Podstawy Kompozycji Muzycznej [PDF]

Zitiervorschau

Wojciech Błażejczyk

PODSTAWY KOMPOZYCJI MUZYCZNEJ DLA WYKONAWCÓW materiały pomocnicze

Spis treści: 1) kontrapunkt 2) harmonia 3) instrumentacja 4) współczesna notacja muzyczna 5) obsługa edytora nut Finale 6) współczesne techniki kompozytorskie 7) muzyka elektroniczna 8) synteza dźwięku 9) syntezatory 10) MIDI 11) sekwencer 12) bibliografia 13) plan zajęć

1. KONTRAPUNKT Kontrapunkt (łac. contrapunctus, od punctus contra punctum – nuta przeciw nucie) to „technika kompozytorska polegająca na jednoczesnym zestawieniu linii melodycznych wg określonych zasad tonalnych, harmonicznych i rytmicznych”1. Nazwa pojawiła się na początku XIV wieku w wielu traktatach o muzyce. Kontrapunkt odnosi się do techniki polifonicznej. Podstawą do ćwiczenia kontrapunktu jest cantus firmus (łac. śpiew stały) – struktura melodyczna będąca podstawą kompozycji wielogłosowej, do której dokomponowuje się głosy kontrapunktujące:

W praktyce od początku istnienia wielogłosowości jako cantus firmus wykorzystywano istniejące melodie pochodzące z różnych źródeł, m.in. z chorału gregoriańskiego, pieśni świeckiej czy chorału protestanckiego. Ze względu na rodzaje zależności rytmicznych kontrapunkt dzieli się na gatunki. Podstawowe z nich to: • gatunek 1 – nota contra notam – na jedną nutę cantus firmus przypada jedna nuta w głosie kontrapunktowanym (równe wartości rytmiczne):

• gatunek 2 – na jedną nutę cantus firmus przypadają dwie nuty kontrapunktu (pojawia się mocna i słaba część taktu):

• gatunek 3 – na jedną nutę cantus firmus przypadają cztery nuty kontrapunktu:

• gatunek 4 – kontrapunkt synkopowany (w przypadku 3- lub 4-głosu jeden głos jest synkopowany, pozostałe mają równe wartości rytmiczne):

1

Andrzej Chodkowski (red.), Encyklopedia muzyki, PWN, Warszawa 2006.

• contrapunctus floridus – przynajmniej jeden głos utrzymany jest w swobodnym rytmie, drobnymi wartościami:

Wszystkie gatunki występują także w większej ilości głosów. Cantus firmus może pojawić się w każdym z głosów: trzygłos, gatunek 3, cantus firmus w dolnym głosie:

czterogłos, gatunek 2, cantus firmus w tenorze:

Interwały dzielimy na: • konsonanse doskonałe – pryma czysta, kwinta czysta, oktawa czysta • konsonanse niedoskonałe – tercja i seksta • dysonanse – kwarta czysta, sekunda, septyma, tryton Podstawowe zasady kontrapunktu: • przewaga ruchu przeciwnego • stosowanie konsonansów doskonałych na mocnych częściach taktu; dysonans nie może przypadać na mocną część taktu • zakaz równoległych i przeciwrównoległych oktaw i kwint (także zmniejszonych, a także tzw. ukrytych kwint równoległych:

Ukrytych (ale nie bezpośrednich) kwint równoległych można uniknąć stosując tzw. nota combiata:

• każdy dysonans musi być rozwiązany natychmiast (na najbliższą mocną część taktu). W przypadku kontrapunktu synkopowanego dysonans może pojawić się tylko na synkopie, a dźwięk przypadający na najbliższą mocną część taktu musi go rozwiązać

• w 3- i 4-głosie zabroniony jest pochód wszystkich głosów w tym samym kierunku; przynamniej jeden głos musi pójść w kierunku przeciwnym lub nie zmienić się • zabronione są skoki o septymę, oktawę, tryton • zabronione jest krzyżowanie głosów • zabronione są rozwiązania ukośne:

• w dwugłosie nie można powtarzać dźwięku w kontrapunkcie; w 3- i 4-głosie ten sam dźwięk można powtórzyć tylko raz • wejście głosów na unison jest dozwolone, ale z unisonu trzeba wyjść w ruchu przeciwnym. Nie można przetrzymywać unisonu.

• nie powinno się stosować ruchu równoległego; ze wszystkich interwałów równolegle mogą poruszać się tylko tercje i seksty, ale najlepiej nie stosować więcej niż jedną równoległość z rzędu • wskazane jest aby krokowi w cantus firmus odpowiadał skok w kontrapunkcie i na odwrót

• dwa konsonanse doskonałe nie mogę występować obok siebie (prowadzi to do równoległych lub przeciwrównoległych oktaw lub kwint) • dysonans musi być rozwiązany najkrótszą drogą, krokiem:

• dysonans najlepiej jest osiągać krokiem a nie skokiem – powinien być przygotowany:

• skok w jednym kierunku dobrze jest zrównoważyć krokiem w drugim kierunku:

• swobodne rozwiązania dysonansów dozwolone są tylko w czterogłosie, ale nie w głosach skrajnych:

• odległości między głosami w czterogłosie chóralnym nie powinny przekraczać następujących wartości: sopran ↕ septyma (ew. oktawa, gdy odległość między tenorem a altem wynosi tercję) alt ↕ septyma tenor ↕ duodecyma bas • w dwugłosie oba głosy powinny zacząć i skończyć na prymie; • w 3-głosie głosy skrajne powinny zacząć i skończyć na prymie, a głos środkowy na prymie lub kwincie (nie na tercji); głosy nie muszą zaczynać równocześnie; • w 4-głosie głosy skrajne powinny zacząć i skończyć na prymie, a głosy środkowe na tercji lub kwincie; głosy nie muszą zaczynać równocześnie. IMITACJA Podstawową techniką kontrapunktyczną jest imitacja (łac. naśladowanie) – powtórzenie całości lub fragmentu struktury wziętej z jednego głosu w innym głosie, przy czym pierwszy głos kontynuuje swoją linię melodyczną. Liczba imitujących głosów nie jest ograniczona (najczęściej od 2 do 5). Imitowane mogą być jednocześnie 2,3 lub więcej struktur (imitacja podwójna, potrójna itd.). Ze względu na stosunek interwałowy imitacje występują we wszystkich odległościach od unisonu do oktawy (najczęściej spotyka się imitację w oktawie, unisonie, kwincie i kwarcie). Do podstawowych technik imitacyjnych należą: • dyminucja – proporcjonalne zwiększenie (zwolnienie) wartości rytmicznych; • augmentacja – proporcjonalne zmniejszenie (przyspieszenie) wartości rytmicznych; • inwersja – zmiana kierunku linii melodycznej (odkładanie interwałów w dół zamiast w górę i na odwrót). Jest to rodzaj odbicia lustrzanego w poziomie. W zależności od tego, od którego stopnia gamy rozpoczyna się inwersja, mówimy o inwersji w prymie, kwarcie, sekście etc. Jeśli interwały są odwzorowane identycznie, mówimy o imitacji ścisłej. W muzyce tonalnej dopuszcza się odstępstwa od imitacji ścisłej, aby uniknąć chromatyki – mówimy wtedy o imitacji swobodnej:

a) imitacja ścisła w sekście; b) imitacja swobodna w kwincie; c) imitacja ścisła w kwincie

• rak – lustrzane odbicie linii melodycznej względem osi pionowej, czyli od tyłu do przodu:

• możliwe są połączenia tych technik, np. rak inwersji, inwersja w augmentacji • stretto – sytuacja, kiedy imitacja w drugim głosie pojawia się zanim głos pierwszy zakończy temat (czyli równocześnie słyszymy temat w co najmniej 2 głosach). Środek zwykle stosowany pod koniec fugi. KANON Kanon to utwór imitacyjny, w którym kontrapunkt jest identyczny z tematem. Głos wprowadzający temat to dux, głos imitujący – comes. Kanony mogą mieć 2,3,4 lub więcej głosów. Comes pojawia się w różnym stosunku interwałowym w stosunku do duxu (kanon w oktawie, w kwarcie, w tercji itd.). Także stosunek rytmiczny może być różny (augmentacja, dyminucja). W kanonie mogą pojawić się także pozostałe techniki imitacyjne: inwersja, rak, oraz połączenie różnych technik. FUGA Fuga (łac. ucieczka) to ewolucyjna forma imitacyjna, w której występują wszystkie środki techniki polifonicznej. Podstawowym pojęciem w fudze jest temat, który powinien cechować się wyrazistością melodyczną i rytmiczną. Pojawia się on kolejno we wszystkich głosach, podlega imitacji i innym technikom kontrapunktycznym. Głos wprowadzający temat to dux, głos imitujący, czyli odpowiedź, to comes. Odpowiedź może być tonalna, gdy comes podporządkowany jest tonacji fugi (niektóre interwały ulegają zmianie) lub realna, gdy comes jest dokładnym powtórzeniem duxu od innego dźwięku (interwały nie zmieniają się). Temat w danym głosie zwykle płynnie przechodzi w kontrapunkt. W zakończeniu fugi często pojawia się stretto i nuta pedałowa. Fuga składa się z części zawierających temat (przeprowadzenie), oraz nie zawierających go (łącznik, epizod). Przeprowadzenie jest kompletne, jeśli temat pojawia się we wszystkich głosach; niekompletne, jeśli nie we wszystkich. Pierwsze przeprowadzenie zwane jest ekspozycją. Fuga może mieć 1 lub 2 tematy.

2. HARMONIA • powtórzenie wiadomości: - harmonia funkcyjna - dźwięki wstącone - kadencje - modulacje • harmonizacja melodii w stylu klasycznym, rozrywkowym, współczesnym (Lutosławski) • analiza harmoniki Debussy’ego i Messaien‘a • skomponowanie krótkiego preludium w stylu Debussy’ego lub Messaien‘a

3. INSTRUMENTACJA INSTRUMENTY DĘTE DREWNIANE: nazwa flet poprzeczny

nazwa włoska / angielska flauto (i) flute

skrót

skala*

fl p

klucz

transp ozycja

c1-c4 (h-e4)

&

loco

półnuty – zapis ćwierćnuty–brzmienie

flet piccolo

flauto piccolo piccolo

fl p

d2-b4 (d2-c5)

&

8↑

flet altowy (in F)

flauto alto

fl a

f-f3 (e-f3)

&

5↓

c2-d4

&

8↑

altowy (in F)

f1-g3

&

4↑

tenorowy (in C)

c1-d3

&

loco

basowy (in F)

f-g2

&

5↓

flet prosty: sopranowy (in C)

obój

oboe (i) oboe

ob

h-es3 (b-a3)

&

loco

rożek angielski (in F)

corno (i) inglese english horn

cr i

e-f2 (e-b3)

&

5↓

klarnet

clarinetto (i) clarinet

cl

&

2↓

in B

d-g3 (d-b3)

&

3>↓

in A

cis-fis3 (cis-a3)

&

loco

in C

e-a3 (e-c4)

&

2↑

in Es

g-c4 (g-es4)

&

3>↑

D-b (B1-es2)

&

9↓

klarnet basowy (in B)

clarinetto basso bass clarinet

b cl

saksofon

sassofono (i) saxophone

sxf

sopranino (in Es)

des1- ges3

&

3>↑

sopranowy (in B)

as - des3 (as - f3)

&

2↓

altowy (in Es)

des - ges2 (des- des3)

&

6