Polska w walce : zbiór wspomnień i pamiętników z dziejów naszego wyjarzmienia [PDF]

Zitiervorschau

I

ZBIÓR

WSPOMNIE Z

I

PAMITNIKÓW

DZIEJÓW NASZEGO WYJARZMIENIA

WYDA

AGATON GILLER. Fiat lux

ibertas

erit.

KRAKÓW.

Nakadem ksigarni

Aleksandra Nowoleckiego. 1875.

920358

w

drukMNt Dt.

L.

OiiBpIowicM pod Mrifdtm

8t.

araliohowikiego.

SIOSTROM MOIM

Honoracie KREyviERO wej i

KoPERNICKIEJ

y^GRYPINIE

powicam

WSPOMNIE

i

ten tom

PAMITNIKÓW.

^GATON pIULER

WADYSAW RAWICZ. Wyzwanie przysze mu

szpieg nieznajomy,

Walk z nim stoczy sd krzywo-przysiny; A placem boju bdzie dó kryjomy, A wyrok o nim wyda wróg potny. Zwycionemu,

za pomnik grobowy,

Zostan suche drewna szubienicy Za ca saw krótki pacz kobiecy I

dugie, nocne rodaków rozmowy.

Do

— A.

Matki Folki.

Mickiewicz.

rozmów by Wadysaw dugo wspominany przez rodaków obowizek swój speni do ostatka.

Przedmiotem

takich

Eawicz. I bdzie jako

m

W nocy

,

co

naszych dziejów wieci na firmamencie oj-

czystym jako gwiazda obywatelstwa

Wadysaw z

Eawicz pochodzi

zacnoci. Ojciec jego

by

Mczennik synem bankiera

z

rodziny znanej

w Warszawie. To tylko w Polsce si

bankierem !

kady stan, dla mioci Ojczyzny, utrac waciwy pewnym zatrudnieniom egoizm. We Francyi, w Anglii, w Niemczech, w Eossyi, bankier a samolub zdarza, gdzie

to synonimy.

W

Polsce widzimy oto syna bankier-

1*

W WALCE.

POLSKA skiego, zmierzajcego

nego dobra

—

krokiem dla wspól-

wytrawio w nim uczucia, obfimu serca, szczcie domowe nie mu powici ycia dla wolnoci kraju.

Bogactwo

to

miaym

ku szubienicy. nie

zatuczya

nie

przeszkodzio

znaj najwicej mczenników

Dzieje

z ubogiego stanu. Ojczynie wydaj ich wszystkie stany, od chopa do magnata, dla tego Polska powstanie i

W naszej

y

musi!

Obawy rewolucyonistów, którzy w dobrym bycie mieszkaców upatrujc przeszkody do dziaa miaych, jakich wymaga powstanie ujarzmionego narodu, radziby widzie naród

w

ubóstwie, jakby tylko

ndza bya bodcem popychajcym przeciw najezdnikom, okazuj

przykadu, jaki nam poda

do

sama

dziaania

si ponnemi wobec

Wadysaw

Kawicz, zro-

zamonych rodziców 2 wrzenia 1832 roku. Wychowany przez wiat i wzniosego ducha matk pierwsze nauki pobiera w domu pod jej troskliwym dozorem. Nastpnie uczy si na pensyi Watkego. Po jej ukoczeniu zda egzamin do Czwartej klassy gimnazyum realnego w Warszawie. Uczy si dzony

z

,

W kadej

wybornie. statniej

Ju peno

klassie

za wrczono mu

odbiera nagrody.

w chopicym wieku okazywa

Majc

dobroci.

lat

W o-

pochwalny patent. usposobienie

czternacie

,

z

wasnego

nikomu uiepowiedziawszy, przez cay korepetycye biednemu a mniej zdolnemu

natchnienia, nic

rok

dawa

koh'dzc.

Dobrodziejstwo

wszystkimi.

Dopiero

jakic!

upominek

kry

przed

jirzysany

przez

robi

,

WADYSAW

RAWICZ.

5

wdzicznego ucznia, odkry przed rodzicami uczciw tajemnic syna.

Wczenie ju wic rozwija si w Rawiczu

czy jej

przymioty

Tem

duszy.

najszlachetniejszej

bya skonno

za-

do powicenia cichego, pasz-

czem skromnoci osonitego, które o sobie wiedzied nie chce,

wystawy

wychodzc

nie szuka a nie

nic zwyczajnych kolei,

peni czyny piknej

z

gra-

ludzkiej

Udoskonalenie serca jest podstaw wszel-

mioci.

kiego wyksztacenia. Kto z domowego wychowania wyniós dusz utwierdzon w dobrem, ten jakkolwiek drog uda si w yciu zawsze pójdzie do ,

cnoty

korcem odmierzy swoj dla bli-

szerokim

i

uyteczno.

nich

Moralny kierunek zawdzicza Rawicz swej matce

Wybór

Maryi.

zatrudnienia

Wybra tó rol

,

do

mia sobie zostawiony. mia wielki pocig,

której

niu

Po opuszczegimnazyum realnego, wyjecha jako praktykant

na

wie

a nie kantor, za warsztat swej pracy.

dla

poznania

gospodarskich. Pilnie

naby przeto

gleby

wykonywajc

wkrótce wiele wiadomoci.

co

Nie

i

sposobów

mu polecono, uwaajc si

bynajmniej za uzdolnionego gospodarza, po

roku wyjecha za

w

ojczystej

granic do Akademji Rolniczej Hochenheimie pod Sztuttgartem dla poznania ,

,

Gorliwo,

teoryi

gospodarstwa.

w tym

zakadzie, zwrócia na niego

z

jak pracowa

uwag

profeso-

rów, którzy do dzi dnia przechowuj o nim przy-

chyln pami. Postpy w nauce robi bardzo

znaczne.

Dwuletni kurs hochenheimskiej szkoy przeby

jednego roku.

Zoy

dobrze egzamina

i

w cigu

jako biegy

POLSKA

6

W umiejtnoci

W WALCE.

gospodarczej uzyska

dyplom doj-

rzaoci.

W

akademjach

i

uniwersytetach

niemieckich,

si chociaby kilkunastu Polaków, tworzyy si towarzystwa wzajemnej pomocy i owiaty narodowej. Instynkt organizacyi, który si w czasach naszej niewoli mocno w narodzie rozwin, czy gdzie tylko uczjio

na

kadym

punkcie

gromad. Zakadali

naszych

dziea poezyi

trjotyczne

wic

modzieców w jedn obfitoway

biblioteki, które

historyi

i

Polski.

w paKady

student prócz nauki specyalnej której si oddawa, ksztaci w sobie uczucia i myl narodow i tym sposobem dopenia braku jaki zostawiaa w nim edukacya moskiewska lub pruska, uwaajca szkoy za fabryki wynaradawiania. Niejedno uyteczne przedsiwzicie wzio swój pocztek w tych ,

,

,

akademjach

,

kade za

szlachetne

,

polityczne lub

znajdowao w tój modziey poparcie. Grupy ich, jak wyspy na morzu, suyy za' stacye dla bkajcych si po obczynie patrjotów. Eraigracya, której najezdnicy wszelki przystp do Ojczyzny zamknli, przez nich wpywaa na spoeczestwo krajowe. Gdyby si kto zaj spisaniem wspomnie modziey polskiej, szukajcej w cudzoziemskich zaka-

narodowe usiowanie

dach

wiata

,

i

,

rozproszy

mg

niepamici

,

jaka

wydarzenia pomidzy nimi oraz ich ycie zakrywa, zdo-

byby potny argument rzdowi moskiewskiemu kiomu i

—

przeciwko systematowi, który i

pruskiemu oraz austrjac-

poda myl wynarodowienia szkó naszych wyszych zakadów naukowych w Polsce.

zniesienia

WADYSAW RAWICZ.

7

Polacy otoczeni niemczyzn lub moskiewczyzn, kupic si jako rozbitki, uczyli si najpotrzebniejszej niew ich pooeniu solidarnoci i przechodzili formaln szko polityczn. wiedzc sami o tern Bezporedniego róda wypadków z roku 1861—63 szuka naley w uniwersytetach rossyjskich uniwiernie im wersytety za i akademje niemieckie w ruchu, jaki ztamtd wyszed, sekundoway. Hochenheimie byo take grono doborowej modziey. Kawicz zyska sobie pomidzy nimi mi-

—

—

;

,

W

o

koleesk pozawizywa znajomoci które w samym ruchu okazay si stosunkami i

,

póniej

uytecznemi

ma

sprawy niepodlegoci.

dla

bibliotek.

W

skie: Mickiewicza,

Niemcewicza

,

niej

Mieli

byy dziea wyborowe

tu

pol-

Krasiskiego, Sowackiego, Pola,

Lelewela

,

Szajnochy, Mochnackiego,

Moraczewskiego, Sienkiewicza, Czajkowskiego, Ujejskiego, Libelta, Trentowskiego, Kromera, Henryka Kamiskiego, Alcyaty, Heltmana jako tó wszystkie

waniejsze

publikacye emigracyjne. (Biblioteka ho-

chenheimska, liczca, jeeli nas

pami

nie myli,

1000 tomów, w r. 1865 darowan zostaa modziey polskiej, uczcej si w Szkole Politechnicznej w Ztirichu.)

Na modych

w

czytelnikach

przybyych

z kraju,

pery wolnoci i patrjotyzmu w konchach chowa si musiay w przepaciach bokich tajemnicy, dziea patrjotycznych pisarzy wywieray ogromne wraenie. Miay one dla nich powab wieoci. Dumy tajemnicze, w których wtek którym

ideje

,

jak

g-

snu si w

kraju niewyranie, przedstawiay

si im

POLSKA

w

W WALCE.

majcych ksztanamitnociami i umysy niedoprowadzone jeszcze przez polemik do stanu nic nieprzyjmujcego zwtpienia, bray w siebie chciwie napotykane dobro i pikno i zapalay si nagle

jasnych, okazaych, ycie

tach. Serca nieprzesycone

mioci

Ojczyzny.

Jki wspórodaków,

przenikli-

ju odtd rozdzieray dusz przed stawaa ju czciej okrwawiona posta wiej

,

,

renicami moskiew-

obcionej Polski. Wracajcy do kraju modzieniec, przybywa w progi rodzinne z najwaniejsz pomidzy naukami wiedz swoich obowizków ludzkich i narodowych. Kawicz po opuszczeniu Hochenheimu zwiedzi Niemcy, Angli i Francy, starajc si pozna sposkiemi

i

niemieckierai kajdanami

eczestwo

i

zarazem rolnictwo

w

tych krajach.

Na

Szlzku uda si do barona W. N., posiadajcego wzorowo urzdzone gospodarstwo. Tutaj dokoczy swe nauki. Przy powrocie do Polski baron W. N. pisa do rodziców Wadysawa z podzikowaniem,

e

pozwolili

„Rodzice

synowi

zwykle

mi

swojemu u niego przebywa.

dzikuj

za

synów, tym razem ja jednak spiesz

wdzicznoci

za

wieku

—s

potkaem dego

czowieka,

dziecko.

nigdy nie

pozna

wynurzeniem

jakiej

jego listu

—

ale nie na-

równie szlachetnego

któregpm

pokocha jak

mo-

wasne

Pragn

Kawicz

,

sowa w yciu

dalsze

jeszcze

z

ich

doznaem w naJestem ju w podeszym

przyjemno,

uczaniu waszego dziecka.

ksztacenie

i

pozifa matko takiego syna" i t. d. powróci do kraju aby ju z niego

wyjeda.

,

„Dobrze jest"

widzie obco kraje

,

ale

—

mawia

w swoim

—

tylko

WADYSAW RAWICZ.

W

yd naley. swoim bowiem tylko moe czowiek nabyt nauk najlepiej spoytkowa." Za obowizek patrjotyczny uwaajc wydawanie u siebie

—

w

kraju grosza zapracowanego na ziemi ojczystej, na korzyd wasnego spoeczestwa, z zasady ju potem z Polski si nie wydala.

Stary Rawicz

naby w

Siedleckiem

wie Gro-

chów od czowieka który ziemi wycieczy lasy powycina, wocian za doprowadzi do ostatniej ndzy cigemi procesami. Tak le zagospodarowany majtek odda pod zarzd synowi. Wadysaw, chocia liczy dopiero lat 21, wzi si do pracy z wielk ,

,

znajomoci

ci

rolne do

byy

Przez 9 lat pracujc

rzeczy.

polskiego kmiotka

kwitncego

pilno-

doprowadzi gospodarstwo

stanu. Pola jego pokryte zawsze^

najbujniejszem

brojonego ludu

,

z

zboem. Lasy,

suyó miay

które dla roz-

za fortec przeciw na-

jezdnikom, pozasiewa

i pourzdza. Budynki nowe na folwarku powznosi a pomnoywszy znacznie swój dochód sta si dla okolicy wzorowym gospo,

darzem. Zaraz po

wocian,

objciu

zaoy szko

majtku

dla

chocia zim tylko uczyy si w niej dzieci, wszyscy tam dzisiaj w jego wsi czyta i pisad potrafi. czasie powszechnego godu, zboem swojem ratowa wocian i dalszych ssiadów. Nigdy, a

W

nikt prawdziwie potrzebny nie

odszed od niego bez jej potrzeb,' sam

pomocy. Najczciej dostrzegszy z jej

ofiarowaniem popiesza.

dzia w pomoc

sercu,

uywa

Zamonod jej

te

przycho-

szczodrze.

POLSKA

10

Podczas

urzdzi w Grochowie

cholery

w nim sam

a

w WALCE.

osobicie

jak

,

szpital

miosierdzia,

siostra

niós pomoc dla cholerycznych. Doktor ssiedniego miasteczka rocznie pacony, kadej chwili jego kosztem niós pomoc lekarsk sugom i licznym ,

wocianom jego wsi. Byt wocian polepszy

By

wadzi.

on na Podlasiu jednym

paszczyzn.

co znieli

do obfitoci dopro-

i

dzi ogldnie

najpierwszych,

z

Oczynszowanie przeprowa-

Godzi w niem obo-

ale sprawiedliwie.

rozumem pojmowaniem interesów rolnictwa. Nie byo ono u niego wypadkiem chwilowej egzaltacyi. Rozpocz je w pierwszych latach gospodarowania w Grochowie a przeprowadza wizek

wocian

dla

kategorycznie przez

z

pewn

liczb

ogólnera za-

lat, z

dowolnieniem sarayche wocian.

Rzetelno ciela

,

cigaa

i

sprawiedliwo modego waci-

do niego zewszd robotników.

Gdy

innym obywatelom uczuwaó si dawa czasami brak

rk

do pracy,

Wadysaw

Rawicz

mia

poddostatkiem. Kto si raz do niego do

ju

ich zawsze

suby

do-

opuci nie chcia. Suba w Grochowie uwaan bya w okolicy za najlepsze wiadectwo moralnoci pracowitoci. Kto tó z niej oddalonym zosta, z trudnoci dostawa miejsce; okosta,

jej

i

liczni

bowiem wocianie

jako robotnika

Rawicz w stosunku i

i

surowy,

w

i

szlachta

maej wartoci, z

rzeczy samej

,

i^.lo

takiego

i

cenili.

ludem

by

na pozór zimny

kocha go caóm sercem

yczy mu jak najlepiej. Przywizanie jego wyrasi w cigóm staraniu o podwigniecie ludu

ao

WADYSAW

RAWICZ.

Wocianie widzc

moralne a zarazem materyalne.

w nim

11

bezinteresownego a rzetelnego opiekuna, oka-

mu wielokrotnie swoj yczliwo. Na wiadomo, e pan Wadysaw ma si oeni z córk byego oficera wojsk polskich, Witwiczywali

Stefana synnego polskiego pisarza zmarego na emigracyi w Kzymie, Grochowiacy zebrali pomidzy sob skadk i przynieli j do sdziwego kanonika Niesioowskiego, probosz-

kiego

i

,

brata

,

patrjoty,

cza Czerwankowskiego

,

z

prob

jak

aby sprawi

pamitk, którby mogli mu ofiarowa w dzie lubu. lub si odbywa w Warszawie w kociele Karme-

Nowoecy

litów na Lesznie,

klczeli

przed

ota-

kapan wymawia sowa; „was tu obecnych bior na wiadków" gdy deputacya szeciu worzem

,

—

cian przedara si przez tum do samego otarza i stanwszy za lubn par krzykna: „Jestemy i wiadczymy!" Wadysaw si obejrza i radoci na opromienionej twarzy dzikowa swoim

z

prz)'jacioom chwila

w

w

siermigach.

Po powrocie

w

imieniu

Bya

to

najszczliwsza

jego yciu.

caej

z kocioa dzikowali mu chopi gromady za wszystkie dobrodziej-

stwa. Najstarszy

za

Kawiczowi puhar

z

z

nich. Sobolewski,

wrczajc

napisem, poprosi kanonika, aby

ni on to potrafi, wyrazi uczucia kmiotków nowoeców. „Nie zasuy nikt — mówi wic

lepiej

dla

w

imieniu swoich parafian szanowny ks. Niesioow-

ski,

—

na dowody takiego przywizania

lub darami rzuconemi jak i

jamuna! Kto

pozorami z serca

sercem daje a dziaa, kto dugie lata jako dzie

w WALCE.

POLSKA

12

by dobrym, wspaniaym, sprawiedlikochajcym, ten tylko tak szczerze jak ty kochanym byd moe. " Wzajemne uciski i toast wychylony z pamitkowego puhara zakoczy uroczysto. Odtd dom Eawicza w Grochowie sta si jeszcze wicej towarzyskiem ogniskiem dla okolicy, niestety na zbyt krótki czas. Ozdabiaa go gocinno, wdzik przyjcia i rozumne rozmowy o sprawie publicznej. Za jego przykadem w wielu dworach podlaskich

jeden jednakowo

wym

i

—

zarzucano

gr w

nowa'a,

picie

i

karty, która nie

zastpia butelk a atoli

i

jedn fortun

czytanie

zabaw. Nie unikano

oddawa si ulubionemu

Rawicz

rozrywek.

zruj-

Ksika

kosztownego w Polsce wina.

przez siebie polowaniu oraz hodowli koni, które jak najstaranniej

sam ujeda. przyjemno towarzysk, zje-

utrzymywa

i

Jak po rad dano si tó do niego po wiadomoci. Polsce pod rzdem moskiewskim, gazety pisz tylko to, co im cenzura pozwoli wydrukowa. O czóm za cenzura pisa pozwalaa, wiadomem byo z instrukcyi, i

W

Muchanowa redaktorom garzek do nich moecie pisa np. o morskim i rozbiera

udzielonej ustnie przez zet.

,W

fejletonie,

pewnego razu opinie jest

uczonych

wymysem

—

wu

—

z

,

których jedni

fantazyi

niedaleko Lslandyi.

co

do

jest

inni

,

e

go

Moecie take pisa

wach kapitana Franklina

Wolno wam

a

,

twierdz

i

,

e

on

widziano o

o jego tajenmiczyra

wypra-

kocu.

panowie robi róne kombinacye,

przypuszczalnego

odkrycia

jego

wyprawy.

Z polityki pod rubryk „Francyi" moecie podawa wiadomoci z giedy i z senatu. Nowiny o ban-

WADYSAW RAWICZ.

13

kructwie zawsze interesoway publiczno.

moecie podawad wiadomoci

w

Windsorze

;

doniesienia

o przyjciach królowej

e

,

Z Anglii

sawny

lord

umar

Z Woch wane wiadomoci dla ksiy, e Papie wyjecha z Kzymu do Castelgandolfo, lub te powróci do Watykanu. O Hiszpanii radz pisa nie czsto z powodu cigych niepokojów w tym kraju a wiadomoci polskich nie podawa wcale, bo publiczno dostatecznie o nich z rozporzdze rzdu drukowanych jest objanion." Z gazet wic trudno byo dowiedzie si prawdy i adnego nie mona byo powzi wyobraenia o a inny umiera.

—

tem, co przedewszystkiem polskiego obywatela zaj-

W

mowao.

kadej okolicy

przez swe stosunki prywatne

sposobno dokadniejszego si

co

dzieje za

murami

nikujc ssiadom

wpywaj przez opinii w kraju. rem swoich

wic domy,

które

korespondencye

maj

dowiedzenia si o tem,

polskiej niewoli

—

i

komu-

ich

wiadomo,

na wyrobienie si

politycznej

to, o

to

s i

czem dojdzie

Kawicz

by

take takim informato-

ssiadów, a zdrowy

sd

o rzeczy, jaki

prawdomówno, któr si odznacza, wyrobia mu powszechne zaufanie. Kto danego sowa i zobowizania si nigdy nie cofn, tego sowu posiada,

i

na polu

mu

polityki

stanowiskiem

niego

i

ubodzy

i

wierzono. ludzie

chopi

i

Ale, nietylko

chtnie

si

równi

zbliali

do

ydzi, zawsze czego na-

uczy, czego dowiedzie si pragnli od Eawicza, który pomimo modoci, peen zawrze powagi i taktu, wszystkich z jednakow yczliwoci jako braci w Ojczynie traktowa.

POLSKA

14

w WALCE.

Zawizanie Towarzystwa Eolniczego przez hrabiego Andrzeja Zamojskiego, otworzyo dla obywa-

skiewskiej podejrzliwoci ograniczone,

cie ludziom zdolnym

a dobrej woli

Z tego

dziaania.

zbiorowego

si

mopodao przesposobno do

pole ycia publicznego. Ciasnemi miedzami

teli

wyrodzia

dziaania

polityka tak zwanej organicznej pracy, zmierza-

jca

do spoecznego wzmocnienia

i

zablinienia ran

zadanych narodowi przez trzydziestoletnie wojskowe

rzdy

od upadku Warszawy 1831

t. j.

r.

Wady-

saw by gorcym zwolennikiem tej polityki. Me byo rozprawy, którejby zdaniem swojem nie wyjani; próby nie

A

podj;

rolniczej,

którejby z

w

delegacyi,

dobrym skutkiem

którejby nie uczestniczy.

zamknicia Towarzystwa Eolniczego przez by najgorliwszym czontej korporacyi. kiem Penic w niej róne obowizki zastpowa take nieraz sekretarza i w komitecie Towarzystwa Rolniczego. Przez prac moralno do

markiza Wielopolskiego

,

,

i

owiat

,

dy

z

caem Towarzystwem

do

prze-

panujcymi niesprawiedliwie w Polsce Moskalami i Niemcami temi rodkami zdoby chcia siy potrzebne do dwignicia kraju. Manifestacya na Starem miecie w Warszawie a potem strzay na Krakowskiem Przedmieciu dnia

wagi

nad

;

27 lutego (18G1 2 marca

,

dziiii

r.),

pogrzeb uroczysty piciu

roztropnoci przewodników

i

ofiar

doj-

rzaemu rozuraowi narodu, nie zamieniy si w bezcelow zawieruch. wietnie rozbysy zorze narodowogo patrjotyzmu. Jeszcze nigdy w Polsce zapau i takiego powicenia.

widziano takiego

nie

Za

nic

mier,

dzie

WADYSAW RAWICZ.

15

—

tysice ludu co

prawem i mioci Ojgotowe byy umrzed za wspóln spraw. godzina

co

,

czyzny,

Przed otworami szone

mczestwo

za nic

tumy

wolno

racz

zbrojne

karabinów

ludu

i

woay

i

armat stay nieporudo

nam wróci Panie

Boga: !

"

—

„Ojczyzn, Kawicz zla

si ca dusz z tymi spokojnymi a niezrównanej wspaniaoci objawami. By on wszdzie. Pier nadstawia jak balkonie

Podczas manifestacyi po zniesieniu

inni.

gdy ora polskiego na gmachu Towarzystwa kredytowego powi-

Towarzystwa

Rolniczego

,

taa najsroej zakazana przez carów pie: , Jeszcze Polska nie zgina!" piewana przez kilkadzie-

—

sit tysicy

ludzi,

Eawicza widziano bardzo czynnie

zajtego urzdzeniem

ludowej przeciwko

tej

gwa-

tom moskiewskim a zwaszcza zniesieniu synnego Towarzystwa protestacyi. Na gruzach Towarzystwa Rolniczego powstaa staraniem Edwarda Jtirgensa organizacya nowa, na wpó tajemna, któr dla jej umiarkowania przezwano „6m(x". tyczna.

Bya

Rzdzona

to

przez

organizacya zupenie poli-

Dyrekcy powsta

borów, utrzymywaa

z

wy-

w kraju sztandar organicznej pracy. Rawicz podwoi wtedy swe zabiegi prac. Wszystkimi wpywami i stosunkami stara si utwierdzi polityk biaych i rozszerzy j do caego kraju. Stronnictwo przeciwne, czerwone, wychodzc z zasady, e Moskale nie zezwol na prac organiczn, od razu postanowio przystpi z nimi do ostatecznej rozprawy z orem w rku któr biali uwaali za przedwczesn zgubn. i

,

i

POLSKA WWALCE.

16

Eozpocza si walka pomidzy dwoma nictwami, walka zacita

wanie

kierunku

szo

,

polityki

wobec obcego rzdu,

stron-

bowiem o opanonarodowej. Prowadzona tu

nie rozpalia

atoli serc

wza-

jemn niechci do stopnia, na którymby, jak to zwykle bywa w sporach stronnictw, jedno drugiemu szkodzio lem.

przez odsonicie go

Biali

znali

wym

,

przed

nieprzyjacie-

czerwonych

;

czerwoni

biaych. Dyrekcya obywatelska wie-

znali tajemnice

dziaa

tajemnic

kto jest w Komitecie centralnym narodoKomitet zna osoby bdce w Dyrekcyi

—

;

jednake konieczna tajemnica przed czyhajcym up wrogiem zachowan zostaa. tem oszczdzaniu przeciwników, kady rozsdnie patrzcy na rzeczy widzi dowód umoralnienia a

na

W

narodu

uczciwoci, do jakiej nigdy niestety nie

i

doszy stronnictwa na emigracyi. Tara wszelki sposób do zwalczenia patrjoty innego obozu

by

dobry.

Nikogo nie oburzaa zamaskowana denuncyacya za porednictwem druku. Ogoszenie w pimie nazwisk osób, na które móg rce swe pooyó nieprzyjaciel, nie

byo dosy

przeciwnikowi

silnie

jakimbd

potpione,

bo

szkodzenie

sposobem, pokrywao racy

podo

tem niebezpieczniejsz, e bya ona jawnoci niospostrzegaln. Pisma dwóch najgoniejszych politycznych polemizatorów na wychodztwie jednego który skoczy sw karyer wejciem do suby tajnej policyi francuzkiej (J. B. stanu

dla

swej

,

,

Ostrowski), a di-ugiego, pedycyi, pehut

s

jeneraa

nieudanych

takich deuuncyacyi.

eks-

— Ogaszano

WADYSAW niby

w

RAWICZ.

17

dobrej wierze nazwiska, które powinne

byy

zosta w tajemnicy, w tej nikczemnej intencyi, aby si przeciwników pozbyd za porednictwem wspólwalce pomidzy biaymi a nego nieprzyjaciela. czerwonymi w kraju nic podobnego nie byo. Mi-

W

sob

dzy

kadego skliwie

potykali

si

nieraz

zajadle

,

ale

osoba

walczcych bya przez przeciwnika trozakryt, ile razy wróg okiem swojem usioz

wa

rozezna oblicze walczcego rycerza. Dopiero pod koniec 1862 roku, gdy w krajowych sprawach czynniejszy udzia wzili ludzie skrajnych opinii

dcy cha

b-

zacza znika szlachetna cestronnictw. Paryu i po za kordo-

na wychodztwie, z

walki

W

nem moskiewskim gono wymieniano nazwiska osób zostajcych w Dyrekcyi i w Komitecie pod obuchem moskiewskim, a wychodzce w nadsekwaskiej stolicy demagogiczne pisemko, „Baczno", wydruko-

wao

nawet nazwisko Jurgensa jako naczelnika stron-

we dwa miesice potem wzili Moskale do cytadeli, gdzie mczesko ycie zakoczy. Wraz z kompromitowaniem osób, nadszed ztamtd

nictwa, którego

i

nacisk

a

,

który imaginacye

zaognia

do szau nienawici stronniczej,

i

rozpalaniem

pdzi

naród do

jakiego takiego, byle rychego powstania.

Ludzie

atoli,

którzy

w

kraju

temu demagogicz-

nemu wpywowi nie ulegali, zachowali do koca wspomnian szlachetno i oszczdzali przeciwników. Pikny przykad tej szlachetnoci da Kawicz. Powoany ogólnem zaufaniem na porednika, peni na Podlasiu obowizek Wojewódzkiego Naczelnika i

urzdzi organizacy

bia w caem

województwie. 2

POLSKA

18

W WALCE.

wane stanowisko w tajemnych usiodokada wszelkich stara aeby zasady umiarkowanych zwycieztwo odniosy nad deniami Zajmujc

waniach

tak

,

,

rewolucyjnemi. Organizacya narodowa Komitetu Cen-

Narodowego rozwijaa si wtedy z wielk szybkoci. Zdarzyo si e w okolicy Podlaskiej, o której mówimy, naczelnikami walczcych z sob stronnictw byli Rawicz i Frejtag. Frejtag jako oficyalista Rawicza zarzdza jego dobrami Grochowem. Obadwaj szlachetni obadwaj prawi i Polsk nad wszystko miujcy, pomimo rónicy przekona jaka ich dzielia oraz rónicy kolorów chorgwi, pod któr suyli, umieli wzajemnie uszanowa si w przyjaznej harmonii. Ile to dziedzii pozosta ców byoby za przeciwne polityczne dziaanie pozbawio rzdzców swoich chleba. Niewielu zaprawd znaleby mona podobnych do Rawicza, który nie tylko nie oddali swego przeciwnika, ale przebywa z nim pod jednym dachem. Rozmowa z gospodartralnego

,

—

,

,

zawsze mimowolnie na pole polisi koczy wpyw pryncypaa. Frejtag broni swoich przekona a Rawicz w czowieku zalenym od siebie umia je poszanowa. Pikny ten stosunek podnosi w sercach osób wtajemniczonych w roboty narodowe, szacunek dla obydwóch; jeden stwa

tyczne

schodzia i

tu

drugiego

prac

mówieniem tam Prawdziwi

szanujc

nie ,

rycerze

siebie

i

wersarze, znaleli

na jednej drodze

wyda

gdzie

i

nie

ducha

,

nie

naleao do

swe tajemnice.

gonem

zdradzi o nich

si w dniu stanowczym obok ,

w

mówid.

koca potykali W kocu obaj

wspólnej przeciwko

si,

ad-

siebie,

najedcy

WADYSAW

podczas powstania

wojnie. (Frejtag

Wgrowem,

RAWICZ.

19

w

,

bitwie

wyjechawszy na rekonesans wzity

pod

by

przez Moskali do niewoli, zawieziony do Warszawy,

przesiedzia

w

lochach cytadeli

raniem Kawicza wydobyty

Grochowa,

wu

do

z

dwa miesice.

Sta-

wizienia, powróci do

Po miesicu wypoczynku, wszed znoBi si walecznie w kilku potycz-

obozu.

Po rozbiciu oddziau, w którym suy, w chwili, gdy si przedosta chcia do innego oddziau, zapanym zosta przez Moskali i osadzonym wwieziekach.

niu w Siedlcach, gdzie po srogich mczarniach, nie wydawszy nikogo, w miesicu listopadzie 1863 r. powieszonym zosta. Szlachetnej i piknej duszy

czowiek, wart równej czci jak Kawicz!)

Zanim

jedn

atoli

wybucho powstanie

usug odda

jeszcze

,

Rawicz nie-

programatowi umiarko-

wanego stronnictwa. Przeprowadzi w obrbie swojej wadzy, dobrowolne opodatkowanie na cele narodowe utrzymywa obywateli podlaskich w cinionych szeregach i pracowa nad poczeniem orga;

nizacyi biaej

ciao.

i

czerwonej

Zdawao si mu

pobiedz bdzie

mona

,

w jedno

e

silne,

przez to

wojnie,

któr

narodowe

zczenie

uwaa w

za-

ów-

czesnych warunkach za nieszczcie.

Rawicz wiedzia,

e

Polska tylko

orem

by moe

zdo-

niepodlego, lecz aby krwawe przedsiwzicie pomylny skutek mie mogo, mniema, e nie naley nigdy chtnej woli bra za si oraz liczy na cuda, ale trzeba wdzia na si zbroj, czoo pokry szyszakiem, uchwyci miecz i jak rycerz przygotowa si do boju. Tak przekonany wraz 2*

POLSKA

20 Z

caem

stronnictwem

W WALCE.

utrzymywa ruch narodowy

,

gonitwy a zapa patrjotyczny

na drodze legalnej

obraca na rzecz prac spoecznych i owiecenia. Ukoczenie kwestyi wociaskiej owiecenie cho,

pów,

mieszczan

ydów, przeprowadzenie jednoci

i

gosi

przedwstpne a konieczne za prz3gciem i zuytkowaniem tak zwanych koncesyi, jakie zyska margrabia Wielopolski u cara i jego ministrów i wystpowa przeciwko tym, którzy wzdwszy serca przesadzon nadziej, uznawali je za nieuyteczne. spoecznej

,

jako

Przemawia wic

prace do powstania.

Wiadomo

w w

obozie

e

do przyjcia reform, opinia

co

bya podzielona. Wikszo bya za tern, aby nie hamowaó skrajni za wytali swe usiowania,

czerwonych

tern stronnictwie

ich rozwoju,

aby je

naród

odrzuci

cakowicie zwróci si do

i

tajemnego przygotowania powstania.

Wydana

atoli

odezwa przeciwko wyborom obywateli do liad powiatowych i municypalnych nie zrobia

przez

nich

wraenia. Syberyacy porozumieli si

')

w celu

i

rzemielnicy

w Warszawie

zabezpieczenia wyborców przed

prawdopodobnym napadem demagogów i stanli na stray izb wyborowych. Gdy najgortsi i najrozumniejsi patrjoci owiadczyli si za reformami wówczas i skrajni (po nieudanym zamachu Szachowskiego, który mia zamiar rozpdzi wyborców gosujcych w gmachu b. Towarzystwa Trzyjacio Nauk) owiadczyli e je przyjmuj ale pod warunkiem, ,

,

')

.Syberyakjimi

nnzywnno

gnania Hyberyjskiu^o.

i)Htijot)

Zobacz

w Nrzo

91)

/.

„Ojczyzna" wychodzcoj^o

tjku w

felietunie u Ilafale

ilnin 21

w

naday mu midzy

padziernika 1864 pinma

Hendlikonio

Krajowukim

z

i)od

Zflrlchcm ar-

pudpiHom

Y.

RAFA

81

KRAJEWSKI.

miano to i znajomymi miano poczciwego Eafaa zasuonem nie byo. Sprawi komu niespodzian przyjemno, umniejszy kopotu w in,

nigdy lepiej

teresach,

w

wyprowadzi

z

trudnego pooenia, zastpi

byy to jego towarzyskie kademu czyj on ucisn kiedy wyszo umysowa poczona z ujmuskromnoci wzgldem niszych od siebie je-

najprzykrzejszym razie,

specjalnoci

rk jc

;

,

drogie

,

,

dnay mu

serca nawet najobojtniejszych, a

obyczajów, bezprzykadna prawie

atwej

sach

moralnoci,

w

czynia

czysto

dzisiejszych cza-

rzeczywicie

go

wyjtkowym modziecem. Od lat kilkunastu osierocony wraz z rodzestwem ale szczliwie postpujc w swoim zawodzie, Kafa prac rk wasnych dopomaga wasnym braciom i siostrom on by ich opiekunem, ojcem, modsze te rodzestwo widzc ile on dla czyni, sercem przepadao za nim. ,

,

Wszyscy blisi patrzc na jego zdolnoci i postw nim wielk i dug dla kraju

powanie, rokowali

pociech, bo kto od najwczeniejszych jak on

zasadach

ycie

swoje

na takich

lat

urzdzi

ten

,

dawa

nieomyln rkojmi, e ono nie przejdzie bez ladu poród którego ubiegao. Kraj dla spoeczestwa by istotnie najgbszem tem wszystkich myli tego modzieca, to te ruchy 1861 roku nie zastay go nieprzygotowanym. Nie tworzy on inicyatywy i nie nalea do bardzo gorcych, z dojrza owszem roz,

wag spoglda po

za

niemi

rówiennicy jego

plta si we

h

na demonstracye uliczne

czego ywotniejszego,

szukajc inni

naboestwa on wtedy koa warszawskie, szukajce

urzdzali

wszystkie

,

kiedy

i ,

6

POLSKA

82

W WALCE.

waciwego wyjcia z pooenia przez niedowiadczon a zapaem tylko kierujc si modzie utworzonego. Sympatyzujc ze stronnictwem ruchu, nieraz jednak

jce

i

powstrzymywa

naraa-

kroki jego zbyt

przedstawia potrzeb dojrzaych przygotowa,

któreby

uatwiy osignicie rezultatów zbrojnego chtnie podejmowa si czynnoci ma-

wystpienia

i

jcych takowe przygotowania na celu. Z strony nie odmawia usug swoich i tym

drugiej

którzy

,

i

w

spokojnych

pracach

widzieli

patrjotyczny

dla

kraju poytek."

Sowa te doskonale charakteryzuj dziaalno Kafaa Krajewskiego podczas manifestacyi 1861 i 1862 r. Sympatyzowa z stronnictwem ruchu pradobrze przygotowanego powstania. Niewidzc jednak monoci takiego przygotowania agodzi wraz z caem stronnictwem Edwarda Jurgensa, do którego nalea si ruchu pdzcego coraz szybszym biegiem do zbrojnego powstania. Poznaem i

gn

,

,

go

wtedy osobicie

skromno, powaga dowiadczonego

ju

Szkoy ludowe, wazego

Gzowskiego

odrazu

i

i

i

uderzya mnie jego zapowiadajce

umiarkowanie,

rozumem kierujcego si ma. gównie za wpywem Ger-

które

zaczto

wtedy

zakada,

nie

pytajc o pozwolenie wadz moskiewskich miay w nim jak w Komanie Zuliskim gorliwego zwolennika. Agitacya za szkoami bya tak wawa a ,

pomidzy ludem byo powszecbnem pomidzy obywatelstwem wiejskiem miejskiora, jako te i ksimi, i w przecigu jednego pórocza w samem Królestwie Polskiem pozrozumienie potrzeby owiaty

tak

i

RAFA wstao

inicjatyw

za

83

KRAJEWSKI.

kosztem prywatnych osób

i

przeszo 2000 szkóek ludowych a Nie

by

w

Podolskiej gu-

okoo 400.

bernii

by

to

wic

ruch

wycznie

manifestacyjny,

on jednoczenie organicznym a gdyby nie

nie-

szczliwe okolicznoci, gdyby agitacya stronnictwa demagogów, zostawia bya wicej czasu do dziaa-

wyej wymienieni

nia ludziom tego usposobienia jak a

z drugiej

gdyby "Wielopolski a za nim uywali zbyt gwatownych rod-

strony,

Moskale, nie byli

ków

dla stumienia ruchu

i

wzi

byby

nych

rewolucyjnym

,

kierunek prac organicz-

przewag nad manifestacyjnym nie byoby przyszo do przed-

i

wczesnego powstania.

Stao si

inaczej, powstanie

wybucho a Krajewski chocia zrobi

i

przedwczesne

to

by mu

przeciwnym,

kademu Polakowi zostawao wtedy odda si do dyspozycyi na Rzdowi Narodowemu. Mia on zamiar udad co

to,

do zrobienia, to jest

sub

i

si do oddziau i suy powstaniu z orem w reku. Rady jednak przyjació zatrzymay go w Warszawie

,

ludzi

ni

gdzie wicej

rozumnych

Przez kilka

kiedykolwiek

potrzeba

byo

zdolnych do pracy kierowniczej.

i

dziaa

pierwszych miesicy powstania

prywatnie, stojc na niszych stopniach organizacyi

narodowej. Wkrótce jednak, bo

powoanym zosta funkcyi referenta

czonków

r.

wanych komissyi

ministerstwie

Narodowy i

maju 1863

w

w

spraw wewntrznych

Rzd

ju w

do penienia niezmiernie

wszystkie

Rzdu

czyli

Narodowego.

skada si wtedy z piciu w waniejszych sprawach po6*

POLSKA

84

W WALCE.

uchwala na swoici posiedzeniach kolekady z czonków Kzdu, zawiadowa jednem z ministerstw czyli komissyi, w któstanowienia

Oprócz tego

gialnie.

zaatwiano interesa wojny,

rych

nych

skarbu

,

stanu,

wa

relacye z czynnoci

poruczonego

do

Ministerstwo

sekretarjatu

i

na codziennych posiedzeniach

i

stwa.

spraw zagranicz-

spraw wewntrznych

,

Kzdu,

mu

zda-

minister-

wszed Krajewski

którego

pod kierownictwem czonka Kzdu Oskara Awejdy, czowieka uzdolnionego ale sabego chachwiejnego i idcego zwykle za ostatnim rakteru wpywem. By on zupenie nieodpowiednim do kie-

byo

,

rownictwa tak wanej

gazi suby publicznej, jak Jeeli za administracya

jest administracya kraju.

w

stolicy

wan to

i

na prowincyi zostaa szybko zorganizo-

i

funkcjonowaa regularnie

zasug

któi7mi

i

porzdnie

referentów tego ministerstwa

,

,

byo

pomidzy

dwóch odznaczyo si szczególn gorliwo-

ci, umiejtnoci Malinowski wieckiego

i

który

,

by

Kaliskiego

zdolnociami, to jest Erazm referentem do spraw Mazoi

naczelnie

dwóch województw,

nistracya tych ski, który

i

by

Sandomierskiego

referentem i

do

i

kierowa admiKafa Krajew-

spraw województwa

Krakowskiego.

Pod koniec maja partja demagogiczna zostajca za porepod dyrekcy Ignacego Chmieliskiego dnictwem spisku i zorganizowan»'j przez Lenipkego, "Wemickiego i O. napaci na Kzd Narodowy, wywoaa odmian w skadzie tego rzdu. Awejda ,

jednak, który

mia

przyjació

pomidzy spiskowymi

RAFA i

85

KRAJEWSKI.

posiada ich zupene zaufanie, pozosta Kzdu i peni dawne funkcje.

w nowym

skadzie

Kzd

take Erazm Malinowski, Franciszek Dobrowolski, mecenas Kobylaski, trwa nie cay miesic. Przez cay ten miesic, wewntrzne w onie organizacyi narodowej trwajce zaburzenia, byyby doprowadziy j do zupenego rozprenia a powstanie do upadku, gdyby nie gorliwe spenianie obowizków przez niektórych czonków nowego Rzdu i jego urzdników. Kra-

Rafa

jewski lecz

ten nowy, do którego weszli

nie

bra udziau w

tych zaburzeniach,

pomaga

pozostajc na stanowisku referenta,

tyra, którzy pracowali

nad przywróceniem wewntrz-

nego porzdku.

W

staraniem

lipcu

nowy skad

steru

tych

Rzdu

ludzi

przyszed

Narodowego.

do

Weszli do

Majewski Wadysaw Goemberski mocno umiarkowanego sposobu mylenia czonkowie, niegdy przeciwni Komitetowi Centralnemu i powstaniu. Rafa Krajewski mia w tym niego i

Karol

:

inni

skadzie

w nim

,

,

Rzdu

osobistych przyjació, którzy cenic

charakter, znali

dobrze

zdolnoci

go do coraz waniejszych czynnoci. referentem

czynnoci

ale

Rzdu

ju i

By

i

uywali

on zawsze

wtajemniczonym we wszystkie nie

bez

znacznego

wpywu

na

bieg spraw ogólnych.

We

wrzeniu nastpio nowe wstrznienie w or-

ganizacyi rzdowej. Karol Majewski, M. Chwalibóg,

Goemberski ustpili a ster spraw narodowych przeszed od umiarkowanego stronnictwa do rk stronnictwa demagogicznego. Nowy, mocno czerwonej

POLSKA

w WALCE.

do którego

naleeli

86

Kzd,

barwy

Ignacy Chmieliski ceniony poeta

,

pomidzy innymi

Adam Asnyk

znany a wielce

w

bardzo uzdolniony a biegy

i

spra-

wach publicznych Józef Narzymski, zaledwo kilkanacie dni utrzyma si zdoa. Nie znalaz on posuchu w organizacyi i ustpi musia. padzierniku obj- ster Rzdu Narodowego jenera Romuald Traugut i jako jego Prezes mia

W

prawie dyktatoryaln

wadz.

Organizacya

Rzdu

od-

mienia si o tyle, e przyby Prezes którego dawniej nie byo, a czonkowie Rzdu, kierujcy ministerstwami Harbyli tylko doradcami Prezesa. monia jednak jaka panowaa pomidzy Prezesem a ,

,

dyrektorami ministerstw, otworzya

wpyw

i

tym ostatnim

na kierunek spraw caego powstania.

Rafa Krajewski powoany zosta guta

z referenta

na Dyrektora

przez Trau-

czyli ministra

spraw

wewntrznych w którego charakterze wszed do skadu Rzdu Narodowego. Bya to epoka upadku ,

powstania. Moskale rozwinli nadzwyczajne militarne

siy

i

zastosowali rodki

repressyi

przeciwko

skutkowa, budziy ile

nie tyle

najbardziej barbarzyskiej

rodki te zaczy powodu strachu jaki

powstaniu.

moe

z

e

narodowa zamachami osabiona, licznemi aresztowaniami uszczuplona, coraz sabszy opór moskiewskiej furyi stawia bya zdoln. ,

dla

tego

,

kilkokrotnemi zaburzeniami

,Hyy autor •)

'),

to,

powiada

najtrudniejsze

Zomcz: „Ojczyzno".

pod Zdriclicm.

organizacya

i

ju

raz cytowany przez nas

dla

zarzdu chwile

Nr.

91)

z

roku

IHiJt.

:

d/ia-

H«'ii(ilikoii

RAFA

KRAJEWSKI.

87

ania wojenne skutkiem wysile Rossyi, Pruss i Austryi ju sie na dobre rway, oddzia przepada za

oddziaem bro caemi transportami przechodzia w rce nieprzyjació wewntrz kraju ucisk moskiewski doszedszy do najwyszych rozmiarów, a,

,

ma

dziaania

parcia

si

Rzdu

zbrojn

,

Narodowego, pozbawione poomielone szpiegostwo podnioprzyczaio si na wszystkich i

so ohydn gow ciekach organizacyi

n

byo

sowem Rzd

narodowej;

na tak niebezpiecznem stanowisku nadludzkiej

chci

odwagi

i

na

rachuby z

obron.

nie znie-

i

szpiega, bez

Kilku

uj

zdoao

ówczesnego skadu,

sta-

trzeba

piersi tak z bliska

naciskanej przez wroga, denuncjanta

jakkolwiek

e

si

siy, aby

utrzyma powicenie w

i

,

przed

czonków poszuki-

Rafa jakkolwiek zmczony i coraz bliej on naciskany, owiadczy e cokolwiek zaj ma

waniem

,

,

nie

ustpi

z

,

powierzonego

trzyma sowa wraz

z

mu

tymi

,

stanowiska.

którzy

tak

I

do-

myleli

jak on."

Dziaalno Krajewskiego z tej epoki zwrócon bya gównie do ratowania tego, co byo do uratowania zapeniania luk w rwcej si administrarozporzdzenie zadzicyi. Nie jeden pomys jego i

i

wia praktycznoci

i

zdolnoci organizacyjn. Trau-

usiowa uporzdkowa siy wojenne powstania je sformowa w regularne puki, Krajewski pomaga mu w tern dziele, starajc si o to, aeby gut

i

chcia

administracya

suya

Sia a w lutym 1864 co naley.

sile zbrojnej

i

dostarczaa

jej

codzie zmniejszaa si

ta

jednak

r.

na kilka tygodni przed areszto-

POLSKA

88

waniem Krajewskiego,

ju

nej zaledwo

W WALCE. administracyj-

z organizacyi

Tajemnica te,

szcztki pozostay.

jak Kzd Narodowy w Warszawie by przysonity, stawaa si coraz janiejsz. Upadek ducha, który zwyk poprzedza upadek sprawy, sprawia, e gdy przed kilku miesicami jeszcze, szpiedzy nic wytropi nie mogli a zeznania

winiów w

w i

mogy

cytadeli nie

naprowadzi

,

przy

teraz

policyi

utracie

Kzdu

na lad

nadziei

wiary

i

powodzenie powstania, szpiedzy wicej odkrywali

winiowie przed komissy ledcz tajemnicy

chowa

za-

Zeznania jednego z urzdników Narodowego naprowadziy komissy

nie umieli.

niszych

Ezdu

ledcz na lad Rzdu.

Rzdu

czonkowie

jako to

Rafa Roman uliski

Krajewski :

i

,

inni

Józef

zostali aresztowani 6 marca Wkrótce te i Prezes Rzdu Romuald Traugut, osadzony zosta w cytadeli. Wszyscy wymienieni czonkowie Rzdu zachowali si wobec komissyi ledczej z godnoci i ta-

Toczyski

Jezioraski

,

1864 roku.

jemnicy

osób

nie

zdradzili.

Komissy ledcza

a

pukownik Tuchuko, uywa najrozmaitszych sposobów, aeby zmusi uwiziokompromitowania niouwinych do spodlenia si zionych patrjotów. Romana Zuliskiego i Rafaa Krajewskiego kaza bi, godzi utrzymywa w zgnizwaszcza

jej

prezes

i

i

ej ciemnicy, jednake adn tortur nie (lo})rowadzi ich do upadku. Inni take czonkowie Rzdu okazali i

w

zacno

tej

strasznej

,

ostatecznej

charakteru, (iórowali

duchem

próbie, luid

moc

swoimi

RAFA siepaczami

nad

nieraz

i

89

KRAJEWSKI.

nimi

odnosili

moralne

tryumfy.

Eafa Krajewski

wizienia potrafi

z

skomuni-

macoch, które mu daway tysice dowodów mioci i zdaa czuwajcej

kowa si

siostrami swojemi

z

i

Za porednictwem andarmów i innych stróów wiziennych pisywa do nich oówkiem na wistkach papieru listy, w których mimowoli odmalowaa si jego wspaniaa dusza w caej peni. Spokój nie opuszcza jej w najtrudniejszych przeprawach. Wiedzia od wielu miesicy, e bdzie powieszonym wiedzia termin wykonania wyroku a opieki.

,

,

,

na cztery godziny przed mierci pisze bogosawic krewnym, przyjacioom, przebaczajc wro-

jeszcze

gom

,

peny ufnoci

wizienne

wiary

i

w

Boga.

Listy jego

po nim pamitka.

to najpikniejsza

Pro-

stota,

jasnoó myli, podniosoó uczucia, wyrazia

si w

nich

dokadnie.

Nic

nie

ma

dnego pozowania na mczennika tak

dla tego

s

mie z

i

i

dla tego

ników witej sprawy niepodlegoci, wolnoci

oci

a-

tych listach

Kafa Kranajszlachetniejszych mczen-

one

jewski jest jednym

sztucznego,

w

i

ca-

Polski.

wizienne Kafaa posiadamy w swoim rku. Jeden by pisany po francuzku a to z powodu, aeby przenoszcy nie zrozumieli treci w nim Listy

zawartfij

;

wszystkie

Podajemy

je

nego

byy

list

,

jak

tutaj

inne

pisane

byy

wedug porzdku

pisane

na polski jzyk.

,

po

polsku.

chronologicz-

przetumaczywszy francuzki

!

POLSKA

90

W WALCE.

I.*)

—

bd

ju faktem, powieszonym ja dowody przeciwko mnie to jest pisma moje których nie mogem nieuzna w pierwszych dniach przyznaem, e odemnie pochodz, ale nie powiedziaem czem byem. Bili mnie, godzili, rzucili mnie do lochu w którym przebyem trzy ty„Jest to

Maj

silne

,

;

,

—

godnie

wytrzymaem

tygodniach i

,

wszystko. Lecz po piciu gdy mi pokazano mnóstwo papierów

Kzdu

gdy Naczelnik

wanym

Narodowego zosta areszto-

gdy mi wymieniono szesnacie powane stanowiska zajmujcych osób, które poczyniy ze,

znania, dusza

moja skruszya si

i

przyznaem si,

i byem

Dyrektorem Spraw Wewntrznych Ludwiko, o moja matko miociwa,

wzywam Ci,

niu Ksawerego

w

imie-

nie przeklinaj swojego

marnotrawnego syna, niechaj twoja rka, która tyle razy mi bogosawia, udzieli mi ostatnie bogosawiestwo. O czysta kobieto teraz ja Ciebie rozu,

miem rego

doskonale, Ciebie

poznaa

!

Gdyby

zrobi, wiedzcie,

e

wnika Tuchuko

i

i

Boga mioci,

tego

mona byo jeszcze co jest w rkach puko-

me ycie

adjutanta jeneraa Berga, któ-

rego nazwiska nie znam; sdzia

gdyby chcia,

mógby wam

K

mnie bada,

udzielió najlepsze rady.

W

M

zna go niewtpliwie.

dla mnie

czyni bdziecie, zniecie si

')

któ-

List ten l»y piH.-my

j>r/c/,

staraniach, któro

Ki-djcwukicgo

z

Dr.

]«>

1*

trnun/l.M,

!

RAFA

91

KRAJEWSKI.

naprónem. Starajcie si, si o dokumencie mojego nie wspólnictwa w wasnoci domu, gdy skonfiskowano by dobro, które jest waszem. Pan .... mia odemnie 20 tysicy zotycli, odbierzcie je i uyjcie dla mojego wybawienia, on mieszka w tym samym domu, w którym mieszka pani O Moje drogie siostry, spodziewam si e b-

Lecz

wszystko

aeby

to

jest

dowiedziano

,

dziecie jeszcze do

mnie pisay, jeeli

nie,

przyjmcie

moje ostatnie yczenia: przebaczcie wszystkim, szpie-

gom

i

katom

,

kochajcie

ywych

i

módlcie si o zbawienie waszego i

o przyjcie

i

strzecie

tych co pomarli,

grzesznego

brata

na ziemi Królestwa Boego, pracujcie

si pychy

i

prónoci.

Wadz

starszego

w rodzinie, któr posiadaem, skadam w rce Emilii — bdcie jej posuszni jak mnie bylicie posuszni. Emilio rad si Ludwiki jak ja si radziem w sprawach moich zdrowienie

i modszego rodzestwa. moim braciom siostrom ,

moim przyjacioom

mio

;

i

Mio i

i

po-

wszystkim

przebaczenie

moim

bd

spotwatym którzy mnie rza i poegnanie caemu wiatu Ciaa mojego nie wydadz wam; postawcie krzy na grobie Kazimierza, drugi na grobie Ksawerego ja tam

nieprzyjacioom

i

,

mio

;

!

—

bd

Niechaj J. P. da stanie miasta, kraju

i

wam

krótkie sprawozdanie o

wiata."

Rafa 12 maja, 1864

r.

!

POLSKA WWALCE.

92

U. „Moje najmilsze dzieweki, pocieszcie si, mnie

w

dobrze

cj

wiezieniu

gdzie

,

bo do

piartje

mam

któr wiat i

dla was,

Józienko ja wasze i

ycia

chwili

ostatniej

kogo nie

— wol bd si

i

skd

siebie,

sodka

Paulino Benjaminku mój,

W sdzie

!

o

domu,

piersi

ciskam

i

wam

nie brak

za wiele wyda-

nie trzeba, cukru

Tytu

braci wiele, dzielcie sprawiedliwie;

tym

s

te

nie,

bessarabski

i

e

mamy

pewnie

wi-

cygar nie trzeba. Pamitajcie

niowie co nic nie dostaj,

byem.

jeszcze nie

czy

Na mnie

go macie?

pomaracz

i

—

a dla ni-

Emilio

tylko cytryn po 8 na tydzie.

wirginja

emigra-

!

Papiery niszczy

wina

ni

mnie dobrze,

Mam j dla mna,

mi wykrada.

Radbym co wiedzia chleba

;

kocha

gówki bior codzie na Bóg z wami

bogosawi

jecie,

bd

dla wszystkich.

i

Zoko -Polko,

,

poera

Znalazem dusz moje,

nienawici.

nieraz

go stokrod

dajcie."

Rafa. 3 czerwca, 1864

r.

III. „Wczoraj i

dnia 4/6 przywoano

oznajmiono mi

jenny. Teraz

,

e

mi

jestem oddany pod

wic sprawa moja przesza

do

sdu

sad wo-

do audyto-

!

RAFA

KRAJEWSKI.

93

—

tam trzeba gównie dopilnowa i uiy6 stosownych rodków. Moje drogie, jeszcze raz zaklinam was, bdcie mi w tern posuszne i nie konspirujcie jak czyni inne, bdcie zawsze kobietami, których zadaniem nieó pokój pociech bogosawiestwo a nie wojn gdzie na mnie wyrok napisz

rjatu,

,

,

Konspiracja

to

niska, stara, ziemska; jeli

rzecz

chcecie walczy,

ycie

wam

przedstawia

dosy

by

z

wami strzegem was

niech

,

pola

Pókim

do walki szlachetnej, jawnej, Chrystusowej.

pami

moja

strzee was teraz.

Jeeli pienidze do Ciechocinka.

Ze

s

na

to

na Paulink czas

sprawianiem rzeczy

dla

—

mnie

si do wyroku jeeli na osiedlenie, odzie prosta mocna ciepa jeeli do roboty,

zastosujcie to

to,

,

,

;

wolno mie nic wasnego. Pienidze w kadym razie si przydadz. do was pisywa tylko w razach wanych, wy tak samo eby nie naraa bez potrzeby. Przyszlijcie mi w tytuniu lub w cieniuchnego papieru.

to

nic nie trzeba,

bo podobno

nie

Bd

ciskam was wszystkich Bóg z wami."

serdecznie.

Rafa.

IV. „Emilio

w

!

Objanienie pimienne, którem

zimie o waszych funduszach, tudzie

objanienie znajdujce si

w mojem

takie

biórku

i

ci

da

same

rewers,

W WALCE.

POLSKA

94

daem

który

P.

P

przedstaw rejentowi dla za-

W

majtku. biórku jest dowód kasy Potockich na 6000 zJp. kaucyi Adolfa, rewers Adolfa na 2000 zp. i rewers 7.... na twoje tysic zp.

bezpieczenia

Ze sprzeda domu potrzeby lepiej

i

placu nie pieszcie si,

zacignad poyczk. Jeden

z

razie

a

bdzie móg beznas dwóch powinien dla

zdrów niech czeka spokojnie piecznie wróci.

w

Jeeli Henryk

,

was zostad."

Rafa.

V. „Szanowni Pastwo!

w

burzliwych czasach

dobno

sprawdza

:

si

— w

Spóka razem tera

nasza rozpoczta

burz ustaje powróba Szanownej z

Wspólniczki,

Jak w caym cigu interesu z zupenem zaufaniem wzgldem siebie postpowalimy, tak teraz i

polegam na znanym mi dobrze charakterze Szanownego Pastwa i ze swej strony nie stawiani adnych niu

ogranicze co do zdecydowania o rozwiza-

lub

dalszem

trwaniu

wspóJki.

Ale

majc

na

wiey dowód, jak nietrwae s ludzkie sprawy, sdz i gdy fundusze przezemnie w budow woone, byy nie moj lecz mojego rodzestwa sobie

wasnoci, powinnimy t;ik interes zakoczy, eby w przyszoci adne powikania z niego nie wyniky: kobiety

na interesach

mao

si znaj

,

proponuj

RAFA

wic Pastwu

95

KRAJEWSKI.

znanego Im P. Telesfora, który

w mo-

jem imieniu prywatnie dziaa bdzie lub w razie gdyby on nie chcia lub nie móg tego si podj, Pozostaje mi jeszcze koleg mego Józefa G pozostawienie mi na zawsze tego prosi Pastwa o udziau w sercach Waszych, którego nieraz miaem dowody. Bóg da e si jeszcze na tym wiecie zo,

baczymy.

"

Rafa 10 czerwca, 1864

Krajewski.

r.

VI. „o domu wspólnym. sprzeda.

W

sumie

Woyem tej

w

—

Jeeli korzystnie to

niego

kapita 53,000 zp.

mieci si ju suma Prackich

honorarium za budow.

Suma mamy

i

Helenki

moje i

do-

ywocie razem 17,000 do tych 53,000 nie nale, a s osobno zahypotekowane na domu. Wierzbowscy woyli take 53,000. Przeto dom i plac s wspólne, tak e wszystkie dochody i zyski dziel si po poowie.

Dugi byy

tylko hypoteczne, ostatni

by

za-

cignity w m. lutym majstrom naleao si co jeszcze. Wszystko com wybra z dochodu od pocztku zapisane w moim rejestrze. Wam si naley kademu to, co wykazane w akcie danym Emilce i procent po 6 od sta rocznie od 1 stycznia 1863 r,, reszta co zostanie z zysku moje. Prackim wy;

,

—

paci

koniecznie

podug

rewersu,

choby on

nie

:;

POLSKA

96

w WALCE.

chcia. Moje fundusze oddaj w opiek Emilce. Henryka pilnujcie eby nie roztrwoni. Doczam kartk do Wierzb, z uwiadomieniem e Telesfor ,

w mojem

imieniu

móg

on nie

dokona obrachunku

lub nie chcia, to

a jeeliby

,

G

Jeelibycie

uwaali za niestosowne lub zbyteczne oddanie

W

j

to

,

zniszczcie:

daj

j

kartki

tylko dla zaso-

was od zarzutu nieufnoci. z wami."

nienia

Bóg

Bafa

VII. „Dzieweczki! Nie rozumiemy si — wierz wam, mi prawd mówicie a bardziej jeszcze wierze Temu, co nam powiedzia: „O cokolwiek w imi moje prosi bdziecie, da wam Ojciec mój". Gdy bagam Boga o ycie na to, aebym móg t drog któr teraz jasno widz gdy wy mioci swoj bronicie mi, to wierz e Bóg z nami o wierz nie przeczuciem ale przekonaniem to

e

,

i

,

,

—

,

,

,

wam

jeszcze

e

dodam,

ycie swoje

mam

i

za ledwie

miar tego, co zrobió chc a gdy syodemnie o rozstaniu na zawsze, to dla tego, nie wiemy, czy drogi ycia naszego zejd si

zaczte w

;

szycie

e

jeszcze

a

:

silnie,

my

jeeli nie, to trzeba a

kademu

stad osobno,

duchem wysoko, bo si kiedy spotka-

tam, gdzie nas nikt nie rozposzy.

Czy

nie

mylicie

w Warszawie dwóch

si

co

do Eugeniusza? Jest

ludzi tego imienia

i

nazwiska

RAFA

—

mój

97

urzdnik z kolei Warszawsko -Wiedeskiej, z Towarzystwa Kredytowego, o którego

—

a drugi

mi

KRAJEWSKI.

nie idzie.

O postpie

mojej sprawy nic wiedzie nie

bo wszystko si

—

odbywa

zaocznie

;

mog,

nawet wyroków

kady jedzie, nie wiedzie gdzie. Z p. Michaem znie si nie mog, ale wiem z pewnoci e wyzna swoje prawdziwe nazwisko w kadym razie on jego i dzieci trzeba usun w bezpieczne miejsce eby z niemi nie postpiono nie

czytaj

i

>

,

,

jak z Sierakowsk."

Wasz Rafa.

VIII. , Matko moja Z tem uniesieniem z jakiem matka wita nowonarodzonego podzikuj B«gu z wntrznoci ducha twego narodzi si wiatu czo,

!

,

,

wiek.

W

dzia

nic,

chwilach rozpaczy,

gdym w

sobie nie wi-

jedno grzesznika skazanego na kar.

mioci objawi si w wanie otoczyo

duszy mojej

i

e

witych

mnie gronem dusz jasnych,

Bóg

obcoi

wi-

obcowaem z niemi tak, em ich dusz jak rkami dotyka. aska Boska zstpia na mnie i przejrzaem i widz to co wprzód byo przederan zakryte. Wierz silnie, e w owej chwili, gdy za sowami . Jana leciaem myl w niebo, dziaem

ich

i

,

przechylia si szala

y

sdu mojego

dla Imienia Boskiego.

i

naznaczono mi

Matko! ja pragn ycia, 7

POLSKA

98

W WALCK.

a nie idzie mi o to, gdzie ono spynie, byle tylko

bd

ludzie, wród który chbym apostoprawd. Nie aujcie mnie, em uwiziony wizienie ja Bogu dzikuj, bo to droga,

tam, gdzie

owa za

to

któr mnie do

—

prowadzi.

siebie

—

Matko, ja tu

moi dwaj towarzysze subior prawd do serca. Wczoraj tajemn drog inni winiowie podali nam cyrkularz, obejmujcy imiona tych, co Sprawie zaszkodzili z wezwaniem o dopenienie listy dla uwiecznienia ich haby i dla zemsty. Zamiast nowych imion do-

ju rozpoczem prac chaj mnie

pisalimy I

:

i

sowa:

te

odpu nam nasz Jak

Bracia,

win,

my winowajcom. my w zbona godzin

Odpumy sabym

zdrajcom!

i

Z upadty Sprawy Ojczynie Zostawmy posiew przyszoci: Gdy krwi nie stao w spuciznie. Oddajmy na siew swo koci! Siew dla przyszoci rozpleni, Kto szubienic w krzy zmieni Krew nasza laa si marno,

Bóg nie wspar walki ora; nowe rzucajmy ziarno mio, co wiat zwycia

—

Wic

T

Woajmy:

przebacz im Panie

W szczertj A

mioci

i

wierze,

sprawa zmartw_ychpowHtauie, I

nowi stan rycerze!

Zbierajmy zacno imiona,

Upadym podajmy rk:

Zo

wtedy na zawsze skona,

Gdy padnie na

Bo

mko!

I

RAFA

99

KRAJEWSKI

Ewangelje wyranie

e

mówi,

czowiek w Boostanie wcielonym, Z apostoów i ewangelistów jeden

poj

Chrystusa,

.

ciaoci. Ew.

czytaem,

w

innych

Jana

—

Chrystus

— e S.

Bóg

to

jest.

Jan najbliej

jest

jeszcze wiele nale-

16

17, które

roz.

i

we zach

— to najwzniolejsze sowa mowy ludzkiej!" Rafat.

IX. „Moje drogie! Stawiacie mi najniebezpieczniej-

sz pokus — bo pokus mioci waszej mnie, com si ju rozsta z myl o sodkiem poyciu :

w

otworzy na nowo gdzieale podobny jak rodzinny, w którymbym znów, jak dawniej dom rodzinie

kolwiek

dawniej, ranie

cie

obiecujecie

,

bd

dawa pokój i pociech. Zapewniakada z was ma do odwagi i siy ciaru tego ycia, jakie mnie czeka.

mia

i

e

,

do zniesienia

Wierz wam czujecie

,

zmniejszony tylko

,

,

ródo

e

w kochajcych

tej

odwagi

i

zastanowiycie si nad tem to

mogem

kiej

tak

waszych

sercach ;

ale

zapewne nie

dokadnie

,

jak ja

zrobi, czujc na sobie konieczno ta-

przyszoci.

sprawy widz.

mono

siy

Przedstawi

wam wic

,

jak ja te

Tracc wolno mateijaln

,

to jest

sob duch czowieka moe znie gwatu, naoonego na czowieka i rozporzdzania

mogc wytrwa w

nakazanym

,

stanie

odrywa si od tego wszystkiego, co

nie

nie

bezwadnoci,

moe by wi7*

;

POLSKA

w WALCE.

stwarza

sobie

100

cinite

zami

i

osobne

,

niezalene

si czuje wolnym i szczliwym. Tak pojmuje mczenników i apostoów, którzy dla tego ycie

gdzie

,

doszli do tak wielkiego

rozpromienienia ducha,

e

wolnym od wszelkich wpywów, za pomoc których mogaby by cieniona ich duchowa wolnod. Pooenie które mnie czeka, lubo nie wyrównywa temu uciskowi, w jakim duchy pierwszych mczenników czyniy swój rozbrat z ziemskiem yciem, podobnem jest jednak o tyle, e mi w niewol z ciaem i dusz, albo pozostaje albo rozerwa równowag i duchowi wolno zabezpieczy. Wybieram to drugie. Dla zapewnienia sobie uczynili

go

,

i

takiej

wolnoci gotów jestem odda wszystko

mogoby mi by przeszkod nek,

,

bo

,

co

jedyny waru-

to

mie moe jakpooeniu cokolwiekbym

pod którym ycie moje dalsze

kolwiek

warto.

W

takiem

ze wiata realnego bdzie jednym wicej acuchem, krepujcym wolno moje im droszem byoby dla mnie to, coby mi odebra lub w czemby mi przykro zada mona, tera wi-

postawi obok

cej

ci

siebie

,

musiabym oddawa dla

sowem

—

kolwiek

z

ze swojej duchowej wolno-

ziemskiego

zabezpieczenia

swego

skarbu

onierze pilnowaliby wizów naoonych na ciao, obawa o siostr pilnowaaby wizów, od których duch nawet nie mógby si wtedy uwolni, gdyby tylko spodobao si komu nakaza mu posuHze.stwo. Czuj o pisz niejasno. Która-

—

,

was pojechaaby ze

mn

byaby najboleniejszemi wizami JHcemi

do

dna duszy

:

kady

dla

krok

,

czy

za

mnie

kad

,

mn, aiganiemal

RAFA

myl si

musiabym mierzy miar

swoje

na towarzyszce mojej

odbije

101

KRAJEWSKI.

tego, jak ona

oprócz

;

niewoli,

bybym

cigle na asce

jakiego

powodu mogliby szuka drobnej zemsty

mnie na

i

nieasce tych, co dla lada za

Nieszukajc nawet zej woli ze strony stróów moich, ja sam jak bybym cigle siostrze.

kuszonym do ustpstw, ponie, aeby za cen ich wytargowa cokolwiek dla towarzyszki mojej. Wiecie, e cokolwiek czowiek do ycia swego wplecie czy to jako prac staje si czy to jako uczucie ,

,

Wzi

obowizkiem do spenienia. jedne z was jest to dla mnie podj obowizek ja w niewoli nie powinienem mie adnych obowizków materjalnych oprócz tych które na mnie przemoc naoy, inaczej trac reszt wolnoci. Wam si zapewne zdaje, e ca obowizkow stron braterskiego poycia ta któraby mi towarzyszya, wziaby na siebie pozostawiajc dla mnie same dla niego

—

:

,

,

—

,

,

,

tylko korzyci tej

tak

si

dwócli kto

stron

,

—

Znam

równowagi.

jest u

— marzenie!

midzy ludmi

s

obowizki zawsze z obya staj si wiksze ze strony tego, i na swoje stron przechyli szal

nie dzieje

silniejszy

wiksz

spóki

siebie;

skonno

mnie ni do odbierania

do ;

dawania

szala

prdko

obowizki moj stron spadyby wiksz poow ciaru

przechyliaby si na kiego poycia

i

ta-

na

owiadczam stanowczo, e ja tam adnych obowizków materjalnych mie nie chc. Przedstawiacie mi, e siostra taka byaby cznikiem pomnie, a

midzy

mn

cznika.

a

Czy

rodzin

;

nie

braterstwo

rozumiem potrzeby tego dusz

naszych

nie

jest

POLSKA

102

wzem

najsilniejszym

,

w WALCE. którego

chyba wasny upadek tego

,

nie rozerwie

chowej odpad. Tak si lkacie tego,

w wiat wychodz

rodzinnego

do

—

ycia

kolej

niemiertelnych niajcie

ona

z

rodziny

wielkiej

rozkazaniu

i

Dod

to

a

;

e

zwyczajna

malek

matki przez rodzin

wiata

Boemu

auchów

do rodziny

i

domu

ja z

to

Nie zatrzymujcie mnie

!

nic,

ktoby od rodziny du-

cie-

nie

,

nie stawajcie

w

po-

poowicznego ycia, tych póprzekona i póczynów; z niewoli nie. róbmy klatki ubranej kwiatami bo ona zawsze bdzie niewol, przek.

tego

,

ulegym

jak ptak

w

piewa.

klatce

bdzie musia byó

za te ozdoby

a tylko niewolnik -

niewolnik

co wyuczone kuranty

,

moe

Dzieweczki moje serdeczne, przykre ale ja w egnajc was

sowa,

owej nocy, kiedy mnie od was wzito,

usyszaem

,

gos,

mi szepn:

co

wasz"; nie czas

wam

znaczeniu

,

w

e

wiadacie,

prawa

macie

mami praw

miaem to

;

moje

jakiem

ja

chwili

tej

gono wymówi,

tego

powiedzie;

niespodzianie

„od

tak, ja

ju

nie

byem waszym

nie

co

to

adnych

nie

e

w

tern

Po-

dawniej.

mio bratni wy za mn jak ony,

wam powiadam,

a ja

fizycznych

ale teraz

wasz

przez

i

w duszy ju nie

raniej

id

za

praw posiadania, wycie dla

macie

;

mnie najdrosze siostry, bo najmilsze najblisze mi po duchu ale nie dla tego tak was kocham, ,

,

e z

anicie

si wy

zczy w gromadk

ro-

nas jedna matka rodzia. Nie porównywajcie

onami

mnie

nie

:

anim ja

bray

;

was nie wybra

Bóg naH

dzinn, a teraz rozej si

nam kae,

,

—

niech

si

;

RAFA

103

KRAJEWSKI.

dzieje Jego wola. Jeeli teraz która z was wybiera mnie dobrowolnie na towarzysza ja nie przyjmuj wyboru, ani nie wybieram, bo chc by sam, ,a sam, bo Bóg bdzie ze mn". Wreszcie, nie poczekajmy kiedy nareszcie zapadnie mój wyrok, na miejo którym dzi nic nie wiemy, kiedy ,

bd

:

bd

scu

,

dzia

w

rozpoznam ,

e

rodzinie

bez

pooenie

;

niezalenoci

straty

a nawet zrobi

,

swoje

j

bd

jeeli

mona

pewnem

wi-

y

tam

ogniskiem,

rzucajcem wiato i ciepo koo siebie wtedy nie wy do mnie ale ja do was z prob si obróc. Nim to nastpi (jeeli kiedykolwiek nastpi !), jak moecie cho na chwil wtpi e jedyn moj pociech, jedynem rozradowaniem dla serca bdzie moje dziejak najczciej odzywa si do was mojem yciu weczki moje jedyne kwiaty, co na wyrosy a nie poschy. Jak wy drogie dla mnie ,

,

,

,

,

jestecie

o

,

tego

Bóg was mówi.

wie

tylko

wam wypowiedzie nie umiem to kiedy w modlitwie syszy, co Mu zapomnie? was I was miabym ,

,

miabym zaniedba

i

niepocieszy

i

nawzajem po wam dowody,

pociech do was -nie siga? Daem jest zewszd znajd drog do was twórcza. Porzucie wic t trosk o mnie, co wam nasuwa pomysy nie do urzeczywistnienia. Wierzy-

— mio

e

my w Boga

wierzmy czynem

:

pierwszym objawem pokój, jakiego co

zwyciy

wiat

tej

sowem

nie daje,

a jaki

bdzie

nam da

ten,

wiat. Emilio! przypomnij sobie tego-

Nowy Kok: pytaa mnie, odmienny od zeszorocznego ?

roczne moje yczenia na

czemu ten

nie tylko

czynnej wiary naszej

list

taki

POLSKA

104

W

WALCE.

sam wtedy nie wiedziaem o caej doniosoci tam musiao by przeczucie tego co na nas przyszo. Nie troskajmy si o wiele, bo jest taki, co za nas myli, co sabe ptaszyny i drobne zia-

ja

jego

;

,

renka

On

wa

zim

przez

mnie

i

was

i

do nowego plonu przechowywa.

bdmy

bdzie,

matka

jak

,

dzieci swoje

piasto-

,

dziemi Jego. Józieko moja jak tobie serce paa i wyrywa si naprzód pytasz mnie co masz czyni w tej tylko prawdziwie

!

!

penoci

,

a

niecierpliwa

masz do zrobienia

jedno tylko to

Duszyczko

serca ?

na teraz

!

t peno

:

serca,

gorco duszy utrzyma na zawsze, na cigle, droga twoja tak si rozwietli e o nic pyta

nie

,

Gobko Boe nie jest osobn krain do mona frun byle kto drog pokaza; ono

bdziesz

moja

bdziesz jasno.

królestwo

!

której jest

widzie

i

w

tobie

,

chwil ycia. poloty ducha

niezmierne

,

,

zdobywa

je

Prawda,

e s

co

w

jednej

przestrzenie

zkd

przychodzi".

to 'Bóg daje

chem wyoj ziemi

i

;

chwili

moesz

ja

takie

wewntrz

poloty

pyn:

—

„Duch

jego syszysz, a nie wiesz

,

to

sigaj du-

wyej nad wszystko

,

jak

w

pogodnej

z ziemskiej ,

siga Moje najdrosze! cie;

kad

Ale natchnie ja tobie nie dam,

jeszcze

podsuchaj

.Teli

;

gdy chcesz natchnienia,

ducha rozebranego zwie.

gos

i

,

byskawicowe przenosz ci o

takie

naprzód

to natchnienia, one tylko z

tchnie kiedy chce

musisz powoli

tam

troski

sioffaj

Zlitujcie

.

,

co

na

ciszy twojego

Bóg si ode-

Ljdzie

wzrok

nie

si, nie przesdzaj-

si sam przed sob rumieni

dla

sów

:

RAFA

ju

waszych; wy mi

skrzyda przypi-

archanielskie

sów, wiadczcych

nacie

za

kilka

Sowa

—

to dopiero

ile

105

KRAJEWSKI.

woli.

o dobrej

chci. Ach, tych dobrych chci

byo w mojem yciu

!

a

gdy obrachuj

ono

to

,

e

gdy si wpatrz w niego to si tylko w pier uderz: „moja wina"; a nad t moj win, nad t przeszoci jednak tyle bywao czci ludzkiej. Ta cze nad miar ciy mi nieraz jak dug niespacony; nie dorzucajcie mi nowych citakie ubogie

arów

!

,

,

mi o sobie, nie o mnie. napisaem we waciwem miejscu

Piszcie

Nie

tecznej konkluzyi

osta-

Co do waszego zamiaru towarzy-

mi na wygnanie. Porzucie t myl zupenie: swoje wypowiedziaem wam szczerze

szenia

przekonanie i

trwa w niem

dalsze

bd

przedstawienia

niezmiennie

ciaecie mi o tem nie mateczka jest po mojej Ludwik dopowie wam reszt

e

jeszcze

w tym

wic

wszelkie

;

byyby bezuyteczne. Chomówiy, jestem przekonany, stronie

,

tego, co

a

mój

brat

jabym

móg

przedmiocie powiedzie.

przykro mi em tu jeszcze twojego wspomnia. Chod do mnie moja Zoko, a mara wiele do powiedzenia ci jeszcze. Ty masz najwicej wpywu na Henryka, skorzystaj z tego i postaraj si naprowadzi go na waciw drog

Zosiu

!

,

imienia nie

niech ostudzi swoje talnie

nas

r3'^cerskie

zapay, które tak

zawiody

wszystkich

;

obowizek wicej ni na innych. ciskam was serdecznie. Bóg 20 czerwca 1864

r.

fa-

na tobie ley ten

z

wami."

Rafa.

W

POLSKA

106

WALCE.

X. „Kochana Emilio Powinszowania maj przywesooci, moje nie bdzie wesoe. Smutno mi dzi bo po takich rocznicach myl jak po !

—

wilej

,

szczeblach zstpuje coraz

w przeszo

niej

a

do

oywia to, co umarem a miem byo. O! i ja take kocham przeszo moje od lat dziecinnych a do dzi dnia nam pyna wród lat

dziecinnych

i

,

kochajcych

kochanych. Nie, siostro! nie zapomi-

i

e

Prawda przeszoci jednostki jak w przeszoci ludzkoci wiele wydaje nam si niepotrzebnym obdem, jakby swawol umysu; ale to wszystko musiao by, bo najmy

jej

,

ani zmniejszajmy jej ceny.

,

w

z

e

ciemnoci do wiata idziemy; i nie dziwmy si, to co proste to dopiero na kocu widzimy, bo

te

,

co wielkie to

dzisiaj? nie

mam

i

proste.

ani

—

I

có

ja tobie dara

pamitki na przeszo,

ani

przyszo. Mam jeszcze jedno co ma w sobie wszystkie mementa czasu — we ten krzyyk, co wisia nademn: przy nim Kazio umiera i ja si przy nim modliem i ucisku na dzi,

ani wieszczby na

,

zawsze

by moj

najcenniejsz

wasnoci

odtychczas tobie wypowiada te pociechy nia, jakie

i

;

niechaj

natchnie-

mnie nieraz mówi.

w pamici to tobie z rodzestwa w yciu ucieciiy z zewntrz; ja ciebie zawsze wyobraam samotn wpatrzon wewntrz siebie zyskaa przez to na gl)i cliaraJak policz

najrnniij

,

dostao

i

;

kteru; teraz przyszed czas,

e

przy nowo podjtych

:

RAFA

107

KRAJEWSKI.

obowizkach, musisz wicej na zewntrz wystpid. Niech ci Bóg bogosawi w pracy, matka niech ci prowadzi, miej

w

e

prawda,

monaby o wiele

ycz a z

szczcie

sobie

Wicej czegóbym

móg

ci

tak wiele wielkich

jeszcze rzuci

si kopota:

wic

ci

i

ale

,

rozdawaj szczcie.

yczy? Oh!

jeszcze

na co

nam si przyda

„jest Taki, co za

—

tylko

nas myli".

Bóg bdzie

niech

ycze

drobnych

i

tob,

z

nim bdzie wszystko." Twój brat Rafa.

30 czerwca 1864

w

r,

dzie

S. Emilii.

XT. Czuj

„Moje drogie! puls

dusz waszych

nad

troski dzisiejsze

ci

;

przypieszony

okropnie

z wami unosz si po widz wiat tchncy pikno-

razem

:

i

ideay w niebiaskiej jasnoci przechadzaj si a w tej mijak niegdy Bóg po raju

po wiecie

,

,

piknie

jest, cicho

w bogo. Tak w

ducha

stycznej panoramie i

,

jak

wiosennej porze,

zawierusze ziem-

ywota, cho dokoa powietrze brzmi gwarem rónych pracujcych i brzczcych poczwszy od czowieka a do owadu ledwie widzialnego, kwiat nie sucha gwaru pikny patrzy w niebo. skiego

,

,

i

Czy przeto powiemy: precz czy, niech

I

wam

zostan

teraz dusze

spokojn

,

tylko

z tern co

w

i

wal-

piknoci cich, wic jedna woa

rozpromieniay

wpatrzon

gwarzy

pikne a spokojne kwiaty? niebo

;

:

W WALCE.

POLSKA

108

moga by

gdyby ekstaza

czemu ten wiat

si na niego odmienny od was wajcie

;

Kade

cigle

woa

a druga

!

gwarny i pusty? Nie gnieani si dziwcie cho on taki

taki ,

wiat

to

koció wojujcy.

to

,

drgnienie tego gwaru, chód on taki niesforny,

w

policzone jest

harmonii ogólnej ycia spoecznego.

Ideay, co tak tajemniczo poród nas

po nad nami

i

si unosz, padaj jak pyek kwiatowy na

w

to

co

duszy naszej kwiatem jest; po takiem zetkniciu

si ideau

3 jcem w

piknem,

niebieskiego z

kwiatu.

A

ju

dobro, to nasionko, to

to

wywoa

piknoci ma

teczne uniesienie

,

duszy

w onie

czowieka, tworzy si dobro jak nasiouko

nie

wi-

ale

prac

dnia powszedniego. Kwiatami dziewica si stroi do kocioa i na gody. Z ziarnem trzeba do stodoy i do myna, a tam wszdzie gwar trud powszedni. i

Otó to

zamt wiatowy,

ten

jest

machina wiatowa,

tylko

dobre przerabia si na [poytek rzona

musi

i

nieprzeliczona

kada

ludzkoci i

tysice

w

;

i

Niezmie-

w

droga odbywa

o,

Powiecie,

nie

—

tu

e

owszem

rk

kady

z poje-

posiadanie sio

miliony ludzi na niej pracuj,

to tak gwarno.

cowników:

ta

i

mao

cigle, dla tego

jest pra-

dokada do-

datnio, czy ujemnie, a czyni bo musi, bo tak

kae Ten, a

wci

jest,

tak

e

mao

co

ycie

sam ,

jest

ruch

,

ródem postp

—

ziarno

jak przeby

dobra wprzód nim

okruszyna a jednak

której

ziemski.

droga,

jest

ducha ludzkiego przejdzie

dynczego

pozorna

ta pustota

mu

wiekuistem ycia,

stwarza.

Smutno

to

na tyle dusz ludzkich, na któro spojrzysz, jest

cho

na chwil wpatrzonych w niebo.

EAFA Tak tarz

rwie dla Maryi na

dla dziewicy na wianek

i

,

mao si

kwiatów tez

i

109

KRAJEWSKI.

,

o-

a wiele ich trzeba

A ztd nam si jeszcze jedna myl nasuwa. Komu dusza zadrgaa piknoci, niechaje co ywo zwouje do siebie ideay niebiaskie, aby mu pikno w dobro przemieniy, bo pikno jak na pasz.

kwiat trwa krótko

Musz wam

i

opada.

zwierzy si

mnie niepokoi. Widzc mnie, a niewiedzc nic

ile

,

z jednej

myli, która

trudów ponosicie dla

was po za tem

o

,

co mnie

dotyczy, obawiam si czy nie zanadto oddajecie mi swojego czasu i swojej myli. Ten starunek ,

ma w

wasz okoo mnie pogrzebu. bieniec

stroi

mi,

w

na nowe gospodarstwo jak

i

darzy

i

—

najhojniej

by mu

do ostatniej chwili

i

od

oblu-

ob-

towarzyszka-

Brat uwiziony jest dla was

to od wesela.

wizieniu przed wysaniem na wygnanie jak uko-

zwoki

chanego

go jeszcze raz

za i

od wesela

radebycie jak najpikniej przy-

którego

,

co

sobie

Brat uwiziony jest dla was jak

i

dopóki

i

jeszcze

Po weselu pusto

ci

raz

zobaczy

oblubieniec,

i

i

i

:

radecie

modli si z domu

odda mu

on jeszcze jest,

—

mona,

to od pogrzebu. domu, który oputrudno uchwyci na nowo wtek

duszy wszystko co

z

nie pogrzebane

jeszcze

,

smutno

jest

w

ycia, jeli wprzód wszystko byo skierowane ku temu, który odszed. Przy stracie ukochanych osób najboleniejsze bie.

w

nas

Jeeli inne

ku temu

,

co

s

dni te

utrata

prdy ycia odszed

co

,

ukochanej

,

i

nastpuj po pogrzeosoby zatamowaa

skierowaa nas cakiem

wtedy po zupenem odejciu

POLSKA

110 jego

oczu

dla

stara naszych, do czowieka

dla

i

przystpuje rozpacz

w WALCE.

albo

,

gucha

taka

apatja

do niczego nie jest zdolnym, tylko do alu;

i

,

e

dugo

pracowa nad sob, nim na nowo czynnie zacznie. Otó ja si obawiam dla was tego czasu co nastpi zaraz po mojem wywiezieniu. Znam was wy mnie i midzy nami nie moe musi

y

,

i

byd

mowy

pamitajcie

w tem

,

obojtnoci

o

mojej

o

ale

;

dla

przestrodze

byo

i

dobra waszego nie

ustawajcie

obowizkami waszego normalnego ycia, owszem, nawet wecie, jeli moecie wicej obowizków ni zwykle i oddawajcie im si tak, jak si obowizkom oddawa naley nic

,

co

zawsze

,

—

szczerze ani i

i

myli

gównym

was stara

dla

celem

moje czstk a bez Dla mnie widzenia z wami

krzywdy.

jedyn miar widzenia

nawet

ani

,

oddawajcie mi tylko

;

niczyjej

by

gorliwie: ja nie powinienem

jedynym

;

ale

,

s

czasu, który

rachuj od widzenia do

zdobywanie tych kilku

jeeli

zbyt wiele was kosztuje

,

chwil

gotów jestem przysta na

com napisa o niezatrzymywaniu zwyczajnego biegu ycia, jest wane, zastanówcie si nad tem. A najpierw, trzeba to zastoswa do ciebie Paulinko nie ocigaj si duej trzeba ci jecha do Ciechocinka nieczekajc na mój odjazd. Zrozumiejcie mnie, e chc ibycie ze mn postpoway jak z ywym, nie jak z umarym. Honjaminku mój brata co yje prawdziwie bdzie, nie egna si raz ostatni w ostatniej cliwili zredukowanie. To,

—

—

:

,

,

!

jego obecnoci

chwilowe, bo

i

,

:

kado

w kadej

y

nasze poegnanie jest tylko chwili

spotkamy si

myl

RAFA i

uczuciem.

Ale

KRAJEWSKI.

pieszczotko,

ty,

czasy swojego jedynactwa jeszcze napatrzy

Czy

si

i

nie widzisz jeszcze

e

si

mao,

chwil

zdrowia

,

chciaaby

i

Moje dziecko! na tym wiecie nie brata.

wesoych

do pracy trzeba

i

,

pamitasz pewnie

styczniu

nacaowad

dla uciechy jestemy: wiele

w

111

e

;

a pracy

najbli-

szym serca stróem jest prawo: robi to co trzeba, a nie to co mio. Wic jed, kochanie; a w poniedziaek sta najbliej kraty, ebymy si dobrze poegnali. Jeszcze niekoniec

cha

w

Wocawka

do

moje yczenia

dodaj, widz,

moj, bo

,

bo

,

ale

,

e

tylko

nie

w powodach

e moj,

Ucieszya

z Paulina,

mnie bardzo swojem owiadczeniem

Pauliuo;

chcesz je-

tern

trafiasz

chci nazywam ci tu ,

jakie ci

serce twoje jest takiem, jakiem je

widzie

— kochaj mioci czynn, mio bez uczynków zbawienia

pragn. Tak, dzieweczko, bo jak wiara tak i nie daje

;

a

powraca do teraz

,

ja

mio

czynna

—

ciebie.

wic

dla dokoczenia

tylko

Emilio

!

gos doradczy

niej

si kapitau naruszy;

zbogacona

Ty rozporzdzasz

edukacyi Pauliny

dochody, jakie dla

jej

w dziesikro

daje.

nie

Jeeliby

wystarczay

przeznaczysz, to nie wahaj a dacie

jej

kapita, którego

nikt nie zabierze.

Henrykowi napiszcie odemnie. Kiedy nareszcie na waciw drog, zacznije nowy okres swego ycia od tego, eby si uspokoi sam w sobie i nie zuywa si na próne ale za przeszoci. Wziem ci dzieckiem z domu za

ask Bosk wszede

sam bdc niedojrzaym chopcem: ksztaciem równoczenie siebie i ciebie, przeczuwajc

rodziców,

W

POLSKA

112

wicej

ni wiedzc

,

W takim

WALCE.

mam

jak

tob poczyna.

z

stosunku mistrz do ucznia, gdzie ani

dnej ani z drugiej

strony

byo

nie

z je-

wszystkich wa-

runków, potrzebnych do ojcowskiego stosunku, nieuniknione z

nas

byy

z

do razem spdzon, rzutem

bdy,

dwóch stron

przebaczenia

nie potrzebuje

moemy wspomina

nas zej woli ku bratu

tecznem pojciem bdzilimy.

w tym

trucizny

a nie z

wy-

tak jak czowiek doj-

,

rzay wspomina psoty dziecinne

byo w

mo-

nasze

umiechem

tylko z

aden

za które

t

;

bo wszake

;

a

,

I

tylko

e

wida

nie

niedosta-

byo

nie

duchowym razem spoywa-

chlebie

nym, skoro nam poszed ku ywotowi, skoro bratnie uczucia nasze zbogaciy si tem obcowaniem. Tak, nie mam ani jednego sowa alu, bracie kochany !

—

bye zawsze i jeste mnie tylko przedmiotem mioci i obowizku, za spenienie którego czuj si przed Bogiem i i dla tego te przed Kodzicami odpowiedzialnym ni przebaczenia dla ciebie,

dla

,

nigdy nie troszczyem si o

to,

czem

ty

jeste oso-

—

wzgldem mnie samego ale o to czy spenisz obowizki wzgldem Boga i spoeczestwa. Tu wanie jest wze, czcy nas od dziecistwa, w tem moesz mi rado lub smutek sprowadzi.

bicie

A

,

wicej jeszcze

teraz

si

ty to,

o

powinien

com

atw

i

ja

zaj

prost

:

i

w jakim

moje miejsce

—

ycie dobrej stanie

do troskania

bo ona jest razem

rozpocz;

Henryku mój \ Henryku kiedy

mam powodów

przyszo twoj,

a czy woli,

i

moj:

i

prowadzi wiesz co?

mioci

i

dalej

rzecz

pokoju.

(Jdyby ty by wiadom, nosiem myl o tobie wpa!

i

RAFA

113

KRAJEWSKI.

trywaem si w przyszo twoje z mioci i trosk, jak matka noszca w ywocie ukochane dzieci, toby zadra przed tym jkiem bolejcej duszy

—

i

razem

mn

ze

zawoaby

Boe

:

!

o nic

ciebie

prosz, jedno tylko o promie twojej jasnoci do ycia tego sieroty. Bracie mój, ty mój braciszku, którego pamitam malekim, co wyrós przy mnie nie

—

na modzieca,

moe

to

bd

na dugo ostatnie

sów chciabym zlad ca mio, jak od dziecistwa do dzi miaem dla ciebie, i z bogosawiestwem bratniem rodzicielskiem wyry ci w duszy te wszystkie ymoje sowa do

ciebie

ja na te kilka

;

i

czenia

roiem

nadzieje, jakie

i

dobrze, pamitasz,

jak

Ty je znasz ideaow wielkoci byo

to

o tobie.

dla nas pojecie skromnego obywatela-chrzecianina.

Mój drogi nie odstp

!

nie

opu

ty

mnie

,

gdziekolwiek

bd,

modzieczej czy w tem yciu, czy w przyszem spotkamy si i jeli wtedy bratnie dusze nasze, poznamy si rycho i z radoci wspomniemy, emy z jednego gniazda tej

naszej wiary

;

;

bd

wyszli cenia

i

wytrwasz

wzgldami o tyle,

Zamiar twój kszta-

doszli do jednego celu.

si dobry i

,

czy

jest, ale zastanów nie korzystniej

si dobrze, czy

byoby pod

wielu

gdyby by w Warszawie ? rozumie si

o ile to

z

wszelkiem

bezpieczestwem

by

moe. Emilka przy odchodnem pytaa si o p. Paulin Pocka, nie zdyem dokadnie odpowiedzie. modo sprzedana przez roJest to nieszczliwa

—

z

,

dziców

w

niewol, której

znie

nie

moe,

i

mczy

si ni. Z wyjtkowego pooenia swego wystawiona 8

POLSKA

114

w WALCE.

z wiatem, lekceway go jak barbarzyców niegodnych uwagi. Poznaem j przypadkiem w podróy, gdzie mówilimy duo; dugo nie moga uwierzy czowiek moe by na

na tysiczne walki

e

,

a

prawd gnion.

Ma

niej

cha-

a

spra-

zaman

dusz

szlachetny,

ona bardzo wiele podobiestwa do nie-

boszczki Klemensowej

ej

w

Ja poznaem

czowiekiem.

wysoko

rakter

,

z

któr ma

to wspólnego,

i

bez litoci oczerniono, a ona, jak tamta, na-

pomylaa obmy. Kiedy

eby

wet nie

o tem,

bie

nareszcie uwierzya

to

czernido z

sie-

przekonaa

i

em

naprawd, czowiek, a nie lampart, uwierzya we. mnie fanatycznie jak w jedyny egzempewny jestem e plarz czowieka na wiecie i daaby sobie gow uci, gdyby bya z chci przekonan, rai si to na co przyda. Pomimo e j wysoko ceni przez swoje zbyt to jednak si,

,

,

,

e

,

,

wyjtkow indywidualno stosowna kiedy

mi

na

zdaje

towarzyszk dla was

zapytaa

,

czy przystaj

si, ,

i

na

i

nie

jest

dla tego te, to

,

eby

od

— odpoycz. W ka-

was pokój odnaja, co wiedziaem wrcz, e sobie tego nie dym razie jednak mog was zapewni e jest to bardzo bogata i bardzo szlachetna indywidualno, ale niestety zamana." czy

podobnego,

,

Wasz Rafa. 1 lipoa,

1864.

RAFA

KRAJEWSKI.

115

XII.

Có

e

si stao, tak niejasno swoje myl wypowiedziaa? Daa mi wiele do mylenia swojem qu'en dira-t-on i zapewnieniem e w sowach twoich nie ma adnej osony i tem, e strata strat si nie wynagradza. zapytaniu mojem nie byo obawy sumienia, bo nie ma tu zupenie podobiestwa winy; zapytaem dla tego, e chciaem mie odpowied na jedno z tych tysicznych pyta, co si w samotnoci lgn. Zaiste prawdziwe byy sowa które kiedy od . p. Ojca syszaem, jako wyjte z pisma w., a które mi si w pocztkach mojego wiezienia ode„Kochana Emilio!

to

,

W

,

!

zway w

duszy

chwilach

rozrywa si

w

ten

sposób

,

w

w wanych

jaki

i

duchowa

zkd posyszanemi sowami. bezwadnie patrzy w nicoó, usyszaem:

„zdziwisz

materjalna

cisza

niewiedzied

si

i

nie pojmiesz

jakiemi

Kiedym

ci

drogami prowadzi

niepojte s te drogi. Do wiziekatakomby dochodz niewyrane echa ze wiata i wplataj si w samotne myli. Wpatrzywszy si w sie wypadków i osób, które w cigu ostatniego czasu si przesuny, rozwija si

bd". nia

Dziwne

jak

i

do

ca

dziwnie

fantastyczny dramat,

czywistoci jak

pospny

dramat Szekspira

,

a

i

peen

rze-

fantastyczny

dodajmy do tego e ten dnimat nie jest urojeniem ale rzeczywistoci jest nad czem pomyle. Doleciay mnie razem takie wieci na emigracyi ndza fizyczna i mo i

gboki

jak

Sowackiego

;

,

—

:

—

•

8*

POLSKA

116 ralna

W WALCE.

Dunin si powiesi

:

rjowa;

my

jesteray

co byli powieszeni

ktu, a jak

si

w

Karol Przybylski zwa-

,

wszyscy wyszli

:

ich drogi rozeszy!

naszej dugiej tragedji jest okropny

jak

w

mogi

wizieniu obok z

tych,

jednego pun-

Ten

ostatni akt

—

przed nami

Nieboskiej komedyi tylko jeden „Galilee vi-

przyszoci nad krajem spustoszonym i krwi zalanym. dusze skonne do abstrakcyi i dla tych bogate obszary ducha wystartake czaj i tam sobie obieraj mieszkanie dusze z tak czuymi zmysami dla zewntrzuoci, w nich odzywa si kade dotknicie i rzeczywisto widmem staje im na oczy. Ja do tych ostatnich nale. Dopókim by na wiecie, rzucaem si bo ono dusz moje wyryz zapaem w wir ycia wao na zewntrz a teraz jestem jak w letargu, kiedy czowiekowi odjta jest wola, ale mu pozostawiono uczucie. Myl o kraju drczy mnie, kiedy cisti" zostaje

dla"

— S

s

;

e

,

;

pomyl,

e

emy

po nas tylko pustkowie zostao,

tylko niesfornie grunt zburzyli a nie uprawili posiali;

kady upadek

lub

mnie czuciem zdwojonem o

kad now myl

tak?

zkd

to

i

co

to ci

odpowiem

telem, to jest

mnie

zawsze

,

yjc

odcitoj od

ciszy,

w

si

czstk ,

boli

yj;

czemu

to

to troskanie sic o kraj

od nich odsunitym;

jest

e byem

caoci

jakiej ,

nie

i

dokd leci? Moe dla ya w kontemplac3'jnej

nie/rozumiaem bdzie

ludzi wtedy, kiedy

na

tej

lub uczucie pytam

przychodzi?

ciebie, kobieto, ciszy,

w

klska indywiduów

rzeczywicie obywa-

Ojczyzny

nie

i

dzi, chód

zamarem.

w82ystko nie znajdziesz odpowiedniej pociechy

Na to w sio-

RAFA

KRAJEWSKI.

wach Tego, którego Królestwo

nie jest z tego wiata;

kosmopolityczna,

jest

religia

— mio

tylko ideay,

117

bo

same poredniem

wskazuje

kraju jest tylko

przejciem midzy rodzin a ludzkoci,

przechodni

jest

ustaw

konieczn dla sabej natury ludzkiej. Nie wyrzekam si em kod z koci mojego kraju ,

,

yjcego

brat rodzony

i

cigam

s

Narodowoci ile

niemierteln

wocie swoim telnej idei

wi

—

ma,

nie

rzyo reszt tego Polska

naga

stoi

wstydzon, niemierteln

tam

jeszcze

—

wstrznienie zbuz przeszoci :

przedpokojowej dyplomacyi,

Polska naga

,

to

bya niczem

—

rewoluc^j i

i

nago

jej

wstydz si Zachodu,

pomyle

strach

nastpi prdko. Nie wyróniam niem

,

naczelnie

kierowali

!

—

—

winien. Ale nie o

kam winnych na krytyk

i

kto

,

nie

tylko

nalea

kraj na ,

,

co

dziaa

nie

idzie

ale

moe

ani do tych

eby wstrzyma win tu

wszystkiemi siami,

oci

:

em

tu,

powstanie wywoali

co

za-

kamstwem

ostateczny rozkad chemiczny narodowego ciaa

do tych

—

zginie."

usiuj zakry

achmanami zeszowiecznych

e

si

jeeli

pozostao

Jeeli nie stanie si tak, aby nie Jeeli

y-

ulega rozkado-

i

zgin,

tak

ostatnie

;

tylko, o

dzisiejszym

ju tylko w opowieci bdzie. w Styksowym wykpana mule.

tradycja odtychczas ,

prze-

co takiej niemier-

,

trupem

moe

co

,

któr w

naród

;

jest

Polska

opamita

nie

myl

niemiertelne o tyle

jest idea,

rozwijaj

ginie.

wczas

cho

pokolenia,

uczuciem bolej.

czas,

pochy-

nie szu-

niech nikt nie traci ani chwili czasu

faktów

;

stoimy na zrbie

dwóch epok

POLSKA

118 dziejów Polski

oglda si

ach

;

!

W WALCE.

nieclie Naród to pojmie

przeszoci.

za

A

s

czy

tam

i

nie

ludzie

przyszoci ?

Napisaem cay ten ustp niechccy, bo miatylko wspomnie o tem eby wam da do zrozumienia trudno o bogi pokój dla siebie e jednego, trzeba go szuka dla wszystkich. To

em

,

,

—

jedna moja troska.

Koció

wochwalstwo,

Boga

ich wicej.

Jak strasznie

w

abstrakcyi:

rugujc ba-

naprzeciw

i

i

grozy.

skoczone,

—

byo wyosobni

bez wtpienia trzeba

skiego postawi

da

Mam

zawiesi Boga

rozwinitego wiata ziemjeszcze zawiat, cel po-

redniowieczne

Bóg

stawiy krucyaty.

silnie

silniejszy

jeszcze

Czycie

jest

dzieje

tam

uwaay

,

jeszcze nie-

gdzie go po-

wynawet

to straszne

Boga ? utrwalio si ono tak e Boga tylko nad sob a Tu, gdzie jestem, nie obok siebie i nie w sobie. panuje powszechnie wielka pobono, modlenie si ustawiczne, ale Bóg zawsze nad nami, nie z nami; po za modlitw czowiek Boga nie szuka nie ma te tu ani natchnie, ani pociechy gbokiej. Gdzie szuka nareszcie nowych katakomb dla chrzeciatrzeba stwa? Szczliwy, kto moe naucza dzieci nowego pokolenia dla nowej idei. Byem na wiecie od wiata, widziaem go zblizka i usunity jestem zdaleka, zawsze ten sam smutno y, smutno umiera! Oto moja troska. i Zosia chce odemnie modlitw: susznie si upoosobienie

w

,

ucisku czowiek widzi

,

:

—

—

i

mina,

—

nie

:

wiem, czy potrafi,

nie przyrzekam.

—

spróbuj,

ale

:

RAFA

KRAJEWSKI.

119

Nie pogardzajcie, ani lekcewacie tego, co daje spokojne zadowolenie

Majc

odjte

sobie

poznaem

i

wesoo

e

to,

pospolitego ycia.

tak powiem, ciao ycia,

Dobrzem to nazwa; czowiek jest tak harmonijnie z dwóch pierwiastków ziemskiego i niebieskiego zoony, e to poczenie jego wartod.

widocznem

adna i

wszdzie.

jest

soca

jak do

—

wiat

si wyrywacie,

ducha, do którego,

jest

dusz ycia,

dusza bez ciaa objawid si wiatu nie

ale

moe

nie dziaa. ISia

a

wyynach

mona

tam

czowiek

cig

na

tylko

—

ekstazy czowiek staó nie

saby,

wznioso

jego jest nie nie potokiem,

—

siy jego

nie

wystarczaj

te obowizkiem Dobro nie pysczy si kroplami w codziennem ;

wznioso, ale

moe

orze pod chmurami bujaó,

jak

tego

dla

ale dobro.

yciu wic to codzienne ycie jest rzeczywistem polem dziaania na tem polu czowiek ma znale zasug i szczcie, bo szczcie jak cnota jest powinnoci ycia: trzeba by szczliwym, szczcie to hymn stworzenia dla Stwórcy. Szczcie, zbierane na samych tylko wysokociach ekstazy, dane ;

;

—

geniuszom;

tylko

dziom dobrej woli

wa

szczcie wokoo

Nie zaguszajcie co

prostym

— trzeba

w

uniesieniu

w

siebie

sugom Boym — znale szczcie i i

w

duszy tego

sobie, nie

lu-

da-

nad sob.

natchnionego gosu,

wypowiada czowiekowi najwysze

ztamtd pynie moc i namaszczenie tam si trzeba oywia ale strzecie si,

pociechy, bo

ycia

,

;

eby wam si ycie nie rozdaro na smutn pielgrzymk przez padó paczu i utsknienie do nieba;

WWAL CE.

POLSKA

120 i

uie zakadajcie

i

uniesie, gdzieby

czynek

marze

skarbnicy

tajemnej

sobie

zmczona dusza sza na wypoale te rozkoszowanie si po za wiatem

i

,

skarby duchowe

bd

niech

gotowe do uycia

w

tu pod

rk,

yciu rzeczywistem,

zawsze

wyma-

nie

rzonem.

W

wspominam wam .

tern miejscu

Matk

p.

nasz. Nie znam niewiasty, którejby ycie byo pe-

poczeniem

niejszem

com nazwa ciaem

tego,

i

pracy tam byo poezyi myli jasnej tej w pamici zaniedbujcie szczcia! Nie i postaci, co zawsze z mioci na was patrzy. Moem nie jasno wypowiedzia t myl. Idzie mi

ycia

dusza

ile

:

,

,

—

ebycie

o to,

poda

uie i

y

kim

e

y

nie straciy poczucia swojego zamie-

na ziemi

szkania

nim

z

jest

tylko

;

zapomniay,

nie

i

myli,

za ideaami

takim brzydalem

,

y

e

trzeba

cho wiat kocha

go

niezgrabnym

i

,

wanie dla tym sposobem mona go podnie i kocha go

ku ideaowi.

e

i

mnie

I

z

nim

ja-

tego, zbli-

si nieraz na wolnoci

jest wzgldem zewntrznoci i rad uciekaem myl samotn tara gdzie mi aden dysonans nie miesza harmonii myli zdawao mi si, e gdziekolwiekbym by, nie uczuj próni w sobie. Ach!

wydawao,

sam

mnie

w którym yj,

wiat,

tylko

,

i

jak mi serc

i

tkni

tskno do tych

nieraz do dobrych ludzi, do prostych

niby

drobnycli

obcych, co czarodziejsk

giem zadowoleniem napeniay

tskno nieraz niespenionych .si pewno nigdy nie speni

niewidzialnych do-

,

si oywiay boi

serce.

I

do tych

nadziei moich ,

—

,

do cichego

co

rai

ju

kóka

RAFA rodzinnego

rzeczy nieraz

bycie

121

w którembym wychowa

,

na poytek. zawsze na

KKAJKWSKI.

Ach, i tak wiele, tak zapragn Widzicie, e

dzieci krajowi

wyynach

maych

wiele i

!

odkryem wam prawd

;

stoj

ja nie ,

e-

nie przeceniay.

Bóg

z

wami, moi najmilsi,

— moje

tsknoty."

Wasz Bafa.

XIII. „Droga Mateczko! Korzystam widzenia nie

y.

byo

i

chc

jeszcze

z

e

tego,

kilka

Po tern, com wczoraj na ostatku napisa, czemi brak, niepokój jaki mnie drani. Pisz

go

zawsze szczerze szy,

ale

j

,

nie

skrelam,

komponuj sytuacyi jak jest; jeeliby z

swej du-

wczoraj-

szego pisma niekorzystne wraenie poszo, nie

bym

go

niamy

prdko innem usun:

teraz

swe myli,

przez ten czas zostawi

pisaem

ma, jest

dzi

myli doo-

—

i

w

tak leniwo

móg-

wymie-

e

mnie drani, was wtpliwoci. Prawd na-

to

na wyynach trudno si duszy utrzy-

ale to kolejne wstpowanie i zstpowanie nie upadaniem, ani nawet chwianiem si. Ja sam,

kiedy

z

ekstazy

zaczem powraca

do bardziej nor-

malnego stanu umysu, pytaem sam siebie, czy to upadek? nie, to ycie pene pragnie i energii powrócio, by si wzbogaci we wszystkich szczegóach nowo nabytemi pojciami. mi tu czasami

e

POLSKA

122

W WALCE.

tskno to wesoo to znów z rozkosz przenosz si imaginacj pomidzy " wolnych ludzi nie trac nic na tem pod wzgldem charakteru, który, mam nadziej, e na nowy period ycia zdobd; pojcia i uczucia, które mi tak jasno i uroczycie rozwietliy dusz w wanych chwilach, s mi tak obecne, hjwa,

tak

smutno

to

pusto

to

,

,

,

e

gucho,

i

—

,

e

panuj cakowicie nad innemi mylami i uczui gdy tego potrzeba, atwo je do porzdku przywouj. Tych e tak powiem wiatowych drgnie duszy nie tumi arbitralnie. Pamitam, jak Kordian rozmawia sam z sob w wanych chwilach i ostrzega si sowami „ty komponujesz tragedj". Otó chc, ebym by rzeczywistoci, niekompozycj niech wszystko, co yje we mnie, zbudzi si i ukae mi si do rozpatrzenia w wietle ciami

,

,

:

;

poj

ych

utoysu.

,

oddecha caemi prawdy, ludu

piersiami.

naglc potrzeb

gdzie

i

samotno

daje

jakie

i

silne

napicie

uwziem si y, Jestemy w tej dobie,

Czy rozumiecie mnie?

ale

jej

uszy ich

gnienia ycia

chyba tylko

,

z tej

tej

nietylko wypowiadanie

„Zabio serce

stay si guchemi."

mier

Czemu w

jest

wypenianie.

Z

gorczki dziaania

to

tego

tego pra-

mnie

ju

wyleczy. ciszy

wiziennej

,

w

uroczystem

zebraniu duclia tak trudno o poetyczne uniesienie?

nazywam je poctycznem w znaczeniu treci orniy. Tak mi atwo siga po wysokie nawet myli, roi

zumiem, gdy czytam, trudne rzeczy, a kiedy zajrz do duszy czy nie ma tara raatcrjalu na jak

—

produkcj poetyczn,

—

nio ma.

Przedmiotowoci

;

RAFA

KRAJEWSKI.

123

czemu ta podmiotowo, co mi si sama podawaa w artystyczne ujcie, tak si skrya? Duch wity spa mi nie daje. Wasze okre-

mi

nie brak,

dawniej

lenie zstpienia jego na Apostoów nie zadawalnia mnie. Powiedziano jest: „A gdy przyjdzie on duch

nauczy was

prawdy, z

wemie

niego

albowiem

prawdy,

wszelkiej

da wam";

i

take: „Ktoby blu-

i

ni przeciw Synowi bdzie mu odpuszczono, — ktoby bluni przeciw Duchowi S., nie bdzie mu ,

Obok nazw

odpuszczono."

Duch

pojcie raczej,

jako

staje

Ojca.

Syna wszdzie

i

a nie jako osoba.

Moje domysy: Trójca teologiczna odpowiada trójcy duchowej i trójcy dziejowej: Pikno, Prawda i Dobro staroytne rednie i nowe (jeszcze nierozpoczte) dzieje. staroytnoci czowiek w stworzeniu upatrywa Stwórcy tylko jako pierwszej przy,

;

W

czyny

—

przez

pikno.

panowa Im

upatrywanie z

Ojca

zbiera

przez

bliej

celów

zrodzony

—

cay dorobek

si

modli si

,

Chrystusa

Boych

,

i

tern

nowa epoka

przyjmuje pierwszej

,

radowa wiksze Syn

—

prawd objawion, epoki

i

poszukiwanie

prawdy w oderwaniu cignie si do dni naszych. Przy nas ju prawda objawiona, wiara prz3'jeta a priori staje si zwolna przekonaniem duch prawdy zwolna zstpuje na ziemi bo z abwszelkiej

,

strakcyi

jako

i

z

tajemnic

wiedza

jej

i

przechodzi

ywot.

A

w dusz

ludzk,

gdy on duch prawdy

wemie i da nam, zstpi na prawda utkwiona w duszy zadrga

co z Chrystusowego

ludzko yciem

tak i

,

e

zapragnie

czynem

objawi

si

wiatu;

POLSKA

124

,

nich prawdy,

odda

z

Ojca

za

któr

ukochali

to

i

ma by

—

stwo przeciw Duchowi

.

ywotnem zadrganiem

takiem

gotowi byli ycie

i

sowem

rozpowszechnienie

jej

oderwaniu,

Zstpienie Ducha

dziejów.

Blunierstwo przeciw Synowi,

w

i

,

hasem nowoytnych na Apostoów byo

w

—

Syna zrodzona jako wypenienie ewangelii w yciu bdzie

nastanie trzecia

dobro

epoka

W WALCE.

to

i

czynem,

napastowanie prawdy

przebaczonem; blunier-

si na wcieprawd, lon na dorobek wieków, i to nie ma by odpuszczonem. Naszkicowaem myl tylko ogóowo,

—

dopenijcie

to targanie

cao

swoje o tem opini.

pojcia

Policzylicie

najbliszych spadkobierców,

—

nie

powiedzcie mi

i

mnie do swoich cofam si przed

tem, cho wiem, jak wielk rzecz przyjmuj. Nie cofam si przed tera bo to wielkie i w tem czuj przyszo, a mnie si dusza coraz mielej rozmaga i na przekór losowi pragn wicej ni kiedykolwiek i silniej, ni kiedykolwiek; wierz, e nie zejd marnie ze wiata." ,

,

Wasz Rafa.

XIV. „Do mnie

wiem Jak

,

moje dzieweczki

was na ostatek

runie

z

,

do ranie

na pieszczot

i

na

!

zosta-

zadum.

wami dobrze w duszy tak pogodnie, gdybym by w domu rodzicielskim;

tak wesoo, jak

:

— RAFA a taka to bogata

mona

po

od radoci

szoci, dalej i

w

a

,

próba uczucia

:

i

myli,

e

dugo

przyszo,

w

tern

rónie to

dalekiej prze-

pomyka

i

coraz

mylenia przechodzi w modlitw czasu, ale wieczno. Doskonaa to doprowadzi je do nieskoczonoci, z

do najwyszego punktu, do jakiego ono jeeli

i

dobiera sobie zwrotek

tsknoty, to od

daleka

si si

nie czuje

od

to

,

to

okolica

buja

niej

125

KRAJEWSKI.

doj moe;

najdalszem przedueniu swojem prze-

chodzi z skoczonoci w nieskoczono i z ziemi jednym cigiem daje si a do Boga doprowadzi i wple si w t harmonj, jak sobie w niebie wyobraamy, to znak\ e uczucie z gbi duszy si poczo, a nie z zewntrznego wraenia, na zmysach utkwione. A nie kade uczucie tak prób wytrzyma to te ile to uczu, nawet silnie wstrzsajcych sercem, rwie- si i ginie, drobne miertelniki nienamaszczone niemiertelnoci A to nie tylko z uczuciem si dzieje Bóg jest mioci a jest take i mdroci, i rozum nasz jeli za prawd zapdzi si miao, to nawet nie spostrzee si,

—

;

—

!

,

:

kiedy

z

ziemi

ledzi na i

po

dbo

siga,

i

do

nieba

ziemi, znajduje

a

w

i

to

co

zacz

nieskoczonoci prawdy

wiedzy do wszechwiedzy jak do

róda

po ostateczn odpowied na pytanie pyta

nie siebie, lecz Boga. i

przeleci,

Wic

ma swoje miertelne my mamy w sobie probierz

rozum

od doktryny. Tak,

—

kady

siebie

go

podug

i

tu miara i

ta

sama,

niemiertelne

dzieci,

na odrónienie prawdy

ale ile ludzi, tyle

wyobraa

i

poj Boga,

do tego swo-

POLSKA

126

wyobraenia

jego

swe

w WALCE. pojcia

uczucia

i

wic kady ma po swojemu utworzon

no

,

nie

szukamy

;

,

,

tego

co

,

,

nie

abso-

wiadectwo

daje

lat

ma

Nie ma, bo go

jest.

i

bo tysice

,

,

prawdziwego

w

jest

Wic ostatecznie wasn dusz pozna

o sobie.

swoje

Wic

czsto bardzo wtpliw.

lutnego probierza? I nie ma,

odnosi,

niemiertel-

chcc znale siebie, trzeba szuka Boga

si objawi

w

,

dziejach

i

prawdzie objawionej.

Zaczem pisa

e yj

widzicie

,

duszy.

A

do was, a pisz do

myl

macie obfotografowan

to dobrze,

bo

,

macie

wam znów

teraz

siebie.

Ale

moje. Aha!

now odson poka zaj-

znów

co innego

:

mi do duszy, jak mi wesoo, jakem szczliwy, a z czego? z tego, e mnie Pan Bóg stworzy i e stworzy was wszystkich co was kochara mi da takie ycie bystre co mnie nosi po i e rónych kolejach wiata moich wrae i moich myli. chodcie wy, Dosy tego, na bok Rafa, dzieweczki! Emilio, ty zawsze patrzysz na mnie za to cauj ci w czoo. Józieko, powanie rzyjcie

—

,

,

—

,

—

—

ci zawsze w podejrzeniu e paczesz w kciku, za to cauj ci w oczy. Zoko, z twoich oczu patrzy czerstwo za to cauj ci w policzki. A teraz Emilk Józi Zosi i Paulin cauj po

mam

,

—

,

,

ysic

razy

w

,

buziaki.

Znów tydzie

bez widzenia

Ale o to nie idzie,

o

wy

!

sobie

Takich czas

i

bd fatyg

setki.

tra-

RAFA

127

KRAJEWSKI.

na próne czekanie. Nie starajcie si o kartk

cicie

co tydzie

;

oficer

u jeneraa Korfa lepiej

mówi tylko

przychodcie

mi

e

,

teraz

maj

dawaó

po 60 kartek na tydzie;

rzadziej,

a pewniej

Jutro nareszcie si zobaczymy.

Moje kochane! Nie macie inne dostajc od

jak maj

Przyznam si wam, zebra do tego; próbowaem

duo

e w

kocha

w tem,

e

to

braci pa-

mi si trudno niewdzi-

a robota

to z chleba,

wizieniu; pamitka, i

,

uciechy,

tej i

potrafi, ale na to

cae dziwo tych wyrobów

czna, bo treci, ale i

—

potrzeba

czasu

mnie

mów e —

mitki.

strasznie

ze

,

jest nie

e

w

ich

bez narzdzi

prawda,

ale

kogom

on mnie, spamita mnie; a czasu mi al,

wol czytad bo moe dugo znów trzeba bdzie przeuwa myl to co wyczytam nim nowego ,

,

,

karmu dostan. Ale

moe

co

i

Dodaj tu objanienie — eby mnie nie jeden zgani, bo

ulepi.

za

awcewicza mo-

on biedny podobno

wyda, a podobno i mnie. Nie mam do niego adnego alu i chc to speni czynem nie tylko uczuciem. Wspominam wam to nie dla chwalby,

wielu

,

ale dla

przykadu."

Wasz Rafa. 22

lipca,

1864

r.

;:

POLSKA

128

W WALCE.

XV. Ta kartka nie opaci wam si Smutno mi dzi, a na smutek dusza zwija si w sobie, jak owad na sot. Czego smutno? Wszystkiego. Ta zaciwalona niewiadoma prostota (a waciwie gupota) musi jednak czo„Moi drodzy!

za fatyg odplatania.

wieka zabezpiecza od wielu przykroci. Doprawdy, wpatrujc si w nasz kochany wiatek, jaki on pody, jaki gupi, jaki dumny, to wstrt bierze, i si nie chce. A pomyle, tak, z prónemi

a e

y

rkoma i

nie

ma

po co na tamten wiat chodzi, to

umiera si nie Dajmy temu Fotografie

chce.

pokój.

oddali

mi wszystkie

rozkosz patrze na moich drogich,

mi, z

a

si zapaka chce

rzewnoci.

Ale

rai

nieraz,

tam

;

—

strasznie

duo

a panna Julia, a Falkowski, Raszewski, ski,

co to za

rozmawia z nienie z alu, ale brakuje

Dobrzy-

Janowska, Goebol, Kaliska, Dziadzio Korzycki,

Kaka, Regulski

i

jeszcze, jeszcze wiele,

—

wszak

miaem duo ludzi. Nie dziwcie si mojemu akomstwu kady ma swój typ odmienny, kady mi co powie, a wreszcie to na tak dugo Nie bójcie

ja

:

!

si

o miejsce

:

mona

dubeltowo zasuwa jedno za

Michaek pewnie on mi po przypomaga. Czemuecie mi nie doniosy o wyroku? wszak ja nie dziecko, nie zlkn si nidrugie. Poczciwy

!

jacielsku

czego.

Nic czytali mi go

chyba gdyby mi

chcieli

i

pewnie nic przeczytaj

proponowa drog aski.

:

RAFA Tego te

—

kuje,

mi

w

ju

szatanom dla ich pychy bra-

tylko

eby

mogli robi aski.

bobymy

nie proponowali,

129

KRAJEWSKI.

Wolabym, eby

zaj

mogli za daleko

rozprawie.

tej

Polemiki nie prowadz, moja droga Mateczko,

co

dajc mi chciaem szoci, a

rk

zrozumiaa mnie.

nie

,

mnie Beatrice a po-

prowadzi

jak Wirgiliusza

wytumaczy

sobie

ze

Przyszo

stanowiska

prze-

Bóg nie w nas mówiem o ogóle. Objawienie Boga (moem niewaciwego wyrazu) pojmowaem w tem znaczeniu e ogldanie Go w nowem dla mnie wietle byo nienie ze swego.

,

uy

,

wyprowadzonem, ale obrazowo rozpromienio si w duszy, majestatycznie, nie czstkowo.

logicznie

Ze si czsto

nie

mylenie samodzielne dywidualnoci,

moe by

e

w

tem

czci

andarm

zmusi mnie

kiecik do odniesienia. ksz*ej

naturalne

pitno

in-

jasnem. Ale nie ustawajmy.

prawie

i

to

tak wydatne

takich szkicowych zarysach nie

Jaki to poczciwy o

rozumiemy,

nosi

,

:

on sam pomyla ebym mu da bu-

proci onierze po wi-

Ci

dobrzy ludzie.

Moje drogie Ostatnie widzenie byo nijakie Emila i Józefa praja tych dwóch poczciwców wie nie widziaem doócie wy im w tem, com im da za mao. Mateczko odczytajcie (sama) kartk !

—

;

,

do Kasi

—

ju

mi si e trzeba zobacz?

widzenia."

Dzi w

,

zdaje

Czy Prackiego

Do

26 Upca, 1864

r.

,

jej

j

odda.

niedziele

brzydki

Eafa

POLSKA

130

W WALCE.

XVT. Figle.

Otó wam objani, jak si w wizieniu zarabiaj bukiety, cudzemi rkami robione. Ale ebycie mnie zrozumiay, musz was najprzód poznajomi z

obyczajami naszego spoeczestwa d'outre tombe.

W naszem

spoeczestwie dwa

s

sposoby porozu-

U was u nas maj usta pukajc w cian albo rozmawiamy na wszystkie strony i to jest telegraf. Poczta jest to pimienna komunikacja pomidzy murami pitrowymi i dolnymi, która si odbywa w nocy przez okno. Od tygodnia przeszo restauruj nasz dawny numer na parterze miewania si

mury

przez telegraf

:

maj uszy, w podog

i

przez poczt. ;

,

w rodkowem siono

nas

—

skrzydle

wic tymczasowo

,

przenie-

numeru, niedaleko tego

do pitrowego

si odbywa widzenie. Sprowadziwszy si na nowe mieszkanie, oczywicie, zaczlimy od

pokoju, gdzie

znajomoci

z

ssiadami

:

z

boku

—

dobrze

w cianie jest, rozmawia mona nawet dawa sobie co potrzeba (dziura tak ,

cybucb). Telegrafujemy na dó, kto

wic,

kobiety, brawo!

kobiety wszdzie

grafuj rozkaz,

s

dalej

?

dziura

,

ustnie

i

po-

szeroka jak

odpowied

wymiana nazwisk.

—

Ale

kobietami: nad wieczorom tele-

eby spuci

do nich poczt. Spusz-

czamy poczt z bukietem. Odbieramy napowrót kartk, w której wypisane nazwiska i treciwy yciorys wiziennego ycia z rozkazem, ebymy im to samo przysali. Tego dnia miaem z wami wi-

:

RAFA dzenie

KRAJEWSKI.

byem wesoy

,

jak

181

dzieciak

zumie

si

poczta

przyniosa

z

nagan

,

niewyjawiajc

,

emy

nam

i

robiony

zapytaniem

z

ro-

Nazajutrz

(may)

bukiecik

inaomówni

gadko,

i

pisa.

kto

,

namysu

bez

,

odpowiedziaem wierszem dowcipnie

,

kto

posalimy

pisa? im znów wierszem blisz charakterystyk kadego. Kobietom wicej nie trzeba wida zgady, kto pisa Zamiast odpowiedzi na pytanie,

:

móg,

bo nazajutrz poczta przyniosa bukiecik

dykacj jego od

Rafaa

i

kilka

Olesi

sów

i

de-

wspócierpicego

brata

dla

tak serdecznie, naiwnie napisa-

nych, jak to pisuj ISletnie dziewcztka.

Ta z

Olesia

— jest

Warszawy, ISletnia

wiem

,

e

w

chowaa si jakim

organizacyi

jej

licik

widziaem

nie ,

a póniej

Za

jak naley.

tchn

Aleksandra Wróblewska

to p.

;

taki

jej

w

nigdy, ale

komissyi za-

dowód braterstwa,

za ten bukiecik, który dla

i

—

posaem jej was chowam bukiet za bukiet. Trzeba to przepisa to si bdzie lepiej czytao ,

,

Ty

Olesiu!

Wesoo

kwiatki

Przy jakiem

Przy

posaa

jak posy!

pozdrawiani tych goci. to

socu

socu

O, siostro!

Przyjmij

te

wyrosy? mioci.

kwiatki

braterskiej

my winie

mi

— my

skarby rozdajem,

za brata nawzajem.

Lecz cói ja dam tobie do bratnicli pamitek? Mnie kwiaty pod nie rosn,

rk

Bo

dla

mnie

ju min modoci

pocztek,

Ty, siostro, nadziej i wiosn. Ty w senu masz kwiaty w niebiaskim Z tych kwiatów

ci

bukiet

uo. 9*

kolorze,

;

POLSKA

132

W

WALCE.

Gdy w sercu osid Ci smutek i trwoga I dusz zaspi Ci moda, Niech dusza w pokorze schyli si do Boga,

—

Jak biaa lilija nad wod. Twój anio-stró zbierze modlitw Zaniesie przed Maryj.

—

lilij,

wit

Za ciasno na wiecie dla duszy modzieczej. Wic wzbija si miao w t stron, Gdzie gwiazdy jpj wiec, w marzenia si wieczy Jak stokro w stulistna koron.

Wic bujaj w marzeniach, gdy marzy tak sodko. Olesiu zakwitnij stokrotk.

Bóg dobry rozsypa po wiecie wesele; jak soce zawita, Gdy Dziewczynie do szczcia potrzeba niewiele.

mio

Wesoo

róa

jak

Bóg

Olesiu!

rozkwita.

dobry,

Zakwitniesz ty

On pczków

ró

nie zrywa:

szczliwa.

al

czsto nam zrywa nadziej ochocza, si nieraz zakrwawi ezki dziewczynie po licu si tocz, Jak kwiatki konwalji wród trawy. zy wiadcz przed Bogiem, o, nieche twe ówiadki I serce

I

Tak

bd niewinne jak

Cho kami Ze peno

potwarcy, ia

w

nim wrogów

w i

—

kwiatki.

wiocio jak

w

wojnie,

zdrady.

—

Ty nie wierz patrz bratek jak yje spokojnie Pomidzy t)iijriytiii H.siady. Bóg czuwa nad nami czuwa nad kwiatkiem. ;

i

Olesiu! dla braci

bad

bratkiem.

!

RAFA

133

KRAJEWSKI.

Gdy gromy uderz i wicher zawyje, To drzewa wysokie si krusz,

A

skromny fijoek bezpiecznie si i dusz!

kryje.

O! burza potrzsa

dumny w

I

niej szatan spór wiedzie z

bd

Olesia!

aniokiem.

zawsze fijokiem.

Dziewica si wspiera na reku modzieca,

Na dbie si wij

Db

powoje.

burze wytrzyma, a kwiat go uwiecza, pikniejsi we dwoje. Gdy modzian ramieniem zasoni ci swojem, jemu powojem. Olesiu!

Silniejsi,

bd

A

mnie

dla

kwiatów czy bdzie choó ja wieca.

z tych

O, siostro

nie

!

listek?

pragn

Zachowaj go cay, nietknity i wszystek. Zachowaj dla dbn-modzieca. A dla mnie niech lilija choó listek powici, I bsatek zakwitnie

Moem mitam

opuci, albo przekrci, bo

CO

Spodziewam si

w

usycham to

pamici.

nie pa-

dobrze.

niespodziank

Macie

w

,

—

,

e

to

wizienie

jest

dla

wiersze

i

was

zupen

sielankowe.

jeden dowód wicej, e tu nie tam byo w przeszoci dobrego, marsz naprzód nieogldajc si za

tern tylko ,

e

zabieram

co i

,

siebie

Ej

,

takem si dzi rozrusza e gdybym tu tobyra z ni swawoli jak w domu

mia Paulin

,

,

,

Uciskajcie dzieweczk odemnie, jak bdziecie pisa do niej. A was moi wszyscy, o szarej godzinie.

,

!

!

POLSKA

134

moi najblisi

was

,

w WALCE.

ucisn

tak

dusz dusz pochania

ma

ani jednej

bym wam

,

was

,

to

si

Mnie si zdaje e we mnie nie myli, ani jednego uczucia, którego-

Ludwikowie

mn

mao

za

!

,

pragn poda

nie

tak wszystko dzielicie.

do podziau

A wy

i

wy

ze

moje trzy dzie-

szczcia na jednej gazce brawycie mi si tak zrosy z sercem, jak listki z gazk tak e nie wiem gdzie si koczy moja, a gdzie si zaczyna wasza osobisto. Nie, ja wam dzi nie powiem o caowaniu, o uciskach dzieweczki, ja was kocham tak, e jak czasem spadn mioci na was to was tak zasoni, e was nie widz nie wiem kto tam jest pod tem uczuciem, wiem tylko, e mi wtenczas tak doweczki, trzy listki

tniego uczucia

,

,

,

;

,

—

,

mionie

brze, tak

Do

,

widzenia.

zrozumiaem ci dokadnie

i ucieszyem si tob. te ja nie znalaz! Wy szukajcie wszdzie bo czasem jak nie przyjdziecie to do-

Józiu

!

em

,

,

kadam. "

Wasz Rafa. 31

lipca,

1864

r.

XVII. ,

o

Majc

czem

bd

czas,

pisz do was, a nigdy

pisa.

Bo to

to nio listy,

nio

wiem,

nio pisanie,

:

BAFA

jakie niewidzialne

ale raczej

chajcych.

nosz

Ja was sobie

e

wami

wyobraam

e

,

prze-

czuj wwiezieniu; widz was, ciesz szczliwy, dusza, jak kwiat do ,

tak

nie

jestem

a

si, jestem

soca,

135

obcowanie serc ko-

tylko

myl

pomidzy was

sie

wtedy,

KRAJEWSKI.

si ku wam i wtedy w was i nad ogldam czarowny wiat mioci i duchy obróci

,

skrzydy szeleszcz nad nami

anielskiemi

prawdziwe

wito

do mnie

—

dla stsknionej duszy.

jest to

:

To od was

do was co wtedy idzie ? mi si tak wzrok duchowy szeroko otworzy, wy wtedy czytacie mi w duszy tak samo, jak si czyta w cielesnych oczach ludzkich, co wypowiadaj to czego usta wypowiedzie nie mog

Wiem

;

,

a odemnie

kiedy

,

z kilku

sów

myl tak,

Wic my

tu

co na ycie

niejasno

rzuconych

odgadujecie

ca

bya w duszy, niewypowiedziana. w yciu mamy ju moc wszystkiego, niemiertelne mie bdziemy te same jak

:

rozmowy bez sów, to jakby zapowied tego, co nazywamy witych obcowaniem. Wic nasza niemiertelno, to takie rodzoniutekie dzieci tutecznego ycia, e my do niej przeniesiemy wszystko to, co tu jest szczciem jasnoci nasz i tylko !

,

caa bieda ziemobuwia Ach jak to

to dobre, to jasne przeniesiemy, a

ska spadnie

z nas,

jak

py

z

!

!

bogo pomyle, e to, co w czowieku jest zacnem, piknem to takie wielkie takie potne silniejsze ni wiat, bo nie zna czasu i przestrzeni. Zamknity jestem na trzy zamki, kraty w oknie, ,

naokoo mury

,

—

,

—

i onierze, doskonale odcili mnie od wiata: ani gos, ani spojrzenie niczyje do mnie

si

—

nie przecinie

myl

rzuc

kiedy

,

we mnie

sile

!

—

Bóg;

jest

wy moi

i

umarli, przy

wtedy

em

mnie

urgam

ich

Kiedy na wolnoci roz-

em

silny,

mnie

,

—

!

chwili,

suchano mnie, kiedy

i

em

dziano mi,

W jednej byskawic — przy

ach, jak ja

zwyciyem

kazywaem

WALCE.

zwyciyli.

jak

jestecie wy, moi ywi, i

W

POLSKA

136

powie-

nieraz

zdolny do wadzy, czu-

si sabym maym. Tu, zamknity, cieniony, czuj si nieraz silnym i wielkim, wielkim jak Boe dzieci, prawy dziedzic dóbr Jego, których mi nikt i

wydrze i

nie

moe.

Tak, czowiek, to wielki twór...

si dóbr Boych wyrzecze.

wielkie nic, kiedy

Boego

Poczucie

w

pierwiastku

sobie

w

,

ze-

tkniciu z materjaln praktyk siy daje takie uczucie siy, jakiego

adna wadza da

kiegobd punktu

witych

przyczyn

i

obcowanie

nie

dzieje

Wszak duch

by

ich tutecznych

przyszych. Czemu

i

jednostajnym

sob duchem

i

si take na

ludzki

miertelny musi

z

z ja-

mio.

jest

katechizmu.

obcowa

,

wyjdziesz, zawsze na dnie pytania

pierwsz przyczyn rozkaz

moe.

nie

pocztków

Szukaj jak chcesz

w

jako

nie-

objawach swo-

nam tak atwo odgadywa myli i uczucia

a-

Bomy

si mioci zwizali, jakby w myl, jak iskra elektryczna, biegnie z ogniwa na ogniwo. To i owe katechizmowe witych obcowanie musi by nie inue, tylko tak samo musi by powizaniem dusz wcielonych i dusz rozebranych z ciaa w jeden acuch mioci. swoje?

cuch, po którym

Tak, umarli niewoani nie i)rzychodz, ich

kocha

i

obcowa

z nimi,

— trzeba

a oni za to wielo po-

RAFA

KRAJEWSKI.

Gdzie si obrócisz

wiedz.

13 7

wszdzie

,

ani rusz

bez

mioci. * Jak widz, to w kraju dobrze si dzieje. Niech tam krakowskie gazety jak clic nazywaj reform wociask niech nowe ustawy nazywaj socjaliz,

mem,

s

dla mnie

konstytucjonalizmu

one szczególniejszem zjawiskiem ,

dotychczas szed

który zawsze

dó, a u nas od dou zaczyna. Czy gmina sowiaska nie lepszym moe byd zawizz

na

góry

kiem przyszoci, jak ustawy Zachodu, gdzie samo-

rzd

monowadztwa wyrasta? To przynajmniej e zaczynajc od dou postp jest prdszy, ni od góry. To wreszcie najskuteczniejszy z

niezawodne

i

,

,

ludno wociasi w kacie

jedyny sposób dla Polski, gdzie

przewan

ska jest tak

zamkn

bo

,

A

;

kasta

tu

tu idea nie da

siga wszdzie

— —

,

to nie

si tam kto chce, udzi, to, co zrobiono, jest dopiero pocztkiem tego, co si dalej zrobi musi. Ju popd dany. Ju si ta milionowa massa nie zatrzyma w pdzie. Program Kociuszki wypeni si. Szlachta nie chciaa za Rzeczypospo-

kasta.

niech

odstpi od

litej

uszlachc,

nie

Jednak trzeba przyzna,

dem

—

leci,

apres nous

yiendra, prawda, ale

e

tak,

wszyscy

dawna

jak

e

wszystko strasznym

le

deluge,

to krok

—

stanowczy

et le i

si

szlachta.

p-

deluge

skuteczny,

na jak krótko obliczony.

Ach pole

wic

przywilejów,

ju

ale

do

I

ale dla ludzi dobrej woli

pracy

!

odby si nowy

To

to

karczunek,

jeszcze nikt nie sia, stoi

jakie

ogromne

w rodku Europy

—

grunt,

otworem

i

odrazu

na którym

czeka na ziarno.

POLSKA

138

bd tam aby

A

czas

i

byo w

stanowczy

jaki

na

posiewu

do

K

Powrotowi stoi

Jaka

to

wana

dziejach naszych,

—

wieyni

po

ziemi upad.

deszczu, co na

nie

temu?

siewy po

chwila, jakiej równej nie

a

w WALCE.

e

do kraju zdaje si Nigdzie

przeszkodzie.

nic

syszaem

nie

wzmianki o nim, a on sam najlepiej musi wiedzie, czy na nim co nie ciy. Jako przestrog mog

wspomnie,

kuy

(w

r.

e

jeeli po 20 maja pisa jakie arty-

1863) do pism potajemnych, to nazwisko

mogoby figurowa w aktach Wydziau Prassy, s w rku komissyi, albo jeeli przez jego rce przechodziy jakie wane operacye finansowe, bo akta Wydziau Skarbu s tam take a gapie jak w jednym tak w drugim Wydziale nazwiska pisali. Wreszcie by moe, e w skutek dugiego pobytu w Krakowie przyaresztuj go, eby si dowiejego

które

,

tam robi a przekonawszy si e nic wypuszcz. Ja, gdybym by na jego miejscu, tobym si nikogo nie radzi, tylkobym si z sob dobrze porachowa, niech i on tak zrobi. Zdaje si, e powinien jak najprdzej powraca, bo dzie

,

co

,

,

robi,

nie

—

sdzc owia

po ostatnim jego utworze scenicznym okropnie

tak ramot,

o

;

to jako

Kasia mnie

chciaem.

dopenijcie.

miaem i

i

nie

,

,

Chciaem

skorzysta

ni ze swego zakl j, eby jej odj na

zja-

autor

nie drukowa. zrozumiaa ja nic tego od Mateczko wy ranie zrozumiejcie i

to nic nie warte,

niej

,

móg popeni krytyk powinien by spostrzedz,

jeeli jako

i

z

wpywu

,

jaki

teraniejszego poo(!iiia,

t krewko w

stosunku

RAFA Z

ludmi

,

i

139

KRAJEWSKI.

powiedziaem

dla tego to

e

,

prawa,

mia u niej rozdaj pomidzy wszystkich, aeby dla wszystkich bya tak dobr, jak dla mnie. Wandka poczciwa serdecznie poegnaa." Wasz Rafa.

jakiem

,

XVIII. „Pilnuj nas teraz tak,

e

dziwcie si, jeeli czasem nic nie poszl.

cam uywanie

z

,

;

— Jaka

ta

Julka dobra

Pracki

!

zapomniaem go zapyta czy w muzyce; pilnujcie si same, ja

bardzo smutny

was pilnuje

—

wymagam zapomniaem e nie bdcie ludziom natrtne, ,

kosztuj

ale kto da, bierzcie.

by

Przywra-

chustek.

Ja za wiele fotografie

Nie

trudno pisad.

,

;

—

rozkosz bior wszystko od was

,

ale

bro

mnie

Boe! ebym wam mia co. odebrad; gdybycie przeeranie w czem dobrem uszczerbek sobie zrobiy, pooyybycie mi to na sumieniu. Dawa ukochanym rado to jeszcze milsze, ni j bra, ale kto

da

nie

to

czuwajcie nad sob.

i

umie

,

niech

Mara dziwn

czy

jeszcze

w yciu

nie

cho

lepiej

prob raz

odama

nie daje.

do was.

kogo ani

Chciabym zobakomu si

takiego

jeden

Zrozumiejcie

listek

,

ze

zotego

wieca marze; w

takich oczach jest dziwna, szcze-

gólniejsza otucha,

którbym chcia wykra.

Moe

W

POLSKA

140

WALCE.

Stasi, jeeli zechce. Moi drodzy! Duszno mi, ciasno

;

mao

pisma mi za

Do

;

dod na

dzi.

ciskam was wszystkich obu rkami i caem sercem do was si wyrywam i myl swoje zawieszam nad wami czasem jak soce, eby wam wiecio, czasem jak ksiyc, eby widzenia

,

—

—

noc rozwieci.

Wasz Rafa. 1864

1 sierpnia,

r.

XIX. dego

i

silne

mier! Dzi

cay dzie

przeprowadzono Malinowskiego

drzwi

Zarzyckiego o

dysponowali

—

pewnie

kilka ich

mo-

stpanie

silnego czowieka, co idzie na

koo moich i

sysze

przykro

,Jak to

na

ju

yj;

nie

kroków od

mier.

wczoraj przez

raojfj

ksia

celi

Nie dziwcie si

,

em

dzi niewymowny. Wic szubienica znowu podniesiona. Kogo ona wiecj zabierze ? Mniejsza o to kogo, ale na co? Co z tych mierci przybdzie? nieche Ani Bogu chway, ani ludziom nic. Ach

—

!

mnie

ju

byle nie

prdzej

Hta

a ludem.

tak

Ciko

zabior, do kopalni, do lodów,

duej midzy otarzem

Zamiast uywania lepiej jest

Moloclia

mi na sercu. osób trzecich

bezporednio zabra

resownie dowiedzie

si

i

czwartych,

znajomo,

o mieszkaniu

i

bezinte-

przez

drug

RAFA osob zaatwi

duo

KRAJEWSKI.

Na

interes.

141

co to jutro? Nie trzeba.

ryzykowa od razu mi nie wska potrzebne a stanwszy na miejscu wam drog do przesania. Nie ogoacajcie si do szcztu wszake ranie tak wiele nie trzeba. Buty

Tak

pienidzy

bd

:

,

,

;

Ezemienne

doskonae.

si

zdaje

dobre.

tamten

Bukiecik uznacie

cho

objani.

nie

Najdrosi

Boga

Boa kocz

o odwrócenie kielicha,

Twoja

ale

,

si wola

Dziej

!

wszystko

,

w

ale jeeli tego

y

Pragn

wola. co

jak

albo,

Dla was mam daleko pialem go zanie zrobiem

robi

wicej

Helenki P.,

dla

za stosowne.

kniejszy, którego ;

iem móg zrozumie,

o

,

!

i

cho prosz

;

lecz nie moja,

zrobi

chtnie

mojej mocy, dla zachowania ycia, trzeba

,

umr

bez rozpaczy

;

wszak

kiedy umrze musz, ycie ceni, jako pole pracy, nie rozkoszy jeeli mnie Bóg wczenie od tej pracy odwoa, uznam w tem miosierdzie Jego. Widmo mierci dla mnie nie nowe wszak z wiedz tu szedem nie liczyem na to, e do dzi doyj a mi ycie zostao przeduonem. Bogu niech ;

—

,

,

,

bd

e

za to dziki

ile

:

tygodni

tyle lat

,

przeyem

doj-

,

rzewajc duchem, a nie sabnc ciaem. Zazdrocie mi szczcia Zycie dla mnie ju nie ma kary

—

przyjm jak Bóg ze mn

i

ja

ci

,

ale jeeli

sw

i

mier

chc by

ja

modlitw odemnie

smem

!

ask ;

jak z

ask;

obejm

dusz w duszy czyta,

dusz otworzyem

;

—

Nim. Zosiu! Chciaa

modlitw moich nie

umiesz

widzicie

i

có wikszego

pi-

—

mog

ci

W

POLSKA

142

WALCE.

da

ci

nad te moje ostatnie dnie w których miopokojem w dwa wiaty sigam. Kto si czuje na siach niech przyjdzie na ,

i

,

egzekucj po

to spojrzenie

tni nut pieni ycia,

d;

e

pamitajcie,

poegnalne, co jest osta-

ale tylko

silni

mier,

taka

niech przyj-

to czyn

—

po-

mócie. Mateczko Bóg ci natchn t myl o anioku, wiedziaem ale Ksawera ci uprzedzia e co wanego dzieje si ze bo od pitku co noc mówia do mnie we nie. Ty mi na jawie przysaa. Osdcie, czy mier moe by dla mnie straszn? Moi ju naprzód do mnie wybiegaj !

,

:

mn

,

j

z

mioci.

bd. ze

I

Tylko

ja

potem przed

tak

was

wybiega

w nagrod mona mie tak mier

zdrow dusz

zdrowem ciaem.

i

al

cha niemiertelnie, tego nie straci. O, najdrosi

!

nie

Kto mnie ko-

zamie, bo ten mnie

bd

ja

—

z

wami.

cieniony okropnie. Dostalimy nowego koleg, któremu nie ufam; pisz ukradkiem, Jestem

zaplot czej

w

nocy pod

niepodobna,

Pytaycie mnie

w

razie

co

i

to

tylko

moe

zrobi

z

w

wieku, bo ina-

ustanie

zupenie.

mojemi pamitkami

si waszego ? Ja najlepiej do Wisy."

razie rozejcia

dym

,

kodr,

a

myl, e w ka-

Wasz Rafa.

!

!

!

RAFA

!

143

KRAJEWSKI.

XX. Otó

—

dobiegem do mety, ju dzi ostatni dzie mojego ziemskiego ycia I có wam w tych ostatnich chwilach powiem? Teraz wiem, e wierz w Boga i kocham Go, wiem, „Moi najmilsi!

e

Wszak

do Niego id.

wic

aujcie mnie

nie

i

,

i

bo

ycie za lopsze zamieniam.

wy w Niego wierzycie, gin jedno gorsze

nie

,

al wam

bdzie,

e

mnie

mie nie bdziecie — o nie bd z wami cho niewidzialny, bo uczucia, na ziemi, w Bogu pocztek bior, nie ustaj

poród

siebie

;

,

,

ja co ze

mierci.

bd

Ja

myty

z

w mylach

e

pamitajcie,

waszych

i

wtedy ten brat wasz

ziemskiej

niedoli

;

uczuciach

,

ale

ju bdzie

ob-

nie paczcie

wic

mnie

pomidzy siebie ziemskim gorzkim alem. Bdziemy tskni do siebie bdziemy gosem duszy rozmawia ze sob Bóg bdzie naszym poredniz

,

,

kiem,

—

nieche uczucia nasze

bd

godne Jego

obecnoci

—

Widziaem was, czuj, e dusza moja wyrwaa si z ciaa eby obcowa z wami tak jak ,

to

wszystko

A

czyni

zawsze ,

com mia

teraz duszo

,

bdziemy.

Daem wam ju

—

daem wam na zawsze moja powracaj jeszcze na ostatni

prac

Ju

tylko

ufam Bogu,

e

4 godzin; przyjem Sakramenta ., doda mi siy do ostatka.

!

w WALCE.

POLSKA

144 Módlcie si

was

nic nie

Ju

mnie.

za

mam. Do

widzenia

wiata dla

z tego

—

"

tam

Rafa. 5 sierpnia, 1864

By

to ostatni

e

pisany z wiedz,

godziny ycia,

po

r.

ju mu

list

pisany do rodziny,

list

zostaje jeszcze tylko cztery

które

najezdnik

przyjdzie

mo-

skiewski, aby je zabrad dla nasycenia swej zemsty.

cechowa w wizieniu, nie oputej ci go strasznej chwili. Szed miao na spotkanie mierci czysty w sumieniu pogodzony Spokój, jaki fiafaa

w

,

,

mioci

z

Bogiem, podniesiony

z

przebaczeniem dla katów swoich

w

Moskale cytadeli

pió

w

,

dniu 5 sierpnia

szubienic dla

i

Polski

—

wznieli na stoku

rozoonej Warszawy, czonków ostatniego skadu Kzdu

obliczu

szeroko

Za wyrokiem

Narodowego.

rodziny

sdu

wojennego

,

po-

twierdzonym przez okrutnego carskiego namiestnika Berga na tych szubienicach zawisnó mieli naj,

jenera Romuald TrauNarodowego Józef Toczyski,

szlachetniejsi synowie Polski:

gut

,

prezes

Rzdu

;

wieloletni wygnaniec na Syberyi, dyrektor

Skarbu fesor,

Rzdu

Narodowego

;

dyrektor Komissyi ekspodycyi

rodowym

;

,

pro-

w Rzdzie Na-

Jan Jezioraski, dyrektor Komissyi ko-

Rafa Krajewski, Komissyi Spraw Wewntrznych w Rzdzie

munikacyi w Rzdzie Narodowym dyrektor

Komissyi

Roman Zuliski

Narodowym.

i

!

RAFA

Kzd z

stano w

katowsk. Kilkanacie tysicy wojska jeneraowie i dygniokoo szubienic,

—

tu

moskiewscy zajli miejsce

lud

policj

w

wielkiej

massie

zbity

i

przy szafocie

—

strzeony przez

andarmów, grony w swojem wspóczuciu

i

wieszanych patrjotów,

dla

145

odby postanowi

moskiewski egzekucy

ca pomp

tarze

a

KRAJEWSKI.

zaleg obszern

prze-

strze placu Ibrtecznego.

Z ponurych bram

cytadeli

wysun

si smutny

Czonków Rzdu Narodowego wieziono na ndznych wozach dla wikszej pogardy. Twarze ich spokojne upiknione przebywanem mczestwem, nie zdradzay adnej obawy. Na jednym z wozów siedzia Krajewski, czarne jego bujne wosy na gowie i brodzie, aobnie odbijay od bladej, smorszak.

,

wzrok rzuca byskawice energii mioci. Postaó jego pikna i pocigajca jeszcze pikniejsz si wydaa. Obok skazanych byli ksia a w okoo andarmi, wojsko i kaci.

tnej twarzy, której i

Okropna ceremonia czytania wyroków, zwizyna tyle rk ubierania w biae miertelne

wania z

,

,

wywoaa gboki jk w zgromadzonych, jk, który by

kapturami koszule,

siach

tysicy

pier-

naj-

sroszem potpieniem rzdu moskiewskiego i jego polityki w Polsce. Po chwili, wprowadzono jednego za drugim kadego z czonków Rzdu pod jego ,

szubienic

schody

i

,

w

,

zarzucono

kaptury na oczy, poderwano

powietrzu zawiso

pid trupów, których

Polska nigdy nie zapomni

10

POLSKA

146

W WALCE.

wiadek mczestwa

tak

opisuje

^)

to wielkie

morderstwo dokonane przez najezdników:

„Dzie 5

jak

by

sierpnia 1864,

dniem najwyszej

skadaa na otarzu wolnoci. Piciu wolnych synów tej ziemi ju tak krwi ofiar ofiary,

Polska

nasikej, po kilkomiesicznych cierpieniach, których wyobraenie da moe tylko inkwizycja szli na ,

mier wymylnie boskich

em

i

ludzkich

przygotowan przez wroga praw

sióstr

mu

i

braci,

z

szli

,

pogod na

w rku

przebaczenia

poród

idej

yciu

i

istnie

umrze

z niewoli

,

moskiewskiej

niegdy

szli

oni

szli

za

z upodlenia politycz-

,

umiera wici chrzecjascy

dla wykupienia innych z niewoli czartowskiej.

godn bya

przycisnli

daj,

krzy do

piersi

ucaowali

i

stryczek

Bóg pozwoli im spe-

tak przeczystej sprawie.

e

mier

ycia, oczyma bogosawili obecnych,

jako narzdzie ofiary, któr

ni w

przy-

swoj

bo wiar, na odkupienie tych, co pozostali przy

i

nego, jak

ich

krzy-

matek,

kilkadziesit tysicznego tu-

rodaków kajcych na ten widok

pominajcy Golgot

czele

wobec ojców,

,

Wrogi nasze powia-

ukarali zbrodniarzy; uczciwi ludzie zapisali

w liczb rycerzy wiata postpu narodów. Tak zgin Rafa Krajewski jego czterech kolegów. yjcy bracia nie maj do sów dla uczcze-

ich

i

i

nia takiej mierci, takiem poprzedzonej

»)

„Ojcryzna". Nr. 99.

r.

yciem!"

1864.

Agaton Giller,

eiij lupei iiisziiSGi

10*

DWAJ KUPCY WARSZAWSCY. '^

I.

KSAWERY SZLENKER. Postad Szlenkera naley do historyi. Kola

odegra w wypadkach warszawskich 1861

mu

wnia

w

bardzo

wspomnienie

zaszczytne

Powicenie, rozum,

kartach.

trudnych

takt,

umiejtno

,

jak

zape-

na

jej

pokaza

jaki

ówczesnych okolicznociach

pojednawczy,

r.,

charakter

wyzyskiwania sytuacyi na

korzy ogólnego poytku, zrobiy go przewodnikiem Warszawy. Wpyw jego w miecie by o wiele w tym czasie znaczniejszym ni wpyw hr. Andrzeja Zamojskiego.

Jeli

za

protestanci

warszawscy, za Niemców

poczytywani, wystpili jako Polacy zostali

które

w

dniach

trudnej

próby

potem nastpiy, jemu

wdziczenia.

to

i

i

Polakami po-

przeladowania,

Polska

ma

do za-

150

POLSKA

ma

Tak zasuonego

mi jego

w

W WALCE.

ycie opowiedzie paziomków utrwali, jest zada-

sercach

niem piszcego. Biografia

bdzie wyczerpujc. ze wspomnienia i

,

atoli,

któr podamy,

Materja do

zmarym

stosunków osobistych ze

ze stronnic historyi narodowej.

Nie

nie

zebralimy

niej

s

one

moe

dokadnego a zupenego, w szczegóach zwaszcza ycia prywatnego, opisu postaci dostateczne dla

Szlenkera,

dobrego

jako

typu

kupca.

polskiego

Szczegóów tych oczekujemy od kogo innego. Ksawery Szlenker pozostawi po sobie „PamiPraca ta, któr nam na dwa mierci Ksawery w Paryu przeczyta,

tnik".

cennym materjaem do dziejów wiek Szlenker

natury

w , Pamitniku"

wiele

cie

z

ostatnich.

niezmiernie

o sobie

lata

przed

bardzo jest Jakkol-

skromny,

mówi, zawsze

nie

prze-

on obrazem jego szlachetnego, prawdziwie

jest

polskiego

serca

i

piknych czynów. „Pamitnik" wrczony Karo-

ten z polecenia nieboszczyka zosta

lowi Kuprechtowi, który wydanie go poprzedzi, jak

si spodziewamy, obszernym opisem ywota swego przyjaciela.

Zanim jednak rzyci

i

to

nastpi, nie bdzie bez ko-

ta krótka biografia,

któr podajemy naszym

czytelnikom.

Rodzina Szlenkera pochodzia sca

rodzinnego

przeniósszy si

powane naszej.

Kopernika

i

z Torunia, z miej-

Lindego.

Z Torunia

do Warszawy, Szlenkorowie zajli

stanowisko

pomidzy mieszczanami

stolicy

KSAWERY SZLENKER. sie w w domu

Warszawie. Wychowany

Ksawery urodzi bardzo

ach

starannie

ksztaci

,

i

nietylko

sie

do jego zawodu kupieckiego i

w jzykach

polskim

151

w warszawskich szkow naukach które mu mogy byd potrzebne, ,

niemieckim

,

i

francuzkim,

take w historyi i w literaturze. Podró za granic dopenia jego edukacyi. Wzbogacony wiedz i dowiadczeniem innych, obj handel bawatnych towarów na Senatorskiej ulicy prowadzi go wybornie. Najlepsze

które

wybornie

posiada,

ale

i

i

mona byo

najpikniejsze towary u niego

Prócz dobrego towaru spotykaa kupujcego sklepie wielka

uprzejmo

,

znaleó.

w

jego

odznaczajca si grze-

czno rozmowa przyjemna. Odbyt te mia wielki i z kadym rokiem rosy jego stosunki handlowe oraz zamono. Wraz z zamonoci podnosia si powaga Szlenkera w obywatelstwie. Dobre rady wiate i

,

pomoc pienin, protekcj, kady uczciwy u niego znalaz. Mia te duo mioci u ludzi a kupiectwo warszawskie obrao go na Starszego Zgrozdanie,

,

madzenia kupieckiego. Przewodnictwo stanowi handlowemu Warszawy wprowadzio Ksawerego na pole prac obywatelskich. Szczupy jego zakres zostawiony kupcom przez rzd obcy, zazdrosny o swobody a zawsze podejrzliwy,

wypeni

Szlenker bardzo

handlow podniós

w

kupiectwie

,

kojarzy

uyteczn prac.

rozszerzy z

sob

i

a

,

w

Szko

elementa

obce

charakterze pol-

skim powoli a nieznacznie utwierdza.

POLSKA

152 Kupiectwo zgromadzenia Szlenker

:

warszawskie

z

si na dwa kupców ydów.

dzielio

kupców chrzecian

tolerant

,

W WALCE.

przekonania

i

lubo

,

religijnego

uwaajc jednych jak drugich za Polaków, usiowa usun w zakresie swojego dziaania rónice wywoane przez odmienno religii. Uprzedzenia chrzecian do ydów, a ydów do chrzecian nie atwo atoli mona byo usun. Dopiero w r. 1861 pod wpywem rozgrzanego patrjotyzmem uczucia, udao si mu oba Zgromadzenia usposobienia,

,

kupieckie

tak

,

chrzeciaskie jak

w

posiedzeniu odbytem torskiej

w

,

jedno

Eesursie

ydowskie

i

przy

ulicy

,

na

Sena-

zgromadzenie kupców Warszawy

poczy. Za przykadem kupców Zwoani do Resursy majstrowie kowskiego

równie

,

znanego

poszli

rzemielnicy.

przez Józefa Kwiat-

Szlenker

jak

kupca

warszawskiego, uchwalili zniesienie przepisów, które

wyczay

z

cechów terminatorów

starozakonnych.

W

obrbie wic stosunków, od Polaków zalenych, te i w yciu towarzyskiem, przeprowadzonem zostao w t por faktycznie równouprawnienie wy-

jako

zna,

bez którego nie

ma

narodowej. Jak zbawiennie

ju

kierunku, widzielimy

ajc w

charakterze

nie moe by jednoci wpywa Szlenker w tym

i

z tego,

Starszego

co

zrobi dzia-

Zgromadzenia

ku-

pieckiego.

Charakter ton wystawi

na

go

cige

prawie

wadzami rzdowemi to jest bezwzgldnoci chciwoci swoj szkodziy wielce haadlowi. Zasoni go przed stosunki

skiemi

w

z

Polsce, które

moskiew-

,

i

KSAWERY SZLENKER.

153

ni wyjedna ochron interesów kupieckich byo spraw bardzo trudn, a jednake Szlenker uprzejmoci zrcznoci swoj potrafi wyrobi, jeeli ,

,

i

nie protekcj, to przynajmniej zabezpieczenie

naduy

stanu

Powoanie go na czonka Wydziau przemysowego i handlowego w Komissyi rzdowej spraw wewntrznych dla Królestwa Polskiego, jako te na czonka zarzdu Banku Polskiego, uatwio mu czynno, majc na celu wiksze rozwinicie handlu w Królestwie Polskiem. Po mierci Mikoaja i wstpieniu na tron Aleksandra II. Szlenker wysany by do Moskwy na koronacj kupieckiego od

modego

cesarza jako

wy. Nie

by

to

leao. Szlenker

Moskali.

deputowany miasta Warsza-

miy obowizek, ale go speni nawic assystowa przy koronacji

i

ucztach urzdowych. Nie zapominajc, tuje

w

nieszczliwego

miasto

narodu,

w

a

e

reprezen-

niewoli

by wstrzemiliwym w sowie

wynurzeniach urzdowej serdecznoci.

i

bdcego skpym

Kupiectwo

moskiewskie ugaszczao go z szczególn chci, któr Szlenker umia oceni jak naley. Obdarzony przez cara piercieniem brylantowym, jako deputo-

wany na koronacj,

i

orderem

w.

Anny, przyj

go, bo odrzucenie narazioby nie tylko jego ale interesa miasta,

dnake

dowodów

tych

skromno bya nie

bya

jego

jego

osob,

które reprezentowa, nigdy jecarskiej

aski nie nosi.

zalet, tak

znowu

Jak

próno

wad.

Zaufanie wspóobywateli obdarzao go coraz to

nowymi honorowymi urzdami. Po mierci powszechnie szanowanego a zacnego Dr. Wilhelma Malcza,

1

POLSKA

54

W WALCE.

obrany zosta na prezesa Kolegium kocielnego warszawskiego ten

zboru

ewangelicko

otworzy przed Szlenkerem

na swoich wspówyznawców rancji

Urzd

luterskiego.

mono

wpywania

w duchu wiatej

ciele ewangelickim

mywanym

przez

z

jzykiem niemieckim, podtrzy-

rzd moskiewski,

zamianowanych przez

czuwa aby

tole-

w ko-

równouprawnienia jzyka polskiego

i

stali a

-

który

w

osobie

prezesów konsystorza,

siebie

protestanci polscy obcymi Polsce pozo-

uwaali si za Niemców. Szlenker, jakemy dziaa w przeciwnym kierunku, po-

to powiedzieli,

wymownego

pierany przez

kaznodzieja,

zasuonego

a uczonego pastora Leopolda Otto. Jego staraniem

wzrastaa szkoa ewangelicka parafialna, ciele ewangelickim

w

w

a

boestwa w jzyku polskim. Za kocioem ewangelickim w Warszawie szy prowincjonalne kocioy ewangelickie Polacy protestanci nie byli zmuszeni

estwa w

ko-

Warszawie wprowadzono na-

i

sucha

po-

odtd nabo-

niemieckim tylko jzyku.

Za staraniem take Szlenkera duchowiestwo

wzio

udzia w manifestacjach naroudzia równie gorliwy i powszechny jak duchowiestwo katolickie oraz ydowskie. Udzia ewangelickie

dowych

,

i

to

Kównouprawnienio wyzna utwierdzio si w umysach, oparo si na mocnym gruncie przekonania. Lud widzc w narodowych obrzdkach obok swoich ksiy biskupów, pastorów, take rabinów, nauczy si nierozrónia narodowoci wedug poj religijnych i aszanowa wolno sumienia. Protestanci za i ten

i

przyniós

bardzo

zbawienne

i

skutki.

KSAWERY SZLENKER.

156

starozakonni, nie odepchnici ale przygarnici przez

katolików, nie

od

reszty

uwaali si odtd za ciao odrbne

narodu

dziaali jako

i

Jedno

Polacy.

w

narodowa znalaza nowy fundament

braterskim

penym wzajemnego dla siebie poszanowania stosunku rónowierców, a miasta nasze, napenione

i

ydami

i

Takie to

Niemcami,

odrazu

wydaa

owoce

jak: Ksawery Szlenker, Majsels, ks.

Karol

stay si polskiemi. praca

cicha

Ruprecht,

i

Baer

Józef Wyszyski,

ks.

Stecki, Józef Ignacy Kraszewski, Matias

jenera Lewiski

takich

ludzi

Kwiatkowski Józef,

Rosen,

inni towarzysze Szlenkera

w De-

w

skutek

legacji miejskiej.

Delegacja miejska utworzon zostaa

wypadków 27

w

lutego 1861

Resursie

kupieckiej,

by

czonkiem a póniej dyrektoz tego gmachu w nocy udaa si deputacja miejska na zamek do kniazia Gorczakowa namiestnika carskiego ze skarg na dopenione bezprawia przez wojska moskiewskie na

której Szlenker

rem.

Wiadomo

,

ze

,

,

bezbronnej ludnoci

i

z

daniem

Szlenker b5' naczelnikiem

i

zadosyduczynienia.

mówc

deputacji.

Stanwszy przed wszechwadnym panem Warszawy, , ksi, rzek do niego Szlenker po francuzku, z skrwawionem i boleci przepenionem sercem stawa deputacja obywateli miasta przed wasz

ksic

moci,

wypadkami dnia

by

jej

wyrazi zgroz

dzisiejszego.

Krew

i

bole

pyna

nad

niewin-

i spokojnych obywateli; religia obraona w zniewaeniu Krzya witego i w zeleniu kapanów. Lud zraniony w najwitszych swych prawach nie

nych

,

POLSKA

156

W

WALCE.

ma

wiary

w

sd

wasza

ksica mo, e

darmy

rzdzie,

zastrasz.

dzisiaj lud

ze daj

Nie

anWaszej ksicej moci policja, bagnety,

rady."

Takim tonem znany

si zdradzonym.

widzi

i

tak

umiarkowanych

z

miao

przemawia

opinij

reprezentant ujarz-

,

kupiec,

mionego miasta, do namiestnika carów, przed któ-

posami

rych

ostatni

niepodlegy jeszcze król

wojewodowie, kasztelani

gosu

t i

hetmani omnastego wieku,

i

pokornego tonu

z

polski,

podnie

Mow

nie mieli.

zachowa historja jako dowód wzrostu godnoci

ywotnych si w

leci

w cigu nieszcz,

narodzie

bo-

przeladowania narodowego.

i

Deputacja

osigna

upominaa si: po-

o co

zwolenie pogrzebu uroczystego piciu zabitych przez ofiar, pozwolenie utworzenia Stray bezpieczestwa i Delegacji miejskiej, która staa si przewodniczk ruchu narodowego w najpikniejszej epoce

Moskali

jego rozwoju,

W liczna

mem mia

a

do rzezi 8 kwietnia 1861

r.

zgromadzaa sie wtedy publiczno. Szlenker codzie otoczony tuKesursie kupieckiej

publicznoci

,

stou lub

ze

o rezultacie prac

jej

i

których naley zasuga usunicia

widzonego Muchanowa

,

krzesa oznaj-

z

usiowa z

Delegacji, do

urzdu

tyrana Polski

a

zniena-

prawdzi-

wego wielkorzdcy w Warszawie. Nie bdziemy tu opowiada dziejów Delegacji miejskiej

Szlenker. 1.

,

której

On

to

dusz

i

urzdowym

prowiidzi negocjacje

mówc by z

Pauluzim,

uamieatnikiom, on do niego przemawia, codzi«'

prawic

zyskujc

dla

miasta

i

kraju jakie

nowe

KSAWERY SZLENKER.

157

ustpstwo. Gorczakow nazywa Szlenkera Cavourem.

by on jednak dyplomat, by tylko uczciwym rozumnym czowiekiem, gorco a mdrze Polsk

Nie a

kochajcym.

Przezorno cierpliwo wytrwao umiarkowanie, przytomno, bystro, odwaga ,

zalety

ma

stanu

sokie o Szlenkerze

za

ludnoci

takt,

,

,

i

inne

nawet we wrogu wyrobiy wy-

,

rozumienie

warszawskiej

by

i

szacunek.

Wród

on podówczas jednym

Jedno sowo jego wyaeby powstrzyma coraz groniej pitrzce si namitnoci ludowe. Póniej niestety! z najpopularniejszych ludzi.

starczao,

,

ju

powaga tyle ulubionego Szlenkera nie moga zatrzyma prdu którego gwatowno wzmagaa wzrastajca niezrczno i represje rzdu. czasie rzezi pod kolumn Zygmunta III. na i

,

W

zamkowym

placu

8 kwietnia 1861 roku, Szlenkier

najwikszem niebezpieczestwem ycia przedar si do zamku przez tumy ludu i wojska strzelajcego do tego ludu. Gorczakow przyj go wzruszony do najwyszego stopnia. Trzs si starzec jakby mia febr. kocu oprze si musia o stó dla ukrycia gbokiego poruszenia, które nim miotao. Szlenkier wymownemi sowami nalega i baga o wydanie rozkazu zatrzymujcego rze bezbronnego ludu. Odgosy strzaów zdaway si popiera przedz

—

W

stawienie

par

jej

polski

i

i

prob

szlachetnego kupca, ale nie po-

obecny przy

audiencyi margrabia Wielomissya Szlenkera nie odniosa skutku.

Po ogoszeniu stanu oblenia w Królestwie Polskiem, Szlenker aresztowanym zosta przez Mo-

POLSKA

158

w WALCE.

20 padziernika 1861

skali

r.

i

osadzony

a nastpnie wywieziony do fortecy

po kilkomiesicznem wizieniu

uwolnionym zosta. Przeladowanie

,

w

moskiewskie

zamay w

nim

w

w

cytadeli

Modlinie,

skutek

cierpienia

,

zkd

amnest}'i

wi-

nie zniechciy odebray mu humoru. Z wizienia wyszed jak zawsze umiechnity, wesoy, cichy i gotowy do pracy a dla kadego

zienne

do

,

nie

suby

energii

te

narodowej, ani

,

nie

przystpny.

W

czasie powstania 1863 r. syn jego, Józef, wzity do niewoli, skazany zosta do kopal w Nerczysku ^). Cios ten nie zama równie odwagi na którego gow nadcigaa nowa burza. ojca handlu Szlenkera, urzdnicy Ministerstwa wojny ,

W

Rzdu

Narodowego,

dzi ze sztabu

komendy nachyleniu

lad tych

odbierali

od znanych sobie lu-

moskiewskiego potrzebne o dziaaniu

wiadomoci i plany. Gdy przy si powstania do upadku, natrafiono na

carskiej

koraunikacyj

,

Szlenker unikajc

wania, za paszportem przysanym

mu

areszto-

przez

Rzd

Narodowy, wyjecha w padzierniku 1863 otwarcie miasta rodzinnego jego przez granic do Tonmia ,

przodków.

Ztamtd uda

sie

do Berlina, Drezna,

Drugi syn Szlenkera Ksawery walczy take w szepowstaczych. Po upadku powitania eitii(;rowa i znajdowa »io przy ojcu w Paryu. Po mierci ojca, powróci za pozwoleniem rzdu inoskiewskiogo do Wurazawy. Pomimo amneatyi uwiziony i osadzony w cytadeli, nastpnie wywieziony na wy^jnanie do Woogodzkicj guberni!, tnm ')

refi^ach

z

przuziubicnia

umar.

KSAWERY SZLENKER.

159

Parya i Londynu w celu uratowania resztek majtku swego. Moskale naznaczyli mu 20 dni do powrotu. Gdy nie wróci, handel jego sprzedali na Lipska,

licytacji.

Na emigracji w Paryu zaoy dom komisowy. Szczliwym obrotem interesów zrestaurowa w czci znaczny swój majtek, przez wypadki polityczne zmniejszony.

W mieszkaniu jego

elegancko a skromnie ume-

odbyway si posieKomitetu Naukowej Pomocy w emigracji,

blowanem na dzenia

by

którego

ulicy Lafayette,

jednym

z

najczynniejszych

czonków.

Penic obowizki kasjera Komitetu gorliwie pracowa nad pomnoeniem jego funduszów, dokadajc nieraz z wasnej szkatuy, wjpaca co miesic ,

pensje omdziesiciu

stypendystom przez towarzy-

stwo wspieranym, tym

wysya

pienidze poczt

za

co

byli

na prowincyi,

obszern korespondencj z tego powodu sam prowadzi zbierajc skrztnie wiadomoci o nauce i konduicie wspieranej mo;

,

dziey.

W

jego

schodzili

si

wychodzili dnio

w

domu bardzo gocinnym rónych przekona

ludzie

zblieni

i

,

i

a

hojnym zawsze

pojednani, jeeli byli poprze-

niezgodzie.

Otaczad si lubi Szlenker

modzie

,

a prócz

wspiera urzdownie jako kasyer Komitetu utrzymywa z wasnych funduszów zawsze kilku, piciu lub szeciu uczcych si, pacc kademu miesicznie po 125 franków. Co rok wydawa przytem tysice na wsparcie starców, kalek, bietych, których ,

POLSKA

160

W

WALCE.

niezamonych literatów i artystów. Czsto osoba wsparta przez niego nie wiedziaa zkd jej pomoc w nagej potrzebie nadesza. Zjawia si w mieszkaniu komissjoner z koszem w którym bya kawa, cukier, herbata i inne produkta

dnych rodzin

,

,

i

zostawia

go

powiedzie

nieumiejc

,

nazwiska

osoby, od której dar pochodzi.

W ten

sposób Szlenker postpowa. Lewica nie

wiedziaa co

dawaa

raz bardzo znaczne

,

sprzty

i

kuchenne

prawica, a dary jego

byy

bo nie jednej rodzinie

nawet

ubranie

nie-

meble,

sprawi.

Po

mierci znaleziono u niego kwity na dwadziecia kilka tysicy franków, rozdanych

pomidzy ubogich

emigrantów. Prawdziwy dobroczyca ludzkoci, wspie-

ra

nie tylko

emigrantów

ale

i

biednych Francuzów;

Niemcy garnli si te do niego

Bywao

niem.

,

e

którego z miesicy,

wydatki

poycza

i

z

wielkiem zaufa-

na kilka dni przed pierwszym

samemu

nie starczyo na drobne

po kilkanacie franków

i

wicej

Nad budet bowiem miebra nic z kassy domu komiso-

od przyblionych osób. siczny, nigdy nie wego.

By

Wyda

przytem wielce rachunkowy

100 franków na wsparcie,

gdy kto kawaek

pai)ieru

bnie albo robi notatk

bia-ego

ale

i

oszczdny.

gniewa si,

rzuci niepotrze-

na listowym papierze.

On

na to przeznacza obrzynki.

Tworzy borowe

i

sobie bibUoteke,

zakupujc dziea wy-

czyta je od deski do deski wszystkie.

czytania wypoycza je, ale gdy nui ksiki giny, sta si w rozdawaniu skpszyrn. (Jazoty

Chtnym

miejscowe czytywa wieczorami

i

po obiedzie.

Ua-

KSAWERY SZLENKER.

161

ony apopleksy w 1868 roku, nie móg ju po tern si oddawa czytaniu. Musiaa mu modzie

tyle

czytywa

gazety.

Zna

Pracy swej winien wysze wyksztacenie. dobrze historye

w kadej

a

,

rozprawie

politycznej,

handlowej, spoecznej, koledzy wielce cenili zdanie Szlenkera, szlachetne zawsze

pomniku

ryu mia

praktyczne.

O kadym

w

i

Pa-

wiele do powiedzenia.

Jedc w

interesach

kupieckich

powica

swobodniejsze

chwile

i

domu historycznym w Warszawie

i

po Europie,

zwiedzaniu miejsc

sawnych lub piknych z ksik w rku. Latem 1870 r. wyjecha do wód w Marienbaden w Czechach. Wojna pomidzy Prusami a Francy przeszkodzia mu powróci do Parya. Bawi wic jaki czas w Baden pod Wiedniem potem w Ba,

zkd pojecha

zylei,

do Nicei.

Z nad ródziemnego morza do jednego z przyw nastpujcy sposób opisa stan swej choroby: „Siedz w Nicei nudz si tskni sabn cigle kaszl zawsze jednakowo oto obraz mojej egzystencyi. Wyczekuj jak wszyscy ukoczenia tej nieszczsnej wojny, jació swoich krótko przed mierci,

—

—

—

—

—

a smutno

pomyle,

e

jeeli to

przecie raz na-

zupenem upokorzeniem Francyi Tyle miesiczn bezczynnoci samotnoci jestem wielce zmczony i znudzony, i to pewno przyczynia si, e do zdrowia przyj nie mog. Niepokoj si i tskni zdaje mi si czsto kiedy godzinami stpi

,

to

z

!

i

—

,

sam w pokoju siedz ongi

w

roku 1862

—

,

e

jestem wieziony jak to

porywa

ranie

wic

niepokój

U

i

POLSKA

162

w WALCE.

tsknota wiksza. Gwatem wyrywad si musz z tych myli, a co najbardziej mnie martwi, e si robi apatycznym obojtnym na wszystko. Plika ,

listów

ley przedemn

wiedzie, znana

w

tej

Có

mierze.

moe te

wam

dawny humor

mog

a nie

miejsca

na nie

odpo-

bya akuratno moja

robid, trzeba

zmian

ze

,

dawniej

,

t

krizys przetrwa,

otoczenia

i

zajcia,

wypowiada niepokój o byt rodaków w Paryu troszczy si o los weteranów i sierot polskich, któremi si opiekowa w Juvisy pod Paryem zajtym przez Prusaków. Pisa tam listy ale nie mia odpowiedzi. Smutne przeczucia, tsknota i ów niepokój nie omyliy Szlenkera. Dnia 15 marca 1871 r. znalei

zdrowie wróci."

Dalej ,

,

ziono go na

óku

na apopleksy.

y

siedzcego

ju

martwego.

Umar

lat 57.

mier Szlenkera smutkiem przeja Warszaw emigracy. Gdy ciao sprowadzono do Parya, za trumn jego wiezion na Póre Lachaise 14 kwietnia 1871 r. postpowa dugi szereg tuaczów, oddaji

hod pamici zasuodobroczycy ludzkoci. Nad grobem przemówi po francuzku pastor protestancki. Edward za Siwiski, byy czonek Rzdu Narodowego, po polsku: „Chowamy jednego cych tem licznem zebraniem

nego Polaka

i

z pomidzy siebie", powiedzia mówca powiedzia prawd, w tym

z najlepszych

rzewniony bie

ley jeden

i

z najlepszych

roz-

gro-

obywateli nieszczliwej

ojczyzny.

Gdy padajca na trumn obca echem odbijaa sio o wieko, kryjce

ziemia,

guchem

przyjaciela hidz-

!

KSAWERY SZLENKER. koci,

w

ssiedztwie przy odgosie

163

bbnów

Francuzi gwardzist narodowego, polegego bójczej wojnie

Komuny

Spojrzaem

rozdartem

kszego rza,

z

z

nieszcz

z

z

chowali

w

brato-

Wersalczykami pod Neuilly. sercem na

Trancyi

i

ofiar

najwi-

spojrzaem ze wzgó-

na którem stalimy. Widad ztd

byo cay od

horyzontu do horyzontu zabudowany, majestatyczny

w

swoim ogromie Pary i sycha byo huk granatów padajcych na jego paace. Smutne czasy! nie

zapomn

tego

pogrzebu

w bombardowanem

miecie

-^ie>.

,!
ir zrodzili, poczuwali si brami. Usumy przesdy, które nas róni. Sumienie naley do Uoga, niechaj wic nas religia me dzieli. ydzi ginli „Polska

w

w

niej

dniu 27 lutego

wraz

z

chrzecianami

,

—

ich

JÓZEF KWIATKOWSKI.

169

—

zczya si z krwi chrzeciask, pokazali si takimi jak my Polakami, wic iiie odpychajmy ich od siebie. Czy si zgadzacie nie robi odtd adnej w swoich warsztatach rónicy pomidzy chrzecianinem a ydem? Czy si zgadzacie przykrew

puci

do

cechów

—

ydów?"

„Zgadzamy",

bya

jednomylna odpowied, odtd redniowieczne przesdy, z rónicy religii wynikajce, zniky pomidzy i

rkodzielnikami warszawskimi.

Stray bezpieczecigle si z sob porozumiewali, Kwiatkowski za by osob, która najwicej patrjotów u siebie gromadzia. Wywiera jak dawniej znaczny wpyw na wypadki i

Po

stwa

,

zniesieniu Delegacyi

ludzie

którzy

,

do

i

niej

naleeli

,

,

by jedn z najwybitniejszych figur ówczesnego ruchu. Nalec do umiarkowanego stronnictwa, dzielniej

ni

dziki

kto inny

sympatyi,

powstrzymywa demagogów, a to jak posiada we wszystkich

partjach.

e

Wiadomo, demagogja odrzucajc koncesje nadane Królestwu Polskiemu, owiadczya si przeciwko wyborom do

W Warszawie

Ead powiatowych

zapalecy

grozili

i

miejskich.

nawet napadem na

sal wyborów i rozbiciem urn. Kwiatkowski z innymi poskramia ich zapdy. Pod jego okiem wybory odbyy si spokojnie. Wszyscy kandydaci do

Eady czy,

miejskiej

u niego

brani zostali.

,

naznaczeni

przez Komitet wybor-

w domu obradujcy, jednogonie wyBurza, któr

magodzy, przesza

sprowadzi

wic tym razem

chcieli de-

bez haasu.

POLSKA

170

w WALCE.

umar

Wkrótce potem

arcybiskup Fiakowski,

który szczerze przystpi do ruchu narodowego

ou

miertelnem

jeszcze

aby trzymao

zaleca

i

na

ducliowiestwu,

narodem.

z

si zjednao w publicznoci zmaremu arcybiskupowi, wyrazio sie z szczególn jednomylnoci na jego poUznanie, jakie patrjotyczne zachowanie

grzebie d. 10 padziernika 1861 roku. Kwiatkowski

wraz

z

rzdu.

innymi

zaj si

aden

król

urzdzeniem aobnego obwspanialej chowanym nie by.

Nad gowami przeszo stutysicznego ludu powieway chorgwie polskie. Duchowiestwo wszystkich

wyzna

,

niewyjmujc ydowskiego

way

przy tym obrzdzie, który

pogrzeb

piciu

wzio w

w

by

po-

assysto-

podobnie jak

take przez gównie urzdzony, jedn z naj-

ofiar

Kwiatkowskiego

,

chopów deputacye

grzebie udzia, a liczne

dniu 2 marca,

wspanialszych manifestacyj narodowego uczucia.

Na

dzie

drugi

po

arcybiskupa,

pogrzebie

Kwiatkowski zawióz deputacye wociaskie na mo«

gi

piciu polegych. Przed wyjazdem

szawy,

urzdzi

dla

uczt, podczas której szawian z chopami.

nich

w

nastpio

Tumy

hotelu

za

z

War-

Europejskim

zbratanie

si War-

warszawskiego ludu od-

prowadziy potem miych goci na dworzec kolei elaznej w Alei Jerozolimskiej. Zegnano si ze zami w serdecznych uciskach. Mowy wocian z wago-

nów przeniknite byy najczystszym patrjotyzraem. pocig wreszcie mszy, a z niego krzye bogosawiestwa ciem

robili

nad stolic Polski, braterskieni nczu-

Warszawian rozgrzani chopi.

Odjechali

—

JÓZEF KWIATKOWSKI.

171

biego echo wspaniaego piewu: „Oj-

lecz za nimi

czyzn, wolnod, racz nam wrócid Panie!*

W

póniej ogoszono stan oblenia.

kilka dni

Nastpio niebywae w

dziejach osaczanie kocioów, owa traiczna scena pomidzy namiestnikiem Lambertem a jeneraem Gerstenzwejgiem. Brutalna onierza zaciya nad udrczonym niewol krajem. Patrjotów, którzy w minionych wypadkach odznaczyli si prac i powiich

zamknicie

i

do

ceniem, rzd moskiewski aresztowa kaza. Na licie proskrybowanych znajdowa si przed innymi Józef Kwiatkowski. Wczenie zawiadomiony o losie, jaki

mu zgotowaa przewrotno z

Warszawy

i

moskiewska, wyjecha

schroni si za granic.

W

Paryu doczeka si Kwiatkowski powstania 23 stycznia 1863 r. Powstanie przedwczenie wybuche potrzebowao przedewszystkiem broni. Sprowadzenie

jej

za zwaymy, transport,

byo spraw pierwszorzdn. Jeeli z jakiemi trudnociami poczony by

przyzna musimy,

e

dostarczanie

jej

powstacom naleao do zada najbardziej zawikanych. Omyli policye prawie wszystkich krajów, popchnite spiskiem istniejcych wtedy rzdów, do wspólnego przeciwko powstaniu naszemu dziaaniu;

przewie zaprawd kowski

tajemnie przez kilka granic ukryt trudniej

podj

si

bro —

byo ni wygra bitw. Kwiattej

,

zdawaoby si niepodobnej

do wykonania missyi.

Mianowany gównym ajentem do zakupywania w Wiedniu ztamtd rónemi drogami i ró-

broni

,

POLSKA

172

W WALCE.

nymi sposobami, czsto niezmiernie dowcipnymi, wyprawia bro na pole bitwy. Ze wszystkich ajentów broni, on jeden nie na siebie nagany Rzdu Narodowego, wszystkie bowiem przez niego wyprawiane transporty doszy na miejsce przeznaczenia ani jeden nie dosta si w rce czyhajcej policyi. Rachunki zakupu i dostawy prowadzi jak najporzadniej i takowe wraz z wiadectwami, z kwitami i z licznymi dowodami w Izbie Obrachunkowej któr Rzd Narodowy dla odebrania rachunków od dowódzców, urzdników oraz ajentów powstania, ustanowi w Paryu. Archiwum Izby Obrachunkowej znajduje si w bezpieczuem miejscu i kiedy nie-

cign

,

zoy

,

przyjació powstania

przekona

o których tyle mówili

i

,

pisali,

e nie

przeniewierstwa,

byy

tak liczne.

Po upadku powstania Kwiatkowski opuci Wiede i uda si do Parya, gdzie stale zamieszka. tym czasie rzd moskiewski targn si na jego majtek sprzeda handel w Warszawie i przyprawi go o straty, które, jak nam sam mówi, ,

W

,

dochodziy do wysokoci 700,000 zotych polskich. Kwiatkowski jednak bynajmniej si nie straty,

te chwali si

ani

z ortar, jakie

Ojczyzny, ale jak zawsze praktyczny,

powrót do handlu,

i

prowadzc

skary na poniós dla

wzi

interesa

si na-

komisowe

w Paryu zre.staurowa chocia w pewnej czci swoj fortun. Nalea on pomidzy nami na emigracyi do majtiii»\jszych a pomidzy majtnymi do najhipicj uywajcych zarobionego grosza. ,

,

173

JÓZEF KWIATKOWSKI,

Nie tyle szczodry co Szlenker, którego zasoby

byy

znaczniejsze, Kwiatkowski przecie nie

adnej

Poycza

biedy.

on

bez

pomin

zamiaru odebrania

rodzinom polskim, rzuconym bez pienidzy na bruk

rk

modzie uczc si, hojn utrzymywa zaszczytnem kalectwem za Ojczyzn odznaczonych. Na kilka dni przed mierci kaza onie i córce które go z nadzwyczajn troskliwoci w cikiej chorobie pielgnoway, spali przy sobie stosy rónych kwitów, wiadczcych o jego

paryzki, wspiera i

,

dobrocz3'nnoci, nie chcia bowiem, aby wiedziano,

komu

dobrze czyni,

mu wdziczno Czowiek ski, nie

pracy.

tak uczciwy

móg

Do

komu poycza,

i

od kogo si

naley. i

czynny jak Kwiatkow-

pozosta na boku adnej zbiorowej

wszystkich

te przedsiwzi w

emigracyi,

dobro publiczne majcych na celu, zapraszano go,

do adnego jednak nie jak

do

prac

wzi

zaoonego

si

przez

z

—

takim zapaem,

piszcego

te

so-

wa Komitetu Naukowej Pomocy, którego by jednym z najuyteczniejszych czonków. adnego posiedzenia owego Komitetu nie opuci, dla adnej sprawy tam poruszonej obojtnym nie by. Gdy dla braku funduszów koledzy gotowi byli

pendjum

uczniowi

,

starajcemu

si

odmówi o

sty-

wsparcie,

owiadcza si zawsze za udzieleniem. „Opatrzno nam nasz eass zapeni", mawia, i zapeniaa przy staraniach takich

Jan Dziayski

ludzi

jak:

Karol Kuprecht,

Ksawery Szlenker Józef Kwiatkowski ks, Koman Wilczyski, Józef Rustejko, Aleksander Chodko, Ludwik Nabielak, Seweryn ,

,

,

POLSKA WWALCE.

174

Goszczyski,

Kazimierz

Szulc

inni

i

czonkowie

Komitetu Naukowej Pomocy. Kwiatkowski sporzdzi puszk u siebie, w któr kady z odwiedzajcych go musia cokolwiek grosza

wrzuci dla uczcych si modzieców, których

przeszo 80 wspiera Komitet miesicznemi

,

regu-

wypacanemi zapomogami. Troskliwie zbiera wiadomoci o pooeniu kadego ucznia, a nieraz

larnie

w potrzebie gdy pienidzy dawa z wasnej kieszeni. ,

Naukowej Pomocy prócz wspierania

Komitet

uczcej si modziey, rozwoju

nauki

W

naukowego. komitecie

z

w

Ruprechta

wzi

dla

i

tym

osobne

mianowicie

zabrako,

publicznych

,

mia

pracowa

emigracyi

W jednym

i

dla

ruchu

Kwiatkowskiego

udzia.

nich

z

konferencyjnym

wydziale Gillera

w

potworzone zostay przy

celu

wydziay.

najczynniejszy

zadanie

obudzenia

,

a

zoonym ,

ostatni

Do dwóch wyej wy-

mienionych naleao naukowe kierownictwo tak zwa-

nych konferencyj

czyli

publicznych

Kwiatkowskiego ich urzdzenie. ze

swego obowizku

w

taki

wykadów, do

Wywiza/t sio on e zwabia na

sposób

,

wykady, odbywajce si w wielkiej, wspaniaej sali na Kuo Cadet (Nr. 16) z poow emigrantów, zamieszkaych w Paryu. Po tysic osób bywao na wykadach a zajcie si nimi byo powszechno. Kwiatkowski rozsya bilety, wita kadego przy ,

wejciu, kadego egna przy wyjciu, a co kto chcia, rzuci przy nim na talerz na zapacenie kosztów wynajcia sali.

175

JÓZEF KWIATKOWSKI.

Prócz wykadów, urzdzone zostay przez niego

w

teje

sali

koncerta deklamacyjno-muzykalne, które

wyrabia miay modych artystów naszych. Bez Kwiatkowskiego ani wykady, ani koncerta nie byyby si uday. Bra on take czynny udzia w uorganizowaniu Wydziau przemysowego przy tyme Komitecie, gdy

dajc

pole do popisu,

niespodziewanie

wybucha wojna francuzko-niemiecka

przerwaa wszystkie te uyteczne prace. Kwiatkowski by czowiekiem gorcej wiary w przyszo. Ze sowa panujcego lub ministra, z noty dyplomatycznej, ze zmiany posa, z kadego

wypadku wyciga pomylny horoskop dla Polski. Nadziej jaka go oywiaa wszystkich napenia. Dusze nawet znkane w zwtpieniu pogrone do rozpaczy skonne, suchajc go ogrzeway si i w kocu wierzyy, e niedugo pojedziemy do War,

,

,

,

szawy wolnej. Niedziw,

e

wojny francuzko

przy takiem usposobieniu pocztek -

pruskiej

zdawa si mu

niem nadziei dla ukochanej Polski.

ziszcze-

Kozczarowanie

te, jakie póniej nastpio, uczu dotkliwiej od innych.

On

,

jak

mona

Klski Francyi, który tak

powiedzie, zabiy go.

wierzy we Francy

siostr Polski

,

zobaczy

j

,

któr kocha

póniej

z

wasnej

upad, ponion, wypierajc si Polski, pokonan przez Prusaków, rozdart przez wojn domow. Gdy powalonego przez chorob na oe

winy

i

cikiej

boleci

przyjaciela

odwiedziem

pytaem

o

przeby podczas wojny,

zdrowie

—

i

i

ucisnwszy

do

przygody

jakie

,

Kwiatkowski na wspo-

w WALCE.

POLSKA

176

w gór

mnienie Francyi podniós smutne oko

w

niem

odpowiedzia na moje zapytanie.

z

i

Ale nie

zraa si

uprzedzajmy wypadków. Kwiatkowski nie

adnemi klskami. Ani Sedan, ani poddanie Metzu, oblenie Parya nie odebrao mu otuchy. By on dusz oywiajc gromadk Polaków w Paryu, których rzd 4 wrzenia 1870 dla przypodobania ani

si Moskwie nie chcia nawet uyó do obrony zagroonego miasta. Znane s smutne dzieje usio,

wa

,

jakie Polacy

dla

usuenia Francyi

odsuwanie pomocy, któr

Mieli

ofiarowali.

robili

bro, wasne pienidze na umundurowanie si, to

jednak

sze

nie

pomogo

—

,

i

wasn

kapitulant Trochu

nic

sy-

Niemogc sforposzli wic osobnego oddziau w Paryu

polskim legionie nie chcia.

o

mowa

,

wszyscy emigranci

jako

do

ochotnicy

batalionów

wywizali si w jej szeregach jak najchlubniej ze swoich obowizków. gwardyi narodowej

Na przez

albo

Kóka patrjotycznego, które si oblenia zbierao u Kwiatkowskiego w której si wykady dawniej odbyK. poda myl, aeby Polacy, wst-

posiedzeniu

czas

w

i

sali

,

way, p. A. pujc do gwardyi narodowej sprawili

sobie

Kwiatkowski

mundury.

by

,

wasnym

Projekt

by

najsumieuniejszym

i

kosztem

przyjty

a

najzrczniej-

szym jego wykonawc. Rozrzuceni po wszystkich kompaniach plutonach a nawet so-

batalionach

,

kcyach Polacy, stali

,

,

przyzwoicie

wasnym kosztem

przez niego umundurowani.

Oszczdnoci

z

zo-

wy-

datków na mundury po/ostao dziki praktycznoci

JÓZEF KWIATKOWSKI.

Kwiatkowskiego

177

zostay oddane na podtrzymanie

,

zagroonej niedostatkiem szkoy Batigniolskiej. Kwiatkowski

w

gwardzici

batalionie lubili go nadzwyczajnie.

upi si

który

niestety zbyt

suy take jako ochotnik. Wszyscy

lub

przyszed na

nie

sub

co

,

czsto midzy Francuzami wydarzao,

Dawa

Kwiatkowski stawa za niego na okopach. on

z siebie

Francuzom przykad speniania powin-

noci zachca do niej grzewa, tytuu adnego ,

przyj,

Gdy si

w wtpicych wiar

,

wyboru na

i

a podziwiany lecz niestety za

oficera

mao

odnie

nala-

dowany, doczeka si kapitulacyi miasta.

Uczu

on wicej

ni sami Francuzi hab, za trudami oble-

,

jaka ich spotkaa. Niezmiernie

nia osabiony, podczas którego nie

mogc si

przy-

zwyczai do koskiego misa

jad

prócz

chleba, herbaty

i

,

nie

nic

,

ledzi, wkrótce po wejciu Prus-

ciko zachorowa. jego bya dug i niezmiernie

saków do miasta Choroba

bolesn.

Cierpia nadzwyczajnie, a cierpliwoci

ci

swoj zadziwia

lekarzy.

przyjació a potem przez

on

i ywotnoPielgnowany przez i córk, które przez

jego oa, wyspowiaprzyjwszy Sakramenta z rk ksidza Komana Wilczyskiego, umar z pogodnym umy-

5 miesicy

dawszy si

sem

o

nie

odstpoway

i

godzinie 11

13 padziernika 1871

pó

i

r.

w

przed Auteuil

poudniem dnia w Paryu. Po-

sierót: Józefa, Wadysaw, Wacaw, wdowa Józefa z Zeldugi al wszystkich co go ko-

zostao po nim picioro Stanisaw,

Wanda

tów Kwiatkowska chali

i

i

i

szanowali.

12

:

W

POLSKA

17S Pogrzeb

cioa

dnia 16 padziernika z koprze-

wielu znajomych nieboszczyka Francuzów.

i

Kwiatkowski

yczy

sobie

,

aeby go pochowa na obok przyjaciela Szlen-

cmentarzu Pere Lachaise kera.

bya

de Lorette. Pogoda

Za trumn postpowaa rodzina, wspó-

liczna.

tuacze

odby si

Dam

Notre

WALCE.

yczeniu jego stao si zado. Od bramy a do grobu nieli trumn wspótuacze. Nad grobem mia mow ks. Koman Wilczy-

cmentarnej

Wykazywa w zmarym

ski.

ma,

nina, jako

cnoty, jako chrzecia-

ojca rodziny

jako wiernego syna

i

Powszechne rozrzewnienie smutek przytomnych wiadczyy sowom kapana. Polski.

,

Po skoczonej mowie

sowa

listu jednej

szeregów

z

e

i

mówi,

Francy

z

Polsk by

ciel.

„To

wasze

mnie

koo

przecierpiano

jego kraju.

dla

mody

wystpi na

wyrazem

s

brzeg

Kwiatkow-

czcej

sympatyi

zmary

ten

oto

zy

czowiek, Francuz,

gwardyi narodowej

skiego,

w

Wilczyskiego,

ks.

zacnej Polki,

grobu, skromnie ubrany kolega

i

jego przyja-

omielio, rzek dalej, wstpi zoenia dowodu wdzicznoci za

boleci jego

Mymy

w

nieszcz mo-

czasie

wtpili, ale on wierzy

w

zwy-

ciztwo Francyi, i dodawa nam odwagi, bo by to czowiek z rzadkich dzi ludzi, on by ufny wiar

w Boga, w

mio

rodziny

Zwracajc si do ony

wem ,0!

uniesioniem

ebycie

i

i

zami w

ze

wiedzieli, jak

skni za wami

i

jak

drogi przyjacielu, a

i

o

w

mio

do krewnych

z

,

oczach

,

kraju."

prawdzi-

zawoa

on was kocha, jak t-

was

mówi

!

wy ziomkowie jogo

Zegnam Ci przyjmijcie

"

!

JÓZEF KWIATKOWSKI.

179

to sowo czci od czowieka imienia nieznanego ale wdzicznego serca Wieniec niemiertelników zoony na trumnie !

Kwiatkowskiego Józefa, przez cudzoziemca, nikomu z

obecnych nieznanego, liczny to

zaprawd kwiat

pamici na grobie Polaka-tuacza

Agaton GATON G GiLLER.

12^

i

WSPOMNIENIA

Z

POWSTANIA

iOJEiiezTii

w roku

iiisiiECi

1863.

WSPOMNIENIA Z POWSTANIA

WOJEWÓDZTWA MISKIEGO w roku 1803 przez

W. KoszczYCA.

I.

Szkic organizacyi

i

po-wstania

WOJEWÓDZTWA MISKIEGO. Jednem

z

najciekawszych

zjawisk naszego du-

cha patriotycznego jest niezaprzeczenie sia, za po-

moc

zachowuje si spójnia czonkami Rzeczypospolitej. Utrzymanie si tego gównego warunku bytu pastwowego jest bodaj najlepszym dowodem, e praca, zmierzajca ku odbudowaniu naszej niepodlegoci, której

do dzi dnia

pomidzy rozdartemi

stoi

na realnym gruncie

i

jako taka zapowiada zu-

pene powodzenie.

Prawda ta nigdzie nie daa si dotykalniej sprawdzi, jak podczas ostatniego ruchu narodowego w latach 1861 1862 i 1863 we ,

wschodnich województwach litewskich. Jest to strat

W

POLSKA

184

Ogromn

naszych

dla

WALCE.

dziejów porozbiorowych

,

e

nieposiadamy pojedynczych opisów organizacyi wraz z

ruchami wojennemi

w kadem

z

nich

wtedy

,

urobilibymy sobie dokadne pojcie o

dopiero

brzymiej

sile

jak

,

maitych stronach

posiada idea polska

,

charakteru narodowego

ol-

i

o roz-

i

inteli-

gencyi naszej.

Podejmujc si

napisania

monografii

organi-

Miskiego, owiadczamy z góry, rku dostatecznych materjaów a

zacyi województwa

e

mamy w

nie

obawiamy si narazi kogokolwiek-

z innej

strony

bd

pozostaych

z

w

kraju

lub

narodowe wrogom, przeto szkic niezupeny pod wielu wzgldami.

Zmary w

Galicyi

Kornel

wydawa sekreta ten uwaamy za Peliksza,

cywilny

Miskiego z r. 1863, posiaurzdowych dokumentów z czasów

naczelnik województwa

da cay

zbiór

swego urzdowania, czyn

,

lecz

w

skutek niepojtych przy-

popali wszystkie przed mierci

,

któr sam

zada wystrzaem z rewolweru; na pozostajcych przy yciu czonków organizacyi miskiej wkadamy obowizek wypenienia lub sprostowania tego, sobie

co tutaj pokrótce zebralimy.

Nie majc dat cisych, a posugujc si wicej pamici wiadka naocznego i czynny udzia przyjmujcego w pracach przygotowawczych, na wstpie uwaamy za konieczno zrobi wzmiank o ogóluem usposobieniu czyli

patrjotycznem we

wschodnie]

Litwie

na Biaorusi, któro pod wielu wzghjdarai wy-

wietli nio jeden fakt, zaszy podczas czynnego wy-

stpienia województwa Misiiiego

w

r.

1863.

POWSTANIE

Majc wiksz milowemi

kilkaset

puszcz cznie

MISKIEM.

cz

185

swego obszaru pokrji

kwadratowemi

przestrzeniami

bot lenych oraz ludno wiejsk wybiaorusk z maym wyjtkiem zacianków i

,

szlacheckich

w

których po zaborze kraju

z utrat ustao nawet uycie jzyka województwo to wchodzce w skad ,

klejnotu

szlacheckiego

polskiego

,

dzisiejszej

,

gubernii Miskiej

waniem moskiewskiem

goci z

W

Polski

,

nie

nie tylko

,

lecz

okazywao

reszt ciaa Ezeczypospolitej.

instynktem najezdnika, jakby

ma nastpi

z

w

pod pano-

czasów niepodle-

za

i

cznoci

cisej

Moskwa wiedziona przeczuciu tego co

w niem

czasem, utrzymywaa

czynniki

zobojtnienia obywatelskich cnót, przez zorganizowan

propagand schyzmatyck w Sucku

ksita

byli

kopujcych

,

gow

której

Na ostatku ze stale podnarodowy przyczyn, niezawodnie tutaj wicej ni gdzieindziej rozwina Olelkowicze.

byt

byo to, e si monowadcza buta i swawola, do czego dopomagaa szlachta, skarowaciaa na duchu panowaniem bez oporu nad poddanymi poród swych odludnych

dóbr

magnatami.

eczestwie

may

si

u góry jak

i

brzydkiem paszczeniem si przed

Nie dziw przeto, ,

po dokonaniu

e w

gwatu

podobnem spo-

rozbioru

,

tylko strzpki szaty idei narodowej:

a religia u

ognik

bdny

dou, duch za po nad

jej

utrzy-

jzyk si

bka

ciemnemi puszczami

i

nieprzebytemi botami.

Z

innej

strony zgroza

oburzenie porywa na uosobion w rzdzie centralnym Ezeczypospolitej, która wiedzc o tern,

lekkomylno warszawsk,

i

e

w

POLSKA

186

WALCE.

i bota na pónocno-wschodniej granicy stanowiy najmocniejsz barjer przeciwko dzikiemu najazdowi wschodniemu, nie tylko nie

puszcze

Polski,

pomylaa

sztucznem wzmocnieniu

o

stematycznem

daa

Litwy,

jej

,

sy-

lecz

lekcewaeniem interesów wschodniej

mono

dojrzenia zbrodniczej teoryi

—

powicania czonków dla ocalenia caoci. Ta gboka nieznajomo znaczenia tych ziem, dotd odbija si w pojciu niektórych nawet wiatlejszych patrjotów

do

si im bowiem

zdaje

;

rk Warszaw

ywioy

z

ziemiami

czysto polskiego

,

e

dosta

byle

zamieszkaemi przez

pochodzenia,

a

ju

bd

Polsk. Pomijajc niemoralno podobnego pojmowania sprawy, zapominaj ci ludzie, e wpamieli

daj w cay si

ten

sam

circulus viciosus

nasi, nauczeni

w

którym obra-

dowiadczeniem, powinniby raz przyj

do tego przekonania, fizycznej

,

przedrozbiorowe pojcia polityczne. Politycy

,

Krakowem

,

tycznym

posiadanie

;

e

strategicznej

Polska, nieposiadajca siy

chociaby

,

pozostanie

z

Warszaw

zawsze niedoczynem

tylko

i

poli-

szachownicy litewskiej,

pomidzy ródami Dwiny i Dniepru, da jej mono sta si pastwem silnem, rzeczywistem. Nie mówimy ju o staoci przekona i mocy charakteru litewskiego, najwicej zdolnych do utrwalenia powagi pastwowej. Moskwa podobno z

kluczem

lepiej ile

jej

pojmuje ten

razy zaj'i

:

.

POWSTANIE

Upyn sposobny

i

W

wyczekiwaniu

bezczynuem

na

193

MISKIEM.

czas

guchym gosem zawoao

sumienie

do

najdraliwszych uczud narodu, amic tym razem dostpn nawet dziecicemu umywszelk loik sowi. Kilka cieranych, nieznanych osób wypowie,

dziao zaklte sowo

w innym

które

,

strzeenie przebrzmiaoby,

i

staczkowie tak najrozumniej si dzie

zostali

Zymi

i

w

rachmistrzami okazuj si

którzy przy ocenianiu siy idei, ofiary,

!

prdem ogóle

ci

ruchu.

wszyscy,

zapominaj

zoonej w^e krwi przez bohaterów i mczenników. Polsk dze

pro-

naj praktyczniej si lu-

gwatownie

porwani

czasie niepo-

zarówno jak

oto

pot-

o

ni

za

przelanej

-Ile jej wylano za

.

Kuch, aby

móg

porze

niesprzyjajcej

najywotniejsze

byd uskutecznionym powinien

,

kwestje

biece

by

—

w

tak

oprze si

o

wo-

reforma

ciaska okazaa si do

tego najdogodniejsz. Z jesi oburzenie patrjotów za tak podstp carski który okrada myl polsk mozolnie i pracowicie przez demokracjo uprawian, a z innej i chciwo malkontentów, którzy w samo dnej strony przyczynio

,

,

serce zostali ugodzeni stratami materjalnemi refor-

my

;

lecz

wikszo

wierzc

wicie

„Polska

dla

,

co

wywoaa waciwie

w dogmat

ludu

i

demokracyi

ruch,

polskiej

przez lud", bez rozumowania

przyja fakt speniony uwolnienia zbudowaa cay gmach przyszego

choJ)a, i^na

nim

powstania.

Car

by

katem a zarazem i uajdzielniejszem narzdziem bezwiednem do urzeczywistnienia planów stronnictwa ruchu. Aleksander II

13

W WALCE.

POLSKA

194

w

Z Komitetu wociaskiego miskiego

roku

1859 tak dobrze rozchodziy si promienie oywcze

w masy

publicznoci jak

Zacne

warszawskiego.

sawa

Zaleskiego

ctwem

Towarzystwa Kolniczego

sowa

obywatelskie

Broni-

Jeleskiego, powróconych

i

miao

gnania, walczce

z

z

chciwoci

w

komitetowych

niektórych

i

wy-

z

wsteczni-

sprawie uwol-

wocian, przeamyway lody apatji w opinii mieszkaców miasta i prowincji a jednoczenie coraz wicej zagrzeway umysy modziey, której na ostatku rwcy potok gorcych uczu obali wszystko, co miao zamiar postawid jej tam.

nienia

,

Patrjoci

wróg bezwiednie gromadzili mate-

i

rjay do przyszego wybuchu, a zaledwo rozbrzmiay

„Boe co Polsk"

pierwsze zwrotki nie

znalazo grunt przysposobiony

i

Pierwsze manifestacje kocielne soce zgadzay tejszych,

cigny

si

z

— ju powstaw Miskiem. w r. 1861 wy-

ogólnym nastrojem uczu

dla tego

bokim znawc serca narodu polskiego pierwszy

tu-

sw

melodj nadziemsk ponajbojaliwsze nawet ywioy. Zaiste gi

wpad

by

ten, kto

na myl, przeniesienia agitacyi

,po-^

w dziedzin mistyczn. Naród wierzcy i' religijny, tylko ztd móg poczerpn sio do walki tytanicznej, któr mia- przed sob. Manifestacjom litycznej

w

tych

stronach

pene skromnoci gdy podniesiono

towarzyszyo i

dziewicze

uczucie,

podniosego namaszczenia,

myl

towarzystw

a;

wstrzemiliwo-

ci, wszyscy bez wyjtku uchylili przed ni gow od dworów najzamonieJHzej szlachty do naj-

a

uboszj

chaty wocianina.

Jedni

magnaci

i

czy-

W MISKIEM.

POWSTANIE iiownicy moskiewsc)^

195

pod tym wzgldem

stanowili

wyjtek. Za wstrzemiliwoci posza owiata ludu, z powodu uwolnienia wocian, si do zakadania szkóek po wsiach dworach z wielk oiiarnoci. i po ruchu naszym, do wybuchu powstania, jak wiadomo, odegryway wan rol kobiety; bez wzmianki

niepomna

a

straty

szlachta, rzucia

W

cao

o nich,

stana na biet

obrazu nie

zoyaby

w

milla Marcinkiewiczówna, córka autora

pomniejszych

Koo

ruskich.

ci

i

a

ubogiej, z pospolit powierzchowno,

gromadzio si wszystko,

Wyznajc

patrjotyczniejszego.

postpowsze

„Hapona" i biao-

utworów

poetyckich

nauczycielki muzyki

byo

co

szeregu ko-

spraw publiczn, panna Ka-

zajmujcych si

innych

W Misku

si.

najwybitniejszem miejscu

a

do egzaltacyi,

z

zasady naj-

sercem najlepszera

wysok moralnoci, bya niezmiernie towarzysk przytem majc mzk odwag, szczepia ow si

i

zapa

to,

e

u

niej

po raz pierwszy

miejscowa nie

do

,

mrówki

za

kobieca

skiego.

syn

Mody

schodzi si nie

A

jeli

tego wszystkiego

wywoc j

oceni

w 1863

Ciundziewicki

obywatela i

,

tej

na wygnanie do

r.

pami zasuy w

ten

warstw,

Moskwa ocenia warto

to

Archangielskiej gubernii

artyleryi,

zaczli

najrozmaitszych

patrjotycznej,

Na wieczn pagandy Micha

w tradycjach zasug byo

ubogich rzemielników.

i

zawi

umiaa,

atoli

zatary si

Najwiksz

uczu.

nalecy wyjmujc nawet ludzie

lady

których

,

miejscowych

perjodzie pro-

oficer

ziemskiego

moskiewskiej z

szlachetny aposto,

Borysow-

bdc 13*

za

w domu,

urlopem

dem

W

POLSKA

196

WALCE.

krzta si pomidzy

czynnie

Denuncjowany

wiejskim.

w

zosta aresztowany

za

to

przez

padzierniku 1862

r.

lu-

popa,

Pomimo

któr zoyli chopi e wcale ich nie podburza, Murawiew kaza go rozstrzela. Wyrok wykonano 4 maja 1863 roku w Misku. Bya to pierwsza ofiara w tem miecie. Moda wiejska dziewczyna przedara si przez szeregi moskiewskie zanim oprawcy opamita si zdoali osypaa i kwiatami grób mczennika wolnoci. Chopskie serce pokazao tutaj Moskalom, po czyjej stronie s ludu przysigi

,

,

,

sympatje.

by

Taki

na którym

grunt,

Nie

mamy

j

pada

rk

pod

odnie

w której stan w kadym razie wy-

;

do zaoenia „Litewskiego prowin-

w

Komitetu"

cjonalnego

kroki.

daty,

w Misku

pierwszy Komitet

po-

organizacji

wstaczej przychodzio si stawia pierwsze

poowie 1862

drugiej

r.

Jan Kozieo czonek Komitetu wileskiego podobno by pierwszym zaoycielem organizacyi ru,

chu

,

w Misku,

lekarze radzki

w

,

W

liczbie

skad

zmary na wygnaniu

,

wateli ziemskich

;

byli to

poczciwi, ale stojc nie mieli wcale

wagi

,

tak

tecznego

si w

w

w

w

,

juryci

ogóle

oddaleniu

ducha inicjatywy

potrzebnych

kadego

kole

wchodzili sami

jej

innych najczynuiejszy

modzi Siemi-

kilku oby-

ludzie

wiatli

i

od rodka ruchu, onierskiej od-

i

do przeprowadzenia sku-

spisku. Komitet

stosunków

i

dr.

miski

osobistych

,

uie

obracajiir

posiada

sprystoci a organizacja caa redukowaa si do kóka dobrycli znajomych. sobie

najmniejszej

,

POWSTANIE

W MISKIEM.

197

radzcych w poufny sposób o sprawach publicznych. Koteryjnod posuwaa si do tego stopnia e nikogo chociaby naj wytrawniej szego i najpewniej,

Kzec mo-

szego nie przypuszczano do organizacji.

na e

Komitet istnia sam dla

,

dostatecznych si, do

uchway.

niolejszej

siebie

,

zarzdzenia jakiej

mówic ju

Nie

nie

majc do-

takiej

o dziesitnej

organizacyi, nawet nie wszystkie powiatowe wadze pod koniec roku byy obsadzone.

Ten do

stan

koca

cza

bierny

ruchu

organizacji

listopada 1862, gdy szlachta

gromadzi si

na

zwane

tak

a

trwa

miska

elekcje

poczyli

sejmiki gubernialne, na których uchwalono podpisad

sawny protoku, w natora

Kellera

W tym emissarjusze

skutek odrzucenia przez guber-

adresu

samym

do

czasie przybyli do

organizacyi

(A. Jurjewicza):

^Lli!!^ 1862 11 gruama

cara

Feliks

kijowskiej

Klukowski

i

Miska

r.

trzej

Trójnickiego O. akademicy

W. waciciel ziemjecha dla porozumieMoskalami w Peters-

uniwersytetu kijowskiego, oraz ski

i

b.

si

nia

burgu

oficer kawaleryi. z

i

rewolucjonistami

Moskwie;

cjalne poruczenie

e

pierwszy

mia

szlacht, na cele Przynosili

wstania

za

Klukowski

dziaa na

i

gruncie

W. mieli miskim z

spe-

tem,

oficjalne od gminy liskadki pomidzy zgromadzon

polecenie

tewskiej do zebrania

gów.

O.

wsparcia

te

oni

kijowskiego

i

mniej plan

miskiego

dnoczy si pomidzy Mozyrem

W instrukcjach

swoich

,

zamonych

kole-

przygotowania po,

a

które miao Radomylem.

je-

wysannicy kijowscy, miskiej

dostali zlecenie wtajemniczenia organizacji

W

W WALCE.

POLSKA

198

majcego nastpi zbrojnego ruchu na przysz wiosn 1863 r. Komitetowi atoli sucha plany

nawet o

tern nie chcieli

niemoebnem

jest

kilkanacie

prowadzonem, nie

myl

e

,

za

powstanie

by

prdko miao

winien uczyni sam. Wszelkie perswazje,

jeden nie wpynie na tetu Centralnego

lub

kilka

lat

prze-

zgoa nie poczyniono i poczyna komu podoba si zbroi, to po-

nic

a jeli

,

chyba

,

aby tak

lecz

;

powiadajc

,

teraz

'),

zmian

e Misk

postanowienia Komi-

na nic nie zday si,

i

wysan-

uwaali swoj rol za skoczon na drodze

nicy

oficjalnej.

Zacza si Klukowski

czonek

jako

dziaania

chwila

rodem

naj czynniej szej

z

organizacji

rzony przytem niepospolit istny

archanio

rewolucji,

kowca

,

umia

wpyn

scowe

,

stojce

po za

zacji,

i

paru innych

szlacht

;

która

policji

oraz

w

ducha

i

;

charakteru, spis-

ywioy

miej-

gortsze

bezczynnej organi-

tory

praktyczniej sze.

wybiciem okien ,

wyszy

kraju, obda-

przebiegoci

,

jak u Jana

marszaka gubernialnego

porozlepiano plakaty

urzdnika

w czci

z

obrbem

Zawiszy, Sotwiskiego

szlachty,

si

popchn: opini na

Nastraszono

obito

na

wasn rk.

na

Miskiego

groce

i

panom;

w miecie poczto drwi oburzona w czci

ze

nareszcie

a

zdecydowaa si gremialnie przystpi do podpisania adresu. Ody za ten ostatni

zawstydzona,

zosta przez

drwid •)

Mte co

w

Moskw

odrzucony, zaczto znowu

najdotkliwszy sposób z lojalnoci sz]acbe(

Komitot Centralny Narodowy nic

jeB7,o«o

do tornilnu pow^tiuiia nio postanowih

w

tym

cv.i

POWSTANIE kiej,

W MISKIEM.

wypierajcej si solidarnoci

wzita

w krzyowy ogie

swojem mnóstwo

szlachta

,

biaych

majc w i

kilku

postanowia

i

Tak onie

narodem.

,

najpoczciwszych

ywioów, poddaa si zreszt stronnictwa

z

199

najgortszych

menerom

pomidzy sob organizacj prac organicznych,

w tej porze O doniosoci

penie

powzi

niewczesnych.

mona ztd odbyway si powykluczone nawet byy kreatury rz-

dowe, magnaci

i

,

e

narady

pó-pankowie parweniusze. Publi-

czno miaa si z tej caej krztaniny, wn, e nie tylko kade postanowienie, istocie

bdc lecz

pe-

kade

odniesione gubernatorowi. Uchwalono

sowo zostay

w

zu-

tego kroku szlachty

wyobraenie

wiatami, nie

przystpi

programu

do

warszawskiego

umiarkowanego stronnictwa prac organicznych,

lecych na

ze

przeprowadzi

dobrobytu

podniesieniu

w

kraju

zreszt zgodzono si dopomódz

wiacie ludu,

zai

o-

mo-

lecz o powstaniu mowy nawet dziey kijowskiej nie byo. Przewidujc za, e zebrana kwota 1200 rs. moe by na ten cel obrócon, nie dano jej do rk wysaca, lecz odesano na rce marszaka kijow,

skiego.

szlachta

,

Sowem, tym razem zamiast wzmocni

,

jak zawsze, trwoliwa

osabiaa obóz naroktóre zasaniay cel

dowy podnoszeniem prac, gówny. Po przekonaniu si, e z komitetowymi nic nie da si zrobi Klukowski puci si na piechot pomidzy lud w Succzyzn i w Pisczyzn. Odwany, przytomny, umiejcy doskonale mow ludow przemyka si jak cie pomidzy policj ,

,

,

W

POLSKA

200

moskiewsk

WALCE.

goszczc po karczmacli albo chatach miao rozsiewa propagand pa-

,

chopskich, gdzie

zdrady chopów, pomimo baamucenia ich przez popów i czynowników. Czowiek ten naley do najpikniejszych i najczystszych postaci ostatniego powstania gdyby takich chocia po jednemu mia kady powiat, zamiast klsk, nietrjotyczn, nie bojc si

;

zawodnie spotkayby nas tryumfy.

Jeeli kazad

nie

wysannicy kijowscy wiele na

razie do-

przynajmniej

otworzyli

potrafili

,

za

to

oczy miejscowych patrjotów na dziaania Komitetu.

Gortsze ywioy, a byo

ich tutaj

wicej jak gdzie-

kolwiek indziej, dowiedziawszy si o z

w

organizacj

sposobów

stoj

istocie

w ycie

wprowadzenia najwicej

Centralnego,

tern, jak rzeczy

zaczy same szuka

,

Komitetu

planu

popularnego

tutaj

jak

i

wszdzie. Pozostay w Misku W., gdy do niego zgoszono si w tej materyi, robic najwiksz ta-

jemnic przed komitetowymi, da od siebie upowanienie na pocztku stycznia 1^63 do przeprowadzenia dziesitnej organizacyi tnika ***,

dwie

setki.

za

staraniem

Pochopno

z

jak

objaniaa usposobienie mass i dowioda nia si biaej organizacji.

nizacji

,

najlepiej

Nowa

zanorainowa se-

stano

w

istocie

bdnoci

zoona

wkrótce

brano si do orga-

jakie

,

organizacja,

nio posiadajcej

i

którego

z

ubogiej

byo

zapatrywa-

modziey, mo-

najnmieJHzych lunduszów, nie

ga

porayleó ani o uzbrojeniu, uni nawet o naleytem umundurowaniu si. Wiedzc jak s/Lidliwic

wpywa bezczynno w

spiskach,

do któncli massii

W

POWSTANIE

zostaa

wdzie

w

broni

w miecie

systujcych

podobnych razach

skali

uwaano

rozbójników.

w podobny

amunicji u Moskali, kon-

i

sposób

,

jeli

lecz jako

sztuk

w

wpra-

to

zwaszcza,

nie uchodzi,

Kilkanacie

Byo

wybrednod jednak

;

jako wojsko

nie

oryginaln

na

po kwaterach.

rzemioso

nie rycerskie

201

W. wpad

przypuszczon,

myl, wykradania

MISKIEM.

zdobytych

broni,

niczem

e Mo-

prostych

polepszyy

nie

karno i ycie zaprawiy do ha-

materjalnego stanu, za to utrzymay

w

modziutkiej

organizacji

zardownych czynów, tów kadego

najkonieczniejszych

Co które redukowao si na

pek

,

,

za

spisku.

czarnych

myliwskich

oraz

do

razie

przymio-

umundurowania,

do

sprawiania cza-

dugich butów temu zaradzono skadkami pomidzy kiepi

francuzkich

i

sob.

Pikne i rzewne byy to chwile, gdy ta modzie ubouchna lub dziatwa modziuchna odryway od gby, i szelg po szelgu skaday do kassy wspólnej na rycersk potrzeb narodu. Agapy sobie

pierwszych

chrzecjan

czy

s

wzniolejsze od ta-

powtarzay si na kadym kroku na Litwie? Jeli kiedy, to w tym wypadku wyst-

kich czynów, które

powaa w caym która

stwa

idei

kto czystem sercem przenosi

czasy, prócz

ródo

potga

narodowej,

swojem zapalaa iskr bohaterpomidzy sabiuchnymi i niedowiadczonymi. tchnieniem

Zaprawd, tego

majestacie

zy

rozrzewnienia

przekonania, nie

e mio

na ziemi, lecz

z

,

si

w

tamte

musi przyj

i

do

Ojczyzny bierze swe

krainy niebieskiej.

POLSKA

202

w WALCE.

Gdy si to dziao po za jej plecyma, umiarkowana organizacja tymczasem coraz wicej pogrsi w stan apatyczny i pozbywaa si wszelkich ladów gorliwoci. Niemoc wewntrzna zacza j toczy w skutek bezczynnoci i byaby blizk rozwizania si, gdyby tak dalej potrwao. Uderzy zreszt piorun czynu w ziemi polsk na dniu 22 stycznia 1863, a wied o tern, gdy dosza w par dni do Miska zgalwanizowaa i organizacj umiarkowan która wtedy poznaa

aa

,

,

ca

,

niewczesnod swych dziaa dotychczasow}*ch. Lecz byo to po czasie, bo chocia na razie znalaza si

brako jej gówponiewa kassy i zbro-

gotowa organizacja dziesitna, nego

—

jownie

pienidzy

i

broni

urzdowe byy

;

lecz

dobrze puste jak

tak

i

nie-

urzdowe. Tak nieprzygotowane województwo, na pocztku lutego spotkaa wiadomo o wyprawie Rogiskiego w Pisczyzn który dziki temu zosta rozpro,

,

szony i sam wpad w Turowie w rce moskiewskie. pokaza si w Biaostockiem wyZaraz po nim sany z Warszawy Walenty Parczewski dziaa tam ,

i

jaki czas na

uda si musia si rozproszy. miesica

tka

,

do Wilna

War.^zawy

i

Nieco póniej

inny oddziaek

sam

ten

los

w

,

z

,

kilkunastu ludzi

w nuijtnoci Kurowskiego. poleg a powstacy

W tyme i

samym

fiierwjutami

oddzia

,

spo-

Wilejskim powiecie, niedaleko

Radoszkowicz,

S(.;inii

a

okoo poowy tego

nik, Szukszta,

puszczy.

Raniony,

czele kilkudziesiciu ludzi.

,

rozsypali

Naczel-

si po

niemal czasie, poMiidzy

na terytorjum powiatu VVi-

W

POWSTANIE

MISKIEM.

203

Wisouch, póniejszy wojenny naczelnik powiatu Trockiego, mia z garstk kilkunastu ludzi szczliw potyczk z kompanj moskiewsk lecz gdy nic nie zasta przygotowanego zmuszonym te widzia si rozpuci swój lejskiego, Feliks

ca

;

,

oddziaek. tego wszystkiego

Skutki

okazay si

bo nie tylko rozsroyy

zuchwao

przedewszystkiem zabiy

w

oczach

straszne,

Moskali

ludu

,

lecz

donioso

i wiar w nie. Narzekania a nastpnie zwtpienie opanowao prowincj, zdawao si, nic

powstania

e

nie

zdoa

dwign z powszechnego

upadku na duchu.

Tutaj atoli pokazaa si sia tajemnicza

duchowego

wza

wstpie powiedzielimy. miar bowiem nadchodzcych wiadomoci o nowych klskach naszych i okruciestwach, dokazywanych przez Moskali, podnosi si poziom uczu, na

której

o

,

W

jakby^ oguszonych

Na

niem.

chwilowem niepowodzepowszechny okrzyk boleci roztylko

ostatku

leg si po caej Litwie raczej

giray

jak wyrodni

!

,

razem, nili

Kaptem

woajc — gin oni, mamy przypatrywa si :

przejrzeli wszyscy,

e

to nie

rami nieubaganego losu popchno naród polski do zoenia winnej oliary za dawne i nowe grzechy. Uczua to nareszcie i szlachta, postanawiajc jednoczenie stan w szeludzkie wybiegi, lecz

regi narodowe.

Od

Kzdu toni

tej

chwili

usta

w

Zorganizowany

zacji.

Narodowego"

Jeleski,

uj

,

stan chaotyczny

Wilnie którego

w karby

w

organi-

Wydzia Litewski ozdob by Anwadzy regularnie

,

W

POLSKA

204

ca

funkcjonujcej

najwietniej

swego

naznaczajc ze

,

niszych

i

urzdni-

Miska wybór na wojewod wypad

Dla

ków.

Litw

wyszych

wszdzie

ramienia

WALCE.

:

obranym zosta Kornel Peliksza, oby-

watel powiatu Miskiego, dziedzic wsi Górki, czo-

wiek najzacniejszy a przytem niesychanie gorliwy i

praktyczny patrjota. Jako synny gospodarz wzo-

pomimo choroby (chodzi

rowy,

na,

o

we dwa

kuli),

przeprowadzi organizacj cywila

czy trzy tygodnie

wybra

podatki zalege i pourzdza poczty poPrzytomny a nadewszystko odwany, de-

tajemne.

w

likatny

innych

obejciu si, lecz surowy dla

zaprowadzi

,

jakiemi pochwalid si nie nator, otoczony

rygor

taki

bandami

móg

i

siebie

i

dla

posuszestwo,

moskiewski

guber-

zbrojnych siepaczy

i

o-

Kaewnikow, gubernator, wcieka si ze zoci i odgraa si na polskiego gubernatora; lecz w chwilach najwikszego uniesienia, oddawa pomiraowolny hod podziwu dla swego spózawodaków.

Jako czowiek

dnika.

Peliksza

,

mia

zamony

a

przytem hojny,

powszechny mir u wyszych

i

ni-

bywajc czsto u gubernatora, na wasne uszy sysza o sobie te zdania, o czem opowiada nam za granic. Niezmordowany w korespondencji, dobrze wadajcy pepiórem, sam wymaga od innych dokadnych szych urzdników Moskali

;

przeto

i

nych

raportów,

a

kontrolo

racliunków

prowadzi

samo jakby u siebie w majtku. Obok tego anwszystkiego zorganizowa si wykonawcz darmerj narodow jak w miecie tak i po za miastem. Na ostatku zebran zostaa na punktach tak

—

W

POWSTANIE

bro

przygodna

oowiu.

do

Gorliwy

ten

205

MISKIEM.

uycia oraz zapasy prochu i patrjota jak dzie tak noc

doczeka si zreszt pomylnego skutku swej pracy i pozyska powszechne uznanie i szacunek obywateli, co byo podobno w naszej organizacji jednym z gówniejszych warunków powodze-

pracujc,

W

tym samym czasie Wydzia litewski Kzdu Narodowego zanominowa komissarzem wojewódzkim Bolesawa witorzeckiego, obywatela miskiego, nia,

powiceniem si z wzorow gorliwoci peni woony na siebie obowizek i by bardzo

który

i

pomocnym

wojewodzie.

Wprawdzie stana organizacja w Miskiem, mianowicie zwerlecz n aj gówni ej sze jej zadanie bowanie ludzi do szeregów, udawao si nie szczególnie. Chopi bowiem w tym czasie byli ju w wielu ,

i w

miejscach podburzeni, tak,

formowali strae wiejskie

w

dziwnego

tern

;

nie

mona byo powstawa

,

do

nie jednej wsi po-

pilnowania dróg

;

zrozumie

,

mogli

oni

nic

e

bez poprzedniego przygoto-

powiadaj e udziau ogóem w ruchu dla tego i obc im jest zupenie idea patrjotyczna myl si bardzo. Wcale inna przywania si

chopi

si naley.

jak

,

Ci

co

,

nie przyjmowali

litewscy ,

—

bya

czyna

tego

powodem.

Lud

darzony niezmiernie badawczym jest niesychanie

praktycznym

si brano do powstania ludzi

,

którzy

niem

,

nie

;

litewski jest ob-

umysem widzc wierzy

zajmowali si

,

i

a przytem

przeto

z

góry

przygotowany do najwikszych niepowodze. Co

mówi si

o

,

jak

w szczero

by tutaj

chopach, to samo daje si zastosowa

POLSKA

206 i

w WALCE.

do szlachty zaciankowej

jednodworców, jak

czyli

w urzdowym

argonie moskiewskim ich nazwano,

oraz" mieszczan

po miasteczkach, którzy niczem prawie

pomidzy sob nie róni wy znad trzeba ostatnich ,

si.

e

,

Wszake majc ich

co do tych raz za ta-

organizatorowie, nigdy nie próbowali na

kich, nasi

Gdyby serjo rozpocz pomidzy nimi agitacj. propagand zajmowano si u nas duej i systematyczniej

,

niezawodnie

wyglday

inaczejby

nasze

massy pod wzgldem wychowania patrjotycznego i niezawodnie, i one odznaczyyby si owem ogólnem czuciem czyli zwizkiem solidarnoci z caoci

e

narodu.

Dzie 19/31 kwietnia 1863 naznaczony przez Wydzia litewski do ogólnego powstania na Litwie, niestety,

sprawdzi

to

wszystko

a

nadto

doty-

kalnie.

Czynili

co

mogli wojskowi,

organizatorów, lecz rzeczy

Wojskowy skiewskiej

byy

wojewódzki ***, ,

rozumny

i

przeznaczeni

oiicor

wylany

na

nie do naprawienia.

ca

w subie modusz sprawie

muszc cise utrzymywa incognito, mia rk rozwizanych, dopóty, dopóki nie zjawi si w Misku nadesany przez Wydzia litewski

patrjotycznej

,

nie

mody skiej

oficer

z

petersburskiej

akademii

Stanisaw Laskowski, syn

ciciela ziemskiego z

przybycia

tego

ostateczne

skowej

w

nie bogatego

wa-

Miskiego powiatu. Od czasu

ostatniego

datuje

artyleryj-

do

Miska, waciwie

zawizanie si

województwie.

organizacji

woj-

POWSTANIE

W

MISKIEM.

Osonity powag zotych ten bohater i

,

sprawy patrjotycznej

gruntownej nauce

rzeczach, rzuci si

z

,

charakterem opartych na

trzewym sdem o caym zapaem i abnegacj

bystrym

z

,

mody

akselbantów,

obdarzony niepospolitym

mioci

siln

207

i

modziecz w wir niebezpiecznej pracy. Jego przytomno, odwaga zapobiegliwo natchny wszystkich otuch, garny do niego wojskowych rónych broni. Mody Laskowski odegra w Misku i

i

t sam

rol, co Sierakowski na mudzi. Wypracowanym zosta w przecigu

plan strategiczny

odpowiednio do

ców

oficerów

i

uoone

dla

partyzantki,

kilku dni

podzielono siy

pozycyj

do

i powyznaczano dowódzoddziaów; na ostatku zostay

najdokadniejsze instrukcje

marszruty dla

i

kadego oddziau. Za podstaw do planu

suyo

gicznego

gównych

dziaanie

operacyjnych

wileskiego

liniach,

borysowskiego

,

wojenne

strate-

na

czterech

wzdu

traktów

bobruj skiego

,

nie-

i

wiesko-suckiego; puszcze za w odpowiedniej odlegoci do wymaga nauki, miay za pod-

suy

staw

czyli bazis strategiczny.

prawdziwie

dniejsz

po

sztabowemu

Plan

uoony,

by miao z

i

najdoka-

wiadomoci warunków miejscowych

i

to-

pograficznych.

Jeli

rzd

moskiewski

ków wojennych, burskie

mog by

za to

rozstrzeliwa akademi-

akademje

dumne

ze

wojenne

peters-

swych uczniów, którzy

—

udzia w ostatniem powstaniu sztaby bowiem najwietniejszych armij europejskich w oprzyjli

statnich

czasach, nigdy tylu

zdolnoci militarnych

POLSKA

208 nie posiaday,

nie

siy

co nasze

w WALCE. powstacze.

kadry

Jeeli

zwyciylimy, powodem byy drobne powstacze

Wiedz

przewaga ogromna Moskali.

i

o tern

doskonale dziejopisowie moskiewscy powstania 1863 roku,

i

dla tego szkalujc

narodowy

cakiem

i

przemilczaj

strategicznym.

znanego

z

i

wyszydzajc

sposoby dziaania

W

wysz

organizacji

naszym

o

charakter cywilnej,

ogólnym

planie

kadego, obesztuk wojenn, olniewa swoj

istocie ten ostatni,

genialnoci co pomimo najgorszego wykonania, sprawdzio sie w monoci utrzymania walki przez pótora blizko roku z siami w najwietniejszych czasach nie przechodzcemi dziesitej czci si nie,

,

przyjacielskich.

Gdyby cnoty cywilne naszego na-

rodu dorównay jego geniuszowi wojennemu, a

dorównaa w powiceniu miastom pierwsza drugie,

,

i

podczas

wie gdy

wycigaaby siy moskiewskie w pole, nie ogldajc si na straty dorane, rzuciy

swemi rezerwami do opanowania pozostamiejscu rekwizytów i magazynów wiat ujrzaby niebywae widowisko zniesienia caej armii regularnej przez partyzantk. Taki bowiem nieunikniony skutek musiaby nastpió dla kardynalpopenionego w dyslonego bdu strategicznego

si

ze

—

ych na

,

,

kacyi wojsk moskiewskich

w

18G3.

r.

sab

Znali

stron swego planu sztabowcy moskiewscy i dla tego, na kad wiadomod o ukazaniu si jukicgo oddziau powstaczego ich

poty

powstanie

miertelne.

z

tysica ludzi,

poryway

Nie wiedzc na razie,

czerpao swe

siy,

i

zkd

ogoacajc gówno

punkta z zaóg, naraali cay los kampanii

;

gdyby

W

POWSTANIE

udao si

rewolucjom miejskim

nie

MISKIEM.

209

owadn

jednocze-

w

punktami obok lecymi,

kilku takimi

ro-

zmaitych miejscowociach szachownicy strategicznej;

w

skutek

musianoby

czego

i

reszt punktów opu-

ci dla zmasowania si w polu w znaczniejsze oddziay. Powiadamy, wiedzieli o wadliwoci swe,

go nej

planu Moskale,

a

koncepcji naszego

nie

na saboci naszego

raoge pokona

oparli

,

genjal-

ca

charakteru

swoj rachub mikkoci serca,

i

skonnego powodowa si humanitarnemi zasadami, nawet

w

tak nieludzkiej rzeczy jak wojna. Powstrzy-

w

manie rewolucji

yte

miastach podczas ostatniego po-

wzgldu na nieprzygotowanie si

wstania, ze

organizacji

,

jest

racjonalnem

ze

nale-

stanów iska

politycznego, lecz pod wzgldem strategicznym, popeniono przez to najkardyualniejszy i nic dziwnego, e przegralimy kampanj. Takie zwykle

bd

bywaj

skutki przepoowienia najgenjalniejszych na-

wet planów.

S jeszcze rza

ludzie, którzy

niedorzeczne

zdanie

maj odwag

,

jakoby

powta-

Moskwa sama

Mog to mówi chyba poj nie maj o sztuce

umylnie para do powstania. ci,

którzy elementarnych

wojennej lub wszelki

bohaterowie strachu

rodek

w

za dobry, byle

niczem

tni,

nawet broni nie

boj si da mu

ciwko sobie. Takim panom, jeli

mówi

z

uwaaj

którzy

naród,

obec potgi wrogów, a przeto

jest

zda

,

wmówi w

w

ci

e

osta-

do rki prze-

ogóle na co

si

podobnymi ludmi, radzimy, aby po-

suchali zdania obcych o naszych zdolnociach militarnych a

nastpnie

,

o

wartoci planu naszego, 14

POLSKA

210

W

WALCE.

jak równie o dziaaniach przeciwko niemu Moskali.

Mog

si nawet dowiadywa o tern u Moskali. Na si liche sofizraata, gdy przed oczyma narodu wiecznie bdzie staa pamitka niezgadzona omnastomiesicznój walki? Dzieje ruchu zbrojnego, wywoanego powsze-

có

zreszt zdadz

chnie

w Miskiem

19/31 kwietnia 1863 rozwijay

si w nastpujcym porzdku.

W

nocy z 18 na 19 kwietnia, w samym Miwyszo rozporzdzenie, w skutek którego miay si sformowa w czterech rozmaitych punktach, cztery oddziay z ludzi pojedynczo wychodzcych przede sku,

dniem

mo

z

miasta.

zaraz na

punktach,

byo

jak to

i

wstpie zdarzyo

,

,

pomisie

,

e

poczto gromadzi si w trzech podzia si okazai si, zupenie inny,

zamiast czterech

a

Lecz

najdokadniejszych instrukcyj ,

oznaczone

w

dyspozycji.

Najwiksza massa, trzystu przeszo, zgromadzisi koo Cholawszczyzny pod dowództwem Anto-

niego Trusowa, b. studenta uniwersytetu moskiewa w innym znowu punkcie gdzie mieli dowództwo dwaj oficerowie moskiewscy z konsystujcego w miecie puku piechoty: Remiszewski skiego

;

,

obj

e

Elczaninow, zebrao si tak mao ci rozpuciwszy zebranych do domów, powrócili sami do miasta. Kto trzecim oddziaem dowodzi gdzie sir

i

,

i

za oddzia nad którym obj dowództwo Pieczka byy wojskowy moskiewski, zebra si w Przyukach o 3 mile od miasta, na Kojdonowskim trakcie, majc zamiast ten

•

zbiera? nie wiemy.

Czwarty

,

przyrzeczonych 80 ludzi, wszystkiego 18.

POWSTANIE

W

MISKIEM.

21

1

Uchroni si od podobnego zamieszania byo

e

niepodobiestwem, zwaywszy,

miejscowoci mal na olep i sie, bojc si 2

bezbronni

i

nie

ludzie nieobeznani

do

tego

,

nie-

szli

mogli nikogo po drodze pyta

wyda

sekret,

albo

wpa

w rce

stray chopskich.

Zawsze jednak miejska

zaa si wietnie

;

w

haso

pole na dane

ludno miska

wszyscy prawie ;

wina

wyka-

spiskowi

za caa

wyszli

za nierówno-

mierny podzia spada na organizacj cywiln, która prócz paru wyjtków, znika zupenie na

dziaów kiem, i

donosia wadzy

nie

i

centi-alnej

okoo odo wszyst-

zewntrz miasta zaszo. Laskowski wojskowych rozjechaa si tego samego na

co

reszta

dnia, a pozostali dwaj wojewodowie, cywilny

i

woj-

skowy, ujrzeli si cakiem opuszczonymi przez

par

dni od organizacji cywilnej, która nie

za si w

miecie.

miaa

poka-

Nastpstwa tego okazay si

najgorsze.

Opuszczony

prowadzony przesta;

si

,

przez

oddzia

gdy

A.

dowódzców, jako te Trusowa,

wkrótce

i

le

istnie

udao par kom-

pierwszych zebra na nowo nie

a ostatni zosta rozproszony przez

w potyczce pod Borowlanami która pocztku niele naszym udawaa si lecz gdy pad dowodzcy j junkier, wszystko poszo w rozsypk. Trusow zdoa utrzyma przy sobie kilkunastu ludzi i z tymi na Nowosióki pody w puszcz Ihumesk do Laskowskiego, który przybra pseudonim Sobka. Jeden tylko oddzia Pieczki wyprowadzony z miasta przez dzielnego setnika D., panij Moskali z

,

,

14*

W

POLSKA

212

pomimo swj szczupoci czonym na marszrucie

podug

do spenienia

i

,

WALCE.

dy

wykona

w

kierunku ozna-

Stacj pocztow

dyspozycji.

w Przyukach zniós, a zabrawszy konie posun si w kierunku Wiazynia

pocztowe,

miao si

stawid

z których

kilku

mia

wszystko, co

i

wozy

,

gdzie

nowych 80 ludzi. Zamiast tego znowu znalazo si tylko okoo 10 nowozacinych, zrczniejszych

do jazdy stworzj^o

Tak zorganizowany oddziaek, szybko posuwa si ku puszczy, odlegej ztd przeszo o 2 mile, przerzynajc w poprzek- trakt pocztowy o wierd mili od Kojdanowa, gdzie stay dwie szpic

i

arjergard.

kompanje Moskali do

niewoli

kilku

sotnia

i

piechurów

kozaków; a zabrawszy nieprzyjacielskich

drodze we wsi, zatrzyma si na chwil wie,

jenny

gdzie

w

mia przyby powiatowy

naczelnik woDybowski pseud. Zarba, dla prowaoddziau w puszcz, przez któr prze-

Pawe

dzenia dalej

chodzi sucki wojunno-komunikacyjny trakt.

kowie zabrano i

z tera

po

Stanko-

bro

i

wszystkiem

lecemu ju w

W Stan-

amunicja oraz kilku ochotników ruszono

puszczy,

na

droga ku Cielakowu, brzegu

Zarba

którj

konie pocztowe, kaza zostawi nietknite wozy pomimo robionych sobie uwag. Oddzia ten, zajwszy puszcz, oczekiwa na przybycie parafjalnych powsta oddziau suckiego, z którym mia spoiTaki by rezultat ostateczny ruchu nie dziaa. i

i

miejskiego miskiego.

Przechodzc do ruchu na prowincji, wypada zaznaczy na pocztku, i prócz dwóch powiatów "Wilejskiego

i

Ihumeskiego, w innych trzech

:

w Bo-

POWSTANIE

W

MISKIEM.

213

Mozyrskim cakiem do skutku w oznaczonym dniu nie przyszed; w Borysowskim i Suckim, na wstpie zosta ciybionym; w Mibrujskim, Rzeczyckim

i

odoonym nazajutrz przez Dybowspowodowao, e raz rozproszeni ludzie, zraeni cbwiejnoci rozporzdzenia, wcale nie powskim

za

zosta

skiego, co

stali,

prócz paru parali, do których ten rozkaz nie

Nieuday ten ruch, przy caej ofiarnoci dowiód, e jej starsi bracia, zamoniejsi

nadszed. szlachty, t.

z.

obywatele, którzy do

organizacji

,

rk

swoich wzili

zdolnoci

najmniejszej

posiadali.

do

spraw

tego

nie

,

Obok pewnej pozornej sodyczy w obejciu, bdc w gruncie zimnymi, dumnymi i w najwyszym stopniu nieufajcymi, zamoni obywatele, nikogo, prócz najbliszego otoczenia

b ale

nie umieli

nie tylko do

chopa

nawet szlachta zaciankowa

przystpn.

sz

;

pocign

za so-

trafi nie mogli,

bya

dla nich nie-

Nie odsdzajc bynajmniej zamoniej-

szlacht od wszelkich

uczu

i

zdolnoci patrjo-

weszo u nas w nowszych czasach w mod w skutek niewaciwego mieszania jej z panami czyli kosmopolityczn arystokracj, musimy atoli wyzna, e od odpowiedzialnoci za nieudanie si powstania z r. 1863, wraz rozumie si z innymi jeszcze czynnikami, i jej uwolni nie moemy. Najwikszym zarzutem przeciwko niej bdzie, najprzód cakowite powstrzymywanie si z propagand powstacz, albo nawet w pocztkach paratycznycb, jak to ,

liowanie

jej

i

osabianie

w

perjodzie przygotowaw-

czym, jak równie usuwanie si od przygotowa

POLSKA

214 do

materjalnych ofiary

i

prawi

w

jone

W

WALCE.

Wszystkie póniejsze

powstania.

najwzniolejsze

powicenie

jak ponioso

szkody,

nie

powstanie

mogy

na-

nieuzbro-

pocztkach.

powiatów wystpi Wi(nalecy obecnie do Wileskiej gubernji, a dawniej do Miskiego województwa), pod dowództwem swego dzielnego powiatowego Wincentego Koziey. Opis szczegóowy jego ruchów znajduje si Najlepiej ze wszystkich

lejski

w

Powstania Narodu Polskiego* Agatona

„Historji

Gillera

i

dowodzi, co

moga

zrobi energja jednego

cakiem wylanego sprawie. Klsk za jego niczemu innemu przypisa nie mona, jak tylczowieka,

ko nie

sabemu powstaniu w

mogy

innych powiatach

na czas powstrzyma,

,

które

opasujcych go

zewszd si moskiewskich najwiksza wina bez wtgdzie ruch cakiem pienia spada na borysowskie chybi na pocztku. Oddzia ten istnia do koca maja t. j. 28 maja do bitwy pod Wadykami, gdzie poleg waleczny Kozieo. ;

,

Drugim

wzgldem

z kolei,

rezultatów

co do si, ale pierwszym

wojennych

by

oddzia

pod lliu-

raeski pod dowództwem Laskowskiego, przy którym

Bolesaw Switorzecki. Oddzia ton znajdowa si zebrany pocztkowo we dworze Bohuszewickini w liczbie trzydziestu kilku, urós nastpnie do dwustu blizko ludzi, pierwszych dniach maja obozujc w guchych ostpach koo zacianka Sucina, niedazosta napadnity przez leko traktu Ihumeskiego i

W

,

caa bya pokryta powstacy tak celnie

dwif kompanjo Moskali. Pozycja

wywrotami,

z

po za których

;

POWSTANIE

i

razili nieprzyjaciela, bili

sca.

Wygrana

po trzygodzinnym boju wy-

widocznie

bya

Laskowskiego

adjutant

,

e

z

sob

miej-

z

zmylony

faszywemi

ty

i

zabierali

spo-

si oddzia zrejterowa, straciwszy pi-

w

szeciu

ciu czy

si

po stronie naszych,

pozerami, wniós, jakoby Moskale

wodowa,

215

stu ludzi, nie ruszajc

im przeszo

lecz

w MISKIEM.

zabrano

,

zabitych

gdy

kilku rannych, których

i

odwrót wykonano

cz bagay

peniej szym porzdku. Jaka staa si w rce moskiewskie

,

w

najzu-

tylko do-

nieogldnoó

przez

naszych. Laskowski po tak srogiem zbiciu Moskali,

miao pocz

gn

si na okoo

ruszad

i

skiem.

Otoczony

w

rce chopa

koa

do

ciw Mi-

wkrótce

na siebie niemal cae siy moskiewskie

szczciem pochwyci

,

prowadzi nieprzyjaciela, si z pomidzy kilkunastu kompanji koncentrycznie schodzcych si i

swoje

przy pomocy jego,

co

,

wymkn

mia jeszcze par pokoo samego Ihumenia urzdzi zasadzk

ku jego obozowi. Prócz tego tyczek a

na jeneraa dywizji Grunta

i

wzi

go do niewoli

puci, biorc od niego sowo, e si bi nam nie bdzie. Oddzia w poowie lata by rozpuszczony, poczem zasuony B. Switorzecki kilka opuci plac boju, udajc si za granic. lecz zaraz

przeciwko

W

tygodni potem, Laskowski znowu zebra ludzi

i

trzyma si do koca wrzenia

padziernika

,

po czem ostatecznie

zostali rozpuszczeni

na

zim

;

cze

swoich

pocztku wszyscy znowu czy

zostao tylko

w

lesie

powstaców, pod dowództwem jakiego dzielnego i wytrwaego akademika (nazwiska nie pamitamy), który po puszczach niepostrze-

dziesiciu

kry

POLSKA

216

W WALCE.

Moskw a do 1865 czy 1866 roku, zgasy wszelkie Jiadzieje na odnowienie po" wstania, ludzi rozpuci i za granic wyjecha. Paczynów Laskowskiego i witorzeckiego zostaa

ony

przez

a gdy

mi

niezatart u ludu tamecznego,

a postacie ich stay

si legendowemi warto wic aby któr^ykolwiek z nich zaj si dokadnym opisem tych dziaa. ,

,

Powstanie suckiego powiatu trzeba uwaa za zupenie chybione, pomimo niezój organizacji, jaka

tam istniaa. Niewierny czy w skutek planu naprzód obmylanego, albo przeszkód, dosy, e cay ten ludny tnia

powiat

zaledwo

wyda

na dniu 19/31 kwie-

do pidziesiciu ludzi, którzy pod dowództwem

powiatowego naczelnika wojennego, tamecznego obywatela Maszewskiego,

b.

oficera gwardyjskiej arty-

k. Michaa Mikopodyli w puszcz Hresk, na pograniczu

przybocznego sztabu w.

z

lerji,

jewicza,

Ihumeskiego powiatu. Naczelnik suckiego powiatu,

bya

jedna

to

niejszych

z najwybitniejszych

su, jak równie

i

i

najsympatycz-

która dla swego bystrego

postaci,

petersburskich stosunków,

umy-

uywa

wzitoci pomidzy obywatelstwem. Przy boku jego znajdowa si Feliks Klukowski, który wielkiej

opuci Kijów Litwy

Rusi

i

odkrycia

,

przed terminem ogólnego powstania

bdc

skadu

broni

noci miejscowej

o

dwaj tak

lebra

w

ludzie

znaczniej.szych

przez

Suck

przypisa,

ori^anizacji tylko trzeba

dzielni

i

skutek

jego mieszkaniu. Nieudol-

,

nie

si koo llresk

potrafili

na

razie

siebie.

Zo szczupym swoim hufcem 8ki

w

skompromitowany,

pody

na wozach

Maszew-

w puszcz

W

POWSTANIE i

rozoy

W

lad

dwie kompanje

parobek, za

poblizkim

za przewodnika paro-

za

Moskali

,

prowadzi do obozu suczaków.

wieo

niedaleko

,

w

si

powstacami postpoktórych tene sam wynagrodzenie 5 rubli, podj si po-

bek miejscowy.

way

suy

mu

ostpie, przyczem

osz

rzek

przeprawiwszy si przez

karczmy tego nazwiska,

217

MISKIEM.

zebrani

i

Na strza

widety,

wcale nieprzygotowani do napadu,

poczli pierzcha

z

obozu

nie wielu na

pozostao

;

miejscu wraz z naczelnikiem

i

wszyscy co dzielniejsi

postanowili wstyd ucieczki towarzyszy strzaami swo-

Walka trwaa

pokry.

jemi

nie

dugo

spartaczycy padli niemal wszyscy, a w

nieodaowani Maszewski zaledwo dostali Moskale

i

Klukowski do

rk

nowi

;

par

;

miaa czas cao umkn. Moskwa ogosia, i wszystkim,

którzy

do 1/12 maja, zostanie udzielon amnestja, skorzystali rozpierzchli

miarem

nie

przyczyn,

e

do

Tutaj

to

z

czego

domów

z za-

koca sie.

ju w

powstania nikt Strata

bya

nie

byo Sluc-

wynagrodzo-

miaa

majcych tworzy oddzia, ihumeskie powstanie z miskiem.

wodników,

By

powróc

organizacja wojskowa tego powiatu

na licie do 500

czcy

powrócili do

reszta

wystpienia wicej, co ostatecznie

czynie nie ruszy

n, gdy

i

rannych

poniewa

,

ci

liczbie ich

ludzi,

wypada podnie ogromne znaczenie przektórych potrzebowalimy w powstaniu.

punkt najtrudniejszy, pomimo

map wojenno-

topograficznych moskiewskiego sztabu, ze wszelkiemi

moliwemi szczegóami dzia

nie

móg

,

dla którego nie jeden od-

porusza si swobodnie

i

krci si

POLSKA

218

W

malutkiem kóku,

wszystkie

na ostatku,

a

zapasy

okoliczne

musia rozwizywa

ców,

W WALCE. i

wyczerpawszy

znuywszy mieszka-

si. Szczególniej

mae

od-

dziay cierpiay na tem, cae bowiem ich powodze-

zaleao na

nie

najzupeniejszej

byo

czego

tajemnicy,

si przy przewodnikach. Inn równie niedogodn rzecz w lenej wojnie niepodobna

ustrzedz

byy napady z nienacka, atwe dla Moskali i dla niepodobiestwa rozstawienia widet na widnych miejscach. Wszystkie te niedogodnoci zniky dzisiaj,

w

skutek powycinania

sach

trybów przez Moskali

podug poudnika,

co

rozdzielony

—

w

forpocztowe, jakiego

nigdy nie znano,

,

la-

teraz

ustawiony po przeciwlegych

i

tach jednego kwadratu

r.

wiorst

a oddziaek na dwie po-

przewodnik niepotrzebny,

owy

kad

daje

w najwikszym zwaywszy

i

k-

bezpieczestwo

takie

oddziale

na

to,

e

w 1863 lasy

li-

s rozoone.

tewskie na najkompletniejszej równinie

to, by zrobi niemoebnem tymczasem wyszo zupenie co odwrotnego; jeli bowiem do urzdzenia powyszego lasów, doda si jeszcze srogi ucisk religijny, który do reszty oburzy przeciwko nim raassy luto okae si, dowe na Litwie po caym kraju

Moskale

si na

wysilali

przysze powstanie

a

,

—

i

e

nie tylko

porusza si

mogoby ,

ono swobodniej

ale nadto

i

i

bezpieczniej

wiksze siy miaoby do

rozporzdzenia.

suckiego powstania, które miao

Prócz kieski wspólnie

dziaa

go,

w[>yn

go

naczehiika

z

miskiem, na losy tego ostatniepocztkowy wojenne-

niefortunny wybór

powiatowego

Pawa

Dybowskiego.

W

POWSTANIE

Czowiek ten

MISKIEM.

219

nie tylko zdradzi zaufanie

na niego przez

Wydzia

Kzdu

litewski

woone

,

Narodowejakie w nim

zawiód najhaniebniej nadzieje, pokadaa. Zamiast rycerza w rodzaju Narbuta, okaza si niewyrobiony charakter i brak najzupeniejszy odwagi wojskowej, któr usiowa zastpi gburo watem i despotycznem obejciem si z podwadnymi. Majc powierzchowno prawgo

;

ale

opinja powszechna

dziwego bohatera lasów, a przy tern jako skazaniec polityczny,

który

dosuy

si

stopnia

na

oficera

Kaukazie, prócz zarozumiaoci, posiada niesycha-

skonno

na

Nie rzadko

gowych,

Do

e

i

wichrzycielstwa.

z ust

w

obec szere-

wywiesza wszystkich komitetowych

cz3^a si w nim politycznego zaleca na

tego wszystkiego

kowidztwa z

do nieposuszestwa

wyrywao si mu

,

i

tp.

teorja krót-

stworzeniu

naszego powstania zbrojnej demonstracji, majcej

na celu wyraódz na Moskalach, jak si sam wyra-

a—

„konstytucyjk dla Litwy". Uczciwy

wocian

z

pozoru,

sprysty gospodarz, a przy tem mirowy porednik (sdzia wociaski), nic dziwnego, e przez duszy czas utrzymywa w bdzie Peliksz, jeszcze nieodwykego w pocztkach patrze dobry pan dla

na wszystkie jego

i

zbrodnicze wykroczenia wojenne

okiem ssiada obywatela.

Zaczwszy od wstpu do

puszczy, Dybowskiego postpowanie zmierzao ku temu aby nie obraa Moskali; z niechci wic zgadza si na odczytywanie manifestu Ezdu Narodowego uwaszczajcego wocian, a na werbowanie nowych ludzi z okolicznych zacianków i wsi wcale nie pozwala. dalsze

,

POLSKA

220

Zamiast tego, jak

w WALCE.

o

sposzony

nuc

grzskici botaci lenych, najwyszego stopnia modzie,

z

kry

cigle po

zniechcajc do której na pocztku i

wycznie oddzia si skada. Po

tygodniu takiego

si, przyczy si do niego inny oddziaek ze czterdziestu ludzi z parali Kubieewickiej pod dowództwem starego wojskowego B. za nim przykrycia

,

;

byo

jeszcze kilku pojedynczo, a

W3''mienieni

Eomiszewski Lucjan

którym kaza

obj

i

w

liczbie ich

wyej

Elczaninów Teodor,

dowództwo nad kompanj

z pominominowanych przez Wydzia litewski. Nikogo podobna bagatela nie obchodzia w chwili tak podniosego zapau, wszake charakteryzuje ona dobrze czowieka i jego zamiary. Dao si to zaraz widzie przy pierwszym

niciem

dowódzców

dawniejszych

,

napadzie Moskali 2/14 maja.

by rozoony

Oddzia miski nie daleko

lasem

i

obozem w ostpie

gstym

Walerjanowa, na kpie porosej

otoczonej

ze

wszystkich

graskiemi

stron

botami olszowemi. Pozycja bya wymienit do obrony, pomimo to gdy wideta dala zna o nadcigajcych Moskalach pierwszy naczelnik zapomniawszy w popiechu zwierzchnego okrycia, pocz zmyka z obozu a za nim powstacy, jedni bez ,

,

,

,

butów, wszyscy niemal bez tornistrów

by módz za nim perswazje oficerów, przyjaciela.

nogom,

nie

pody. Na

zday si

którzy rczyli za odparcie nie-

Dybowski, raz dawszy

móg

paszczów,

i

nic nie

ich

swobod swoim

ju zatrzyma

bez wystrzau odda pozycj

i

haniebnie

Moskalom.

szkaradniejszego przy tem okaza, oto,

e

Co

naj-

nie zlii-

,

POWSTANIE

zowawszy widet

i

nie

strzaem, nieludzko

i

W

cignwszy wbrew

jeden z

tego

nich

z

,

pastw

w

Mikoaj Paszkowski

trzosie

z

poow

,

zacny

,

jake darowa

oficerowi

Innym

Prócz

koleestwu

regularnej

kas wysya

bdem, popenionym

zapomnienie powiedzenia

armji,

na widety?

przez naczelnika,

miejsca

e

mia na

kasy oddziaowej.

który pomocnika kassjera z

,

synny

i

Rubieewickiego,

zbrodni gównej, popenionej przeciwko broni

Napi-

wroga.

konieczniejsze

czynu jest tern

poczciwoci obywatel

sobie

nawet ich uwagi

najkardynalniejszej za-

sadzie wojennej, porzuci na

tnowanie

221

MISKIEM.

zboru

;

byo

e

a

si

prócz oddzia niemal cay zebra na drugi dzie kilku, trzeba ta przypisa jakiemu instynktowi, któ,

i mocnemu postanowieniu wiesuenia sprawie patrj etycznej. Lecz mao tego, odtd ca jego usilnoci byo rozproszenie oddziau, to dawaniem pozwolenia powrotu do domów paniczom, lub wycieczaniem godem i cikiemi przemarszami po botach. Przy czem zdarzao si

ry

kierowa ludmi

rnie

e

wodzc oddzia po gstym

szyku milczkiem, lub

lesie

w

tyraljerskim

sygnaów gosem na gubienie si w pu-

bez podawania

wistawk, naraa

ludzi

Razu jednego porzuci poow oddziau na botach, co do reszty oburzyo i tak zniechconych powstaców; w skutek czego poowa z nich opucia oddzia i rozesza si po domach, a druga dziki tylko zabiegom oficerów, pozostaa na miejscu, nie wiedzc nic o naczelniku blizko dziesi dni. Naczelnik cywilny miski dowiedzia si nareszcie o wszystkich sprawkach Dybowskiego i postaszczy.

POLSKA

222

w WALCE.

nowi porozumiawszy si

Kzdu

Narodowego dowiedziawszy si ten przyb3'y nowe posiki

Wydziaem

z

odj mu komend

,

litewskim o

,

czem

pod koniec czerwca, gdy

ostatni,

z Rakowa, zabra z sob co najopuci puszcz i rozpuci ich, udadomu na wypoczynek. Ta zuchwao

lepszych ludzi,

jc si

do

zbrodnicza

zmusia

zoy

za

mier,

a

go na

sd

wadza

wojenny, który ska-

cywilna zamienia ten

wyrok na banicj. Nie rozwodzilibymy si nad smutn postaci Dybowskiego, którego karjera skoczya si amnestj moskiewsk, dan jako obkanemu, gdyby w nim nie

w

si

wcieliy

najsubtelniejszych

odcieniach

wady, skutkiem których upado powstanie, oraz dla pokazania

innej

z

zagrzani patrjoci

Bo

mieli do walczenia.

na Litwie nie

upad

jakim

strony,

litewscy

i

z

jeli

duchem

to

byli

jakiemi przeszkodami

aden

z

naczelników

tak nisko jak Dybowski, za to

wiele jego pojedynczych przywar czepiao

Rzecz niezaprzeczon

e

pozostanie,

si

i

innych.

prócz zmarno-

wania najdroszego materjau, jemu wycznie przy-

pisa naley zadanie ostatecznego ciosu miskiemu powstaniu. Nasuwa si jeszcze jedna uwaga. Zachodzi pewne powinowactwo pomidzy zamysem Dybowskiego rozpuszczenia oddziau i jednoczenie prawie powtarzajcym si analogicznym faktem w oddziale Ibumeskim. Od Pelikszy nie syszelimy nigdy, aby komitet od siebie dzenia.

P.

wojewódzki,

wydawa podobne rozporz-

Bolesaw Switorzecki pod okiem którego

,

to

jako

komisarz

dziao si, po-

winien publicznie rozjani ten ciemny fakt.

, ;

POWSTANIE

cza swego

stanowiska

nikacyjnej.

Uywajc

wyczne

223

w

poparcie u

koo

nie Opusz-

wojenno

drogi

rozmaitych fortelów

chopów

-

komu-

i

majc

szlachty zacianko-

i

utrzyma si miesic,

oddziaek ten

dwu-

liczbie

postanowio jednak

dziestu kilku ludzi,

wej,

MISKIEM.

miskiego,

powstania

Resztki

W

ukrywa-

lady swego istnienia przed Moskw rozkwaterowan po wioseczkach w puszczy. pierwszej poowie sierpnia zreszt doczeka si powrotu czci ludzi których zdradziecko uprowadzi Dybowski, a z nimi razem przyby nowy naczelnik

jc

starannie

W

,

powiatowy, dawniejszy

oficer

Romiszewski pod pse-

udonimem Ruszczyca. Remiszewski w poowie sierpnia otrzyma rozkaz poczenia si z Laskowskim przyczem mia ,

do wyboru

drog krótsz

Dudzicze lub

dusz

z

lecz

pod Tokaczewicz na bezpieczniejsz na Ho-

mimo Nowosióek, i ostatecznie wybra t ostatni. Na marszu atoli nie przestrzegano ostronoci

relec

i

tajemnica pochodu zostaa zdradzon

pów le usposobionych

dla

stronach. Przeszedszy Ptycz

wie Horeleck

powstania i

cho-

przez

w

tamtych

minwszy dwór

oraz

nad ranem oddzia zatrzyma sie lecz zawiadomiony wczas o zdradzie zmieni pozycj, ,

przechodzc grobl do Nowosióek za folwarkiem, rozoy si po prawej stronie, na suchej kpie

i

lenej,

otoczonej

kompanji Moskali z

ogromn

sy,

ruszyli

moczarami i

do

z

trzysta

trzech

obaw do tysica ludzi apa powstaców na

Pó

stron.

milicjantów

zbrojnych rannej

wraz

w

ko-

pozycji.

Oddzia tymczasem przez cay dzie, stojc na miej-

224 scu,

POLSKA

mia

wypocz,

czas

powracaa

a gdy nad wieczorem moskiewska nie kry si

ekspedycja

,

Czed Moskali

wcale przed ni.

w

W WALCE.

milicja, rozsypani

i

posuna si na powstaców, zaczajomztwem wytrwaoci naj-

tyraljery,

nych za drzewami. Z

i

onierzy,

wytrawniejszych

powstacy,

przypucili

na kilkanacie kroków do siebie tyraljerów nieprzyjacielskich

i

znieli niemal wszystkich tych, których

znaleli przed sob. Przeraony strat kilkudziesiciu ludzi, nieprzyjaciel, pierzchn w nieadzie z lasu. Brawada powstaców udaa si bo nietylko adnej ;

straty nie

ponieli

w

zabitych

i

rannych,

cigani, mieli czas przeprawi si przez Ptycz

i

w

nocy napowrót

przed kilku bataljonami

uszli

pod dowództwem jeneraa Rusionowa z

lecz nie

Ihumenia, dla przetrzsania puszczy.

które

,

popieszyy

W

kilkana-

cie dni póniej, znowu zrobiono now prób poczenia si z Laskowskim lecz i tu ze rozporzdzenie sprawio, oddzia w biay dzie ukaza ,

e

koo Kowalewicz, lecych

si

wier

o

mili

od

Szacka. Dwie kompanjo wojska i milicja na wozach zaraz pospieszyy zabied drog, lecz bez adnych skutków, poniewa doszedszy do lasu, powstacy, rozdzielili si na pitki i tym manewrem party-

pogo

zanckim zmylili brali

W

si,

par

wizany

majc

za

naprzód

sob,

tygodni potem, oddzia przez

swego

a

wybrany

nastpnie zepunkt

zboru.

miski zosta

naczelnika

roz-

Romiszowskiego

znik niepostrzeenie przed Moskalami, którzy do szupónej jesieni thikli si jeszcze j)0 lasach kajc go. i

,

POWSTANIE

W

MISKIEM.

225

Zastanowilimy si nad dziaaniem powstania raz, jako dokadnie obeznani

powiatu miskiego, z

niem, a nastpnie, dla tego, by na niem

bdy

wszystkie

zalety

i

partyzantki

wykaza

tamtejszej.

Wydajc za o nij wyrok ostateczny, przychodzimy do tego wniosku, e gdyby do jesieni 1863 r. oddziay i

partyzanckie

zamiast kilkuset,

na

utrzymay

Litwie

przynajmniej

po

si,

par tysicy

w kadem województwie litewskiem wynosiy, los kampanji zimowej zostaby zdecydowany i puszcze pozostayby w naszem rku przez zim. atwo

ca

zrozumie, jakie mogy by skutki tego. Los cywilnej organizacji miskiej by

ten,

po koniec 1863

sie

czyli

r.,

penia ona swoj czynno

likszy za granic,

wiksz

regularnoci, a

sposób

nie

trzeba

chwil wydalenia

móg wpa

rzd na

jej

e Pe-

z naj-

w aden Wszake nie

moskiewski lad.

przypisywa tego na karb jakich powolnoci

ze strony najazdu.

gubernator,

lecz

i

Nie tylko

urzdowe

wielu Moskali,

cha Houbowicz, Gatowcow

figury jak

jak archirej Mi-

libera

moskiewski,

prezes izby skarbowej, Puszczyn decembrzysta i obywatel powiatu bobrójskiego i kilku innych, utworzyli z

siebie

lano

prawdziw w. Hermandad

,

wymy-

gdzie

rodki przeciwko polonizmowi. Aby lepiej scharakteryzowa dziaanie tej szajki zbrodniarzy urzdowych, cytujemy fakt podburzania najstraszniejsze

ludu

po cerkwiach na dniu 19 lutego do wyrnicia szlachty, a jako przykad,

sz w

s.

s.

za-

w Koreliczach, gdzie podega w cerkwi lud do

Nowogródzkim powiecie

pop Homolicki nie tylko

1863

burd

15

POLSKA

226 rzezi,

lecz

w

WALCE.

sam stanwszy na

czele spojonych

cho-

pów, poszczu ich na gumiennego, który od pobicia

umar;

kijami

pas

i

a

nastpnie zatknwszy pistolety za

uzbroiwszy kilkunastu

w

topory

i

kosy,

rzu-

podburza ssiednie wsie przeciwko panom. Moskwa atoli grubo zawioda si na ludzie litewskim, który skoro tj^lko dowiedzia si o co chodzi, zamiast mordowa, sam zabra si do apania komendy Homolickiego. Odpisy listu pasterskiego Houbowicza, nakazujce popom poszczucie ludu na panów, do dzi dnia zapewne przechoway si. ledcza komisja urzdownie temu zaprzeczya. Pomimo to w organizacji wszystko szo gadko, a gdy si oddziay poczy rozwizywa, dziaci

sie

alno miaa

jej

wzmoga

szczególniej

dwojakie

ródo

:

najprzód

Gorliwo ta w popdzie serca

si.

do niesienia pomocy patrjotom, a powtóre,

w chci

co pe-

si co prdzej widma powstania. przyszego Pokazuje si ztd jak gupiem i nikczemnem byo póniejsze przeladowanie obywatelstwa za dawanie pomocy uciekajcym z kraju. Grosza nie szczdzono, a kobiety za najwyszy zaszczyt miay przewozi i przechowywa powstaców si na utrat majtku i wolnoci. z naraeniem Podatki wybierano regularnie, a zbywajce sumy i to znaczne wysyano do Wydziau litewskiego wniejsza,

Rzdu

Narodowego,

pozbycia

Peliksza

prócz tego zaprowa-

dzi sdy, na których byy sdzono wszystkie spraprzez wasnych narodowych sdziów. Kzd Narodowy umia ocenia zasugi Pclikszy,

wy

a troszczc si, aby nie

wpad w rco

moskiewskie,

W

POWSTANIE

gdy

pokilkakrotnie

województwa

czelnik

na

ju

Miska

sposti-zeg,

Miskiego

mu

robi

stanowisku,

gortsze czasy, wojewoda

e

nie

dzielny na-

utrzyma si

propozycje

Lecz

wyjazdu za granic.

i

227

MISKIEM.

opuszczenia

chcia korzysta

nie

byy

dopóki z

po-

w zimie, gdy caa czynno ustaa drog zwyczajn u Moskali paszport Wydalajc si zoy urzd w rce

zwolenia; dopiero

wyrobi

sobie

zagraniczny.

,

Hektora apickiego, obywatela powiatu miskiego, jednego

n aj czynniej szych

z

najodwaniejszych

i

ferendarzy narodowych.

O

raniejszy wojewoda pod

rk

za si

by

ile

uytecznym

rete-

Pelikszy, o tyle oka-

szkodliwym na nowem stanowisku.

Próny

a przy tem majcy rozlege stosunki pomidzy czynownikami moskiewskiemi, zacz zbyt i

lekkomylny

mao

przestrzega

ostronoci

z

nimi

,

tak

,

e

wkrótce zosta aresztowanym jako podejrzany o wysoki urzd w organizacji. Tutaj dopiero odkrya si caa nico charakteru nikczemno tego czowieka. Jeszcze Moskale nie mieli najmniejszych dowodów i

przeciwko niemu,

w

organizacji

,

a

gdy ju przyzna si, kim by w lad za tem wyda wsaystkich

niemal urzdników. Stawieni przed parli

tak

w o

si wszyscy, natarczywie

dowodzi

oczy

asce

,

cesarskiej.

wszystkich

i

na oczne stawki/ wy-

i

nic

bezczelnie o

jego

pomogo gdy denuncjant kademu

to nie

,

spólnictwie

Zamiast aski,

atoli

i

upewnia zasdzono

pokonfiskowano majtki. Peliksz

dzono zaocznie na kiego dra

sdem lecz

mier,

Michaa Oskierk

os-

a

komisarza wojewódz-

,

najcnotliwszego oby-

15*

watela i

w

POLSKA

228 i

zaj

tebsku

patrjot

rk

który by praw wojewody witorzeckim, pojmano w Wi-

,

miejsce po i

WALCE.

rozstrzelano

w Misku

11 maja

s. s.

1864.

Prozora, Oskierk Bolesawa, Krupskiego Boniface-

Wakowicza

go, Mogilnickiego,

wielu innych ska-

i

zano do katornych robót lub wywleczono na Sybir.

Na domiar

upokorzenia znalaz si nikczemnik, nie-

jaki Eustachy

Pruszyski

Miska,

zacz

który

bogaty waciciel

,

adresie do cara, gdzie szlachta

jc morderc

swego

sposób wypieraa si

motna noc

kraju i

a na

narodowej,

zacji

niewoli,

z

pod

zbiera podpisy na bagalnym

,

miska

w

przeprasza-

najnikczemniejszy

polskoci. Nie stao organimiejscu zapanowaa sro-

jej

lnicy

rdza spodlenia okrya

i

pancerz cnoty narodowej!

wziwszy na uwag rodowód powstaw Miskiem a nastpnie niedoztwo

Zaiste,

czego ducha

,

pierwszej organizacji

—

jej

wroga do zabicia osignito na

Avysilenia

i

trzeba podziwia skutki,

jakie

Walka orna, a zwaposikujcy j utrzymaa

gruncie tak niewdzicznym. szcza

duch

si tam

publiczny,

,

dziesi miesicy, pomimo

blizko

znaczcej siy powstania

si

,

jakierai

w porównaniu

dysponowaa Moskwa.

pa

patrjotyczny

kie

warstwy ludnoci

i

nic

nie

do ogromu

A jakkolwiek

za-

duch ofiarnoci przenikay wszyst,

nie

mniej przeto pozostanie

pewnikiem,

o si

w massach

ludu witgskiogo. Tradycjo bowiem ludu

biaoruskiego

w

materjaln poparcia znalazy ono

równej

witoci utrzymuj zarównie

nia o skasowanej

unji

Polszczy",

w gbokich

której

jak

poda-

o

„wialikoj

tajnikacli

sumienia

i

POWSTANIE

W MISKIEM.

229

si byd dotd obywatelem. Wszystkie

uznaje

s

materjalne powstania

niczem

,

straty

w porównaniu

do

w 1863 r. zrobio ono w massach ludu, przypominajc mu — kim jest w istocie. Najwysz zasug ostatniego ruchu zbrojnego zdobyczy jakie

nie jest uwaszczenie

ydów

nie

co

lub

chopów, albo równouprawnie-

podobnego,

gdy

oceni potrafi, czeni, a zwaszcza massy ley ona ;

mianowicie,

w

s

to

które dopiero historja

rzeczy,

spó-

lecz nie

w czem

szerokiej propagandzie

innem, patrjo-

idei

poczonej z najw3"sz ofiar. Przywyklimy dzisiaj wszystko pdzi korytkiem utylitaryzmu i do tyla zmala przed nami widnokrg duchowy, i nie miemy powtórzy odwanie sowa, przekraczajcego potrzeby powszednie. Idea staa si synonimem baamutnoci lub nieokrelotycznej,

nej mglistoci, z

któr odzywa si

dla celów pra-

ktycznych trzeba unika najstaranniej. nie widzimy,

e

ona

to

przymioty, zawarte

jej

podlegoci, bardzo krwi

i

o których

Tymczasem

w

istocie jest

w

wolnoci, równoci

potg,

lecz nie i

nie-

massy pojcia adnego, lub

mae miewaj, a pomimo to, najwicej szczcia powicaj w ruchach patrjotycz-

nych. Wielki prorok nasz Skarga wypowiedzia czem jest

ona

:

ustanowieniem Bo em,

kwiatem

w

ogrodzie

niemiertelnym,

gwiadzistym

w

który naród

wszechdziejów,

caej niebiaskiej krasie

wdy jusze

dziejowej i

w

czasie

bohaterowie

i

i

uprawia gdzie

si pielgnuje

potdze tajemnica pra-

przestrzeni, a

zkd

przynosz ludzkoci w

jej

gen-

po-

230

w

POLSF^

chodzie

WALCE.

postpowym pokarm wiata

i

pikna, wa-

runek ycia narodowego.

Wyrosa na

sug,

idea polska,

nowoytne labarum dla tych

co nie

szczcia na

zwyciztw

i

mczestwa

za-

wieci po nad ludzkoci jako

Gos

polityczne.

jej

szukaj cudzej krzywdy

ziemi.

cze

porzdku Boego,

gruncie wolnego

chwa

promieniajca

Bohaterowie

,

dostpny i

pragn

gienjusze

i

m-

skadaj, a za nimi garnie si lud, chciwie szukajcy ladów prowadzcych ku niemiertelnoci. Przeczuwaj oni, e w konstelczennicy

lacji

i

ofiar

wielkich ideaów,

nasz idea której

podbitych

niema

i

cze

nie dla niej ludzi, lecz

których

posuy

polityczny

bd

jej

godzina nadchodzi, za

o gówn,

koo

obracay si interesa wszystkich ludów jczcych pod jarzmem przemocy. Lecz a paska powszednio Zwyciztwo i spokój wolnych

nie starczy jej,

ywioem nie

!

dobrobyt

utuczonych

niewolników,

zdobicych swe obroe wymysem, przez

ni

prze-

mawiaj; dla tego to niemal cay blask jej bije z Iknicych uomków pogruchotanych ory i przewieca promieniem jutrzni zmartwychwstania prze^ nibinowe krople krwi

ofiarnej.

.

.

II.

WYPRAWA

HORELECKA,

Któ zbada

puszcz litewskich przepastne krainy,

A do samego rodka,

do

jdra gstwiny?

Sen myliwski nam odkry tajnie przyszych czasów: Litwie trzeba zawsze elaza i lasów.

e

(Pan Tad. ks. IV.)

Gucho grzmi w zamierzcbu wieków pie pojkiem wtórz jej wajdelotów lutnie co

gaska,

say

,

,

wojowników

pod ciemnych konarów puszcz odwiecznych, by obwieci wiatu, przy odgosie rogów i unie poogi, e duch puszcz zakrociami

gada do

swej dziatwy

litewskiego

,

z

tajemniczej

,

do rycerstwa

wyseajc go na napraw wiata

ze-

psutego.

Grzebie

piasek

mudzki, a jak

ostrem

kopytem cisawy konik

ten piasek lekko pryska od

jego stalowych nóg,

uderze

pryskaj na wsze strony pobite hordy Mongoów, postrach wiata ówczesnetak

mi

go. A kniaziowie Kusi i Moskwy nie stawi nawet czoa litewskiemu rycerstwu tylko spiesznie ;

!

w WALCE.

POLSKA

232

biegn

witad wielkiego wojownika,

mu trzymaj

strzemi

O

ruj.

gocia drogiego,

swoje krasne dziewki ofia-

i

yciodajny duchu pogaskiej Litwy,

!

starosawne

ile

dzieje,

w

was potgi mzkiej

i

o

czaru

uroczego.

Duchy gronych a potnych naszych mów! gdzieecie si ukryy? czy wam za wasze lub za nasze przewinienia ju nie wolno nawiedza tej ziemi

którcie

,

lewali?

— Ju

swoj

tak hojnie

i

wrogów krwi po-

wolno im ukazy wad si na

nie

tej

le-

nej ziemi, bo czas nadszed dla niej znowu, by w mczestwa i wytrwaoci koronie nowe bohatery powia,

pieka niewoli oba zbratane

co z

wione narody wyprowadzi.

schodzi na

da

t

pocó

i

popra-

mieliby dzisiaj

ziemi? Nic im ona oprócz smutku

moe.

nie

Bo smutno dnej ziemi

cza,

I

!

i

tskno wszdzie na tej mojej biepowie, wszdzie zglisz-

Gdzie okiem

zniszczenie,

gboki smutek

zlane

i

wych

jej

synów.

wiee krwi mczesk albo rozpacz w sercach pra-

groby

Dziki wróg

jedno wielkie wizienie,

urzdzi

ale gdzie

w

uwizi,

a nastpnie zniszczy ducha,

zbrodniczej

swej

prowadzi po drodze postpu, Przedwiecznego.

wiekami, Nie.

w

z

tego kraju

gdzie nietylko ciao wizi,

zarozumiaoci myli ku

co ten kraj

wiecznym celom

Lecz duch ten krzepki jak przed

rozpaczy marnej nio szuka pociechy.

Szuka on

w

pracy niepoytej wieszczów

i

bohaterów odkry Litwinom,

i

potna moc

najlepiej

gdzie jego

ukrywa si

lubi.

przez UHta najukociaszogo swego proroka,

grona 1

oto

Adama

WYPRAWA HORELECKA. niemiertelnego, obwieszcza

gbiach

nych

—e

233

spocz

w

on

puszcz litewskich, zakutych

taj-

w elazo

rycerskie.

my

I ni,

sabi

poszukad

my

i

ognia

mali,

starego

szlimy do Znicza;

wity-

tej

grom

a jeli

zwycizki Perkuna nie zawtórowa naszym szczerym

chciom,

to nie jiasza

w tem

wina.

Wida

taka jest

wola Opatrznoci dziejowej, która tem skorzej askawiej goni.

.

chce

rozku

fatalne

pta

i

litewskiej

tem po-

.

Wrogu

krwi niesyty! Moskwicinie,

todowy zadzwonimy wtedy do

ciebie,

i

w

róg

Wi-

oddasz

nam

co nam odebra: i ziemi, i wolno Tam w borach naszych czarnych czeka na ci grób twój, chociae w trwodze bladej powycina te szerokie ulice w samem ich sercu na nich to wanie bdzie czeka straszny jedziec liwszystko, i

mienie nasze.

i

tewski

z

podniesionem elazem, by go utopi

kark niewierny

i

bogom lenym!

.

wi

w

twój

zanuci hymn zwyciztwa swym .

Ukone promienie zniajcego si ku zachodosoca, owiecaj wierzchoki czarnych sosen

jode T... puszczy. Kochanek wieczorny wietrzyk niedo strzeony, cignie gór, zabiera wonie i bucha ciep fal

i

,

balsamicznych wyziewów

po borze i po mszarach guchego, zapadego ostpu. Do mieszka ludzkich ztd tak daleko nawet szczekanie psa i pianie ,

e

POLSKA

234

w

koguta nie dolatuje. Spokój

WALCE.

w okoo

naj zupeniej szy,

natura tutaj sama u siebie gospodarzy.

Na haso

wieczora,

guszca, cigncego cleg

i

tej

ciko zaopotay skrzyda

wieczornego erowiska na no-

namitne stkanie osia obudzio chwilowo

len.

cisz

w

z

Niby ycie jakie tajemnicze zadrgao puszczy przed snem,

czarnej

si

wynosili

i

wzywa

nieproszeni gocie polni

z niej

;

,

aby

a naj-

wikszy z nich zuchwalec, czowiek, i ten musi tego gosu sucha. Bo gdy czarna opona nocy spadnie pomidzy te sosny i jody, wtedy tam zaczyna si jakie dziwne ycie, okiem niedostrzeone; od czasu do czasu rozlegaj si jakie ciche stpania, albo bieg lekki czenia cze,

i

i

ostrony, uskanie gazek, ciche war-

'wisty stumione, albo inne gosy tajemni-

jakby ze wiata duchów pochodzce. To zwierz

gruby

i

drobny eruje

i

gospodarzy

w swym

domu.

Ludzkiej chciwoci nie wolno tego szpiegowa,

bo lasy prdko

pozbyyby si reszty swych mieszkaców przyrodzonych. Wyobrania Litwina, pod wpywem strachu

rzeczy nie

caym

z

rojem

tego wiata, istot

gbie

zaludnia

odludnych, lenych wioseczek, nigdy

w gbi

czy na nocleg nie zostaj. Zwierz, strachy

zamkny

przed

puszcz

nadprzyrodzonych, a mieszkacy

nimi

rozkosze noclegu

i

puszupiory

poród

ich

wonnych lasów.

e

Lecz dzisiaj zdaje si, si rzeczy zmieniy, duch puszcz spuci te opiekucze zapory, przed wybranemi dziemi nieszczliwej krainy, tulc je i

troskliwie do

swego

ona

olbrzymiego.

WYPRAWA HORELECKA.

tych

Bo oto W cieniu wiotk leszczyn

tych

sosen

jode, podszy-

i

si jakby w domu

snuje

,

235

ju

garstka zbrojnych ludzkich postaci, chocia

rze poczyna. ubrania nuje

i

e

,

Sdziby

po

ich

po ciszy gbokiej, jaka

szarym

poród

nich pa-

zaklci mieszkacy tego dzikiego uro-

to

czyska, przed którymi truchleje lud wiejski.

dymek

lekki

si ognisk

podnoszcy si

,

z

daj

zapach skwarków,

i

obozem yjcych ludzi, którym ostrono nakazaa

gbok

Tylko

dopalajcych

kilku

przed

stoisz

sza-

kolorze

ci

poznaó,

e

wojowników, cisze

zacho-

wywa. Nie bój si ich jednak, jeeli poczciwym czo-

wiekiem skiej,

z

s

!

Ci ludzie zbrojni

powstacy

-to

,

to sól tej ziemi litew-

litewscy z

proc w rku wyzwali na

wcielonego, carat moskiewski

r.

bój i

1863, co niemal

samego szatana

jego dzikie

odactwo

e czapkami mogoby ich zarzuci. s tak nieliczni, niedowiadczeni w rze-

o tyle liczne,

A cho

miole wojennem, modzi i le uzbrojeni, i zdaj si prdzej wyglda na szyderstwo swej sprawy, jak na jej obroaów ufaj w ich moc; bo s oni

—

w

istocie tak

wszystkie

orne

powicenie

i

potni,

e pami

o

nich przeyje

sprawy naszych najezdników, a ich

jest tak daleko

sigajcem w przyszo,

wrogów na zamanie go, nietylko ponnem okae si ale do reszty wyssie z nich si zaborcz. Sia brutalna tylko jest im na dzisiaj odmówion, bo maj wiadczy o mocy wyszej o prawdzie. Kamie za rycerskie, jakie stworz, bdzie tem co dwignie olbrzymi miecz sprawiewszelkie wysilenie

,

—

,

w WALCE.

POLSKA

236

którym utnie si wszystkie

dliwoci,

gów

sto

hy-

dry despotyzmu.

W owa

nich jest wszystko, co naród najwicej umi-

zapa

:

bohaterski, pogarda ycia,

czyzny, duch niepodlegoci

sowem

,

mio

wszystko

,

oj-

co

splata si na wiece poezji ycia, co zoci wiar ludzk, czem tchnie pierwiastek boski mioci. Oni s tym rankiem wiosennym, penym woni ró i jaminów i piewu sowika oni s tym hymnem wionianym penj^m uroczego zapau jaki ziemia szle niebiosom z drgajcego ona. Dla nich uwielbienia i hody tych wszystkich, co czu i myle szlachetnie umiej dla nich bicie serc niewiecich i pomienie rumieców dziewiczych; do nich ;

,

,

;

lgn siaj

hartowne oni

:

s

wdzikiem

jak kochanka

polska

i

,

czyste dusze

i

w

i

—

mzkie

prawd

bo na dzi-

W nich,

ziemi.

tej

si ziemia

zwierciedle, rozpatruje

wywouje w pamici wietn przeszo

swych bohaterów

szo

promienn nikiem widomym,

i

,

mczenników, by stworzy przytym czna dzisiaj oni

— bo co

s

wie

miertelnych ze

wznios

niemiertelnoci.

W ka si

,

czynie,

a

w

ofierze,

ogie mioci,

caa tre co

w

niej

dziejów zamy-

ponie, jest tyra

skarbem niepoytym, który ycie daje leniom. Naród

caym

poko-

yje dotd, dopokd w uczuciach od-

bijaj si cnoty bohaterów jogo.

W

sennej oddali, jakby organów tony

nielskie pienia,

pynie posta mnicha

obok hetman cay ani z roli,

w

stal zakuty,

ale z tego co go boli

i

archa-

z Jasn(\j

góry

co to ani z

soli,

urós;

z

komet

,

WYPRAWA HORELECKA.

sob

przed

kami

z

król szkaratny, lew pónocy, buczupod Wiednia drog znaczy; wódz w sukma-

nie krakowskiej

trzyma

w

i

tu

mioci na

sercu zwróconym

przy nim stoi

zamany

miecz

konfederatce,

promieniami

sypie

i

strony wiata;

rej

237

m

z

wszystkie

noem

wieszcz litewski z lutni

i

,

z

ku

któ-

ywy

strumie ycia niepodlegego tryska; dalej wikszych promiennych postaci mczeskich, stryczkiem na szyi, albo z onem postrzelanem

kilka

ze i

w

cay tum

mczestwa

blizny

którym krwawemi goskami

W

górze

w

i

dole

w

skrzydlatych,

kontuszach,

gwiazd niebieskich

oci

w koo

,

nadziei

i

wiec

biay,

napisano

stoi

roj si byszczce

wietlana,

Tcze

bohaterstwa

i

Przed nimi powiewa sztandar

okryty.

:

na

Polska.

nich, jakby burza

postacie

w

zbrojach

pod których blaskiem

z

blizny z boju wyniesione.

brylantowe promienie wiary

w koo. tumów jest rodem

i

wytrwa-

oploty ich

Z tych

widzisz pod zwieszonemi

Poród gszczu lenego rzadziej rozsunitych, które

ywym potem zwieszonemi

kilkanacie drzew krzewy leszczyny jakby stoi

W

otoczyy.

gaziami

ten zastp, co go

i

gami opiekuczego boru.

jak

rodku

stoi

namiot

ostrosupisty,

joda

ze

pod którym na ciemnozielonym kobiercu z borówek ubranych w koralowe jagódki, siedz trzej ludzie.

Bro

ich stoi oparta

jak równie

zwinite.

Na

jod

,

pod któr siedz

ywno

ziemi, przed nimi,

pa topograficzna

zem lea.

o

torby na

tej

czci

kraju,

i

burki

w trbk

ley rozwarta magdzie teraz obo-

na nich prosty, bez adnych oznak woj-

Strój

s

skowych; dwaj a trzeci nosi

ki,

w WALCE.

POLSKA

238

plecy

i

ubrani w szare chopskie katanczamar polsk mae torebki przez ;

rewolwery przy boku, to wszystko czem si

wyróniaj od

snujcych si w milczeniu

reszty

s

ludzi.

dowódzcy oddziau powiatu Miskiego. Piecz znojów ycia partyzanckiego odbia si mocno na ich zarosych twarzach i zgrubiaych Ci trzej

to

mzk

rkach, a pogoda duszy, z rezygnacj i hartem onierskim odbijaj licznie od ich postaci. We wzroku ich, co utkwi pilnie w mapie rozoo,

maluje si caa trudno pooenia walczy postanowili wytrwale.

nej,

Nie

mogc w

rzy wawrzynów

z

któr

kilku ludzi przyspo-

trzydziestu

swej ziemi

,

postanowili

,

przynaj-

mniej ocali honor wojenny województwa Miskiego, nie

dajc si pochwyci

przyjacielowi.

omin

Caa myl

wszelkie

zywa swe

siy tam

ki

w

map czerpi,

wyta

ich

przeszkody

i

si na

to,

wiadomoci

ile

z

by

niepostrzeenie oka-

gdzie wróg nie spodziewa

,

tego wcale. Potrzebne tyle z

stokrotnie silniejszemu nie-

si

topograficzne nie

piciomiesicznej prakty-

prowadzeniu oddziau po tych guchych pusz-

czach.

A mody

nowany przez

naczelnik Ruszczy,

Rzd

wieo

nomi-

narodowy, umie wodzi oddzia

po tych bezdroach lenych, jakby urodzi si w tych lasach. Dwaj pomocnicy jego, J. Pieczka i Harap,

bior udzia tylko w naradach co do celu wypraw, pilnie czuwaj nad t garstk powstaców, by z ni('li niódz utworzy kadry dla pr/yszej armji powst;icz(j. Zgoda i harmonia, jak przystao na i

'

;

!

WYPRAWA HORELECKA.

obroców

prawdziwych obeznanych dzy nimi

fachowo

ludzi

i

rzemiosem wojennem, panuje pomi-

z

gówn si

tego

malutkiego

zastpuje im krocie,

tak niefor-

stanowi

i

,

Sia

oddziau.

ojczyzny

239

ta

tunnie gdzieindziej pomarnowane.

Jak pszczoy okoo matki w ulu

,

poruszaj si na okoo swej starszyzny

w dugie

tanki,

buty

kolana

za

w

i

tak

w

w

ciszy

szare ka-

czarne kepi

mo-

wojskowe przybrani powstacy; wszyscy sami dziecy,

dwadziecia kilka

najstarszy zaledwie

moe

lat

wprawne poznaje w nich odrazu najdzielniejszych onierzy do tego rodzaju wojny. Wiara w swych dowódzców i spokój zupeny maluje si w ich postawach i we wzroku; a w obozie stutysicznej armji, obwarowanym potrójnym acuchem fortyfikacji niema tej pewnoci jak u tej liczy

;

lecz oko

,

,

garstki

co zaledwie

,

stawi.

Umiech

rzeniu

agodno

ani twarzy

rozrosych

dziecinny

widet jest

oywia

w

wy-

stanie

ich twarze,

w

spoj-

czowieka cywilizowanego wieci marsowych, ani orlego wzroku, ani bark

— nic

tutaj

fizycznej, potrzebnej

nem

par

zgoa

nie

wiadczy

o tej sile

do obalenia olbrzyma, co spro-

cielskiem zawali ich ciche równiny

i

puszcze

urocze.

Tam

by

o

sosny oparta

straszn,

kiedy

my

targnli si na co ich czapkami

stoi

przy swej

od

stóp

zarzuci

ich

bro;

niemocy do

mog?

gów

musi

a

fizycznej,

uzbrojone,

Zwyczajne my-

liwskie dubeltówki bez bagnetów, rzadko u którego

rewolwer albo

cae

pistolet

ich uzbrojenie

i

kinda

za

pasem

—

oto

!

w

POLSKA

240

W

WALCE.

obozie ruch widad, zapewne

zmian

pozycji

oddzia ma przed sob. Opatruj bro, wybieraj amunicj któr fur-

albo

i

odleglejszy marsz

,

jer

w

kademu

naturze

oddaje, bo

kady sam

sobie

adunki sporzdzi i kule odleje. Proch i oów po rozdaniu, zanios gdzie w leny schowek, e nie tylko Moskal, ale i sam djabe z poblizkich trzsawisk nie wynajdzie. Mnóstwo jest sposobów schowania czego to

w

tych puszczach

,

najpewniejszy,

lecz

miej

si wic powstacy wszystkich wysików cikiego wroga

ogrom obszarów

miscy ze okoo odkrycia

ich.

tych kryjówek

Dalej po amunicji przychodzi kolej na

Wycigaj sonin wdzon

,

szynki,

ywno.

wdliny, chleb,

kasz, sery suszone, kraj wszystko na równe porcje i ukadaj na poblizkiej kodzie. Nikt tu lepszych

ksków

czelnik sam,

nie dostaje, wszyscy bez

równo

s

wyjtku i nawidzc

obdzieleni. Szeregowi

si zupenie zrównanymi

ze

sw

starszyzn co do

silniej musz uginaó si wyszoci moraln. Wycigi tutaj na powiecenie, na wytrwao, na zaparcie si siebie,

potrzeb fizycznych

przed

,

tem

ich

ale dla nizkich

namitnoci niema przystpu.

Przy ogniach siedz

i kulo odlewaj; a blask kadej nowoodlanej kulki rzuca promie nadziei lepszej przyszoci w serce powstaca. Szepc, miej

si, jakby na gody wybierali si.

Nagle cisz dzi, i z

To

8

nieli

len

leni wieniacy

w

przerywa stpanie kilku lu-

za drzew wychyla z

si

kilka ludzkich postaci.

przylegych wiosek;

torbach borsuczych troch

przy-

ywnoci, któr

WYPRAWA HORELECKA.

241

rozdaj pomidzy powstaców, witajc si najbliszemi i najdroszemi sercu z

z nimi,

swemu

jak

osobami.

id pod jod

TylliO dwaj z nich prosto

,

nie

odpowiadajc na zapytania powstaców, a gdy stanli przed starszyzn, czapki zdejmuj, witaj uprzejmie

i

na skinienie naczelnika, siadaj obok na ziemi. sprawy witej i przed natur, duma wszelka

W obec

musi precz ustpi.

Kto chce pozna witeczne, podniose uczucie, które czowieka odradza, które daje uczu czowiekowi przedsmak wspaniaego zazieraskiego ycia, bo tam goci, niech idzie do obozu powstaczego ,

obok cnoty, i

poufao

prawdziwy

jest tutaj

Bóg witeczny

To te

!

na miejscu, a tem wicej roz-

rzewniajc, e przepa, jaka rozdzielaa cywilizowanych od reszty, bya ogromn na Litwie przed tem zetkniciu si blikilku jeszcze miesicami. szem dwóch warstw spoeczestwa, chop odszuka

W

ni tradycyjn noci

i

zamierzchej pogaskiej patryarchal-

poczu w

ogie mioci

piersiach swoich

ojczyzny, co

ten

mu dawa

dawnych czasach, radzi nad tem, co

wity

sam

prawo w tych

najdro-

jest

szego sercu ludzkiemu.

Napróno lud ku sobie

wy

da

nie

bd

wasze wysiki wrogi,

przycign!

Da

to,

by ten

czego on chce,

moecie; chce on was wyrugowa ze

swej ziemi... jak szkodliwe zwierzta.

Kuch narodowy 1863

r.

jest

jedn

z

najpi-

kniejszych ozdób dziejów naszych, bo po raz pierwszy wszystkie warstwy narodu polskiego stay przy

16

:

!

w

POLSKA

242 wielkim

otarzu

WALCE.

prac}- pati-jotycznej

urok tego

a

,

czarujcego uczucia jak gorcem elazem

lady w

zostawia

zawsze

Có mówi

przy nim bliej.

sercu

o

raz

,

na

kadego, kto sta

sercu

modzieczem

ludu

Legendy,

powstan

jakie

ruchów, gdzie chop

z

tajnych

lenych spr-

jako najgówniejsza tajna

bd

mu budziy cigle serce, przypominajc obowizek czynnego obywatela wzgldem swego kraju. A cudowno co spynie na t

yna wystpowa

,

,

tajn akcj zaniesie dziaanie patrjotyzmu w dziedziny najgbsze, gdzie ju go nigdy rami despoty najezdnika nie dosie. Jak chopska wyobrania umiaa ubarwia czyny wojenne w czasie samej akcji tak samo gboko musiaa i w umysy ich zaszczepi si czarujca prawda patrjotyzmu. Po krótkiej naradzie z chopami i odebranii ,

,

od nich korespondencji rzdowej, naczelnik zapytuje jednego

—

z

nich

A có

tam wicej sycha

—

Ta

— —

Którego, Grunta?

z

nowin?

wy czuli pewnie jak wiutureckij maskoukacho jeneraa zawjyu?

A

panoczki

tego samego

,

,

witorzecki *) jak

dowiedzia si przez swego kurjera, Rusinów, co

w

Ihumeniu

stoi,

e

hetj

tylkc

otr, jeneri

ma przejeda

trak-

Cisztem do Miska, zaraz sprawi wojsko swoje, kiem podsun si pod drog bHzko Ihumenia chocia tam caa chmara Moskali kwat(trujo. Nic tego jednak nie boi si i czoka spokojnie w za* i

*)

Opuwinclanio

r.

rzccBywiMtofSci.

WYPRAWA HORELECKA.

243

swoj zdobycz chocia pikiety kozackie, snuj si po drodze tyle e nie nadepc powstaców. Tak le nasi od rana samego a koo poudnia naraz usyszeli tentent wielki na gocicu i dzwonki pocztowe, Gszczarem podsuwaj si pod sadzce na

,

co

,

;

sam drog i milczkiem przepuszczaj mimo siebie sotni kozaków, co na szpicy sza a gdy ju kareta wjechaa na ich lini co strasznie zahuczao ;

,

e

po puszczy, jak nie

nasi do kozaków,

zwali si

z kulbaki

si poczy; cay puk

konie kozackie poszyd

utn wtedy

Nasi do karety,

i

konie

tak

u karety powaliy si.

wycigaj ztaratd jeneraa,

i

który

cay pobiela jak chusta i oddaje sam rewolwer i paasz. Prowadz przed witorzeckiego a ten ,

poznaje, tolik

;

e

Rusinów, ale jenera Grunt, kawtedy przysidz, wicej przeciwko

to nie

kae mu

e

Polakom wojowad nie bdzie daje mu na pamitk biylantowy piercie i puszcza go na w^olnod z eskort a do miasta. Lecz Moskal zodziej, chcia skorzystad i rzuci si w lad za naszymi, z caem swojem wojskiem. Wtedy Grunt zawstydzi si, bo' ;

jest katolikiem,

o

ziemi

zdj

powiada

i

:

nie chc, kiedy wy kaza Moskalom nie

menia. Sychad, lad,

e

za to,

Takiemi

si

dzieje

e

surdut,

siebie

rzuci go

ja waszego jeneralstwa

tacy podli!"

i do

lasu

i

A

jako

starszy

powracad do Ihu-

tego Grunta car

kaza

rozstrze-

sowa dotrzyma. to

wspaniaemi obrazami

ostatniego

chocia sam

z

Ju

powstania

rozpyny

pomidzy ludem,

fakt historyczny przytoczonego

daleko skromniej

wypadku

wyglda. Moskiewskiego jeneraa 16*

Grunta

jadcego

,

dnej eskorty,

e

w WALCE.

POLSKA

244

nie

to

sadzka

jest

,

bez za

Laskowski, a poznawsz

lesie

i

Kusinow, na którego waciwie za-

bya urzdzon

puci

,

go bez adnej krzy-

by uwaanym

'Oddzia Laskowskiego

wdy.

Miska

Ihumenia do

z

zapa w

przez

chopów za oddzia witorzeckiego bo si formowa w jego dworze i on sam przy nim osobicie ,

znajdowa si przez pewien Ale lud na

czas.

patrze

rzeczy tak

te

szczególniej litewski, wschodnich

nie umie,

województw,

roz-

siady pomidzy tamecznemi ogromnemi puszczami. Kady ostp u nich kade uroczysko zostay zaludnione przez jaki bohaterski albo cudowny czyn, ,

którego

w

pami

,

w najpóniejsze wieki, ztd powstaych. nieudolno i okruciestwo Mo-

przechowa si

skutek nowych nazwisk

Tchórzostwo

w

skali

,

obec ujmujcych

wntrznych powstaców i

wielkiej

ich

agodnoci, odday

wództw litewskich

w

kowej

,

waki

rzeczypospolitej,

i

zalet

:

zewntrznych odwagi lud

,

ich

dalszych

i

we-

sprytu

woje-

Tak w pracy wie-

nasze rce.

kroplami krwi naszej

,

zlepiamy rozbite ka-

któr rozpusta

garstki, zdrada

zbójecka przemoc obcych tak haniebnie zatraciy!

Tymczasem w skutek odebranych rozkazów, ruch si zwikszy w obozie. Kocioki z ognia zdejmuj kady nabra do ubianki z kory brzozowej kaszy hreczanej, któr spiesznie spoywa. i

Czarny chleb razowy

ch szu ten,

i

ta

ndzna sprawa, trow sot na mar-

herbaty albo kieliszek wódki ,

oto

cao

ich

kto sadziby,

poywienie.

e

to

i

Myliby si

ycie na

wpó

wielce

dzikie daje

245

WYPRAWA HORELECKA.

UCZU tym ludziom Ogniste ich dusze

gód

Byle

teraz

smaku strawy

co o

sienia,

yj

ich

powicenia.

stanie

tego podnie-

ciar

caiy

w

ziemskiej

tylko zaspokoi, który

kae zapomina.

czsto szarpie im

wntrznoci a o wygodach jakichbd nawet mowy nie ma. Kozlego si pógosem wymówione „do broni!" Wszyscy piorunem porwali za bro i tornistry, i stoj ju w szeregu nieruchomi. Tylko uwani oficerowie przechodz wzdu frontu i bro kadego opatruj. ;

Poczciwym chopkom a^ serce ronie na widok tój

karnej gromadki

sz gownie

obroców

Ognie ga-

ojczyzny.

mech wilgotny, by wróg nie atwo pozna, jak dawno oddzia to miejsce opuci. Skin naczelnik i cay oddzia gsiego posun za przewodnikiem. Kilku znakiem krzya si osania, domylajc si niebezpieczestwa, a wszystlejce rozrzucaj pod

,

rk

cy poegnalne spojrzenia

w ty rzucaj

na ten

gu-

chy ostp, który im kilkodniowej gocinnoci udzieli.

dokd id, gdzie prowadz, wszyswiara w wito sprawy i w dowódzców, pcha ich silnie na drog obowizku. Nikt nie pyta

cy

s

bez troski

W stacie

,

;

milczeniu jak

lekko

i

szybko

mkn

szare po-

pomidzy pniami drzew jaki tajemniczy zawis nad tym caym

cienie

wyraz uroczy

i

;

pochodem.

Z boru spucili si na biae mszary,

które

miejscami jak rubiny stoj czerwone urawiny. De-

,

POLSKA

246

wo

w WALCE.

mchu jego mikko i barwa biaa, zakrywaj jakby wonnym czystym obrusem szkarad i ubóstwo bot lenych. Mkn po tych botach jak po suchej ziemi, tylko woda chlupnie czasem, w któr nogi a po kostki ton. Taki marsz po wodzie, nie nowin dla powstaców miskich te bota to ich fortece. Jak mieszczuchy po swych likatna

,

ca

skwerach

bulwarach

i

asfaltem

wykadanych

ruszaj si po nich

oni swobodnie

,

tak

but wysoki

;

spity tgo pod kolanem wprawa w chodzeniu po tym gruncie ruchliwym i wytrwaoci oto co daje im tutaj przewag nad wrogiem; Moskal zwykle ,

,

ginie na tych

botach.

Niedugo id i stanli. Rozlego si ciche trzykrotne gwizdanie, siewk naladujce na co z poblia ozwao si podobne gwizdnicie. Naczelnik z przewodnikiem posun si w stron gosu i za chwil powróci przed oddzia, prowadzc za sob kilku nowych ludzi. Jednemu z nich w szar wit z samodziau i w kepi powstacze przybranemu, robi wszelkie honory; a gdy ,

bro zaprezentowa kaza, owiadczajc oddziaowi, e przed nim stoi komisarz rzdu narodowego, przysany w celu o])ejrzenia si zbrojnych w województwie rozoonych. Zaiskrzyy si oczy, zajaniaa rado w twarzach powstaców, z zaufaniem jakie dzieci w swych rodzicacli pokadaj. go przed front przyprowadzi,

Odblask nieziemskiej jakiej chway cza p. komisarza;

sodycz

b.S

Adres do Papieia wysianym dopiero zosta

roku.

Zawie

go

mia

do

Rzymu Adam

w czerwcu ir.

Potocki

mi88J Htara Hie u Kzdn Narodowego. Ody póniej atoli knioa ultramontascy odraPotocki si cofn i dzili Potockiemu jechania do lizymu adreH zatrzyma u Hiebie. skutek tefi^o o kilka miesicy póniej duM/cd adres do rak Papiea za porednictwem ajenta Rzdu Narodowego w iizymiu Gabryela unicwskicgo. z Krzeszowic, który sani o

t

,

W

RAFAA BOSKIEGO.

PAMIKTNIK

cztowemu

—

co z swej wiernoci

si do

stosowali

,

otrzy-

nawet

lecz

rzdowi

bya

byli znani, za-

uznajc

woli Komitetu Centralnego,

za konieczne

to

stacji

kilka dni

(których wprawdzie nie wielka

nieprzychylni liczba),

w

narodowej

sprawie

sprzyjajcy

Prussach na

i

Tu naley uznad zaletn stron w subie moskiewskiej, bo nie-

mali je adresanci.

naszych urzdników tylko

w

ten

a

,

Ejdkuuy odda na poczt

353

chocia

,

by moe

nie

innycli

z

obawy i z zapatrywania si na usposobienie ogóu, z którym niepodobiestwem ju byo dalej pozostawa w sprzecznoci. pobudek jak tylko

Dotd z

z

dziaania

wszystkie

czynu

stronnictwa

zupenem powodzeniem w dziwny prawdziwie

sób, bo na wszystkich punktach

mujcych

ten nadzwyczajny bieg czynnoci,

do wytknitego celu

nych

na uboczu

stojc

za

stronnictwo

;

,

jeszcze

mowy

z

panem

w

Q...

i

,

duo

,

nie

bdc

i

wiedzieli,

e

szczdzc zarzutów niedojrzaoci

nie

w

jednej Warszawie

be^

prowincji kich

ju

czci

krztaj si

Komitetu wszelako nie przypuszczali, udziau szlachty rozwój organizacji na

pilnie ajenci

aby

u

o Komitecie

stronnictwu czynu. Domylali si jednak a po i

z roz-

mówili o owo-

czesnych wypadkach, o swej Dyrekcji

Centralnym

tern

o

wanie

jego bratem, którzy

odwiedzinach

zday

umiarkowa-

nie wiele

wszystkiem wiedziao. Okazao si to

pana N. N.

spo-

bez przeszkód ta-

;

posun si

do

rzeczywicie

istnia.

takich I

rozmiarów,

w

tern

w

ja-

mniemaniu

pozostajc, lekko traktowali zamiary Komitetu Centralnego,

uwaajc

powstanie

w kadym, chociaby 23

POLSKA

354

w WALCE.

W nieco odleglejszym czasie bez ich przyoenia si za niemoebne. Pan N. N. zniecierpliwiony ich niewiadomoci, otworzy im wreszcie oczy: „Moi i

,

panowie o tem

wszystko co was otacza

,

po za

co jest

nie jest wasze.

lokaje nawet

Wasi

ju

e

o tem,

bracia

on

wójci,

Ezdowi Narodowemu

zapytaa

j

:

,

wiedzcie

Zdumieli si obaj Zaraz na-

zawezwaa do

sprawdzania. Pani Q... i

i

wierno Komitetowi

sami jedni jestecie."

wójta

mówic ju

ekonomowie, pisarze

zamyleni odjechali do domu.

i

stpiy

nie

obrbem waszych majtnoci,

zaprzysigli

Centralnemu jako

,

„Czy to prawda,

m

siebie

e

naley do czerwonych i wykona przysig?" mój znajc swe obowizki wzgldem kraju, uzna za waciwe czyd si z ogóem, podobno wykona przysig! wicej nic nie wiem." Przekonawszy si e pan N. N. prawd powiedzia, wicej ju swych oficjalistów nie badali i byli pewni, e ze wszystkimi obywatelami podobnie si twój

,M

—

,

stao.

tniej

moskiewska

w

Warszawie przy ostabytnoci Piotrowskiego, zwrócia na niego sw

Policja

baczno. zaledwie

W takiem ju si

jej

by niebezpieczestwie, e wymkn. Tym razem wic gdy

wróci do ranie od pana F. swe porzdniejsze ubranie

da

miar

stan w

przebra si X. X.

i

Europejskim

wzi

W trakcie jego

Y., prosi

—

abym mu

mia bowiem

liotelu.

za-

Ogoli brod,

paszport

na imio

zbierania

si do

obywatela

odjazdu, za-

wezwany zostaem do jednego z domów mi znanych, gdzie ksidz odrekomondowa mi missjo-

PAMITNIK RAFAA BOSKIEGO.

355

z Tykocina który jedzi do Wilna w intenarodowym i teraz wypado mu jecha do Warszawy, prosi wic abym si postara o legitymacj dla niego. Przyrzekem i tej chwili na danie moje wydano mu paszport, z którym ten ksidz uda si w podró w towarzystwie Pio-

narza

,

resie

—

—

,

trowskiego.

Min

termin jaki Piotrowski oznaczy na swoje

Wieci ju kryy,

przybycie.

e

modzie warmajcym

szawska tysicami opuszcza miasto przed

dzie nastpió poborem.

lada

nie

gdzie

modzi redniego nawet rzd najezduiczy uwaa za i

padao

rych

Pobór ten jak wia-

by zwyczajny, — przeciwnie, dotd niw adnym nie praktykowany kraju. Wszyscy

domo

chylni

tylko podejrzenie

mieli byd

,

wieku

tak

w nocy

Królestwie

w

ludzie

e mu s

,

Warszawie jak

schwytani

i

liczne aresztowa-

w Warszawie przypuszczaem wic, tak gwatownych usiowa Moskwy, wpad w jedn z tych jej zasadzek. ;

wówczas do mnie i

K

nieprzy-

w calem

i

oddani do wojska.

Pobór ten w dodatku poprzedzay nia

których

,

patrjotów, albo na któ-

e

w

zbiegu

Piotrowski

—

Przyby

dowiedzie si co sycha,

obadwa zastanawiajc si nad powodami wstrzy-

mujcemi kojni.

K.

jego .

.

.

przyjazd,

uwaa

bylimy bardzo niespojecha do Warsi z nim dzieje i po na-

za konieczne

szawy, dowiedzie si, co

mn

si ze pojecha. Te gwatowne wysilenia rzdu moskiewskiego,

radzeniu

wymierzone wprawdzie

na

zniszczenie

organizacji

pod wzgldem aresztowa

,

wywoay

wysz ni

POLSKA

356 przedtem t. j.

na z

sprysto

w WALCE.

z jednej

strony,

a

z

drugiej

stronnictwa ruchu wysilenia zachowawcze; lecz

zupene

odwrócenie

niebezpieczestwa,

jakie

poboru miao nastpi, zabrako na razie rod-

ków.

Ezd

fizycznej,

aby

bowiem moskiewski opierajc si na sile nie nadweronej,

o tyle jeszcze agitacj

z niej

nie

móg mie w

spenieniu tego

za-

by w stanie przerwa i przerwa tym niespodziewanym pomysem wtek dziaa prz}^-

miaru posugi,

gotowawczych do powstania

czonym

i

wywoa

je

w

czasie na nie ozna-

przedwczenie.

-«9B>-

II.

POWSTANIE w

WOJEWÓDZTWIE AUGUSTOWSKIEM.

W

par

Wikowyszek którym

(z

dni po odjedzie

naczelnik

K

.

.

przyjecha do

.

moskiewskich

miaem znajomo) stan

andarmów,

u miejscowego

zapyta si o mnie czy jestem w domu, tylko jakiego rozporzmu odnoszcego si do mnie i poruczy mu

urzdnika

i

cz

poczem pokaza dzenia,

ostrzedz mnie sekretnie,

Wikowyszki,

gdy

bd

abym natychmiast opuci sam za odje-

aresztowany,

cha gdzie

dalej. Miejscowy urzdnik przybieg do powtórzy ostrzeenie andarma. Byo to po poudniu. tej chwili wezwaem do siebie pana

mnie

i

W

B

.

.

.

dorczyem

leciwszy

list

czonków

mu zkoraunikowa

—

sie z

organizacji

i

za-

Piotrowskim, gdyby

do nas przyjecha sam udaem si do Warszawy, tym razem dla wikszego bezpieczestwa drog elazn pomimo tego, i chcc kolej odby ca podró, potrzeba byo w przeciwn jecha stron

—

w

POLSKA

358

a

WALCE.

pod Wilno a ztamtd dopiero zwróci si na warszawsk. Nie byo moim zamiarem pozosta w Warszawie chciaem si tylko dowiedzie, ,

kolej

,

—

i na co si dalej zanosi? Po przyjedzie moim, na drugi dzie rano wyszedszy z hotelu spotkaem K ju jadcego z powrotem do domu i zdziwionego moj tu bytnoci.

gdzie jest Piotrowski

.

Objaniem go

.

.

o przyczynie, która

mnie do opusz-

mego stanowiska zmusia. Powiedzia mi Piotrowskim, e pojecha do Wikowyszek.

czenia o

Koledzy moi S. i D. najmniejszego nie cignli na siebie podejrzenia i pozostali na miejscu. Odszukaem ich i poszlimy na Nowy wiat do cukierni, gdzie cukiernik i subjekci jego znani im byli z dobrego usposobienia. Osobny dano nam pokoik, Tu mi szczei tam cay wieczór przesiedzielimy.

góowo dziey, i

opowiedzieli

—o

Potjebni

wychodzeniu

o

z

miasta

mo-

wyjedzie Konstantego Szaniawskiego do

obozu

poborze

o

,

*)

ju dokonanym

(w czasie mojej podróy), o przyjedzie

obozu aka-

z

demika Wilhelma po pienidze na ywno, i o zupenym braku funduszów w kassie Komitetu Cen-

Na

tralnego Narodowego.

pytanie moje, czy przyj-

dzie do ogólnego powstania ?

Komitet Centralny dotd pragnie bowiem *) KoMHtaiity

«kim na Wo^rzech

w

naczelnikiem wydziau.

iewem 27

nie jest

SzJiiiinwMki

wygnanie; do Syhcrji.

odpowiedzieli

r.

W

by

organizacji

Zgin w

stycznia, zabity

oficerem

MoHknlr

—i

zdecydowany, nio

gdy broni

porze powstania,

tej

18-'.)

—

w

lepioiiio pol-

|),VWVW'A/

Augustowskiem. 357

I

DK

Giller, Agaton Polska w walce

4^36

.2

A1G55

PLEASE

CARDS OR

DO NOT REMOVE

SLIPS

UNIVERSITY

FROM

THIS

OF TORONTO

POCKET

LIBRARY