p.n.e.Gaugamela 331 [PDF]

Zitiervorschau

T e r e s i e i Oli

HISTORYCZNE BITWY

EDWARD DĄBROWA

GAUGAMELA 331 p.n.e. Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej Warszawa 1988

R O D O W Ó D P E W N E J IDEI

Latem 337 roku p.n.e. 1 na wezwanie króla Macedonii, Filipa II, do Koryntu przybyli przedstawiciele prawie wszystkich, z wyjątkiem Sparty, miast greckich 2 . Celem spotkania było wspólne podjęcie decyzji mających uregulować sytuację polityczną powstałą w Grecji po stoczonej jesienią poprzedniego roku bitwie pod Cheroneją. Z inicjatywy Filipa II zebrani powołali do życia związek miast greckich, który przeszedł do historii pod nazwą Związku Korynckiego. Jego przywództwo zostało powierzone macedońskiemu monarsze. Do zadań Związku miało należeć utrzymanie ładu i spokoju we wszystkich miastach związkowych, tak w sprawach wewnętrznych, jak i we wzajemnych stosunkach. Przynależność do niego miała gwarantować obronę przed agresją ze strony państw trzecich, wolność żeglugi i autonomię wewnętrzną. Do Zgromadzenia Związku należeć miało czuwanie, aby w miastach członkowskich nie dochodziło do gwałtownych ruchów politycznych i społecznych mogących zagrozić istniejącemu w nich porządkowi. W razie potrzeby miało ono również występować w charakterze arbitra rozstrzygającego spory i konflikty wewnątrz Związku. Na Zgromadzeniu spoczywał też obowiązek występowania przeciw tym wszystkim, 1 2

Wszystkie pozostałe daty wymienione w tej książce dotyczą lat p.n.e. J u s t y n, IX, 5,1 — 3.

którzy próbowaliby naruszyc zasady nowego ładu politycznego 3.

Zebrani podjęli jeszcze jedną ważną decyzję — uchwałę o wspólnej, macedońsko-greckiej wyprawie wojennej przeciw Persji. Dowództwo tej wyprawy powierzono królowi macedońskiemu 4 . W Grecji nie zdążono jeszcze zapomnieć gorzkiego smaku porażki pod Cheroneją ani też oswoić się z zasadami świeżo narzuconego przez Filipa II porządku politycznego. W takiej sytuacji oczywisty staje się fakt, że decyzja ta nie mogła być spontanicznym gestem zainteresowanych stron, lecz została wymuszona przez najsilniejszego z partnerów. Stosowanie metod nacisku przez monarchę macedońskiego wskazuje, jak bardzo zależało mu na tej uchwale. Z jednej strony była ona ukoronowaniem jego polityki wobec Grecji, z drugiej zaś czyniła go jej przywódcą, i to nie tylko politycznym, ale i ideowym. Otwierała zupełnie nowy rozdział jego panowania, dając mu formalne podstawy do podjęcia kroków umożliwiających realizację najbardziej ambitnego zamiaru — powziętego wcześniej, ale po raz pierwszy ujawnionego właśnie w Koryncie. Czas i forum, na którym to nastąpiło, dowodzą, że Filip II uczynił wszystko, aby temu wydarzeniu nadać właściwą oprawę. Utworzenie Związku Korynckiego pozwalało mu zrezygnować z osobistego czuwania nad biegiem spraw w Grecji. Od tej pory miał czuwać nad nimi sam Związek, co pozwalało macedońskiemu monarsze poświęcić całą energię przygotowaniom do wyprawy. Droga, jaką Filip II musiał pokonać, aby doczekać tej chwili, była niełatwa i długa. (Kiedy w 359 roku objął — jako regent — władzę w Macedonii,|stanął w obliczu bardzo trudnej sytuacji politycznej, tak wewnątrz kraju, jak i na jego granicach. Mimo wielu przeszkód 3

A. M o m i g 1 i a n o, Filipo il Macedone. Saggio sulla storia greca del IV secoło a. C., Firenze 1934, s. 162 nn.; G.- C a w k w e 1 1 , Philip ofMacedon, London — Boston 1978, s. 169 nn.; G. T. G r i f f i t h, w: N. G. L. H a m m o n d , G. T. G r i f f i t h , History o f Macedonia, vol. II: 550 — 336 B. C., Oxford 1979, s. 623 — 646. 4 D i o d o r, XVI, 8 9 , 1 — 3; J u s t y n, IX, 5 , 4 — 7; A r r i a n, VII, 9,5.

trudności te udało mu się pokonać. Przy pomocy szybko zgromadzonych sił zdołał zlikwidować główne źródła niepokojów wewnętrznych i powstrzymać napierających nieprzyjaciół. Ustabilizowanie sytuacji pozwoliło mu zająć się umocnieniem własnej pozycji w państwie i przygotowaniem planów dalszych kroków. W chwili objęcia władzy przez Filipa II Macedonia była praktycznie pozbawiona dostępu do morza. Miasta greckie leżące na wybrzeżu macedońskim, zrzeszone w tzw. II Związku Morskim założonym przez Ateny w 378 roku, były niezależne od macedońskich królów. Wykorzystując swoje położenie bogaciły się, kontrolując cały eksport macedoński. Jednocześnie z dużym powodzeniem mogły ingerować w wewnętrzne sprawy Macedonii i w żadnym wypadku nie były zainteresowane wzrostem jej siły. Dały tego dowody popierając w 359 roku przeciwników Filipa II. Opanowawszy sytuację w państwie Filip II zdał sobie sprawę z konieczności szybkiego usunięca niebezpieczeństwa grożącego ze strony tych miast i zlikwidowania tworzonej przez nie bariery oddzielającej jego państwo od morza. Dla osiągnięcia tego celu nie wystarczała siła — potrzebna była również umiejętna dyplomacja. Podjęcie działań przez Filipa II groziło nieuchronnie konfliktem z Atenami, gdyż trudno było przypuszczać, że pogodzą się one z utratą pozycji zajmowanych na macedońskim wybrzeżu. Sytuacja w państwie nakazywała władcy Macedonii unikanie za wszelką cenę otwartej konfrontacji z silniejszym przeciwnikiem. Pierwszym miastem, które skupiło na sobie uwagę Filipa II, było Amfipolis. Z racji swego położenia miało dla Macedonii ogromne znaczenie, gdyż nie tylko mogłoby bronić jej bezpieczeństwa od strony wschodniej, ale również umożliwić podjęcie ekspansji w tym samym kierunku. Okoliczności te sprawiały, że Amfipolis było przedmiotem licznych, choć nieudanych, prób podporządkowania go sobie przez dotychczasowych władców macedońskich. Zajęciem Amfipolis zainteresowane były także Ateny, które za obietnicę pomocy Filipa II w opanowaniu tego miasta wycofały się z koalicji przeciwników władcy Macedonii. Jednakże Fi-

lip II daleki był od realizacji tego zobowiązania. Wzmocniwszy w 358 roku swoje pozycje w Peonii i Ilirii zyskał swobodę działania na wschodzie i od razu postanowił ją wykorzystać. Wiosną 357 roku wyruszył pod Amfipolis. Jego zamiarom sprzyjało uwikłanie Aten w konflikt na Eubei, co sprawiło, że nie były one w stanie przeszkodzić mu. Wprawdzie zagrożone Amfipolis zwróciło się o pomoc do Aten deklarując w zamian gotowość podporządkowania się im, lecz Filip II wystąpił pod adresem Ateńczyków z jeszcze korzystniejszą ofertą. Zaproponował tajny układ, w którym zobowiązywał się oddać Amfipolis Atenom za uzyskanie od nich Pydny. Propozycja ta wydawała się tak korzystna, że Ateńczycy przyjęli ją. Jesienią 357 roku Amfipolis zostało zdobyte przez króla macedońskiego. Jednakże wbrew wcześniejszym obietnicom i zobowiązaniom Filip II uznał jego polityczną niezależność. Intencja tej deklaracji była aż nazbyt jasna, gdyż towarzyszyło jej wypędzenie przez nowe władze tego miasta zwolenników związków z Atenami. Wkrótce Filip II stał się również panem Pydny. Reakcją Aten na postępowanie macedońskiego monarchy było wypowiedzenie mu wojny, lecz w tym momencie krok taki nie miał większego znaczenia. Ateny, w dalszym ciągu uwikłane w walki, nie były w stanie podjąć jakichkolwiek kroków wojennych przeciw Macedończykowi. Niemal w tym samym czasie Filip II został nieoczekiwanie wciągnięty w krąg szeroko rozumianych spraw greckich. Na przełomie 357 i 356 roku mógł uważać, że bezpieczeństwo granic jego państwa jest ugruntowane, z jednym tylko wyjątkiem. Źródło potencjalnego zagrożenia kryło się w Tesalii, leżącej na południe od Macedonii. Doświadczenia poprzednich kilkudziesięcu lat wskazywały, że nie należy go lekceważyć, gdyż jakikolwiek silny politycznie ośrodek na jej terenie mógł zagrozić bezpieczeństwu Macedonii. W latach siedemdziesiątych IV wieku Jazon, tyran tesalskiego miasta Feraj, dzięki zgromadzeniu licznej i silnej armii, zdołał podporządkować sobie prawie całą Tesalię oraz sąsiadującą z posiadłościami macedońskimi Perrhebię. Nie zamierzał na tym poprzestać i nosił się z jeszcze ambitniejszymi zamiarami. Cho-

ciaż Jazon pozostawał w sojuszu z ówczesnym władcą Macedonii, Amyntasem I, to siły, jakimi dysponował, stanowiły potencjalne zagrożenie dla macedońskiego państwa. Zniknęło ono dopiero z chwilą zabójstwa Jazona w 370 roku. Pod koniec lat sześćdziesiątych IV wieku następcy Jazona przystąpili do odbudowy dawnych pozycji, co przez pewien czas uniemożliwiała polityczna obecność Tęb w Tesalii; miasto to, przeżywające wtedy okres swojej świetności politycznej i wojskowej, było zbyt silnym przeciwnikiem, by chcieli oni ryzykować wejście z nim w konflikt. Poczynania panów Feraj zmusiły przywódców zagrożonej przez nich Larisy do zwrócenia się o pomoc do Filipa II, który chętnie jej udzielił. Korzyścią, jaką z tego odniósł, było nawiązanie bliższych kontaktów z Larisą, utrwalonych związkiem małżeńskim, i osłabienie wpływów Aten na tym terenie. Nadal jednak uwaga Filipa II była skoncentrowana przede wszystkim na sprawach wschodniej granicy państwa. Stan wojny z Atenami stwarzał konieczność pozyskania przychylności Związku Chalkidyckiego, zrzeszającego trzydzieści dwa miasta leżące na półwyspie Chalkidyka. Związek ten był tak silny, że Filip II nie mógł w żadnym wypadku dopuścić, by sprzymierzył się przeciw niemu z Atenami. W zamian za obietnicę poparcia pewnych roszczeń Związku doszło do zawarcia w 357 roku dwustronnego sojuszu. Dał on Filipowi swobodę działania, którą wykorzystał do dalszego rozszerzenia granic Macedonii poprzez przyłączenie Krenides i wraz z tym uzyskanie kontroli nad złożami srebra i złota w pobliskich górach Pangajon 5. Uwikłanie Aten w wojnę z własnymi sprzymierzeńcami nie tylko nie pozwoliło im na jakiekolwiek przeciwdziałanie, ale pociągnęło za sobą dalsze osłabienie ich pozycji w tym rejonie. Pozbawiony pomocy ateńskiej król tracki, Ketriporis, musiał uznać zwierzchnictwo Filipa II. Wykorzystując sprzyjającą sytuację król macedoński nadal powiększał swój stan posiadania. W 355 roku zdobył Abderę i Maroneję, a następnie uderzył na Metone, ostatnią ważną bazę ateńską na wybrzeżu Macedonii. s

D i o d o r, XVI, 8, 6 — 7; por. J u s t y n , VIII, 3, 8.

Tymczasem sytuacja polityczna w Grecji zaczęła się coraz bardziej komplikować. Przyczyną tego była tzw. I I I święta wojna, która rozgorzała w 356 roku angażując znaczną liczbę miast-państw środkowej Grecji. Dodatkowo ogólny chaos pogłębiany był przez ogniska lokalnych niepokojów będących bezpośrednim efektem owej wojny. Jedno z takich ognisk znajdowało się w Tesalii. Interwencja Filipa II z 357 roku -nie wyeliminowała na trwałe zagrożenia ze strony tyranów z Feraj. W 354 roku rozpoczęli oni ponownie działania przeciwko miastom tesalskim, które znowu zwróciły się z prośbą o pomoc do macedońskiego monarchy. Jego sukcesy skłoniły przeciwników do szukania poparcia u Fokejczyków *. Zanim je otrzymali, latem 353 roku Filip II pokonał ich po raz kolejny, lecz jeszcze jesienią tego samego roku sytuacja uległa zmianie. Przy pomocy Fokejczyków tyranom z Feraj udało się dwukrotnie pokonać macedońskiego króla i zmusić go do wycofania się z Tesalii. Filip II nie zamierzał ustąpić. Wiosną 352 roku podjął kontrofensywę, w wyniku której Feraj znalazło się w oblężeniu. W obliczu tak trudnego położenia tyrani tego miasta po raz kolejny zwrócili się o pomoc do Fokejczyków, a także do Aten. Zdając sobie sprawę z tego, czym może to grozić, Filip II przekonał miasta tesalskie, aby przekazały mu komendę nad własnymi wojskami. Argumenty, które przedstawił na poparcie swych racji, musiały być tak przekonywające, że uzyskał więcej, niż mógł się spodziewać. Miasta tesalskie powołały go na archonta, czyli formalnego przywódcę tworzonego przez nie Związku. Z punktu widzenia następstw tej decyzji, należała ona do niezwykle doniosłych. Stanowisko archonta Związku Tesalskiego było godnością dożywotnią. Z jej sprawowaniem wiązały się szerokie uprawnienia wykonawcze, w tym także prawo kontrolowania dochodów państwowych miast — członków Związku. Otrzymanie przywództwa Związku Tesalskiego było nie tylko równoznaczne z dalszym umocnieniem pozycji i prestiżu Fili* Objaśnienie niektórych terminów znajdzie Czytelnik w słowniczku na końcu książki.

pa II jako króla Macedonii, ale oznaczało także istotną zmianę charakteru roli, jaką do tej pory odgrywał w konflikcie dzielącym Greków. Jako archont Związku stawał się on jego formalnym reprezentantem w Radzie Amfiktionii Delfickiej, a wobec tego także stroną w toczącej się świętej wojnie. W ten sposób Filip II zyskał znakomitą sposobność do mieszania się w sprawy greckie. Do starcia sił macedońsko-tesalskich z oddziałami tyranów z Feraj i wspierającymi ich Fokejczykami doszło w 352 roku na tzw. Krokusowym Polu, Dzięki zręcznemu manewrowi udało się Filipowi II nie dopuścić posiłków z Aten na pole bitwy i odnieść błyskotliwe zwycięstwo. Umożliwiło mu ono ostateczne uporządkowanie wewnętrznych spraw Związku Tesalskiego. Kontynuując operacje wojenne, latem 352 roku Filip II ruszył wraz z armią w kierunku Termopil, lecz wieści o zagrożeniu interesów macedońskich w Tracji przez Kersobleptesa, jednego z królów niepodległej części tej krainy, zmusiły go do odwrotu. Zaabsorbowanie króla macedońskiego sprawami trackimi zamierzały wykorzystać Ateny dla zintensyfikowania działań wojennych mających na celu uniemożliwienie mu zajęcia Chersonezu. O tym, czy operacje ateńskie przyniosły jakiekolwiek godne uwagi sukcesy, źródła milczą. Około połowy 349 roku Filip II wystąpił przeciwko Związkowi Chalkidyckiemu. Według zachowanej tradycji, przyczyną konfliktu była odmowa wydania przez Olint dwóch przyrodnich braci króla macedońskiego, Arridajosa i Menelaosa, wygnanych z ojczyzny za działalność przeciw Filipowi II ^.Rzeczywisty powód tego wystąpienia był jednak nieco innej natury. Związek Chalkidycki, dotychczas pozostający w dobrych stosunkach z Macedonią, nawiązał kontakty z Atenami. Te ostatnie, poza względami historycznymi — Olint należał do I Związku Morskiego — w odnowieniu tych kontaktów widziały sposób na powstrzymanie ekspansji macedońskiej i ochronę własnych pozycji. W tej sytuacji Filip II nie mógł pozostać bezczynny. 6 D i o d o r , XVI, 53, 2; J u s t y n , VIII, 3, 10 — 11; zob. f i t h, op. cit., s. 699 nn.

G r i f-

Jak wynika z przekazów źródłowych, przede wszystkim skierował on swe działania przeciwko najsłabszym członkom Związku Trudności, jakie jednocześnie pojawiły się w Tesałii, zmusiły króla macedońskiego do chwilowego osłabienia działań w Chalkidyce. W sposób bardziej zdecydowany podjął je dopiero wiosną 348 roku. W ich efekcie, już w lipcu tego roku, przystąpił do oblężenia Olintu, który w obliczu zagrożenia zwrócił się o pomoc do Aten. Posiłki ateńskie — za szczupłe, by zmienić bieg wydarzeń — przybyły jednak zbyt późno i we wrześniu wojska macedońskie zdobyły miasto. Pomoc ateńska miała raczej dość symboliczny charakter, gdyż w tym samym czasie (przełom 349 i 348 roku) Ateny były uwikłane w konflikt z pragnącą usamodzielnić się Eubeją. Porażka na tym froncie oznaczałaby zagrożenie bezpieczeństwa samych Aten, przeto nie mogły one dopuścić do rozproszenia swoich sił. Zwycięski Filip II gotów był do nawiązania rozmów pokojowych z Atenami. Pokonanie Związku Chalkidyckiego i zdobycie Olintu były niebagatelnymi atutami w zamierzonej przez niego grze politycznej i w jego odczuciu czyniły go godnym partnerem Aten. Pierwsze, nieformalne kontakty, próbował z nimi nawiązać jeszcze przed zdobyciem Olintu, a po jego zajęciu podjął ponownie odpowiednie starania. W Atenach gestów tych jednak nie dostrzegano, co więcej, szermując hasłami zagrożenia z północy, doprowadzono do stworzenia koalicji miast greckich, które — wspólnie z Ateńczykami — miały ewentualnie zażegnać rosnące niebezpieczeństwo. Mimo to Filip II nie podjął żadnych poważniejszych kroków wojskowych, ograniczając się tylko do niewielkich operacji morskich wymierzonych przeciwko bazom ateńskim na Lemnos, Imbros i Skyros. Prowadząc je chciał wywołać efekt nieustannego zagrożenia pozycji Aten, zaś jego agenci stale informowali go dokładnie o dominujących w miastach greckich poglądach w odniesieniu do ewentualnego konfliktu z Macedonią. Pokój z Atenami był dla Filipa II bardzo ważny w perspek7 M o m i g 1 i a n o, op. cits. 110 nn.; C a w k w e 1 1, op. cit., s. 82 nn.; G r i f f i t h, op. cit., s. 316 n.

tywie jego dalszych planów działań w Grecji. Przede wszystkim pozwoliłby mu doprowadzić do Rońca świętą wojnę, w której Ateny po cichu sprzyjał}' Fokejczykom, będącym jego przeciwnikami 8. Także dla Aten pokój z Macedonią był ze wszech miar pożądany, zwłaszcza że przedłużająca się wojna mogła przynieść następstwa trudne do przewidzenia. W marcu 346 roku Ateny zdecydowały się na wysłanie poselstwa do Filipa II celem nawiązania rozmów o pokoju i przedyskutowania spraw interesujących obie strony, w tym także kwestii sojuszu, z której władca macedoński uczynił jeden z głównych warunków zawarcia układu. Po wielu dyskusjach warunki Filipa II, przekazane przez posłów ateńskich, przedstawiały się następująco: — podstawą układu pokojowego ma być uznanie aktualnego stanu posiadania obydwu stron, bez kwestionowania jego legalności; — między Filipem II a Atenami zostanie zawarty nie tylko pokój, ale i sojusz obronny. Ponadto przewidywano w traktacie klauzulę dotyczącą wspólnego przeciwstawienia się piratom 9. Zasady pokoju i sojuszu dotyczyły również sprzymierzeńców obydwu partnerów. Jedynym wyjątkiem, jakiego zażądał Filip II, byli Fokejczycy, z którymi zamierzał się rozprawić. To zastrzeżenie wywołało też największą dyskusję na Zgromadzeniu Ludowym w Atenach. Jako najwyższa władza państwowa miało przedłożone mu dokumenty zaakceptować bądź odrzucić. Po długich debatach przedstawione propozycje zostały przyjęte, zaś sprawę Fokejczyków dyplomatycznie ominięto mając nadzieję na rozwiązanie jej po zaprzysiężeniu traktatu przez Filipa II. Aby zrozumieć postawę Aten w kwestii Fokejczyków w trakcie rokowań z królem macedońskim, należy na nią spojrzeć przez pryzmat konfliktu absorbującego w owym czasie uwagę miast środkowej Grecji, który z racji swego religijnego podłoża przeszedł do historii pod nazwą III świętej wojny. Fokejczycy, po złupieniu Delf oskarżeni przez Teby o świętokradztwo, stali 8

Zob. J u s t y n , VIII, 1,10 — 11. » G r i f f i t h, op. ar., s. 338 — 339.

się — zgodnie z prawem i tradycją — obiektem ataku ze strony pozostałych członków Amfiktionii Delfickiej. Jednakże Ateńczycy, mimo próśb Filipa II, nie kwapili się do udziału w operacjach wojskowych przeciw Fokę jeżykom, widząc w tym sposób na osłabienie pozycji swoich odwiecznych przeciwników — miast beockich, zwłaszcza Teb, i tesalskich 10. Natomiast monarcha macedoński zbyt wiele planów na przyszłość wiązał z Atenami i nie chciał, aby ten incydent stał się — tuż po podpisaniu pokoju — źródłem nowych zatargów. Nadzieje Aten na osiągnięcie politycznych korzyści w wyniku świętej wojny nie ziściły się. Termopile, pozostające dotychczas pod kontrolą Fokejczyków, dostały się w ręce Filipa II, zaś o ich losie miała zadecydować Rada Amfiktionii, a dokładniej mówiąc — beoccy i tesalscy sprzymierzeńcy króla macedońskiego, do których należała większość głosów w tej Radzie. Dla ostatecznego uregulowania spraw związanych ze świętą wojną Rada Amfiktionii zebrała się późnym latem roku 346. Jedną z pierwszych jej decyzji Fokęjczycy zostali pozbawieni członkostwa w Amfiktionii, zaś należące do nich dwa głosy otrzymał Filip II. Kolejną decyzją postanowiono zachować Fokejczyków przy życiu — choć zgodnie z tradycją powinno się ich wymordować — z tym jednak, że ich miasta miały być przekształcone w wioski, natomiast oni sami rozproszeni po całym obszarze Fokidy 11. Niezależnie od tego mieli płacić 60 talentów grzywny rocznie aż do czasu, kiedy spłacą wartość zagarniętych w Delfach dóbr. W podjęciu tych surowych, ale i tak znacznie złagodzonych w porównaniu z tymi, jakich wymagały normy zwyczajowe, sankcji najprawdopodobniej znaczny udział miał król macedoński. Jego zakulisowe działania nie miały jednak nic wspólnego ze współczuciem — spowodowane były głównie wyrachowaniem politycznym. Wymordowanie Fokejczyków mogło sprawić, że należące do nich ziemie znalazłyby się w rękach Beotów, co znacznie by ich wzmocniło, a do tego, chociaż byli oni jego sprzymierzeńcami, Filip II nic chciał dopuścić. 10

"

D i o d o r, XVI, 57,1 — 4; J u s t y n , VIII, 1,1 M D i o d o r, XVI, 60, 1 — 2; por. J u s t y n, VI11. S,7

li

Rada Amfiktionii ukarała też miasta, które popierały bądź też współdziałały z Fokejczykami, m.in. Spartę i Ateny. O ile wobec Sparty okazała się surowa usuwając ją z szeregu swych członków, o tyle Ateny zostały potraktowane stosunkowo łagodnie, za czym z pewnością kryła się ręka Macedończyka 12. Spośród wszystkich postanowień podjętych w Delfach najważniejsze było to, które uczyniło Filipa II członkiem Amfiktionii, ponieważ wynikały z niego określone konsekwencje na przyszłość. Wprawdzie Amfiktionia Delficka była stowarzyszeniem religijnym, nie mającym praktycznie żadnych możliwości wyegzekwowania — poza swym kręgiem — postanowień własnej Rady, to jednak cieszyła się dużym prestiżem w Grecji. Filip II, będąc członkiem Amfiktionii, zyskiwał bardzo wiele, zaś siła, jaką reprezentował, nie mogła pozostać bez wpływu na wzrost znaczenia jej samej. Jednakże siła była tym czynnikiem, jakiego Filip II chciał w tym momencie jak najmniej używać, ponieważ dysponował o wiele skuteczniejszym politycznie narzędziem. Spośród dwudziestu dwóch głosów w Radzie w razie potrzeby mógł dysponować trzynastoma — dwoma swoimi i jedenastoma Związku Tesalskiego, którego był archontem. To właśnie dawało mu nowe i szerokie możliwości oddziaływania w Grecji. Pozycja Filipa II różnie była oceniana przez współczesnych. Część z nich widziała w niej niebezpieczeństwo, grożące wolności miast greckich, inni stali się gorącymi zwolennikami jego potęgi. Należy do nich zaliczyć Izokratesa, wybitnego polityka ateńskiego, zwolennika jedności politycznej całego świata greckiego. Swoim przekonaniom dał on wyraz w opublikowanym w 346 roku, niedługo po podpisaniu pokoju macedońsko-ateńskiego, traktacie „Filip". Pokój z Atenami, zakończenie świętej wojny i decyzje Rady Amfiktionii pozwoliły królowi macedońskiemu zająć się sprawami ważnymi dla ochrony interesów jego państwa. Pierwszym krokiem w tym kierunku była wojna, którą w 345 roku podjął w Ilirii. O tym, jaki był powód tej kampanii, źródła milczą. 12

G r i f f i t h, op. cit., s. 454 — 456.

Niewiele też da się powiedzieć o jej przebiegu. W i a d o m o jednak, że pozwoliła mu ona podporządkować sobie tereny dzisiejszej Albanii. Sam Filip II został w czasie walk ciężko ranny. Długotrwała rekonwalescencja spowodowała, że w następnym roku nie przejawiał większej aktywności na zewnątrz, ale też nie pozostawał bezczynny. W 344 roku przeprowadził reformę administracyjną w Związku Tesalskim. Wiosną 342 roku Filip II wyprawił się do E p i r u przeciw Arybbasowi, władcy Molossów. Celem tej wyprawy było u m o c n i e n i e wpływów macedońskich. Wprawdzie Arybbas był od r o k u 350 wasalem macedońskim, Filip II wolał zastąpić go jednak Aleksandrem, bratem swojej żony Olimpias. Jego osoba dawate mu nie tylko rękojmę lojalności, ale — co istotniejsze — większego bezpieczeństwa południowej granicy państwa Argeadów Pod koniec czerwca tego samego roku Filip II p o d j ą ł kolejną, szeroko zakrojoną kampanię, w pierwszej fazie skierowaną przeciw królowi Kersobleptesowi, a następnie rozszerzoną także na inne rejony Tracji. W rezultacie prowadzonych działań wojska macedońskie dotarły do doliny rzeki Maricy. W 340 roku oddziały Filipa II przystąpiły, do oblężenia Perintu 14. Fakt ten odbił się szerokim echem w świecie greckim i spowodował głębokie zmiany sytuacji politycznej w Grecji. Pokój z 346 roku już w chwili jego podpisywania miał w Atenach przeciwników. Dla p e w n e j g r u p y polityków, wśród których pierwsze miejsce zajmował Demostenes, był on nie do przyjęcia, gdyż w ich odczuciu zmuszał Ateny do rezygnacji z własnych aspiracji politycznych na korzyść Macedonii. Dlatego też, ilekroć tylko nadarzała się okazja, starali się podsycać nastroje antymacedońskie wszędzie tam, gdzie było to możliwe. Te wrogie Macedonii działania nasiliły się po 344 roku, kiedy to poselstwo Filipa II przedstawiło propozycję umocnienia pokoju z 346 roku poprzez przekształcenie go w kojne cirene dla wszystkich Greków, w k t ó r y m jakakolwiek agresja pociągałaby za sobą wspólną akcję wszystkich przeciw napastnikowi. 11

"

Zob. D i o d o r, XVI, 72,1; J u s t y n, VIII r. O przebiegu walk pod t y m miastem , , 7 4 , 2 - 7 6 , 4 .

W trakcie dyskusji nad propozycją stronnictwo wojenne stało na stanowisku, że umocnieniu pokoju najlepiej posłuży zwrócenie Amfipolis Atenom przez Filipa II. Niezależnie od tego prowokacyjnego żądania podjęło ono akcję przeciw zwolennikom współpracy z Macedonią, w wyniku której przed sądem stanęli dwaj członkowie poselstwa pokojowego do Macedonii — Filokrates, od imienia którego pokój ten wziął swoją nazwę, i Ajschines. Nie brakło jednak stronników pokoju, którzy — choć uznawali go za upokarzający — uważali, że jego utrzymanie leży w interesie Aten i całego świata greckiego. W Filipie II widzieli przywódcę zdolnego poprowadzić Greków przeciw Persji, jak również „męża opatrznościowego", który był w stanie zapewnić bezpieczeństwo małym miastom greckim przed atakami ze strony silniejszych sąsiadów Mimo coraz bardziej wrogich nastrojów w Atenach Filip II w 342 roku wystąpił raz jeszcze z propozycją umocnienia pokoju, ale i ona została zlekceważona. On sam był coraz gwałtowniej atakowany przez Demostenesa i jego zwolenników. Wysiłki króla macedońskiego w celu utrzymania korzystnego dla niego pokoju zostały przekreślone przez działania Aten. Na przełomie 343 i 342 roku zostali wysłani na Chersonez Tracki osadnicy, mający umocnić tam ateńskie pozycje. Na czele osłaniających ich oddziałów najemników stał strateg Diopeites. Splądrowana przez najemników Kardia, pozostająca w przymierzu z Filipem II, zwróciła się ze skargą do swego macedońskiego protektora. Odpowiedzią na jego interwencję w Atenach była mowa Demostenesa „O Chersonezie", w której stwierdził, że akcja ateńskiego stratega była uzasadniona, ponieważ Macedonia jest faktycznie w stanie wojny z Atenami. Filip II zareagował wysłaniem wojska do Kardii. Diopeites odpowiedział dalszymi akcjami zbrojnymi. Tymczasem Demostenes czynił wysiłki, żeby stworzyć ligę miast greckich, skierowaną przeciw Macedonii. Podróż do wielu z nich nie przyniosła spodziewanych wyników. Nie przeszkodziło mu to jednak propagować ewentualnego poparcia dla ateńskich działań w nader obiecujących słowach. W 342 roku

udało się Atenom zawrzeć kilka sojuszy z różnymi miastami, ale ich rzeczywista wartość była, jak pokazały późniejsze wydarzenia, dość iluzoryczna. Większą wartość miały ateńskie działania w roku następnym. Ich efektem było odzyskanie wpływów na Eubei i przystąpienie miast eubejskich do Ligi Greckiej, organizowanej przez Ateny. Inną inicjatywą Demostenesa było wysłanie poselstwa do Persji w sprawie uzyskania pomocy finansowej od jej króla na cele wojny z Filipem II; misja ta nie przyniosła jednak spodziewanych efektów. Sytuacja polityczna w chwili podjęcia przez Filipa II oblężenia Perintu nie była dla niego zbyt pomyślna, tym bardziej że oblężonemu miastu pośpieszyło z pomocą Bizantium i satrapowie perscy, dostarczając żywność i uzbrojenie. Udział Persów spowodowany był zaleceniem ówczesnego króla perskiego,Artakserksesa I I I Ochosa, obawiającego się wzrostu potęgi Macedonii 16. Przedłużające się oblężenie skłoniło Filipa II do podjęcia akcji wymierzonej przeciw Bizantium 17 . Wiadorność o tym wywołała w Atenach głębokie zaniepokojenie, ponieważ sukces Macedończyka oznaczałby dla nich odcięcie od Morza Czarnego. Władze ateńskie postanowiły wesprzeć miasto. Z pomocą wojskową pośpieszyły też Chios, Rodos i Kos, sprzymierzone z Bizantium. W tej sytuacji, we wrześniu 340 roku, Filip II wypowiedział wojnę Atenom. Decyzja ta skłoniła go do odstąpienia od oblężenia Bizantium 18. Jakkolwiek, ze strategicznego punktu widzenia, zajęcie tego miasta dawało bardzo wymierne korzyści, to jednak nie było ono w tym momencie zdobyczą, o którą należało walczyć bez względu na cenę, zwłaszcza że walka z koalicją śpieszącą na pomoc oblężonym musiałaby spowodować trudne do uniknięcia straty. Przed rozpoczęciem działań wojennych w Grecji Filip II zimą z 340 na 339 rok podjął kampanię przeciw Scytom w Dobrudży. Wysuwa się przypuszczenie, że jej celem, mimo stanu wojny z Atenami i ich sprzymierzeńcami, było dążenie do za16

D i o d o r, XVI, 74,4; 75,1 — 2;76,3. " D i o d o r , XVI, 76,3 — 4; J u s t y n, XI, 1,2 — 6; P 1 u t a r c h, Demoslenes 17, Fokiem 14,2. 18 D i o d o r , XVI, 77,2 — 3.

pewnienia bezpieczeństwa tyłom na wypadek dojścia do skutku wyprawy przeciw perskiemu imperium 19. Pokonawszy Scytów, Filip II powrócił do Macedonii, aby przygotować się do wojny w Grecji. Jesienią 339 roku armia Filipa II wyruszyła na południe. Ateńczycy sądzili, że marsz ten uda się im zatrzymać, ponieważ Termopile, przez które wiodła główna droga do centralnej Grecji, były kontrolowane przez Teby, uczestniczące — za sprawą Demostenesa — w koalicji antymacedońskiej 20. Wbrew tym oczekiwaniom Filip II wybrał drogę, której istnienie, aczkolwiek powszechnie wówczas znane, zostało zignorowane. Była to bowiem trudna, górska droga wiodąca z Fokidy. Oddziały macedońskie przebyły ją — przez nikogo nie niepokojone — w listopadzie 339 roku i zajęły Elateję, oddaloną o trzy dni marszu od granic Attyki. Łatwość, z jaką udało się Macedończykom pokonać tę drogę, była nie tylko wynikiem zaskoczenia przeciwnika, ale i owocem wcześniejszej, przychylnej Fokidzie polityki Filipa II. Sukces ten nie od razu mógł być wykorzystany w pełni, bowiem drogą do Fokidy przeszła armia bez taborów i ciężkiego sprzętu wojennego, co uniemożliwiało Filipowi rozpoczęcie dalszych, skutecznych działań. W grę wchodziły jeszcze inne okoliczności. Król macedoński zwlekał z podjęciem kampanii mając nadzieję, że dzięki dyplomacji uda mu się pozbawić Ateny sprzymierzeńców i tym samym znacznie ograniczyć rozmiary konfliktu. Przede wszystkim usiłował przeciągnąć na swoją stronę Teby, proponując im zawarcie sojuszu lub przynajmniej wyrażenie zgody na przejście taborów przez Termopile. Tebańczycy odrzucili tę ofertę, gdyż takiej postawy wymagała wierność sojuszowi z Atenami. Do starcia sił antymacedońskiej koalicji miast greckich — z Atenami na czele — i wojsk macedońskich doszło ostatecznie w sierpniu 338 roku pod Cheroneją. Po obu stronach stały armie liczące ponad 30 tysięcy żołnierzy. Mimo że oddziały koalicji zajmowały korzystniejsze pozycje, w bezpoś19 20

C a w k w e 11 , op. cit., s.140. D i o d o r, XVI,84,5; 85,1; J u s t y n , IX,3,5 — 7.

rednim starciu musiały uznać wyższość Macedończyków. O zwycięstwie Filipa II w dużej mierze zadecydowało uderzenie oddziałów jazdy dowodzonej przez jego syna, Aleksandra, na lewe skrzydło wojsk greckich 21. Ostateczny rezultat bitwy był dla pokonanych opłakany. Armia ateńska została rozbita i ok. 6 tysięcy Ateńczyków znalazło się w niewoli; ,,święty hufiec", Tebańczyków został wycięty w pień. Oddziały dostarczone przez inne miasta doznały również ciężkich strat. Na wieść o klęsce te miasta, które opowiedziały się po stronie Aten, rozpoczęły gorączkowe przygotowania do obrony, jednakże Filip II zrezygnował z dalszych działań 22. Postawa zajęta przez króla macedońskiego nie była gestem wielkoduszności, lecz wynikała z trzeźwej kalkulacji. Odniesione zwycięstwo sprawiło, że plany polityczne Filipa II zyskały na aktualności. Jakkolwiek były to tylko jego własne koncepcje, ich realizację uzależniała w decydującej mierze pomoc Greków. W związku z tym nie było dla niego rzeczą obojętną, czy za partnerów będzie miał miasta greckie pokonane, ale zasobne w ludzi i środki materialne, czy też miasta nie dość że pokonane, to jeszcze wyniszczone. Świadoma rezygnacja z dalszych operacji wojennych przeciwko miastom greckim nie była bynajmniej równoznaczna z darowaniem im błędów. Przeciwnie, poprzez ukaranie ich chciał uświadomić wszystkim zainteresowanym nowe realia, w jakich — po Cheronei — Grecja miała żyć. Główny sprawca wojny, Ateny, został potraktowany przez Filipa II wyjątkowo łagodnie, co wskazuje, że mimo wszystko macedoński monarcha chciał w nim widzieć ważnego partnera. Spośród miast walczących przeciw Filipowi II najdotkliwsza kara spotkała Teby 23. Został w nich umieszczony macedoński garnizon, zaś przywódców politycznych skazano lub wygnano, konfiskując należące do nich dobra. Jeńcy tebańscy mieli być 21 D i o d o r, X V I , 8 5 , 1 — 8 6 , 6 ; J u s t y n , I X , 3 , 9 — 11; P 1 u t a r c h, Aleksander 9,2 — 3. « P o 1 i b i u s z, V,10,l — 5; D i o d o r, XVI,87,3; J u s t y n , IX,4,1; P 1 u t a r c h, Demostenes, 20. " D i o d o r, XVI,83,4; J u s t y n , IX,4,6 — 10; C a w k w e 1 lj np. cit., s.168.

zwalniani tylko za okup. Ponadto Tebańczycy mieli zapłacić za prawo pogrzebania swych poległych. Każdy z pozostałych, mniej znaczących uczestników koalicji antymacedońskiej, miał zawrzeć dwustronny traktat pokojowy z Filipem II. Oprócz Teb, garnizony macedońskie zostały umieszczone także w Koryncie i w Chalcis. Filip II zajął się również sprawami Peloponezu, a ściślej biorąc — Sparty, będącej źródłem ciągłych niepokojów na tym obszarze. Szczegóły decyzji podjętych celem zapewnienia spokoju sąsiadom wojowniczych Spartan nie są znane, lecz popularność, jaką monarcha macedoński cieszył się w miastach peloponeskich, wskazuje, że zyskały mu one wielu sympatyków 24. Poza wszystkimi względami doraźnymi, kompleksowe uregulowanie spraw miast greckich poprzez zjednoczenie ich w ramach wspomnianego Związku Korynckiego było dla króla macedońskiego podstawowym warunkiem umożliwiającym mu uczynienie następnego kroku — uzyskanie jednomyślnej aprobaty dla jego wojennych planów wobec Persji. Dążenie Filipa II najpierw do narzucenia hegemonii światu greckiemu, a następnie uzyskania z jego rąk dowództwa w wojnie z państwem perskim, można uznać za jeden z przejawów idei politycznej, której korzenie sięgają w głąb V wieku. Po raz pierwszy zrodziła się ona w 480 roku, w obliczu agresji króla perskiego Kserksesa. Wtedy to zagrożenie miast całej Grecji przez wspólnego wroga skłoniło je do utworzenia związku wojskowego, w którym po raz pierwszy udało się zjednoczyć liczbę miast-państw greckich, pomimo dzielących je różnic politycznych, a nawet odwiecznej wrogości. Pozornie oba te Związki, Panhelleński i Koryncki, miały ten sam cel: stworzenie frontu miast greckich przeciw temu samemu wrogowi — Persji. Jednakże powstanie Związku Panhelleńskiego było wynikiem indywidualnych decyzji podjętych w obliczu zagrożenia ze strony Wielkiego Króla, natomiast utworzenie Związku Korynckiego zostało na miastach greckich wymuszone siłą. 24

C a w k w e 1 1, op. cit., s. 168 — 169.

W okresie między 480 a 337 rokiem idea zjednoczenia świata greckiego pojawiała się kilkakrotnie 25. W ciągu V wieku towarzyszyła ona, pozostając zarazem w jej cieniu, rywalizacji ateńsko-spartańskiej o przywództwo w świecie greckim Później pojawiła się po zakończeniu wojny peloponeskiej (411— 404), lecz w zupełnie innym kontekście politycznym. Jej odrodzenie było następstwem ingerencji Persji w sprawy grecku Według zachowanej tradycji koncepcja ogólnogreckiego from u antyperskiego została po raz pierwszy przedstawiona przez Gorgiasza z Leontinoj w trakcie igrzysk olimpijskich w 392 roku W wygłoszonej tam mowie wyraził opinię, że podzielone i ograbiające się wzajemnie miasta Grecji powinny zjednoczyć się i zwrócić swoją energię przeciw barbarzyńcom i u nich szukai zdobyczy i łupów 26. W cztery lata później, na kolejnych igrzyskach olimpijskich, do tego samego tematu powrócił Lizjasz 27. W swej mowie zachęcał Greków do podjęcia wspólnego wysiłku zbrojnego przeciw „tyranom i barbarzyńcom". Pojęcie barbarzynev budziło u ówczesnych Greków jednoznaczne skojarzenie, mianem tym bowiem określano przede wszystkim Persów. Natomiast tyranem, do walki z którym nawoływał Lizjasz, był władający Syrakuzami Dionizjusz. Myśl zespolenia wysiłków wszystkich Greków do walki z „tyranami i barbarzyńcami była wspólna dla obu autorów. Zasadniczo różnili się oni w kwestii przywództwa. Gorgiasz wi-j działw tej roli Ateny, natomiast Lizjasz — Spartę. W 380 roku, roku kolejnej olimpiady,'pojawił się następny głos podejmujący myśl rzuconą przez Gorgiasza. Należał do Izokratesa, który swoje stanowisko przedstawił w Panegiryku Moment wygłoszenia mowy został specjalnie wybrany. Obecność przybyszów ze wszystkich zakątków świata greckiego w czasie igrzysk olimpijskich mogła bez wątpienia przyczynić się do sze25

G. M a t h i e u , ! « idées politiques d'lsocrate, Paris 1925, s. 7 — 28. F i l o s t r a t , Vitae Sophistarum, 1,493; A r y s t o t e l e s , Retoryka 1414 b,29; M a t h i e u , ^ , cit., s. 23 nn. 27 M a t h i e u, op. cit., s. 25 nn.; M o m i g 1 i a n o, op. cit., s. 184. 28 M a t h i e u , op.cit., s.28 nn.; t e n ż e , Isocrate, Discours, vol. II, Paris 1938, s. 5, przyp. 1; M o m i g 1 i a n o, op. cit., s. 184 nn. 26

rokiego rozpropagowania prezentowanej koncepcji. Z przekazów źródłowych różnych autorów wiadomo, że Izokrates poświęcił ok. 10—15 lat swego życia na przygotowanie tego dzieła. Porównując daty można stwierdzić, że pracę nad nim podjął prawie w tym samym czasie, w którym Gorgiasz po raz pierwszy wypowiedział myśl o potrzebie zjednoczenia Greków. Ta zbieżność dat nie jest przypadkowa, ponieważ w Panegiryku można odnaleźć echa wystąpień Gorgiasza i innych współczesnych zwolenników jedności greckiej. Tak długi czas powstawania Panegiryku wynikał z faktu, że Izokrates chciał zgromadzić jak najwięcej opinii i argumentów na poparcie słuszności swego stanowiska; o wiele więcej niż zdołali ich przytoczyć poprzednicy. Wywody autora Panegiryku koncentrują się wokół dwóch wątków: konieczności przywrócenia zgody i jedności wśród Greków, niezbędnej dla podjęcia wspólnej wyprawy przeciw Persom, oraz uzasadnienia potrzeby takiej wyprawy. Według Izokratesa sprawą pierwszorzędnej wagi jest przede wszystkim ułożenie wzajemnych stosunków Sparty i Aten na zasadach partnerstwa. Przywództwo w zjednoczonej Grecji powinno jednak przypaść Atenom z tytułu zasług i dokonań w przeszłości. Sparta z powodu swej powszechnie znanej okrutnej polityki wobec własnych poddanych i sprzymierzeńców oraz wielu miast greckich — tak w przeszłości, jak i w czasach współczesnych Izokratesowi — zdobyła zbyt złą sławę, aby mogła sprawować tak ważną funkcję. Jej przywództwo mogłoby wzbudzać uprzedzenia i rodzić obawy przed »wykorzystaniem go do realizacji własnych, złych celów) Kiedy weźmie się pod uwagę możliwe skutki walki między Atenami i Spartą, ich rywalizacja może wydać się obserwatorowi z zewnątrz czystym szaleństwem, skoro jednocząc swe siły mogłyby uzyskać w Azji rozległe tereny i ogromne bogactwa. W istniejącej sytuacji król perski we własnym interesie podsyca konflikt między tymi miastami. Tymczasem słabość państwa Achemenidów i nienawiść, jaką Grecy żywią do Persów, powinna zachęcić oba miasta do wspólnego wysiłku, który może jak najlepiej służyć umocnieniu jedności świata greckiego. Wojna przeciw Persji przyniesie wszystkim Grekom korzyści materialne i bę-

dzie odwetem za wszystkie krzywdy doznane od Persów. Grecy, mając przed sobą takie perspektywy, powinni — zdaniem Izokratesa — wzajemnie zachęcać się do działania i przyczyniać się do pogodzenia Sparty z Atenami, aby wyprawę uczynić realną. Apel Izokratesa pozostał jednak bez echa, przede wszystkim z tego powodu, że został przedstawiony w okresie dominacji Sparty w życiu politycznym Grecji. Jednakże do myśli wypowiedzianych w Panegiryku Izokrates powracał jeszcze wiele razy w swych dalszych dziełach. Pozostając wiernym zasadniczym założeniom swej koncepcji, modyfikował ją jedynie w pewnych szczegółach dotyczących głównie kwestii przywództwa. Początkowo Izokrates przyznawał palmę pierwszeństwa miastom, a następnie — współczesnym mu politykom. Na przywódców zdolnych stanąć na czele Greków kreował on m.in. Jazona z Feraj, Dionizjusza, tyrana Syrakuz, Archidamosa, króla Sparty 29. Ostatecznie, po wielu rozczarowaniach, Izokrates związał swoje nadzieje z osobą króla Macedonii, Filipa II. Stało się to w 346 roku z chwilą, kiedy zaaprobowanie pokoju Filokratesa przez ateńskie Zgromadzenie Ludowe przyczyniło się do unormowania stosunków ateńsko-macedońskich. Wyrazem postawy Izokratesa była mowa Filip wygłoszona wiosną tego roku, wkrótce po ratyfikowaniu pokoju przez Ateny. W mowie tej Izokrates zwraca się bezpośrednio do Filipa II, ponieważ — jego zdaniem — wystąpienia kierowane do ogółu nie przynoszą pożądanych rezultatów. Autor zachęca macedońskiego władcę, aby podjął się zadania pogodzenia wszystkich Greków i poprowadzenia ich przeciw Persom. Realizację tego trudnego dzieła umożliwi mu rozbudowanie dyplomacji, zgromadzenie środków materialnych i armii. Jeśli mu się nie uda pokonać całkowicie państwa perskiego, powinien zdobyć przynajmniej Azję Mniejszą, założyć na jej terenie kolonie najemników i w ten sposób zapewnić bezpieczeństwo Helladzie. Jednocześnie Izokrates przestrzega Filipa przed użyciem siły 29 M.M. M a r k 1 e (III) Support of Athenian Intellectuals for Philip. A Siudy of Isocrates „Philippus" and Speusippus'Letter for Philip, „Journal of Hellenie Studies", 96 (1976), s. 80.

w stosunkach z Grekami — zaleca jedynie stosowanie perswazji. Początkiem drogi do celu winno być — zdaniem Izokratesa — pogodzenie Argos, Sparty, Teb i Aten. Miasta te, z racji dzielących je odwiecznych konfliktów, nigdy nie zgodziłyby się na powierzenie przywództwa jednemu ze swego grona. Filip, jako osoba z zewnątrz, powinien wykorzystać niestabilną sytuację w Grecji, przejąć rolę przywódcy i uczynić wszystko, aby być dla Greków dobroczyńcą, królem — ale nie tyranem — dla Macedończyków i panem jak największej liczby barbarzyńców 30. Izokrates wielce się przejmował losami swoich planów i nadziei. Świadczy o tym jego list do Filipa II z 344 roku 31. Został on napisany na wieść o odniesieniu przez króla Macedonii ciężkiej rany w walkach w Ilirii. Zwracając się do władcy autor wyjaśnia, że list ten pozostaje w ścisłym związku z ideami sformułowanymi w Filipie. Uważa bowiem, że w sytuacji, kiedy w całej Grecji wiąże się wielkie nadzieje z osobą Filipa II, nie powinien on zdobywać sławy z narażeniem życia, bo jego śmierć nikomu nie przyniesie korzyści. Nie wypada królowi Macedonii wdawać się w takie walki, zwłaszcza z sąsiadami, którzy i tak — zdaniem Izokratesa — nie są nazbyt niebezpieczni dla jego państwa. Powinien podjąć walkę z Wielkim Królem (mianem tym określano perskich monarchów), która okryje go sławą i zjednoczy u jego boku wszystkich Greków. Wprawdzie w Atenach nie brak polityków nieprzyjaznych Filipowi II, to jednak są one partnerem, na jakim można polegać. Zarówno Filip, jak i list do króla są od dawna przedmiotem licznych dyskusji i interpretacji, gdyż w jakimś stopniu stanowią odbicie pragnień i nastrojów panujących w ówczesnej Grecji. Analizujący te źródła badacze usiłują dociec, za jakim programem politycznym opowiadał się autor, jaki był wpływ zawartych w nich koncepcji na świadomość ogółu Greków i ich w Zob. S. P e r 1 m a n, Isocrates' Advice on Philip's Attitude towards Barbarians (V, 154), „Historia", 16(1967), s. 338—343; t e n ż e Isocrates' „Philippus" and Panhellenism, „Historia", 18 (1969), s. 370—374; t e n ż e , Panhellenism, the Polis and Imperialism, „Historia", 25 (1976), s. 1—30. 11 M a t h i e u , Isocrate, Discours, vol. IV, Paris 1962, s. 175.

postawy 32. Chociaż problemy te są bardzo ważne dla poznania realiów epoki, to jednak jeszcze istotniejsza jest odpowiedź na pytanie, jak dalece rady i sugestie Izokratesa wpłynęły na postawę i politykę ich adresata w Grecji. Wszyscy badacze są jednomyślni co do tego, że bezpośrednio nie wywarły one żadnego wpływu. W latach, kiedy wspomniane dzieła zostały ogłoszone, władca macedoński prowadził politykę, który była zupełnym przeciwieństwem tej, jaką zalecał Izokrates. Zamiast dążyć do zjednoczenia i pogodzenia miast greckich, Filip II podsycał dzielące je animozje, aby w ten sposób zyskać jak największy wpływ na bieg wydarzeń w Grecji. Nie jest wykluczone, że niektóre z koncepcji Izokratesa zostały wykorzystane prze/ Filipa II, ale dopiero po 338 roku, kiedy nikt w Grecji nic był w stanie zakwestionować jego pozycji 33 . Uregulowawszy sprawy greckie Filip II przystąpił z całą energią do przygotowań wojennych. Już wiosną 336 roku wysłał do Azji Mniejszej 10-tysięczny korpus ekspedycyjny. Oficjalnie jego zadaniem miało być wyzwolenie greckich miast na tym terenie spod panowania Wielkiego Króla, a faktycznie — stworzenie przyczółka dla ataku w głąb imperium Achemenidów. Na czele korpusu stali Parmenion i Attalos 34. Filip II zamierzał dołączyć z resztą wojsk później, gdyż przed wyruszeniem w pole musiał uporządkować sprawy polityczne w Macedonii. Formalnym powodem wszczęcia działań wojennych było — tak, jak to przedstawiał na spotkaniu w Koryncie — ukaranie Persów za profanację świątyń greckich, jakiej dopuścili się w czasie wyprawy Kserksesa w 480 roku 35. Dzięki temu wyprawa nabierała charakteru krucjaty. Jednak nie wszyscy Grecy byli do niej całkowicie przekonani, chociaż hasła, pod jakimi wyruszali na Wschód wraz z Macedończykami, propagandowo wydawały się 32 Zob. M a t h i e u , Les idées, s. 28 nn; U. W i l c k e n , Phäip II. von Makedonien und die Panhellenische Idee, Berlin 1929; J. L u c c i o n i, Démosthene et panhellénisme, Paris 1961; P. C l o c h é , Isocrate et son temps, Paris 1963; S. P e r 1 m a n, Isocrateé „Philippus" — a Reinterpretation, „Historia", 6 (1957), s. 306—317; M a r k 1 e (III), op. cit., s. 80 — 99. 33 M a t h i e u , Isocrate, Discours, vol. IV, s. 16. 34 D i o d o r, XVI, 91,2; XVII,2,4; J u s t y n, IX,5,8. 35 D i o d o r, XVI,89,2.

atrakcyjne. Nie bez powodu obawiano się, że w ostatecznym rachunku stroną, która na tej wojnie zyska najwięcej, będzie monarcha macedoński, zaś ewentualne zwycięstwo nie pozostanie bez wpływu na jego postawę wobec Grecji 3 dar jego i Greków walczących wespół z nim przeciw Persom 12. W ten sposób Aleksander po raz kolejny zaakcentował panhelleński charakter wyprawy, której przewodził. Jednocześnie robił wszystko, by pozbyć się greckich sprzymierzeńców. Okazją, jaką w tym celu wykorzystał, było pozostawienie części ich oddziałów Kalasowi, którego mianował swym reprezentantem na terenie Frygii Hellespontyjskiej. Na opanowanych ziemiach Aleksander zaczął wprowadzać własne porządki. W istocie niewiele różniły się od perskich — tak ludność miejscowa, jak i mieszkańcy miast greckich mieli płacić swoje podatkowe powinności w nie zmienionej wysokości l3 ..W miastach greckich wspierał przemiany polityczne, opowiadając się za systemem demokratycznym. Nie zaniedbywał również sposobności zwiększania swego stanu posiadania — z tą myślą powierzył Parmenionowi zadanie opanowania Daskylejon. Wszystkie te działania nie zahamowały w najmniejszym stopniu marszu Aleksandra. Jego kolejnym celem stało się Sardes, stolica satrapii lidyjskiej. Miasto to zajął bez większego trudu, gdyż zostało mu ono wydane przez dowódcę stacjonującego tam garnizonu perskiego. W miejsce Persów wprowadził własny garnizon, który powierzył — wraz z władzą nad satrapią lidyjską — Asandrowi, bratu Parmeniona. Z Sardes Aleksander podążył dojJZfezjł. Tam też podjął kolejne decyzje dotyczące umocnienia własnej pozycji; wymuszał je bieg wydarzeń. Do 12

A r r i a n , 1,16,7; P l u t a r c h , Aleksander 16,17—18. Zob. D i o d o r , XVII, 24,1; A r r i a n , 1,17,1; 17,10 — 11; 18,2; S e i b e r t, op. cii. s. 85—90; H a m m o n d , » ; , cii., s. 77 nn.; R. S e ag e r t, The Freedom of the Greeks in Asia: from Alexander to Antiochus, „Classical Quarterly", 31 (1981), s. 106 n. 13

lilczu przybyli delegaci Magnezji oraz Tralles i poddali swoje miasta Macedończykowi. Wykorzystując przyjazne nastroje w miastach greckich Aleksander wysłał Parmeniona i Alkimachosa do Jonii i Eolidy z zadaniem zajęcia tamtejszych miast. Jednakże w kilka dni po zajęciu Efezu położenie Macedończyków skomplikowało się wskutek przybycia na Morze Egejskie okrętów perskich. Zaobserwowano, że płynęły one na północ, prawdopodobnie do Miletu. Ich obecność rodziła u Aleksandra obawy, że mogą się one przyczynić do umocnienia oporu walczących jeszcze w Jonii oddziałów najemników grecku li. W celu ograniczenia rozmiarów niebezpieczeństwa Aleksander wysłał do^Miletujokręty Związku Helleńskiego; zdążyły one zablokować ów port, zanim pojawiły się okręty perskie. Wkrótce po wyruszeniu floty Aleksander podążył w ślad za nią, wzywając jednocześnie do Miletu Parmeniona i Alkimachosa. Chociaż port w Miłecie był w rękach macedońskich, to samo miasto nadal pozostawało we władaniu garnizonu perskiego. Początkowo Aleksander próbował rokowań. Dwuznaczna postawa perskiego dowódcy, który najpierw deklarował gotowość poddania miasta, a później, pod wpływem wieści o płynących mu z odsieczą okrętach, nagle ją zmienił, skłoniła w końcu Macedończyka do wydania rozkazu szturmu Miletu. Flota perska w następnych dniach próbowała kilkakrotnie sprowokować okręty greckie do bitwy, lecz bez powodzenia. Kiedy już minęło zagrożenie Miletu ze strony perskich sił morskich, Aleksander podjął decyzję o rozwiązaniu własnej floty l4 ; zatrzymał tylko niewielką eskadrę przeznaczoną do zadań transportowych. Ten dość nieoczekiwany krok uzasadniał brakiem pieniędzy na utrzymanie floty, która i tak była zbyt mała, by móc zagrozić flocie perskiej. Aleksander zamierzał wyeliminować niebezpieczeństwa wynikające ze zdecydowanej przewagi Persów na morzu poprzez zajęcie wszystkich miast portowych we wschodniej części basenu Morza Śródziemnego. Flota perska, pozbawiona baz operacyjnych, przestałaby być wówczas groźna. Wielu badaczy sądzi jednak, że decyzja Aleksandra 14

D i o d o r, XVI 1,22,5—23,1; A r r i a n , 1,20,1.

0 likwidacji własnych sił morskich była podyktowana przede wszystkim brakiem zaufania do floty Związku. W praktyce przydatność okrętów greckich była niewielka, natomiast ich ewentualna dezercja mogła wywrzeć fatalny wpływ na morale armii 15. Aleksander podążył z Miletu poprzez Alindę, Jassos, Bargylię do ¡Halikarnasu. Zdobycie tego miasta było koniecznością, gdyż — wykorzystując dogodny port i dobrze ufortyfikowaną twierdzę — schroniła się w nim zarówno flota perska, jak i duża liczba żołnierzy perskich oraz najemników greckich. Całością tych sił dowodził Memnon z Rodos, który został mianowany przez Dariusza naczelnym wodzem wszystkich sił perskich w Azji Mniejszej, tak lądowych, jak i morskich 16. Podjęte przez Macedończyka oblężenie przeciągało się nie przynosząc żadnych sukcesów, ale powtarzające się ataki macedońskie nie pozostały jednak bez śladu. Nadwerężyły one mury Halikarnasu, co skłoniło Memnona i dowodzącego oddziałami perskimi Orontobatesa do opuszczenia miasta. Wycofujące się oddziały podpaliły pozostawiony sprzęt wojskowy. Wiejący silny wiatr rozprzestrzenił ogień na całe miasto. Większość Persów opuściła Halikarnas, jednak w rękach perskich pozostał nadal port 1 kilka silnie umocnionych punktów. Próby zlikwidowania ich pochłonęły tak wiele wysiłku, że Aleksander zdecydował się w końcu z nich zrezygnować. Władzę nad Halikarnasem, całą dawną satrapią frygijską i wydzielonym do jej ochrony garnizonem Aleksander przekazał królowej Adzie, przedstawicielce starej, miejscowej dynastii, odwdzięczając się jej w ten sposób za okazaną pomoc 17 . Niedługo po zdobyciu Halikarnasu Aleksander podjął kilka ważnych decyzji dotyczących dalszych losów wyprawy. Żołnierzy, którzy wstąpili w związki małżeńskie tuż przed wyruszeniem na wojnę, wysłał na urlop zimowy do Macedonii. Wyru15 C. L. M u r i s o n, Darius III and the Sattle of Issus, „Historia", 21 (1972), s. 400—401; H a u b e n , The Expansion..., s. 81. 16 D i o d o r , XVII,23,6; 27,5; 29,1; A r r i a n , 1,20,3; 23,1; 11,1,1. 17 D i o d o r , XVII,24,2; A r r i a n, I, 23,7 — 8; P 1 u t a r c h, Aleksander 22,7.

szyli oni do domów w zwartej grupie dowodzonej przez Ptolemeusza, syna Seleukosa. Oficer ten, jak i dwaj inni przydani mu do pomocy, otrzymał rozkaz nie tylko bezpiecznego doprowadzenia urlopowanych tam i z powrotem, ale i zwerbowania nowych żołnierzy. Zbliżająca się zima groziła trudnościami aprowizacyjnymi. W celu ich ograniczenia Aleksander zdecydował się (podzielićswoje siły na dwie części. Pierwszą z nich, składającą się z oddziałówj hetairówi Tesalów;. oddziałów sprzymierzeńców oraz taborów powierzył Parmenionowi. Resztę sił zachował pod swoją komendą. Parmenion miał się najpierw udać do Sardes, a później kontynuować marsz w głąb Azji Mniejszej, w kierunku Frygii. Natomiast Aleksander ruszył wzdłuż wybrzeża w kierunku Licji i Pamfilii, stawiając sobie za cel opanowanie portów, które znajdowały się na terenie tych krain. W ten sposób — zgodnie z wcześniejszą deklaracją — przystępował do operacji likwidowania baz floty perskiej 18. Działania w|Licji zakończyły sięjsukceseni — około 30 miast i wsi poddało się~królowi macedońskiemu. Dalszy pochód Aleksandra-w głąb lądu, w celu nawiązania kontaktu z Parmenionem, został zahamowany, gdyż na drodze wojsk znajdowało się pasmo górskie trudne do przebycia w warunkach zimowych. Śnieg, mróz i obecność nieprzyjaznych plemion skłoniły Aleksandra do powrotu i kontynuowania marszu wzdłuż wybrzeża. Po drodze zatrzymał się w Faselis, którego mieszkańcy otworzyli przed nim bramy miasta, a następnie podążył do Pamfilii i w krótkim czasie opanował wszystkie ważniejsze ośrodki tej krainy. Po zajęciu Licji i Pamfiliij Aleksander postanowił wyruszyć do Frygii, aby połączyć się z Parmenionem. Droga najeżona była trudnościami — przede wszystkim musiał wywalczyć sobie przejście przez górzyste rejony Pizydii. Wielu kłopotów przysporzyli mu mieszkańcy Termessos — miasta tego, leżącego w trudno dostępnym terenie, Aleksander nie próbował nawet zdobywać — i Sagalassos. 18

D i o d o r, XVII,27,6 — 7; A r r i a n , 1,24,3.

Po przebiciu się przez góry i ominięciu Jeziora Askańskiego Aleksander zatrzymał się w Kielajnaj 19 . Głównym powodem postoju było oczekiwanie na kapitulację perskiej załogi broniącej tamtejszego zamku. Chcąc zapewnić sobie spokój na zapleczu, nie mógł pozostawić tej tak ważnej pozycji. Z kolei obleganie silnie ufortyfikowanej twierdzy pociągnęłoby za sobą niepotrzebne straty w szeregach macedońskich, a ewentualny czas jego trwania trudny był do określenia. Aleksander mógł uniknąć tego wszystkiego, bo dowódca perski skłonny był skapitulować nawet bez walki, ale dopiero wtedy, gdy w ciągu wyzna czonego czasu nie otrzyma posiłków od Dariusza. Termin był wprawdzie dość długi, ale rozwiązanie to było ze wszech miar korzystne i Aleksander przystał na przedstawiony mu warunek. Wykorzystując czas oczekiwania podjął wiele decyzji personalnych dotyczących obsady różnych stanowisk, m.in. Antygona, syna Filipa, mianował satrapą Frygii. Spod Kielajnaj wysłał też kurierów do Parmeniona polecając mu udać się z wojskiem do Gordion, gdzie wyznaczył miejsce spotkania. Opanowawszy Kielajnaji pod koniec kwietnia 333 roku przybył do G o r d i o n 2 0 Zastał tam już Parmeniona, urlopowanych w Halikarnasie żołnierzy oraz posiłki zwerbowane w Macedonii i Grecji: 3 tys. piechoty macedońskiej, 300 jeźdźców macedońskich, 200 jeźdźców tesalskich i 150 żołnierzy z Elei. Aleksander musiał się dłużej zatrzymać w Gordion, gdyż wymagała tego sytuacja, która wytworzyła się na Morzu Egejskim. Przeniesienie działań z wybrzeża w głąb Azji Mniejszej spowodowało wzrost aktywności floty perskiej — Memnon z Rodos przystąpił do zdecydowanej kontrofensywy. Stała się ona możliwa dzięki środkom finansowym, które otrzymał od Dariusza wiosną 333 roku. Podstawowym założeniem strategicznego planu Memnona było zlikwidowanie wszystkich pozycji Aleksandra w basenie Morza Egejskiego. W tym celu rozpoczął systematycznie prowadzoną akcję zajmowania tych wysp, które się opowiedziały za Aleksandrem. W dalszej perspektywie za19 20

s. 404.

K u r c j u s z R u f u s , 111,1,6 — 8; A r r i a n , 1,29,1 — 3. A r r i a n , 1,29,4; por. J u s t y n , XI,7,3 — 4; M u r i s o n, op. cii.,

mierzał przerzucić działania także na teren Grecji; pracowali tam już jego agenci i nietrudno sobie wyobrazić, do czego ich działalność — przy nastrojach wrogich Macedonii — mogła doprowadzić. Miasta greckie, zachęcane pieniędzmi perskimi, rozpoczęły przygotowania do anty macedońskiego wystąpienia 21. Wieści o efektach działań wojskowych i propagandowych Memnona dotarły do Aleksandra. Nawet w jego odczuciu sytuacja była nadzwyczaj trudna. Miał do wyboru dwa rozwiązania: albo zrezygnować z dalszego marszu i wrócić na wybrzeże, albo kontynuować go podejmując jednakże próbę powstrzymania Memnona dostępnymi środkami. Musiał mieć przy tym na względzie to, że od jego postawy w tym momencie zależeć mogą losy wyprawy. Błędna decyzja mogła zaprzepaścić cały dotychczasowy dorobek. rAleksander zdecydował się na drugie rozwiązanie. Przesądził o tym w dużej mierze epizod z „węzłem gordy[skim''. W Gordion znajdował się wóżTTćtórego dyszel p o ł ą c z o n y b y ł z jarzmem kunsztownym węHem z dereniowego łyka. Lokalna tradycja głosifa, że ten, kto ów węzeł rozwiąże, będzie panem ^AzjiJ2. Aleksander nie mógł pozwolić sobie na zlekceważenielak ważnej propagandowo przepowiedni. Ponieważ nie zdołał rozwiązać węzła, ostatecznie rozęiął_gojnjgczem 23. Jeśli nawet ten sposób rozwiązania mógł wśród świadków wydarzenia budzić pewne wątpliwości co do spełnienia przepowiedni, to fakt, że jeszcze tego samego dnia nastąpiły rzadkie w tej okolicy wyładowania atmosferyczne, musiał ostatecznie rozwiązać wszelkie zastrzeżenia w odniesieniu do niezwykłego przeznaczenia Aleksandra. Zdarzenie to z pewnością ugruntowało jego prestiż nie tylko wśród najbliższego otoczenia, ale i wśród mieszkańców Anatolii, a ponadto pomogło mu ppdjąć właściwe decyzje. 21 D i o d o r, XVII,29,1 — 4; 31,3 — 4; zob. A r r i a n, 11,1,1 — 2,5; A.R. B u r n , Notes on Alexander's Campaigns, 332 — 330, „Journal of Hellenie Studies", 72 (1952), s. 81 — 84. 22 J u s t y n , XI,7,4; K u r c j u s z R u f u s , 111,1,14 — 18; A r r i a n, 11,3,6; P l u t a r c h , Aleksander 18,2. 23 J u s t y n, XI,7,16; K u r c j u s z R u f u s , 111,1,14—18; A rr i a n, 11,3,7 — 8; P l u t a r c h , Aleksander 18,3; zob. W. W. T a r n , Alexander the Great, 2nd ed., Cambridge 1979, vol. II, s. 262—265.

Aleksander postanowił odbudować swoje siły morskie i powierzyć im zadanie powstrzymania okrętów Memnona. W tym celu wysłał do Grecji, z 500 talentami, Amfoterosa, który — zebrawszy od sprzymierzeńców okręty — miał bronić Hellespontu oraz odbić Lesbos, Chios i Kos; obronę bazy w Abydos powierzono Hegelochosowi 24 . Oprócz tego wysłał pozostawionemu w Pełli Antypatrowi 600 talentów na pokrycie kosztów zorganizowania obrony wybrzeża Macedonii i Grecji. Szczęśliwym zbiegiem okoliczności do inwazji floty perskiej w końcu nie doszło, ponieważ na początku czerwca 333 roku zmarł Memnon. Wprawdzie rozpoczęte przez rtiegcrprzywiacanie rządów perskich na wyspach Morza Egejskiego prowadził dalej jego następca, Farnabazos, ale kilka tygodni później siły tegoż zostały skierowane do Tripoli w Fenicji, ponieważ na wieść o śmierci Memnona Dariusz postanowił osobiście poprowadzić swoją armię przeciwko Aleksandrowi. Z tego też powodu najemnicy greccy, stanowiący trzon sił Farnabazosa, potrzebni byli w jego obozie 25. W Gordion zatrzymywała Aleksandra nie tylko konieczność podjęcia działań mających powstrzymać Memnona 26, ale i najprawdopodobniej trudności aprowizacyjne, z którymi musiałaby się borykać jego armia w razie dalszego marszu o tej porze roku. Jego kontynuowanie stało się możliwe dopiero w porze dojrzewania zbóż, czyli — w tej części Anatolii — na przełomie lipca i sierpnia 27. Z Gordion Aleksander podążył do Ankyry, gdzie uregulował sprawy Paflagonii i Kapadocji, po czym szybkim marszem, 24 K u r c j u s z R u f u s , 111,1,19 — 21; A r r i a n, 11,2,3; B e r v e, op.cit., Bd.I, s.160 n.; P. A. B r u n t , Persian Accounts of Alexander's Campaign, „Classical Quarterly", 12 (1962), s. 153 n.; H a u b e n, The Command..., s.-56 nn.; t e n ż e, The Expansion..., s'. 82 nn.; J. S e i b e r t, Die Eroberung des Perserreiches durch Alexander den Grossen auf kartographischer Grundlage, Wiesbaden 1985, s. 60 nn. 25 K u r c j u s z R u f u s , 111,3,1; A r r i a n , 11,2,1; D i o d o r, XVII,29,4 — 30,7; B r u n t , Persian... s. 150, 154 n.; S e i b e r t, Eroberung, s. 58 nn. • • „ , , If . i 26 M u r i s o n, op. cit., s. 405 i przyp. 21. 27 D. W. E n g e l s , Alexander the Great and the Logistics of the Macedonian Army, Berkeley — Los Angeles — London 1978, s. 37.

przypuszczalnie przez Cezareę-Mazake i Tianę, ruszył w kierunku wybrzeża Cylicji. Największą przeszkodę, która znajdowała się na jego drodze — Wrota Cylicji — ku swemu zaskoczeniu pokonał bez większych trudności. Stało się tak dzięki temu, że perski satrapa Cylicji, Arsames, obsadził je tylko niewielkim oddziałem. Za najlepszą metodę walki uznał on pustoszenie terenu Cylicji. Sądził, że zastosowanie w tym momencie taktyki „spalonej ziemi", którą na samym początku wojny doradzał Memnon, zdoła powstrzymać marsz Aleksandra. Ten, dowiedziawszy się o zamiarze Arsamesa, wysłał naprzód Parmeniona. Niespodziewane pojawienie się macedońskiego wodza wraz z dowodzonymi przez niego jednostkami w Cylicji skłoniło satrapę do ucieczki 28 . Aleksander dotarł do Tarasu już 3 września 333 roku. Szybki marsz armii macedońskiej — przebycie drogi z Gordion do Tarsu zajęło jej tylko nieco ponad miesiąc — został wstrzymany z powodu choroby młodego króla.Upłynęły aż dwa miesiąc e , n i m zdołał on odzyskać pełnię sił 2 9 ; nie był to jednak czas całkowicie stracony. Z chwilą, kiedy choroba minęła punkt krytyczny, Aleksander przejął osobisty nadzór nad przygotowaniami do dalszej kampanii. Były one niezbędne, bo dotarła już do niego wieść o wyruszeniu Dariusza wraz z armią z Babilonu. Zadanie przeprowadzenia zwiadu i rozpoznania we wschodniej, graniczącej z Syrią części Cylicji Aleksander powierzył — jak zwykle — Parmenionowi. Sam zaś podjął drobne, ale konieczne operacje wojskowe w zachodniej części Cylicji, w tzw. Cylicji Trachei. Ich celem była likwidacja punktów oppru przyjaznej Persom ludności miejscowej. W perspektywie bliskiego starcia z Dariuszem bezpośrednie zaplecze armii macedońskiej musiało być zabezpieczone 30. 28 K u r c j u s z R u f u s , 111,4,3 — 5; A r r i a n, 11,4,1 — 6; M ur i s o n, op. cit., s. 402. 29 D i o d o r, XVII,31,4; J u s t y fl, XI,8,3 — 9; Kurcjusz R u f u s , 111,5,2 — 16; A r r i a n, 11,4,7 — 6,4; P 1 u t a r c h, Aleksander 19,2. 30 D i o d o r, XVI 1,32,2; A r r i a i , 11,5,1 — 9; 6,4; H a m m o n d , op. cit., s. 93 n.; S e i b e r t, Eroberung..., s. 64 nn.

Parmenion, mając do dyspozycji znaczne siły, obsadził wojskiem najważniejsze przełęcze między Cylicją i Syrią. Czołówka jego oddziałów dotarła aż do Myriandros na wybrzeżu Syrii. Panowanie nad przejściami górskimi i nad wybrzeżem zatoki Issos miało dla Aleksandra bardzo istotne znaczenie — z jednej strony chroniło jego armię przed niespodziewanym atakiem perskich sił lądowych, z drugiej zaś uniemożliwiało flocie perskiej, przebywającej wtedy w Tripoli, dostawę zaopatrzenia dla wojsk lądowych i ewentualne z nimi współdziałanie. Na wieść o tym, że Dariusz wraz z armią przebywa w Sochoi, Aleksander, który znajdował się wtedy w Mallos, ruszył na spotkanie z Parmenionem. W ciągu pięciu dni dotarł do tzw. |W rot S j r y j skich, starożytności zwanych też „$ łupami JonaszaT TuTa¡ następnego dnia dowiedział się, że siły"perSHfmajTdttj^śię od dwóch dni na jego tyłach w Issos 3I . Pojawienie się Persów było zupełnym zaskoczeniem — podczas gdy Aleksander przegrupowywał swoje siły i wraz ze sztabem zastanawiał się nad wyborem taktyki: czy czekać na króla perskiego w Cylicji, czy podążyć dalej, Dariusz wyruszył z Sochoi na północ ku Wrotom Amańskim (ob. przełęcz Hasanbeyli), które nie zostały obsadzone przez Macedończyków 32. W celu przyśpieszenia marszu Wielki Król odesłał swoje tabory i skarbiec do Damaszku, pozostawiając przy sobie tylko najbliższych. Nie był zorientowany w ruchach przeciwnika i — przekonany o tym, że Aleksander nadal przebywa w Tarsie — postanowił uderzyć na Cylicję, by w ten sposób rozdzielić siły macedońskie na dwie części, a następnie każdą z osobna łatwo pokonać Kiedy Aleksander opuścił Issos i podążył do Myriandros, Dariusz przekroczył Wrota Amańskie. Zajął opuszczone przez Macedończyków miasto i wymordował wszystkich pozostawionych tam przez nich rannych. Wielki Król, dowiedziawszy się o tym, że Aleksander wyprzedza go, uświadomił sobie nierealność nadziei na łatwe rozgromienie przeciwnika. Nie pozostawa31

M u r i s o n, op. cit., s. 404 — 405, przyp. 16 — 17. A r r i a n, 11,7,1. O przypuszczalnej drodze marszu Dariusza zob. M u r i s o n, op. cit., s. 407 n. 33 M u r i s o n, op., cit., s. 410—422; H a m m o n d, op. cit., s. 94. 32

ło mu nic innego, jak podążyć za Macedończykiem, tym bardziej że znajdował się mimo wszystko w korzystniejszej strategicznie sytuacji — mógł nie tylko odciąć armii macedońskiej drogę odwrotu, ale i narzucić jej miejsce starcia. Aleksander nie chciał dać wiary informacjom o obecności Dariusza w Issos. Dopiero wtedy, gdy potwierdził to raport zwiadowców, zezwolił żołnierzom na całonocny odpoczynek, aby wzmocnili swe siły przed czekającą ich walką, i obsadził wojskiem Wrota Syryjskie, chcąc uniknąć ewentualnego zaskoczenia przez wroga. Nad ranem ruszył ze swymi oddziałami z powrotem w kierunku Issos 34. W siódmym dniu od opuszczenia Mallos — był to jeden z dni drugiej połowy listopada 333 roku — obie wrogie armie stanęły naprzeciw siebie nad rzeką Pinaros 35. Miejscem ich spotkania był stosunkowo wąski pas równiny nadmorskiej 36. Pojawienie się wojsk macedońskich przed pasmem wzgórz zamykających równinę od strony lądu było dla Persów kompletnym zaskoczeniem. Dariusz dysponował wprawdzie przewagą liczebną, ale miejsce, w którym został zmuszony do przyjęcia bitwy, było dla niego wyjątkowo niekorzystne, bowiem jeszcze przed rozpoczęciem walki jego armia została pozbawiona swego głównego atutu — możliwości zmasowanego uderzenia jazdy. Warunki terenowe sprzyjały natomiast Aleksandrowi, gdyż dawały mu szansę zniwelowania przewagi Wielkiego Króla. Dokładne odtworzenie przebiegu bitwy pod Issos nie jest możliwe, gdyż uwaga antycznych narratorów skoncentrowana jest głównie na osobie i czynach Aleksandra. Spośród znanych 34

A r r i a n, II, 7,2. P o 1 i b i u s z, XII, 17,3; K u r c j u s z ' R u f u s , III, 8,16; 8,28; A r r i a n, II, 8,5. Identyfikacja miejsca, gdzie leżało Issos ( M u r i s o n, op. cit., s. 406 n. i przyp. 22; H. H e 11 e n k e m p e r, Das wiedergefundene Issos, w:J. O z o l s , V. T h e w a l t , A us dem O sten des Alexanderreiches, Koln 1984, s. 43 — 50), jak i tej rzeki jest od dawna przedmiotem sporów. Od niej zależy bowiem lokalizacja miejsca bitwy (zob. M u r i s o n, op. cit., s. 403, przyp. 10). Argumenty przytoczone przez E n g e l s a (op. cit., s. 131 — 134) i H a m m o n d a (op. cit., s. 96 — 100) pozwalają Pinaros utożsamić z rzeką Payas. Zob. także S e i b e r t, Alexander..., s. 98 — 102. 36 Przedstawiona chronologia wydarzeń oparta jest na ustaleniach M u r i s o n a (op. cit.) i E n g e l s a (op. cit., s. 46 — 52). 35

opisów tej bitwy 37 relacja Arriana jest uznawana za jedną z pełniejszych, oddajmy mu zatem głos 38: „[Aleksander] O świcie sforsował przełęcz i wkroczył na właściwą drogę. Dopóki droga była ze wszech stron zwężona, prowadził wojsko kolumną. Gdy zaś otwarła się w równinę, rozwijał stale kolumnę w szyk bojowy, wysuwając oddział łuczników jeden po drugim to na prawo w kierunku góry, to znów na lewo w kierunku morza. Jeźdźcy posuwali się dotychczas za piechotą, gdy się jednak znaleźli w szerokiej dolinie, ustawił wojsko w szyku bojowym, a mianowicie na skraju prawego skrzydła od strony gór oddział przybocznej piechoty i hypaspistów, którymi dowodził Nikanor, syn Parmeniona, obok nich oddział Koinosa, a jeszcze dalej oddział Perdikkasa. Tak ustawione były oddziały na prawym skrzydle, rozciągające się ku środkowi, gdzie stykały się z ciężkozbrojnymi. Na lewym skrzydle stał najpierw oddział Amyntasa, obok niego Ptolemajosa, dalej zaś oddział Meleagra. Piechotą dowodził na lewym skrzydle Krateros, całe zaś lewe skrzydło podlegało Parmenionowi, który otrzymał rozkaz nieodrywania się od morza, aby nie dopuścić do osaczenia przez nieprzyjaciół, którzy mogliby otoczyć ich ze wszech stron swoim przeważającym liczebnie wojskiem. Gdy Dariusz się dowiedział, że Aleksander posuwa się naprzód gotów do walki, wysłał za rzekę Pinaros około trzydziestu tysięcy jeźdźców i do tego około dwudziestu tysięcy lekkozbrojnych, aby resztę wojska przygotować spokojnie do boju. W pierwszym rzucie spośród ciężkozbrojnej piechoty ustawił greckie oddziały najemne w liczbie około trzydziestu tysięcy żołnierzy na wprost macedońskiej falangi, na obu zaś skrzydłach około sześćdziesięciu tysięcy tak zwanych kardaków, również ciężko uzbrojonych. Na ustawienie takiej ilości wojska w pojedynczym szyku bojowym pozwalał teren, na którym je rozmieszczono. Na górze po lewej stronie ustawił naprzeciwko 37 P o 1 i b i u s z, XII, 17,1 — 22,6; D i o d o r , XVII, 33,1 — 34,9; J u s t y n , X I , 9 , 9 —10; K u r c j u s z R u f u s, III, 9,1 — 11,27; P 1 ut a r c h, Aleksander 20,5 — 11. 38 11,8,2 — 11,6; H a m m o n d , Alexander..., s. 109 n.

prawego skrzydła Aleksandra około dwudziestu tysięcy żołnierzy, którzy częściowo się znaleźli na tyłach wojsk Aleksandra. Góra bowiem, gdzie stały te oddziały, miała głęboką wnękę przypominającą swym zagłębieniem jakby morską zatokę, a tworząc następnie łukiem wysuwający się naprzód przyczółek sprawiała, że oddziały ustawione na jego zboczach znalazły się na tyłach prawego skrzydła Aleksandra. Reszta wojska lekkoi ciężkozbrojnego, stanowiąca olbrzymią masę, ustawiona w głąb według narodowości i nie mająca widoków na wykorzystanie, znalazła się na tyłach greckich żołnierzy najemnych i ustawionego w szyku bojowym wojska perskiego. Cała bowiem siła zbrojna Dariusza wynosiła, jak powiadano, około sześciuset tysięcy żołnierzy. Gdy Aleksander posuwając się naprzód wkroczył na teren rozszerzający się nieco w równinę, wysunął na czoło swoją konnicę, tzw. gwardię przyboczną, jeźdźców tesalskich i macedońskich i ustawił ich na prawym skrzydle obok siebie, a jazdę peloponeską i resztę sprzymierzeńców posłał na lewe skrzydło do Parmeniona. Skoro już oddziały perskie były ustawione w szyku, Dariusz wezwał umówionym znakiem z powrotem jazdę, którą przerzucił za rzekę, aby zabezpieczyć ustawienie wojska. Spośród niej wielu ustawił na prawym skrzydle nad morzem naprzeciwko Parmeniona, gdyż tutaj teren dogodny był dla jazdy, część zaś z nich odesłał na lewo w kierunku góry. Gdy się jednak okazało, że są oni tam nieprzydatni skutkiem braku miejsca, kazał wielu z nich stanąć na prawym skrzydle. Sam Dariusz zajmował środek całego szyku zgodnie ze zwyczajem królów perskich. Cel takiego ustawienia wyłuszczył Ksenofbnt, syn Gryllosa. Gdy tymczasem Aleksander spostrzegł, że nieomal cała jazda perska przesunęła się nad morze naprzeciwko jego lewego skrzydła, gdzie znajdowała się tylko jazda peloponeska i innych sprzymierzonych, posłał pośpiesznie także tesalskich jeźdźców na lewe skrzydło. By nie zdradzić nieprzyjacielowi tego manewru, nie pozwolił im przeciągnąć przed frontem swych wojsk, lecz kazał przesunąć się niepostrzeżenie poza linią szyku. Na prawym skrzydle jazdy ustawił oddział zwiadowczy, którym

dowodził Protomachos, oraz Peonów pod dowództwem Aristona, z piechoty zaś łuczników na czele z Antiochem. Agrianów pod dowództwem Attalosa i kilku jeźdźców, i łuczników ustawił na zakręcie góry z tyłu tak, że jego prawy szyk rozpadał się na dwa skrzydła; jedno stało naprzeciwko Dariusza i wszystkich Persów, znajdujących się po drugiej stronie rzeki, drugie zaś naprzeciwko wojska zajmującego pozycję na górze poza jego linią bojową. Na lewym skrzydle stała piechota: łucznicy kreteńscy i Trakowie pod dowództwem Sitalkesa, tuż obok nich jazda lewoskrzydłowa, a poza wszystkimi oddziałami obcy najemnicy. Gdy się Aleksander zorientował, że jego falanga stojąca na prawym skrzydle nie jest zbyt zwarta i że o wiele więcej oddziałów postawili Persowie właśnie w tym miejscu, wydał rozkaz, aby dwa oddziały jazdy przybocznej przeszły nieznacznie ze środka na prawe skrzydło, jeden zwany antemusyjskim, którego dowódcą był Peroidas, syn Menesteusa, drugi zwany leugejskim, którym dowodził Pantordanos, syn Kleandra. Rozkazał również przejść łucznikom i części Agrianów oraz najemnikom greckim na skraj swego prawego skrzydła, rozciągając w ten sposób linię frontu poza skrzydło Persów. Gdy zaś ustawieni na górze Persowie nie zeszli w dół po dokonanym na nich z rozkazu Aleksandra ataku Agrianów oraz kilku łuczników, lecz szybko uciekli z podnóża góry na jej szczyt, wówczas widział, że może użyć także żołnierzy, postawionych naprzeciwko nich, do wydłużenia swej falangi. Naprzeciw nich wystarczyło postawić trzystu jeźdźców. W tym szyku ruszył naprzód, czyniąc postoje, gdyż w ogóle uważał za właściwe posuwać się powoli. Dariusz bowiem bynajmniej nie wyprowadzał swego wojska naprzód z miejsca, na którym od samego początku zajęło ono pozycję, lecz pozostawał na brzegu rzeki, w wielu miejscach stromym, wznosząc przy tym Wały obronne tam, gdzie widział zbyt łatwe dojście. I przez to właśnie od razu okazywał wobec Aleksandra i jego otoczenia swoją niepewność. Gdy wojska znajdowały się już w niewielkiej odległości od siebie, Aleksander objeżdżał wokół konno, zachęcając, by wszyscy okazali się mężni, i wymieniał z uznaniem nie

tylko imiona wodzów większych jednostek, lecz rpwnież dowódców mniejszych oddziałów konnicy i piechoty oraz obcych wojsk najemnych, którzy już się dali poznać z męstwa lub jakichś odważnych czynów. I ze wszystkich stron wołano do niego, by już nie zwlekał, lecz uderzył na nieprzyjaciela. On zaś posuwał się w dalszym ciągu w zwartym szyku naprzód i początkowo marszem powolnym, chociaż miał już w polu swego w idzenia całą armię Dariusza. Nie chciał bowiem dopuścić do przerwania się linii bojowej przez wygięcie jej w marszu przyśpieszonym. Gdy się natomiast znaleźli w zasięgu strzał, rzuciły się najpierw najbliższe oddziały Aleksandra i on sam z prawego skrzydła pędem do rzeki, aby przerazić Persów szybkim natarciem i, gdyby przyszło do walki wręcz, jak najmniej ucierpieć od strzał łuczników. I stało się tak, jak przewidywał Aleksander. Bo gdy tylko doszło do walki wręcz, od razu zostały odparte oddziały wojska perskiego, ustawione na lewym skrzydle. Tu Aleksander i jego towarzysze odnieśli wspaniałe zwycięstwo. Gdy na prawym skrzydle przerwała się linia Macedończyków, gdyż Aleksander rzucił się w pośpiechu do rzeki i odepchnął w walce wręcz stojące na brzegu oddziały Persów, a Macedończycy ze środka szyku nie przystąpili z podobną szybkością do dzieła i z powodu stromych brzegów nie zdołali utrzymać swego frontu na linii szyku bojowego, wówczas greccy najemnicy, należący do oddziałów Dariusza, rzucili się na Macedończyków tam, gdzie ujrzeli największą lukę w ich falandze. Rozgorzała zacięta walka, gdyż najemnicy greccy pragnęli zepchnąć Macedończyków z powrotem do rzeki i zapewnić zwycięstwo swoim oddziałom, znajdującym się już częściowo w odwrocie, a Macedończycy nie chcieli pozostawać w tyle, w chwili gdy Aleksander odnosił zwycięstwo, i plamić sławy swej falangi, która uchodziła dotychczas za niezwyciężoną. A poza tym ponosiła też trochę ambicja narodowa tak Greków, jak również Macedończyków. W tej walce padł Ptolemajos, syn Seleukosa, mąż wielkiej sławy, oraz około stu dwudziestu nie mniej znakomitych Macedończyków. Wówczas oddziały piechoty z prawego skrzydła, widząc że

wystawieni przeciw nim Persowie znajdują się już w rozsypce, zawróciły ku cudzoziemskim najemnikom Dariusza, gdzie swoi walczyli w ciężkim zmaganiu, i odrzuciły ich od rzeki, a przebiwszy się przez wyrwę w wojsku perskim, wpadły wrogom we flanki i urządziły straszliwą rzeź. Także jeźdźcy perscy, ustawieni naprzeciwko Tesalczyków, nie pozostali podczas tejże walki na drugim brzegu rzeki, lecz przeprawiwszy się przez nią zaatakowali gwałtownie konne oddziały Tesalczyków. I tu rozgorzała zacięta bitwa konna. Persowie nie wcześniej się wycofali, aż zauważyli, że sam Dariusz uciekł i najemnicy rozbici przez Macedończyków od nich się oderwali. Od tej chwili rozpoczęła się zdecydowana i powszechna ucieczka. Konie perskie niemało ucierpiały podczas tego odwrotu, dźwigając na swych grzbietach ciężkozbrojnych jeźdźców, i sami jeźdźcy cofając się tłumnie w ciżbie, w bezładzie i w popłochu po wąskich drogach ucierpieli nie mniej od swoich przez wzajemne najeżdżanie się, niż od ścigających ich nieprzyjaciół. Tesalczycy parli na nich całą siłą, toteż nie mniejsza była rzeź podczas pościgu wśród jazdy perskiej niż wśród piechoty. A Dariusz, gdy tylko ujrzał, że jego lewe skrzydło zostało rozbite przez Aleksandra i oddzieliło się od reszty wojska, natychmiast, tak jak stał, uciekł na swym wozie jako jeden z pierwszych. Dopóki podczas ucieczki mknął po równinach, ratował się na wozie. Gdy jednak natknął się na wąwozy i inne przeszkody terenowe, zostawił wóz i tarczę, i swą wierzchnią szatę, i porzucił nawet łuk na wozie, i uciekał dalej na koniu. Noc, która wnet zapadła, uratowała go przed pochwyceniem przez Aleksandra. Aleksander zaś ścigał go wytrwale, dopóki był dzień. Gdy zaś zapadł zmierzch i już na krok przed siebie spojrzeć nie było można, wrócił do obozu, zabierając ze sobą wóz Dariusza, jego tarczę, na nim porzuconą wierzchnią szatę i łuk". Chociaż zwycięstwo Aleksandra było niekwestionowane, jego położenie bynajmniej nie na wszystkich odcinkach uległo radykalnej poprawie. Na pewno łupy zdobyte w czasie bitwy, a w kilka dni potem przejęcie przez Parmeniona skarbca Wielkiego Króla pozostawionego przezeń w Damaszku, poprawiły zdecydowanie sytuację finansową Aleksandra; po raz pierwszy

od początku wyprawy nie mógł narzekać na brak pieńiędzy 39. Trudności tkwiły jednak gdzie indziej. Mimo odniesionego zwycięstwa Aleksander musiał pamiętać 0 tym, że strona perska nadal dysponowała siłami zdolnymi przysporzyć mu wielu kłopotów. Spod Issos uratowała się znaczna grupa greckich najemników. Część z nich podążyła w ślad za uciekającym w głąb swego państwa Dariuszem i na jakiś czas przestała zagrażać Macedończykom. Jednakże inna ich grupa licząca około 8 tysięcy żołnierzy skierowała się do Tripoli 1 stamtąd została przewieziona na okrętach perskich na Cypr. Ponadto na Morzu Egejskim operowała nadal dość liczna i silna flota perska pod dowództwem Farnabazosa i Autofradatesa, z którymi próbował nawiązać kontakt król Sparty, Agis, przygotowujący wystąpienie przeciwko rządom macedońskim w Grecji. Wprawdzie na wieść o przegranej Dariusza aktywność sił perskich na Morzu Egejskim znacznie zmalała, ale ich koncentracja u wybrzeży Fenicji nadal nie pozwalała Aleksandrowi na wykorzystanie wszystkich owoców zwycięstwa pod Issos 40. Sytuacja, w której znalazł się Aleksander, po raz kolejny zmusiła go do zastanowienia się nad wyborem dalszej taktyki. Mógł udać się w pościg za Dariuszem lub kontynuować realizację swojego wcześniejszego zamiaru opanowania kontrolowanych przez Persów odcinków wybrzeży Morza Śródziemnego. O konieczności likwidacji perskich baz morskich przekonywała Aleksandra działalność Farnabazosa i Autofradatesa. Pogoń za Dariuszem, niezależnie od wszelkich argumentów, które w tym momencie mogły za nią przemawiać, była jednak praktycznie niemożliwa z powodu trudności w uzyskaniu jesienią na terenie północnej Mezopotamii zaopatrzenia w ilości niezbędnej do zaspokojenia potrzeb całej armii macedońskiej. Aleksander mógł uniknąć tych kłopotów wybierając drugą możliwość, gdyż na wybrzeżu Syrii trwała właśnie w tym czasie po39 D i o d o r, XVII,35,2 — 4; J u s t y n , XI,9,11; 10,1; K u r c j u s z R u f u s, III, 8,12; 11,20; 13,16; A r r i a n , 11,11,10; P 1 u t a r c h, Aleksander 20,11; 24, 1 — 3. 40 D i o d o r , XVII,48,1 — 6 ; K u r c j u s z R u f u s , IV,1,27; 1,34 — 40; A r r i a n , II, 13,1 — 6.

ra opadów — przypada ona zwykle na okres od października do kwietnia, a towarzyszy jej intensywny rozwój roślinności. Nie brakowałoby zatem paszy dla zwierząt. Niezależnie od tego bogato zaopatrzone spichlerze miast na wybrzeżu Fenicji pozwalały Macedończykowi żywić nadzieję na zaspokojenie potrzeb aprowizacyjnych jego armii. Mimo że większość władców miast fenickich pozostała nadal wierna Wielkiemu Królowi, Aleksander mógł uznać początek swego marszu wzdłuż wybrzeża Syrii za pomyślny, ponieważ bez walki udało mu się zająć ważne miasto Maratos. Należało ono do króla wyspy Arados, walczącego u boku Autofradatesa. Rządy w jego imieniu sprawował syn, który — nie mając ani żadnych środków, ani też szans na stawianie skutecznego oporu Macedończykom — uznał zwierzchność Aleksandra. Jednocześnie oddał mu do dyspozycji całe swoje władztwo. Oprócz Arados w jego skład wchodziło kilka miast na stałym lądzie, m.in. Maratos, Sigon, Mariamne 41 . Z pobytem Aleksandra w Maratos związany jest bardzo ważny i ciekawy epizod, który pozwala zorientować się w jego planach dotyczących dalszej kampanii przeciw Persom. Do miasta tego przybyli wysłannicy Dariusza z listem, w którym prosił on Aleksandra o odesłanie mu najbliższych członków rodziny pojmanych przez Macedończyków pod Issos 42. Jednocześnie wyrażał w nim chęć zawarcia sojuszu i traktatu przyjaźni. Odpowiadając na ten list Macedończyk wyeksponował odwetowy charakter swojej wyprawy. Według niego była ona zemstą nie tylko za krzywdy wyrządzone Grekom przez Persów, ale także za ingerencje perskie w sprawy macedońskie: popieranie wrogów Filipa II, przyczynienie się do jego śmierci, udzielanie materialnego wsparcia opozycji antymacedońskiej w Grecji. Pouczał przy tym Dariusza, by traktował go jako władcę Wszechazji, a więc jako swego pana. W wypadku, gdyby władca perski nie zechciał uznać roszczeń i tytułu Aleksandra, powinien zbrojnie bronić swych praw stając do rozstrzygającego starcia. 41

K u r c j u s z R u f u s , IV,1,5 — 6; A r r i a n, 11,13,7 — 8. D i o d o r , XVII,39,1 — 3; J u s t y n , XI,12,1 — 2; K u r c j u s z R u f u s, IV,1,7 — 14; A r r i a n, 11,14,1 — 9. 42

List ten zawiera wiele interesujących akcentów nieobojętnych dla jego interpretacji. Z jednej strony wyeksponowane są w nim te argumenty, które towarzyszyły projektowi wyprawy od samego początku, czyli od czasów Filipa II, i do których odwoływał się również wielokrotnie Aleksander już w czasie jej trwania; ostatni raz pod Issos. Z drugiej strony pojawiają się w nim zarzuty, które wzbogacają uzasadnienie tej wyprawy o nowe elementy. Nie jest wykluczone, że były one potrzebne Aleksandrowi dla stworzenia ideowych podstaw jego dalszych działań na wypadek, gdyby otoczenie zaczęło zgłaszać swoje wątpliwości co do sensu ich kontynuowania, skoro wcześniej deklarowany główny cel wyprawy: zdobycie Azji Mniejszej i wyzwolenie tamtejszych Greków, został już osiągnięty. Na początku stycznia 332 roku Aleksander opuścił Maratos i ruszył na południe, wzdłuż wybrzeża Fenicji. Miasta leżące na jego drodze podporządkowywały mu się dobrowolnie 43. Zresztą wszelkie próby stawiania przez nie oporu były z góry skazane na niepowodzenie, gdyż praktycznie miasta te były bezbronne. Ich władcy wraz z okrętami wojennymi — zgodnie z rozkazem Dariusza wydanym po nieudanej próbie porozumienia się z Aleksandrem w Maratos — uczestniczyli w operacjach na zapleczu armii macedońskiej u wybrzeży Azji Mniejszej i na Morzu Egejskim. Kiedy Aleksander dotarł pod Tyr, poselstwo jego władz zadeklarowało gotowość wierności i posłuszeństwa pod warunkiem, że miasto zachowa neutralność w walce między Macedończykami i Persami 4 4 . Władzom Tyru zależało przede wszystkim na tym, by nie wpuścić króla macedońskiego w mury swego miasta. Deklaracja neutralności miała — według zamysłów jego przywódców — ochronić Tyr przed zajęciem go przez Macedończyków, gdyż ich prawdziwe sympatie były po stronie perskiej. Aleksander, chcąc przekonać się o szczerości propozycji 43 D i o d o r, XVII,40,2; J u s t y n , XI,10,4 — 8; K u r c j u s z R u f u s, IV,1,15; 2,1; A r r i a n, 11,15,6; P l u t a r c h , Aleksander 24,4. 44 D i o d o r, XVI 1,403; J u s t y n , XI,10,10; K u r c j u s z Ruf u s , IV,2,2; A r r i a n, 11,15,6 — 7; 16,7 — 8.

władz Tyru, zwrócił się z prośbą o zgodę na złożenie ofiary Heraklesowi w jego tyryjskim przybytku na wyspie. Tyryjczycy nie zgodzili się na to, proponując w zamian dopełnienie tego ceremoniału w świątyni w Starym Tyrze, położonym na lądzie. Nie obawiali się specjalnie Ireakcji Aleksandra na tę odmowę, Nowy Tyr leżał bowiem na wyspie oddalonej o kilkaset metrów od lądu stałego, był silnie ufortyfikowany i dysponował liczną flotą, co czyniło zeń twierdzę nie do zdobycia. Aleksander zdawał sobie sprawę z tego, że obleganie Tyru pokrzyżuje mu dalsze plany wojenne i narazi na znaczne i niepotrzebne straty. Nie miał wystarczająco dużej floty, której działania mógłby skoordynować z operacjami od strony lądu. Był jednak świadom tego, że sprawa Tyru musi być jednoznacznie wyjaśniona, nim opuści jego terytorium, ponieważ nierozstrzygnięcie jej groziło mu w niedalekiej przyszłości daleko idącymi ujemnymi następstwami politycznymi. Próby rokowań zakończyły się niepowodzeniem i w tej sytuacji nie pozostawało Aleksandrowi nic innego, jak podjąć rzucone mu wyzwanie. Po ciężkich walkach dopiero w lipcu 332 roku wojska macedońskie zdobyły Tyr 45. Operacje pod Tyrem na długo zatrzymały Aleksandra, jednakże w tym czasie z jego punktu widzenia sytuacja polityczna i wojskowa we wschodniej części basenu Morza Śródziemnego ulegała ciągłej poprawie. Przyczyniło się do tego zwycięstwo pod Issos i sukcesy w Fenicji. Szeroko rozchodzące się wieści o dokonaniach Macedończyka sprawiły, że wielu dotychczasowych sprzymierzeńców Dariusza zaczęło od niego odstępować. Na stronę Aleksandra przeszli — wraz ze swymi licznymi flotami — królowie Arados i Byblos. Przyłączyły się do niego okręty z Sydonu i Cypru 46 . W efekcie tego układ sił na morzu tak pod murami Tyru, jak i w skali całego teatru działań morskich przechylił się na korzyść Aleksandra. Ta zmiana szybko znalazła odbicie w postawie samego Wielkiego Króla. 45 D i o d o r , XVII,40,2 — 46,5; J u s t y n, XI,10,11 — 14; K u r c j u s z R u f u s , IV,2,3 — 4,19; A r r i a n, 11,16,1 — 24,6; P l u t a r c h , Aleksander 24,5 — 25,3. 46 K u r c j u s z R u f u s , IV,3,11; 8,14; A r r i a n, 1 1 3 , 1 — 3; P l u t a r c h , Aleksander 24,2; H a u b e n , The Expansion..., s. 87 n.

Wymownym świadectwem tego była treść listu, z którym przybyli do Aleksandra wysłannicy Dariusza 47. Ofiarowywał on królowi Macedonii ogromną kwotę za zwrot swoich najbliższych, rękę córki wraz z propozycją zawarcia traktatu przyjaźni i sojuszu oraz całą zachodnią część swoich włości aż do Eufratu. Jednocześnie — jeśli uznać za wiarygodne szczegóły tego listu zachowane u Kurcjusza Rufusa — Dariusz ostrzegał Aleksandra przed nadmiernymi roszczeniami i zbyt daleko idącymi ambicjami, które mogą stać się przyczyną zguby Macedończyka. Zwracał jego uwagę na to, że nadal dysponuje ogromnymi rezerwami ludzkimi i wielkim państwem, w którym Aleksander wraz ze swoją armią może się po prostu zagubić. Król macedoński i tym razem odrzucił zaproponowane mu warunki. Dla Dariusza było to równoznaczne z koniecznością bezzwłocznego przystąpienia do gromadzenia sił i przygotowań do decydującego starcia 48. Po zdobyciu Tyru, prawdopodobnie na przełomie lipca i sierpnia 332 roku, Aleksander podążył dalej na południe wzdłuż wybrzeża. Oddziały jego, nie napotkawszy nigdzie oporu, zatrzymały się dopiero pod Gazą. Twierdza ta, z racji swego położenia, miała duże znaczenie strategiczne dla obrony Egiptu i z tego względu Aleksander nie mógł jej ominąć. Nadzieje na szybkie opanowanie Gazy rozwiały się, ponieważ dowódca stacjonującego tam perskiego garnizonu zgromadził ogromne zapasy w czasie, gdy Macedończycy byli zajęci zdobywaniem Tyru i dzięki temu mógł przetrzymać długotrwałe oblężenie._Dopiero po dwumiesięcznych walkach Gaza skapitulowała 49. 4

47 J u s t y n , XI, 12,3 — 4; K u r c j u s z R u f u s , IV,5,1 — 8; A rr i a n, 11,25,1 — 2; por. D i o d o r , XVII, 54,1 — 7; P l u t a r c h , Aleksander 29,7 — 9, wydarzenie to umieszcza w 331 roku, w czasie drogi powrotnej Aleksandra z Egiptu. Zob. G. R a d e t, Alexandre en Syrie. Les offres de paix que lui fit Darius, w: Melanges syriennes offerts a Monsieur R.Dussaud, vol. I, Paris 1939, s.235 — 247; J. R. H a m i 11 o n, Plutarch „Alexander". A Commentary, Oxford 1969, s.76 n. 48 K u r c j u s z R u f u s , IV,6,1 — 3; A r r i a n, 11,25,3; por. D i od o r, XVII,39,3 — 4. L 49 D i o d o r, XVII,48,7; K u r c j u s z R u f u s , IV,5,10; 6,7 — 31; A r r i a n, II, 25,4 — 27,7; P l u t a r c h , Aleksander 25,4 — 5; F. M. A b e l , Alexandre le Grand en Syrie et en Palestine, „Revue Biblique", 44 (1935), s.42 — 48.

Opanowanie Gazy oznaczało ostateczne zakończenie operacji likwidowania baz floty perskiej — głównego celu dotychczasowych działań wojennych 50. Przełomowym momentem było niewątpliwie zdobycie Tyru, spowodowało ono bowiem radykalne zmiany w układzie sił na korzyść króla macedońskiego. Zdawać by się mogło, że Aleksander, osiągnąwszy tak wiele, może przystąpić do realizacji następnej fazy wojny: ostatecznego pokonania Dariusza. Jednakże — wbrew tym oczekiwaniom — skierował się do Egiptu. 50

H a u b e n, The Expansion..., s. 90 n.

KU OSTATECZNEMU ROZSTRZYGNIĘCIU

Zajęcie Egiptu przez Aleksandra jest traktowane przez wszystkich biografów jako oczywista konsekwencja jego dokonań i urzeczywistnienie wcześniejszych planów Akcentują oni przy tym różnorakie następstwa polityczne tego wydarzenia pomijając bądź nie dostrzegając zupełnie jego związku z kwestiami wojskowymi. Wyjątkiem jest pogląd E. W. Marsdena 2 . Badacz ten twierdzi, że wyprawa Aleksandra do Egiptu była spowodowana jego planem taktycznym sprowadzającym się do świadomego odwlekania momentu ponownego starcia z Dariuszem, aby — gdy ten zbierze nową armię — zadać mu ostateczny, druzgocący cios. Nie wiemy, jak wyglądały plany wojenne Aleksandra przed przystąpieniem do oblężenia Tyru i jakie miejsce zajmował w nich Egipt. Nie wdając się w niepotrzebne spekulacje należy stwierdzić, że w związku z przeciąganiem się walk pod tym fenickim miastem, a później także pod Gazą, musiały one ulec dalęko idącym zmianom. Przesądzał o tym choćby ten fakt, że pod murami obu twierdz Aleksander stracił 9 miesięcy. Walki 1

Zob. A r r i a n , 11,17,1; 111,1,1. E. W. M a r & d e n, The Campaign of Gaugamela, Liverpool 1964, s. 10; por. także F. S c h a c h e r m e y r , Alexander der Grosse. Das Problem Seiner Persönlichkeit und seines Wirkens, Wien 1972, s. 233 — 234. O innych możliwych motywach wyprawy do Egiptu zob. S e i b e r t, Alexander..., s. 109 — 111. 2

te, niezależnie od czasu ich trwania, spowodowały także znaczne straty w ludziach. Wprawdzie wojska zostały szybko uzupełnione nowymi zaciągami, niemniej wszyscy żołnierze potrzebowali dłuższego odpoczynku. Inną ważną konsekwencją tych zmagań, zwłaszcza pod Tyrem, było wyczerpanie miejscowych zapasów zboża na rozległych terenach; mogły być one uzupełnione dopiero zbiorami następnego roku 3 . Podkreślenie tego faktu jest istotne dlatego, że Aleksander, zdobywszy Gazę w początkach października 332 roku, nie mógł w zasadzie liczyć na dostawy zaopatrzenia w ilości niezbędnej dla zaspokojenia potrzeb całej armii. W tej sytuacji — nawet gdyby bardzo tego pragnął — nie mógł zawrócić. Jedynym miejscem, w którym Aleksander mógł w tym momencie znaleźć niezbędne zapasy żywności, zapewnić żołnierzom znośne warunki odpoczynku i przywrócić swojej armii pełną wartość bojową, był Egipt. Mając w perspektywie nieuniknione starcie z Dariuszem, musiał brać pod uwagę przewagę liczebną jego armii i konieczność zniwelowania jej poprzez gruntowną odnowę sił swojego wojska. W świetle powyższych uwag wyprawa Aleksandra do Egiptu zyskuje — naszym zdaniem — nieco inny wymiar niż ten, jaki się jej zazwyczaj przypisuje. Trudno zatem zgodzić się z twierdzeniem, że była ona jedynie manewrem taktycznym mającym umożliwić ostateczną rozprawę z Dariuszem. Zachowane przekazy w całej rozciągłości potwierdzają, że pobyt w Egipcie został przez Aleksandra wykorzystany do starannego przygotowania kampanii 331 roku. Kiedy około połowy Tćwietmśftego roku jego armia wyruszała z Memfis w kierunku Syrii, wszystkie potrzebne przeprawy mostowe były już gotowe 4. Została także zorganizowana służba kwatermistrzowska, na barkach której spoczywało odpowiedzialne zadanie utrzymania stałych dostaw zaopatrzenia. Zadania transportowe — podobnie, jak w czasie drogi do Egiptu 5 — powierzono flocie. Od czasu oblężenia Tyra Ale3 4 5

Zob. E n g e 1 s, op. cit., s. 55 n. A r r i a n, III, 6,1. K u ę c j u s z R u f u s , IV,5,10.

Krajobraz Cylicji

Syryjskie Wrota" (widok w kierunku I s s o s )

N a d rzeką Pinaros (widok w stronę morza)

N a d rzeką P i n a r o s (widok w kierunku nadbrzeżnych wzgórz)

Paradny kołczan maced o ń s k i e g o króla

Ostrze sarissy

Ostrze włóczni używanej w armii macedońskiej

Metalowa pięta sarissy z kolcem u m o ż liwiającym wbicie jej w ziemię

Hoplita wkładający zbroję

i

yym

Hoplita przygotowujący się do boju

Hoplita spełniający libację przed wyruszeniem do walki

Atakujący hoplita

Hoplita w boju

ksander dysponował dużą liczbą okrętów, które mogły pływać bezpiecznie po szlakach wschodniej części Morza Śródziemnego, ponieważ w tym momencie siły morskie Persów już nie istniały 6 . Wprawdzie pewne zagrożenie stanowili piraci, trudno jednak przypuszczać, by odważyli się oni atakować konwoje płynące pod znakami Aleksandra. Tak więc Macedończyk miał pewność, że dostawy zaopatrzenia dla armii będą regularne i wystarczające. Powierzenie flocie zadań zaopatrzeniowych nie oznaczało wcale, że Aleksander całkowicie się od niej pod tym względem uzależnił. Nieprzypadkowo wymarsz Macedończyków nastąpił w porze, kiedy tak w Egipcie, jak i w Palestynie rozpoczynają się żniwa i kiedy oddziały maszerujące przez Palestynę mogły bez żadnych ograniczeń korzystać z lokalnych źródeł wody 7. Dzięki temu Aleksander ograniczył do minimum skutki potencjalnych zakłóceń na morskich szlakach zaopatrzeniowych. Około połowy czerwca Aleksander dotarł do Tyru 8 . Oczekiwała go już flota, której wcześniej wyznaczył tutaj miejsce spotkania. Upłynęło jednak nieco czasu, zanim wyruszył dalej. Przerwa w marszu była spowodowana koniecznością załatwienia bieżących spraw administracyjnych i politycznych, a przede wszystkim — potrzebą należytego przysposobienia odcinka drogi do Tapsakos nad Eufratem. Przygotowania te sprowadzały się nie tylko do ustalenia trasy marszu i zorganizowania w różnych jej miejscach baz zaopatrzeniowych, ale również do budowy przepraw przez Eufrat 9 . Wydaje się, że postój w Tyrze był dłuższy, niż pierwotnie zaplanowano. Spowodowała to nieudolność namiestnika Syrii, Arimmasa, który nie zdołał na czas wywiązać się z nałożonych na .niego obowiązków organiza6 Sprawił to niekorzystny dla Persów rozwój wydarzeń, jakie nastąpiły po •zdobyciu Tyru przez Aleksandra: K u r c j u s z R u f u s , IV,5,13 — 22; 8, 15; A r r i a n, III, 2,3 — 7. 7 E n g e l s , op.cit., s. 63 n. 8 A r r i a n, 6,1; por. D i o d o r, XVII,52,7; K u r c j u s z R u f u s , IV,8,16; E n g e l s , op. cit., s. 64. Wśród badaczy brak jest jednomyślności co do czasu przybycia Aleksandra do Tyru, zob. S e i b e r t Eroberung..., s. 89 n., przyp. 2. 9 A r r i a n, 111,7,1.

cyjnych. Niedociągnięcia te były tak poważne, że Aleksander zdecydował się usunąć go z zajmowanego stanowiska 10. Nie zachowały się żadne informacje pozwalające dokładnie ustalić drogę, którą wybrał Macedończyk wyruszając w ostatnich dniach czerwca lub pierwszych dniach lipca 331 roku w kierunku Tapsakos. Zdaniem niektórych badaczy Aleksander podążył tam przez Damaszek, Homs i Aleppo 11. Trudno się z tym zgodzić, ponieważ droga ta wiodła przez tereny, na których zorganizowanie łączności i komunikacji wymagało ogromnych wysiłków i gdzie mogły wystąpić kłopoty związane z zaopatrzeniem w wodę tak dużej liczby ludzi 12. Wyczerpanie żołnierzy pokonujących tak trudną drogę nie było dla Aleksandra — w perspektywie oczekiwanego starcia — obojętne. Dlatego też wydaje się prawdopodobne, że zdecydował się on na inną, bardziej korzystną trasę. Prowadziła ona z Tyra wzdłuż wybrzeża Fenicji aż do ujścia Orontesu, a następnie w głąb lądu przez Aleppo w kierunku Eufratu l3 . Za jej wyborem przemawiały przede wszystkim względy logistyczne, do których Aleksander przywiązywał wielką wagę we wszystkich swych operacjach. Na znacznym odcinku tak wybranej trasy marszu zaopatrzenie mogło być bowiem dostarczane drogą morską, co bez wątpienia sprzyjało szybszemu poruszaniu się armii. Prawdopodobnie z tego powodu Aleksander zgromadził swoją flotę w Tyrze w maju 331 roku 14. Ponadto na trasie nadmorskiej znajdowała się większa liczba źródeł wody pitnej oraz więcej paszy i zboża z miejscowych zasobów 15. Żaden z wodzów choć trochę orientujących się w warunkach terenowych, mając do wyboru dwie drogi o różnej skali trudności, lecz wiodące do tego samego celu, nie wahałby się z decyzją. 10

Tamże, 111,6,8. S c h a c h e r m e y r , op. cit., s. 265; G r e e n , op. cit., s. 255 i przyp. s. 258 (mapa). 12 E n g e l s , op.cit., s. 65, przyp. 63. 13 H a m m o n d, op. cit., s. 130 n. 14 O liczebności tej floty nic konkretnego nie wiadomo. Jedynie w przybliżeniu można ją określać na ok. 100 statków: B e r v e, op. cit., Bd. I, s. 161 — 163; H a u b e n, The Expansion..., s. 88 n. 15 Por. E n g e l s , « ; , cit., s. 54 — 55. 11

Aleksander, który prowadził bardzo dokładne rozpoznanie, z pewnością wybrał drogę wygodniejszą. Armia macedońska dotarła do Tapsakos najwcześniej w drugiej połowie lipca, nie później jednak niż w pierwszych dniach sierpnia 331 roku 16. Przeszła przez Eufrat korzystając z dwóch wcześniej przygotowanych mostów i nie napotykając praktycznie żadnego przeciwdziałania ze strony perskiej. Po kilku dniach odpoczynku wojsko Aleksandra ruszyło w głąb nieprzyjacielskiego kraju. Kiedy Dariusz uświadomił sobie, że nie ma żadnej szansy na powstrzymanie Aleksandra, a tym bardziej na jakiekolwiek z nim porozumienie, nie pozostało mu nic innego, jak przystąpić do organizowania i szkolenia nowej armii. Nie było to łatwym zadaniem, mimo że jeszcze wówczas dysponował ogromnymi zasobami materialnymi i ludzkimi. Wskutek odcięcia od Azji Mniejszej i wybrzeża Morza Śródziemnego Dariusz był praktycznie pozbawiony możliwości zaciągnięcia na swoją służbę nowych najemników greckich, a rozległość terytorium pozostającego pod jego władzą była tak duża, że ściągnięcie potrzebnych kontyngentów wojskowych z najodleglejszych rejonów wymagało sporo czasu. Ponadto konieczne było ich przeszkolenie, aby potrafiły przynajmniej ze sobą współdziałać — dopiero wówczas zgromadzona masa wojsk zyskałaby jakąkolwiek wartość bojową. Przebieg kampanii Aleksandra w 332 roku w pewnym sensie sprzyjał wysiłkom Dariusza, ponieważ walki pod Tyrem i Gazą, które na miesiące zatrzymały marsz wojsk macedońskich, dały mu czas niezbędny dla odtworzenia armii. Oprócz odbudowy sił militarnych musiał dokonać wyboru strategii i taktyki w walce z Macedończykiem, od niego bowiem w dużej mierze mogły zależeć ostateczne losy toczącej się wojny. Jedynym pewnym atutem Dariusza była znajomość terenu przyszłych walk i możliwość narzucenia przeciwnikowi miejsca bitwy l7 . Kiedy Dariusz dowiedział się, że Aleksander opuścił Egipt, 16 17

A r r i a n, 111,7,1; E n g e 1 s, op. cit., s. 62, przyp. 62. Por. D i o d o r, XVII,53,4.

postanowił zgromadzić swoje siły pod Babilonem 18. Wybór tego miejsca na koncentrację wojsk dawał mu swobodę manewru i szansę skutecznej obrony. Mając rozeznanie co do kierunku marszu Aleksandra, mógł przygotować odpowiedni wariant działań obronnych i we właściwym czasie skierować swoje oddziały w wybrany rejon Dwurzecza. W takiej sytuacji powstrzymanie wojsk macedońskich wydawało się Dariuszowi zadaniem stosunkowo łatwym. Zarówno on sam, jak i jego dowódcy sądzili, że Aleksander, przeprawiwszy się przez Eufrat, podąży najkrótszą i zarazem najdogodniejszą drogą do Babilonu, czyli doliną tej rzeki, tak jak to uczynił kilkadziesiąt lat wcześniej Cyrus Młodszy. Miejsce planowanej przeprawy wojsk Aleksandra przez Eufrat nie stanowiło dla Persów żadnej tajemnicy — wyznaczały je dwa mosty. Saperzy macedońscy, obawiając się przeciwdziałań ze strony oddziałów perskich, nie przerzucili jednak tych mostów przez całą szerokość rzeki, uniemożliwiając w ten sposób ich zniszczenie. Dariusz, nie mogąc przeszkodzić działaniom Macedończyków, powierzył jednemu z satrapów, Mazajosowi, zadanie niedopuszczenia do ich przeprawy. Mazajos mając tylko 6 tysięcy żołnierzy nie był w stanie przeszkodzić armii macedońskiej w przejściu na drugi brzeg Eufratu — mógł jedynie pilnie ją obserwować 19. Wnioski, wynikające z tego rozpoznania, były dla Persów nieoczekiwane. Ku ich całkowitemu zaskoczeniu Aleksander poszedł do Babilonu drogą okrężną, wiodącą przez obszar północnej Mezopotamii, wzdłuż podnóża gór Tauru i Zagros w kierunku Tygrysu. Droga ta, chociaż na mapie wygląda na dość skomplikowaną, pozwalała mu uniknąć tych wszystkich niebezpieczeństw, które niechybnie czekały jego armię, gdyby podążała wzdłuż Eufratu. Ponadto, zaskakując Persów jej wyborem, uniemożli18 D i o d o r, XVII,53,1 — 3; K u r c j u s z R u f u s , IV,9,1 — 5; S e i b e r t, Eroberung..., s. 93 n. 19 K u r c j u s z R u f u s , IV,9,12. Według A r r i a n a, 111,7,1 przeprawa ta odbyła się między 10 lipca a 9 sierpnia 331 roku. A. B. B os w o r t h, A Historical Commentary on Arrian's History of Alexander, vol.1: Commentary on Books I — III, Oxford 1980, s. 285 — 286, przypuszcza, że nastąpiła ona co najmniej o miesiąc później.

wiał im dokonanie spustoszeń na trasie marszu, co bez wątpienia pozwoliło mu uniknąć wielu kłopotów z zapewnieniem aprowizacji żołnierzy — brak żywności dla ludzi i paszy dla koni mógł spowodować zwolnienie tempa marszu jego armii czy nawet jej zatrzymanie. Aleksander unikał też konieczności zdobywania potrzebnych zapasów w obwarowanych miastach doliny Eufratu; w tym czasie życie osiadłe na terenie północnej Mezopotamii — żyznej i obfitującej w wodę — koncentrowało się głównie w wioskach i niewielkich osadach. Pozwalało mu to oszczędzać siły żołnierzy i unikać niepotrzebnych strat 2 0 . Kiedy Dariusz zebrał dokładne informacje o kierunku marszu armii macedońskiej, wyruszył na jej spotkanie z całością swoich sił. Prawdopodobnie początkowo chciał stoczyć z nią walkę na płaskich terenach Mezopotamii, między Eufratem i Tygrysem, ale szybko porzucił ten zamiar na rzecz bardziej wyrafinowanej taktyki. Przeprawiwszy się przez Tygrys, ruszył wzdłuż jego biegu na północ 21. Można się domyślać, że za tą decyzją kryła się nadzieja łatwiejszego powstrzymania sił Aleksandra na linii Tygrysu 22. Była ona uzasadniona, jako że w północnej części Mezopotamii rzeka ta jest głęboka, rwąca i nie można się przez nią bezpiecznie przeprawić w dowolnym miejscu. Dariusz, obsadzając wszystkie znane brody w tej części jej biegu, mógł uniemożliwić Macedończykom przeprawę przez rzekę lub przynajmniej nadszarpnąć ich siły i — osłabionych, pozbawionych możliwości ucieczki — zmusić do przyjęcia bitwy. Obronę brodów i prowadzenie działań zwiadowczych Dariusz powierzył Mazajosowi. Ponadto zlecił mu niszczenie wszystkich źródeł żywności na wschód od Tygrysu. Decyzja ta nie zagrażała interesom armii perskiej, gdyż zaopatrzenie dla niej było stale dostarczane rzeką ze zgromadzonych na południu Mezopotamii zapasów 23. 20 K u r c j u s z R u f u s , IV,9,14; A r r i a'n, 111,7,3; S c h ac h e r m e y r, op. cii., s. 266; E n g e l s , op. cit., s. 68 — 69; S e i b e r t, Eroberung..., s. 92; por. opinię B o s w o r t h a, op. cit., s. 286 — 287. 21 D i o d o r, XVII,53,3; K u r c j u s z R u f u s , IV,9,6 — 7. 22 D i o d o r , XVII,55,1. 23 D i o d o r , XVII,55,1 —2; K u r c j u s z R u f u s , IV,9,7 — 8 ; A r r i a n, 111,7,1 — 2.

Chociaż od przekroczenia Eufratu przez armię macedońską minęło już kilka tygodni, Aleksander nic nie wiedział o zamierzeniach Wielkiego Króla. Zorientował się w nich dopiero z chwilą schwytania śledzących jego posunięcia zwiadowców perskich. Uzyskane od nich informacje skłoniły go do marszu w kierunku Tygrysu. Sforsował rzekę około 18 września 331 roku bez najmniejszego przeciwdziałania ze strony Mazajosa. Nie napotkawszy wcześniej sygnalizowanych sił Dariusza Aleksander zarządził postój! był on najprawdopodobniej potrzebny dla przeprawienia taborów macedońskich. W trakcie tego postoju, w nocy z 20 na 21 września 331 roku, nastąpiło zaćmienie księżyca 24. Znając dokładną datę tego zjawiska jesteśmy w stanie ustalić przybliżoną chronologię wydarzeń poprzedzających spotkanie obu armii. Zaćmienie księżyca głęboko poruszyło żołnierzy, dlatego też Aleksander — chcąc rozładować niespokojne nastroje — rankiem 21 września zarządził wymarsz. Około 25 września — według chronologii wydarzeń podanej przez Plutarcha — zwiadowcy macedońscy zasygnalizowali bliskość oddziałów perskich. Rychło się jednak okazało, że były to jedynie oddziały rozpoznawcze. Aleksander postanowił zaatakować je wychodząc z założenia, że od jeńców można uzyskać aktualne dane o działaniach i zamiarach Wielkiego Króla. Ruszył na ich spotkanie prowadząc ze sobą oddział konnej gwardii królewskiej (ile basilike), hetajrów i jazdy peońskiej. Ze zdobytych informacji wynikało, że armia perska stacjonuje w niewielkiej odległości. (Obóz Dariusza miał się znajdować w pobliżu wioski Gaugamela nad rzeką Bumelos 25. Według powszechnie przyjętej opinii wioska ta jest identyfikowana z Tell Gomel, leżącym na północ od pasma Jebel Maqlub, na równinie Nauqur, zaś Bumelos z rzeką Gomil będącą zachodnim dopływem rzeki Khazir wpadającej do Wielkiego Zabu. Przyjmując tę identyfikację 24 K u r c j u s z R u f u s , IV,10,1 — 8; A r r i a n, 111,7,4 — 5; P 1 u t a r c h, Aleksander 31,8; H a m i 11 o n, op. cit., s. 81; B o s w o r t h, op. cit., s. 287. 25 K u r c j u s z R u f u s , IV,9,10; A r r i a n, 111,8,7; P 1 u t a r c h, Aleksander 31,6.

można ustalić, że Gaugamela leżała około 35 kilometrów na północny wschód od Tygrysu i około 80—95 kilometrów na północ od Arbeli 26 .Miejsce, które Dariusz wybrał na swoj obóz i pole bitwy było w jego odczuciu najlepsze z możliwych. Rozległa i płaska równina świetnie się nadawała do użycia jazdy i zaopatrzonych w kosy wozów bojowych, będących w uzbrojeniu armii perskiej. W celu zapewnienia oddziałom własnej jazdy jeszcze dogodniejszych warunków dla manewrów saperzy perscy oczyścili teren bitwy z wszelkich przeszkód. Aleksander, mając rozeznanie w odniesieniu do położenia przeciwnika i wielkości jego sił, podjął decyzję o rozbiciu obozu 27. Bliskość oczekującego żołnierzy ciężkiego starcia skłoniła go do zezwolenia na odpoczynek. Jednocześnie podjął kroki niezbędne dla ochrony taborów i szpitala; postanowił pozostawić je w miejscu rozbitego obozu, z dala od prawdopodobnego pola walki, aby ich bezpieczeństwo nie absorbowało jego uwagi w czasie bitwy i nie ograniczało swobody manewrów. Dariusz, zabiegający głównie o staranne przygotowanie pola przyszłej bitwy, zbyt mało uwagi poświęcił umocnieniu własnej pozycji i zagwarantowaniu sobie inicjatywy w tym starciu. W odległości kilku kilometrów od obozu perskiego leżało dominujące nad okolicą pasmo wzgórz Jebel Maqlub. Obsadzenie ich przez Persów mogło zapewnić im nie tylko możliwość prowadzenia obserwacji we wszystkich kierunkach i na dużą odleg26 S c h a c h e r m e y r, op. cit., s. 270, przyp. 311; H a m i l t o n , o p . cit., s. 80; H a m m o n d , op. cit., s. 135; B o s w o r t h, op. cit., s. 293 n.; A. S t e i n, Limes Report, Oxford 1985, s. 127 nn. W części tradycji antycznej starcie to określane jest jako bitwa pod Arbelą. Wyjaśnienie przyczyn używania tej nazwy daje A r r i a n (VI,11,4 — 6): „...o ostatniej bitwie stoczonej z Dariuszem... podają, że odbyta się pod Arbelą, a przed nią bitwa pod Issos oraz pierwsza bitwa konna nad Granikiem. Istotnie nad Granikiem rozegrała się bitwa konna, pod Issos zaś bitwa z Dariuszem, Arbela natomiast jest oddalona od tej miejscowości, gdzie ostatnią bitwę stoczył Aleksander z Dariuszem, o jakie sześćset stadiów, jak to najczęściej podają pisarze, inni zaś powściągliwsi liczą tę odległość na jakie pięćset stadiów. Ptolemajos zaś i Aristobulos podają, że bitwa toczyła się koło Gaugameli nad rzeką Bumelos. Gaugamela nie była miastem, lecz dużą wsią. Nazwa tej miejscowości nie była ani głośna, ani przyjemna dla ucha. Stąd wydaje się, ża na Arbelę, jako na miasto, przeniesiono sławę tej wielkiej bitwy". 27 A r r i a n, 111,9,1; zob. B o s w o r t h, op. cit., s. 294.

łość, ale także pozwalało zmusić Aleksandra — który pasmo tych wzgórz musiał sforsować — do walki w niekorzystnych dla niego warunkach. Dariusz dostrzegł te korzyści, zlecił nawet Mazajosowi zajęcie tych wzgórz, ale ten, gdy zauważył w oddali zbliżające się oddziały Aleksandra, zrezygnował ze stawiania jakiegogolwiek oporu i opuścił — wraz z przydzielonymi mu żołnierzami — zajmowane pozycje. W efekcie sforsowanie Jebel Maqlub nie nastręczało Macedończykom żadnych kłopotów. Jak się później okazało, opanowanie tych wzgórz dało Aleksandrowi nie tylko dogodne pozycje wyjściowe, ale również doskonałe warunki do wglądu w obóz Dariusza. Dużym błędem władcy perskiego było też nieosłonięcie własnego obozu. Dopóki Macedończycy znajdowali się daleko, dopóty brak zabezpieczeń nie był zauważany; król perski, operując na terytorium własnego państwa, nie miał powodów obawiać się jakiegokolwiek zagrożenia. Jednakże bezpośrednie sąsiedztwo Aleksandra zmusiło Dariusza do utrzymywania oddziałów w ciągłej gotowości do odparcia niespodziewanego ataku. Spowodowało to osłabienie sprawności wojska perskiego w najmniej odpowiednim momencie. Po czterodniowym odpoczynku, rankiem 29 września, armia Aleksandra ruszyła w szyku bojowym na spotkanie sił Dariusza. Z chwilą, gdy pierwsze jednostki macedońskie weszły na wzgórza Jebel Maąlub, oddzielające do tej pory obie wrogie armie, Aleksander wstrzymał ruch swoich oddziałów. Decyzja ta była podyktowana koniecznością przemyślenia planu oczekującego go starcia, mógł bowiem albo uderzyć z marszu, albo — za radą Parmeniona — dopiero po rozpoznaniu terenu i szyku bojowego oddziałów perskich. Wybrał drugi wariant i rozkazał żołnierzom rozbić obóz na wzgórzach. Cały następny dzień, 30 września, Aleksander, mając przy boku kilka lekkozbrojnych oddziałów jazdy i oddział hetajrów, poświęcił na objazd terenów wokół Gaugameli. Po jego zakończeniu zwołał naradę dowódców, aby wydać ostatnie zalecenia i rozkazy. M.in. polecił zachować na polu bitwy zupełne milczenie; mogło być ono przerwane dopiero na jego znak. Słońce chyliło się już ku zachodowi i żołnierze byli przekonani, że atak odbędzie się następnego dnia. W przekonaniu tym

utwierdziła ich decyzja Aleksandra, który polecił podwładnym spożyć wieczerzę i udać się na spoczynek. Spokojny sen gwarantowały macedońskim żołnierzom pozycje zajmowane na wzgórzach, chroniące przed niespodziewanym nocnym atakiem wojsk perskich. Według tradycji, w kwaterze Aleksandra zastanawiano się nad podjęciem nocnego ataku. Propozycja ta przypisywana jest Parmenionowi. Aleksander odrzucił ją twierdząc, że atak taki byłby ryzykowny, gdyż armia macedońska znajdowała się w głębi nieprzyjacielskiego kraju. Ponadto — źródła są co do tego zgodne — nie chciał narażać na szwank swej wodzowskiej chwały 28 . Dariusz nie mógł znać stanowiska Macedończyka i obawiał się nocnego ataku. Obawy te pogłębiał dodatkowo fakt, że jego własny obóz, wobec braku jakichkolwiek zabezpieczeń fortyfikacyjnych, mógł być bardzo łatwo zdobyty przez atakujących. Dlatego też przez całą noc z 30 września na 1 października oddziały perskie pozostawały w pełnym pogotowiu 29. Słońce już było wysoko, kiedy oddziały macedońskie zaczęły zajmować pozycje na równinie koło Gaugameli. Sprawcą tej zwłoki był sam Aleksander. Udał się na spoczynek bardzo późno, gdyż przez znaczną część nocy zastanawiał się jeszcze nad sposobem rozegrania oczekującej go decydującej bitwy. Spał potem tak twardo, że Parmenionowi nie udało się go obudzić o świcie. Zdziwionym jego spokojem dowódcom wyjaśnił, że spał tak długo, bo wie, że jego najgorsze obawy przed rejteradą Dariusza nie spełniły się. Pora jego przebudzenia nie ma najmniejszego znaczenia, skoro Wielki Król zdecydował się z nim walczyć, i nie może ona zmienić biegu nadchodzących wypadków 28

Zob. B o s w o r t h, op. cit., s. 295 — 296. Na podstawie wyliczeń P l u t a r c h a (Aleksander 31,8) powszechnie przyjmuje się, że bitwa pod Gaugamelą została stoczona 1 października 331 roku: H a m i l t o n , » ; , cit., s. 81. Nie brak jednak i innych datowań tego starcia: B u r n (op. cit., s. 84 n.) proponuje 27 września, natomiast M a r sd e n (op. cit., s. 75) 30 września. 30 D i o d o r , XVII,56,3 — 4; J u s t y n, XI,13,1 — 3; K u r c j u s z R u f u s , IV,13,17 — 24; P l u t a r c h , Aleksander 32,1 — 3. 29

PRZECIWNICY

ARMIA MACEDOŃSKA

1 października 331 roku Aleksander stał na czele armii liczącej ok. 40 tys. piechoty i ok.7 tys.jazdy, składającej się z oddziałów macedońskich, greckich oraz jednostek rekrutujących się z różnych plemion bałkańskich Pod względem wojskowym i politycznym prym w armii Aleksandra wiodły oddziały macedońskie. Stanowiły one prawie połowę jej stanu liczebnego. W zależności od składu społecznego, przeznaczenia i uzbrojenia dzieliły się na szereg różnych formacji. Największym prestiżem cieszyły się oddziały ciężkozbrojnej jazdy, hetajrów (hetairoi, „towarzysze"). Formacja ta liczyła ok. 1700 żołnierzy, podzielonych na osiem szwadronów; siedem z nich miało po ok. 200 żołnierzy, natomiast ósmy — 300. Większa od przeciętnej liczba żołnierzy tego szwadronu wskazuje na jego specjalny charakter. Stanowił on bowiem gwardię przyboczną króla macedońskiego i nosił nazwę ile basilike, czyli oddziału gwardii królewskiej; niekiedy określany Był mianem agema, czyli gwardii 2 . W ramach formacji każdy szwadron sta1 A r r i a n, III, 12,5; M a r s d e n, op. cit., s. 24 — 31, 38; p o sw o r t h , » / ) , cit., s. 303 — 304; por. E n g e l s , op. cit., s. 146 — 147, tab. 4. 2 T a r n , op. cit., vol. II, s. 139, przyp. 4.

nowił samodzielną jednostkę taktyczną. Utrwaleniu tej samodzielności sprzyjała ściśle przestrzegana zasada ograniczonej terytorialnie rekrutacji do każdego z nich. W źródłach zachowały się nader skąpe informacje o uzbrojeniu hetajrów. Wiadomo, że jego podstawę stanowiła charakterystyczna dla macedońskich formacji długa włócznia T=_sflnssa i miecz 3. Reszta ekwipunku była przypuszczalnie podobna do tego, jakim dysponował Aleksander: hełm z metalowym kołnierzem, kolczuga, pancerz, nagolenniki 4 . Na temat tego, czy mieli oni również tarcze, zdania są podzielone, gdyż poza Arrianem nikt nie wspomina o nich 5. Hetajrowie walczyli w szyku przypominającym swym kształtem klin. Szyk ten, przejęty najprawdopodobniej od Scytów i Traków, był typowy dla wszystkich formacji macedońskich — dawał im dużą siłę uderzenia i większą możliwość manewrowania niż w uszeregowaniu prostokątnym czy romboidalnym 6 . Wśród badaczy macedońskiej wojskowości nie ma zgody co do czasu sformowania pierwszego oddziału hetajrów. Informacja na ten temat, przekazana przez Anaksymenesa z Lampsakos, jest dość niejasna 7 . Autor ten, współczesny Filipowi II i Aleksandrowi III Wielkiemu, wspomina, że stworzenie jej było zasługą króla Aleksandra. Nie precyzuje jednak, którego z Argeadów noszących to imię ma na myśli. Część badaczy opowiada się za poglądem, że w przekazie może chodzić wyłącznie o któregoś z poprzedników Aleksandra Wielkiego 8, inni 3 A r r i a n, I, 15,5 — 8. Wprawdzie mówi on tylko o dereniowych włóczniach, lecz ich identyczność z sarissami nie budzi wątpliwości: M. M. M a r k 1 e (III), The Macedonian Sarissa, Spear and Related Armour, „American Journal of Archaeology", 81 (1977), s. 337; N. G. L. H a m m o n d , Training in the use of a Sarissa and its Effect in Battle, 359 — 333 B.C., „Antichthon", 14 (1980), s. 63. 4 P l u t a r c h , Aleksander 32,8 — 10. 5 A r r i a n, 1,6,5; zob. G r i f f i t h , op. cit., s. 413, przyp. 1. 6 G r i f f i t h, op. cit., s. 413 — 414. 7 J a c o b y, op. cit., n° 72: Anaximenes, F 4. 8 B e r v e, op. cit., Bd. I, s. 104; M o m i g 1 i a n o, op. cit., s. 9 n.; R. D. M_ i 1 n s, The Army of Alexander the Great, w: Alexandre le Grand Image et realite, Vandoeuvres — Geneve 1976, s. 92 nn; C a w k w e 11, op. cit., s. 31 nn.; por. H a m m o n d , Alexander..., s. 25.

wskazują jednak na syna Filipa II 9 . Zasadność tej identyfikacji jest wątpliwa, bo o hetajrach wspominają źródła odnoszące się do czasów przed Filipem II. Krytyka ta nie jest jednak całkiem słuszna. Termin hetairoi jest bardzo stary i jego treść ulegała różnym zmianom l0 . Przed Filipem II i w pierwszych latach jego rządów oznaczał on wąskie grono przedstawicieli arystokracji macedońskiej, pozostające w bardzo bliskich kontaktach /. panującym 11. Kiedy władca ten zaczął prowadzić liczne wojny, dla ochrony jego osoby został utworzony — z przedstawicieli arystokracji — oddział ciężkozbrojnej jazdy, który także zaczęto określać mianem hetairoi. Z chwilą powiększenia terytorium państwa drogą podbojów, Filip II zaczął nadawać arystokracji zdobyte ziemie w zamian za służbę wojskową w oddziałach konnicy. Pod koniec panowania Filipa II w oddziałach hetajrów służyło już ok. 800 żołnierzy, zaś Aleksander powiększył ich stan liczebny więcej niż dwukrotnie. Zmienił jednocześnie charakter tej formacji, mimo że zachowała swą dotychczasową nazwę. Do grona „towarzyszy" zaczął zaliczać bowiem także tych, którzy zwrócili jego uwagę osobistymi walorami. Hetajrowie Filipa II, stanowiący grono najbliższych doradców, liczące kilkadziesiąt osób (nie należy ich mylić z hetajrami służącymi w oddziałach konnicy), pod rządami jego syna stali się elitą polityczną, spośród której wybierał kandydatów na najwyższe stanowiska wojskowe i państwowe. Obok ciężkozbrojnych hetajrów istniała także, złożona z Macedończyków, formacja lekkozbrojnej jazdy. W źródłach określana jest dwoma nazwami: prodromoi lub sarissophoroi. Pierwsza z nich akcentuje jej taktyczny charakter, natomiast druga pochodzi od nazwy podstawowego uzbrojenia żołnierzy tej formacji — sarissy. Przez długi czas wśród specjalistów panowało przekonanie, że oddziały prodromoi składały się głównie z żołnierzy pochodzenia greckiego bądź bałkańskiego l2 . 9

T a r n , op. cii., vol. II, s. 138 n.; G r i f f i t h , op. cit., s. 405 n. B r u n t , Macedonian Cavalry..., s. 40, przyp. 43; Hammond, Alexander..., s. 25. 11 B e r v e , op. cit., Bd. I, s. 30 nn. , 12 T a r n, op. cit., vol. II s. 158. 10

Obecnie powszechnie jest przyjęty pogląd o ich macedońskim obliczu l3 . W armii Aleksandra były cztery szwadrony prodromoi. Jak się przypuszcza, etat każdego z nich odpowiadał liczebności szwadronu „towarzyszy". Oddziały te służyły do wykonywania zwiadu i rozpoznania oraz do prowadzenia pościgów. W czasie marszu armii jednostki prodromoi znajdowały się zwykle na czele kolumny. W bitwach walczyły na prawym skrzydle, w bezpośrednim sąsiedztwie hetajrów. Podstawę uzbrojenia prodromoi stanowiła sarissa; wydaje się jednak, że była ona przez nich używana tylko w bitwach, natomiast przy wykonywaniu zadań zwiadowczych posługiwali się uzbrojeniem wygodniejszym i bardziej przydatnym w tego typu misjach M . Ciężkozbrojna piechota macedońska dzieliła się na pedzetajrów {pezhetairoi, „piesi towarzysze") i hypaspistów (hypaspistai). Nie było natomiast nigdy w jej szeregach formacji zwanej falangą. Termin ten używany był na określenie szyku bojowego pedzetajrów, a zupełnie wyjątkowo obejmowano nim również hypaspistów Cytowany wyżej Anaksymenes z Lampsakos przypisuje zorganizowanie oddziałów pedzetajrów, podobnie jak i hetajrów, bliżej nie określonemu królowi Aleksandrowi z dynastii Argeadów, panującemu przed Filipem II; dzisiaj owego Aleksandra utożsamia się coraz częściej z synem Filipa II. Dla uniknięcia nieporozumień konieczne jest zwrócenie uwagi na zmiany znaczenia terminu pezhetairoi. Formacja o tej nazwie, słynąca ze swej waleczności, była znana w czasach Filipa II. Wspominają ją, w sposób nie budzący wątpliwości, dwaj współcześni tego króla: Demostenes i Tęopomp 16. Dokładna 13 B e r v e, op. cit., Bd. I, s. 129 n.; B r u n t , Macedonian Cavalry..., s. 27. n.; M i 1 n s, Macedonian Cavalry and Diodorus..., s. 167 — 168; G r i f f i t h, op. cit.,%. 412, 413. 14 Zob. M. M. M a r k 1 e (III), Use of the Sarissa by Philip and Alexander of Macedon, „American Journal of Archaeology", 82 (1978), s. 492 n. 15 A r r i a n, I, 14,2; V, 20,3; 21,5; B e r v e , op. cit., s. 114; T a r n, op. cit., vol. II, s. 142; G r i f f i t h, op. cit., s. 114: 16 J a c o b y, op. cit., n° 115: Theopompos, F 348; G r i f f i t h , op. cit., s. 416 n.

analiza źródeł pozwala jednak dostrzec istotną różnicę między „pieszymi towarzyszami" Filipa II i Aleksandra. Według Teopompa za panowania pierwszego z nich byli oni elitarnym oddziałem jego gwardii, utworzonym ze specjalnie dobranych żołnierzy. Natomiast Anaksymenes stwierdza, że Aleksander nazwę tę rozciągnął na ogół — z wyjątkiem swej gwardii — oddziałów ciężkozbrojnej piechoty macedońskiej. Zmiany te wskazują, że w miejsce stałych, specjalnych oddziałów zostały utworzone inne, powoływane pod broń w razie potrzeby, rekrutowane z ogółu Macedończyków zdolnych do służby wojskowej. Wybitny znawca dziejów Macedonii, Guy T. Griffith, biorąc udział w dyskusji nad przeobrażeniami pedzetajrów, wysuwa hipotezę, według której zmiany te sprowadzały się jedynie do przeniesienia nazwy. Jego zdaniem Aleksander nadał stworzonej przez Filipa II formacji nazwę hypaspistów, zaś świeżo przez siebie powołanej do życia — pedzetajrów W trakcie wyprawy przeciwko Persji w ramach formacji „pieszych towarzyszy" pojawiły się — po raz pierwszy prawdopodobnie wkrótce po bitwie nad Granikiem — oddziały asthetairoi 18. Pod Gaugamelą miano to nosiły dwa albo trzy pułki rekrutujące się z Górnej Macedonii. Dało to asumpt do przypuszczenia, że nazwa asthetairoi (dokładne znaczenie tego terminu budzi wątpliwości) 19 była używana dla odróżnienia jednostek tam rekrutowanych 20. Analiza danych dotycząca tych oddziałów prowadzi jednak do wniosku, że nazwa ta miała charakter honorowy i była przyznawana pułkom falangi za szczególne męstwo na polu bitwy 21. Pod Gaugamelą Aleksander dysponował sześcioma pułkami (taxeis) „pieszych towarzyszy". Każdy z nich liczył ok. 1500 żołnierzy. Poszczególne oddziały nazywane były najczęściej 17 M i 1 n s, Army..., s. 94 nn.; G r i f f i t h, op. cit., s. 414 nn.; zob. T a r n , op. cit., vol. II, s. 141. 18 A. B. Bosworth, {ASTHETAIROI), „Classical Quarterly", 23 (1973), s. 245 — 253. 19 Tamże, s. 250 n. 20 Tamże, s. 249. 21 G r i f f i t h , op. cit., s. 428, 709 — 713.

imieniem dowódcy; niekiedy dodawano też nazwę obszaru, z którego dany pułk się rekrutował 22 . W hierarchii stanowisk w armii Aleksandra dowódcy pedzetajrów zajmowali bardzo wysokie miejsca. W czasach Filipa II pedzetaj rowie byli wyposażeni w hełm, nagolenniki, małą tarczę o średnicy ok. 60 cm 23 i sarissę o długości do 5,5 m. Napierśniki mieli tylko oficerowie. Oszczędność ta była podyktowana ograniczonymi możliwościami finansowymi tego władcy 24. Praktyka wojenna wykazała, że wyposażenie każdego żołnierza w napierśnik wcale nie było konieczne, ponieważ długa sarissa skutecznie chroniła walczących w zwartym szyku pedzetajrów przed ciosami broni siecznej atakującego lub atakowanego przeciwnika 25. Mimo to sądzi się, że w czasach Aleksandra napierśniki, jako element indywidualnego wyposażenia, stały się bardzo powszechne 26 . Wyposażenie pedzetajrów w tarcze miało bardziej symboliczny niż praktyczny charakter. W czasie bitwy zarzucano je na plecy, gdyż technika walki sarissą wymagała użycia obu rąk. Z racji miejsca zajmowanego w strukturze armii macedońskiej „pieszych towarzyszy" można porównać z greckimi hoplitami. Pod względem taktycznym obie te formacje niewiele jednak miały ze sobą wspólnego. Uzbrojenie hoplitów w dużej mierze służyło indywidualnej obronie, umożliwiając jednocześnie toczenie pojedynków w czasie bitwy. Pedzetajrowie mieli pierwszą z tych możliwości znacznie ograniczoną, drugiej zaś byli praktycznie pozbawieni. Przesądzał o tym rodzaj ich uzbrojenia, które dawało szansę skutecznej obrony i powodzenia w ataku pod warunkiem, że formacja walczyła w zwartym szy22

M i 1 n s, Army..., s. 101 n., 103 nn. M a r k 1 e (III), Macedonian Sarissa..., s. 326, 331; G r i f f i t h, op. cit., s. 421, przyp. 3 — 4. Wg W. K. P r i t c h e 11 a (Ancient Greek Military Practices, vol. I, Berkeley — Los Angeles — London 1975, s. 145 nn) średnica liczyła 80 cm. 24 R. D. M i 1 n s, Philip II and the Hypaspists, „Historia", 16 (1967) s. 510 n.; t e n ż e, The Hypaspists of Alexander III — some Problems, „Historia", 20 (1971), s. 188; zob. M a r k 1 e (III), Macedonian Sarissa..., s. 327 n. 25 M i 1 n s, Army..., s. 102 n.; 103, przyp. 2. 26 C a w k w e 11, op. cit., s. 33; G r i f f i t h, op. cit., s. 422. Przypuszczenie tó nie znajduje jednak wyraźnego potwierdzenia w źródłach. 23

ku (w ramach pułku stosowano ustawienie w ośmiu, dziesięciu i szesnastu szeregach) 27 i miała dobrze osłonięte skrzydła. Duża zwrotność, którą odznaczali się pedzetajrowie dzięki doskonałemu wyszkoleniu, pozwalała im stawić czoło niespodziewanym sytuacjom, wynikającym z przebiegu bitwy. Jednakże specyfika uzbrojenia i techniki walki sprawiała, że nie byli oni przydatni w innych formach działań wojennych 28. Hypaspiści byli formacją pod względem taktycznym niemal bliźniaczo podobną do pedzetajrów i już antyczni autorzy mieli kłopoty z ich rozróżnieniem 29. Nowożytni badacze dopatrywali się tych różnic przede wszystkim w odmienności uzbrojenia. To, co dzisiaj wiemy na temat hypaspistów, pozwala stwierdzić, że różnice te wynikały głównie z odmiennych dziejów obu formacji i sposobu ich rekrutacji. Hypaspiści, tak samo jak „piesi towarzysze", rekrutowali się z macedońskiego chłopstwa. O ile jednak w stosunku do pedzetajrów przestrzegano zasady powoływania do jednostek rekrutów pochodzących z tego samego regionu i czas ich służby określano potrzebami wojennymi, o tyle w stosunku do hypaspistów żadnej z tych zasad nie stosowano. Służyli oni bezterminowo i stanowili formację zawodowych żołnierzy. Byli specjalnie dobierani pod względem tężyzny fizycznej, wytrzymałości i cech psychicznych. Hypaspiści składali przysięgę wierności panującemu, co ich w szczególny sposób z nim łączyło. Wyjątkowy charakter tej formacji nadał jej cechy pieszej gwardii królewskiej, zawsze wiernej i oddanej swemu władcy. Pierwszy oddział hypaspistów został utworzony przez Filipa II, lecz data jego powstania nie jest dokładnie znana. Autor jednej z najnowszych hipotez dotyczących tego problemu przypuszcza, że nastąpiło to wkrótce po 356 roku, kiedy zdobycie 27

C a w k w e 11, op. cit., s. 33; G r i f f i t h, op. cit., s. 420. M a r k 1 e (III), Macedonian Sarissa..., s. 331, 332. Badacz ten przytacza świadectwa zarówno pisane, jak i archeologiczne, które zdają się przekonywać, że pedzetajrowie opanowali umiejętność walki nie tylko sarissą, ale także i innymi typami włóczni, w zależności od warunków, w jakich mieli walczyć (Use of Sarissa..., s. 491 n. i przyp. 43 — 44). 29 Dokładne znaczenie słowa hypaspistes budzi wiele dyskusji; M i 1 n s, Philip II..., s. 512 i przyp. 24; t e n ż e, Hypaspists..., s. 186 n.; G r i f f i t h, op. cit., s. 415 n. 28

przez króla macedońskiego kopalni złota w górach Pangajon dostarczyło mu środków niezbędnych do wyposażenia pierwszych oddziałów hypaspistów 30. Pod Gaugamelą Aleksander miał ok. 3 tys. hypaspistów 31. Byli oni podzieleni na trzy oddziały liczące po tysiąc żołnierzy. Jeden z nich — przypuszczalnie ten, którego początki sięgały czasów Filipa II — stanowił gwardię przyboczną Aleksandra — agema 32. Spośród wszystkich niejasnych kwestii związanych z hypaspistami niewątpliwie najwięcej kontrowersji wywołuje problem ich uzbrojenia. Źródła pisane milczą na ten temat, zaś ikonograficzne nie zawsze dostarczają jednoznacznych informacji. Jeszcze do niedawna sądzono, biorąc pod uwagę dużą ruchliwość tych oddziałów i częste wykorzystywanie ich przez Aleksandra do pościgów, że hypaspiści byli znacznie lżej uzbrojeni niż pedzetajrowie 33. Obecnie przyjmuje się, że uzbrojenie obu tych rodzajów wojsk było jednakowe 34. W armii Aleksandra znajdowały się również oddziały lekkozbrojnej piechoty macedońskiej, określane mianem psiloi35. Zaliczano do nich procarzy, oszczepników i łuczników 36. Kontyngenty wojskowe, dostarczone przez miasta — członków Związku Korynckiego oraz sprzymierzeńców, dość znacznie różniły się między sobą pod względem uzbrojenia i wartości bojowej. Niewątpliwie na pierwsze miejsce wśród nich wysuwały się oddziały jazdy tesalskiej. W wyprawie uczestniczyły one zarówno z tytułu przywództwa Aleksandra w Związku Tesalskim, jak i przynależności tego Związku do Ligi Korynckiej. O wartości jazdy tesalskiej decydowała niezwykła dzielność jej żołnie30

M i ł n s, Philip II..., s. 511; t e n ż e , Hypaspists..., s. 186 n. M i 1 n s, Army..., s. 96, przyp. 3. 32 T a r n , op. cit., vol. II, s. 148, 150, 151; M i 1 n s. Hypaspists..., s. 189. 33 B e r v e, op. cit., Bd. I, s. 125; S c h a c h e r m e y r , op. cit., s. 136; zob. M i 1 n s, Philip II..., s. 509; M a r k 1 e (III), Macedonian Sarissa..., s. 329 n. 34 T a r n , op. cit., vol. II, s. 153 n.; J. R. E 11 i s, Alexander's Hypaspists again, „Historia", 24 (1975), s. 617 n.; M i 1 n s, Philip II..., s. 510; t e n ż e , Hypaspists..., s. 187 n.; t e n ż e, Army..., 96 — 97, przyp. 4; 100 — 101; 118 — 124. 35 B e r v e, op. ci'r.,Bd. I, s. 130 n. 36 B o s w o r t h , Commentary..., s. 302. 31

rzy i znakomite opanowanie przez nich sztuki jeździeckiej. Swoją liczebnością dorównywała hetajrom 37. Walory Tesalów sprawiały, że Aleksander nader często używał ich do ważnych zadań operacyjnych. W bitwach walczyli na lewym skrzydle, pełniąc funkcję oddziałów przybocznych Parmeniona. Poszczególne jednostki były dowodzone przez rodzimych oficerów, ale komenda nad wszystkimi spoczywała w rękach jednego z wyższych dowódców macedońskich. Jeźdźcy tesalscy uzbrojeni byli prawdopodobnie tak samo, jak macedońscy. Kontyngenty wojskowe dostarczone przez innych sprzymierzeńców greckich liczyły w 334 roku ogółem 7 tys. piechoty i 600 jeźdźców. Z przekazów źródłowych wynika, że w bitwie pod Gaugamelą uczestniczyły tylko oddziały sprzymierzonej jazdy 38. Osobną grupę wojsk greckich stanowili najemnicy. Według Diodora Sycylijskiego w 334 roku w armii Aleksandra znajdowało się ich 5 tys. W późniejszym czasie liczba ta znacznie wzrosła 39. Pod względem rodzajów broni oddziały najemne były znacznie zróżnicowane, gdyż w ich skład wchodziły jednostki jazdy, hoplitów i lekkozbrojnej piechoty. Większość greckich żołnierzy najemnych stanowili hoplici. Wyposażeni byli w hełmy, napierśniki, nagolenniki, charakterystyczne duże tarcze, włócznie długości ok. 2,5 m. oraz miecze 40. Walczyli najczęściej w zwartym szyku o głębokości ośmiu szeregów. W czasie wyprawy Aleksandra ich czynny udział w walkach był znacznie ograniczony, ponieważ Dariusz używał w nich na szeroką skalę jazdy, której hoplici nie zawsze byli w stanie stawić czoło. Ta okoliczność przesądzała o tym, że Aleksander w zasadzie nie wystawiał hoplitów do wielkich 37 D i o d o r, XVII, 17,4; zob. B e r v e, op. cit., Bd. I, s. 140 i przyp. 1; s. 141 — 142. 38 B o s w o r t h , Commentary..., s. 303. 39 1 października 331 roku w służbie Aleksandra pozostawało ok. 14 tys. najemników (A r r i a n, 1,19, 6; II, 20,5; III, 5,1; K u r c j u s z R u f u s , IV, 3,11; IV, 5,18); zob. także M a r s d e n, op. cit., s. 30 — 31, 38, 73; G. W i r t h, Zu einer schweigenden Mehrheit, Alexander und die griechischen Söldner, w: O z o 1 s, T h e w a 11, op. cit., s. 9 — 31. 40 Zob. J. K. A n d e r s o n , Military Theory and Practice in the Age of Xenophon, Berkeley — Los Angeles 1970.

starć, lecz wykorzystywał ich głównie jako wojska okupacyjne 41. Dlatego też w obozie pod Gaugamelą nie było z pewnością zbyt wielu hoplitów. Wiadomo jednak, że w ostatniej bitwie z Wielkim Królem udział wzięły przynajmniej dwa ich oddziały 42. Bardzo chętnie natomiast posługiwał się Aleksander w bitwach lekkozbrojnymi najemnikami, zwłaszcza kreteńskimi łucznikami. Ich aktywny udział w starciu pod Gaugamelą, podobnie jak dwóch oddziałów najemnej jazdy, poświadczają źródła. Jak wspomniano, najemnicy greccy, mimo swych walorów, pozostawali nieco na uboczu w czasie najcięższych starć i licznych potyczek. Natomiast z reguły uczestniczyły w nich oddziały konnicy i piechoty złożone z przedstawicieli ludów bałkańskich. Jeźdźcy rekrutowali się przede wszystkim spośród Traków i Peonów. Na początku wyprawy było ich 900, zaś do bitwy pod Gaugamelą liczba ta uległa podwojeniu 43, przy czym na podstawie dostępnych danych można «twierdzić, że była to jazda ciężkozbrojna 44 , rekrutująca się głównie z Traków. Natomiast kontyngent jazdy peońskiej był jednym z najmniejszych, gdyż z szacunkowych rachunków wynika, że liczył ok. 200 żołnierzy. Źródła wspominają o, nich jako lekkozbrojnych, odznaczających się dużą dzielnością w walce 45. Waleczność i ruchliwość wymienionych oddziałów sprawiała, że niekiedy uczestniczyły one w pościgach, a w bitwach Aleksander powierzał im samodzielne, ważne taktycznie zadania. O ile liczebność oddziałów jazdy rekrutujących się spośród plemion bałkańskich była dość niewielka, o tyle jednostki piesze zajmowały pod tym względem w armii Aleksandra drugie miejsce po macedońskich. W przeddzień bitwy pod Gaugamelą liczyły one ok. 8 tys. żołnierzy 46. Na szczególne wyróżnienie spośród nich zasługuje kontyngent Agrian, zamieszkujących tereny leżące dzisiaj w granicach Bułgarii. Po raz pierwszy w służbie władców Macedonii 41 42 43 44 45 46

G r i f f i t h, op. cit., s. 440; H a m m o n d , Alexander..., s. 440. B o s w o r t h , Commentary..., s.302 — 303. A r r i a n , III, 5, 1. B e r v e , op. cit., Bd. I, s. 134. A r r i a n, I, 14,6; II, 7,5; 9,2. M a r s d e n, op. cit., s. 38.

znaleźli się oni za panowania Filipa II. Cieszyli się także dużym uznaniem Aleksandra. Zawdzięczali je nie tylko więzom przyjaźni łączącym Macedończyka z ich królem, Langarosem, ale i swoim wysokim walorom bojowym. Świadczy o tym fakt, że Agrianie z reguły uczestniczyli wraz z hypaspistami we wszelkiego rodzaju akcjach zaczepnych i operacjach o dużej skali trudności; w bitwach walczyli najczęściej na skrzydłach, osłaniając oddziały głównej linii. Pod koniec 331 roku pod sztandarami króla macedońskiego było ich ok. tysiąca 47. Jak się sądzi, główną bronią Agrian były oszczepy 48. Oddziały piechoty bałkańskiej w przeważającej części rekrutowały się spośród Traków. Dzieliły się na jednostki oszczepników (akontistai) i peltastów (peltastai). Oszczepy nie były najskuteczniejszym orężem w walce z ciężko uzbrojonym przeciwnikiem, dlatego też Trakowie, mimo swej dzielności, uczestniczyli głównie w drobnych starciach, natomiast w wielkich bitwach wspierali lub osłaniali oddziały ciężkiej piechoty macedońskiej. Zdarzało się też, że Aleksander powierzał im samodzielne zadania taktyczne o mniejszej wadze. Trzecią, liczniejszą grupę oddziałów bałkańskich tworzyły lekkozbrojne jednostki Tryballów i Ilirów. O pierwszych z nich wiemy tylko tyle, że wchodziły w skład armii Aleksandra w 334 roku. Natomiast udział Ilirów w wielkich bitwach tej wojny — także w bitwie poci Gaugamelą — potwierdzany jest w źródłach wielokrotnie 49. Podkreślana jest ich niezwykła wojowniczość i umiejętność walki w terenie górskim. Głównym uzbrojeniem żołnierzy iliryjskich, podobnie jak innych oddziałów bałkańskich, był oszczep. Niektórzy z nich przypuszczalnie posługiwali się także procami 50. Dla pełniejszej charakterystyki armii macedońskiej warto dorzucić jeszcze kilka uwag o najbardziej powszechnej w jej wyposażeniu broni — sarissie. 47

Por. A r r i a n, IV, 25,6; B e r ve,op. cit., Bd. I, s. 138; M a r s d e n , op. cit., s. 38. i 48 A r r i a n, I, 14,1; B e r v e, op. cit., Bd. I, s. 137—138. 49 J u s t y n , XI, 9,4; K u r c j u s z R u fu s, III, 10,9; IV, 13,31; A r r i a n , II, 7,5. 50 B e r v e, op. cit., Bd. I, s. 139.

Sarissa została wprowadzona do uzbrojenia oddziałów macedońskich przez Filipa II 51. Najpierw otrzymała ją piechota 52, nieco później — chociaż nawet w przybliżeniu trudno określić kiedy — formacje jazdy 53. Przydatność i walory tego nowego typu broni bardzo szybko zostały potwierdzone w czasie kampanii Filipa II przeciw Ilirom. Sarissy piechoty różniły się nieco od tych, jakimi walczyła konnica. Różnice sprowadzały się do ich długości i ciężaru. Włócznia piechura miała od 4,5 do 5,5 m długości i średnią wagę ok. 7 kg, natomiast jeźdźca — ok. 4,5—4,8 m długości i nieco ponad 5 kg wagi 5 4 . Dla obniżenia ciężaru sarissy i zapewnienia jej odpowiedniej sztywności do sporządzania drzewc używano drewna dereniowego 55. Dzięki znalezionym w 1962 roku w Verginii metalowym elementom sarissy można dość dokładnie zrekonstruować jej wygląd. Drzewce były dwuczęściowe. Jedna część zakończona była okazałym ostrzem o ok. 28 cm długości i ok. 7 cm szerokości, druga — metalową piętą o ostrym końcu 56. W całość łączyła je metalowa tuleja. Ten element konstrukcji jest niezwykle ciekawy, oznacza bowiem, że w warunkach obozowych sarissę można było demontować. Technikę walki sarissą znakomicie ilustrują źródła ikonograficzne: sławna mozaika z Pompejów, przedstawiająca scenę bitwy pod Issos, i tzw. sarkofag Aleksandra, powstały pod koniec IV wieku. Analiza tych źródeł dowodzi, że w czasie ataku jeźdźcy posługiwali się sarissą za pomocą jednej ręki 5 7 . Z przekazów pisanych wiadomo natomiast, że piechurzy w czasie walki trzymali sarissę obiema rękami. Elementem konstrukcji 51

D i o d o r , XVI, 3,1. H a m m o n d , Training..., s. -54 nn; M a r k 1 e (III), Use of Sarissa..., s. 489. n., uważa, że najpierw zostały w nie uzbrojone oddziały jazdy. 53 H a m m o n d , Training..., s. 63; por. M ar k l e (III), Use of Sarissa..., s. 486. 54 M a r k 1 e (III), Macedonian Sarissa..., s. 324 n., 331, 333. Same metalowe części sarissy ważyły łącznie ok. 2,5 kg; M. A n d r o n i c o s, Sarissa, „Bulletin de Correspondance Hellenique", 94 (1970), s. 98. 55 A r r i a n, I, 15,5; M a r k 1 e (III), Macedonian Sarissa..., s. 324. 56 A d r o n i c o s , op. cit., s. 91—107. 57 M a r k 1 e (III), Macedonian Sarissa..., s. 333 n. 52

sarissy piechura, przydatnym w walce obronnej, był kolec stanowiący zakończenie metalowej pięty, umożliwiający żołnierzowi zablokowanie włóczni przez wbicie go w ziemię. O wysokiej wartości bojowej armii macedońskiej obok uzbrojenia decydowała także stosowana przez nią taktyka walki. Określa się ją mianem taktyki połączonych broni. Po raz pierwszy zaczął ją stosować Filip II. Jej podstawową zasadą było ścisłe współdziałanie formacji pieszych i konnych we wszystkich operacjach wojennych. Właśnie to rozwiązanie zapewniło armii macedońskiej sukcesy w starciach z przeważającym liczebnie przeciwnikiem. ARMIA PERSKA

Zgromadzone pod Gaugamelą oddziały perskie przewyższały swą liczebnością siły Aleksandra 58, ale ustępowały im pod względem wartości bojowej, choć nie w takim stopniu, jak się na ogół sądzi 5 9 . Niższa wartość armii Dariusza wynikała przede wszystkim z faktu, że spora część tworzących ją oddziałów została niedawno sformowana i nie zdążyła jeszcze osiągnąć właściwego poziomu wyszkolenia bojowego. Dariusz, zdając sobie z tego sprawę, niedostatki te próbował zrównoważyć przez wzmocnienie uzbrojenia swych oddziałów, a także przezbrojenie niektórych z nich — pewna liczba jednostek pieszych została przekształcona w konnicę 60. Przeobrażenia te 58

Dokładna liczba wojsk Dariusza I I I nie jest znana. Liczby podawane przez antycznych autorów znacznie się między sobą różnią, niezależnie od tego, że są niewiarygodnie wysokie: D i o d o r, XVII, 53,3: 200 tys. jazdy i 800 tys. piechoty; K u r c j u s z R u f u s , IV, 12,13: 45 tys. jazdy i 200 tys. piechoty; A r r i a n, I I I , 8,6: 40 tys. jazdy i ok. 1 min pipchoty; P l u t a r c h , Aleksander 31,1: ok. 1 min żołnierzy; The Oxyrhynchus Papyri, vol. XV, London 1922, n° 1798, frg. 44, kol. II, ww. 2—4: 600 tys. żołnierzy; por. M a r s d e n, op. cii. s. 31—37; H a m i l t o n , op. cii., s. 80; B o s w o r t h, Commentary..., s. 293. 59 G. G r o p p , Herrscherethos und Kriegs/uhrung bei Achameniden und Makedonen, w: O z o 1 s, T h e w a 11, op. cit., s. 34—36. 60 D i o d o r , XVII, 53,1 — 2 ; K u r c j u s z R u f u s , IV, 9,3 — 4 ; A r r i a n, I I I , 8,6. Diodor wspomina, że pod wpływem wcześniejszych doświadczeń z walk z Macedończykami Dariusz wprowadził do uzbrojenia swojej armii nowy typ miecza i dłuższe włócznie. Zob. także R.N. F r y e, The History of Ancient Iran, Munchen 1984, s. 120.

uczyniły armię perską bardziej ruchliwą i Dariusz miał nadzieję, że dzięki temu uzyska przewagę nad armią Aleksandra. Ze źródeł dotyczących bitwy pod Gaugamelą niewiele można się dowiedzieć o uzbrojeniu i wartości armii Dariusza. Relacje te informują głównie o jej składzie. Dokładniejsze dane o niektórych formacjach armii perskiej zawdzięczamy w dużej mierze Herodotowi i źródłom ikonograficznym, przede wszystkim sławnym reliefom z Persepolis 61. Wiarygodność przekazu greckiego historyka nie budzi wątpliwości (mimo że powstał on ponad wiek przed relacjonowanymi tutaj wydarzeniami), ponieważ opisywane przez niego formacje niemal od samych początków państwa Achemenidów wchodziły zawsze w skład każdej armii perskiej. Spośród oddziałów jazdy na specjalną uwagę zasługują jednostki złożone z Persów, Baktrów, Scytów i Indów. O ich wartości bojowej decydował przede wszystkim wysoki kunszt jeździecki tworzących je żołnierzy. Pod względem uzbrojenia wyróżniały się oddziały Persów. W czasach Kserksesa — według świadectwa Herodota — Persowie byli uzbrojeni w łuskowe pancerze, małe wiklinowe tarcze, duże łuki, włócznie oraz krótkie miecze (akinakes)62. Tradycyjne uzbrojenie konnicy baktryjskiej, scytyjskiej i indyjskiej stanowiły krótkie włócznie i łuki bądź też tylko łuki 63 . W ramach przygotowań do walnego starcia z Aleksandrem oddziały te zostały prawdopodobnie zaopatrzone w pancerze dla koni 64. Większość jazdy Dariusza stanowiły oddziały ciężkozbrojne; skąpe informacje źródłowe uniemożliwiają dokładniejsze poznanie ich uzbrojenia. 61 O samym uzbrojeniu używanym w armii perskiej wiele cennych informacji zawdzięczamy Ksenofontowi, zob. M. W. G o r e 1 i k, Zaszczitnoje woorużenije Piersow i Midian Achetnenidskogo wriemieni, „Wiestnik Driewniej Istorii", 1982 (3), s. 90 nn. 62 H e r o d o t, VII, 83; por. również VII, 61. 63 G r o p p, op. cit., s. 33. 64 Por. K u r c j u s z R u f u s , III, 11,15; IV, 9, 3; A r r i a n, III, 13,4; zob. też P. B e r n a r d , Une piece d'armure perse sur un monument lycien, „Syria", 41 (1964), s. 195 — 212; G o r e 1 i k, op. cit., s. 102 nn.

Wśród oddziałów piechoty szczególne miejsce przypada „nieśmiertelnym" 65 Była to jedyna zawodowa, perska formacja w armii Wielkich Królów, Liczyła ona 10 tys. żołnierzy. Nazwa jej wywodzi się stąd, że ich liczba, bez względu na ponoszone przez „nieśmiertelnych" straty w walkach, pozostawała zawsze ta sama. Miejsce rannych lub zabitych zajmowali bowiem natychmiast ich zastępcy. Żołnierzy tych Grecy nazywali także meloforami. Nazwa ta pochodzi od charakterystycznie ukształtowanej, przypominającej jabłko granatu (melos) koncówki ich włóczni 66 . „Nieśmiertelni" byli formacją elitarną,cieszącą się specjalnymi przywilejami. Rekrutowali się spośród Persów, Medów i Elamitów 67. Pod względem organizacyjnym formacja ta dzieliła się na mniejsze jednostki, wśród których szczególne miejsce zajmował oddział 1000 gwardzistów królewskich, tzw. krewnych. Podczas gdy włócznie pozostałych meloforów zakończone były srebrnym jabłkiem, ich włócznie miały jabłka złote. W warunkach pokojowych meloforowie wyróżniali się paradnym, bogato złotem zdobionym strojem. W zależności od miejsca pochodzenia każdy z „nieśmiertelnych" nosił strój narodowy, duży łuk z kołczanem, włócznię i krótki miecz. W czasie wyprawy wojennej osobiste wyposażenie każdego z nich wzbogacał stalowy pancerz i mała tarcza 68. Duże walory bojowe reprezentowały również oddziały piechoty perskiej i medyjskiej, uzbrojone podobnie jak meloforowie 69, oraz najemników greckich w perskiej służbie. Na podstawie dostępnych źródeł można ustalić, że tych ostatnich w armii Wielkiego Króla stojącej pod Gaugamelą było ok. 6 tysięcy 70. 65

F r y e , op. cit., s. 109; G r o p p, op. cit., s. 323' B o s w o r t h, Commentary..., s. 299. 67 A. T. O 1 m s t e a d, Dzieje imperium perskiego, Warszawa 1974, s. 231 n.; G r o p p, op. cit., s. 33; F r y e, op. cit., s. 120. 68 Por. H e r o d o t, VII, 61; 83. Taki rodzaj tarczy używany był tylko przez tę formację. Zdaniem badaczy tarcza miała wyłącznie charakter ekwipunku paradnego ( G o r e 1 i k, op. cit., s. 102). W powszechnym użyciu była natomiast tarcza prostokątna o wysokości ok. 130 — 140 cm i szerokości ok. 50 — 70 cm, wykonana z drewnianych prętów i obciągnięta skórą {tamże, s. 101 — 102). 69 H e r o d o t, VII, 61 — 62. 70 N. G. L. H a m m o n d , Dzieje Grecji, Warszawa 1973, s. 774. 66

Kontyngenty piechoty dostarczone przez ludy zamieszkujące państwo perskie nie przedstawiały szczególnej wartości, składały się bowiem najczęściej z żołnierzy uzbrojonych zbyt słabo, by byli zdolni sprostać macedońskim formacjom. Dariusz zamierzał przejąć inicjatywę na polu bitwy i zdobyć przewagę nie tylko dzięki swej konnicy, ale i poprzez użycie słoni bojowych i wozów z kosami. Wozów tych zgromadził aż 200 i miały one być jego „cudowną bronią" 71. Konstrukcja tych pojazdów służyła jednemu celowi — wyrządzeniu jak największych strat w szeregach przeciwnika. Opis takiego wozu podaje Kurcjusz Rufus: „z końca dyszla wystawały zakończone żelaznymi grotami włócznie, a z obu stron zaprzęgu umocowano po trzy miecze; między szprychami kół sterczało wiele ostrzy nastawionych wprost, a w obręczach kół tkwiły kosy skierowane ku górze bądź opuszczone ku ziemi; one to miały ścinać wszystko, co znajdzie się na drodze rozpędzonych koni" 72. W tym czasie była to jednak broń przestarzała, gdyż zastosowana przeciwko dobrze wyszkolonym i zdyscyplinowanym oddziałom okazywała się bezużyteczna. Potwierdził to w pełni przebieg bitwy pod Gaugamelą. Sprawdzianem umiejętności obu wodzów — Aleksandra i Dariusza — i wartości bojowej ich armii miała stać się nadchodząca bitwa, od której zależały losy imperium Achemenidów. 71 D i o d o r , XVII, 53, 1 — 2; K u r c j u s z R u f u s, IV, 9,4; A r r i a n, III, 8,6; H a m m o n d , Alexander..., s. 139 — 140. 72 IV, 9,5; por. IV, 15,3 — 4; zob. także D i o d o r , XVII, 53,2.

BITWA

Bitwa pod Gaugamelą jest najważniejszą, a zarazem najbardziej znaną spośród tych bitew, które Aleksander Macedoński stoczył w czasie swojej wyprawy przeciwko państwu perskiemu. Nie zmienia to jednak w niczym faktu, że dokładne odtworzenie jej przebiegu nastręcza wiele trudności. Wynikają one przede wszystkim z rozbieżności w opisach tej bitwy, które pozostawili nam starożytni autorzy. Najobszerniejsze z nich znajdujemy w dziełach Arriana 1 i Kurcjusza Rufusa 2 zaś bardziej skondensowane przedstawienie związanych z nią wydarzeń — u Diodora Sycylijskiego 3 i Plutarcha z Cheronei 4 . Wydawać by się mogło, że — dysponując tyloma relacjami — powinniśmy wiele wiedzieć o wydarzeniach, które nastąpiły 1 października 331 roku na polach w pobliżu Gaugameli. Niestety, brak zgodności w opisach bitwy, uproszczenia i pominięcia lub szczegóły, które wzajemnie się wykluczają, stwarzają znaczne trudności interpretacyjne i zamazują prawdziwy obraz tego starcia. Tak duże różnice w opisach tego samego wydarzenia wynikają z kilku istotnych przyczyn. Pierwszą 1

III, 13,1 — 15,6. IV, 15,1 — 16, 32. 3 XVII, 58,1 — 61,2. 4 Aleksander 32,4 — 34,1. Wspomnieć także należy o relacji Justyna (XI, 14,1 — 6). Dla odtworzenia przebiegu bitwy jest ona jednak zupełnie bezużyteczna. 2

z nich są źródła, z których autorzy czerpali swe informacje. Następną — by poprzestać tylko na najistotniejszych — charakter i cel dzieł, w których opisy te zostały zamieszczone, oraz — o czym także nie można zapominać — umiejętności autorów Powszechnie uznaje się, że najbardziej wiarygodny spośród wymienionych autorów jest Arrian, ponieważ przedstawiając przebieg bitwy pod Gaugamelą korzystał z dzieła o wyprawie Aleksandra napisanego przez jej uczestnika — Ptolemeusza, jednego z wodzów macedońskich, późniejszego króla Egiptu. Fakt ten niewątpliwie przydaje dokładności i wiarygodności relacji Arriana, pamiętać jednak należy, że autor ten patrzył na opisywane przez siebie wydarzenia oczami Ptolemeusza, którego dzieło zawierało wiele subiektywnych ocen. Powstało ono w kilkanaście lat po bitwie, już po śmierci Aleksandra, kiedy wielu spośród walczących pod Gaugamelą wodzów macedońskich było przeciwnikami politycznymi Ptolemeusza. Należy więc wziąć pod uwagę to, że przekazane przez niego opinie o ich postawach w tym starciu mogły być tendencyjne i niesprawiedliwe i w takim samym kształcie zostały powielone przez Arriana 6. Relacje pozostałych autorów, którzy swoją wiedzę o bitwie pod Gaugamelą czerpali z innych, mniej wartościowych źródeł, nie są pozbawione pewnych wartości. Ich odmienny rodowód sprawia, że do Arrianowego obrazu tej bitwy wnoszą one mniej znane bądź też pominięte szczegóły czyniąc go przez to pełniejszym i bardziej zrozumiałym. Nie oznacza to bynajmniej, że mechaniczne połączenie w jedną całość uznawanych za wiarygodne informacji, jakie się o tym wielkim starciu zachowały, pozwala nam poznać jego przebieg ze wszystkimi szczegółami. 5 O wartości źródeł dotyczących tej bitwy zob.: B u r n , Notes..., s. 87 n.; H a m i 11 o n, op. cit., s. 83; A. B. B o s w o r t h, Errors in Arrian, „Classical Quarterly", 26 (1976), s. 124 n.; t e n ż e , Commentary..., s. 300. 6 W odniesieniu do wartości dzieła Ptolemeusza i źródeł, z jakich korzystał, istnieje obszerna literatura przedmiotu. Sądy, jakie o tym dziele wyrażano, dalekie są od jednomyślności: E. K o r n e m a n n , Die Alexandergeschichte des Königs Ptolemaios I. von Ägypten, Leipizg 1935; J. S e i b e r t, Untersuchungen zur Geschichte Ptolemaios /., München 1969; t e n ż e , Alexander..., s. 19 — 21; por. także B o s w o r t h , Errors..., s. 117 nn.

Gdbyby istotnie tak było, to spory na ten temat, trwające wśród badaczy od kilkudziesięciu lat, byłyby bezprzedmiotowe. Dużą liczbę studiów nad bitwą pod Gaugamelą przyniósł okres po II wojnie światowej — koniec lat czterdziestych i łata sześćdziesiąte 7. Pozwoliły one wyjaśnić wiele spornych czy wręcz nawet niezrozumiałych jej epizodów. Postęp w badaniach nud przebiegiem bitwy jest znaczny, chociaż nie wszystkie propozycje zgłaszane w trakcie dyskusji zostały zaaprobowane. Przygotowując się do bitwy na terenie zupełnie płaskim, Aleksander musiał tak ustawić swoje wojsko, by związać walką jak najwięcej oddziałów liczniejszej armii perskiej. Aby nie dopuścić do oskrzydlenia własnych sił, wybrał dość niezwykły szyk bojowy, nigdy dotąd przez niego nie stosowany, przypominający swym kształtem trapez. Trzon głównej linii wojsk macedońskich tworzyli pedzetajrowie i hypaspiści. Jako pierwsi z oddziałów pieszych na prawym skrzydle znaleźli się hypaspiści pod wodzą Nikanora; obok nich stały kolejno pułki pedzetajrów Koinosa, Perdikkasa, Meleagra, Polyperchona, Simmiasa i Kraterosa. Po obu stronach główną linię zamykały doborowe oddziały jazdy — na prawym skrzydle hetajrowie, formalnie pod komendą Filotasa, a faktycznie samego Aleksandra, zaś na lewym — oddział jazdy dostarczonej przez greckich sprzymierzeńców pod wodzą Erygiosa i jazdy tesalskiej pod dowództwem Filipa. Oddziały, które miały osłaniać obydwa skrzydła, zostały ustawione przez Aleksandra w eszelonie, ukośnie w stosunku do głównej linii 8 . Na prawym skrzydle, przed główną linią, stała część oddziału Agrianów i procarzy Balakrosa z zadaniem osłaniania gwardii królewskiej. Na prawo od nich, niemal na wysokości gwardii Aleksandra i w jej bezpośrednim sąsiedztwie znalazła się druga część Agrianów pod dowództwem Attalosa; 7 Do najważniejszych spośród nich zaliczyć należy: G. T. G r i f f i t h , Aleksander's Generalship at Gaugamela, „Journal of Hellenic Studies", 67 (1947), s. 77 — 89; T a r n, op. cit., vol. I, s. 46 — 51; vol. II, s. 182 — 190; B u r n , Notes..., s. 85 — 90; M a r s d e n, op. cit., s. 40 — 64; A, M. D e v i n e , Grand Tactics at Gaugamela, „Phoenix", 29 (1975), s. 374 — 385. 8 B u r n , Notes..., s. 85.

za nią znajdował się oddział łuczników macedońskich na czele z Brisonem i „starzy najemnicy greccy" pod komendą Kleandra. Na prawo, równolegle do linii wymienionych jednostek, Aleksander umieścił dwa oddziały lekkiej jazdy: macedońskich prodromoi, na czele których stał Aretes, i jeźdźców peońskich, dowodzonych przez Aristona. Na samym skraju prawego skrzydła, a zarazem najbardziej wysunięty do przodu, stał oddział najemnej jazdy greckiej Menidasa. Lewe skrzydło, złożone z sześciu oddziałów, zostało ugrupowane w podobny sposób. Najbliżej głównej linii stał oddział trackich oszczepników, dowodzony przez Sitalkesa, za nim kreteńscy łucznicy i oddział achajskich najemników. Na lewo od nich znalazły się, podobnie jak na prawym skrzydle, dwa oddziały jazdy. Jeden z nich, dowodzony przez Koiranosa, tworzyli greccy sprzymierzeńcy, natomiast drugi — Odrysowie; dowodził nimi Agaton. Odpowiednikiem oddziału Menidasa był na lewym skrzydle oddział najeińnej jazdy, nad którym komendę sprawował Andromach 9 . r Szyk macedoński zamykała druga linia piechoty, stojąca w sporej odległości za pierwszą, znacznie od niej słabsza i krótsza. Jej udział w głównym starciu nie był przewidywany, ale spoczywało na niej bardzo odpowiedzialne zadanie. Miała nie dopuścić do uderzenia oddziałów perskich na tyły pierwszej linii w wypadku, gdyby się im udało okrążyć siły macedońskie. W razie pojawienia się takiego zagrożenia linia ta miała odwrócić swój front i kontratakować. Do obrony obozu macedońskiego znajdującego się na tyłach wojsk Aleksandra i odległego od pola bitwy o kilka kilometrów został wyznaczony oddział lekkiej piechoty trackiej. W nadchodzącej bitwie komendę nad prawym skrzydłem miał sprawować Aleksander, natomiast nad lewym — Parmenion l0 . Szyk bojowy oddziałów Dariusza jest także dobrze znany. 9

D i o d o r , XVII, 57,4; B u r n, Notes..., s. 86 n. D i o d o r , XVII, 57,6; K u r c j u s z R u f u s, IV, 13,35; 16,1; A r r i a n , III, 11,10; 13,2; P 1 u t a r c h, Aleksander 32,5; H a m i l t o n , op. cit., s. 84. 10

W odniesieniu do armii perskiej jest to jedyny przypadek tak pełnych i szczegółowych informacji. Zawdzięczamy je zdobyciuprzez Macedończyków w obozie perskim pisemnego planu bitwy sporządzonego przez sztab Dariusza.Jak podaje Arrian, został on opublikowany przez greckiego historyka Arystobulosa. Wśród współczesnych badaczy jego informacje są w zasadzie jednomyślnie uznawane za wiarygodne 11. Dariusz ustawił swoją armię w linii prostej o różnej głębokości rzędów. Długość frontu perskiego znacznie przewyższała długość frontu armii Aleksandra. Pierwszy rząd jednostek perskich tworzyły trzy oddziały wozów bojowych zaopatrzonych w kosy. Mniej więcej w połowie prawego skrzydła perskiego stał pierwszy z nich; liczył on 50 wozów. Drugi, o takiej samej liczebności, stał na wysokości centrum. Miało go wspierać 15 indyjskich słoni bojowych, które nie wzięły jednak udziału w bitwie, gdyż z nieznanych powodów zostały odesłane do obozu. Trzeci oddział, najliczniejszy, bo liczący 100 wozów, stał na wprost hypaspistów. Za linią wozów bojowych znajdowała się linia oddziałów jazdy w trzech ugrupowaniach. Na skraju prawego skrzydła stały jednostki jazdy armeńskiej i kapadockiej. W centrum, osłaniając Dariusza, stały od prawej: oddział Karyjczyków, mardyjskich łuczników, indyjskiej i perskiej jazdy. Tuż za nimi był ulokowany oddział królewskiej gwardii konnej. Na lewym skrzydle, ukośnie do głównej linii, była ustawiona jazda baktryjska i scytyjska. Podstawową linię wojsk Dariusza, z wyjątkiem jej części środkowej, tworzyły oddziały jazdy pochodzące w przeważającej części ze wschodnich satrapii imperium Achemenidów. Patrząc od prawej były to oddziały złożone z mieszkańców Coele Syrii i Mezopotamii, Medów, Partów, Saków; obok nich stały jednostki Tapuriów i Hyrkanów, Baktrów, Albańczyków i Sakesianów. Środek szyku składał się z oddziału meloforów i najemników greckich; wśród nich zajął pozycję Dariusz. Lewą połowę głównej linii tworzyły kontyngenty Kaduzjów, Suzja11 A r r i a n , III, 11,3; por. K u r c j u s z R u f u s , IV, 12,6 — 13; zob. także B o s w o r t h , Commentary..., s. 297.

nów, Persów, Baktrów, Dahów i Arachotów. W środkowej części główną linię wojsk Dariusza wspierały jeszcze jednostki lekkiej piechoty Uksjów, Babilończyków, mieszkańców wybrzeży Zatoki Perskiej i Sittakenów. Głównodowodzącym sił perskich był Dariusz, ale ze względów praktycznych komenda nad wojskiem została podzielona. Dariusz sprawował ją nad centrum złożonym z najlepszych oddziałów jazdy i piechoty, Mazajos nad prawym skrzydłem, zaś Bessos — nad lewym l2 . Jak się można zorientować, Dariusz, koncentrując na obu krańcach swej głównej linii liczne oddziały jazdy, planował atak skrzydłami, aby okrążyć wojska Aleksandra i unieruchomić je. Natomiast zgromadzone w centrum oddziały piechoty uderzając na wprost miały rozbić macedońską falangę. W ten sposób król perski zamierzał uzyskać przewagę, a w konsekwencji — zwycięstwo. Ustawienie wozów bojowych na wysokości skrzydeł i centrum wojsk Aleksandra i »Wysunięcie ich do przodu oznaczało, że Dariusz wiązał z ich użyciem wielkie nadzieje. Był przekonany o tym, że wywołają one zamieszanie w szeregach przeciwnika i w ten sposób umożliwią pozostałym formacjom realizację wyznaczonych celów. Kiedy obie armie podeszły do siebie, okazało się, że prawe skrzydło macedońskie jest na wprost pozycji Dariusza. Widząc to Aleksander polecił wydłużyć jego linię bardziej w prawo. Na ten manewr Dariusz odpowiedział-wydłużeniem swego lewego skrzydła i atakiem jazdy scytyjskiej, która miała powstrzymać marsz oddziałów macedońskich. Akcja ta była nieskuteczna i oddziały Aleksandra posuwały się nadal w prawo, na ukos w stosunku do linii wojsk perskich. Dalsze kontynuowanie marszu groziło zniweczeniem planów Dariusza, ponieważ oddziały macedońskie mogły znaleźć się poza granicami terenu przygotowanego do ataku wozów bojowych. Aby uniemożliwić Aleksandrowi rozwinięcie linii prawego skrzydła, Dariusz polecił oddziałom jazdy baktryjskiej i scytyjskiej okrążenie przeciwnika. Aleksander zareagował kontratakiem żołnierzy Menidasa. Oddział ten 12

D i o d o r , XVII, 59,2; 59,5; 60,5; K u r c j u s z R u f u s, IV, 14,8.

Hoplita walczący z jeźdżcem

Atakujący jeździec

Jeździec i słoń bojowy

Pochwa perskiego miecza

Perski rydwan bojowy

Suzjańscy dziści

gwar-

Perski i medyjski gwardzista (widok z prawej strony)

Perski i medyjski gwardzista (widok z lewej strony)

Elamiccy gwardziści

Żołnierze perskich i medyjskich formacji A c h e m e n i d ó w (rysunek w s p ó ł c z e s n y )

armii

S c e n a bitwy G r e k ó w z Persami z ..Sarkofagu A l e k s a n d r a "

A l e k s a n d e r w walce z Persami

był jednak zbyt słaby (liczył 400 jeźdźców), by powstrzymać kilkakrotnie silniejsze jednostki perskie. Pod naporem przeciwnika musiał wycofać się. W tej sytuacji Aleksander skierował do ataku jeźdźców Aretasa i Aristona wspieranych przez najemników Kleandra. Udało im się zatrzymać jazdę scytyjską, ale tylko na krótką chwilę. Na pomoc cofającym się Scytom Bessos posłał jazdę baktryjską, której pojawienie się powstrzymało ich odwrót. Na prawym skrzydle Aleksandra wywiązała się zacięta walka, w której oddziały macedońskie zaczęły ponosić znaczne straty. Atakujący Persowie mieli przewagę liczebną i byli dobrze uzbrojeni. Mimo ich naporu Macedończycy nie ustąpili z pola i bronili się tak zaciekle, że w końcu zmusili atakujących do cofnięcia się. Widząc to Dariusz zdecydował się na atak wozów bojowych. Jego celem na prawym skrzydle macedońskim mieli być hypaspiści. Zakończył się on jednak całkowitym fiaskiem, podobnie zresztą jak na pozostałych dwóch odcinkach. Agrianie i procarze Balakrosa, osłaniający hypaspistów od frontu, sprawili się nadzwyczaj dzielnie i skutecznie. Część atakujących wozów została powstrzymana wypuszczonymi przez nich pociskami, zanim zdołała zbliżyć się do linii macedońskich oddziałów. Te zaś, które osiągnęły ją, wpadły w pułapkę. Na ich widok Macedończycy otworzyli swoje szeregi i przepuścili je bez większego dla siebie szwanku. Po minięciu linii wojsk Aleksandra wszystkie wozy stały się łupem jego żołnierzy. Dotychczasowy wysiłek bojowy oddziałów perskich nie poszedł jednak całkiem na marne, mimo że atak wozów nie przyniósł oczekiwanych przez Dariusza rezultatów. Persom udało się zatrzymać ruch Macedończyków w prawo i Dariusz, chcąc wykorzystać ten drobny sukces, skierował do walki swoją piechotę. Wielki Król marzył o możliwości takiego ataku zapewne od początku starcia, licząc na sprawność swoich meloforów i waleczność greckich najemników. Niestety i tym razem jego nadzieje nie ziściły się. Bessos, atakując prawe skrzydło Aleksandra, oprócz Scytów i Baktrów wysłał do boju także część sił wchodzących w skład lewego skrzydła głównej linii perskiej. Spowodowało to jej osłabienie i — co gorsza — przerwanie jej

ciągłości. Sytuację tę postanowił wykorzystać Aleksander. W lukę powstałą w linii wojsk Dariusza skierował uformowanych w klin hetajrów, hypaspistów i pedzetajrów. Ich uderzenie zostało skierowane wprost na pozycję Wielkiego Króla, a jego siła okazała się tak duża, że oddziały perskie mimo zaciętej obrony nie były w stanie powstrzymać naporu Macedończyków. Dariusz, przekonany o beznadziejności swego położenia i niemożności stawiania dalszego oporu, rzucił się do ucieczki. W pogoń za nim ruszył Aleksander wraz z hetajrami. Oddziały jazdy perskiej, atakujące ciągle jeszcze prawe skrzydło armii macedońskiej, widząc króla opuszczającego pole bitwy zaniechały walki i także rozpoczęły odwrót. Chociaż Aleksander uzyskał na swoim odcinku zdecydowaną przewagę, to losy bitwy w tym momencie nie były jeszcze całkowicie przesądzone. Sytuacja na lewym skrzydle nagle się bowiem skomplikowała. Szturmujący je Mazajos uwikłał Parmeniona w ciężkie walki, unieruchamiając w ten sposób jego oddziały. Kiedy hypaspiści i pedzetajrowie wykonali zwrot w prawo za Aleksandrem i hetajrami ruszającymi w pogoń za wycofującymi się oddziałami Dariusza, jednolity dotąd front macedoński uległ rozerwaniu. Jego przerwanie nastąpiło na styku pułków Polyperchona i Simmiasa. Simmias, ostro atakowany przez Persów, nie mógł wypełnić rozszerzającej się luki. Wdarły się w nią natychmiast oddziały jazdy perskiej oraz indyjskiej i ruszyły wprost w kierunku obozu macedońskiego 13. Pilnujący go niewielki oddział Traków nie był w stanie powstrzymać atakujących jeźdźców. Dodatkowo sytuację skomplikowała obecność w obozie macedońskim nie znanej bliżej liczby jeńców perskich, którzy na widok zbliżających się oddziałów armii Dariusza przystąpili do walki. Zimną krew zachowali jednak dowódcy drugiej linii. Zgodnie z wcześniej otrzymanymi rozkazami odwrócili front swoich jednostek i przystąpili do kontrataku. Dzięki temu Macedończykom udało się odbić własny obóz. W czasie gdy toczyły się boje w obozie, lewe skrzydło mace13

Zob. B u m , Notes..., s. 88 nn.

dońskie nadal znajdowało się w trudnym położeniu. Ataki oddziałów Mazajosa nie ustawały i były tak silne, że Parmenion zdecydował się wysłać kurierów do Aleksandra z prośbą o pomoc l4 . Ten, dowiedziawszy się o trudnościach na lewym skrzydle, zrezygnował z pościgu za Dariuszem i wraz ze swymi hetajrami zawrócił w kierunku pola bitwy Wtedy to doszło do starcia jeźdźców Aleksandra z wycofującymi się oddziałami konnymi Indów, Partów i Persów. W ocenie źródeł był to najbardziej zacięty bój oddziałów jazdy w całej bitwie. Świadectwem tej zaciętości były znaczne straty w szeregach hetajrów, których około 60 padło w walce, a wielu innych odniosło rany; wśród rannych znalazł się m.in. Hefajstion. Tak twardy opór oddziałów Dariusza nie wynikał wcale z ich woli walki, lecz był spowodowany koniecznością przebicia sobie drogi odwrotu. W tym czasie, kiedy oddziały Aleksandra rozbijały najlepsze formacje jazdy Dariusza, Parmenionowi udało się przejąć inicjatywę. Pomógł mu w tym z jednej strony brawurowy atak jazdy tesalskiej, z drugiej — upadek ducha wśród atakujących oddziałów Mazajosa, do których dotarła wreszcie wieść o ucieczce króla. Aleksander, pewien ostatecznego zwycięstwa, widząc, że dalsza jego obecność na polach pod Gaugamelą nie jest potrzebna, postanowił wznowić pościg za Dariuszem. Likwidację ostatnich ognisk perskiego oporu pozostawił Parmenionowi. Ponieważ dzień się miał już ku końcowi, stary wódz zdecydował się na szybki szturm obozu perskiego. W efekcie w jego ręce wpadły całe tabory, wszystkie słonie bojowe i duża liczba jucznych wielbłądów. Końcowy bilans bitwy był ze wszech miar korzystny dla Aleksandra, gdyż udało mu się ostatecznie zniweczyć potęgę militarną imperium perskiego — co było jego marzeniem od czasu bitwy pod Issos — przy stosunkowo niewielkich stratach własnych 16, stać się nie kwestionowanym przez nikogo panem Azji 14 K.—W. W e 1 w e i, Der Kampf um das makedonische Lager bei Gaugamela, „Rheinisches Musuem fur Philologie", 122 (1979), s. 222 — 228. 15 Reakcja Aleksandra na tę prośbę jest przedmiotem wielu dyskusji, zob. B o s w o r t h , Commentary..., s. 309 nn. 16 W źródłach brak zgodności co do rozmiarów tych strat: D i o d o r, XVII, 61,3 — 500 zabitych; K u r c j u s z R u f u s , IV, 16,26 — 300 zabi-

i — z tego wynika — państwa Achemenidów. W tym momencie do pełni sukcesu brakowało mu jedynie obecności Dariusza wśród jeńców. Osoba Wielkiego Króla nie była jednak potrzebna Macedończykowi jako ozdoba zwycięstwa, lecz jako atut polityczny. Zmuszenie go do abdykacji i przekazania korony zwycięzcy uczyniłoby Aleksandra w oczach Persów legalnym dziedzicem Achemenidów. Akt taki niewątpliwie ułatwiałby realizację jego dalszych planów politycznych, zwłaszcza we wschodnich satrapiach, przywiązanych do perskiej tradycji dynastycznej. Właśnie z tego powodu Aleksander tak gwałtownie atakował w czasie bitwy stanowisko Dariusza, a następnie przez cały dzień usiłował go dogonić. Jak wiadomo, pogoń ta zakończyła się niepowodzeniem. Dariuszowi udało się umknąć, a Aleksander zagarnął w Arbeli jedynie jego skarbiec polowy i należące do Wielkiego Króla części ekwipunku wojskowego. *Z wojskowego punktu widzenia bitwa pod Gaugamelą jest świadectwem talentów dowódczych Aleksandra. Przede wszystkim na uwagę zasługują oryginalne rozwiązania zastosowane przez Macedończyka w ustawieniu jego oddziałów. Należy do nich zaliczyć rozbudowanie obu skrzydeł dla osłony pierwszej linii — przede wszystkim falangi. W odniesieniu do frontu macedońskiego, znacznie krótszego od perskiego, było to zadanie bardzo ważne. Falanga uzbrojona w długie, nieporęczne sarissy nie miała możliwości wykonywania szybkich zwrotów oraz manewrów i — bez właściwej osłony skrzydeł i tyłów — mogła być łatwo rozbita. Warto przy tym zwrócić uwagę na ustawienie skrzydeł. Na ich najbardziej wysuniętych krańcach znajdowały się oddziały lekkiej jazdy dysponujące łatwością manewru, co umożliwiało im wiązanie walką oddziałów przeciwnika w dużej odległości od pozycji własnych głównych sił. W beztych; A r r i a n, III, 15,6 — 100 zabitych; The Oxyrhynchus Papyri, vol XV, London 1922, n° 1798, frg. 44, col. IV, ww. 10 — 13: 1000 pieszych i 200 jeźdźców. Przytaczane przez poszczególne źródła rozmiary strat poniesionych przez Persów w czasie walk są tak duże, że aż szokują: D i o d o r — 90 tys.; K u r c j u s z R u f u s — 40 tys.: A r r i a n — 300 tys.; P. Oxyr. 1798, frg. 44, col. IV, ww. 13 — 17: 50 tys. piechoty, 3 tys. jazdy i nieznana liczba najemników. Zob. też H a m m o n d , Aleksander..., s. 148; B o s w o r t h , Commentary..., s. 312.

pośrednim sąsiedztwie pierwszej linii znajdowały się natomiast oddziały procarzy i łuczników, które mogły skutecznie osłabić impet ataku perskich wozów bojowych i zmniejszyć do minimum straty w falandze. Innym nowatorskim rozwiązaniem Aleksandra było wprowadzenie drugiej linii piechoty, ustawionej w pewnej odległości za pierwszą, i powierzenie jej zadania osłony tyłów głównej linii własnych oddziałów. Słuszność tej decyzji w pełni potwierdził przebieg bitwy. Gdyby nie interwencja oddziałów drugiej linii w czasie ataku jazdy indyjskiej i perskiej na obóz macedoński, losy starcia mogły potoczyć się w niekorzystnym dla Macedończyków kierunku. Z całą pewnością zapobiegła ona ewentualnemu powrotowi jazdy wroga na pole bitwy. W taktycznym rozegraniu starcia pod Gaugamelą Aleksander wykorzystał bardzo umiejętnie, co najmniej dwukrotnie, elementy gry psychologicznej. Jednym z nich było zalecenie zachowania ciszy w szeregach. Pozornie może się ono wydawać niezrozumiałe, zwłaszcza jeśli się weźmie pod uwagę mobilizującą funkcję okrzyku bojowego. Sens tego zalecenia uwidocznił się w chwili, kiedy Persowie znaleźli się blisko milczących szeregów macedońskich, które dopiero wówczas, na dany sygnał, wydały okrzyk. Musiał on zachwiać pewnością siebie nawet najodważniejszych żołnierzy, a ponadto wywołał zamieszanie spowodowane spłoszeniem koni. Drugim przykładem wykorzystania przez Aleksandra efektu psychologicznego w tej bitwie jest otwarcie szeregów oddziałów macedońskich przed atakującymi perskimi wozami bojowymi. Żołnierze, uprzedzeni o grożącym im niebezpieczeństwie, zachowali zimną krew na widok tych dziwacznych pojazdów. W spokoju i porządku wykonali manewr, który całkowicie zniweczył nadzieje Dariusza związane z użyciem tej broni. Aleksander nie uniknął błędów mimo wielkiej staranności w przygotowaniu planu bitwy. Wynikły one jednak raczej z jego nadmiernego temperamentu niż niekompetencji. Do najważniejszych zaliczyć należy dopuszczenie do rozerwania frontu macedońskiego i stworzenia w nim luki. W jego wyniku Parmenion został zdany na własne siły, a obóz macedoński wy-

stawiony na niebezpieczeństwo. Błąd ten był spowodowany przemożną chęcią pojmania Dariusza; ona to przesłoniła Aleksandrowi w tym momencie konieczność zachowania, zimnej krwi w ocenie sytuacji. Atak Menidasa, dysponującego siłami zbyt szczupłymi dla powstrzymania przeciwnika, uważany był za kolejny błąd Aleksandra w sztuce dowodzenia. Twierdzenie, że Macedończyk wydając ten rozkaz fałszywie ocenił stosunek sił, jest bezpodstawne. Jak się dzisiaj sądzi, atak ten był podyktowany przede wszystkim względami taktycznymi i one uzasadniały jego celowość. Miał on osłabić siłę uderzenia atakujących oddziałów jazdy scytyjskiej i baktryjskiej przez przyhamowanie ich. pędu i doprowadzenie do złamania szyku przeciwnika, aby ułatwić stawienie mu oporu przez następną linię macedońskiego prawego skrzydła 17. Przygotowania do bitwy pod Gaugamelą i sposób jej rozegrania dowodzą jednoznacznie, że zwycięstwo odniesione przez Aleksandra było efektem jego trzeźwej oceny własnych możliwości, nadzwyczaj precyzyjnego planowania oraz umiejętności przewidywania rozwoju wydarzeń w poszczególnych fazach rozstrzygającego starcia. r

17

D e v i n e, op. cit., s. 383 — 384.

ZAKOŃCZENIE

Historycznego wymiaru bitwy pod Gaugamelą nie da się i nie można sprowadzać wyłącznie do błyskotliwego zwycięstwa Aleksandra Macedońskiego nad znacznie liczniejszymi siłami Dariusza III, odniesionego dzięki taktycznie mistrzowskiemu jej rozegraniu. Oceniając bitwę tylko z takiej perspektywy trudno dostrzec to, co wyróżniałoby ją w wyjątkowy sposób spośród innych bitew wielkiego Macedończyka i tych, które były wcześniej stoczone w świecie greckim. W każdej z nich umiejętności wodzów decydowały przecież o ostatecznym wyniku. Trudno uznać bitwę pod Gaugamelą za przełomową w historii wojen pod względem rozwiązań taktycznych zastosowanych przez Aleksandra. Chociaż niektóre z nich okazały się niezwykle skuteczne, to przecież żadne nie było tak uniwersalne, by na stałe wejść do późniejszej praktyki. O wyjątkowym znaczeniu tego starcia przesądzają głównie jego wielorakie konsekwencje, zarówno te bezpośrednie, które wpłynęły na dalsze losy wyprawy Aleksandra, jak i te, które zdeterminowały bieg wydarzeń historycznych na wiele następnych wieków. Bitwa, która się rozegrała 1 października 331 roku na równinie koło Gaugameli, była ostatnią bitwą państwa Achemenidów. Przegrana Dariusza wyznaczyła kres jego politycznego istnienia, otworzyła bowiem drogę Macedończykom do stolic perskich i skarbów Wielkiego Króla, do wschodnich satrapii je-

go państwa. Wprawdzie niektórzy satrapowie jeszcze przez dłuższy czas stawiali Aleksandrowi zacięty opór, lecz wynikał on głównie z pragnienia zachowania zajmowanej przez nich pozycji, a nie z przywiązania do pokonanego króla. Zwycięstwo uczyniło Aleksandra jedynym godnym spadkobiercą obalonej dynastii, a zarazem wyniosło go do rangi najpotężniejszego władcy w ówczesnym świecie. Współcześni na pewno nie potrafili uświadomić sobie długofalowych konsekwencji tego zwycięstwa. Dzisiaj, patrząc z perspektywy wieków, wiemy, że stało się ono kamieniem węgielnym nowej epoki historycznej, określanej w historiografii mianem hellenistycznej. Można rzec, że Gaugamela była miejscem jej narodzin. Przed Grekami i Macedończykami otworzyły się ogromne możliwości na Wschodzie. Ich łupem wojennym były rozległe tereny i niezmierzone bogactwa. Aleksander potrzebował rzeszy ludzi dla zagospodarowania swego państwa, zapewnienia sprawnego funkcjonowania administracji i umocnienia swego nad nim panowania. Ludziom tym, połączonym z wodzem wspólnotą interesów i języka, dawał szansę radykalnej poprawy warunków bytu i nadzieję kariery w zamian za wierną i oddaną służbę. Nic więc dziwnego, że mieszkańcy Macedonii i Grecji, najpierw pojedynczo, później coraz większymi grupami podążali do Azji Mniejszej, Syrii, Egiptu, na teren Mezopotamii i Iranu zaszczepiając na Wschodzie to wszystko, co było dla nich najcenniejsze, dawało poczucie wzajemnej więzi, przypominało opuszczone rodzinne miasto, a zarazem podtrzymywało serdeczne z nim związki: język, wzory organizacji politycznej, zasady wychowania, normy estetyczne, wierzenia religijne. Pielęgnowanie języka i tradycji kultury helleńskiej w najodleglejszych krainach monarchii Aleksandra, a po jego śmierci w powstałych na jej gruzach państwach wodzów, armii macedońskiej, nie pozostało bez wpływu na postawę ludności autochtonicznej. Nowi władcy stale potrzebowali dużej liczby oddanych i kompetentnych urzędników na różnych szczeblach administracji swych państw oraz wiernych żołnierzy. Możliwości awansu społecznego i błyskotliwych karier otwierały się także

lila ambitnych jednostek spośród ludności miejscowej pod warunkiem, że przyjmą one za własny język przybyszów i ich sposób życia. Pozostając w ciągłych licznych kontaktach z autochtonami, Macedończycy i Grecy również ulegali wpływom lokalnych kultur, czerpiąc z nich wiele tym chętniej, im bardziej ułatwiało im to zaadaptowanie się do nowych warunków życia. W efekcie owych wzajemnych oddziaływań powstała w stosunkowo krótkim czasie cywilizacja o całkiem nowym obliczu. Wyrosła ona na fundamencie języka greckiego i ideałów kultury helleńskiej, łącząc jednocześnie w sobie najróżniejsze wzory i tradycje kulturowe Wschodu. Trzeba jednak pamiętać, że nie wszystkie ludy zamieszkujące dawne imperium perskie w równej mierze uległy hellenizacji. Najbardziej oporne okazały się ludy irańskie stanowiące wcześniej społeczno-polityczną bazę monarchii Achemenidów. Zachowanie przez nie pod rządami hellenistycznych władców tradycyjnych struktur organizacji społecznej pozwoliło tym ludom w późniejszym czasie ponownie odbudować własną państwowość.

ANEKS

AUTORZY ANTYCZNI O BITWIE

Przytoczone poniżej relacje są zestawione tak, aby Czytelnik miał możność zapoznania się z tymi dwoma nurtami tradycji antycznej na temat bitwy pod Gaugamelą, o których była wcześniej mowa. Flawiusz Arrian, Wyprawa Aleksandra Wielkiego, przełożyła H. G e s z t o f t - G a s z t o l d , Wrocław — Warszawa — Kraków 1963, księga III, rozdz. 11,3 — 15,6

11. (...) Wojsko było ustawione w następujący sposób (później bowiem, jak podaje Aristobulos, znaleziono szkic rozmieszczenia wojska dokonanego przez Dariusza): skraj lewego skrzydła zajmowali baktryjscy jeźdźcy, a z nimi Daowie i Arachotowie. Obok nich ustawieni byli Persowie, jeźdźcy i piechota w mieszanych oddziałach, za Persami Suzjowie, za Suzjami Kadysowie. Taki był szyk lewego skrzydła, sięgającego aż do środka falangi. Na skraju prawego skrzydła ustawieni byli Celesyryjczycy i Mezopotamijczycy oraz Medowie, obok nich Partowie i Sakowie, dalej Topeirowie i Hyrkanowie, dalej Albanowie i Sakesynowie, którzy dochodzili aż do środka falangi. W środku zaś, gdzie znajdował się król Dariusz, ustawieni byli jego krewni i perscy meloforowie, Indowie i tak zwani przesiedleni Karyjczycy oraz mardyjscy łucznicy. Uksjowie zaś i Babilończycy, mieszkańcy znad Morza Czerwonego i Sittakenowie byli ustawieni w głębi. Przed lewym skrzydłem stojącym naprzeciw prawego skrzydła Aleksandra wysunięci byli jeźdźcy scytyjscy i około tysiąca Baktrów oraz sto wozów z kosami. Słonie i około 50 wozów z kosami stały na wysokości oddziału królewskiej jazdy przybocznej Dariusza. Przed prawym skrzydłem ustawieni byli jeźdźcy armeńscy i kapadoccy oraz pięćdziesiąt wozów z kosami. Greccy najemnicy stali z obydwu stron Dariusza i otaczają-

cych go Persów dokładnie naprzeciwko falangi macedońskiej, jako jedynie zdolni jej się przeciwstawić. Natomiast wojsko Aleksandra było ustawione w taki sposób: prawe skrzydło zajmowała konna gwardia, na c/cle której stał oddział królewski pod dowództwem Kleitosa, syna Dropidasa, obok niego oddział Glaukiasza, dalej Arystona, potem Sopolisa, syna Hermodora, następnie oddział Herakleidesa, syna Antiocha, za nim oddział Demetriosa, syna Altaimenesa, potem oddział Melcagra. Ostatnim oddziałem królewskiej konnicy dowodził Hegelochos, syn Hippostrata. Naczelnym dowódcą całej konnicy macedońskiej był Filotas, syn Parmeniona. Z falangi macedońskiej stał najbliżej konnicy oddział gwardii hypaspistów, za nimi inni hypaspiści. Dowódcą ich był Nikanor, syn Parmeniona, za tymi stał oddział Koinosa, syna Polemokratesa, dalej oddział Perdikkasa, syna Orontesa, następnie oddział Meleagra, syna Neoptolema, następnie oddział Polyperchona, syna Simmiasa, jeszcze dalej Amyntasa, syna Filipa. Nim dowodził jednak Simmias, ponieważ Amyntas wysłany był do Macedonii celem zwerbowania żołnierzy. Na lewym skrzydle falangi macedońskiej stał oddział Kratera, syna Aleksandra, i sam Krateros dowodził lewym skrzydłem piechoty. Tuż za nim zajęła stanowisko konnica sprzymierzeńców pod dowództwem Erigyjosa, syna Laricha, za nimi na skraju lewego skrzydła jeźdźcy tesalscy pod dowództwem Filipa, syna Menelosa. Naczelne dowództwo nad całym lewym skrzydłem miał Parmenion, syn Filotasa, a blisko niego z jednej i drugiej strony zajęli pozycję jeźdźcy farsalscy, stanowiący najliczniejszą część jazdy tesalskiej. 12. Tak więc ustawiony był pierwszy rzut wojska Aleksandra. Za nim ustawił jeszcze drugi szyk, tak że falanga miała front dwurzutowy. Dowódcy drugiego rzutu otrzymali rozkaz obrócić w tył wojska, gdyby zauważyli, że osaczają je wojska perskie, i uderzyć na nieprzyjaciół. Żeby falangę w razie konieczności bardziej rozwinąć lub ścieśnić, ustawiono na prawym skrzydle frontem wygiętym w sąsiedztwie konnego oddziału królewskiego połowę jazdy Agrianów pod dowództwem Attalosa, a z nimi razem macedońskich łuczników, którymi dowodził Brison. Do nich dołączyli się tak zwani cudzoziemscy weterani, na czele których stał Kleander. Przed Agrianami i łucznikami ustawiona była przednia straż konna oraz Peonowie pod dowództwem Aretesa i Aristona. Przed tymi wszystkimi zaś oddziałami stali najemni jeźdźcy pod dowództwem Menidasa. Przed konną gwardią królewską i przed resztą konnicy królewskiej ustawiona była druga połowa Agrianów i łuczników oraz procarze Balakrosa. Stali oni naprzeciw wozów z kosami. Menidas i jego żołnierze otrzymali rozkaz, żeby w razie próby osaczenia ich przez nieprzyjacielską konnicę obrócić się i uderzyć na nią z boku. Tak więc Aleksander ustawił wojsko na prawym skrzydle. Na

lewym skrzydle umieścił wygiętym frontem Trakówfod dowództwem Koirana, dalej zaś jeźdźców odryzyjskich pod dowództwem Agatona, syna Tyrimmasa. Przed tymi wszystkimi ustawiony był oddział cudzoziemskiej jazdy najemników pod dowództwem Andromacha, syna Hierona. Dla osłony taboru wyznaczono piechotę tracką. Cała siła zbrojna Aleksandra liczyła około siedmiu tysięcy jazdy i około czterdziestu tysięcy piechoty. 13. Gdy wojska zbliżyły się ku sobie, okazało się, że Dariusz i jego świta, perscy meloforowie, Indowie, Albanowie i przesiedleni Karyjczycy oraz łucznicy mardyjscy ustawieni byli dokładnie naprzeciwko Aleksandra i jazdy królewskiej. Aleksander kazał nieco wydłużyć linię frontu swego wojska na prawym skrzydle. Na to Persowie odpowiedzieli jeszcze większym wydłużeniem swego lewego skrzydła. Wnet też wkroczyli jeźdźcy scytyjscy próbując zaatakować oddział Aleksandra, wysunięty przed linię frontową. Mimo to Aleksander prowadził swe wojsko w kierunku na prawo i był już bliski wykroczenia poza wyrównany przez Persów teren. Wtedy Dariusz obawiając się, by wozy jego nie stały się bezużyteczne, jeśliby Macedończycy przeszli na nierówny teren, rozkazał żołnierzom stojącym na lewym skrzydle otoczyć prawe skrzydło, którym dowodził sam Aleksander, aby nie dopuścić do dalszego rozwijania się skrzydła. Skoro tylko to nastąpiło, rozkazał Aleksander najemnym jeźdźcom, którymi dowodził Menidas, uderzyć na nich. Lecz natychmiast kontratakiem odpowiedzieli jeźdźcy scytyjscy i stojący z nimi Baktrowie, i mając znaczną przewagę liczebną odrzucili niewielki oddział. Wówczas Aleksander wydał rozkaz grupie Aretesa, Peonom i cudzoziemcom zaatakować Scytów. Barbarzyńcy zaczęli się cofać, lecz inna grupa Baktrów ruszyła wówczas przeciw Peonom i cudzoziemcom, zapędziła swoich towarzyszy będących już w rozsypce znów do walki i doprowadziła do starcia się jazdy obydwu stron. Padło tam dość dużo żołnierzy Aleksandra, zmożonych liczebną przewagą barbarzyńców, jak również tym, że sami Scytowie i ich konie, mając lepsze pancerze, zdolniejsi byli do obrony. Ale mimo to przyjmowali Macedończycy ich ataki i całymi oddziałami silnie na nich napierali, aż wreszcie wyparli ich z linii bojowej. Wówczas barbarzyńcy skierowali swe wozy z kosami wprost na Aleksandra, aby wywołać zamieszanie w jego falandze. Lecz w tym wypadku zawiedli się srodze. Albowiem natychmiast, gdy tylko wozy ruszyły naprzód, Agrianowie i procarze dowodzeni przez Balakrosa i stanowiący osłonę królewskiej gwardii obrzucili je pociskami. Zdarzało się też, że niektórzy chwytali za lejce, ściągali woźniców i otaczając konie dobijali je. Niektóre wozy przemknęły przez linię bojową, ponieważ oddziały rozstępowały się na dany znak, gdy wozy nadjeżdżały. Tak się stało, że i wozy wyszły cało, i nie uczyniły szkody tam, dokąd

dotarły. Lecz i te w końcu zagarnęli koniuszowie z wojska Aleksandra i królewscy hypaspiści. 14. A gdy Dariusz ruszył naprzód całą swoją falangą, wtedy Aleksander rozkazał Aretesowi uderzyć na jazdę wykonującą ruchy zmierzające do okrążenia jego prawego skrzydła. On sam prowadził tymczasem swój oddział na skrzydle naprzód. Gdy jednak jeźdźcy perscy przybyli na pomoc otaczającym jego prawe skrzydło i w ten sposób stworzyli pewną lukę we własnej linii bojowej, wtedy zawracając ku tej luce uformował jakby klin ze swej konnej gwardii i z falangi tam stojącej i pośpiesznie z okrzykiem bojowym uderzył na samego Dariusza. Przez krótki czas toczyła się walka wręcz. Lecz gdy jeźdźcy Aleksandra i sam Aleksander dzielnie nacierali falami i razili włóczniami Persów w twarze i gdy zwarta falanga macedońska najeżona dzidami wdarła się do ich linii, a Dariuszowi przestraszonemu cała groza sytuacji stanęła przed oczyma, wtedy on pierwszy rzucił się do ucieczki. Tak samo stracili odwagę również jeźdźcy perscy, którzy próbowali otoczyć prawe skrzydło Aleksandra, gdy rzucili się na nich z całą siłą żołnierze Aretesa. Rozpoczął się wtedy na tym odcinku straszliwy odwrót Persów, a Macedończycy zabijali w pościgu uciekających. Simmias i cały jego oddział nie zdołał jeszcze podjąć pościgu równocześnie z Aleksandrem, toteż zatrzymawszy falangę, toczył bój na miejscu, zwłaszcza że otrzymał wiadomość, iż lewe skrzydło Macedończyków znajduje się w trudnej sytuacji. Istotnie, przerwała się tu linia bojowa i w ten wyłom wdarła się część Indów i jazdy perskiej, kierując się aż do taboru macedońskiego, gdzie doszło do strasznej walki. Persowie odważnie napierali na przeważnie nie uzbrojonych, którzy w ogóle nie przypuszczali, że ktoś przerwie podwójny szyk i przedrze się aż do nich. Ponadto jeńcy barbarzyńscy, gdy tylko Persowie napadli, dopomagali im w walce z Macedończykami. Gdy jednak dowódcy z drugiej linii niebawem dowiedzieli się o tym fakcie, zgodnie z rozkazem zmienili natychmiast front i z tyłu zaatakowali Persów. Wielu spośród nich zmagających się z obsługą taboru zabili, inni cofając się uciekli. Tymczasem jeźdźcy z prawego skrzydła Persów, nie wiedząc jeszcze nic o ucieczce Dariusza, otoczyli lewe skrzydło Aleksandra i napadli z flanki na oddział Parmeniona. 15. W tej początkowo trudneidla Macedończyków sytuacji wysłał Parmenion natychmiast posłańca do Aleksandra z wiadomością, że jego odcinek znajduje się w ciężkim boju i potrzebuje natychmiastowej pomocy. Gdy to oznajmiono Aleksandrowi, zaniechał dalszego pościgu, a zawróciwszy z całą swą jazdą towarzyszącą skoczył galopem na prawe skrzydło barbarzyńców. Najpierw uderzył na uciekającą nieprzyjacielską jazdę, na Partów, na część Indów oraz na główne i najsilniejsze oddziały Persów. I tu rozegrała się najstraszliwsza tego dnia bitwa

konnicy. Barbarzyńcy ustawieni w głąb całymi oddziałami zawrócili i wpadli wprost na wojsko Aleksandra, nie robiąc już użytku ani ze swych włóczni, ani też nie manewrując końmi zgodnie z prawidłami walki konnej, lecz każdy przebijał się na własną rękę, jakby to było jedynym ich ratunkiem. W rozpaczliwej sytuacji cięli i byli bezlitośnie cięci, walcząc już nie o czyjeś zwycięstwo, lecz o własne ocalenie. Padło wówczas około sześćdziesięciu z gwardii przybocznej Aleksandra, a i sam Hefaistion był ranny, jak również Koinos i Menidas. Aleksander również i tu odniósł zwycięstwo. Ci zaś, którzy przedarli się przez szeregi Aleksandra, uciekali co sił. Aleksander był już bliski starcia się z prawym skrzydłem nieprzyjaciół, lecz jeźdźcy tesalscy stoczywszy wspaniałą walkę już nic nie pozostawili dla Aleksandra. Z prawego skrzydła uciekali już nieprzyjaciele, gdy Aleksander rozpoczął natarcie. Wówczas Aleksander zawrócił, by na nowo podjąć pościg za Dariuszem, i ścigał go tak długo, dopóki nie zapadł zmierzch. Także wojsko Parmeniona dotrzymywało mu kroku ścigając oddziały na jego odcinku się znajdujące. Tymczasem Aleksander po przejściu przez rzekę Lykos rozłożył obóz, aby dać choć na krótko odpoczynek ludziom i koniom. Parmenion zaś zdobył obóz nieprzyjacielski, cały ich tabor, słonie i wielbłądy. Aleksander pozwolił wytchnąć swoim jeźdźcom aż do północy, a potem znów pośpiesznie ruszył na Arbele, aby tam schwytać Dariusza i jego skarby, i w ogóle wszelki dobytek królewski. Rzeczywiście, przybył następnego dnia do Arbel, zrobiwszy od pola bitwy w sumie najmniej ze sześćset stadiów. Dariusza jednak nie zastał w Arbelach, gdyż uciekał on dalej bez żadnego odpoczynku. Aleksander zagarnął wszystkie jego skarby i cały dobytek jego, zdobył znów wóz Dariusza, jego tarczę i łuk. Z żołnierzy Aleksandra zginęło około stu, koni zaś "około tysiąca z ran i wycieńczenia w czasie pościgu, w tym połowa koni jazdy królewskiej. Po stronie nieprzyjacielskiej poległo podobno około trzystu tysięcy,do niewoli wzięto znacznie więcej niż zabito, zabrano również wszystkie słonie i wozy, które nie zostały zdruzgotane podczas walki. D i o d o r i, Bibliotheca Histórica, recognovit F. V o g e 1 et C.Th. F i s c h e r , vol. I — V, Lipsiae 1886—1906, ks.XVII, rozdz. 56,4 — 61,3; parafraza autora.

56. (...) [Aleksander] zwołał swoich dowódców i zachęcał do oczekującej ich bitwy. Następnie wyprowadził swoje wojsko ustawione w szyku przeciwko Persom, polecając oddziałom jazdy osłanianie skrzydeł falangi. 57. Na prawej flance ustawił Aleksander oddział gwardii królewskiej [ile basilike], którym dowodził Kleitos zwany Czarnym, obok niego

oddział hetajrów pod komendą syna Parmeniona, Filotasa. Za nim kolejno siedem pozostałych dowodzonych przez niego batalionów hetajrów. Z kolei za tymi stał oddział piechoty — Srebrne Tarcze — wyróżniający się blaskiem swego uzbrojenia i odwagą jego żołnierzy; prowadził go Nikanor, syn Parmeniona. Obok niego stał oddział z Elimiotis [hypaspiści], pod dowództwem Koinosa. Jako następna była brygada Orestów i Lynkestów, mająca za dowódcę Perdikkasa. Za nimi kolejno oddział Meleagra i Polyperchona dowodzącego żołnierzami pochodzącymi z Tymfai. Filip, syn Balakrosa, miał komendę nad kolejnym, zaś nad następnym Krateros. Co się tyczy jazdy, połączone siły Peloponezyjczyków i Achajów stanowiły przedłużenie linii oddziałów, o których wspomniałem. Za nimi jeźdźcy z Ftioitis i Malis, Lokrowie i Fokejczycy. Wszyscy oni byli pod komendą Erygiosa z Mitylene. Obok nich stali Tesalowie, którymi dowodził Filip; pod względem swojej waleczności i umiejętności jeździeckich przewyższali oni daleko pozostałych. Za nimi znajdowali się łucznicy kreteńscy i najemnicy z Achai. Na obu flankach Aleksander cofnął swoje skrzydła, tak aby nieprzyjaciel ze swą przewagą liczebną nie mógł okrążyć krótszej linii Macedończyków. Aby zapobiec zagrożeniu ze strony wozów uzbrojonych w kosy, polecił żołnierzom falangi złączyć tarcze i uderzać w nie włóczniami, skoro tylko rozpoczną one atak, po to by konie przestraszone wywołanym hałasem zawróciły, albo gdyby się to nie powiodło, żeby otworzyli przejścia w szeregach, którymi wozy te mogłyby przejechać nie wyrządzając Macedończykom szkody. Aleksander dowodził swym prawym skrzydłem. Maszerując ukośnie zamierzał rozstrzygnąć wynik bitwy własnymi działaniami. 58. Dariusz swój szyk bitewny oparł na poszczególnych narodowych kontyngentach. Sam zająwszy pozycję naprzeciw Aleksandra ruszył do ataku na wrogów. Kiedy szyki przeciwników zbliżyły się do siebie, trębacze po obu stronach dali sygnał do walki i oddziały ruszyły na siebie z głośnym krzykiem. Pierwsze ruszyły galopem do ataku wozy uzbrojone w kosy wywołując wielki strach i grozę wśród Macedończyków, tym bardziej że dowodzący jazdą Mazajos uczynił ich atak jeszcze bardziej przerażającym wspierając go licznymi oddziałami konnicy. Wtedy falanga połączyła tarcze i wszyscy zaczęli uderzać w nie włóczniami, tak jak zalecił Aleksander, i rozległ się wielki hałas. Gdy konie spłoszyły się, większość wozów zawróciła; skierowały się one ku własnym szeregom. Pozostałe kontynuowały swój atak przeciwko macedońskim liniom, ale żołnierze otworzyli szerokie przejścia w szeregach i wozy zostały przez nie przepuszczone. W kilku wypadkach konie zostały zabite uderzeniami osaczepów, w innych ro/.bicuły lię i uciekły. Niemniej parę wozów pędząc siłą rozpędu użyło iwoich Milowych ostrzy siejąc śmierć wśród Macedończyków. Taka był* oitfoik

i siła tych kos przeznaczonych do niszczenia zbroi, że odcięły wielu żołnierzom ramiona razem z tarczami. W niemałej liczbie przypadków przecięły szyje i odcięte głowy toczyły się po ziemi z otwartymi ciągle oczami i nie zmienionym wyrazem twarzy. W innych jeszcze kosy te cięły przez piersi zadając śmiertelne rany i powodując szybką śmierć. 59. Kiedy główne szeregi obu armii zbliżyły się do siebie, użyły nawzajem łuków, proc i oszczepów. Po wyczerpaniu pocisków przystąpiły do walki wręcz. Pierwsza rozpoczęła walkę jazda. Ponieważ Macedończycy byli na prawym skrzydle, Dariusz, który dowodził swoim lewym skrzydłem, poprowadził przeciw nim jazdę „krewnych". Byli to żołnierze wybrani dla ich odwagi i lojalności; oddział liczył ich tysiąc. Wiedząc, że patrzy na nich król, z radością stawili czoło wszystkim pociskom wyrzuconym w ich kierunku. Wraz z nimi ruszyli meloforowie, dzielni i liczni. Oprócz nich także Mardowie i Kossajowie, podziwiani dla ich siły i odwagi, także wszystkie oddziały pałacowe, i najlepsi wojownicy spośród Indów. Wszyscy oni podnieśli głośny krzyk bojowy i dzielnie zaatakowali wroga. Dzięki przewadze liczebnej silnie napierali na Macedończyków. Mazajos dowodzący prawym skrzydłem perskim miał do dyspozycji najlepsze oddziały konnicy. W pierwszym starciu zabił niemało przeciwników, ale niezależnie od tego wysłał dwa tysiące Kaduzjów i tysiąc wyborowych kawalerzystów scytyjskich z rozkazem okrążenia nieprzyjacielskiego skrzydła i uderzenia na jego obóz po to, by zdobyć tabory. Dokonali tego bardzo szybko. Jak tylko wdarli się do macedońskiego obozu, część przebywających tam jeńców zdobyła broń i zaczęła pomagać Scytom w łupieniu juków. Z powodu tego nieoczekiwanego wydarzenia w całym obozie słychać było krzyki i zamieszanie. Większość z pojmanych kobiet perskich ruszyła witać Persów, ale matka Dariusza Sisygambris nie reagowała, kiedy te kobiety do niej wołały. Pozostała spokojnie tam, gdzie była, ponieważ ani nie wierzyła niepewnym kolejom Fortuny, ani też nie chciała okazać się niewdzięczna wobec Aleksandra. Kiedy w końcu Scytowie zdobyli większość taborów, ruszyli do Mazajosa, aby donieść mu o swym sukcesie. Również w tym samym czasie część jazdy Dariusza, ufna w przewagę liczebną, atakując zmusiła do ucieczki nacierających Macedończyków. 60. Ponieważ był to już drugi sukces Persów, Aleksander starając się własną interwencją zrekompensować niepowodzenie swoich sił, z oddziałem konnej gwardii królewskiej [ile basilike] i resztą doborowej jazdy [hetajrów] uderzył na Dariusza. Król perski przyjął ich atak. Sam walczył z wozu ciskając oszczepy w swoich przeciwników. Wielu czyniło to samo. Kiedy królowie zbliżyli się do siebie, Aleksander rzucił włócznię w Dariusza, ale chybił. Trafił jednak woźnicę stojącego obok Dariusza strącając go na ziemię. Na ten widok podniósł się krzyk

Persów wokół ich króla. Słysząc go ci, którzy byli najdalej, pomyśleli, że Dariusz został zabity. Oni też pierwsi zaczęli uciekać, za nimi ci, co byli obok nich, i tak powoli, ale systematycznie zwarte szeregi gwardii Dariusza rozpadły się. Ten zaś zagrożony z obu stron przestraszył się i zaczął wycofywać, przez co odwrót stał się powszechny. Kurz wzniesiony przez uciekającą perską jazdę podniósł się wysoko. Ścigające Persów oddziały Aleksandra z powodu ogromnej liczby uciekinierów i gęstości wzniesionego przez nich kurzu nie mogły się zorientować, w którym kierunku Dariusz uciekł. Powietrze zaś było wypełnione jękami rannych, galopem jazdy i nieustannym trzaskiem biczy woźniców. Tymczasem Mazajos, dowodzący na prawym perskim skrzydle, z najlepszą konnicą nacierał silnie. Ale Parmenion przy pomocy tesalskiej jazdy i reszty swych sił stawiał silny opór. Przez chwilę wydawało się, że dzięki walorom bojowym Tesalów weźmie górę, ale przewaga liczebna sił Mazajosa sprawiła, że macedońska jazda znalazła się w trudnym położeniu. Rozpoczęła się wielka rzeź i Parmenion utraciwszy nadzieję, że potrafi się oprzeć sile Persów, wysłał kilku ze swych jeźdźców do Aleksandra prosząc, by ten przybył szybko go wesprzeć. Popędzili oni z otrzymanymi rozkazami w pośpiechu, ale stwierdziwszy,że Aleksander znajdował się w pościgu za Dariuszem, z dala od pola bitwy, zawrócili nie wykonawszy swej misji. Mimo to Parmenion dowodził Tesalami z największą jak potrafił zręcznością i w końcu zabijając wielu nieprzyjaciół rozgromił Persów, bardzo zniechęconych do dalszej walki wieścią o ucieczce Dariusza. 61. Dariusz był przezornym strategiem. Wykorzystał obłok kurzu unoszący się nad polem bitwy i wycofał się nie do tyłu, jak czynił to ogół, ale skręcił w przeciwnym kierunku. Zakryty przez kurz oddalił się bezpiecznie i poprowadził swoje oddziały do wsi, które leżały za macedońskimi pozycjami. W końcu wszyscy Persowie uciekli, a Macedończycy dobijali jeszcze maruderów. Wkrótce cały obszar, na którym toczyła się bitwa, zasłany był zabitymi Po stronie perskiej w bitwie padło łącznie — jazdy i piechoty — więcej niż dziewięćdziesiąt tysięcy. Z Macedończyków zabitych było około pięiciuset i bardzo wielu było rannych. Z grupy najwyższych dowódców ranny został Hefaistion, dowódca gwardii osobistej Afeksandra, pchnięty w ramię włócznią. Z grupy generałów ranni byli także Perdikkas i Koinos, a również Menidas oraz inni spośród wysokich dowódców. Taki był wynik bitwy niedaleko Arbeli.

K w i n t u s K u r c j u s z R u f u s , Historia Aleksandra Wielkiego, przekład zespołowy pod redakcją L. W i n n i c z u k, Warszawa 1976, ks. IV, rozdz. 12,5 — 16,33

12. (...) Mazajos, gdy ujrzał z daleka wywiadowców (Aleksandra), wrócił do obozu i oznajmił o zbliżaniu się wroga. Dariusz więc, który pragnął decydującego spotkania na rozległych polach, wydał rozkaz, ażeby żołnierze zbroili się, i ustawił ich w szyku bojowym. Na lewym skrzydle umieścił konnicę Baktrów, około 1000 ludzi, tyleż Dahów, Arachozjów i mieszkańców Suzy — ogółem 4000, za nimi sto wozów zaopatrzonych w kosy; tuż za wozami stał Bessos na czele 8000 jazdy Baktrów. Jego oddział zamykali Massageci w liczbie 2000 ludzi. Król dodał do nich piechotę zebraną z różnych narodów, nie połączył ich jednak, tak że każdy naród tworzył oddział odrębny. Dalej stali Persowie wraz z Mardami i Sogdianami pod dowództwem Ariobarzanesa i Orontobatesa. Objęli oni komendę nad częścią sił zbrojnych, całością zaś dowodzić miał Orsines, który wyprowadzał swój ród od jednego z „siedmiu Persów", a także powoływał się na związki rodzinne z Gyrusem, sławnym królem perskim. Następnie stały inne plemiona, mało znane nawet ich towarzyszom broni, za nimi Fradates z wielkim oddziałem Kaspiów i pięćdziesięcioma kwadrygami. Za wozami Indowie i inni mieszkańcy znad Morza Czerwonego — był to tylko tłum, pomoc w walce — żadna. Zamykały szyk bojowy wozy uzbrojone w ostrza, do których Dariusz przydzielił żołnierzy cudzoziemskich. Za nimi — oddziały z Armenii zwanej Mniejszą, dalej wojska babilońskie, potem Belitowie i mieszkańcy Gór Kossajskich oraz Gortuajowie (wywodzący się z Eubei), którzy kiedyś musieli osiedlić się w Medii, ale już się wynarodowili i zapomnieli o greckim pochodzeniu. Do nich dołączył się król Frygów i Kataończyków. Kolumnę zamykał lud Partyajów; zamieszkiwali oni tereny obecnie należące do Partów, którzy przyszli ze Scytii. Tak wyglądało lewe skrzydło. Prawe stanowiły oddziały z Armenii Większej, poza tym — Kaduzjowie, mieszkańcy Kappadocji, Syrii i Medii. Oni także mieli pięćdziesiąt wozów uzbrojonych w kosy\_Cała armia składała się z 45 000 jazdy i 200 000 piechoty. W takim szyku przeszli dziesięć stadiów. Potem, na rożkaz króla, stanęli i w pogotowiu oczekiwali nieprzyjaciela. Wojsko Aleksandra opanował nieuzasadniony lęk; zaczęli się trząść jak opętani, gdyż każdego ogarniał wewnętrzny niepokój. Blaski na niebie, w okresie lata podobne do płomieni, robiły wrażenie pożaru, wszyscy byli przekonani, że to łuna bijąca z obozu Dariusza i że nieostrożnie wpadli na jego oddziały. Gdyby Mazajos, który trzymał straż przy drogach, zaskoczył ich wówczas, prawdopodobnie Macedończycy ponieśliby straszną klęskę. Tymczasem on siedział spokojnie na wzgó-

rzu, które zajął, zadowolony, że nikt go nie atakuje; kiedy Aleksander zorientował się, że wśród żołnierzy szerzy się panika, kazał dać hasło, by się zatrzymali, poradził im złożyć broń i odpocząć; zapewniał, że nie ma żadnego powodu do niepokoju, bo wróg przecież jest daleko. Wreszcie żołnierze opanowali się, wzięli do ręki broń i znowu nabrali odwagi. W tej sytuacji najbardziej bezpieczne okazało się rozłożenie obozu w miejscu, w którym stali. Następnego dnia Mazajos — który z doborowym oddziałem jazdy zajął wzgórze, skąd można było widzieć obóz macedoński, powrócił do Dariusza, nie wiadomo, czy ze strachu, czy może wysłany był tylko dla dokonania zwiadu. Macedończycy zajęli opuszczone przez niego wzgórze, gdyż było tam bezpieczniej niż na równinie i lepiej można było obserwować wojsko nieprzyjacielskie, jak rozwijało swe szyki na polu. Ale mgła unosząca się nad wilgotnymi górami, chociaż nie przysłoniła widoku całkowicie, nie pozwalała dojrzeć poszczególnych oddziałów i ich rozstawienia. Chmara wojska zapełniła pole, a zmieszane głosy tylu tysięcy ludzi dochodziły aż do uszu żołnierzy macedońskich, chociaż stali daleko. Aleksander zaczął się wahać i — późno co prawda — rozważać to swój plan, to radę Parmeniona: znalazł się bowiem w takiej sytuacji, że wojsko jego mogło się wycofać stąd tylko po odniesieniu zwycięstwa. Ukrywając więc niepokój kazał najemnej jeździe z Pajonii ruszyć przodem. Sam rozdzielił, o czym już była mowa, falangę na dwa skrzydła, a każde skrzydło osłaniać miała konnica. Już mgła się rozpłynęła i przy jaśniejszym świetle dziennym ukazały się szyki nieprzyjacielskie. Nagle Macedończycy — czy to uniesieni zapałem^ czy zniechęceni wyczekiwaniem — podnieśli wielki okrzyk wojenny, który podjęli ze swej strony Tjiersowie; budząca przerażenie wrzawa napełniła okoliczne lasy i doliny. Nie można już było dłużej powstrzymywać Macedończyków od uderzenia na wroga. Aleksander nadal był przekonany, że lepiej będzie obwarować obóz na wzgórzu, rozkazał więc usypać wał, a kiedy pracę szybko wykonano, udał się do namiotu, z którego widać było całą armię nieprzyjacielską. 13. Ujrzał wtedy przed sobą pełny obraz przygotowań do mającej się rozegrać bitwy. Błyszczała wspaniała zbroja na koniach i ludziach; gorliwość wodzów nieprzyjacielskich, którzy przejeżdżali konno między oddziałami, wskazywała, że wrogowie przygotowują się z większą niż zazwyczaj starannością; także inne objawy, jak wrzawa, rżenie koni, olśniewający wszędzie blask oręża — zaniepokoiły króla, który był już podniecony samym oczekiwaniem. Toteż, czy dlatego, że był niezdecydowany, czy też chciał wybadać swoich dowódców, zwołał ich na naradę i zapytał, jakie ich zdaniem jest najlepsze wyjście z sytuacji. Parmenion, który w gronie wodzów miał największe doświadczenie wojenne, był zdania, że trzeba użyć podstępu i że bitwa jest niepotrzebna. Można rozgromić wroga uderzając późną nocą — kiedyż to

w nocnym zamieszaniu pozbierają się żołnierze, którzy różnią się językiem, a ponadto zbudzeni zostaną nagle ze snu i zaskoczeni nagłym niebezpieczeństwem? Tłumaczył dalej, że za dnia pojawią się najpierw straszne postacie Scytów i Baktrów, o zarośniętych twarzach i nie strzyżonych włosach, a przy tym są to przecież ludzie ogromnego wzrostu, żołnierze zaś ulegają panice raczej z przyczyn nieistotnych niż z uzasadnionych powodów, ponadto takie masy wojska mogą mieć przewagę nad ich mniej licznymi oddziałami, ponieważ walka ma się toczyć nie w wąwozach i bezdrożnych przejściach Cylicji, lecz na otwartej, szerokiej równinie. Niemal wszyscy zgadzali się z Parmenionem, a Polyperkon był zdania, że przeprowadzenie tego planu przyniesie bez wątpienia zwycięstwo. Aleksander, mierząc go wzrokiem (Parmenionowi nie chciał robić uwagi, ponieważ niedawno potraktował go surowiej niż zamierzał), powiedział: „Te podstępne metody, jakie radzicie mi zastosować, są godne bandytów i złodziei — to ich jedynym pragnieniem jest móc działać podstępnie. Ja nie dopuszczę do tego, żeby sława moja poniosła uszczerbek dlatego, że samego Dariusza nie będzie na polu walki, albo dlatego, że terenem decydującego spotkania będą wąwozy górskie, albo że walka będzie podstępna pod osłoną nocy. Postanowiłem uderzyć jawnie, za dnia; wolę żałować potem niepomyślnych wyników niż wstydzić się odniesionego zwycięstwa. A jeszcze i to: wiem dobrze, że nieprzyjaciel rozstawia straże nocne i jest stale pod bronią, tak że nie można go podejść podstępnie. Szykujcie się więc do bitwy!" Po tych słowach kazał im odejść i wypocząć. Dariusz przewidując, że nieprzyjaciel postąpi tak właśnie, jak radził Parmenion, wydał rozkaz, żeby przez całą noc konie były okiełznane, znaczna część wojska — pod bronią, a straże nocne by zachowały większą czujność. Dlatego to w całym obozie płonęły ogniska. Sam król w otoczeniu wodzów i krewnych obchodził oddziały gotowe do boju, wzywając Słońce, Mitrę i Święty Wieczny Ogień, ażeby natchnęły żołnierzy męstwem godnym dawnej sławy Persów oraz pamiętnych czynów przodków; mówił, że jeżeli myśl ludzka jest w stanie pojąć znaki wróżebne, to bogowie są niewątpliwie po jego stronie. Oni to niedawno przepełnili nagle serca Macedończyków uczuciem lęku — oto biegają tam w panice jak szaleni, rzucając broń. Tak to bogowie mający pieczę nad państwem perskim domagają się kar dla szaleńców. I nawet sam ich wódz nie posiada więcej rozsądku. Wpatrzony tylko w zdobycz, na którą mógłby się rzucić — tak jak to robią dzikie zwierzęta — sam wpada w zastawioną na nią zasadzkę. Niepokój panował także wśród Macedończyków, toteż noc spędzili przejęci strachem, jakby w oczekiwaniu bitwy. Aleksander, niespokojny jak nigdy, kazał wezwać Aristandra. Ten w białej szacie, trzymając gałązki drzew poświęconych bogom, z zasłoniętą głową mówił modlit-

wy, które król za nim powtarzał, by zjednać sobie Jowisza i Minerwę—Wiktorię. Po złożeniu ofiary zgodnie z obowiązującym zwyczajem, Aleksander wrócił do namiotu zamierzając wypocząć przez resztę nocy. Lecz ani usnąć nie mógł, ani zaznać spokoju: to przychodziło mu na myśl, żeby oddziały, które zajęły grzbiet górski, rzucić przeciwko prawemu skrzydłu armii perskiej, to znów żeby zaatakować nieprzyjaciół czołowym uderzeniem, niekiedy nawet zastanawiał się, czy nie ruszyć na lewe skrzydło. Wreszcie wyczerpany dręczącymi go myślami zapadł w głęboki sen. Nastał już dzień i wodzowie zeszli się, by otrzymać rozkazy, a tu zaskoczyła ich niezwykła cisza wokół namiotu: przecież w innych wypadkach Aleksander zazwyczaj sam ich wzywał, a niekiedy nawet udzielał surowej nagany, jeśli ktoś się spóźniał. Dziwili się, że w tak krytycznym momencie nie czuwa, myśleli, że może nie śpi, lecz że załamał się pod uczuciem strachu. Jednak nikt z jego przybocznej straży nie śmiał wejść do namiotu. Czas naglił, ale żołnierze bez rozkazu wodza nie mogli ani się zbroić, ani stanąć w szeregach. Parmenion długo zwlekał, wreszcie sam zarządził, żeby spożyto posiłek. Następnie, ponieważ powinni już wyruszyć, zdecydował się wejść do namiotu. Kilkakrotnie wezwał Aleksandra, lecz gdy to nie odniosło skutku, zbudził go, silnie nim potrząsnąwszy. „Jest już jasny dzień — powiedział — wróg na polu walki gotów do ataku, a twoje wojsko dotychczas nie uzbrojone czeka rozkazów! Gdzież twoja energia? Przecież to ty zawsze budzisz straże". Na to Aleksander: „Czy przypuszczasz, że mogłem usnąć, dopóki nie pozbyłem się myśli, które nie dawały mi spokoju?" — i rozkazał, by trąby dały sygnał do boju. A gdy Parmenion nie mógł wyjść ze zdziwienia, że król zasnął beztrosko, Aleksander rzekł: „Nic w tym dziwnego. Kiedy Dariusz palił kraj, burzył wsie, niszczył zapasy żywności — byłem bezsilny; ale czegóż mam się obawiać teraz, kiedy on gotów jest stoczyć decydującą walkę? Na Herkulesa! przecież spełnił moje życzenie! Lecz o mojej taktyce powiem wam później. Idźcie do swoich oddziałów, ja wnet przyjdę i przedstawię moje plany". Aleksander rzadko używał pancerza, i to .tylko ulegając namowom przyjaciół, nigdy zaś z obawy przed grożącym mu niebezpieczeństwem. Tym razem jednak nałożył zbroję i stanął przed wojskiem. Nigdy jeszcze nie widzieli króla tak pewnego siebie, a w wyrazie jego twarzy czytali zapowiedź zwycięstwa. A on najpierw rozkazał zwalić wał, a potem wystąpić wojsku, które zaczął ustawiać w szyku bojowym. Na prawym skrzydle ustawił konnicę, zwaną agema (dowodził nią Kleitos), dołączył do niej oddziały konne Filotasa, a po bokach kazał stanąć oddziałom konnym, które były pod komendą innych wodzów. Ostatnia stała jazda Meleagra, za nią falanga. Za falangą był oddział zwany „Srebrne Tarcze", którym dowodził Nikanor, syn Parmeniona. Rezerwę stanowił Koinos ze swoim

oddziałem, za którym stali Orestowie i Lynkestowie, dalej Polyperkon, a tuż za nim oddziały cudzoziemskie. Zamiast nieobecnego Amyntasa dowodził nimi Filip, syn Balakrosa, który niedawno sprzymierzył się z Aleksandrem. Tak wyglądało prawe skrzydło. Na lewym Krateros prowadził konnicę z Peloponezu, dodano mu także oddziały konnicy achajskiej, lokryjskiej i malijskiej z Tesalii. Zamykała ten szyk jazda tesalska pod wodzą Filipa. Wojsko piesze osłaniała jazda. Był to front lewego skrzydła. Lecz by wróg nie mógł ich otoczyć, Aleksander zamknął ich silnym oddziałem piechoty. Także skrzydła wzmocnił rezerwowymi oddziałami, nie od frontu, lecz po bokach, ażeby gotowe były do boju, gdyby wróg spróbował dokonać okrążenia. Byli tu Agrianie pod dowództwem Attalosa, a przy nich łucznicy kreteńscy. Ostatnie szeregi ustawił król w przeciwnym kierunku od frontu, żeby zabezpieczyć wojsko ze wszystkich stron. Stały tu oddziały z Illirii oraz wojska najemne, rzucił tu także lekkozbrojnych Traków. Ustawiając oddziały w ten sposób, zapewnił taką łatwość manewru, że ostatnie szeregi, aby uniknąć okrążenia, mogły wykonać zwrot i przesunąć się na czoło. Dzięki temu front był równie dobrze zabezpieczony jak boki, a boki równie pewne były jak tyły wojska. Ustawiwszy w ten sposób wojsko, wydał rozkaz, ażeby w wypadku, gdy nieprzyjaciel, podnosząc wielką wrzawę, wyśle na nich wozy z kosami, otworzyli szeregi i przepuścili je w zupełnej ciszy, a wtedy wozy przejadą nie wyrządzając na pewno nikomu krzywdy, chyba że ktoś znajdzie się na ich drodze; natomiast jeśli Persowie rzucą wozy do ataku nie podnosząc wrzawy, to jego żołnierze mają krzykiem wzniecić wśród nich panikę i spłoszone konie razić z obu stron pociskami. Tym natomiast, którzy dowodzili skrzydłami wojska, rozkazał je rozwinąć tak, żeby nie dali się otoczyć, stojąc w bardziej zwartych szeregach, a równocześnie nie odsłaniali tyłów. Tabory i jeńcy, wśród których były pod strażą matka i dzieci Dariusza, pozostawił na pobliskim wzgórzu. Osłonę jego stanowić miał niewielki oddział wojska. Lewe skrzydło — jak zawsze, powierzył Parmenionowi, sam stał na prawym. Jeszcze wojska nie zbliżyły się na odległość rzutu pociskiem, kiedy zbieg, imieniem Bion, przybiegł do króla i zdradził mu, że Dariusz kazał wbić w ziemię żelazne kolce na drodze, którą, jak przypuszczał, Aleksander skieruje oddziały konne; oznaczono te miejsca wiadomymi Persom znakami, ażeby ich konnica mogła ominąć zasadzkę. Aleksander kazał zatrzymać zbiega, zwołał wodzów, przekazał im tę wiadomość i przestrzegł, ażeby omijali oznaczony teren oraz by uprzedzili o niebezpieczeństwie swoje oddziały jazdy. Kiedy sam usiłował przemówić do żołnierzy, słów jego nie mogli usłyszeć, gdyż wrzawa po obu stronach zagłuszała jerWięc przejeżdżając konno pomiędzy szeregami tak, że wszyscy go widzieli, przemawiał do wodzów i do tych, którzy stali najbliżej.

14. Mówił, że teraz, kiedy przemierzyli już tyle ziem dążąc do zwycięstwa (o które trzeba walczyć), czeka ich jeszcze ta bitwa. Ażeby rozbudzić w nich nadzieję triumfu i rządzę sławy, przypomniał, że rzekę Granikos, góry Cylicji,Syrię i Egipt opanowali bez walki Mówił, że wojsko perskie, które ocalało, będzie walczyć, ponieważ uciekać już nie może. Trzeci już dzień, bladzi ze strachu, uginając się pod ciężarem broni, tkwią w jednym miejscu. A że stracili wszelką nadzieję, najlepszym dowodem jest to, że sami palą własne miasta, własne pola, przyznając tym samym, że to, czego nie zniszczą, stanie się łupem wroga. Nie trzeba się obawiać nic nie znaczących nazw nieznanych narodów, nie ma to bowiem wpływu na zwycięstwo, czy nazywają się Scytami czy Kaduzjami. Dlatego właśnie, że są nieznani, nie są godni rozgłosu: mężni — zawsze są znani, a unikający walki, wyciągnięci ze swych kryjówek, wnoszą tylko do historii swą nazwę. Macedończycy męstwem swym osiągnęli to, że nie ma zakątka na świecie, gdzie by nie słyszano o takim narodzie! Niechaj spojrzą na bezładne wojsko przeciwnika: jedni z nich mają tylko oszczepy, inni tylko rzucają kamienie z proc, niewielu ma prawdziwą broń. Toteż z tamtej strony więcej ludzi stoi na placu boju, z tej strony więcej żołnierzy, którzy będą walczyć. On, Aleksander, nie wymaga, by dzielnie stawali w boju, o ile sam nie da im przykładu męstwa. On będzie walczyć na przedzie, przed pierwszym szeregiem. Rękojmią jego odwagi są te wszystkie blizny — każda z nich to chlubne odznaczenie. Żołnierze wiedzą, że chyba on jeden nie ma udziału w łupach, a zdobyczy, jakie daje zwycięstwo, używa w tym celu, żeby ich wyróżnić i zaopatrzyć we wszystko. Mówi to do nich jako do bohaterów. Gdyby byli inni, mniej odważni, wtedy powiedziałby, że dotarli do miejsc, skąd już nie ma odwrotu. Ci, którzy przeszli takie obszary, taki szmat ziemi, pozostawili za sobą tyle rzek i gór, muszą powrót do ojczyzny, do własnych domów utorować sobie uzbrojoną dłonią. W taki sposób dodał odwagi dowódcom i najbliżej stojącym żołnierzom. Dariusz stał na lewym skrzydle, otoczony potężnym wojskiem (była to doborowa konnica i piechota), i z lekceważeniem patrzył na nieliczne siły wrogów, sądząc, że rozwinięcie skrzydeł wskazuje, iż linia bojowa jest słaba. Potem podniósł się na wozie, widoczny zewsząd, i patrząc oraz wyciągając ręce to na prawo, to na lewo ku stojącym dokoła oddziałom powiedział: „My, do niedawna jeszcze panowie tych ziem, które z jednej strony oblewa Ocean, a z drugiej zamyka Hellespont, musimy walczyć już nie o sławę, ale o życie, i o to, co jest dla nas droższe od życia — o wolność! Ten dzień albo utrwali, albo obali państwo — największe w ciągu dziejów. Nad Granikos starła się z wrogiem bardzo mała część naszej armii; gdy zostaliśmy pokonani w Cylicji, mogła nas przyjąć Syria; Tygrys i Eufrat stanowiły silną osłonę

królestwa. Teraz w razie klęski nie mamy już dokąd uciekać. Za nami — pustkowie powstałe wskutek długotrwałej wojny, miasta bez mieszkańców, ziemia bez rolników. A przecież za wojskiem idą także nasze żony i dzieci, łatwa zdobycz dla wroga, jeżeli nie osłonimy naszych najbliższych własnymi ciałami. Co do mnie należało — wypełniłem; zebrałem wojsko, które ta ogromna równina zaledwie może pomieścić; rozdałem broń, konie, pomyślałem o tym, żeby nie zabrakło żywności dla takiej masy ludzi, wybrałem teren, na którym szyk bojowy można odpowiednio rozwinąć. Reszta od was zależy. Zdobądźcie się na odwagę, żeby zwyciężyć, i nie przejmujcie się tym, co mówią o męstwie naszych wrogów; rozgłos to najsłabsza broń przeciwko dzielnym mężom. To, co budziło w was zawsze taki lęk, to nie było męstwo Macedończyków, lecz ich ryzykanctwo, które staje się bezsilne, jak tylko wyrzucą oni z siebie pierwszą zaciekłość, podobnie jak niektóre owady stają się niegroźne, kiedy stracą żądło. Dopiero te pola ujawniły małą liczebnoś6 wojsk wroga, którą góry Cylicji taiły. Widzicie, jak ich szeregi stoją luźno, skrzydła daleko rozciągnięte, centrum nie zabezpieczone; bo ci ustawieni plecami do nas — już zapowiadają ucieczkę. Przecież, na Herkulesa, mogą ich zmiażdżyć kopyta końskie, jeżeli rzucę przeciwko nim same wozy z kosami! A przecież zwycięstwo w tej właśnie bitwie decyduje o wygraniu wojny. Oni bowiem nie mogą nawet uciekać, są jak w pułapce: z jednej strony odcina im drogę Eufrat, z drugiej — Tygrys. Sytuacja, która przedtem dawała im szanse, zmieniła się na naszą korzyść. Nasze wojsko ma łatwość manewru i jest gotowe do walki, tamto zaś — obciążone zdobyczą. Obładowanych więc tym, co zdobyli na nas, wymordujemy, odniesiemy zwycięstwo i zagarniemy jego owoce. Jeżeli więc na kimś z was robi wrażenie słowo »Macedończycy«, niech uświadomi sobie, że jest tam ich oręż, lecz ludzi — brak. Wiele bowiem krwi przelano po obu stronach, ale słabszy liczebnie ponosi większe straty. Jakkolwiek Aleksander może wydawać się wielki ludziom słabym i tchórzom, jest po prostu człowiekiem, i to, możecie mi wierzyć, nierozważnym i szalonym, a że dotychczas szczęście mu bardziej sprzyjało, sprawiał to raczej nasz strach niż jego męstwo. Nic nie może trwać wiecznie, a nie może utrzymać się długo to, co nie opiera się na rozważnym działaniu. Chociaż wydaje się, że komuś szczęście sprzyja, w końcu ryzykanctwo ponosi klęskę. A przy tym los jest zmienny i wyroki jego nigdy nie są znane. Może bogowie tak zrządzili, żeby państwem perskim, które przez dwieście trzydzieści lat w pomyślnym rozwoju wynieśli na szczyt potęgi, raczej wstrząsnąć niż je obalić, i w ten sposób przypomnieć nam o znikomości człowieka, o czym w powodzeniu łatwo się zapomina? Nie tak dawno my ruszaliśmy na Grecję w wyprawie wojennej, teraz

na naszych ziemiach bronimy się przed inwazją. Tak to zależni jesteśmy od wyroków zmiennego Losu. Widocznie ani jeden, ani drugi naród nie jest w stanie utrzymać zdobytej władzy, skoro przechodzi ona kolejno od jednego do drugiego. Zresztą, gdyby nawet nie było nadziei zwycięstwa, to jednak okoliczności, w jakich się znaleźliśmy, powinny być dla was bodźcem w walce.Aleksander trzyma pod strażą, jak przestępców, moją matkę, dwie córki, Ochosa, który miał odziedziczyć po mnie to państwo, ludzi zajmujących pierwsze stanowiska w państwie — potomków królewskiego rodu, waszych wodzów. Pozostaje mi tylko nadzieja, jaką w was pokładam, bo w pewnym sensie jestem już jeńcem. Wyrwijcie z rąk jego krew i ciało moje, przywróćcie mi moich najbliższych — przecież nie wahacie się zginąć za nich, za moją matkę i dzieci, bo żonę utraciłem już w tym ich więzieniu. Wierzcie mi, wszyscy oni wyciągają do was ręce, wzywają bogów ojczystych, domagają się waszej pomocy i litości, okazania wierności, proszą, abyście ich wyzwolili z kajdan, z niewoli i od łaskawego kawałka chleba. Czy myślicie, że mogą spokojnie być sługami tych, których królami być nie chcą? Widzę, że armia nieprzyjacielska rusza naprzód,- ale im bliższa staje się chwila decydującej rozprawy, tym bardziej wydają mi się niewystarczające słowa, z jakimi się do was zwróciłem. Zaklinam was na bogów ojczystych, na Wieczny Ogień noszony na ołtarzach przed naszym wojskiem, na blask słońca wschodzącego w granicach mego królestwa, na nieśmiertelną pamięć Cyrusa, który pierwszy wyrwał władzę Medom i Lidom, by przekazać ją Persji, uchrońcie naród perski i jego sławne imię przed ostateczną hańbą! Ruszajcie co sił do boju pełni zapału i męstwa, abyście mogli sławę odziedziczoną po przodkach przekazać potomności! W waszych rękach spoczywa teraz wolność, ratunek, nadzieja na Przyszłość! Ujść może śmierci, kto ma dla niej pogardę, a tchórza ona dosięga. Ja sam jadę na wozie nie dlatego tylko, że taka jest u nas tradycja, lecz — aby można było mnie widzieć; i nie mam nic przeciwko temu, abyście szli w moje ślady nie tylko wtedy, gdy będę dla was przykładem męstwa, ale także — gdy zabraknie mi odwagi". 15. Tymczasem Aleksander skierował swoje wojsko w bok, ażeby ominąć zasadzkę, o której powiedział mu zbieg, a także żeby spotkać się z samym Dariuszem, który dowodził skrzydłem wojska. Dariusz w tym samym kierunku zwrócił swoje oddziały, a Bessosowi wydał rozkaz, ażeby jazda Massagetów natarła na lewe skrzydło Aleksandra. Sam Dariusz miał przed sobą wozy z kosami. Gdy dał hasło, ruszyły wszystkie naraz na wroga. Woźnice gnali co sił, aby niespodziewanym atakiem zniszczyć więcej wrogów. I rzeczywiście,jednych raniły wystające sporo poza dyszel włócznie, innych cięły kosy umieszczone po obu stronach wozów. Więc też Macedończycy nie wycofywali się po-

woli, ale rzucili się do bezładnej ucieczki wywołując zamieszanie w szeregach. Ponadto Mazajos wywołał panikę wśród przerażonych żołnierzy, na jego rozkaz bowiem tysiąc konnych rozsypało się, ażeby zagarnąć tabory nieprzyjaciela. Liczył na to, że także jeńcy, których tam trzymano, uwolnią się, gdy zobaczą nadchodzących Persów. Ale nie udało mu się zmylić czujności Parmeniona, który stał na lewym skrzydle. Wyprawił on szybko Polydamanta, ażeby zwrócił uwagę króla na niebezpieczeństwo i zapytał, jak mają postąpić. Aleksander wysłuchawszy Polydamanta powiedział: »Idź, powiedz Parmenionowi, że jeżeli odniesiemy zwycięstwo w bitwie, nie tylko odzyskamy naszą własność, ale zabierzemy to, co jest w rękach wrogów. Nie chodzi o to, żeby Parmenion zabierał z pola walki część naszych sił, lecz żebyśmy tak, jak to godne jest mnie i ojca mego Filipa, walczyli dzielnie, nie zważając na utratę mienia." Tymczasem barbarzyńcy wywołali zamęt w taborach i wymordowali większą część straży, dzięki czemu uwolnieni jeńcy chwycili broń, jaka im wpadła w ręce, przyłączyli się do konnicy perskiej i zaatakowali Macedończyków, którym w ten sposób zagroziło niebezpieczeństwo z obu stron. Persowie, którzy znaleźli się w pobliżu Sisigambis, oznajmili jej z radością, że Dariusz odniósł zwycięstwo, a wrogowie zostali rozgromieni, stracili nawet całkowicie tabory. Wierzyli bowiem, że wszędzie bitwa przebiega tak samo i że zwycięscy Persowie rozproszyli się w poszukiwaniu łupów. Sisigambis jednak, chociaż jeńcy pocieszali ją chcąc, żeby otrząsnęła się ze smutku, była wciąż przygnębiona. Nie powiedziała ani słowa, nie zmienił się wyraz jej twarzy; siedziała nieruchomo, bojąc się, jak myślę, przedwczesnej radości — tak, że ci, którzy patrzyli na nią, nie wiedzieli, czyjego zwycięstwa bardziej pragnie. W tym czasie Menidas, dowódca jazdy Aleksandra, przybył z kilkoma oddziałami na pomoc taborom — nie wiadomo, czy z własnej inicjatywy, czy na rozkaz króla — lecz nie wytrzymał natarcia Kaduzjów i Scytów, co więcej, po pierwszym starciu zawrócił do króla, był więc raczej świadkiem utraty taborów niż ich obrońcą. Przykry ten zawód wpłynął na zmianę planów Aleksandra, który obawiał się, i słusznie, że chęć odzyskania mienia może odciągnąć żołnierzy od udziału w bitwie. Wysłał więc przeciwko Scytom Aretesa, dowódcę włóczników (nazywano ich sarisoforami). A tymczasem wozy, które poprzednio wywołały zamieszanie na polu bitwy w pierwszych szeregach, teraz najechały na falangę. Macedończycy nabrawszy odwagi wpuścili je do środka kolumny. Ustawiłi się tworząc jakby zwarty mur, nastawili włócznie jedną przy drugiej i kłuli w brzuchy konie pędzące na oślep po obu stronach. Potem zaczęli Otaczać wozy i strącać z nich żołnierzy. Pole bitwy przedstawiało obraz pogromu koni, woźniców: ludzie nie mogli utrzymać spłoszonych zwierząt, które nie tylko zrzucały zaprzęg, lecz nawet przewracały wo-

zy; ranni ciągnęli zabite konie, lecz brakło im sił. Kilku kwadrygom udało się przedostać na tyły kolumny, ale ci, na których najechały, zginęli stratowani. Na ziemi leżały porozrzucane części ciał ludzkich, a ponieważ bezpośrednio po otrzymaniu ciosu nie odczuwa się bólu, niektórzy okaleczeni i osłabli nie wypuszczali broni z rąk, dopóki wskutek upływu krwi nie padli martwi. Tymczasem Aretes zabił dowódcę Scytów, którzy grabili tabory, i zaczął silniej nacierać na przerażonych żołnierzy. Nadciągnęli też wysłani przez Dariusza Baktrowie i wtedy na polu bitwy nastąpiła gwałtowna zmiana: już przy pierwszym ich natarciu zginęło wielu Macedończyków, a większość zbiegła do Aleksandra. Wówczas Persowie wznieśli okrzyk — jaki wznoszą tylko w chwili zwycięstwa — i natarli z całą gwałtownością na wroga, jakby szeregi jego były już rozbite. Aleksander skarcił zdjętych strachem żołnierzy, podnosił ich na duchu, sam jeden starał się rozniecić na nowo bitwę, która już słabła; wreszcie, kiedy odzyskali odwagę, kazał im ruszyć na wroga. Na prawym skrzydle Persów szyk był mniej zwarty, stąd bowiem odeszli Baktrowie, którym kazano opanować tabory. Aleksander uderzył więc na przerzedzone szeregi i przedarł się przez nie kładąc wielu wrogów. Persowie stojący na lewym skrzydle liczyli na to, że uda się im otoczyć Aleksandra, i zajęli pozycje na tyłach jego oddziału. Król byłby się znalazł w wielkim niebezpieczeństwie, gdyby nie to, że konnica Agrianów spiąwszy konie uderzyła na rozsypanych dokoła nieprzyjaciół i szerząc pogrom zmusiła ich do zwrócenia ataku przeciwko niej. Zamieszanie powstało w obu wojskach. Aleksander miał wrogów i przed sobą, i na tyłach — na tych jednak, którzy nacierali na tyły, napierała konnica Agrianów. Kiedy Baktrowie wrócili po splądrowaniu taborów macedońskich, nie mogii już zająć swoich stanowisk w szeregach, wiele także innych oddziałów, które oderwały się od reszty wojska, walczyło tam, gdzie rzucił je przypadek. Dwaj królowie, których armie złączyły się niemal w jedną, zagrzewali swoich żołnierzy do walki. Więcej ginęło Persów, liczba rannych po obu stronach była niemal ta sama. Dariusz jechał na wozie, Aleksander — konno. Jednego i drugiego osłaniały doborowe oddziały żołnierzy, gotowych walczyć do ostatka. W razie śmierci króla nie mogli ujść z życiem, a nawet — nie chcieli. Każdy z nich uważał, że w takim wypadku najszczęśliwszym wyjściem jest zginąć. Jednak na największe niebezpieczeństwo narażali się ci właśnie, których najbardziej ochraniano, gdyż tak jeden jak i drugi władca pragnął sławy, jaką mógł zdobyć — zabijając przeciwnika. JWj^dończycy byliprzekonani — może ulegli złudzeniu, a może było tak istotnie — że widzieli orła unoszącego się spokojnie nad głową Aleksandra; nie spłoszyły go ani szczęk oręża, ani jęki umierających, lecz długo był widoczny, i to nie krążył, lecz jakby zawisł wprost nad

koniem króla. Oczywiście wróżbita Aristander, ubrany w białą szatę, z gałązką laurową w ręce, wskazywał ptaka żołnierzom wciągniętym w wir walki jako pewny znak zwycięstwa. Chociaż niedawno jeszcze zdjęci byli strachem, teraz zapaleni płomieniem walki i wiarą w zwycięstwo podjęli bój, a zapał ich wzmógł się, gdy woźnica Dariusza, który powoził siedząc na wozie przed królem, został przeszyty włócznią. I Persowie, i Macedończycy byli przekonani, że został zabity sam król. Więc krewni Dariusza i jego straż przyboczna podnieśli żałobny lament; krzyki i jęki wywołały zamieszanie w całej armii, która dotąd nie ustępowała w dzielności wojsku nieprzyjacielskiemu. Lewe skrzydło w rozsypce rzuciło się do ucieczki pozostawiając wóz królewski, wzięli go jednak w środek kolumny żołnierze zgromadzeni na skrzydle prawym. Pódobno Dariusz dobył szabli i zastanawiał sią, czy nie popełnić samobójstwa, aby uniknąć hańby, jaką ściągnie na niego Ucieczka. Zawstydził się jednak tej myśli widząc z wysoka, z wozu, że nie wszyscy jego żołnierze opuścili szeregi i wycofali się z pola walki. Ale kiedy niezdecydowany wahał się pomiędzy uczuciem nadziei i rozpaczą, Persowie powoli zaczęli ustępować, a szeregi wojska zaczęły się rozluźniać. Aleksander zmienił znów konia (niejednego już zajeździł) i ciął tych, którzy stawiali jeszcze opór, a uciekających raził w plecy. Była to już nie bitwa, ale rzeź. Wówczas i Dariusz zawrócił swój wóz i począł uciekać. Zwycięzca napierał na uciekających, ale widoczność przysłoniły tumany kurzu, które wzbijały się pod niebo, żołnierze więc błądzili jak w ciemnościach, idąc za znanym im głosem albo sygnałem. Dochodził jednak do ich uszu szum lejców, którymi woźnice popędzali wciąż konie. To był jedyny dowód ucieczki nieprzyjaciół. 16. Natomiast na lewym skrzydle wojska macedońskiego — stał tam, jak już wspomniałem, Parmenion — walka przebiegała zupełnie inaczej, tak z jednej, jak i z drugiej strony. Mazajos z całą swoją konnicą przypuścił silny atak na oddziały konnicy macedońskiej. Kiedy operując większą liczbą żołnierzy już zamierzał otoczyć zewsząd, Parmeniona, ten rozkazał swoim żołnierzom zawiadomić Aleksandra, w jak ciężkim znajduje się położeniu. Mieli mu powiedzieć, że nie będzie w stanie zapobiec ucieczce swojej jazdy, jeżeli szybko nie nadejdzie pomoc. Aleksander zapuścił się już daleko w pogoni za uciekającymi Persami, gdy otrzymał złą wiadomość od Parmeniona. Kazał ściągnąć cugle, oddział zatrzymał się a Aleksandra ogarnęła złość, że wydzierają mu z rąk zwycięstwo i że Dariuszowi dopisuje większę szczęście w ucieczce niż jemu w pościgu. Tymczasem do Mazajosa doszła wiadomość o tym, że Dariusz został pokonany, więc chociaż miał przewagę nad wrogiem, wstrząśnięty klęską Persów słabiej już nacierał na przerażonych Macedończyków. Parmenion nie wiedział, dlaczego walka słab-

nie, ale zręcznie wykorzystał sposobność pokonania wroga. Rozkazał przywołać konnicę tesalską i rzekł: „Czy widzicie tych, którzy dopiero co ostro atakowali, a teraz nagle zawracają zdjęci strachem? Nic w tym dziwnego, zwycięstwo króla przyniosło i nam zwycięstwo. Całe pole bitwy zasłane jest ciałami Persów. Na co czekacie? Czy nie jesteście w stanie sprostać nawet uciekającym wrogom?" Zdawało się, że mówił prawdę, nadzieja podniosła na duchu nawet najbardziej zniechęconych. Popędziwszy konie runęli na wroga. A ci już nie powoli, lecz w pośpiechu cofali się, i właściwie była to już ucieczka, tyle tylko, że nie odwrócili frontu. Parmenion jednak wstrzymał swoich żołnierzy, ponieważ nie wiedział, jaka jest sytuacja króla na prawym skrzydle. Mazajos dzięki temu, że przerwano bitwę, wycofał się i nie prostą wprawdzie drogą, lecz okrążając, dalszą, i tym samym bezpieczniejszą, przeprawił się przez Tygrys i przybył do Babilonu z resztkami rozgromionego wojska. Dariusz z kilkoma ludźmi, którzy towarzyszyli mu w ucieczce, skierował się w stronę rzeki Lykos. Przeprawiwszy się przez nią począł się zastanawiać, czy nie wydać rozkazu zerwania mostu, dochodziły już bowiem wieści, że nieprzyjaciel nadciąga. Jednakże zdawał sobie sprawę z tego, że jeżeli zerwie most, to wiele tysięcy jego żołnierzy, którzy jeszcze nie doszli do rzeki, stanie się łupem wroga. Podobno kiedy odchodził, pozostawiając most nienaruszony, powiedział, iż woli ułatwić drogę tym, którzy go ścigają, aniżeli odciąć ją uciekającym. Sam pośpiesznie przebył wielki szmat drogi i około północy znalazł się w Arbeli. Któż mógłby pojąć albo wyrazić słowami te wszystkie igraszki Losu, te najprzeróżniejsze rodzaje śmierci żołnierzy, ucieczki pokonanych, klęskę każdego z nich i wszystkich razem? Los zgromadził w tym jednym dniu wydarzenia, które mogłyby wypełnić niemal wiek cały! Jedni podążali w kierunku najkrótszej drogi, inni ku bezdrożom i ścieżkom, których nie znaleźli ich prześladowcy. Jazda zmieszała się z piechotą, nie było dowódcy; bezładnym tłumem szli uzbrojeni przy tych, którzy już broni nie mieli, a silni przy słabych. Wreszcie strach okazał się silniejszy od litości — i wśród obopólnego żalu zaczęto opuszczać tych, którzy już iść nie mogli. Szczególnie męczyło wyczerpanych i rannych pragnienie. Napotkawszy strumień rzucali się do brzegów i usiłowali zaczerpnąć ustami wody. Ponieważ jednak pijąc tak chciwie, mącili nurt, muł, który połykali, powodował natychmiast wzdęcia, leżeli więc osłabieni i bezwładni. Gdy jednak nadszedł wróg, zmuszały ich do ucieczki nowe rany. Byli i tacy, którzy widząc, że na brzegach najbliższych rzek nie ma już miejsca, poszli dalej, ażeby zaczerpnąć wody z ukrytych gdzieś daleko źródeł.

Spragnieni nie pogardzili nawet leżącą na uboczu i prawie wyschniętą kałużą. Ze wsi leżących blisko drogi dochodziło zawodzenie ludzi starych i kobiet. Swoim zwyczajem wzywali oni Dariusza — jeszcze jako króla. Aleksander, o czym była już mowa, przerwał natarcie swoich żołnierzy i skierował się ku rzece Lykos, gdzie ogromny tłum uciekających skłębił się na moście; gdy Macedończycy zaczęli napierać, wielu rzuciło się do rzeki, ale obciążeni zbroją i zmęczeni walką i ucieczką tonęli w jej wirach. Już nie tylko most nie był w stanie pomieścić uciekających, lecz nawet rzeka nie zagarniała tej chmary ludzi, którzy bezmyślnie skakali do wody. Wiadomo, że kiedy strach opanuje człowieka, boi się on tego, co byłopierwszym powodem lęku. Chociaż żołnierze Aleksandra nalegali, by nie przerywał pościgu i nie pozwolił ujść bezkarnie wrogom, on jednak usiłował ich przekonać, że broń się już stępiła i ręce osłabły, że długa pogoń wyczerpała ich samych. Ponadto zbliża się już noc. W rzeczywistości jednak niepokoił się o lewe skrzydło, które, jak przypuszczał, toczyło jeszcze walkę, i postanowił zawrócić, ażeby nieść pomoc swoim szeregom. Dał właśnie hasło do powrotu, gdy jeźdźcy przysłani przez Parmeniona przynieśli mu wiadomość o zwycięstwie. Ale w największym niebezpieczeństwie tego dnia znalazł się śam Aleksander, gdy odprowadzał wojsko do obozu. Miał przy sobie niewielu żołnierzy, szli gromadą, ciesząc się zwycięstwem- — wierzyli przecież, że już wszyscy wrogowie albo rozpierzchli się w ucieczce, albo padli w boju, gdy nagle — naprzeciw nich ukazał się oddział konnych. W pierwszej chwili jeźdźcy zatrzymali się, ale kiedy zobaczyli, że Macedończyków jest tak niewielu, rzucili się na nich. Aleksander szedł pierwszy, starając się nie okazywać, że zdaje sobie sprawę z niebezpieczeństwa. Lecz i tym razem nie opuściło go szczęście, które sprzyjało mu zawsze w trudnych sytuacjach. Otóż dowódca jazdy, żądny walki i dlatego właśnie nie zachowujący ostrożności, uderzył na króla, ten zaś przeszył go włócznią; gdy spadł z konia, król tą samą włócznią przebił następnego żołnierza, a potem wielu innych. Także przyjaciele króla zaatakowali Persów, wśród których powstało zamieszanie. Ale za śmierć Persów płacili życiem Macedończycy, bo też te oddziały starły się w walce bezładnej z nie mniejszą zaciekłością, niż uczyniłyby to całe armie. Wreszcie Persowie wycofali się w rozsypce, gdyż o zmroku ucieczka wydawała im się bezpieczniejsza niż walka. Król wyszedłszy cało z niezwykłej opresji, odprowadził swoich żołnierzy do obozu.

Według przypuszczeń zwycięzców zginęło wówczas 40 000 Persów. Macedończycy stracili mniej niż trzystu żołnierzy. Lecz to zwycięstwo zawdzięczał król raczej swojemu męstwu niż szczęściu; zwyciężył dzięki swej odwadze, a nie — jak poprzednio — dzięki dogodności terenu, bo i wojsko umiejętnie rozstawił, tak jak to mógł zrobić tylko bardzo doświadczony wódz, i sam z całym zapałem brał udział w bitwie, i bardzo rozsądnie postąpił lekceważąc w rozstrzygającym momencie stratę łupów i taborów, i wreszcie, chociaż wynik walki nie był jeszcze przesądzony, on już zachowywał się jak zwycięzca. A rozgromiwszy ogarniętych paniką nieprzyjaciół, ścigał ich kierując się raczej rozwagą niż ulegając zawziętości — czemu trudno wprost uwierzyć znając jego porywczość. Gdyby bowiem uparcie ścigał cofającego się nieprzyjaciela, podczas gdy część jego wojska walczyła jeszcze na polu bitwy, albo zostałby pokonany z własnej winy, albo odniósłby zwycięstwo — ale dzięki cudzemu męstwu. Gdyby zaś uląkł się ataku wielkiego oddziału konnicy, musiałby — mimo że już zwyciężył — albo pohańbić się ucieczką, albo nędznie zginąć. Nie można też odmówić uznania dowódcom Aleksandra. Już rany, jakie odnieśli, stanowią dowód ich męstwa: Hefajstionowi ramię przeszyto włócznią, a Perdikkas, Koinos i Menidas omal nie zginęli od strzał. By sprawiedliwie ocenić ówczesnych Macedończyków, należy przyznać, że zarówno król był godny takich podwładnych, jak i oni takiego króla. P ł u t a r c h z Cheronei, Żywoty sławnych mężów, przełożył i opracował M. B r o ż e k, Wrocław — Warszawa — Kraków — Gdańsk 1976; Aleksander Wielki, rozdz. 32,4 — 34,1

32. Zresztą nie tylko przed bitwą, ale także w samym niebezpieczeństwie okazał się Aleksander człowiekiem o wielkim i silnym charakterze pełnym rozwagi i męstwa. Oto lewe skrzydło, którym dowodził Parmenion, zaczęło się w bitwie załamywać i cofać pod gwałtownym naporem konnicy baktriańskiej, atakującej Macedończyków z niezwykłą siłą, gdy równocześnie Mazajos wysłał okrężną drogą poza ich falangę oddziały konnicy, mające zaatakować straże pilnujące taborów. Parmenion więc atakowany przez, jednych i drugich znalazł się w niebezieczeństwie i musiał wysłać do Aleksandra gońcow z meldunkiem,że obóz wraz z_taborami stracony, jeżeli nie przyśle natychmiast silnego oddziału ludzi z frontu na pomoc tym, co walczą na ty-

łach. Nadejście tego meldunku od Parmeniona do Aleksandra wypadło w momencie, kiedy Aleksander dał właśnie swoim ludziom hasło do ataku.Odpowiedział zatem tamtemu, że stracił rozum i nie umie myśleć rozsądnie, zapominając w tym zamieszaniu, że jeśli zwyciężą, zdobędą nawet nieprzyjacielski obóz, a jeśli ulegną, to nie czas myśleć wtedy o bogactwach i pojmanych niewolnikach, lecz tylko o bohaterskiej i zaszczytnej śmierci na polu chwały. Potej odpowiedzi głowę hełm, bo resztę zbroi wdział na siebie już przedtem, w namiocie: podpasaną koszulkę sycylijską i pancerz z podwójnym dnem, pochodzący z łupów zdobytych pod Issos. Hełm miał żelazny, ale błyszczący jak czyste srebro. Był on dziełem Teofilosa. Do hełmu przylegał kołnierz, również żelazny, wykładany drogimi kamieniami. Miecz Aleksandra odznaczał się przedziwną hartownością i lekkością, a darował mu go król miasta Kitionu. Bo Aleksander walczył w bitwach przeważnie mieczem. Poza tym miał na sobie spinany klamrą na ramionach płaszcz, zbytnio zresztą odbijający swą wspaniałością od pozostałego uzbrojenia. Płaszcz ten był dziełem Helikona Starszego, a otrzymał go Aleksander jako zaszczytny dar od Rody jeżyków i lubił w nim iść do walki. Kiedy ustawiał wojska i zagrzewał do bitwy, pouczając przy tym żołnierzy i dokonując ich przeglądu, jeździł nie na Bucefale, lecz na innym koniu. Bucefała, gdy już był starszy, oszczędzał. Przyprowadzono mu go dopiero przed samym przystąpieniem do dzieła, a gdy go dosiadł, natychmiast ruszał do ataku. 33. Ną razie przemówił w dłuższych słowach do Tessalów i do reszty Hellenów tak, że sami zachęcali go wołając, by ich prowadził na Persów. Wziął więc włócznię do lewej ręki, a prawą wzniósł do góry i wzywał bogów, jak opowiada Kallistenes, modląc się, by jeżeli on jest potomkiem Zeusa, bronili i wspomagali Hellenów. Tu wieszczek Arystandros nadjechał konno w białej szacie, i_ w złotym wieńcu na głowie i wskazywał na wiszącego nad głową Aleksandra orła, który niebawem lot swój skierował nagle w stronę nieprzyjaciela. Patrzącym dodało to bardzo dużo otuchy i najpierw konnica, wzajemnie się zachęcając, ruszyła galopem na barbarzyńców, a za nią wałem posuwała się falanga wojsk pieszych. I Persowie zaczęli się cofać, zanim przyszło do pierwszego spotkania, ściągając na siebie gwałtowne natarcie przeciwnika, przy czym Aleksander starał się pędzić te ustępujące tłumy wprost na Dariusza. Widział Dariusza z daleka. Tuż za pierwszą linią frontu piękna jego postać na wysokim rydwanie wybijała się z głębi królewskiej świty, a dokoła niego stały gęsto ustawione liczne oddziały do-

borowej konnicy, gotowe na przyjęcie wroga. Kiedy jednak zobaczono z bliska przejmującą strachem postać Aleksandra, który uciekających spychał na tych, co jeszcze stali w miejscu, większość uległa przerażeniu i poszła w rozsypkę. Najdzielniejsi jednak i najznakomitsi bili się i osłaniając króla padali jedni na drugich, i w ten sposób ludzie i konie, zbici i razem zmieszani, wśród gmatwaniny i szamotania się ze śmiercią stwarzali przeszkodę dla pościgu. Dariusz, patrząc na ten straszny widok przed sobą, spostrzegł, że ustawione przed nim dla jego osłony siły walą się wprost na niego. Już i rydwanu nie można było obrócić, by się łatwiej przedrzeć, bo koła grzęzły we krwi i masie trupów, a konie uwięzione i przegrodzone wałem poległych stawały dęba, wprawiając .woźnicę w bezradność. Zeskoczył więc Dariusz z rydwanu, zrzucił uzbrojenie i uciekł, jak opowiadają, na jakiejś klaczy, która niedawno się oźrebiła. Tym razem już nie udałoby mu się uciec, gdyby nie to, że znowu od Parmeniona przyszli ludzie, którzy wzywali tam Aleksandra na pomoc, mówiąc, że w tamtej stronie znajdują się jeszcze potężne siły nieprzyjacielskie i przeciwnik dotychczas stawia skuteczny opór. Parmenionowi w ogóle zarzucają, że w tej bitwie był jakiś mało energiczny i przedsiębiorczy, czy to z powodu starszego już wieku, który osłabił w nim dawną odwagę, czy też z powodu zazdrości i niezadowolenia ze wzrostu potęgi i samowładnej dumy Aleksandra, jak mówi Kallistenes. Otóż Aleksander przyjął wtedy to wezwanie, choć bardzo niechętnie, żołnierzom jednak na razie nic nie powiedział, o co chodzi, lecz tak jakby sam chciał zaprzestać rzezi z powodu zbliżającego się zmroku, dał hasło do odwrotu. Śpiesząc zaś potem w kierunku zagrożonego skrzydła odebrał w drodze wiadomość, że i tam nieprzyjaciel został już całkowicie pobity i rozpoczął ucieczkę. 34. Wobec takiego końca tej bitwy miało się wrażenie, że królestwo perskie przestało istnieć. Aleksander ogłoszony królem Azji, złożył zaraz uroczyste ofiary ną cześć bogów, a przyjaciołom rozdawał bogactwa, pałace i satrapie.

SŁOWNICZEK

Achemenidzi — dynastia rządząca w Iranie od VII do IV wieku p.n.e., której nazwa wywodzi się od Achemenesa, pierwszego jej przedstawiciela i założyciela. Agrianie — znane z waleczności plemię trackie zamieszkujące góry Rodopy. Władca Agrian pozostawał w bliskich stosunkach z Filipem II i Aleksandrem Macedońskim. Amfiktionia Delficka — religijny związek 12 miast-paristw północnej i środkowej Grecji, skupiony wokół sanktuarium Apollona w Delfach. Głównym zadaniem tego związku było zapewnienie mu bezpieczeństwa, organizowanie uroczystości religijnych i związanych z nimi igrzysk sportowych. Z racji roli odgrywanej w świecie greckim przez tę świątynię amfiktionia delficka miała także duże znaczenie polityczne. Opieka nad sanktuarium nakładała na członków amfiktionii obowiązek wspólnego występowania przeciw każdemu państwu, które dopuściło się naruszenia bezpieczeństwa świątyni bądź też należącego do niej majątku. Argeadzi — dynastia panująca w Macedonii. Jej nazwa pochodzi od miasta Argos, skąd według tradycji miał pochodzić król Perdikkas (ok. poł. VII wieku p.n.e.), pierwszy przedstawiciel tej dynastii. Arrian z Nikomedii (95 — 175 n.e.), autor dzieł filozoficznych, geograficznych, wojskowych i historycznych. Jako historyk interesował się czynami Aleksandra Macedońskiego (Wyprawa Aleksandra) oraz okresem walk politycznych po śmierci tego władcy. Coele Syria — antyczna nazwa północno-wschodniej części Syrii. Cyrus Młodszy — syn perskiego króla Dariusza II (424 — 404 p.n.e.), satrapa Lidii, Wielkiej Frygii i Kapadocji. W 404 roku, po śmierci ojca, uknuł spisek przeciw wyniesionemu na tron starszemu bratu, Artakserksesowi II. Ułaskawiony, powrócił do sa-

/

trapii. W 401 roku wystąpił zbrojnie przeciw królowi wyruszając z Sardes na czele armii złożonej z Persów i najemników greckich. W tym samym roku zginął pod Kunaksą, w bitwie z wojskami Artakserksesa II. Diodor Sycylijski (I wiek p.n.e.), autor Biblioteki, historii powszechnej od czasów mitycznych do 54 roku p.n.e. Zachowane fragmenty tego dzieła stanowią cenne źródło do poznania m.in. czasów Filipa II i Aleksandra Macedońskiego. Fokejczycy — mieszkańcy Fokidy, górzystej krainy w środkowej Grecji. Na zamieszkiwanym przez nich terenie leżały Delfy. Słynęli z odwagi i waleczności. W rozwoju politycznym i cywilizacyjnym pozostawali nieco w tyle za resztą Greków, co było przyczyną ich nie najlepszej opinii o Fokejczykach. Herodót z Halikarnasu (485 — ok. 425 p.n.e.), historyk grecki. Napisał Dzieje, w których przedstawił historię państwa perskiego od jego powstania do V wieku p.n.e. oraz przebieg wojen grecko-perskich za panowania króla Dariusza I i Kserksesa. Hetajrowie — zob. s. 75 Hypaspiści — zob. s. 81 Illiria — górzysta kraina na Bałkanach, od zachodu przylegająca do Adriatyku, od wschodu granicząca z Peonią i Macedonią, zaś od południa z Epirem. Zamieszkana przez liczne plemiona, które dopiero w IV wieku p.n.e. zdołały stworzyć pierwszą większą organizację państwową. Koine eirene — „wspólny pokój", termin oznaczający wysuwaną w V i IV wieku p.n.e. przez niektórych polityków greckich koncepcję powszechnego pokoju w stosunkach między miastami-państwami całej Hellady bez względu na dzielące je różnice polityczne. Kurcjusz Rufus — historyk rzymski z okresu cesarstwa (I — III wiek n.e.), autor zachowanej w dużej części Historii Aleksandra Wielkiego w 10 księgach. Dzieło to jest bardziej powieścią historyczną niż pracą ściśle naukową, mimo że zawiera wiele cennych, nie znanych skądinąd informacji, dotyczących wyprawy Aleksandra Macedońskiego. Peoni — mieszkańcy Peonii, krainy sąsiadującej od północnego zachodu z Macedonią, której obszar był obiektem ich częstych napadów. W 356 roku p.n.e. występowali w koalicji wrogiej Filipowi II. Pokonani przez niego uznali zwierzchność tego władcy, jak i jego syna. Perrhebia — kraina w północnej Grecji, na pograniczu Tesalii i Macedonii. Plutarch z Cheronei (ok. 50 — ok. 120 n.e.), filozof, moralista, dydaktyk i biograf. Napisał m.in. Biografie parelne w których

przedstawił sylwetki 50 wybitnych wodzów i polityków z historii Grecji i Rzymu. W swych biografiach dużą wagę przykładał do ukazania zarówno pozytywnych, jak i negatywnych cech charakteru swych bohaterów, mniejszą natomiast do wiernego przedstawienia faktów historycznych, chyba że wymagały tego względy narracji. Jedną z owych 50 biografii poświęcił Aleksandrowi Macedońskiemu. P r o d r o m o i — zob. s. 77

Satrapa — tytuł perskiego namiestnika prowincji (satrapii). Dysponował on pełnią władzy administracyjnej, sądowniczej i wojskowej na wyznaczonym obszarze. Bardzo często stanowisko to sprawowali członkowie rodziny Achemenidów. „Święty hufiec" lub „święty zastęp" — nazwa 300-osobow,ego oddziału gwardii w armii tebańskiej. Do życia powołany został jako jednostka przeznaczona głównie do obrony cytadeli miejskiej (akropolu). Na przełomie lat osiemdziesiątych i siedemdziesiątych IV wieku p.n.e. oddział ten został zreorganizowany i wyszkolony do walki w szyku falangi. Z reformą tą związana była zmiana jego oblicza. Tworzących go hoplitów łączyły bardzo bliskie związki uczuciowe, co decydowało o ich niezwykłej waleczności. Autorstwo tych zmian najczęściej wiąże się z imieniem Pelopidasa, wybitnego wodza i polityka, twórcy potęgi Teb w pierwszej połowie IV wieku p.n.e. Część tradycji przypisuje je innemu jeszcze Tebańczykowi, Gorgidasowi. Tesalia — kraina w północno-wschodniej Grecji. Na północy graniczyła z Macedonią, na zachodzie z Epirem, na południu z Etolią i Beocją. Wschodnią jej granicę wyznaczało wybrzeże Morza Egejskiego. Przez jej obszar przebiegał jeden z głównych szlaków komunikacyjnych między Macedonią a środkową Grecją. Wojny święte — mianem tym określano wojny prowadzone przez amfiktionie w obronie świątyń, którymi się opiekowały. Najbardziej znane są, trzy wojny święte w obronie sanktuarium Apollona w Delfach. Wrota Cylicji — najważniejsze przejście drogowe w zachodniej części pasma Tauru, w pobliżu miasta Tars. Umożliwiało ono komunikację między wybrzeżem Cylicji a obszarami leżącymi w głębi Anatolii. Wrota Syrii — przełęcz w leżących na pograniczu Cylicji i Syrii górach Amanus, umożliwiająca komunikację między wybrzeżem Morza Śródziemnego a wnętrzem kraju.

BIBLIOGRAFIA

ŹRÓDŁA F l a v i i A r r i a n i , Alexandri Anabasis, edidit A.G. R o o s, Lipsiae 1967 (wyd. pol.: F l a w i u s z A r r i a n , Wyprawa Aleksandra Wielkiego, przekład H. G e s z t o f t-G a s z t o ł d, Wrocław — Warszawa — Kraków 1963). Q. C u r t i i R u f i, De Gestis Alexandri Magni regis Macedonum libri qui supersunt octo, recognovit H. E. F o s s, Lipsiae 1871 (wyd. pol.: Kwintus K u r c j u s z R u f u s , Historia Aleksandra Wielkiego, przekład zespołowy pod redakcją Lidii W i n n i c z u k, Warszawa 1976). D i o d o j , Bibliotheca Historica, recognovit F. V o g e l et C. Th. F i s c h e r , vol. I—V, Lipsiae 1886 — 1906. P l u t a r e h u s , Vitae parallelae, recognovit K. Z i e g 1 e r, vol. I — III, Lipsiae 1964 — 1973 (wyd. pol.: P 1 u t a r c h z Cheronei, Żywoty sławnych mężów (z Żywotów, równoległych), przełożył i opracował M. B r o ż e k , Wrocław — Warszawa — Kraków — Gdańsk 1976). P o 1 y b i i, Historiae, retractavit Th. B ü t t n e r - W o b s t , vol. I — III, Lipsiae 1905 (wyd. pol.: P o 1 i b i u s z, Dzieje, przełożył, opracował i wstępem opatrzył S. H a m m e r , tom I — II, Wrocław — Warszawa — Kraków 1957 — 1962). J a c o b y F., Die Fragmente der griechischen Historikern, Berlin Leiden 1923 — 1958.

OPRACOWANIA A d c o c k F, E., The Greek and Macedonian Art of War, Berkeley — Los Angeles 1957. A n d e r s o n J. K., Military Theory and Practice in the Age of Xenophon, Berkeley — Los Angeles 1970. B e r v e H., Das Alexanderreich auf prosopographischer Grundlage, Bd. I — II, München 1926. B i t t n e r S., Tracht und Bewaffnung des persischen Heeres zur Zeit der Achaimeniden, München 1985. B o s w o r t h A . B., A Historical Commentary on Arrian's History of Alexander, vol. I: Commentary on Books I — HI, Oxford 1980. B r u n t P. A., Alexander's Macedonian Cavalry, „Journal of Hellenic Studies", 83 (1963), s. 27 — 46. B u r n A. R., Alexander the Great and the Hellenistic World, 2nd ed., Oxford 1964. B u r n A. R., Notes on Alexander's Campaigns, 332 — 330, „Journal of Hellenic Studies", 72 (1952), s. 81 — 91. B u r n A. R., The Generalship of Alexander, „Greece and Rome", 12 (1965), s. 140 — 154. C a w k w e 11 G., Philip of Macedon, London — Boston 1978. D a n d a m a j e w M. A., Politiczeskaja istorija Achemenidskoj dierzawy, Moskwa 1985. D e v i n e D. W., Grand Tactics at Gaugamela, „Phoenix", 29 (1975), s. 374 — 385. D o m a s z e w s k i A. von, Die Phalangen Alexanders und Caesars Legionen, w: Aufsatze zur romischen Heeresgeschichte, Darmstadt 1972, s. 257 — 340. E n g e 1 s D. W., Alexander the Great and the Logistics of the Macedonian Army, Berkeley — Los Angeles — London 1978. F o x R. L., Alexander the Great. A Biography, London 1973. F r y e R. N., La Persia Preislamica, Milano 1967. F r y e R. N., The History of Ancient Iran, München 1984. G o r e 1 i k M. fa., Zaszczitnoje wooruzenije Piersow i Midian achemenidskogo wriemieni, „Wiestnik Driewniej Istorii", 1982 (3), s. 90 — 105. G r e e n P., Aleksander Wielki, Warszawa 1978. G r i f f i t h G.T., Alexander's Generalship at Gaugamela, „Journal of Hellenic Studies", 67 (1947), s. 77—89. H a m i 11 o n J. R., Plutarch „Alexander". A Commentary, Oxford 1969. H a m m o n d N. G. L., Dziefe Grecji, Warszawa 1973. H a m m o n d N . G. L . G r i f f i t h G.T., A History of Macedonia, vol. II: 550—336 B.C., Oxford 1979.

H a m m o n d N. G. L., Alexander the Great. King, Commander and Statesman, Park Ridge 1980. H a m m o n d N . G . L . , Training in the use of a Sarissa and its Effect in Battle, 359—333 B.C., „Antichthon", 14 (1980), s. 53—63. K r a w c z u k A., Ród Argeadów — Filip i Aleksander, Kraków 1982. K r o m a y e r J . , V e i t h G., Heerwesen und Kriegsführung der Griechen und Römer, München 1928. M a r k 1 e M. M. (III), The Macedonian Sarissa, Spear and related Armour, „American Journal of Archaeology", 81 (1977), s. 323 — 339. M a r k 1 e M. M. (III),.ÎZse of.Sarissa by Philip and Alexander of Macedon, „American Journal of Archaeology", 82 (1978), s. 483—497. M a r s d e n E . W., The Campaign of Gaugamela, Liverpool 1964. M i 1 n s R. D., Philip II and the Hypaspists, „Historia", 16 (1967), s. 509—512. M i 1 n s R. D., The Hypaspists of Alexander III — some Problems, „Historia" 20 (1971), s. 186—195. M i 1 n s R. D., The Army of Alexander the Great, w: Alexandre le Grand. Image et réalité, Vandoeuvres — Genève 1976, s. 87—130. M o m i g 1 i a a o A., Filippo il Macedone. Saggio sulla storia greca del IV secolo a. Ć., Firenze 1934. O 1 m s t e a d A. T., Dzieje imperium perskiego, Warszawa 1973. O z o l s J . , T h e w a l t V . , Aus dem Osten des Alexanderreiches, Köln 1984. P r i t c h e t t W . K., Ancient Greek Military Practices, vol. I — II, Berkeley — Los Angeles — London 1971—1974. S c h a c h e r m e y r F., Alexander der Grosse. Das Problem seiner Persönlichkeit und seines Wirkens, Wien 1972. S e i b e' r t J., Alexander der Grosse, Darmstadt 1972. S e i b e r t J., Die Eroberung des Perserreiches durch Alexander den Grossen auf kartographischer Grundlage, Wiesbaden 1985. T a r n W. W., Alexander the Great, 2nd ed., vol. I — II, Cambridge 1979. W o 1 s k i J., Iran — siedziba imperiów w starożytności,!. Achemenidzi, Wrocław — Warszawa — Kraków — Gdańsk — Łódź 1986.

W Y K A Z ILUSTRACJI

Filip. Repr. z: „National Geographic", vol. 154 (1), VII 1978, s.56. Aleksander. J. w., s. 62. Awers monety Filipa II z jego portretem. Repr. z: C. M. K r a a y, Greek Coins, New York 1969. Korynt — centralna część starożytnego miasta. Repr. z: R. V. S c h o d e r, La Grece antique vue du ciel, Paris 1975, s. 121. Filippi — pozostałości antycznego miasta. J.w., s. 77. Olint — ruiny miasta odkopane przez archeologów. J. w., s. 167. Pella — odkryty fragment macedońskiej stolicy. J.w., s. 171. Ajgaj. Repr. z: „National Geographic", vol. 154 (1), VII 1978, s. 76. Przeciwnicy: Repr. z: J. O z o 1 s, V. T h e w a 1 t, Aus dem Osten des Alexanderreiches, Köln 1984. Król macedoński... Wielki Król Anatolijski krajobraz. Repr. z: L. B u d d e , Türkei, Osnabrück 1963, s. 66. Termessos, teatr hellenistyczny. Repr. z: J. und H. W a g*n e r, Die Türkische Sünküste, Frankfurt/M. — Wien 1978, s. 125. „Wrota Cylicji". J.w., s. 239. Krajobraz Cylicji. J.w., s. 238. „Syryjskie Wrota" (widok w kierunku Issos). Repr. z: F. S c h a ch e r m e y r, Alexander der Grosse, Wien 1973, Taf. 10 a. Nad rzeką Pinaros (widok w stronę morza). J.w., Taf. 11 a. Nad rzeką Pinaros (widok w kierunku nadbrzeżnych wzgórz). J.w., Taf. 11 b. Paradny kołczan macedońskiego króla. Repr. z: „National Geographic", vol. 154 (1), July 1978, s. 64.

Ostrze włóczni używanej w armii macedońskiej. Repr. z: „Bulletin de Correspondance Hellenique", 94/1970, s. 100. Ostrze sarissy. Repr. z: „Bulletin de Correspondance Hellenique", 94/1970, s. 99. Metalowa pięta sarissy z kolcem umożliwiającym wbicie jej w ziemię. J.w. Hoplita wkładający zbroję. Repr. z: J. K. A n d e r s o n , Military Theory and Practice in the Age of Xenophon, Berkeley — Los Angeles 1970, tab. 5. Hoplita przygotowujący się do boju. J.w., tab. 7. Hoplita spełniający libację przed wyruszeniem do walki. J.w., tab. 6. Atakujący hoplita. J.w., tab. 4. Hoplita w boju. Repr. z: G. K. J e n k i n s , Monnaies grecques, Paris 1972, n° 267. Hoplita walczący z jeźdźcem. J.w., n° 383. Atakujący jeździec. J.w., n° 494. Jeździec i słoń bojowy. J.w., n° 504. Pochwa perskiego miecza. Repr. z : H . H . v o n d e r O s t e n , Die Welt der Perser, 3 Aufl., Stuttgart 1956, Taf. 74. Perski rydwan bojowy. Repr. z: W. H i n z , Alt-iranische Funde und Forschungen, Berlin 1969, Taf. 38 b. Suzjańscy gwardziści. Repr. z: R. C h i r s h m a n, Iran. Protoiranier, Meder, Achameniden, München 1964, s. 172. Perski i medyjski gwardzista (widok z prawej strony). Repr. z: v o n d e r O s t e n , » / ) , cit., Taf. 58. Perski i medyjski gwardzista (widok z lewej strony). Repr. z: R. C h i r s h m a n, op. cit, s. 189. Elamiccy gwardziści. J. w., s. 141. Żołnierze perskich i medyjskich formacji armii Achemenidów (rysunek współczesny). Repr. z: M. W. G o r e 1 i k, Zaszczitnoje woorużenije Piersow i' Midian achemenidskogo wriemieni, „Wiestnik Driewniej Istorii", 1982 (3), s. 104. Scena bitwy Greków z Persami z „Sarkofagu Aleksandra". Repr. z: Ch. M. H a v e l o c k , Hellenistic Ań. The Art of The Classical World from the Death of Alexander The Great to the Battle of Actium, London 1971, n° 151. Aleksander w walce z Persami. Repr. z: S c h a c h e r m e y r, op. cit., Taf. 12.

SPIS TREŚCI

Rodowód pewnej idei Pierwsze zwycięstwa Ku ostatecznemu rozstrzygnięciu Przeciwnicy

35 63 75

Bitwa

Zakończenie Aneks — Autorzy antyczni o bitwie Słowniczek Bibliografia Wykaz ilustracji

.

:

109 112 136 139 142 '