Polska w czasie trzech rozbiorów, 1772-1779; studya do historyi ducha i obyczaju. [3, 2. wyd. ed.] [PDF]

Zitiervorschau

n RucS

\r CN.s^euii-bKi

,

Jo

POLSKA w

CZASIE

TRZECH ROZBIORÓW 1772-1799-

STUDIA DO HISTORYI DUCHA

/•

J-

I

OBYCZAJU

fRASZEWSKIEGO.

TOM

III.

1791 — 1799.

499287

POZNA.

Nakadem Drukiem

J.

I.

J.

K.

upaskiego.

Kraszewskiego (Dr.

1875.

W.

Lebiski)

w

Poznaniu.

Autor

;'.iistrz(%M

prawo

)ir/('k;i(lu

ii;i

..hc-

i.'/\itatek niedonego Augusta III.

we wspóbraci.

nieprzyjació

moralnie.

Dynastya saska si nim

kraj dziedzictwem, dzielc

ssiadami, ona wszczepia zbytek, lekkomylno, przeona dozwolia cudzoziemcom, miano-

dajno, rozpust wicie

Ilosyi

—

rozgoci si w Rzeczypospolitej jak w domu, I*

—

4

—

gdy ostatni król Sas umiera, Rosya byk pani Polski, na pewno marzy o jej pochoniciu. naro-

i,

W

moga ju

byo

dzie nie

czestwa,

odpara

ani jasnego pojcia, ani przeczucia niebezpie-

ani

nawet

Wstpi

ofiarami.

chciami

lepszemi

tego jednego co je i

mioci

takiej

moe,

chtnemi

kraju, aby je

na tron Stanisaw August z

najwietniejszemi dary

podnemi uczyni mogo, bez

,

z naj-

—

bez

silnj woli

cliarakteru.

Rosya,

ca

chciaa

która

zagarn,

Polslt

przyczenie naówczas

Polski takie

,

bd

co

—

byo gronm ni rozwiertowanie

bd

a

dla

daleko

,

zostaa zmuRócyniczn polityk Prus do podziau. wnowaga europejska (mrzonka któr usiowano brak miAustry do dzynarodowych praw zastpi) zmusia wzicia swj czci w tej grabiey, która ani podbojem bya pierwsz prób ani wcieleniem nazwa si nie moga mniej

szon

—

przez

,

t

—

—

dokonan na

morderstwa,

chorój jednostce politycznej.

Dopiero po pierwszym podziel,

jedn stron,

nieustajcj, której

limy si.

—

Widzielimy otwarty

w

nowemu yciu.

Nie ,

ni cignicia

spolit'j

i

wsta do walki

odmalowa

Pocztek jego wcale nic Jaki prd konieczny par ku

—

byo naprzód obrachowanego w nadziei jrzymierza z Rosya

,

na

si

i

planu wspól-

Turcy, powikszenia H/erzypo-

itp.

iHich sejmu zrodzi reformy ide, patryotyzm

si

stara-

jakich warunkach, z jakiemi nadziejami

gdy sejm si (ttwiera z

cz

zosta sejm czteroletni.

zwiastowa zakoczenia.

nego

po tem ciciu, które

zbudzi si naród

l)rzywoao do ycia,

potg modziecz,

nikogo,

zmieniajc

natchn

radzc wbrew wszystkim, stworzya ide, w czyn j

ustaw

8

Maja.

nieopatrzn,

kt()ra,

nie

Nie spytano króla pruskii»go,

si opieraa 15/plita, clicc wyzwoli od Rosyi, zgod; — nie unuiwiano si z kurfirstem siskim

na którym o

jego

" przyjcie korony, nie radzono Austryi

,

nie

szukano

i>opar-

— cia, kraj

nagle

c/u w

5

sobie

rozporzdza. Rosya bya wojni}, zajta dna wladiia sobf^. Byo w opatrznego cij); i

—

mztwa

nie

,

potnym

— dosy

—

Polsl^a

tóni

oddychaa

,

sobij,

swobo-

wiele lieroiczncgo a nie-

rachowano si wcale

duchem

samym

siy, aby

z rzeczywisto-

zama

chciano

przeszkody

zapory.

A

dziao si to pod bokiem Rosyi rosncej

w

niezmierne

rozmiary tryumfami, które jednj sinj woli przypisa tylko

mona;

wojn,

Rosyi chwilowo zaprztnionej

co

j silniejsz

uczyni miaa, a mciw za lekcewaenie; dziao si to obok Austryi, ju od pierwszych wojen z Prusami moralnie upadej i niemiaej w swej polityce obok Prus nieszczerze i zdradliwie przyrzekajcych pomoc sw, aby z obojtnego sprzymierzeca przedzierzgn si na czynnego wroga; dziao si to gdy wszystkie monarchiczne pastwa szy na krucyat przeciw ideom rewolucyjnym we Francyi. Anglia patrzca przedewszystkiem na interes wasny materyalny i moralny, zmieniaa pogldy; inne pastwa nie byy w monoci przyj w pomoc Rzplitej. Turcya, podobiestwem losu z ni zwizana, jak ona bya bezsiln. takim skadzie okolicznoci przystpi sejm, udzc si samoistnoci niewiadom dobrze tego co go otaczao, do ogoszenia konstytucyi, przeciwko której zajada opozycya republikancko-szlachecka stana gotowa o pomoc uciec si do nieprzyjaciela, aby anarchi dawn przywróci. Najdziwniej wyda si nam ta cliwila, gdy przedstawim

jeszcze

;

—

W

,

,

sobie to co

nad ni.

si w Polsce upojonej dziao,

czu

Nie chciano

Rzplitj, rozporzdzano

taj, Maachowski

i

t.

ani widzie,

poza ni, p.

e

nadawali

z

e

tm

co wisiao

losami oslabj

gdy tu Potoccy, Ivokonstytucy

now

—

Ostermann, Ilerzberg, Lucchesini marzyli ju o rozporzdzaniu wasnoci bezpask. I jak wprzódy za Turcy zapacia Polska pierwszym podziaem, tak teraz z tj otwartej na ocie skarbnicy, miano sobie koszta wojny przeciw Francyi opaca. Kaunitz,

t

— Jedna

tylko Austiya,

pierwszemu

niemal

i

— usposobion

—

6

si opieraa podziaowi

która

wzi

zmuszon bya,

bya obrania

—

o ile to

w

w

w

nim udzia sile

jój

byo

—

mie od Rosyi Prus, jeli nie zapor to przegrod. Nie chciano mie Polski Kaunitz pragn j tylko tak silnej aby si staa gron

reszt

zagady,

od

Rzplitej

aby

i

,

niej

—

W

uporzdkowan, spokojn

i niezalen. mazawierajcem contradictlo in adjecto, myli si jiolityk, chocia z dobr wiar, — chcia rzeczy niemoliwej. "W pierwszej chwili uderzony niespodzian nowin o konstytucyi 3 Maja, Kaunitz posdza uoon bya za porozumieniem si z dworem pruskim i okupion jak przyznajc w tern polityce sejoiar ze strony Polski mowej wicj ogldnoci, nili jej miaa w istocie. .,Zoba-

widzie

tm

rzeniu

,

e

—

znajd waciwem Wkrótce jednak potm .\ustrya Anglia zgodziy si w zasadzie na wybór dynastyi saskij, i Prusy z Angli ofiaroway si nawet popiera to w Wiedniu u cesarza, przez wyznaczon do traktowania w tym przedmiocie osob. Nesselrode Alopacus

czemy, rzek Kaunitz,

doda

tój

co inni kucharze

potrawie za przypraw."

i

i

winszowali hr. Zinzendorfowi.

Cay

przebieg

polityki austryackiej

godzien jest bli-

szego rozpoznania.

Gdy Rosya udzia mocarstwa rych ])onK)C4 ^^ wojnie chcc je w ni uwika, aby si tm swobodniej w Polsce rozporzdza moga; Austrya t wojn fraucuzk zmuszona, zbliaa si do Prus dla wspólz

]'>anry rcwtducyjn

nego dziaania. I'rusy

ze

sw

.lak

—

zawsze,

Austrya sza

polityk przewrotn

dycye przekaza

jej

l'ryderyk

II.

pio wzajemne zblienie si Prus jekt

traktatu,

Projekt ten nie

*

któryby je cilej

zawiera

ze strony

i

i

z

dobr wiar,

kt(hvj trazmienn Lutym 1791 iia>t,

W

Ausfryi, wniesiono pro-

jedn polityk p)lr/.y Austryi

wnirsione

wspólnego starania si o usunicie w Polsce •

Vivenot

1.

03.

da-

wycznego

— wpywu

Rosyi

zapobieganie

i

—

7

intrygom,

których

tu

byo

zobowizyway si wspólnemi wpyw usun, nie szul

'fitr.

i

bilardach,

Karaonowi

iwitrach

wojaowa,

zaduywszy si po

uszy. wy-

.

— led,

inokly jak

—

47

zamiast cdukacyi, jirzywióz do kraju

migreny, spazmów, mcrkuryuszu

Z

skadaa si

takich to hidzi

ców prawa"

.

imic

i

j,'atunki

falanga

—

choroby."

stróów

i

obro-

.

Nic janiejszemi barwy odmalowane duchowiestwo, na

prowincyach szczególnij.

wo sam

w

i

zdziereitwa

—

powiada

archidyccezyi

przy -

Autor narzeka na wielk, obrzdach, które opacano.

chci„.la

przejedajc przez miasto ]'ajcczno lece, w letnij podówczas

gnienieskiej

upaach najwikszych, widziaem piciu razem trupów pod domami na somie zooiiych, gdzie lubo konie sam potrzebowaem posiku, jednak dla znuone miaem nieznonego fetoru, we czwa owo przebiegem miasteczko, a dopiero o pó mili oparszy si w karczmie na popas, porze

i

i

dowiedziaem si,

nie bez uczucia

pomienionego

boszcz

miasteczka,

alu,

by

e nielitociwy to

Juris

pro-

Utnusque

Doctor et Canonicus Cathefiralis obecnie tame, ze znacznem gronem kobiet mieszkajcy, który adnej owieczki swej od zotych dwóchset pogrze nie kazah Podobnie widziaem w Sanikach w dyecezyi Poznaskiej pleban tamtejszy zmarego podrónego biedaka, kazawszy go strzsn po mierci a nie znalazszy przy nim adnych pienidzy, na inn parochi przenie dziadowi rozkaza, którego dopiero w ssiedztwie mieszkajcy i)leban Jamniski peen miosierdzia, zwie, trumn koszul zrobi kaza i pochowa... Ale na co szuka odlegych przykadów, kiedy w samej Warszawie, gdzie tylu biskupów, praatów, opatów, kanoników, oticyaów, i)roboszczów i rónego kleru tysice, widzimy nieraz pod murami kocioami zmarych nedzarzów, których si aden duchowny nie tknie, przechodnie zotych kilkadziesit zo. wiadek drugi tj prawdy... kocióek drewniany, nikczemny w miecie Pradze przy Warszawie, na którego cmentarzu ze wszech stron otwartym, psy i winie zbutwiae z grobów wydobywaj koci, a sie,

,

e

,

i

i

a

rota

nie

majc szpitala... w bocie nieraz ndzne pod koczy ycie. Dwóch ksiy Bernardynów,

probostwem

—

-

48

wyrczajcych pasterza, po sto pidziesit zotych na rok kontentowa si musz, a probostwo importuje corocznie do kilkunastu tysicy zotych, oprócz dworków, szynkuj."

w

których

Autor z tego powodu domaga si odebrania duchowiestwu gospodarstw, naznaczenia pensyj zastrzee

—

i

przeciwko gromadzeniu kilku beneticyów

—

Wszystko reformy potrzebowao; rych ladajacy zastpowali szarlatani nia akademii

zdolnych

lichwiarzy.

cych latach, jak gra

Autor mówi

staa.

stan lekarzy, któ-

wymaga

,

pilno

zaoe-

mao mia

kupiecki

stan

rkach.

jeflnycii

ludzi

sumiennych, na ostatek kredyt publiczny

i

w rkach

lekarskiej,

w

by

Wspominalimy ju w poprzedzajszalona ludzi niszczya naogiem si i

których podostatkiem byo."

„szulerach

o

obszernie

z

powoania,

niczem wicej

Ci ludzie

nie

samem szulerstwem, trawi pospowiek cay po kafenhauzach, domach szynkownych,

zaprztnieni, jak tylko licie

oberach, odwiedzinach Dubna, lawowa. Chersonu, Kijowa, Wilna,

Lublina,

(irodna,

Piotrowa, gdzie na cudzy grosz

dobr dusz czyhaj." Z okrywszy grzi)iet mundurow sukni,

jak djabe na

tych szulerów wielu,

sprawiwszy karet tam do gier haodwiedzaj domy zardownych mieszaj si, inni za pomniejsi krupieruj starszym magistrom, naprowadzaj ludzi z pienidznu. lu) zrcznie tasuj tiluj karty, a za to do dziesitej nale czci. - To jilugawe gniazdo, czyli antrepryz szulersk i

konie, dystyngowane

i

i

znajdzie

ciekawy

u

Szultza

w

Dulfusowskiej

przy ulicy Dugiej na pierwszem pitrze,

walu, u

wm

Ansowj,

Miecie, bo

angielskie, wino

Szulc

i

Sarneckiej,

u

policyi i)on(V.e

opisujcy

stolic.

Kobiety

To

zepsute,

ma,

na Podna

No-

bo insiygntorowic piwo albo

epoce

który

kamienicy,

llera

u Doniagalskiego

spijaj,

w trje

rozpowiada o nierzdzie, obyczaj.

nie

u

do nu)tyj

nale.i."

Wai>/,awy

obszernie

by w

puldiczny

wszed

najrozmaitszych

klas

zaleway

powtarza autor Dzwonu: „Nierzd w tym wieku

XVIII, jak (laicko

zagci si w

Polsce,

w

Polsce

owiSj,

.

—

—

40

niegdy wstrzeiniliwoci, celujcój

Sawne

trudno.

narody

naprzód bezwstydna

—

wymówi

lubienoci Nalewki,

w Warszawie, dzi ju na ich miejscu, ta w Nalewki, a kraj cay w rozwolnionti Warszaw. Rzadki albowiem dom w tj rczydencyi król('»w, tiilzieby nie byo wszetecznych niewiast na publiczny i

'^^'backa ulica

sama

zmieniona

stolica

wystawionych handel, gdzieby nie znalaz

nych

gorszfj.cych,

i

gdzieby choroba

matek

zgorszo-

mae-

zmazaa

nie

Sodomczyk albo wszetecznik potarga lubów innych natury

skiego oa.... gdzieby lubieny

koronny, najwitszych nie

poama

nie

i

mio

praw... gdzieby

worka, nie nakrcia zegarka

i

pozorna nie zdziurawia

domowych

nie

przetrzsna

sprztów, gdzieby modzik w pierwszycli dniach wiosny, nie straci cery, majiitku

zdrowia, gdzieby stary gorzkidi nie

i

popija doktorów, a baba zwidniaych nie odnawiaa koci, gdzieby

kobieta

tress, gdzieby

suszna publiczn si wzdrygaa by meduchowny w strój wiecki ])rzebrany, po-

dych

nie zbiega któw, nawiedza rzeniczki, wina jii

,

gdzieby z

ni

i

zakonnik

modej

miodu dol)rego

podwieczorku lub niadania smacznego nie zjad, gdzieby

dworski dla swojej faworyty najlepszego nie wyniós x

pa-

spiarni kska, gdzieby patron konferency, zwaszcza

skiej

jaowo odby

kawaler, i

nie

nie po-

—

sowem,

rzadkie

poddasze, gdzieby wyuzdana swawola nie

Wiele ja sam

on

jest

miejsce

odzywaa

si...

cudzych odmówionych widziaem, wiele

utrzymywanych z pogorszeniem caej publicznoci, wiele dotd matron bezwstydnych, wiele bezkarnych paniczów." Zgorszenie to

szo

z góry,

pyno,

od saskicli czasów,

poczwszy, w klas redni, rozgocio si po miastach, ale po wsiach zosta dugo obyczaj skromno staroi

polska

.

.

Wedle wszelkiego podobiestwa autor pisemka by Warszawianinem i czerpa swe postrzecnia w stolicy. Wida to ze znajomoci wielkiej stosunków. Mówic o szulerach wylicza ich gniazda tak samo o licliwiarzach gdzie ich prawie palcem wytyka: ,, Dwóch licliwiarzy pierwszych, ,

,

Tolskii

,

w

c/.usie trzccli ro/.l>.

Ton\

III.

4

— karowatej obydwa cie,

trzeci

i

—

50

ciekawy w Starem Mieredniego wzrostu na Piwnej ulicy,

figury, znajdzie

czwarty

pity cienki, pochyy, wysoki na Piekarskiej ulicy, szósty suszny jak hajduk, idc do Nowonuejskiej bramy, siódmy przy

pleczysty

Mostowej

,

tak

i

a

dalej

do pitnastego

ysego na Szolcu." Raziy go te nieporzdki stoeczne i niead jaki panowa na Mary wilu z którego dochód radzi odebra kano,

niczkom, a

w

odda na

ogniskiem

istocie

Warszawa gównem bya

szpitale.

zepsucia,

i

przybywajcy

prowincyi,

z

—

rozwizego obyczaju. mówi o tym wpywie na przyBroszura Pniak w czni * bywajcych z prowincyi posów: ,,Tcn wasz pose, za przyjazdem do Warszawy, przemienia si z plenipotenta w pana; nawykali tu do cudzoziemskiego,

—

,

tu stare popija

smaczne

winko,

miy syszy brzk zota,

ruble

i

z

sosami

zajada

obiady,

talary zalatuj go z boku.

Znajduje kompanije mie, stoliki dukatami

i

kartami przy-

kobietki dowcipne ujmujce, muzyk wyborn, teatralno rozwalniajc cise obyczaje, sowem poznaje si ze stolic, panem cudzoziemcem, o których w donm w konwikcie, lub pale.>;trze ledwo zasysza. I to to jest ognisko, w którym aby nie spon, potrzeba prawdziwego strojone,

i

i

mztwa i

i

niewinnoci pach(dt."

Jednake naley przyp(mmie, i to ycic czarne, miao Obok najwikszej porhoci, wn^d janiejsze strony.

kobiet

mczyzn

i

widzimy przykady dobroczynnoci

Ksina

ciauskiego miosierdzia, najpikniejsze. z

domu

(iozdzka,

sawna

ze

sw\ch

dziwactw

i

chr/c-

de Nassau, dowcipu,

i

która tak przedziwnie zabawiaa towarzystwo warszawskie dowiedziawszy si o ndzy jinlm^j bajkami coraz nowemi

—

damy

francnzkiej

dwiecie

wypaci

je

Ksina

od

•

,

dukatów

itr.

dawnj prze/,

jej

znajonuj

bankiera,

,

posaa mia

który

jej

tysic

p(decenic

jj bezimiennie, jako dawny dug za|)omniany. lat dwóch mieszkajc w Szwajcaryi nie wi,

IM.

.

—

r,i

—

dziaa

jej nawet. Tak samo ks. Aleksander Lubomirski zapomogi jakiego francuzkiego emigranta, król dowiedziawszy si o tem, zapyta go, c/y mu by osobicie znajo-

mym. '/.(i

—

stpek Antoniego

Moc

by

co pikniejszego nad po-

obywatela ze mudzi, cile obracbowan ofiar

Odachowskicgo,

lkajc si, aby

kt()ry

do mi na tem

odpar Lubomirski,

Nic, N. l'anio,

nieszczliwy.

jest

nie

do

obciy, testamentem osiem dukatów do skarbu przekaza. Instytucye dobroczynne si nuioyy; w Wilnie ks. Jadwiga Teresa Ogiska wojedziesitego grosza, sumienia nie set

wodzina trocka, kosztem,

i

d.

zaoya

szpital

Dziecitka Jezus

do

17 Padziernika przeniosa

siernych sto dzieci.

W

wasnym

od pp.

Krakowie, towarzystwo

Mio-

filantropijne,

pomysu Oraczewskiego zaoone, rozdawao nagrody odznaczajcym si skromnemi cnotami; wiece, pochway

wedle

i

pienine

niczya

z

Bawiono si pisze

e

By

zasiki.

to

wiek kontrastów, swawola gra-

heroizmem. nie

byo

a

do szalestwa.

czasu

w

Szulc

odetchn, wród

swój

podróy

tego wiru

i

ucz-

Kazimierz Sapieha marszaek sejmowy,

towania sejmowego.

wychodzc z sali szed na biesiad, a czsto, gdy si koczya, zaczynao si ju posiedzenie nastpne. Oblawszy

zimn wod gow, czsto ze szczliw improwizacy.

zbiera rozproszone myli i

wietn, zawsze

—

z

wystpowa, porywajc ogniem i

Powaniejszy nieco ks. Józef Poniatowski, odznacza si w tacu z Juli Potock, a pierwszym by co mod kary ków szalonemi komi zaprzonych wprowadzi w stolicy. Niemcewicz w powrocie posa* maluje z natury te popisy ówczesnych sportmanów:

„Gdy szambelan do butów srebrne przypi kolce, I przed ganek zajecha kaza kariolcc Wskoczy na powóz wietny, wprdce podane, .

.

i

Chwyci, jak od niechcenia, *

Akt

11.

scena VII.

w

elegii

lejce

na

srebrem tkane,

mier

szambelana. 4*

!

— I

dugi, trzaskajcy,

bicz angielski, gitki,

—

Tak

—

52

—

podobny do Bogów

Przelatywa

wród

ulice

gow

Sigajc prawie

w

—

powozie stojcy,

przepysznych gmachów,

latarni

i

dachów...

Lecia: bystre bieguny niecignione okiem,

Okryway go gstym kurzawy obokiem, matki. Zbiegay si do okna panny i

Widzie ten cel swych ycze, widzie ten cud uchyli gowy... Szczliwa któr spostrzeg

rzadki

i

Zabaw,

by

Jan Marwani, dowisk,

zamku

oprócz

byo mnóstwo,

blicznych

redut,

u

opis baliku

—

domów prywatnych

,

teatra

,

heca

,

ówczesnym antreprenerem wszelkich wiktóre ahszami ogasza. Mamy nawet

itp.

w

niego

broszurze

U

satyrycznej. *

gównych zwiastoway go dwie latarnie, przy dwóch

Na

na wspaniaym kruganku.

e

zwiastujce,

pu-

reduty, bale. Niejaki

filarze przybite

w

byy

drzwi larach afisze

dosta mona.

po balu fiakra lub remiz

Dalej staa budka,

ti

której i>rzedawano bilety, strzeone przez

rozmaitych dwu dragonów. Na sal wchodzono w maskach przebraniach, ale te byy dosy pospolite; Turczyni, Niemcy, Hiszpan, Kozak, Wgrzyn z olejkanji, damy poprzebierane pn (iuiiii'/sl;u w czarnych sukniach nie skpo garnirowanycli i

wstkami,

inne

morgowatych

wieniaczki.

za

I'aniczów

duo

w pstro

Jedni popijali poncz, drudzy

fraczkach.

ta-

cowali s/.tagary (Steier), kontradanse, anglezy, ankatry. (Kn (juatre

si

C^uadrille.)

damami

przed

—

Jeden niby

,

z

paniczów,

przypadkiem

dla ,

pochwalenia

odsania

order

u boku.

— a a

Ja

przecie

kilkadziesit

si

nie

okci

cl»lul)ic

mam wstek przy sukni, — woa jedna z i)a,

niemi

wapan

trzy okcie dostawszy, wyjetlasz tak z niemi! wystpuje na maskaradzie ksidz Jako znak wieku

—

w komy *

z

lldlik

kropidem .Mjirwuiiir^fd

I7".i|

I.

H\.>

-(Ir.

17

|iiMl|i|iHiiy

V.

.M

—

53

—

Diuhowicstwo, któro w i;4,

(!•»

0«i.

_ m

(l/iloiu

znajdy

w'>/ystkio

przctlsienia, framu^n,

broni, i

anuinicy,'},

wielkoci

i

— alici,

—

hi

tak jak

dziaami

w

kondygnacye

komory,

izby,

zagranicznych arsenaach,

ninego napeniony

kalibni

nad poj^cio moje przeciwnie wszystko

znalazem. / jtrzodii widziaem tylko kilkanacie pokojów wybornym meblowanych gustem, w tyle za stajnie, wozokuchnie,

wnie,

pomieszkania,

izby dla oHcyalist()W

w

i

piwo bielawskie. gdzieindziej trafi,

drug bram,

nieze sprzedawano wino Nie mogc dopuci ibym si pomyli batlaem si przeto, gdzieby tu ryn-

których dawniej

i

sztunki wojenne

do najcia niektóre

i

zoone byy. do

ktfjrej

W tm

wszedszy,

pokazano mi

widziaem

rdz

znych szwedzkich modzierzy zupenie szczonych,

drabinach

wieo uanych, kilkanacie uomków

wisiao

okrytych

na górze

kilka armat

w

tyle

kilka ela"i

za

zni-

na

Bu-

broni starej.

superwestów stum na koniu drewniane w^ zbroi elaznej krzyackich kilka, nakoniec dery baranie, które mole zjaDalej pytaem si gdzie si podziay armaty i wody. ,

—

,

zy amonicyonalne dawniejszej roboty

e

:

—

odpowiedziano mi

kazano arwozy i lawety jako niezdatne, a bardziej i na nich miejsca nie byo, potuc, poama. elazo wzito do skarbu, a drzewem Ober-Ceykwart do dzi dnia w piecu pali, i najtszej nie obawia si zimy... Obszedszy naokoo Cekhauzu widziaem dachy reparacyi i)otrzebujce, mury porysowane i z boku ogródek uplantowany z altank." „Koszary ... z wytoczonego obywatela i mieszkaca Warszawskiego postawione grosza, w obszernym gmachu, rzymsk ozdobione, dziwiem si, i ksztatn facyat po mierci zeszego ludwisarza

maty, nawet nigdy nie

i

dyrektora,

uywane poprzelewa

,

—

—

e

stawszy

kim

si domem

czasie

zostay,

Rzplitej

—

,

tak

duo

w

nicli

kiedy

zaniedbane

porysowane

w

krót-

mury,

powygniatane podogi, powywracane piece, potuczone okna i

sklepienia, wilgotne a mokre, smrodliwe

nierza niewygodne, czne, bo ci

dla oticerów

zajwszy pierwsze

i

i

wcale dla

jednak niektórych drugie pitra,

o-

uyte-

poamawszy

-

—

58

bez najmniejszej refcrencyi do zwierzchnoci mury, na

model

i

Pokoje inne na pasztetnie

gust wymeblowali.

—

obrócili."

Zarzutami temi „Czamary

ra

— za —

szary w ilgotne

umeblowany.

Z

w w

e

Musia przyzna

zarzutów.

listu

jakim

móg zbi uczynionych by ubogi, a kotylko rczy e nie by

arsena

apartament

,

Orowskiego, przytoczonego wyej, widzielimy znalaz twierdz w Kamiecu podolskim,

stanie

o tern

e poprzedni

Na ostatku

zote...

to

a

Surafun) jest mo-

Rzplitej

zgnojony

w

dziao si

ten

w

liczyli

zapas

proch

go po

wyrzuci

zaskarono...

nmsiano, o co ich publicznie

Wszystko

i

komendanci zaopatrywali si

funt po trzy grosze,

u Moskali, trzy

p.

nie

broszurze wzmiankowanej fCzamara

wa

t.

Sarafana" dotknity, jene-

i

Stanisaw Potocki,

artjleryi

i

i>wój

przededniu wojny, gdy lada

mona si byo spodziewa stan sikro silniejszemu niei)rzyjaró>.niaka, laje

si mie>zkanie, a stó naznacza tygoduioN>o

z

kolei

po

nm dm-

tach we wsi, gdzie go karmi musz... Oprócz tego tygodniowo od dziecka dostaje on po pózotku. Wszystkie te rysy kraju, okazuj go nam takim jakim

si dosta w spucinie po przeszoci sejmowi czteroletniemu. czasu potrze)a l)yo, aeby Ile to pracy, stara módz z tvcli rniti wznie gmach nowy! i

/

\

II.

SEJM

I

1791—

KRAJ. 1792.

Zgromadzenie pierwsze mieszczan warszawskich. Wniosek o posagu dla króla. Przybycie posów. Balet w azienkach. Urodziny królewskie. Otwarcie sejmu. Ks. Prymas. Zapa i zobojtnienie. Rosya zawiera pokój z Porta. (Praeliminaria). Mieszczanie w sejmie. Narady bezadne. Ukady z Saksoni. Owiadczenia pruskie i dwu-

Sympatye dla Francyi. Burda na posiedzeniu. Litwa sprawie kom. skarbu. Posuchy o zamiarach emigrantów. Zgon Potemkina. Starostwa i królewszczyzny. Rocznica koronacyi. Sprawa starostw w kraju. Zdanie ks. Prymasa. Oznaki zniechcenia. Szczsny Potocki w Jassach. Gosy w sejmie przeciw opozycyi. "Wieci z zagranicy. Austrya i jej wnioski. Warunki kurfirsta. Obcy rezydenci. Ks. Józef Poniatowski. Obozy potl Gobiem, Bracawiem, Miskiem. Popis na oliborzu. ydzi, ich stan, reformatorowie. Frank Projekt do prawa o ydach. Kok 1792. Pooenie Polski. Projekta drugiego podziau w Rosyi. Austrya i Prusy. Kaunitza wnioski, jego starania w Petersburgu. Nage Prus owiadczenie si z Rosya przeciw konstytucyi. Kaunitz nalega w Petersburgu napróno. Myli j^go o Polsce. Tajne ukady dyplomatów z Prusami bez wiedzy kanclerza. Ustznaczniki.

i

Korona

w

—

pienie Kaunitza

i

jego

sd

o polityce nowej.

—

:

II.

Sejm

i

1791

Przed

otwarciem

Kraj.

— 1792.

sejmu,

po limicie,

po raz

stolica

pierwszy skorzystaa z nowo uchwalonego dla miast prawa.

Na mocy uniwersau króla JMci, ze stray wyszego, w dniach 1—10 Sierpnia odbyto w kociele faruym w. Jana pierwsze zgromadzenie miejscowe miasta Warszawy.

*

* Diariusz zgromadze miejscowego miasta Warszawy i t. d. dniach 1 10 Sierpnia roku 1791. Warszawa, druk. nadworna kom. eduk. 8to str. 338. Tu take nale broszury wspóczesne

—

w

Lixt donoszcy o sejmikach miejskich wionych a oraz i innych okoHcznociach 8. b. m. dr. str. 16 (Stanisaw Prawdomów.)

w Warszawie odprawieo wydarzonych,

List drugi donoszcy reszt o sejmikach miejskich odprawionych w Warszawie, okazujcy w sposobie sejmowania mogce si rodzi intrygi i objanienia zapadego ju prawa o sejmikach albo jego poprawy dajcy, 8. b. m. dr. str. 16 (tego...

(W

pierwszym licie.

kie zagadkowe szara,

portrety

— Dugoplota,

— Co

si

dzieje

,,Pysznobruda,

w Warszawie

— Krciwiatra, —

s

ja-

Hoy-

Partyzantora, Podchlebiara, Dumnickiej,

Król w azienkach zasypiajc bezpiecznie na onie narodu przywizanego do siebie, wieego uywa powietrza, zdrowszego nieli to, które w sali sejmowej bywao, czsto napenione merkuryuszem. Zoliwe za niespojak

si

zdaje partyzantów opozycyi."

i

Tolska

w

czasie trzech ro/.b.

Tom

III.

6

—

—

82

w wyborach

ludzi, mowach, rozprawach, si dowie i dojrza do nadanych mu swobód. Penomocnikiem do popierania sprawy miast, wybrany Cievalicr (plenipotent wydziau) mia sobie podzikowanie królowi, marszakom i stazleconm

Stan miejski

— stara

o potrzebach swych

zoy

Chcieli

zoy

si na posg

[)ierwszy

e

mniemajc, ztycb zamiarów utoruj drog." szulerniach bajki,

Duo

to rzeczy

licie.

—

sano

Ob. M.

Kogo

ma

W.

.

,

napisem:

bilardach,

traktyer-

im do uskutecznienia

te

—

obcycb sprawie

prezydentem obra?

In icrtiz

z

wizy czowieka."

rozsiewaj po kafenbauzacb

kojne duchj',

wdzicznoci,

zapale

Stanisawa Augusta,

dla

„Ten starga

niach,

w

nawet mieszczanie,

nom.

równie jak

— Brosz.

str.

8.

w drugim 12,

podpi-

M. K. N. T... Radzi cnotliwego ze stanu rycerskiego (Zakrzewskiego?) a yice-prezydentcm S.

F.

J.

mieszczanina. Wniesienie

J.

Sehast. Demhowskiefju

krak. przy wpisaniu

si w

kom. cyw. wojsk, wojew. d. 3 Lipcu 179:i w Kra-

ksig miejsk

kowie na ratuszu uczynione, 8 str. Uwatja nad miejscem szezeffolnem na cmentarz poteszeehny, kart 4. podp. Andrzej Trzciski Dr. filozoHi. Kurlandya bez pana, miasteczka bez prawa 14 (u GroUa, autorem jej Jezierski kasztel.

br.

. — Po

b.

m

ilr.

str.

krótkiej rze-

czy o polsko-moskiewskim jak je zowie, ksistwie kurlandskim;

Miasta bez prawa, nie wielo warte dowodzenia nie trzeba, bo si porujiuij na ni' b.

Rozmnnm

e

miastom posów

czychieyi* z obywatem. dr. kart 8. Kociy si ziemia której ycio winien, mietem: Bd* zdrów, pamitaj szczan poczytuje za wsj)ólobywatel(»w swoich, za synów wnpólnój obynuiteln ziemianina wojen'.

lem mieszczatunem miasta

czycy

8.

b.

e

ojczyzny.

w dzie

kazanie

Kraków w i

^'8

Kwietnia

w którym

trzech zgromadzone stanach,

okolicznoci pospólstwa miejskiego od króla

nadanych

7.

•tanu

oharowunin Maryi Kiirm. gtównój kor. (A--C*).

i

Rzplitej

ik)R.

1791,

Rt«>l oczne

miasto

radzieckim, kupieckim

przywilejów d. d.

miane.

precz

w*olii(>ci

dla

X. Agnello od

Kraków. Dr. szkoy

—

t

tm

Na

zgromadzuniii

pad

—

83 ,

przez

wdziczno

dla De-

powicenia swego dla sprawy miast, niajiitkieni zdrowiem, w ostatku yciem przypaciwszy jej dokonanie, Kalinowski deputat IJoski wniós aby który

kerta;

otiar,

,

—

—

o

szczupoci majtku pozostaego, uro-

synaczek Dekerta który z urny wyciga kandydatów zosta przez miasta koronne za dzieci adoptowany. * Ode-

zwa si

otwarcie

dla spraw miejskich

nionego

wania

da mu

miast,

w

— która

dozwalaa,

da

przyzwoitego wycho-

na to skadek od stosunku jakiby zgromadzenia uchwaliy. Nie ma ladu czy wniosek ten mia skutek jaki ale mody Dekert nie

,

by ju

adoptowanym dzieciciem Warszawy. Posowie na sejm zbiera si powoli zaczynali, gdy dnia 7 Wrzenia, król opuszczajc azienki i majc si przenie do zamku, licznie sproszonych goci, wspaniale w swj rezydencyi letniej przyjmowa. Zgromadzio si tu do trzech tysicy osób.

Na Kpie

grano balet „Miostki Antoniusza

przy illuminacyi, i

Oktawiusza

z

ode-

Kleopa-

tr" w tumaczeniu choreograficznem. Midzy innmi bya i bitwa okrtów na wodzie wodzowie rzymscy walcz z somier Antoniusza. przezroczu wieci napis znaczcy, jakby godo przyszych narad sejmowych. „Z domowych rozterków wynikn despotyzm u Rzymian, niech zgoda w Polsce ubezpiecza wolno." Oprócz tego umieszczone byy róne goda. Korona ,

b

—W

,

sparta na czterech kolumnach; pierwsze z zanie

Boe,

mys

(Kaduceusz),

2) szlachecko-rycerskie

4) snopek

— — nich — Przyka-

godo, 3) handel i przeNad nim napis:

rolników.

Felici foedere juncta.

Z ostatnim bukietem.

Vivat król!

zabysy wyrazy:

Jungimur omnes nexu uno! Tysicznemi obsypane oklaskami. Dnia 15 Wrzenia, w rocznic elekcyi króla, obchodzon uroczystm naboestwem w kociele w. Jana, sejm * Diariusz, 286.

— zosta

otwarty.

czno

kraju

wolnych

miaa,

nie

te

ale

w

sprawach,

sami

assesoryi

czynny

znania Wybicki.

—

mawia wymownie wysoki,

zapa

z

Stosunki jego

czc

W

Iiolhitaj.

z

sw mow

gosem

tylko

nastrój

ogóle

l'o-

z

posiedzeniu

prze-

by

ducha

ciniono

jego.

okoo

królem znacznie

skp^

li-

Li-

i

czonko-

mieli

z

Okrzykiwano króla,

niezmierny.

swej za granic,

dnia tego ze

Nie

Polsce

Miedzy innemi po-

tem

si

posiedzeniu tem znajdowa

podróy

by

kom. skarbu,

Na pierwszem

raz

kolebce.

peen patryotyzmu, przyby

i

si do ucaowania rki

Na

i

by w pole.

Maej

Wielkiej,

si miast tyczyy.

które

miast,

jednym

Z tych wybierani

twie nad dwadziecia.

wie do

ta

po

w

Pierwszy

posowie od miast wprawdzie wielkiej

tu

stan miejski

i

wysay

czono ich naówczas wicej

policyi,

si

zjawili

Reprezentacya

Kzplitej.

trybunalskie

Miasta

wyraajc wdzi-

Zagai go mai-szaek,

za konstytucy dnia 3 Maja.

przypuszczeni do narad,

doniosoci

—

84

znaczco

byy

pochwa

bardzo :

Fas

,

który

ks. I*rymas,

ostygy.

Przemówi

nowych ustaw

—

ko-

prival(t'jKlia, puhlicis necessi-

Odzywali si

tatibns practennitferr."

i

20 Sierpnia powróci.

d.

i

zapaem.

inni z

Wo-

cianie I^awowscy, prdzej ni inni otiarodawcy pospieszyli ze zoeniem pienidzy na dwa dziaa.

Manuzzi (bracawski) ozwa si nic w por, zapytujc Przemówi knd. usiczy kurfirst saski przyj korona?

ujc dowie i cay „Duch ten

ym

(konst. 3

kraj

uzna

i

przyj ucliwa now.

Maja) — rzek — rozszed

si po

ca-

Z ukontentowaniem od narodu to dzieo A jakomy przyjte, dobrowoln pr/ysig stwierdzone. to samo uczynili cao tego dziea Bogu zaprzysigli, nie dopui^im, sumnn f/o nie odst/ipiemif. (!) ((lA- z yciem kraju...

i

i

al)y

go

Na lem.

-

rka targaa." sowa izba caa powtórzya

czyja.*^

te

Nie

Kotaj

dopurim

!

powtiirnic

z

zapaem

nigdy! nigdy!

wystpi

z

pocljwa

kntla

za kró-

—

Wtem

^witosawski, pose woyski owiadczy si przeciw kon-

— stytucyi

/anianifestowal, ale

i

t

Mia skij,

jego

wrzawa zaguszya.

—

juk

król

miesica

i

(Ha konstytucyi pracowa, jednym ordery

drugim dajc urzdy tego

gos

pose Mielyski wystpi z niow jalt szydere w ni(''j wykt()rój wie tylko óciowy Essen

i)

licza

—

85

jyosów

145, a nieco

pónij

bya powinna

340,

t.

i

i

Essen

p.

senatorów

to wic,

i

nie

gdy pena

129,

byo

e

w kocu

na sejmie nad

ich

wynosi

liczba

Wielu bardzo nie zjechao z obawy lub lenistwa, inni ostrono jak bywania na posiedzeniach unikali.

przez

Intrygi

i

postrachy rosyjskie

miaa ju

z Porta, Ilosya

niemaa tych

,

którzy utrzymuj

co widzimy zamieszanie rokuje,

wybuchn tywami bo

musi,

e

(praeliminaria)

swobodniejsze rce.

pisze Essen

,

ju si czu daway. Zawar-

przedwstpn

szy dnia 11 Sierpnia

które

prdzj

ugod

„Liczba jest

e

wszystko

czy

pónij

to zamieszanie, sztucznie tylko, palja-

powstrzymywane, ale wybuch nieunikniony, charakteliczba praw nowych, duchowi,

jest

niezmierna

Dawny rzd zasadom narodowym si przeciwi wprowadzenie nowego ale wiele wprawdzie obalony zosta,

rowi

i

.

trudnoci przedstawia

„i

wielk niech

.

.

szlachty

przeciw

mieszczanom."

W istocie

zrazu,

sowie do komisyi

zazdrosna szlachta, gdy miejscy po-

zostali

z

wybrani,

zoywszy przysig

—

wol, a prezes komisyi skarbu uparcie odmawia przyjcia szeciu czonków do niej wyznaczonych. w teatrze odegrano dalPierwszego dnia, 15 Wrzenia szy cig „Pofirofu posa'' uoony przez Bogusawskiego, pod tytuem: Do/ród wdzicznoci narodu, który z zapaem oltazaa

—

przyjto.

mówiono o miastach, wtrprusk monet, która Polsk zalewaa, króla aby mennic odda pod nadzór kom.

Na drugim

posiedzeniu

cono ale na lich i

zadano

skarbu;

od

na co on odpowiedzia

i

woli

osobicie na nij

szkodowa, ni j narzuca krajowi. Posiedzenie dosy bezadnie potrcao o najrozmaitsze przedmioty, wojsko,

—

—

86

p., ale si zr^mkno okrzykiem patryotycznym:— naród z królem. narodem Ordynacya miast zajmowaa nastpne (20), chocia mowy patr}'otyczne do gsto przeryway Nossarzewski, materyi nie nalece midzy innemi, mówi: „Bylimy dotd wyszydzanemi wszdzie, nadto smutny by to obraz abym go stosownemi do to tylko powiem, tój okolicznoci malowa farbami

skarb

t.

i

król

—

z

—

.

,

.

.

—

e

moskiewskiej

Polakiem gardzono jak niewolnikiem

Jako w

cyi.

samj,

rzeczy

przypomnijmy

raczj zapomnijmy na wieki tych czasów,

dwór najludaiejszy obywatela

kozak i

z

spldrowa — niechaj si tob królu, wolemy raz

nie

anieli sromotne, haniebne

Na

sobie,

czyli

których jeden

przetrzs

polskiego

my

kto chce wraca do anarchii,

Stokro razy

rzdzie kona.

w

poten-

y,

mier

lepsza je^t

bez

i

jak ustawicznie

sawy

w

bez-

chwalebna,

ycie."

postawiony wniosek, osobistej króla odponiedzinlno-

ci przed narodem, marszaek Potocki i inni podnieli gosy, odwoujc si do litery prawa, Niemcewicz wezwa o zwrot

gdy

do materyi,

konstytucya jest

Dnia 22 Wrzenia not posa pnia.

W

,

zamknitych,

przy drzwiach

polskiego

notach tych ogólne

e

PiSsen utrzymuje,

not,

czy

uwagi nad konstytucya nie

zraa

i

nie

d.

22 Lipca

miecio si

Maja

'.\

bd

odczytaniu

29 Sier-

i

ilonievsienie,

i

bliszego okrele-

,

dla tego

Wszystkie

z wol

s

d.

nieiijkdhifj.

zaUii miano daleko wynizistsz V(m Loos. zawierajcy

zniechca.

saskiego natchnione

by

naprzód dwugodzinne

saskiego

ministra

list

z

wymaga

przys/c paein conrenia, nia.

winna

powicone byo

Drezna,

z

i

posiedzenie

i

aeby do nij

uwagi

rezydenta

Za pod-

uprzedzeniom.

sejm jednonaduycie i»n,,iu

kurfirsta

strony.

i

popiera i

potem

kn'do\vi

sta-

faszywe

sejni

Id

kon-

kamstwo

••ti/vmal

rozkaJE

— •i

i

owiadczenia

Berlina,

ale wcale

suje,

nie

midzy Austry

—

87

pruski

kr(')i

now,

konwencya

a Prusami

odnosia.

1790

Goltz z

r.

t

e

i

e

rozkaz owiadczenia,

Prusami zawarty,

nie

obowizuje

intere-

zawarta

nadawano

(którj

wcale si do

znaczenie nowój ustawy tyczce si) niial

si

Rpliti^

konstytucyo,,

jrj

niej

nie

traktat

do popie-

ich

rania tego co zaszo, po jego podpisaniu.

W na

tych powieciach

wpó

z

—

Elektor zwleka,

gwarancyi wszystkich trzech dworów, czliwemi owiadczeniami Prus

jak zawsze,

podwójn

równie jak Anglia

,

i

y-

Hola Prus bya,

Owiadczyy si zrazu

yczliwie dla Ustawy

si potajemnie

jest

dajc

nie zaspokojony

Austryi.

nieszczer.

i

prawda

rezydenta saskiego,

faszem zmieszana.

i

kurtirsta.

Rosy

Trwao

porozumiay uczuy, mog bezkarnie Austry oszuka a Polsk i nie ograbi. Anglia zmienia te swe !>lany wojenne. Cesarzowa rosyjska, która milczaa dotd, po zawarciu pokoju z Turcy i zblieniu si do Prus, owiadczya si gono przeciw nowej konstytucyi, Goltz zmieni przekonania i wycofywa si zacz... Król pruski pisa do niego: „Nie mog zawsze i wszdzie, broni zastawia si za konstytucy nie jest ona jeszcze ustalon." to

dopóty,

póki

z

nie

e

t

—

i

—

Napróno nalega Stanisaw August w Berlinie, aby owiadczy si wyranie, i gotów jest popiera now Ustaw uj si za ni * — odpowiadano mu na to, e

król

i

jw pierwszej chwili, król pruski odpowiedzia sownie {i-er ha voant) grzecznie lecz wymijajco i to go tak dalece Goltz te powtarza nie obowizywao. król owiad-

e

—

cza si z gotowoci ci, Caoci Rzplitój,

e

bronienia niepodlegoci, ale

nie

byo mowy

o

niezalenokonstytucyi

3 Maja!!

Stanisaw August listem podzikowa za przyrzeczone poparcie ustawy, król si go jeszcze raz zapar zmieniy

—

Q,u'il

prend

fait et

cause pour

eto. etc.

!

si

W

czasy!

znaczy do ukadów

danych

zmian

skutek

wyej mowa

o których

sejm póniej

,

d.

,

przez

kurtirsta,

3 Listopada wy-

dworem drezdeskim ks. CzartorysMaachowskiego star. Opo-

z

kiego Jeneraa ziem Podolskich

i

czyskiego, ministra rezydenta przy dworze saskim.

powicono sprawom skarbowym, Przeryway je czsto lune gosy Dnia 19 Wrzenia Zajczek z powodu tych ciopozycyi. gych wystpie opozycyi, wniós aeby zakazano manifeowdzie do akt wciskay. Poniewa stów, które si tu jeden z tych manifestów zaskara marszaka sejmowego, odezwa si w obronie jego Potocki, a Izba caa jednogonie wyrazia mu wdziczno swoj. Owiadczono si podpisa mu wiadectwo uznania jego zasug, które i król Nastpne

monety,

miast

posiedzenia i

t.

p.

i

gotów

by

swym

stwierdzi

podpisem.

byo

Uniesienie

wiel-

„Niemasz tu, odezwa si Stan. August, zego obyWPana nie kocha, pod watela, któryby wraz ze którego strem ojczyzn zbawiono." kie.

mn

byo dowodem

Posiedzenie 3 Padziernika

we Francyi, silnie tu oddziayway. nia Dcscorches otrzyma kuryera

W z

jak wypadki

nocy

d.

30 Wrze-

zawiadomieniem

i

now

konstytucy francuzk, przyj I^udwik XVI. Sotyk na posiedzeniu tm odezwa si zaraz, proszc króla aby z

jtowodu

dzielnoci

kaza mu

i

przez i)osa

szlachetnoci

narodu

owiadczy sympatyc

francuzkiego, Polski.

O

po-

siedzeniu dnia G Padziernika milczy nasz dyar)'usz, Essen

i sala sejmowa bya teatrem sceny skandaliByo to co tak bezitrzykadnego i przez goi o

zgonie ks. I'otemkina. '2~->.

pierwsza

— Wznowiono

ijdajc, a)y stra wezwaa Po-

Uzcwuskiego, czas powrotu naznaczajc do trzech

miesicy.

Po tej nastpia równic draliwa, na inny sposób, owego panis heue mermkrólcwszczyzn sprawa starostw tium, którym nagradzay si l)ar(lzo rozmaitego rod/aju chleba, który przechodzi usugi raczej, ni zasugi, .

i

—

w

rodzinach z ojców na niatti

czyhali intryganci. sieli

naturalnie

-

Ci.'

i

synów,

— na który akomi

którzy starostwa

poduie gus

zgrozy

i

trzymali,

trwogi,

gdy je

muilo-

tknito,

e

a

one, atwo

—

91

najmoniejsze rodziny sobie

wystawi, jak

byway

dla wszystkich

mu

gdyby

ruinjj,

przyszo

dla

innych strat, dotkliw,

czynio bardzo smutn, bo

szafunck starostw odjto, nicby

lamujcemu wydzierano

nia nic mia.

co yli

Dla wielu,

poruszeniu przedmiotu togo powstaa. ze starostw, grozio to

niemi wyposa-

falanga przeciwko

silna

z

ju

rk

król,

do rozdawa-

rodek czsto

dogodny jednania sobie zwolenników, ale zawsze demoralizujcy. Przychód ze sprzeday starostw przeznaczy chciano na wojsko

ciweni

i

w

pokrycie

chwili

sku Sotyka

,

w

niedoborów, co

skarbie

sypny si gosy

ówczesny

ekonomista

przeday,

poczonym

da

stwa, on

finansista

i

z

Ossowski z planem

ks.

wypuszczeniem papierów.

Bya

to

zarazem

dajcy pojcie

której

ofiara wielka

sam

dla

czyn

i

—

sam posiada

lustracyi ich, licytacyi publicznj

posiadaczy,

dla

zacyi

Po wnio-

Wystpi

projekta róne.

i

który pierwszy uczyni wniosek,

tyk,

byo wa-

gdy kraj obrony potrzebowa.

siebie

i

So-

staro-

indemni-

si zrzeka.

wielkiego

znaczenia,

najlepsze o patryotyzmie, jaki naówczas wszys-

oywia. Wystpi Prymas, wszystkim gwatownym reformom przeciwny z zasady, przeciwko wnioskowi, ze wzgldu na ruin posiadaczy starostw; rozbierajc i zbijatkich

—

jc

Odezwa si Sokolnicki za projekt ks. Ossowskiego. sprzeda, przeciw Prymasowi posypay si potem gosy inne. Kraj potrzebowa spodziewano si w ten sposób uzyska okoo trzechset milionów zotych. Jeeliby si sta-

—

rostwa nie sprzeday,

musiano deficytu.

poleci

—

Wnioski

posiedzeniach,

da

i

komisyi

szukanie te

konstytucyjnj

innych

rodków

na

i

skarbowej

zapenienie

roztrzsano jeszcze na nastpnych

wikszo

zaczynaa si zgadza na prze-

zachowaniem praw tych, którzy starostwa trzymali. Pominwszy epizody, wtrcane na sesyach nastpuj-

z

—

Kiciskiego gos, zalecajcy porzdek w sejmowaniu dla oszczdzenia czasu i prawo przedstawiania kandydatów do urzdów, o które spór si wszcz midzy sejmem a powiatami dosy ywy, póki go pojednawczo, cych, jak

,

—

—

—

92

—

nastpne posiedzielc prerogatywy, nie rozstrzygnito; dzenia zajmowaa gównie przecignita do zbytliu, a wszys-

ywo obchodzca sprawa starostw królewszczyzn. Wypowiedziano otwarcie, i rozdawnictwo ich psuo ludzi, przyczyn zepsucia usun byo obowizkiem. Wystpi I{otaj, krelc history starostw, wykazujc natur ich, jako wasnoci ogólnej spoeczestwa. yczy odgraniczenia, podziau ich na mae czci i sprzeday niezamonej tkicli

i

e i

Król

szlachcie.

wtrci uwag,

e

los

wocian mógby si

przez to pogorszy.

Naley odda sprawiedliwo Izbie, i w tej sprawie nie czu byo, aby si kto osobistemi widokami kierowa, mówili w imi potrzeby kraju ci za sprzeda, którzy na niej

najwicej postrada

Usposobienie ol)radujcych

mieli.

aden gos nie da si sysze za prywat. Chciano zachowa prawa doywotników, lecz na IW.prawy oywione byy naprzyszo ze wykorzeni.

byo

wzniose, szlachetne,

—

tchnione

gorc mioci

jeden z najdzielniejszych

i

kraju.

rodków

Król,

któremu odbierano

zyskiwania sobie stronni-

ków, zrzek si chtnie rozdawnictwa na Rzplit

i

zostawi

rozporzdzenie starostwami do jj woli. I\)tocki przemówi do niego. Do komisyi naznac/onj wyi)ran() biskupa pockiego (Szembcka?) podkancl. Chreptowicza

i

podskarbiego

Poniewa niedobór skarbowy by pierwszym do wniosku powodem, Moszyski (braVlawski) odezwa si Ostrowskiego.

ostrzegajc, by kraju nie straszono dcticytem.

e

odpar,

go

si te

nie

god/.i

Witosawski

usypia przesadnemi na-

dziejami.

Z kadem posiedzeniem jednak rós widocznie ducli, wicj gosciw za sprzeda. 25. Listopada przypada rocznica koronacyi króla. I). Wród powinszowa wniesiono o rozgraniczenie dóu" W. Ks. podnosio si coraz

Litewskiego, khiry przez dni kilka ro/fr/sano

rrojekt spr/cday starostw,

mia nadzwyczajne umysów tnycli,

poruszy

nie

tylko

we«lug Kssena, wywoa pobudzi nierh-

wz)urzenie. sejm.

ale

nien)a

naród

cay.

— Chodzio

— wanie

naleeli

majcych wpywu.

Essen

o mienie obdarzonych niemi, a

do najczynnicjszych pisze,

93

i

i

nujwiccrj

ci

opierano si sprzeday, jako po^^waceniu i)raw

nabytych,

a por^^czonych przez konstytucy

H.

Maja.

iy

po ktach co si podobnego szemrao, ale nieSenat opiera si najmocniej, na jaw wystpi. Dnia 5. Grudnia mia on w tym a na czele jego Prymtis.

moe, i

—

miao

przedmiocie

mow,

* zalecajc czynsz enfytco tyczny.

Od powrotu swego wyrzuca, nawzajem narzeka, któremu

sam ów wyjazd do

Wida

e

Anglii

z

ostyg on

by

dla

króla,

e si odda w rce Piatolemu, król e Prymas wszystko mu psuje. Ju Anglii

wiadczy

o ozibieniu stosunków.

bo król poleca Bukatemu wywiadywa si, co robi, z jakim tytuem i w jakim wystpowa stroju. Po i)Ovrrocie stosunki si nie polepszyy. — sprzeday starostw Prymas stawa przeciw królowi, widzia we wniosku naladowanie rewolucyi

nawet,

nie pisywali do siebie,

—

W

francuzkiej.

—

odzywa si w swej mowie „Przeraa mnie boja i niezmierna trwoga, abymy si mniej baczni Prymas nie przysuwali pod fatalne wiato latarniowe, krórem Francuzi promienie religii, honoru i rozsdku, gasi usiuj, w chimerycznem tomaczeniu praw czowieka i zupenj równoci, kadnc na jednej szali yda, kata, chopa, bisurmana, szlachcica, mieszczanina i kapana tego tylko ostatniego wycy.ywszy z pod opieki rzdowej." Prymasa przeladowano z powodu tych wystpie, Rzewuski pose podolski obróciwszy si caym sob ku niemu, sadzi si na ostre przycinki i ujmujc si za ks. Ossowslciego, rzek wskazujc na oczyma: „Pracowita pszczóka zbiera ze wszystkiego sodycz i poytek, a hal: tymczasem wzdyma si dla tego, wielki."

—

—

—

e

* Mowa drukowana po polsku francuzku u Grolla. Obacz te drukowana mow Ant. Jabonowskiego w materyi sprzeday majtku Rzplitej. Druk tame dnia 16. Grudnia. i

— Prymas midzy

—

94

przymówi

iiinemi

szlachcie

i

,

bronic

swoich dóbr dziedzicznych od podatków, wyszukiwaa tych

rodków

zaopatrzenia skarbu,

e

i

bya

to

spekulacya kapi-

Inni obrachowywali

talistów, nabycia chciwych.

e

to spo-

woduje ruin przeszo czterech tysicy rodzin szlacheckich.

—

Sejm pomimo to jak zobaczymy, przyj wniosek do prawa o natychmiastowej sprzeday starostw d. 19 Grudnia, dziewidziesiciu trzem gosom. prawo to rozbio sejm na dwa obozy przeciwne i walczce, i dla obcych byo pierwsz oznak, i konstytucya nie ostoi si obalon stu picia przeciwko

Rezydent Essen dodaje,

e

e

Nie tylko sejm

zostanie.

zostay

midzy

i

—

wkrada si

nie

naley

tylko stosunków przypisa

w

o nieporozumieniu rego, jeden

Potocki

,

niezgoda.

Nieznajomoci

co Essen wzmiankuje

to,

sprawach politycznych,

z

powodu któ-

najgortszych zwolenników konstytucyi

z

on

i

pisze, ale rodziny podzielone

—

mia opuci.

porzuciwszy, kraj

Jan

Stryj jego

Seweryn, wedle Essena take, wyjecha owiadczajc przed

e

odjazdem

na tron dziedziczny nie

powróciwszy ze Sztokholmu take si stytucyi

jego

kon-

tronu dziedzicznego nie zadowolonym.

i

Wyjechaa take sztelanowa kamiska,

cigaa do

z

Warszawy

pani Kossakowska, ka-

Ignacego

ciotka

i

Stani.^awa Poto-

jaki otwarty dom trzymaa w Warszawie

ckich, która czas i

gosowa, a br;it mia okazywa z

niemal

posów

wszystkich

patryotów;

—

wracajc do lawowa. Naostatek ksina Lubomirska matka Ignacego Stanisawa Potockich, kt.

'irrnol.

*•

SoliwUrho.

Krhaltunff lliii.

f1

Kaunitz dowodzi, e musia opiera na dwóch dwosi król dziedziczny wiccój o cao Ilzpliti'^] oinckc przerach ni elekcyjny, dbajc wpyw dwa dwory atwiej tm ciw zamachom pruskim; e swój utrzyma bgd mo^y, i finansowe i wojskowe sprawy

jako

tylko

korzystnym.

Prus

dla

i

si

zbyt i

nie

dadz wzmaga

Prusy popiera nie zechc.

mie

chcia

Ilzplitej,

a niezawisoci

udzielone dworowi rosyjskiemu

korzyci moralnych

z

jej

Dalsze uwagi Kaunitza, które

dziedzicznej

,

cigay si

monarchii,

z

do

dynasty

si zasad demonarcha sam powstrzyma zbytnie rozbujanie ducha narodo-

lub inn, która zapobiegaby szerzeniu

sask

—

mokratycznych francuzkich.

móg

tylko

wego, zwikszanie wojsk nie

stytucyi

spr:ecin'ia.

itp.

Dziedziczny

Namawia wic

Austrya

nie

aby si kon-

moga duej si

czekaa tylko uwag, i Dodano na zgodzenie si dworu nie uznanie konstytucyi wywoaoby nowe iirzesilenie w i'olsce; jednem sowem domagano si ze strony cesarzowej stanowczego owiadczenia si za konstytucy, z Austry

ociga

z

uznaniem praw kurtirsta saskiego, rosyjskiego.

i

—

—

razem.

Wszystko to przychodzio za póno i opartem byo ua faszywem pojciu systemu Rosyi i zamiarów jej wzgldem

—

Kurtirst saski ociga si te zbytecznie z przyPolski. jciem tego co mu otiarowauo, stawi warunki, traktowa, zwleka. Donosi on cesarzowi (30 Grudnia) i w przedmiocie kilku punktów konstytucyi ukada si z komisarzami polskimi, ale gdyby nawet zgoda na nie nastpia, za warunek zawsze stawi bdzie przyzwolenie wszystkich trzech

dworów, szczególniej

za

Kosyi.

*

da,

kurtirst cigay si do wadzy Konstytucy zdawaa mu si wiza go nadto czyni tylko mechanicznym wykonawc woli sejmu. Ustawa, która w Polsce wydawaa mu si ju za nadto ab-

Zmiany jakich

przyszego króla. i

*

Fiir

die

Eiiiwilliorunof ais

Ruhe

Polens, betrachte er aber die russische

ununiganglich nothwendiff.

lircitot.

:

— groc,

solutyzmein

—

100

i

przeciw której republikanie woali,

pod jarzmo zaprze, dla kurtirsta bya za liberaln. Oprócz tego praw dziedzictwa uie tylko dla córki ich

i

da

nastpców,

jej

ale dla braci swej

—

caej rodziny.

i

Wy-

jtkowego dziedzictwa przyj

nie chcia.

zmiany

przyj koron polsk,

przyrzeka

zgodzono,

Gdyby si na

te

ale

sprzeciwia si stanowczo projektowanemu przez króla, wydaniu

synowca

za jego

infantki

.

.

„nigdy

.

si na

to nie

chcia zgodzi."

Rzucano

myl

czki za jednego z

szepna

(Baron von Gutschmid) wydania ksini-

arcyksit

siedmiu do

omiu

i

napomykajc

,

zwrot polityki pruskiej i

i

Wpyno

który

rozpala

i

nie

dawno

podega,

w

Szystowie,

na

jeszcze sia

,

zujic-

mow.

„Po i>owrooie z konNiemcewicz, odmiennym si Cii-

zmieni sposób widzenia

gresu

tem

to

podszejitujc

o przymierzu prusko-polsko-angielsko-holleuderskiem nie

z

ostudzio Austry.

Lucchesini,

Rosyi,

si ju

tajono

nie

konstytucyi nie uzna Cesarzowa.

De Caclie nienawi ku

teni

o posagu

milionów talarów.

Tymczasem w Petersburgu wcale,

To cichu o

austryackich.

kurfirstowa Spielmaunowi

pisze

i

kiem okaza od tego, jakim by wprzódy. jak dawnig nie krci, nie wierci, ale

e

si owszem unika najgorliwszych przyjaci.\ sii-

o usi-

i/r:i('lil(iw

— i

zmiany

zohydzeni,

„Dziesita

Stan ich,

obyczaju.

ich

wród

tego naro(hi,

a

—

105

dUi

samych

nich

i

dla

którego yli rozpierzchnici, obcy mu,

wyzyskujs^c

cz ludnoci

w

nawzajem

go

Polsce

,

—

by

pisze Vautrin

oi)akany

—

jest

y-

ogromna pijawka, która ciao swe na cay kraj rozciga wysysa z niego krew nnjczystszit, a nic mu w zamian nie daje. Konsumuje w naturze szacunku produkta kraju, stosunkowo do zwikszania si swój liczby, \Y.strzyniuje cyrkulacy, gromadzc pienidze, jedyn wasno jak posiada moe, niszczy obywateli lichw, a cay poredniczy z kupcami obcemi, którym z niej poytek, pienidzy oddaje. Miasteczka rosn, wsie si zmniejszaj, -rzemiosa i rkodziea w ich rku i t. d. „Inny wspódowska.

Jest

to

,

i

e

cz

sce od 600,000 do miliona pie.

—

kraju do nich,

skani i

w

tu

i

mia

za najuboszych

Nie zbywa na rysach do obrazu,

— Stan

kilka przytoczyli.

szli

w Polw Euroktórychemy ju

(Nationalgemalde Pol) liczy ich naówczas

czesny

i

chwili

smutny

nie lepsze...

i

— instynktowo

odwiecznych,

prastarych

chwytajc jak

stosunki

Izraelici

wasnego upadku, gdy wszdzie

przeladowani

instytucyi

by

izraelitów

ich do kraju,

we-

byli uci-

si wiary

deski

ocalenia.

Konserwatyzm ich sta si wkrótce bezmylnym, mistycznym, trwoliwym, do form przywizanym, zacofanym. Wszystko si od nich usuwao, skupiali si w sobie ku obronie, wze stanowia religia. Bezsilno, rzekbym do-

broduszno rzdu polskiego, mimo czstkowych napaci, mimo czstych nagaba o zabijanie chrzecijaskich dzieci dawaa im w Polsce mono rozgoszczenia si i t. p., i

stworzenia

przonym.

sobie

i

,

na religijnych

na zaradzenie

apostazyi

wiata

osobnego

Odosobnieni tak

oparte

polskie,

wicej

—

zemu

w tym

dziczeli

.

.

.

zasadach,

wiecie roz-

Prawodawstwo nie

umiao

nic

uczyni,

nad zachcanie do wskazywanie neofitom korzyci jakie ona przy,

nosia.

Saby

to

by rodek

przy tanatycznem

wizaniu do przeladowanej wiary. przechodzio do spoeczestwa

g

Mao

ich

izraelitów

polskiego.

przy-

t

dro-

— W chwili

Trzeba

a ludzie o nich.

zdrow

izraelici

byo na poyteczn

cz

—

tykajc

ciaa wniosku Butrymowicza, który zawiera zdrow porównania ydów w pra-

Mówilimy wyej

w zasadzie myl

du-

pomyle t naró cho-

sprawiedliwoci, musieli

i

robliw, radzi, aby z niej

uczyni.

w

gdy cae prawodawstwo si zmienio,

chu tolerancyi o sobie,

—

106

i

o

—

wach,

z

innemi

wiary,

a

woenia

obywatelami

na nich

lizplitej

te

tych

nie

samych

ich

obowizków

jakie mieli inni.

W

samem onie wiatlejszej czci izraelitów wyrabiaa si idea reformy, jakkolwiek nie jasna pewnemi tajemnii

W Niemczech

czemi opasana formami.

pierwszy,

.

nieda-

t

usiowa oprze osonion antytalmudyzmem, soharyzmem, opierajc na kabale. On pierwno zmary Mojesz Mendelssohn reform na podstawie

tilozoficznej

,

w

Polsce Frank,

wszy elazne zapory

starej orthodoxyi bezmylnej skruszy nowe wprowadzi ycie w sfery religijne i spoeczne. InaWcale inna natura izraelczej go zrozumie nic podobna skiego spoeczestwa w I^olsce, wskazywaa mu t drog. Jak na ydów wprzódy, tak krzyczano potem na I-^rankistów, czyli nowo-chrzczeców, dowodzc, e oni chrzecianami nie s. bo danin lYankowi skadaj, córki za majce wywo do niego, dla pierwotnego wicenia, i

.

.

.

m

i

i

w

kociele

zawieraj

e

l)isze,

i

nic bywaj i miedzy sob tylko Autor pisemka ..Dnor Franka" *

u spowiedzi

maestwa. o

—

najwiksz staraj si edukacy, zowi si banosz stroje kosztowne,

ronami, ycie prowadz wspaniae, uczszczaj;)

na

bale,

teatra,

reduty

i

t.

p.

Zarzuca

im

jjodróe za granic. Wszyopaty mistrzowi skadane, dowodzi, e nic miano stko to dzi naturalnm si wydaje im co zarzuci, a pierwszego kroku do zblienia si uczyo Franku Przeciwko Frankowi który ni nic chciano. i

i

—

pod kcmiec

•

Dwór

i

ycia do ogromnego

Krniika

przez Neolity; jcdtu-go

o/.yli

illa

politykn

imprnwy

do.szed

.

wpywu,

nfwn-rlirzc^orÓA-

r/.tlu.

iloku 1790, 8vo

pisano

o(lkry(« §tr. 30.

:

—

—

1T)7

pozosta on wsy-uke postiici zagadkowji. Nie znanauki, rodków d/.iaaiiia, alo widziemy ^-C

wiele,

my zasad jcff) pociga tumy

za sob,

i

umia zyska opiek Pod koniec ycia wyniós si licznym dworem w Offenbaci,

po kilkakro

duciovviLM'istwa katolickiego.

zamieszka z Córk jedne wyda gdzie zmar dnia 10 Grudnia 1791 r. Lubomirskiego. Przy poby za awanturnika ks. Marcina z

Polski

i

jego

grzebie

leao

(ciao

zachowane

nowa zwizane)

em.

i

Polacy,

w

kowi

zoona.

usn,

chrzeciaskie.

Lubomirski

mnie.

byy razem

na bok, jakby

orderem

z

liczbie

kilkuset osób,

Franka

w

i

gwardya

o

widzc por

nim rozpoczli

popraw

*

pidziesiciu

z

Polsce nie przeszed marnie

cioroby nie leczy si od razu.

z

cia-

Ormianie, Turcy, Grecy, towarzyszyli orsza-

*

Wpyw

i

szed za

Huberta

S.

izraelskie

'wstg karmazyKrucytix lea na tru-

sposobi izraelitów, na obywateli kraju polscy

obyczaje

nogi

jego

w

Zacytujemy

i)o

temu,

ukady

,

przy-

i

ale kilkuset letniej

W

kocu 1791 roku ydzi mieli si uda do Piatolcgo

o uprawnienie

swojego

bytu,

Polsce.

tu

oprócz

wyej

przywiedzionego

Dworu

Franka Dr.

góy

,,>»ier Franka" przez urodzonego L. A. B... 1792 r. b. ni. Broszura ta zoliwa, niechtna, ale podaje szcze14. o mierci jego i pogrzebie.

str.

Kalcdtizm o ydach

i

neofttnch.

Czem

oni

s?.

.

.

i

co

z

niemi

zrobi naley? dla poprawy or-ny rzdu do deputacyi przesany b. m. dr. str. 48. Autor niechtny ydom, a jeszcze bardziej neo-

odrbnoci ich w narodzie, ale pragnie z nich uytecznych uczyni obywateli, tolerujc wiar. „Cygan, yd a neofit a poczciwy i uyteczny krajowi, wikszych zawsze wart wzgldów pisze, nieli Janie Owiecony, Janie Wielmony, Wielmony, fitom, niechce

—

bankrut, zdrajca, kraj i wspóbraci swoich zaprzedajcy obcym." Chce tedy aby si po polsku uczyli, prawu ogólnemu podlegali, strój odrbny zrzucili i pracowali. AVszystko to bardzo suszne, ale duo i baamuctwa. Przywodzi stare przysowie: Polonia est paradisus judaeorum, et infernus rusticorum."

•

— By

bardzo

—

loS

moe i w

ówczesnem pooeniu kraju,

korzystano z tego, aby nawzajem od nich pozyska zasiek dla skarbu Ezplitej.

ków ukadao si w Obiecywano im

e

niedawno

rk

Trzech wybranych przez nich syndyich imieniu.

nada prawa

wynaleziony

królewsk,

by

przedstawi sejmowi.

na ten

Zdaje si

obywatelskie.

do prawa

projekt

poprawiany aby go

przyi^otowany,

cel

*

sku Butrymowicza.

Opiera si on gównie na idei i wnioOprócz tego, osobno wydanego pro-

jektu, pod tytuem:

Sposób uformowania

zajmowali

tycznm

yy

i

si spraw reformy, Tadeusz Czacki.

ydów w

Kotaj w

Wszystkie

Polsce,

prawie

poli-

materyay posu-

te

uoenia projektu do prawa, które nie doszo. Daleko ono byo umiarkowasze praktyczniejsze ni radykalne Kotaja Czackiego, a nawet ni liutrymowicza. do

i

i

Zapewniano im wolne wyznawanie wiary,

wybór rabinów,

pod nadzorem miejscowej zwierzchnoci, wybór szkolników;

zaprowadzao ])rawo przymus szkolny, obowizkow nnuk polskiego, wybory kahalnych czyli przeoonych gro-

jzyka mad ,

popisów

regulacyc

rzemios.

townej sprzeday;

w

wizkow...

i

t.

p.

,

swobod sprawowania

ale nie od

browantw

sprawach cywilnych poddani

sdownictwu krajowemu. i

ludnoci

Oddalao od szynków

Suba

I*rawo

by

i

hurmieli

wojskowa stawaa si obo-

byo

u:\

c/as

swiij

ro/uniup

sumiennie obmylane.

Nim jednak do ukadu o prawa te przyszo, przygotowywano je w jotajemnych naradach, w których podobno ydzi z Niemiec udzia brali. Izraelici ofiarowali, jeliby prawo przyjte zostao, summ znaczn, do dwudziestu milion('>w zotych, na opat tych wiecznie opacanych, i

i

zawsze jowracijcycli

praw

lania

•

Kkipcro,

i

kndewskich

Izraelici

stali

Oprócz na-

przy zachowa-

Pmjokf rofnrmy ^ydow^wa polAii\ utr. 64.

iSlnniRlKwa

wydni

diig(^w

oiywatclskich,

— niu wasnycli juryzdykcyi

mów

chta, kturc-j

si[(ló\v

i

i

—

wolnoci nabywania do-

Na sanii^ wie o tin szlaJU prawa mieszc/an byy solij w oku, oburzya po

firunt(')W

i

—

109

ininstach.

W

pocztku

si pr/eciwko

riatoleniu.

mia

mówiono, za namow,

I^iatolego,

prywatnój

uroczycie

i

król, jak

Kotaja w

audyuncyi,

roku

iiat)tpnego

l'otockicgo

na

tronie

przyjmowa deputacy ydowsk w tj sprawie. Ignacy Potocki, który si tern mocno zajmowa, Piatoli, Kotaj Linowski pose krakowski, byli przy tm posu-

siedzc,

i

czerwonych zotych.

kao

tylko

Prawo

i

odwa«i

1

W

ju

por waciw,

na

na to czasu

lecz

towarzyszy

któremu

przytomni,

chaniu

kocu ju

moe

J ^

podarek

15,000

przygotowane wkrótce, czeaby przyjte

by

mogo,

zabrako.

2.

pomimo utrzymujcego mimo wzmagajcego patryotycznego ducha, janiej widzce umysy trudne pooenie kraju rozumiay. Polska na nikogo rachowa nie moga; z Kosy zerwaa gwatownie, Prusy wierne polityce wasnego interesu i nie szanujce umów, które je obowizyway, wylizn si usioway z zawartego traktatu. Austrya otwarcie si nie owiadczaa, chocia interesem jej byo utrzyma byt Polski. Przewidzie byo atwo, i wojny dla Rzplitej prowadzi nie zechce i ulegnie dwóm dworom si

i

zeszego roku,

wzrastajcego dla konstytucyi zapau,

poczonym

z

sob.

Kurtirst

saski,

zaniedbawszy

do przyjcia korony przyjazn, powtarza cigle,

ciwi

i

za zezwoleniem wszystkich trzech dworów zgodzi si

na

to.

—

Dugie

milczenie Ros\i

widywano ju,

e

byo grone

i

znaczce,

tylko

moe prze-

sabe stronnictwo opozycyjne wezwie

jej

—

—

110

pomocy, a ona wyzyska t zrczno opanowania Polski na Austrya i Prusy za\\ik}ane byy w wojn francunowo.

zk ni?},

—

Rosya po zawarciu pokoju z Porta, stawaa si paw Rzplitej. Brak jej byo tylko pozoru, aby

sytuacyi

przerwa

milczenie

przynosili jej

i

wynij

z

wanie

bezczynnoci, a ten

Szczsny Potoeki, Branicki

Cesarzowej Katarzynie przellsta\^ia miano,

—

Rzewuski.

i

e

po za tymi

wodzami staa wikszo narodu, a gar tylko zterroryzowanyci upieraa si przy naznaczonej przez spisek rewolucyi.

W wie

mimo uchway

kraju,

powice

towoci do

—

znale

uzbrojenie

z nicoci,

wojska,

otiary starostw, go-

stworzy nage siy, armi na zawoanie,

wy-

byo

nie-

podobiestwem. Stracono wiele czasu na szermierce sów ogólne tylko, rozpaczliwe powstarozbudzaniu ducha i nie caego narodu mogo zbawi, a do tego ani usposobie-

—

nia, ani

rodków niebyo,

Tymcza>em

coby je przedsiwzili.

ani ludzi,

rozstrzygay o Polsce, jako o bezbronnej

losy

wasnoci ssiadów.

W cie

tko,

1791 cesarzowa Katarzyna pisaa

r.

chc, by

wojsk i

kocu

poufnym do Zubowa ile

z niemi

ks.

tylko

wojskiem w Biaej na

granicy.

przewiduj,

—

nuj.*'

W co

Kusi

Austryi

wielkiej armii,

zebra

krain.

i

InHantach

Austrya

i

Jenera

—

Igelstroin

w Smolesku, a nad Sotyk('>w.

Prusy

Ci

stiuuj

^i przeciwiy, co

albo im wynagrodzenie lub podzia zapropo-

Goltz czyta ten

podobnego.

I'

korpusem

nad

Gdyby

—

bile-

wszys-

wedle mojego rachunku 13(MHK)

wszedl do Polski na

ocjmie dowództwo

w

uoy

Turcy

z

jecha do

l{epnin

mona,

si

„Cnly

:

dotd

ani

miaej

bilet.

*

si domylano, tej

|)olityce

ani przypuszczano

cesarzowej Katarzyny

sprzyjaa wojna z Prancy, do której obiecywaa si przyczyni, chocia obietnica bya zudn; -- sprzyjao jej i to,

•

Stycznia.

To/,

samo Whitworth donoai

I«.

Urentillc,* iTOJ roku 81.

— e i

Prusy niezadowolone

Torunia;

—

111

hvy odmow ustpienia

Anglia z obawy,

ztwy nad Turkami.

aby

handel

ucierpia na wujnie, radzia Prusom ukady,

czajc

w

sig

(idauska

moralna przewaga uzyskana zwycic-

naostatck

Petersburgu,

e

jój

nie

sama owiad-

Prus popiera nie bdzie, ani

konstyturyi polskiej.

By si w

bardzo

moe, i Prusy ju w tym

l'etersburgu

i Gdask

,

czasie

upewniy mo-

bd

Toru pozyska

i

gy, bo w Sierpniu 1791 r., gdy punkta przedugodne zawarte zostay w Galaczu, Iluttel pruski konsul w Mittawie, wiedzia ju o moliwoci posunicia si wojsk pruskich ku polskiej

dnych.

Berlina

wiedzia

roku,

w

granicy,

Z

o

zamiarach

wcale z traktatem niezgo-

piszcy do Londynu EiJen w pocztku zmienionych

usposobieniach

dla

Polski

nowych iustrukcyach posany ci Lucchesiniemu, który Londynie wiedziano plta si coraz mówi co innego. w Lutym, i gwarancya caoci Polski 1773 r. wcale nie cesarzowa bdc w monodaje rkojmi jej utrzymania, ci rozporzdzania losami Rzeczypospolitej, oszczdza jej i

o

W

i

e

nie myli.

Lucchesini, litóry potajemnie

Rosyi

,

dla utrzymania

ni adnych, pytanjL

czy

nie

roli,

jeszcze przeciw

obietnic

ju

nie czy-

udzi nadziej popierania konstytucyi, a zaw ukadach, dane przez kurfirsta, — wypar si wszelsankcyonowa

i

bd

solidarnoci z tem,

Nie chciano

swej

podega

ziniany

przyjm Prusy kiej

si w

ju

zaszo po

co

nawet si

ukada

Essenowi Lucchesini straszc

'2.'.

Marca i7iiO i Toru.

Gdask Saksoni, Kosy o

i

r.

—

Potockim

opozycy, wicej grozi, ni dodawa ducha. Stary rezydent przesya to do Drezna, gdzie w kocu Elektor z

i

ministeryum

W mia

byli nie kontenci

istocie

nie tylko nie

i

narzekali na niego."

pomaga,

ale

przeszkadza co

siy.

Polityka austryacka jeszcze opieraa si na zudzeniach-

*

Ko%taj

:

Listy.

—

—

112

Kaunitz (4 Stycznia) pisa do Berlina naglc o popieranie kurfirsta

zapytujc o zgod na podane przez niego wa-

i

córki, ale do

dynastyi

nie do osoby

(majoratu) przechodzc

po

na

niej

mzk.

lini

jest

przywizan bya

aby korona polska

runki,

W

traktowaniu (Stycze)

co

dziwnie nie okrelonego, nie jasnego.

midzy Austry

a

Prusami

Au-^trya

w

do-

brj wierze udzi si jeszcze utrzymaniem Polski, Prusy staraj si zyska na czasie, udajc wiar w to czego si ju zupenie wyrzeky. Umawiajc si o traktat z Prusami, gabinet wiedeski cigle porozumienia si co do

da

—

.,zaprowadzenia

czestwa

ogólUiCgo

i

w

pokoju

wie nic o postanowieniach

i

lleuss donosi tylko

maa

systemu trwaego, bezpie-

Polsce

vaunitz

•

ICatarzyny

od Austryi

d.

i,

dano,

25 Stycznia nie

piszc do ksicia aby si powstrzy-

od wszelkich kroków, któreby póniej dziaanie wspólne,

—

utrudnia w skutek porozumienia, jakie miao nastpi mogy. Ostermann zwok*"^ uwaa za konieczn z powodu zamieszania i nie dccyzyi jakie w I*olsce, z powodu tych nowoci panoway.

Nastpio nitz

pokoju

wymianie not, zupene mifczniic. a lvautuinaczy chci zwlekania, do zawarcia I^rt. Kaunitz tymczasem nagli na dwór prui)o tej

a

sobie

je z

nie grony nikomu, ale zapewni, po>uguj;ic si wzgldem Prus temi samemi argumentami jakich uywa dla Uosyi. Pet(M>l)ur^Mi przestrzega, al)y nie da wpywu Prusom na Ilzplit, w llerlinie kaza si obawia opanowania jój ski

,

aeby

trway

Polsce

}iit's:/,i>tffin-ij.

^iiokojny byt

i

,

W

•

JWunir

lo\ir

iiiHuonro

pour y

(run Bystomo pcrtnan«*nt do tr»iij nie mniejszy. i

zbyto

i

W

Kwietniu Kaunitz pisze do Stadiona (1^ Kw.) roz-

poczynajc od tego, i aljans z Prusami, jest .\nglii sol w oku,* przechodzi do si)rawy polskij, ubolewa nad postpowaniem l{osyi, ale zaraeni \m raz pierwszy przyznaje wahanie si kurtii>ta, nie co jest najtrafniejszem

— e

przyjcie svi

w por korony

zrczno •

^

dtrvi

pisa do cesarza

i

bd

t korzy

—

118

^VCMo

to rady przyjaciela,

bo

zaszczyci raczy tern imieniem, ale przyja-

znale

trudno.

uczucie sprawiedliwoci skoni

Poclde-

WCMo,

wymaga odemnie, abym tylko dla spenienia woli naraa si na niebezpieczestwo — utracenia satry szano/rania fia Ja/ae moe sahie zaroliiem u suiata."

nic

Jego, i

po-

,

Kaunitz polityk

chciwoci siebie

i

*

i

t

wzgldem

Polski,

kombinacyi politycznych,

splami si

ni

Vivenot passim.

nie chcia.*

padajcj otianj za niegodn

uwaa

III.

MAJ

TARGOWICA.

I

1792.

ciei'i

Król, jego rodzina i otoczenie. Przeczucia i obawy. Pokój z Turcy. Sejm i emigracja,

Fidis manibus.

przeciw niej na sejmie. Stan. Potocki

Sejm

i

Projekt obchodu

Obrona

kraju.

powszechne.

innych. Sejmiki. Mowa Niemcewicza Usposobienia w kraju. Saskie warunki. Posowie. Zobojtnienie. Dzie . Hui

ks. Józef.

zbiera znowu.

si(i

gona.

Tier-

tosy

d.

3 Maja

i

zaoenia kocioa Opatrznoci.

Wadza

królowi nad wojskiem nadana. Uzbrojenie Ofiary, zabawy i uroczystoci. Poyczka holenderska.

bandae. "Wieci z Petersburga. Wojsko, Obchód roMaja i zaoenie kocioa Opatrznoci. Nowa wróba. Kazimierz Wielki Niemcewicza. Król w teatrze. Spisek na konSzczsny Potocki. Rzewuski Branicki i Kossakowski stytucyc. w Petersburgu. Przyczyny opozycyi. Konfederacya Targowicka. Prusy. Uniwersa obrony kraju. Zabico. Salony. Sprawy wojSekwestr dóbr emigrantów. Obiad municypalnoci dla skowe. Szarpie cznicy

i

d.

3

,

szlachty.

Deklaracya rosyjska.

Wraenie

deklaracyi.

Buhaków

Miasto si burzy.

i

Chreptowicz.

Plany króla.

Sejm.

Komenda

Wiersze i plakaty. Staranie o bro. Odezwa do wojsk. Przygotowania wojenne. Odpowied na deklaracyc Buhakowa. Limita sejmu. Konfederacya Targowicka. Uniwersay jej i manifesta. List Szczsnego do Szczsnego syna. Herszci konfederacyi. Rozporzdzenia

nad wojskiem.

Ulica.

Ostatnie sejmu

uchway.

jej.

tocki

Ofiary.

Memorya petersburgski. Duch w w Berlinie. Dwór wpywy jakim

sposobi.

orem.

i

Charakter Stan. Augusta. Rada wojenna.

Ochotnicy.

Warszawie. Ignacy Poulega. Król si do obozu Broszura: Raczej piórem ni

III.

yVlAJ AJ

JlARGOWICA.

I

1792.

Nowy rok pod dosy smutnemi wróbami zwiastowa si Warszawie niezadowolonych szemrzcych liczba jako wzrastaa alono si narzekano na króla. Buhaków mia ju czas podziaa na rodzin królewsk, zawsze dla Rosyi i

;

i

,

sw

mu w pomoc powag

przychyln, przyby

Prymas,

Imperatorow. Dziaano ju powoli na sabego króla, budzono w nim dawn przeciw Potockim nieufno, starano si go nastpstwy Stanisaw August by w uspoi przyszoci przestraszy. sobieniu smutnm. Noworoczna gala odbya si wedle zwyczaju przy salwach z dzia ... O jedenastej godzinie rano,

z przewiadczenia prz}'jaciel aljansu z

,

byo i

na zamku przyjcie, Mniszech

yczenia, o poudniu

Przy

tm

przybyli

skada

powinszowania

ministrowie

spotkaniu, gdy Nuncyusz królowi

zwa si mia i le wróy o pocztym roku. Ze te wróby zkd ind wiay, nawet i

dowa wydrukowaa wiersz X.

przyszo

.

.

.

Wróci nam

I{.

S.

P.

zagraniczni.

winszowa

,

ode-

Gazeta Naro-

— smutn

potrzeba do przemocy

rokujcy

mono-

wadzców, do elekcyi, do szafunku starostw dla panów, do opieki pónocnego bóstwa, do targów w bezkrólewia, do nieopacania podatków i t. p.

.

— .,darv

Znajdzie

^i^

—

122

spyn

na nas

^ic

Wieczorem

byy wyrazy

.

.

.

.

.

drugi,

wiek zoty,

senatory brano do I^alugi

Wieszcze to

Newy

z

znowu w kraju Adam

Nastanie Rada, wróci

Gdy

.

.

.

.

zamku zapraszane byway damy, a nigdy na nich nie zbywao, tym razem aeby okaza al do króla za starostwa, nie przybyo icli pono wiccój nad siedem, liczc w to pikn i ksine kurlandzk z dwoma damami swej wity i siostr króla. Inne wymówiy si chorob, a niektóre tem, e przez odjcie starostw, sukienek sobie za co kupi nie miay. Ludwik Karnicki, kasztelan wieluski, uczci I{ok Nowy wierszem, chwalonym przez Naruszewicza, ale nic z\Nykle do

,

mi

przeto lepszym

—

W Na pamitk

kolebce

Matka

.

.

konstytucyi rozdawano jeszcze obrczki

zo-

onierzom podobne, elazne. Dnia 3. Stycznia rozpoczy si ju na nowo obrady sejmowe, z dziwn powolnoci od projektu sdów ziemiaskich. Na nastpnych obwarowano prawa dzieci duchowiestwa ruskiego, które miay by uwaane jako ludzie wolni, mogy si wpisywa do miast lub uywa przywilejów szlate, z

napisem: FUUs manibus, a

clicckicli,

jeeliby z rodzin szlacheckich pochodzili.

— Szó-

stego Stycznia rozesano listy okólne jioprzedzajcc sejmiki

deputackie

gospodarskie.

i

—

Dziewitego podpukownik

Horozdin, jirzyjyy kuryerem z I\'fersburga, przywióz wia-

domo

o zawarciu pokoju z

Turcy. Kssen pisze, e knW obawia si wnij-

zaraz nastpstwa tego faktu przewidzia

cia

w

wojsk

rosyj.skich,

w

Turcyi

ju

i

niep«»trzebnych

—

kraju nie uczynio to wielkiego wraenia.

Dnia

13.

Stycznia król sam wniós,

wany, przygotowany

narodu

ju

ydow.skiego."

wyej wzmianko-

projekt do prawa „o urztl/eniu

W

deputacyi

bioru jego zasiada wprzódy ks.

naznac/.onój

Gamysz,

król

do roz-

wniós, aby

—

-

123

ks. Kohitaja ks. Radziwia wojewod Wyznaczono tó osoby do innyci komisyi. Pomimo wielu iia^dcycli uchwa, kt(3rc sir narzucay,

do nij mianowa

i

—

\vilcski(^o.

posiedzenia, niepojt^tym sposobem na blaliych lub do niczego nie

wiodcyci

Niemcewicz

cznia

„Widz e w rocznic

dzi

i

juzynagla

który nic nie

wród

cigle,

postanowiemy."

urodzin króla

sya ta czua,

Dnia 17 Styodezwa si:

popisacli oratorskicti scliodziy.

,

której

— Na siedemnasty,

spodziewano si poprawy, sypay si powinszowania,

ale se-

a król

—

niedaleko posuna organizachca do jednoci zgody zacy sdow (trybunaów). Zajczek tylko, czujc e w tej i

chwili wojsko

i

skarb stanowiy wszystko, wniós o uformo-

wanie korpusu kozaków do dywizyi skie dostarcza

Wród wie

ks. Józefa.

dymów, województwa Podolskie,

liczby

miay

rozpraw o ydach

i

o redakcyi zbioru postano-

e

nazajutrz dnia

24 Stycznia, upyway trzy miesice, dane Rzewuskiemu do stawienia si z przysig.

i

zwok

do

Bracaw-

ludzi konnych.

sejmowych, rzucono przypomnienie,

jeszcze o

— Z pewnej

I^ijowskie,

dnia

cigle rodzina posyaa.

by

Król prosi

Zdaje si

nastpnego.

dnia Stanisaw Potocki z Jass

Potockiemu

e

tego

spodziewany, bo go tam

Dnia 27 Stycznia sejm

mia by

zalimitowany.

Zabieo znowu przypomnia upywajce trzy miesice, namysu stawienia si oponentom. Wiadomo byo wszystkim, e Zabieo, który jaki czas bawi w Paryu, uciei^ ztamtd od dugów. Pochwyci to przyjaciel Szczsnego Benedykt Hulewicz i zawoa: (poniewa wyrzucano

dane do

i

Potockiemu

w

siedzenie

w

Jassach)

—

A WPan siedziae w}'jechae kiedy wo-

bawie si jak chciae, mu tego nie wyrzuca. — Bya która adnego nie wywara wraenia,

I'aryu,

i

maleka

ges^ a nikt

to

zemsta,

Niemcewicz

wystpi, potpiajc zdrajców z siln mow Przywodzi zuchwae pozwanycli odezwy, przeciwko Mówi o Rzewuskim, o jego z ojcem konstytucyi 3 Maja.

po Zabielle kraju

.

.

.

niewoli (1768),

zarzuca mu,

e, gdy w

r.

1776 ograniczono

—

—

124

wadz hetmask,

broni nie kraju ale buawy „która si jedynem dobrem, ojczyzn, boyszczem,

staa dla niego

zbawieniem" a nic

pocz si

sejm „a

mogc jój obroni, oddali nie by na nim, mówi,

—

si.

Roz-

„ani jednego

Rzek: „niema co robi, zgina Polska i wyjecha. dnia." Nastpnie wylicza NiemTo on uczyni dla ojczyzny."

— w 1774 wzi buaw dwa regimenta, — Wybra pensy 1,298,000

cewicz co ona zrobia dla niego;

poln koronn zotych,

r.

i

i

wzi starostwo Ivowelskie ze

stoma tysicami

intraty.

nastawa na ukaranie, na potrzeb suroskoczy: „Rzewuski jenera artydla przykadu wypowiedzieli posuszestwo ojczynie, o odjcie im

Pose woci

intiantski

i

i

Icryi

niezwocznie wszystkich urzdów dopraszam si."

uagodzi umysy. Prymas naka-

Starano si zburzone

nia do askawoci

broni Czetwertyski kai powolnoci, przemylski obu, a szczególniej Potockiego, dajc Ivocialkowski popar Niemcewicza: tiikc jjoblaania. „krwi si im polskiej zachciao, aeby si w nij z rozko-

sztelan

—

sz obmy, aby wojennym hukiem zatumi t która obkane serca poera." „Obkani,

w

Burkego, o

odezwa si stajc Zacytowa marszaek litewski. prosi agodnoci konstytucy,

tak, ale nie zdradliwi!"

obronie wuja Sapieha di walcego

z

razem

wi

—

tujce

e

doda,

trzy

aeby

tego zdania,

sejm

miesice

e

te

dwie osoby

s

—

jeszcze.

przeduy,

termin

wymaga posuszestwa:

w majtek, bo

—

i

przeduenie terminu na

by take

zgryzot,

Król

okaza

,,Nic dla tego to

zacnycli

gdzie potrzc)a,

a

domów

tam ani

mó-

i

obfi-

l)lask

uro-

dzenia, ani niaj.jtek zastanawia nic powinien, ale dla tego

i

jeden cierpia

biste

kar

dugo

za ojczyzn, drugi

uczyni dla nij przysugi, dla zasuguj,"

cze|?o

ratowa

j

i

oso-

oba na mniejsz

Powsta te Zagórski, pose woyski, proszc za niemi, przeciw gwatownie Kiciski pose liwski „chyl)R

wystpi trzeba

pój

ich jeszcze

na kl^rzkarh przeprasza?

sobie napisa nad dr/wian: n

ijruirm

Dajcie

ud snuiutcm imfam.

—

seiri rfs/ri (loinimnilnr rnhis."

e

w

r.

1770

obywatel nie mogiicy

W

pimie o

ryi 1

—

O Rzewuskim

])rzytoczy,

tysicom

serc lietma-

stu

W 17^^2 napisa królu, e uy si wasnych, moe szuka obcych." d(j

r.

elekcyi królów: „Nic

s

lasy,

Nareszcie

mow

—

powiedzia — Bd

ni, choby bez buawy.

popalone,

—

125

to

e

wsie szlacheckie

bd

si odbudowa mog.''

wystpi So tyk

pobudzony niechci

(jak

„silnie

Wolski powiadaj „dobardzo przeciw opozy-

przeduy jeszcze do d. Wawrzecki, który chcia przeciw oczywistoci nie moe, tuwojny nie wprowadz, bo cesarzowa

chocia zgadza

sie

termin

Marca, pod utrat urzdów.

ich

broni, wyznaje

maczy

ich tylko,

e

e

Naostatek Sotyk dobi i Izb pocign (!) w nocy posiedzenie zamknito przydwunastej sob. O za wniosku jciem Niemcewicza, za który go król agodnie strofowa. Sejm d. 28 Stycznia zalimitowa si do dnia chce pokoju

—

15 Marca

.

.

.

Essen coraz zgryliwszy, szukajcy

wszystkiem, za lestimonuun paupertatis

uwaa

za we

konstytucy

20 Stycznia, któr sejm niepokoczone prace swe, przez dugie trwanie nagromadzone materyay, stara si przyprowadzi do porzdku.

d.

e

Z sejmików wszystkich dochodziy wieci, polecono popiera konstytucy d. o Maja. Gosy, listy, odezwy, manifestacye byy zgodne. Na sejmikach trzech powiatów '^'

woyskich, Waleryan

—

podkomorzy Buski d. sukcesy tronu, dowodzc przytem, i Rosya nic przeciwko temu mie nie bdzie i, za porednictwem dworów berliskiego wiedeskiego od mieszania si czynnego vvstrzyma, a dwór saski tron przyjmie. Wychodziy mnogie odezwy drukowane Strojnowski,

18 Lutego przemawia za koustytucy

i

i

—

* Mowa Strój newskiego, podkomorzego Buskiego, posa z województwa woyskiego na sejm trwajcy, na sejmikach woyskicli trzech powiatów, dnia 18. Lutego 1792 r. miana. Dr. 4to str. 16.

Dr. (.roUa?

.

—

—

126

do obywateli przed sejmikami, przemówienia i t. p. * Poniewa pod wpywem Potockich i Rzewuskich zosta-

Woy

wa,

e,

pisze

chcia

wpywa

si najwicej

tu

je

na

da

Józefowi,

ks.

Stanisaw Potocki, tak,

Buhak()W

starano.

wspózawodnikiem jego by si z tego powodu pomidzy

a

e

niemi na pojedynek zabierao.

by

bliszym

ogó

po odjciu jeneralstwa artyleryi Potockiemu, król

by król zmuszonym

by

ich

móg sdzi

Potocki

do tego stopnia,

lecz

aby

godzi,

a

ei)y to

i

wi)yno

—

na

wyglda

ozibienie stosunków Poniatowskich z Potockicmi, na uliczn plotk.

e naj-

do tego doszo,

Tymczasem w przewidywaniu

e kró-

zupen, potrzeba bdzie da wadz nad przygotowywali je, jak si z tego samego dowiadujemy ródnierzy rada, ks. Józef jenera Gorzeski, oficerów czc, karmic pojc a wmawiajc im, ileby zyskao wojsko, gdyby zamiast zalee od komisy wojskowa, przeszo pod bezi)Oredni króla wadz. Starano si w ten sposób umysy skoni do przyjcia bez szemrania rozpowojskiem

lowi

i

i

i

i

rzdze

nowych.

Im si dramatu

d.

bardziej 3,

zbliamy ku smutnemu rozwizaniu nuisi si wydawa nie-

Maja, tem dziwniejsz

zmierna nieoi)atrzno^ kraju, brak siy organizacyjnej, która

w

chwili

tej

cign

upadek.

zw;jtj>ii'nie,

jc

stanowczej

w

— W

moga,

to

prze-

koach widziemy

niekt(')rych

ju

innych zl)ytek zaufania, gdzieindziej osupia-

a

niewiadomo poh>enia w mniemanych

statek

ocali,

jeli nie

do

ostatnij

nao-

chwili,

si do Ho-

repuhlikanach, garncych

dajce si wyzyskiwa w sposói) niepojty. Wszystko to lazeni przeraa Na domiar nieszczcia, dwaj ssie(•

iiiit>

iii

tlw

it

.-nil

cannot eniltnnl

fait •)>•
«

.

— przyjmuje

niunic

nóg uboj^im

.

i

ona

Z(»ia Czartoryska (z

matk

obficie

zwyky umywania

acuchem

narodu wojny bawi jeszcze

w perach

,

Wród

jamun

.

.

Sypie si

.

gowami

nad

zwieszonej

tego patryotycznego zapau, Warszawa

i i

i)i^kna

na szyi, na którym wisia medal

dla nij wybity, zbiera

(OOO czerw.)

któr chwilowo swa-

— cudnie

chciano ks. Józefa)

klejnotach, z

przez

Czwartek

"W Wielki

Prymasa.

na zamku obizcjd

siy

.

Ksiniczka

ta pono

rak

z

wspaniale odbywa

—

131

oywia,

Paesiello

sw muzyk,

koczy

si cn-

dzie graj koncerta Mozarta pan Jawoi)ani Duchek rych, Pieltain. Korn popisuje si na arhe u Maachowskich. Price przyjeda z cyrkiem pajacami, komi pantomin. .. Warszawa pena ludzi. .

.

.

.

i

i

Tymczasem bankierowie biegaj za pienidzmi, dwamilionów ma da Hollandya, bankier Le Blanc podejmuje si porednictwa. Lucchesini patrzy, sucha, szepcze, kadenui mówic co innego, poclilebiajc patryotom, szydzc z nich poktnie. Essen zarcza e to wszydziecia

stlio

nie

prowadzi do niczego,

Potocki

o pospiech,

nagli

narzekajc na strat czasu, ale nie wtpi i ze swym narodem dokae co zechce: „Polacy, mia mówi, tak dobrzy, i, cho pobonych zabobonnych, gdyby konieczna bya tego potrzeba, podjbym si ich nnvct namówi na

s

i

zmian

wiary."

Zoliwy, to co je

W powietrzu sycha

wyrazy powtórzy,

co te

dopenia

i

,

w

jedno

tylko

—

tumaczy

w

ulicy,

—

widz wpyw

,

zapomnia doda

zbawienia

salonach

uzbrojenie

ruszenie, sto tysicy wojska!

jakubinizmem

,,dla

,

powszechne,

P.

pisuj otwarcie

Descorches

s

klubu

i

w

Descorch('s"a,

domagay si

lym

cile

(proboszcza

gazecie hamburgskiej przy-

wpyw przewany

których zniesienia

pospolite

Trwoliwi przeraeni

sprzyjanionego z nim biskupa Malinowskiego, u P. Maryi).

ojczyzny."

na zabawach nie

na kluby warszawskie

sejmiki,

tr9/.nio dnia V«riuvie lo O CrorwcR. Francuzki tytu: Dcrloriition rcniiws 18 Mai 17U2 par M. dc Huliakow KvoyO (nic) cstrnordinniro ot Min. plonip. do H. M. tmp. 4to sir. IR. .\

—

:

.

-

—

1.51

Lepijby byo, rzek na

po przyjacielsku zaatwi si

—

.

odclioiliini, 'aby to

mogo

.

odpar Buhaków

To zaleao,

wszystko

.

—

jedynie

od was

zaley jeszcze, na zasadzie deklaracyi. Wojska wchodzjj, do Polski nie z zamiarem nieprzyjacielskim, ale jako po-

i

moc

przyjacielska do przywrócenia dawnej swobody

i

formy

rodki surowe zagodzi si mog, jeli oporu bdzie. Bulkaiów pojecha nastpnie do Prymasa wio-

rzijjdu...

nie

zc nm

Cesarzowj

list

—

deklaracy.

i

Zgaduj tre, odezwa si take Prymas cztowujc przeczyta doda

—

odpic-

i

— JCMo

uznajc mnie

mi sprawiedliwo,

oddaje

dobrym patryot.

e si wszystko uoy gwatownych rodków i zakoczy tm

Prymas te mia nadzieje uciekajc

do

natychmiast jedzie do króla.

mowie niach

bratem,

z

ju si

nie

usun ukaza

Buhaków zawióz de Cach.

cha

i

nazajutrz,

si do dóbr swyci .

e

po roz-

na posiedze-

i

,

sw

deklaracy Lucchesiniemu

Lucchesiniego nie zasta

zaraz

—

— Lecz,

nie

w domu,

i

p.

lecz nadje-

zapyta.

Czy deklaracy otrzymaj wszyscy ministrowie za-

graniczni.

—

Nie,

odpowiedzia

—

Buhaków

— pan

tylko

i

rezy-

si odezwa i król pruski dla uniknicia rodków gwatownych radzi not wspóln trzech dworów. Zreszt na wszystko si zgadza. Tego dnia Buhaków stronnikom swoim rozesa dent austryacki,

Na

to Lucchesini

,

—

egzemplarze deklaracyi,

które rozrzucono

po Warszawie.

Gdy Chreptowicz not wrczy królowi, cho spodzieniezmiernie si ni strwoy i poruszy. Popoch

wan bya

,

wzniecia wszdzie, jak gdyby nikt nikt

w ni

nie wierzy.

jej

nie

przewidywa,

—

zwoano stra odezwa si

Dnia 19 Maja,

cy. *

Ignacy

—

wojny.

Potocki

Poniedziaek

chesiniego

wa

moe.

i

p.

—

deklara-

wypowiedzenie

to

j

nie byo, przedstawi tymczasem za zapyta Luc-

posiedzenia

i

21 Maja,

d.

odczytano

i

Postanowiono, poniewa nazajutrz

Inni zmilczeli.

przypadaa Sobota

w

—

152

Loeben'a,

czy Polska na ici

Sejm postanowiono zalimitowa.

pomoc

Petersmrga o podpisanej* tam konfederacyi, osób, na któryci zemst wywrze zamierzano. si

z

Od

tego zaczynao

Chreptowicza

pytaniem,

nadejd

lina nie

Nadeszo

donoo licie

i

si zbawianie ojczyzny!

który pojecha

,

Woch zby

raclio-

Deboli

do Lucchesiniego

mu

proszc o folg, dopóki

z za-

z Ber-

instrukcye.

tumy

posiedzenie Poniedziakowe,

ciekawych

zalegy galerye, król zaklina, prosi, stara si, aby de-

klaracy ze spokojem przyjto. Stao si jak yczy, zrozumiano togo

gbokij

jjotrzebc.

Wród

odczytano akt, który godnoci narodu uwa„Wyrazi trudno pisze Niemcewicz, z jak godnoci, i)Owag zimn krwi sejm przyj t deklaracy. Wida byo w twarzach wszystkich spokojn zniewag, lecz ciszy

—

cza.

i

—

Szlacherazem mocne postanowienie odparcia siy sil. chway, wzniecone w zgrotne uniesienie mioci ojczyzny madzeniu stanów, przeszy do narodu caego. rodki walecznl^j obrony jednomylnie przyjte zostay." i

Krn^

i

wystjiwic,

króla

fhnifhruift,

stay rzd,

nierzy rosyjskich,

obrony zalicza

magazynów

oddalenie

,

aljans

i

t.

i

od

o-

Do rodków

p.)

przyrzeczony posiek kurlandzki.

i

z po-

(oswobodzenie

pruskiego,

gwarancyi poselstwo do Turek

Wyra-

czynione byy,

najwaniejsze kroki sejmu

i

>tasvic

przytomno moja potrzebn bdzie."

g{lziel duk.) Ks. Józef pod Winnic. O targowiczanacli donoszono do konfederacyi.

albo

Dzieci,

(?)

powaani na wiat cay,

Nadchodzce od o

na zawsze''

i

kaniach

skadki siy

ciga

e

kierowali

spdzali szlacht aby si pisia

Kada wiadomo

o wojsku

|M>bu(l/aa

—

—

159

ofiar, przynosiy je miasta, korpuracye, ludzie co itto oddawano sróijra stoowe, i)iercienie pierubogi Albertrandi odesa swe distinctoriuin z portretem lvróla, Icamerdyner Stanisawa Augusta

do nowych prywatni, niial,

cie

,

i

Russo sto duluatów. Obóz dla Icróa zawsze trzymano w gotowoci, sposoKomisya slvarl)u miaa wyznaczy bic do wymarszu. kass z prowincyi na potrzel)y tego osoby, dla ticigniccia

—

oddziau.

Dnia 29 Maja

z

popiecliem

i

jednomylnoci

wielk,

glosowano jeszcze na prawa, które sankcyi sejmowej potrze-

— uzbrojenie

boway,

gay

opatrzenie

okolicznoci,

wymakróla ua wypraw wojenn

obywateli ogólne, jeliby tego

(dwa miliony), deklaracy w^/gledem kasy obozowej. sza na stó i odpowied na deklaracy rosyjsk

Przy,

któr

Niemcewicz wniós projekt krajczyca Potockiego, uzbrojenia Kurpiów Ciechanowskich i omyskich. Niemna który cewicz take poda projekt uniwersau do narodu

przyjto.

,

si zgodzono. Podawano w nim na wzgard publiczn spiskujcych w Petersburgu: „Juecie dowiadczyli, mówia odezwa, co kosztuje z pod boku króla i sejmu senatohaniebne traktowanie 'szlachty, posów, rów, ministrów i zgwacenie domów, ucisk miast, zabieranie i wyprowadzanie wocian z kraju, nareszcie rozszarpanie na czci

opieka Rosyi.

oto

llzplitj,

AYzicie

s

skutki gwarancyi od

mieszczanin,

Szlachcic,

wtoczonego jarzma,

legym,

e

tern

si

odway by

a biedne kmiotki, rolnicy

rych prawo

wzio

krajów

Rzplitj

i

wieczne

narzuconej.

ciar

wolnym

na nowo i

niepod-

pracownicy wasi, któ-

i

pod swoj opiek,

tysicami na puste stepy pdzeni panie

Moskwy

sroej uczuje

bd.

z

yznych zagonów Nareszcie rozszar-

zatracenie

imienia pol-

bdzie smutnym kocem niezgody Polaków." Odpowied na deklaracj przez Buhakowa dnia 18

skiego,

Maja podan, zredagowana bya przez Ign. Potockiego, Piatolego Ivotaja; z wielkiem umiarkowaniem, w tori

— niie

jak najbardziej

—

IfiO

dyplomatycznej

i

nalenemi wzgl-

z

dami dla Cesarzowej. Tumaczono w niej powstanie ustawy jako dzieo narodu nie garstki; odpowiadano na zarzut wysania poselstwa do Turcyi, zarówno jak do innycli mocarstw obcTci

umysu

kiego

w

p.

t.

i

Odwoywano si do „wiata

Cesarzowej^'

a

w

Dnia

29.

Maja obradowaa jeszcze po poudniu komi-

sya kurlandzka, wybierano osoby do

limitowano sejm,

naostatek

odkadajc do

miki

nieprzyjaciela

szone

a

sdów

dnia 18. Sierpnia.

prowincyacli,

sejmowycii,

do ukoczenia wojny,

W

a sej-

zajtych przez

sdy zostay

wszystkie

oprócz miejskich lokalnych.

,

e

*

powici.

obronie swobód naród wszystko gotów

wiel-

i

owiadczano

ostatku

Dla wojskowych

—

zawie-

w

spra-

Ostatnie to powach cywilnych ogoszono suspens. siedzenie sejmu czteroletniego trwao do drugij po pónocy.

Ks.

Adam

Czartoryski wyrzuca jako

Rosyan

wkroczeniu

sabo

—

„Ivról i

sejmowi,

powiada,

e

i

po

znajc

naleao go obradami duchem sejnui poddodawa mu w postanowieniach wytrwaoci. si przyj na siebie ca wadz koczy

króla,

trzymywa

bd

si zalimitowa, i

i

—

i

obowizki, a zatem na niego spada odpowiedzialno."

Tak skoczy si ten sejm czteroletni, który trudno osdzi, nic wliczajc na rachunek jego tego, co mu stao na pr/eszkudzie, z czego wyrós, z kogo si skada, po Zasugi jego s wielkie, tni wiksze czm nastpi.

—

e

moe,

mia do

walczenia nie tylko z umylnie mieszawprowatizajcenii zamt szkodliwy, ale jcemi nui szyki z samym charakterem narodowym... i

ciao toczyo robactwo, ale mu ducha Hozszed si, zosUiwujc po sobie pomnik prawodawczy ink ywy, jeszcze dzi pr/ywiecji narodowi

To

szlaciietnc

nie N\zil(».

e

•

na deklnraryc przer .1. P UulhnkowH ]K>siii Po pod dniom 18. MuJR 17h2 w Wumrnwio podnni) po frnnouzku folio nlr It. I>riik oandity

Odpnwicd/t

ro»yi«kip(jo ]>tko

Polsce

królewski...

monarchi ]»rawami ograniczon,

Elekcya

w

powinien

a

—

Do i

to

pochwycenia

warszawscy mogli

usiowania

bd

usiujc ujarzmi swo^ ojczyzn, budnwali na

marne,

e Bez

piasku.

wtpienia, o)cy wszelkim zasadom cnoty, wszelkim uczuciom

patryotyzmu i

ambiiy,

i

iua\Ndziwj chway, a poerani

chcieli

skorzysta

z chwili,

nienawici

aby na\vci nami-

zwn si potem mczennikami wolnootr/yma hody uwielbienia, klór\rly^wi;il uwiedziony odmawia czstokro nawet naj\\iks/.>m zbrodniarzom.

tnoci, a gdy pal1i>

iK'

Var^ki

,7,ek:

_

za ani

przeciw

i

.

lU>zgoszono ,

e

a Lucchesini

i

wstpia

dtt

klasztoru.

—

liUicliesini

szcze ksicia, dopiero o przejtym licie

•

.

szuka mierci Nie pozostaje mu nic tylko Ks. Wilrfembergska oburzona, podaa si do

nad Henem.

rozwodu

.

dosta gangreny na nodze

Silili

I

1

1.

'>:>i

broni

je-

si dowietziawszy,

— —

zamilkh

Po

—

181

obj

dowództwo

k^i^ciii

Judytki,

wielki

stranik koronny. Niemcewicz, a

zna

blisko

odziedziczy i

czy

do

by

który

we wszystko,

wtajeninic/ony

koclia ks. Józefa, powiada o nim,

e cio

po ojcu, jenerale wojsk austryackich

odwag

i

dusz najczystsz,

niej

najszlaclietriiejsz,

mao

mia dowiadczenia, raz tylko, w krótkiej wyprawie bdc czynnym. Zbywao mu na wytrwaoci w sztuce wojennej i

na zaufaniu

„Czsto

by

pobitym

w

sobie.

zwyciy,

nie

obawia.''

modzie, najwicej

z

pisze,

—

dla

tego

tylko

e

si

Do boku przybra sobie lekk puku Szczsnego Potockiego, nie-

przyjazn konstytucyi, a sprzyjajc marszakowi targowicy Tacy mieli by Kamenecki, Jan Krasicki, Poniatowski. Ci narzekali na wojn, i smalc do niej odbierali, z góry wt-

pic

o powodzeniu.

Ks. Józef po odbytej

tej

kampanii, opis

stawi, dla usprawiedliwienia si

w

jej

przyszoci.

—

memorya w jzyku

cicia zo-

— Napisa

francuzkira (z godem Et haec o/im meminisse junibit), z którego nieomieszkamy liorzysta, jako z urzdowego róda, dopeniajc go góowemi tam gdzie nazbyt krótko

tylko raportami szcze-

pobienie mówi o wyKociuszko, który u boku jego walczy w tej samej wyprawie, spisa take dziennik, dozwalajcy sprawdzi dane ks. Józefa. ,

padkach.

i

—

„Stany

powikszenie

Rzplitej,

pisze

w r. 1788, wezway Polaków znajdu-

on, postanowiwszy

do 100,000,

w^ojsk

jcyci si w subie rónyci mocarstw, do powrotu do wszelkich praw, jakie mu krew i dokraju. JKMo brodziejstwa wiadczone, daway uademn. dajc abym

uy

sub

porzuci

em

cesarsk

,

w

której lat

siedemnacie spdzi-

bym wróci do Polski, gdzie rozpoczta nowa wojska organizacya, wymagaa wspópracy wszystkich do(?)

i

Woli Jego

brych

Polaków.

moje,

powiciem

widoki, jakie mi

pragnieniu

odpowiedziao

posuszestwo suenia ojczynie wietne

si otwieray w

drugiej kampanii przeciw

— Turkom

—

182

ask jak

mi zawsze okazywa cesarz Józef II. wiadomoci pod* wodz synnego fcklmarszaka de Lascy, który mnie stale szczególnemi zaszczyca wzgldami i

,

,

uzbierane

.*'

.

.

powiciem

„Przybywszy do Polski, reformie

w

naduy

wojsku polskim

spiesznm, które honoru i pojciu lub zbyt

staranie wszelkie

zasad alszywych, jakie

si

przy formowaniu jego po-

dao rozwin si Wiksza

poczuciu

jeszcze

cz

karnoci.

oticerów

bya

albo nadto starych, a najpospolicij po-

wszelkiego

wyksztacenia

byo chcie zosta onierzem

u nas

w

i

wkorzeniy,

nic

modych,

zbawionych

koca

bez

,

posiadaniu wszystkich wymiiganych

Dosy kady sdzi

wojskowego.

aby si

dla

przymiotów.

—

Zreszt onierz polski, zrcznoci sw i osobist odwag najpikniejsze obudza nadzieje, wady wypyway po wickszój czci z narodowych przesdów, których nikt nie mia dotyka.

—

Zaledwie

miaem

da pozna

czas

mnogie wa-

runki nieodbicie potrzebne do utworzenia organizacyi

i

utrzy-

mania dobrego wojska, gdy mi powierzono obron czci granic, przeciwko napaci Ilosyi, a ludzi miaem zale-

—

dwie kilka tysicy zebranych.'' (iranica, której ksi Józef mia broni* rozcigaa si od Mohylowa podolskiego do ojowa, to jest sto mil, a do strzeenia jj byo okoo 24,000 wojska — rozpierzchego w gbi kraju a ku Poonnemn. Poonne o mil pidziesit od Dniestru Dniepru, miao suy za place (fannes a zaczto je dopiero umacnia d. 6 Maja, gdy i

.

ks.

—

Józef wyjecha z Warszawy.

gównej

zasta

kwaterze,

reszta, dopiero

ciga

czypospolitej nie

byo

ksi

si miaa.

siedmiu

wymaj^ay.

na obron Korony •

Wolski.

i

'['ulczynie,

hidzi,

ówczesnj

do których

Wszystkich wojsk Rze-

nad 55,000, z którycli zaogi kamie-

niecka, kn^kowska, czstochowska, (ikolo

W

2,000

I^itwy,

poznaska, warszawska.

Czterdzieci osiem pozostawao

przeciwko

(>,()()()

wchodzcym

—

dwoma

na Ukrain\), a 40,000 tylcrya z

i

kolunirianii

na fiitwc.

— Ar-

regiment Dzialyskiego z Warszawy, Wodzickicgo

Krakowa, puk

Wiirtenibergskiego z

ks.

Potockiego z pod

Krasnego

prawie wszystkie bez i

—

183

Niewie

i

do

namiotów, gdy Rosyanie

zajwszy, ku Grodnu

Tak samo

Puaw, brygada

cigny

Stawu,

ks. Józef

s'n^

Grodna,

ju

Wilno

zbliali! *

maluje swe pooenie:

wicj ni na sto mil niemieckici rozcigastrzedz byo potrzeba ze 14,000 ludzi rozproszo-

„Granic,

jc

si,

nyci

i

porozstawianych na przestrzeni rozlegycli województw

Oddziay rozproszone byy i oddalone od siebie po mil czterdzieci i pidziesit, artylerya amunicya dopiero nadej miay, gdy Rosyanie ju nastpowali w (54,000 onierza na granic Polski przekraczajc we czterech miejscach/' rodki, jakie mi powierzono, na których „Oto nadziej obrony kraju oparto. Przed moim wyjazdem z Warszawy, byem powoany do JKMci, znalazem tam zgromakijowskiego

bracawskiego.

i

i

—

j

,

s

i

dzon rad wojenn i ks. Wiirtembergskiego, który mia dowodzi armi litewsk. Naówczas JKM. oznajmi mi, i dowództwo armii ukraiskiej, powoujc rad i ksiciem Wiirtembergskim, do nakrelenia pewnego kampanii planu. Ja jeden wówczas nie lkaem si wyzna, i byo wielce nierozwanie z tak szczupemi rodkami cokolwiekbd przedsibra. Prosiem króla, aby odda dowództwo jakiemu obcemu jeneraowi, lepiej rzeczy wiadomenui, dodajc chtnie pod nim suprzeznaczy

mi

mnie, wspólnie

z

,

y bd,

e

lecz

e

comy

z tern

mieli gotowego, niepodobna

e

byo rozpoczyna kampanii, i mie nadziei bdzie dla dowódzcy szczliw. Król mi na to odpowiedzia,

—

e

szo o ocenienie rodków, lecz e bdc Polakiem, obowizek broni ojczyzny. Rozkaza mi by posu-

tu nie

mam

Miaem

sznym.

byem

o

reszcie

Wolski.

przed

sob

zapomnie.

tylko jego

W

wol

i

zmuszony

ostatku artykuy

pónij

y

—

—

184

umówione, z których gówne przytocz, daway mi iskierk

Umówionem wic byo e ks. Wiirtcmbergski ja, bdziemy si zabawia w czstkowa a niemoliw obron granic, lecz stara si mamy o skupienie si naszych roznadziei.

i

nic

w

proszonych

owa

obra

ufortytikowanego,

nom

bd

ja

obozu oszacowanego, jak

usi-

mona

zapewnienia bez])ieczestwa magazy-

dla

e bd

skadom,

i

e

punkcie najkorzystniejszym;

sobie rodzaj

stara si utrzyma regularn ko-

razem z niem zasania bdziemy Warszaw. Ivs. Michaowi lAibomirskienm poleconem by miao zebra znaczne zapasy w województwie woyskiem, on za sam z korpusem od 5 do 6 tysicy ludzi wynoszcym, przyby mia zaj stanowisko okoo

nuinikacy

z

wojskiem litewskiem

w

Starego Konstantynowa

a

tylnej stray.

poczonmi

mielimy

i

siami.

wyprawione

—

Naówczai> dzia-

Anuinicya

artylerya

i

by

miay, a razem rozkaz stanowczy zacigu przymusowego kilku tysicy kozaków, Ivról mia których pogranicze Ukrainy dostarczy mogo. opuci Warszaw na czele korpusu 8,000 ludzi obróci si tam gdzie okolicznoci wymaga bd. Zarczono mi

jak

najspiesznij

i

—

t,

e,

jak

skoro rozjjoczn

natychmiast korpus

ze

30,000

si kroki

nieprzyjacielskie,

Prusaków wystpi nam na

pomoc, stosownie do zobowiza traktatem stwierdzonych." Niepodobna powtpiewa o prawdzie jake si nie dziwi i król i rada,

lecz

nadziej i)ruskij pomocy

W

tym

I)r/.edstawiajr

dnie

on

mu

ma

—

mnagcments)

e, siy rosyjskie o komend swoj, e

pod

dnie strae nie bardzo

cz, i si lka nie odsj)ili

/leniwiay kujjstwa,

na nij opiera rachuby

ksi

e

aby,

go

jest

na

ci i

Józef pisa do rryma-sa:

trudnuri zadania, jiroszc aeby ogl-

(avec certains

królowi

i

wanie

czasie

sów ks. Józefa, udzi si mogli

co nie

ud/ielil

wiadomoci

tych

wiele przeniogaj

ochotnie id,

|V)

e

si

al

gdy przyjdzie do rozprawy

maj

te,

które

oicerowie wysyani na prze-

dobra za kordontMu

wytrwa znoju -

ywnoci nm zbywo,

e

,

z

e

si lka

i

mru-

Hosy, onierz i

prze-

a szlachta nie bardzo

.

— chtnie

swj

(los(arc/a.

jój

,

gotów

w

—

Zrcsztij,,

by powici ycie

tnie poniesie

185

wic w

W

pessyniizm ks. Józefa wierzymy.

trudne,

wódzca speni

i

obronie honoru króla

ten przytacza Bukak()\v, nie bardzo

bardzo

e

icc/.y,

si za króla

co do osoby

DJczyzn

i

naroilu.

i

chList

tak rozpaczliwy

istocie

pooenie byo

uczyni byo podobna, doocali honor narodowy. Za ofiar wamu si naley.

a to jedno co

—

sawy cze Wiksza tego co ks. Józefowi przyrzeczouo, nie liczc ju posików pruskich, nie zostaa spenion. Pooenie obronne, w którem si trzyma zamierzano, okazao snej

cz

si od dawna opuszczonem

i

nie

mogcem wytrzyma

mniejszego nieprzyjaciela nacisku.

I{s.

naj-

Wiirtembergski ca-

usun, ks. M. Lubomirski, którego o sprzyjanie Moskwie posdzano, nie mia jak mówi, czasu, czy ochoty do zebrania magazynów, ani do stawienia si na miejsce

kiem si

lirólowi odradzono stawienie

oznaczone.

si

osobiste.

So-

wem warunki zmieniy si na gorsze. Obok ks. Józefa wystpuj w tej

wyprawie, przyjajenera Wiehorski i Tadeusz Kociuszko, którego bliej pozna musimy.

ciel

jego

towarzysz

i

broni

W

jednej z najmniej znanych okolic dawnego województwa brzesko- litewskiego, pominwszy Brze i posuwajc si starym ku Kobryniowi gocicem stoi po nad nim wioseczka, jak wszystkie w tych stronach, pooona na nizinie otoczona polkami piasczystemi i botami Gdzieniegdzie wród tej paszczyzny wznosi si óty pagórek okryty lasem sosnowym, jaowcami lub brzezin. ,

,

Maleki

.

.

kocióek nad drog

ze zczernia wieyczk, dwór w drzewach to Siechnowicze, stara sadyba starej rodziny Kociuszków Siechnowickich, herbu Iloch trzeci. Ród to by niegdy bardzo zamony, gdy ju w XIV w. mia sobie nadany przywilej, kniaziom tylko naówczas sucy, piecztowania si woskiem czerwonym. Zesza póniej zamono i znaczenie.

w

stary

dali chaty

ubogie

Ojciec Tadeusza,

i

—

Ludwik Tadeusz by miecznikiem Brzes-

— matka Tekla

kim,

z

pohiczony z rodzinami oprócz Siechnowicz

gielloczyka

,

,

186

— Ród by dawniej

domu Ratomska.

w

kraju najmoniejszemi.

iiadanydi familii przez

Liniewicz

Stopiszewa

i

,

Miec2;;iik

Kamierza

Ja-

posiada jeszcze zasta-

wem od Sapiehów Mereczowszczyzn, gdzie d. 12 Lutego 1746. przyszed na wiat, Jdrzej Tad. Bonawentura Rodzestwo .

byo dosy

liczne,

szlachcic,

mia

dwóch

braci

i

dwie

siostry.

u szlachty mir wielki

winien

by opiek

tego

domu

stary

,

podobno przewo-

i

myli

dniczeniu skutecznemu na sejmikach, po ryskich,

.

Miecznik

i

Czarto-

ks.

protekcye

wieo

Tadeusza,

umie-

dorabiajcego si magnata Sosnowskiego. Ks. Czartoryski

ci w kunem tylu

podj si modego w Warszawie,

korpusie kadetów i

Mówilimy ju

dusz.

uytecznych krajowi

i

by

którego

o tej

zasuonycli

mów

opie-

która

instytucyi,

wydaa.

Z tj szkoy wyszed Niemcewicz, Kniaziewicz, Jasiski, Sokolnicki wielu innych Tu osiemnastoletni Ivociuszko przyby, z wielk do nauki ochot, z gorliwoci modziecz. Wstawa o trzeciej rano, kaza si budzi oblei

.

.

.

i

wa zimn wod, traci.

aby czasu na

Szczególniej

powici si

rysunkom, które lubi Postpiwszy nie móg.

i

nauk

przeznaczonego nic

inynieryi

i

fortyhkacyi,

obej si

matematyce, bez której

w

naukach, zyska pomoc do dal-

si za granic. Wyjeciiali razem z JóOrowskim, w chwili gdy si konfederacya barska zawizywaa. I^odn') ta naukowa pr/ecignla si od roku ITTi!) do IT?'!. Zwiedzi, jak si zdaje, Niemcy, Szwajcaly, Wochy, a najduej zatrzyma si we Francji, w Wersalu, w szkole wojskowrj, zwiedzajc fortece I. Tu p. pozna si z wiel znakomitociami militurnemi. Wpyw ówczesnego duclia I-Yancyi na cae ycic w nim wybitnym pozosta. I'owrót d1

—

warci bdziemy."

Zdrowe to sij oniersku wyraone. sposób mylenia Kociuszki. kolwiek

po

poczciwe myli

i

,

jak-

nam one pozna

Dajij

t

W

tych listach swych, skary si dowodzcy na dawny system frymarczenia rangami, który niezdolnymi oficerami wojsko napenia. Wojska rosyjskie które wkraczay na Ukrain, pod dowództwem jeneraa Kachowskiego, liczyy w czterech od-

dziaach 04,000

Gówny

z

ludzi.

nich,

*

którym dowodzcy Kachowski

przy

si znajdowa, pod dowództwem Goleniszczewa konnicy

i

Duninem 11,200,

23,600 gów,

jazdy liczy 17,400, trzeci

ostatni

jeneraa Lewanidowa,

najsabszy

mao

co

mia

wicej

—

Plan kampanii ze strony rosyjskiej, przy doskona-

ll,iOO.

ej wiadomoci pooenia

i

liczby

zdrajcy dostarczyli, umiejtnie

oddzia 41,000 ski,

pod jeneraem

drugi

pod Derfeldeuem

— Kotuzowa,

by

od Dniestru

ludzi,

wojsk polskich, której

osnuty.

Pierwszy

wtargn mia

i

drugi

do Pol-

oskrzydli rozsypane oddziay, rozdzieli je od

siebie,

czno

z sob i z Warszaw, przerwa im Derfelden wchodzi od Bohu, zajmujc jeden bok, Lewanidów od WaWojska polskie znajdoway si silkowa, mia zaj tyy. w Tywrowie, Niemirojeszcze rozdzielone wzdu Bohu Tulczynie. Z Bracawiu i Derfeldenem, wie, który wcho-

—

razem wodzowie niecnej konfederacyi, Ten mia na siebie odwróci polskie siy, gdy l\.utuzów i Dunin spiesznie nadcigajcy naówczas, zajliby pierwszy prawe skrzydo od Winnicy, drugi

dzi najpierwszy, 1'otocki

i

szli

Branicki.

rodkow pozycy

od Niemirowa.

Lewanidów wreszcie na

Machnówk Chmielnik idc, mia z Ivotuzowem poczy si w Winnicy, wojsko polskie oskrzydli ostatecznie je ogarn. Plan by tak obmylony, i przy spiesznym jego i

i

wykonaniu zdawao si niepodobiestwem, aby rozbite wojsko polskie,

*

mogo si Srnitt.

z tej

Suworów

matni

II. 395-

wywika.

Oddziay

rosyj-

—

—

192

dosy byy mocne, by módz polskim stawi midzy sob zostaway w takim stosunku i w ra-

kie wszystkie

czoo, a zie

,

niebezpieczestwa, nawzajem wspiera si mogy.

Jeeli planowi temu, co suszna, pod

wzgldem

stra-

naley odda sprawiedliwo i by umiejtnie nakrelony, jake daleko wiksza naley chwaa ks. Józefowi który majc do czynienia z si przewyszajc popart przez zdradziecko udzielane jej wiadomoci, sam z tegicznym,

,

ma

garci wojska nie nikn w niwecz

dobrze zorganizowanego, potrafi je przeobróci.

i

bdcy w

Ko.ciuszko,

ks. Józefa obrania miejsca

otrzyma rozkaz Wyjecha z tóm pole-

Niemirowie, na obóz.

ceniem na Berdyczów do ytomierza, opatrujc pozy cyc.

Jedzi do Kodni dosy obrounem. domoci

i

do Trojanowa, gdzie pooenie znalaz

Niezmiernie czynny, za nadejciem wia-

o wkroczeniu

liosyan.

Fiszerowi

i

Kniazicwiczowi

sam za uda si do Biaopola, wybra stanowisko i ruszy do Berdyczowa. Tu go zastaa wie o wkroczeniu Lewanidowa od Wasilkowa. Stojcy tam rotmistrz ^''chliski, usun si przed si przewan obóz poleci urzdzi,

do Biaocerkwi,

odebrawszy

na granicy

deklaracyc cesa-

rzowej.

Kociuszko, objechawszy miejsca, gdzie si wojska Bzerozstawione znajdoway, urzdziwszy czynne wydawszy do jtochodu rozkazy, rozporzdzi aby cay korpus cii^n jtod rohrebyszcze, a ztd szed ku czypospolitj patrole,

Przyuce.

Nie

byo

innego

rodka

tylko

obronn rku

przedsibra odwiót przeil silami tak przewaajcemi; czytamy jednak w dzienniku Kociuszki, i przedstawia ks. Józefowi plan iider/eiiia na jedn z kolumn wojsk nieprzyjacielskich, które jeszcze byiy rozdzielone, nin))y si z sob po-

czyy. w

Ksie

Józef

obawie klski, któr

ilo

mnij pewien

siebie,

ostroniejszy.

u>prawiodliwiaa nmla ^to^unk^)Wo

—

kaza si cofa ku Uianowu. wujska i stan jego, Kociuszki plan daleko micls/y u\\i\ si poszr^rri ks. ,

Jó/cf

odpowird/.iiilnyni

bdc

/u

lo>)

wojska, nie chcia

— wszystkiego stawi na

-

193

Nakazano odwrót, rzucajc ma-

raz.

gazyny za sob, ocalajc co tylko I

zdolnych

Irak

nu niale

ich

cz^ici,

byo mona.

rozsypanie

oticerów,

przykro

si^

si

i

podzielenie

czu daway.

Tu mia

tumaczony rónie, z brygadyerem Dzierkiem, czowiekiem ju starym, stojcym we 2,000 ludzi na Gdy nadszed rozkaz cofania si, Dzierek mu granicy. Czy to arty czy lozkaz na seryo? zapyta, si oi)ar. teraz nie pora si cofa, ale walczy. Ja z i)lacu nie miejsce epizod,

—

—

—

zejd.

Ksie

Józef jako

e

Posdzano go

nieposusznego,

kaza

aresz-

by w

zmowie z targowiczanami, clicia wojsko odda w ich rce, gdy w godzin po usti pieniu oddziau, Rosyanie zajli stanowisko, a Kwaniewski, * — major z pod D/ierka komendy, przeszed do nich oczyci. jego wszake sd

towa.

.

Gulejewski, pod

cho

nomorców,

.

.

Minówk

oskoczony przez 2,000 Czar-

byo

zrazu bardzo silne, potrafi

natarcie

pooywszy. Dnia 18 Maja Derfelden wszed do Olwiopola wojskom polskim chcc t\ zaj skierowa si na Uma. Tymczasem gdy uwaga na cignita bya, Dunin i Kutuzów nastpnego dnia, przeszedszy Dniestr, pucili si spiesznym marszem pierwszy na Szpików do Bohu, przeciw Niemirowu, drugi na Brahiów ku Winnicy, zajmujc krasi obroni,

kilkuset trupem

i

—

prawego skrzyda polskiego.

niec

plan ten osaczenia odgadli zaraz

i

Ks. Józef

i

Kociuszko

spiesznym odwrotem ru-

ku "Woyniowi na Tywrów, Janów Pików, gdzie il. oddziay "Wielhorskiego, Grochowskiego Kociuszki szczliN\ie si z ks. Józefem poczyy.

szyli

i

11 Czerwca

i

Z obozu chwilowego pod Ulanowem, doniós do Warszawy przyjaciel

W

gano.

pozycy •

odci

—

ks.

swych obrotach, które zapobiegy

Józef

i

nie-

Wszdzie posterunki ciLubarze spodziewano si znale obronniejsz

Jnni

PoUku w

o

ich nie potrati.

a dla skuteczniejszego

pis/iij,

}.e

ranny

czusia trzerh rozh.

Tom

i

III.

wzit^ty

uycia jazdy cluia do-

w niewol. |g

— wodzcy

front

—

194

rozcign.

Rosyanie osaniali

Uma,

dobra swoich sprzymierzeców,

Zajczek, nieprzyjazny

kiew, Smic.

w

plan który

chu osabia nienia.

W

Józefowi gani ten

ks.

onierza zniechca, na du-

pierwszej chwili i

ju wszdzie

Tulcxyn, Biaocer-

— lecz nie byo co innego do czypoczonemi oddziaami polskiemi po-

nuy,

lad

za

stpowali Rosyanie, Kachowski

rce idc ku Chmielnikowi

Ksie

,

i

Dunin,

IJerfelden

z

i»o

Lityna po prawt^j

cign

lewej

ku

musia spiesznym marszem ku Lubarowi, gdzie pozycya bya dosy mocna, stawiszcza, przy osoopierajc si o miasteczko, o bota zniszczone. Z obozu pod nie Suczy, na której mosty byy Lubarem doniós do Warszawy ksi Józef, e Rosyanie Niejaki Jedleoszacowali pod Pawoocz. cofnli si cki z porodka ich wojsk kas cywilno-wojskow uratowa Pohrebyszczom.

Józef

zda

i

—

i

i

— W

wywi(')z.

lecz

napróno.

da wypocz,

Lubarze chciano wojsku

„Przyszedszy do Lubaru, pisze Kociuszko,

wykomenderowany byem z dywizy trzech tysicy do Czartoryi (o mil) dla zapobieenia przejciu Suczy przez \jCDowiedziaem wanidowa, który cign od Ikndyczowa si wszake i Lewanidów jest ju w Miropolu zmierza ku i

Poonnemu i

nam

dla przecicia

pochód dalszy nakazany.

drogi,

wic mosty

lizucoiio

lA-wanidów si wstrzyma, oba-

—

Kochowski z prawiajc si aby mu nic zajto tyu. Lu)ar. Ks. Józef poszed do o)chodzi wego skrzyda ló Czerwca rano, jmsuwajc si trzema koluPoonnego d. Derewicze. nmami na Czartory, Roruszkowce dalsze losy wojska zaTu trzeba si byo wyciga leay na tm kto wprzó(iv dojdzie do P(onnego, LewaniDroga ksicia dów z MirojKila, czy ks. Józef z Lubaru. trudniejsz, ale Lewanidów si opóJózefa bya dusz

— i

—

—

i

ni

i

|dan

rosyjski

zi

okr.y

przy-

jakie bagno

— i

obej

lasek dla i)(»hi('/enia

w swym

—

201 si\;

J()/ecin.

ks.

z

Ks. Jó/.ef

probitw pod Zielecami stujijc faszywe o nij doniesienia powiada, — „Lewe skrzydo Ilosyan zostao zamane l)yoby pierzclino, gdyby nie omyka jeneraa Czapskic^io, który nie popar ataku Gówny oddzia rodek zajmujficy. kilka razy najazdy. ciera na rodek wojska polskiego, idc nawet na bagnety,

opisujc

incnioiyale

i

i

ale za

kadym

czowym

razem odparty

by

ostrym ogniem karta-

Baterye które osaniay prawe

polskiej artyleryi.

tak byy doskonale ustawione skrzydo armii polskiej obsugiwane Rosyanie musieli przed niemi ustpi i sformowawszy si w czworobok cofnli. „Ksie dowodzi doniesienie o dwóchset tylko polegych. Rosyanach w dzie,

e

i

e

s faszywe, gdy dla tak maej straty si cofnli, nawykszy do bojów z Turkami, w których paday tysice. „Polskie w'ojska, pisze ks. Józef, zatrzymay si par godzin na zdobytym placu boju, ale miay na celu zmierza ku Zasawiowi, gdzie na nici czekay magazyny. Starcie to, naleaoby raczej nazwa przypadkowem spotkaniem ni bitw. Furaujc pod nosem Rosyan szedem dalej, a nieprzyjaciel ju mnie w marszu nie mia zaczepi. Pomimo nieszczliwych omyek, popenionych w czasie starcia, popoch Rosyan byby zupenym straciliby bro bagae gdybym si by da siciogodzinnej walce nie byliby

,

i

,

,

unie zaj)aowi wojennemu, Ale zmuszony byem mie oko na kombinacye trzech kolumn rosyjskich, usioway w

tej

chwili

by

mi znajdowa si wszdzie,

hr.

Wielhorski

osaczy mnie

i

otoczy.

pilne

które

Jenera

w tj bitwie najwiksz pomoc, czynno jego równaa si mztwu

z rozkosz oddaj mu to wiadectwo, e gorliwoci sw posikujc w spenieniu moich rozkazów, roztropnoci baczn czstokro je uprzedza. Jednym te z oficerów co si najwicej przyczynili do pomylnego wypadku dnia tego i

by

jenera hrabia Mokronoski, który

z

pukiem swym

ja-

wpad na lewe skrzydo przeama jazd, z równem mztwem, umiejtnoci jak szczciem." Niemcewicz wspozdy

i

.

—

202

—

tj bitwie w pamitniku, dodaje: „Mimo czci piknj, rycerskij duszy ks. Poniatowskiego wyzna musz, i wielki popeni nie korzystajc z przewanego zwyciztwa. Nie brak mzlwa, modo, nieufno,

minajc

o

mojej dla

bd

powtpiewanie e od podkomendnyci wspartym opieszaoci Cf) tj bya przyczyn. Ivs. Poswój niatowski gboko czu ten nieraz sam go sya

moe

nie

bdzie,

bd

szaem mówicego sobie

—e

nigdy

Zieleniec

e

sdzi

take

Kociuszko

daruje.'

nie

,

westcinieniem

z

korpus

mona

do nogi. Lecz naoy pamimia ju wicj nad dwanacie nabojów na dziao, ywnoci na dwa dni tylko, a cigajc Markowa byby atwo wpad na Kachowskiego. Z pamitnika Zajczka zna czu e wojsko nie miao

Markowa zabra byo

ta

e

o tem,

Józef nie

ks.

i

i

w modym

ks

do

ani

cam

Jeden Wielhorski

przywizania.

kiego

ani nalenej ufnoci,

Józefie

wiel-

mu

sercem

sprzyja.

O

szóstej .wieczorem

godzinie

wiska,

które mieli

zaj

Polacy

zeszli

z pobojo-

e

Pisz

zaraz llosyanie.

znale-

powodu zamanego zaprz^iu zakopano jedno któro potem uszo za zdobyte przez Markowa. dziao Warszawie doniesienie o zwyciztwie. podnioso ducha; król pisa do ks. Józefa: „Naprzód ciebie tysicami ci-

li

tam,

z

,

W

skam. twa,

Od czasów Jana III, oto jest pierwsza wstpna biktór wygrali Polacy )ez niczyjój pomocy. Skadam

za

ni Bogu

ze

nm

dziki,

i

ci

jeszcze

twoje

stryjowie,

ciotki,

raz

To

ciskam.

krewne

i

czyni

wszyscy twoi

przyjaciele.

dwie

,,Te zacne

siostry,

wojewodzina IJaw^ka

to zowi paniami ksina kanclerzyna

i

kaszte-

mo-

lanowa Poaniecka, które

/

dl si

Czartoryska.

za ciebie

Wysiaem ju

i

nasza

sztafet

do twojej

siostry

Imielina,

do HruNolli

i

.

do

twej matki."

Snmtnym

epizo«lcni

dyera iludiiiikirgo wszelkie

z

byo

ujcie

\w bitwie vice-bryga-

brygady jeneraa

uiebezpieczestwo

(klóngo

.h-rlicza

w c/asie

..gdy

ju

bitwy

ule

,

—

-

203

szuka) nnn^'lo. Posunii si on niby na rekonesans i przeszed do nieprzyjaciela. Ciciano ten wypadek i)okry, ale Dnia 25 t. m. ks. Józef denazbyt si sta ju gonym. na Rudnickiego

kret

powieszono.

norów

Dosuy

wyda

jego

portret

i

na szubienicy

si póuij u Targowiczan rang

i

ho-

.

.

ruszy ks. Józef pod Zasaw razem z ks. M. t,

Pnpjtarfa.

Mokro-

Krasickiego,

Uroni-

— kowskicgo

t.

i

i>.

—

205

Pierwszy

krzy

Virtuti Militari

po jego

,

ustanowieniu otrzyma Kociuszko.

Wojska posuway si na I^ubno, gdzie miay nadziej posiki, magazyny a nawet samego króla, wedle

znale

pierwotnego

stan

planu.

tu na

tylko ...

stki

Jjecz

czele

nadaremnie

W

narodu.

o co obwiniono

na

nalegano

aby

Dubnie znalazy si pu-

Brak

I^ubomirskiego.

ten

ywnoci amunicyi by powodem e ks Józef cigle cofa si musia, majc rozkazy osaniania Warszawy zaWszdzie gdzie bezpieczenia wolnych z ni konmnikacyi. i

i

przechodzi patryotyzm biednych mieszkaców styg

kozaków

Siy

i

tu nastpujcych

polskie

po powrocie

wynosiy

iiiowa,

razem

ks.

Moskali

z

z

obawy

Targowiczanami. z pod KuDnia 11 pokazali

Lubomirskiego

23,000

ludzi.

si Moskale, brak amunicyi, po której szybsze dostarczenie posano do Warszawy, znuisza cofa si przed niemi. Idc dalej pod Wodzimierzem z powodu nieporozumie

—

,

,

midzy Lubomirskim a ks. Józefem o mao caa dywizya pierwszego nie pada ofiar nieopatrznoci. Nareszcie przeprawiono si przez Bug zajto pozycye nad rzek, chcc i

wzbroni przejcia

jej

nie[)rzyjacielowi.

Naoczny wiadek

tak naówczas pisa o rozporzdzeniach Ivociuszki dla osonienia odwrotu po

ciuszk

wyjciu

w

Wodzimierza.

przed frontem naszej piechoty.

niego apetyt wielki. sto

z

Stao nas

*

Byem z Komaj na

Moskale

kilka koni razem, gdy pro-

nas dano ognia z dwunasto-funtowj armaty.

O

dzie-

si

kroków od nas skaleczy granat kanoniera. ivociuszko jest czowiek niepospolity, w ogniu zdaje si, jest na promenadzie, rozsdny, odwany, kochany szanowany od nieprzyjació.'' od swych

e

i

i

Dnia 12 rozstawione zostay oddziay wojsk tak,

Kociuszk umieszczono w Dubience,

ks.

Józef

zaj

i sta-

nowisko w Dorohobusku, na lewym jego boku Wielhorski

*

Gazeta MaroJowa.

— w wieru sa

ksi

Józef nie

o trzy mile

mia

ich

prawiajc

je

z

nad 12,500.

z

pi-

sob 28,000, gdy ksi Gównodowodzcy rosyjski

si tych 12,000 pod Lewanidowem, wy-

ku Brzeciowi

„Bug, pisze

Kachowski, jak

od Dubienki.

do króla, prowadzi

oderwa wszake

—

206

ks. Józef,

i

Wodawie.

— który

posucha

uczy-

letnia

wszdzie by do zgrimtowania. Z jednej strony granica galicyjska stanowia punkt oparcia tem pewniejszy, i nikt nie móg przypuci, aeby Rosyanie wayli si przekroczy supy J. C. kr. Apostols. Moci. Z drugij strony trzsawice i bota, dostarczay dosy punktów, zdajcych si obronnenii." Kociuszko od gównego ktjrpusu armii o mil dwie oddalony, tworzy prawe skrzydo, majc pod sob nie wiccj nad 5,000 onierza. Na tm stanowisku lkajc si, nie bez powodu, silnego natarcia, stara si mocno obwarowa, w pozycyi silnej, rachujc równie z prawj strony granicy Austryi nieprzyjaciel przestpi nie moe. Ks. Józef z zama stosunkowo si usiowa obroni przestrze Bugu od Dubienki, to jest granicy galicyj-

nia [iytkim,

nie

t

e

,

ca

skiej

,

a

do ujcia rzeki do Wisy, gdy, wedle planu litewdo Nuru

skie wojska od Brzecia

Byo

—

zajmowa miay

brzegi.

niepodobiestwem. Po zajciu przez Bosyan Wodzimierza, konfederaci targowiccy, którzy w lad za wojskiem cignli, przybyli tu zaraz zawizywa konfcderacy, tak jak wprzódy w Lucku po innych miastach. to

i

si tu zatrzyma da czas Józefowi do wzmocnienia si na przeciwnym )rzegu

Kachowski dla nich musia ks.

Wszystkie promy,

Buga.

jego poialone,

lecz

barki zostay

dokonywao si

niedogorzaycii zostao.

gn

czterunek

korpusu

ks. Jozela,

w

l.s,(KM) z

ariylery,

zoi»n

\>ici'j

ni

20 fun00 armat dwunastofuntowych, midzy którenn 7. l\o.riuszk, ktor\ uderzyo nnut na towe si znajdoway, szecioluniowycli lwio dwa dziaa dwunaslolunloNNC, sze i

i

obu 8tron trwaa nieustajca pr/.ez hiedem godzin, podczas której wojsko pol>kie stracio dwiich haubice.

onierzy

Kanonada

i

jednego

z

olicfia.

Pr/\pUNZC/on)

l>y jwitem aUik

— piechot

przez kawaleryc,

—

209

Na

strzelców.

i

czele jazdy ro-

onierz odwany, który uderzy na hatery, zosta zaraz zabity z komendy jego mao co poPalinbach,

syjskiej

i

—

wrócio.

Piecliota

scu u.suwala

dze

lecz

,

a strzelcy

si^',

gdy przez

w

moskiewska trzy razy lik

w

równej

swojego

jedneni miej-

si waobejmowaa nas

utrzyu)ywali

wojska

Moskwa, a brygada Biernackiego usza przed czasem, zaczto si cofa ku lvrasnemu .SUiwowi z nieustannym ogniem karabinowym i uyciem armat przeciw nieprzyjacielowi, który idc za nami mil dwie t odniós korzy, wicej

e

straci ludzi."

Bitwa trwaa do nocy, a ska

w

wród

tycli

Kuniowie.

mroków

ta

e

tak ciemna, i

w swoim

Ks. Józef

woj-

si mogy skupi zebra oddaj wielkie pochway wo-

ledwie

Pisarze rosyjscy

dzowi polskiemu.

bya

opisie

kampanii

win

gównie opuszczeniu jednej grobli, któnj, on za najwaniejsz uwaajc, osadzi j zaleci. „Objawiem mu (Ivociuszce) pisze, natychmiast przeamania Kociuszki

,

przypisuje

moje uieukontentowanie, ale Rosyanie atak nasz uprzedzili.

Cae wszake wybrzee Bugu

e

raz

nadto wielk

rozdzielio,

nie byo pozycy obronn, miao rozcigo nazbyt by siy nasze i

ju

nastpnie, jakem

powiedzia

wyj,

e

wy-

scha rzeka obron utrudniaa."

Rónic zda

przy tej obronie przeprawy midzy ks. Kociuszk tumaczy Zajczek tem, e Poniatopoleci mu broni usypanych kilku szaców, które on

Józefem a wski

uzna niedogodnemi, z powodu i artylerya nieprzyjacielska moga je atwo z przeciwnego dosign brzegu, a w razie cofania si jedna tylko grobla pozostawaa, wystawiona te na ogie nieprzyjacielski. Kociuszko wic zaj stanowisko inne, na dwa strzay dziaowe od pierwszego oddalone. Ustpujc po nocy do Kuniowa wojsko si w lesie rozproszyo, tak e tu znalaz tylko lvociuszko dwa bataliony

piechoty

i

jeden

puk

jazdy.

\V

godzm

Wielowiejski przyprowadzi reszt dywizyi.

jak

podaje Poldku

w

Zajczek,

czaijie

trzech

rozb.

bya lom.

ma, 111.

wynosia

dopiero

Strata polska, l>8

onierzy

H

.

— i

—

210

dziesiciu oficerów, gdy rosyjska dochodzia do dwóch ty-

Miano za ze

sicy.

szywym

ataliu

Zajczek,

i

,

l^s.

nie

nieprzyjaciel

bd

Dubienka,

co

i nie pozna si na faw pomoc Kociuszce

Józefowi

pospieszy

bd,

.

przypisywa

ksicia,

to

zjednaa Kociuszce

.

zazdroci.

saw

dziel-

nego wodza.

W

chwili gdy

Kachowski zajmowa Dubienk, Lewa-

nidów przeszed

te Bug pod Opalinem,

Dorohobuskiem

prawie bez oporu ze strony ksicia Józefa

,

a Torniasów pod

Linia przeamana ju obronion by nie moga. Kachowski dwa dni zatrzyma si w Uchance, Lewanidów poszed do Brzecia, dla zapewnienia poczenia si wojsk z oddziaem litewskim jeneraa Kreczetnikowa. i

Wielhorskiego.

—

Ks. Józef

z

ca sw

.-i, na Biskupice, gdzie prze-

szed Wieprz, na Lublin pocign do Kurowa. Tylne Kurowie zamierza ks. strae jego zajy Markuszów. Józef raz jeszcze stawi czoo Itosyanom, gdy jak piorun, przysza wiadomo o przysti^pieniu króla do TargoNNicy. Synowiec jego tak pisze o wraeniu, które wywoao w wojsku oznajmienie o tem z Warszawy. ,.W kraju wojskowo uorganizowanym, w klórymby moje wojska Uczb si mierzy mogy z nieprzyjaciclskiemi,

W

gdzieby

opinia

publiczna nie

dzcego, gdzieby pasu

—

wanej,

le

nic lecz

wpywaa

wad rzdu

bybym broni nigdy w tej czci l'olski musielimy nawet

trudno,

nic

z

by

na oiH'racye dowolirak

wszelkiego za-

Dubienki jako

pozycyi

pozycyj waciwycli zna-

miernych korzysta.

Tu,

wzgldy wpyway na bdy finansowe rozstrojenie wojskowycli rozporzdze zredukoway kas wojskow prawie do nicoci, co byo snmtnm gronin. Pr/yczyny, które zl)ytecznem byol)y Posiki anninicyi. wymienia, pozbawiy wojska broni jakich si spculziewano od sprzymierzeca, przyszy w formie odmowy rad przyjacielskich, aliy uledz przemagajcej wypadków. Ctdy si tak rozproszyo to zud/unie, sile na nieszczcie, polityczne raciiuby

i

—

i

i

i

i

energia gadatliwa najgortszych patr\otzef

w

—

towarzystwie Wielhor-

odprawi z listem do do ubozu przybyego jeneraa insjH*jeszcze

lli>kiego,

go

wjiadl

nie

nieostronie na Kpiersic

z drugiej napis:

Opuszczajc wojsko,

my

prze-

oficerowie

uznania dla ks. Józefa postanowili

i

wybi kaza medal pamitkowy,

dzienny, którego

mu

którego

wszyscy

dla

rozkaz

„Walczyli-

sawy narodu

za pra-

i

wdziwe interesa kraju; bya to wojna .wita... bo wojska nasze nic podtrzymyway widoków arbitralnego despotyzmu, tylko prawa, które.my wzili po przodkach

pucizn,

cao

ludzi,

ognisk domowych...

Ambicya kilku

i

za

poparta

obc, zniszczya najz)awienniejsze zamiary. Nie bdc zwycionymi, zostajemy rozproszeni, tuaczami, zmuszeni Objawiam dla sawy szuka suby po za granicami.

si

.

miao

mój

a zemsty, rzeki) m,

nam

sp()S(')b

widzenia,

jak wywrze moe

nie

cofajc kroku.

daje strona przeciwna,

.

przeladowaniami pogardzam, szlachetniejsza

Przykad nic

duszji

(?)

ni('su>nrdynacyi, jaki

splami

uniysów naszych. t cnot,

Polecam wam, drcKlzy towarzysze, po raz ostatni

zapewniajc was na zawsze o mojem przywizaniu

cunku

etc."

•

i

sza-

—

Kociuszko,

JtMioiaowio.

kronoski,

u

przykadem opucili i

Józefa

ks.

Wiclhoiski

dla uniknicci;i

i

Bya

szeregi.

— Zajczek

,

wielka liczba wojskowycii,

niemi

z

215

to

suby

Mo-

Targowicy,

wzgardy,

iiianifestacya

i

poszli za

miaa

godna wojska polskiego. Nie cicc przerywa cigu czynnoci gównego oddziau

wojsk polskich, nie mówilimy o losach która

nej,

w

obronie Litwy

cego lireczetnikowa.

Wiirtembergski

.

Naznaczony

.

czci siy

zbroj-

gównym dowódc

ks.

by si usun, zastpi

gdy zmuszonym

,

tej

stawaa naprzeciw wkraczaj-

go jenera Judycki.

Jenera Kreczetników, wchodzcy czterema oddziaami mia pod sob 32,000 onierza. Jak Pistor ukada plan kampanii Kachowskiemu, talv tu jen. kwatermistrz Hermann przygotowa go dla I^reczetuikowa. Spotykamy si wszdzie z temi imionami niemieckiemi w subie rosyjna Litw,

skiej.

—

Tutaj

nie

byo

potrzeby

czy

z

sob oddziaów

dla wspólnego dziaania, wiedziano bowiem,

siy polskie oprze si nawet pojedynczym

e rozproszone czciom

nie

mogy. Kreczetników mia na celu zaj Wilno i Grodno, a dwa z poudniowj strony wchodzce oddziay kieroway si na Misk Niewie do Brzecia Litewskiego. Pierwszym z nich dowodzi rosyjski jenera, ale Polak, niestety, jen. Szymon Kossakowski. Przy nim znajdowa si gówny dowódca Kreczetników^ Siy ich wynosiy przeszo 8,000 lu,

—

dzia 16. Szli na Litw z Poocka. Drugi oddzia Dohorukiego z 9,000 ludzi tylu dziaami co pierwszy szed z Diinaburga, trzeci jeneraa hr. Mellina, najsabszy z pósiodmia tysicami, z 13 dziaami z Tooczyna, dzi

i

ks.

i

midzy Smoleskiem 8,300

i

dzia

a

Miskiem;

ostatni barona Fersena,

13.

Dohoruki wyruszy na Wilno du. 22. Maja, pod Diinaburgiem przeszed granic, na Widz i Michaliszki cignc ku Wilii. tyme kierunku szed Ivossakowski, gdy

W

otrzyma wiadomo

o

zajciu Wilna przez cztery tysice

.

—

—

216

poow

oddziau pierwszego przyczy do swojego, aeby zdobywa Wilno. Druga poowa oddziau jego miaa wojsku polskiemu odci odwrót od Grodna. wojska polskiego,

Przeciwko

sile

i

tej,

nie

czujc

wycigno ku

sko polskie,

w monoci

sie

opiera, woj-

Grodnu na Orany.

Kossako-

wski, a za nim Dohoruki zajli bez oporu "Wilno

rozgospodarowali si

chwili

tworzc

tu,

z

w

i

niego

teje

ognisko

rzdów swtcU nad krajem, którym z pomoc i Hosyan owadnli. Wród pustek, bo si obywatele rozaby si nie da ubiedz nibiegli, ogoszono konfederacy Ustanowiono Rad po komu i wszystkich mie w rku. wikszej czci z czonków familii lub wiernych jój klienkonfederacyi

,

.

tów,

ju

wjedajcy

i

strat

j

do stolicy Kreczetników powitany zosta

—

poczo si Dnia

,

cay zastp posusznych suek jeneraa KossaOd tej chwili panowanie Kossakowskich roz-

przez

kowskiego.

ków

.

na Litwie.

Czerwca

25.

z

wielk ostentacy, bo

lubi, spdzono duchowiestwo' do cechy.

i

.

tum

,

.

Kreczetni-

Jana,

magi-

ciekawy zbieg si sam dla l)bnów

muzyki. O godzinie 1 1 wysze duchowiestwo, szlachta, t. wietny dwór pana jeneraa, szkoy p. przybyH na so-

i

i

mody.

lenne i

w

—

Odczytano

hidu

imieniu

kn —

Kossakowski

Hetmanem Odpiewano Tc Deum za

rze!

!

zwyciztwo.

.

.

akt

aml)()ny

z

brata

konfederacyi,

okadziwszy

okrzy-

Moskiewskie trby zagray na chó-

!

Wieczorem

dla

odniesione

nad anarchi

na rynku wytoczono

ludu

woy

pieczone... rozrzucono niezliczone druki, met. l^osyanie okazywali si dosy uniwersay j). ludzcy, ale Kossakowscy (ul pierwszj chwili wysti)ili z tcroryzmcm i zenis. Ostatnia szczególniej dotykaa maj-

piwo

i

nior)'ay.

i

tków, na które

akomi

byli.

.

W^ojska rosyjskie szy dalj ku Mellin

i

Grodnu.

Fersen posuwali si tymczasem,

.loneniowic

pierwszy

z

Too-

czyna na liorysów, gdzie przrszed Hrrezyn ku Miskowi, tu wszczepiwszy

konfederacy,

cign

dalej

na Mir.

Mia

—

—

217

Suck ku zbliy do lersoiui, który na Bobrujsk dnia 11. Mellin O mil od Mira, Niewieowi ciiipn.

si

i

—

zetkn si

Czerwca

z

wojskiem polskiem pod (low(>dztwem

Jaki czas .Tudyckiefio, liczcem okoo 7,0()Anivj Bic zmiarkowawszy, Kotaj ta* prze nic Ro tlumao/iic ramirtnik Zajczka, inaczój Rady powie-

któremu

i

dzenia przoddtRwi. Zob. o ti'm jfliiiczp IH69

i

iloctn.

Tow. Przyj. Nauk

Pojtn.

T. V.

korot|M)iidonryc K«>lllaja. Koiifodoraoya Tari^wicka o pnty*

jciu jego akcciiu

ani »y»zc.

ni'*

rlKiiiU.

:

— sw

póniój

cz

zoy.

Przeciwko Ostrowskiemu

dowodzc

dysputa,

—

235

rozpo-

król

róne )yo 'pooenie

jak dalece

e

w skarJana Kazimierza i powoujc si na Diekoskiego si spór przecign Dosy dugo bie pienidzy brako. Stanisaw Maachowski yczy zawiesi odz Ostrowskim. powied

w

zwoa

stanowcz,

sejm

i

na

zda

ostateczne

sprawie postanowienie. Rozprawiano gorco; Ostrow-

tej

e

do konSotan, Potocki, Maachowski o-wiadczyli uie Ignacy Potocki widzc, nie przystpi. pokona króla, zakoczy tm i przed naradami i przyszo-

ski,

e

federacyi

ci,

za krok

król odpowiedzialnym bdzie.

uczyni,

jaki

Maachowski doda

—

Jestem przeciwny poddaniu si,

ukada si mamy,

raczej

lecz jeli

z liim

dworem petersburgskim ni

z

ze

zdrajcami.

Tak samo pisa

i

ksi

siedem

niem si do konfedcracyi Targowickij. czeniu,

kró owiadczy,

tujc kraj od zagady, stpi. Pierwszy i

króla,

to przez

przystpuj

,

by

napisany

„Skaniam si do podpisania aktu

ju

za pisa-

— Po krótkiem mil-

niemal dwuznacznie, na czem Szczsny

dla zamiarów N. Imperatorowej

i

gosowao

i

co atwo byo przewidzie, postanowi do konfcderacyi

akces

ten

Z dwunastu

Józef do króla.

osób, przytonmych na Radzie,

ogldnie

si pozna.

ju

konfederacyi,

caem

to

listem jej owiadczonych,

ojcowsk pieczoowito uszczliwienia z

ra-

przy-

w

wojskiem do konfederacyi

kraju,

Targo-

wicy uczynionej."

Odesano natychmiast akcess Buhakowowi

a zarazem

,

rozkaz do wojska aby kroki nieprzyjacielskie zostay zawieszone.

Szczsnemu podpis,

nie

nie starczy tak

przyj

go

prostego

przystpienia

królowi,

którego

i

zada do

sformuowany przez króla drugiego,

Targowicy.

znienawidzi,

bezwzgldnego,

Rad

dopiecze,

e

by

e

tem

go bardziej

— Kazano

iiI»ukoizy.

—

236

podpisa manifest targowicki,

wprost

zawierajcy potpienie konstytucyi. Zaledwie

stpi

wie

e

si po miecie rozesza

król przy-

gdy pospólstwo zrozpaczone rozruci

do Targowicy,

wzniecio w ulicach; poczy si zbiegowiska grone, woania narzekania na zdrad: „Król zdrajca! król wiaroomny! woano. Napadnito na kilku niewinnych prze-

—

i

ajaniem. Tumy ro/jtrzone, coz grobami rosnc rozlay si po miecie, miersi zwikszajcie

chodniów raz

ci

i

i

odgraajc na

szubienicami

i

mieszkaniu

okna powybijano kamie-

Na drodze tum spotka

niami.*'

W

zdrajców...

Jacka Maachowskiego kanclerza,

ks.

Sapieh, marszaka

pochwycono go z okrzykami na rce i poniesiono w tryumfie. Z nim razem wpad lud do paacu marszaka Maachowskiego, który ju si do wyjazdu gotowa. sejmowego,

wszyscy

Tak samo

si gdzie by serdccznm wspóczuciem. potem tumnie (zdaje si e Sapieha

w domu,

Nie znaleziono go i

egna

poszli

poci.'.jncli

ale dowiedziano

go

z

im towarzyszy) do Ignacego Potockiego,

w domu,

moe

si

albo

nahalasowawszy

i

nagroziwszy,

„Nie spotykano,

tumy si

ale

Ilailcs

sdzi

Zdaje si

podpisujc

wpyw so)ie

i

usun od wó ze •

t«

opór

i

e

wysiki

samo jak

król tak

wielu

jak

W

Drprfirn Biilhuknwn

Sapieha lud prowadzi)

smtne po i

znie-

pocieszajc si

spodziewa si takiego

bzj

inn drog

ale i

do

nasz

odmiany,

lizplit,

rzuti

ju

nic

nie raczono,

utarczki),

o konfediracyi jeneralnej

moe

nic

intereso-

ni one

(bardziej zaiste,

godzin przemijajce

lub

koronnej pod

dniem

z

wiadomo

ja]
cu prawdy, fasze po kraju nosia,

dziea wszystkie spis/m warszawskiego uwielbiaa,

listy raczej

paskwile bez podpisów, na oczernienie obywateli itd.''

—

O

mówia

sobie

federacya nasza, czyst

w

konfederacya

mioci

ogaszaa

gazetach: ,.Kou-

ojczyzny natchnita, roz-

tropnoci prowadzona, wsparciem dla Kzeczyj^spolitój wspaniaym nie intercsotmym wielkiej monarchini zabezi

pieczona ,.da zapobieenia aby pseudo-patn/oci nie rozdwajali

umysów

i

nie naciskali

od wyborów

si do grona

urzdów funkcyi urzda sprawiali itp."

do

prawa niewoli,

i

Dnia 16 Sierpnia Kachowski pod

Warszaw

u Czerniaków a.

haków zawióz go

/c sztabem

i

z

We

.

.

.

Z powodu

tych

kawy paskwil, opisujcy

*

zehmlo

sio

do

z

Prymasa.

—

jakiem widocie-

satyrycznie przybycie Rosyan do

*

Wja.;(l joncraln

nintoAci.

lekcewaenia,

i

si obchodzono, obiega po Wai^szawie

cznie z królem

Warszawy.

pisali

liczn a'^ystency obwieszon

acuchami, medalami do knda i

si

armi rosyjsk stan trzy dni póniej Bu-

orderami,

nawiedzin

— wyczya

jj

tych, co

Proitto

Karbowskiego z do miniotrn

7.njoch:>t

mnóstwo nonntnrów

Poczóni wkrólfc

z

itulhnkowom

(lotlwo

wiolki)

Rsystency

liiitlinkown. gilzie

nie rnly

sonR)

i

i

w*pa«

w mU

Prymnu.

po«zIi na konfori noy^tratur

to nie speni.

Kossakowscy, powtarzajc

do Unii.

i

grono,

konfederaci

wiedzieli

D. 17 Sierpnia

instancyami, najwy-

trybuna zostawujc przy marszaku jeneraluym z konsyliarzami. liy to zamach najstraszniejszy, który los oliywateli, cze i majtki oddawa w rce lvossakowskicli. Zaczynaa si upie nielitociwa sromotnn. szy

i

Kos>akow.scy,

w

których

byo

rodzinie

ducho-

kilku

wnych, zajli si ze szczegóhi pieczoowitoci reform i opiek nad duchowiestwem. Zakazano wszelkie ,.pisma filozoficzne."

w tym

j.Czego

w

czasie

dowiadczy

odezwach, nie clicemy rozjtrza

tej

kraj

nasz

—

pisali

rany, gdy widziano

po niektórych n)iejscach na ami)onach koiielnych, nie apo-

stoów, tów ale

ale sta(yst('»w

i

|iartyzaiitó\v,

pasterzom naszym Zalecono

szali,

wtenczas,

to

pngldano

a pogróki publiczne i

w

katedrach nie naucy-y-

enoty starop(dskij, nie komendan-

i

po plebaniach niektórych nie pastor/ów,

buntów nik('tw, a

imruszcnia

polityków,

i

obyczajnej nauki

cieli

i

gdy

.sucheni

okiem

i

suchano, na wizienia jednych

i

bez (?)

obelywe naprzeciw drugim biskupom

itd.

ild."

kaznodziejom

aliy

drukarniom aby be^ cenzury

si do

jwilityki

nic mie-

nic nie odbijay,

ksiga-

.

—

rzom, by nic sprzedawali bez donosili

,

—

plebanom, ahy

(! !)

godzien bohaterów targowickich,

dzisiejszych ich z ducha

,.Ojczyzna wicej

nomach

Szo

i

która gotowa

i

krwie nastpców:

poytku

odniesie

z

cnotliywch oby-

moe

po matematykach, astro-

gów

nad

jak obiecywa

d'

t.

o to,

uwolnienia si od

do

zoliwych tyranów."

Jest tu jeden frazes,

wateli,

mu

poinaf^ajijc

kilku czy kilkunastu

i

pozwolenia,

gdzieby spostrzegli burzycieli spokojnoci publicznej,

usuyli narodowi,

i

—

259

aby sobie

bya

nauk,

amano,

nie

do jakiego jakubinizmu nieznacznie za-

prowadzi.

w

Konfederacya wrócenie Jezuitów cznego.

Józef

i

ostatku przyrzekaa stara si o przy-

oddanie

w

Zabieo owczy

ich

rce wychowania

litew,

publi-

podpisa ten ciekawy

dokument.

Zakazano te „cowenficu/a" pod tytuem „Klobow" pozwraca uwag na podejrzanych, a wpisanych n' ksirt/i miejskie, nalecych do klobów. Wszystlecono szczególniej

i

kich

w

przyjli

co

fniejskie,

obradach publicznych.

sejmu,

wyrzekano

I

odsdzono od urzdów i gosu tak samo jak recesowano od

si wpisów w ksigi

Reces

miejskie.

podobny uczyni szambelan króla Wincenty Poniatowski

.

.

Termin ostatni przystpowania oznaczony by na dzie 15 Sierpnia tym którzy tego nie uczynili zagroono natychmiastowym sekwestrem dóbr, pozwaniem przed sd konfei

deracyi, jako burzycieli spokojnoci publicznj nalistów.

—

Czu w

tych

aktach

—

rozdranienie

i

krymi-

wywoane

urgowiskiem dajcóm si ju sysze z zagranicy. Szczsny, zaraz po ukoczeniu kampanii, zakaza nosi ordery Yirtnti Militari, które ks. Józef rozda zasuonym wojskowym pod kar: incapacilads lionorum et muniorum. Winni przekroczenia sdzeni by mieli, jako sualcy despotyzmu!

,.Odrodny Polak,

coby chcia

walczc przeciw wolnoci zyska!" Sprawa si przecigna, Kociuszko

nosi znaki, które jeszcze

by w 17*

kraju,

—

—

260

namówiono go zna eby si o to listem odniós do PotoKociuszko napisa proszc o odwoanie wyroku. dn. 6 Wrzenia; dn. 10 t. m. z Brzecia odpowiedzia mu Szczsny grzecznie dosy ale odmow. Tego dnia co list jeneraa datowana bya proba wojskowych krzyami ozdo-

—

ckiego,

bionych do jeneralnoci, na

i

take,

ów,

któr

jeneralno pozwoli

,.gdy to

jest

d.

9

t.

moe

nie

m. odpowiedziano

na noszenie krzy-

przeciwnóm republikanckiej

równoci."'

Wrzenia nastpio w Brzeciu litewpoczenie obu konfederacyi koronnej i litewskiej. Wieczorem d. 5 Szczsny w licznej asystencyi wojsk koronnych i rosyjskich, przyby do Terespola. Bya to chwila dugo oczekiwanego tryumfu dla dumnego panka, którego przyjmowano jak króla. Z Brzecia wyjechali na spotkanie obywatele, wyszy magistraty z cechami i chorgwiami, ydzi przy pochodniach z baldachymem, niosc pod nim swe prawa. Bito z dzia, przygryway kapele. paacu terespolskim suta bya wieczerza. Od 5 do 11 Wrzenia trway obiady, odwiedziny, wzajemne nakadzania narady. Pierwszych dni

skim

W i

by na uroczysto, majc zami obcliód 8 Maja. cignito obywateli rodkami rónemi, prob grob, straszc sekwestrami konfiskatami majtków. Zjechao si Uik wielu, i nie Inlo ich Dzie

przeznaczony

listy

i

i

gdzie i»omieci

i

wiksza

cz staa pod namiotami.

wielki namiot seledynowy rozpity

kocioa

by w

.leden

rynku, naprzeciw

marszajeneralno zgromadzia si pod namioty, Da powitanie marszaka, którego przyjto z muzyk, kotami, )bnumi, milicya prezentowaa bro .'sztandary. Tak samo witano Aleksandra Sapirli, kt('>renm lionor}* ka.

()

pojezuickie^o, druyi naprzeciw rczydencyi

ósmej

—

i

gdy

tylko pozostay,

Zal)ieo za niego „nawet w jogo

cnoci" ro)i wszystko;

rokowaa

je

nni

nie

ubliao."

ol)c-

Tak zawy-

konfederacya.

Aktem ile

,.co

d.

Wrzenia

\)

nono.Hci,

i

czc

konfedt nicye, rozróniono

uczyniono niezalenenu

,

ju

to

w

interesie

.

— ju

Kossakowskich,

e

dla tego

staraa si kraje zla

—

261

konstytucya dnia 3 Maja

zjednoczy

i

.

.

Po przywitaniu marszaków w uroczystym pochodzie udano si do kocioa, marszakowie, konsyliarze, oficerowie, dygnitarze... Przed dwoma marszakami dworzanie trzymali je, na znak ich godnoci, przez cay nieli laski czas naboestwa. i

W

chciano wskrzesi obyczaj dawny

czasie Ewangelii

staropolski, dobywania szabel z pochew, na znak

gotowoci

„Hetman Rzewuski, * który w cigu ycia nigdy z pochew nic doby elaza, namocowawszy si próno z buntownicz szpad, wreszcie z pochw razem podniós j do góry..." Naboestwo, w cigu którego kado obrony wiary

mia

zanie

.

.

Sierakowski sufragan Przemylski

ks.

si okoo 9j,

i

koció

krystyi,

.

obu poczonych narodów.

suknem okryte,

stoliki dla

do tronów podobne

wielkie piehy.

tano akces

ich

króla,

akt

braci z Korony,

bya mowa

„którego

zami

krzesa dla Potockiego

blask

jego,

cnoty,

U

wiadka czynnoci.

dwa klczniki, a przy otarzu

tedy znowu marszakowie,

powita

Ustawiono w porodku stoy marszaków powiatowych, dwa

Krucyfix wezwano na

rza stay

skoczyo

gdy Przen. Sakrament wyniesiono do Zazmieni si w sal posiedze konfederacyi

przy

Unii,

dwikach

biskup.

chciwa

Sa-

ota-

Weszli

muzyki.

Czy-

Sapieha uderzywszy

ask

pochwaami Imperatorowej a razem

i

uwielbie

.

.

.

Pen

Szczsnego, na przeladowanie hwidia dla

nie potrafia."

Szczsny odpowiadajc

mu

nie

móg

si wstrzyma od

powtarzania swych oklepanych narzeka

na spisek, któiy gdy cudem Opatrznoci ocalia W. Mo-

j

obali Kzplit, narchini."

...Gmach potyzm

*

i

t.

p.

..

wizy na karki woone... desodezway si tu, jak w kadem przemó-

niewoli...

Niemcewicz.

)

,

—

w mowie

wieniu Szczsnego, któremu

oci

Prawi jedno

pomysów.

sowy

.

i

brako wietcmi saraemi

e

króla pochwa-

listach

i

jedno

i

.

Dziwnm si mogo „wolno

zdawa, (cho skpo)

tylko

do Targowicy

li za akces

Obiad

—

262

narodu* dnia

tego

dawa

na zotych serwisach

.

.

Potocki

Rzplitj."

ogromnym przepychem prz)'-

pominito.

si jak za najlepszych

bawiono

a pijani ciskali si

z

którj celem:

trwao

i

Speniono zdrowie Carowej

.

biciu z dzia... I^róla

Wieczorem

podany

pokój

—

czasów, odzyskanej wolnoci. * Wyzna-

w imi

ztd delegacy d/iekczynn

do Cesarzowj, naznahetmana Rzewuskiego, Potockiego wojewod Kijowskiego, Wielhorskiego, Granowski^o, Miera, a z I.itwy l^latera kasztelana Trock. Kossakowskiego hetmana, ks. lAidwika Radziwia, Kos-akowskiego

czono

czywszy do

niej

wojewodzica

Witebskiego

stylem

strukcyi

I5ranickiego,

i

kanderzyca

targowickim,

W

Sapieh.

dzikowa

kazano

in-

Impera-

torowej,

„za powrócenie jestestwa staropolskiego Polski stanu" (sic

!

!

Posowie zoywszy dziki, I{zplitrj

i

niepodlegoci. **

dnia wyi)rawiono

i

do króla

blikanckiego,

Tego rzow,

z

nto.H

dajc

za akces,

niby

—

rady

e

konfedcracya

celu

,

jj wiernoci dla króla

*

• Dworcu

z

i>ndzickowaniem

jego co do aliansu

z

oznajmieniem o Unii dwojga konfederacyi.

zakoczeniu dodano, ani przeladowania na CO

spróbowa, aalil)y staoci rzdu repu-

mieli

Cesarzowa nic chciaa gwarantowa

ale tylko jest

nic

ma

O.sji-

Przy

ani zemsty

do swobiui

ily

—

rkojmi. O)

KitowicK.

w Pctcrburgu, w Zimowym w dodalku do i*utor>liurgtkioh Wit*

Oplu przyjcia tego poiclutwn (1.

•')

Listopada 1702.

domoici do Nr. 90. Wyjechali |>oi^owio

i

Dreelcia dni*

S()

ra/.dciornika.

,

— Dni^M

wano

akces,

i'»\v

za który

dnia 25 Sierpnia)

(potli).

zwlas/.c/.a j^dy

z

je

si\)

mowami

„Zawsze ojczynie mojej dobrze

dyem,

waniem mojóm

Do

l)ieczn uczyni.

ch w

—

263

odmiany

tych

nowoci,

i

aby

j

Poniatowskienm dzikozawiera

rzeczy,

yczc, pisze król, szczliw, wietn

zamiarów

doj

ciekawe

sejmowenii porówna.

jego

cel

usioi

bez-

pracowników

zawsze nie dozwalay,

(?)

tak

Ch

nowoci i nowe niebezpieczne dla spokojnoci narodów maxymy, odwieczne lizplitej prawa skruszy cakowicie wac si Zasady rzdowe prawdziwemu (?) nie odpowiaday systematowi, którym jedynie Polska sta moe. Lecz teraz gdy Polak czuje i tych poznaje co si w swych unieli robotach jako król (?) co by powinien tj szlachetnj (czy szlacheckiej?) Rzplitj —jako Polak uznaj i t. d. i t. d i

si dziao.

ostatnich czasach

bd

,

.

.

gow

Od

konfederacyi

stpujc,

i

sejmu ren-olucyjneyo warszawskiego od-

si

z serca

cz

i

wcielam do konfederacyi wol-

nych, dnia 14 Maja." Nic bardziej upokarzajcego nad to mea culpa

nym

wyjiadku poczenia

polecono

—

notyhkowa

konfederacyi

dworom zagranicznym

O

...

wa-

narodów,

obojga .

Jako

.

.

posuszny podkanclerzy Chreptowicz wysa noty dnia 26 Wrzenia. Oznajmiono o tm Nuncyuszowi, a Ojciec w. (dnia 25 Listopada) przesa najgortsze yczenia „aby ten szczliwy ewent, sta si epok spokoju i szczcia Rze,

i

czypospolitój."

Pomimo

tych manifestacyi przymusowych,

wywoanych

terroryzmem liossakowskich, kraj cay wzdryga si

i

z

ohyd

onierzem obcym, wród których pochway Cesarzowej rozlegay si dziwnie obok

patrza,

na

te

zjazdy ostawione

westchnie do staropolskich swobód republikanckich. Mamy na to liczne dowody. Orowski, komendant Ivamieca, pisze dnia 11 ^Yrzenia 1792. „Targowiczauie, gdyby ewangeli wprowadzili

wadzaj,

,

ale

e j przez wojska

zawsze serce Polaka

czu

to

zagraniczne wpro-

bdzie.

Obawiam

.

—

264

si aby Moskwa Szczsnego przysza,

niego

dla

bo

nie oszukaa,

swego

dla

ale

— ona nie

to

a jak

interesu,

znowu wszystkich na scen niezgody zostawi, eli tylko w niezgodzie naszj zakada swoje poytki.

zrobi, to

Znanego

kdind

z

za

leskiego,

e

to

z

ten je-

zacnoci charakteru Michaa Za-

si do zwizku zbliy,

odstpili naj-

ostyg dla Karpiski, zamilk Kopotrzeb tumaczenia si i pisa do Ta-

wierniejsi przyjaciele,

ciuszko

.

.

Czu

.

„W

deusza Czackiego:

tygodni

kilka

powiatu brze-

akces

nastpi musia ja wnij zniewolony zostaem. Wymazany by ten powiat z liczby powiatów jeneralno skiego

i

stanowicych, zawsze czyni

sdom

tm

nie

chcieli

ciele wierzyli,

tego

bd, wntrzn

oddany,

mnie

którzy

si

a jakie do

.

i

suyy

pociech

,

usprawiedliwiaem

posdza.

to serce,

Mio

przyczyny, i

jest

Bóg

to

mi

którego

,

si przed ludmi

e

mi ufa,

które ich kocha,

nic *

przyja-

zmazao

coby je nicgodnem wzajemnoci czynio."

Czacki

Tadeusz,

który

konstytucyi 3 Maja

nie

by

pisze z Rusinowa, dnia 21) Listopada 1702 do Zaleskiego. ** „Urodziem si wolnym klski obecne

zwolennikiem,

—

i

przesze stawiy

szyem si Nic

e sejm

w

oczach

ten odda

byem narzdziem

tych

moich obraz nie|)odlego

nierzdu i

,

cie-

nasz wolno.

którzy przewodzili

konstytu-

zdaa mi b>ic dogodn, nie powiciem dla niej pochwa, a bdc marszakiem we Wodzimierzu, nie rzuc^i-

cy,

nic

lem uznanenui wówczas bóstwu ofiar, lecz to co widziaem chciaem mie od Polakiny poprawioncm, cliciacuj

zm,

aby rozsdek zwalczy obkanie, lecz kto si znalaz, obcm wojskiem

e

wierzyem aby nirpown, Nic spodziewaem

nie

wolno

a hab widoczn gruntowa bdzie. si aby I*olak wsp('»-r(dakowi wierzy kaza e jc^^t szczliwym, kiedy nm otiaruj wyluir allo sek\^estracyi utraty i

* **

Z rkopiamu. Z rkopiimu.

.

:

—

—

265

prawa suenia ojczynie, albo zniewaenie przekonania wasnego straszn przysig. Stiio si§ jednak a niejeden wzdrygnienia si do tych czynów obywatel ze zgryzoty uczyni otiarg, przyj urzd, aby zmniejszy ze, sta si ,

i

sug,

despotów

oligarchicznych

aby okruciestwo

nie-

i

sprawiedliwo zmniejszy." Czacki

zabrano

.

.

.

zoy

„Przejrzaem gelii

urzd

— majestat

z

uwag

mog,

królewiach uwiecznione,

si

mam

hetmana,

spodziewa?

jednak nie

nowj tych

targowickiej ewan-

rku

którzy inte-

,

w

bez-

szlacheckiej

by-

pcryodyczne wzruszenie

Rzeczypospolitej

niech, czn, ani

— czegó

Podlegoci lepj Moskwie, wadzy

ywi

bd

dla ojców naszych

byway obojtnemi.

do sprawców nieszczcia obelgi któremi

ekonomice

przyczyny wojen domowych

Smutn rzecz byo

odmiany postaci rzeczy

i

mu

potrzeby zapomnienia o wewntrznej

zniszczenie.

tna

dóbr

zniszczeniu praw miejskich ugruntowano

kiedy same prawa i

zasady

rzdu zoony w

resu kraju broni nie

tno w

komisarza,

Dalej powiada o nowej konfederacyi

,

e

Teraz szlache-

naszego jest wido-

okrywaj despoty wojsko nasze

e

ustpuje kwater i oddaje stolic Moskalom ani udzce niepodlegoci utrzymania obietnice, nie zniszcz tych okro,

pnych

wrae,

które

zniszczenie

sejmu,

porwanie cnotli-

wego Maachowskiego, syjiane nad polegem! rycerzami mogiy, sprawione przez rozpustne wojska moskiewskie zniszczenie, nakoniec pewno ulegania popularnym tyranom sprawuj."

—

Inni, jak

Biaopiotrowicz Litwin,

usiowali o wszyst-

kiem zapomnie, nic nie widzie, aby si nie stru obrazem tego upadku ochrzczonego nazwiskiem oswobodzenia. ,.eby mnie ustawiczna nie trapia rozpacz pisze on postanowiem za powrotem z Warszawy nie myle wicj ,

.

—

o losach mojej ojczyzny.

wo

najbliszych

Staram si tylko zjedna aska-

opiekunów

uczyni znoniejszym.

—

Mog

tym sposobem los wasny przeto na moj chlub donie i

.

^ panu,

e

zimow

pan Iwan Kuzmicz obiecuje przez

obej si

stency

—

266

mn

ze

po ludzku.

konsy-

pan Stiepanow

I

take ofiaruje grzecznoci. P. Teodor Iwanuwicz myliwy do swojej zaprasza kompanii. Z nimi teraz yjc, nie gadam o prawach naszych, o wolnoci i niepodlegoci, boj si nawet, ebym wkrótce nie zapomnia, e jestem Polakiem. lecz moje w tem usposobieniu si podreperoswoje

.

wao

.

zdrowie.''

Targowiczanom okazywano ohyd, jak wzbudzali przy kadej zrcznoci. Niejaki Dbiski major kawaleryi narodowej znaków husarskich, wysiany z expedycy od konfederacyi, w mundurze, jako wojskowy spotka si w drodze z Adamem Poniskim, kapitanem artyleryi Chomtowskim

—

i

Józefem Szczutkowskim.

federata

z nicgc znaki

sprawców

uszed

z rejestru:

jego

posa

byo

tysice.

i

spraw,

skowój,

yciem...

odarto

,

zbito,

Konfederacya

i

szcz-

pozwaa

za zniewaenie swo-

direcH mandaii, sobie.

Wypadków

takich

.

Konfederacya ze

z

odgróki przeciwko

i

panowie jako kon-

ci

wstydu nie uczyni

i

wojskowe, zbezczeszczono go,

e

liwym by,

waa

Znali go

wic eby mundurów

,

cignc

czynnutci

dalej

bwj rki rewizorów

swoje,

dla rozpatrzenia

delego-

rachunków

departamentu spraw zagranicznych, komisyi wojskarbowej, edukacyjnój,

delegowani

wej

p(dicyi

take w krzywd\

asesoryi.

Mieli

gównie urzdników dawnych,

obywatelskie, ale

chodzio o oczyszczenie magistratur nie przyciylnych konfeileracyi, o

i

z

zemst

osobistij.

liodzony

Stanisawa Maachowskiego, kanclerz naznaczonym by take. Litwa w sprawach skarbowych oddzielia si od brat

Korony.

Czuwano sta si w

i)acznie,

Polsce.

aby jakubinizni francuzki nie n)zra-

Mówilimy ju,

e

rezydent

franciizki

mocno l)y pcnlejrzywanym o propagand rewohicyjnycli zasad w Polsce, zawizywanie kluIów sug, na ktitrych czytywano tlomaczenie praw czoDescorclies de S. ('roix,

wieka

i

rozprawy

o

potrzebie

oswobo, ze dniem kadym dobitnii^j okazyway si rónice zda, wspózawo-

sugujc si

zdolniejszym

ow,

wza-

e

z ukontentowajemna ufno, otnnrzysinsc (sic) rokuje niem patrze bdziemy na dzieo zbawiennie poczte, dla

jiodwignienia ojczyzny''

Cesarzow Katarzyn zwal

— „bogini

wicj byo to

ziemsk."

—

miaem... Zabawiano si w Grodnie

kb. J.uskina,

Jak na Jezuit

ni

mniej ni

i

kapana,

nieco

nader wesoo,

d.

3 Padzier-

nika, obchodzono rocznic koronaryi \V. Monarchini.

man Kossakowski Prospera

da

hoi-s

i»al

i

gentis

Kolacy et

z

Het-

tacami. Janiay cyfry:

nmico

foederi junctis...

Katarzyn Kach(»wski ilhuninowal palc ale deszcz wicher pogasiy wiata... bawiono si tacami... Pomimo tego wesela konfederacya nic byn bez obawy, lkano hi wpywu emigrncyi, spisków, wybuchu jakiego

Na

i

S.

.

— i

starano

l)olicyjiiy

—

271

przedsibra wszelkie rodki ostronoci. \Varszavvy

klub(3w,

druków,

teatriAV,

Dozór

ksi^'garni

marszaku koronnym OssoliOarowski (wojnicki), Szydowski, Ivicki i czcnik Bieliski... Klubów zupenie zakazano „w celu burzenia Uz]ditej poformowanyeli lub formowa si mogcych „kazano je znosi, wynalazców ich (sic) sdzi, kamieli sobie powierzony, przy

ski kasztelan pódl

ra

,

protokuly

i

,

Miasto

archiwa zabiera.

podzielono na

cyrkuy sdownictwa .dla lepszego dozoru. * Mimo to mnoyy si tak w stolicy na prowincyi wypadki zabójstw, napaci, rabunku i kradziey, i musiano marszakowi zaleci najwiksz na to baczno. Midzy innemi tak bankiera Blanka z Dubna powracajcego napadnito na drodze i

i

o pienidze

.

Wojsko

.

polskie, o

ile

,.przyjacielskic" starczyo;

byo mona, rozpuszczano, gdy stojcy w omy korpus frajku-

rów litewskich rozwizano, onierzy pouwalniano, a bro i rekwizyta wojskowe, które si po domach obywatelskich pozostaway, kazano, pod kar najsrosz zwraca, jako

wasno

Rzplitj.

Prawodawcze prace Szczsnego

czy

dopiero.

Po uniwersale

d.

w

Grodnie si rozpo-

29 Padziernika do oby-

poprawi statut wyznaczon zostaa; Józef

wateli, postanowiono (20 Listop.) przejrze

ku czemu Kossakowski biskup litewski,

komisya intlantski,

i

A. Suchodolski

dency kanclerza ks. A. Sapiehy, czonków stanu rycerskiego.

z

pod prezy-

powoaniem dziesiciu

Deputacyi ktiu-a niiaa obmyle now form rzdu, sam Potocki program ukada. Naznaczono do niej biskupa Massalskiego, Okckieg©, Kossakowskiego, Jacka Maachowskiego, Raczyskiego, Rzewuskiego. Suchorzewskiego, Moszczeskiego,

o

Swiejkowskiego,

Czetwertyskiego,

* Uwagi nad procesem z pisma z okazyi cyrkuów, oraz powadze prow i karze mierci przez sdziego II. cyrk. VI. mia-

sta War.^sz.iwy.

Zti

pozwoleniem Zwierzchnoci.

Warszawa

1792

r.

—

sowem sam mietank

Platera, jej

potpi

konfederacyi

zasadami

,

Nie zaniedba twórca nowego projektu jeszcze

przejt.

raz

—

'272

konstytucyi 3

Maja.

—

„Kruszc

niszczc

i

którera odwieczn nasz Ilzplit wydzieo szkodliwe wróciwszy, nietrwa, le stosowan pooeniu i geniuszowi narodu przeciwn monarchizmu form do anarchii i zguby prowadzono (Y) i t. d. Program poleca 1) prawa kardynalne z dawnych praw Rzplitj wycign, oddalajc innowacye i uzurpacye. 2) Form obrad zabezpieczy i opisa. .

.

.

,

,

4) Admini3) ^Vadz wykonawcz energiczn ustanowi. stracy bardzij autonomiczn nada województwom, obwarotak, aby wadza nadzorcza praw jej pochon nie wujc dalj zapewni miano dostpno do urzdów moga;

j

—

dla wszystkich, etat wojska „aby

a nigdy straszny

wniaa

swj

ojczynie

przy tern konfedcracya

bd

naówczas urzdnicy

luje,

i

i

onierz by poyteczny,

—

obywatelstwu."

Zape-

„gdy si wszystko uregu-

od wyborów, prawa zostan

przywrócone, juryzdykcye pozamykane si otworz," tym-

czasowo jednak dyktatur zachowaa przy sobie.

Termin prekluzyjny do skadania przysig

przeduono od

wania,

sice,

gdy

dwa miepodpadaa i)rawnyn» konfederacyi, byaby si ti-in /d\a-

—

sabo

i

Litewski zwizek, zawsze rzy

przystpo-

zbyt wielka liczba obywateli,

nastpstwom dzia.

i

16 Listop, jeszcze na

d.

Litw oderwa

aktów komisji

j)ragnli,

edukacyjnj,

wszystko docho(h)w

i

d('»»r

w myl

Kossakowskich, któ-

zada

teraz

dotyczcych

pojezuickic

li

,

(20

Listop.)

Litwy, a

na które

nadeKossii-

Dzierawcom dóbr pojezuickich i tyni co wypaty, kazano si strzyma do rozkazów mieli skada kt('tre konfeiieracya wyda miaa. jv.sypnacyi Z l\'ter>burga nadesza wiadonio. o jirzyjciu josel-

kowscy

i

godzili.

,

stwa od konfederacyi

d.

M

Listfrir/virj

to

pierwszy,

to

blijnego

utkwia

z nich

z niczego naro

hei-szów targinvirkirli

Wiadomo, e Szczsny trm imieniem ców konstytucyi. tHi.

/u'rs:fn' czci

"

twór-

:

— Znany

rozpowszechniony wiersz ten za-

najbard/.ij

i

—

285

czyna si

Kiedy dotd

z

pogard

Gdy

zbyt

wstydu

i

wasn

Spisek zdrajców na

zuchway wsparciem obcego

I^zelewa krew v/spr macie,

kar

Do,

i

chleba

.

.

Ciebie Ik>Ac:

wznosim nasze mody,

na ten zwizek

Niechaj po zirmi ojczystej

hid/.i

pc

—

/

niewielk...

l>utidk;j

itd

—

—

291

Gdy po pismach natchnionych

szlachctncmi

praf^nic-

oswobodzenia nai'odu, obrony praw jego, które wydal

nianii

sejm czteroletni

po znakomitych hstach

,

Kotaja

raczj

(a

zbiorowych) do Maacliowskicgo, po gorcych Staszica przestrogach,

po dowcipnym Jezierskim, po

wiczu, po

mowach

koca

1788 do

roku

gorcym Niemce-

wywoyway

rozprawach jakie one

i

1791

—

r.

wemie si w rce

pamici potomnych zapisaa sama o

co dla

jakbymy

wica, czujemy

w najnikczemniejsze zbiegowisko ludzi mówi, ani pisa logicznie nie umiej.

rzyski a

,

nadta

.

.

.

myli faszywe

ohydny,

styl

kamstwo

Targo-

sobie

towarzystwa, wpadli

z najlepszego

nagle ani

od to,

,

co ani

myle,

Jzyk

barba-

deklamacya czcza

niezrcznie okryte

,

cuchn

z

tych

kart, przejtych duchem zemsty, zajadoci, oszczerstwa...

"W ich uniwersaach po raz pierwszy wyrazy plugawe za-

stpuj dowodzenia i argumenta Nieumiejtne pióro posugaczy zapaconych, cudzoziemczyzn zaraona mowa wstrt obudzaj. O sto lat cofamy si w czasy Augusta Sasa Có powiedzie o naj celniej szych utworach takiego Tomaszewskiego lub Hulewicza? o uniwersaach Kossakowskich, pi.

.

.

—

.

sanych przez ndznego gryzipiórka, o których nie troszczy

nuje

taki

.

.

?

.

.

si

nikt

nad wyraz ndzne znamiotakie obnienie moralne, serce si

Wszystko

upadek,

styl

.

to

,

e

ciska dotykajc tych kart, z których scz si tylko jad, i roznamitniona gupota Takie wraenie czyni

ó

.

Z Aktów

w

Konfederacyi

Warszawie

...

ZBIUR

.

BIUR

.

(sic)

Targowickij

,

wydawany

zeszytami

*

wszystkich druków Konfederacyi TargoPotrzebnych teraz do wiadomoci powszechnej, aeby kto z nicwiadomoci onych nic szkodowa. "W War*

wickij

i

(sic)

Wileskiej.

19*

.

— e

Zdaje si,

kowania

i

przeday ksig

wolno sowa wadza

aby

przeciw

wszechniania

pism

W

w

których ocejej

tak,

niedopuszczaa

wydawania

pism

moralnoci

obyczajom, a

wa-

i

sdownictwo nie dozwalao rozpoprzeciw osobom wymierzonym, pa-

policya

.

—

publicznej''

katolickiej,

dze krajowe,

skwilów

bez oznacze-

^Uwagi nad wolnoci dru-

pragnie jednak ograniczenia

,

duchowna

religii

wyda

chyba w tym czasie

nia roku ks. Jan Albertrandi

niajc

—

292

i

.

kocu

roku lub pocztku

1

793, zjawiy

si w War-

szawie po rogach ulic afisze:

Za pozwoleniem Konfedcracyi

OBOJGA NARODÓW.

Moskiewska

Entrepryza Austryacka,

bd

Truska.

i

da

miay honor w przyszy Pitek

re-

l»nv.ontacyc komedyi we trzech Aktach, orygi-

nalnie przez uiegdy I-ryderyka sce od

r.

1772 niewidzianj

uoonj,

w i'(ilpodtytuem:

,

a

ROZBIÓI^ KRAJU. drukowane na Krakowskiem Przedmieciu 427 niedaleko

g/.awio

pocety.

Cc

I.

Tom

IX.

Ty Zbiór

Konfedornoyi

wszystkich uniwersaów

VIII.

i

sir.

120

u

d

t

I

r u

tf i.

cra*ni(ynzej

K W.

cr.ynno*ci (aktów

7fl).

()>ojjrR

Tomu

narodów

II. Cr.lmsohen Ucbictc

gówn

doprowa-

(NuUitat).

w nuM] wasnoci,

upiey obnmi

wsiHjmnieli,

popiei-a

to jest,

nie

moga

wbrew Kaunit^owi

r.u

otabliren.

liifcttot.

jh)i

jego

— i

opar si

umowy pisa

i

si

o

zasadzie

da, która

Polski,

Spielmanna.

cigny si dalój przyjt. Ks. Reuss „Co si tyczy quale tutej-

pomimo

to,

zostaa

rzecz

owiadczono mi otwarcie, i idzie o ley midzy Szlzkiem a Prusami,

dwie prowincye

z

sob poczy,

musi si zastosowa z

i

Kaunitz wyrazi swe oburzenie

Lecz,

planowi.

w

tm

z Berlina (4 Czerwca.)

szych

i

przez Cobenzla

politycznemu,

systcniatowi

Dowiedziawszy

—

299

—

t

cz

aby te

a co do guanfum,

to

do zamiarów dworu petersburgskiego,

góry oznaczonm

by

nie

moe."

i

Rosya obiecywaa jeszcze,

wojska

które

wprowa-

dzaa do Polski, pónij pójd przeciw Francyi, Kaunitz wszake wyrachowywa e w najszczliwszym razie przed ,

kocem Lipca z Polski wystpi nie mog, tak, e dopiero w poowie Padziernika, to jest gdy kampania bdzie prawie skoczon — stan by mogy na miejscu. Cesarzowa bardzo dobrze wiedziaa, wkraczajc do Polski, i tak prdko opuci jj nie potrafi. Tumaczya si wprawdzie

ij

tern,

konfederaci targowiccy,

umysów w

kraju

uwiedli

,

lecz

w

Petersburgu

polskie,

W skutek porozumienia si potm

faszywym obrazem stanu

aeby na w Lipcu rachowa mieli.

nadto dobrze sprawy czypospolitej

—

z

Prusami

opuszczenie

,

znano Rze-

Austrya wkrótce

kazaa owiadczy w Petersburgu Cobenzlowi i zgadza si na nieuznanie konst. oMaja, tern chtniej e i Prusy s tego zdania. Wydano rozkaz panu de Cache aby to samo owiadczy w Warszawie, a panu Wojnie który wanie poda by not odpowiedziano podobnie. „Co si tyczy bezporedniego udziau, jaki dwory (9 Czerwca), ,

—

,

wiedeski

i

berliski

maj wzi, w

przij/rróceniu

dawnego

porzdku w Polsce, dwór pruski zwraca na to szczególn baczno, ady zachowa sobie i zapewni wpyw przyszy na sprawy wewntrzne Rzplitój, cho z drugiej strony,

—

wojna francuzka utrudnia to bdzie." Prusy gray rol dwoist, Autowiezowi

okryty, przekupny autor,

e

(!!)

korzystajc

saboci ciarakteru króla, pracowa nad zmiennym jego Co si tyczy pospolitego ruszenia, przewidzia

uniosem.

bardzo trafnie,

e

Igelstrciui

zdrad rodu wnieli, wycie „Wy.cie

por

jego

pr/epa.ci,

i

niezgod

, mijhjm

z

(lozw(»li.

broni obc wr^ul na-

StanisawjMu zniszczyli

jedyn

wycie doprowadzili Polsk do tej kltu si dzi znajduje." - „Zdnulzeiii,

powstania,

nad

na nie nie

— zdrajcy

Zwraca

w

a ty,

w kocu

si^'

e

—

ci

ta

jest

myl

bezprzestannie

pooone

bo

najpierwsz to

i

krew

,.Ginit; I*olska,

strasznj jirzydusi

tej

zguby przyczyn.

jej

cae ycie

twoje,

okropne wspomnienie,

bd/.ie obok najwikszycii zbrodniów.

Nie-

niecliaj

e

imi

ci

twoje

którzy dzieje

skalali."

dosy na

wiedziao: ..WPan pozdziera,

z nas

moesz

powsta

—

do Szczsnego:

nie

trapi przez

drczy

rodu ludzkiego Nie

el)y

woajij,

za ich kajdany."

sercu twojeni,

odezwy diaj

do narodu,

NYoajii

swoj toczy

—

;n9

tern,

wezwane do obrony wojsko odpo-

w w;ileczno

nie wierzysz,

e wada

czujesz,

napeni wojskiem

bo jej

znaki

krajem nie moesz,

korpusom dziaa poodbiera, a nas czstkami po kraju rozproszy, wszdzie podwójn liczb obcych opasujc... nie jak onierzy Rzplitej, lecz ." jak niewolników stray ich nas oddae Nie od rzeczy bdzie wspomnie, i w chwili, gdy wojska pruskie wkracza miay, vice-brygadyer naówczas w oddziale jeneraa Arnolda Byszewskiego, Henryk Dbrowski, poda by miay plan uycia tej resztki wojsk, wynoszcej do 4,000, której kazano ustpowa przed Prusakami za Pilic Bzur. Udzieli on tej myli Byszewskiemu, aby z wojskiem zwróci si ua Warszaw, napa na stolic, wzi arsena, rozbi oddzia Igestróma i z si, któraby si niewtpliwie zewszd iirzyczyia do nich, wystgo obcem

,

.

—

i

pi

.

jeneraowi Gorzeskiemu,

—

—

MóUendorfowi.

przeciw

a

Myl t

ten

o

niej

zakomunikowano

da zna

królowi.

mia powiedzie wzmocniono zaog w Warsza-

Nastraszony Stanisaw August, sam o tem Igelstrómowi wie,

,

natychmiast

i

a na Woli postawiono batery

za

z

dzia dwudziestu...

zaj inn

pozycy stan kwater w Koskich. By bardzo moe, i król ulkszy si nastpstw tego nieszczliwego porywu, prze-

Byszewskiemu

nakazano

gówn

strzeg o

*

tm

Igestróma. *

Chodko.

Hist.

Legionów

1.

.".'7.

i

— Dnia

320

—

Lutego Sievers przyby do Warszawy

10.

Buhakowa,

i

po-

nim razem uda si do paacu Borciów, litóry naówczas poselstwo zajmowao. Przyjcie byo dosy uroczyste. Igelstrom stawi si take. Nazajutrz i dni nastpnych witali go posowie, nawet Nuncyusz, nie czekajc jego odwiedzin... Nadskakiwanie to dao mu uczu, jak mia odegra rol. D. 14. Lutego, po oddanej wizycie marszakowi, Sievers w paradzie pojeclia na audyency do zamku. Król przyjmowa go uroczycie na tronie. Dwór cay by wa.nie w aobie z powodu mierci Ludwika XVL, na sze niedziel woonej. ** Sievers przed laty by królowi znajomy z .\nglii, gdzie si spotykali. prywatnm posuchaniu odkry on królowi cel poselstwa swojego o tyle, o ile mu go w tj chwili objawi byo wolno. Potrzebowa go nakoni, aeby si uda do Grodna dla uchylenia si od wpywów warwitany na Pradze przez

z

wan

—W

szawskich,

od intryg

zwoania sejmu, którego

i

sobie ce-

sarzowa yczya. Król

mia czm odeprze te wymagania, do mu byo w godnoci swej od Potockiego, ile cierpia

przypomnie,

jak go naprzcmiany

ignorowano i upokarzano, jak sobie nim konfederacya postpowaa. Opar si wic temu, przeczuwajc, co sejm ów zapowiada... Drugi rozbiór by ju w powietrzu, chocia Sievcrs jeszcze si go za-

—

z

piera.

—

Konfederacya

gc za

posjjolitego

przeciwko

ju si

ruszenia

niej

tylko

miotaa

—

poprawi

uczynionego

i

bezsilna,

razem

z

—

chciaa amnesty ogosi.

zajtrotestowa

.

.

.

nie

mo-

ogoszeniem Sievei*s

Nakazywa zachowa si

spokfijni(' .... Wróciy znowu Itepninowskie czasy, gdy wszechmogcy ambasador rozkay.ywa wszystko szo od i

niego.

• iinHii'

Ojflnszona

''yo,

»1«'

noha

il

tylko nabyto

I

Liitojin.

pr/.oil

koronki

oj^onKeiiioiu

]ir7y

lA'ffi$

nu')

wolno

suHt/tluttri^,

*

.

-

-

321

odezwaa si

Tn exlremis,

wreszcie

konfedcracya do

do

Szczsny pisywa:

króla, ale nie tak ju;, jak wi)rz()dy

„Nie

—

myle

czas

myli, ale wszystkie

—

ojczyzny."

Na

mówiono w

umysy

likie

—

kto sir

odpowiedzia (Luty 13

to król

ir

opinii

serca jednoczy dla ratowania

i

—

18), po-

pikne sentymcnta, Prymas tak samo: „yczc ducha jednoci'' z dodatkiem „i roztropnoci." Co za chwalajiic

sarkazm

—

uj mogo

z innych ust

mody

Nakazano

.

.

publiczne po kocioach.

Tymczasem

Czstochow ... — Jjtsnogór Kordeckiego, owo paUnium Ivorony miejsce wite Wraenie byo bolesne i przeraajce Zajto Gdask dziwnie usprawiedliwiajc ten zabór. Pojmuje si przyczenie kraju, który objawia sympatye ku pastwu ssiePrusacy

zajmowali

.

.

.

.

.

.

.

.

i

.

dniemu ... tu cale przeciwnie opanowywano go dla tego, i Gdaszczanie zawsze okazywali si duchem Prusom nie,

przyjani,

bów

i

e

to

rewolucyi!

i

—

byo

—

stara

piosenka

—

gniazdo klu-

•

e

dotkn Rzplit odezwa tam take umysy si poruszyy, bo dnia 14. Lutego wysza odezwa rzdu austryackiego do obywateli Galicyi, ,.aby si spokojnie zachowali w obec wypadków i uczestnictwa nie brali w zamysach i knowaniach wzgldem odmian i poburze w Polsce." Tu jeszcze guche tylko chodziy wieci o podziale, a Whitworth (Stycze Luty) donosi take z Petersburga, i Marków, któremu szczególniej zlecone byy sprawy polskie, wypiera si jakoby planów podziau, a mówi tylko o przywróceniu porzdku. Z innych róde Anglik ju by Zdaje si,

si w

ten cios, który

sercu Galicyan,

,

e

—

dokadniej uwiadomiony, sya

wemie

"Warszaw,

*

i

dnia 24. Stycznia pisa,

2,600,000 mieszkaców,

Austryi

za

Gaz. de Leyde.

dostanie

Prusy zagarn

mao

si tylko

Declaration 24 Fevrier

.

.

.

e Roa po

znaczcy

des intentions

peu amicales, que cette ville n'a cessee de manifester envers mouarchie prussienne etc. Polska

w

c/.aiiia

trr.ecli

rozb.

Tom

III.

21

la

— udzia, miasto Kraków to ,.sprawq, z

gorszc"

Francy, do

Whitwortli naz>'\va

uwikani w wojn Ludwika XVI. podbudzaa

ale wszyscy byli

mier

której

—

obwodem.

Chwila do popenienia gwatu przedziwnie zostaa

jeszcze.

wybran.

sy

z

—

—

322

—

Jako

a Prusami

zobowizyway si

d.

23. Stycznia

zawarty.

rewolucya

nie

ni

i)rzed

—

by w

jak

skiemu

w Wiedniu

net.

Wyrzekania

—

Napróno

uwagi. i

Dopiero po ratytikacyi

tajemnicy.

w pocztkach

jego dnia 28. Lutego,

Marca, posowi rosyj-

polecono n treci Jeijo z/i/riuthmi gabii

teraz

groby Austryi udawaa si do

zwróciy nawet

nie

—

Anglii.

baron Spielmann utrat stanowisk zapacili za

Na pociech

tyk.

zacj

i

Prusy

przeciw

zostaa zgniecion.

Traktat spisany bez udziau Austryi, zachowany

najwikszej

—

ornej

za to nie cofa pomocy

dopókiby

Francyi,

midzy Ro-

formalny traktat o podzia

ju by

Austryi pozwalano

sobie

jej

Cobenzl

sw

poli-

zdoby

Al-

Lotaryngi. *

miego, ugrzecznionego, agodnego, spokojwyrywano sobie w Warszawie. luól, prymas,

Sievers"a

—

nego

nuucyusz, co

yo

otaczao go grzecznociami

honorami;

i

pozyska przeciwko konfederacyi. — Nim do powaniejszych spraw przyszo, bawi si do znuI\)midzy nim a króenia obiadami, balami, teatrem. dwór chcia go

sobie

—

lem za porednika

suy

penie Rosyi oddany Boskamp. Boskamji,

i

który

królewski

sekretarz

Fricse,

zu-

stary szpieg,

zrczny a bezwstydny

zna dwór

gówne

i

niego

si

osób,

majcych czynnie wystpowa na

obracajce,

skreli

postacie

okoo

Sieversowi charakterystyk sejmie.

dwu poredników doda naley sekretarza take „szczerze oddanego interesom Rosyi."

Do tych

króla ks. (ihigioti,

•

Niemcewicz

pisze,

it.

lyszRl

archiwiSw lopncyi pru«ki«^j

wiadomuA, jakoby piorwuzy SrhulonhurK poda driinicKo ]>ocd.

rs smnrr."

i

.

— o

wolnomylno

nie uczynili,

325

wszystkich,

Sievers

— akcesu do Targowicy

którzy

we dwadziecia

cztery godziny

kaza

im z Warszawy wyjecha, groc wygnaniem z kraju. Innym, którzy ,.prónemi mowy, niepokoili" Cf) chocia pisali si do konfederacyi, surowo te zagroono. miano

Pilne oko

na

polskich

eksulantów

w

Lipsku,

si o wyrugowanie ich ztamtd. ciganie to jakubinów nie szczdzio nikogo. Powracajcego z Francyi Mostowskiego kasztelana raciskiego Sievers kaza aresztowa staraj.c

i w Paryu mia jakoby suy w gwarWstawia si król za nim, ale cofn si on stanie si o jamusia, bo mu zagroono e przez to kubinizm podejrzanym, chocia okaza jawnie jak go obesza w

Grodnie, za

to,

dyi narodowej.

i

mier

Ludwika

XVL

nie tylko

aob

po nim, ale uroczy-

naboestwem u XX. Misyonarzy

stym

(d.

21 Marca), na

którem on sam na tronie, ministrowie, posowie, senatorowie, damy, magistrat, korpus kadetów, wystpowali. Konfederacya wicej si teraz drobniejszemi zajmowaa

gdy doniolejszych tkn jej nie byo wolno Skasowano wszystkie wyroki na wojskowych, w czasie „nielegalnej komendy ks. Józefa wydane (przeciwko Hulewiczowi, Piaskowskiemu Rudnickiemu wydane). Ks. Józef, ów ..nielegalny" wódz naczelny, bawicy teraz w Wiedniu, powoanym by te do zoenia przysigi targowicy. Z rozkazu hetmana Oarowskiego pisa do puk. Hi, na co ks. Józef do samego Oarowskiego listem otwartym * odpowiedzia, owiadczajc, i konstytucyi 3 Maja wiernym pozostanie, i przysigi nie zoy, bo gwardye zawsze zaleay od samego króla.*' Prawda kto ojczyzn zdradza, ten jej prawa zdepta potrati.-' kocu doda, i do adnych urzdów wojskowych w Polsce najmniejszego prawa nie

sprawami

.

,

.

—

i

—

roci.

e

—W

i

—

Sievers, który

*

pamita

o wszystkiem, pisa przez Zu-

Drukowany na osobnych wiartkach.

—

—

326

bowa do posa Razumowskiego w Wiedniu aeby od Austryi

da wydalenia

,

jako niebezpiecznego buntownika.

ks. Józefa,

Cesarzowa rozkazaa konfederacyi i

,

aby dobra jego

te

Polsce zasekwestrowane zostay, co

niono, za wstawieniem

Widzc

mudzi.

si króla

w

matce, mieszkajcej to

Litwie

natychmiast spe-

usilnym,

Czechach,

w

zostawujc tylko wieleskie na

starostwo

pooenie ulubionego

krytyczne

sy-

nowca, i wtpic czy ksiciu Józefowi dozwol spokojnie w Wiedniu pozosta, król chcia dla szuka s:c:t\ dla szlachty oku kar cielesnych mundury nawet pozostaway do czasu tó same, a zmieniono tylko feldcechy na zote z czjimem, i

,

rosyjskie.

w

Przed otwarciem sejnni zjawi si

Poniski podskarbi, na z akt eliminowano,

urzdu,

cze mu

zaprzeczont*

wcisn si gwatem

*

kt('>iego

przywrócono

nawet, jakoby

i

w

—

r.

wszystko oprócz

1792

do dworu w Si)kólce,

Tuniftcrenic Orilynaniiu IM

lioiifjmtidwi

Grodnie eks-ksic

ferowany w\rok (Hhvo;ino,

I'.

Kitnikow»

kawnli-rnwi LiilHiwiilrkiiMuii

l>ruk. Krknfif folio pn poluku.

,

il.

w

gilzie

(irudniu iM'»/niej

jonor«lowi-

PIH Kwiclm*

I7HS.

.

— przesiadywa.

e

wiadczy

dowiadczenie,

Zacny 11)11

na

nabyte

Unnili i)