Polska i Litwa na przełomie wieków średnich. T. 1, Ostatnie dwunastolecie Kazimierza Jagiellończyka [1] [PDF]

Zitiervorschau

\

J-

4^ -•**..,..; r-f

^:X

y

1

4

DR.

FRYDERYK PAPEE.

POLSKA

LITWA

I

NA PRZEOMIE WIEKÓW REDNICH TOM

I.

OSTATNIE DWUNASTOLECIE KAZIMIERZA JAGIELLOCZYKA.

W

KRAKOWIE

iMAKADEM AKADEMII UMIEJTNOCI .

,

:

GEBETHNER

I

WOLFF

G. GEBETHNER

I

SP.

1904.

W W

WARSZAWIE

KRAKOWIE

909297

ODBITO

W

DRUKARNI UNIWERSYTETU JAGIELLOSKIEGO POD ZARZDEM lÓZEFA FJUPOWSKIEOO.

»Prosz

i

zaklinam., wszystkich., doktorów, profe-

sorów, mistrzów, uczniów

jów rocznych

w

w

i

pisarzów.. aby te ksigi dzie-

dalszym cigu

pisali,

a nigdy przerwy

—

nich lub zaniechania nie dopuszczali«

odzywa

tak

si Dugosz, czujc si bliskim mierci, do potomnych. te utkwiy mi w pamici zaraz od pierwszego poznania si z dzieem znakomitego dziejopisa i pobudziy do refleksyi, e jakkolwiek strumie historyografii naszej w XVI wieku popyn znowu szerokiem korytem, to przecie bezporednio po Dugoszu zanikn chwilowo, tak e wytworzya si bardzo dotkliwa i sabo tylko maskood Miechowity zaczwszy, a na odnonych wana luka ustpach opracowa najnowszych skoczywszy. Jednake w ostatnich czasach Akademia nasza zwrócia wanie szczególniejsz uwag na wiek XV, wydaa Index acorum, Acta capitulorum^ cenne tomy Codicis epis, za penym wiecem naokoo i inne akta; równoczenie Polski wydobyy na wiato dzienne podobny materya

Sowa

—

wszystkie postronne kraje: Prusy, Brandenburgia, Austrya,

Wgry, Rumunia

iloci, Rosya.

a

Na podstawie

lsk,

w

niemaej

tego materyau, a

w czci

wreszcie,

i

to

—

jakstudyów archiwalnych, powiodo si jednak przy pomocy kolwiek byo to zrazu rzecz wtpliw krytyki i kombinacyi utworzy konstrukcy, w której ju wystpuj na jaw gówne kierunki przewodnie i gówne

te

i

—

fazy rozwoju.

si to

A

jeli

jeszcze niejedna

nieodcznem

w

przedstawieniu

wtpliwo

i

niejedna

caem luka,

znajdzie to

jest

kadej pracy dziej opisarskiej zjawiskiem;

miejsc takich

ukrywa

nie

myl,

ale

je

zaznaczy, aby nastpujcy badacze mieli

zówk,

gdzie najbardziej potrzebne

i

owszem chc

wyran

wska-

podane

najbardziej

nawizanie dziejowej przdzy. Przecig czasu od roku 1479 do roku 1506, od pokoju oomunieckiego do mierci króla Aleksandra, przedstawia niewtpliwie pewien zwarty w sobie okres, który wynoszc blisko 30 lat, tworzy najnisz w historyi jednostk chronologiczn Lorenza: jedno pokolenie. Wszystko bowiem co si wykonywao za Olbrachta Aleksandra byo ju pomylanem nakrelonem przy kocu rzdalsze

ow

i

i

dów Kazimierza

omowych

Jagielloczyka.

ostatniego naszego

w

Ja z tych dziejów prze-

rednich wiekach poko-

napisaem ksig pierwsz, obejmujc ostatnie dwunastolecie Jagielloczyka. Przedstawi za

lenia,

ea

zamierzam naprzód dzieje litewskie dlatego, do roku 1484 punkt cikoci ley na Litwie, a dopiero póniej przesuwa si do Korony. To co w moich dziejach litewskich siga poza rok 1484 jest ju tylko dopowiedzeniem,

gdy gówna tre dalszego cigu grywa si bdzie w Koronie.

dziejów naszych roz-

CZ DZIEJE

NA

I.

LITWIE.

§•

stan

1-

wewntrzny

Litwy.

»Przeciw wielkiemu ksiciu Moskwy, kiedy Litwini pragnli wystpi ornie, odwodzi ich od tego zamiaru król polski Kazimierz. Mdrze i umiarkowanie odradza im szuka starcia z ksiciem, którego wzmogy liczne zwynowicyusze sami nie cistwa i skarby, zanimby

—

—

postarali

si

o posiki

wprawnych onierzy

z Polski. Nie-

te nie wiele pokadali nadziei w Rusinach do swego pastwa nalecych lub jemu podlegych, którzy

chajby

im nieprzychylni i gotowi, przyczyni si do zguby, ni do zwycistwa Litwinów. Chtnie tych sów mkról prawd drzejsi i rozwaniejsi suchali, uznawszy, mówi i przepowiadaa Nowicyuszami wojskowymi, ywioem pierwotnym w rzemiole wojennem nazywa Dugosz ówczesnych Litwinów. Zaiste byli oni ywioem pierwotnym i to nietylko w tym jednym wzgldzie. Caa olbrzymia przestrze do Ugry ówczesnego wielkiego ksistwa, od Nurca Murachwy do i Oskou Bugu i Oki na pónocy, a od na poudniu, leaa jeszcze jakby na nowinie, jak gdyby »na surowym korzeniu«. I ta pónocna poowa do podbiegunowej tundry zbliona, w której puszcza lena po-

dla

w

odmiennoci wyznania

razie walki z

Moskw,

byli

raczej

e

^).

a a

')

Dugosz:

Opera

(Przezdziecki). T.

XIV,

p. 698.

10

Dzieje na Litwie.

rk

woda stykajc si z wod jednolit tafl lodu mocia drog przez blisko poow roku, ta poudniowa cz, od pónocnej pasem trzsawisk piskich oddzielona, w której podmoke lasy nie jak dzisiaj powyej Kijowa, lecz dopiero daleko za Czerkasami,

dawaa

puszczy, a

i

ustpoway

miejsca

nieli sama puszcza

stepowi,

stepowi jeszcze

dzikszemu

— sowem caa Kazimierzowska -

Li-

w tym raz znowu w innym odcieniu, przedstawiaa jednak w ogólnoci ziemi cakiem wieo przez cywilizacy odkryt.

twa wszerz

Wenecyanin

i

wzdu,

raz mniej raz wicej,

Contarini, kiedy na

raz

pocztku roku 1477

po-

cigle przez bory, dróowa czasem przez trzy dni bez przerwy po zamarznitej rzece, a nocowa najczciej w swoich saniach, przy zostawionych przez poprzednich podrónych ogniskach. Kiedy za trzy lata wczeniej przebywa naddnieprzaskie ziemie, to przed Kijowem nocowa take w lesie, nie majc co bojc si rozbójników, a za Czerkasami wród stepu odczuwa brak wszelkich potrzeb do ycic, i przeprawia si musia przez Dniepr na powizanych na prdce drzewach, które przyczepiono do ogonów pyncych na przemu si ta podró »daa we dzie koni. Nic dziwnego, znaki na ciele i umyle« Podobnie za Witodowych czasów podróowa Gilbert de Lannoy; midzy opisem jednego a drugiego podrónika prawie nie wida rónicy w odmalowaniu fizyognomii Litwy i). Owych kilka rysów, rzuconych przez weneckiego podrónika, charakteryzuje nam ju ogólnikowo ówczesn bezludno Litwy; bliej szczegóowo pozwala pozna z

Moskwy do

Trok, jecha

je

i

e

i

stan zaludnienia

ki

w

doskonaa mapa historyczna M. Lubaw-

Contarini Ambr.: Yiaggio

zbiorze Manutia: Yiaggi

fatti

ad Usuncasan Re de alla Tana, in

da Yinetia

Persia... Persia...

Yinegia 1543 Aldus, p. 65, cap. 129. (Najstarszego wydania z r. 1487 nie mogem dosta). Polskie tómaczenie (nie we wszystkiem wierne!): Skarbiec Sienkiewicza T. I. Gilbert de Lannoy ed. etc.

—

Lelewel. Bruxelles 1844.

Take: Aeneas

Sylvius.

11

Stan wewntrzny.

skiego, która prawie wszystkie

napotkane

snych ródach miejscowoci uwzgldnia

^).

we wspóczeOtó na tej

mapie przedstawia si dobrze osiedlonem tylko dorzecze

Niemna

Wilii, dalej Podlasie, wreszcie

i

Woy

od Bugu

powiat bracawski litewskiego Podola. Caa, Wielkietro Ksistwa dwa razy wiksza, wschodnia znacznie jest rzadziej pokryta osadami; jeszcze si lepiej przedstawiaj pónocne strony, zwaszcza przylegajca do ale Inflant ziemia poocka, dalej witebska i smoleska napustki, wiksze coraz piskich ju bot poniej reszcie na poudnie i na wschód od Czerkas same ju tylko zostaj nazwy rzek dnieprowych i bobowych dopywów. Ssiedztwo tatarskie jeszcze od czasu pierwszej mongolskiej naway nie dawao uró ludnoci ziem po-

do Horyni

i

cz

—

a

udniowo-wschodnich. Czy mona sobie jakie wyobraenie liczbowe choby tylko w stosunku do Korony urobi? Jeli chodzi o stopodaje ku niemu wskazówki rozsunkowe, to mona, winicie si wojennych w chwilach krytycznych. Odnonie do roku 1483 mamy jedn wiadomo wspóczesn i wiai drug » zastawa smoleska« wynosia 10.000 rygodn, pierwdo stosunku w póniejsz, ale wiadomo o 20 lat pospolite ruszenie »wszystszej bardzo prawdopodobn, kiego Wielkiego Ksistwa« przedstawiao cyfr 40.000 Natomiast pospolite ruszenie Korony wynosi za ludzi Otó uwamy Kazimierza Jagielloczyka 60.000 ludzi

—

—

e

e

'-).

3).

*)

M. JIioóaBCKiH:

06jiacTHoe

;^'fe.ieHie

n MibcTHoe ynpaB.ieHie

jmT.-pycc. rocy^iapcTBa bo BpcMenn n8;^aHiH nepsaro .tht. CTai^Ta. 1892. (Odb. z

HTemH

oói.

MocKsa

ncT.).

Ob. niej §. 6. na podCar o: Gesch. Polens V. 1. p. 395, V. 2. p. 733 stawie Dugosza, Eschenloera i tych miejsc kronik pruskich, które Ss. podaj prawdopodobne cyfry (n. p. Lindau pod r. 145i, li58 ») »)

—

w

Nowsi pisarze redukuj bardzo cyfr walczcych pod Grunwaldem (K. Górski w Bibl. War. 1888 III), ale zauway naley, e co innego liczba walczcych a co innego pospolite ruszenie.

r.

Pruss. IV).

12

Dzieje

na

Litwie.

dobrze ten stosunek liczbowy 4:6, czyli 2:3, jaki zachomidzy pospolitem ruszeniem Litwy a Polski, miejmy obszar Wielkiego Ksistwa by dalej na wzgldzie, a dojwówczas 3 razy wikszy od obszaru Korony zaludniedziemy ju prost rachub do wyobraenia, nie Litwy byo przecitnie 472 razy rzadsze od zaludniedzi

e

— e

Gdyby bowiem zaludnienie obu pastw byo równie gste, wypadaaby na Litw cyfra 9 (3 X 3), tymczasem za wypada tylko cyfra 2. To sabe zaludnienie Litwy uwidocznia si nie tyle w liczbie mieszkaców i pojedynczej wsi ^), ile tu wracamy znowu do mapy Lubawskiego w rzdkiem tych wsi na wielkiej przenia Polski,

—

—

strzeni rozrzuceniu.

Przytem jakie tam byo to pospolite ruszenie Litwy! je pod Grunwaldem za mao co lepsze od tatarskiego, a stosunki pod tym wzgldem nie wiele si zmieniy za Kazimierza. Mona to wszake uwaa za kijowski Semen szczegó charakterystyczny, W. Olelkowicz, umierajc w roku 1471, nie znalaz dla króla lepszego upominku wród swego rynsztunku, jak konia i uk, którym zwyk by szczliwie walczy z Tatarami^).

Dugosz ma

e

którego wielkiej

czci

nów

(8.000: 15.600 czyli

ksi

dopuszczano do bitwy. Stosunek Litwiprawie 1: 2) zdaje si by zanadto obnionym, poniewa Górski za sabo oblicza chorgwie litewskie. Liczc po 250, zamiast, jak on, po 200 ludzi, otrzyma si prawdopodobniejsz cyfr 10.000 (40 x 250) i prawdopodobniejszy stosunek 5:8. Podobnie naley mie na wzgldzie, jeli Olbracht przy pomocy Mazowsza i Prus doprowadzi do cyfry 80.000, to byo to wysilenie nadzwyczajne, przy jakiem Litwa zapewne take zdoaaby swoich 40.000 powikszy o jakich 10.000. Stosunek ludnociowy 1:2 utworzy si dopiero po r. 1569, kiedy Litwie (mimo znacznej kolonizacyi polskiej) ubyo wiele na rzecz Moskwy na rzecz Korony. Por. n. p. cyfry ludnoci wiejskiej na Ukrainie w lustracyi wkrótce po r. 1471 przedsiwzitej (Apznst loro-aanaflHoii PoccIh VII, do Polaków

nie

e

i

')

2 Nr.

1.

z cyframi

')

Dugosz.

Dugosza XIV,

w

p. 547.

Liber benef.

—

«Arcum Tartarorum

.

.

.

mor

ge-

13

Stan wewntrzny.

A

Mengligirej, chan

tatarski,

proszc swego

przyjaciela

zauwaa: »Kak pryhoe mnie wzdiety pansyr?« ^) krakowskij Wida, e sobie nie wyobraa, aby poza Moskw mona byo dosta porzdny pancerz gdziekolwiek bliej od Krymu jak w Krakowie.

Iwana

III.

o pancerz,

Zamki litewskie byy naó wczas wogóle drewniane; murowanych lub podmurowanych mona wyliczy na palcach zaledwie pi: w Wilnie, w Trokach, w Kownie, w ucku i w Krzemiecu. Bro palna znajdowaa si w niewielkiej iloci w ucku, w ytomierzu, w Winnicy, w Cudnowie, ale wanie same kresy wschodnie byy pod tym wzgldem zaniedbane. Smolesku inwentarz wspóczesny adnych dzia nie przytacza, w Witebsku, w Kijowie pojawiaj si dopiero okoo roku 1507 Taka bya ówczesna obronno W. Ksistwa litewskiego! Jake zreszt zdoby si byo na lepsz obronno ówczesnemu ubóstwu Litwy? Poddani owych le uzbrojonych bojarów koczowali w wnumachw podobnych do

W

^).

jakuckiej jurty,

a

grzebali

Rolnictwo, zorganizowane

w ziemi w sposób

drewnian soch ^). pierwotny

i

w

pier-

cik

wotne narzdzia uzbrojone, stacza musiao walk z klimatem, w którym jeszcze czerwiec przynosi przymrozki, a mokra jesie ju w drugiej poowie sierpnia masami strca licie z drzew i zmusza do przesuszania zebranego wród wilgoci zboa. We wschodnio-pónocnych ziemiach Wielkiego Ksistwa zawsze za mao byo zboa; runt». Herberstein

w

r.

1517 (Pistorius: Polonicae

hist.

corpus. Ba-

sileae 1582, p. 152).

CóopHmcB pyccK.

')

hct. oómecTsa. T. 41. (Stosunki

moskiewsko-

tatarskie) Nr. 35. *)

VII.

2,

Gilbert de Lannoy: Lustracye

w ródach

dziej.

VI,

w

dziele

w

Apx. loro-sanaflH. Poccin.

Lubawskiego. Górski:

Hist.

Warszawa 1902, pag, 35. Callimachus: Vita Sbignei Gard., pisane w r. 1480, a wic zapewne na Litwie, gdzie wówczas dwór cay bawi. Zreszt charakter wielu ustpów zdradza autopsy. (Mon. Pol. VI, p. 245). Herartj'leryi polskiej. *)

i

berstein

1.

c.

p. 156.

14

Dzieje

na

Litwie.

jako od dawnych czasów istnia kantor niemiecki ocku, sprowadzajcy zboe Dwin z Inflant

W

w Po-

poudniowo-wschodnich natomiast stronach ssiedztwo tatarskie nie pozwalao na regularn upraw ziemi tak jeszcze w roku 1535 yto dla zaopatrzenia zamku kijowod Grodna, Sonima skiego potrzeba byo sprowadza Brzecia ^). Podobnie handel Kijowa, którego pooenie geograficzne przedstawiao tyle dogodnych warunków, cierpia niezmiernie z powodu ssiedztwa Tatarów; kuwyprawia si mogli pcy tylko wielkiemi karawanami do Kaffy, naraeni na cige niebezpieczestwa i przygóco gody. Nietylko od strony Kijowa, tego wnego targowiska ówczesnej Litwy, ale take od strony gównie przyNowogrodu i Moskwy handel litewski wozem; wywozi moga ówczesna Litwa chyba lene produkta, albo zgrzebne pótna ^) pochodzce z obfitej i).

e

a

i

i

'^)

bd

bd

y

konopi, której wilgotny klimat sprzyja. uprawy lnu Take przesuwaniem na dalszy wschód towarów polskich nie wiele si trudni handel litewski, gdy stosunki z Polsk byy mde pod tym wzgldem. Nawet sól jeszcze pobierano raczej z Bretanii (za porednictwem Prusaków) ni z Korony ^). Jakie za móg mie róda przemysu i

i

handel w kraju, w którym rkodzielnictwo stao jeszcze na stopniu przemysu domowego i to owego przemysu domowego najniszego rzdu, w którym sudzy dworscy owych drewniamechanikami od potrzeby? Nawet

s

w

ki

Baltische Monatschrift XXII, p. 342.

')

Lubawski,

^)

Contarini

1.

p. 769.

c.

Przykad

wielkiej

C6opHHK'B pycc. HCT. oóinccTBa T. 35, Nr.

karawany moskiewskiej:

7.

*) Przywilej Stefana woj. woI. dla kupców lwowskich 1460. (Akta gr. i ziem. VII, p. 288); „ndOTHo .anToscKoe h KpocencKoe H My;i,poe" (t. j. niemieckie, a wic kronieskie i litewskie byo

—

«niemdre»). ^) Hirsch-Danzgs Handels- u. Gewerbsgeschichte. (Preisschriften der Jabonowski'schen Gesellschaft VI) p. 146. Herberstein p. 152.

15

Stan wewntrzny.

nych miastach litewskich, podobnych raczej do wielkiej nie wyjmujc stowsi, o których zachodni podrónik wcale zamkz lekcewaeniem powiada, »e nie licy ^) nite«, przemys nie by jeszcze naleycie zorganizowany; pierwszy statut cechowy pojawia si dopiero w r. 1495 dla zotników w Wilnie. Ubodzy Litwini ówczeni, którzy mieszkali w numach, lepiankach i drewnianych grodach, modlili si take w drewnianych domach boych o ile nie woleli jeszcze na ukrytych ostrowach mudzi wznieca po dawnemu witego ognia ^). Zwaszcza poród cerkwi wschodniego wyznania prawdziw rzadkoci byy murowane gmachy; co wicej kanonik krakowski Sacranus ^) z prawd ziwem zgorszeniem donosi, duchowni ruscy podczas mszy w. kadli hosty na drewnianych miseczkach wlewali do drewnianych kielichów ofiarnych kwas litewski w braku wina! Nie tak le, ale nie wiele okazalej byo w kocioach panujcego wyznania rzymsko-katolickiego, bo przecie jeszcze przy kocu rzdów Jana Sobieskiego drugie biskupstwo na Litwie posiadao tylko drewnian katedr w Miednikach ^). Wprawdzie uboga bezludna Litwa przynosia królowi mao co niszy dochód ni zamoniejsza i ludniejsza Korona, ale warto pozna bliiej róda i sposoby tego dochodu. Gdy si zesumuje przytoczone w »Fedkowym rejestrze« z r. 1486 szafunki ^), otrzymuje si kwot 17.402 z.

—

—

s

—

—

e

i

i

e

Wilno doczekao si obM Gilbert de Lannoy. Wiadomo, warowania dopiero za Aleksandra, a pierwszego mostu za Zygmunta Wilno, szczeg. t. III). Statut cechowy zotniczy: JleI. (Kraszewski: OHTOBnH'b: Akti juit. MCTp. I. Nr. 204. *) Przyalgo wski: ywoty biskupów wileskich (Petersburg 1860)

w ')

tu8

I.

yciorysie Wojciecha Tabora (1491 — 1507), Elucidarius errorum ritus Ruthenici. (Kraków 1501). Tracta-

Cap.

2.

*)WoIonozewski: str. 84. *)

Biskupstwo

mujdzkie. Kraków

1898,

(Miedniki, obecnie Wornie).

Fedkow

rejestr

w

metryce litewskiej

ks.

zap. IV. k. 1—34.

16

Dzieje

na

Litwie.

wg., podczas gdy w rejestrze koronnym z roku 1485 lub 1487 mona si doliczy okoo 20.000 z. w. Jednake na Litwie gówn rubryk przy pokrywaniu wydatków stanowi myta (8.783 z. w.), poteiji karczmy (5.649 z. w.) wreszcie winy (1.176 z. w.), inne dochody maj podrze-, dne znaczenie, a z »kluczów«, czyli dóbr hospodarskich pyn prawie tylko daniny naturalne, w zbou i miodzie. Otó myta pac przedewszystkiem obcy kupcy, którzy zreszt i w drugiem gównem ródle dochodu najwicej musieli przysparza grosza. Tem si tómaczy to osobliwsze zjawisko, Litwa nie bije jeszcze wasnej monety^ ale liczy na grosze pragskie na ruble moskiewskie. Jeeli tedy dochód panujcego jest na Litwie stosunkowo

e

i

pokany,

to

e jeszcze uprzywilejowanie

si tómaczy tem,

rozdawnictwo nie zrobiy takiego spustoszenia we wadzy i w kasie monarchy jak w Koronie, ale naszego zapatrywania o pierwotnoci stosunków ekonomicznych bynaji

mniej nie zmienia.

Zwrómy

Rejestr koronny: Teki skie)

Sam Fedków gr.

lit.;

Pawiskiego

redukowaem

ruble

i

rubel

uwag

jeszcze

srogo postanowie

na

Grosze litewskie (czyli pragna zote wgierskie.

II.

dla jednostajnoci

rejestr podaje,

e

na

zoty

1

za rachowany by wedug

wg. szo wówczas 21 O monecie

Piekosiskiego:

e

(Rozpr. Ak. Hist. IX, p. 160) po 100 gr. litewskich. Zaznaczam, pracach Downara-Zapolskiego o finansach Litwy (^oBnapt-Sa-

w

nojtCKiii: rocy/],apcTBeHHoe xo3aHCTBO KieB-B

1901

i

yHHB.

HsBicTia,

— ale Zapolski bra za bardzo czsto zawodziy), ja

dochodów (które

bnie jak

w

obliczeniu

b.

dochodów

kh. Jim.

npn ^eJiJioHax'B. T.

I.

wypadaj wysze kwoty podstaw kontrakty arendowne

KieB-B

1902)

za

rzeczywiste asygnaty (podo-

polskich).

Pobór ziemski na Litwie

mia wynosi wedug Zapolskiego w r. 1534: 26.345 kop. gr. = 65,862-5 z. wg., w Polsce za wedug Lubomirskiego. (Trzy rozdziay z hi1.

str. 102) w r. 1531:86.635 z. w. Z naszych czajedyny szczegó, Kazimierz otrzymawszy w r. 1473 pobór ziemski na Litwie po 6 gr. pragskich ( = ok. 8 gr. pol.) od puga, móg wkrótce potem przesa synowi swemu Wadysawowi 10.000 z. wg. Dugosz XIV. p. 578 i 580. Polsce pobór ziemski 1485 po 12 gr. od anu przyniós okoo 30.000 z. w.

storyi

sów

skarbowoci

jest tylko ten

e

W

17

Stan wewntrzny.

karnych i

w Sudiebniku

z

1468,

r.

najeonych szubienicami, rysów z ówczesnego y-

dodajmy dla caoci prawnego na Litwie, jak si ono obrazu kilka

cia

w

najstarszych aktach

litewskiej metryki przedstawia. Jeszcze nie

lennicza podstawa

najwyszy pan

stosunków,

moc

upada dawna

której

wszelkiej ziemi na Litwie

ksi

rozdaje

jako liczne

aby mie zapewnion wojenn, a midzy chopów na to, aby mie rozz ograniczeniem dziedzictwa kobiet maite szarwarki pustkowia

midzy

sub

to,

—

wobec bojarów,

prawem

a z

ju podkopan

Ale

bojarów na

rozlicznych przywilejów:

wobec chopów.

eliminacyi

podstawa skutkiem

lennicza

ta

jest

cae

szeregi przytoczonych imien-

chopów przechodz wraz ze swoimi obowizkami z pod bezporedniej wadzy ksicej pod wadz kocioa panów — obok wadzy ksicej powstaje konOto stosunki przejkurujca, z ni wadza dominikalna ciowe ze stanu spoeczestwa patryarchalnego do patrymonialnego znane nam doskonale take z dokumentów

nie

i

^).

—

polskich, ale jeszcze z XII

i

XIII wieku.

kocu XV

—

My za

stoimy

wówczas odstp dziejowy midzy cywilizacy jedn a drug. Mielimy ju sposobno zauway, e porównanie dwu opisów podróniczych, jednego z czasów Witoda, obecnie na Litwie przy

z

wyróni postpu

pozwala to

taki jest

czasów póniejszych Kazimierzowych nie cywilizacyjnego na Litwie. Jest wraenie prawdziwe. Cywilizacy i kolonizacya mogy na Litw od czasów unii tylko z Polski. Jako pycywilizacy zachodnia z Polski do Litwy za czasów

a drugiego

i

i

na

Jagiey

i

Witoda

w

kilku

potnych

korytach, które do-

Atoli potem nablisko przerwa. Separatyzm

stawiy podwalinowych materyaów.

pó wiekowa

staa

JleoHTOBHH-: Akti Jim. MCTp. Bapmasa 1896. (Moj a recenKwartalniku hist. 1897 str. 846.) Cala masa nada Kazimierzowskich: ^OKjMeHTu MocK. apxHBa MHH. K)CTHniH. MocKBa 1898. Sudie^)

zya

w

bnik z Papee

:

r.

1468:

Polska

i

Aktu

Litwa

sana;^. Poccin

I.

Nr. 67.

2

18

Dzieje

na Litwie.

podniós reakcy przeciw zachodnim prdom. Separatyzm ten, wród Witodowych planów koronacyjnych poczty, objawi si w gwatownym wybuchu widrygiey, nie zanik nawet za czasów Zygmunta Kiejstutowicza, który wyniesiony z pomoc Polski mia by przedstawicielem przeciwnego kierunku, powróci wreszcie cakiem do tradycyi ostatnich lat Witoda za opiekuczych rzdów Gasztoda, imieniem W. ks. Kazimierza sprawowanych. A kiedy zeszed posiew Gasztoda, nie zmienio ju sytuacyi powoanie na tron polski Kazimierza Jagielloczyka. Owszem bliskie zetknicie si obu pastw jagielloskich doprowadzio zrazu tylko do ostrego sformuowania spornych kwestyj, których hasem stay si: sprawa przynalenoci Podola tudzie Woforma unii ynia 1). Stosunki z tej i z tamtej strony Bugu tak si zaostrzyy, miecz bratobójczej wojny przez dugi czas wisia jakby na wosku. Równoczenie obwarowaa si i zamkna w sobie Litwa swoim wielkim przywilejem ziemskim z roku 1447 2). tym przywileju monowadztwo litewskie, postarawszy si wobec wadzy wielkoksicej uzyska jak najwolniejsze rce, postawio po raz pierwszy zasad: Litwa tylko dla Litwy, jej dygnitarstwa tylko dla Litwinów. Takie warunki tómacz nam doskonale przerw w przypywie cywilizacyjnym polskim. Przypyw ten szed, litewski

i

e

W

ow

jak

ju wspomniano powyej, w kilku potnych

Wypada

wymieni

korytach.

biegowi ich zrazu penemu, póniej zanikemu, przypatrzy si bliej. Oto trzy najpotniejsze ywioy zachodniego wpywu na Litw: koció katolicki, polskie prawo pastwowe i prywatne, wreszcie prawo magdeburskie. je

i

s

1)

A.

Lewicki: Wstpienie na tron polski Kazimierza Hist. XX). Kraków 1887.

loczyka. (Rozpr. Ak. ') Codex epist. dii

saec.

aevi hist. XIV), Nr.

7.

XV,

T. III ed. A. Lewicki.

Jagiel-

(Monum. me-

9

Stan wewntrzny.

Za czasów Jagiey

i

Witoda,

1

w owym

pierwszym

podwigu katolicyzmu na Litwie, powstao tyle kocioów, ile ich wykaza nie moe ani dugie panowanie Kazimie-

a

nastpne czasy po wiek XVII ^). przecie od poowy XV wieku ju nietylko ksita z rodu panujcego, ale take i monowadztwo litewskie podejmuje zakadanie kocioów. Gzem przeto wytómaczy sobie mniej oywiony rozwój ? Chyba brakiem ksiy wród Litwinów, którzy dawniej znosili przybytek od zachodu, a teraz mu ju stawiali trudnoci. Majc tym wzgldem zwizane rce w sprawie powikszenia duchowiestwa wieckiego, zwróci si król do innych rodków powikszy znakomicie duchowiestwo zakonne. Zasug to jest Kazimierza Jagielloczyka, wprowadzi na Litw wieo naówczas powstay, peen siy religijnej i nader popularny, zakon Bernardynów. Wanie dlatego, bya to novella plantatio^ zasada wycznoci litewskiej nie moga by tutaj stosowan. Oczywicie tylko do czabo skoro tylko zakon zapuci na ziemi litewskiej su silniejsze korzenie, Litwini na tem polu doprowadzili za Zygmunta I do odrbnoci i usunicia ksiy polskiego pochodzenia 2). Take i na prawo polskie, przeszczepione na Litw w czasie unii, oddziaao niekorzystnie dugoletnie ozibienie stosunków midzy obu narodami. Na Litwie nie odbi si adnem echem ten ruch spoeczny za Kazimierza Jagielloczyka, który rozszerzy na szerokie masy szlacheckie uzyskane niegdy przez monowadców swobody. I prawo konstytucyjne i prawo prywatne rycerskie zachoway jeszcze dugo na Litwie kierunek oligarchiczrza Jagielloczyka, ani

A

—

—

e

e

—

i

ny

—

a

duej ni prawo

obyczaj

—

tak,

e

te stosunki

*) Mona to bardzo dobrze zauway w cennem dziele Przydokumenty algowskiego (ywoty bisk. wil.), który mia pod archiwum kapitulnego wileskiego. *) J. Komorowski: Memoriale Ordinis Fratrum Minorum ed. Liske et Lorkiewicz (Mon. Pol. V, Leopoli 1888).

rk

2»

Dzieje na Litwie.

20

miay si kiedy sta jedn

z

najciszych przeszkód do

Wilnie ogranicza wadz monarsz ale dotkliwie jak w Polsce równie sejm, nieraz moe na tym sejmie zasiadali w XV w. tylko monowadcy i), unii

lubelskiej.

I

w

—

gdy drobne ziemiastwo nie tylko poddanych

podczas

swoich, ale nawet siebie samych nie ze wszystkiem zdo-

ao

uwolni od szarwarków grodowych. Gorzej jeszcze nili na drobn szlacht, oddziaao odporne wobec zachodu stanowisko Litwy na mieszczan na wociaskie stosunki. Prawo magdeburskie posiaday za Kazimierza Jagielloczyka tylko te miasta, które je otrzymay dawniej, a jest ich niewiele: Wilno, Kowno, uck, Krzemieniec, wreszcie kilka na Podlasiu. Nowych jeszcze

i

nada prawa

magdeburskiego za Kazimierza nie znamy, z wyjtkiem kilku wtpliwych przy kocu panowania % Któ bowiem mia po zachodniemu urzdza miasta, skoro Litwini krzywem okiem patrzyli na kade osiedlenie si tych stosunkach przerwa w rozPolaka lub Niemca? woju staa si wprost fataln. Gdy bowiem w pierwszej poowie XV wieku posiaday jeszcze miasta w Polsce

W

si ywotn,

to

w

drugiej

poowie ju

j

a tak

straciy;

Ru

litewsk latoprzesadzone w XVI wieku na Litw i role ju byy spónionym szczepem, ju za sabym, aby móg wobec dokonanego wybujania warstwy rycerskiej

rozwin si

—

i

speni swe

przeznaczenie.

Po-

JIiDÓaBCKift: JlnroBCKO-pyccKiM ceHM'. MocKsa 1901 (Ksflanie /^OBHapt-SanojiCKin (^ypn. Mhh. nap. npocB. 1901 X)

•)

oói.

naleycie

HCT.).

—

.

MaKCHMCHKo: CcHMH

jiHT.-pycc.

roc.

flo

1569.

XapKOB'B

1902.

—

Czermak. (Sprawozdania z pos. krak. Ak. 1901 Nr. 8) susznie broni tezy, sejmie litewskim XV wieku nie miaa udziau szlachta (communitates) ale niepotrzebnie utyka o wyraenie Sudiebnika ypa3H.7iH ecMo),skoro pomnik z r. 1468 „H et BcnMi> nocnojitcTBOMt" (

ew

,

.

nie jest

wydany

z

flByxT> cjiOBt H-feTB" I,

nr. 67 *)

uwaga Hal ban

Podolien,

i

.

.

e

„chs-b oryginau, a uwaga wydawcy poucza nas, (t. j W tekcie z pocz. XVI w.). Aktm 3ana;^H. PoccIh .

53 na Alfr.:

Wolhynien

kocu

tego wydawnictwa.

Zur Geschichte des deutschen Rechtes

u. d.

Ukrain. Berlin

1896.

in

21

Stan wewntrzny.

dobnie i wocianie na Litwie pozbawieni byli tej szczliwej fazy przejciowej (oddziaywajcej jeszcze przez czas dugi i na póniejsze cisze stosunki), jak byo wiejskie prawo niemieckie w Polsce. Chop litewski bez a-

ekonomicznego przerobi si dnego przejcia prawnego polskiego chama. z ruskiego smerda na Jeeli przeto Litwa przez lat kilkadziesit odporne zajmowaa stanowisko wobec polskiego kapana, polskiego i

rycerza

skde

i

polskiego

lub

miaa przyj do

niemieckiego rkodzielnika, to zachodnia cywilizacya i po-

niej

Tylko z Polski mogy przyj i przyszy nareszcie dziaa i ci pancerni rycerze, którzy rozstrzygnli na jej korzy miertelny zapas pod Orsz. Cae panowanie Kazimierza Jagielloczyka byo pasowaniem si ze szkodliwym separatyzmem Litwy, a pocztek jego rzdów wielce odmiennym jest od koca. Bardzo prdko wyrós mody Jagielloczyk z pod opieki Gasztoda; wida to wyranie po tym fakcie, dawny opiekun staje si po r. 1447 opozycyi, zupenie tak samo jak Olenicki w Polsce. Tymczasem stanowcz przewag na Litwie uzyskuje Moniwid »regiarum partium homo« ^) i drugi podobnej barwy: kanclerz Kegajowicz. Kazimierz Jagielloczyk umia tak samo na Litwie wyzyska monarsze prawo rozdawnictwa wakansów, jak je wyzyska w Polsce, a dziki tej umiejtnoci znalaz po kilkunastu latach w otoczeniu swojem tyle wiernych zwolenników, ile mia przedtem oponentów. Na tych swoich zwolennikach oparty potrafi z jednej strony uprzedzi zamachy Polaków na Woy, a z drugiej strony utrzyma w karbach porywy Litwinów przeciw Podolu, tak utrzyma si przecie ów »status quo«, który by nietylko jedynie politycznem, ale take jedynie naówczas sprawiedliwem rozwizaniem kwestyi podolsko-woyskiej. Jak bowiem Polacy nie mogli si wyrzec Podola,

stp? te

e

gow

m

e

')

Dugosz

XIV, 228

(r.

U56).

22 zQao facto [connubio] erimus ab istac parte securi, poterimus commodissime tueri« pisze Olbracht do Aleksandra.

alias

—

T.

II.

158

Dzieje

na

Litwie.

e

rzeczywicie punkt cikoci interesów jagielloskich przeniós si w stron poudniowo-wschodni. Pozostawao rozliczy si z siami samej Litwy. Tuodrywanie czstek taj blisza obserwacya przekonaa, Litwy w wojnie kresowej nie szo Moskalom bynajmniej Litwa okazaa si moe nawet nadspodziewagadko,

e

e

odporn. Atoli owoce zwycistw lub odwetowych najazdów niweczya zdrada. Trudne byo na ni zaradzenie; nie wida nawet aby si o nie kuszono. Bardzo dobrze charakteryzuje t spraw Kromer przy sposobnoci przyskrzypnicia palca jednemu z kniaziów granicznych nie wiadomo bliej w któu podwojów królewskich tedya rym roku, ale mniej wicej w tym czasie. »to byo przyczyn odpapowiada zatem Kromer nie

—

—

»Bd

—

bd

i oni w podej si wapostrzegali, a w wierze naboswego od nich wprawdzie odrónionymi, a z Mo-

te dze u Litwy

dnienia,

estwa

raczej owo,

by

zjednoczonymi byli; t jednak oni okazy przeprzedtem jeszcze uknowane odpadnienie tem pospieszniej wywarli« Tszy zawsze odpór ze strony namiestnictw królewskich, zwaszcza od obroców Mceska i Lubucka, obsadzenie grodów kresowych naprowadza na myl, namiestnikami otworzyoby dla obrony pewniejsze widoki. takim razie trzebaby kniaziów granicznych przenie Litwy i da im tam odpowiednie zaopatrzenie. w Z ich strony nie przypuszczamy silniejszego oporu. Sam bowiem knia Semen Worotyski, kiedy jako ostatni ze swego rodu zdradza Litw, tak napisa (1492) do wiel-

skw za

jci

sn

^).

e

W

gb

kiego ksicia Aleksandra:

»ino hospodyne,

widomo

tobi

moja obstaa, i otec twój hospodyne, hospodar nasz, za otczynu moju ne stoja i ne boroni, a mni, hospodyne protiw otczyny mojeji, herodów i woostiej ne

czto otczyna

')

Sanok

Kromer:

Kronika

1887, str. 1311.

polska

w

tómaczeniu Baowskiego.

Testament Kazimierza Jagielloczyka

izmysli«.

Atoli czy

móg

159

(1492).

dnociach Kazimieurwa eb udzielnoci knia-

polityk o

rza Jagielloczyka, skoro raz

ziowskiej w generacyach Giedyminowiczów i Dorszprungów, pozwoli, aby odradzaa si w gbi Litwy w po-

koleniach Rurykowiczów czernichowskich ? jeszcze niebezpieczniejsza nili z

Byaby

ksitami

to gra

pochodzenia

bo

przecie ci kniaziowie werchowscy przyzwyczajeni byli do wiernoci za kontraktem: »A chto ne wschoczet im prawdu i dokoczania daty tako, a ne wschoczet ich potomu deraty kak i my: ino s nich cimusia im Kazimierz wyowanie doów, a im wolia« pisa jeszcze po dawnemu w ukadzie z r. 1483 ^). Nie, ci suebni kniaziowie na kresach, na pó udzielni, raz jednemu raz drugiemu monarsze sucy, byli ju stanowczo anachronizmem w porodku dwu centralizujalbo do jednego albo do cych si potg. Musieli drugiego organizmu; na porednie ogniwa ju nie byo Moskwa miaa lepsze miejsca. Nie ulega wtpliwoci, warunki do pochonicia ich. Dla niej mogli by podanym przybytkiem, dla Litwy powiedzmy to otwarcie — Jeeli si powicio Nowogród stali si ju balastem. i Psków, Rjaza i Twer, z tej susznej przyczyny, aby nie litewskiego,

—

wpyn

e

—

pomnaa ju który utrudnia

uni

tak przewaajcego ywiou ruskiego, wewntrzne skonsolidowanie si Litwy,

i

—

asymilacy z zachodem to zatrzyprzy naturalnej gramania w poowie drogi nie byo, nicy nad Dnieprem i nad Dwin, tam gdzie si wznosiy potne szace smoleskiego grodu. trudnem jest zawsze dla kadego co

jej

z

Polsk,

jej

a

Bd

bd

pastwa wyrzeczenie si zdarza

jakiegokolwiek obszaru

si dobrowolnie. Nie wiemy te czy

rzdów

i

rzadko

dc w

osta-

do pokoju z Moskw, zdoby si Kazimierz Jagielloczyk na konsekwentn gotowo do dalszych ustpstw. Ale gdyby nawet ta

tnich latach swoich

1)

Akth

san. P.

I.

Nr. 80

i

koniecznie

106.

160

Dzieje

gotowo

tak

daleko

na Litwie.

sigaa,

jak

to

powyej

zazna-

— jeszczebymy tego potpi nie Zdarzay si ju wypadki ustpstw terytoryalnych w naszych dziejach — wszake Kazimierz wyrzek si Pomorza lczono

chcieli.

i

Co za rónica midzy lskiem a Wjazm! Tam ziemia zachodnia, bogata, wysoko cywilizowana, z ludnoci w znacznej czci moe jeszcze przewanie tutaj jaowy kraj pónocny, w którym nie osiepolsk dlia si jeszcze ani jedna rodzina polska albo litewska, nie powsta ani jeden katolicki koció! Dlaczegó wic ska.

—

—

—

dotychczas nie chce potomno rozgrzeszy Kazimierza Jagielloczyka za Wjazm, skoro ju dawno rozgrzeszya Kazimierza Wielkiego za lsk? Czy moe dlatego, w XVII wieku trafiaa si sposobno przyczenia Mopóniej wzroso to pastwo do skwy, albo te dlatego, olbrzymiej a zgubnej dla Polski i Litwy potgi ? Nie historyk, który si strzee anachronizmów, stwierdzi musi, Litwa XV wieku, Litwa w trzech czwartych ruska, nie dawaa adnej podstawy do rozpierania si na wschód Polska t spraw w duchu zachodniej cy wihzacyi, susznie jako zanadto dalek. Susznie, uwaaa i w kadym razie nie mieli prawa zaczy niesusznie rzuca królowi niedbaoci potomkowie tych, którzy swojego czasu dla caej sprawy okazali obojtno. Ale Kazimierz Wielki, zrzekajc si trudnych do utrzymania praw z jednej strony, otwiera narodowi waTo samo niejsze pole dziaania w stronie drugiej. mona powiedzie o Kazimierzu Jagielloczyku Kiedy

e

e

—

—

e

—

—

—

e

ca

—

—

zobowizania do wzajemnej pomocy midzy Polsk a Litw przyszy do skutku, nie by ze strony litewskiej wskazany jako gówny nieprzyjaciel wielki moskiewski, ale cesarz tatarski. Tak samo w traktacie pokojowym midzy Aleksandrem a Iwanem III z r. 1494 bya zapewniona pomoc stron obu przeciw wszelkiemu niedrugowi ogólnikowo, ale wyranie tylko przeciw Tatarom; a na ten punkt powoywa si czsto Alepierwsze

ksi

Testament Kazimerza Jagielloczyka

ustpstwa

^).

e

to jest jedyna korzy na Litwie nie wytworzya dla kresów poudniowo-wschodnich.

ksander jakby dla zaznaczenia, za jego

161

(14:92).

Jeszcze

i

si dotd obojtno Dowodem tego niezwyka energia, z jak zaraz w pierwszym roku Aleksandra burzy namiestnik jego czerkaski Bohdan zbudowan przez Tatarów na dawnych ruinach twierdz oczakowsk »6o to jest nasza otczynaa Przyszo zatem na nowo do kroków nieprzyjacielskich od strony Krymu? Tak jest, — czas, w którym rami Mengligereja byo ubezwadnione przez nadwoask nawa, ju przemin; ta sama rka, która przycigna Nadwoan, musiaa ich potem napowrót ku stepom odgania. Narobili dosy kopotu królowi ci sprzymierzecy zmienni. Jak si to wszystko stao, poznamy bliej w dzie-

—

'^).

do e

od roku 1492 odzyska Mengligerej dziaania i sta si znowu, mimo pokojowych poselstw, niebezpiecznym dla Litwy. Akcya litewska tym kierunku, jakkolwiek roko-

jach Korony;

swobod

w

waa take samemu

Wielkiemu Ksistwu korzyci

porednie, miaa jednak w tylko pomocnicze znaczenie.

bya

Koronie, a przeto dopiero

zagbienie si

w

jej

jach pozwoli oceni naleycie, dlaczego zostawiono

Tu

na planie drugim.

e

pada,

w

bez-

caym systemie Kazimierza Gówna rola przeznaczona dzie-

Litw

zaznaczy koniecznie wyhasem, które przenikao cae dzieje koronne tylko

ostatnich latach Kazimierza Jagielloczyka

i

które prze-

bya turecka wojna — odzyskanie czarnomorskich brzegów.

kazane zostao jego nastpcy, a celem:

Czy dzieo o takim celu mona nazwa awanturniczem przedsiwziciem? Co byo potrzebniejszem dla zaokrglenia jagielloskiego terytoryum: Wiazma, czy ujcia Dniestru

i

') =>)

Dniepru, co bardziej

podanem

dla

konsolidacyi

CóopHHKT. pycc. HCT.

0611;.

T. 35, str. 129, 200, 226.

Akti

102.

(Puaski:

san. P.

tarszczyzn

I,

Pape.

Litwa.

Polska

i

str.

I,

Nr.

Stosunki Polski z Ta-

223).

ii

162

Dzieje

wewntrznej:

o

kraj

ekonomicznej mia pónocna, czy dla

ludnoci

—

prawosawnej, czy pusty

bardziej doniosem przyszoci pastwa: czy uboga ziete otwarte na wschód i na poudnie

kolonizacyjny

obszar

na Litwie.

co wreszcie

morze? I jeszcze jedna okoliczno niezwykej doniosoci. przyPod hasem wojny moskiewskiej nie mona byo

—

—

naówczas, kiedy chodzio o Wiazm poczy wspólnej akcyi zewntrz, narodów do na ale je si obu mona byo zespoli pod hasem wojny z pogastwem. wiecie By to jeszcze zawsze idea, którego nikt chrzeciaskim zasadniczo wyrzeka si nie móg, jeden jedyny, który ucisza przeciwiestwa religijne midzy najmniej

w

kocioem zachodnim

a wschodnim.

»Ino

to jest

dono

wsiakomu gospodarju chrestijaskomu togo diea oberepisa nawet Iwan III gati i za chrestijastwo stojati« do Kazimierza Jagielloczyka i). Có dopiero, jeli si

—

schodziy ze sob tak wane interesy materyalne, jak pozyskanie ujcia Dniepru dla Litwy, a ujcia Dniestru dla Polski! We wspólnych bojach z Krzyactwem utwierdzaa si niegdy najlepiej unia, cho bya pod dwiema gowami tak samo i dzisiaj silniej mogo zaway na na zewntrz, szali dziejów w^spólne przedsiwzicie nili chwilowe rozdzielenie bere pomidzy dwóch braci.

—

Ten kto ku niemu kierowa umysy ten nietylko

myla

lepiej

o

i

zagrzewa

terytoryalnem

serca

—

zaokrgleniu

pastw, ale ten najwyszego ideau ni gdyby si by jagielloskiego, dla dziea unii kusi o wtoczenie w jej ramy »coute que couh kilkuset tysicy odstajcych od niej poddanych ruskiego jzyka wschodniegfo kocioa! i

o

ekonomicznej

przyszoci

pracowa take

zaiste

swoich

skuteczniej dla

—

i

-^-raci

Jagielloskich o

Koron wgiersk.

267

W

miesicu padzierniku roku 1490 znalazy si cikich opaach pikne bogate Koszyce. Dobra byy spustoszone, drzewa owocowe wycite, przedmiecia spalone, a cikie dziaa gdaskie Olbrachta miotay kul za kul na miasto obdzieray kawaami mur z przecudownej katedry gotyckiej. Jaka niewielka odsiecz, przez królow Beatrix nadesana, doznaa od Baeja Magyara poraki; z Pesztu do Koszyc przedzieray si tylko z trudnoci przez elazny piercie Polaków listy w suknie

w

i

i

posaców zaszyte, a te listy nie przynosiy niczego prócz papierowych sów zachty i obietnicy na przyszo. Tymczasem gosy, które z Koszyc biegy do Pesztu, byy to gosy rozpaczy. Okoo 10 padziernika donosili Koszycanie królowi, trudno im miasto duej utrzyma, okoo

e

e

wicej ni dwa tygodni broni si ju nie mog. Zatem, jeli Olbracht, proszc Gdaszczan o nowe zasiki pienine, pisze do nich 21 padziernika, ju si miasto o poddanie ukada, to mona mu wierzy, jakkolwiek z humanistycznym optymizmem wnioskuje, e potem ju 15-go,

e

nic nie zatrzyma jego

w

fortuny

^).

...Ale

wanie

fortuna

wyprawie wgierskiej jakby si uwzia na Olbrachta, aby w nim postawi klasyczny przykad swojej niestaoci. Co si znowu w jego sprawach popsuo; a mieszczanie koszyccy, którzy przez padziernik yli caej

tej

w drczcej trwodze, ju w listopadzie i grudniu mogli oddycha swobodniej, a nareszcie zasuyli sobie na sadzielnych obroców na przekazanie imion swoich

w

i

potomnoci. »To

aby

i

ty

zapisuj przekazaa — upo-

ja dla ciebie, który odnajdziesz,

przyszym wiekom

pamitk

mina póniejszego badacza jaki wspóczesny pisarz miejprzytaczajc nazwiska dzielnych obroców. Wic je za nim powtarzam, skromne mieszczaskie nazwiska har-

ski,

^)

Listy

Wadysawa w

torum Lewickiego III,

Nr. 365.

—

Index acarch. koszyckie m. (Schiitz p. 533). Codex epist.

Nr. 4.593

268

Dzieje

w

Koronie.

townych mów: wójt Uszdorfer; rajcy Opitzer Johannes, Swartz Jorg, Sobranth Janos, Jorgis Gabriel i). Có wic zmienio si w stosunkach Olbrachta? Tyle przynajmniej stwierdzi niewtpliwie moemy, ogólna sytuacya ogromnie si zmienia. Wystpi do boju

—

e

Maksymilian, a teraz stana inna alternatywa, nie dysaw, albo Olbracht tylko Jagiellonowie

Habsburgowie.

W

—

Waalbo

sierpniu i wrzeniu upora si Maodzyskaniem Austryi, a 4 padziernika przekroczy granice Wgier. magnatów wgierskich przystpia do niego, wpaday w jego rce miasta z tej strony Dunaju jedno po drugiem, nareszcie dnia 17 listopada uleg sam Biaogród wgierski (Stuhlweissenburg) miejsce koronacyi. Maksymilian przybra tytu króla wgierskiego i wysa ksicia Krzysztofa bawarskiego na zajcie Budy. Prawda, w Olbrachcie nie obudziy si skrupuy rodzinne albo narodowe i stan w dziwnem wietle w tej chwili krytycznej. Wysa bowiem listy i poselstwa do Maksymiliana z zapewnieniem: »e bez jego woli i wiedzy z królem czeskim si nie pojedna, ale raczej chce si z królem rzymskim uo«. Jednake innego zapatrywania by ojciec. Kiedy si pose austryacki ukasz Sniczer powoywa na te ukady Olbrachtowe, dnia 25 marca 1491 w Sandomierzu, odpowiedzia mu król Kazimierz z najwikszem zdziwie-

ksymilian

z

Cz

—

e

e

y

eoczem

niem,

podobnem po

raz pierwszy

syszy-). Przypuszcza zatem wolno, i zaraz po nadejciu do Polski pierwszych wiadomoci o postpach Maksymiliana, wic moe w drugiej poowie padziernika, zafrasowa si król nad przyszoci swojego rodu i przyszed do przekonania, kandydatur wgiersk Olbra-

e

')

Urywek

dyjowskiej ')

bruck

V.

—

jak si zdaje

—

z jakiej

ksigi miejskiej bar-

Muzeum nar. w Budapeszcie. Kraus: Maximilians I, vertraulicher

w

1875, p. 68.

Briefwechsel. Inns-

Walka chta

t

j.

braci Jagielloskich o

powici

teraz trzeba

na rzecz koronowanego

razie utknicie dalszych

w

269

Koron wgiersk.

interesie

ogólnym dynastyi

ju Wadysawa. A w

takim

postpów Olbrachta pod Koszy-

cami atwo byoby wytómaczy przez odjcie poparcia si z tego czasu nie ze strony ojca. Szkoda wielka, zachoway adne bezporednie lady relacyj pomidzy ojcem a synami! Gdy si tedy Olbrachtowi odmienia fortuna pod Koszycami, przetrwa tymczasem Wadysaw szczliwie niemieck nawanic. Wgierscy panowie Bawarom zaraz na pierwsze wezwanie Budy nie oddali, póniej za powstay wród wojsk niemieckich swary o zdobycz i objawy nieposuszestwa z powodu zalegego odu. Pienidzy na prdce dosta nie byo mona i wojsko si haniebnie rozeszo, a Maksymilian zamiast w Budzie, przepdzi Boe narodzenie w Wiedniu. Teraz nadcign do wgierskiej stolicy Wadysaw od Preszburga i Tyrnawy, gdzie zbiera oddziay czarnej legii Maciejowei za wyudzone od Beatryczy, obietnic maestwa, pienidze. Przeciw Maksymilianowi spóni si Wadysaw, ale mia teraz doskonae wojsko na Olbrachta. Obróci si tedy na pónoc. Dnia 15 stycznia 1491 znajdowa si ju pod Erlau, dnia 18 t. m. pod Muhi, okoo 20 pod Szikszó. Przy królu

e

by Batory i Kinizsi, ale jeszcze nadcigay nowe siy; od pónocy Zapolya, od Komorna oddziay Korwina. Razem wynosio to wojsko 16.000 20.000 dobrze uzbrojonych ludzi. Na 23 stycznia ju zapowiada Wadysaw bitw, ale wówczas zaczo si dopiero waciwe podstpienie pod nieprzyjaciela. A byo nadzwyczaj uciliwe. Wród cikich mrozów i straszliwych zamieci niegowych nieraz tylko o mil na dzie postpowao wojsko. onierze musieli nieg odmiata i odrbywa lód, wichry zryway

—

namioty, tak

e

królewski

namiot pod Koszycami wykraju trudno byo

pado otoczy waem. W^ spustoszonym o

ywno, wic

sem bez

przez 14 dni trzeba si

chleba. Nareszcie

okoo

7

byo

ywi

mi-

lutego podstpiono pod

270

Dzieje

nieprzyjaciela. Olbracht

poow

w

Koronie.

bowiem, jakkolwiek mia zaledwie

Wadysaw, miao dotrzymywa pola. Jednake jakie mogy by jego widoki? I rzeczywicie pierwsze spotkanie 9 lutego, wypado dla niekotego wojska co

w dobrym posabo strzeony obóz polski wraz z dziaami wieami oblniczemi rozoyli si w taborach polskich ^). zdemoralizowanem wojsku Olbrachtowem zagcia si dezercya. tych okolicznociach nic bardziej w por Olbrachtowi zdarzy si nie mogo, jak nadejcie poredników ojcowskich. Imieniem Kazimierza zgosili si do ukadów Andrzej Róa, arcybiskup lwowski Maciej z Bnina, wojewoda poznaski; Olbracht wyznaczy od siebie kanclerza swego Polacy cofnli

rzystnie;

rzdku,

ale

si wprawdzie

odacy Wadysawa

zajli

i

i

W

W

i

Mikoaja Primusa, proboszcza stobnickiego krakowskiego kanonika, tudzie Piotra Myszkowskiego, wieluskiego stai

Wadysaw za wysa

dwóch dygnitarzy wgierdwóch czeskich, a mianowicie imieniem Wgrów wgierskiego Tomasza Bakacs, biskupa jauryskiego kanclerza biskupa-elekta waradyWalentyna Wuka, skiego, imieniem Czechów za Jana de Schellenberg, kanclerza czeskiego Wilhelma Paumkircher, barona de Zalonok. »Na có wiele mówi« pisze humanista Bakacs »z pomoc po kilkudniowych ukadach zawarlimy pokój wieczny i zgod... aby si midzy tymi rost;

skich

i

i

i

i

—

—

Bo

brami nie odegraa druga historya Eteokla i Polinika« ^). Dnia 20 lutego 1491 podpisano pokój koszycki. Pokój koszycki stwierdza przedewszystkiem *)

Mittheilungen des Yereins

Erfurt 1869,

uwaga ^)

p.

13.

f.

Geschichte von Erfurt. Heft 2, pag. 622,

Caro: Geschichte Polens V,

(Por.

1).

Thomas Bakacs

yiliensi, ducali oratori.

Kopia z arch. pastw,

eps. Jaur. R. H. cancellarius,

Mapheo

Bononiae.

Ex Buda penultima Apr.

w

w

gest: >Oklevel masolatai«

»aUqua preludia pugne«.

Bolonii I

Nr. 649).

Bakacs pisze

—

wg. (Retake, i byy

zbiorach Akademii

—

Tri-

1491.

Walka

braci Jagielloskich o

271

Koron wgiersk.

W-

uznanie Wadysawa prawdziwym i prawym królem gier, Olbrachtowi za zapewnia »ukontentowanie« na sku. Otrzymuje tedy Olbracht naprzód ksistwo gogowskie w rozmiarze takim, w jakim je Jan egaski posiada. Dalej otrzyma ma ksistwo olenicko-wolawskie Konrada Biaego zaraz po jego mierci, a tymczasem kadoroczny dochód z tego ksistwa. Podobnie te przypadnie Olbrachtowi ksistwo opawskie zaraz po wykupieniu go z rk Korwina, tymczasem za na kady w. Jakób 3000 czerwonych zotych. Nareszcie obowizuje si Wadysaw wykupi z rk obecnych posiadaczy Karno w, Cwilin, Toszek, Bytom, wirkliniec i odda je Olbrachtowi bez podania bliszego terminu, za Kole, HwopczyceiWodzisaw w przecigu trzech miesicy. Nowy lski zachowa pod-

l-

ksi

ksi

danym swoim

ga

bd jak

ich

prawa

dotychczas

i

przywileje,

oni

za

przestrze-

obowizków swoich wojskowych

podatkowych wobec korony; sama tylko osoba ksicia pod tym wzgldem bdzie wolna i uprzywilejowana. Na wypadek gdyby Jan Olbracht albo te który z jego synów lub wnuków zosta królem, wreszcie gdyby umar bezpotomnie jako lski, przechodz wszystkie jego ksistwa na koron wgiersk; w przeciwnym i

ksi

razie dziedzicz jego synowie, córki

bezpieczone wyposaenie.

za maj

tylko

za-

Wszystkie trzy strony kontra-

bd

hujce si staray odebra od Habsburgów wgierskie zobowizania sukcesyjne, tak dawne, jakote i nowe, któreby teraz ze wzgldu na pokój da wypado; panowie wgierscy zapewniaj ju teraz, e, skoro mieli wolne rce od strony Habsburgów, zobowi si na jakim sejmie powszechnym do przyznania nastpstwa Olbrachtowi, na wypadek, gdyby Wadysaw bez prawego dziedzica zeszed z tego wiata. Nastpi zwrot jeców zagrabionych posiadoci oraz umorzenie wzajemnych pretensyj z powodu spustosze wojennych; amnesty powrót do dawnych praw przyznaje król Wadysaw nie-

bd

i

i

272

Dzieje

w

Koronie.

zwolennikom Olbrachta, ale take kilku panom wgierskim, którzy niegdy byli przez Macieja proskrybowani, poniewa suyli dworowi polskiemu^). Ci, gdyby ju dóbr swoich odzyska nie mogli, niech im to aska króla ze ze wzgldu na ojca czem innem zastpi, »aby przynajmniej t reszt ycia, która im pozostaje, w ojczynie przepdzi mogli«. Koszycko-krakowskie handlowe stosunki wracaj na normalne tory, zobowizania wzajemne maj by dotrzymane, towary krakowskie pobrane w Kotylko

w

zapacone,

szycach nicznej a

w

drugiej

poowie do Matki Boskiej grompoowie do w. Jana roku przyszego.

Wszystkie na Wgrzech zajte miasta i zamki ma Olbracht bezzwocznie odda; dla zabezpieczenia swego zatrzyma jednak moe, do objcia w posiadanie ksistwa gogowskiego, Eperjes i Szeben, ale i te miasta ju teraz

a

winny hod

zoy

królowi

Wadysawowi.

Przy kocu aktu pokojowego autorowie traktatu te susznie kad Wadysawowi w usta wyraenie, artykuy jak najlepiej czyni zado tak honorowi ojca istocie traktat cay mia na sobie jakote obojgu braci. »inter familiam«, który reguluje wszelkie cechy aktu sprawy na wewntrz a podnosi i skupia siy na zewntrz.

e

W

Wadysaw te okazywa w lojalno, a nawet

Nagradza

wykonaniu traktatu wszelk uprzejm wzgldno, wobec brata.

innych zwolenników prawda Koszycan swoich, ale równoczenie udziela amnestyi przeciwnikom. Dnia 4 marca wyszed z jego kancelaryi w Koszycach akt powszechnej amnestyi, a w nastpnych dniach akty specyalne dla rozmaitych osób, zgaszajcych si do aski. co

i

przedtem, 26 lutego, wyda Wadysaw Olbrachtowi dyplom posiadania na Sprotaw, 5 marca za kaza mu

Ju

79.

') Zwolennicy w. Kazimierza. Dogiel: Codex dipl. Pol. I, p. DLehensurkundens I, p. 39 etc. (Index Lewickiego Nr. 4063).

Walka

braci Jagielloskich o

Koron wgiersk.

273

wystawi

przywilej, uwalniajcy go od czeskiego podatku sejmowego, czyli berny. Wydelegowa rycerza Sokoowskiego na lsk z poleceniem do generalnego starosty tej ziemi, ksicia Kazimierza Cieszyskiego, aby Olbrachta wprowadzi w posiadanie Gogowa. Jako wkrótce po Wielkanocy, i j. po 4 kwietnia r. 1491, odda ks. Kazimierz Gogów penomocnikowi Olbrachta, którym by pukownik Jan Karnkowski ^). pismach ówczesnych Jan Olbracht tak od ojca jako te od brata otrzymuje tytu: »S upr mus dux in Slesia«. Ale jakie byo, zapytamy teraz, usposobienie Olbrachta? Póki obaj bracia byli razem w obozie, zdawao si, odyy w Olbrachcie uczucia rodzinne. Z Budy przychodziy pogoski do Woch, Olbracht ofiarowa bratu przeciwko Niemcom ^) 6000 jedców pod wodz Baeja Magyara, a w razie potrzeby nawet wicej; podobnie i w Wrocawiu mówiono, polski przybdzie do króla z pewn si zbrojn »jako modszy brat«, »za poczciwi Polaczkowie, napiwszy si dosy wina i piwa, pocign do domu« ^). Gdy Koszycanie przysali znowu niepokojce od strony Polski wieci do Budy, dzikowa im wprawdzie Wadysaw za czujno, ale równoczenie uspokaja powoaniem si na list Olbrachta, w którym brat usprawiedliwia si, tylko z powodu wylewów wiosennych nie móg dotychczas wyprowadzi wojsko z Wgier i zapewnia, zaraz to po Wielkanocy (po 3 kwietnia) uczyni, »Jako nasz dworzanin Soko-

W

e

e

e ksi

e

e

i

owskia

—

pisze

dalej

Wadysaw

—

traktatu, dla wydzielenia bratu miast

posalimy, nie

z

zdy,

1)

:

w myl lsk

grodów na

tyche samych powodów jeszcze na miejsce take wspomnianego ksicia dotychczas Podobnie jeszcze 8 czerwca pisze

Pawe

>Lehens- und Besitzurkunden Schlesiensa I, p. 245. za przeciw Turkom, jak podaje regest w >Oklevel

Nie

masolataia Papce

którego

co

zatrzymao*.

*)

» i

Polska

I, i

Nr. 641. Litwa.

18

274

Dzieje

w

Koronie.

do Bardyjowian, jako delegaci Olbrachta na zjedzie komitatowym turockim owiadczyli, i nad szkodami, które jego ludzie poczynili ubo-

Durholtz, starosta spiski,

ksi e

pragnie silnie sta przy postanowieniach pokojowych, »byle ich tylko nasi przestrzegali« i w tych dniach do Polski powróci zamierza. A jednak w gbi duszy Olbracht ju wtenczas nosi si z innem usposobieniem! May, podrzdny, akt zdradza go w sposób nader dosadny. Oto piszc dnia 15 kwietnia ze swego miasteczka Szeben do Bardyjowian sprawie gwatu, który pewien szlachcic, nazwiskiem Balpothaki, na jego dworzanach popeni, tytuuje si Olbracht po staremu »Regni Hungariae generalis electus«, skary si za, gwat popeniono »tempore tre u gar u m pacis et concordie inter nos et fratrem nostrum regem Bohemie facte« ^). A wic Wadysaw jest dla niego po dawnemu tylko królem Czech, a traktat koszycki tylko »czasowym rozejmem pokoju i zgody«! cigu czerwca, kilkanacie dni po owym zjedzie turockim, doszed Olbracht stanowczo do nieprzyjaznej decyzyi. Dnia 19 tego miesica pisze do swoich Gdaszczan z Eperjes, spolewa,

e

w

e

W

w

e

dziewa si ju by pomidzy nimi, tymczasem brat ociga si zado uczyni warunkom pokoju, tak »e wypadnie chyba samemu o swoich rzeczach radzi«. Niedugo ju po tem, dnia 8 nej

w

Eperjes

lipca,

Jana,

—

przyjmuje do swojej suby wojenksicia egaskiego ^). Koci byy

ponownie rzucone ale co za rónica pooenia, choby dawniej by hetma K. k. v. Polan werben sol. (Koniec r. 1490). Statthalterei-archiv in Innsbruck* M. IV, a. 76. Ta instrukcya nie jest jeszcze drukowan, a tylko sprawozdanie poselskie Sniczera z 25 marca 1491. (Kraus: »Maximilians I. Briefwechsel«. Innsbruck *)

Instruction

wegen an den Kunig

1875, p. 68). Por. *)

str. 268.

Kwartalnik

hist. 1888, p. 320.

^^-^ X)pór Warmii

i

Prus.

289

Czy w Warmii dowiedziano si zawczasu o zamysach królewskich? Prawie na to wyglda; jeli szlachta chemiska wiedziaa w przyblieniu co si wici, to musiaa take jaka wie zaleci i do Heilsberga. Zreszt

do e

w

Heilsbergu, czy wiedzieli czy nie wiedzieli si mieli na bacznoci. Mikoaj Tungen, który mimo pojednania si z królem, usposobienia swego nie zmieni

trzyma si cile swoich pruskich »domini de patria« postara si zawczasu o bull papiesk, uwalniajc od wpywu królewskiego dyecezy warmisk. Dnia 4 marca 1488 owiadcza Innocenty VIII, jakkolwiek niedawno udzieli królowi polskiemu prawo obsadzania niektórych beneficiów w kocioach jego pastwa, to jednak Warmi wyranie od tego nadania wycza; tam królowi adnych praw nominacyi nie przyznaje, poniewa dyecezya warmiska podlega konkordatom niemieckim ^). Od tego czasu rok nie upyn, gdy Mikoaj Tungen, czujc si podupadym na siach, a pragnc jeszcze za ycia zapewni Warmii nowego biskupa po swojej myli, postanowi zrezygnowa na rzecz kanonika warmiskiego, ukasza Watzelrode, zastrzegajc sobie tylko doywotnie utrzymanie. Dnia 31 stycznia r. 1489 podpisa penomocnictwo w tym duchu na rce dwóch wydelegowanych do Rzymu kanoników, a dwa dni przedtem (29 stycznia) w testamencie swoim przeznaczy 5.000 dukatów na cel uzyskania konfirmacyi w Rzymie, 10.000 dukatów za zapisa »kapitule swojej na przysz obron praw i swobód kocioa, nie za na uytek prywatnych osób**). Wkrótce potem, 14 lutego, zakoczy biskup nagle w Heilsbergu ycie, zanim si jeszcze obaj kanonicy do Rzymu wyprawili. Kapitua postpia jednak zupenie w myl swego pasterza, z gorczkowym pospiechem przystpia do nowego wyboru, w najbliszym kanonicznie moliwie terminie, t. j. w sze dni po mierci biskupa, i 19 lutego i

e

')

Codex

»)

Pastoralblatt

P»pe. PoUka

i

epist. III, Nr. 326.

Litw».

f.

d.

Dióc.

Ermland

IX, 1877, p. 117. i

o

290

Dzieje

w

Koronie.

oddaa wszystkie swoje gosy na imi ukasza Watzelrode. Owi kanonicy, którzy mieli jecia z ramienia Mikoaja Tungena do Rzymu, otrzymali jeszcze tego samego dnia do rk akt wyboru, z poleceniem przeprowa1489

dzenia jego konfirmacyi

Tymczasem

w

w

kuryi apostolskiej.

Krakowie na pierwsz

wie o

mierci

biskupa Mikoaja wyszo z kancelaryi królewskiej, dnia 2 marca, pismo do papiea, z przypomnieniem obietnicy uczynionej Fryderykowi; a notaryusz królewski ks. Jan Brandis otrzyma polecenie zawie to pismo do Rzymu

dopilnowa sprawy ^). Kiedy za nadesza wiadomo dokonanym pospiesznie wyborze ukasza, wyprawiono niezwocznie do Warmii jako posów marszaka nadwornego Rafaa z Leszna Jana Lubraskiego, kanonika krakowskiego, celem zaoenia królewskiego veto bliszego wyuszczenia stanowiska J. K. Moci. Wanie odbywa si przy kocu marca roku 1489 zjazd Stanów pruskich w Elblgu, zwoany w sprawie i

o

i

i

podatkowej przez komisarzy królewskich Mikoaja Dziayskiego i Zbigniewa Tczyskiego, kiedy si owi posowie królewscy, z Krakowa do Warmii wysani, w Prusiech zjawili. Posowie ci widzieli si z pruskimi dostojnikami, ale z nimi nic o swojej misyi nie mówili, tylko pospieszyli prosto do Warmii. Tutaj dopiero, w Brunsberdze, dnia 2 kwietnia, przedoyli wobec kapituy warmiskiej i rajców Brunsbergi ordzie królewskie. Król wyboru ukasza Watzelrode na biskupa warmiskiego nie uznaje, poniewa wybór przeprowadzony by pospiesznie, bez poprzedniego uwiadomienia o tem króla jak si to w caem pastwie i zasignicia jego opinii, polskiem zachowuje. Wykracza za ten postpek szczególnie przeciw postanowieniom traktatu piotrkowskiego, który katedr warmisk dla osoby »miej« królowi wyranie zastrzega. ukasz Watzelrode nie jest osob mi, gdy król nie kogo innego, tylko syna swego Fryderyka »)

Roczn. T. P. N. Pozn. XIX, Nr.

35.

.^^-^—--^ pragnie czenia

w

mie

i

291

Prus.

biskupem warmiskim; s na to przyrzei prowizya królewicza ju musi by

papieskie

drodze.

da

króla Macieja na

w

Opór Warmii

swoje rce,

tedy

król,

wobec gronego stanowiska

lsku, oddania zamków warmiskich

a

do ostatecznego zakoczenia wakansu

biskupiego przez orzeczenie stolicy apostolskiej. Kanonicy warmiscy odpowiedzieli, termin kanoniczny wyboru

e

by

zachowany, obowizek za uwiadamiania o nim rzdu krajowego nie by ani za czasów krzyackich przestrzegany, ani te w traktacie piotrkowskim zapisany, jakkolwiek si król o to swojego czasu stara. traktacie piotrkowskim znajduje si tylko warunek, aby przyszy

W

elekt

by osob

mi

królowi.

uwaa jako niemiego w Koronie, cieszy si

Otó jake

królowi,

skoro

mieli

posiada

ukasza beneficia

zaufaniem wielkich dostojników kocielnych w Polsce, a nawet w radzie królewskiej zasiada? Zapewne, wasny syn byby królowi najmilszym, ale wedug zasad pospolitego prawa wystarczy dobre i nie wymaga si najlepszego. O zamiarach Rzymu na korzy Fryderyka nic nie wie kapitua warmiska, jakkolwiek ma przy stolicy w. swoich zastpców prawnych. Zreszt na jednym zasadniczym warunku zbywa Fryderykowi: nie jest, jak ukasz Watzelrode, indygien pruskim. Co do zamków, dzikuj J. K. Moci za troskliwo, zamki jednak w pewnych rkach i dostatecznie od nieprzyjaciela zabezpieczone. Posowie królewscy zaprotestowali przeciwko temu zapatrywaniu, jakoby nie by indygien w Prusiech syn tego, który nosi tytu »pana i dziedzica Prus«, a widzc stanowczo kapituy odwoali si jeszcze do rajców brunsberskich. Ale i ci tak samo pojmowali traktat piotrkowski, jak kanonicy. Skoczya si tedy konferencya na owiadczeniu kanoników, niebawem zwoaj Stany warmiskie, celem odpowiedzi na dania królewskie, któr potem przynios na zapowiedziany ju sejm ogólno-pruski w Tczewie. Niema co mówi kanonicy warmiscy rozwinli

e

s

e

—

19-

292

Dzieje

sprytn dyalektyk mechanicznie

mowa, to

litery

i

w

Koronie.

sprytn dyplomacy.

Trzymajc si

prawa, nie mona byo inaczej rozuAle czy z drugiej strony byo

tylko tak jak oni.

zgodne

z

Czy móg

duchem traktatu piotrkowskiego? zawierajc

król,

mentatorem jego

woli,

traktat,

przypuszcza,

e

ko-

tómaczem jego przychylnoci, b-

sam? Nie jest-e to wyrana imprzeciwna nietylko duchowi traktatu piotrputacya kowskiego, ale nawet wprost literze owych konkordatów niemieckich, na które powoywali si kanonicy. przecie monarcha mia wedug konkordatu prawo przysa swego komisarza na elekcy. Nic wic dziwnego, król przy sposobnoci póniejszej nazwa cay sposób wyboru czynem »podstpnym«. Co si za tyczy taktyki dyplomakanonicy warmiscy ositycznej, to zauway naley, dzie kto inny nieli on

—

Bo

e

e

gnli

to,

czego

wanie unikn

chcieli

posowie

króle-

Posowie bowiem pragnli zaatwi spraw z sam tylko Warmi, kanonicy za odoyli j na sejm prowincyonalny, i w ten sposób podnoszc rzecz do rozmiarów wscy.

j

kwestyi ogólno-pruskiej, pchnli bie a niekorzystne dla króla tory.

na korzystne dla

sie-

Albowiem mona si Prusy ujm si za Warmi.

byo na pewne spodziewa, e Jako kiedy na sejmie pruskim

w Tczewie

(26

kwietnia 1489) delegaci biskupstwa warmiskiego zdali spraw z przebiegu konferencyi brunsberskiej i odwoali myl zawartego przed czterema si do pomocy Stanów,

w

laty

zwizku toruskiego, posypa si

przez usta Mikoaja

z Wulkow grad zarzutów na komisarzy królewskich, tych samych, którzy przed miesicem w Elblgu stawali. Wojewoda pomorski mówi o naduyciach, o braku ochrony prawnej w kraju, a wszystko ze odnosi do nieposzanowania przywilejów krajowych. Mimo to, prawi, byy ju Stany dla królewskich przychylnie usposobione w Elblgu, jakkolwiek nie obowizane do obrony Królestwa pol-

da

s

gdy oto rzecz caa przez spraw warmisk nowego doznaje wstrznienia. Sprawa warmiska jest spraw skiego,

^-'

Opór Warmii

i

Prus.

293

powinna by z rad prusk zaatwiona, gdy tymczasem posowie królewscy tego rozmylnie unikali. Niechaj król rozway zechce, jak niebezpieczn jest tera-

prusk

i

niejsza sytuacya: stoimy w przededniu wyboru nowego wielkiego mistrza, król wgierski ma swego kandydata i ma znaczne wojsko niedaleko Prus. Mog si powtórzy czasy Tungena, »albowiem ciko jest nie utrzyma si swojem prawie«. Posowie królewscy zbijali zarzuty, do decyzyi radzili aby spraw warmisk ale nie zdoali Prusaków usposobi przychylRzymu nie. Stany pruskie odpowiedziay ostatecznie przez usta opata pelpliskiego: »To wszystko co byo powiedzianem jest dla nas dostatecznem usprawiedliwieniem przeciwko pomocy wojennej. Ale jeli wybrany biskup wejdzie posiadanie biskupstwa, to chcemy, my z nim a on z nami, okaza si wiernymi radcami i poddanymi J. K. Moci«, Tak hardo stawili si tedy Prusacy przeciw zamysom królewskim na swoim sejmie kwietniowym w Tczeod tego czasu, wie. Tymczasem zaledwie miesic zjedzie si nastpujcym prowinspotykamy na a Ju cyonalnym w Grudzidzu (31 maja) z cakiem innem usposobieniem, Stany pruskie uchwalaj wysa osobne

w

odoy a

—

w

min

poselstwo do króla, »aby ich intencye nie byy le zrozumianew; to poselstwo, jak zobaczymy, byo ju o wiele skromniejszem w sowie i o wiele przystpniejszem spowodowao takie zagodnienie Prusaw rzeczy. Oto zaraz na drugim dniu zjazdu grudzidzków? kiego przyniós wojewoda chemiski Karol v. Felde pewn

—

Có

wiadomo,

e

oddzia wojsk królewskich, skadajcy si z 2.000 jezdnych i 600 pieszych pod wodz Jana Janickiego wkroczy do Prus *). Niepokój ogarn zgromadzeczy to miaa by odpowied królewska na opór nie Stanów? Wprawdzie sami Prusacy donosili królowi ju w lutym o zagroeniu zachodniej granicy przez wojska

—

»)

Codex

ep,

III,

Nr. 337, 338, 341

i

nast.

294

Dzieje

w

Koronie.

wgierskie i prosili o opatrzenie zamków pomorskich, ale w obecnych okolicznociach wojsko mogoby take na inny cel posuy; w kadym za razie duszy jego Prócz tego pobyt w kraju staby si bardzo uciliwym. zachodzia jeszcze inna okoliczno. Owa przychylna Koronie szlachta chemiska w porozumieniu z kilkoma miastami urzdzia formaln secesy: odbya osobny zjazd w Chemnie wyprawia ze swego grona dwóch rycerzy, (tych samych, co w roku poprzednim) do króla, owiadczajc si ze zgod na oba dania królewskie (podatkowe i warmiskie) a nawet z gotowoci do pomocy. Zgromadzenie grudzidzkie nie mogo tedy co innego zrobi, jak tylko postanowi take poselstwo do króla. Na zapytanie reprezentanta kapituy warmiskiej, co czyni, gdyby albo ukasz Watzelrode (bawicy obecnie na

—

i

—

te syn królewski biskupstwo zaj zaWarmia niechaj si take odpowiedziano, przyczy do poselstwa. do powrotu poselstwa nie naley si obawia stanowczych kroków ze strony króla; gdyby za co niespodzianego zaszo, moina si kadej chwili znowu naradzi. Wybór delegatów odroczono do nastpnego zjazdu, który mia si odby na w. Jan w ToWgrzech)

mierzali?

—

albo

runiu; spodziewano

mian, aby zaniechali

A

e

wpyn

si bowiem jeszcze na CheJednake Chemianie nie secesyi.

od swoich zamiarów, a na w. Jan pobyo ju w drodze do Krakowa i). Nie pozostao tedy Prusakom w Toruniu nic innego do zrobienia, jak tylko wybra i wyprawi co rycho take swoje poselstwo. skad jego weszli biskup i wojewoda chemiscy, Elblczycy i kilka osób ze szlachty. królewskich zaczyTymczasem gdy tak dla naj si w Prusiech otwiera jakie widoki, skd ind dali

si

odwie

selstwo ich

W

da

*) Byli prdzej w Krakowie o 9 dni (waciwie o 10 dni) ni posowie Stanów, w niedziel, t. j. 12 lipca 1489, Weinreich (Scriptores r. Pruss. IV, p. 775). Co z nimi ukadano, nie wiadomo.

_-' Opór Warmii

i

295

Prus.

spada cios cakiem niespodziany. Cios ten wymierzony by z Rzymu, mimo wszelkich nadziei królewskich. Referat w sprawie warmiskiej otrzyma by kardyna Marek, niegdy porednik midzy Maciejem a Jagiellonami, zawsze mao przychylny Polsce, obecnie za zostajcy pod wpywem warmiskim, a moe te pod krzyackim. Takie stanowisko wyranie przebija z motywów referatu Marka. »Nie z chci dobrego zarzdzenia kocioem król pragnie biskupstwa dla syna ale dla swojej racy i

—

—

stanu, dla utrwalenia warmiskiego rycerzy

i

przeduenia ucisku kocioa

przeciwko maj waw tej prowincyi, »odzyskanej powag cesarsk i krwi Niemców, którzy j sami jedni zamieszkujce Idc na królowi wzniecilibymy oburzenie w caych Niemczech i uwicili pokój potpienia godny (toruski) »in eternum preiudicium religionis militum«. Innocenty i

danym

przywilejom«.

no

i

miast znamienitych,

Konkordaty niemieckie

rk

—

powzi swoj decyzy w myl referatu Marka 18 maja uwiadomi kapitu warmisk a 13 czerwca króla VJIf

i

Kazimierza o potwierdzeniu ukasza na biskupstwie *). Kiedy posowie Stanów pruskich do Królestwa przybyli, byo tam ju pismo papieskie znanem i wywoao odpowied niesychanie ostr z 26 lipca 1489, w której król midzy innemi pisze: »W. . poruszona namow nieprzyjació moich, uwaaa za stosowne i sprawiedliwe dotkn królestwo moje i wznieci wród takiego stanu spraw chrzeciaskich, w jakim si teraz znajduj — co jeli dobrze uczynionem jest, bliska przyszo okae«. Azatem rzecz schodzia ju do ostatniego argumentu: do groby miecza przeciwko Warmii. istocie sprawa warmiska moeby bya dosza do podanego przez króla koca w razie przychylnoci Rzymu moe byby si nagi opór Prusaków teraz, jeeli król chcia przeprowadzi swoj wol, to musia

ow

krwaw wojn

W

—

— »)

Codex

episl. III, Nr. 339, 340.

296

Dzieje

chyba

(tak

warmiski

w

Koronie.

przewidywa sam kardyna Marek), » koció z gruntu wywróci, jak to uczyni przeciw

Tungenowift.

To samo usposobienie

w

szcze

i

te

tonach,

ostrzejszych

same

refreny, tylko je-

przebijay

kowskiej audyencyi Prusaków, penej lewskiej

(22 lipca

i

nasi).

Odpowiada

W

w

w

si kranieaski króimieniu króla

Jakób z Dbna, kasztelan krakowski sprawie podatkowej zaznaczy król, nie naley jej miesza ze spraw warmisk; Prusacy stanowi z Koron polsk jedno ciao,

e

a przeto

zechc

tak

samo jak

da

ale z dobrej woli,

bracia ich, nie z

przymusu

królowi pomoc przeciwko

wrogom

chrzeciastwa. Co si tyczy Warmii, powtórzy Dbiski naprzód wszystkie zarzuty uczynione na konferencyi brunsberskiej, a w dalszym toku okaza dokadn znajomo motywów Marka przypisa je machinacyom ukasza. »A teraz chyba uznacie, taki czowiek nie moe by miym królowi«. Król nakazuje Prusakom przyczy si do apelacyi, któr wanie do Rzymu wysa ^), a zakazuje wpuszcza ukasza do kraju, jako nieprzyjaciela wiecznego pokoju. »Jeli to uczyni Warmiczycy, to bdzie i

e

biskupstwo zniszczone do szcztu«. Prusacy odpowiedzieli z alem, nigdy jeszcze króla tak zagniewanym nie

e e wobec

w Krakowie wzglnawet obawia o swoje osobiste bezpieczestwo. Prosz króla, aby miecza przeciw nim nie wyciga i kraju nie pustoszy. sprawach duchownych sdzi jest papie, jeeli syn J. K. Moci uzywidzieli,

dem

nich panuje,

usposobienia, jakie

musz si

W

ska prawo, znajdziemy si wobec niego naleycie, ale jeliby ukasz przywióz listy od stolicy papieskiej, cóbymy jemu mogli uczyni? Gdyby zarzuty, przeciw ukaszowi niesione, byy prawdziwe, niktby go z nas nie

')

Biskup

wocawski

i

jego kapitua

przyczaj si

cyi królewskiej 17 sierpnia 1489. »Acta capitulorum* (Mon.

Nr. 1300.

do apelam. aevi XIII)

Opór Warmii

_^

i

297

Prus.

popiera; jednake mymy go znali oddawna i niczego nieprawego dotychczas w nim nie znaleli. Podobnie te bronili delegaci kapituy warmiskiej ukasza jako wiernego królowi i przysidze swojej na pokój wieczny kaAle król przebaga si nie da. Kaza ostateczpana. nie odpowiedzie w swojem imieniu kasztelanowi krazezwala na jeden kowskiemu, Jakóbowi z Dbna, jeszcze zjazd w celu zaatwienia sprawy podatkowej i warmiskiej. Tego »czowieka«, ukasza, jednak król na biskupstwie nie cierpi, poniewa to, co mu zarzucono, polega na doniesieniu jednego z przyjació królewskich w kolegium kardynalskiem. Kanonikom warmiskim wprost powiedziano: »Radzimy ustpi, aby nie przyszo

—

e

wam dowiadczy

miecza«.

egnajc posów

pruskich,

rzek od siebie krewki zawsze Dbiski: Zakon przemyla nad tem, jakby wej znowu w posiadanie Prus. Ale to si nigdy nie stanie sta nie moe! Jeli król swego syna tam pole, to zapanuje midzy wami jedno. Król od i

tego nie odstpi, czy to

komu mio

czy niemio...« Zwra-

cajc si za do kanoników warmiskich, doda: »Powiedcie to waszym braciom, jeli nie chc by zgubieni do szcztu. Niechaj bacz, coby z tego wyniko. Jeli pierwej byli bici batami, to niech si strzeg, aby nie byli bici pakamiw. takiem usposobieniu gronem wyjecha król na sejm sierpniowy do Piotrkowa. Tymczasem tutaj zaszy wypadki, które osabiy znacznie wojenny zamiar. Naw tym samym czaprzód przysza z Prus wiadomo, sie, kiedy posowie pruscy w Krakowie bawili, ukasz cichaczem, przez Neryng, dosta si do Warmii i odby uroczysty wjazd do swojej stolicy (22 lipca 1489). Bardzo

W

e

atwo

by moe, e

porozumieniu, ale

Prusacy

wobec

byli z

ukaszem

króla mieli

rk: ukasz

w

tajnem

dostateczne uspra-

przyby, zanim rozkaz krómóg by do kraju przyniesionym. Zadanie zbrojnego wprowadzenia do Warwiedliwienie pod

lewski (niepuszczenia go przez granic)

298

Dzieje

mii Fryderyka wej, kiedy nie

byo byo

w

Koronie.

ni

pier-

Prócz

tego

teraz o wiele trudniejszem,

w

biskupstwie gowy.

—

zaszo, jak wiadomo, na tym sejmie bardzo draliwe zanatarczywie wikanie z Maciejem. Maciej wszake rozwizania ligi z Wadysawem czeskim, domaga si sprostowania granic od strony lska, ba nawet reklamo-

da

wa bieg

wykupno Spia tej

sprawy

—

a Prusacy

uwanie

ledzili prze-

swoich

ajentów

na

przez

sejmie

^).

Trzeba byo co najmniej przeczeka koca ówczesnej wyprawy Olbrachta przeciwko Tatarom koca sediswakancyi krzyackiej w Królewcu — zwaszcza e król sam na jeden jeszcze zjazd Prusakom pozwoli. Jako w jesieni te rzeczy si wyjaniy, to pomylnie dla Korony. Olbracht przepdzi znowu Tatarów, a wielkim mistrzem wybrany zosta czowiek wiekowy pokojowego usposobienia Jan Tiefen. Wybór nastpi 1 wrzenia, a ju 17 t. m. przesa król z Radomia nowo wybranemu swoje yczenia; poczem wezwa go do zoenia hodu. Jan Tiefen przyby bez oporu do Radomia i uczyni zado temu obowizkowi (18 listopada). A jakpomocy w sprakolwiek, wezwany przez króla do rady i

i

i

i

e

jestto jego pierwsza do wie warmiskiej, owiadczy, króla proba, aby pozosta dalekim tej sprawie, to jednak ukaszowi adnej ponie mniej stanowczo zapewni, mocy nie udzieli ^). Z Wgier przychodziy wiadomoci A tak zaprzeczy si o cikiej niemocy króla Macieja. pooenie przy kocu roku 1489 byo o wiele nieda, dogodniejszem do podjcia akcyi przeciwko Warmii, nia Prusacy mogli z niepoeli w sierpniu tego roku kojem oczekiwa, co im najblisza wiosna przyniesie. Na tem tle zrozumiemy atwo usposobienie obu najbliszych po audyencyi krakowskiej sejmów pruskich

e

e

—

—

'1

Ob.

'')

Voigt: Gesch. Preussens

Nr. 356.

§.

IX,

p.

172.

—

Codex

epist.

III,

Opór Warmii

i

nie

bdziemy si

dziwili,

i

299

Prus.

wrzeniowy by jeju zagodnia nie do tczewskim, komisarze kródlaczego

szcze bardzo oporny, a styczniowy

Na pierwszym, lewscy Dziayski, Tczyski poznania.

Sapieski mieli twardy orzech do zgryzienia, przypomniay im si czasy kwietniowego zjazdu tczewskiego. Bo te Prusacy stanli zupenie na tem samem stanowisku: przyznawali podatek tylko pod warunkiem zaspokojenia grawaminów, szczególnie za dali, aby sprawy pastwowe pruskie zaatwiane byy przez króla tylko z rad prusk. Dalej zastrzegli sobie, aby w podatku wziy udzia take powiaty lauenburski i bytowski (oddane w lenno ksiciu pomorskiemu), oraz Warmia, która to uczyni moe tylko wtedy, jeli ukasz uznany zostanie biskupem. Przyszo nawet do zerwania jednego posiedzenia, kiedy komisarze królewscy nie chcieli pozwoli, aby przedstawiciele kapituy warmiskiej przemawiali za ukaszem i nazywali go biskupem ^). Tymczasem na sejmie krajowym w Grudzidzu, dnia 4 stycznia 1490, ju Stany pruskie owiadczyy gotowo przyzwolenia pomocy królowi, jeli im tylko zebrane pienidze przeciw dan bdzie gwarancya, Warmii i Prusom uyte nie bd. Trudno sobie wyobrazi skromniejszy warunek. To te skoro z wiosn roku 1490 wpyna na dworze krakowskim na porzdek dzienny nowa wielka sprawa w postaci kandydatury wgierskiej Olbrachta, a z nadejciem lata zagrozili ziemiom ruskim ponownie Tatarzy i Woosi owiadcza król na sejmie pruskim w Tczewie, dnia 9 wrzenia 1490, przez usta komisarza swego Mikoaja Kocieleckiego, kujawskiego kanonika: ^e pienidzy podatkowych król przeciw binie chce«, skupstwu mogoby si to sta chyba za przyzwoleniem rady koronnej i pruskiej. Skutek by taki, jakkolwiek Prusacy na udzia w pospolitem rui

e

—

uy

e

e *)

Prócz Schiitza por. Codex ep.

III,

Nr.

357— 9.

300

Dzieje

take

szeniu, którego

w

da

Koronie.

Kocielecki,

nie

przyzwolili,

spraw podatkow pod ostateczn najeszcze zaciodach, stana nareszcie dnia 10 padziernika roku 1490 w Grudzidzu uciwaa podatkowa, poczem po jeszcze duszych

to

jednak wzili

rad.

Po dugich

naradach na nastpnych zjazdach tego, dla Prusaków tak pracowitego, roku, okrelono bliej rodzaj przyzwolonych podatków, rozkadajc opaty na any, folwarki, piekarnie, stawy i myny, oraz czopowe od piwa i miodu po miastach i miasteczkach wszystko na rok jeden. A wic bya przynajmniej jedna kwestya, i to cignca si od lat piciu, szczliwie ubita. Nie ulega wtpliwoci, sprawa warmiska posuya jako taran ale nie mona powiedzie, w sprawie podatkowej

—

e

razem

z

—

e

pierwsz bya take zaatwion

a mianowicie

zaatwion negatywnie.

i

sprawa druga,

Zdanie

Hirscha

i),

e

król przez swoje owiadczenie w Tczewie dane »w sprawie warmiskiej milczco ustpi«, mona przyj tylko z zastrzeeniem. Jeeli ma si na myli zawieszenie broni, przyznane Prusakom do czasu, to zgoda na zdanie

—

w spojeeli trway pokój, to nie. Wszake Tungenem byy rozmaite zwoki przerwy, a po take 12 latach wybucha przecie ostatecznie wojna. obecnie przyznan bya tylko zwoka, tylko zawieszenie Hirscha

i

rze z

i

e

broni,

wojna,

po i

którem

moga wybuchn

to rzeczywista,

orna

dopiero na dobre

wojna, o tem

poucz

naj-

blisze wypadki. Dnia 6 grudnia 1490 przybyo poselstwo pruskie na sejm walny koronny w Piotrkowie, który take nad uchwaleniem podatków obradowa. Prusacy przynosili królowi swoj uchwa podatkow, a jednak dawne kontrasty wybuchy znowu caej peni. Król przyjmowa Prusacy posów pruskich w penej radzie koronnej przez usta Mikoaja v. Baisen, wojewody malborskiego.

w

Scriptores

rerum Pruss.

—

IV. 776

uw.

2.

_

prosili,

aby

król,

Opór Warmii

w myl

i

301

Prus.

przywilejów krajowych,

wach pruskich obradowa

tylko z

królewski opucili wprawdzie

rad prusk. Na

w sprarozkaz

chwilowo sal radcy ko-

chwil wrócili napowrót, owiadczajc przez Krzesawa z Kurozwk, e obradowanie króla z radcami pruskimi sam na sam jest nowacy, dotd nigdy nie bywa, e Prusy zczyy si z Koron w jedno ciao pod jedn gow, azatem powinny w zgromadzonej radzie koronnej, a nie osobno, obradowa. Dyronni, ale za

usta kanclerza,

midzy

sputa

wojewod malborskim do kady pozosta przy swojem. na danie królewskie, aby po-

kanclerzem a

niczego nie doprowadzia,

Podobnie

in merito rei;

si Prusacy brakiem penomocnictwa od swoich. A jak w owej scenie charakterystycznej zaostrzya si na nowo cao kwesty i pruskiej, która si skupiaa okoo pytania: unia personalna, datki mi.iy walor dwuletni, zasonili

lub

realna

—

tak

w

poegnalnej audyencyi, dnia 8 gru-

e

dnia, wystpio na jaw, król swego stanowiska w sprawie warmiskiej w niczem nie zmieni. Na prob Prusaków, aby król ziemi ich zachowa w pokoju, a ukasza do aski przyj, kaza odpowiedzie monarcha: »Przedstawiciele Warmii byli tutaj, ale nie otrzymali posuchania, zgrzeszyli bowiem przeciw królowi, a take przeciw wasnej pruskiej ojczynie. Biskupstwo zostaje dla syna królewskiego, innej odpowiedzi król da nie moe. Po powrocie swoim niechaj Prusacy urzdz zjazd i spróbuj, czy biskupstwo zechce udzia w uchwale podat-

wzi

kowej.

Mimo przykrego dowiadczenia sacy pozostali

i

kowej, przypuszczajc,

bi

w

nadal ulegymi królowi

e

go

w

Piotrkowie, Pru-

w

sprawie podat-

ten sposób lepiej usposo-

warmiskiej. Wróciwszy tedy do kraju, starali si nakoni Warmi do równych z reszt Prus podatków. ukasz nie dla innych spraw, a szczególniej dla sprawy

wzbrania si, puje

w

pragn

tylko

swoje dobre prawo.

unikn

e si wkue jest gotów

pozoru,

Owiadczy

tedy,

302

da

Dzieje

królowi

w

Koronie.

wpokan pomoc

(stattliche

htllffe),

ale nie

e

pienin.

Dopiero na usilne przedstawienie ziomków, chodzi tu o solidarne postpowanie caych Prus i o dobre usposobienie króla dla caego kraju, zgodzi si na równe

Na sejmie prowincjonalnym w Grudzidzu (21 wrzenia 1491) zjawi si komisarz królewski, Jan Oporowski, wojewoda brzeski, z daniem, aby zebran kwot podatkow wojewoda malborski na Wszystkich witych podatki.

zoy w

Toruniu za kwitami do rk komisarzy królewpienidze przybd. Jednake Prusacy owiadczyli, zobowizali si pienidze tylko królowi samemu do rk odda, a uczyni to dopiero wtedy, skoro przydziay swoje take starostowie królewscy w Prusiech, na których wanie najwiksze zalegoci. Na to zaproponowa im Oporowski, aby udali si do króla na Litw. Uwagi godnem, take i na tym zjedzie zaznaczya si ogólna kontrowersya, bo gdy Oporowski doniós, król do komisyi z wielkim mistrzem w sprawie Neryngi przeznaczy trzech panów koronnych a czterech pruskich, owiadczyli Prusacy, i w tej sprawie wspólnie

skich, którzy po

e

zo

ci

e

e

z polskimi

panami komisyonowa

nie

bd,

poniewa

rzecz

wycznie Prus dotyczy. Do króla na Litw zdecydowali si Prusacy pojecha, tem bardziej, e ukaszowi obiecali jeszcze raz jego spraw wobec korony poruszy, e jeszcze o innych aobach swoich chcieli mówi. Dnia 5 lutego 1492 znalazo si tedy powane poselstwo pruskie w liczbie 12 osób i

w

w niem

udzia dostojnicy wieccy, przedbrakowao wojewody chemiskiego i przedstawicieli duchowiestwa. Dwaj tylko kanonicy warmiscy zgosili si w Grodnie u owych 12 pruskich do udziau w poselstwie; jednake poGrodnie; brali

stawiciele szlachty

i

miast

—

mów

stanowiono nie

zanimby

bra

ich ze

nie otrzymali

mitano bowiem,

na

e w

sob to

przed oblicze królewskie,

osobnego przyzwolenia. Pa-

Piotrkowie król

nie chcia udzieli posuchania.

Na

Warmiczykom

Troki jadc, przybyli

_,

Opór Warmii

i

303

Prus.

Prusacy 8 lutego do Wilna, byli uczciwie powitani i otrzymali w dniu 10 lutego termin u króla, a potem jeszcze 13 i 16 lutego. Imieniem deputacyi przemawia Mikoaj

wojewoda malborski; król odpowiada albo sam, Krzesawa z Kurozwk. Wojewoda malborski zaznaczy, pienidze podatkowe mogliby byli ju odda, gdyby nie zalegoci ze strony starostów, doniós take e w myl yczenia królewskiego skonili Warmiczyków do równych ze sob podatków,

V.

Baisen,

albo przez usta kanclerza,

e

prosi wreszcie o posuchanie dla kanoników. Król bardzo

e

nieaskawie przyj t prob, wyraajc zdziwienie, przemawiaj za kanonikami ich z sob przywieli. Jeli sdz, ze to jest sprawa caego kraju, to król uwaa, to jest sprawa caej Korony. Kanonicy » wy-

e

i

e

bowiem przeciw osobie i majestatowi królewskiemu, przeciw caemu jego domowi i rodowi, tak ich wykroczenie buntownicze (austri) jawnem jest nietylko kroczyli

e

tutaj, ale

niedawno »nie

ma

nawet w caem chrzeciastwie«. »Byem sam w Niemczech « doda kanclerz od siebie tam miasta, ba nawet ulicy, gdzieby ksia nie

—

—

e

wyszydzali króla«, ukasz wbrew jego woli utrzyma si przy biskupstwie. Chodzi tu zatem ju o honor J. K. Moci. Kiedy za na ostatniem posuchaniu Mikoaj v. Baisen zdoby si na uwag, Warmiczycy za-

—

e

mog

trzyma swoje pienidze podatkowe wobec nieaski

kró-

w gniew niepohamowany i zawoa sam do Prusaków: »Tam do dyaba! gdyby ten ukasz mia powsta przeciwko nam ci z Brunsbergi i z Heilsberga, to przecie pokae si, e jestemy wielkim królem chrzeciaskim i mamy wiele ziem pod sob. al nam, emy onego czasu taki pokój z Tungenem uczynili; lepiej byo przy pomocy boskiej zgnie go zupenie. A teraz jeli co poczniemy, to poczniemy otwarcie was i innych wezwiemy do dziaania, a wy nam pomoecie. Wy jestecie radcami moimi, wycie mi poprzysigli zalewskiej,

wpad

król

i

i

i

pisali si,

e

mi chcecie pomaga wraz

z

Koron

przeciw

304

Dzieje

w

Koronie.

kademu nieprzyjacielowi, kimkolwiekby on by, któryby chcia wystpi na moj hab przeciw wiecznemu pokojowi. Tego bdziemy

bronili

a

do naszego garda

i

a

do

Na uwag wojewody malborskiego, e w takiej wojnie cae Prusy mogyby szkod ponie, odpar król znowu osobicie: »Nie widz dlaczego mielibycie wy na zgub by naraeni; tylko gdyby si kto znalaz, ktoby si nam chcia sprzeciwi, tego kaemy ostatniej koszulia.

zniszczy«.

Oprócz sprawy warmiskiej poruszane

nociowo take inne

grawamina

byy

okolicz-

pruskie. Niejednokro-

Prusacy o kwesty osobnego obradowania ich Polacy tylko oddalaj od z królem, skarc si, osoby monarchy. Paday na ten temat sarkastyczne do»Jak nie siedzicie cinki, to znów dotkliwe zarzuty. »to rzecze kanclerz po polsku blisko J. K. Moci« was nie mowy od po»Takiej bliej «. przysucie si »jak nam dajecie«. trzebujemyw odpowie pan Mikoaj

tnie zaczepiali

e

—

—

Widzc

do —

—

—

znowu, jak w kadej rzeczy, przeze poruszonej, Prusacy brakiem instrukcyi, rzecze król

wymawiaj si sam

z

niechci: »tak postpuj

nie radcy królewscy, lecz

obcy«. Najbardziej jednak ze wszystkiego ciyy Prusakom na sercu naduycia starostów polskich. Sdy w kraju, rzadko si odbywaj, poniewa awnicy ramówili czej wcale nie sdz, ni eby mieli zasiada na rokach razem ze starostami, co si sprzeciwia zwyczajom krajowym; zreszt kogo awnicy wsadz do wizienia, tego starostowie wypuszcz. Sami za starostowie nie chc odoprzed adnym sdem odpowiada. A gdy sdy chwymusi si niejeden kraju i w giem, gwaty si dziej ta samopomocy, jak n. p. w ostatnich czasach szlachcic Marschede ^) w swoim zatargu z wodarzem biskupa ku-

—

—

le

jawskiego.

Mymy

si

ju

nieraz skaryli,

ale

przyjmuje »nasze skarenie jako mówienie«,

*)

Por. Scriptores

rerum Pruss. IV,

784.

J.

K.

Mo

sucha,

ale

Warmii

^-^^)pór

i

305

Prus.

Tedy nam wreszcie ziomkowie polecili szuka sposobów, abymy si sami od gwatu bronili, dróg bez ublienia naszej wiary wobec J. K. Moci. Król obienie sdzi. i

ca naduyciom

starostów

koniec

aoby

pooy,

a

poniewa

Prusaków przenikaa jedna

wszystkie szczegóowe wielka skarga o niedotrzymywanie przywilejów krajowyci przywilejów wogóle, przeto zaznaczy z naciskiem,

e

krajowych dotrzymywa, dotrzymuje i dotrzyma zamiemierza; jeli za wydaje im si inaczej, to gotów spraw odda pod rozsdzenie caej rady koronnej. Na to si Prusacy zgodzi nie chcieli; król wic zapowiedzia ostatecznie przybycie swoje do Prus w najbliszym czasie dla uporzdkowania tamtejszych spraw. Prusacy powitali za-

powied królewsk yczeniem szczliwego cay czas godnoci, tak

ale jak przez

tnie

i

z

pen

bronili i

teraz

przyjazdu,

swego stanowiska umiejna poegnanie owiadczyli

tutaj syszeli od W. K. ale co si tyczy Moci, zaniesiemy ziomkom naszym ani take ustpi, mylimy przywilejach nie artykuu o od tego, co uczyni zamierzamy, gdyby nie poskromiono

z

determinacy:

naduy

»Comy

—

starostów«.

Tak sprawa pruska zaostrzya si w sposób nadzwyczajny: z jednej strony bya zapowied miecza przeciwko chyba czeWarmii, z drugiej zapowied samopomocy go w rodzaju konfederacyi. I ta zapowied samopomocy doznaa na sejmie relacyjnym pruskim w Grudzidzu, dnia 27 maja 1492, jak najsilniejszego poparcia. Na tym sejmie zawrzao jakby w ulu poruszonym. Takie przyj-

—

w

Wilnie poselstwo pruskie doznao, mócie, jakiego wiono, jest niebywae; okazalimy si zupenie ulegymi sprawie podatkowej, mylc króla tym sposobem lepiej usposobi dla naszych przywilejów, tymczasem spotka nas gorzki zawód. Teraz mamy po rozsdzenie na rad koronn, gdzieby 20 gosów albo i wicej wypadao na jeden gos pruski. Wystpili kanonicy warmiscy i ciko si ualali na t obelg, król ich nie przyj,

w

i

e

F«pe. Polaka

i

Litwa.

20

306

Dzieje

w

Koronie.

kiedy nawet Turkom i Tatarom nie odmawia posuchania. Ale nie chce si ju mie biskupem Prusaka tylko Polaka, zaczemby poszo spolszczenie kapituy i tej jedynej

szkoy w kraju. Tak bowiem dziao si w Chemnie za czasów Kiebasy, a aden zjazd nie móg si odby bez jego woli. Posypay si potem jeszcze inne skargi, a w Stanach pruskich obudziy si dziwne myli (seltzame gedancken): »jakby samemu o swojem dobrze myle, jakby tak pych i zniweczy, a gwat gwatem odeprze skoro niema powodu znosi to, czego si od Zakonu nie znioso, od równych albo i niszych od siebie«. król zamierza przyby Chodziy po kraju wieci, stamtd uderzy na z Olbrachtem, obsadzi Malborg

—

hab

e

i

Warmi. Jako wiemy

róde

wgierskich,

e

wojsko na ale mogo by take na Warmi, sdzc po usponich sobieniu królewskiem w Wilnie^). Przy kocu roku 1490 jedzi te Grek Antoni Laskaris imieniem króla do zicia królewskiego w Szczecinie do króla duskiego Jana. Na có móg si przyda Bogusaw pomorski, któremu chodzio o trwae zatrzymanie Lauenburga i Bytowa, jak nie na Prusy, na co Jan duski, nieprzyjaciel Hanzy, jak przeciw okrtom gdaskim ^). Natomiast jakiej pomocy mogli si spodziewa Prukiedy nie stao ju Macieja wgierskiego?... Prasacy rol jego obj rywal Jagiellonów na Wgrzech, wda, posya do Gdaszczan jako do przynaMaksymilian, lenych w. pastwa rzymskiego, raz z wezwaniem do pomocy zbrojnej, raz znowu do pieninej przeciw królowi czeskiemu, zawizywa nawet przymierze z IwaAle jak nem III, proponujc mu opiek nad Prusami. mogo mie dla Gdaska dla caych Prus pont takie przyhoubienie taka opieka? To te Gdaszczanie listy

si

w

ze

Wgrzy

Maopolsce zbierao;

—

przypuszczali,

i

—

e

e

e

—

i

i

») ')

Cod. ep. III, Nr. 377—8. Ob. IlaMHTUHKH flHHJI. CHOmOHlH I,

te p.

koniec

6.3.

§.

5.

e

_

Opór Warmii

i

307

Prus.

w kopiach królowi na Litw, a pose Maksymido Moskwy, Jan delia Torre, który ów projekt opieki moskiewskiej porusza, ju po konferencyi z Krzyakami w Rydze, zaniecha zamierzonej podróy do Prus ^). Do tego wszystkiego padao ciko w rachub usposobienie szlachty chemiskiej. Wszake wanie na owym zjedzie relacyjnym grudzidzkim najtwardszy szermierz niemiecczyzny w Prusiech, Mikoaj z Wulkow, opowiada, go na sejmiku w wieciu Polacy chcieli na odesali liana

e

wzi

szable.

Pytanie zatem wielkie, czy w takich warunkach Prusacy byliby si odwayli na zbrojny opór przeciw królowi zwaszcza skoro król w jednej aobie pruskiej, i to moe najdotkliwszej, przychodzi im na rk. To co w Wilnie byo powiedzianem o ukróceniu samowoli starostów, to nie byo tylko czczem uspokojeniem, ale byo powanym zamiarem. Powtarza to samo tajny pose królewski Jan Brandis wobec biskupa chemiskiego, Stefana Neidenburg, pisa wyranie Jan Olbracht do Prusaków o »wy ku pieniu z am ków« ^). Takie wykupienie zamków nie byo rzecz now, podobnie przed blisko 30 laty Czerwon uwolniono z pod wadzy Odrowów, pacc im gotówk za rozmaite pretensye, na których umorzenie trzymali zamki. Teraz w Prusiech pienidze byy zebrane, ale jeszcze nie wydane; uycie ich na taki cel byoby niewtpliwie z wdzicznoci przyjte. Nast-

—

Ru

miejsce swawolnych i chcizastawników ni urzdników, byzajli ludzie taktowniejsi choby nawet wycznie

piaby

wych liby

»solida

reformacio«,

starostów, raczej

—

bo

midzy chemisk pomorsk cht móg znaleó dosy ludzi po swojej myli. »indigenae«,

*)

naMHTHHKH

król

p,anji.

i

CHomeHig

I,

p.

100. Scriptores

szla-

rerum Pruss.

IV, p. 787. ') List Olbrachta do Prusaków (zdaje si do Mikoaja v. Baisen, wojewody malburskiego). Lublin 28 marca 1490. Vide Caro: Gesch.

Polens V,

2, p.

1002 (Analekten).

20*

308

Dzieje

w

Koronie.

—

co do Warmii natomiast Tyle co do starostów nie byo dobrych widoków dla Prus. Przy kocu r. 1491 król jeszcze raz posya do Rzymu, potem zjawi si ów Brandis u biskupa chemiskiego, który powtarza obietnic królewsk, wzgldem ukrócenia samowoli starostów.

Nie

jednak

to

byo

gówn

—

misy

Brandisa, ale rzecz inna.

—

e mówi pose w dyskrecyi si biskup z powodu podeszego wieku zamierza rezygnowa otó niech zoy biskupstwo w rce króla, aby si nie powtórzyy zawikania warmiskie, król za postara si o jego zaopatrzenie, gdzie zechce, czy to w Polsce, Król dowiedzia

—

czy

w

Czechach,

Wgrzech

lub

Woszech 1).

By

moe,

e

szukano zaopatrzenia dla ukasza poza Warmi, w Chetak si nieraz koczyy »wojny duchowne«. mnie, Wicej o ostatnich zamysach króla wobec Prus nie Kaziwiemy. Wtpliwoci nie ulega tylko to jedno, do ostamierz Jagielloczyk w sprawie warmiskiej Ten Inaczej Jan Olbracht. tniej chwili nie ustpi. ju na radzie krakowskiej zaj poredniczce stanowisko, potem gdy go Gdaszczanie na Wgrzech wspierali dziaami, tem bardziej stara si by ordownikiem interesów

—

e

a

—

pruskich wobec ojca

—

acz bezskutecznie.

To te kiedy

wród barzliwych a desperackich obrad zjazdu grudzidzkiego, nadesza nagle wiadomo o mierci króla Kazimierza wiat si formalnie obróci dla Prusaków. Oto

—

otrzyma ukasz, »czowiek ukasza^ w czasie bezkrólewia od Jana Olbrachta, nosi adres: »Do przev/ielebnego w Chrystusie ojca i pana ukasza, z boej aski biskupa warmiskiego, przyjaciela nam Jakie bo nie zachodziy u nas zmiany najmilszego«*). bezkrólewia, kiedy chodzio o gosy wyborców! czasie w Zdumienie ogarnia, gdy si czyta pruskie pacta conventa Olbrachta 3): literalnie wszystko jest tam na up wydane; pierwszy

list,

który

—

1)

Schiitz niem.

*)

Papce: Kandydatura Fryderyka

")

Codex

ep.

III,

p. 394.

Nr. 392.

etc.

(Dodatek).

„Opór Warmii

i

309

Prus.

przyjty nawet artykuJ de non praesanda oboedientia Czy jednak czego pozytywnego dokona Olbracht, czy/ nastpia cio w czci wspomniana przeze »solida re" formatio« Prus jest rzecz bardzo wtpliw; wydaje si raczej, jakoby Olbracht nie rzdzi inaczej, ale wcale nie rzdzi w Prusiech i). Dopiero obaj Zygmuntowie musieli na nowo nawizywa Kazimierzowskie nici. »tem bardziej susznie powiada Caro »A wobec tego« uwagi godn wydaje si polityka tego króla; nikt bowiem zaprzeczy nie moe, z polskiego stanowiska bya trafn, a szczególnie bya intenzywnie narodów «.

—

—

—

e

*) Zgarn tylko pienidze, wydobyte na Prusakach przez dugie energiczne zabiegi ojca. papierach po . p. Pawi--prawowierny«

27, 90.

255.

185, 280.

326, 389.

Jagiell.)

176,

Archiwum warmi. (recesy frau-

322.

Ali, tatarski

Anglia 337.

199, 206, 214, 222 n., 354.

Albania 192.

*)

141,

tryka.

Akkerman = Biaogród czarnomorski.

mierz

(brat

54, 59, 133, 135,

Archiwum lwów.

Aidor, brat Mengligireja 42.

Andrzej

III)

Archiwum insbruckie 288. Archiwum kor., lit. vide Me-

329.

Adryanopol 193. Aeneas Sylyius 350, 358.

n.,

58.

Wasylewicz starszy

Iwana

saw

62, 88, 96.

Aczygirej, chan krymski 41.

115

III)

Anna królewna 251

354, 356.

Albrecht

Iwana Andrzej

148.

Acta consistorii Leopol.

Akcyza

Andrzej Wasylewicz mJodszy (brat

(Kazi-

Azbaba, pose Mengligireja (1480) 61.

Azow

141.

poszukiwanie

Badanie

a

Bajezid

193

II.

n.,

211.

Indeks ten zawiera tez waniejsze sprostowania.

333.

—

406

Indeks

Bajrasz, poseZ Mengligireja 61, 87, 99.

Bakdcs Tom.,

bisk.

Bielik

jauryski (Raab)

Jan (starosta górnego

Bielski

270.

lska)

178, 242.

Teodor

27,

68

31,

133,

n.,

pose turecki do Tatarów 220. Balpothaki (szlachcic wg.) 274. Barasz Szyry, beg krymski 96 7.

Bilew 149 (nad Ok); Bilewscy 31,

Barbara,

Biskupstwa Polski

Baktej,

141.

—

brandenb.

ks.

251.

24il,

Bardyjów 264—276. Barul Andrzej, wooski

(budet).

n.

Stef.

wojew. siedmiogr. 256

n,

Batu-chan 92. Bawarowie (na Wgrzech) 250, 268 269.

Baysen

Mik., woj.

Beatrix, królowa

malb. 284-307.

wg.

165, 240,

257—

269.

Belgrad

=

Biaogród

Beloch (statystyka

Bez

336, 337, 350.

mu

pose do Kry-

199. Piotr, bisk.

woc.

Bobrka 214. Bochnia 198.

Bogusaw

X., ks.

pomorski 251, 306.

Boh (boje tat.) 223 n. Bohdan Andrejewicz Sakowicz (nam. póniej woj.

poocki,

Bonfini (historyograf

Borkowicz

Mako

Boryszewski And.

Berwad (Ow.)

168.

84,

wg.) 255

(na

n.

50,

58.

Kominie)

182.

infl.

59. III)

Róa

(koadjutor,

póniej abp. lwowski) 207, 270, 395.

wg. w

kom.

saroskim) 265.

und Schirm*

konu 51. Biaa pódl. 93, B. smole. 68. z Biaaczowa Mik., sdzia krak. Biaogród (Akkerman) 111, 125,

Borzymowski Jan, kan.

krak.

i

u-

pnik 399. Za-

Bonia

192, 241, 259.

Bostel Ferd. (o radach

Kallimacha)

288, 376. 343. 189,

192, 194, 211, 216, 222.

Biaogród (Belgrad) 192. Biaogród (Stuhlweissenburg)

Bozów syn = Chozim Bracaw litew. 28. Bracaw ruski 11, 62,

-

Berdej.

130, 225.

Brandenburgia 242—245, 251. 268,

275.

Bianka Sforza 241, 260. Biberstein (szlachta sanocka) 341.

Biecz 169, 352.

trocki)

94, 115, 138.

54, 59.

mogun. 205, 239.

(zamek

103, 172,

Borys Wasylewicz (brat Iwana

Bertold, elektor

»Beschutz

Bnina

Borowsk (pod Moskw)

230.

Berezyna 75. Bernardyni 19, 338, 360. Berno (zjazd) 246.

Berzowicze

z

Borch Bernard, mistrz

138, 223, 353.

Berendej, Tatar litew.,

355.

Bohdan, namiest. czerkaski 161, 232. Bohdan, » ostrijski 45.

serbski.

hist.)

Rusi

Bnina Maciej, woj. pozn. 172, 183,

174, 376.

Batory Mik., biskup wacowski 257. Batory

i

z

najezdnik

215.

Batory król 316

135, 148.

Brandis Jan, notaryusz 290,

i

pose

król.

307—308.

Brask

(z.

czernihowska) 31,

138.

Bretania

(sól)

14.

130,

407

Indeks

Brodnica 175, 286 (polski charakter).

Bromacki Mik. (kan. przem., pose do Macieja wg.) 187. Bruck an d. Leitha 186.

ród.)

(przyczynki

Brttckner AIex.

z

Chodcza Mik.,

Chodcza Stan., woj. ruski 354. Chodkowicz Hryhory (XVI w.) 67. Chodkowicz Iwan, woj. kij. i jego

z

rodzina 22, 27, 67, 88-90, 97, 99.

108.

Brunsberga (konferencya) 290.

Chojnica 22, 67.

Brze Brze

kuj. 341, 351.

Choniski pogost

litew. 14, 22, 46, 93, 153.

Chotietowscy (nad

Buczacki Mich., wojew. podoi. 145,

Budapest 185, 187,

189,

250, 257

U, z

lit.

do Rja-

Chrojot, malkontent

wooski

212.

Chronologia tatarska 63. (Vide te Acta Tart.). (egzekucya podat.) 321.

Budowa zamku krak. 361. Budety vide Skarbowo. Buhak

Mengligireja

zania) 123.

92.

362.

9,

pose

(1490) 230.

Chrebtowicz Wasyl (pose

215, 228.

Budanow-WZadymirski

Bug

= Czarnokustwo. Ok) 135.

Chozim-Berdej,

Buczaccy 343.

n.,

lwów. 214,

kasztel,

227, 228.

Cia

Cieszyn zob. Kazimierz 273.

227.

Bialogrodu (ajent polski) 215.

Cia =

Ca

Busk .R56. Baszeski Stan. (pose

w

polski

Rzy-

317

akcyza. n.,

369.

Clerici vagantes et mendieantes 356.

Close (chop sanocki) 341.

mie) 110.

Butów (na Pomorzu)

Contarini (podrónik wenecki,

251,306.

Bydgoszcz 316, 352. Byszkowice (w dorzeczu Ugry) 144,

pose

do Persyi) 10, 103, 358. Crayow = Krajów.

Csaky Janusz (zwolennik Olbrachta

149.

Bytom (na lsku)

241, 271.

257.

Csonthegy (komitat tolneski) 259,

Callimachus 167, 172

n.,

207

n.,

236, 253, 287, 288, 316, 366, 375.

Caro Jak. 151, 202. wsi, objadu,

Cena

robotnika 344—345; sotystwa, karczmy, mynu 349; wou, ubrania 354;

odu

Cerkwie

Chem

328.

(zakaz

budowy)

109, 339.

353.

Chemno

Cudnów

(Ukr

13.

)

Cwihn (lsk)

271.

Czarne morze

etc.

vide Morze

Czarnokustwo (koo W.

286,

294

(szlachta)

Chemiski

etc.

44,

141, 147.

Czartoryski Mich.

(nam brac.)

62, 70.

Czechy 165, 166, 168, 206, 234, 237—239, 243-247, 274, 327. Czerkasy 10, 87, 91, 95,

175,

uk)

130,

161.

Czeremosz 203.

Chopi = wocianie.

Czermak W. (o sejmie lit.) 20. Czernihów 26, 29, 31, 216. Czernihowscy Rurykowicze — Werchowscy kniaziowie.

Chmielnik (Podole) 222.

Czeszybiesy (Jezupol) 256.

Ch.

woj.

biskup,

v: vi de

Felde.

Kiebasa,

burg.

Neiden-

—

408

Indeks

Czopowe = Akcyza.

Durholtz Paw.,

Czudzinowice (w krakowskiem) 346.

Dwór

Czynsze ze wsi 3M,

Dylacye

362.

star. spiski 274.

polski ubogi

328.

w sdach

329.

w

Dynaburg (komtur, pose Dania 306

w

wenecki

Dario Jan (poseZ

Kon-

Dbna

Jakób, kaszt. krak. 108

176—179,

172,

n.,

199, 247, 296, 354,

w

Demon (Demjask

Nowogr.) 77.

Desna (pob. rzeka Dniepru) 29, Detmar (kronikarz lubecki) 74, 79,

167-168, Dniepr

40—42,

12, 32,

5,

ko.

Mik.,

193, 247.

II)

wojew,

inowroc.

285, 290, 299.

Dziedziczno kniaziów na Dwina

29.

14, 142.

31. 86.

46, 157,

193.

Elblg

222, 286, 290.

Elektorowie niem. 237.

Elbieta królowa 38, 152, 208, 383.

10, 98, 161, 194,

Dobra

(brat Bajezida

Litwie

399, 401.

Dugosz

Dem

Dziayski

stant.) 208, 210.

z

Wilnie)

53.

227—228,

Wielkop.

231.

182, 245.

„Dohre Laszlo" 260. Dolsko (Pozn.) 351. Dominico Vinc. (pose genueski do Mengligireja) 126.

Enczinger, mieszczanin krakow. 180.

Eperjes (Preszów) 265, 272, 274,

260—261, 264— 276,

279

(bitwa).

Erlau (Jagierz) 261, 265,

269,

Farkashida

wyborcza

(kapitulacya

275.

Dominik prób. biaogrod. 277—278. Domotkan Jak., pose do Krymu 124.

Wadysawa 1490) 262—263. Federacyjny ustrój Litwy28.

Don

Fedka kniahini (Olelkowiczówna)

58.

Doniec 102, 219. Dowletesz (bratan. Mengligireja jowie goszczcy) 230.

w Ki124.

tiatycz).

ródach Dwiny) (nad

Worj,

do-

Ugry) 129, 149.

Duchowieristwopolskie

1484) 193.

chemi.

76, 285,

n.

356,

czeski)

327.

Ferdynand Neap, 188, 236. Ferreri Zach (Vita S. Casimiri) 109.

waradyski 243

248, 259, 266.

Skarbowo.

Finlandya 52. Firlej Mik.

355

Dunaj (przekroczenie przez wojska tur.

15,

(bp. Syrmii) 262.

wojew.

Finanse =

142, 149.

Dunajów (szkoa)

,

Filipec Jan, biskup

(przy

lit.)

293-294. Ferdynand I cesarz (budet

Drohiczyn 93. Drohobycz 340, 353, vide tez upy. Druck, Druccy 93, 109. (Por. tez Pu-

pywem

rejestr (Skarb

Fedor Stefan Felde Kar

Drogi publiczne 329. Drogi zbytu handl. 369.

wo Dubrowska wo

Fedkowy 99, 124.

Dowoynowicz, nam. wokowys. Dreczi-uki (nad Dwin) 146.

Dubna,

68,

75.

(pose do Turcyi) 211.

Floren = dukat (warto) 372. Folwark (praedium) .H47, 368. Fortalitium (wieaprzydworze) 345, 366.

409

Indeks

Francya

Graniczne grody

(finanse) 327.

Frankenstein Frankfurt

am Main 207-208,

236,

Gródek piski

29.

lit.

Grayamina pruskie

(lsk) 2^2—243.

304.

31.

Gródek ruski 198, :'.25, 356. Grodno 14, 28, 104, 175, 256, 802.

238.

Fryderyk brand. 251. Fryderyk cesarz 140, 186, 188,

236—

237, 250, 252, 259, 286, 288, 396.

Grosz (warto)

320.

Groth de Crayow (1487) 221.

Funtcol 318.

Grudzidz 293, 299, 300, 305. Grunwald (bitwa) 12. Gruszczyscy 181—183, vide mider.

Gandawa

Grzywna (warto)

Fryderyk Jagielloczyk 239, 283

n.,

355, 368.

Fryderyk

lignicki 242.

Grzegorz, metrop. 350.

kij.

26.

230.

Gasztoid Jan, woj. wile. 18, 21, 35.

Guttstadt (Prusy wsch.) 197.

GasztoM Mar

Gat' (dopyw górnej Wogi)

,

woj.

kij.,

potem

tro-

Ko-

135.

cki 66, 79.

Gdask (Gdaszczanie)

167, 184, 267,

306, 350, 358, 370. Kronika

te

74. Por.

Genua

g.

65,

126.

=

Lannoy.

Gliscy 135, 149. Gliski Iwan Borysowicz (pose do Krymu) 61, 87, 230—232. Gliski Mich. 81, 115. Gogów 241-244, 263 n. Gogowita Jan (prof. krak.) 260. „ Gowa barania" (w kotle Mengligireja) 43, 126.

GZówszczyzna

186.

Hammer (róda tureckie) 205. Handel lit. 14; pol. HbS, 369.

Weinreich.

Georgeborg (poznaski rajca) 341. Gilbert

Halicz 198, 214.

Hamburg

349.

Hanza 306. Hatvan (pod Pesztem) 262. Haugwitz 243, 245, 279. Hegira zob. Chronologia tatarska. Heilsberg (w Warmii) 289. Helena Iwanówna 81, 156.

wooska

Helena

75, 81, 215.

Henryk XI. gfóg. 241. Henryk na Munsterbergu

zob. Pode-

brad.

Gniezno 351.

Ilerberstein 24.

Goldynga(komtur, pose w Wilnie) 53. Górka Urjel, bp. pozn. 167.

Herborth (szlachta sanocka) 241.

Górkowie 377.

Hercogowina 192. Hernad 261.

Gorliczyn (pod Przeworskiem) 255.

•Herzog

Górski Alb. (wódz polski) 168, 184. Gostynin (Maz.) 315.

Gotówki brak

344, 354.

Gotschalk (pozn. rajca) 341.

Gran (Ostrzyhom) 185, 262. Granice Litwy (od Moskwy) 134, 149.

y

z

d.

Weisse