym podtrzymano wymianę towarową z Egiptem, gdzie kość słoniowa zastąpiła metale szlachetne. Kość zdobywano w południowym Sudanie w ilości około 200 centnarów7 rocznie. Eksportowano także strusie pióra, jednak gałąź ta nie mogła się rozwinąć ze względu na brak broni palnej pozwalającej polować na 7

Centnar = 40,65 kg

strusie. Kalif wydał zakaz polowań na młode ptaki, jednak prawo to było często łamane. Towary importowano głównie z Egiptu. Były wśród nich: płótno, wszelkiego rodzaju sukno, oleje, olejki i pachnidła, cukier, ryż, marmolady, a także różne metale, chociaż tym ostatnim towarem rząd egipski zabronił handlować. Towary przychodzące z Egiptu czy innych państw były obciążone cłem, płaconym w Ber­ berze w wysokości 10 procent ich wartości; następnie za drogę karawanową do Omdurmanu płacono również 10 procent wartości towaru, a po przybyciu do Omdurmanu znowu kolejne 10 procent wartości. Najlepiej rozwiniętą gałęzią handlu było niewolnictwo. Proceder ten odrodził się z chwilą przejęcia władzy przez mahdystów, na szczęście nie na taką skalę jak w czasach przed przybyciem Gordona do Sudanu. Sprzyjał temu wydany przez kalifa zakaz wywozu niewolników do Egiptu oraz dopuszczenie handlu tylko na ziemiach podległych kalifowi. Wynikało to z obawy, że taki „eksport” wyludniłby jego państwo, a wzmocnił Egipt. Niewolników zdobywali dżallaba głównie w rejonie Faszody, w południowym Dar Fur oraz w górach Nuba. Schwytanych ludzi krępowano i pędzono prawie bez wytchnienia, słabo ich karmiąc. Z tego powodu wielu z nich nie docierało do Omdurmanu, gdyż umierali po drodze. Nie lepszy los czekał ich po przybyciu do tego miasta. Gromadzono ich na placu należącym do Bajt al-Malu, gdzie oczekiwali nieraz tygo­ dniami w skwarze na licytację, umierając powoli z głodu czy chorób lub ran zadanych im przez strażników. W latach dziewięćdziesiątych handel niewolnikami zaczął słabnąć, ze względu na wyludnienie kraju, a także zbrojny opór plemion murzyńskich w południowym Sudanie. To spowo­ dowało, że można było sprzedawać na licytacji kobiety, natomiast mężczyźni trafiali do Bajt al-Malu, gdzie kupiec dostawał za nich stałą sumę pieniędzy. Część z nich kalif przeznaczał dla swojej gwardii, a część do uprawy roli.

Brak niewolników na rynku wywoływał nadużycia w handlu żywym towarem. Aby uzupełnić ten niedobór, łapano biedaków oraz innych przypadkowych ludzi i sprzedawano ich w odległych rejonach państwa. Targ niewolników znajdował się na południe od budyn­ ków Bajt al-Malu. Był to plac otwarty ze wszystkich stron, na którym stał budynek z cegły. Wokół niego siedziały kobiety wystawione na sprzedaż. Tak to opisywał Slatin: „Towar trzeba dobrze obejrzeć. Handlarze nie krępują się żadnymi względami: otwierają kobietom usta, ażeby sprawdzić czy zęby znajdują się w porządku należytym, obnażają piersi i plecy, ażeby zbadać, czy nie ma żadnego skrzywienia, podnosząc nogi, każą niewolnicom chodzić, mówić, siadać itp. «Towar» uważa to wszystko za rzecz jak najnaturalniejszą, kobiety pogodziły się od dawna z losem swoim i są święcie przekonane, że inaczej nie może być na świecie [...]. Godzinami całymi trwa targ, kupiec zachwala towar, klient gani zawzięcie, pierwszy trzyma się w cenie, drugi ją obniża, a krzyki, kłótnie rozlegają ze stron wszystkich. Nareszcie pogodzono się co do sumy pieniędzy i wtedy spisywany bywa akt, mocą którego niewolnica staje się własnością kupującego. W kontrakcie znajduje się jeden ciekawy paragraf — jeżeli suria chrapie we śnie, co oczywiście sprawdzić można dopiero po pewnym czasie, handlarz obowiązany jest zwrócić pieniądze”8. Ceny za poszczególne kobiety były zróżnicowane, zależ­ nie od wieku, urody, pochodzenia i stanu zdrowia. I tak za surią, czyli nałożnicę, płacono od około 170 do 700 talarów, za dziewczynkę od 8 do 11 lat od 110 do 160 talarów, za młodsze kobiety przeznaczone do prac domo­ wych od 80 do 120 talarów, za inne, na przykład starsze kobiety, żądano tylko od 50 do 80 talarów. 8

Slatin, op. cit., s. 126, 127.

Następną gałęzią gospodarki było rzemiosło i przemysł. Te dziedziny występowały w ograniczonym zakresie. Z metalu wyrabiano groty dzid, miecze, topory czy noże. Wcześniej, kiedy było dostępne złoto i srebro, Sudan słynął z wyrobów biżuterii i innych ozdobnych domowych przed­ miotów. Jednak w czasach Abdullahiego ta dziedzina rzemiosła podupadła. Z drewna wyrabiano siodła, meble i inny domowy sprzęt. Produkcja łodzi, ze względu na obłożenie warsztatów wysokim podatkiem, prawie cał­ kowicie zanikła. Na wysokim poziomie natomiast stało tkactwo, wyplatanie przedmiotów z liści palmy czy produk­ cja wyrobów skórzanych. Do poważnych problemów, z jakimi musiał się borykać Abdullahi, należała fala głodu, która przeszła przez Sudan w 1889 roku. Została ona wywołana między innymi wyludnieniem wsi, co sprawiło, że pola leżały odłogiem, ponieważ nie miał ich kto uprawiać. Drugim elementem była plaga szarańczy, która nawiedziła w tym właśnie roku Sudan. Owadów było tak dużo, że zakrywały miejscami słońce, a po ich odlocie to, co zostało na polu, zjadały myszy. Najbardziej cierpieli głód mieszkańcy Omdurmanu. W mieście zaczęły się dziać potworne rzeczy. Ludzie posuwali się do kanibalizmu, najczęściej zjadając małe dzieci. Na ulicach miasta leżały rozkładające się ludzkie zwłoki, spływało ich także mnóstwo nurtem rzeki. Jednak trudności zostały przez Abdullahiego przezwyciężone, co świadczy o jego zdolnościach. Co prawda mieszkańcy tego państwa będą cierpieć niedobory żywności do końca swojej egzystencji. Przypuszcza się, że przez prowadzenie ciągłych wojen, epidemie różnych chorób, plagę głodu, polowania na niewolników, liczba mieszkańców państwa mahdystów spadła z 9 do 2,5-3 milionów. Państwo Mahdiego było otoczone ze wszystkich stron przez wrogie państwa i od początków swego istnienia prowadziło wojny, aby zachować swoją niezależność.

Prześledzimy najważniejsze z nich — z Etiopią, Włochami i Wolnym Państwem Kongo. W kwietniu 1884 roku mahdyści zajęli Metama, docierając na pogranicze etiopsko-sudańskie. Posuwanie się wojsk Mahdiego na wschód poważnie zaniepokoiło Wielką Bryta­ nię. Wysłano więc admirała Williama Hewetta, aby nawiązał współpracę z cesarzem Etiopii, Janem IV, przeciwko mahdystom. Rokowania zakończyły się sukcesem — 3 czerwca 1884 roku podpisano trójstronny traktat w Adui. Jego sygnatariuszami byli: ze strony Wielkiej Brytanii — William Hewett, Egiptu — Musa Bej, gubernator Massaua, Etiopii — Jan IV. Główny punkt tego porozumienia stanowił, że Jan IV pomoże w ewakuacji egipskich garnizonów znaj­ dujących się blisko granicy z Etiopią. Dotyczyło to głównie prowincji Kassala. Kraj Bogos od 1 września wracał pod władzę Etiopii, po uprzednim wycofaniu się Egipcjan. Etiopii przyznano prawo tranzytu handlowego i militarnego przez Massauę. Wszelkie spory między Egiptem a Etiopią miały być przekazywane do arbitrażu Anglii. Ten ostatni punkt świadczy o bezwolności kedywa. Wielu historyków za­ stanawiało się, czy Etiopia przystępując nieformalnie do koalicji przeciwko państwu Mahdiego nie została politycznie podporządkowana Wielkiej Brytanii. Takie stawianie sprawy jest jednak błędne, ponieważ Etiopia została potraktowana jako równorzędny partner, mający odnieść z tego układu duże korzyści terytorialne. Poza tym wojska Etiopii zostały dozbrojone przez Egipcjan i Anglików, znacznie wzmacniając siłę uderzeniową. Ci sami historycy zapominali wspomnieć o dwulicowej polityce Wielkiej Brytanii w stosunku do Etiopii, poniekąd swojego sojusznika, w nieco późniejszym czasie. Z drugiej strony Etiopia nie kwapiła się z podjęciem działań zbrojnych w celu odblokowania obleganych gar­ nizonów egipskich w prowincji Kassala, do czego była zobligowana wyżej wymienionym traktatem. Dopiero pod koniec 1884 roku Jan IV zdecydował się na podjęcie działań

zaczepnych przeciwko mahdystom, ale w granicach cesarstwa Etiopii. W styczniu 1885 roku przeprowadzono udaną akcję odblokowania miasta Metama i ewakuacji jego ludności. Po całkowitym opuszczeniu go przez Etiopczyków miasto ponownie zajęli mahdyści. Ulegając naciskom strony angiel­ skiej i egipskiej, Jan IV w końcu wysłał rasa9 Aluli na czele poważnych sił w celu odblokowania Kassali. Nieco wcześniej udało się cesarzowi wytargować od swoich sojuszników pomoc w odzyskaniu portu Massaua, zwróconego przez Egipcjan stronie etiopskiej. Wkrótce okazało się, że port ten zajęli Włosi za cichym przy­ zwoleniem Wielkiej Brytanii. Egipt i Etiopia złożyły protest. Mimo to armia cesarska od połowy września 1885 roku posuwała się w kierunku miasta Kufit, gdzie była skoncen­ trowana pokaźna część wojsk mahdystów. W jego rejonie doszło do krwawej bitwy, w której Etiopczycy rozbili derwiszów. Zginęło w niej 3000 mahdystów i 2000 Etiop­ czyków. Poza tym kilka tysięcy mahdystów padło podczas ich odwrotu spod Kufit. Jednak dalszy marsz okazał się bezcelowy, Kassala została bowiem zdobyta przez Osmana Dignę. Etiopczycy wycofali się na swoje terytorium. Akcja ta spotkała się z natychmiastowym rajdem odwetowym emira Arbaba, poprowadzonym z Metamy. Złupił wiele miejscowości, zadając duże straty ludności cywilnej. Na­ stępnie wycofał się do punktu wyjścia, mocno fortyfikując to miasto. Przeciwko niemu w styczniu 1886 roku Jan IV wysłał nygusa10 Tekle Hajmanota, na czele sił liczących kilkadziesiąt tysięcy ludzi. Nygus przystąpił do oblężenia 9

Ras — najwyższy wojskowy i administracyjny tytuł nadawany przez cesarza Etiopii, przysługujący zarządcom niektórych tylko prowincji. Był porównywalny z europejskiem tytułem księcia. 10 Nygus — jeden z najstarszych tytułów etiopskich nadawanych w państwie Aksum na początku pierwszego tysiąclecia naszego wieku. Podlegał tylko cesarzowi i był nadawany książętom krwi.

Metamy, w której zamknął się emir Arbab z armią liczącą 17 000 żołnierzy. Po ciężkiej walce garnizon twierdzy się poddał, a miasto zostało zburzone. Po tym sukcesie nygus wycofał się do Godżem, nie podejmując próby wkroczenia na terytorium Sudanu. Ta niedokończona kampania wkrótce zemściła się na Etiopczykach. Kalif zlecił Junisowi ponowne odbicie Metamy. Tym razem Junis prowadził ze sobą 10 000 piechoty oraz 2000 jazdy. Były to jedne z najlep­ szych jednostek armii mahdystów, dobrze wyekwipowane oraz wyszkolone. Po zajęciu pustego miasta, Junis dokonał pustoszącego rajdu aż po miasto Czylga, zdobywając mnóstwo łupów. Następnie cofnął się do Metamy, gdzie założył swoją główną kwaterę. Tak zakończyły się walki w pierwszej fazie konfliktu tych dwóch państw. Żadnej ze stron nie udało się na razie uzyskać przewagi. W lipcu 1887 roku Abdullahi wystosował do Jana IV ultimatum, w którym domagał się, aby ten przeszedł na islam oraz by w następnej kolejności została dokonana wymiana jeńców wojennych między Etiopią a państwem Mahdiego, gdyż w przeciwnym razie jego wojska zaatakują Etiopię. Cesarz zignorował to pismo, wiedząc, że wojna jest nieunikniona. Na czele wojsk mahdystów stanął Abu Anga. Armia prawie 100 000 derwiszów wyruszyła w kie­ runku Metamy. Były to częściowo wojska pierwszego rzutu. Etiopia w tym czasie była zagrożona z kilku kierunków. Włosi zagarniali coraz większe terytoria nad Morzem Czerwonym, wschodnie rubieże państwa były atakowane przez plemiona Gallów, a północno-wschodnie przez ludy Danakil. Cesarz stwierdził, że największym zagrożeniem dla Etiopii nie są mahdyści, ale Włosi, i to przeciwko nim skoncentrowano największe siły na północy kraju. Nato­ miast zachodniej granicy miała bronić armia osłonowa pod dowództwem nygusa Tekle Hajmanota. Wkrótce cesarz osobiście wyruszył przeciwko Włochom. Abu Anga, kiedy dowiedział się, że Jan IV przebywa na

północy Etiopii, wyruszył, aby opanować Gonder, starą stolicę Etiopii. Jednak 17 stycznia 1888 roku doszło do bitwy z wojskami nygusa pod Sar Uyha, w pobliżu tego miasta. Ze względu na użyte w niej siły, trwała prawie cały dzień, a w końcu wojska etiopskie uległy mahdystom. Tekle Hajmanot uciekł z pola bitwy. Mahdyści odnieśli wielkie zwycięstwo i świętowali to wydarzenie przez trzy dni, ponieważ wiedzieli, że żadne poważniejsze siły Etiopii im już w tym rejonie nie zagrażają. 21 stycznia zajęli bez walki Gonder. Miasto padło łupem najeźdźców. Łupiono co się dało, mordowano ludność, która nie zdołała uciec, spalono wszystkie kościoły. Abu Anga, zadowolony ze swojej akcji, wydał rozkaz powrotu z bogatymi łupami do Metamy. Szlak jego marszu był znaczony krwią i pożogą — wszystkie osiedla leżące na drodze przemarszu jego armii zostały zrównane z ziemią. Jednak nie cieszył się długo swoim zwycięstwem, bo wkrótce zmarł po krótkiej chorobie. Jan IV po tej klęsce wystosował w lutym do Abdullahiego pismo z propozycją zawarcia pokoju i nawiązania współ­ pracy w celu zwalczania wspólnego wroga. Zapewne miał tu na myśli Włochów. Abdullahi jednak wykazał się polityczną krótkowzrocznością i w marcu odrzucił ofertę Etiopii. Było to brzemienne w skutki dla jego państwa. Z drugiej jednak strony, prowadzenie tej wojny pozwalało zasilać skarbiec państwowy bogatymi łupami. Poza tym myślał, że ze strony Włoch nie groziło mu na razie żadne niebezpieczeństwo. Tymczasem sytuacja Etiopii się poprawiła, zawarto bowiem rozejm z Włochami. Dzięki temu cesarz mógł teraz przerzucić swoje główne siły przeciwko mahdystom. Chciał po drodze przed główną rozprawą z ansarami najpierw zdławić wewnętrzne ruchy separastyczne. Nie do końca to mu się udało. Armia etiopska poruszała się przez Godżam, Dembiję do Gonderu. Cesarz prowadził potężne

siły liczące około 20 000 jazdy i 15 0000 piechoty. W wy­ prawie brali udział doświadczeni wodzowie, jak na przykład ras Alua, ras Hajle Marjam czy syn cesarza Mengesza. Nakreślił strategiczny plan kampanii — planował posuwać się przez terytorium Butany11 i Geziry na Chartum i Omdurman. Jednak na jego drodze w ufortyfikowanej Metamie znajdowało się zgrupowanie emira Zeki Tumala w liczbie 85 000 ludzi. Do tej armii zmobilizowano nawet okolicz­ nych chłopów i mieszkańców miasta. Znacznie poprawiono fortyfikacje Metamy, tak że w lutym 1889 roku była gotowa na przyjęcie wroga. Zeki Tumal jednak nie wierzył w sukces swojej armii i słał do kalifa rozpaczliwe prośby o pomoc: „Zrozum moje położenie i przyślij mi posiłki. Szpiedzy, których wysłałem do Abisyńczyków, powiedzieli mi, że jest ich tylu, ile gwiazd na niebie i piasku w morzu. Idą, a nieprzeliczona ich liczba wznosi z ziemi tumany kurzu, który jak chmura pokrywa słońce. Istnieje ponadto przepowiednia, że jeźdźcy abisyńscy dotrą aż do Chartumu skąpani po piersi we krwi ludzkiej [...]. Wszystko to napawa mnie wielkim przerażeniem”12. Na początku marca armia Etiopii rozłożyła się obozem pod Metamą. Po odrzuceniu propozycji kapitulacji przez Zeki Tumala, 9 marca 1889 roku rozpoczął się szturm na pozycje mahdystów. Atak nastąpił na małym odcinku wałów miasta, co pozwoliło na spotęgowanie siły uderzenia. Po zaciekłej walce Etiopczykom udało się przedrzeć w dwóch miejscach do wnętrza miasta. Powstał ogólny chaos, w którym oddziały walczące w środku miasta straciły kontakt ze swoim dowódz­ twem. Etiopczycy zaczęli przeszukiwać miasto w celu znalezienia zwłok Abu Angi, chcąc je z zemsty spalić. Poza tym zaczęli także rabować. Ale nie był to koniec bitwy. 11

Obszar położony między Atbarą a Nilem Błękitnym. 12 B a r t n i c k i A . , M a n t e 1-N i e ć k o J., Historia Etiopii, Wrocław 1971, s. 278.

Mahdyści stawiali zaciekły opór, próbując kontratakować. Prawdopodobnie podczas tej akcji został śmiertelnie ranny Jan IV, który osobiście chciał poprowadzić kolejne oddziały do ostatecznego szturmu. Kiedy walczące wojska etiopskie dowiedziały się o ranie cesarza, ogarnęła je panika i prze­ rażenie. Zaczęli pospiesznie się wycofywać, a następnie wręcz uciekać. W ten sposób prawie pewne zwycięstwo przerodziło się w klęskę. Zeki Tumal był zdumiony takim obrotem sprawy, jednak na razie nie próbował podjąć nawet próby pościgu, ze względu na poniesione wielkie straty. Z drugiej strony obawiał się, że kiedy Etiopczycy opanują panikę, wkrótce zwrócą się ponownie przeciwko niemu. Dopiero wysłany następnego dnia zwiad przyniósł wiadomość o całkowitym rozkładzie armii cesarskiej. Zeki Tumal rozkazał swoim oddziałom rozpocząć pościg w celu całkowitego zniszczenia wroga. Tymczasem Jan IV zmarł. Jego zwłoki zostały umiesz­ czone w trumnie, która była eskortowana przez część armii w kierunku rzeki Atbary. 11 marca rozegrała się nad tą rzeką kolejna bitwa, w której mahdyści rozbili Etiopczyków, przy okazji bezczeszcząc zwłoki cesarza. Głowy Jana IV i innych dostojników Zeki Tumal wysłał kalifowi jako trofea wojenne. Abdullahi ogłosił trzydniowe święto z okazji tego zwycięstwa, a głowę Jana IV obwożono po całym kraju przywiązaną do grzbietu wielbłąda ku chwale kalifa. Mahdyści właściwie nie wykorzystali zwycięstwa, ze względu na bardzo trudną sytuację wewnętrzną w swoim państwie. W 1889 roku wybuchła wielka epidemia głodu, wywołana nieurodzajem w poprzednim roku. Głód zebrał pokaźne żniwo. Zeki Tumal poniósł tak duże straty, że nie mógł podjąć żadnych działań ofensywnych, poza jednym wypadem w kierunku Gonderu. Można tu nadmienić, że w wyniku walk, chorób i głodu liczba żołnierzy jego armii spadła do 10 000 żołnierzy, a w całej wojnie mahdyści stracili ponad 100 000 żołnierzy! Przez następne dziesięć

lat praktycznie nie było poważniejszych starć zbrojnych z Etiopią, a nawet doszło do pewnego zbliżenia tych dwóch państw. Sami Etiopczycy byli zajęci własnymi problemami sukcesji tronu i konfliktem z Włochami, którzy coraz bardziej umacniali się nad Morzem Czerwonym, zagarniając coraz większe terytoria. W 1893 roku, przygotowując się do nowej wojny z Etiopią, Włosi zaczęli podporządkowywać sobie plemiona mieszkające na pograniczu Sudanu i Erytrei, które to do tej pory uznawały władzę mahdystów. Nieco wcześniej ple­ miona te wystąpiły przeciwko ansarom. Ahmad Wad Ali wyruszył na czele dużych sił mahdystów, aby spacyfikować te odśrodkowe ruchy, jednak w listopadzie 1893 roku napotkał pod Akordet armię włoską. Mimo wyraźnego zakazu kalifa, zaatakował ich i poniósł druzgocącą klęskę. Po tym zwycięstwie Włochów Abdullahi obawiał się teraz ich ataku na Kassalę. Aby wzmocnić obronę tego miasta, wysłał Ahmada Fadhila z pokaźnymi posiłkami. W następ­ nym roku generał Oreste Baratieri rozwinął działania ofensywne, podchodząc pod Kassalę. Po krótkiej walce opanował to miasto. Włosi zadowolili się tym i nie posunęli się w głąb terytorium Sudanu. Na mocy porozumienia między Wolnym Państwem Kongo a Kompanią Wschodnioafrykańską z 24 maja 1890 roku, w którym Nil Górski ustanowiono granicą wpływów brytyjskich i belgijskich, podjęto działania w celu przyłą­ czenia terytorium na zachód od Nilu Górskiego do Wolnego Państwa Kongo. Pierwsza wyprawa, pod dowództwem kapitana von Kerkhowena, wyruszyła w lutym 1891 roku z Leopoldiw w celu podboju zachodniej Ekwatorii. Po licznych perypetiach oddział belgijski dotarł 4 października 1892 roku do Bara, gdzie stacjonował Fadli al Mulla z resztkami garnizonów Emina Paszy. 19 października doszło do porozumienia miedzy Belgami a dowódcą Egip­ cjan, na mocy którego Fadli wraz ze swoimi ludźmi

przeszedł na stronę Wolnego Państwa Kongo. Jednocześnie od tej chwili miał pełnić funkcję komendanta Ekwatorii. Oficjalnie Ekwatoria została podporządkowana Wolnemu Państwu Kongo. Belgijskie garnizony rozmieszczono mię­ dzy innymi w opuszczonym przez mahdystów Dufile. Po przybyciu w lecie 1893 roku nowego głównego emira Ekwatorii, mahdyści wznowili na jesieni tego roku działania ofensywne w kierunku południowym. Po kilku potyczkach Fadli al Mulla postanowił ewakuować garnizony bliżej Konga, to znaczy do fortu Ganda. Mahdyści wkroczyli ponownie do Dufile. W styczniu 1894 roku Fadli al Mulla otrzymał rozkaz ponownego opanowania Dufile. Doszło do kuriozalnej sytuacji, ponieważ mahdyści w tym czasie podjęli ofensywę w celu opanowania Gandy. Pod Wadelaj doszło między tymi dwoma oddziałami do bitwy. Wojska Fadli al Mulla zostały doszczętnie rozbite, a on sam poległ. Latem 1894 mahdystom udało się przesunąć swoje poste­ runki nad rzekę Uele i Kibali. We wrześniu belgijski oddział Miliarda zaatakował Akkę, jeden z takich posterun­ ków, i został doszczętnie rozbity. Poza walkami zbrojnymi była prowadzona intensywna akcja dyplomatyczna w sprawie ewentualnego podziału południowego Sudanu między mocarstwa europejskie. Anglia w swojej nocie dyplomatycznej z 1 marca 1892 roku upomniała króla Leopolda II, aby przestrzegał po­ stanowień konferencji berlińskiej z 1885 roku w kwestii granic Wolnego Państwa Kongo. Belgowie ripostowali, że zawarli odpowiednią umowę z Kompanią Wschodnioafrykańską, umożliwiającą podbój południowego Sudanu. Brytyjczycy odpowiadali, że nie była to oficjalna umowa z rządem Wielkiej Brytanii i nie ma mocy prawnej. Jednak stanowisko Anglii uległo zmianie po podpisaniu układu między Francją i Niemcami w lutym 1894 roku, w którym Francuzi zgodzili się na rozszerzenie niemieckich posiadło­ ści w Kamerunie, a w zamian otrzymali zgodę na swobodną

eksplorację doliny Nilu Białego i Górskiego. 12 maja 1894 roku doszło do podpisania układu między Wielką Brytanią a Leopoldem II. Wolne Państwo Kongo otrzymywało tereny na zachód od Jeziora Alberta oraz Nilu Górskiego. Jednak Leopold II umiejętnie rozgrywał swą kartę do końca, ponieważ 14 sierpnia 1894 roku podpisał stosowny układ z Francją wytyczający północno-zachodnią granicę swoich posiadłości. Przebiegała ona wzdłuż rzek Ubangi i Mbomu, dzięki czemu oficjalnie uzyskał szeroki dostęp do Ekwatorii. Latem 1895 roku Belgowie wysłali dwie ekspedycje w celu ostatecznego podboju przyznanych im ziem. Pierw­ sza wyprawa, barona Denisa, miała dojść do Jeziora Alberta szlakiem Stanleya. Druga, pod dowództwem kapitana Szeltona, posuwała się wzdłuż rzeki Uele w kierunku Radżafu i wzięło w niej udział 1280 żołnierzy oraz 120 tragarzy. Dopiero 14 lutego 1897 roku oddział doszedł do Nilu, 120 kilometrów na południe od Radżafu. W forcie tym stacjonowało już tylko 1000 mahdystów. Po zaciętej walce miasto zajęli Belgowie. Mimo podjętego przez mahdystów kontrataku 4 lipca, Belgowie utrzymali swoje pozycje. Natomiast Anglikom do 1896 roku udało się oczyścić z mahdystów i resztek byłych wojsk Emina Paszy tereny Ugandy, jak wiemy, przyznanej Wielkiej Brytanii w 1890 roku.

MILITARIA

Siły zbrojne mahdystów w trakcie powstania ciągle ewolu­ owały, przechodząc drogę od wojsk czysto plemiennych do częściowo regularnej armii. Na początku swojej drogi składała się ona z luźnych formacji plemiennych, dowo­ dzonych przez poszczególnych wodzów plemiennych. Do­ piero Mahdi, a ściślej główni wykonawcy jego woli, czyli Abdullahi i pozostali kalifowie organizowali pierwsze regularne oddziały, wyznaczając oddanych sobie ludzi na ich dowódców. Organizacja armii plemiennej wbrew pozo­ rom nie była prosta. W okresie zagrożenia dane plemię powoływało pod broń wszystkich zdolnych do noszenia broni mężczyzn. Wojownicy wyprawiali się na wroga wraz ze swoimi żonami i niewolnikami. Żony zajmowały się przygotowywaniem posiłków dla swoich mężów, natomiast niewolnicy byli zabierani do posług i bardzo rzadko wykorzystywani do walki. Łupy wojenne dzielono według zasług i starszeństwa. Podstawowym uzbrojeniem takich wojsk w Sudanie były dzidy, miecze sudańskie i noże. Do ochrony używano tarcz. Niektórzy wojownicy byli uzbrojeni w przestarzałe strzelby i, rzadziej, w pistolety. Zasadniczo uzbrojenie w broń palną było rarytasem. Podaje się w wątpliwość

efektywność takich wojsk ze względu na liche uzbrojenie i słabą taktykę walki, a także utrudnioną mobilność ze względu na podróżowanie żon i niewolników. Wodzowie w każdej chwili mogli zmienić front, przechodząc do obozu wroga. Nie należy jednak zapominać, że właśnie takie wojsko zadawało klęski armii egipskiej w pierwszej fazie po­ wstania. Poszczególne forty były atakowane przez spo­ łeczności plemienne mieszkające w ich okolicy, nierzadko wykazujące niesamowitą wolę walki, o jakiej Egipcjanie mogli tylko pomarzyć. Wypadki przechodzenia na stronę przeciwnika zdarzały się natomiast bardzo rzadko. Przy skutecznym dowodzeniu takie jednostki, jak się okazało, były bardzo groźne. W trakcie oblężenia el Obeid powstały pierwsze oddziały wojsk regularnych o większej sile uderzeniowej, uzbrojone w miarę nowoczesne karabiny oraz bardziej zdyscyp­ linowane i lepiej wyszkolone. Były dowodzone przez najlepszych doświadczonych wodzów. Armia dzieliła się na trzy główne chorągwie, dowodzone przez poszczegól­ nych kalifów oraz gwardię kalifa. Czarną Chorągwią dowodził osobiście kalif Abdullahi lub, w zastępstwie, jego brat Yakob. Przyjmuje się, że w czasie najwyższego stanu liczebnego nie przekraczała 20 000 żołnierzy. Wydaje mi się, że ta liczba jest mocno zawyżona, ale i tak była to największa jednostka w armii mahdystów. Jej trzon stanowiło plemię Baggara. Czerwoną Chorągwią dowodził drugi kalif Muhammad as Szarif. Jej stan liczebny nie przekraczał kilkunastu tysięcy żołnierzy. Służyła w niej większość dezerterów z armii egipskiej. Zieloną Chorągwią dowodził czwarty kalif (jak wiemy, trzeci w ogóle nie był wyznaczony), Ali wad Helu. Była to konnica w liczbie 8000 żołnierzy, niestety uzbrojona głównie w miecze i włócznie.

Gwardia kalifa została utworzona z chłopców dostarczonych przez emirów i z innych niewolników. Nazywano ich mulazemami. Armia liczyła 12 000 ludzi i dzieliła się na trzy części. Poszczególnymi oddziałami dowodzili: syn Abdul­ lahiego — Osman Sheikh ed Din, Harun, kuzyn Abdullahiego, Ibrachim Chalili. Mulazemowie brali udział w kampaniach przeciwko Etiopii, Egiptowi oraz plemionom Nuba. Poza tymi formacjami istniały mniejsze jednostki, pod­ porządkowane poszczególnym emirom, gubernatorom pro­ wincji frontowych. Większe jednostki dzieliły się na ruby liczące około 2-3 tysięcy żołnierzy i były dowodzone przez emirów. Te z kolei dzieliły się na sotnie pod dowództwem ras miże po 100 żołnierzy, a one na mukadammy po 20 żołnierzy. Różni autorzy podają rozbieżne dane co do liczebności armii mahdystów. Najbardziej wiarygodne są dane wywiadu brytyjskiego pochodzące z okresu tuż przed inwazją brytyj­ ską z 1895 roku. Na ich podstawie można wywnioskować, że regularna armia mahdystów liczyła zaledwie 27 000 ludzi, a oddziały nieregularnych wojsk wspierających 59 000 wojowników. Rozmieszczone były w różnych rejonach Sudanu. Posiadamy dane z Dar Fur i Kordofanu, gdzie w el Faszer, el Obeid i Szacce stacjonowało 5250 ludzi, w al Gadaref, na granicy z Etiopią, 4100 ludzi, a w Dongoli 2500 ludzi. Takie oddziały stacjonowały poza tym na południowych i północno-wschodnich rubieżach państwa — w Ekwatorii i w rejonie Suakinu. Reszta wojsk była skoszarowana w centralnej części Sudanu, w Omdur­ manie i wzdłuż Nilu od Faszody do Berberu. Slatin podaje natomiast, że armia mahdystów liczyła 100 000 żołnierzy, uzbrojonych w około 40 000 karabinów i 75 armat. Te dane pochodzą z początków lat dziewięć­ dziesiątych. W ciągu kilku lat armia mahdystów mogła się zmniejszyć. Żołnierze podczas zbiorów i wzmożonych prac na wsi byli puszczani do domów. Kalif wy korzy s­

tywał wojsko także do prac publicznych. Dla zachowania sprawności i ducha bojowego wojska organizował cztery razy do roku manewry, w których uczestniczyło każdo­ razowo około 50 000 żołnierzy. Ze względu na braki w uzbrojeniu w broń palną, prawie wszystką zgromadzono w arsenałach w Omdurmanie. Wojska udające się na front pobierały ją z magazynów wraz z amunicją. Podstawowym karabinem był model karabinu Remington zdobyty w wal­ kach w latach osiemdziesiątych na Egipcjanach. Stosowano także wszelakiego rodzaju starsze modele karabinów czy strzelb. W walce wręcz mahdyści używali miecza sudańskiego, dzidy czy noża. Podstawowa taktyka walki mah­ dystów była uzależniona od metod, które stosowali prze­ ciwnicy mający przewagę techniczną. Jeszcze w latach osiemdzeisiątych nie była ona tak wielka, jak w drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych. Jedyną szansą pokonania Egipcjan czy Brytyjczyków był zmasowany frontalny atak na obóz lub kolumnę marszową, najlepiej tuż przed świtem, w celu jak najszybszego dotarcia do pozycji wroga i nawiązania z nim walki wręcz, w której to mahdyści byli z kolei sprawniejsi od swoich przeciw­ ników. Tę taktykę zastosowano z powodzeniem w bitwach pod Szeikan i Deen lub, z mniejszym powodzeniem, pod Abu Klea. W latach dziewięćdziesiątych, kiedy wróg zastosował działa pneumatyczne czy karabiny maszynowe, dotarcie do jego linii graniczyło z cudem, i dlatego w tym okresie mahdyści odnosili sporadyczne sukcesy. Udało im się jednak na pewien czas zatrzymać inwazję Wolnego Państwa Kongo na swoje terytorium. W konfrontacji z przeciwnikiem reprezentującym taki sam poziom tech­ niczny, czyli z Etiopią, mahdyści wyszli zwycięsko. Siły zbrojne Wielkiej Brytanii w drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych wynosiły 310 000 żołnierzy, z czego ponad 10 000 stacjonowało w Egipcie i Suakinie. Były jednak rozsiane po różnych rejonach imperium. Armię

uzupełniano, w zależności od potrzeb w koloniach, przez werbunek tubylców. Jednostki piechoty dzieliły się na brygady, a te z kolei na cztery bataliony złożone z ośmiu kompanii po 100-120 ludzi. Jazdę wykorzystywano tylko do walki konnej; żołnierze tych formacji nie byli wyszkoleni do walki pieszej. Konnica dzieliła się na pułki, w których służyło 400 kawalerzystów, a pułki na szwadrony. W koloniach z konieczności zaczęto tworzyć konną piechotę, czyli Mounted Infantry, której żołnierze swobodnie walczyli zarówno na piechotę, jak i konno. Wolseley w 1884 roku utworzył pułki wielbłądzie, co było w wojskach angielskich zupełnym novum. Armii brytyjskiej brakowało wyszkolonego korpusu oficerskiego. Żołnierze odbywali praktykę w jednej z ko­ lonii, a następnie przerzucano ich w inny rejon świata, gdzie nabyte doświadczenia były zupełnie nieprzydatne, ze względu na różnice kulturowe czy klimatyczne. Musieli się sami uczyć w różnych kolonialnych kampaniach. Brakowało także wspólnych ćwiczeń dla wszystkich rodzajów broni. Nie mogły temu zaradzić obozy szkoleniowe tuż przed planowaną kampanią. W Sudanie napotkano jeszcze inne trudności, takie jak brak dobrych map, wrogość ludności tubylczej czy zabójczy klimat. Jednak z tym ostatnim problemem armia angielska radziła sobie całkiem dobrze. Ze względu na prowadzenie ciągłych podbojów kolonial­ nych w różnych rejonach świata, zdobyto doświadczenie, które procentowało w Sudanie. W armii brytyjskiej była najniższa zachorowalność wśród wszystkich armii kolonial­ nych mocarstw europejskich. Brytyjczycy i Egipcjanie mieli w latach dzewięćdziesiątych, jak już wspominałem, przygniatającą przewagę tech­ niczną nad mahdystami. Wynikało to z tego, że Brytyjczycy używali w swoich jednostkach najnowocześniejszego sprzę­ tu bojowego. W kampanii w latach 1896-1899 zastosowano na masową skalę karabiny maszynowe Maxima, karabiny

typu Martini-Henry czy Lee-Metford. Do walki wręcz nakładano na nie bagnety. Jazda używała ponadto lancy oraz szabli. W wyposażeniu armii znajdował się także popularny, i jednocześnie niezawodny, pistolet typu Mau­ ser. Użyto także działek pneumatycznych, popularnych „Pom Pom” typu Maxim. Artyleria walcząca w Sudanie składała się z baterii dział polowych o kalibrze 76,2 mm oraz haubic o kalibrze 127 mm. Działa strzelały kartaczami i szrapnelami nawet do 5400 metrów, haubice natomiast mogły prowadzić ogień granatami do 22 kilo­ gramów. Armia angielska, jak to było w zwyczaju, została uzupełniona wojskami tubylczymi, czyli Brygadą Sudańską o podobnych strukturach i uzbrojeniu jak w armii brytyjskiej. Wojska egipskie w latach dzewięćdziesiątych miały podobną organizację jak oddziały angielskie. Były jednak gorzej uzbrojone i wyposażone. Wynikało to w dalszym ciągu z trudności finansowych Egiptu. Jednak ich sytua­ cja znacznie się poprawiła od czasów walk w pierwszej fazie powstania Mahdiego czy w końcowym okresie panowania kedywa Ismaila, kiedy demoralizacja oddzia­ łów osiągnęła szczytowy poziom. W tamtych czasach podstawowym uzbrojeniem armii egipskiej były karabiny Remington, ale zdarzały się także karabiny Martin-Henry oraz działa odtylcowe czy mechaniczne karabiny maszy­ nowe. Mahdyści zdobyli na Egipcjanach ponad 30 000 sztuk karabinów Remington i około 75 dział. W latach dzewięćdziesiątych armia egipska była ciągle zaopat­ rywana w nowoczesny sprzęt. Jednak nie zniwelowało to wszystkich różnic. Taktyka walki oddziałów egipskich jak i angielskich w Sudanie była podobna. Przemieszczając się formowano kolumnę marszową, w której transportowany sprzęt znaj­ dował się w środku. W razie niebezpieczeństwa formowano czworobok, w którym piechota stawała wokół znajdującego

się w środku wyposażenia kolumny oraz wielbłądów. W trakcie ataku mahdystów starano się, prowadząc mor­ derczy ogień, nie dopuścić wroga do swoich pozycji. Jeśli mahdystom mimo wszystko udało się do nich dotrzeć, żołnierze próbowali utworzyć wewnętrzną linię obrony. Jeśli i to im się nie udawało, oddział ulegał całkowitej zagładzie. Tak się na przykład stało w bitwie pod Szeikan. Natomiast w bitwie pod Deen Slatinowi udało się stworzyć nową linię obrony i odeprzeć mahdystów. Czworoboki nie służyły tylko do obrony, lecz także do ofensywy. Przy­ kładem tego była bitwa pod Abu Klea. W nadchodzącej kampanii Brytyjczycy zmienili nieco taktykę, ze względu na to, że mieli jeszcze większą przewagę ogniową niż w latach poprzednich. Poniżej przedstawiam krótkie opisy podstawowych broni używanych w tej wojnie: Karabin typu Remington — amerykański karabin jednostrzałowy kalibru 11 mm o ładowaniu odtylcowym, cieszący się dużą popularnością wśród wojskowych ze względu na swoją niezawodność i prostotę obsługi; miał zamek blokowy ryglowany przez występ kurka, mógł prowadzić skuteczny ogień do 800 metrów. Karabin typu Lee-Metford — był to pierwszy wielostrzałowy karabin w armii brytyjskiej, wprowadzony w 1888 roku. Broń o kalibrze 7,6 mm, przeznaczona do wyposaże­ nia piechoty. W elementach konstrukcyjnych połączono działanie rygla i ośmionabojowego amerykańskiego maga­ zynku typu Lee z gwintowaną lufą angielskiego metforda. Karabin typu Martini-Henri — był bardzo wytrzymałą konstrukcją o kalibrze 11,43 mm. Najpopularniejszy karabin w armii angielskiej, jednostrzałowy, ładowany od tylca, ważył 3,9 kg. Mahdyści w przededniu bitwy pod Omdurmanem posiadali 2000 sztuk tej broni. Pistolet typu Mauser — pojawił się na rynku w 1896 roku i od razu zdobył uznanie w wielu armiach świata. *

Była to samoładująca się broń o kalibrze 8,39 mm i wadze 1,13 kg. W magazynku było 10 nabojów. Karabin maszynowy typu Maxim — od 1890 roku w wyposażeniu armii angielskiej, niemieckiej oraz amery­ kańskiej; był zasilany taśmowo i chłodzony wodą, o kalibrze 11,4 mm; szybkość strzałów dochodziła do 600 pocisków na minutę. Ciężar broni około 27 kg. Mechanizm ten nie potrzebował zewnętrznego źródła napędu. Kiedy srzelec rozpoczynał ostrzał, dwukrotnie wprawiał w ruch dźwignię ładowania, co powodowało przedostanie się naboju do lufy; następne pociski były ładowane na zasadzie odrzutu. Działo polowe — popularne działo używane chętnie przez armię połową Anglii, kalibru 76,2 mm, osadzane na stalowym łożu o nowocześniejszej konstrukcji od poprzed­ nich armat. Wystrzelane pociski ważyły do 6,4 kg. Stoso­ wano do niego szrapnele i kartacze. Zasięg dochodził do 5400 metrów.

KITCHENER — INWAZJA BRYTYJSKA

Po rozwiązaniu problemu afgańskiego, Wielka Brytania mogła bardziej zaangażować się w wyścig po zdobycze kolonialne na kontynencie afrykańskim. We wcześniejszym okresie wyrazem nowej polityki kolonialnej państw euro­ pejskich było zwołanie konferencji berlińskiej (listopad 1884-luty 1885). Uczestniczyli w niej przedstawiciele czternastu państw europejskich. Dyskutowano tam przede wszystkim o problemach dotyczących Konga czy Angoli. Poruszano także na marginesie tych spraw inne problemy dotyczące kolonizacji Afryki. Można powiedzieć, że ta konferencja była symbolem umiędzynarodowienia problemu oraz starała się zapoczątkować proces okiełznywania agre­ sywnego kolonializmu, który mógł doprowadzić do wybu­ chu wojny między mocarstwami. Anglia od lat osiemdziesiątych nie chciała dopuścić do porozumienia w sprawie Afryki swojego konkurenta, czyli Francji, i nowego mocarstwa, czyli Niemiec. Politycy niemieccy zręcznie wykorzystywali francusko-brytyjską rywalizację, odnosząc niemałe korzyści. W zasadzie od czasów konferencji berlińskiej nie można było prowadzić żadnej polityki w Afryce bez wywołania większych czy mniejszych reperkusji politycznych. Tylko od zręczności •

dyplomacji zależało, czy zagarnięcie nowego terytorium nie pociągnie za sobą konfliktu. Wraz z rozpoczęciem ekspansji kolonialnej mocarstw europejskich w drugiej połowie lat osiemdziesiątych, Anglia zaczęła obawiać się podboju Sudanu przez inne mocarstwa. Uważała Sudan za swoją strefę wpływów, ochraniającą rejon Kanału Sueskiego, a co za tym idzie szlak do Indii. Protektorat Anglii nad Egiptem nie zabez­ pieczał w pełni statusu kanału. Niejednokrotnie Rosja, Niemcy, Francja, Turcja i Austro-Węgry żądały ewakuacji Wielkiej Brytanii ze strefy kanału. W końcu Anglia, obawiając się konfliktu z tymi państwami, poszła na ustępstwa. 29 października 1888 roku ogłoszono neutral­ ność Kanału Sueskiego. Była to swoista porażka dyp­ lomacji brytyjskiej. Na razie nie miało to zbyt dużego znaczenia, ponieważ Wielka Brytania okupowała Egipt i sprawowała kontrolę nad Suakinem, Adenem i Somalią Północną. Sudan był pozostawiony sam sobie tam, gdzie rozwijało się państwo Mahdystów. Mniej więcej do połowy lat dziewięćdziesiątych żadne państwo nie rościło pretensji do całości terytorium Sudanu, mimo kilkakrotnego zakłócenia tej równowagi w wyniku ataku Wolnego Państwa Kongo na Ekwatorię i prowincję Bahr al-Ghazal czy Włochów na Kassalę. Zresztą ci ostatni byli traktowani jako przeciwwaga dla polityki Francji w Afryce. Anglia zgadzała się na ekspansję Włochów w basenie Morza Czerwonego i w Somalii, potwierdzając to odpowiednimi traktatami w latach 1891 i 1894. Włosi byli zainteresowani podbojem Etiopii i nigdy nie rościli sobie prawa do opanowania doliny Nilu. Anglia nie przeszkadzała w tym zamiarze, mimo podpisania wcześ­ niejszego traktatu z Etiopią. Gabinet brytyjski zdawał sobie sprawę, że kontrolę nad Sudanem obejmie kraj, który opanuje obszar źródeł Nilu oraz tereny nad Nilem Białym. Do tamtego obszaru zaczęli sobie rościć prawa nowi

konkurenci — Niemcy i Wolne Państwo Kongo. Niemcy w 1886 roku utworzyli na terytorium współczesnej Tanzanii kolonię — Niemiecką Afrykę Wschodnią. W 1889 roku za sprawą między innymi Emina Paszy, który, jak wiemy, przeszedł na służbę Niemiec, podjęli próbę opanowania terenów źródłowych Nilu. Premier Wielkiej Brytanii, Robert Salisbury, postanowił zawrzeć z Niemcami ugodę co do dalszych kierunków ekspansji. 1 lipca 1890 roku podpisano układ „Zanzibar-Hel­ goland”, regulujący strefy wpływów w Afryce Północno- Wschodniej. Tereny południowej Ekwatorii, czyli współ­ czesnej Ugandy, przypadły Wielkiej Brytanii. W ten sposób Niemcy zrezygnowały z opanowania doliny Nilu, natomiast Anglia zrobiła pierwszy krok w kierunku opanowania Sudanu. Po zawarciu odpowiednich porozumień z Włocha­ mi oraz Wolnym Państwem Kongo, traktowanym przez Anglików jako bufor odgradzający ich posiadłości od niemieckich, jedynym poważnym konkurentem do zaanek­ towania Sudanu została Francja. W 1892 roku Francja i Rosja podpisały konwencję wojskową skierowaną bezpośrednio przeciwko Niemcom, ale pośrednio też prawdopodobnie przeciwko Wielkiej Brytanii. Rosja jeszcze pamiętała niedawny zatarg z Ang­ lią o Afganistan. Francja postanowiła osłabić pozycję Wielkiej Brytanii w Afryce, zagarniając południowy Sudan. Wykorzystując kryzys dyplomacji brytyjskiej w po­ łowie lat dziewięćdziesiątych podjęli decyzję o wysłaniu w maju 1896 roku tak zwanej misji kapitana Marchanda w celu aneksji terenów położonych nad Nilem Białym. Anglicy zdawali sobie sprawę z francuskich zamiarów. Kiedy były to jeszcze tylko plany, nie interweniowali. W listopadzie 1895 roku premier Anglii zapewniał Barin­ ga, że Wielka Brytania nie zamierza w najbliższym okresie zajmować Sudanu. Decyzja ta jednak została wkrótce zmieniona.

Historiografia angielska przyjmuje, że powodem podboju Sudanu było zwycięstwo wojsk cesarza Etiopii, Menelika II, nad armią Włoch pod Aduą w marcu 1896 r. Ten triumf zachwiał swoistą równowagą sił w Afryce Pół­ nocno-Wschodniej. Poza tym sądzono, że doszło do sojuszu między Abdullahim a Menelikiem II. Oczywiście była to nieprawda, ponieważ nastąpiło tylko pewne zbli­ żenie stanowisk politycznych w obliczu wspólnego wro­ ga, czyli Włoch, ale ze względu na różnice religijne sojusz był niemożliwy. Natomiast zbliżenie stanowisk Francji i Etiopii musiało wręcz zszokować polityków Wielkiej Brytanii. Zwycięstwo pod Aduą odniósł so­ jusznik Francji, a to już było bardzo niebezpieczne dla interesów Anglii. Obawa przed współdziałaniem etiopsko-francuskim była głównym motywem interwencji Wielkiej Brytanii w Suda­ nie. Ekspedycja Marchanda była tylko konsekwencją poli­ tyki zbliżenia między Francją a Etiopią. Nieco wcześniej doszło bowiem do porozumienia Francji i Etiopii roz­ graniczającego strefy wpływów w południowym Sudanie — granica biegła wzdłuż Nilu Białego. Od początków 1896 roku sztab angielski zastanawiał się, z którego kierunku uderzyć, a nie czy w ogóle inter­ weniować. Wchodziły w grę dwa kierunki — oba wiodące wzdłuż Nilu: pierwszy od południa z Ugandy, drugi od północy z Egiptu. Wybrano oczywiście tę drugą opcję, jako łatwiejszą do przeprowadzenia. Dowództwo nad atakiem na Sudan powierzono genera­ łowi Horatio Herbertowi Kitchenerowi (1850-1916), byłe­ mu oficerowi wywiadu w armii interwencyjnej Wolseleya. Był to postawny mężczyzna, mający 188 centymetrów wzrostu, o jasnoniebieskich oczach. Odznaczał się opano­ waniem, stanowczością i konsekwencją w działaniu. Poza tym był pracowity, inteligentny i miał zamiłowanie do archeologii. Władał francuskim, arabskim oraz w pewnym

stopniu tureckim. Doskonale jeździł konno. Jako oficer wywiadu dokonywał cudów na swojej wysuniętej placówce, aby nawiązać łączność z odciętym od świata Gordonem. Zdobył sobie tym poważanie w sztabie, co umożliwiło mu szybkie awanse. Z biegiem czasu zaczął się w sobie zamykać. W Kairze stronił od domów swoich oficerów, często przebywając z żydowskimi czy tureckimi kupcami. Kiedy natomiast przebywał w Anglii, chodził na wystawne przyjęcia. Wynikało to prawdopodobnie z jego wyrachowania; chciał zapewnić sobie poparcie. Stronił od kobiet, a nawet w pewnym sensie prześladował żonatych oficerów, ob­ cinając im żołd. Zachowywał się niekulturalnie wobec podwładnych, nie przyjmował nawet uzasadnionych uspra­ wiedliwień za popełnione błędy. Nie interesował się losem swoich żołnierzy ani ich warunkami bytowymi. Do mah­ dystów odnosił się z pogardą i swoistym okrucieństwem. Posuwał się do tego, że po bitwach zakazywał udzielania pomocy rannym ansarom. Jest zadziwiające, że taki czło­ wiek był podziwiany przez współczesnych jako doskonały oficer. Z drugiej strony, wyzbycie się czysto ludzkich emocji pozwoliło mu działać jak walec, który gniótł z żelazną konsekwencją jakikolwiek opór wrogów czy podwładnych. Wielokrotnie podczas kampanii podnosiły się głosy krytyki wobec okrucieństw, których dopuszczała się jego armia, ale wcale nie wpływało to na jego zmianę stanowiska. Kitchener miał małe doświadczenie w dowo­ dzeniu dużymi formacjami zbrojnymi. W jego sztabie znaleźli się między innymi Winston Churchill i Rudolf Slatin, który był z powrotem w armii egipskiej po udanej ucieczce z Sudanu. Armia inwazyjna składała się z żołnierzy brytyjskich, egipskich oraz Sudańczyków pochodzących z Południa. Rozkaz rozpoczęcia inwazji Kitchener otrzymał od Baringa 12 marca 1896 roku o północy. Przed kampanią

naczelny wódz (Sirdar) długo zastanawiał się nad obraniem odpowiedniej taktyki walki z mahdystami. Według niego największym problemem wojsk inwazyjnych będzie do­ starczenie zaopatrzenia, łączność i ewentualna wymiana oddziałów na pustyni, na której przyjdzie jej walczyć. Był bogatszy o doświadczenia Wolseleya, który dziesięć lat wcześniej posuwał się tą samą drogą, którą zamierzał iść Kitchener. Aby wytrącić mahdystom główny atut strategicz­ ny, czyli warunki geograficzno-przyrodnicze, które spra­ wiały, że armia brytyjska była zmuszona działać z dala od zaplecza, a co za tym idzie od zaopatrzenia czy posiłków, a także uniezależnić się od kaprysów Nilu, wymógł na władzach brytyjskich zgodę na budowę bardzo kosztownej linii kolejowej, zasadniczo biegnącej wzdłuż Nilu na południe wraz z postępami armii. Taka inwestycja pozwoliła na szybkie przerzucanie na front zaopatrzenia czy potrzeb­ nych uzupełnień. Dzięki temu Anglicy uzyskali przewagę strategiczną nad mahdystami, którzy musieli transportować żołnierzy czy zaopatrzenie dla wojska w sposób tradycyjny, czyli Nilem lub karawanami, a nie były to małe odległości. Budowy linii kolejowej podjął się kanadyjski inżynier, Edward Girouard. Wykorzystywano do tej inwestycji miej­ scowych robotników. Armia inwazyjna gromadziła się w Egipcie. Dowódca oddziałów frontowych, Colonel Hunter na rozkaz Kitchenera zmontował forpocztę, złożoną z pierw­ szych oddziałów, które przybyły do Wadi Halfy. Była to mała kolumna marszowa, która 18 marca przekroczyła granicę Sudanu. 20 marca zajęto bez walki Akashę, pierwszą większą miejscowość na terytorium państwa mahdystów — stary egipski fort — która, jak większość miasta, była w ruinie. Pod koniec marca do Akashy wkroczyły główne siły anglo-egipskie, które w tym czasie znajdowały się już w strefie frontowej, złożone z XI i XII sudańskiego batalionu armii egipskiej pod

dowództwem majora MacDonalda i Korpusu Wielbłądzie­ go. Pierwszy opór armia inwazyjna napotkała w Ferka (Firkę), gdzie znajdował się garnizon 3500 mahdystów pod dowództwem Osmana Azraka. Po odrzuceniu warunków kapitulacji przez ansarów, Anglicy w sile około 9000 ludzi w nocy z 6 na 7 lipca podeszli od strony pustyni oraz podpłynęli Nilem pod miasto. 7 lipca doszło do krwawej bitwy, w której wyniku poległo 800 mahdystów i 500 dostało się do niewoli. Po stronie anglo-egipskiej zginęło 21 żołnierzy, a 83 zostało rannych. Przed podjęciem kolejnej ofensywy czekano na postępy w budowie linii kolejowej. Ostatecznie dociągnięto ją 4 sierpnia z Wadi Halfy do Koshy (Kosheh), nieco na południe od Ferka, gdzie utworzono główną bazę armii. Dalej na południe znajduje się katarakta Dal oraz III katarakta nilowa — bardzo trudne do przebycia. Budowa dalszego odcinka linii kolejowej w kierunku południowym była bardzo uciążliwa, ze względu na trudne warunki terenowe, i kosztowna, w związku z czym budowa posuwała się bardzo powoli. Następnym celem armii Sirdara była Nowa Dongola, stolica prowincji Dongola. Po drodze do tego miasta jedyne oddziały mahdystów stacjonowały w Kermie przed Nową Dongolą. Jednak przed wyruszeniem wojska w kierunku tego miasta, w korpusie Kitchenera wybuchła epidemia cholery, zbierając potworne żniwo. Zmarło na tę chorobę aż 819 żołnierzy. Wywołało to sporą krytykę poczynań dowództwa brytyjskiego, które dopuściło do takiej sytuacji. Mimo trudności, w sierpniu podjęto nową ofensywę. Wojsko poruszało się na okrętach lub formowało kolumny marszowe i posuwało się przez pustynię, wykorzystując wielbłądy do transportu sprzętu. Na przełomie sierpnia i września kolum­ na anglo-egipska osiągnęła, według Kitchenera, stan umoż­ liwiający prowadzenie skutecznych działań ofensywnych. W jej skład wchodziły:

Naczelny wódz — Kitchener Dywizja Piechoty — dowódca Colonel Hunter 1. Brygada 2. Brygada 3. Brygada major Lewis major MacDonald major Maxwell 3 bat. egipski XI bat. sudański 2 bat. egipski 4 bat. egipski XII bat. sudański 7 bat. egipski IX bat. sudański XIII bat. sudański 8 bat. egipski X bat. sudański

4. Brygada: major Dawid 1 bat. egipski 5 bat. egipski 15 bat. egipski

Brygada Kawalerii i Kawalerii Piechoty — major Burn-Murdoch Kawaleria — 8 szwadronów Korpus Wielbłądzi — 6 kompanii Artyleria Konna — 1 bateria Artyleria — Major Parsons Artyleria Polowa — 2 baterie Maximy — 1 bateria North Staffordshire Regiment — Major Currie 1 batalion Flota Okręty: „Zafir”, „Tamai”, „Abu Klea”, „Metemma”, „El Teb”, „Kalibar”, „Dal”, „Akasha” Razem: 15 000 żołnierzy W tym czasie Wad Bushara, emir prowincji Dongola, koncentrował swoją armię w Nowej Dongoli. Udało mu się zebrać rozproszone oddziały z prowincji: 900 wojowników Jehadia, 800 wojowników Baggara, 2800 wojowników uzbrojonych w dzidy, 450 wojowników na wielbłądach, 650 kawalerzystów, 6 armat, razem: 5600 ludzi. Jak widać, były to oddziały znacznie słabsze od anglo-egipskiej armii, w zasadzie bez szans na skuteczny opór.

Prawdopodobnie dlatego kalif wydał kontrowersyjny rozkaz ewakuacji z Nowej Dongoli. Jednocześnie miały być bacznie obserwowane wszelkie ruchy armii Kitchenera. Kalif, zgodnie ze swoją starą taktyką, chciał stawić opór w głębi swojego państwa. Niestety, nie znał wtedy jeszcze planów budowy przez Anglików linii kolejowej. W zasadzie stracił okazję, aby powstrzymać Sirdara w bardzo trudnym terenie, gdzie Anglicy nie mogli wykorzystać w pełni swojej technicznej przewagi. Kitchener kontynuował marsz na południe, nie napotykając oporu. Dopiero po sforsowaniu III katarakty nilowej 18 września napotkano pod Kermą na opór 1500-osobowego oddziału ansarów, ponownie pod dowództwem Osmana Azraka. Po krótkiej walce opanowano tę miejscowość. W walkach zginęło 200 mahdystów. 20 września ansarowie ostatecznie opuścili Nową Dongolę, udając się na południe przez pustynię Bayuda do Al-Matammah. 23 września opustoszałe miasto opanowali Anglicy. Straty, jakie ponieśli Egipcjanie i Anglicy, by zająć ten odcinek Nilu, były znikome — jeden zabity oraz 25 rannych żołnierzy. Sukces operacji był imponujący i zaskoczył samego Kitchenera. Aż do Abu Hamed nie było żadnych wojsk mahdystów. Sztab angielski zaczął się zastanawiać nad taktyką dalszej kampanii. Postanowiono kontynuować, po odpoczynku armii w Nowej Dongoli, ofensywę w kierun­ ku miasta Merawi, a dalej do Abu Hamed. Były trzy możliwości prowadzenia dalszej kampanii. Pierwsza z nich zakładała, tak jak zamierzał Wolseley przed dziesięciu laty — zorganizowanie w Kosti kolumny pustynnej i zaatakowanie doliny Nilu na wysokości miasta Al-Matammah przez pustynię Bayuda. Drugi pomysł dotyczył zaatakowania doliny Nilu w okolicach Berberu po przejściu tym razem Pustyni Nubijskiej z Suakinu. Trzeci projekt wyznaczał atak na Abu Hamed wzdłuż Nilu, a następnie budowę linii kolejowej Wadi Halfa-Abu

Hamed w celu szybkiego dowożenia zaopatrzenia i uzupeł­ nień dla armii. Ze względu na trudności forsowania pustyń przez duże związki taktyczne wybrano oczywiście trzeci projekt. Jednocześnie rozpoczęto budowę linii kolejowej przez Pustynię Nubijską, prowadzącej z Wadi Halfy do Abu Hamed, długości 370 kilometrów, aby ułatwić poruszanie się wzdłuż niegościnnego Nilu, tworzącego na tym odcinku ogromne kilkusetkilometrowe zakole. Było to wyzwanie dla inżynierów oraz wszelkich urządzeń mechanicznych, ze względu na bardzo znikome możliwości zaopatrzenia w wodę na pustyni, wszędobylski piasek, wciskający się dosłownie wszędzie, oraz bardzo wysokie amplitudy panu­ jących temperatur. Mimo to tempo prac było zadziwiająco szybkie. Linia, w zależności od warunków terenowych, wydłużała się około dwóch kilometrów dziennie. Czoło armii Kitchenera zajęło Ad Dabbah (Debba), Kosti (Korti), Marawi, osiągając IV kataraktę nilową. W tych dwóch ostatnich miastach utworzono wysunięte bazy i zaczęto powoli gromadzić wojsko i zaopatrzenie. Nastąpił status quo trwający mniej więcej do późnej wiosny 1897 roku. Anglicy i Egipcjanie skoncentrowali się na kontynuacji budowy linii kolejowej oraz gromadzeniu zapasów przed kolejnym etapem zmagań. IV katarakta nilowa skutecznie odgradzała oddziały mahdystów od wojsk interwencyjnych. Była bardzo trudna do przebycia przez statki. Poza tym podłoże i ukształtowanie terenu praktycznie wykluczyły możliwość budowy linii kolejowej. Anglicy rozpoczęli prowadzenie akcji dywersyjnej na tyłach armii mahdystów, próbując namówić poszczególne plemiona do odstąpienia od kalifa, oraz akcji wywiadowczej, by jak najwięcej dowiedzieć się o siłach zbrojnych ansarów. Zajęcie Nowej Dongoli wywołało w Omdurmanie szok i przerażenie, jednak kalif w swoich kazaniach uspokajał wiernych. W praktyce w dalszym ciągu losy wojny nie

były przesądzone. Armia Wad Bushary, która wycofała się drogą Wolseleya z 1885 roku przez pustynię Bayuda, dostała rozkaz przejęcia od załogi złożonej z Dżaalinów Al-Matammah, w celu ewentualnej blokady tego szlaku. Jednak rozkaz nie do końca został wykonany. Abdullahi zarządził koncentrację armii w Omdurmanie. I tak do tego miasta powoli zaczęły przybywać poszczególne formacje. Pierwszy znaczny odział przyprowadził Ibrachim Khalil z Geziry. Składał się z 4000 wojowników Baggara oraz Jehadia. Największe jednak plany wiązał Abdullahi z Muhammadem Ahmedem, dowódcą tak zwanej Armii Zachód, stacjonującej w Kordofanie i Dar Fur. Podlegało mu kilkanaście tysięcy żołnierzy, częściowo z regularnej armii kalifa, dobrze wyekwipowanych. Był to bardzo doświadczony i przebiegły wódz. Po redukcji garnizonów w Kordofanie i Dar Fur ruszył na czele 10 000 ludzi w kierunku Omdurmanu. Na konsultacje do Omdurmanu przybył Osman Digna, który swoją główną kwaterę miał w forcie Adarama nad rzeką Atbara, skąd prowadził działania na Pustyni Nubijskiej na froncie północno-wschodnim, czyli w rejonie Suakinu. Warto tu wspomnieć o zgrupowaniu Ahmeda Fadhila, które znajdowało się w Al Gedaref na terytorium Butany nad granicą z Etiopią. Po otrzymaniu od kalifa rozkazu przybycia do Om­ durmanu, postanowił na razie wyruszyć na czele części sił. Resztę zostawił w tym mieście. Mahdyści planowali stawić czoło armii brytyjsko-egipskiej na linii V katarakty poniżej miasta Berber. W Abu Hamad utworzono wysuniętą placówkę z 600-osobowym oddziałem pod dowództwem Muhammada as Zeina. Nato­ miast Junis, emir prowincji Berber, miał gromadzić zaopat­ rzenie dla armii. Junis i Muhammad as Zein mieli obser­ wować ruchy wojsk anglo-egipskich oraz zachowanie miejscowych plemion, których lojalności kalif nie był pewien. Dotyczyło to głównie Dżaalinów. Poza tym na

wszelki wypadek zaczęto umacniać VI kataraktę nilową, budując liczne forty. W końcu maja 1897 roku oddziały Muhammada Ahmeda wkroczyły do Omdurmanu. Kalif powierzył mu bardzo trudne zadanie powstrzymania armii inwazyjnej, ale na razie zaczęto powoli organizować jego wymarsz na północ. Na początku czerwca w Omdurmanie stawił się wezwany przez kalifa wódz plemienia Dżaalin, Abddullah wad Saad, w celu potwierdzenia wątpliwej lojalności jego plemienia. Do kalifa doszły bowiem informacje o jego potajemnych kontaktach z Anglikami. Kalif zawiadomił go też, że lada moment wkroczy na jego terytorium armia Muhammada. Wódz zaprotestował przeciwko pomówieniom oraz próbował od­ wieść kalifa od zamiaru wprowadzenia do Al-Matammah dodatkowych sił zbrojnych, argumentując, że posiada wystar­ czającą liczbę swoich wojowników, aby prowadzić skuteczne działania rozpoznawcze na pustyni Bayuda oraz zablokować szlak przez tę pustynię z Kosti do Al-Matammah. W kalifie taka postawa od razu wzbudziła podejrzenia i kategorycznie zażądał, aby jego wojownicy przeszli na wschodni brzeg rzeki i przekazali Al-Matammah Muhammadowi. Wracając z Omdurmanu zdenerwowany Wad Saad zaczął zbierać starszyznę plemienną. Na wiecu zdał jej relacje ze swojej rozmowy z kalifem, stwierdzając, że pojawienie się armii Muhammada na ich terytorium doprowadzi do grabieży, zniszczenia domów oraz gwał­ tów na kobietach. Starszyzna przeraziła się taką perspek­ tywą, przyjmując bezkrytycznie argumenty Wad Saada i postanowiła się zbuntować. Ściągnęli do Al-Matammah 2500 wojowników i ustanowili tam swoją główną kwa­ terę. 24 czerwca Wad Saad wysłał dwa listy, jeden do angielskiego generała Rudle, stacjonującego w Merawi, z prośbą o pomoc oraz z informacją o poddaniu się zwierzchnictwu angielsko-egipskiemu. Brytyjczyków bar­ dzo ucieszyła ta informacja. Natychmiast postanowili

wysłać 1100 sztuk karabinów Remington oraz pokaźny zapas amunicji przez pustynię Bayuda. Drugi list Wad Saad napisał do kalifa, prawdopodobnie wyjaśniając mu swój postępek. Kalif także postanowił działać szybko. 28 czerwca korpus Muhammada liczący około 10 000-12 000 żołnierzy wyru­ szył z Omdurmanu na północ i już 30 czerwca pojawił się pod Al-Matammah. 1 lipca szturmem zdobył miasto. Wad Saad zginął. Muhammad postanowił na razie pozostać w mieście, wzmacniając obronność fortu. W ten sposób skutecznie zablokował możliwość ewentualnego bezpiecz­ nego przejścia armii brytyjsko-egipskiej przez Bayudę. Niedobitki Dżaalinów wycofały się do oazy Gakdul, leżącej na pustyni Bayuda na szlaku do Kosti. Tam też spotkali się z brytyjską kolumną transportową broni dla rebeliantów. Anglicy po otrzymaniu informacji o zdobyciu Al-Matammah wycofali się z powrotem do Kosti. W lipcu Anglicy postanowili wznowić ofensywę. Wiązało to się z kilkoma czynnikami. Budowa linii kolejowej dotarła do połowy odległości między Wadi Halfą a Abu Hamad i było już konieczne zajęcie tego miasta, by bezpiecznie kontynuować inwestycję. Poza tym należało się wykazać większą aktywnością, aby zachęcić plemiona do przechodzenia na stronę brytyjską. Dodatkowo pojawie­ nie się armii Muhammada w Al-Matammah zmieniło sytuację, ostatecznie wykluczając przejście Bayudy bez dużych strat przez armię inwazyjną i tym samym zmuszając ją do kontynuowania ofensywy wzdłuż Nilu, co i tak było wcześniej zaplanowane przez Kitchenera. 29 lipca korpus generała Huntera wyruszył z Kassinger w kierunku Abu Hamad. Składał się z następujących od­ działów: brygada piechoty (MacDonald): 3 batalion egipski, IX batalion sudański, X batalion sudański, XI batalion sudański; kawaleria — mały pododdział; artyleria — 2. Bateria Polowa, składająca się z 10 dział różnego kalibru.

W sumie liczył 3600 ludzi. 7 sierpnia doszło do cztero­ godzinnej bitwy o Abu Hamad. Prawie wszyscy obrońcy miasta zginęli lub dostali się do niewoli. 600-osobowy oddział mahdystów był bez szans, walcząc z przeważają­ cymi siłami anglo-egipskimi. Straty anglo-egipskie wynosiły 23 zabitych oraz 61 rannych. W tym czasie brytyjskim kanonierkom udało się sforsować IV kataraktę nilową, co pozwoliło na szybsze zaopatrywanie tej frontowej placówki. Anglicy postanowili wstrzymać ofensywę do czasu ukoń­ czenia linii kolejowej do Abu Hamad. W połowie sierpnia, na wieść o nowym sukcesie wojsk anglo-egipskich, wodzowie plemion zamieszkujących dolinę Nilu na odcinku Abu Hamad-Al-Matammah zwołali wiec starszyzny w oazie Gakdul. Przybyło około 6000 wojow­ ników. Zastanawiano się, po której stronie przystąpić do działań zbrojnych. Kiedy Anglicy dowiedzieli się o tym zgromadzeniu, zawiadomili ich, że wyślą Slatina w celu udzielenia im wsparcia, jeśli wystąpią przeciwko mahdystom. Jednak do niczego takiego nie doszło. Kalif przedsię­ wziął odpowiednie kroki, aby zapobiec takiej sytuacji. Przede wszystkim wydał w lipcu Muhammadowi rozkaz zmiany urzędników, których lojalność była, delikatnie mówiąc, wątpliwa, aby nie powtórzyła się historia Wad Saada. Następnie Abdullahi ogłosił amnestię dla wszystkich odstępców politycznych, którzy próbowali przejść na stronę Anglików. Kurierzy z tą informacją zostali wysłani nawet w najbardziej odludne rejony. Tak zręczna akcja polityczna kalifa przyniosła rezultaty, ponieważ zgromadzenie w oazie Gakdul zakończyło się praktycznie niczym. W ten sposób Anglicy przeliczyli się trochę w swoich kalkulacjach. W końcu lipca 1897 roku kalif przedstawił Muham­ madowi plan dalszej kampanii. Obrona miała być oparta na bardzo trudnej do sforsowania V katarakcie nilowej, pozo­ stawiając jako zaplecze armii miasto Berber. Była to dobra decyzja, gdyż wojska anglo-egipskie nie mogły wykorzystać

w pełni w ciężkich warunkach terenowych przewagi broni palnej, a przede wszystkim artylerii. 1 sierpnia Muhammad zawiadomił kalifa, że 12 sierpnia wyrusza do Berberu. Jednak do tego nie doszło, ponieważ, jak wiemy, w oazie Gakdul został zwołany wiec wodzów plemion i realna stawała się inwazja przez Bayudę wojsk anglo-egipskich wspieranych przez lokalne plemiona. Wyruszenie jego oddziału na północ mogłoby spowodować odcięcie jego sił od Omdurmanu i bezpieczne dotarcie oddziałów inwazyj­ nych w okolice Al-Matammah. Postanowił więc zostać w tym forcie. Była to, jak się okazało, błędna decyzja. Zeki Osman, nowy emir Berberu, pozbawiony wsparcia Muham­ mada musiał 24 sierpnia przeprowadzić ewakuację miasta, aby nie podzielić losu załogi Abu Hamad. Generał Hunter dowiedział się o tym fakcie 27 sierpnia i podjął błys­ kawiczną decyzję o zajęciu tego miasta. Jego przednia straż wkroczyła do Berberu, a następnego dnia przybył także Hunter. Natychmiast wysłał wiadomość o tym wielkim sukcesie do Kitchenera stacjonującego w Merawi. Berber miał kluczowe znaczenie strategiczne, ponieważ biegł stąd szlak karawanowy do Suakinu, a Nil był dalej dość dobrze żeglowny aż do samego Chartumu i dalej do Faszody, umożliwiając swobodne manewrowanie flotą. Dlatego opa­ nowanie go bez strat było tak dużym sukcesem. Po­ stanowiono na razie przerwać ofensywę, doprowadzić linię kolejową do tego miasta, aby umożliwić swobodny trans­ port, skoncentrować tam całą armię i dopiero później uderzyć ostatecznie na Omdurman. Mahdyści musieli zrewidować swoje plany wojenne. Kalif wyznaczył kolejną linię obrony na VI katarakcie nilowej w okolicach fortu Sabaloka i wydał rozkaz Muhammadowi, aby zajął nowe pozycje obronne. Muhammad po raz drugi odrzucił rozkaz kalifa i poinformował go, że atak od strony Bayudy jest ciągle możliwy, pozycja pod Al-Matammah korzystniejsza, a poza tym odwrót spowodo­

wałby dezorganizację armii. Z tymi argumentami kalif ostatecznie się zgodził. Na początku września wytworzyła się na froncie sytuacja, która praktycznie utrzymała się do lutego 1898 roku. Wojska anglo-egipskie stacjonowały głównie w Berberze, Abu Hamad i Merawi, natomiast mahdyści na froncie północnym stacjonowali w Al-Matammah oraz nad rzeką Atbara w Adamara. Tak duże wojska zgromadzone AlMatammah oraz Omdurmanie, gdzie skoncentrowano już armię liczącą prawie 50 000 żołnierzy w jednym miejscu, musiały mieć kłopoty aprowizacyjne. Żołnierze niejedno­ krotnie cierpieli głód. Doszło do tego, że poszczególne oddziały zaczęły grabić okolicznych mieszkańców, by zdobyć żywność. Muhammad zorganizował specjalne jed­ nostki aprowizacyjne, które odbywały podróże po żywność daleko na południe. Kalif, aby ukrócić grabież, wydał rozkaz nieopuszczania garnizonów przez żołnierzy, którym nie powierzono konkretnych zadań. W armii Muhammada mniej więcej 2/3 jej stanu stano­ wiły formacje plemienne. Aby poprawić mobilność tych oddziałów, wyprawiono żony żołnierzy, które do tej pory poruszały się z oddziałem, do Omdurmanu i dalej do Barah, umożliwiając utrzymanie kontaktu między rodzinami przez zorganizowanie łączności pocztowej. Pod koniec listopada w Al-Matammah zwołano wiec żołnierski, na którym postanowiono rozpocząć ofensywę na Berber, aby nie dopuścić do całkowitego rozkładu armii, która od kilku miesięcy była bezczynna. Muhammad nie tylko cierpiał na niedostatek żywności, lecz także brakowało mu amunicji. Zażądał od kalifa, aby dostarczono mu odpowiednie dostawy żywności i amunicji, aby mógł podjąć ofensywę na północ w celu odzyskania Berberu. W styczniu 1898 roku zaczęły napływać z Om­ durmanu w miarę regularne dostawy żywności, jednak niewystarczające dla stale powiększającej się armii, która

pod koniec stycznia osiągnęła stan około 20 400 żołnierzy. W lutym armia Muhammada otrzymała amunicję i trochę broni palnej, co pozwoliło wyposażyć ostatecznie 8316 żołnierzy w broń palną. Na każdy karabin Remington otrzymali około 60-70 nabojów, a do strzelb gładkolufowych po 60 sztuk. 25 lutego armia przeszła na wschodni brzeg Nilu, rozpoczynając marsz na północ i wkraczając w marcu do Shendi. Po krótkim postoju, 12 marca armia opuściła Shendi, kontynuując marsz na północ. Korpus Muhammada był trapiony przez głód, choroby i dezercje, mimo to parł do przodu. W zupełnie innym stanie była armia anglo-egipska. Żołnierze byli wypoczęci, dobrze zaopatrzeni w świeżą żywność i inne potrzebne środki dzięki budowanej linii kolejowej, która 15 marca już została wydłużona o 115 kilometrów na południe od Abu Hamad. Kiedy Kitchener dowiedział się o ruchach wojsk mahdystów, wydał rozkaz przesunięcia oddziałów do Dabeiki, Kunur oraz fortu Atbara przy zbiegu Nilu i rzeki Atbara, ponieważ sztab angielski spodziewał się, że mahdyści będą forsować Atbarę na odcinku między Atbara Fort a Hudi. Warto jeszcze wspomnieć o wcześniejszych operacjach wojsk inwazyjnych. Brytyjczycy prowadzili działania w celu rozpoznania wroga. I tak kanonierki dwa razy podpłynęły do Al-Matammah, ostrzeliwując to miasto 15 października oraz 7 listopada 1897 roku. W październiku 1897 roku zorganizowano lotną kolumnę generała Huntera w celu rozpoznania pozycji Osmana Digny. Oddział ten, po stwier­ dzeniu, że jednostki tego wodza w dalszym ciągu znajdują się w Adarama, powrócił do bazy. Ostatecznie Osman Digna z częścią swoich wojsk na początku 1898 roku wycofał się do Shendi. Armia anglo-egipska skoncen­ trowana na tak zwanej linii Atbary, pod koniec marca składała się z następujących jednostek: Brytyjska brygada — generał Gatacre

1 batalion Royal Warwickeshire regiment 1 batalion Lincolnshire Regiment 1 batalion Seaforth Highlanders 1 batalion Cameron Highlanders Egipska Dywizja Piechoty — generał Hunter 1. brygada — 8. batalion egipski, XII batalion sudański, XIV batalion sudański 2. brygada — 2. batalion egipski, IX batalion sudański, X batalion sudański, XI batalion sudański 3. brygada — 3. batalion egipski, 4. batalion egipski, 7. batalion egipski Kawaleria — pułkownik Broadwood 8 szwadronów i 2 Maximy Korpus Wielbłądzi — major Tudway 6 kompanii Artyleria — pułkownik Long z 36 działami Razem: około 14 000 ludzi. Mahdyści po opuszczeniu Shendi 18 marca zajęli Adiyab (Aliab). Muhammad, wiedząc o koncentracji armii brytyjsko-egipskiej, postanowił obejść ją lukiem od strony wschodniej przez Pustynię Nubijską, udając się nad rzekę Atbarę z Adiyabu do Nukhelii przez pustynne tereny Butany. W ten sposób chciał wytrącić Brytyjczykom z rąk jeden z podstawo­ wych czynników ich przewagi technicznej, czyli uniemożli­ wić jej operację wspierającą armię lądową przez silnie uzbrojoną w artylerię flotę rzeczną. Był to doskonały plan i miał szansę powodzenia przy konsekwentnym działaniu armii Muhammada. Ostatecznie dysponował siłami porówny­ walnymi do wojsk armii anglo-egipskiej, choć oczywiście gorzej wyposażonymi w broń palną, amunicję i wszelkie inne niezbędne artykuły. Prowadził ze sobą 12 000 piechoty, 4000 jazdy oraz 10 armat. Kolumna parła do przodu w dół rzeki Atbara, zajmując miejscowość Umdabia, a zwiady docierały do Abadar czy nawet w okolice Ras el Hudi, wioski znajdującej się już tylko około 30 mil od Berberu.

Kiedy dowództwo brytyjskie uświadomiło sobie zamiar Muhammada, natychmiast wydało rozkaz koncentracji armii na linii Atbary, opierając się na forcie Atbara wioski Hudi, Ras el Hudi. Jednocześnie wysłali na rozpoznanie w górę Nilu na pokładzie trzech parowców oddział pod dowódz­ twem majora Hickama, który odniósł duży sukces, opano­ wując w dniach 27 i 28 marca Shendi. Nieco wcześniej, bo 11 marca, z oazy Gakdul kilkusetosobowemu oddziałowi Dżaalinów udało się zająć Al-Matammah. To, co się dalej stało, zdumiało Kitchenera. Mahdyści okopali się w Umdabia, praktycznie zaprzestając działań ofensywnych. To pozwoliło armii anglo-egipskiej, głównie w dniach od 30 marca do 3 kwietnia, bezpiecznie prze­ rzucić swoje wojska na pozycje wyjściowe do kontrataku. Muhammad dysponował liczną kawalerią i mógł z powo­ dzeniem atakować konwoje na pustyni. Jednak tego nie zrobił. Prawdopodobnie wynikało to z piętrzących się trudności w jego armii lub ze świadomości, że został odcięty od Omdurmanu. Inicjatywa strategiczna przeszła znowu w ręce brytyjskie. 4 kwietnia całość sił Kitchenera wyruszyła do Abadar, rozbijając swój obóz 5 mil od pozycji Muhammada. Następnego dnia kawaleria Broadwooda przeprowadziła rozpoznanie bojem pozycji mah­ dystów. To pozwoliło na ostateczne ustalenie taktyki dalszych działań. 8 kwietnia rano armia brytyjsko-egipska, przy potężnym wsparciu karabinów maszynowych i artylerii, ruszyła do ataku. Bitwa była krwawa i jeszcze raz wykazała odporność mahdystów na spotęgowany ostrzał z broni palnej. Jednak po kilku godzinach walki zostali oni całkowicie rozbici. Straty armii mahdystów wynosiły około 3000 zabitych i kilkuset wziętych do niewoli, a wśród nich znalazł się sam Muhammad. Oddziałowi liczącemu 4000 żołnierzy udało się wycofać do Al Gedaref. Straty anglo-brytyj skie wynosiły 559 żołnierzy zabitych i rannych.

Wkrótce w Berberze odbyła się defilada zwycięskiej armii. Na czele jechał Kitchener na białym koniu, za nim kroczył pokonany wódz Muhammad Ahmad. Ręce miał związane na plecach łańcuchem, a na szyi zawieszony postronek. Podczas drogi jeniec był obrzucany przez mieszkańców miasta czy nawet część żołnierzy różnymi nieczystościami. Nieraz musiał biec popędzany przez strażników. Było to, delikatnie mówiąc, niehumanitarne zachowanie się dowództwa brytyjsko-egipskiego, niestety niejedyne w tej wojnie, ponieważ to Kitchener i jego sztab wydawał takie rozkazy. Po bitwie Anglicy postanowili przejść do defensywy, oczekując na podciągnięcie linii kolejowej do fortu Atbara. Kitchener mógł być zadowolony z kampanii. Udało mu się wyjść na pozycje wyjściowe do decy­ dującego ataku na Omdurman, ponosząc mimo wszystko małe straty. Udało mu się także rozbić bardzo groźne północne zgrupowanie wroga.

OMDURMAN — CHWAŁA ZWYCIĘŻONYM

Po bitwie pod Umdabią nad Atbarą kalif podjął decyzję o obronie Omdurmanu oraz stawieniu zaporowej obrony na ostatniej VI katarakcie nilowej. Część dowódców mahdys­ tów chciała opuścić Omdurman, aby podjąć dalszy opór w innych trudnych do przebycia rejonach, na przykład w Kordofanie. Jednak Abdullahi przekonał wszystkich, mówiąc, że objawił mu się Prorok, który wezwał go do obrony Omdurmanu, czyli grobu Mahdiego. Postanowiono bronić stolicy za wszelką cenę. Znajdowały się tam główne magazyny i instytucje państwa. Gdyby wpadły w ręce wroga, upadłaby też państwowość. W okolicach Shabluki na VI katarakcie nilowej wybudowano siedem stanic o charakterze obronnym, a na odcinku między tą kataraktą a Omdurmanem — siedemnaście. Miały za zadanie opóźnić marsz wojska inwazyjnego. Ufortyfikowano brzeg Nilu w samym Omdurmanie, usta­ wiając na nim 63 działa, podzielone na kilka baterii. Ściągnięto do Omdurmanu wszystkie większe jednostki armii mahdystów. Jedynie nad granicą z Etiopią pozo­ stawiono większe siły w sile kilku tysięcy ludzi. Natomiast Brytyjczycy w lipcu dociągnęli kolej do swoich pozycji nad Atbarą. Umożliwiało to dotarcie zaopat-

rzenia z Egiptu dla armii Kitchenera w ciągu 36 godzin, co miało ogromne znaczenie dla dalszej kampanii. Wojsko wraz z niezbędnym wyposażeniem na trzymiesięczną kampanię gromadziło się w obozach nad Atbarą do mniej więcej połowy sierpnia, osiągając następujący stan: Dywizja brytyjska — generał Gatacre 1. Brygada — generał Wauchope 1. batalion Royal Warwickshire Regt. 1. batalion Lincoln Regiment 1. batalion Seaforth Highlanders 1. batalion Cameron Highlanders 2. Brygada — generał Lyttelton 1. batalion Grenadier Guards 1. batalion Northumberland Fusiliers 2. batalion Lancashire Fusiliers 2. batalion Rifle Brigade Dywizja egipska — generał Hunter 1. Brygada — pułkownik MacDonald 2. batalion egipski IX batalion sudański X batalion sudański XI batalion sudański 2. Brygada — pułkownik Maxwell 8. batalion egipski XII batalion sudański XIII batalion sudański XIV batalion sudański 3. Brygada — pułkownik Lewis 3. batalion egipski 4. batalion egipski

5. batalion egipski 5. batalion egipski 4. Brygada — pułkownik Collinson 1. batalion egipski 3. batalion egipski (połowa stanu) 17. batalion egipski 18. batalion egipski Mounted Forses (kawaleria piechoty) 21. Pułk Lancers — pułkownik Martin — 4 szwadrony Camel Corps — major Tudway — 8 kompanii Egipska kawaleria — pułkownik Broadwood — 9 szwa­ dronów Artyleria — pułkownik Long Brytyjska: 32. Field Battery (bateria połowa) — 8 dział 37. Field Battery — 6 dział Egipska: The Horse Battery — 6 dział 1. Field Battery — 6 dział 2. Field Battery — 6 dział 3. Field Battery — 6 dział 4. Field Battery — 6 dział razem 44 działa Związki taktyczne karabinów maszynowych — brytyjskie 10 karabinów egipskie 10 karabinów Flota Rzeczna — komandor Keppell 10 statków uzbrojonych w działa, 5 dużych jednostek transportowych Około 200 małych i większych łodzi żaglowo-wiosłowych do transportu zaopatrzenia Razem 8200 Anglików, 17 600 Egipcjan

44 działa 20 karabinów maszynowych 36 dział na okrętach 24 karabinów maszynowych na okrętach Poza tym: 2496 koni, 896 mułów, 3524 wielbłądów, 229 osłów Przy każdej brygadzie znajdował się szpital połowy na 100 łóżek. Dodatkowo przy organizacji obozu zakładano ogólny szpital na 200 łóżek. Po koncentracji w połowie sierpnia cała armia Kitchenera wyruszyła na południe. Wojsko posuwało się powoli, bacznie obserwując, czy nie ma w pobliżu armii mahdystów. Po minięciu łukiem VI katarakty, praktycznie nie bronionej przez ansarów, armia anglo-egipska dotarła 23 sierpnia do kolejnego punktu koncentracji — do Wad Hamid (Wadi Hamid). Tam postanowiono poczekać na flotę, która forsowała kataraktę nilową oraz resztę wojska. 27 sierpnia zmontowano kolumnę i wyruszono do Jebel Royan. Wojsko poruszało się czworokątnymi kolumnami — z przodu jechała kawaleria, dalej szła piechota, następnie artyleria, a tuż za nią wielbłądy z zaopatrzeniem. Prawą flankę osłaniał korpus wielbłądzi oraz wydzielone jednostki ka­ walerii, natomiast lewa flanka była osłaniana przez Nil, po którym równolegle do armii lądowej płynęła flota. Wschod­ nim brzegiem Nilu poruszały się lotne oddziały egipskie i miejscowych plemion, które przeszły na stronę anglo-egipską. Armia podczas marszu czy postoju zaopatrywała się ze statków płynącej floty. Czoło posuwających się sił anglo-egipskich osiągnęło 28 sierpnia Wad el Abid, 30 sierpnia Sayal, 31 sierpnia As Shubrab (Surarab). 1 września 1898 roku podjęto ostateczny marsz na Omdurman. Anglicy byli zaskoczeni bierną, jak do tej pory, postawą żołnierzy Abdullahiego. Podczas marszu na Omdurman praktycznie nie byli niepokojeni

przez mahdystów. Z punktu widzenia wojskowości był to kardynalny błąd mahdystów, że mając za zaplecze bliski przecież Omdurman, nie zdecydowali się na powstrzymanie armii inwazyjnej przez flankowy atak na ich kolumnę marszową na przykład na VI katarakcie. Wtedy armia anglo-egipska nie miałaby wsparcia artylerii okrętowej, czyli połowy swojej siły ognia. Zaskoczenie atakiem flankowym na pewno by przyniosło skutek i mahdyści dotarliby przynajmniej do linii brytyjsko-egipskich, nawią­ zując z nimi walkę wręcz. Armia posuwała się w takim samym szyku jak poprzed­ nio. Kiedy forpoczta minęła wzgórza Kerreri, znajdujące się około 10 kilometrów na północ od Omdurmanu, patrole zaobserwowały przed sobą znaczny ruch. Byli to mahdyści, którzy koło południa zdecydowali się na wyjście z miasta i stanęli w szyku bojowym na równinie na północny zachód od miasta. Tworzyli długą linię ciągnącą się około 6 kilometrów. Z daleka armia ansarów robiła imponujące wrażenie. Powiewały nad nią różnokolorowe sztandary z wypisanymi na nich wersetami Koranu. Ansarowie byli przeważnie ubrani na biało lub półnadzy, odsłaniając czarne torsy oraz ramiona i potrząsając wszelkiego rodzaju bronią. Na jej lewej flance stała Zielona Chorągiew kalifa Ali wad Helu. Jego siły ocenia się na 5000 ludzi. Resztę lewej flanki oraz centrum zajmowały oddziały mulazemów, dowodzone przez Osmana Sheikha ed Dina, pod Ciemno­ zieloną Chorągwią oraz wojska nieregularne plemion arab­ skich pod Osmanem Azrakiem. W sumie było około 25 000 ludzi. W samym centrum stał kalif Abdullahi ze swoją strażą przyboczną w sile 2000 ludzi. Dalej na prawej flance stał Yakob z oddziałami Czarnej Chorągwi w sile 13 000 ludzi i liczący 2000 żołnierzy oddział Czerwonej Chorągwi ze znakiem kalifa Muhammada as Szarifa, a następnie 1700-osobowy oddział Osmana Digny. Razem było około 48 700 wojowników.

Mahdyści, jak widać, posiadali zdecydowaną przewagę liczebną i prawdopodobnie większą wolę walki oraz determinację, walczyli przecież o swoją stolicę z na­ jeźdźcą. Jednak Brytyjczycy i Egipcjanie mieli przy­ gniatającą przewagę ogniową, a z tego faktu mahdyści jeszcze nie w pełni sobie zdawali sprawę. Reszta armii pozostała w Omdurmanie dla ochrony miasta, przede wszystkim od strony Nilu. Ich siły pozostawione w mieście oraz na wschodnim brzegu Nilu na pewno nie przekraczały 3000 ludzi. Armia ansarów poruszała się do przodu w stronę pozycji anglo-egipskich. Tak ją opisuje Churchill: „Nagle cała ta czarna linia, którą wzięliśmy zrazu za zaribę, zaczęła posuwać się naprzód. Byli to ludzie, a nie krzewy. Tuż za nią pojawiły się na szczycie wydmy nieprzeliczone masy i szeregi ludzi, i gdy tak patrzyliśmy, zdumieni tym fantastycznym widokiem, czarne kłębowisko dzikusów wylało się na zbocze. Licząca od krańca do krańca ponad sześć kilometrów, uszeregowana, jak się zdało, w pięć wielkich dywizji, owa potężna armia posuwała się naprzód bardzo szybko. Sprawiało to wrażenie, że całe zbocze wzgórza maszeruje w naszą stronę. Na tyłach tej hordy galopowali nieustannie jeźdźcy; przed nią rozsypywały się po pustyni patrole; nad nią powiewały setki chorągwi, a tysiące mieniących się w słońcu grotów nieprzyjacielskich włóczni wyglądało jak iskrząca się chmura”1. Natomiast forpoczty anglo-egipskie osiągnęły linię znaj­ dującą się mniej więcej na zachód od Jebel Surgham. Po stwierdzeniu obecności wojsk mahdystów gotowych do boju, Kitchener wydał rozkaz przygotowania się do walki. Poszczególne formacje zaczęły się łukiem ustawiać plecami do Nilu, tworząc wokół przysiółka El Egeiga półkole o średnicy 1,5 kilometra i głębokości 750 metrów. 1

M o o r e h e a d , op. cit., s. 618.

Chroniono się za osłoną z różnego rodzaju roślin kolczas­ tych. Pochód armii mahdystów został wstrzymany. Dwie armie zaczęły się wzajemnie obserwować. Dochodziło do nielicznych starć patroli. Armia anglo-egipska przyjęła za zaribą (osłoną z roślin kolczastych) z północy na południe następujące ustawienie: 3. Brygada Egipska, 1. Brygada Egipska, 2. Brygada Egipska, 1. Brygada Brytyjska, 2. Brygada Brytyjska. W południowym rogu obozu roz­ lokował się 21. Pułk Lansjerów, a w północnej części nad Nilem 4. Brygada Egipska. Natomiast korpus wielbłądzi i kawaleria egipska stacjonowały na zachód od Jebel Surgham. Do brzegu El Egeigi zawinęła też flota z bar­ kami, amunicją i szpitalem. Do walk na większą skalę doszło tego dnia tylko po drugiej stronie Nilu, kiedy nieregularne oddziały, złożone głównie z wojowników Dżaalinów pod dowództwem majora Wortleya, wyparły około południa nieliczne wojska mah­ dystów z terenów wioski leżącej nad Nilem na wysokości Omdurmanu oraz z wyspy Tuti. Atak był wspierany przez sześć statków wojennych. Po zainstalowaniu baterii na brzegu naprzeciwko Omdurmanu, o 1.30 ostrzelano z baterii miasto, uszkadzając grób Mahdiego, który zresztą był głównym obiektem ostrzału. Wieczorem obie armie udały się na spoczynek. Mahdyści założyli prymitywne obozowis­ ko na północny zachód od miasta. Logicznie rzecz biorąc, mahdyści powinni zaatakować w nocy, niwelując tym samym przynajmniej częściowo przewagę ogniową Brytyjczyków. Jednak tego nie uczynili z obawy przed nocnym atakiem Kitchenera. W szeregach brytyjskich pobudkę zarządzono na 4.30 rano, ponieważ w dalszym ciągu obawiano się ataku mahdystów tuż przed świtem. Godzinę później wszystkie formacje armii anglo-egipskiej ustawiły się za zaribą, jak poprzedniego dnia, natomiast kawaleria egipska i brytyjska ruszyła na rozpoznanie pozycji wroga.

Mahdyści już wtedy zbliżali się do pozycji angielskich za zaribą, rozciągnięci na 8-kilometrowym froncie. Zmienili nieco ustawienie z poprzedniego dnia — wyodrębnili ze swoich wojsk dość liczne zgrupowanie obwodowe pod dowództwem kalifa, składające się z jednostek jego osobis­ tej gwardii oraz Czarnej Chorągwi. Przyjmuje się, że liczyło ono około 15 000 ludzi, którzy stanęli w głębi centralnych pozycji. Poza tym układ atakującego wojska był podobny jak w dniu poprzednim. Jak opisywali zwiadowcy brytyjscy, cała masa wojska mahdystów o 6.45 parła zdecydowanie do przodu, dodając sobie animuszu okrzykami na cześć Allaha oraz kalifa i wznosząc błagalne modły o zwycięstwo. Szyki były zdyscyplinowane i podzielone na poszczególne jednostki, co oczywiście zaskoczyło Anglików i Egipcjan. Był to imponujący widok, chyba widziany po raz ostatni w historii, kiedy tak liczna anachroniczna armia z poprzedniej epoki stanęła naprzeciw też bardzo licznego nowoczesnego woj­ ska. Atak prowadzony był przez Jebel Surgham oraz otwartą piaszczystą równinę Kerreri, leżącą na północny zachód od wzgórz. Natomiast lewa flanka mahdystów starała się wielkim łukiem obejść pozycje Kitchenera, aby zaatakować armię anglo-egipską od strony północno-za­ chodniej przez równinę Kerreri oraz wzgórza Kerreri. Kiedy ansarowie znajdowali się około 2600 metrów od pozycji zariby, otworzyła do nich ogień artyleria z lądu i z okrętów, siejąc niesamowite spustoszenie. Churchill tak opisywał kanonadę brytyjsko-egipską: „Na wierzchołku grzbietu «białe chorągwie» przystanęły, aby się przeformować, wykonały szeroki, uporządkowany obrót. Usłyszeliśmy kanonadę. Dwie lub trzy baterie i wszystkie kanonierki — przynajmniej trzydzieści dział — plunęły w nie zmasowanym ogniem. Pociski świstały ku nam, wybuchały dziesiątkami nad naszymi głowami i pośród mas białych chorążych. Staliśmy jak skamieniali, byliśmy

bowiem tak blisko, że również znaleźliśmy się w niebez­ pieczeństwie. Zobaczyłem, jak taran śmierci uderza z im­ petem w tę ścianę ludzi. Sztandary padały tuzinami, a ludzie setkami. W ich czworoboku pojawiły się duże wyrwy i bezkształtne sterty ciał. Widzieliśmy, jak ludzie szarpią się i walą na ziemię od wybuchu szrapneli. Nikt jednak nie zawrócił. Szereg po szeregu maszerowali ku naszej zaribie, ostrzeliwując się gęstym ogniem, który spowił ich dymem”2. Atak mimo kanonady był kontynuowany. Kiedy ansarowie znajdowali się 1800 metrów od zariby, brytyjska piechota zaczęła strzelać z karabinów Lee-Metford pocis­ kami dum-dum, które po trafieniu w człowieka robiły w jego organizmie straszliwe spustoszenie, dlatego po­ stanowieniem konwencji genewskiej z 1901/1902 roku ich użycie zostało zabronione. Otworzyły ogień także karabiny maszynowe. Mniej więcej w tym czasie oddziały egipskiego korpusu wielbłądziego i oddziały kawalerii wycofały się przez wzgórza Kerreri na tyły, a 21. Pułk Lansjerów znalazł się bezpiecznie z powrotem za zaribą. Następnie zaczęli prowadzić ostrzał Egipcjanie. Dopiero pod tym zmasowa­ nym obstrzałem atak się załamał. Mahdyści dotarli zaledwie 450 metrów przed zaribę, niektórzy z nich zaczęli się wycofywać, a inni położyli się na ziemi i prowadzili ostrzał, jednak nieskuteczny, pozycji anglo-egipskich. O go­ dzinie 8.30 walka została przerwana. W tym ataku brało udział głównie prawe skrzydło mahdystów i część centrum, w sile około 20 000 ludzi. Lewe skrzydło natomiast w dalszym ciągu kontynuowało marsz, obchodząc pozycje Kitchenera. W tej fazie bitwy śmierć zebrała potworne żniwo. Zginęło około 5000 mahdystów, tyle samo musiało zostać rannych. Natomiast armia inwazyjna straciła dwustu ludzi, zabitych i rannych. 2

C h u c h i 11 Winston, Moja młodość, Poznań 2000, s. 144

Sztab anglo-egipski, myśląc, że jest już po bitwie, wydał pięciu brygadom rozkaz szybkiego marszu na Omdurman, opuszczając tym samym zaribę. Był to błąd, ponieważ jeszcze 2/3 sił mahdystów nie brało udziału w bitwie. Kitchener uformował kolumnę marszową i ruszono najpierw w kierunku obozu kalifa, a następnie Omdurmanu. 21. Pułk Lansjerów miał ścigać niedobitków prawego skrzydła mahdystów aż do miasta. O 8.30 formacje piechoty Kitchenera opuściły zaribę, natomiast 21. Pułk Lansjerów opuścił obóz około 9.00 i skierował się na południe. W swojej historycznej misji mieli za zadanie oczyścić z niedobitków tereny znajdujące się na południe od wzgórz Dżebel Surgham nad korytem wyschniętej Wadi Khor Shambat. Poruszali się wzdłuż Nilu. Oddajmy znowu głos Churchillowi, który brał udział w tej akcji: „Na przedpolu, w okolicach khor [...] przyczaiło się 200 derwiszów [...]. Dążąc do okrążenia, nasze szwad­ rony skręciły w lewo, na kolumny żołnierzy, i przechodząc w kłus rozpoczęły przejazd przed ich przednią linią. Myśleliśmy, że są uzbrojeni jedynie w dzidy, ponieważ dzieliło nas zaledwie trzysta jardów, a nie oddali w naszym kierunku żadnego strzału. Nagle, gdy pułk przeszedł w szybki kłus, otworzyli silny, zacięty i niebezpieczny ogień. W tej sytuacji był tylko jeden możliwy kurs — pułk przystąpił w doskonałym porządku do galopu w kierunku strzelców. Nie była to duża odległość, lecz zanim przebyliś­ my połowę drogi, stało się jasne, że strzelcy to fraszka w porównaniu z tym, co kryło się za ich plecami. W za­ głębieniu ziemnym, dokładnie zakamuflowana przez jego dziwaczny kształt — ukazała się biała zbita masa ludzi. Długością dorównywała naszej linii frontu. Liczyli jednak 12 szeregów. Bez wątpienia było to zaskoczenie dla naszych żołnierzy. Jednak nieprzyjaciel również nie posiadał się ze zdziwienia, gdy niespodziewanie ujrzał naszą kawalerię. Ułani zareagowali na ten zaskakujący widok zwiększeniem

prędkości. Każdy pragnął osiągnąć odpowiedni rozpęd, który pozwoliłby mu przebić się przez zwarte linie przeciw­ nika. Wszystko rozstrzygnęło się w ciągu kilku sekund. W pełnym galopie, zachowując ścisłe szyki, szwadron uderzył w ciżbę derwiszów. Atakujący do ostatniego naboju strzelcy pędzili na łeb na szyję do khor. Razem z nimi wpadli ułani, prosto na dzidy nieprzyjaciela, tnące końskie pęciny i rozpruwające brzuchy”3. Siła uderzenia Anglików była tak duża, że przebili się przez obrońców. Następnie się przegrupowali i uderzyli ponownie. Tym razem mahdyści rozpierzchli się na różne strony. Było to historyczne zadanie, ponieważ została tu przeprowadzona ostatnia szarża kawalerii w armii brytyj­ skiej w starym stylu. W tej walce straty po stronie mahdystów wynosiły 60 zabitych i ponad setkę rannych, natomiast Anglicy stracili 71 zabitych i rannych żołnierzy. Jak widać, w tym starciu, ze względu na porównywalną broń, dysproporcje strat były znacznie mniejsze. O godzinie 9.50 dostrzeżono mahdystów szybko zbliża­ jących się do tylnej części kolumny marszowej wojsk anglo-egipskich, którą stanowiła brygada egipska pod dowództwem doskonałego oficera Hectora MacDonalda. Był synem chłopa i swoje awanse zawdzięczał tylko swoim zdolnościom a nie protekcji. Dzięki postawie pod Omdurmanem zdobył sławę i poważanie, stając się w przyszłości adiutantem króla Edwarda VII. Dowódca szybko ocenił niebezpieczeństwo, brygada zwróciła się czołem do atakujących, przyjmując następujące ustawienie od lewej strony — XI batalion, XII batalion, X batalion i IX batalion, który był głębiej cofnięty od pozostałych jednostek, flankując tym samym prawe skrzyd­ ło. Na brygadę MacDonalda parły dwie grupy mahdystów podchodzących z lewego skrzydła armii oraz z centrum. Po 3

M a c d o n a l d John, Wielkie bitwy historii , Warszawa 1998, s. 114.

wykonaniu zwrotu atakowali od strony wzgórz Kerreri i równiny Kerreri. Były to trzy chorągwie o nieskoor­ dynowanych niestety działaniach. O godzinie 9.50 rozpoczęła się druga cześć bitwy. Kalif od strony północno-zachodniej prowadził osobiście do boju swoje rezerwy oraz pozostałości jednostek centrum w sile kilkunastu tysięcy. Pod morderczym ogniem z egipskich karabinów oraz maximow, atak ansarów załamał się tuż przed pozycjami MacDonalda. Oddziały kalifa uległy rozproszeniu. Padło w tym starciu 3450 mahdystów. Kiedy trwał jeszcze bój, Kitchener rozkazał przegrupować swoje oddziały i wzmocnić jednostki MacDonalda. Przede wszy­ stkim 4. brygada egipska wykonała zwrot w celu ochrony prawego skrzydła MacDonalda. Natomiast wracająca ka­ waleria Broadwooda, prowadząc działania ofensywne, zgoniła ze wschodniej części wzgórz Kerreri kilka luźnych oddziałów mahdystów, opóźniając tym samym trzeci naj­ potężniejszy atak ansarów poprowadzony od strony pół­ nocnej, a następnie ruszyła w kierunku południowym. Po odparciu ataku kalifa brygada MacDonalda wykonała zwrot, ustawiając swą linię w kształcie litery L w kierunku zbliżających się od strony północnej nowych formacji ansarów. Na lewej flance stał XII batalion, dalej IX, X i XI batalion; następnie szereg został uzupełniony korpusem wielbłądzim na prawej flance. Mahdyści zbliżali się dwoma bezładnymi grupami, przed którymi szła straż przednia. Były to oddziały Zielonej Chorągwi kalifa Ali wad Helu — na lewej flance oraz Ciemnozielonej Chorągwi Osmana Sheikh ed Dina — na prawej flance. Ich siły wynosiły około 18 000 ludzi. Ponowny atak był prowadzony z wielką determinacją. Pojedynczym żołnierzom udało się nawet dotrzeć do linii egipskich. Natomiast na pomoc walczącym Egipcjanom Kitchener przysłał trzy bataliony brygady Wauchopa oraz Pułk

Lincoln, który przywiózł uzupełnienie amunicji, ponieważ brygada MacDonalda wystrzelała już prawie całą. Pułk Lincoln zaczął zajmować stanowiska za pułkiem wielbłądzim. Jednak w tym czasie, mniej więcej o 11.00, mahdyści wycofywali się na wzgórza Kerreri, a dalej łukiem w kierunku Omdurmanu. Ataki na całym odcinku frontu zostały odparte. Pobojowisko zaścielały tysiące zabitych i rannych ansarów. Zwycięstwo brytyjsko-egipskie było miażdżące, bo przy takiej taktyce, jaką zastosowali mahdyści, inne być nie mogło. Co prawda, w drugiej części bitwy Kitchener nie mógł wykorzystać dział okrętowych, jednak i tak nie ulżyło to zbytnio mahdystom. Straty, jakie ponieśli, były ogromne. Zginęło ich 9700, rannych zostało 16 000, a niecałe 5000 dostało się do niewoli. Straty wojsk inwazyjnych były niewspółmierne i wynosiły 43 zabitych oraz 448 rannych. Po pokonaniu mahdystów, wojsko inwazyjne utworzyło ponownie kolumnę marszową i skierowało się do Omdur­ manu, przekraczając o 14.30 Wadi Khora. Natomiast kalif po bitwie udał się do Omdurmanu, gdzie przez dwie godziny odpoczywał przy grobie Mahdiego, na pewno kontemplując i modląc się. Następnie wraz z nieliczną świtą o godzinie 16.00 opuścił na ośle Omdurman. Mniej więcej o tej samej porze do miasta wkroczyła zwycięska armia. Praktycznie nigdzie nie napotkano oporu. Sirdar wydał proklamację, informującą mieszkańców, że pozostaną przy życiu. Wywołało to pewną radość wśród mieszkańców, ponieważ obawiali się najgorszego. Kitchener poszukiwał kalifa, jednak wieczorem Slatin przyniósł do jego kwatery w meczecie informację, że Abdullahi zbiegł w kierunku Kordofanu. Zarządzono pościg, który jednak nic nie dał. Z pogromu wydostało się razem z kalifem około 25 000 ludzi. Byli wśród nich Osman Digna oraz Ali wad Helu, którzy udali się w różne rejony Sudanu. Należy jeszcze wspomnieć o godnym pożałowania in­ cydencie. Podczas ostrzału artyleryjskiego umyślnie poważ­

nie uszkodzono grobowiec Mahdiego. Następnie, za przy­ zwoleniem „światłych i cywilizowanych Anglików”, zbez­ czeszczono jego zwłoki. Obcięto mu głowę, a resztę ciała wrzucono do Nilu. Głowę zatrzymał Kitchener jako zdobycz wojenną. Powiadano, że z czaszki Mahdiego chciał sobie zrobić puchar lub kałamarz. Kiedy dowiedziała się o tym opinia publiczna, oczywiście od dziennikarzy, w Anglii zawrzało. Kitchener był zmuszony napisać list z wyjaś­ nieniami do samej królowej Wiktorii. Głowę natomiast przejął Baring, który kazał ją potajemnie pochować na cmentarzu muzułmańskim w Wadi Halfie. Należy także wspomnieć, że po bitwie żołnierze, głów­ nie pochodzenia sudańskiego i egipskiego, ograbili zabi­ tych i rannych mahdystów, niejednokrotnie mordując jeszcze żyjących. Niestety, w tym incydencie brali też udział, nieliczni co prawda, żołnierze angielscy, natomiast ludność cywilna Omdurmanu zajęła się plądrowaniem opuszczonych budynków. Dopiero po kilku dniach przy­ wrócono porządek. Podczas walk pod Omdurmanem, jak i w całej kampanii w latach 1896-1898, mahdyści popełniali błędy wynikające głównie z ich niewiedzy na temat możliwości armii anglo-egipskiej. Nie zdawali sobie sprawy, co to jest karabin maszynowy czy działko pneumatyczne. Anglicy na masową skalę użyli szrapneli, które rozrywały się nad atakującym wojskiem, robiąc wielkie spustoszenie. Mahdy­ ści walczyli po staremu, starając się dotrzeć jak najszybciej do pozycji wroga, wejść z nim w kontakt bojowy i prowa­ dzić walkę wręcz. Próbowali także stosować nowoczesne zasady walki, na przykład kładąc się na ziemi i ostrzeliwując pozycje wroga. Oczywiście przy znikomej ilości amunicji i przestarzałej broni taka taktyka nie rokowała nadziei na sukces. Mimo to armia atakowała z wielkim bohaterstwem do końca, ponosząc straszliwe straty. Jak to napisał korespondent wojenny G.W. Steevens „Żadne białe wojsko

nawet przez pięć minut nie wytrzymałoby takiej nawałnicy śmierci. Była to egzekucja, a nie bitwa” 4 . Jednak mahdyści popełnili kilka błędów taktycznych, na przykład nie próbując zatrzymać pochodu armii inwazyjnej na kataraktach nilowych czy próbując nocnego ataku pod Omdurmanem. W sumie Kitchenerowi kampania poszła tak dobrze z powodu bierności wojsk mahdystów. Przy śmielszych akcjach ansarów historia mogłaby się potoczyć inaczej, mimo angielskiej miażdżącej przewagi technicznej, którą notabene doskonale wykorzystali. Tydzień po bitwie pod Omdurmanem przyszła do Char­ tumu bardzo niepokojąca wiadomość o pobycie nad Nilem Białym w Faszodzie jakichś białych wojsk.

4

M o o r e h e a d, op. cit., s. 628.

FASZODA, UMM DUWAJKIRAT

Jak już wiemy, Francuzi postanowili zająć południowy Sudan, wysyłając w maju z tym zadaniem Marchanda. Po otrzymaniu szczegółowych instrukcji, że należy unikać walk z mahdystami oraz że wyprawa ma charakter głównie polityczny i powinna zasygnalizować światu obecność Francji w południowym Sudanie, ruszył do Gabonu. Eks­ pedycja licząca niewiele ponad stu ludzi wyruszyła w marcu 1897 roku z Brazzaville. Przemieszczała się statkiem rzekami Kongo, Ubangi i Mbomu. Następnie statek roze­ brano, przeniesiono przez wododział do rzeki Sue i kon­ tynuowano podróż rzekami Bahr al-Ghazal i Nilem do Faszody. Na wiosnę 1898 roku dotarto do granic Sudanu. Zgodnie z wcześniejszym porozumieniem, zawartym między Etiopią a Francją, w kwietniu 1898 roku wyruszyła wyprawa etiopskiego rasa Tesemmy z 8000 ludzi w celu zajęcia terenów Sudanu na wschód od Nilu Białego. Przy oddziałach etiopskich znajdowali się doradcy francuscy. Oba oddziały Marchanda i Tesemmy miały się spotkać w Faszodzie i nawiązać współpracę, nawet militarną, jeśli byłoby to konieczne. Tesemma dotarł do wyznaczonego punktu jako pierwszy w czerwcu 1898 roku. Jednak Marchanda tam jeszcze nie

było. Ze względu na swoją trapioną chorobami armię, Tesemma zarządził ewakuację oddziałów z powrotem do Etiopii. Marchand przybył nad Nil 10 lipca, nie zastając już tam Etiopczyków. Tego samego dnia przejął kontrolę nad Faszodą, wywieszając francuską flagę i oficjalnie anektując tą część Afryki w imieniu Francji. Natychmiast wysłał dwóch kurierów z informacjami o tym fakcie — jednego przez Kongo, drugiego przez Etiopię. Marchand nie zdawał sobie sprawy, że na arenie międzynarodowej zaszły poważne zmiany i że na południe maszeruje armia Kitchenera. Po bitwie omdurmańskiej Kitchener otrzymał instrukcje od rządu Wielkiej Brytanii, aby jego oddziały posunęły się jak najdalej na południe, zajmując w imieniu Anglii jak największe terytoria. Można sobie wyobrazić jego szok i wściekłość, kiedy dowiedział się, że w południowym Sudanie już znajdują się jakieś podejrzane wojska nieznanego mocarstwa europejskiego, wydzierającego mu owoce zwycięstwa. Kitchener popłynął w górę Nilu na czele pięciu statków. 18 września zbliżył się do Faszody i stwierdził, że w tym mieście stacjonują Francuzi. Następnego dnia doszło do historycznego spotkania Marchanda i Kitchenera. Panowie wzajemnie poinformowali się o instrukcjach, jakie otrzymali od swoich rządów, i przedstawili swoje nieustępliwe stanowiska. Anglicy wywiesili swoją flagę na drugim krańcu Faszody, anektując ten teren w imieniu Wielkiej Brytanii. Nad miastem powiewały teraz dwie flagi. Jednak ci dwaj dowódcy zachowali się rozsądnie, zostawiając cały problem dyp­ lomacji obu państw. Rozpoczęły się gorączkowe zabiegi dyplomatów, aby rozwiązać ten spór. Konflikt mógł bowiem doprowadzić do wybuchu wojny między tymi państwami. Ani jedna, ani druga strona mimo wszystko się do niej nie paliła. Zwłasz­ cza dotyczyło to Francji, która w Sudanie miała tylko stu

kilkudziesięciu ludzi, a Anglicy ponad 20 000 żołnierzy. 27 września rząd Wielkiej Brytanii przesłał Francji notę informującą o spotkaniu Kitchenera z Marchandem oraz o tym, że Anglia nie uznaje zajęcia tego terytorium przez Francję. Rząd francuski, aby nie wykazać się słabością przed swoim społeczeństwem, 30 września odrzucił moż­ liwość ewakuacji oddziału Marchanda. W obu krajach zaczęto przygotowywać mobilizację. Na początku paź­ dziernika Wielka Brytania przesunęła swoją flotę blisko Morza Śródziemnego, a Francja w kierunku Afryki. Prasa zaczęła bić na alarm, że wojna wisi już w powietrzu. Na szczęście przyszło opamiętanie. Wynikało to bardziej ze słabości Francji, trapionej w tym czasie problemami we­ wnętrznymi i groźbą zbliżenia niemiecko-angielskiego. Rząd Francji zaproponował Wielkiej Brytanii rozmowy na temat podziału stref wpływów w Afryce. 27 października rząd angielski odpowiedział, że rokowania mogą się zacząć dopiero po opuszczeniu przez Marchanda Faszody. Premier Francji, Delcasse, wydał 3 listopada rozkaz natychmias­ towego opuszczenia przez Marchanda Faszody, co też zostało uczynione 11 grudnia 1898 roku. Marchand przez Etiopię wrócił do Francji. Rokowania francusko-angielskie trwały do 21 marca 1899 roku i zakończyły się układem regulującym podział Afryki Środkowej. Wielka Brytania otrzymała terytorium Sudanu, natomiast Francja obszar współczesnego Czadu. Zarówno jedni, jak i drudzy mogli w ten sposób połączyć swoje posiadłości w Afryce w jeden ciąg terytoriów. W 1899 roku Wielka Brytania oraz Egipt podpisały umowę o wspólnym zarządzie nad Sudanem, czyli Kondominium. Jednak sprawa opanowania rozległego terytorium Sudanu przez Brytyjczyków była daleka od zakończenia. Pozostały jeszcze niepokonane niedobitki mahdystów, zwłaszcza w Kordofanie, Dar Fur oraz na pograniczu z Etiopią. Przede wszystkim na wolności pozostawał kalif wraz

z innymi najwyższymi dostojnikami państwa. Tropiono go na różne sposoby ponad rok. Dopiero w październiku 1899 roku Anglicy otrzymali wiadomość od zdrajców, gdzie znajduje się kalif — przebywał wśród swojego plemienia Baggara, na zachód od Kusti (Kaka) w Kordofanie. Kit­ chener wysłał przeciwko Abdullahiemu bardzo silny oddział w sile 8000 ludzi pod dowództwem generała Orde Wingate. Wingate 21 listopada na czele części sił w liczbie 3700 żołnierzy wy maszerował z Kusti w kierunku gór Kordofanu. 22 listopada rozbił oddział furażowy kalifa, który zbierał zboże. Dowiedziano się prawdopodobnie od jeńców, gdzie znajduje się kalif. Szybkim marszem parto do przodu. 23 listopada 1899 zwiadowcy natknęli się na obóz kalifa rozbity w Umm Duwajkiracie (Umm Debrekat). Siły kalifa były niewielkie — razem z kobietami i dziećmi przebywa­ jącymi w obozie liczyły niespełna 10 000 ludzi. Kalif dowiedział się o zbliżających się Anglikach i postanowił walczyć. Tymczasem Wingate podszedł w nocy pod obóz od strony wschodniej oraz północnej, wychodząc o godzinie 3.00 na pozycje wyjściowe do ataku, w odległości 1,5 kilometra od pozycji kalifa. Jednak około 5.00 rano na pozycje brytyjskie uderzyli mahdyści, próbujący obejść je łukiem. Jednak pod morderczym ogniem karabinów ma­ szynowych atak się załamał. Kalif próbował powstrzymać uciekających ansarów. Kiedy mu to się nie udało, wiedząc, że wszystko już stracone, wydał rozkaz, aby główni dostojnicy zsiedli z koni i usiedli z nim na farwie1. Kalif Ali wad Helu usiadł po jego prawej ręce, a Ahmad Fadhil po lewej. Pozostali dostojnicy usiedli wokół nich. Gwardia kalifa stanęła natomiast w szeregu 20 metrów przed nimi, z twarzami skierowanymi w stronę kontratakujących Brytyj­ 1

Była to skóra koźlęcia mająca mistyczne znaczenie. Jeśli wodzowie muzułmańscy nie godzili się na kapitulację, siadali na tej skórze podczas trwającej jeszcze, lecz przegranej bitwy i zawierzali swoje życie Bogu, oczekując biernie na śmierć, która przeniesie ich powoli do raju.

czyków. Kalif wraz ze świtą kontemplował i modlił się. Oczywiście Anglików taka postawa mahdystów nie zdziwi­ ła. Dokonali rzezi stojących i siedzących spokojnie mah­ dystów, strzelając do nich z karabinów maszynowych. Kiedy zwycięski Wingate zobaczył rezultaty rzezi, sam się przeraził tym czynem i kazał muzułmanom pochować dostojników mahdyjskich stosownie do rangi. Straty mah­ dystów podczas bitwy wyniosły około 1000 zabitych i rannych. Reszta poszła do niewoli, między innymi emir Yunis oraz syn kalifa Osman. Straty brytyjskie wyniosły 3 zabitych i 20 rannych. Warto tu dodać, że ostatni wielki wódz mahdystów, Osman Digna, dostał się do niewoli w styczniu 1900 roku, a Brytyjczycy zdobyli pełną kontrolę nad Sudanem dopiero w 1916 roku, kiedy zajęli ostatnie wolne terytoria w Dar Fur. Dzień 24 listopada 1899 roku jest datą kończącą epokę mahdii w Sudanie. Jednocześnie jest to data narodzin wojny bezwzględnej, w której nie liczą się żadne wartości moralne czy religijne. Wraz z Abdullahim bezpowrotnie odszedł pewien rodzaj mistycyzmu, który w sobie miał, umiejętnie go przekazując otoczeniu i wzorując się na swoim mistrzu Mahdim. Ocena jego państwa przez zwycięzców była, delikatnie mówiąc, negatywna i niesprawiedliwa. Przedstawiano mah­ dystów jako okrutnych, prymitywnych ludzi, a państwo kalifa jako kolosa na glinianych nogach. Jednak nie dochodziło w nim, mimo poważnych wewnętrznych trud­ ności, do jakiś dużych ruchów odśrodkowych. Mieszkańcy tego kraju nie chcieli takiego wyzwolenia spod „tyranii”, jakie zaserwowali im Brytyjczycy czy znienawidzeni Egip­ cjanie, którzy powrócili po kilkunastu latach. Państwowość sudańska na pewno by przetrwała, gdyby nie interwencja Wielkiej Brytanii.

BIBLIOGRAFIA

PAMIĘTNIKI I TEKSTY ZRODŁOWE

B a k e r S. W., Ismaili, a Narrative of the Expedition to Central Africa for the Supppression of the Slave Trade, London 1895. C h u r c h i l l W. S., Moja młodość, Poznań 2000. G o r d o n C. G., Gordon der held von Khartum, Frakfurt 1885. K e r a r i, The Sudanese. Account of the Batle of Omdurman, Trans, from the arabie by Peter Clark, Shoe String press 1980. Omdurman 1898 The Eye-Witnesses Speak, London 1998. O h r w a l d e r J., Ten Years Captivity in the Mahdis Camp, London 1892. S l a t i n b a s z a , Przez Sudan ogniem i mieczem, t. 1 i 2, tłum. W. Trąbczyński, Warszawa 1901. S t a n l e y H. M., W czeluściach Afryki. Poszukiwanie, ocalenie i odwrót Emina Baszy, tłum. B. Pobóg, Warszawa 1890. W i n g a t e F. R., Mahdiism and the Egyptian Sudan, London-New York 1891. OPRACOWANIA

A r k e l l A. J., A History of the Sudan to 182 J, London 1955. A r t h u r G., Life of Lord Kitchener, London 1920. B a r t n i c k i A., Egipt i Sudan w polityce Wlk. Brytanii 1882-1936, Warszawa 1974. B a r t n i c k i A., Konflikty kolonialne 1869-1939, Warszawa 1971.

B a r t n i c k i A., Walka o Morze Czerwone 1527-1868, War­ szawa 1993. B a r t n i c k i A., Zarys dziejów Afryki i Azji 1869-1996, War­ szawa 2000. B a r t n i c k i A . , M a n t e l - N e ć k o J . , Historia Etiopii, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1971. B r i g h t o n T., The Last Change the 2 Ist Lancers and the Bat le of Omdurman, Crowood Pr. Ltd. 2000. C h u r c h i l l W. S., The River War, London 1900. C r a w f o r d O. G., Fung Kingdom of Sennar, London 1951. G r a y R. A., History of the Souther Sudan! 1839-1889, Oxford 1961. C u r t i n , F e i e r m a n , T h o m p s o n , V a n s i n a, Historia Af­ ryki, Gdańsk 2003. Encyklopedia broni, pod red. Davida Hardinga, Warszawa 1995. Hi 11 R., Egypt in the Sudan 1820-1881, London 1959. H o l t P. M., The Mahdist State in the Sudan 1881-1898, Oxford 1958. H u p e r t W., Wojny XIX wieku w wyborze, Lwów i Warszawa 1923. M a r l o w e J . A.,A History of Modem Egypt and Anglo-Egyptian Relations 1800-1953, New York 1954. M a c d o n a l d J., Wielkie bitwy historii, Warszawa 1998. M o o r e h e a d A., Nad Nilem Błękitnym i Białym, Warszawa 1985. M r o z e k A., Wybrane aspekty islamu sudańskiego, w „Etnografia Polska”, t. XIII, 1969 zeszyt 2. N e i 11 a n d s T., The Dervish Wars, London 1996. N e w a r k T., 50 bitew, które zmieniły bieg historii, Poznań 2002. P e r r e t B., Za wszelką ceną, Poznań 2001. S m i r n o w S., Istorija Sudana 1821-1956, Moskwa 1968. S m i r n o w S., Wasstanije mahddistow w Sudanie 1881-1899, Moskwa 1950. S t ę p n i e w s k a-H o 1 z e r B., Narodziny nowoczesnego państwa egipskiego, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1978. T h e o b a l d A. B., The Mahdiya, London 1957. Z i n s H., Ekspansja i zmierzch imperium brytyjskiego, Lublin

2001.

WYKAZ ILUSTRACJI

Nil w okolicach IV katarakty (fot. autora) Nil w okolicach Dongoli (fot. autora) Pustynia Bayuda (fot. autora) Sudańczycy na osiołkach (fot. autora) Ruiny warownego domu mieszkalnego z XIX wieku (fot. autora) Świecznik z pałacu Gordona, zdobycz wojenna rodziny Babakira (fot. autora) Żołnierze armii Muhammada Alego: huzar, lansjer, kirasjer Muhammad Ali i poselstwo Anglii Targ niewolników w Afryce Karawana z niewolnikami Targ kości słoniowej Mahdi Generał Charles Gordon Pałac Gordona w Chartumie Kedyw Ismail Bitwa o el Obeid Spotkanie Stanleya z Eminem Paszą Oficer armii brytyjskiej Żołnierz armii brytyjskiej (szkic Anna Bogusz-Gazda) Mahdysta formacji regularnych (szkic Anna Bogusz-Gazda) Miecz sudański Brytyjczycy obserwujący mchy wojsk mahdystów przed bitwą pod Omdurmanem Podpułkownik Hector MacDonald Generał Horatio Herbert Kitchener

Bitwa pod Omdurmanem, szarża 21. pułku lansjerów Karabin Lee Metford Karabin Remingtona Karabin Martini-Henry Pistolet typu Mauser Karabin maszynowy typu Maxim Typowe działo w użyciu armii brytyjskiej

SPIS TREŚCI

Wstęp ................................................................................................... 5 Podbój — sen o imperium ............................................................... 10 Okupacja — przebudzenie ............................................................... 24 Rzeka Gazeli — Bahr al-Ghazal. W szponach niewolnictwa 41 Mahdi ................................................................................................ 60 Gordon .............................................................................................. 84 Emin Pasza ...................................................................................... 115 Państwo mahdystów — kalif Abdullahi ....................................... 126 Militaria .......................................................................................... 152 Kitchener — inwazja brytyjska ..................................................... 160 Omdurman — chwała zwyciężonym ............................................ 180 Faszoda, Umm Duwajkirat ............................................................ 195 Bibliografia ..................................................................................... 200 Wykaz ilustracji .............................................................................. 206